Wacław Gąsiorowski

HURAGAN

Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
I
Wieczór zapadał. Na drodze ciągnącej się od Brzezin ku Rawie wlókł się mały, 
węgierski
wózek, zaprzężony w parę gniadych mierzynków. Droga była ciężka, miejscami 
wąska, wypukła,
zawalona kamieniami, to znów rozlewająca się w szeroki, piaszczysty gościniec. 
Wózek
co chwila to zapadał w głęboko żłobione koleje, brzuchem swym muskając ziemię, 
to
wspinał się z grudy, na grudę, z kamienia na kamień. Konie ustawały. Stary, 
skulony furman
zachęcał je głosem, szarpał z lekka lejcami lub smagał batem. Lecz i to 
przestało skutkować.
Gniadosze rozwarły szeroko chrapy, najeżyły krótko strzyżone grzywy i zatrzymały 
się nagle
dysząc ciężko.
Furman zeskoczył z wózka, a za nim siedząca obok niego baba. Z tylnego siedzenia 
zerwał
się młody człowiek, zbudzony widocznie. i chwycił machinalnie za ukrytą w 
zanadrzu krócicę.
– Maciej! – zakrzyknął. – A tam co?!
– Ustały, panie poruczniku!
– Bo tyś zdarzony akurat do powożenia! – odezwała się baba. – Gnałeś... 
gnałeś... to i
masz...
– Jasia, nie gadaj – upomniał babę furman.
– Nie gadaj i nie gadaj! – przedrzeźniała dalej baba. – A teraz konie wyłóż i 
ciągnij...
– Nie poradzi! – odparł flegmatycznie furman, rozwiązując postronki uprzęży.
– A też to skaranie boskie z tym chłopem. Młody człowiek nie zważał na 
dogadywania baby.
rękę do kaszkietu przyłożył i rozglądał się po okolicy. Wreszcie rzekł półgłosem 
jakby do
siebie:
– Nie widać! Może lepiej wózek porzucić. Na przełaj mila mniej...
Baba. rozpostarła ręce szeroko i podchwyciła żywo:
– Na przełaj? A toż byłoby dopiero! Ani myśli! Szkapiny się wydychają 
krzynkę!... O...
jak to parska! Zdrów! I dowleczem się. Gdzieżbym, ja to panicza mego puściła na 
piechtę.
Juści niejeden kraj się przemaszerowało, ale gdzie tu... samotrzeć!... Włóczy 
się różnego
zbójectwa. A nie uszliśmy to już z dziesięć razy rozmaitym?... Ja tam siadam na 
wózek i czekam!
No, stary, czegoś gębę rozdziawił, dajże obroku! Taki to, panie poruczniku, 
ciemięga, a
do strzelców konnych iść się napierał!...
Porucznik, zasypany potokiem wyrazów, uśmiechnął się smutnie.
– Dobrze mówicie, Żubrowa. Tylko czy poczciwe koniska wytrzymają, czy nie 
omdleją?
Nie jestem tu obcy, papierów nie ma co okazywać... Sześć mil jednym tchem prawie 
przebiegły,
a... ile jeszcze?
– Do Rawy, wedle rozkazu, będzie jedna, a potem, w bok, z półtorej.
– Wedle rozkazu! Wedle rozkazu! – powtórzyła z przekąsem baba. – Niby to pan 
porucznik
kazał, żeby tyla jeszcze było!
– Jasia, nie gadaj – mruknął po swojemu furman.
– I to... zrobili podoficerem jeszcze! – gderała dalej baba.
– Ano trudno – przerwał porucznik. – Wysyp im resztę obroku. Niechaj wypoczną. 
Noc
zapada. Podjedziemy do miasta. Żubrowa skoczy potem cichaczem na rogatki. A nie 
macie
tam czego w torbach?...
– Et, nie ma strachu! Markietanka głowę na karku może ma lepszą niż niejeden 
podoficer
pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej kompanii!...
Na potwierdzenie tych słów baba skoczyła do wózka i jęła wydobywać zeń prowianty 
i gąsiorek
z wódką. Porucznik przysiadł nad rowem i zabrał się ochoczo do jadła, 
przepijając ze
smakiem.
– Gdańska! – zauważył z ukontentowaniem. – Pijcie i wy. Baba chwyciła za flaszkę 
i pociągnęła
mocno raz i drugi.
– Co nasze, to nasze! Aż gorącość w człeka wstępuje a żywość. Lepsze niż te 
italskie napoje,
co choć gębę ze słodyczy sklejają, a jeno ckliwość po nich ostaje i zgaga. 
Stary, masz i
ty, a folguj, bo mi się spijesz!... Już to głowę masz na nic. Widzisz, stary, 
nawet kule cię mijały,
słusznie mądrzejszych łepetyn szukając... Pod tym Holindem...
– Hohenlinden! – poprawił porucznik.
– Kto by tam spamiętał – pod Holindem już-już leciała na niego jedna, ale jak ci 
nie zobaczy
z bliska tej kapuścianej głowy, tak dalej w bok, ledwie mu pogardliwie koło ucha 
gwizdnęła
i przebiła porucznikowi Dziurbasowi kaszkiet!... Albo choćby w bitwie nad Adygą. 
Stoję
sobie przy ambulansie, a tu nieprzyjaciel plunął na przywitanie rotowym ogniem; 
patrzę, w
drugiej kompanii, na lewo, kiwnęła się czapka – myślę, nareszcie mój dryblas się 
doczekał!
„Jesteś wdową, madame1 Żubrowa”. Chwytam za manierkę, aby mu się dać napić na 
drogę
żywota wiecznego i wciskam się między szeregi... Aż tu mój stary gryzie sobie 
najspokojniej
ładunek! A kapral Michał Zadera leży jak długi i ani zipnie! Poczciwe było 
człeczysko. Nieraz,
bywało, jeść nie ma co, aż zatyka. A tu Zadera naraz się zjawia. „Pani Żubrowa – 
powiada
– bydlaka sobie zjemy! Co?!” Ja mu na to zła: „Juści bydlaka się zachciewa – a 
pomidorów
z oliwą nie łaska?” A ten aby białkami łypnie i patrzę, a już z kieszeni ciągnie 
przepiórkę,
niby psa za ogon! Dobre było chłopisko...
Baba urwała, rękawem oczy przetarła i nagle zamyśliła się. Porucznik odwrócił 
głowę i
zapatrzył się w zapadające mroki nocy. Żubr jął opatrywać konie, które ostygły i 
potrząsały
już ochoczo uzdami.
Nagle stary podoficer drgnął i zaczął nadsłuchiwać. Na drodze, od strony 
Brzezin, rozległ
się miarowy tętent. Żubr podskoczył ku porucznikowi.
– Melduję pokornie, iż ktoś za nami nadjeżdża! Porucznik zerwał się z miejsca i 
skoczył
do wózka.
– Siadać żywo i ruszajmy.
Żubrowi nie trzeba było rozkazu powtarzać. Nakarmione mierzynki pomknęły żwawo.
Podróżni jechali przez chwilę w milczeniu. Turkot wózka śród nocnej głuszy 
rozlegał się
dokoła. Aż oto czujne ucho furmana pochwyciło nowy odgłos, bo zaciął silnie 
mierzynki i
szepnął, nachylając się wpół ku porucznikowi:
– Melduję pokornie, że nas gonią!
Jakby na potwierdzenie tych słów, gdy wózek wjechał w piaszczystą kolej, a 
turkot jego
ucichł, równocześnie na drodze, w oddali, rozległ się już przyśpieszony tętent 
kopyt końskich.
– Ilu może być?
– Czterech... pięciu!
– Mądrala – mruknęła baba.
– Zwolnić – zakomenderował porucznik. – Żubrowa na moje miejsce! Nie ujdziemy! 
Broń
opatrzyć! Uważać! Jakby więcej... to pójdziemy w pole!
1 M a d a m e (franc.) – pani.
Rozkaz wykonano natychmiast. Mierzynki przeszły na spokojnego truchta. Baba 
rozsiadła
się wygodnie w tyle. Porucznik nasunął kaszkiet na oczy i zajął miejsce obok 
furmana.
Tymczasem pogoń zbliżała się coraz szybciej, wreszcie, gdy przysunęła się na 
odległość
strzału, dał się słyszeć donośny głos:
– Hej, tam! Stać w miejscu! Wózek zatrzymał się.
– Prusacy! – szepnął porucznik pochwyciwszy w lot znany mu dobrze akcent.
Baba nie straciła rezonu, wykręciła się na siedzeniu ku nadjeżdżającym i 
zakrzyknęła tonem
sprawiedliwego zniecierpliwienia:
– No więc stoję! I cóż?... Czego to waćpanom potrzeba? Jezdni otoczyli wózek. 
Jeden z
nich wysunął się naprzód i łamaną polszczyzną zaczął:
– Dokąd? I skąd?!
– A to pan nie widzi, że na drodze do Rawy! Olaboga, cóż to? Do domu wracać nie 
wolno?!...
– Ci ludzie z wami?
– Ci ludzie? Znać, że waćpan nietutejszy, adyć to ten pijak, mój furman, 
niedołęga, a ten
drugi... pociotek...
Jeździec, snadź nie mogąc rozeznać podróżnych w ciemności, zakomenderował sucho:
– Wózek w środek i marsz!
– Niby jak to? – odezwała się Żubrowa.
– Papiery macie?
– A czy to bez papierów kto jeździ?!
– Tym lepiej dla was. Zobaczy się Rawie.
– Niech będzie w Rawie! Albo to pana starosty nie znam!! Oho!
– Starosty! – zaśmiał się ironicznie jezdny. – Zobaczysz ty starostę, że aż 
landrata2 popamiętasz!
Hans, naprzód!
Wóz, otoczony jezdnymi, ruszył powoli z miejsca.
Milczenie zaległo wózek. Żołnierze konwoju przyciszoną jęli prowadzić rozmowę.
Baba nie mogła wytrzymać długo i szturchnęła w plecy furmana – szepcząc przez 
zęby:
– Słyszysz, stary, jak szwargoczą? Tyle drogi i u brzegu przyjdzie ugrząźć.
– Nie gadaj! – wycedził dobitnie Żubr.
Porucznik tymczasem rozglądał się dokoła, próżno usiłując przeniknąć ciemności. 
Żubr ze
swej strony, jakby odgadując myśli porucznika, wzrok wytężał, a wykręcał się 
nieznacznie.
W końcu nachylił się i rzekł uroczyście:
– Pokornie melduję, że sześciu.
Potężny kułak w plecy był mu odpowiedzią.
– Widzisz – ozwała się Żubrowa, korzystając z tego, że wózek wjechał na wyboisty 
kawałek
drogi i jął dzwonić łańcuchami i trzaskać – widzisz, niedołęgo, a mówiłeś, że 
czterech!
Kapuściana głowa! Skaranie z tym chłopem!...
Żubr ani drgnął, oczy wytrzeszczył i głowę ku jadącemu obok wózka nachylił. 
Badanie
było długie.
– Melduję pokornie – żółte huzary.
W tejże chwili spoza chmur wysunął się rąbek księżyca. Światło jego padło na 
twarz jadącego
tuż obok wózka. Stary Żubr zadrżał i chwycił machinalnie porucznika za ramię 
tłumiąc
dobywający się z piersi okrzyk.
– Schmidt! – rzucił przez gardło.
Huzar poruszył się na siodle i zawołał groźnie:
– Hej! Co tam za szepty! Cicho być!... Mieć ich na oku!...
2 L a n d r a t (niem. Landrat) – starosta.
Porucznika zimny dreszcz przeszedł. Tak, to był głos Schmidta! I w jednej chwili 
cała
przeszłość stanęła mu przed oczyma. Było to dwanaście lat temu, gdy służył w 
kawalerii pod
Madalińskim, brygadierem. Nakazano zmniejszyć regimenty, kasować pułki; 
Madaliński, a z
nim jemu oddana drużyna nie chciała się rozstać z mundurem. Brygadier 
poprowadził. Rozpoczęto
walkę na swoją rękę. I tu, w Rawie, napadnięto dwudziestu piechoty i piętnastu 
huzarów.
Jednemu z nich, właśnie porucznikowi Schmidtowi, on sam głowę rozpłatał 
pałaszem.
Ktoś usłużny z rawian wskazał jego nazwisko. Zrobił się gwałt za napaść. Na 
usługach pruskich
będące sądy odsądziły go od czci i wiary. Po Maciejowicach, gdy chciał wracać do
stron rodzinnych – tu, pod Rawę... nie mógł. I powlókł się oto na tułaczkę w 
świat. Dziś
mniemał, że nie poznany przez obecnych, prześliźnie się do domu i dalej, do 
Warszawy, spokojnie
dotrze... gdy oto spotyka znów tego samego Schmidta! A może go nie pozna? Ryzyko
zbyt wielkie. Boć nie o jego życie tu szło tylko, lecz o papiery; o ekspedycję 
do księcia! Dotychczas
porucznik szczęśliwie unikał bliższych indagacji; paszporty, legalizowane w 
Berlinie,
otwierały mu wszędzie szlabany od Poznania aż do Konina i Kutna, tu jednak 
sprawa
mogła być cięższa. Najmniejsze podejrzenie wtrąciłoby go do więzienia, a cóż 
dopiero oskarżenie
Schmidta!
Porucznik sięgnął w zanadrze i trącił z lekka Żubra. Stary podoficer zrozumiał 
znak, bo,
przerzuciwszy lejce do lewej ręki, prawą opatrywał pistolet.
– Żubrowa! – szepnął porucznik zwracając się ku babie. – W łeb.
– Tego z tyłu? Już go ściągnę!
Nastąpiła krótka pauza, a po niej ostry głos porucznika:
– Pal!
Trzy strzały padły równocześnie i trzech jadących najbliżej wózka huzarów 
stoczyło się z
koni na ziemię. Pozostali osłupieli na razie, lecz nie tracąc przytomności, 
podskoczyli do
wózka z podniesionymi w górę pałaszami. Baba i furman zdążyli umknąć na ziemię, 
nad
głową porucznika zawisło ostrze pałasza. Lecz szybkim ruchem zdołał uchylić się 
na bok i
uniknął cięcia. Rozwścieczony huzar zamierzył się po raz wtóry, lecz 
równocześnie znalazł
się w żelaznym uścisku starego Żubra. Drugi huzar nawrócił konia i usuwającego 
się porucznika
zawadził po ramieniu końcem szabli, lecz w tejże chwili padł mowy strzał i kula 
przeszyła
plecy huzara. Piąty chciał natrzeć z drugiej strony na porucznika, lecz widząc 
czterech
towarzyszów rozciągniętych na ziemi, spiął konia ostrogami i pomknął ku Rawie. 
Żubr tymczasem
cisnął coraz gwałtowniej swego przeciwnika. Próżno huzar wił się i starał 
chwycić
podoficera za gardło. Siły go opuszczały, mdlał prawie w stalowym uścisku, 
wypuściwszy z
rąk cugle, i słaniał się bezwładnie. Naraz Żubr jęknął przeciągle. Baba, która 
właśnie w tej
chwili położyła trupem huzara, podbiegła do walczących.
– Jeszcze się z tym robakiem mordujesz?! – zakrzyknęła.
– Gryzie! – jęknął z bólu Żubr.
– Poczekaj! Nakarmię ja go zaraz.
To mówiąc, sięgnęła do olster huzara, wyciągnęła krócicę i strzeliła huzarowi 
prosto w
usta.
Żubr odetchnął swobodniej. Otarł zimnym potem zroszone czoło, sięgnął ramienia i 
syknął
przeciągle.
– Co ci to, Macieju?! Skaleczył?... – pytał niespokojnie porucznik, gramoląc się 
z drugiej
strony wózka.
– Głupstwo! – wtrąciła Żubrowa. – Że Prusacy na świninę łasi, o tym nie 
powiadam, ale
żeby ich brała chęć takie obrzydliwe mięsisko kosztować – nadziwić się nie 
mogę!... No
chodź, stary, nie bocz się! Naści tu bandaża i szarpi. Zawiąż, a później 
zobaczymy! A pan
porucznik?
– Draśnięty! No, czasu nie tracić, bo nam tu szwadron cały tych kanarków spaść 
może na
głowę. Zabrać im pistolety i w konie!...
Porucznik podbiegł do wózka, wydobył zeń małą szkatułkę i ukrył na piersiach. 
Żubr siadł
na huzarskiego konia, który był się w opadłych cuglach spętał, i pokłusował w 
pole szukać
rozbiegłych koni. W kilka chwil wrócił z dwoma. Porucznik wskoczył na siodło, 
baba wgramoliła
się także razem z wielką, skórzaną torbą i ruszono z kopyta w bok przez pola, 
pozostawiając
na łasce losu wózek, parę mierzynków i pięciu dogorywających huzarów.
II
W obszernej jadalni gotartowickiego dworu panowała głęboka cisza. Pani Jadwiga 
Gotartowska
w milczeniu krzątała się koło zastawy do wieczerzy, wyręczając się od czasu do 
czasu
dorastającą córką, jasnowłosą panną Urszulą, i spoglądając z niepokojem w stronę 
kominka,
przy którym zgarbiony starzec gwarzył półgłosem z osiemnastoletnim wyrostkiem. 
Rozmowa
snadź zaciekawiała mocno młodzieńca, bo oczy mu się iskrzyły, żywe rumieńce 
paliły twarz
delikatną, białą. Starzec niemniej był przejęty, ręce mu drżały, głos niekiedy 
łamał się i ginął
w zapadłej piersi.
Panią Jadwigę zniecierpliwiła w końcu ta konferencja, bo ozwała się znienacka:
– Dziaduniu! Wieczerza na stole! Marcelek wie o tym, słyszał nieraz. A młodemu 
to się
tylko w głowie mroczy i Bóg wie czego się zachciewa.
– A, moja pani synowo! – odparł staruszek urażonym nieco tonem. – Chłopak 
rośnie, trzeba,
żeby o tym i o owym się dowiedział, poznał sprawy publiczne... a suponować 
śmiem, że
niejednego jeszcze od dziada nauczyć się może!
– Nie neguję – rzekła pani Jadwiga. – Jeno uważam, iż Marcelka zbyt wielka 
ochota do
wojaczki ogarnia. I na co? Gdzie znajdzie upust dla swoich zapałów? Maż jak 
Florian przepadać
po świecie i tułać się? Nie dośćże łez wylałam? Józef zmarniał na Wołoszczyźnie 
z konfederatami.
Od lat trzynastu z górą ani słychu o nim. Czterech dochowałam się synów i cóż?
Mamże pomoc z nich, wyrękę? Florek zaawanturował się z Madalińskim, Staszek aż 
drży,
aby jeno swoje amory zakończyć i przy rodzicach Marysieńki osiąść. Któż 
zostanie? Marcelkowi
do palestry3 pora, a Fabian w konwikcie4.
Staruszek obruszył się i spojrzał ostro na swego słuchacza.
– Tak! Dobrze pani matka mówi. Palestra, mości panie, i basta. Jać też nie 
powiadam, broń
Boże, aby ci jaka myśl niedorzeczna w głowie miała postać. Widzisz, to były 
czasy inne. Zakonotować5
sobie niejedno nie wadzi, ale reszta... Ponoć praca na roli, w urzędzie, dla 
publicznego
dobra owocniejszą bywa od hajdamaczyzny. I gdzie tu jeszcze z motyką na 
słońce...
Phi! Prawią tam ludziska o tym waszym Napolionie. Koszałki opałki, mości panie. 
Nie
wierzę ja w wasze Hannibale. Nie pora dziś na Cezary i Aleksandry Macedońskie.
– A książę Józef – podchwycił szybko młodzieniec, rad wielce, że rozmowa znów na 
ulubione
weszła tory.
– Hm! Jak to książę. Wychuchany, wymuskany, wypieszczony. Zabawy w głowie!... 
Żeby
to miał choć inny przykład! Ba! Właśnie podsędek Psarski, jak tu wstępował, 
wracając z
Warszawy, powiadał mi o nim. Uciechy jeno, z Prusakami co możniejszymi za pan 
brat! Mizerne
paniątko, zepsute, i tyle!
Marcelek się zamyślił. Pani Jadwiga wmieszała się znowu:
3 P a l e s t r a – tu: sądownictwo.
4 K o n w i k t – szkoła z internatem.
5 Z a k o n o t o w a ć – zapamiętać, zapisać.
– Dosyć! Dosyć. Niech dziaduś jegomość usiądzie. Urszulo, idź przywołać Staszka. 
Do
obór pewno poszedł na obchód. Może i Lewandowskiego w drodze gdzie napotkasz.
Urszula wysunęła się cicho z jadalni.
Dziaduś powoli zajął miejsce przy synowej. Nadszedł wkrótce i Staszek z Urszulą, 
a później
zjawił się niepostrzeżenie stary ekonom Lewandowski.
Wieczerza się zaczęła, lecz szła niesporo. Misy schodziły prawie nietknięte. 
Pani Jadwiga
zachęcała do jadła, lecz każdy się wymawiał. A i ją samą odeszła też ochota. 
Smutne myśli ją
napastowały. Los synów trwożył. Jeden już poszedł, drugi, Staszek, lada dzień 
wyrwie się za
narzeczoną... a i ten jeszcze!... – westchnęła głęboko a ciężko.
Stary dziaduś także się zasępił. Słowa synowej obudziły w nim przykre refleksje. 
Może i
racja? Marcelek coś nadto się dopytuje. Gorąca krew, gotów polecieć... Bóg wie 
gdzie! Chłopak
może zmarnieć jak ojciec, biedak... A i kto wówczas ucieszy starego dziada?
W tejże chwili Marcelek, widząc zamyślenie starego, ozwał się chytrze:
– Dziaduś jegomość skończyli na oblężeniu króla Leszczyńskiego w Gdańsku...
– Właśnie – zaczął żywo staruszek, lecz w tejże chwili spostrzegł się, nasunął 
siwych krzaczastych
brwi i żachnął się ostro:
– Dość, mospanie! Później się dowiesz! Alwar6 wziąć do ręki, wokabuły7 
przepowiadać,
byś wstydu pijarom nie przyniósł. Głupstwa asanowi w głowie, i tyle.
Marcelek się zasmucił i nadąsał. Staruszkowi żal się zrobiło chłopca, więc dodał 
łagodniej:
– Piękna to rzecz rycerstwo, ale przede wszystkim statek i pomiarkowanie. Z 
każdej opowieści
zdrowe trzeba wyciągnąć sensum. I nie o junakerii, awanturach a dziwacznych 
przygodach
myśleć!
Pani Jadwiga na tę naukę skinęła twierdząco głową i rzekła po chwili:
– Mości Lewandowski! Ponoć wydano znów nakazy o ściąganiu rekruta?
– Tak jest, proszę waszej miłości! Z rana zajeżdżał urzędnik z Kriegskamery8 i 
zapisywał
dymy. Jeno patrzeć, a co lepszych parobków nam wybiorą.
– Smutne czasy! – zauważyła pani Jadwiga. – W Krakowskiem, pod Austriakiem 
nielepiej.
– Czy prawda, że Marcelek do palestry ma pójść? – zapytał Staszek.
– Trzeba, żeby szedł – odpowiedziała pani Jadwiga. – Niech trochę ludzi pozna, 
zaprawi
się. Na rolę czas mu jeszcze.
—Zapewne, pani matko! Tylko gdzie on tę palestrę znajdzie? Sądy zniesione, inne 
prawa i
język obcy. Nasze Volumina legum9 zamieniono na Landrecht10, a trybunały na 
Justizkomisje11
i Kreisgerychty...12
– Szelmy, rządzą się jak u siebie – szepnął dziaduś.
– Co robić! – rzekła pani Jadwiga. – Marcelek wzrasta. W domu trzymać? Niech 
język łamie,
gdy inaczej nie można.
– Lewandowski mówił – ozwał się Staszek – że podobno przyszły słuchy o wielkich 
bitwach
z Francuzami.
6 A l w a r – używany dawniej podręcznik gramatyki łacińskiej (nazwany tak od 
nazwiska
autora).
7 W o k a b u ł y – wyrazy w języku obcym do nauczenia się na pamięć.
8 K r i e g s k a m e r a (niem. Kriegskammer) – dawna nazwa niemieckiego urzędu 
wojskowego
przeprowadzającego pobór do wojska.
9 V o l u m i n a l e g u m (łac.) – księgi praw (mowa o zbiorze praw 
obowiązujących w
Polsce przedrozbiorowej).
10 L a n d r e c h t (niem.) – prawo krajowe.
11 J u s t i z k o m i s j a (niem. Justizkommission) – komisja sprawiedliwości.
12 K r e i s g e r y c h t (niem. Kreisgericht) – sąd powiatowy.
– Ba-ba! Czego ludziska nie mówili! że Napolion wojnę Austriakowi wydał i że się 
koronować
królem naszym zamyśla... Pani synowo, my tam nic podobnego już nie doczekamy!
– Oj, pewno! – przyznała smutnie pani Jadwiga. – Niechby już raz pokój jaki 
nastał alboli
ład przynajmniej... Nie wiadomo, co począć, jak się rządzić?! W którą stronę się 
zwrócić?
– Tu źle, mospanie, i tam niedobrze. Niemców zewsząd niby mrowie naszło. 
Grunwald im
pachnie. Radź tu teraz ze smykiem takim! Ot, za mojej pamięci chłopiec szedł na 
pański
dwór... a nawet i do palestry!... Ale palestra była szkołą, mospanie, 
największych statystów13.
Tam człek młody zaprawiał się do pracy publicznej, tam poznawał prawo, tam...
Starowina uciął nagle i pogrążył się w zadumie. Szkliste jego oczy mgłą zaszły. 
Zebrani
nie śmieli przerywać milczenia. Tylko świece łojowe skwierczały hałaśliwie w 
lichtarzach.
Nagle, poza oknami, dał się słyszeć stłumiony zgiełk, a potem gwar w sieniach 
dworu. Zanim
ekonom Lewandowski zdołał wybiec, aby zapytać się o przyczynę hałasu, do jadalni
wpadł jak kula stajenny pachołek.
– Panicz przyjechali! – zakrzyknął.
Pani Jadwiga zerwała się z miejsca, za nią ruszyli od stołu wszyscy. Tymczasem w 
progu
ukazał się młody mężczyzna silnej budowy, ogorzały, w podróżnej, zniszczonej 
odzieży. Stał
tak przez chwilę w niemym wzruszeniu, wreszcie rzucił się naprzód i padł do 
kolan pani Jadwigi.
– Florek! – zawołała ta ostatnia, chyląc się do głowy syna.
– Tyżeś to, mój synu drogi!
W jednej chwili rodzeństwo otoczyło zwartym kołem powracającego brata, chwytając 
go
kolejno w ramiona. Dziaduś aż trząsł się z radości, śmiał się, dygotał jak w 
febrze, a łzy jak
groch spływały mu z oczu.
Gdy pierwsze powitania przeszły, zasadzono Floriana do posiłku i zarzucono 
pytaniami,
nie bacząc, iż we drzwiach do sieni gromadka ciekawych przypatrywała się tej 
scenie. Dziaduś
ich dostrzegł.
– Dalej! – zawołał. – Powitać, mospanie, panicza!
Czeladź rzuciła się za nogi go ściskać, a po rękach całować. W ciżbie a tłoku 
powstałym
nikt na razie nie zauważył wyprostowanego na uboczu chłopa i przysadzistej obok 
niego baby.
Dopiero gdy pani Jadwiga dała znak czeladzi, aby odeszła, dostrzegła dwie 
marsowe figury
i zapytała niespokojnie:
– A to kto taki?
– Maciej Żubr, podoficer pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej 
kompanii! – odparł
chłop wyciągając się jak struna.
– Joanna Żubrowa, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu – 
zawtórowała baba.
– Ha, ha! Zapomniałem mamie dobrodziejce sprezentować moich towarzyszów. Maciej,
dzielny chłop... przystał był jeszcze do naszego regimentu pod Madalińskim i tak 
tułaliśmy
się razem... a Madejowa przywędrowała za mężem spod Zamościa do Lombardii... 
Zabraliśmy
ją także do legionów. Teraz, gdym do kraju jechać musiał, a generał Dąbrowski 
towarzyszy
szukać mi radził, zabrałem ich. Przyjmijcie ich, pani matko, całym sercem. Warci 
tego
oboje. Et, gdyby nie Żubr... nie Żubrowa, nie raz, ale dziesięć razy już bym was 
tu nie oglądał!...
– Siadajcie z nami – zakonkludowała pani Jadwiga, choć marsowa twarz baby dziwną 
jej
się wydawała. – I do jadła! Urszulko, każ miodu utoczyć.
Podoficer z markietanką zajęli miejsca i rozmowa poszła gwarna, bezładna, 
gorączkowa. I
opowiadał Florian, jak po rozbiciu Madalińskiego i osadzeniu go w więzieniu 
berlińskim poszedł
w świat niemal o żebraczym chlebie, jak w Heidelbergu natrafił na rodaków, 
którzy go
wspomogli i do Paryża wyprawili, jak w stolicy Francji, Barssa, dawnego 
Rzeczypospolitej
13 S t a t y s t a – tu: mąż stanu, polityk.
12
agenta, poznał i przez niego znalazł zasiłek u pana Józefa Wybickiego i pana de 
la Roche, jak
był świadkiem rządów porewolucyjnego Dyrektoriatu, jak potem wyjechał za 
generałem Dąbrowskim
do Mediolanu. I snuł dalej jeden nieskończony obraz bitew, potyczek, 
rekonesansów,
nocnych wycieczek, nędzy, głodu i nieszczęścia. Z ust Floriana wyrywały się 
niekiedy
westchnienia, czasem w oku jego zatliły się iskry, a pięść kurczyła się, 
zaciskała.
Słuchano go z zapartym oddechem.
Chwilami głos porucznika drżał i łamał się ze wzruszenia, zwłaszcza wspominając 
męstwo
Kniaziewicza; a gdy wymówił po raz pierwszy imię „Bonaparte”, słowa uwięzły mu w 
gardle
i umilkł.
Dziadkowi na pergaminowej twarzy wystąpiły ceglaste wypieki. Starego konfederata 
paliła
ciekawość. Chwycił wnuka za ramię i cisnąc je z wysiłkiem, szeptał z przejęciem:
– Florku! Powiadaj mi o nim!...
– Napoleon! – zaczął wolno Florian. Żubr i Żubrowa powstali z miejsc.
– Było to pod Marengo – mówił cicho porucznik – druga kompania pierwszego 
batalionu
została odkomenderowana dla uzupełnienia gwardii grenadierów konsularnych. 
Zajmowaliśmy
stanowisko pomiędzy rzeką Bormidą i wsią Marengo. O świcie Austriacy zaczęli 
kanonadę;
było ich czterdzieści tysięcy, nas zaledwie dwadzieścia. Pierwszy natarł generał 
Victor,
lecz go rozbito, Lannes musiał się cofnąć. Nas ustawiono na prawym skrzydle. 
Austriacki
generał Zach rusza w pięć tysięcy starych grenadierów. Z daleka już widzimy 
białe mundury...
jeszcze chwila, a spadnie na nas grad kul i las najeżonych bagnetów. Wtem, jak 
grom,
przed czołem naszej kolumny staje on... Bonaparte! Koń pianą okryty. W zielonym 
surducie,
w otoczeniu sztabu i Mameluków14.
Spojrzał wzrokiem sokolim, rękę ku nam wyciągnął przyjaźnie i zawołał:
„Żołnierze! Nie zapominajcie, że mamy zwyczaj noc na polu bitwy przepędzać!”
Odpowiedzieliśmy okrzykiem pełnym zapału. Skinął. Gwardia poszła... Dwie godziny
stawialiśmy opór czterykroć liczniejszemu nieprzyjacielowi. Sześć natarć 
wytrwaliśmy z bronią
w ręku, sześć razy Austriacy musieli się cofać. Gwardziści walczyli jak lwy, 
umierając z
imieniem Bonapartego na ustach. Nastąpił atak siódmy, straszny, zażarty. Kolumna 
się zachwiała.
Generał Desaix pada rażony kulą. Dobywamy resztek sił, gdy naraz młody Kellerman
uderza kawalerią z boku na lewe skrzydło, łamie je, rozprasza i wrzyna się w 
środek kolumny
Zacha. Austriacy się mieszają i rzucają do ucieczki, nasi za nimi!... Pięć 
tysięcy poległych
i dziesięć rannych, i tyleż niewolnika. Zmierzchało się. Bonaparte objeżdżał 
plac boju.
Ja byłem ranny lekko, opatrywał mnie medyk. Wtem... nadjechał na to miejsce 
właśnie z adiutantem.
Spojrzał na pobojowisko, gdzie ziemia niebieszczyła się od mundurów 
gwardyjskich,
i rzekł smutnie:
„Tu leżą bohaterowie!”
Wpadłem mu w oko, zoczył moje amarantowe wyłogi i rzekł:
„Polak?”
„Tak jest, generale” – odpowiedziałem.
„Jesteś podporucznikiem legii?! Będziesz porucznikiem gwardii konsularnej”.
„Generale – ozwałem się – pozwól mi zostać w legii między swoimi”.
Adiutant się zmarszczył.
Napoleon atoli uśmiechnął się dobrotliwie.
„Zuch! – mówi. – Oni wszyscy tacy! Przypomnij mi o nim”.
14 M a m e l u c y – żołnierze gwardii przybocznej władców egipskich, 
rekrutujący się z
byłych jeńców tureckich. W XIII w. Mamelucy zawładnęli Egiptem, gdzie panowali 
do XVI
w. Po przejściu Egiptu pod władzę turecką tworzyli wszechwładną arystokrację 
wojskowofeudalną.
Napoleon pokonał Mameluków w bitwie pod Piramidami w 1798 r. i z pewnej ich
liczby utworzył specjalne oddziały w wojsku francuskim.
Odjechał.
– A ty, biedaku? – zagadnęła żywo pani Jadwiga.
– Et! Nic. Lekka kontuzja. W tydzień wyszedłem z ambulansu. Potem było 
Hohenlinden,
Salzburg, przejście Salzy. Później nas rozdzielono. Generał Jabłonowski wyjechał 
z częścią
na San Domingo... ja za generałem Dąbrowskim wstąpiłem na służbę neapolitańską. 
Tam
przetrwałem lat kilka, obawiając się wracać do kraju. Bonapartego obwołano 
cesarzem. Wynikł
zatarg z Prusakami. Generał przywołał mnie i powiada:
„Jedziesz, Gotartowski, ze mną?”
„Jadę!” – odpowiadam.
W przebraniu, udając Włochów, ruszyliśmy do Francji. Żubr z żoną napierali się. 
Zabrałem
ich także. Armia francuska stała nad Renem. Cesarz wypowiedział wojnę Prusom. 
Dwanaście
dni temu była bitwa pod Jeną. Prusacy rozbici. Napoleon w Berlinie. Mnie generał
wysłał do Warszawy.
Florian urwał w tym miejscu, znużony. Słuchacze siedzieli w niemym osłupieniu; 
ten Napoleon,
druzgoczący królestwa, wywracający trony, znoszący armie, jeszcze niedawno 
oficer,
a dziś cesarz wszechwładny, na skinienie którego drżał Egipt, korzył się Rzym – 
wydawał się
mitem jakimś, legendowym bohaterem.
Pierwszy otrząsnął się z wrażenia dziaduś.
– Prusakom wytatarował skórę – powiadasz? A, mości panie, to mi się podoba! Bo, 
że tam
różne Lombardy, Wenecjany zawojował, że wszelkiej włoszczyzny Austriaka 
pozbawił, a
Anglikowi za pazury zalazł, no toć jego francuska w tym sprawa, lecz kiedy mi 
mówisz, że aż
w Berlinie siedzi... w to mi graj, mospanie! Przyszła kryska na Matyska! Dobrze 
im tak!
Uściskałbym go! Dalipan, po trzykroć uściskał! Niech mają!
Korzystając z przerwy w opowiadaniu, Żubr zbliżył się do Floriana i szepnął mu 
coś na
ucho. Ten ostatni powstał i rzekł poważnie:
– Pani matko! Kilka słów proszę na osobności. Pani Jadwiga drgnęła, złym 
przeczuciem
wiedziona, i wyszła prowadząc syna do alkierza.
Tymczasem rozochocony dziaduś skinął na Żubrową i Żubra, posadził ich przy 
sobie, nalał
im po szklanicy miodu i – „mówcie” – zachęcał.
– Wedle rozkazu! – odrzekł uroczyście Żubr i umilkł.
Żubrowa pośpieszyła mu z pomocą.
– Już to, WMPanie, mój stary do gadania wcale nie jest zdarzony, bo co głowę, to 
miał zawsze
słabą, a od tego zadawania się z rozmaitymi narodami, to mu język do cna 
skołkowaciał.
– Hic mulier15! – zauważył śmiejąc się staruszek. – Być Napolionem nie sztuka, 
jak ci takie
ma Amazonki. Dużo takiego regimentu niewieściego było?...
– Jeden pułkownik w batalionie i jedna markietanka. Trzy bataliony w legii, więc 
i trzy
markietanki – odparła Żubrowa.
– I cóżeś to waćpani robiła? – zagadnął staruszek chcąc babę pociągnąć za język. 
– Gdyż,
chociaż sięgam pamięcią w czasy odległe, takiego babskiego urzędu uprzytomnić 
sobie non
possum16?...
– I pewnie. U nas dawniej bo, WMPanie, bywała prawie sama kawaleria, a dopiero 
gdy
nasze wojsko zaczęło na piechotę po różnych krajach wędrować, bez markietanek 
ani rusz!...
Służba ciężka. Markietanka niby ma wiktuałami handlować przy wojsku... ale gdzie 
tam! Na
wymarszu to i owo zakupić można, a potem głodem się handluje a nędzą. A gdy i 
dźwiga się
co w wózku, toć kupić nie mają za co, a dać trzeba. Bitwa – trudno się 
markietance pod korzec
schować, temu i owemu ranę opatrzyć trza, boć i medyk nie nastarczy! Niekiedy 
umierającego
dobrym słowem pożegnać przyjdzie albo i samej za karabin chwycić.
15 H i c m u l i e r (łac.) – dosłownie: oto kobieta; przenośnie herod-baba.
16 N o n p o s s u m (łac.) – nie mogę.
– Florian sprawiał się dobrze. Co? Hęę?!
– Wielmożny panie, co wielki oficer, to wielki, że nie łżę, to niech mnie kula 
nie minie.
Bywało, major Pokrzywnicki przyjedzie przed front do naszego kapitana 
Komorowskiego i
powiada: „Florka mi – niby naszego panicza – strzeż, bo to oficer pierwszej 
wody, takiego
porucznika między generałami byś nie znalazł!...” Przedni miodek, tylko ty, 
stary, nie pij, bo
masz głowę na nic. Oddaj mi, niech sobie zwilżę! Ho! ho! Nasz porucznik srogi we 
froncie!
A sam pierwszy wszędzie. Kompanią głodna, toć i on głodny. Piechurowi buty z nóg 
spadają,
i jego nielepsze. Ma swoje, co mu wydzielą, to temu zaraz furażerkę, innemu 
mundur albo i
płaszcz kupi i daje. Wielmożni państwo spoglądają na te nasze podarte łachmany i 
dworują
sobie... Trudno, mundury trzeba było zrzucić. Między Prusakami niesporo.
– Aśćka też w mundurze chodzisz?
– To dobre! A jakże! Mundur jak się patrzy, z wyłogami, kokarda francuska u 
czapki, tylko
różnica, że bez hajdawerów.
– Nie gadaj, Jasia, wedle rozkazu – wtrącił nieśmiało Żubr, nabierając po 
miodzie rezonu.
Baba aż skurczyła się na ławie.
– Macieju! Śmiesz mi jeszcze dogadywać. Poczekaj! Popamiętasz!... Ale jest 
jeszcze
sprawiedliwość. Ugryzł cię Prusak, poczekaj, ugryzie inny lepiej!...
Dziaduś, a za nim Staszek, Urszula, Marcel i ekonom aż pokładali się ze śmiechu, 
słuchając
wynurzeń Żubrowej.
Naraz drzwi alkierzyka się otworzyły i wyszła pani Jadwiga blada, znękana, z 
oczyma zaczerwienionymi,
za nią szedł Florian. Zasiedli przy stole. Obecni spojrzeli po sobie, wesołość 
znikła.
Pani Jadwiga wodziła smutnie oczami po twarzach synów. Jeden w drugiego 
mężczyźni
piękni, o włosach jasnych, oczach dużych, niebieskich, rysach twarzy 
kształtnych. Widziała
ich teraz razem, obok siebie siedzących, a jutro?...
Florian wstał nagle i jął się rozglądać niepewnie.
– Komu w drogę, temu czas! – rzekł siląc się na spokój. Dziaduś spojrzał nań 
zdziwiony.
– Co pleciesz, mospanie? Florian schylił się do ręki starca.
– Służba! Muszę ruszać dalej natychmiast. Chwili jednej stracić mi nie wolno. Za 
tydzień,
dwa, może da Bóg, zajadę na dłużej...
– Florku! – ozwał się poruszony staruszek. – Dziesięć lat nie byłeś... 
pacholęciem z domu
wyszedłeś i po dziesięciu latach...
Ręce pani Jadwigi drżeć febrycznie zaczęły. Florian pasował się sam ze sobą.
– Wiem ci ja o tym! Wiem! Ciężko mi, ale trzeba...
– Nie poraż by odpocząć po tylu latach?! – upominał staruszek.
– Oj, nie pora! – wyrzekł smutnie Florian. – Kto raz się służbie publicznej 
poświęci, temu
nie wolno ustawać!... Co tam! – dodał weselej. – Obaczymy się wkrótce. A 
tymczasem zostawię
wam tu załogę! Żubr i wy, Żubrowa, zostaniecie tutaj.
– Wedle rozkazu!
– Pana porucznika samego mamy puścić?
– Tak trzeba. Dawno marzyliście o tym, żeby gdzie kąt znaleźć spokojny. Więc go 
macie.
W drodze was nie potrzebuję. Pojedzie ze mną chłopak stajenny, zresztą, po 
ostatnim wypadku,
moglibyśmy łacniej wpaść w ręce Prusaków. Do Warszawy już niedaleko.
Pani Jadwiga przywołała ekonoma i wydała mu jakieś ciche rozkazy.
Florek żegnał się kolejno ze wszystkimi. Dziaduś rozpłakał się jak dziecko i 
znakiem krzyża
błogosławił wnuka. Pani Jadwiga słów znaleźć nie mogła. Tuliła głowę syna do 
piersi i
łkała cicho.
Ekonom dał znać, że konie gotowe. Porucznik wskoczył na najbliżej stojącego.
Pachołek siadł na drugiego, trzy nadto luzem prowadząc na długiej lejcy.
– Bywajcie! – zawołał Florian i spiął konia.
Głuchy jęk był mu odpowiedzią.
III
Florian wjeżdżał do Warszawy w pobożnym skupieniu. Tyle lat na tułaczce spędził, 
tyle
razy tracił nadzieję jej oglądania. Tu nareszcie przyjmą go z otwartymi rękoma, 
sercem. A
brakło mu, jak wszystkim zresztą legionistom, bratniego uścisku. W Warszawie nie 
będą go
już pytali, jak tam, u brzegów Adriatyku – dlaczego dobrowolnie skazał się na 
trudy wojenne,
dlaczego w dali od swego kraju przelewał krew dla spraw cudzych, interesów 
obcych, honoru
i sławy nie swojej.
Było południe. Mieszkańcy Warszawy, korzystając z pogodnego dnia, tłumnie 
wylegli na
ulice. Florian z trudem przeciskał się przez ciągnące we wszystkie strony sznury 
wozów, bryk
i kałamaszek szlacheckich. Niekiedy z bocznej ulicy wypadła szeroka karoca 
poszóstna, w
oknie której mignęła twarz posępna, surowa, pańska. Bokami szedł pstry, 
różnobarwny tłum,
przedstawiający dziwną mieszaninę strojów i epok. Kontusze i żupany ocierały się 
o francuskie
fraki i bufiaste żaboty, wielkie cylindry filcowe i obwisłe surduty Dyrektoriatu 
z olbrzymimi
klapami i halsztukiem bratały się z kaszkietami pruskich żołdaków. Podgolone 
czupryny,
harcapy17, białe faliste peruki, czaple pióra, trójgraniaste kapelusze, 
rogatywki, kubraki,
długie czarne opończe, karabele i szpady, krótkie mieczyki a puginały, żółte i 
czerwone buty,
atłasowe pantofle, palone czarne cholewy i hałaśliwe chodaki – wszystko to razem 
składało
się na strój mieszkańców Warszawy.
Florian skierował konia na Podwale, postanowiwszy zajechać do dalekiej krewnej 
matki,
do pani Dziewanowskiej, wdowy po Michale Dziewanowskim, pułkowniku gwardii 
królewskiej.
Pani Dziewanowska zajmowała małe mieszkanko na trzecim pięterku, utrzymując się
wraz z córką ze skromnego kapitaliku, jaki jej z dawnej fortuny pozostał. 
Przyjazdem Floriana
ucieszyła się serdecznie. Porucznik, rozejrzawszy się w ubożuchnych a szczupłych 
pokoikach,
chciał do zajazdu iść pod Zamek i noclegu szukać, atoli pani Dziewanowska 
słyszeć o
tym nie chciała.
– Ani mi się waż despektu takiego czynić – mówiła rezolutnie. – Nie salony u 
mnie, nie
pańskie pokoje, ale kąt wolny się znajdzie. Gdzieżbym pozwolić mogła! Jedniście 
wy dla
mnie na świecie prawie, bo prócz was i bratanka po mężu – wszystko wymarło.
Florian jął się wymawiać. Pani Dziewanowska nie dała mu przyjść do słowa.
– Bez wykrętów. Wiem, żeś zamorskich grzeczności a dworskich ceregieli świadom. 
Ale
ze mną to na nic. Prosta jestem szlachcianka, szczera a otwarta. Zresztą, mój 
kochany, ze mną
mniejsza, lecz co z moją Zosią, to nie poradzę. Ona by mi tego nigdy nie 
darowała. Wyszła
właśnie na targ przy piątku to i owo zakupić, boć to Wszystkich Świętych mamy w 
poniedziałek.
No, rozgość się, proszę. Patrz, tu jest na lewo jej komnatka. Chłopiec z końmi 
niech
przejdzie na Piekiełko, zaraz kilka kroków stąd, około Piekarskiej, są stajnie, 
tam pomieszczenie
i obrok za kilka dytków znajdzie.
Porucznik chciał dziękować.
17 H a r c a p – warkocz przy peruce noszony przez mężczyzn w XVIII w.
– Wiem, wiem, co mi chcesz powiedzieć. Przede wszystkim zdrożonyś. Masz tu wodę 
na
misce. Ogarnij się, a ja się zakrzątnę około obiadu. A potem pogadamy.
I nie czekając na odpowiedź Floriana, wyszła z pokoiku, zostawiając go samego.
Porucznik rozejrzał się po izdebce ciekawie. Przedstawiała ona dziwną mieszaninę 
zamożności
i ubóstwa, skromności i zbytku. Sosnowy, ledwie ogładzony stół był okryty 
kosztowną
tkaniną; na czerwono malowanej szafie stał zegar gdańskiej roboty, cyzelowany a 
błyszczący
grubą pozłotą, stołki zwyczajne i ławy dwie nikły pod kilimkami tureckimi. Na 
ścianach wisiały
portrety, a tuż ponad biało zasłanym łóżkiem ołtarzyk srebrny, roztwierany, z 
Matką
Boską. Pod ołtarzykiem palma, a z nią skrzyżowana, w jaszczur oprawna karabela i 
dwie krócice.
Florian rozwinął zabrane z domu zawiniątko. Doprowadził odzież do porządku i 
orzeźwił
się wodą. Właśnie kończył się wycierać, gdy drzwi z hałasem się otwarły i 
stanęła w nich
wiotka postać młodej dziewczyny. Porucznik rzucił się w tył, okrywając się 
pośpiesznie ręcznikiem,
dziewczyna zarumieniła się z lekka, nie wiedząc, co począć. Stali tak chwilę 
naprzeciw
siebie, zaambarasowani, onieśmieleni.
Dziewczyna pierwsza, zapanowała nad sobą i, cofnąwszy się raptownie, znikła za 
drzwiami,
spoza których doszła uszu Floriana przeciągła kaskada serdecznego śmiechu. 
Porucznik
zarzucił na siebie pośpiesznie zwierzchnie ubranie, a spakowawszy zawiniątko i 
pogładziwszy
wąsa, wyszedł do drugiego pokoju.
Dziewczyna stała obrócona plecami, a oparłszy głowę o szybę okna, dusiła się ze 
śmiechu.
– Daruje waćpanna, to niefortunne... – zaczął poważnie Florian, lecz nowy wybuch 
śmiechu
dziewczyny przerwał mu wątek myśli.
Porucznik zagryzł wargi, śmiech ten go drażnił.
– Przepraszam – rzekł chmurnie – iż stałem się mimowolnym dystrakcji18... 
powodem!...
Odchodzę tymczasem, nie chcąc przeszkadzać jej wesołości... Powrócę później, aby 
czołobitność
moją pani Dziewanowskiej złożyć za gościnę.
To mówiąc, chwycił za kaszkiet i szedł ku wyjściu. Dziewczyna nagle skoczyła i 
zastąpiła
mu drogę, mierząc go ostrym, przenikliwym spojrzeniem.
– Hola! Waszmość! – rzuciła gwałtownie. – Nie mam honoru znać waćpana, ale skoro
przez matkę moją w dom przyjęty zostałeś, suponuję śmiele, że mam zacnego przed 
sobą kawalera,
co niewinnego śmiechu za obrazę mi nie poczyta.
Na te słowa Florian stanął jak wryty. Nie wiedział, czy zgrabność wysłowienia 
bardziej
podziwiać, czy urodę dziewczyny.
Próżno szukał słów na odpowiedź, dawna pewność siebie go odbiegła, stał jak żak, 
mnąc
machinalnie kaszkiet w ręku.
Dziewczynie na widok bezradnej miny Floriana znowu na śmiech się zbierało. W 
tejże
chwili weszła pani Dziewanowska, spojrzała po twarzach młodych ludzi i zagaiła 
wesoło:
– A cóż to na siebie tak spozieracie?... Zośka, toć przecież krewniak nasz, 
Florek Gotartowski!
Dalej, przywitajże się po bożemu, boście nie obcy. Siadaj że za stół, a ty, 
Zośka, bierz
się do zastawy. Widzisz, że zmęczony. Siła drogi przebiegł... a blade to, 
znużone, ledwo pewno
się trzyma.
Zośka w milczeniu jęła stół okrywać serwetą a naczynia z jadłem znosić. Pani 
Dziewanowska,
pomagając córce, zarzucała Floriana pytaniami o rodzinie, wojnach, a w końcu o
przyczynie tak gwałtownej podróży.
Porucznik dawał krótkie odpowiedzi, tając jeno właściwy powód swego przyjazdu.
– Powiadasz wiele – ozwała się nagle pani Dziewanowska – lecz ani rusz nie mogę 
zmiarkować,
po coś ty do Warszawy zjechał. Może urzędu szukasz, stopnia – wybij sobie to z 
głowy.
Mało to mój bratanek nadreptał, a nakłaniał się Prusakom? Nie wezmą dziś, 
choćbyś im
18 D y s t r a k c j a – roztargnienie; tu: rozrywka.
duszę zaprzedał, oni samych Niemców tysiącami ściągają i starostwa, a po 
ichniemu „amty”19
rozdają... Ehe! Przyznaj no się, może ty o hipotece przemyślasz? Świeży grosz ci 
pachnie?
– Gdzie tam! – potrząsnął przecząco głową porucznik. – Do księcia Józefa 
chciałem, pokłonić
się wypada... służyłem pod nim.
– Toć wiem! Ale co wy tam w nim widzicie takiego, dalipan, nie rozumiem.
– Matuchno! Wszak rycerz to a wódz, krew królewska – wtrąciła Zośka.
– Et! Bajesz! Twoja taka sama królewska. Szlachcic, i dość.
– Wielkiego serca, żołnierz całą duszą! – ozwał się Florian.
– Na dwoje babka wróżyła. Czy to ja nie wiem? Nie Mokronowskam z domu? Nie był 
to
świętej pamięci Michał pułkownikiem?... Wszystko mu daruję, jeno nie onej 
dworszczyzny a
rzucania się. Żołnierka to zawód honorowy, jednej zawdy pani swojej służyć 
należy. A tenci
pułkownikował najpierw Austriakom i aż krew w wojnie z Turkiem przelewał za 
nich, później
ucierał się pod Dubienką, to znów wyleciał w obce kraje i licho wie komu 
przewodził, a
potem krewniakowi memu, Mokronowskiemu, był przydany. No i teraz lata, jak 
opętany, z
Jabłonnej Pod Blachę i z powrotem, a z Prusakami się zadaje. Pewnie i im jaki 
regiment wymusztruje.
Może nieprawda? Florian pokiwał niedowierzająco głową i rzekł:
– Pani dobrodziejko! Ciężkim zarzutem obrzucacie księcia. Ma on niechętnych 
sobie wielu,
i któż ich nie ma? Lecz jam patrzył na niego, jam go widział, gdy na czele 
oddziału kawalerii
szarżował na góry szwedzkie, obsadzone pod Marymontem przez Prusaków...
– Za co go potem zdrajcą ogłoszono... – przerwała z impetem pani Dziewanowska. – 
I
gdyby nie dzielność Dąbrowskiego, Warszawa już wtedy byłaby zdobyta.
– Być może! Niemniej klęska nie księcia była winą – upierał się porucznik.
– Ot, ludzkie języki i nic więcej! – zauważyła rezolutnie Zośka.
– A ty znów swoje! Powiadam waćpanu, czasem wytrzymać ciężko z tą dziewczyną. 
Nie
mówię waćpan, małej jesteś jeszcze rangi oficerem, ale co o wojskowych rzeczach 
pojęcie
mieć musisz... lecz ona!... Ubrdało się jej widzieć w księciu bohatera i ani 
wybić tego z głowy!...
Florian zaczął się zbierać do wyjścia, tłumacząc chęcią udania się na pokoje do 
księcia.
Pani Dziewanowska wstrzymywała go:
– Jakże to waćpan myślisz? Tak, w tej odzieży?... Boż cię przyjmie?... A 
wieszże, gdzie go
znaleźć?
– Droga na końcu języka u żołnierza, a strój, bacząc na podróż, jaką odbyłem, 
książę daruje.
– Ja bym mogła wskazać drogę panu porucznikowi – odezwała się niespodzianie 
Zośka.
– Ty! – podchwyciła pani Dziewanowska. – Co wygadujesz! A znaszże waćpan miasto?
– Ot... ledwie sobie przypominam cokolwiek – odrzekł Florian spoglądając na 
zarumienioną
twarzyczkę pułkownikówny.
– Hm! To niedobrze. Widzisz waćpan, u nas niebezpiecznie wygadać się, że z 
legionów
wracasz... Łatwo by cię mogła spotkać jaka przygoda. Z Prusakami żartów nie ma. 
Już będę
pewniejsza, jak cię ona przeprowadzi...
Zośka wdziała spiesznie kontusik granatowy i kołpaczek i wyszli. Porucznik podał 
z galanterią
ramię pułkownikównie i zawrócił raźno w stronę Zamku.
Gdy doszli do pałacyku pod Zamkiem, Zośka chciała wracać do domu, porucznik ją 
zatrzymał,
wnioskując z zapuszczonych firanek a zasłoniętych okiennic, że księcia w domu 
nie
ma. Jakoż przypuszczenia go nie zawiodły. Pałacyk Pod Blachą był zamknięty. 
Krążąc dokoła
zabudowań, po długich rozpytywaniach dowiedział się od książęcego pacholika, że 
przed
trzema dniami dwór wyjechał do Jabłonnej na wielkie polowanie i że przed 
świętami pewno
nie powróci.
19 „A m t y” (niem. Amt) – urząd (starostwo – Kreisamt).
Wiadomość ta wielce zaniepokoiła Floriana. Rozkaz był wyraźny. Jechać co koń 
wyskoczy,
byle jak najprędzej księcia dopaść. Tymczasem porucznik, ufając, że u celu 
podróży stanął,
i tak już sporo czasu był zbałamucił. Jasne czoło Floriana zaszło chmurą.
Zośka jęła wnet nalegać o powód nagłego zasępienia. Porucznik wymawiał się, jak 
mógł, a
wykręcał. Dziewczyna atoli tak zręcznie na niego napadła, że Florian ani się 
obejrzał, jak wygadał
się z całą prawdą. Dopiero gdy pod wpływem jego słów twarzyczka pułkownikówny
spoważniała – opamiętał się i chwycił ją gorączkowo za rękę.
– Waćpanno – rzekł z mocą. – Posiadłaś mimo mej woli tajemnicę! Zachowajże ją, 
przez
miły Bóg, bo nie o mnie tu chodzi, lecz o sprawę całego narodu.
– Mości poruczniku – odparła Zośka, a głos jej lekko drżał. – Choćby mnie 
krajano, słowa
nie pisnę! Ale – dodała po cichu z uśmiechem – waść do trzymania tajemnic 
niespory – dobrze,
żeś na Prusaczkę jaką nie trafił.
– Słuszną waćpanna czynisz mi uwagę. Nie żołnierska to rzecz wygadać się tak, 
jako
smyk pierwszy lepszy. Bogiem się świadczę, że nigdy mi się to nie zdarzyło, choć 
przez...
rozmaite osoby nieraz o to i owo byłem nagabywany!... Niech się dzieje co chce! 
Zdało mi
się, że przed tobą zełgać nie godzi mi się’... Wracajmy – rzekł porucznik. – 
Mnie czas w drogę.
Dziś na noc do Jabłonnej muszę. Trzeba.
– Trzeba – szepnęła pułkownikówka i zamyśliła się smutnie.
Nagle twarz jej zadrgała życiem.
– Nie! Waćpan zostanie.
– Jak to? – zapytał Florian z żartobliwym zdziwieniem.
– Posłuchaj waćpan! Drogi nie znasz... szczęśliwieś się prześliznął przez straże 
pruskie...
teraz znowu chcesz ryzykować? Gdy ryzyko jest tu niepotrzebne zgoła a 
niebezpiecznie...
– Lecz, mościa panno... toć są słowa próżne. Każdej chwili, minuty straconej 
bezczynnie w
Warszawie, może skądinąd drogiej, żałować, jako służbista, muszę! Mam czekać dni 
kilka na
księcia, gdy jest tuż, o parę mil zaledwie? Papiery doręczone muszą być 
dzisiaj...
– Waćpan jechać nie możesz! – upierała się Zośka. – Nocą straże na rogatce 
zdwojone.
Waćpanu sprawy publicznej lekceważyć nie wolno. I co z tego, że życie swoje 
narazisz?
– Ot! Nie bój się waćpanna. Wyjadę zdrów i zdrów wrócę. Nie taki czart straszny. 
Zresztą
– dorzucił – dwoje nas tylko posiada tajemnicę... więc albo ja, albo waćpanna! 
Ha! Ha!
Pułkownikówna potrząsnęła energicznie główką.
– Jakbyś wiedział waćpan, że pojadę!... W Jabłonnej mieszka moja chrzestna, pani 
Grodzicka,
mąż jej był dawniej murgrabią u księcia, dziś, chorobą powalony, jest na 
łaskawym
chlebie.
– Oj, oj! Pali się w główce waćpanny!...
– Mówię, że pojadę, to pojadę! – powtarzała z uporem Zośka. – I bądź waszmość 
pewien,
że żaden Prusak nawet palca na mnie nie zakrzywi...
– Ba! Ba! Pewnie. Gdzieżby śmiał! – potakiwał porucznik w żart rozmowę 
obracając.
Pułkownikówna nie dała się zbić z tropu i napierała na Floriana coraz 
gwałtowniej.
Po długich ceregielach sprawa stanęła na tym, że porucznik dotąd nie ruszy z 
Warszawy,
dopóki nie zasięgnie wiadomości od Jana Dziewanowskiego, stryjecznego Zośki, 
znającego
Warszawę na wylot, oraz że przed nocą nie wyjedzie, bo choć straże bywają 
zdwojone, lecz
zawsze łacniej się przemknąć a bodaj przemocą wyrwać.
Pani Dziewanowska przyjęła młodą parę potokiem wymówek, które na wieść o 
niefortunnym
zakończeniu wyprawy spotęgowały się jeszcze.
– No, no! Tożeście się zasiedzieli! Ja myślałam, żeście chyba już ze dwa 
podwieczorki u
waszego księcia zjedli.
Florian ucałował rękę Dziewanowskiej i poszedł opatrywać ostrożnie węzełek, a 
potem
zbiegł na dół do chłopca stajennego, nakazując mu, aby konie miał opatrzone i 
gotowe do
drogi. Ruchy te nie uszły bacznego oka Zośki. Lecz słowa nie rzekła. Jęła się 
tylko naprzy-
krzać matce, aby po Janka Dziewanowskiego słać i na wieczór go poprosić. Pani 
Dziewanowska
wzruszyła ramionami na to natarczywe a niespodziewane napieranie się córki, 
lecz, przypisując
to jej kapryśnemu charakterowi, uległa prośbie. Nim atoli zdążyła wyprawić 
dziewkę
służebną – najniespodziewaniej wszedł Jan Dziewanowski.
– O wilku mowa, a wilk tu! – zakrzyknęła pułkownikowa.
– Miałam po ciebie słać. Zośka mi się napierała ciebie zobaczyć. Bacz, że gościa 
mamy!
Florek Gotartowski... spadł dziś niespodziewanie! Wraca z legionów! – dodała 
ciszej.
– Z legionów! Gdzież on? – przerwał porywczo Jan. – Niech go zobaczę!... Toż 
gość dopiero!
Wszedł Florian. Młodzi ludzie podali sobie ręce. Spojrzeli sobie wzajem w oczy i 
ponowili
uścisk dłoni. Za Florianem wsunęła się po cichu Zośka. Dostrzegł ją wnet Jan.
– Tuś mi, siostrzyczko! Jakiejż to łaskawości szczególnej mam przypisać, że o 
mnie pamiętałaś?
– Nic ważnego! – rzekła rezolutnie pułkownikówna. – Gościa mamy – ze stron 
dalekich.
Sądziłam, że rad będziesz niejednego się dowiedzieć, a i on ciekaw, co u nas 
słychać – myśmy
go pouczyć nie mogły dokładnie.
– Co u nas słychać? – powtórzył marszcząc brwi Jan i dźwignął desperacko swe 
olbrzymie
ramiona. – I źle, i dobrze. Według „Gazetki” naszej ponoć Prusacy klęskę pod 
Auerstadt ponieśli
nie lada.
– Pod Jeną także! – zauważył porucznik.
– Możeż to być?... Nie błędneż to wieści?...
– Jadę stamtąd. Dwie bitwy stoczono równocześnie, ledwie o cztery godziny drogi 
od siebie...
Siedemdziesiąt chorągwi i trzysta armat zdobyli Francuzi, ścieląc trupem pola... 
Cesarz
w Berlinie.
Dziewanowski aż porwał się z miejsca.
– Pewneż to? W Berlinie jest! Anim śmiał suponować. Dziś właśnie gruchnęła w 
mieście
wiadomość, że wskutek zbliżania się wojny do brzegów Wisły, kasa wymiany biletów 
skarbowych
przeniesioną zostaje do Królewca!
– W imię Ojca i Syna! Wojna tu, do nas, znów! – zawołała pani Dziewanowska.
– Pani stryjenko – upominał Jan – mogłoż się stać inaczej?
– Waćpanowi bitewki w głowie, a tu kraj cały znów na nowe zniszczenie skazany.
– Mogłoż się stać inaczej?... Ho! Ho! Prusacy czuj duch! Od dziś wojsko 
skonsygnowane20
stoi pod bronią gotowe do wymarszu. Nowe prawo wydane dla tych, którzy by do 
nieposłuszeństwa
pobudzali... sąd wojenny i kula w łeb w dwadzieścia cztery godzin.
– Wojsko skonsygnowane, powiadasz?! – wmieszała się pułkownikówna spoglądając 
znacząco
na Floriana.
– Tak, tak. Pono spodziewają się, może nie bez kozery, dezercji ochotników... 
Miasto mieli
dziś naokół wojskiem obstawić, a waszmość jakżeś zdołał się przedostać do nas?
– Prosto na rogatki, pod Wolą. Ani mnie nikt nie zagadnął.
– Dziw-dziw! Szczęśliwie bardzo! Niedalej jak wczoraj dwóch pod Mokotowem 
schwytali
i rozstrzelali na miejscu. Dowiedzieć się nawet nie można, kto byli zacz.
Florian się zamyślił. Wypieki czerwone wystąpiły na twarz pułkownikówny. Jan 
Dziewanowski
ciągnął dalej:
– W Jabłonnej polowanie miało być wielkie. Köhler się na nie z całym sztabem 
wybierał –
dziś powiadali, że zaniechano wyjazdu. Może im dalej jechać przyjdzie. Ale co 
tam Köhler i
nasza bieda – waść wracasz z szerokiego świata – mówcie nam, bośmy tu jak 
deskami zabici.
Co nasi? Co legiony? Co cesarz?...
20 S k o n s y g n o w a n e – konsygnacja – rozkaz nieopuszczania koszar przez 
żołnierzy,
ostre pogotowie.
Florian jął opowiadać, z początku siląc się na zebranie myśli, lecz powoli 
zapalił się własnymi
słowami i nie pytany snuł obraz napoleońskiej epopei. W czasie opowiadania, 
którego
w skupieniu słuchała pani Dziewanowska, a z czcią Jan – Zośka podniosła się 
niepostrzeżenie
zza stołu, wyszła na chwilę do swej izdebki, przywdziała kontusik i kołpaczek i 
zniknęła za
drzwiami.
Zmierzchać się dobrze zaczynało. Dziewka służebna wniosła zapalone świece, 
Florian
urwał nagle opowiadanie.
– Ot! Mówiłoby się tak i dzień, i noc!... A komu w drogę, temu czas!...
– Co też ty mówisz? Gdzie tobie?
– Służba, pani dobrodziejko!
– Nielepiej po dniu? – zauważył Jan, który rad by rok cały słuchać tych krwawych 
relacyj.
– Jak wypadnie. Sądziłem był z łaskawej gościny skorzystać... ale nie mogę.
– Ot czasy! – westchnęła pani Dziewanowska. – Zdrożony, wymizerowany, ledwie się 
na
nogach trzyma! Gdzie tu myśleć o podróży, chyba do Morfeuszowa21!... Skoro 
jednak tak się
upierasz... Zatrzymywać nie śmiem. Córkam żołnierza i żona... Lecz głodnego cię 
nie puszczę!
Zośka! A gdzież ona?...
Pani Dziewanowska obejrzała się – córki nie było. Młodzi ludzie teraz dopiero 
wspomnieli,
że od dłuższego czasu znikła im z oczu. Pułkownikowa skoczyła do dziewki 
służebnej i
wróciła uspokojona.
– Wyszła niedawno. Pewnie nadejdzie. Już tam coś wymyśliła i trojniaku nam może 
z gospody
przyniesie.
Floriana coś tknęło. Podniósł się i wyszedł do sąsiedniej izdebki, gdzie był 
zostawił tłumoczek.
Po chwili wrócił blady i poprosił panią Dziewanowską o światło. Sprawdził po 
kilkakroć
zawartość tłumoczka, oglądał się po izdebce... Szkatułka z papierami zniknęła.
Myśl straszna powstała mu w głowie. Schwycił za kaszkiet i, nic nie mówiąc do 
poruszonej
jego dziwnym zachowaniem się pani Dziewanowskiej, pobiegł co tchu do zajazdu, 
kędy
chłopca z końmi ulokował, lecz ani koni, ani pacholika nie było.
21 D o M o r f e u s z o w a – żartobliwie: do krainy snu (Morfeusz – wg 
mitologii greckiej
bożek snu).
IV
Florian był w rozpaczy. Wyrzucał sobie lekkomyślność, z jaką zwierzył 
dziewczynie tajemnicę
swego posłannictwa. Cóż powie teraz generałowi? Czym usprawiedliwi tę 
nierozwagę?
Miał dotąd opinię nieposzlakowaną, ufano mu bezgranicznie... Tymczasem tu, wobec 
tak
ważnej ekspedycji, dał się podejść dzierlatce... I co jej w głowie? Zgubić może 
i siebie, i księcia,
i jego razem!
Gdy porucznik powrócił do mieszkania pani Dziewanowskiej z wyrazem bezsilnego 
rozdrażnienia
na twarzy – pani Dziewanowska, a za nią Jan, jęli pytać o przyczynę alteracji22.
Florian, nie widząc powodu ukrywania przed nimi całej sprawy, którą uważał za 
straconą,
opowiedział urywanym głosem wszystko, jak było.
Pani Dziewanowska łzami się zalała.
– Co jej w głowie! O ja nieszczęśliwa! Jedną na świecie miałam! Prawda, zawsze 
to było
zawadiackie, dufające sobie! Czym się jednak mogła spodziewać? W nocy, z 
pacholikiem... i
dokąd jeszcze? Skąd jej przyszło? Skąd jej się to wzięło?!
Dziewanowski chciał pocieszać strapioną matkę, lecz ta smutnie potrząsnęła głową 
i rzekła:
– Daj spokój, stało się nieszczęście!... Może Matka Przenajświętsza mnie 
poratuje, sierotę
taką opuszczoną! Kto wie? Zośka przytomna dziewka. Zjeść się w kaszy nie da. A 
co na koniu,
to sprawna niby stary dragon.
Porucznik podczas tego ręce łamał a pięści zaciskał, czując się bezwładnym.
– Panie Florianie – ozwał się poważnie Dziewanowski. – Sam żołnierzem jestem i 
rozumiem
dobrze waściną desperację... chociaż nie wiem, czyja troska większa: czy matki, 
która
życie swej córki widzi na szwank narażonym, czy oficera, co tak niesfornego 
znalazł ordynansa!
Tym się, mości poruczniku, pocieszaj, żeś trafił na lepszego zastępcę, niż ci 
się zdawać
może – bo jeżeli ona nie trafi do księcia – to byś tam także nie dotarł! Dzielna 
to dziewczyna
i rezolut nie lada!
Pani Dziewanowska jęknęła całą piersią i wyszła do drugiej komnatki w łzach a 
modlitwie
szukać pociechy. Mężczyźni zostali sami. Jan Dziewanowski, po długiej pauzie, 
pierwszy
przerwał milczenie:
– Panie Florianie! Otrząśnij się waść. Stało się.
– Jadę do Jabłonnej! – wyrzekł z mocą porucznik, wstając z miejsca.
Dziewanowski pokręcił głową z nieukontentowaniem.
– Co z tego? Jej nie pomożesz. Sam wpadniesz w ręce Prusaków, a jeżeli i 
dostaniesz się
szczęśliwie, co mu powiesz? Panie Florianie! Rozkazów tajnych jam nieciekaw, 
lecz mnie w
ciemię nie bito. Cesarz z armią się zbliża... Nie wiem ja, co tam książę myśli, 
lecz to, co waść
wiesz, winieneś natychmiast generałowi Wojczyńskiemu przedstawić... U niego 
zbiera się co
dzień wszystko, co w naszej Warszawie godności narodowej nie utraciło. Nie 
nalegam, lecz
22 A l t e r a c j a – irytacja, wzruszenie.
pomnij waść, że pewno wiesz o tym; nie o co innego tu idzie, jak o 
przysposobienie narodu
do wielkich wydarzeń... Idziesz waćpan ze mną?! Porucznik się zawahał.
– Żołnierzem jestem. Mam obowiązek wypełniać rozkazy naczelników, a nie działać 
na
własną rękę.
– Zgoda. Niemniej powinieneś ratować zagrożoną sprawę. Pora właśnie! Otrząśnij 
się, mości
poruczniku. Mężczyzną jesteś. Ot – dziewki szkoda – zginąć marnie może. Hm! 
Zadałeś
jej czegoś chyba, że na krok taki się ważyła!... Rusz się, wasze. Ja tu nakażę 
służebnej, niech
stryjenkę na oku ma. Powrócim niebawem. Zresztą, trzeba zawczasu pomyśleć o 
innym dla
waści i stryjenki schronieniu... bo niechby ona wpadła im w ręce, trafiliby po 
nitce do kłębka!...
Czasu nie trzeba marnować i co żywo łatać, jak można.
Opierającego się jeszcze Floriana ujął Dziewanowski pod ramię i wyprowadził na 
ulicę, w
drodze mu zalecając, aby o całej owej niefortunnej ekspedycji nie wspominał 
przed zgromadzeniem.
U generała Wojczyńskiego zastano izby dworku na Lesznie, w głębi ogrodu 
położonego,
natłoczone. Dziewanowski z Florianem podszedł wprost do staruszka, gospodarza 
domu, i
przedstawił mu porucznika. Wojczyński uradował się wielce, ramiona mu otworzył i 
uściskał
serdecznie.
– Niebo cię nam zsyła, poruczniku! – zawołał z ukontentowaniem. – Toć my tu 
siedzim
jak tabaka w rogu, nie wiedząc, w którą stronę pójść. Mości panowie! Porucznik 
legii włoskiej
przybył do nas z Berlina! Imć pan Florian Gotartowski!...
Ruch powstał w izbach. Kto żyw śpieszył do Floriana rękę mu ścisnąć lub 
przyjrzeć mu się
przynajmniej. Starszyzna atoli wzięła go między siebie i do zacisznego 
wprowadziła alkierzyka.
Tu posypały się pytania bez końca. Panowie: Michał Kochanowski, Sobolewski, 
Gutakowski,
książę Jabłonowski, pułkownik Siemianowski, Aleksander Potocki – rej tu wodzili,
nad relacjami Floriana czyniąc uwagi.
Porucznik był oszołomiony. Całą siłę woli skupiał, byle wyjść cało z krzyżowego 
ognia
zapytań. Wojczyński dopiero ulitował się nad nim.
– Dosyć, panowie – rzekł. – Wiadomości posiedliśmy, a teraz nie pora 
szczegółowymi
opowieściami się bawić, tym bardziej że imć panu Gotartowskiemu należy się 
wypoczynek!...
Jutro zapowiadam walne zebranie komisji i do rady imć porucznika zapraszam.
Florian odetchnął swobodniej i podążył wnet z Dziewanowskim na Podwale. Był 
zbity,
wyczerpany drogą, zgnębiony wypadkami ostatniego dnia. Pani Dziewanowska nie 
spała,
czekając powrotu niefortunnego gościa. Nie czyniąc wyrzutów, wskazała mu 
posłanie w komorze,
a sama pogrążyła się w swojej trosce.
Porucznik jak stał, tak legł na posłaniu. Ciężkie myśli trawiły go długo i sen z 
ociężałych
powiek spędzały. Młodość atoli zwyciężyła w końcu i porucznik zapadł w sen 
głęboki, niespokojny.
Słońce było wysoko, gdy Florian otworzył powieki. Oczy przetarł, myśli zebrał, 
mary
okropne wspominając. Niestety, rzeczywistość przedstawiała mu się niemniej 
ponuro i smutnie.
Podniósł się zwolna z posłania, spojrzał w małe okienko, na jasnym tle którego 
rysowała
się w oddali wysmukła wieżyca kościoła farnego, i zadumał się.
Nagle, spoza nie dość szczelnych drzwi sąsiedniej izby doszedł go gwar 
przytłumionych
głosów, wśród których najwyraźniej rozlegał się srebrny śmiech pułkownikówny. 
Porucznik
drgnął i zaczął nadsłuchiwać. Najwyraźniej ona. Czyżby to snem było! Nie 
zwlekając, rzucił
się do porządkowania odzieży. Jeden i drugi dzbanek wody chlusnął na głowę i 
nadsłuchiwał,
azali ten głos nie był złudzeniem. W końcu poprawił wąsa, pogładził czuprynę i 
otworzył
drzwi.
Cichy śmiech pułkownikówny powitał go w progu. Spojrzał przed się Florian i 
oniemiał.
Przy stole stał smukły mężczyzna w obcisłym, półwojskowym stroju, bawiąc się 
niedbale
srebrną szpicrutą. Rzucił okiem porucznik na twarz nieznajomego, twarz jasną, 
okoloną czar-
nym, bujnym zarostem, o wysokim czole, równym, klasycznie zarysowanym nosie, i 
zdało
mu się, że śni.
Nieznajomy podniósł swe głębokie, ciemnoniebieskie oczy na Floriana i ozwał się 
uprzejmie:
– Witam waćpana, mości poruczniku!
– Mości książę! – bąknął pomieszany porucznik.
– Takiegoś do mnie ordynansa wyprawił, że, jak widzisz, stawiłem się 
natychmiast! No,
no! Winszuję waszmości, już to nie lada w pannie pułkownikównie masz rzecznika a 
obrońcę!...
Porucznik jął się sumitować. Książę przerwał mu dobrotliwie:
– Mości Gotartowski! Wiem o waści, a to, co mi generał wspomina o nim, sam bym 
dla
siebie za chlubę uważał. Wieczorem proszę do mnie na pokoje! Pani pułkownikowej 
raz jeszcze
gratuluję córki, a jeżeli okazja się zdarzy, w drużby się zapraszam.
To mówiąc, książę uścisnął rękę pani Dziewanowskiej i wyszedł.
Porucznik nie posiadał się z ukontentowania. Na tę scenę wszedł Jan 
Dziewanowski. Radość
była wielka. Zośka musiała opowiadać szczegóły nocnej wyprawy. Jak na rogatce na
wieść, że do Jabłonnej jedzie, żegnano ją drwinami a uśmiechami, jak pod 
Żeraniem zdało się
jej, że ktoś za krzakiem się czai, jak wreszcie po nocy dopadła pałacu, do 
którego jej wpuścić
nie chcieli, i jak ją z należnymi względami przyjął książę...
– A o jakim to pokojowcu wspomniał książę? – wtrąciła pani Dziewanowska 
znienacka.
Pułkownikówna zawahała się, pobladła, w końcu odrzekła śmiało:
– Wytrzymać nie mogłam!... Wprowadzili mnie do przedsionka. Tłumaczę się, że 
przyjeżdżam
z ważnym posłaniem z Warszawy... Pachołków było kilku. Ja mówię, oni trącają się 
i w
śmiech!... Ręka mi zadrżała i, niewiele myśląc, bęc w papę najbliższego! Na to 
wybiegł książę...
– Palnęłaś go?
– Palnęłam, mateńko!
– To się mój nieboszczyk Michał aż chyba w grobie obrócił ze śmiechu!
– Krew, krew, pani dobrodziejko! – powtarzał porucznik z ukontentowaniem.
– A waści gniadosz tęgo niesie! – zauważyła Zośka.
– Zna służbę! Niechby skrewił, zatłukłbym go pewnie. Prusak jeno, szelma... 
huzarski! W
drodze od Rawy dwóch takich mi omdlało i trzeci bułanek matczyny.
– Co tam konie! – przerwał raźno Dziewanowski. – Trzeba się stąd czym prędzej 
wynosić!...
Całe miasto już mówi o waćpana przyjeździe! Ani chybi, będą myszkowali. Generał 
do
mnie przysyłał, ofiarując mu u siebie gościnę. Pani stryjenka zaś może na moją 
kwaterę pozwoli...
uboga, jak u kawalera samotnika takiego.
Zasmucił się porucznik, niesporo mu było się wynosić. Nadąsała się Zośka, 
zafrasowała
pani Dziewanowska. Jan nalegał – trzeba było ustąpić.
Tegoż dnia wieczorem Florian udał się do księcia Józefa Poniatowskiego. Książę 
przyjął
go w pięknym gabinecie, zdobnym w alegoryczne freski, a zastawionym mnóstwem 
kosztownych
cacek. Był zamyślony i posępny. Skinął przyjaźnie porucznikowi i o szczegóły, 
odnoszące
się do armii Napoleona, ostatnich wypadków z włoskiej kampanii, wypytywał... Od
czasu do czasu przerywał Florianowi tok opowiadania i gorączkowo mierzył 
wielkimi krokami
gabinet. Porucznik skończył mówić. Książę zamyślił się, a po długim milczeniu 
zaczął
nerwowo:
– A nie myli się twój generał?... Wiem, Dąbrowski to wielki żołnierz i wódz, 
cenię go więcej,
niż mu się zdaje... pomimo że mi był niechętnym!... Dobry patriota i obywatel 
kraju, lecz
czy politycznych wybiegów nie za dobrą poczytuje monetę! Sława Napoleona go 
olśniła, ja
się jej obawiam. Wahałbym się na niej przyszłość moją opierać, a cóż dopiero 
losy całego
kraju składać!... Zapał go unosi!... Tyle krwi przelanej hen na polach 
Marengo... co, Marengo
jedno? Cała Italia nasiąkła krwią legionów i Egipt, i San Domingo!... Nie! Nie 
ufam ja temu
nowemu słońcu... Napoleon jest wielkim politykiem, a myśmy nigdy politykami nie 
byli...
Idzie tu do nas, bo go losy wojny do tego zmuszają... lecz przy zawarciu 
traktatu wymieni nas
za uchwalenie jednego upokorzenia więcej dla nienawistnej mu Anglii! Czyż nie 
tak?
Florian, zachęcony rzuconym pytaniem, a poruszony tak ostrym sądem o ubóstwianym
przez niego Napoleonie, wybuchnął nagle:
– Wasza książęca mość! Jam nie statysta, nie mąż, który od lat młodzieńczych 
przywykł
losy narodów ważyć a rozpatrywać. Mówię, co na sercu, z czym lat tyle tułałem 
się po krajach...
– Zgoda na to – podchwycił żywo książę. – Lecz miejmyż odeń zapewnienie, 
poręczenie!...
Żąda od nas wojska, krwi naszej, niechże się dowiemy za co? Waszmości wyda się
takie żądanie frymarkiem23! Niestety, na frymarku takim cała mądrość polityczna 
polega.
Dąbrowski ani Wybicki nie rozumieją, że nie my Napoleona, lecz on nas w tej 
chwili najmocniej
potrzebuje... i miast stawiać żądania, proszą, miast dyktować punkty ugody, 
traktatu,
kontentują się krzywdzącymi naszą godność frazesami dumnego zdobywcy!... Nie, 
poruczniku,
ja do tej sprawy przyłożyć ręki nie mogę. Za złe ci nie biorę zapału, z jakim 
byś chciał
Bonapartego bronić. Widzisz w nim wodza prowadzącego armię do zwycięstwa i 
sławy, a
sam żołnierzem jesteś! I ja mam dlań wyrazy uwielbienia, jeno gdy o naszej doli 
myśleć przestaję...
Zresztą – dodał ze smutkiem – bądź waszmość spokojny... książę Józef Poniatowski
nie stanowi narodu. Daj mi pismo Napoleona, jasno wyrażające, czego żąda i co 
dla nas
uczynić się zobowiązuje, a gotowym dziś na skraj świata iść za nim!... A choćby 
nie dopełnił
przyrzeczeń, choćby bolesne z tego wynikły dla nas termina... nikt na nas 
kamieniem nie rzuci!...
Ale... co wam po Poniatowskim?
– Krew nasza, królewska! Chluba rycerstwa! – odparł z zapałem Florian.
Poniatowski uśmiechnął się dobrotliwie i rękę położył na ramieniu porucznika.
– Dziękuję waszmości! Teraz sobie dopiero go przypominam! Byłeś pod 
Marymontem...
Jeno nie wszyscy tak myślą! Znać, żeś prosto z legii przybył... Zapytaj się o 
mnie tu, na miejscu,
w Warszawie. Za sługę pruskiego mnie mają, o konszachty z Austriakiem 
posądzają...
stronią od tej mojej Blachy!
Książę uśmiechnął się gorzko.
– Wam, żołnierzom, pilno do rangi i zaszczytów... a przecież są inni, którym 
bezczyność...
więcej zdrowia odejmuje niż wam niewywczasy wojenne a kule nieprzyjacielskie!... 
Długo by
o tym można mówić. Wiesz teraz, słyszałeś, oto mój respons24. Później... kto 
wie, jak się wypadki
ułożą, teraz jednak ani myśli, niech generał czyni beze mnie. W końcu, mogę się 
mylić...
Więc słuchaj, mości poruczniku, listy generała weź z powrotem, przedstaw je 
marszałkowi
Małachowskiemu, nie tając mej odpowiedzi. Niech je i oni rozważą. Rada u pana 
Wojczyńskiego
może co innego postanowi...
– Mam właśnie kwaterę u generała! – wtrącił porucznik.
– A... tak! Już cię znaleźli! Hm, zacne grono, mężowie zasłużeni. Spieszże, 
mości poruczniku,
czasu nie trać. Miło mi było poznać waszmości! Racz generałowi Dąbrowskiemu 
pozdrowienie
moje wyrazić.
Gdy porucznik zjawił się w kilka chwil później u generała Wojczyńskiego, zastał 
był już
walne zebranie komisji rozpoczęte. Radzono właśnie nad wysłaniem imieniem 
Warszawy
poselstwa do Napoleona, żeby swego zwycięskiego pochodu nie wstrzymywał, lecz 
szedł
dalej podać rękę wiernemu a uciśnionemu narodowi, który na pierwszą wieść o jego 
zbliżaniu
się wita go całym sercem, jako swego zbawcę i oswobodziciela.
Wejście porucznika wywołało małe zamieszanie – ten i ów spieszył uścisnąć rękę 
Gotartowskiego.
Wszyscy nań spoglądali jako na żołnierza tej wielkiej a zwycięskiej armii. Gdy 
się
23 F r y m a r k – handel zamienny, kupczenie.
24 R e s p o n s – odpowiedź.
uciszyło, Florian wręczył Stanisławowi Małachowskiemu oddane mu przez księcia 
listy generała
Dąbrowskiego.
Marszałek zaczął je czytać na głos. Cisza zalegała izby dworku.
Dąbrowski przedstawiał księciu, jako cesarz, po długich z nim a posłem Józefem 
Wybickim
debatach, raczył się nakłonić do wkroczenia w granice Polski w trzykroć sto 
tysięcy wojska.
Że zamiarem niewątpliwym jest Napoleona, aby kraj ten wskrzesić i do dawnej 
świetności
powołać, że urzeczywistnienie tego zamiaru spoczywa całkowicie w ręku Polaków, o 
których
wierności a oddaniu chce się cesarz naocznie przekonać, że Wybickiemu oświadczył
wręcz, że jeżeli zobaczy, iż Polacy godni są być narodem, będą nim. W końcu 
Dąbrowski
zachęcał do jak najszybszej agitacji i rozpoczęcia przygotowań do zbrojnego 
powstania.
„Niech zobaczy cesarz – pisał Dąbrowski – powstające pułki a dywizje, niechaj 
ofiarność
obywateli w tej stanowczej chwili nie uchyla się przed niczym. Szlachta, 
mieszczaństwo, lud
niechaj stają w szeregach lub niech się sposobią. Lada dzień ruszamy do 
Poznania. Każda
zwłoka, każda minuta w kunktatorstwie25 strawiona może srogą krzywdę wyrządzić 
całej ojczyźnie”.
Małachowski skończył czytać. Przez chwilę panowało uroczyste milczenie, aż naraz 
z
piersi kilkudziesięciu zebranych dobył się jeden wielki okrzyk:
– Niech żyje cesarz! Wiwat konfederacja! Mości panowie, do broni!!!
Ściskano się za ręce. Padano sobie w objęcia. Florian był przedmiotem ogólnych 
owacyj.
Starszyzna tymczasem podawała sobie listy generała Dąbrowskiego, zastanawiając 
się nad
każdym słowem a rozbierając je. Zaczęto się skupiać w gromadki a perorować 
zapalczywie.
Tumult się wzmagał coraz większy. Naraz Małachowski głos podniósł. Powaga 
starego marszałka
sejmu wnet górę wzięła.
– Mości panowie! – rzekł. – Chwila urzeczywistnienia najdroższych nam nadziei a 
od
dawna pieszczonych postanowień się zbliża. Pismo generała Dąbrowskiego jest może 
ziszczeniem
tego, co wczoraj jeszcze snem nam się wydało. Nie pora na próżne rozprawy! Do
dzieła, mości panowie! Niech on, wielki mocarz, zastanie nas przygotowanych... 
do pójścia za
jego przewodem!... Baczność jeno zalecam. Nie zapominajmy o sługach króla 
Fryderyka...
Ergo26, mości panowie, poczynajmy sobie rozważnie, abyśmy zbytkiem zapału tak 
ważnej nie
zepsowali sprawy! Proponuję upoważnić starszyznę do przedsięwzięcia rady 
nieustającej,
przed uchwałami której uchylam głowę. Każdy z nas tutaj wielką ufność pokłada w 
osobie
generała a gospodarza naszego, co dla dobra publicznego ważyć swej głowy i 
mienia całego
się nie zawahał. Niechże on tedy do siebie przybierze tych, których obecność w 
radzie za potrzebną
uważać będzie! Zgoda, mości panowie?!
– Zgoda! Zgoda! – wykrzyknięto dookoła.
Za czym generał Wojczyński wystąpił i, wodząc okiem po zebranych, nazwiska co 
przedniejszych
wymieniał, do ubocznej zapraszając izby.
Kiedy starszyzna ustąpiła – gwar znów powstał w izbach a hałas. Brat generała, 
pan Ignacy,
uwijał się jak mógł i spokojność zalecał; nie na wiele się to zdało. Młodzież 
szczególniej
ochoty wstrzymać nie mogła, a Gotartowskiego zwartym osaczyła kołem, każde jego 
słowo
chciwie chwytając. Nadto Florian spotkał tu był dwóch Jordanów, co mu dalekimi 
krewnymi
byli, i braci Marskich, kolegów z konwiktu pijarów w Piotrkowie, z tego z dawna 
słynących,
że bliźniętami będąc, tak nadzwyczajnie do siebie podobnymi byli, że rodzona 
matka rozróżnić
ich nie mogła. Przy tym Jan Dziewanowski, który wśród młodzi rej wodził, 
zapoznał Gotartowskiego
z kapitanem Wosińskim, Józefem Stadnickim, Sewerynem Fredrą, Wincentym
Toedwenem, Jędrzejem Niegolewskim i Piotrem Wasilewskim.
Pan Ignacy Wojczyński tymczasem, widząc wzrastającą ochotę, cichaczem od strony
25 K u n k t a t o r s t w o – rozmyślne zwlekanie z decyzją, przedłużanie 
układów.
26 E r g o (łac.) – a zatem, a więc.
Leszna rozstawił pachołków, aby dali baczenie na nieproszonych gości, a sam z 
pacholikiem
do piwniczki zeszedł i baryłkę miodu wytoczył. A potem, cicho krążąc między 
zebranymi,
miód w szklanice rozlewał, szepcząc co chwila:
– Już to mnie bura od pana brata nie minie, lecz przecież zdrowie wielkiego 
Napoliona
wznieść się godzi!...
Słowa staruszka przyjęto z ukontentowaniem, przepijając po cichu, aby 
odbywającej się
obok radzie dystrakcji nie czynić.
Między młodzieżą wszczął się był żwawy spór o Poniatowskiego. Opowieść Floriana 
o
pochodzeniu listów generała Dąbrowskiego sprawiła silne wrażenie. Większość, 
przyjazna
księciu Józefowi, objawiła wielkie zdziwienie, reszta dosyć ostro występowała 
przeciwko
Poniatowskiemu. Zwłaszcza Hermelaus Jordan gromił zawzięcie księcia.
– Florek – mówił gromko, podnosząc wielkie swe pięści w górę. – I tyżeś to 
strzymał
wszystko a wysłuchał? Paniątko takie, od morza do morza. Jemu Napoliona 
sądzić!...
– Daj pokój! – mitygował Dziewanowski. – Dla słabostki gotów jesteś odsądzić go 
od
wszystkiego!...
– Tak, tak! Żołnierz to nie lada! – potwierdzili inni. Starszy Jordan, któremu 
szklanica
miodu zaszumiała w głowie, upierał się przy swoim.
– Janie, od morza do morza! Więc on, luminarz taki, dzisiaj, kiedy armia idzie i 
od morza
do morza!... Nie!... Sfrancuziały paniczyk, królewiątko rozkapryszone... jąć 
powiadam, od
morza do morza, i koniec!...
– Nie tak gorąco! Nie tak gorąco! – ozwał się surowo Seweryn Fredr. – Czołem 
przed rzetelną
zasługą! Gdyby kraj ten miał więcej takich oficerów, nie potrzebowalibyśmy 
oglądać
waścinego animuszu!
– Ani luterskich wysłuchiwać kazań! – odciął się Jordan.
Fredro porwał się z miejsca.
Kapitan skoczył uspokoić zwaśnionych.
Fredro domagał się zadośćuczynienia. Dziewanowski przekładał zgodę. Pośród 
zgiełku a
hałasu wskoczył na stół tymczasem jowialista wielki a oficer szanowany, imć pan 
Wosiński, i
zakrzyknął znienacka:
– Głupstwo, panowie szlachta!
A gdy zebrani, zaskoczeni tym zawołaniem, uciszyli się nieco, zwłaszcza że od 
Wosińskiego
zwykli byli się nie lada konceptu spodziewać, kapitan zaczął powoli:
– Horret animus27, mości panowie, że kiedy jeszcze na odwachu Prusak sobie 
chodząc einzweidreiduje,
a imć Köhler tabakę najspokojniej pociąga, kiedy armia francuska ledwie w
berlinkach rozsmakowała, my tu poczynamy sobie de noviter28 czteroletnie obrady, 
huczno,
buńczuczne, a jak z groźnie zmarszczonych brwi pana Seweryna imci wróżyć się 
ośmielę, z
niemałą ku wszelakiej strzelaninie a okaleczeniu sympatią! Starszyzna radzi, a 
młodzi w zwadzie
szukają dla swej ochoty dywersji. Pierwsze mi nie po myśli, drugie nie po sercu. 
Co panowie
rada postanowią – ich rzecz. Mnie ostał stary obyczaj, że gdy gość w dom 
nadchodzi,
ojcowie spotykają go na progu, a młódź to i przede opłotki naprzeciw wybieży. 
Tandem29 –
moćpanowie... miast językami świat krajać, oblicza sobie wzajem szczerbić, a kto 
większy
patriota, sobie przymawiać... ruszajmy w drogę! Bez zwłoki, natychmiast, dziś 
jeszcze do
wielkiej armii! Do Francuzów!!...
– Wiwat Wosiński! Do wielkiej armii!!! Do Francuzów!... – odpowiedziano chórem.
Wosiński odsapnął nieco i tak rzecz swoją zakończył:
– Moćpanowie! Zbierać się, jak kto może! W pojedynkę, dwójkami, trójkami, już z 
pół tu-
27 H o r r e t a n i m u s (łac.) – dusza się wzdryga.
28 D e n o v i t e r (łac.) – na nowo.
29 T a n d e m (łac.) – nareszcie, na koniec.
zina unikać, aby z dala zminąć dwunastkę z Judaszem... Żadnych oficerów, żadnych 
naczelników,
pieszo, konno, kołowo, z gwintówką czy szerpentyną, karabinkiem czy krócicą, aby
naprzód, aby spotkać! Uchodzić nie hurmem, nie w jednej godzinie, bo snadnie 
mogliby nam
Prusacy uroczyste pożegnanie wyprawić, który to objaw amicycji30 nie każdemu 
byłby na
rękę... Ja dziś ruszam, a gdzie?... Pod Berlin!...
– I ja! I ja! – ozwały się zewsząd głosy.
Słowa kapitana Wosińskiego padły niby iskra na mocno nasiarkowane lonty. Głowy 
młodzieży
rozgorzały, zapaliły się serca. Co chwila ochotnika przybywało. Pan Ignacy 
Wojczyński
aż ręce łamał na widok, co się dzieje, chciał tłumaczyć, przekładać, aby bez 
starszyzny na
nic się nie ważono. Nie słuchano go nawet.
Zdesperowany poszedł dać znać bratu, co się dzieje. Rada ruszyła do izb. Giełgud 
jął perswadować,
że jeno w karności a jednolitości cała przyszłość, Gutakowski do zaufania w 
postanowienia
starszych skłaniał. Aliści, w gronie samej rady powstało wnet rozdwojenie. Oto
ksiądz Woronicz ujął się za młodzieżą.
– Niech idą! – mówił.
Próbowano radzić jeszcze, lecz gdy w końcu Małachowski życzliwym się okazał 
zamiarom
Wosińskiego, nie odwodzono więcej, zalecając jeno ostrożność wielką a rozwagę w
przedsięwzięciu.
Starszyzna znów ustąpiła do izby narad. Generał Wojczyński pogroził jeno bratu 
Ignacemu
za... miód, a Floriana na bok odciągnął.
– A waszmość, poruczniku? – zagadnął żywo. – Zostaniesz z nami?!... Czy...
– Wracać muszę, generale, sprawę zdać...
– Spodziewałem się takiej odpowiedzi... Jedź! Pisma wnet ci wystosujem! 
Ostrowski stary
niechętny wielce wszystkiemu, ale mniejsza. Wspominać nie ma co, sam zmieni 
zdanie.
Resztę widziałeś...
Gotartowski zwierzył się Dziewanowskiemu z czekającej go podróży. Pan Jan, 
któremu
także uśmiechała się wycieczka naprzeciw Francuzów, ofiarował się mu 
towarzyszyć. Florian
ucieszył się serdecznie z niespodziewanego kompana. Na to zbliżyli się 
Jordanowie, a i kapitan
Wosiński, którzy, dowiedziawszy się, że porucznik rusza zaraz w drogę, 
oświadczyli się
iść z nim także.
Zaczęto wnet układać plan wyprawy. Ciekawi skupili się dokoła, ten i ów 
napraszał się iść
razem, osobliwie młody a wątły Stanisław Gorajski spokoju im nie dawał. Wosiński 
atoli
oparł się temu stanowczo.
– Czterech już nadto! Zastanówcie się! Chcecie, by was pierwszy lepszy patrol na 
bigos
posiekał. Ruszajcie swoim dworem, a my swoim!
Za czym uradzono, że o północy stawią się wszyscy u generała i stąd ruszą 
bocznymi ulicami
ku Raszynowi pieszo, a dalej przedzierać się będą, jak się uda... Każdy miał w 
broń się
zaopatrzyć co poręczniejszą, bez karabinów i widoczniejszych mantelzaków, aby 
wyglądu
zbrojnego nie przybierać. Teraz zaś każdy miał co duchu śpieszyć i do drogi się 
gotować.
Florian odciągał Dziewanowskiego na stronę. Projekt wyprawy pieszo nie wydawał 
mu się
szczęśliwym. Czasu zmitręży wiele. A tu pacholik konie musiał już pewno z 
Jabłonnej przyprowadzić.
Dziewanowski więc mógłby jechać z nim – stajenny zaś wróciłby do Gotartowic.
Pan Jan jął odwodzić Floriana od tego zamiaru. Konno wyjeżdżać z Warszawy, to 
znaczyło
prawie kłaść dobrowolnie głowę pod miecz. W rezultacie nie ma mowy, aby piechotą 
wędrować
pod Berlin. W drodze sposób się znajdzie.
Gotartowski ustąpił i jeno z pożegnaniem do pani Dziewanowskiej iść się 
napierał. A ponieważ
pan Jan i tak musiał do swoich izdebek wstąpić, przeto poszli razem.
30 A m i c y c j a – przyjaźń.
Na pierwsze słowa Floriana o czekającej go znów podróży pani Dziewanowska aż 
ręce
załamała.
– Co waszeci w głowie! Chyba licho cię jakieś napadło. Ledwie pół dnia minęło... 
znów w
inną stronę świata! Et! Aż mnie złość ogarnia. Wczoraj spadł jak z nieba, 
narobił zamieszania,
aż człek musiał z rupieciami wszystkimi się przenosić... i masz ci teraz nowinę!
– Pani pułkownikowo dobrodziejko – odrzekł smutnie porucznik. – Bogiem się 
świadczę,
że z wami wolałbym zostać... a sercem pewnie że zostanę...
– Farmazońskie wykręty! Już to waćpan słowem zawrócić z miejsca potrafisz, nie 
darmoś
pół świata schodził...
– Pani stryjenko – wmieszał się pan Jan – nie winujcie. Służba go do nas 
przyprowadziła,
służba zabiera... Co więcej, i ja z imć panem Florianem muszę.
– Janek? Ty?! A ty gdzieżeś znów potrzebny?!...
– Do Francuzów, pani stryjenko.
Tu Dziewanowski jął tłumaczyć wszystko pułkownikowej, zapewniając uroczyście, że 
tylko
patrzeć, jak z Napoleonem powróci.
Pani Dziewanowskiej łzy się zakręciły w oczach.
– Oj! Wrócisz ty, niebożę! Znam ja te wasze żołnierskie „wrócę”... Długo było 
cicho a
spokojnie. Znów zawierucha... a bodaj ich tam i tego Napoliona!... Już nikogo 
teraz na świecie
nie będziemy miały! Zośka?! Słyszysz? Nikogo!
Zośka nic nie odpowiedziała. Oczy spuściła, zęby zacisnęła kurczowo, a wargi 
jeno jej
drżały. Dziewanowski zaczął uspokajać pułkownikową. Florian zbliżył się 
tymczasem do
Zośki i zagadnął z cicha:
– I za co waćpanna gniewasz się a boczysz na mnie? Cóżem zawinił, że już i 
wejrzenia poczciwego
zdajesz się mi skąpić? Z ócz pułkownikówny wytrysły ognie.
– A cóż waćpana to może obchodzić?... Przyjechałeś... odjeżdżasz!... I dobrze! 
Czy to waszeci
kto tu... wiąże?!
– Prawda! – odrzekł drżącym głosem porucznik. – Ową podróż waćpanny do Jabłonnej 
nie
samej tylko fantazji śmiałem przypisywać... A na ciężką drogę choć dobre 
słowo... spodziewałem
się otrzymać...
– Dobre słowo! Dobre słowo! – odparła z przekąsem Zośka targając rąbek 
fartuszka. –
Pewnie że to waszmości wystarczy!...
Florian pokraśniał i do ręki pani Dziewanowskiej przypadł.
– Pani pułkownikowo dobrodziejko! Córki mi waszej nie odmawiajcie!... Wieki bym 
się
stąd nie ruszył... obowiązek niewoli. Da Bóg, powrócę wkrótce, a już was nie 
opuszczę. Synem
waszym pragnę...
Pani Dziewanowska potrząsnęła smutnie głową.
– Mój chłopcze! Dobrze ci z oczu patrzy, ale w taki czas niespokojny, kto wie, 
co się stać
może!
– Skądże bo panią stryjenkę ogarniają takie smutne medytacje! – wtrącił pan Jan. 
– Toż nie
rok i nie dwa!... Miesiąc nie minie, a porucznik stawi się, jako należy, w 
pełnym mundurze.
– Nie! Nie! – upierała się pułkownikowa. – Żadnych przyrzeczeń, żadnych 
przysiąg! Zośka,
słyszysz! Ani jam waćpanu krzywa, ani zamysłów żadnych nie mam. Kto wie, co się 
stać
może? Tak, tak! Od tego już nie odstąpię ani kroku. Jedź waćpan z Bogiem... 
wracaj rychło...
a jak wrócisz, to i rzecz się ułoży.
Porucznik chciał dziękować. Pani Dziewanowska nie dała mu przyjść do słowa.
– Nie ma czego ani za co! Żadnych obietnic! A teraz proszę waszmości, byś wolę 
krewnej
szanował. Dosyć tego! Macie jechać, niechże wam posiłek zgotuję jaki. Trudno to 
będzie, bo
w tym kramie i nieładzie nie wiadomo, gdzie czego szukać. Ale na głodnego puścić 
was nie
mogę.
Pułkownikowa zakrzątnęła się żywo. Dziewanowski opatrywał broń a sposobił sobie 
zawiniątko.
Florian, ścigany co chwila bacznym okiem pani Dziewanowskiej, bał się słowa
przemówić do Zośki, która siedziała chmurna i nadąsana.
Przy kolacji rozmowa się nie wiązała. Pan Jan był czegoś zamyślony, pułkownikowa 
jakby
łzy połykała. Florian siedział zapatrzony w postać Zośki. Ta ostatnia milczała 
zawzięcie.
Pan Jan pierwszy ruszył z miejsca i do odejścia się zbierał. Pułkownikowa 
żegnała się z
nim po kilkakroć a serdecznie. Zośka rzuciła mu się na szyję i szeptała coś 
długo do ucha.
Florian pamięci pani Dziewanowskiej polecił swego pacholika, ucałował jej ręce, 
chciał następnie
schylić się do ręki Zośki, lecz ta w tył odskoczyła i pożegnała go ledwie 
spojrzeniem.
Porucznikowi ścisnęło się serce: nie takiego się spodziewał rozstania. Chciał 
coś rzec jeszcze,
lecz pan Jan pociągnął go za sobą... i wyszli, przeprowadzeni do sieni przez 
pułkownikową.
U generała Wojczyńskiego w izbach zastano tylko dwóch Jordanów i pana Ignacego 
Wojczyńskiego.
Zebranie już się było rozeszło. Rada tylko nieustająca pracowała jeszcze. 
Wkrótce
wyszedł generał i ucieszył się wielce z wiadomości, że Florian znalazł 
towarzyszów.
– Teraz – mówił – pewny jestem, że mi nie przepadniesz, bo jeżeli Dziewanowski 
cię nie
wesprze, to Wosiński sianem wykręci. Masz tu, poruczniku, listy dla generała... 
a tu weź zasiłek,
który w drodze przydać ci się może.
Florian wymawiał się od przyjęcia, tłumacząc się, że od matki dostał fundusik. 
Pan Wojczyński
zgromił go:
– Ot mi racja dopiero! Małoś się to, poruczniku, nadreptał po Włoszech bez 
butów? Ani to
żadna darowizna, ani ofiara. Pięćdziesiąt czerwonych złotych wydzieliła ci rada 
na ekspensa31.
Bierz, nic nie pytaj, bo każdy grosz ci się przyda, znam ja to wasze oficerstwo 
włoskie!
Blizn na ciele jak dziur w rzeszocie, ordery, krzyże, sława, rozkazy dzienne; a 
w kieszeni tynf
złamany tygodniami nie postoi. Ale i na was czas przyjdzie, że nagrodę należną 
odbierzecie!
Nie było rady. Schował był porucznik zasiłek, a że we drzwiach ukazał się 
kapitan Wosiński,
nie zwlekając, jął żegnać się z generałem, który go uściskał serdecznie a 
krzyżem pobłogosławił.
Wosiński zlustrował towarzyszów, przestrzegł Jordanów i Dziewanowskiego, aby 
dragońskich
pałaszy z rąk nie wypuszczali dla uniknięcia brząkania, kazał opatrzyć pistolety 
i dał
znak do ruszenia w drogę.
31 E k s p e n s – wydatek, koszt.
V
Jeszcze nie skrzepły potoki krwi pruskiej pod Jeną i Auerstadtem, gdy generał 
Kalkreuth
podniósł klęskę pod Greussen, a w trzy dni później poddał się wraz z 
piętnastotysięczną armią.
Marszałek Davout zajął Lipsk, Bernadotte zniósł pod Hallą księcia 
Wirtemberskiego, załoga
Szpandawy złożyła broń przed Lannes’em, książę Hohenlohe przed Muratem pod 
Preslau;
Szczecin, Kistrzyń, Lubeka, Magdeburg kapitulowały po kolei, oddając w ręce 
Francuzów
tysiące dobrze wyćwiczonego żołnierza, zapasy amunicji, setki armat, niezdobyte 
mury forteczne.
Nigdzie żadnego oporu, żadnej obrony dłuższej. Jeden zewłok bohaterskiego 
księcia
Ludwika Ferdynanda pod Salą, a potem już tylko białe chorągwie parlamentarzy, 
upokarzające
traktaty i jeńcy a kontrybucje.
Król Fryderyk ze szczątkami armii schronił się do Królewca i znów rozpoczął 
układy. Napoleon
tymczasem Sasów obdarzył wolnością, garstkę szwedzkiej odsieczy puścił do domu,
szukając według swego zwyczaju sprzymierzeńców pośród nieprzyjaciół.
Burza zdawała się cichnąć. Aż naraz, w ślad za tłumami zbiegów pruskich, 
ciągnących ku
Wiśle i Warcie, ruszyły dalej zwycięskie orły pięcioma wielkimi kolumnami, 
prowadzonymi
przez marszałków: Augereau, Davout, Lannes’a, Murata i brata cesarskiego, 
Hieronima. Wejście
armii francuskiej do ziemi, Prusami Nowowschodnimi zwanej, poprzedzili liczni 
wysłańcy
generała Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego, a przed nimi jeszcze głuche wieści, 
pełne
nadziei, mar słodkich i ułud zwodniczych. I zanim placówki francuskie a 
rekonesanse zdążyły
sięgnąć granic Wielkopolski – już kraj cały przed nimi wrzał a sposobił się do 
czekających go
wypadków. Imię Napoleona rozbrzmiewało coraz silniej, budząc ludność z 
odrętwienia.
Florian z towarzyszami swymi zdołał po czterodniowej podróży przedostać się do 
Poznania,
uniknąwszy szczęśliwie pruskich pikiet i spotkania z drobnymi oddziałami wojska, 
które
z pośpiechem ściągało ze wszech stron ku Warszawie. Żałował był z początku 
Gotartowski, iż
nie poszedł za namową Wincentego Jordana i do Gotartowic na nocleg nie zboczył – 
atoli,
przekonawszy się w drodze z poszeptów a gawęd, że Francuzi nie żartem już się 
zbliżają, rad
był, że do bałamuctwa się nie skłonił.
W Poznaniu trafiono właśnie na chwilę wejścia pierwszych dwóch pułków strzelców 
francuskich.
Zamęt i ruch w całym mieście panował z tego powodu nie do opisania. Ludność
wyległa na ulice, witając z zapałem przybywających oswobodzicieli. Formalne 
bitwy staczano
o prawo zdobycia na kwaterę jednego żołnierza. Okrzyki gromkie, wiwatowe salwy, 
nabożeństwa
dziękczynne, odezwy i proklamacje Wybickiego, wici na pospolite ruszenie 
sędziwego
wojewody Radzimińskiego, krotochwilne wierszyki, żegnające Prusaków, zebrania a
uczty, gromadzenie się ochotników, powoływanie deputacyj do Napoleona, rugowanie 
pozostałych
sług króla Fryderyka – wszystko to wzburzyło spokojne jeszcze niedawno umysły, a
cichemu Poznaniowi nadało charakter rewolucyjnego grodu.
Uniesienie było powszechne, gorączka opanowała wszystkich. Tu układano projekt 
konfederacji
pod Napoleonem, ówdzie organizowano kasę centralną ofiar obywatelskich, gdzie
indziej z dawnych wojskowych formowano zakłady pułków, rozpisywano listy do 
przedniejszych
ziemian, obmyślano uroczyste przyjęcia dla przyszłego zbawcy narodu. I w jednej
chwili rzucono się do pracy gwałtownej, odrywając się chyba dla powitania nowego 
regimentu
francuskiego lub okazania swej serdecznej gościnności „bratnim zastępom”. 
Pracowano
dzień i noc, bez wytchnienia, z morzem nadziei i bezgranicznej ufności w gwiazdę 
i potęgę
wielkiego zdobywcy. Szyto mundury, czapraki i kaszkiety, porządkowano zapylone 
kulbaki,
polerowano broń, gromadzono zapasy rozmaitych prowiantów. Kuźnie zamieniały się 
w ludwisarnie,
krawieckie warsztaty – w szwalnie pułkowe, opuszczone szopy – w magazyny i
składy.
Dwory i dworki, nowomodne pałace a zmurszałe zamczyska, kamienice, czworaki i 
chaty,
lepianki i najuboższe izdebki uczestniczyły w ruchu powszechnym a trosce. Żony 
sposobiły
mężom odzież, matki ekwipowały synów, młode dziewczęta ślęczały nad haftami 
sztandarów
i „obszlegów”.
Porucznik Gotartowski, ulokowawszy się z towarzyszami swymi w gospodzie na 
Starym
Rynku, wyszedł był natychmiast szukać generała Dąbrowskiego, który według 
zapewnień
właściciela gospody bawił od dni kilku w Poznaniu. Jakoż, po krótkich 
dopytywaniach, dowiedział
się, iż generał stoi w domu Mielżyńskich.
Dąbrowski aż rękoma strzepnął z ukontentowania na widok porucznika.
– Jesteś nareszcie! Myślałem, żeś przepadł! Jakże? Masz odpowiedź? Papiery?!...
Gotartowski opowiedział pokrótce szczegóły bytności swej u księcia Józefa i 
generała
Wojczyńskiego, a w końcu doręczył Dąbrowskiemu listy rady.
Generał przebiegł szybko podane mu pisma.
– Dobrze! – ozwał się z zadowoleniem. – Bardzoś dobrze zrobił, żeś trafił do 
Wojczyńskiego.
Po Poniatowskim wiele sobie nie obiecywałem. Wyższa polityka świta mu w głowie.
Zapomniał widocznie, iż przed ośmiu laty z górą próbowałem już tych dróg! 
Zarozumialec!
W takim Berlinie pół roku blisko kołatałem. Mniejsza o niego. Wojna bez jednego 
żołnierza
się odbędzie. W porę mi przybywasz, bo tu roboty masa, a ludzi brak.
Florian wspomniał o towarzyszach swoich, nadmieniając, iż, o ile mu wiadomo, 
młodzież
ciągnie ze wszystkich stron.
– Wybornie! – podchwycił z ogniem Dąbrowski. – Dawaj mi tu tych zuchów! Takich 
właśnie
nam potrzeba. Nie konsyliarzy, nie polityków, nie doradców – lecz żołnierzy! 
Właśnie
oto generał Milhaud potrzebuje na gwałt dobrych dragomanów-oficerów... Otóż 
zbierz tych
twoich kompanów i przychodź... Twojemu wyborowi ufam.
Gotartowski powrócił spiesznie do gospody zdać sprawę towarzyszom z audiencji u 
Dąbrowskiego.
Zastał ich gwarzących wesoło wśród ciżby francuskich żołnierzy i tłumu
szlachty i mieszczan. Gęsto rozstawione butle i gąsiory świadczyły, że 
podejmowano tu armię
Napoleona suto a gościnnie. Żołnierze zapijali ze smakiem miód, węgrzyna, 
zmiatali z talerzy
a misek obficie zastawione jadło, pokrzykując wesoło. Szlachta i mieszczanie, 
nie rozumiejąc
zgoła języka francuskiego, rozprawiali między sobą, spełniając co chwila liczne 
toasty i
zdrowia. W całej gospodzie jeden Dziewanowski znał dobrze język francuski, jego 
też obydwie
strony powołały na tłumacza swych uczuć i wynurzeń. Co chwila ktoś zwracał się 
do
pana Jana z żądaniem przekładu, co go rzetelnego nabawiało nieraz kłopotu.
– Janek, od morza do morza – wołał swym grubym głosem Hermelaus Jordan – 
powiedzże
im, że choć mi diablo kuso wyglądają, ale sprawne szelmy, kiedy takie jatki 
Prusakom wyprawili!
– Czekajcie, moćpanowie! – krzyczał Wosiński. – Do porządku dziennego! Imć pana
Dziewanowskiego obliguję, aby tym czarnym łbom wytłumaczył, że który kroplę 
miodu zostawi
w szklanicy, temu się ją za kołnierz wyleje!...
– Za pozwoleniem – złościł się młodszy Jordan. – Niechże nareszcie się dowiemy, 
spod
czyjej komendy!...
– Veto!32 – ryczał w kącie opasły szlachcic.
– Panie! – napierał się stary kapral francuski. – Więc nie macie czerwonego wina 
wcale? A
może sałata jest?
– Salade! Salade! – podtrzymywali chórem żołnierze.
– Janku, zmiłuj się! – błagał Hermelaus. – Gadajże nam, czego się tak drą?
– Proszą o sałatę! – objaśnił Dziewanowski.
– Hej, gospodarzu! Sałaty! Podać sałatę... – ozwały się dookoła głosy.
– Veto! – huczał ciągle ten sam bas. – Nie ma zgody! Nie ma sałaty!!...
Tumult się wzmagał. Cała izba wołała o sałatę. Sałata stała się nagle 
najważniejszą kwestią,
najpilniejszą do załatwienia sprawą. Wyciągnięto z kąta właściciela gospody, 
zaklinając
go, aby upragnionej sałaty spod ziemi bodaj wydostał. Zafrasował się gospodarz, 
lecz przyrzekł
najsolenniej zarządzić poszukiwania w całym mieście.
Zapewnienie to uciszyło na chwilę zebranych. Naraz rozległ się piskliwy głos 
spod pieca:
– Mówiłem, panie dziu... także boćwinkarze i nic więcej! Oczy obecnych Polaków w 
jednej
chwili zwróciły się w stronę, skąd ich był głos doszedł. Pod piecem w ciemnym 
żupaniku
siedział pękaty szlachetka z małym, zadartym noskiem, spod którego dwie 
olbrzymie miotły
wąsów sterczały groźnie, zasłaniając okrągłą, pyzatą twarz. Hermelaus porwał się 
z miejsca.
– Cóż to acan, od morza do morza?!... Komuż to mówić... od boćwinkarzy?!
Szlachetka poczerwieniał i odparł buńczucznie:
– Komuż by?! Nie mówię... jeno powiadam, panie dziu,.. mieliśmy kartoflarzy, 
teraz przyszli
boćwinkarze... i tyle!!...
– Co to? Kto to?!... – zakrzyknięto w izbie.
– Silentium!33 – ozwał się ktoś ze szlachty.
– Cofnij acan obelżywe słowo! – wołał Hermelaus.
– Niech cofnie! Musi cofnąć...
– Veto!
– Panowie – upominał Dziewanowski widząc, że się na awanturę zanosi.
– Boćwinkarze, powiadam, panie dziu!
– Hola! Coś acan za jeden?! Niech wiem, zanim odeń porachunku zażądam, od morza 
do
morza...
– A przecież to imć pan Bonawentura Zając-Zajączkowski ze Zbyrek! – ujął się 
ktoś z
tłumu.
– Otóż właśnie w tym sęk! – wmieszał się kapitan Wosiński. – Alteracja imć pana 
Zająca
nikomu dziwną być nie powinna. Wszak ci franci chcą mu spustoszenie uczynić w 
ulubionym
specjale! Słuszna rzecz, gdy sałata w zającu znajduje obrońcę.
Ogólny wybuch śmiechu rozproszył w jednej chwili nadciągające chmury. Pękaty 
szlachetka
przycupnął znów pod piecem, rad w duszy, że zajścia uniknął. Jeden Hermelaus był
chmurny. Nie po myśli mu było wmieszanie się Wosińskiego. Nauczyłby szaraka 
rozumu!
Francuzi poglądali na tę scenę w niemym osłupieniu, na próżno starając się z 
ruchów i wyrazów
twarzy wyrozumieć, o co rzecz idzie. Zwrócili się do Dziewanowskiego, lecz ten 
ich
zbył półżartem i zwrócił się do Gotartowskiego, który zdołał nareszcie docisnąć 
się do stołu.
– Przez miły Bóg! – zaczął gorączkowo Florian. – Porzućcie tę całą kompanię. 
Gotowiście
sobie głowy zaprószyć, a tu dziś mamy się stawić u generała!
– Robię, co mogę. Widzisz sam, poruczniku, co się dzieje. Obawiam się o 
starszego Jordana.
Wincenty pomiarkowany zawsze, o Wosińskiego mniejsza, ten ma głowę z kamienia...
lecz Hermelausowi już zaczmerało.
– Nie ma co! Wychodźmy stąd zaraz!... Wyciągnij waszmość tylko Hermelausa.
32 V e t o! (łac.) – Nie pozwalam! Protestuję!
33 S i l e n t i u m! (łac.) – Cisza! Spokój!
Niełatwa to atoli była rzecz, bo starszy Jordan, gdy mu się sprawa o 
„boćwinkarzy” nie
powiodła, zawrócił był już z miejsca w przeciwległą stronę izby w kąt, pod 
oknem, skąd co
chwila dobywało się basowe veto. I nim zdołał ruszyć za nim Dziewanowski, 
Hermelaus
zmierzył ostro wzrokiem opasłego szlachcica, raczącego się piwem grzanym.
– Jordan jestem! – rzucił groźnie Hermelaus macając głownię pałasza.
Szlachic podniósł zwolna głowę, dobył tabakierki, pociągnął jeden i drugi niuch 
tabaki i
odrzekł obojętnie:
– Jordan?... Hm! Sroga rzeka, sławna, katolicka, a jakże!
– Waść sobie dworujesz! Powtarzam... Hermelaus Jordan jestem, do milion diabłów, 
od
morza do morza!...
– Hę! Menelaus!... Piękny ród, starożytny.
Imć Hermelaus posiniał z gniewu. Oczy mu na wierzch wyszły, olbrzymie kiście rąk 
zacisnęły
się w pięści i spadły z impetem na stół, przy którym siedział flegmatyczny 
szlachcic...
– Acan ważysz się przymawiać?!... Acan z poczciwego imienia Jordanów żarciki 
sobie
stroisz?!...
– Gdzieżbym śmiał!... Nie widzisz waćpan, że jakeś pięścią walnął, to cię nawet 
mój kufel
uszanował!...
– Dosyć! Milcz, capie jeden, od morza do morza!
– Aż taki wielki? Hm! Tandem... pistolety, karabele, pałasze... wiwatówki?... 
Wybieraj!
Byle nie harmaty, bo mi ostatnią wiwatówkę landrat łońskiego roku ze stodoły 
wyprowadził!
– Bizuna na trefnisiów!
– Chcesz się acan biczować?
Hermelaus skoczył ku przeciwnikowi, chwycił go za bary, lecz ten nagle 
poczerwieniał,
otrząsnął się i pchnął Jordana tak silnie, że ten upadł pomiędzy zwarte koło 
skupiających się
widzów.
Hermelaus porwał się do pałasza i jął się przedzierać do szlachcica, lecz w 
tejże chwili
nadbiegli Wosiński z Dziewanowskim i wstrzymali go, gdy Wincenty Jordan, ujmując 
się za
bratem, przypadł do stołu w kącie.
– Mości panie! Co znaczy napaść taka?!... Chcesz, aby cię tu na szablach 
rozniesiono?!
– Powoli, powoli, zacny kawalerze! Bacz, kto zaczynał! Jam tu waścinego kamrata 
nie
prosił!...
– Puśćcie mnie! – ryczał z głębi izby Hermelaus. – Niech mu uszy poobcinam!
Florian, zoczywszy, że znów z drugim Jordanem zanosi się na awanturę, odciągnął 
Wincentego
za ramię.
– Mnie zostaw.
Za czym, zwracając się do szlachcica, rzekł:
– Z kimże mam honor przede wszystkim?
– O to właśnie chciałem zapytać.
Gotartowski zagryzł wargi, lecz odparł, siląc się na spokój:
– Florian Gotartowski, porucznik legii włoskiej!
– Syn... Józ... Józefa?! – rzucił pośpiesznie szlachcic.
– Tak! Lecz z kimże?!! – tu urwał nagle, bo opasłe ciało nieznajomego zawisło 
nagle mu
na szyi.
– Patrzaj, Florek! A niechże ci się napatrzę!!! Żem cię nie poznał! Kubek w 
kubek do ojca
podobny!... Dajże gęby... Ano jeszcze!... Za przepadłego cię mieli!... Siadajże 
no przy mnie!
Gospodarzu!... Miodu!... Poczciwy Józef... ot, serce się kraje go wspominać! A i 
piwa grzanego!
Gotartowski, zaskoczony znienacka, ani się obejrzał jak szarpnięty przez 
szlachcica siedział
tuż przy nim na ławie.
– Daruj waszmość, lecz nie wiem dotąd...
– Florek!... Nie wiesz?! Bonawentura Głuski z Jastkowa!...
– Głuski?!... – powtórzył przeciągle porucznik, na próżno siląc się przypomnieć, 
gdzie to
nazwisko słyszał. Szlachcic się nagle skonfundował.
– Cóż to ciągniesz tak moje nazwisko?... Głuski, powiadam – to i dosyć! Z ojcem 
twoim w
konfederacji byłem!... Hę, hę! Dawne czasy! Veto – i koniec. Poznałeśże mnie?... 
Jeszcze? Z
niebaś spadł?!... Toć brat twój, Staszek, ma się ku mojej Marysi! No – teraz?!
Tu dopiero wspomniał porucznik, iż matka mu powiadała o mających się odbyć 
zrękowinach
Staszka z panną Marianną Głuską, córką posła ostrowskiego, dawnego towarzysza 
broni
ojca.
Ale imć pan Bonawentura nie dał mu przyjść do słowa.
– Owóż właśnie wracam spod Kruszwicy, gdziem do krewnych Przybyszewskich jeździł
windykować34 jakąś tam sumkę, zawadziłem o Poznań, ot i masz ci paradę... jakiś 
taki tu do
mnie z pięściami... „Jordan – mówi – jestem!” Daj go katu! Co mu młokosowi!... 
Pijże piwo,
bo ostygnie, a miodu, szelma, nie przynosi!... Chwyta mnie za bary i trzęsie! 
Dzięki Bogu,
jeszcze na stare lata człek krzepę ma!...
– To dzielny kawaler – głowa tylko słaba! – tłumaczył porucznik.
– Ba! Ba!... Dzielność bez głowy licha warta!... Jużci nic mi tam do niego! 
Mości Jordanie,
prosimy, jeśli łaska, na kapeczkę!...
Hermelaus, który był się już z impetu pierwszego otrząsnął, spojrzał groźnie na 
pana Głuskiego
– ten nie dał się zbić z tropu.
– Sierdzisz się waszeć? Veto! Nie odymaj się tak, a chodź. Morowość ci z oczu 
bije. Kapeczka
przednia!
Hermelaus próbował się dąsać, lecz Wosiński z Dziewanowskim umitygowali go do 
reszty.
Podczas imć pan Bonawentura się rozochocił i, na szklanice zakrzyknąwszy, 
wszystkich
towarzyszów Floriana do kompanii zaprosił.
– Co wam tam – mówił – po Francuzach! Kto by się z nimi dogadał!... Pali was 
cała wątroba,
proch pachnie... będziecie go mieli!... My sobie w Lubelskiem siedzimy cicho, 
przycupnąwszy
pod Austriakiem, i tak dychamy. Ba! Nie te czasy, nie dawne! Imć pan Kazimierz
Pułaski w srogiej Hameryce Kolumbowej wojuje!... Komu to tu świat durzyć!
– Napoleon... – wtrącił Dziewanowski.
– Co Napolion! Veto! Rozumiesz waszmość?!... Posłem jestem... a sejm nasz jest 
jeno limitowany35!
Wiem, wiem, pilno wam! Pilno! Hę, hę! Toteż Głuski żadnego z was by na zięcia
nie wziął.
– Aha! Imć pan córeczki ma na wydaniu! – podchwycił żartobliwie Jordan.
– Jakbyś wiedział! Marysię i Jankę!... Janka na Trzy Króle będzie żoną Tadeusza 
Zabielskiego,
sekretarza rządu cyrkularnego lubelskiego! Marysia zmówiona bratu porucznika,
Staszkowi! Dobre chłopaki i jeden, i drugi. Co ważniejsze, stateczni – jeden 
osiądzie na roli w
Jastkowie, drugi rychło promocję na burmistrza do Ostrowa otrzyma... no i człek 
z czystym
sumieniem a spokojem o los dziewczyn będzie oczy mógł zamknąć. A to wiele! 
Oczywiście,
cenię ja wielce ducha rycerskiego i żołnierskie rzemiosło, ale co tu, samolubem 
być wolałem.
Licha mi z tego, że będę miał jakiego oficera czy pułkownika za zięcia! On w 
takich czasach
niespokojnych to w polu, to w lesie, a jeżeli w domu, to na pewno razem z 
kontuzją albo z
postrzałem.
Imć pan Głuski rozgadał się na dobre. Młodzi słuchali go z zaciekawieniem, 
popijając
miód. Zaciągnęło się na długą gawędę. Gotartowski wspomniał na generała i jął 
odciągać
kompanów, żegnając się z panem Bonawenturą – ten namawiał do pozostania.
34 W i n d y k o w a ć – dochodzić swych praw, żądać zwrotu tego, co zostało 
niesłusznie
wzięte.
35 L i m i t o w a n y – zawieszony, odroczony.
– Zostańcie jeszcze! Przecież ten generał wasz nie ucieknie. Cale was nie 
rozumiem. Ciurami
przecież nie jesteście ani pachołkami... Nieprzyjaciel wam na karku nie siedzi, 
nie ma do
czego śpieszyć!...
– Subordynacja, karność! – ozwał się Wosiński.
– Chcesz waść powiedzieć: nowa moda!... Et, dawniej tego nie bywało, a mieliśmy 
i
Kirholmy, i Grunwaldy! Cóż, nalegać nie śmiem! Szkoda, bo mi w drogę się 
wybierać niesporo.
Czasy niespokojne, a grosz się wiezie. Wpadnijcież – jeśli łaska, do oberży – 
bez mała
dzień cały kiwam się tu w kącie nad piwem...! Ale! Florek! Toć bym przepomniał, 
że właśnie
do Gotartowic ciągnąć myślę! Niby to niekoniecznie po drodze, lecz skoro się 
wybrałem!...
Bywajcie mi tedy...
Florian z towarzyszami udał się wprost do generała Dąbrowskiego. Generał przyjął 
młodych
ludzi serdecznie, rzucił okiem doświadczonego wodza na muskularne postacie 
Jordanów,
marsową twarz Dziewanowskiego, zamienił słów kilka z kapitanem Wosińskim i jął
szeptać ze stojącym z dala Józefem Wybickim.
Narada była krótka. Generał raz jeszcze powiódł okiem po wyprostowanych 
postaciach
towarzyszów Gotartowskiego, w końcu rzekł głosem cichym, urywanym:
– Panowie! Witam was całym sercem i ufam, że na was się nie zawiodę. Pierwsi 
niemal
stawiacie się... zapomniane wam to nie będzie.
– Generale... – zaczął Wosiński, lecz Dąbrowski przerwał mu żywo:
– Zaręczenie Gotartowskiego mi wystarcza. Nie czas na wynurzenia! Gotartowski, 
kto
włada francuskim?
– Jan Dziewanowski,
– A rosyjskim?
– Dziewanowski.
– Wybornie! Mości Dziewanowski, czy gotów jesteś ruszyć w drogę do Warszawy?
– Najzupełniej.
– Dobrze. A zatem panowie Jordanowie udadzą się dziś jeszcze na noc do Sieradza 
w województwie
kaliskim z listami do generałów: Skórzewskiego i Lipskiego, i zostaną przy nich
aż do dalszych rozkazów! Papiery są wygotowane na dole u sekretarza... Za tą 
kartą imć pan
Wiktor Szołdrski, członek komisji wojewódzkiej, wyda waćpanom opatrzenie na 
drogę, konie
i paszporty pruskie na wszelki wypadek, radzę ich atoli nie okazywać i 
okazywania unikać...
Sprawa pilna, misja dająca waćpanom okazję do wyróżnienia się... Tu jeszcze jest 
dyspozycja
dla sekretarza! Panowie! W drogę!...
Jordanowie spojrzeli po sobie nieco zdziwieni, nie spodziewali się tak szybkiego 
ordynansu.
Hermelaus chciał coś odpowiedzieć, lecz wzrok Dąbrowskiego przeszył go na wylot.
– Żegnam panów! – uciął nagle generał. Dziwną mocą tego głosu obezwładnieni, 
Jordanowie
skłonili się i wyszli.
– Będą ludzie! – mruknął wpół do siebie Dąbrowski i zwrócił się z kolei do 
Dziewanowskiego:
– Mości Dziewanowski! Waćpana czeka zadanie nie lada. Ruszysz dziś natychmiast 
pod
Łowicz, do armii generała Benigsena...
– Benigsena! – powtórzył z lekkim zdziwieniem w głosie pan Jan.
Dąbrowski się uśmiechnął.
– Niejasnym się to wydaje waćpanowi? Zważaj, bo trafi ci się to jeszcze nieraz. 
Rzeczą
żołnierza rozkazy wykonywać. Z tą notatką udasz się waćpan na kwaterę do 
generała Milhaud,
który ci bliższych udzieli rozkazów i zaopatrzy należycie. Spraw się dobrze, a 
szlify
oficerskie cię nie miną. Ufam imieniu waćpana, bo już kilku Dziewanowskich 
miałem jako
dzielnych żołnierzy. To wszystko! Drogi szczęśliwej, życzę... Powtarzam, misja 
ważna, że się
waćpanowi dostała, zawdzięczasz to znajomości języków i temu mojemu wewnętrznemu
przeświadczeniu, że Dziewanowski żaden nie zawodzi.
– Generale, bodaj mi przyszło...
– Nie kończ. A pamiętaj, że gdybyś miał polec, spełnisz tylko obowiązek.
Dziewanowski oddalił się. Z twarzy Dąbrowskiego znikła nagle surowość i powaga. 
Podszedł
do Gotartowskiego ujął go przyjaźnie za ramię.
– No, Florek? Jakże?!... Ruszysz znowu! Aż żal mi na ciebie patrzeć!... Panie 
Józefie!
Znaszże go!... Ledwie z Warszawy wrócił...
– Wiem, wiem – podchwycił Wybicki podchodząc do porucznika i ściskając go za 
rękę. –
At, pamiętam wybornie porucznika. Przecież to najpilniejszy słuchacz naszej 
szkoły w legii.
Kapitan Paszkowski, wykładający matematykę i naukę języków, odchwalić go się nie 
mógł...
Ba, przypominam sobie, jak namawiał porucznika Gotartowskiego, aby do artylerii 
wszedł.
Cieszę się szczerze, że waćpana widzę przy zdrowiu!
– Mości komisarzu, mnie to raczej radować się należy, iż danym mi jest oglądać 
męża tyle
zasłużonego a wsławionego. Wybicki uśmiechnął się przyjaźnie.
– Za dobre słowo Bóg zapłać!... Ale, mości generale, już byś mu wypocząć dał... 
czas jakiś!...
– Otóż właśnie o tym myślę! Ludzi brak!
– Generale! – rzekł ochoczo Florian. – Jam gotów, choćby zaraz! Co ja tu będę 
robił? W
Poznaniu siedział? Wolę w drogę!... Proszę jak o łaskę, aby mi nie danym było 
wypoczywać
teraz, gdy najmniej po temu czasy właściwe.
– To mi zuch!... No, Florek! przecież ci się kapitańskie szlify należą, do 
czarta! Tym bardziej
że oto mam zamiar wysłać cię z kapitanem Wosińskim, a choć i jego zasługi w 
gwardii
narodowej nie były pewno mniejsze – lecz tyś już wiarus prawie. Masz 
czterdzieści bitew?!...
– Pięćdziesiąt dwie! – odparł Gotartowski, zarumieniony od dobroci a łaskawości 
generała.
Dąbrowski pokiwał głową.
– Patrzcie, panie Józefie!... Dalipan, w obcym wojsku byłby generałem może!... 
Nie, nie,
kapitanie Wosiński, nie ubliżam waszej szarży, lecz tego młodego wiarusa pod 
komendę wam
nie oddam.
– Generale! Krótkie jest moje z imć Gotartowskim przyjacielstwo, lecz bodaj dziś 
do jego
pułku bym się zaciągnął – wtrącił ze szczerym uznaniem Wosiński.
– I słusznie! Pewno go to nie ominie!... Mości poruczniku Gotartowski, imieniem 
cesarza
komenderuję się na kapitana strzelców francuskich.
– Według rozkazu! – ozwał się Gotartowski, a przez czoło jego przeszła lekka 
chmura.
Dąbrowski ją dostrzegł.
– Rozumiem! Florek, nominacja to chwilowa, bądź przekonany, że nie zezwolę, abyś 
długo
pracował na sławę francuskiego pułku!... Baczność! Panowie kapitanowie, 
natychmiast
udacie się do generała Milhaud, a po przedstawieniu się u niego, pójdziecie na 
kwaterę do
pułkownika Deschamps, który prowadzi przednią straż. Pułkownik Deschamps 
potrzebuje
przewodników tłumaczów, a zarazem zdolnych oficerów... prawda, niesporo będzie 
wam,
oficerom piechoty, na kawalerzystów się zamienić. Lecz znieście to i 
pamiętajcie, że marszałek
Davout będzie o was powiadomiony najdokładniej i pierwszy wakans w mających się
formować regimentach was nie minie! To i wszystko! No, Florku, daj rękę. 
Spokojniejszy
jestem o rekonesanse i całość podjazdu!... A i panu, kapitanie, polecam...
– Oho! Generale! Zaprowadzimy ich bodaj do Stambułu! – ozwał się raźno Wosiński.
– Dobrze, dobrze... byle nie na manowce. Deschamps wyda panom umundurowanie. 
Tak,
trzeba, abyście wśród żołnierzy należyty posłuch mieli! Ruszajcie – czas w 
drogę, czas!...
Dąbrowski i Wybicki czule pożegnali Gotartowskiego, Wosińskiemu skinęli 
przyjaźnie i
dali im znak do odejścia.
Florian wyszedł z pałacu Mielżyńskich rozgorączkowany nieco a przejęty ważnością 
nowego
zlecenia. Wosiński nabrał większej tylko fantazji i ochoty. Przed pałacem 
spotkali stojących
Jordanów, Hermelaus ucieszył się niezmiernie.
– Jesteście przecie! Myślałem, że się z wami nie zobaczymy. Byłem właśnie u 
sekretarza,
dałci mi pakiet cały... a teraz sam nie wiem, co robić!
– Jak to? Przecież rozkaz wyraźny, zgłosić się do pana Szołdrskiego!
– Ależ, Florek, od morza do morza. Tak zaraz, w jednej chwili!...
– Gdzie tam! – wtrącił ironicznie Wosiński. – Macie czas do Sylwestra. 
Zaczekajcie sobie,
aż przynajmniej Francuzi będą u Fukiera na Starym Mieście.
Hermelaus się zawstydził.
– Ot żarty! Idzie się przecież! A wy gdzież macie?...
– Za godzinę ani dymu, ani popiołu z nas nie będzie.
– Patrzaj!... Na cztery wiatry wszyscy poszli! – zauważył młodszy Jordan. – 
Właśnie
Dziewanowski wypadł jak strzała, ledwie się pożegnał i poszedł przed siebie... 
Was kazał
uściskać! Szkoda! Dobrze nam było razem!...
– Świat nie torba! – zakonkludował Wosiński. – Spotkamy się jeszcze. Dajcie 
pyska!... I
do zobaczyska!...
Towarzysze się rozstali.
Noc listopadowa otulała zwolna swym mglistym całunem mury Poznania. Miasto 
układało
się do snu niespokojnego, gorączkowego, pełnego oczekiwania, mar słodkich i 
widzeń promiennych.
Światła gasły powoli – cisza głęboka słała się dokoła wśród oddalonego gwaru i
coraz rzadszych pokrzyków, dobywających się z oświetlonych jeszcze traktierni. 
Naraz w
oddali rozległ się przytłumiony dźwięk trąbki, a w ślad za nim zadudniły 
kopyta...
Oddział kawalerii wyciągniętym kłusem przebiegł przez rynek i znikł wśród ulic i 
domów.
VI
Pułkownik Deschamps pędził jak wicher. Otulony rozłożystym płaszczem, w 
nasuniętym
na oczy kapeluszu, parł konia ostrogami naprzód, spoglądając niekiedy groźnie 
poza siebie,
gdy konie ciągnącego za nim szwadronu zwalniały biegu. Czasem znów, dojrzawszy 
na
skraju drogi chatę wieśniaczą, dworek szlachecki, pałac magnacki lub krzyżyk 
kościółka,
osadzał raptownie konia i cedził przez zęby do jadącego tu za nim 
Gotartowskiego:
– Eh, bien?36
Wówczas Florian spinał konia i wraz z Wosińskim i kilku strzelcami wysuwał się 
naprzód.
Rozpatrywał drogę, zaglądał do chat lub wieśniaka między opłotkami zdybawszy 
pytaniami
zarzucał. Szwadron tymczasem wlókł się stępa, czekając rychło pułkownik raportu 
nie wysłucha
i pałaszem nie skinie.
Na postojach a wypoczynkach pułkownik na wszystkie strony rozsyłał wywiady, w 
których
Gotartowski z Wosińskim ciągle udział brali. Męczyło to młodych kapitanów: 
Floriana,
bo od konia był odwykł, a Wosińskiego, bo takiej, jak mówił, piekielnej służby 
nigdy jeszcze
nie odprawiał.
Już to Wosińskiemu w ogóle nie po myśli była ta droga, a może bardziej jeszcze 
pułkownik.
– Dziwna facjata! – mruczał do siebie kapitan. – Nasrożony ciągle, nadęty, ani 
doń przystąp.
Prawda, że ze mną nie bardzo by się dogadał, lecz przecież do Gotartowskiego, do 
swoich
Francuzów mógłby się ze słowem poczciwym odezwać!...
Zaraz w pierwszym dniu ekspedycji Wosiński, chcąc dłużący mu się marsz skrócić 
gawędą,
targnął cuglami i podsunął się do jadącego przed nim Floriana.
– Mości Gotartowski – ozwał się półgłosem – dalipan, ledwie się trzymam. 
Dziewięć lat na
koniu nie siedziałem, a tu o lada wywczasie mowy nie ma!... Zrywaj się co chwila 
i na wyskoki
leć, niby na harce. Dobre to, ale nie wciąż!... Lędźwie mi stężało, chyba nie 
wytrzymam.
A i szkapisko niby takie niepozorne, a rzuca mi się!... O!... Jak to piszczy 
cudacznie...
Musi i konie u Francuzów po francusku rżą. Ale dokąd my tak pędzimy, do licha?
– Mamy dotrzeć do pikiet pruskich!...
– Ba, więc idziemy na Łęczycę?
– Gdzie tam!... Łęczycę zostawimy na boku, bo od Wrześni nie poszliśmy na Golin, 
lecz
na Pyzdry! Pułkownik pytał się już kilka razy o Prosnę. Może zatrzymamy się 
gdzie pod Kaliszem,
a może i dalej jeszcze!...
– Hm!... Bardzo dobrze. Tam czy owdzie, wszystko jedno. Ale przecież nie jednego
dnia!... I co ten borsuk siwy sobie myśli? Nie wiem, o czym on tam z waszmością 
mówi przy
raportach, lecz coś mi się widzi, że onej sławnej u Francuzów dworskości ani 
krzty w nim się
nie dopatrzysz.
– Stary to podobno żołnierz.
36 E h, b i e n? (franc.) – No, co?
– Niechże sobie ma z Bogiem dwie kopy lat! – zaperzył się Wosiński. – Mnie co do 
niego!...
Niechaj jeno obyczaju nabierze, a polskich oficerów za hetki nie ma!... 
Najęliśmy się
albo co?!...
Wosiński rzucał się podniecony na siodle. W tejże chwili adiutant Francuz, 
jadący za Florianem,
szepnął półgłosem:
– Panowie! Radzę nie rozmawiać!... Bo nasz „Biały” ogromnie się o to gniewa!...
Wosiński chciał zapytać się Gotartowskiego, co był do niego mówił oficer 
francuski, gdy
nagle głowa sunącego przodem pułkownika odwróciła się, a z ust jego wyszedł 
krótki rozkaz:
– Silence!37...
– Co on mówi? – szepnął Wosiński.
– Zęby milczeć!...
– A bodaj go pokurczyło!... Zatracony jakiś kolonel38! – bąknął pod nosem 
kapitan i pogrążył
się w zadumie.
Nieukontentowanie Wosińskiego wzrastało coraz bardziej, bo też Deschamps 
istotnie zatraconym
był pułkownikiem. Zamknięty w sobie, chmurny wiecznie, nawet na postojach nie
dopuszczał do siebie. Głuchym był na wszelkie objawy radości szczerej, jakiej 
Francuzom na
każdym kroku nie szczędzono. Odmawiał opryskliwie najserdeczniejszym 
zaproszeniom
szlachty, zdobywając się zaledwie na lakoniczne „kiedy indziej”.
Jedynym przedmiotem, który ożywiał pergaminową twarz pułkownika, byli Prusacy. 
Każda
najdrobniejsza o nich wiadomość wyprowadzała go z apatycznego odrętwienia, a w 
małych
ciemnych oczach skry nieciła.
Żołnierzy swoich znał i przenikał na wskroś. Jeden rzut oka wystarczał mu do 
wykryeia
najmniejszego uchybienia. Mundur nie oczyszczony, popręg nie dociągnięty, pas 
bez połysku,
naderwany guzik nie uszedł nigdy jego uwagi.
Uśmiech nie istniał na twarzy Deschampsa. W chwilach dobrego humoru, a te 
rzadkim
bywały zjawiskiem, krzaczaste, siwe brwi zsuwały się bliżej pod okrytym 
zmarszczkami
czołem, powieki drgały mu z lekka, a z ust dobywało się krótkie, urywane 
parskanie.
Strzelcy każdy ruch, każde skinienie swego pułkownika rozumieli, a jego mała, 
skurczona
twarz była dla nich wielką księgą, w której wypisane było usposobienie, zamiary, 
a niekiedy i
rozkazy Deschampsa. A więc mówiono w szeregach między sobą:
– Jakże tam „Biały”?...
– Parska!...
– Patrzaj!... Kapral mówił, że mu szczęka lata!...
– Et! Chciał nastraszyć!
Albo znów strzelec, powróciwszy cały z ważną wiadomością od generała, chwalił 
się
przed towarzyszem:
– Oddałem papiery i stoję wyciągnięty, czekając rozkazu. „Biały” rozerwał 
kopertę, rzucił
okiem na pismo, spojrzał na mnie i parsknął, a potem rękę mi położył na ramieniu 
i psyknął.
– Psyknął, powiadasz!...
– Niech mnie pierwsza kula nie minie, jeżelim zełgał!...
– No, no!... Szewron39 pewny!...
Im dłużej Gotartowski przebywał z Deschampsem, tym on większy w nim podziw 
budził.
Florian napatrzył się już rozmaitym oficerom legii, lecz takiego jeszcze nie 
oglądał. Na domiar
adiutant Levitoux i porucznik Martin, wesoły a dowcipny Francuz, niestworzone 
rzeczy
prawili Florianowi o „Białym”. Jako był zaczął od prostego żołnierza, a pierwszy 
stopień ofi-
37 S i l e n c e! (franc.) – Cisza! Spokój!
38 K o l o n e l (franc. colonel) – pułkownik.
39 S z e w r o n – naszywka na rękawie munduru wojskowego, oznaczająca rangę lub 
liczbę
lat służby.
cerski otrzymał wraz z pięciu ranami pod Arcole, jako ciało pułkownika jest tak 
gęsto podziurawione
kulami, że kule przezeń niby przez rzeszoto przelatują, żadnej mu już krzywdy 
nie
mogąc wyrządzić. Dalej, że tenże Deschamps był niegdyś znanym w całej armii 
włoskiej gadułą,
ale od czasu powrotu z Egiptu zaniemówił prawie. Przezwisko „Biały” dostało mu 
się
dlatego, iż jest on tylko białym, do starości bowiem jeszcze mu daleko.
Surowość i odwaga pułkownika były słynne w wojsku Napoleona, a zdolności wysoko 
cenione
przez marszałków. Powierzano mu zazwyczaj najtrudniejsze do spełniania misje.
Przednia straż była jego zwykłym udziałem. Deschamps potrafił dotrzeć bodaj do 
samego
środka armii nieprzyjacielskiej, a co ważniejsza, wyjść z niego cało. Służba pod 
nim była niekiedy
męczarnią, lecz dawała szerokie pole do odznaczeń, pułkownik bowiem dbał o 
swoich
podwładnych i gdy szło o nagrody, gotów był zawsze wprost samego marszałka 
Davouta atakować.
Marszałek zawsze czynił zadość przedstawieniom pułkownika, pokładając w nim 
ufność
bezgraniczną. W korpusie Davouta, wyrażenie „pójść pod Deschampsa” – 
równoznaczyło
bądź wyjątkowej odwadze szukającego kariery żołnierza, bądź karze dyscyplinarnej 
– o
ile żołnierz szedł pod „Białego” z rozkazu.
Szwadron Deschampsa posuwał się szybko naprzód, śledził, badał, zaciągał języka, 
lecz do
Prusaków dotrzeć nie mógł. Prusacy, o których mówili mieszkańcy wiosek, osad i 
miasteczek,
jako o czymś, co było wczoraj jeszcze, przed godziną może, co jest tuż, zaraz, o 
staję
drogi, rozpływali się przed podjazdem, niby sine mgły horyzontów. Niekiedy 
oddział napotykał
w miasteczkach opustoszałe kordegardy pruskie, wyludnione koszary, opróżnione 
stajnie i
nie uprzątnięte magazyny. Zdawało się, iż wojsko nieprzyjacielskie na chwilową 
ruszyło wycieczkę,
bo i łóżka w izbach oficerskich znajdywano nie tknięte, i beczki z prochem, i 
ładunki,
i siano w drabinach, i owies w żłobach.
Deschamps niecierpliwił się, szczęka dolna latała mu coraz gwałtowniej. Strzelcy 
drżeli.
Pułkownik czuł, że przed nim majaczy się nieprzyjaciel, że depcze jego ślady, że 
wyrywa
mu się spod nóg prawie – a mimo to dosięgnąć go nie może.
Czasami wysłane naprzód rekonesanse, myszkując polami, wyciągały ze stogów 
maruderów
pruskich lub, idąc za wskazówką kmieci, w opustoszałych komorach lub zapadłych 
na
wpół sklepach znajdywali wylękłych piechurów. Jeńców prowadzono Deschampsowi, 
ten
brał ich na spytki, groził śmiercią, batogów nie szczędził; wybladli, jak ich 
pomalowane harcapy,
Prusacy powtarzali uporczywie: „Wojska ciągną, muszą być... tuż prawie!”
Po każdej takiej odpowiedzi, Deschamps nakazywał trąbić wsiadanego i pędził 
dalej na
nieprzyjaciół, aby na pierwszym popasie znów tę samą usłyszeć wiadomość: „muszą 
być...
tuż prawie!”
Oddział Deschampsa sunął wciąż ku południowi, mając rozkaz wyraźny dotrzeć do 
straży
pruskich. Ba – kiedy straży tej znaleźć nie można było. Pułkownik ciągle był 
niby na tropie i
ciągle, mimo wysiłków, nie mógł dosięgnąć nieprzyjaciela. Na tej pogoni 
gwałtownej zeszła
mu droga aż do Krzepie. Deschamps wpadł w wściekłość, wszystkie rachuby, 
wszystkie wiadomości
najwidoczniej go zawiodły – zbliżał się już, stał prawie nad samą granicą 
austriacką,
a Prusaków nie było. Niemniej od Deschampsa był zirytowany kapitan Wosiński. 
Odbiegł go
humor i dawna swoboda. Klął z cicha, zęby zaciskał, a nawet rozmowy z Florianem 
unikał.
Co prawda i ten ostatni dziwnie sposępniał. Czy to powietrze wilgotne; 
przejmujące, dżdżyste,
czy ponure, zachmurzone niebo, czy noce długie a ciemne, czy w końcu ta pogoń 
bezowocna,
gorączkowa sprawiły – dość że cały szwadron stracił na fantazji. Tak że gdy 
mieszkańcy
Krzepie zaprzysięgli się, że piechota pruska stoi o szesnaście wiorst pod 
Kłobuckiem,
nikt na to uwagi nie zwrócił. Ot, co dzień inne wskazywano im wsie i miasteczka, 
co dzień
strzelcy mieli nadzieję trafienia choć na placówkę pruską i co dzień spotykał 
ich zawód. Konie
mordowały się, chudły, mimo obfitych racyj obroku, a żołnierz, kiwając się na 
siodle,
biegł myślą ku rodzinnym stronom i wyrzekał na rozpoczynający się ziąb, na psią 
służbę, na
bezowocny pościg.
W Kłobucku znów zwiastowano Deschampsowi nowinę, że oddział Prusaków broni 
Częstochowy.
Deschamps ręką machnął. Szczęka drgać mu zaczęła. Jeszcze jedna bajka, jeszcze
jedna fatamorgana, która póty łudzić go będzie, póki w Częstochowie nie zaczną 
się zaprzysięgać,
iż Prusaków widziano o dwie mile na wschód lub na zachód. Szwadron wypoczął w
Kłobucku i o zmierzchu ruszył dalej lekkim truchtem ku Częstochowie, Florian z 
Wosińskim
jęli pełnić swą zwykłą służbę rekonesansową, wyprzedzając co chwila oddział i 
badając
kmiotków. Ujechano tak milę blisko i, o dziwo, wieść o Prusakach nie słabła, 
lecz rosła w
szczegóły.
Częstochowy bronił generał Miller z pięciuset piechoty i dwudziestu armatami, 
mając
nadto około tysiąca zbiegów pruskich, zdolnych do niesienia pomocy.
Deschamps zamyślił się i niespodziewanie złożył radę, do której wezwał 
porucznika Martina,
kapitana Douharai, adiutanta Levitoux i Floriana. Rada zebrała się konno przed 
frontem
szwadronu. W kilku słowach uchwalono rozdzielić się na kompanie i podsunąć się 
do samej
Częstochowy.
Wosiński, dowiedziawszy się o tym postanowieniu a urażony już, iż go w naradzie 
pominięto,
wpadł w pasję.
– Tchórze, niedołęgi! – krzyknął w uniesieniu. – Ot i ruszyli konceptem!... – 
Bodaj ich i
tych Francuzów!... Wielkie głowy!
– Co waćpan?... Dlaczego?!...
– Pytasz jeszcze. A przecież to chyba jasne!... Gnaj, pędź sześć dni blisko, 
morduj się,
męcz, ciało sobie obtłukuj, byleś się Prusaków dopytał... a gdyś nareszcie 
poczuł pod nosem
zapach świeżyzny, a prochu powąchać ci wolno, to się dziel, podłaź na palcach i 
zmiataj!...
– Jakże chcecie? – tłumaczył Gotartowski. – Toć przecież podjazd, straż 
przednia, wywiadowcza
służba, sto pięćdziesiąt koni... a tam warownia, mury, wały, które szwedzkim 
zastępom
stawiały czoło...
– To i co?! – oburknął się Wosiński, nie zbity z pantałyku.
– Waszmość pytasz się jeszcze!... Cóż my począć możemy wobec takiej przewagi? 
Oni
mogą nie tylko bronić się, ale i nas zgnieść. Jakiż stąd dla armii pożytek!...
– Więc opanowanie Częstochowy za nic macie?
– Człowieku!... Nie unoszę się... wszakci to mury, armaty, wspomnij, powtarzam, 
na
Szwedów... Bacz, jaka garstka jakim oparła się zastępom!
– Taak!... Lecz rachuj no wasze, że to nie rycerstwo, nie męstwo, nie 
determinacja i nie
dzielność oręża sprawiła, tylko owo wdanie się naszej Bożej Rodzicielki!... A 
chyba nie takim
jesteś heretykiem, abyś suponował, że nasza Panienka z Prusakami wdawać się 
będzie i luterskie
ochraniać bezeceństwa!...
– Zgoda!... Czegóż waść żądasz?
– Czego żądam?!... Mięsa pruskiego, bitwy, walki!... Żołnierzem jestem, a nie 
psem gończym!...
Waszmości może po myśli są te przeszpiegi!... Tfy... Do diaska!... Dać mi tu 
tych
Francuzów... a psianoga!... Bodaj was!...
Wosiński urwał nagle, gdyż tuż przed nim stanął pułkownik.
– O co idzie? – zagadnął Gotartowskiego. Florian się zawahał, lecz Wosiński, 
odgadując
pytanie, ozwał się żywo:
– A powiedzże mu!... Właśnie niech wie!...
– Kapitan Wosiński – objaśnił Gotartowski – proponuje zdobycie Częstochowy.
– Zdobycie? Oszalał – mruknął przez zęby Deschamps mierząc Wosińskiego wzrokiem. 
–
Powiedz mu pan, że bez jego rady się obejdziemy.
A po chwili dodał, niby mówiąc do siebie:
– W sto pięćdziesiąt koni... myśleć o fortecy! Ładny oficer!...
Gotartowski chciał coś odpowiedzieć na usprawiedliwienie Wosińskiego, lecz biały 
pułkownik
wzruszył pogardliwie ramionami i zawrócił na czoło szwadronu.
Wosiński wymiarkował odezwanie się Deschampsa i naraz w dawnym żołnierzu gwardii
narodowej krew zawrzała.
– Mości Gotartowski, cóż bo sobie taki myśli!... Za hetkę mnie uważa!... Grymasy 
pokazuje!...
Najmitą jestem, czy żakiem?...
– Cóż znowu! Waszeć się unosi niepotrzebnie!... Ot, plan mu się nie wydał i 
wszystko. I
dziwić mu się nie należy, bo, jak waćpanu wiadomo, rekonesansowi nie wolno 
wdawać się w
zdobywania, jeno wywiadowczą służbę...
– Gadaj wasze zdrów! – przerwał ostro Wosiński. – Nowicjuszem jestem, do 
pioruna?...
Nie wąchałem to prochu, pierwszy raz w rekonesansie chodzę?... Powiedz raczej, 
że pietra ten
biały królik ma pod skórą, a duszę na ramieniu! Hycać po polach, po drogach, 
węszyć... to
jego rzemiosło!... En avant40 i en avant! – krzyczy po całych dniach, myślałbyś, 
że gdy nieprzyjaciela
dopadnie, to go zniesie, rozbije, że siądzie mu na karku, że aż w stepy 
przepędzi...
a tymczasem, gdy się nareszcie Prusaków dopyta, radę ci zwołuje... Tfy... Masz 
ci służbę u
Francuza!... Już od tego ich charkotania aż w uszach kręci!... Nie na tom się do 
Napoliona iść
deklarował, aby plecy Prusakom oglądać, takiego niepolitycznego widoku 
spragnionym nie
był!...
– No, no... Mości Wosiński – upominał Florian – cierpliwości trochę, skończy się 
to
wkrótce!...
– Tak, tak, skończy! – pochwycił przedrzeźniając Wosiński. – Waszmość to ani 
odrobiny
krwi w sobie nie masz. Aż mi dziw, boś przecie z legionami nie po mrozie 
chodził, lecz po
ciepłych krajach!... Wszystko waszmość połkniesz. Et, bodaj mnie, że jak mi 
jeszcze dokuczy,
to jadę... jadę, panie, gromadę zbieram i wam dopiero pokażę...
– Dlaboga, co waszmość zamyślasz?!... Toć z tego kompromitacja dla naszego 
generała,
dla nas wszystkich... Generał nam zawierzył, tyle ważną zaszczycił misją...
– Piękna misja! Mam dwóch gończych: Słowika i Ciawkę, akurat byłyby w sam raz 
dla
„mosje41 kolonela!” Już muszę się waszmości przyznać, że inaczej zgoła 
wyobrażałem sobie
tego Napoliona... Idzie taka armia, to łomocze z góry, prze nieprzyjaciela... 
zagarnia... ale...
Gotartowski się uśmiechnął.
– Doczekasz się wasze i tego może widoku.
– Nie wiem!...Bo zapowiadam waszmości raz jeszcze,że mam dosyć i tej jazdy po 
polach
bez celu, i tego munduru francuskiego, i kaszkietu... Nie po tom się do 
Bonapartego przedzierał,
aby w jakimś numerze chodzić... i w takiej jeszcze trzynastce! Wasze śmiejesz 
się ze
mnie!...
– Ani mi w głowie!... Jeno dziwno, że waćpan poczytujesz to sobie za despekt... 
Toć trzynasty
pułk strzelców, do którego my należymy, to chluba armii francuskiej!...
– Niech sobie będzie chluba, a co do piątku i trzynastki, nigdy przekonania nie 
miałem!
Feralny pułk, i basta!...
Wosiński chciał jeszcze dłużej biadać nad swoim losem, lecz dano sygnał do 
wymarszu.
Deschamps podzielił swój szwadron na cztery kompanie, Dowództwo pierwszej sam 
objął,
a trzy pozostałe miały iść pod przewodem Floriana, Douharai i Levitoux. Wosiński 
miał towarzyszyć
pułkownikowi, dwóm francuskim oficerom przydano na przewodników dwóch
wyrostków, wyciągniętych ze wsi i wsadzonych na konie. Manewr polegał na tym, że 
kompanie
miały się zbliżyć aż pod Grabówkę, o cztery wiorsty od Częstochowy, i stąd 
rozejść się,
obchodząc z daleka placówki pruskie, i stosownie do poszczególnych dyspozycyj, 
na Stradom,
Błeszno, Wrzosowe lub Wyczerpy, Siedlec, Matusze Wielkie i Turów, połączyć się
znów w Olsztynie, gdzie, po zebraniu wiadomości, oddział będzie mógł ruszyć 
dalej. Kapitan
40 E n a v a n t (franc.) – naprzód.
41 M o s j e (zniekształcone franc. monsieur) – pan.
Wosiński, dowiedziawszy się, iż ma polecone iść w kompanii Deschampsa, nie mógł 
się pohamować
i ozwał się do Floriana:
– Co?!... Ja mam iść z tym borsukiem?... No, niech sobie tę pociechę 
wyperswaduje, ani
mi się śni!... Jadę sobie i...
– Monsieur le capitaine42 Woszynsky! – rozległ się równocześnie głos pułkownika 
na
przedzie szwadronu.
Wosiński drgnął, przeniknięty wskroś ostrym, nie znoszącym oporu rozkazem 
Deschampsa,
zaciął zęby i, spiąwszy konia, w długich susach wysunął się na front oddziału.
Noc zapadła ponura a ciemna. Szwadron posuwał się powoli naprzód drogą ku 
Grabówce,
zachowując głęboką ciszę – ledwie miarowy łopot kopyt końskich lub niekiedy 
nieuchwytny
brzęk pałasza, zawadzonego ostrogą, znaczył pochód strzelców. Ludzie i konie 
nagle jakby
oniemieli. Ani parsknięcia, ani szeptu, ani chrząknięcia, ani westchnienia. Z 
karabinkami,
podsypanymi świeżym prochem w pogotowiu, z krótko ujętymi cuglami w ręku, z 
zapartym
oddechem a wytężonym wzrokiem w ponurą dal, ciągnęli niby mary, duchy jakieś. 
Czarne ich
sylwetki zlewały się z czarną wstęgą drogi, ginęły na tle zbałwanionych, 
skłębionych chmur,
zasnuwających niebo.
Szwadron zbliżał się tymczasem do Grabówki. Na skraju horyzontu migotały już z 
dala
czerwone światełka z chat wieśniaczych, rozrzucone, migotliwe, niepewne. 
Deschamps skinął
na Levitoux i Wosińskiego i rozkazał im z plutonem strzelców wysunąć się 
naprzód. Wosiński
ze strzelcami pomknął drogą ku Grabówce wyciągniętym kłusem, kierując się wprost 
na
najbliżej drgające światełko. Zaledwie jednak zdołał ujechać z oddziałem – tuż 
przed nim na
szosie zarysowały się jakieś niewyraźne cienie, a równocześnie rozległ się 
chrapliwy głos:
– Wer da?!43...
Wosiński bez wahania dobył pałasza i, nie zwracając uwagi na jadącego przy nim 
oficera
francuskiego, zakomenderował – en avant!! Pluton gruchnął z impetem na placówkę 
pruską.
W tejże chwili prawie padł strzał... i młody Levitoux zsunął się z siodła. 
Wosiński tymczasem
rzucił się na nieprzyjaciela. Już był pałasz wzniósł do góry, już był zamierzył 
się z zaciekłością
i... ciął... lecz ostrze rozpruło tylko z gwizdem a sykiem powietrze. Placówka 
ściągnęła
konie i rzuciła się do ucieczki. Wosiński ryknął z pasji i, już nie oglądając 
się na strzelców,
pomknął za uciekającymi. Rozpoczęła się gonitwa zajadła, szalona. Trzej Prusacy, 
którzy
zajmowali placówkę pod Grabówką, uciekali ile sił. Wosiński napierał konia coraz 
gwałtowniej;
jakoż po kilku wysiłkach zdołał zbliżyć się do Prusaków na odległość strzału. 
Wówczas
chwycił za pistolet i wypalił, mierząc w najbliżej galopującego konia. Koń 
Prusaka spiął się i
stanął dęba. Siedzący na nim Prusak zsunął się zręcznie z siodła i rzucił się na 
przełaj przez
pole, pozostawiając wijącego się w śmiertelnych podrygach konia. Wosiński bez 
wahania
zawrócił za uciekającym pieszo. Pogoń trwała krótko. Koń Wosińskiego sadził 
przez zagony i
rowy jak szalony, idąc za cieniem Prusaka. Wreszcie Wosiński sięgnął do olster 
po drugi pistolet,
wołając ostro:
– Stój! Bo w łeb strzelę!
Prusak zatrzymał się, a raczej padł nagle na ziemię, odrzucając pałasz i 
bełkocząc niezrozumiale
– pardon44 ! Pardon!
Wosiński z pistoletem w pogotowiu podjechał i wciągnął nie broniącego się 
żołdaka przed
siebie na siodło. Kapitanowi w tej chwili wrócił dawny humor i pogoda. Pistolet 
nabity w
zanadrze munduru wsadził na wszelki wypadek i ruszył zwolna ku oddziałowi, 
ostrzegając
jeńca:
– Tylko mi się sprawuj dobrze, bo kulą w łeb!
42 Monsieur le capitaine (franc. – panie kapitanie.
43 W e r d a?! (niem.) – Kto tam?!
44 P a r d o n (franc.) – przepraszam; tu: prośba zwyciężonego o darowanie 
życia.
– At, co mi tam! – odparł rezolutnie jeniec. – Nigdzie mi nie pilno!...
– Cóżeś ty?! – jął pytać ciekawie Wosiński. – Po polsku mówisz?!
– Zaś mówię!
– Polak jesteś?
– Kto tam wi! Niby w dragonach jestem Prusak, a mają mnie niektórzy za Polaka, a 
naprawdę
ze Świdnicy na Śląsku jestem!... Ślązak, panie!
– Ślązak, więc Polak!
– Niech będzie! Wola pańska!
– Hm! Głupi cham! – mruknął Wosiński, a po chwili dodał:
– Jakże ci na imię?
– W szwadronie wołają na mnie Johann, a w domu to... Antoni!...
– Cha, cha! A czemużeś to, nicponiu, tak uciekał?
– Myślałem, że Francuzi idą!
– A to dopiero ciemięga! Nie wieszże to jeszcze, że to Francuzi właśnie na to 
idą, aby Prusacy
was nie mordowali, aby kiep taki mógł spokojnie w chałupie siedzieć?...
– Skąd mam wiedzieć? Mówili: Francuz pobił Prusaka, tedy musi być gorszy od 
niego!...
A... a... wielmożny pan Francuz?!...
Wosiński aż się zachwiał na siodle z oburzenia, a potem dając folgę gniewowi, 
chwycił za
kark Ślązaka i potrząsnął nim niby gruszą.
– Słuchaj, chamie – wrzasnął – i to sobie zakonotuj, że jak mi będziesz 
farmazona udawał
a nacje mieszał, to cię tak trzasnę w gębę, że jej z miesiąc nie otworzysz! A to 
ci psiadusza!
– Wielmożny panie! – błagał żałośnie Ślązak wijąc się w żelaznym uścisku ręki 
Wosińskiego.
– Powiadali w regimencie: Francuzi idą, tak i człekowi na myśl nie przyszło, że 
wielmożny
pan także nasz pruski...
– Bodaj cię choroba! – zaklął Wosiński i puścił kark jeńca rozumiejąc, iż się z 
nim nie dogada.
Kapitan dowlókł się powoli do szwadronu, gdzie go mieli już za przepadłego lub 
zagarnionego
przez pruską placówkę. Deschamps mruknął coś pod nosem na przywitanie 
Wosińskiemu
i rozkazał Florianowi wybadać Ślązaka. Ten, wystraszony groźną miną białego 
pułkownika
i marsowymi twarzami strzelców, plącząc się a mieszając, wyznał całą prawdę o 
sile, stojącej
załogą w Częstochowie, czym potwierdził całkowicie zebrane już szczegóły. 
Deschamps
stropił się nieco. Wszelkie wątpliwości, że znajduje się wobec przemagającej 
siły nieprzyjacielskiej,
ustały. Najmniejsza nieostrożność mogła sprowadzić na szwadron – Prusaków. Już
teraz nawet obawiać się tego można było, spędzona bowiem placówka wnet ich 
zaalarmuje.
Ba, lecz przecież Deschamps miał sobie polecone obserwować ruchy całej armii 
nieprzyjacielskiej.
Pozostawał mu więc teraz jedyny środek: obejść Częstochowę i posunąć się dalej 
na
zwiady.
Pułkownik nie namyślał się długo. Wysłał natychmiast gońców z przewodnikami do 
generała
Milhaud, rannego ciężko Levitoux pozostawił w chacie sołtysa w Grabówce, 
Wosińskiemu
powierzając dowództwo plutonu i nakazując mu zająć obserwacyjne stanowisko w 
Grabówce.
Zadaniem nadto Wosińskiego było odwrócić uwagę Prusaków i dopiero na drugi
dzień podążyć przez Wrzosowe do Olsztyna. O ile by zaś tam Deschampsa nie 
znalazł, miał
się cofać do korpusu Milhauda, który znajdować się będzie już w okolicach 
Krośniewic.
Wosiński z zadowoleniem przyjął dowództwo kompanii, chociaż go lęk zdjął 
równocześnie,
w jaki sposób będzie mógł przewodniczyć oddziałowi Francuzów, nie znając ani 
komendy
francuskiej, ani ich języka. Deschamps odgadł snadź skrupuły Wosińskiego, 
odezwał
się do Floriana:
– Hm! Tylko on nie zna języka! Ciężka sprawa... Czy da sobie aby radę!...
Gotartowski przełożył Wosińskiemu słowa pułkownika. Wosińskiemu przyszło na 
myśl, iż
„Biały” gotów go jeszcze usunąć na plan drugi. Wyprężył się więc, a przyłożywszy 
rękę do
kaszkietu i skupiając całą swoją znajomość francuszczyzny, którą był w ciągu tej 
krótkiej
ekspedycji zdobył – odparł zuchowato:
– Oui45 , oui! Monsieur colonel! Wedle rozkazu... niech mnie diabli porwą, 
jeżeli sobie z
tymi psiekrwiami szaserami rady nie dam!...
Deschamps parsknął z cicha i przywołał do siebie starego wachmistrza Flageoleta, 
polecając
mu iść z Wosińskim i pilnie zważać na rozkazy kapitana... a w ostateczności 
samemu komendę
prowadzić. Nadto miał dłuższą naradę z Florianem, po której ten ostatni 
odciągnął na
stronę Wosińskiego i rzekł:
– Mości Wosiński! Otóż pułkownik kazał mi powiedzieć, iż ufa jego sprawności a 
doświadczeniu...
Nadto w przypadku, gdyby przyjść mogło do potyczki, to zdaj się na 
wachmistrza!...
On już przeprowadzi komendę. Pułkownik umyślnie przeznacza waćpana, ile że mogąc
rozmówić się z chłopstwem a szlachtą, prędzej się zorientujesz w położeniu...
– No, no! Bądź wasze spokojny. W kaszy się zjeść nie dam! – odparł z 
przekonaniem Wosiński.
Rozległa się cicha komenda. Kompanie ustawiły się czwórkami i, idąc za przewodem 
Deschampsa,
Douharai i Floriana, jęły odciągać w różne strony, znikając powoli w nocnej 
pomroce.
Wosiński sam został ze swoim plutonem na drodze, tuż pod Grabówką. Obejrzał się 
za
siebie. Strzelcy stali w wyczekującej postawie. Kapitan stropił się w pierwszej 
chwili, lecz nie
tracąc fantazji spiął konia, zatoczył szerokie koło dookoła oddziału, dobył 
pałasza i zakomenderował
„naprzód”. Niby echo na prawej stronie pierwszej czwórki dobył się z ust starego
wachmistrza niezrozumiały wyraz. I pluton ruszył drogą wprost do Grabówki.
Wosiński, mając rozkaz zajęcia stanowiska obserwacyjnego w Grabówce, przede 
wszystkim
pomyślał o jakiejś uczciwej kwaterze. Dopadłszy więc pierwszej chaty, jął 
rozpytywać
ludzi. Wskazano mu na skraju wsi, od strony Częstochowy, karczmę żydowską. 
Wosiński
wprost do niej podążył. Nakazał na migi wachmistrzowi rozstawić widety, a sam 
buńczucznie,
ze srogim animuszem wpadł do karczmy.
Mieszkańcy Grabówki tymczasem w niemym przerażeniu nadsłuchiwali w zapartych 
chatach
a izbach, co się to we wsi ich dzieje. Już od tygodnia patrzyli osłupiali na 
przebiegające
drogą w popłochu oddziały pruskie, na ciągnące sznury wozów i bryk. Płynąca fala 
żołdactwa
co chwila zawadzała o ich chaty, wybierała im szkapiny, opróżniała spiżarnie, 
żądała postronków
i uprzęży, spędzała ludzi do podnoszenia wywróconych wozów, a zawsze nagliła do
pośpiechu. Nagle fala zaczęła rzednąć, już tylko niekiedy od Łebodna, 
Truskolasów czy Wilkowiecka
szedł jak wicher oddział konnicy lub pędził wózek węgierski, mijał bez 
zatrzymania
wieś i ginął na skręcie drogi, poza którą rysowała się we mgłach wysmukła 
wieżyca jasnogórskiego
klasztoru. I potem ucichło wszystko na czas jakiś. Kmiotkowie głowili się, co by 
to
wszystko znaczyć mogło. Szmul karczmarz zapewniał, że wojna znów się zaczyna, że 
Prusaków
już pobili Francuzi i że do Grabówki idzie tu jeden wielki bardzo i straszny 
Napelion, ale
temu mało kto dawał wiary. Zwłaszcza iż starzy gospodarze Grabówki, którzy 
jeszcze króla
Sasa pamiętali, zapewniali gromadę, że Niemcy, jako rozmaite diabły luterskie na 
usługach
mający, pobić by się nie dali. Jakby na potwierdzenie tych słów od Częstochowy 
nadciągnął
pluton pruskiej kawalerii. Nadciągnął cicho, bez wrzawy a hałasu, i hen na 
szosie do Kłobucka
się zatrzymał i jakby wrósł w ziemię. Zdziwiła się niepomału gromada tej 
nieruchliwości a
milczeniu wrzaskliwych i hałasujących zwykle Prusaków, i jęli wypatrywać, co oni 
tam robią.
Od świtu do późnej nocy kto śmielszy z wyrostków podkradał się do Prusaków, 
wlepiał w
nich ciekawe oczy i wracał z nowiną do wsi.
– I cóż?! – rozlegały się pytania.
– Dyć stoją! – brzmiała odpowiedź.
45 O u i (franc.) – tak.
Wszystko to razem nie zdawało się wróżyć nic dobrego. Więc ten i ów chudobę 
zbierał i
krył, gdzie się dało, co jakąś mogło stanowić wartość dla żołnierza. Parobczaki 
jeno znaku
czekali, aby umknąć w lasy przed zaciągami.
W chwili gdy Wosiński wpadł z wachmistrzem i kilku strzelcami do karczmy, 
świeciła ona
pustkami. Za szynkwasem, w kącie, w oświetleniu zatkniętego w ścianie łuczywa 
siedziała
stara Siapsiowa, skulona i drżąca.
Kapitan huknął ostro na Żydówkę, pytając o karczmarza. Siapsiowa skoczyła na 
równe
nogi, lecz posłyszawszy dźwięk polskiej mowy, nabrała otuchy i, zniknąwszy w 
alkierzu na
chwilę, powróciła popychając naprzód wpół zgiętego Szmula.
– Światła dać więcej!... Jadła naszykować... gorzałki... miodu!...
– Wielmożny panie... miodu?! – jęknął Żyd. – Gorzałki? Skąd wziąć? Biedny 
karczmarz
jestem... co było, zabrali... zrabowali...
– Dosyć tego! – huknął Wosiński. – Ani mru... mru... Żartów nie ma!... Jak mi 
się w trzy
pacierze nie uwiniesz, pójdziesz z dymem...
– Z dymem!,.. O wa! O wa! Wielmożny pan nie skrzywdzi biedne Żydki! – wmieszała 
się
z krzykiem i płaczem Siapsiowa. – Wielmożny pan przebaczy! My sami może tydzień 
nie
mamy co w gębę włożyć!... Każdy przyszedł, każdy zabrał!... Tylko te pięć 
dzieciów zostało i
trochę chleba z cebulą!
Wosiński ręką machnął.
– Nie wyć mi! Słyszeliście? Drugi raz wam nie powtórzę! Jedno z dwojga, albo was 
każę
upiec... albo – dodał łagodniej – zarobicie parę czerwonych złotych!... 
Patrzcie, tu jest złotko...
a tu żagiew!...
Żydom na widok dukatów oczy się zaświeciły. Aż do kolan kapitanowi przypadli.
– Kikste!46 – wołała z uciechy Żydówka. – Widzisz! Ja od razu ci powiedziałam, 
jak tylko
wielmożny pan wszedł, że wielmożny pan to jest taki wojewoda... taki...
– Dalej! Żywo! – fuknął Wosiński.
– Już wszystko będzie! Zaraz będzie! W tej chwili będzie!... Już jest!... Może 
wielmożna
osoba rozkaże muszkatel zagotować? To je taki muszkatel, co w całej okolicy nie 
ma... Pan
wojski z Klepaczka ile razy przyjedzie...
– Zamkniecie wy nareszcie gęby?...
– Już, już! Sza! Sza! Sza!...
Karczmarz z karczmarką zabrali się żywo do spełnienia rozkazów kapitana. Z głębi
karczmy do izby gościnnej wysypała się cała czereda Żydziątek. Powstał gwar i 
hałas. Uwijali
się wszyscy ochoczo. Izbę oświetlono, stół okryto obrusem, ba, nawet ławę 
podesłano Wosińskiemu
starym kilimkiem.
Kapitan rozsiadł się wygodnie za stołem, a spojrzawszy na wyprostowaną postać 
starego
wachmistrza, skinął nań i wskazał mu miejsce na drugim końcu stołu. Wachmistrz, 
salutując,
przykucnął na rogu ławy, wzruszony zaszczytem, który go spotkał.
Wosiński przeciągnął się z zadowoleniem. No, czuł się nareszcie jakby na swoich 
śmieciach.
Kubek gorzałki do reszty wypogodził czoło kapitana. Misa jajecznicy rozproszyła
czczość.
Wosiński nie zapomniał i o swoich podkomendnych. Wachmistrzowi sam jadło i napój
podsunął, dla strzelców kazał co prędzej barszczu z kartoflami nagotować i piwa 
zagrzać. Za
czym po sołtysa kazał Żydom posłać.
Stary Mateusz Kiciak, sołtys Grabówki, zjawił się duchem, czapkując a kłaniając 
się do
ziemi.
Wosiński zagadnął go o kapitana Levitoux, a zapewniwszy się, iż leży w wygodach 
i cieple,
opatrzony przez baby, jął go o Częstochowę i okolice rozpytywać.
46 K i k s t e! (żyd.) – Popatrz!
Sołtys z początku kłaniał się i wzdychał ciężko, mierząc Wosińskiego nieufnym 
spojrzeniem,
lecz powoli rozgadał się.
Wieść o rannym oficerze w chacie sołtysa i o zatrzymaniu się oddziału wojska 
przy
karczmie w okamgnieniu obiegła całą wieś. Jeden i drugi ze śmielszych wychylał 
się z izby,
podchodził do karczmy, a pociągnięty widokiem rozprawiającego sołtysa, 
przestępował próg
izby gościnnej. Ludu powoli do karczmy napływało coraz więcej, kupiąc się w 
oddali od stołu
kapitana. Wieśniacy coraz życzliwiej spoglądali na zmiatających barszcz z 
kartoflami strzelców.
A Wosiński raczył się tymczasem tą zachwaloną przez arendarza muszkatelą, 
mrugając
znacząco na wachmistrza i powtarzając doń z przekonaniem:
– Co!? Bon?47 Bon?
Flageolet za każdym razem ocierał rękawem mokre wąsiska, podnosił się z ławy i 
salutując,
raportował z wzrastającym przekonaniem:
– Superbe48 , capitaine!
– A widzisz, niedźwiedziu! – potakiwał Wosiński. W karczmie zaczęto szeptać, a w 
końcu
i gwarzyć coraz śmielej. Kapitanowi twarz poczerwieniała z lekka. W głowie mu po 
trosze
szumieć zaczęło. Zakrzyknął na Żyda:
– Hej! Karczmarzu! A dajże i tym chłopom po kwaterce. Niechże im ślina do gęby 
na
próżno nie idzie!
– Ajaj! Jaki jaśnie wielmożny pan dobry!... Jaki jaśnie pan wspaniały pan! – 
wołał karczmarz
z zachwytem. – Słyszycie, kapcany!!...
W gromadzie rozległ się szmer zadowolenia.
Stary sołtys aż się po głowie podrapał i ozwał się nieśmiało:
– Wielmożny panie! Toć żyję ci ja nie od dziś i nie od wczoraj na świecie, i w 
Koniecpolu,
i w Mrzygłodach, i w Pilicy bywałem, a com takiej łaskawości nie oglądał, 
chociaż się tam
kręciło rozmaitych oficerów z „kamery”!...
– Nic, nic... zobaczysz takich więcej! – odrzekł z zadowoleniem Wosiński. – 
Prusaczyzna
już się skończyła! Czmychają gałgany...
– Niech uni nogi połamią! – pochwycił z boku arendarz. – Takie łajdaki – czy to 
można co
u nich zarobić? A, psiepraszam jaśnie wielmożnego pana, czy to prawda, że do nas 
mają
przyjść inne Prusaki, co się une nazywają Francuzy?!...
Wosiński palnął pięścią w stół. Arendarz odskoczył przestraszony.
– Cóż ty, Żydzie jakiś!... Nie widzisz?!... Patrzże, błaźnie!... Nie widzisz 
Francuzów w
karczmie?...
– Francuzów?!... Ojej!!... Teraz wiem!... Psiepraszam, a jaśnie oświecony 
wojewoda to
może sam Napelion?
– Niezupełnie! – odrzekł z powagą kapitan. – Ale i Napolion przyjdzie!...
– Przyjdzie! – zawołał Żydek. – Aj waj!... Słyszycie, chłopy, sam wielmożny 
Napelion
przyjdzie do Grabówki!
– A! A! A! – rozległo się w gromadzie chłopów, a równocześnie pierścień 
wieśniaków dokoła
Wosińskiego i Flageoleta zaczął się zacieśniać. Karczmarz dalej śpieszył nasycić 
swoją
ciekawość.
– Jaśnie oświecona osoba daruje – co to się dzieje? Nasi Żydzi mówili, że się 
zrobiła wielka
wojna... Taka duża wojna z harmatami...
– Głupiś – przerwał kapitan. – Francuz zobaczył, że nam Prusak dokucza, zabrał 
się tedy i
dalej go tarmosić... Prusakowi zdawało się, że poradzi... dostał kaducznie w 
skórę pod Jeną, a
47 B o n ? (franc.) – Dobry?
48 S u p e r b e (tranc.) – wspaniały, pyszny.
potem wzięli mu Lubekę, Kistrzyń, więc Prusak nogi za pas i dalej umykać, a 
Francuz za nim
po piętach mu depcze a grzmoci... a wali, nie pyta!!...
– Dobrze robi! – potwierdził z przekonaniem Szmul, a poskrobawszy się w brodę, 
zapytał
znów nieśmiało: – To co Francuzi wzięli Prusakom?
– Lubekę, mówię, Kistrzyń!...
– Co to znaczy, bez urazy, Kistrzyń!...
– Kistrzyń! Twierdza, panie, sroga, otoczona wałami, przekopami. Mury tęgie, 
fosy, armaty...
– I oni to wszystko wzięli Prusakom?
– Powiedziałem ci raz, barania głowo!
– Aj waj! Wzięli! Dlaczego nie mieli wziąć?... Takie Francuzy!... Jaśnie 
wielmożny pan
się nie obrazi, czego oni by nie wzięli?! Mnie już dzisiaj dwie kury i gęś 
wzięli.
Wosiński wybuchnął serdecznym śmiechem.
– A bodaj cię, Żydzie!... A niechże cię nie znam!... No, no! Zapłacę ci... nie 
bój się!... Pilnuj
się tylko, bo tu nadciągnie za mną siła jeszcze luda... Cha, cha! Tom się 
uśmiał!...
Arendarz ręce zatarł, że mu się tak zgrabnie udało upomnieć o swoją krzywdę. W 
gromadzie
wieśniaków lody nieufności topniały, szeptano między sobą z przekonaniem – 
„dobre
panisko”!
Wosiński pociągnął ze szklanicy jeden i drugi łyk muszkateli i znów zaczął, 
zwracając się
do sołtysa i wieśniaków:
– Owóż sobie to zapamiętajcie dobrze, że co Prusak, to nie Francuz. Tamten 
przyszedł was
gnębić, podatki ciągnąć, dziesięcinę wybierać, rekruta chwytać, a wszędy przymus 
czynić...
– Prawda! Prawda, wielmożny panie! – odezwały się pojedyncze głosy.
– Ano widzicie! Francuz! Francuz właśnie idzie, aby was z tej pruskiej opresji 
wyzwolić!!
Rozumiecie?
Chłopi spojrzeli po sobie i milczeli. Szmul pospieszył się wmieszać:
– Jaśnie wielmożny panie, co takie głupie parobki mogą wiedzieć! Ja im zaraz 
powiem!
Słuchajcie, sołtysie, i wy, Kuba... Jaśnie wielmożny pan mówi, że wszystkie 
Prusaki będą
wypędzone i z Grabówki, i z Brzeżnicy, i z Klepaczka, i z Janowa, i ze Starej 
Kuźnicy, może
z całego świata! I tu wszystko będzie po dawnemu... Przyjdzie pewnie do nas sam 
pan Zaremba
i wielmożny rotmistrz Grabowski, i porucznik Załuskowski... Już nie będziecie 
mieli
ani jednego Prusaka, tylko same wielmożne konfederaty!
– A... a... landrat?! – rzucił niepewnym głosem sołtys.
– Landrat?! – powtórzył arendarz zaskoczony niespodziewanym pytaniem. – 
Landrat?...
Landrat, un troszkę pojechał do Piotrkowa!
Kapitan pokładał się ze śmiechu, słuchając wykrętnych odpowiedzi arendarza. Żyd, 
widząc
dobry humor Wosińskiego, ciągnął dalej swój wykład:
– Landrat to un jest osoba, to jest taka osoba, że musi być zawsze. Jemu się 
będzie podobało
nazywać mandatariusz albo starosta, ale un ciągle będzie. To wy, Kuba, i wy, 
Kiciak,
sobie pamiętajcie, że jak mieliście dać wymiar, to wy go dacie i te i raz, ale 
do was nie przyjdzie
już po siano ani po owies, ani po krupy, ani po jajo Prusak – tylko przyjdzie 
wielmożny
Francuz albo wielmożny konfederat! Jak się żołnierzowi zepsuje wóz albo złamie 
oś, albo
zerwie postronek, albo lejca, albo przewróci się bryka, albo jemu się będzie 
chciało pić, albo
jeść... albo mu będzie za zimno, albo za gorąco – to un także do was przyleci i 
da wam kwitek...
ale to już nie będzie pruski żołnierz, tylko wielmożny Francuz!... Rozumiecie?
W gromadzie powstał lekki szmer przykrego zdziwienia. Wosiński pobladł z gniewu 
i
huknął surowo:
– Słuchaj, ty przechero!!... Sprzykrzyło ci się po świętej ziemi chodzić, chcesz 
sobie, widzę,
podyndać!... Ja cię tu zaraz nauczę rozumu! Flageolet! Sam tu!...
Wachmistrz porwał się z miejsca i stanął, salutując przed Wosińskim i czekając 
rozkazu.
Kapitan uniesiony gniewem, zapomniał był, że wachmistrz... nie rozumie po polsku 
i zakomenderował
ostro:
– Zabrać go natychmiast i pięć batów!
– Mon capitaine? – zagadnął Flageolet nie ruszając się z miejsca.
Wosiński spojrzał na twarz wachmistrza i zaklął z cicha.
Arendarz tymczasem, przerażony rozkazem, jął szeptać błagalnie:
– Jaśnie generale! Jaśnie oświecony panie! Czy ja chciałem obrazić... niech 
mnie...
– Milcz! – uciął surowo kapitan, a orientując się w sytuacji, dodał łagodnie: – 
Za karę, żeś
się poważył w podobny sposób do nich przemawiać, musisz na przeprosiny dać na 
głowę po
kwaterce gorzałki... Nie ma przebaczenia! Sołtys! Bierzcie mu tam baryłkę!!...
Arendarz chciał protestować – lecz Wosiński skinął na gromadę. Chłopi ruszyli za 
szynkwas,
wytoczyli baryłkę i jęli się raczyć wódką. Szmul, a za nim Siapsiowa i ich 
dzieci uderzyli
w lament.
– A wyrzucić mi z karczmy te piszczały – nakazał kapitan.
Gromada spełniła skwapliwie rozkaz Wosińskiego, żartując a zachęcając się do 
picia.
Gwar w karczmie wzmagał się, pod karczmą również. Strzelcy, podjadłszy i 
podpiwszy
nieco, baraszkowali sobie, śmiejąc się a nucąc żołnierskie piosenki. Ten i ów 
próbował nawiązać
rozmowę z dziewczynami, które w ślad za chłopami zaległy już podjazd przed 
karczmą.
Nie szczędzono sobie ani żartobliwych uwag, ani złośliwych docinków.
– A to ci czarne niby smoki!... Jaki to żółty! Świergocą między sobą jak stare 
śmieciuchy!
Trznadle! Kuse to, o rety! Kloce! Szczygły!...
Nikt się tu nie obrażał, nikt nie srożył, jedni drugich nie rozumieli.
Karczma buchała potokami światła i kłębami pary. Okrzyki a śmiechy stawały się 
coraz
żywsze, coraz głośniejsze.
Jeden kapitan stracił nagle humor.
Myśl, że oto nie może się porozumieć ze swoją komendą jak należy, skwasiła go. 
Wosiński
czuł, iż w danym razie musi się z góry wyrzec wszelkiej samodzielności w 
działaniu i że
raczej stary wachmistrz, a nie on, jest w tej chwili dowódcą oddziału.
Wprawdzie rozkaz otrzymany nie należał do trudnych ani zagmatwanych, atoli 
Wosińskiemu
błąkała się była od dawna myśl, aby przy zdarzonej sposobności pokazać „białemu
borsukowi”, co gwardia narodowa potrafi!... Zdawało mu się, że teraz właśnie 
okazja nadeszła,
aż znalazł się szkopuł, o który wszystkie jego zamysły rozbić się muszą. Nawet 
mu marzyć
nie wolno o urządzeniu jakiej zasadzki czy wyplataniu figla pruskiej pikiecie. 
Co gorsze,
sam mógł się znaleźć w nie lada kłopocie.
Spędzona placówka może z łatwością naprowadzić liczniejszy oddział 
nieprzyjaciela. A tu
nie wiadomo, po jakiemu wydać rozkazy. Ech! Gdyby tak miał pod sobą choć tuzin 
jeden
tych zuchów dawnych spod Szepetówki!... Ba, ba! Co tu począć? Co zrobić? No, 
siedzi tu,
naprzeciwko niego, ta zasuszona mumia francuska i oczyma łypie! Niby kapitan w 
ciągu tygodniowego
bez mała przebywania z Francuzami w szwadronie kilka wyrazów zdołał pochwycić,
a kilku nauczył go Gotartowski, lecz co mu one mogły pomóc?
Wosiński głowił się nad wynalezieniem sposobu wybrnięcia z sytuacji, a w końcu 
zdecydował
się zarządzić próbną rewię. W tym celu nakazał chłopom naznosić łuczywa i 
oświetlić
mocno placyk przed karczmą. Gdy rozkaz ten spełniono, kapitan dał znak 
wachmistrzowi i
rzekł krótko:
– Ŕ cheval!49
49 Ŕ c h e v a l ! (franc.) – Na koń!
Za czym przyłożył rękę do ust i, naśladując głos trąbki, powtórzył kilkakrotnie: 
– Trata!
Trata!
Flageolet zrozumiał rozkaz. Wyszedł pośpiesznie z karczmy. Zakrzyknął. Rozległy 
się
krótkie dźwięki trąbki i pluton ustawił się na szosie czwórkami. Wosiński 
wyszedł zadowolony,
dosiadł podanego mu konia i jął objeżdżać powoli swoją komendę, namyślając się 
nad
tym, w jaki sposób wprowadzić ją w ruch. Wreszcie dobył z determinacją pałasza 
i, machnąwszy
nim energicznie, zakrzyknął:
– Naprzód, marsz!
Za plecami Wosińskiego, niby echo, rozległ się głos wachmistrza i pluton ruszył 
z miejsca.
Ujechawszy kilkaset kroków, kapitan osadził konia, zawołał „stój!” i oddział 
stanął. Kapitan
nabrał otuchy i pewności siebie.
– Pojętne szelmy! – mruknął. – Tylko wolałbym, żeby się z nimi po ludzku można 
było
rozmówić!
Uspokojony nieco Wosiński zsiadł z konia i dał znak wachmistrzowi. Oddział 
poszedł za
przykładem kapitana. Wosiński powrócił do karczmy z Flageoletem, a za nimi 
gromada podchmielonego
chłopstwa, która była wyległa przypatrywać się żołnierzom.
Kapitan dopił resztę muszkateli, przeciągnął się raz i drugi i rzekł znacząco do 
wachmistrza:
– Dormir!50
Flageolet podniósł się, wyszedł do szeregowych i zarządził podesłanie ławy 
sianem dla
kapitana. Chłopi, kłaniając się do ziemi a czapkując, zaczęli zwolna opuszczać 
karczmę.
Wachmistrz zdwoił placówki. Wosiński zaczął układać się do snu. Głowa mu 
ciążyła, oczy
zachodziły mgłą. Kiwnął się raz i drugi, senność skleiła mu powieki.
Naraz za oknami karczmy powstał zgiełk i dziwny hałas. Kapitan oprzytomniał i 
chwycił
za pistolet. Flageolet dobył pałasza. Drzwi się z trzaskiem otwarły, gromada 
strzelców wprowadziła
do izby opierających się jeńców. Był to chłop olbrzymiego wzrostu a marsowego
oblicza i gruba, przysadzista baba. Chłop targał sześciu wczepionymi w niego 
strzelcami i
mruczał groźnie, baba wykrzykiwała głośno i lżyła trzymających ją żołnierzy, 
mieszając co
chwila cudzoziemskie wyrazy.
– Sacrebleu!51 – wołała baba. – Bodaj was pokurczyło! Cóż to sobie myślicie?! 
Mnie, markietankę
pierwszej legii, pierwszego batalionu, za kark prowadzić... a chyba mnie zaleje, 
rakarze
jesteście! Canailles!...52
– Jasia! – mruczał chłop zgrzytając zębami. – Rozpłaszczę którego!...
– Czekajże!... Przecież ta hołota musi samopas nie chodzi! Może się tu znajdzie 
jaki oficer.
Ady nie ciągnij, psiawiaro, bo ci ślepie wydrapię!...
– Cicho, mamo! Cicho! – odezwał się jeden strzelec.
– Słyszysz, stary! – ryknęła baba. – Ta pokraka mówi do mnie „mamo”! Jakem 
Muszyńska
z domu, święty Antoni, nie opuszczaj mnie, bo już nie wytrzymam!
– Milczeć! – wmieszał się kapitan. – Flageolet! Postronków! Ja was tu rozumu 
nauczę!...
Baba pośmiała z oburzenia.
– Cóż to sobie pan myśli?... Mnie, markietankę legii... Tfy! Różnych już 
Francuzów w życiu
się napatrzyłam, ale takiej hołoty...
– Odpowiadaj na pytanie jeden z drugą, bo kulą w łeb.
– Kulą w łeb! Patrzcie no! Słyszysz, stary... osobliwość, zobaczymy!... Przecie 
mnie nie
duście! Nom de Dieu!53 Jest was przecie regiment bez mała!...
50 D o r m i r! (franc.) – Spać!
51 S a c r e b l e u ! (franc.) – Do kroćset! Do kaduka!
52 C a n a i l l e s ! (franc.) – Kanalie! Hołota!
53 N o m d e D i e u ! (franc.) – Do pioruna!
– Jasia! Nie gadaj! – upominał chłop, który, na widok oficerskiego munduru 
Wosińskiego,
przestał był wyrywać się strzelcom.
– Co nie mam gadać! – wrzeszczała baba. – U Prusaków jestem albo co?! Żeby mnie 
dziś,
Muszyńską z domu, taki despekt spotykał, i od Francuzów!
– Będziecie wy odpowiadali, do licha, na pytania?! – zakrzyknął Wosiński. – 
Chcecie, żeby
wam gęby pozatykać!... Gadajcie, coście za jedni?!
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu – odparła 
dumnie baba.
– A to mój stary niedołęga...
– Maciej Żubr, podoficer pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej 
kompanii! – poprawił
chłop.
– Jakiej legii?! – rzucił surowo Wosiński nie rozumiejąc odpowiedzi.
– Jakiej legii?! – przeciągnęła z pasją baba. – Słyszysz, stary?!... Jakiej 
legii!... Masz diable
kaftan! Przez dziesięć lat nawycierałeś się kątów po całym świecie, z głoduś 
zdychał, a krew
dał sobie toczyć....aż ci się pytają, z jakiej jesteś legii!! Z włoskiej, mości 
kapitanie, nie z
tchórzowskiej ani piecuchowskiej, ani grabkowskiej!
Wosiński zagryzł wargi. Mimo wyraźnego oporu jeńców i ich hardości zaczęli mu 
się coraz
więcej podobać. Ozwał się więc łagodniej:
– No, no! To się wyjaśni! Prawo wojenne! Każdy rad się wykręca... Jeżeliście 
służyli wojskowo,
to powinniście znać prawo...
– Prawo – według rozkazu! – szepnął Żubr i wyprężył się przed Wosińskim tak 
silnie, że
trzymającego go za ramię strzelca podniósł do góry.
– Juści, to się wie! – odrzekła uspokojona baba. – Myśmy też nie włóczęgi, nie 
szpiegi, a Prusaków
sami obedrzeć ze skóry żeśmy radzi. Niechże więc pan kapitan od tych pijawek nas 
uwolni.
Wosiński dał znak strzelcom, aby odstąpili Żubrów, i zagadnął:
– Więc powiadajcie mi o sobie, skąd wracacie i dokąd jedziecie?
– Gdzieżby? – zaczęła baba. – Będzie temu dwa tygodnie, jak wróciliśmy do kraju 
z naszym
panem porucznikiem. Pan porucznik w drodze do Warszawy zajechał do domu i 
powiada:
„Należy się wam odpoczynek, to u mnie się ostawajcie, dam sobie radę i bez was. 
A już
siłaście się po świecie natułali”. Niesporo nam było się z panem porucznikiem 
rozstawać, ale
że kości o wytchnienie gwałtowały, a w gospodarstwie na wsi robota się zawsze 
najdzie i na
łaskawym chlebie siedzieć nie potrzeba... tedy ostaliśmy. Minął dzień, drugi, 
trzeci, porucznik
zaraz dalej odjechał, w domu nas honorują i starsza pani, i paniątka, a już co 
starszy pan, to
nam spokoju nie daje, aż człowiekowi język kołem staje w gębie od ciągłego 
pytlowania. Aż
ci wspominam sobie, jako, będzie temu lat parę, gdyśmy nad Adygą w ciężkich byli 
opałach,
ślubowałam, że jeżeli z moim starym do kraju powrócę, to pielgrzymkę do 
Częstochowy odbędę.
Uprosiliśmy się więc na urlop i poszliśmy, bo to i spod Rawy niedaleczko. 
Wczoraj
właśnie, gdyśmy nadciągnęli na Jasną Górę, Prusaków do klasztoru naszło jak 
mrowia, a powiadali
nam, że cesarz już, już nadchodzi i że lada chwila zaprą bramy klasztorne, bo 
się będą
Prusacy bronili. Myślę sobie, źle jest!... Bo to i wstyd byłoby człekowi 
siedzieć u Prusaków w
pułapce, no i dla duszy niewielka pociecha. W tej bo ciżbie Najświętsza Panienka 
snadnie
mogłaby nas za Niemców czy lutrów poczytać!... Odmówiliśmy więc pacierze i 
wydychawszy
się trochę, ruszyliśmy na noc z powrotem, do lepszych czasów dłuższe modlitwy 
odkładając...
Idziemy, a tu naprzeciw nas Prusacy pędzą... przycupnęliśmy pod krzakiem, broni
żadnej nie mając... minęliśmy ich szczęśliwie. Idziemy dalej, idziemy... aż tu 
nas te pijawki
opadły. Myślałam z początku – Niemcy... ale ci parlefransują!... Mówię do nich 
bon soir!54
Krzyczę: Vive l’empereur! Vive la France!55 Gdzie tam!... Narobili hałasu – 
opadli nas i tu
przynieśli... To i cała szczera prawda.
54 B o n s o i r! (franc.) – Dobry wieczór!
55 V i v e 1’e m p e r e u r ! V i v e l a F r a n ce ! (franc.) – Niech żyje 
cesarz! Niech
– Hm! A cóż to za porucznik?...
– Któż by! Imć pan Florian Gotartowski!
– Gotartowski?!
– Nie kto inny. Pisanie od generała Dąbrowskiego wiózł do Berlina, a teraz, Bóg 
wie,
gdzie się drogie nasze panisko podziewa!...
Wosiński porwał się z miejsca.
– A czegożeście mi, do licha, tego od razu nie powiedzieli? Gotartowski! 
Gotartowski!
Hej, Żydzie! Dawaj no tu muszkateli, a żywo!... I trzy kubki! Bodajże was! Toć 
przed dwoma
godzinami rozstaliśmy się z kapitanem.
– Z porucznikiem! – poprawiła baba.
– Właśnie że szlify kapitańskie dostał.
– I... i... jest tutaj?!...
– Za parę dni się zjedziemy.
– Stary, słyszysz?!... Nasz porucznik szlify kapitańskie dostał... no i podwójne 
obszlegi, a i
przy szabli temblak złoty!... Jezu! Jakże on musi wyglądać! Uważasz, niedołęgo! 
Kapitańskie
szlify!... Gdzież on jest? Paniątko moje!... Słyszysz, stary?!
– Nie... gadaj, Jasia! – mruknął Żubr ocierając rękawem łzę.
Żyd podstawił baryłkę muszkateli i nalał kubki. Wosiński się rozochocił znowu.
– Et! Co tam! Wytarmosili was! Niech wam będzie na zdrowie! Widzę, żeście 
porządni
ludziska! W wasze ręce! Pijcie, Żubr! A i wy się nie wzdragajcie! Na 
przeprosiny!
– Ha! Wzdragać to ja się nie będę! – rzekła z przekonaniem baba sięgając po 
kubek. – Tylko
ty, stary, folguj i do kubka mi się nie przylepiaj zanadto! Pięście silne, ale 
co głowa, to
wiechetek, od lada czego kiwnie mu się!... Zdrowie naszego porucznika!
Strzelcy, widząc dobrą komitywę, jaka zapanowała pomiędzy jeńcami a Wosińskim, 
ustąpili
na bok. Chłopi, zwabieni tumultem, znów napłynęli do karczmy, obracając się 
śmielej,
raźniej. Żubrowa nabrała fantazji i humoru, jęła opowiadać kapitanowi o 
Częstochowie.
– Co się tam dzieje, panie kapitanie, to powiedzieć trudno! Prusaków nalazło się 
z betami,
bachorami, wozami, że na mury się dostać nie można... Sposobią się do odparcia 
oblężenia.
Zataczają działa, czyszczą broń, a zgiełku, a krzyków co niemiara!... Starszyzna 
pruska jest –
a jakże!... Sam generał Wagerfeld dowodzi, i sztabu pełno, i różnych oficjerów. 
Ale co właśnie
pedała mi furtianowa, niby matka braciszka klasztornego, jako silnego stracha 
mają
Niemcy, bo jak ktoś tam, będzie temu trzy dni, obaczywszy z daleka pruskich 
huzarów,
krzyknął:
„Francuzy!” – to się takie zrobiło zamieszanie... – Stary! A odczepisz się ty od 
muszkateli!...
– że lada podjazd mógłby całej fortecy dobyć!
– Lada podjazd, mówicie?!
– A pewnie, panie kapitanie, albo to raz na taką komendę poglądałam!... Jenszy 
żołnierz
póty coś znaczy, póki go tchórz nie obleci. Mało to się napatrzyłam! Ile 
razy!... I to nie byle
kto, ale stare grenadiery od jednego naszego okrzyku broń rzucali i w nogi!... 
Ani czasem
wystrzelić ,nie było czasu... Kurz się zrywa przed nami. Myślimy, idą do ataku, 
a oni karabiny
na ziemię albo pod pachę i w nogi.
– Ba, ba! Częstochowa siła może wytrzymać.
– Co prawda, to prawda! Mury nie lada!... Dlaboga! Maciej! A nie zalewajże 
się... Oddaj
no lepiej kubek! Nie bój się! Nie wyleję za kołnierz! Przednia muszkatela! Co ja 
to miałam
pedzieć?! Aha! Otóż gdyby tak garstka zuchów się znalazła, to przy pomocy 
Najświętszej
Panienki, kto wie, nie daliby się lada komu!... Lecz Prusacy!... Niby to 
debatują nad obroną, a za
lada wystrzałem poddać się gotowi!... Nie dziw, bo siedzą, co prawda, wzięci we 
dwa ognie.
– Jakże to?!
żyje Francja!
– Ano, tu mogą ich zaatakować Francuzi, a tu przecież Święci Pańscy pewno już 
długo nie
ścierpła, aby im luter się panoszył, a miejsce, cudami słynące, 
postponował56!... Hę!... Panie
kapitanie, jakem Muszyńska z domu, żeby tak batalionik! Na co? Dwie kompanie, 
jedna
kompania!... Już bym nie wytrzymała!...
Wosiński pokręcił głową, choć mu ta myśl dziwnie do gustu przypadła. Żubrowa 
pociągnęła
muszkateli i dokończyła z przekonaniem:
– Niech mnie pierwsza kula nie minie, poszłabym! Albo to nie znalazłabym pomocy?
Mało, bodaj tu, we wsi, chłopów? Może by nie poszli? Co to, heretyki są jakie, 
kacerze, żeby
Najświętszej Panience odmawiać mieli odsieczy? Prawda, stary?!
– Nie gadaj, Jasia! – ozwał się Żubr spoglądając melancholijnie na odebrany mu 
kubek z
muszkatelą. Wosińskiego uderzyły słowa baby.
– Dobrze mówicie, Żubrowa! – zawołał. – Hej! Gromada! Sam tu do mnie! Sołtysie! 
Słyszeliście,
co wam ta kobiecina tu powiedziała?!...
– Słyszeliśmy! – odpowiedzieli chórem chłopi.
– A miłujecież naszą Częstochowską Panienkę a Orędowniczkę?!
– Miłujemy!
– Patrzcie więc, jaki ją to dyshonor a pohańbienie spotyka. Prusacy w miejscu 
świętym!...
– Prawda, wielmożny panie! – ozwał się stary sołtys. – Człekowi aż się serce 
kraje na ten
przykład! Ojcowie paulini dość się nawyrzekać nie mogą. Ofiary a wota im 
zagrabili i do
wywiezienia już przygotowali... Kary na nich nie ma albo co?!...
– Nie ma kary? Owóż i będzie! Dalej, chłopcy! Zbierać się w gromadę, pójdziemy 
klasztoru
dobywać!... Żywo łapcie za drągi, za luśnie, kosy a widły – pójdziemy wszyscy... 
My im
pokażemy!...
Wieśniacy zafrasowali się, ten i ów drapał się w głowę a na drzwi poglądał... 
Żubrowa
skoczyła do nich, nie mogąc ścierpieć tej obojętności.
– A wy, psiekrwie! Wy się jeszcze namyślacie! To ja, słaba kobieta, pierwsza za 
kłonicę
chwycę i pójdę! Pójdę, jakem Muszyńska z domu!... Mało to się każdy z was co 
dzień naskomle,
naprzymawia Najświętszej Panience to o zdrowie, to o urodzaj, to o deszcz, o 
pogodę,
o ratunek w lada potrzebie... a teraz taka wdzięczność?... Zdaje się wam, że to 
wam nie
będzie policzone! Ruszajcie, capy jedne... dalej, pod Częstochowę! Żywo się 
zbierać!...
Słowa Żubrowej sprawiły skutek piorunujący. Gromada chłopów zaszemrała, drgnęła, 
niby
ze snu zbudzona, i nagle huknęła całą piersią:
– Pod Częstochowę!...
Wosiński wydał natychmiast stosowne rozkazy. Godzina nie upłynęła, a przed 
karczmą
stały kupy chłopstwa z siekierami, drągami, kosami, podzielone na małe gromady. 
Wosiński
w ostatniej chwili przypomniał sobie Ślązaka, którego był pojmał, a który leżał 
związany pod
strażą, i kazał go przyprowadzić do siebie.
– Słuchaj, trutniu – rzekł doń, marszcząc brwi groźnie. – Za to, żeś broń 
rzucił, puszczam
cię wolno!... Idź, wracaj do swoich, do Częstochowy! Chciałem cię powiesić, ale 
zaniechałem
zamiaru, bo mi szkoda postronka... na nim będzie wisiał twój generał... ten... 
Wagenfeld! Rozumiesz?!...
– Jawohl!57 – szepnął Ślązak.
– Milcz i słuchaj! Powiesz swemu generałowi, że cała armia francuska idzie na 
Częstochowę
i że jeżeli jej nie podda i nie padnie mi do nóg, będzie wisiał... posiekany na 
drobne
kawałki! Teraz uciekaj, a śpiesz się, bo jak cię drugi raz chwycę, to po 
harapie... Stój jeszcze!
Widziałeś, nicponiu, cesarza Napoliona?... Gadaj!...
56 P o s t p o n o w a ł – lekceważył.
57 J a w o h l ! (niem.) – Tak jest!
Ślązak zatrząsł się, rzucił okiem na groźnie zmarszczoną twarz Wosińskiego, na 
marsowe twarze
otaczających go strzelców, na tłum chłopstwa i zgiął się do kolan kapitanowi, 
bełkocząc:
– Widziałem!... Excellence!58...
– To dobrze! Uciekaj teraz!...
Ślązakowi nie trzeba było dwa razy tego powtarzać, porwał się z miejsca i 
pomknął drogą
ku Częstochowie.
Wosiński nakazał, przed ruszeniem, karczmarza z rodziną w lamusie u sołtysa 
zamknąć,
ile że był go podejrzewał o konszachty z Prusakami.
W kilka chwil później rozległy się dźwięki trąbki i pochód ruszył przy świetle 
licznych pochodni.
Naprzód jechało czterech strzelców, badając okolicę, o kilkaset kroków za nimi 
szła kupa
co sprawniejszych a młodszych parobczaków, mając na czele Żubra i Żubrową na 
małych,
krępych konikach chłopskich, za nimi dopiero jechał Wosiński ze strzelcami, 
mając za sobą
drugą gromadę chłopstwa pod sołtysem. Czterech strzelców zamykało szyk bojowy 
oddziału.
Dziwny i fantastyczny był to pochód. Noc czarna, smutna okrywa kraj cały, 
chłonąc w
głębi swej nawet cienie drzew, kontury chat wieśniaczych i faliste linie 
pagórków. Noc była
nieprzenikniona, dżdżysta, przepastna, listopadowa noc. Lasy i pola, góry i 
doliny, sioła i
miasteczka, niebo i ziemia zlewały się z sobą w jakiś wielki, nieobjęty całun, 
kir. Naraz na
drodze ku Częstochowie ukazała się długa wstęga pochodni, w blaskach których 
mieniły się
ostrza siekier i kos, bieliły świty chłopskie, lśniły chusty dążących za 
oddziałem bab.
Pochód szedł w milczeniu, niby procesja żałobna. Naraz z piersi wieśniaków 
zerwały się
słowa antyfony:
Pod Twoją obronę uciekamy się...
Zerwały się, uderzyły w niebiosy i popłynęły w dal niezmierzoną.
Antyfona chwilami milkła, przechodząc w jakiś szept żałosny, pełen skargi, łez, 
bólów i
trosk. Zdało się, że na ten szept ludu całe wieki gorzkiej na własnej ziemi 
niewoli się składały,
To znów antyfona na falach szeptu rosła, potężniała i przechodziła w groźną 
pieśń,
brzmiącą jak odgłos gromu, jak zapowiedź burzy – tyle w niej było świadomości, 
siły, tyle
wiary, tyle bezgranicznego poddania się wyrokom Bożym, tyle ufności w niezawodne 
orędownictwo
Świętej Rodzicielki, że zdało się, iż od jednego głosu padną wrzeciądze i 
zapory,
a pruskie skamienieją żołdaki.
Strzelcy francuscy z podziwieniem a skupieniem wsłuchiwali się w szmer i akordy 
pieśni.
Nie rozumieli słów, lecz odczuwali je, odgadywali.
W tylnej straży strzelcy wszczęli między sobą ukradkową rozmowę.
– Śpiewają! – zauważył jeden.
– Flaki można by człowiekowi wypruć taką pieśnią! – dodał drugi.
– Anim myślał. Półdziko to wygląda. Zbiedzone, odarte! – ozwał się trzeci i 
spojrzał na
czwartego, który jechał z głową zwieszoną, zasłuchany w dźwięki antyfony, 
rozmarzony może
myślą o chacie rodzicielskiej, o ziemi ojczystej, o Bogu – i ozwał się 
znienacka:
– Chciałbym wiedzieć, co oni właściwie śpiewają?!...
– Co śpiewają – odrzekł czwarty strzelec, jakby budząc się ze snu – Patrz na 
nich!... Niezawodnie
to ich Marsylianka!
A tymczasem już do bram Częstochowy doleciały słowa:
Módl się za nami. Święta Boża Rodzicielko...
Generał Wagenfeld wystrzałem armatnim obwieścił zbliżanie się nieprzyjaciela.
58 E x c e l l e n c e ! (franc.) – Ekscelencjo!
VII
Częstochowa czuwała. W refektarzu klasztornym starszyzna pruska zebrała się na 
naradę,
pobrzękując butnie ostrogami a trzaskając szablami.
Stary generał Wagenfeld, mając obok siebie młodszego swego kolegę, Millera – 
zagaił zebranie.
Wieści były niepomyślne. Armia francuska zbliża się, podchodzi, ludność 
miejscowa
chwyta za broń. Lada chwila należy się spodziewać starcia. Gubernator Köhler 
zaleca rozwagę
i ostrożność, nadto spodziewa się, że Częstochowa zdoła powstrzymać nawałnicę i 
da czas
pruskim wojskom do zebrania się na brzegach Wisły. Forteca, choć naruszona mocno 
zębem
czasu, powinna oblężenie wytrzymać.
Wagenfeld umilkł, za czym przemawiali kolejno generał von Miller, pułkownicy 
Freiburg
i Avisfort, powtarzając mniej więcej słowa dowódcy. Od pułkowników przeszedł 
głos na
rotmistrza, dwóch kapitanów, poruczników wreszcie. I cisza głęboka zapadła. 
Członkowie
rady wojennej zapadli w jakieś jednomyślne, wspólne a głuche milczenie. Każdy z 
nich jakby
miał wielki ciężar na piersi, który go łamał, cisnął, a którego bał się wyznać, 
bał odkryć, bał
wypowiedzieć. Zdawało się, że każdy tu inaczej czuje, co innego zamierza, czym 
innym jest
zajęty, a w łukach izby klasztornej rozbrzmiewają puste, czcze wyrazy i giną, 
rozpływają się
w ponurym świetle łojowych świec.
Po długiej pauzie generał von Miller ozwał się dosyć niepewnym głosem:
– Musimy coś jeszcze postanowić... z tymi... z tymi zakonnikami...
– Prawda! – przyznał Wagenfeld i umilkł.
Oficerowie spojrzeli po sobie, niby oddając sobie wzajem pierwszeństwo słowa. 
Wagenfeld
zachmurzył się, a chcąc dodać bodźca rozprawom, rzucił rozkazująco:
– Rotmistrz von Kasten niech wyrazi swoje zdanie. Rotmistrz drgnął, potarł czoło 
i zaczął
z cicha:
– Zakonnicy? Bodajby ich tu wcale nie było... to złe duchy tej warowni. Zdrady 
można się
od nich każdej chwili spodziewać!... Te... te ich opowieści, te bajdy, które 
wpajają w służbę...
w naszych nawet żołnierzy... mogą nam zdemoralizować załogę. Na takie matactwo 
trzeba
znaleźć sposób. Proponuję ich osadzić w lochach, zamknąć, zamurować, a w razie 
potrzeby –
w pień wyciąć.
Rotmistrz zwolna się zapalał, głos jego przechodził w chrapliwy szept, ziejący 
nienawiścią
– w oczach roztliły mu się ponure ognie, ręce ku przodowi wyciągnął, jakby 
chciał gryzącą
zmorę zdusić, zdławić.
Wzruszenie rotmistrza udzieliło się w jednej chwili zebranym. Czoła okryły się 
zmarszczkami,
zacisnęły szczęki, oblicza pobladły, w sinawe strojąc się wypieki, z ócz 
trysnęły błyskawice
zemsty. Zemsty za ten spokój pogardliwy, okazywany im przez zakonników, za tę
wiarę, która nigdy nie dała im zadrżeć z trwogi, za to zapamiętanie, za te 
śpiewy, które drażniły
pruskich oficerów, za te światła w kościele, za te nabożeństwa.
Rotmistrz von Kasten odsapnął ciężko i zaczął gwałtownie:
– Tak, wyciąć ich w pień!... To nasz jedyny ratunek. Inaczej przyjdzie nam 
zginąć albo...
albo poddać się nieprzyjacielowi. Raz przynajmniej trzeba już zburzyć to gniazdo 
szerszeni.
Takie jest moje zdanie... bo ja ich ścierpieć nie mogę!... Ja pozwalam sobie 
dziwić się dobroci
najjaśniejszego Fryderyka, że... zezwolił na utrzymanie ich na miejscu.
– Jestem tego samego zdania! – podchwycił gorączkowo pułkownik Freiburg. – Gotów 
jestem
walczyć zawsze do upadłego, krew przelać, gdy zajdzie tego potrzeba... ale... 
nie... z
takim wrogiem. Za nic tu ręczyć nie można!... Udają posłuszeństwo, pokorę... a 
kto wie, czy
nie utrzymują stosunków z nieprzyjacielem. Między żołnierzami jest wielu 
katolików. To
propaganda jezuicka!... Zdemoralizują nam wojsko!...
– To uniemożliwia obronę! – wtrącił generał von Miller.
– Grozi wzięciem we dwa ognie! – wmieszał się pułkownik Avisfort. – Kto wie, czy 
paulini
nie mają jakiego podziemnego korytarza. Ani się spostrzeżemy, jak nam tu w okopy 
i fosy
wprowadzą powstańców czy francuską armię. Trzeba Częstochowę oczyścić co 
prędzej.
Przede wszystkim wypędzić tę całą hołotę, która się licho wie po co kręci około 
zakonników,
a potem... i na nich samych sposób znaleźć.
Wagenfeld milczał. Czoło tarł niespokojnie i wahał się z wypowiedzeniem 
ostatecznego
słowa. Rozumiał dobrze, że i von Kasten, i obydwaj pułkownicy, i Miller mają 
rację, że mówią
tak, jak on sam myśli... że... gdyby nie ci paulini... to obrona Częstochowy w 
nim samym
nie budziłaby trwogi, grozy, tego dziwnego lęku, któremu się ostać nie mógł. Ich 
trzeba rozumu
nauczyć... ich trzeba się pozbyć!...Ale jak?! Wagenfeld nie wątpił o tym, że 
oni... gotowi
są pójść pod miecz bez słowa skargi, bez jęku, bez oporu... i tego się bał. Ta 
ich bezsilność,
ta ufność bijąca z ich twarzy obezwładniała pruskiego generała...
Członkowie rady wojennej długo czekali. Wagenfeld przemógł się i, klasnąwszy w 
ręce,
rzekł do stojącego u drzwi ordynansa:
– Zawołać tu przeora paulinów!
Ordynans wyszedł. Nastała długa pauza, zanim we drzwiach refektarza ukazała się 
wysmukła
postać starca spowitego białym habitem. Oczy pruskich oficerów utkwiły swe ognie
w zakonniku i odwróciły się. Wagenfeld ozwał się surowo:
– Kazałem wezwać przeora.
– Tak jest – odrzekł mnich głosem spokojnym a poważnie brzmiącym. – Przeor 
stawić się
nie może, odprawia bowiem wieczorne pacierze.
Wagenfeld rzucił się rozdrażniony na krześle.
– Cóż to?!... Opór! Kto waży się nie słuchać moich rozkazów?! Ja was nauczę! Nie 
wiecie,
kto tu ma władzę?!...
– Wiemy, generale – ozwał się mnich. – Bóg!...
– Cha, cha! – wybuchnął nagle Miller – Można się z nimi dogadać!...
Wagenfeld zagryzł wargi i syknął przez zęby:
– Ja was proszę, abyście mi tu kazań nie prawili. Zachowajcie sobie ewangelię 
dla siebie!...
Bo ja wam pokażę, jak się odpowiada pruskiemu oficerowi. Dosyć tego!... 
Potrzebny
mi jest przeor. Chcę mu powiedzieć, co rada postanawia z wami uczynić... i 
jakich chce wam
udzielić ostrzeżeń. Wołać przeora! Marsz!
Zakonnik nie ruszał się z miejsca. Wzrok jasny, pogodny zwrócił na Wagenfelda i 
rzekł cicho:
– Przeor teraz przybyć nie może. Lecz proszę, mówcie, panie generale, ja mu 
słowa wasze
powtórzę.
– Więc bunt?... Dobrze!... Daję wam pół godziny czasu na zebranie się przed 
odwachem...
tam was okują i zostaniecie osadzeni w lochu!... Nadto, z góry wam zapowiadam, 
że kto by
się opierał, na kogo bodaj cień podejrzenia padnie, że ma z nieprzyjacielem 
konszachty, ten
będzie wisiał!... Każę takiego poćwiartować! Pójdziecie do lochu! Na chleb i 
wodę! My tu nie
potrzebujemy waszych błogosławieństw! Rozumiecie?! Tam dla was miejsce!
Zakonnik słuchał nieporuszenie. Ani jeden muskuł w twarzy jego nie drgnął. Gdy 
Wagenfeld
skończył, dając znak ordynansowi, aby wyprowadził mnicha, ten nagle zafrasował 
się
czegoś i, odpychając z lekka żołdaka, rzekł z prostotą:
– A kościół?
Wagenfeld pobladł – niespodziewane to pytanie wzburzyło go.
– Słuchaj!... Szczurze klasztorny!... Nie wyprowadzaj mnie z cierpliwości! 
Kościół! W
waszym kościele my sami będziemy odprawiali nabożeństwa!... Precz z nim!...
Ordynans chwycił za ramię zakonnika i wypchnął go za drzwi. Oficerowie 
wybuchnęli
śmiechem szyderczym.
– Znakomicie było powiedziane! – zauważył generał von Miller.
– Świetnie! Doskonale! Inaczej z nimi nie można! – rozległy się pojedyncze 
głosy.
– On mi śmie o Bogu mówić! – burzył się Wagenfeld. – Wstrętne stworzenia! 
Dobrze, że
nam tu o cudzie jakim nie opowiedział. Niech sobie siedzą pod kluczem. Pan, 
pułkowniku
Freiburg, zajmiesz się nimi. Kompanię piechoty pod broń i przeprowadzić ich! 
Niechże pan
tylko uważa, aby loch nie miał drugiego wyjścia. Pod drzwiami postawić im 
straże. W razie
czego, niech strzelają prosto w łeb! Tak, tak, zaraz się lżej odetchnie. Tu 
inaczej nie można.
Tacy to gorsi od nieprzyjaciela!... Wierzcie mi, panowie, z ochotą poszedłbym 
dalej i nie pożałowałbym
im ołowiu... atoli muszę wyrzec się tej myśli, chociaż prawo wojenne upoważnia
mnie do zwoływania sądu polowego. Właściwie nie wiadomo jeszcze, jaki obrót 
wziąć mogą
losy wojny.
Wagenfeld chciał dłużej jeszcze perorować, lecz niespodziewane zjawienie się 
służbowego
oficera przerwało mu wątek myśli.
– Co tam takiego? – zagadnął niechętnie Wagenfeld.
– Pikieta nasza pod Grabówką starła się z przednią strażą armii 
nieprzyjacielskiej!...
Wachmistrz z jednym żołnierzem uszli – drugi żołnierz przepadł!...
Wagenfeld powstał z miejsca, a za jego przykładem inni oficerowie.
– Panowie! Na stanowiska! Zdwoić straże. Kto wie, co nocy dzisiejszej wypadnie. 
Pułkowniku
Freiburg, proszę, bez ociągania, skończyć z mnichami... a pan, panie Avisfort, 
zajmiesz
się oczyszczeniem podwórza klasztornego. Kto zbyteczny, wypędzić za bramy, 
musimy
być sami!... Raz trzeba uporać się z tym bezładem!...
Oficerowie skłonili się dowódcy i wyszli. W refektarzu pozostał tylko Wagenfeld 
z Millerem.
Stary komendant Częstochowy znów się zasępił i, jakby odpowiadając samemu sobie,
ozwał się:
– Krótko mówiąc, czeka nas tęga przeprawa.
– Niezawodnie! – przyznał Miller. – Oby tylko wszystko na co się zdało.
– Naturalnie!... Eh!... Wierz mi, kolego, wiele, wiele bym dał za to, żeby być w 
szczerym
polu. Tam przynajmniej ma się ruch!... Wiem, że mogę pójść i tu, i ówdzie. Ta 
cała wojna w
ogóle mi się nie podoba.
– Ani mnie.
– Z tym wściekłym Napoleonem lepiej było nie zaczynać. To zwierz!... Dziki, 
drapieżny!...
A my nawet planu nie mamy. Przyznaj, kolego!... Nasz generalissimus chyba się 
przerachował.
Pozostawia nas z dwudziestoma armatami... z tymi czterema szwadronami jazdy i 
tysiącem
piechurów... Na co?... Lubeka nie mogła dać rady z tak wielką załogą, Gdańsk się
chwieje...
Wagenfeld strzepnął rozpaczliwie rękoma i jął szykować sobie lulkę. Miller 
poszedł za jego
przykładem.
– Roketty, zdaje się, nie odpowiedział nawet na ostatni raport kolegi? – 
zauważył po chwili
Miller.
Wagenfeld splunął ze złością.
– Mój kolego, tu nie ma co ukrywać!... Czy odpowiedział? Odpowiedział, ale tak, 
że jeszcze
kiedyś zda mi z tego rachunek... po prostu... dał mi do zrozumienia, że żołnierz 
powinien
spełniać przede wszystkim rozkazy, a nie wdawać się w rozprawy i żeby miał tę 
pewność
nawet, że ani jeden z załogi Częstochowy z życiem nie ujdzie – to postanowienia 
nie zmieni.
– Bo jego tu nie ma! – zauważył sarkastycznie Miller.
– Ba! Kurier ostatni zapewniał, że załoga warszawska jest przygotowana 
najzupełniej do
przeprawy przez Wisłę... Głupia sytuacja!...
Wagenfeld urwał nagle. Tuż za oknami rozległ się przeciągły śpiew. Miller 
skoczył do
okna i zadrżał na widok obrazu, który się oczom jego przedstawił.
Przez podwórzec klasztorny ciągnął sznur mnichów z zapalonymi świecami, z 
przeorem
pośrodku, niosącym pod baldachimem monstrancję. Paulinów otaczali dragoni z 
dobytymi
pałaszami. Pochód zakręcał około kościoła i nikł powoli w rozwartych drzwiach 
lochu.
Wagenfeld poszedł za Millerem do okna i wybuchnął gniewem:
– Ten von Kasten zwariował!... Jakąś procesję pozwolił im urządzić!... Patrz, 
kolego, idą
sobie, jakby odprawiać jakieś nabożeństwo. To nie do darowania. Najwyraźniej... 
honorowa
eskorta!...
– Co za arogancki spokój w tych ascetycznych twarzach! Co za pewność siebie!...
– Ja ich złamię! – zagroził z wściekłością Wagenfeld i klasnął na ordynansa.
– Zawołać mi porucznika von Wessendorf. Ordynans wyszedł, a po chwili zjawił się 
w refektarzu
spasiony, krępy, barczysty porucznik.
– Generał raczył mnie wezwać?
– Jesteś mi pan potrzebny! Przede wszystkim obejmiesz ogólny nadzór nad tymi... 
mnichami...
Możesz się naturalnie nie śpieszyć z wydawaniem im racji... bo gdyby którego 
zabrakło...
to nic nie szkodzi!... Rozumiesz mnie?
Małe oczki Wessendorfa błysnęły złowrogo.
– Rozumiem, generale.
– Nadto, wybierz kilku ze sprytniejszych i obszukaj cele klasztorne mnichów!... 
Szyję daję
za to, że mają gdzieś jeszcze ukryte pieniądze! A kościół każ zatarasować 
tymczasem.
Porucznik wyszedł. Wagenfeld padł ociężale na krzesło.
– Jestem zmordowany, zmęczony!
– Duszno tutaj!... Może kolega wyszedłby razem?
– Masz słuszność! Chodźmy.
Generałowie przypasali pałasze i wyszli na podwórzec klasztorny.
Zgiełk i tumult panował tu nie do opisania. Wieść o zbliżaniu się armii 
Napoleona wypłoszyła
ze wszystkich zakątków kraju pachołków i wiernych poddanych króla Fryderyka. Kto 
z
Prusaków lub sług pruskich mógł, ratował się ucieczką. Każdy dążył, gdzie tylko 
zdało mu
się, że może być zabezpieczony od armii nieprzyjaciela, a bardziej od odwetu za 
dziesięciolecie
bezprawia i gwałtów. Dla wielu Częstochowa, jako miejsce obronne i obsadzone 
pruską
załogą, wydała się najlepszym czy najbliższym schroniskiem.
Wagenfeld z Millerem, chcąc uniknąć zetknięcia z tłumem, zawrócili na mury, w 
dalszym
ciągu utyskując na zarządzenia generała Roketty. Tu dopadł ich rotmistrz von 
Kasten.
– Generale!... Francuzi o cztery wiorsty od Częstochowy! Otaczają nas!
Wagenfeld zaklął z cicha.
– Diabeł nie człowiek! Skądże ta wiadomość?!
– Żołnierz, który został pochwycony przez Francuzów pod Grabówką, powrócił... 
Wypuścili
go sami, aby nam zwiastował, że za godzinę, za dwie przypuszczą szturm... Ze 
Stradomia
i Wyczerp również placówki już powróciły!... Napoleon sam jest przy armii...
– Jest Bonaparte?!...
– Żołnierz przysięga, iż go widział na własne oczy!
– Bonaparte! Napoleon! Tu! Słyszysz, kolego?!
– Piekielne zwierzę! – przytwierdził zaniepokojony Miller.
– Otrzymam jakie rozkazy, generale?!
– Co za rozkazy?! – oburknął się Wagenfeld. – Przygotowania do odparcia szturmu 
zlustrować
i czekać... Ale ładnieś się pan załatwił z paulinami!
– Generale?
– Dosyć! Opatrzyć bramę! Przygotować lonty. Skóry wołowe namoczone mieć w 
pogotowiu.
Rezerwa niech stanie pod bronią.
Rotmistrz odszedł. Wagenfeld spojrzał przeciągle na Millera.
– I co teraz?!
– Ha! No, teraz przyjdzie nam pewno znieść wszystkie skutki rozporządzeń 
Roketty’ego i
Pletza...
– To są wyraźne drwiny. Tam, pod Jeną, taka wielka armia nie mogła się ostać... 
Bierz licho!
Niech się dzieje, co chce! Niech kolega rzuci okiem na wały. Ja tymczasem tu 
zostanę.
W Grabówce są, więc powinni by nadciągnąć z tej strony. Po skończonym obchodzie 
proszę
do mnie.
Miller odszedł, a Wagenfeld wspiął się powoli na okop i stanął na murze. 
Ciemność otaczała
Częstochowę. Pod odwachem rozległy się krótkie, ucinkowe dźwięki bębnów. Rezerwa
piechoty stanęła pod bramą w pogotowiu. Tu i owdzie na murach, niby błędne 
ogniki, gorzały
zapalone lonty. Gefrajterzy, postukując halabardami, znaczyli obchód nieustanny 
szeregów.
Poza nimi oficerowie kupili się w gromadki i szeptali między sobą.
Wagenfeld zatopił wzrok w czarne horyzonty. Dobył lunety. Nic! Hen, tam, daleko 
migotało
światełko w chacie kmiecia, bliżej świeciły się okna kościoła świętej Barbary. 
Opodal
znów jakieś blaski znaczyły nędzne lepianki i domostwa Starej Częstochowy... a 
zresztą noc,
noc czarna i cisza.
Aż się Wagenfeld zadziwił. Napoleon był tuż... o kilka wiorst ledwie, a nic jego 
obecności
nie wskazywało. Pewno zajęty marszem flankowym, chce najpierw otoczyć, a później 
zacisnąć
pierścień i zgnieść!... Czai się ten rozbójnik, aby napaść tym pewniej, tym 
lepiej dosięgnąć.
Starego generała ogarnął niepokój i zniechęcenie.
– Co to za wojna! Szkoda tylko ludzi i prochu. Młody Fryc porwał się z motyką na 
słońce...
i nawet przyzwoitego pokoju podpisać mu nie pozwalają!... Donnerwetter!59
Im dłużej zastanawiał się Wagenfeld nad swoim obecnym położeniem, tym go większa
złość i gorycz ogarniała. Co on tu poradzi, co znaczy jego opór?... Chyba 
rozwścieczy nieprzyjaciela...
rozbestwi go i haniebniejsze warunki kapitulacji sprowadzi! Tu przyszedł 
Wagenfeldowi
na myśl paragraf dwieście osiemnasty ustawy o służbie polowej... „Każdy 
komendant
– mówi paragraf – który by oddał twierdzę, nie zmusiwszy nieprzyjaciela do 
przejścia
przez wszystkie roboty oblężnicze i przed odparciem przynajmniej jednego 
szturmu,
przez przystępny wyłom do głównego obwodu twierdzy – karany jest śmiercią!” 
Lepiej niekiedy
być porucznikiem! Zresztą, niech się co chce dzieje... Czy tak, czy owak, musi 
się to
skończyć! Byleby już raz nadeszli...
Wagenfeld rzucił okiem w dal i jakby na słowa jego trysnął snop świateł... i 
rozwinął się w
długą, wężowatą wstęgę. Równocześnie prawie rozległy się dźwięki jakiejś pieśni 
uroczystej,
triumfalnej, przejmującej.
Wagenfeld jął nadsłuchiwać. Naraz zatrząsł się całym ciałem. Niby echo tamtej 
pieśni tuż
za plecami posłyszał chór głosów rzewnych, smutnych a głębokich.
Odwrócił się za siebie.
Kościół jasnogórski bił potokami światła i rozbrzmiewał pieśnią na cześć swej 
Opiekunki i
Obronicielki.
59 D o n n e r w e t t e r ! (niem.) – Do pioruna!
Pruski generał uląkł się. Pot zimny wystąpił mu na czoło. Śniło mu się, czy 
marzyło? Paulini
zamknięci, wtrąceni do lochu... a w kościele brzmiały organy, a chór się wzmagał 
i potężniał...
Oczy Wagenfelda znów zwróciły się mimowolnie ku horyzontom, a tam na wzgórzach 
już
nie pochodnie, ale mnożyły się ogniska, otaczając wieńcem płomieni całą Jasną 
Górę.
Wagenfeld skoczył ku pierwszej armacie, zakomenderował: Feuer!60
Huk wstrząsnął falami powietrza, zadrżały stare mury, głośnym chrobotem odłamów 
cegieł
witając dobrze im znane dźwięki... Im nie nowina!...
Wagenfeld spojrzał przez lunetę. Wszelkie wątpliwości ustały. Przy ogniskach 
najwyraźniej
uwijała się konnica francuska, tu i owdzie widać było wysokie kity u czapek 
starej gwardii.
Francuzi snadź rozkładali się dopiero obozem, bo coraz to ognisk przybywało. 
Jeszcze
chwila, a wzgórza zabłysły setkami świateł, znacząc na niebie wielką łunę, 
pośród której niby
plama czarna zarysowało się położenie Częstochowy.
Wystrzały pruskiej artylerii umilkły. Wagenfeld stał nieruchomy, bezwładny. Co 
bo te kilkanaście
dział, co te mury znaczyły wobec tego morza wojska?! Do rana może śladu nie 
będzie
z tego... kurnika!...
Wśród chwilowej ciszy u stóp wzgórza rozległy się dźwięki trąbki.
– Jedzie parlamentarz, generale! – zaraportował pułkownik Freiburg.
– Wpuścić go!
W refektarzu zebrała się znów rada wojenna. Wagenfeld przedłożył jej 
przywiezione przez
parlamentarza pismo odręczne wodza francuskiego, brzmiące dość lakonicznie:
W imieniu Najjaśniejszego Cesarza, marszałek głównej armii, graf d’0stoja 
Voschin
wzywa imć generała komenderującego załogą Częstochowy, aby w ciągu dwóch godzin
poddał się, broń i amunicję wydał. W przeciwnym bowiem razie nakazanym zostanie
natychmiastowy a nie ustający szturm, przy czym nikt z życiem nie ujdzie. 
Zastrzega
się, że w razie najmniejszego opóźnienia żadne dalsze odezwy ani parlamentowania
przyjęte nie będą.
Tu następowała jakaś pieczęć dziwaczna i dwa zamaszyste zygzaki, mające 
reprezentować
podpisy.
Członkowie rady wojennej w ponurym milczeniu wysłuchali słów wezwania. Nikt nie
chciał pierwszy zabrać głosu. Generał Miller, z właściwą sobie przebiegłością, 
aby nie zdradzić
się przedwcześnie ze swoimi poglądami, ozwał się, niby chcąc coś powiedzieć:
– Marszałek Voschin? Nie przypominam sobie takiego nazwiska.
– Eh – przerwał niecierpliwie Wagenfeld – także wątpliwość! Chyba znasz pan o 
tyle Bonapartego,
że wiesz o jego sposobie wywyższania ludzi... dziś kapral, jutro kapitan, a 
pojutrze
feldmarszałek! Nie ma o czym mówić! Panowie! Proszę natomiast... o zastanowienie 
się głębokie,
bo aczkolwiek prawo przyznaje mi możność samodzielnego rozstrzygnięcia kwestii,
atoli nie chciałbym nic przedsiębrać bez waszej zgody. Sytuacji naszej nie widzę 
potrzeby
ukrywać. Jesteśmy otoczeni ze wszech stron przez sto razy liczniejszego 
nieprzyjaciela. Szans
nie ma żadnych. Pozostaje pytanie, czy i jaką korzyść odniesie ojczyzna z naszej 
śmierci na
gruzach Częstochowy. Czy większy może mieć z nas pożytek, jeżeli cało 
wyjdziemy... czy
gdy się tu zagrzebiemy? Wierzcie mi, panowie, mnie samemu tak życie zbrzydło, iż 
każdej
chwili gotów jestem lec tu, na placu... ale muszę iść za głosem obowiązku! 
Radźcie, panowie...
Proszę!
Oficerowie milczeli.
– Pułkowniku Freiburg?
60 F e u e r ! (niem.) – Ognia!
– Ja? – powtórzył zaskoczony pułkownik. – Nie jestem w możności... doprawdy, 
położenie
jest bardzo... bardzo... Jak pan generał uważa.
– A pan, Avisfort?...
– Cóż, jesteśmy oblężeni!... Punktu wyjścia nie widzę! Wywody pana generała są 
bezwarunkowo
uzasadnione...
– Proszę o wnioski! O jasne wypowiadanie swych zapatrywań – przerwał surowo 
Wagenfeld
rozumując, że tu każdy chce ciężar odpowiedzialności zrzucić na niego. – 
Rotmistrzu von
Kasten!...
– Mnie się zdaje, że czy prędzej, czy później spotka nas ten sam koniec!...
Von Kasten uciął nagle. Wagenfeld spojrzał przyjaźnie na młodego rotmistrza i 
rzekł po
namyśle, ważąc każdy wyraz:
– Widzę, niestety, że niejednemu z was brak odwagi do wypowiedzenia się... I 
uczucie to
usprawiedliwiam. My, żołnierze sławnej pruskiej armii, zbyt przyzwyczajeni 
jesteśmy do
zwycięstw... abyśmy mogli się oswoić z myślą poddania. Zwycięstwo... tak zrosło 
się z tym
mundurem, że przez gardło nie może nam przejść wyraz... kapitulacja. Jednakże, 
panowie,
czas nagli... postanowić coś trzeba. Proponuję tajne głosowanie jak na wojennym 
sądzie... Kto
jest za obroną, niech rzuci gałkę czarną, a kto... inaczej myśli, niech składa 
gałkę białą... Poruczniku...
von Wessendorf! Zarządzić głosowanie!
Wessendorf przygotował dwa kaszkiety – rozdał gałki między członków rady, po 
czym
zebrał głosy i podał je Wagenfeldowi.
Wagenfeld odsłonił kaszkiet i wysypał gałki na stół... Wszystkie były białe.
Prusacy spojrzeli po sobie i zwiesili ponuro głowy. Wstyd ich zdjął. Zdawało im 
się, iż w
kilku czarnych gałkach, rzuconych przez junaków niższych stopni, schronią własne 
tchórzostwo,
zamaskują zajęcze serca, że potem powtarzać będą na uboczu, brząkając ostrogami 
–
ja... chciałem bronić się do ostatniej kropli krwi! Ale przegłosowali... nie 
dali!...
Wagenfeld przemówił pierwszy:
– Panowie!... Ta... jednomyślność... powinna... dodać nam otuchy w tej ciężkiej 
chwili...
Miller westchnął.
– Ta jednomyślność wesprze nas, gdy ludzie źli a przewrotni zechcą nas potępić! 
Panowie,
wszak ratujemy... około dwóch tysięcy ludzi... najjaśniejszemu królowi 
naszemu... ludzi, których
on tak bardzo w tej chwili potrzebuje!...
Wagenfeld zatrzymał się, czując, że w tej chwili mówi coś, w co sam by nie 
uwierzył, lecz
nie tracąc panowania nad sobą, dodał krótko:
– A zatem nie pozostaje nam nic innego, jak ułożyć punkty kapitulacji, bo 
oczywiście...
żądań Napoleona zadowolić nie możemy.
– Naturalnie! – My podamy warunki! Ho, ho! Co on sobie myśli! Z honorem musimy
wyjść!... Z honorem! – zawołano dokoła groźnie.
– Pułkowniku Freiburg!... Proszę notować!... Zgodzimy się na ustąpienie 
cesarzowi... nie!
Trzeba pisać ostro – na ustąpienie armii francuskiej Częstochowy... na 
warunkach, że wojsko
nasze, znajdujące się w warowni... wyjdzie z bronią w ręku i ze sztandarami... 
i... z taborem!
Rotmistrzu von Kasten, każ pan natychmiast ładować na podwody skarb paulinów! 
Proszę
pisać! Więc na czym to stanęliśmy?! Aha!... Z taborem... Armie, przy spotkaniu, 
będą się
salutowały... Zawieszenie broni obowiązywać będzie w przeciągu czterdziestu 
ośmiu godzin.
Dosyć! A co?! Niech się temu kusemu generałowi nie zdaje znów, że pozwolimy 
sobie... grać
na nosie!... Proszę! Oto mój podpis! Zawołać mi parlamentarza.
Do izby obrad wszedł wysoki jak dąb oficer francuski i stanął wyprostowany przed 
Wagenfeldem,
ponurym mierząc go spojrzeniem, co mu znów nie przeszkadzało poprawiać sobie
co chwila munduru, który jakoś był dziwnie ciasny i opięty.
– Panie kapitanie! – ozwał się Wagenfeld łamaną francuszczyzną. – Tu jest 
odpowiedź dla
pana marszałka. Proszę go zapewnić, że od niej odstąpić nie możemy i że 
oczekujemy jego
zgody. Porucznik von Wessendorf pana przeprowadzi.
Oficer francuski mruknął coś pod nosem, co mocno zakrawało na „wedle rozkazu”, i 
wyszedł
za pruskim porucznikiem.
Po oddaleniu się parlamentarza w radzie zapanowało ożywienie.
– Cóż to za oficerów ma ten Bonaparte! Po prostu ordynarny, prosty jakiś chłop i 
nic więcej!
– perorował generał von Miller. – Nieokrzesane zwierzę!...
– Pewno jakiś wczorajszy ulicznik, opryszek... komunista! – dodał Wagenfeld – i 
to jest
cała taka jego armia! Pędzi przed sobą ten pastuch takie stado bestii... no i 
bestie tratują przed
nim! Ale to nie żołnierka, nie rycerstwo!... Wyobraźcie sobie, panowie, że na 
przykład na
najdzielniejszy pułk piechoty napada tabun zwierząt... który idzie na oślep... 
bez taktyki, bez
planu... i co wówczas męstwo pułku, co poświęcenie się może znaczyć? Ze 
zwierzętami się
nie walczy!...
Wybuch szczerego śmiechu był odpowiedzią na słowa Wagenfelda. I już dalej poszły 
żarciki,
szyderstwa i ochota, jakiej dawno nie było. Lżej im jakoś było na sercu. Wyjdą z 
tego
samotrzasku, wyjdą cało, a tam później już się poradzi.
Jeden z drugim zajęli się już pakowaniem rzeczy, ściąganiem taboru. Za oficerami 
już i
żołnierz oglądał się, jakby chudobę swoją zabrać, a może i powiększyć. Przed 
klasztorem ze
skarbca wyciągano złote i srebrne naczynia, a aparaty kościelne ładowano na 
wozy, wytaczano
porzucone wasągi. Gwar powoli zaczął napełniać Częstochowę, zda się, życie nowe 
wstąpiło
w załogę pruską.
W godzinę parlamentarz francuski powrócił. W bramie Częstochowy powitali go 
Prusacy
szmerem zadowolenia: był dla nich zapowiedzią rychłego uwolnienia.
Członkowie rady wojennej przybrali uroczysty wyraz twarzy, spoglądając z butą na 
ten
papier, który musiał zadośćuczynić ich żądaniom, a który w tej chwili właśnie 
rozwijał z powagą
sam Wagenfeld.
– Panowie! Feldmarszałek nadsyła nam odpowiedź. Proszę posłuchać...
Wagenfeld rzucił okiem na pierwsze wyrazy odpowiedzi i pobladł, ręce mu drżeć 
zaczęły...
tchu mu zabrakło.
– Co... co... to zwierzę pisze?! – bąknął. – Kolega von Miller odczyta!
Miller wziął podany sobie papier i jął czytać cicho a niewyraźnie:
Oświadczam panu komendantowi załogi pruskiej w Częstochowie... że żadnych 
warunków
nie przyjmuję. Broń na placu złożyć natychmiast i na tym koniec. Niech komendant 
będzie
kontent, że puszczę go z załogą na wolność. Inaczej za godzinę szturm! Będziecie 
wystrzelani
co do nogi!... Podpisano ...leon.
– Leon?! – powtórzono chórem.
– Oczywiście... Napoleon! – objaśnił generał von Miller.
– To... to haniebne! – wybuchnął Wagenfeld. – Drwi z nas!... Bez broni... wyjść 
jako tłum
zdezorganizowany... Panowie, to nieszczęście!...
Członkowie rady stali bladzi, oniemiali. Wagenfeld wpadł w rozpacz.
– Panowie! Co poczniemy? Radźcie, panowie! Tu można się spodziewać wszystkiego!
Nikt nie śpieszył się z odpowiedzią. Wagenfeld ręce łamał a pięści zaciskał.
– Radźcie, panowie... na nic podobnego zgodzić się nie możemy...
– Gdyby... przedłużyć układy, ustąpić salutowania! – bąknął von Miller.
– Przedłużyć! – żachnął się Wagenfeld. – Nie widzisz, kolego, co ten pies tu 
pisze?... Pół
godziny czasu daje do namysłu! Panowie, to jest nikczemne. Z tak przemagającą 
siłą stawać i
rzucać się na garstkę żołnierzy odciętych!... To bezecne... na to zdobyć się 
może tylko taki
prostak, jak... jak... ten!
Wagenfeld pienił się. Oficerowie stali bezradni, aż nagle wybuchnęli wszyscy 
jednocześnie
potokiem przekleństw i obelg dla całej armii Napoleona.
– To podejście! Jesteśmy zgubieni! Zdemoralizował nam załogę! Rozbójnik! 
Łotr!...
Wzburzenie, a raczej popłoch wzmagał się coraz bardziej. Jedni układali co 
prędzej nowe
warunki kapitulacji, drudzy biadali nad czekającym ich losem, trzeci napełniali 
refektarz
klasztorny wrzaskiem i krzykiem.
Na ten zamęt wpadł do refektarza oficer służbowy.
– Generale! W obozie nieprzyjacielskim niezwykłe poruszenie!... Armia francuska 
wykonywa
jakieś ruchy, które trudno rozpoznać.
Wagenfeld, a za nim członkowie rady wybiegli z refektarza i rzucili się ku 
wałom. Wyciągnięto
lunety, wytężono wzrok. Dziwny im się widok przedstawił.
Wśród morza ognisk, płonących na wzgórzach okalających Jasną Górę, sunął jakiś 
pochód,
witany gromkimi okrzykami.
Dookoła pochodu uwijała się francuska konnica, otrębując widocznie rozkazy. 
Rzecz,
zdaje się, nie ulegała dociekaniu. Nikt inny tylko Bonaparte musiał objeżdżać 
szeregi i wydawać
ostatnie polecenia... Chwila jeszcze, a od tych ognisk zerwie się uzbrojone 
mrowie i
zaleje tę małą wysepkę.
Wagenfeld wyciągnął pięść ku ogniskom i zgrzytnął zębami.
Tymczasem w szeregach obrońców Częstochowy rozległ się lekki szelest niby powiew 
jesiennego
wiatru. Szelest wzmagał się... cichł i znów się zrywał, aż w końcu zmienił się w
złowróżebny, nieokiełznany pomruk...
Wagenfeld go rozumiał. Żołnierz, zdemoralizowany nadzieją rychłej kapitulacji... 
lada
chwila mógł odmówić posłuszeństwa.
Stary komendant dłużej się nie namyślał... Porwał za szpadę, dobył ją, chwycił 
oburącz,
oparł na kolanie i nacisnął.
Stal twarda, hartowana, nie dała się zmóc od razu. Prężyła się, gięła, 
ciągnęła... aż prysła z
suchym trzaskiem.
Wagenfeld rzucił kawały szpady za mur i rzekł uroczyście do otaczających go 
oficerów:
– On mojej szpady nie dostanie!
W słowach tych tyle było głębokiego przeświadczenia o własnym heroizmie – tyle 
tragizmu
a tyle spartańskiego poświęcenia... że sam Wagenfeld zdumiał się własnej 
szlachetności.
Scaevola, prażący dobrowolnie rękę w ogniu, Leonidas, hardo witający zgon 
niechybny, nie
wyglądał inaczej.
Wrażenie było silne. Jak tłum gawiedzi, który stojąc w niemym a bezsilnym 
oczekiwaniu
wygląda pierwszego uderzenia... aby rzucić się i rozszarpać upatrzoną ofiarę... 
tak załoga pruska
czekała tylko tego znaku.
Jakoż zakotłowało się nagle na murach Częstochowy. Wyciągnięte linie żołnierzy 
złamały
się, skręciły i porwały na strzępy. Z wrzaskiem a rykiem jęto rzucać karabiny, 
zdzierać z siebie
ładownice, łamać halabardy, kruszyć pałasze. Karne jeszcze przed chwilą szeregi 
zbiły się
w ciżbę rozhukaną, niesforną... Oficerowie nie dali się wyprzedzić...
Generał von Miller chciał choć do ostatka zachować pozory dobrowolnej 
kapitulacji i
zwrócił się do Avisforta i Freiburga, aby zarządzili wywieszenie białej chorągwi 
i odesłanie
parlamentarza. Rozkaz był spóźniony. Na murach Częstochowy powiewała już biała 
płachta,
nie wiadomo czyją zawieszona ręką... parlamentarz był w drodze do obozu, a 
pruskie żołdactwo
odwalało z zaciekłością gruzy i belki pod wrotami, jakby chcąc, by hańba 
pełniejszym
popłynęła korytem.
Inna partia Prusaków, rozstawszy się z karabinem i pałaszem, dorwała się wozów, 
ładownych
skarbem klasztornym, i zaczęła je rabować, łamiąc, co się dało i krusząc, byle 
coś ze
skarbów ukryć za pazuchą munduru, w mantelzaku, a choćby w kamaszach.
Aż tu od dalekich ognisk na wzgórzach wyciągnął się oddział konnicy francuskiej. 
Oddział
nieliczny, boć tu nie o podboje szło, lecz o dopełnienie formalności odebrania 
fortecy.
Oddział, prowadzony przez oficera, jechał powoli, z powagą, no i z bronią w 
ręku, przygotowaną
do odparcia, w razie potrzeby, zasadzki. Za oddziałem postępowała jakaś zwarta
kolumna, nieco bezładnie sformowana...
Prusacy czekali. Czekali z niecierpliwością. Niechby już raz wszystko się 
skończyło. Niechby
im wolno było nareszcie pójść w pole, gdzie oczy poniosą!...
Nareszcie! O brukowany podjazd do bramy klasztornej zadudniły kopyta. Oficer 
wysunął
się naprzód. Francuscy strzelcy nabite karabinki podnieśli na wysokość ramienia.
– Gdzie broń?! – huknął oficer francuski czystą polszczyzną.
– Tam, w rowach i pod murem! – odezwano się głucho w tłumie Prusaków.
– Flageolet! – zakomenderował oficer wskazując ręką na fosy.
Dwa plutony strzelców odłączyły się i jęły formować łańcuch, zwracając karabiny 
ku Prusakom.
Równocześnie prawie w bramie Częstochowy ukazała się gromada najdziwaczniej a
najpierwotniej uzbrojonego chłopstwa, prowadzonego przez babę siedzącą na koniu.
Oficer strzelców dalej badał:
– Gdzie komendant? Gdzie oficerowie?!
– W klasztorze! – objaśniły usłużne głosy.
– Flageolet, avec moi61! Żubrowa! Tę bandę obstawić kosami, żeby mi tu żadnego 
harcapa
nie brakło!...
– Wedle rozkazu! – mruknął jakiś wielki drab.
– Milczże, stary! – wrzasnęła baba. – Twoja rzecz słuchać! No, chłopcy, dalej... 
wziąć
między siebie to tałatajstwo!!...
Chłopi na dany znak rzucili się ku rozbrojonym Prusakom i otoczyli ich 
pierścieniem zatkniętych
kos.
Oficer strzelców zsiadł z konia i, w towarzystwie wachmistrza i kilkunastu 
żołnierzy, prowadzony
przez jakiegoś ciurę, wszedł, kędy zebrali się pruscy oficerowie.
– Gdzie komendant?! – rzucił ostro przybyły.
– Jestem! – rzekł wyniośle Wagenfeld.
– A... reszta oficerów?
– Są tu wszyscy!
– Bardzo dobrze! Kto się z was ruszy z miejsca, ten padnie trupem!...
– Za pozwoleniem! – zaprotestował Wagenfeld uderzony nieco polszczyzną... 
Francuza. –
Zdaje się, iż...
– Niech ci się przestanie zdawać!...
– Jak pan śmiesz przemawiać!...
– Jak śmiem? Zaraz się dowiesz! Flageolet! Quelque chose... tout de suite... 
comme ça!!!62
– rozkazywał oficer strzelców, wskazując na migi, że strzelać należy. – A 
teraz... hej... Dawać
tu postronków na tych ptaszków!
Do refektarza wbiegło kilku chłopów i zaczęło krępować powrozami najbliżej 
stojących.
– Panie! Pan nadużywa swojej władzy! – burzył się Wagenfeld.
– To się pokaże!...
– Prowadź nas pan do marszałka!...
– Do marszałka się ichmościom zachciewa? I owszem! Jak za dwa tygodnie 
nadejdzie, to
może jego pokojowiec przyjdzie was zobaczyć!
– Myśmy się poddali cesarzowi! – rzucił się von Miller, widząc, że i jego chcą 
jak barana związać.
61 A v e c m o i (franc.) – ze mną.
62 Q u e l q u e c h o s e... t o u t d e s u i t e... c o m m e ç a !!! (franc 
) – Coś (się stanie)...
zaraz... (zrobicie) tak!!!
– Cesarzowi?! – przedrzeźniał się oficer. – Hm! No proszę! Nic o tym nie 
wiedziałem!
– Pan sobie drwiny robisz! – zaopiniował surowo pułkownik Freiburg. – Wiedz o 
tym, że
odpowiesz za to kiedyś... To jest pogwałcenie praw wojny!... Cesarz Napoleon... 
nie dlatego
wzywał do poddania, aby nad bezbronnymi...
– Kto was wzywał?!...
– Przekonaj się pan!... Zobacz papiery, leżą na stole! Masz pan tu podpisy 
marszałka i cesarza.
Oficer strzelców spojrzał na rozłożone papiery i uśmiechnął się drwiąco.
– Leon?!... Takiej mości cesarskiej nie znam!...
– Mości oficerze!... Skończ tę komedię. Bacz na pieczęcie!
– Prawda!... Poznaję właśnie mego własnego cwancygiera, który hula sobie 
samotnie w
mojej kabzie!... Nie wierzycie?... No to patrzcie!
Pruscy oficerowie oniemieli na te słowa. Wagenfeld jęknął przeczuwając jakieś 
okropne
podejście. Oficer strzelców francuskich rozsiadł się wygodnie za stołem i, 
wodząc oczami po
na wpół już powiązanych jeńcach, zaczął z pogardą:
– Ha, wy tchórze! Nicponie! Psie syny! Przyszło na was! Paśliście się, ładowali 
cielska i
zmora was zdusiła! Wiecie, kogo macie przed sobą? Gadaj, stary dudku. Nie wiesz? 
Żubr,
powiedz im!...
– Wedle rozkazu! – mruknął wielki chłop, występując naprzód i oglądając się 
pomieszany
ku drzwiom. Prusacy poznali w chłopie parlamentarza.
– Mów! – zachęcał oficer strzelców.
– To już bez urazy pana kapitana, ja powiem! – odezwał się basowy głos starej 
baby, która
wsunęła się była cichaczem.
– Bo stary mój do wszystkiego jest zdatny, byle nie do gadania!...
– Kto ja jestem?..,
– Imć pan kapitan Wosiński, trzynastego pułku korpusu generała Milhaud, idący z 
podjazdem
awangardy pułkownika Deschamps!...
– Dalej!... Nie wiesz?... Marszałek Voschin! Cesarz Leon... in partibus 
infidelium63...
oczywiście! Żubrowa! Skład naszej armii?!
– Trzydziestu pięciu strzelców, jeden mistrz kowalski, jeden furier, dwóch 
trębaczy,
wachmistrz, jeden czasowo przykomenderowany Żubr... Stary, nie rób takiej miny, 
bo cię
trzasnę w gębę!... Jedna markietanka statecznego autoramentu, mendel kos, dwie 
kopy wideł,
tuzin drągów, dwie baby z kopystkami, gromada pędraków z łuczywem i chrustem!...
– A gdzie marszałek? Gdzie cesarz?...
– Imć pan marszałek jegomość pewnie myśli już wyruszyć z Poznania... a 
najjaśniejszy cesarz
robi rewię w Berlinie!...
– Dosyć – przerwał Wosiński. – Więc teraz, tchórze, kto was za łeb trzyma? Wam 
się
zdawało, że dla ucapienia takich rycerzów trzeba armii?... Że do was będzie się 
sam cesarz
fatygował?!... Cha, cha! Widzicie, harcapy! Strach ma wielkie oczy!!
Wagenfeld posiniał i zaklął przez zęby.
– Dalej do roboty... Zakorkować tych drabów. Kamasze... też na dworze spętać! A 
potem
do kościoła i na kolana!...
– Kapitanie! – jęknął błagalnie Wagenfeld. – Bądź ludzkim, podszedłeś nas... 
lecz i dla
nieprzyjaciela...
– Hm! Tak mi wasze śpiewasz?! No, no! Zobaczymy, jak pułkownik nadjedzie!...
Wosiński, a z nim część strzelców ruszyli do kościoła, odparli zawalone drzwi i 
weszli.
Kościół jasnogórski zabrzmiał pieśnią radości i rzewnego dziękczynienia.
63 I n p a r t i b u s i n f i d e l i u m (łac.) – dosłownie: w prowincjach 
niewiernych (tytuł
nadawany biskupom sufraganom, których diecezje znajdowały się w rękach nie-
katolików).
Kapitan Wosiński był w swoim żywiole. Sypał rozkazami jak z rękawa, oglądał 
mury, liczył
armaty, nakazał rewizję pruskich jeńców, zorganizował straże, wysunął 
placówki...
Dnieć jeszcze nie zaczęło, a w warowni był ład i porządek, jakby Częstochowa od 
miesiąca
innego komendanta ani innej nie miała załogi. Skarbiec, choć uszkodzony 
częściowo,
znajdował się na miejscu, oficerowie pruscy byli pod dobrym zamknięciem, 
piechury i dragoni
Fryderyka uwijali się pod strażą około porządków.
Łup, zebrany przez Wosińskiego, był obfity a niespodziewany, bo Częstochowa i w 
amunicję
suto była zaopatrzona, i w prowiant, i we wszelaki żołnierski dobytek. Koni 
samych
karmnych a tęgich miała coś pięćset, a zapasów różnych bez liku.
Gdy roboty te były ukończone, Wosiński uczuł zmęczenie, lecz że jakoś nie 
widziało mu
się, żeby tak, bez weselszego zakończenia, pójść na spoczynek, umizgnął się więc 
do ojca
klucznika o... kropelkę. Ojciec klucznik zakręcił się, poszeptał z gwardianem, 
skoczył do
przeora i wkrótce w refektarzu na stole ukazał się gąsior węgrzyna. Gąsior 
krępy, gruboszyi,
wydęty a omszały, aż brodaty. Wosiński go dotknął. Płyn ciemny, zawiesisty 
zabulgotał raz i
drugi i chlupnął tak, że aż oczy kapitanowi zaświeciły.
– Małmazja zgoła!...
– Kapitanie kochanku! – zaśmiał się z cicha ojciec klucznik, mrużąc z lekka oczy 
i palec
wznosząc z powagą do góry. – Nieba byśmy waszeci przychylili!... Lepiej uraczyć 
nie możemy!...
Dwa gąsiory mamy w loszku!...
— Stare? Stare?
– Co tu długo mówić... szwedzkie, kochanku!...
– Gdzieżbym śmiał!...
– Nic, nic, kapitanie kochanku!... Ojciec przeor ci przysyła!... Pij, niech ci 
będzie na zdrowie!...
A nie chlaj... wolniutko lej... każda kropelka ma sto beczek dzisiejszego 
cienkusza...
Wolno, waszmość... to nie lada lura sztukowana L.
– Ojciec klucznik pozwoli ze mną... kropelkę, kapeczkę!...
– Ehehe! – drożył się ojciec klucznik. – Kusisz, wisusie, kapitanie kochanku!... 
Kusisz!...
Czekaj... czekaj... po pacierzach rannych a po mszy... to zobaczymy!... Może 
który z ojców
zajrzy ze mną spróbować tej osobliwości... Tylko ostrożnie!...
Ojciec klucznik zakręcił się i wyszedł z refektarza. Wosiński zmierzył okiem 
gąsior i zafrasował
się. Czy aby dla wszystkich tego poczęstunku starczy ?!
Za czym chcąc sobie taką siaką zebrać kompanię, w pojedynkę bowiem raczyć się 
nie
umiał, przyzwał obojga Żubrów i Flageoleta, zaprosił ich i nalał. Zapach mocny, 
aromatyczny
rozszedł się po refektarzu.
Wosiński umaczał usta i dopiero poczuł był, jak tęgiego ma przed sobą staruszka.
– Ananas! – szepnął do siebie. – Pijcie!... Pijcie, a powoli... bo was zwali!... 
Jeden kubeczek
takiego pradziada konającego nawet z łoża śmierci podnosi i bodaj na koń 
sadza... a może...
trzeci... żywemu dech odbiera i w pulsach dęba staje!... Flageolet... 
comprends?64...
Wachmistrz, który oka nie spuszczał ze swego kapitana i patrzał na niego z coraz 
większym
zachwytem – wyprężył się jak struna.
– Non, mon capitaine!
– Non, powiadasz?!... No, to bois!65 Tylko powoli! Pijcie, Żubrowie!...
– Wedle rozkazu! – odrzekł podoficer legii zanurzając sumiaste wąsy w kubku.
– Stary! Miejże pomiarkowanie! Wolno!...
– Czekajcie no! Dowiedzcie się, z kim tu macie do czynienia!...
– Słyszałeś, stary, co pan kapitan mówi? Żeby czekać!... Oddaj mi kubek...
– Jasia!...
64 C o m p r e n d s ? (franc.) – Rozumiesz?
65 B o i s! (franc.) – Pij!
– Cicho! Masz, masz. Tylko czekaj!...
– Owóż to jest Szwed... Czysty Szwed! Flageolet, wiesz, co to jest Szwed?... Tu 
comprends?
– Non, mon capitaine! – huknął znów wachmistrz.
– Więc słuchaj!... Węgrzyn ten pamięta szwedzką potrzebę... kiedy to... 
Gustavus... czy
Adolfus – kto by tam znów imię lada najezdnika spamiętał? – ziemię naszą naszedł 
i bez mała
kraj cały ogarnął, a jedna Częstochowa, za cudownym wdaniem się Bogarodzicy, 
wstręt mu
uczyniła i potędze szwedzkiej się oparła. Tenci węgrzyn właśnie te pamięta 
czasy! Flageolet...
comprends?!
– Non, mon capitaine!
– Pies by się ogonem chyba z tobą rozmówił!... Uważacie zatem, mości 
dobrodzieju...
Było to temu lat?... Żubr, powiedz, kiedy to było!...
– Według rozkazu!...
– No, gadajże, stary, kiedy cię pan kapitan pyta!...
– Według rozkazu!... – powtórzył podoficer czerwieniąc się, i umilkł.
– Nie powiesz?! Nie wiesz? A to ci dopiero utrapienie z tym chłopem! Pan kapitan 
go się
pyta, a on nie wie – oburzyła się markietanka.
– No, wy sami powiedzcie, Żubrowa!...
– Jasia, według rozkazu!...
– Cicho, stary!... Nie do ciebie mówią!... Zaraz... kiedy bo i ja nie wiem!...
– Czekajcie! – przerwał z powagą Wosiński pociągając tęgi haust wina. – To 
było... uważacie...
roku pańskiego!... Tak, było roku pańskiego, i koniec!... Flageolet!... Wiesz, 
kiedy to
było?
– Non, mon capitaine!
– Non i non!... Ciągle mu to jedno chodzi po głowie!... Flageolet! Ale ci 
smakuje, co?...
– Dis – pomogła Żubrowa – c’est bon ou mal?66
– Excellent67, mon capitaine!...
– Widzisz, koniu Pana Jezusa! – mruczał Wosiński. – Niech mnie diabli wezmą, 
jeżeli rozumiem,
co ten drab do mnie mówi!... Ale oczy aż mu się śmieją!... A gęba – skleja!... 
No...
bois... Bois jeden z drugim... Tylko powoli, tak!...
Kubki raz i drugi obeszły kompanię, rozgrzały i zakręciły w głowach. Żubrowa, 
która zdążyła
już trzy kubki osuszyć, nabrała rezonu. Flageolet po pierwszym kubku spoważniał, 
a po
drugim posmutniał. Żubr wpadł w zadumę, a Wosińskiego senność opanowała.
– Et, panie kapitanie! – dowodziła Żubrowa. – Cóż, słaba jestem kobieta, i 
koniec! Słaba i
nieszczęśliwa, bo to niby dwoje nas jest... lecz jedna głowa... i jedna gęba! 
Juści... tak jak oto
w tej chwili, taki on zawsze... choćbyś go tłukł, ani słowa... Nie dość 
jeszcze... jest wcale nie
trunkowy, więc gdy się kompania zacna zdarzy... rób, co chcesz, pij za siebie i 
za niego!
Choćby i teraz... dwa...
Tu markietanka obejrzała się i z największą zgrozą zobaczyła, jak małżonek, 
przysunąwszy
nieznacznie swój kubek, chłeptał gwałtownie węgrzyna. Baba zerwała się na równe 
nogi.
– Stary! Rany Boskie! Oddajże!. Chcesz się upić... a ty opoju... taki wstyd...
– Jasia, nie gadaj!... – szepnął stary podoficer, nie wypuszczając z rąk kubka, 
lecz Żubrowa
skoczyła, wyrwała mu naczynie, jednym haustem wysączyła co do kropelki i osunęła 
się wyczerpana
na ławę, pokrzykując:
– Nic z tego! Nie dam ci okazji!... Opój jesteś!... Pijaczyna!... Panie 
Flageolet! Opój jest!
– Excellent, mon capitaine! – jęknął rozczulony sierżant.
66 D i s, c’e s t b o n o u m a l ? (błędna tranc.) – Powiedz, dobre, czy złe?
67 E x c e l l e n t (franc.) – wyśmienite.
– Bodaj was! – śmiał się Wosiński. – Dalej go!... Hej, Żubrowa! Na mury i huknij 
mi tam z
armat na wiwat!...
– Jasia, wedle rozkazu! – upominał żonę podoficer.
– Żywo, na mury!
– Do usług pana kapitana! Ale ty, stary, chodź ze mną.
– Jasia! – protestował Żubr patrząc z rozpaczą na omszały gąsior. – Nie było 
rozkazu!...
– Ty rodzonej żonie wypowiadasz posłuszeństwo?! Stary...
Subordynacja, sacrebleu, bo jakem Muszyńska z domu... bez sądu polowego 
zdzielę...
Podoficer westchnął głęboko i powlókł się za babą. W refektarzu kapitan z 
wachmistrzem
zostali sami. Wosiński trząsł się ze śmiechu a pokładał na ławie.
– Flageolet! Tęga... femme68... co? Hę?
– Excellent... mon... capitaine! – ryknął wachmistrz.
– I cóż ty wyjesz jedno w koło!... Gadaj...
– Excellent! Mon capitaine!
– Diabłaś zjadł... pokrako francuska! Flageolet! Do milion diabłów!
– Excellent... mon... capitaine! – ryknął wachmistrz, na próżno usiłując się 
podnieść z
miejsca i uszanować osobę swego zwierzchnika.
Mięśnie odmówiły mu posłuszeństwa. Mocował się z samym sobą, chciał rękę do 
kaszkietu
przyłożyć – ani rusz. Oczy starego wachmistrza łzami zaszły. Język kręcił się 
jeszcze w
jakimś wirowym ruchu dookoła swej osi, lecz i on powoli ustawać zaczynał.
Wosiński pobladł. Myśl straszna powstała mu w głowie. Wypowiadają mu 
posłuszeństwo!
Nie słuchają jego rozkazów... bunt... dezorganizacja... zasługująca na 
najostrzejsze skarcenie.
– Flageolet! – szepnął kapitan, a w głowie jego zadźwięczała i cała nieubłagana 
surowość,
na jaką zdobyć się mógł w tej chwili, i zawód gorzki, i rozkaz ostry, smutek i 
rozczarowanie,
– Excell... capit...?! – wybełkotały posiniałe wargi wachmistrza.
Równocześnie prawie huk armat wstrząsnął murami Częstochowy.
– Prusacy! – mruknął Wosiński sięgając po rękojeść pałasza. – Chodźcie tu sam... 
ja wam
pokażę gwardię narodową!... Flageolet! Trata! Trata!... Czwórkami!... 
Psianogi!... Naprzód!...
Tu ręka Wosińskiego błądząc natrafiła na żelazny korkociąg, który był podle 
gąsiora leżał,
i zacisnęła się kurczowo niby około głowicy pałasza. I oto nagle Wosiński uczuł 
się przeniesiony
na plac boju... Na szerokim błoniu, jak okiem sięgnąć, Prusacy. Armaty grzmią, 
ryczą...
a on z oddziałem swoim czoło im stawia. Zniósł już i dragonie, i dwa pułki 
huzarów... na polach
leżą pokotem ciała zmiażdżonej piechoty... aliści wyjeżdża sam Fryderyk i wyzywa 
go
na rękę. „Po co – mówi – mordy czynić i ludzi tyle psuć lub na tamten świat 
zgoła wyprawiać?...
My z sobą, kapitanie, bijmy się... kto zwycięży, tego armia się podda!...” Tak 
mówi
Fryderyk! Ha! Kapitan wyzwanie przyjmuje, bo je przyjąć musi... Armaty grzmią! 
Pałasze
błysły przy pierwszym zaraz starciu... Sczepili się z Fryderykiem. Mocny 
szelma... Lecz Wosiński
mu się nie daje! Wpół go uchwycił i trzyma... i dławi... Naraz cała armia 
pruska, mimo
wszelkie warunki spotkania, zrywa się ze wzgórza, pędzi i rzuca się na 
kapitana... Sto tysięcy
rąk wpiło się w jego ciało, sto tysięcy hołoty odciąga go, tarmosi... a on wciąż 
Fryderyka
trzyma w garści i już go sobie wydrzeć nie pozwoli.
Wtem ulewa się zrywa i bluzga potokami wody!... Fryderyk zaczyna mu się 
wyślizgiwać...
Jeszcze sekunda walki rozpaczliwej... i... umknął – luter!...
Wosiński otworzył oczy i w osłupieniu zobaczył przed sobą twarz ojca klucznika.
– No... napij się teraz, kapitanie kochanku! Napij się szweda!... Widzisz, nie 
miałeś kalkulacji
należytej... Pamiętajże sobie... trzy kubki z nóg zwalają, a czwarty podnosi!... 
Żywo!...
Bo ogórków na waści!...
Wosiński łyknął raz i drugi i prychać zaczął... woda ciurkiem spływała mu po 
twarzy.
68 F e m m e (franc.) – kobieta.
– To ci fatyga była! Cztery kubki wody na głowę! Zamroczyło cię ze wszystkim. 
Ale! Cóżeś
bo sobie upatrzył w tym bucie francuskim, żeś go tak cisnął gwałtownie?
Wosiński spojrzał. Tuż przed nim leżał but Flageoleta, podczas gdy wachmistrz, 
przerzucony
bezwładnie przez ławę, dyszał tylko.
– Darujcie, ojcze – bąknął kapitan zawstydzony.
– Co tam!... Nostra culpa69... Żeśmy waszeci nie ostrzegli należycie... Stało 
się!... Ba, i
nawet bym cię, kapitanie kochanku, nie cucił tak gwałtownie, gdyby nie ta 
wściekła baba!
Słyszysz, co ona wyrabia?!
Huk armat rozległ się na murach.
– Co to jest?! Kto to?!...
– A widzisz! Nie kto inny, tylko ta baba twoja!... Lata od harmaty do harmaty... 
nabija i
strzela. Chłopów sobie do pomocy naspędzała... pruskich kanonierów zebrała i 
straszy nam
całą okolicę... ba, od tego trzęsienia aż nam tynki odlatują! Poszedłem tam, na 
mury... Proszę...
przekładam!... Ani weź!... „Kapitan – mówi – kazał... odwołania rozkazu nie 
było!...”
„Kobieto – tłumaczę – zastanów się, pókiż tego będzie?...” „Póki prochu 
starczy!...” Kapitanie
kochanku, nie od dziś na świecie żyję, różne już widziałem, lecz takiej baby 
zaciętej ani
razu!!! O!... Strzela znów!...
Wosiński jął co tchu porządkować odzież, aby na mury biec – gdy do refektarza 
wpadł jak
kula Żubr.
– Melduję pokornie. Pikieta donosi, że colonel z oddziałem się zbliża!...
Wosiński złapał się przerażony za głowę. Wieść o zbliżaniu się Prusaków tak by 
go nie
przestraszyła. Deschamps! Ten stary borsuk... nadchodzi... spostrzeże 
dezorganizację, rozprzężenie...
gotów...
– Flageolet! – huknął Wosiński na wachmistrza.
– Ba, ba!... Czekajże, kapitanie kochanku! – wmieszał się ojciec klucznik. – Nie 
tak prędko
go się dobudzisz. Pomóż no mi!... Zaraz go tu zoperujemy, że mu piąta klepka 
wróci.
Wosiński z Żubrem skoczyli do Flageoleta i chlustnęli nań wodą. Ciało 
wachmistrza ledwie
drgnęło.
– Zaraz, zaraz! – zrzędził ojciec klucznik. – Szweda mu dać trzeba koniecznie... 
bez tego
nie poradzi!...
Jakoż po drugim łyku twarz wachmistrza się ożywiła, a oczy wpół się otwarły.
– Excelent, mon capitaine! – począł bełkotać Flageolet. – Excellent!!
– Jeszcze mu świta! – wołał z rozpaczą kapitan. – Ratuj, ojcze kluczniku, bo ta 
bestia mnie
skonfunduje!
– Hm!... Ciężka sprawa!... Łeb widocznie kruchy do picia. Na węgrzynie się nie 
zna!...
Zimny!... Natrzeć go trzeba octem!...
Wosiński był w rozpaczy. Ten spity jak bela wachmistrz narazi go na pater 
noster... cała
zasługa podejścia Prusaków przepaść może... pójść na marne!...
Nagle kapitanowi błysnęła dziwaczna myśl. Podsunął się do Flageoleta i huknął mu 
nad
samym uchem:
– Flageolet! Colonel Deschamps!...
Ciało wachmistrza drgnęło. Oczy otwarły się szeroko.
– Flageolet! – krzyknął tymczasem Wosiński. – L’empereur!... Napoleon!...
I stała się nagle rzecz nie do wiary. Wachmistrz wyprężył się, skurczył i 
powstał z ławy o
własnych siłach. Ojciec klucznik aż się zadziwił.
– Bodajże go... Francuza!... A wdziejże but!...
69 N o s t r a c u l p a (łac.) – nasza wina.
Lecz Flageolet oprzytomniał zupełnie. W okamgnieniu oporządził się i stanął 
wyprostowany,
oczekując na rozkazy. Wosiński skinął nań i na Żubra i wybiegł na wały, gdzie 
garści
żołnierzy i tłumowi ciekawego chłopstwa przewodziła markietanka.
– Ognia! Niedołęgi! Nuże, sacrebleu! Nie widzicie, że pan kapitan nadchodzi!... 
Pal, do
milion kroćset! – grzmiała Żubrowa.
Wosiński przypadł zdyszany do markietanki.
– Żubrowa! Co wy tu wyrabiacie?
– Wszystko w porządku, panie kapitanie! – zaraportowała baba ocierając okopconą 
twarz.
– Puka się na wiwat, wedle rozkazu!
– Do licha!... Proch mi marnujecie!...
– Starczy bodaj na tydzień!...
– Dosyć tego! Wam kpinki w głowie, a tu pułkownik nadjeżdża! – oburzył się 
Wosiński.
– Dosyć tego... Jeden z drugim, nicponie! – wrzasnęła z kolei markietanka, 
przyskakując
do pruskich kanonierów i pilnujących ich chłopów. – Wam kpiny w głowie, a tu 
pułkownik
nadjeżdża!
Armaty umilkły. Wosiński co prędzej ustawił swój oddział przy wjeździe przed 
bramą,
chłopów wyciągnął w linię pod przewodem Żubra, a sam z trębaczami i Flageoletem 
przy
boku stanął pośrodku, czekając na ukazanie się Deschampsa. Ojcowie paulini, 
dowiedziawszy
się o przyjeździe pułkownika francuskiego, uszykowali się w głębi przed 
kościołem, aby, jak
należy, krzyżem i wodą święconą go powitać.
Minęła dobra godzina, a nie było widać nikogo. Kapitan już się zaczął 
niecierpliwić – gdy
naraz spoza pagórka wysunęła się gromadka jeźdźców i w pełnym galopie ruszyła 
pod Jasną
Górę. Wosiński oczy przysłonił, lecz dla mgły unoszącej się nic dojrzeć nie 
mógł. Za Wosińskim
jęli wpatrywać się i Flageolet, i Żubrowa, i Żubr, i strzelcy, i chłopi.
Wtem z piersi Żubra dobył się przenikliwy okrzyk:
– Jezu!...
Wosiński aż drgnął na siodle, markietanka chwyciła męża za ramię.
– Gadaj, stary! Coś zobaczył?!
Żubr odetchnął głęboko, chwycił całą piersią powietrze i ryknął groźnie:
– Porucznik!!...
Gotartowski, bo on to był istotnie, ukazał się na czele plutonu strzelców. Wpadł 
jak wicher,
osadził konia, aż ten zarył się kopytami w oślizgły, wilgotny grunt i, nie 
spostrzegłszy
na razie Wosińskiego ni francuskich mundurów, rzucił ostro:
– Kto tu dowodzi?
– Mości Gotartowskiego sługa i podnóżek! – odparł jowialnie Wosiński.
– Waszmość tu?! – krzyknął ukontentowany Florian. – Dzięki Bogu!.. Zdawało się, 
żeście
przepadli!... Powiadali nam, że oddział polskich wolontarzy tu obozuje!... A 
Prusacy!... Więc
i tu ich nie ma?...
– Owszem, jest tego pod kluczem do tysiąca.
– Waszmość sobie dworujesz!
– Ani myśli! Żubr! Ile jeńca?
– Według rozkazu! Jezu! Pan porucznik!...
– Po... porucznik! – zawtórowała mężowi baba.
– Witajcie, starzy! To ci niespodzianka!... Czołem waszmości... z powrotem!...
– Gdzie... gdzie waszeć?! – krzyknął z podziwieniem Wosiński.
– Służba! Powrócimy niebawem!...
Wosiński chciał coś odpowiedzieć, chciał o jedno i drugie zapytać Floriana, lecz 
ten już
spiął konia ostrogami. Koń żachnął się, buchnął kłębami pary i pomknął. 
Gotartowski i pluton
strzelców znikli.
Wosiński zaklął ciężko:
– Diabli nadali! Poczciwy chłop, ale coś za wielkiego Francuza udaje!... Pali 
się albo
co?!... Nie mówię Prusacy... no, ale tu wszystko dobrze!...
Florian tymczasem zdążył się był już połączyć z oddziałem Deschampsa, czym 
pułkownika
z nie lada wywiódł kłopotu, cała jego bowiem wyprawa chybiła celu. Prusaków 
nigdzie
widać nie było. Oddziały szwadronu, jako było umówione, zeszły się były w 
Olsztynie.
Wszystkie przyniosły były ze sobą wiadomość o postrzeżeniu placówek pruskich i 
wszystkie
stwierdzały obecność Prusaków w Częstochowie. Zaledwie atoli Deschamps zdołał 
wysłuchać
raportów, gdy od strony Częstochowy zahuczały armaty. To go zastanowiło, 
wyprowadziło
z równowagi. Bitwa jakaś wrzała pod Częstochową, lecz czyja i z kim? Wysłany na
zwiady Gotartowski niebawem powrócił z wieścią, że Częstochowę opanowali Polacy. 
Pułkownik
wyprawił Floriana po raz wtóry, nakazując pośpiech. I wówczas dopiero 
Gotartowski
dotarł do samego klasztoru... Oczywiście, przezorny Florian, znając po trosze 
fantazje Wosińskiego,
ani słówkiem Deschampsowi nie wspomniał o Prusakach, raportując tylko, że 
kapitan
Wosiński znajduje się w Częstochowie, a Prusaków nie ma w okolicy. Deschamps 
prawie ze
złością wysłuchał relacji Floriana. I znów widmo pruskie, które ścigał, za 
którym się od tylu
dni uganiał, rozpłynęło się, znikło. Sam nie wiedząc, co czynić dalej i gdzie 
szukać Prusaków,
boć tuż, pod bokiem prawie była granica austriacka, a przekroczyć jej nie wolno 
mu było –
postanowił zawrócić tymczasem do Częstochowy, gdzie w końcu mógł się spodziewać 
lepszego
dla siebie i żołnierzy obejścia. Jakoż oddział ruszył wprost do Jasnej Góry. 
Któż atoli
zdoła sobie wystawić pomieszanie Floriana a zdziwienie białego pułkownika, gdy 
oto Częstochowę
zastano zamkniętą a pogrążoną w głębokiej ciszy. Prócz armat, wystających spoza
murów, nikogo widać nie było. Cisza zalegała obronny klasztor. Pułkownik 
spojrzał surowo
na Floriana.
– Kapitanie, co to znaczy?
– Nie wiem!... Nie rozumiem! – odrzekł strapiony Gotartowski. – Coś się stać 
musiało.
– Tu chyba nie ma żywej duszy!...
– Nie podobna! Księża paulini muszą być! Pułkownik pozwoli, że każę dać sygnał.
– Rób pan, co chcesz! Przecież tych murów szturmem nie weźmiemy!...
Florian kazał zatrąbić raz i drugi. Po długiej pauzie z głębi murów Częstochowy 
dobyły się
przeciągłe dźwięki trąbki, a następnie ponad bramą ukazała się wielka głowa w 
kaszkiecie
dragońskim.
– Kto tam i czego? – dał się słyszeć basowy głos. Florianowi się zdawało, że 
najwyraźniej
Żubrowa mówi, lecz poczytując to za złudzenie ozwał się ostro:
– Otwierajcie, do kroćset!
– Komu? Co i jak? – zapytano z murów.
– Wołać kapitana Wosińskiego!...
– Kapitan Wosiński śniada. Nie ma czasu!...
– Chcecie, żeby was rozumu nauczyć?...
– No, jak o rozum chodzi tylko... to my mamy armaty!...
– Z kimże się dogadać można?...
– A... coście za jedni?
– Nie obcy... jeno swoi!...
– Ba... toć Prusacy także swoich udają!...
Deschamps, przysłuchując się tej długiej a niezrozumiałej dlań konferencji, 
wargi zagryzł
a iskrami z ócz sypał. Głos na murach ciągnął tymczasem obojętnie:
– No... powiem wam krótko. Albo mi się w tej chwili należycie sprezentujecie, 
albo każę
wam plunąć z armat, a zobaczymy, ilu was zostanie.
Floriana złość jęła porywać. Deschamps toczył koniem i wykrzykiwał na Floriana:
– Co to jest?! Co to znaczy?!..,
– Więc otworzycie?
– Obcym się nie otwiera! Mówcie, coście za jedni!...
– Poczekajcie! Sprawię ja wam!... Nie widzicie!... Strzelcy cesarza Francuzów... 
Podjazd
awangardy generała Milhaud, korpusu marszałka Davout!
– Wiwat! – odpowiedziano mu z murów. – Czegoście, sacrebleu... od razu od tego 
nie zaczęli?...
Głowa na murach znikła. A po chwili za bramą dały się słyszeć dźwięki trąbki, za 
trąbkami
ozwały się dzwony klasztorne i przeciągłe okrzyki. Florian mało się nie skręcił. 
Wreszcie
bramę otwarto. Deschamps spojrzał w głąb i aż konia zdarł na widok, który się 
oczom jego
przedstawił. Na podwórzu stali w szeregach jeńcy pruscy, dozorowani przez 
chłopstwo
uzbrojone w pruskie karabiny a halabardy, w głębi ojcowie paulini ze światłem i 
krzyżem. Od
refektarza kompania strzelców z Flageoletem, a pośrodku, niby twierdzy dowódca, 
kapitan
Wosiński. Żubr i Żubrowa byli na murach.
Deschamps wjechał w podwórze ze wzrokiem wytężonym z podziwu.
Równocześnie prawie zagrzmiały bębny, a Żubrowa, przejęta do głębi swym 
stanowiskiem
na murach, wrzasnęła do Wosińskiego:
– Panie kapitanie! Puknę... chyba?!
– Puknij! – przyzwolił Wosiński.
W okamgnieniu zatliły się lonty i huknęły działa, a z piersi załogi 
częstochowskiej dobyły
się przeciągłe a pełne zapału okrzyki.
Biały pułkownik, zaskoczony niespodziewanym przyjęciem, udobruchał się nieco, 
lecz
ciągle nie mogąc się zorientować w sytuacji, ile że dookoła widział pruskie 
harcapy i kamasze,
wezwał Wosińskiego przez Floriana do raportu. Wosiński stawił się pełen 
kawalerskiej
fantazji a pewności siebie, opowiadając szczegółowo, jako był Prusaków podszedł, 
a jak im
strachu napędził rozległością obozowiska. A gdy następnie jął wykładać 
Deschampsowi treść
prowadzonych z Wagenfeldem pertraktacji – biały pułkownik tak się groźnie 
namarszczył, że
aż Florian, tłumaczący słowa kapitana, się uląkł. Gotartowski umilkł. Deschamps 
oczyma
łypał i parskał. Wosiński nie mógł dłużej wytrzymać i szepnął półgłosem do 
Floriana:
– Nosaciznę ma zgoła! Czego tak ślepie wybałusza! Monstrum jestem albo li taka 
jak on
pokraka?!...
Gotartowski chciał napomnieć Wosińskiego, lecz Deschamps zbliżył się do kapitana 
i syknął
przez zęby:
– Mais t’es brave!... T’es brave, capitaine!70 ...
– Co, co on mamrocze?!...
– Żeś waszmość się dobrze spisał!
– No, żeby tylko tyle powiedzieć, to się niepotrzebnie trudził! A czegóż tak 
gębę wykrzywia?!...
Deschamps zaraz się był zabrał oglądać Częstochowę, oprowadzany przez 
Wosińskiego i
Floriana. Im lepiej poznawał mury i wały obronnego klasztoru, im bliżej 
przejrzał te wielkie
zapasy amunicji i prowiantu, nagromadzone przez Prusaków, a zobaczył ten tłum 
jeńców, z
których każdy starczyć by mógł za trzech jego strzelców – tym ze wzrastającym 
zachwytem
spoglądał na Wosińskiego. Co prawda, zachwyt ten pułkownika trudnym był do 
odgadnięcia,
ile że krzaczaste jego brwi zsuwały się coraz groźniej, a i tak już pomarszczona 
twarz kurczyła
się w grube, niekształtne fałdy. Gdy następnie w obchodzie swoim trafił 
Deschamps na
izbę, w której po wjeździe pułkownika osadzono znów powiązanych pruskich 
oficerów, Wagenfeld
wystąpił natychmiast ze skargami na Wosińskiego, przedstawiając Deschampsowi
łamaną francuszczyzną, jako ich kapitan podszedł, a jako praw wojennych nadużył.
70 M a i s t’e s b r a v e !... T’e s b r a v e, c a p i t a i n e ! (franc.) 
Ale zuch z ciebie!...
Zuch, kapitanie!...
Deschamps za całą odpowiedź wzruszył pogardliwie ramionami. Wagenfeld nie 
ustawał w
przedstawieniach i żądaniach, aby mu wolno było opuścić z żołnierzami 
Częstochowę, biały
pułkownik atoli wskazał mu Wosińskiego.
– Jemuście się poddali – jego proście. Mnie nic do tego! To jest wasz 
komendant!...
Deschamps zarządził kilkodniowy wypoczynek w Częstochowie, ponieważ misja jego
właściwie już ukończoną była. Armia pruska cofała się za Wisłę, pod skrzydła 
Benigsena,
szukając ratunku i punktu oparcia. Biały pułkownik wysłał więc wiadomości do 
Milhauda,
prosząc o dalsze rozkazy, i czekał.
Postój w Częstochowie był bardzo całemu szwadronowi po myśli. Zarówno oficerowie 
jak
i żołnierze byli wyczerpani tym gwałtownym marszem. Deschamps komendę całą zdał 
na
Wosińskiego, czym kapitana w świetny wprowadził humor.
Wosiński zajął się gorliwie garnizonem Częstochowy i sformowaniem załogi na 
wypadek,
gdyby Deschamps musiał wyciągnąć w pole. Więc w tym celu rozesłał wici w 
okolice, wzywając
szlachtę, aby śpieszyła zaciągać się w szeregi ochotników, a tymczasem, 
zebrawszy
gromadkę parobków, którym wojaczka uśmiechać się zaczęła, odbywał z nimi 
ćwiczenia i
musztry, w czym stary Żubr dzielnie mu pomagał. Rannego Levitoux przewiezono z 
Grabówki
i oddano pod opiekę doświadczonego ojca klucznika, pruskich żołnierzy napędzono 
do
naprawy wałów i murów. A że okolica Częstochowy, jak zresztą i kraj cały był 
onym smolnym
łuczywem, na które dość iskry jednej, by rozgorzała płomieniem, przeto ledwie 
posły z
wezwaniami Wosińskiego wyciągnęły, już na drodze do Częstochowy ukazywać się 
zaczęli
młodzieńcy zbrojni, dawni żołnierze zwabieni zapachem prochu, szlachta, 
mieszczaństwo, ba,
nieledwie wyrostki, dzieci prawie. Zaroiły się nagle podwórza klasztorne od 
zbrojnego mrowia.
Wosiński każdego opatrywał sam, formował dziesiątki a setki, wyznaczał 
instruktorów,
kwaterował, jak mógł, i kłopotał się o uzbrojenie, o umundurowanie ochotnika. 
Wielką w tym
razie pomoc okazał mu skarbczyk pruski, odjęty Wagenfeldowi, a i broń pruska. 
Oficerowie
Fryderyka aż własne pięści sobie ogryzali, widząc, jak to każdy patrontasz, 
każdy rzemień się
tu przydawał.
Wosiński czasu nie tracił. Prawił, bo prawił, perorował, bo perorował, ale i w 
pracy nie
ustawał. Od świtu do późnej nocy usta mu się nie zamykały, tak że aż to podziw 
budziło w
Żubrowej, która wobec Wosińskiego języka niekiedy zapominała.
Deschamps do rozporządzeń kapitana wcale się nie mieszał, niekiedy ledwie pytał 
poufnie
Floriana:
– Cóż ten krzykacz polski dziś wymyślił nowego?
– Pruskie mundury przerabia!...
– No, no! I cóż więcej?
– Założył kancelarię... ustanowił intendenta...
– Może tę babę?!
– Nie... panie pułkowniku!...
– Nic! Baba z kamienia! Takich więcej bab, a można by świat zawojować!... A 
paszę,
żywność ma?!...
– Chyba na parę lat. Aż dziw, skąd ją bierze!... Koni pomieścić już nie może!...
– Stary urwis.
– Może pan pułkownik każe go wezwać?
– Nie! Nie moja rzecz! On zdobył, on komenderuje. I komenderował kapitan, a 
komenderował
najwięcej z Flageoletem, który dziwnie przypadł mu do gustu. Z drugiej strony 
wachmistrz
patrzył w Wosińskiego jak w obraz, starając się każdą myśl jego odgadnąć, każde 
życzenie
uprzedzić. A że kapitan osłuchał się dosyć francuszczyzny, a znów wachmistrz 
niejeden
wyraz polski zapamiętał, więc porozumiewali się doskonale.
Na przykład, przed udaniem się na spoczynek Wosiński odbywał krótką konferencję 
z
wachmistrzem.
– Flageolet!
– Pan capitaine?
– Placówki rozstawione?
– Plasófki? Już... pan capitaine!
– Przyjechał kto wieczorem? Les volontaires!? Soir?!71
– Oui, pan capitaine, ci!
– Jakie „ci”? Trzech pewno?
– Oui, ciech!...
– Wino lubisz?
– Lubisz, pan capitaine!
– Mówi się: lubię!...
– Loup! Bien!72 – szepnął skonfundowany wachmistrz, nie mogąc wyrozumieć, co ma 
wilk
z winem za związek.
Wosiński spostrzegał zwykle, że jakieś nieporozumienie się zakradło, i 
napominał:
– Flageolet! Słuchaj uchem, a nie brzuchem. Wyrazów na swój ład nie 
przekręcaj... A pamiętasz,
jak się po polsku nazywasz?!...
– Oui – pan capitaine!... Pisciala!...
– Piszczała – powiedziałem raz! No! Na lewo zwrot! W tył... marsz!... spać!... 
Idź do diabła!
Nie zapomniałeś, jak się po francusku mówi: „idź do diabła”?!
– Non – pan capitaine! Bonne nuit!73...
– Właśnie! Zgadłeś! Dosyć konfidencji... Allez!74
Gotartowski w kłopotach a zabiegach Wosińskiego mały brał udział, bo i nie 
znoszącemu
opozycji kapitanowi w drogę wchodzić nie chciał, a i smutek go jakiś opanował, i 
tęsknica
dziwna. Widok starych towarzyszów, Żubra i Żubrowej, ucieszył go był z początku, 
zwłaszcza
iż mu pomyślne zwiastowali nowiny z Gotartowic, lecz w końcu i od nich stronić i 
usuwać
się zaczął. Próżno markietanka zabiegała a tym lub owym wspomnieniem usiłowała 
rozerwać
– Florian niby to słuchał, uśmiechał się, lecz myśl jego gdzie indziej się 
błąkała. Na domiar
niezdrów się czuł. Głowa mu ciążyła, a gorącość paliła czoło. Zafrasowała się 
nie żartem
Żubrowa; sama nie wiedząc, co począć, udała się do Wosińskiego na naradę. 
Kapitan wysłuchał
domysłów markietanki i ozwał się po namyśle:
– Hm! Co prawda, niedawno ja imć pana Gotartowskiego znam, lecz przylgnąłem do 
niego
jak do rodzonego, bo to i dusza zacna, i głowa nie lada. Nieba bym mu 
przychylił! Sam widzę,
że czegoś krzywy jest a kwaśny. Po nocach nie sypia a wzdycha czasem tak, jak 
gdyby
kamień młyński na wątrobie nosił! Ja tam nie wiem...
Nagle Wosiński zerwał się z ławy i, trąc niespokojnie czoło, zaczął wpół do 
siebie:
– Ach, czekajcież... czekajcież... Prawda... to może być!... Z pewnością! Kto 
wie!... Że
mnie na myśl od razu nie przyszło!... Nic innego tylko hic jacet lepus75!...
Markietanka, wystraszona tajemniczymi domysłami kapitana, przypadła doń z 
błagalną
prośbą:
– Panie kapitanie! Co „z pewnością”?... Co się stało?! Zaleje mnie chyba! To ci 
naszemu
porucznikowi było potrzebne... a biedny on... nieborak!... Męki tyle 
przecierpiał... i tu jeszcze...
O!... Tożem się doczekała! Wolej mnie samą jaka opresja spotkała... Delikacik 
taki...
sercowy!...
Wosiński spojrzał z podziwem na zawodzącą babę.
71 L e s v o l o n t a i r e s ?! S o i r ?! (franc.) – Wolontariusze?! Wieczór? 
!
72 L o u p ! B i e n ! (franc.) – Wilk! Dobrze!
73 B o n n e n u i t ! (franc.) – Dobranoc!
74 A l l e z ! (franc.) – Ruszaj!
75 H i c j a c e t l e p u s (łac.) – dosłownie: tu leży zając; w przenośni: w 
tym sęk.
– Żubrowa, a wam co? Czegóż desperujecie?...
– No bo pan kapitan powiedział! – chlipnęła markietanka.
– Com mówił? Nic! Domysł tylko, że... jest kłopot!...
– Masz ci, diable...
– Prawie pewna rzecz! Niby nic pewnego, lecz pan Dziewanowski powiadał mi 
właśnie.
Niby krewna pana Dziewanowskiego przypadła porucznikowi do serca...
– Przypadła! Ha! Oczajdusze, pijawki... lisy... pewno go podeszli i, poczuwszy 
tęgą zdobycz,
usidlili!
– Skądże znowu! Zawsze wam świta w głowie przed czasem... Dziewczyna, słyszę, 
dzielna,
pułkownikówna... i imć Gotartowskiego bodaj powinowata. Trzeba go wziąć chyba na
spytki! Ale i to ostrożnie, aby czego, Boże broń, nie urazić. Bo natura taka to 
gorzej ślimaka...
– zasunie się w skorupę, że w cztery konie języka nie wyciągnie.
Słowa Wosińskiego głębokie na markietance wywarły wrażenie. Myśl, że Florian ma
zgryzoty, z którymi się tai, które dusi w sobie, spokoju jej nie dawała, a 
głównie dręczyła ją
niepewność, gdyż przypuszczenia Wosińskiego wydawały się jej bardzo wątpliwymi.
Żubrowie zajmowali izbę tuż obok Floriana. Drzwi, i to nie dość szczelne, ich 
przegradzały.
Markietanka zawzięła się dociec tajemnicy Gotartowskiego i, nic nie mówiąc 
mężowi,
śledziła każdy ruch, każde słowo porucznika, a w nocy zrywała się i 
nadsłuchiwała pode
drzwiami. Przez dni parę zabiegi Żubrowej były próżne, Florian milczał jak grób, 
nocami
dyszał ciężko, lecz słowa skargi nie dobyło się z jego ust. Aż pewnej nocy 
Żubrowa, czuwając,
w półśnie usłyszała jakiś cichy a rzewny szept. Markietanka zakradła się na 
palcach pod
drzwi porucznika i zdawało się jej, jakby posłyszała wymawiane z przejęciem 
słowa: „Zośka!
Zośka!”
Żubrowa przytuliła ucho do drzwi, lecz szept umilkł, tylko coś niby westchnienie 
głębokie
rozległo się za ścianą.
Nazajutrz, skoro świt, wpadła Żubrowa do Wosińskiego.
– Pokornie melduję, jest Zośka!...
– Co za Zośka? Kto taki?! – obruszył się kapitan nie rozumiejąc, o co idzie.
– Zośka, mówię.
– Daj ją katu! Co mnie do jakiejś Zośki!... Baba opowiedziała kapitanowi, co 
była usłyszała.
Wosiński targnął się niechętnie.
– Wam po prostu przyśniła się jakaś Zośka, i koniec. Z igły widły robicie... 
radzę się z tym
nie wygadywać, bo imć Gotartowski gotów się pogniewać.
– Kiedy słyszałam na własne uszy!...
– Dziad swoje, baba swoje!... Co wam do tego? Przyjdzie czas, to się dowiecie. 
Koniecznie
chcecie porucznikowi w ranę, jeżeli ją ma, paluch wetknąć?!...
Żubrowa głową pokręciła i odeszła. Nie zdało się jej, aby Wosiński miał rację. 
Przekora
jakaś mówiła do niej:
– A przecieżbyś mu ulżyła! A ulżyłabyś!...
Markietanka zazwyczaj rano opatrywała odzież porucznikowi a posługi drobne około 
niego
czyniła, nie dając się nikomu w tym wyręczyć. Od Wosińskiego poszła wprost do 
Floriana
i, według zwyczaju, dreptać zaczęła po izbie a dogadywać. Gotartowski, nawykły 
do zrzędzenia,
nie zwracał na Żubrową uwagi, cały pogrążony w myślach.
Markietanka, nie zbita z tropu obojętnością Floriana, ozwała się znienacka:
– Wstawać pora, panie... por... kapitanie!... Słońce wysoko, choć na dworze 
ciemno!... Na
śnieg się zbiera... Tylko patrzeć, a będzie południe.
– Tak, tak! Czas, czas! – mruknął Gotartowski zaczynając się powoli odziewać.
– Mnie samej żal pana... kapitana! Gdzie to, sztuk taki drogi bez wytchnienia 
zrobić!... Nie
taki się odpoczynek paniczowi należy!... Niby to ja nie wiem!...
– Hm, hm! – bąknął pod nosem Florian.
– Inny, na panicza miejscu, dobrze sobie wywczasu a dobrości wszelakiej zażywa. 
Et! Ja
tam stara baba jestem, i już!.’.. Mnie i to wszystko jedno, czy mnie febra w 
izbie zmoże, czy
kula liźnie... i tak się kołaczę za moim. Ma się niegodziwiec bałamucić a 
zawieruszyć sam,
niechże przepada razem!... „A iż cię nie opuszczę aż do śmierci” – 
przysięgaliśmy sobie oboje,
jako żywo, w Niewirkowie pod Zamościem, przed ołtarzem świętego Antoniego!... 
Tedy
trzeba strzymać... I tak się człek tuła. Co tam, ani mam za kim tęsknić... ani 
czego się spodziewać!...
Ale... bo właśnie najgorzej, kiedy na kogo napadnie w żołnierskim stanie 
medytacja...
to ci tak go rozbierze, że kosteczki w nim nie ostawi... Choć siedzieć, oczyma 
łypać i na
księżyc się gapić. Ni do jadła, ni do napoju, ni do zabawy, ni do roboty. Nie 
mówię, każdy
ma... przecie... każdy ma... swoją Zośkę... co mu dokuczy...
Florian, który był nie zwracał uwagi na dogadywanie baby, na ostatnie słowa 
drgnął i zagadnął
niespokojnie:
– Co? Co mówicie?!..
– Nic! – odrzekła Żubrowa udając obojętność. – Powiadam, że... że... każdy ma 
swoją
Zośkę, co mu dokuczy...
– Jaką znów Zośkę?
– Taką... Zośkę, panie kapitanie!... Gotartowski poruszył się niespokojnie.
– Żubrowa!... Wy coś wiecie?
– Wiem, panie kapitanie.
– Wszystko wiecie?...
– Wszystko, panie kapitanie! – odrzekła Żubrowa,’mrugając znacząco a szepcąc 
półgłosem
do siebie: – Święty Antoni, nie opuszczaj, choćbym zełgała!.
– Wiecie wszystko – powtórzył melancholijnie Florian. – No... i jak wam się 
zdaje?!
– Hm!.. Panie kapitanie... tego!...
– Chcecie powiedzieć, że się rozmaicie zdarza?!...
– Tak właśnie! – potwierdziła szybko markietanka. Florian spojrzał podejrzliwie 
na Żubrową
i zagadnął ją znienacka:
– Co „właśnie”?
– Nic... nic, panie kapitanie – odpowiedziała markietanka czując, że się jej 
ziemia spod
nóg usuwa i że lada chwila może się zdradzić za swą nieświadomością.
– A cóżeście... mówili?! – badał dalej Florian. Babie pot zimny wystąpił na 
czoło.
– Teraz się załamiesz... madame Żubrowa! – szeptała do siebie.
Gotartowski silił się na spokój.
– Nie macie mnie czego oszczędzać. Muszę wiedzieć całą prawdę!...
– I ja także! – bąknęła Żubrowa.
– Co... mówicie?...
– Nic, panie kapitanie!...
– Po co się łudzić?!... Ot, dziewczyna w pierwszej chwili uniosła się 
współczuciem, dała
porwać... może dolą tułacza... a potem rozważyła!... Może tam już kto i był pod 
ręką, w Warszawie
młodzieży nie brak!... I to bogatej młodzieży. Gdzieby jej czekać. Moja Żubrowa, 
ja to
wiem, że mi jesteście przychylni... więc lepiej mnie nie oszczędzajcie! 
Najgorsza bo jest niepewność...
lepsza zawżdy bodaj najsroższa świadomość... Dolegać będzie... aż i 
przestanie!...
Gotartowski tak żałośnie a smętnie mówił, że Żubrowej na płacz się zbierać 
poczęło. Markietankę
złość zdjęła za swoją własną ciekawość. Nuż teraz wyrwie się z czymś, co 
kapitana
ukłuje.
Florian, alterację Żubrowej poczytując za wahanie – przekładał jej dalej:
– Widzicie! Co tu długo mówić? Przypadła mi do serca!... Ni snu, ni myśli... 
Świat mi zamroczyło...
– W imię Ojca i Syna!... Panie kapitanie!...
– Takci jest!... Czasem to mi dobrze z tym smutkiem!
– Olaboga! – westchnęła przerażona markietanka. Gotartowski spojrzał na otwartą, 
szczerą
a pełną zapału twarz markietanki i naraz przyszła mu do głowy myśl, która 
zbawczą mu się
wydała.
– Uważajcie, Żubrowa – ozwał się Florian zastanawiając się zwolna.
– Uważam, panie kapitanie!..
– A gdybyście wy!...
– Gdybym ja... i mój stary, oczywiście, panie kapitanie! – poprawiła baba.
– No tak! Gdybyście do niej dotarli... a przez czas jakiś mieli ją w opiece, bo 
wszakci ma
matkę... ale niby...
– Niby rozumiem!
– I ja byłbym spokojniejszy... zupełnie spokojny... No i wam krzywda by się nie 
stała!...
Bo na krótko... rozumiecie?!...
– Wszystko rozumiem! Niby... a niby!...
– Więc pojechalibyście?...
– Czybym pojechała? Bo mój stary się nie liczy! A bodaj do Belzebuba! Na co bo 
człek
żyje? Dla kogo?!... Bez urazy pana kapitana, wyznam już mu całą prawdę, jak na 
świętej
spowiedzi! Dwie jeno rzeczy troją mi się po głowie! Łeb stary, ale fantazję 
swoją ma!... Więc
niechbym doczekała się jeszcze... jakiego krzyża na wojaczce... no i mój stary 
także i... z jednego
kapitaniątka! Więcej nie potrza!... A kiedy człek już zgrzybieje... to bodaj pod 
kościół
pacierze klepać a w piersi grzeszne się bić.
Markietanka pociągnęła nosem raz i drugi i łzę otarła. Gotartowski się poruszył.
– Co wam w głowie!... Da Bóg, dopóki ja żyję... nie zginiemy we troje!...
– Toć... wiem... proszę panicza!...
– Wybornie! – podchwycił z zapałem Florian, któremu słowa baby dziwnie do 
przekonania
trafiły. – Więc pojedziecie? Pojedziecie do Warszawy, do pułkownikowej 
Dziewanowskiej... i
kiedy?!
– Dziś jeszcze... zaraz!...
– Wiek wam tego nie zapomnę! No, tedy czekajcie, skoczę do ojców a inkaustu i 
piór wydostanę,
i pisanie wam wygotuję... A wy tymczasem... wybierajcie się...
Wosiński zasmucił się, że Żubrowie już wyciągać mają. Przywykł był do nich po 
trosze w
ciągu tych kilku dni, a osobliwie markietankę sobie upodobał; dowiedziawszy się 
jednak,
dokąd dążą, odwodzić ich nie śmiał.
Florian tymczasem pisanie gotował. Ciężko mu szło a powolnie. Bo to i całą duszę 
rad by
okazać, i tęsknicę, i smutek wyrazić, a tu strach, aby żwawszym słowem despektu 
pani Dziewanowskiej
nie uczynić lubo przykrości nie wyrządzić. Pocił się biedny żołnierz, wzdychał,
sapał i czoło tarł, aż powoli pisanie uskrobał.
Po odjeździe Żubra i Żubrowej znów chwilowa jednostajność zapanowała w obrębie
klasztoru. Wosiński w dalszym ciągu zajmował się formowaniem oddziałów 
ochotniczych.
Florian, uspokojony nieco wysłaniem posłów do Zośki, nabrał otuchy i pomagał 
byłemu kapitanowi
gwardii narodowej. Deschamps, jak zwykle, siedział pochylony nad mapami i 
liczbami,
ledwie czasem od niechcenia dopytując się, co się dzieje w okolicy.
W tydzień coś, późną nocą, wpadł do klasztoru kurier, od generała Milhaud z 
rozkazami.
Deschamps zajął się natychmiast rozpatrywaniem papierów. Wosiński, Florian i 
oficerowie
francuscy wzięli kuriera na spytki. Wieści były skąpe, choć pomyślne. Łęczyca 
opanowana,
Prusacy na całej linii ścigani, placówki armii Benigsena wysunięte aż pod 
Łowicz, zwinięte,
przeszły Wisłę i stoją pod Warszawą. Pochód całej armii rozpoczęty. Cesarz bawi 
w
Poznaniu, przyjmowany jak zbawca przez ludność.
Kapitan Douharai chciał dalej badać kuriera, lecz naraz ordynans pułkownika dał 
znać, że
Deschamps natychmiast wzywa do siebie oficerów. Porwano się do szabel, pasów i 
czapek,
założono temblaki. Jeden oficer drugiego zlustrował szybko, azali wszystko w 
porządku, i
ruszono do pułkownika. Deschamps stał już gotowy jak do pochodu. Oficerowie 
francuscy
spojrzeli znacząco po sobie. Wosiński szepnął kwaśno do Floriana:
– No, tylko patrzeć, a ten biały borsuk w pole nas wypędzi!...
Deschamps spojrzał surowo na Wosińskiego i uciął krótko:
– Monsieur Wosiński!...
Kapitan wyprostował się jak struna.
– Monsieur Wosiński! – odezwał się po raz drugi pułkownik marszcząc się coraz 
groźniej.
– Jego cesarska mość najjaśniejszy pan, w uznaniu położonych przezeń zasług, 
raczył pana
mianować majorem francuskim i komendantem fortecy w Częstochowie!... Pozwól pan 
sobie
powinszować tego zaszczytu.
Między oficerami powstał szmer zadowolenia. Wosiński tylko patrzył z podziwem na 
Deschampsa
nie wiedząc, o co idzie.
Pułkownik wyciągnął doń rękę. Florian szepnął mu nad uchem:
– Podajże waćpan rękę i podziękuj!...
Wosiński podał rękę. Deschamps chwycił ją i ścisnął, aż kości Wosińskiemu 
zatrzeszczały.
Kapitan posiniał i syknął przez zęby:
– A bodaj cię!...
– Panie Gotartowski, zechciej objaśnić pana majora! – rzucił pułkownik.
Florian przetłumaczył słowa Deschampsa. Wosiński poczerwieniał, nogi się pod nim 
zatrzęsły.
– Niechże was! – mruczał. – Francuzy!... Toście mnie chwycili... Jużci chyba... 
zdechnę
gdzie dla was!... Mości Deschampsie... ma parole!76... Vive 1’empereur!... Do 
milion diabłów...
Mówisz... sam Napolion o mnie pamiętał?!... Drwiny chyba!... Major... komendant!
Nie!... Widzę, panie... colonel... żeście dobre chłopy... porządne chłopy!... 
Miałem was za...
hołotkę, za boćwinkarzy... ale... ale... moćpanowie! Co tam... daj, drogi 
kolonelu, pyska!...
I zanim oficerowie zdołali zorientować się, co żywa gestykulacja nowomianowanego 
majora
znaczy, ten już rzucił się na pułkownika i ściskał go a całował z całego serca, 
wołając;
– Vive 1’empereur! Vive la France! Górą nasza! Niech żyje imć... Monsieur... 
Deschamps!
Hura!
Oficerowie francuscy oniemieli, działo się w oczach ich coś, o czym karność ich 
nie mogła
pomyśleć, czego sobie nie mogła wyobrazić!... Florian stał skonfundowany 
wybuchem swego
kolegi, sam nie wiedząc, co mu począć wypada.
A Deschamps – Deschamps w pierwszej chwili pod ciężarem Wosińskiego – zatrząsł 
się i
zachwiał, potem błysnął ponuro oczyma i zdawało się, że chwyci majora i rzuci 
nim o ziemię,
aż nagle, spojrzawszy w jasną, pogodną a wzruszoną do głębi twarz Wosińskiego... 
drgnął i
przycisnął go do swej wyschłej piersi...
W jednej chwili przykład Deschampsa porwał i uniósł wszystkich. Wosiński rzucił 
się z
kolei do kapitana Douharai, Florian całował się z Martinem i znów Deschamps z 
Gotartowskim,
a Martin z Wosińskim, potem dwaj Francuzi z trzecim i dwaj Polacy ze sobą. 
Zapanowało
ciepło, serdeczność, braterskość prawie.
Pierwszy przerwał ten nastrój Deschamps:
– Panowie! Musimy ruszać dalej, ile że generał Milhaud życzy sobie, abyśmy się z 
nim
złączyli przed jego dotarciem do Warszawy. Droga daleka! Chwili czasu stracić 
nie możemy.
Naturalnie, rozkaz nie dotyczy majora Wosińskiego, który, jako komendant, 
otrzymał oddzielną
instrukcję... i nadal wprost będzie się znosił z kancelarią sztabu... Kapitanie 
Douharai,
każ trąbić wsiadanego. Panowie, czekam na was!...
Oficerowie ruszyli do swoich plutonów. Wśród nocy rozległy się krótkie, żałosne 
dźwięki
trąbki. W godzinę strzelcy byli gotowi do wymarszu.
76 M a p a r o l e ! (franc.) – Daję słowo!
Wosiński, oszołomiony nową godnością i stanowiskiem, chodził tymczasem za 
Florianem
i z żalem patrzył, jak ten szykował się pośpiesznie do drogi. Deschamps 
tymczasem dyktował
ostatnie rozporządzenia. Więc będący na wyzdrowieniu Levitoux został 
pozostawiony Wosińskiemu
do pomocy wraz z plutonem strzelców. Deschamps atoli miast tego plutonu, który
dotąd z Flageoletem był pod rozkazami Wosińskiego, wyznaczył inny, czym 
niepomału majora
zmartwił, a nawet do żywego poruszył.
W ostatniej prawie chwili Wosiński uczepił się Floriana:
– Słyszałeś waćpan, colonel zabiera mi Flageoleta!...
– Słyszałem.
– I cóż waszmość na to?
– Hm!... Rozkaz!
– Rozkaz! Ładny mi rozkaz! Niechby go wymówić nie mógł! Co mi po takim 
rozkazie!...
– I cóż ja waści poradzę? – uciął zniecierpliwiony Gotartowski.
– No... to bierz licho cały awans i całą komendanturę! – rozgorączkował się 
Wosiński. –
Rzucam wszystko i wracam!... Mnie co z tej służby? Kawałek ziemi człowiek ma i 
wiele nie
potrzebuje, to mu wystarczy!...
– Ależ bo... – przekładał Florian. – Nieszczęście się nie stało!... Kto wie!... 
Pułkownik bardzo
dla waszmości łaskaw. Można by mu przedstawić, poprosić! Nie myślę, aby miał coś
szczególnego w tym, żeby Flageoleta zabierać!...
– Co waszmość?... No to chodźmy!... Idźmy zaraz do niego! – nalegał Wosiński. – 
Trzeba
mu to wyklarować należycie, a waszmość to potrafisz, podczas gdy ja się z nim 
nie dogadam.
Florian, ulegając prośbie, zwrócił się do Deschampsa z przedstawieniem. Biały 
pułkownik
skinął przyzwalająco głową.
W godzinę potem Wosiński był już pełnym komendantem Częstochowy i największą na
okolicę osobą. Pochlebiało to wielce bujnej ambicji majora i niekłamane 
sprawiało mu zadowolenie.
Po wyciągnięciu oddziału Deschampsa komendant Częstochowy rozsiadł się w swej 
stancji
przed kominkiem, i polecił wezwać do siebie Flageoleta.
Wachmistrz stawił się w pełnym uniformie i zatrzymał się z uszanowaniem przy 
drzwiach.
Wosiński spojrzał nań z ukontentowaniem i mrugnął nieznacznie.
– No... co? Piszczało? Hę?!... Krzywda ci, żeś na harce nie poszedł ze 
szwadronem? Gadaj!
– Comprends pas!77... Pan... commandant78!...
– Znów swoje pleciesz?! Do licha, czas wielki, żeby ci się język w drugą stronę 
wykręcił i
po ludzku chadzać zaczął.
– Comprends pas!... Pan... commandant!...
– Silence! Rozumiesz?!... Nie pytam ci się! – zniecierpliwił się Wosiński, a po 
chwili dodał
z powagą:
– Flageolet! Quand tu ne comprends, dis oui!...79 Comprends?...
– Oui – pan commandant!...
– Właśnie!... O to chodzi!... Bardzo dobrze! Powoli, a przy Bożej pomocy, 
jeszcze z Francuza
na człowieka wyjdziesz!... Zobaczysz!... Ja ci to mówię!
– Oui, pan commandant!...
– Ja myślę!... Nie od razu Kraków zbudowany!... No, ale nas robota czeka nie 
lada, bo tu
ludu ciuła się co niemiara... Trzeba będzie co rychlej, jak mówił kapitan 
Gotartowski, raport
77 C o m p r e n d s p a s ! (franc.) – Nie rozumiem!
78 C o m m a n d a n t (franc.) – komendant.
79 Q u a n d t u n e c o m p r e n d s, d i s o u i ! (franc.) – Kiedy nie 
rozumiesz, mów
tak!...
siarczysty do generalności francuskiej wystosować, niech nam dla wolontarzy 
ujście najdzie,
bo nas tu do cna zjedzą. Wigor duży, ale i apetyty, i gęby tęgie!... A przecież 
objadać klasztoru
i Najjaśniejszej Panienki nam się nie godzi.
– Oui, pan commandant!...
– No widzisz!... Zdaje ci się. Piszczało, że niby to trudno polskiej mowy się 
nauczyć?... Ot,
już zaczynasz wcale do rzeczy mówić...
– Oui, pan commandant!... – huknął znów wachmistrz.
– Ciągle „łój” masz we łbie!... Nie szkodzi!... Przyjdzie czas, że ci się i na 
olej zbierze!
Cóż, mumio? Marzyło ci się, że w tak zacnym regimencie służyć będziesz?... 
Hę?...
– Oui... pan commandant!...
– Skądże znowu!?... Franta chcesz udawać?... Tego nie lubię!...
– Oui...
– Jak wiesz, że mi to nie w smak... to po drugi raz tego mi nie mów! Słyszałeś? 
Patrzże teraz,
komu służysz! Wszakci to nie masz pono równie poważnego znaku na świecie! Niby 
Napolion
ma rozmaite srogie a pstrokate gwardie... lecz tu, mości panie, jesteś sobie bez 
mała
wachmistrzem Bogarodzicy!...
– Oui – pan commandant!
– Rad z ciebie jestem! Dobrze ci z oczu patrzy! Można z tobą wytrzymać!... 
Jeszcze parę
tygodni... i zupełnie przemówisz...
Może i ślepiami przewracać przestaniesz. No!... Dosyć tego!... Bo i tej 
konfidencji było za
wiele... Wynoś się!...
– Oui – pan commandant!
– Ruszże się z miejsca!...
– Oui – pan comm!...
– Będziesz mi ty łojował jeszcze!...
– Oui! – odpowiadał wciąż wachmistrz.
– Bodajżeś się udławił! A to skaranie... istne! Zachciało mi się tego błazna 
mieć przy sobie
– mam ci teraz nagrodę: miamle i miamle, aż uszy bolą!... Dormir!... 
Sacrebleu!... Flageolet
jął co tchu szykować Wosińskiemu posłanie. Wosiński się udobruchał i mruknął do 
siebie pod
nosem:
– Ma szelma rację! Człowiekowi się oczy do snu kleją! Pewnie; że się układę... 
zaraz. Niedługo
już i północ... Jaki sprawny, patrzcie, niczym pacholik albo stara piastunka! 
Filut stary!...
Wosiński nic nie mówiąc jął się rozdziewać powoli i układać do snu. Flageolet mu 
pomagał.
Komendant rozprawiał dalej:
– Dobrze, dobrze! Kaducznie mnie senność morzy... ładnie bym wyglądał, żeby mi 
tak teraz
przyszło tłuc się po nocy ze szwadronem. Ten cały wasz colonel to postrzeleniec 
wielki...
Noc, nie noc... deszcz, nie deszcz, pluchota... a wędrowałby po całym świecie, 
niczym pokutująca
dusza. Ja tam tego nie lubię, mam się bić, mam ścigać kogo... to po dniu... a 
nie po nocy!...
Bom nie kot żaden ani opętaniec czy niby lunatyk!... Widzisz! Tobie, stary, też 
ciepło
będzie... A!... Jak się człek tak wyciągnie spokojnie... to mu i na sercu 
lepiej... Aaa!... Flageolet!...
A ty także nie bałamuć... i wynoś się do swego barłogu... a obacz, żeby mi... 
tego...
szyldwachy na miejscu...
– Oui! Pan... commandant!
– Czekaj, jutro od rana wezmę cię na naukę, już się nie bój... ten cały łój... 
ci wyleci. Sałaty
także nie dostaniesz... ani listeczka!... Bo jużci, rozum z niej nijakiego 
pożywienia nie
ma. Aaa!...
Wosiński ziewnął przeraźliwie raz i drugi, przeciągnął się jeszcze, podniósł 
powieki i
chrapnął mocno.
Flageolet przez czas jakiś stał przy posłaniu Wosińskiego czekając jakby 
rozkazu. Spostrzegłszy
w końcu, że komendant śpi już na dobre, podsunął się ostrożnie do ławy, na 
której
leżała odzież Wosińskiego a broń, zgarnął ją delikatnie i wyniósł do sąsiedniej 
izby. Tam,
przy świetle łojówki, zasiadł do porządkowania munduru i czyszczenia rzemieni i 
broni.
Nie lada to była robota. Flageolet jednak był i majstrem w tej robocie, i 
służbistą wielkim.
Co by znów pierwszy lepszy pachołek czy żołdak miał się dotykać munduru 
komendanta!
Czyby potrafił nawet tak jak on na każdy guzik nakładać kolejno drewniane, 
wycięte we
środku deszczułki, a potem czyścić go suknem tak długo, aż nie da lustru, 
odpowiadającego
randze majora i stanowisku komendanta? Albo rzemień pucować, a głównie dopucować 
się
giętkości, glansu, usunąć najdrobniejsze zarysowanie skóry, najlżejszy meszek!
Flageolet pracował bez wytchnienia ze dwie godziny. Gdy w końcu rzucił okiem na 
równo
poskładaną odzież a lśniącą broń, niby od płatnerza prosto, aż mu się oczy 
zaśmiały.
– C’est joli! Ça!80 – szepnął do siebie ze szczerą radością. Za czym znów 
ukradkiem wsunął
się do izby, w której spoczywał Wosiński, ułożył starannie przy łożu odzież i 
broń i zatrzymał
się, patrząc z jakimś wielkim uszanowaniem na śpiącego komendanta. Wosiński
chrapnął głośno.
– Śpi sobie.
Wtem usta komendanta wymówiły wpółsennie:
– Flageolet!...
– Śni, śni o mnie! – ozwał się cicho rozczulony wachmistrz. – Mój... mój... 
komendant!
Ręka Wosińskiego wykonała w tej chwili jakiś senny odruch i zwiesiła się 
bezwładnie poza
krawędź posłania.
Flageolet przysunął się bliżej do komendanta, jakby wahając się, wreszcie zebrał 
się na
odwagę... pochylił się i przyłożył usta do ręki Wosińskiego.
80 C’e s t j o l i ! Ç a ! (franc.) – Ładnie!
VIII
Deschamps ruszył z oddziałem drogą na Wyczerpy, Rudniki, Kłomnice i Pławno, 
dążąc
wprost ku Warszawie, przed którą miał nadzieję spotkać się z generałem Milhaud.
Florian był w wybornym usposobieniu. Przecież bo się dlań ta męka skończy. A 
wreszcie,
jeżeli od razu trudno mu się spodziewać, by przed ołtarzem mógł stanąć... bo to 
i pani matce
trzeba sprawę przedłożyć, i zezwolenie a błogosławieństwo jej zjednać... to bądź 
co bądź...
jakoś zdoła się zapewnić i od pani Dziewanowskiej choć słowo poczciwe wydostać. 
Kto wie,
może i zrękowiny uda się wyprosić? Gdy tak Florian rozmyślał, kalkulował a 
układał sobie
zawczasu stosowne do matki wystąpienie, a do pani Dziewanowskiej przemówienie – 
przyszło
mu, że szwadronowi może byłoby i po drodze do Gotartowic zajechać!... A wówczas
mógłby i widokiem swoich się nacieszyć, i u pani matki z zamiarów swoich się 
sumitować.
Uradowany już samą myślą odprawienia chociażby krótkiego w Gotartowicach postoju 
– zaraz
na pierwszym popasie, korzystając, że Deschamps był w doskonałym humorze – 
projekty
swoje mu przedstawił.
Aliści Deschamps szarpnął się niecierpliwie i odrzekł:
– Ani myśli! Trzydziestu kroków zboczyć nam nie wolno!... Droga wytknięta jakby 
strzelił...
Musisz, kapitanie, odłożyć...
Nie, teraz nie pora! Wojna.
Gotartowski posmutniał. Biały pułkownik spojrzał nań przenikliwie i bardziej 
jeszcze się
nasrożył.
– Dziwię się panu bardzo, że masz odwagę... że ci podobne zamiary przychodzą na 
myśl!...
Chyba nie mogłeś się spodziewać innej odpowiedzi... Więc... gdzież nareszcie 
jest ta twoja
chałupa... rodzina, czy jak tam?...
– W Gotartowicach, pod Rawą!
– Aha! Czekaj... pod Rawą! Rawą! Coś takiego jest! Mamy jechać!... Zaraz 
sprawdzę!
Aha! Ujazd... a potem Rawa!... Wyznaczyłem tam postój! Hm! No... to tyle można 
by zmienić,
że zamiast w Rawie... popasać będziemy w tych twoich... jak powiedziałeś?
– Gotartowicach!...
– Właśnie! Tego nawet wymówić nie podobna.
Florian chciał podziękować pułkownikowi, lecz ten go ofuknął surowo:
– Za co? Komu? Nic pewnego jeszcze. Zobaczymy, jak nam droga wypadnie.
Znając szorstki, nieprzystępny charakter białego pułkownika, Florian poprzestał 
na tym
połowicznym przyrzeczeniu – ufny, że Deschamps święcie je spełni.
I rozradowało się serce Gotartowskiego, a i skrucha wewnętrzna go chwyciła. Ot, 
niedawno
jeszcze biadał a wyrzekał na los, na dolę smutną... gdy już i zamiary swoje 
widzi spełnione,
i życzenia ziszczone. Wszystko układa się jak najlepiej. Gdy teraz stanie przez 
Zośką, to
już z pozdrowieniem matczynym dla przyszłej synowej...
Po dłuższym marszu szwadron Deschampsa stanął około południa w Królowej Woli, 
położonej
na skraju borów lubocheńskich. Florian był więc prawie u celu... jeszcze dobre 
dwie
mile i stanie nareszcie w Gotartowicach. Serce kapitana żywiej bić poczęło. 
Myślą już oglądał
i jadalnię, w której przyjmować ich będą, i ów alkierzyk, w którym przyjdzie mu 
się wyspowiadać
przed panią matką ze swoich sentymentów dla pułkownikówny. Zdało mu się, że 
słyszy
już jowialne uwagi dziada, tęskliwe westchnienia piecuchowatego Staszka, że 
młodsze
rodzeństwo wita go wesołym zgiełkiem, a czeladź z ekonomem Lewandowskim – 
serdecznym
mruczeniem. Toż dziwić się będą tym Francuzom, toż i uciecha dla nich, i 
widowisko
nie lada w tym zapadłym kącie!...
Tak sobie rozmyślał Florian, spoczywając na ławie w izbie wieśniaczej, a nie 
bacząc, że i
pragnienie, i głód mu dokuczał. Nie do jadła mu było, nie do napoju...
Naraz wezwano go do pułkownika.
– I cóż? – rzekł ten ostatni na widok Floriana. – Jedziemy... na Chociw do Rawy, 
i koniec!
Co? Prawda?...
Gotartowski zbladł.
– Mówże, kapitanie!... Mówiłeś sam, że znasz te strony wybornie!... Przecież na 
Sochaczew
tędy najbliżej?...
– Do Sochaczewa?... Tak! – odparł z wysiłkiem Gotartowski.
– No widzisz!... Sam się przekonałeś!... Wybornie!... Ruszamy zaraz! – 
zakonkludował z
przekonaniem pułkownik i kazał trąbić do wymarszu.
Gotartowski dosiadł konia i powlókł się za szwadronem.
W oczach mu pociemniało. Wszystko, co wysnuł sobie, czym się karmił, czym żył od 
dni
kilku, rozbiło się o dziką, niezrozumiałą surowość Deschampsa.
W pierwszej chwili chciał przedłożyć pułkownikowi swoją sprawę, chciał prosić 
go, aby
jeżeli istotnie to małe zboczenie nie wydało mu się możliwym, jemu pozwolił 
odjechać na
dzień jeden od oddziału. Ale rogata dusza Floriana zacięła się, zamknęła w 
sobie. Jechał za
pułkownikiem w milczeniu głuchym, ponurym. Nagle, podniósłszy oczy i 
rozejrzawszy się
dokoła, jęło mu się zdawać, że tuż przed nim wystrzeliła wieżyczka kościoła w 
Rzeczycy.
Wpatrzył się uważniej i, ku wielkiemu swemu zdziwieniu a radości, dostrzegł 
znany mu dworek
i chaty Małowierzy... Więc oddział jest na drodze do Gotartowic!...
Wieczór zapadł, gdy szwadron nareszcie podjeżdżać zaczął do Gotartowic. Florian, 
mimo
panujące ciemności, odróżniać począł i chaty wieśniacze, i szczyty zabudowań 
folwarcznych.
Wieś tonęła w ciszy głębokiej.
Dwa, trzy migotliwe światełka w oknach, a zresztą, mimo wczesnej pory, noc w 
izbach i
ludzkich czworakach. Deschamps burczał po swojemu i mówił do kapitana Douharai 
tak,
żeby go Florian mógł usłyszeć:
– Ładny będzie nocleg. Ni psa, ni człowieka! Diabli mnie skusili słuchać! Wieś 
głucha,
pusta... Pięknie będziemy wyglądali!... Hej, kapitanie Gotartowski... to chyba 
nie tutaj jeszcze?!...
– Tu, tu! Panie pułkowniku! – odrzekł raźno Florian.
– Pustkowie.
– Z pozoru! Wieś, jesień! Ludzie tu żyją inaczej! Jeżeli pan pułkownik 
pozwoli... skoczę
naprzód... uprzedzić o naszym przybyciu!...
– Owszem! Jedź pan! Jedź się tam nacackać, oszczędzisz nam niepotrzebnego 
widoku.
Florian nie dał sobie dwa razy tego powtarzać, spiął konia ostrogami, pochylił 
się na siodle
i ruszył polem na przełaj, wprost do dworu.
Dwór gotartowicki tonął tymczasem w ciemnościach. Zaparte okiennice, odrzwia i 
bramy
folwarczne nieprzyjemnie zdziwiły Floriana. Lecz nie tracąc czasu na 
nawoływania, przywiązał
konia do furty, a sam przesadził żwawo okalającą folwark kamionkę i skoczył ku 
drzwiom
dworu. Wrzasnął raz i drugi, żelaznym ryglem zakołatał, huknął całym gardłem, aż 
echo dalekie
mu odpowiedziało – we dworze nikt nie dawał znaku życia.
Dreszcz zimny przeszedł Floriana. Złowrogie przeczucie targnęło nim. Sam nie 
wiedząc,
co czyni – dobijał się dalej, coraz silniej, coraz gwałtowniej.
Wtem, poza drzwiami dały się słyszeć ciche, powolne kroki, a potem rozległ się 
jakiś przestraszony
głos:
– Kto tam? Kto tam?!,..
– Otworzyć!
– Ba, komu?!... Czego chcecie!... Nikogo tu nie ma!
– Gotartowski jestem, do licha! Nie do obcych się dobijam... tylko do siebie!...
– Jezu! Chyba to panicz! – zawołano za drzwiami.
– Otworzyć jeden z drugim! – rzucił się kapitan.
Dał się słyszeć szczęk kluczy i drzwi się nareszcie otworzyły.
Gotartowski wszedł – przed nim stał starzec skulony z latarką w ręku.
– Kto wy?! Kto wy?! – pytał gorączkowo Florian.
– Panicz mnie nie poznali?! – odrzekł drżącym głosem starzec. – Mikołaj... 
włodarz!...
– Gdzie pani... gdzie dziedziczka?!...
– At... paniczu wielmożny... toć było... wszystko, było może jeszcze tydzień... 
temu albo i
lepiej trochę!... Ta i przyszło nieszczęście!... Zakotłowało się... i chlusnęło 
wszystko ze dwora!
Ostatni to starszy pan z pacholikiem jutro tydzień pojechał!... Nie ma 
nikogusieńko.
– Gadajcież mi, co się stało...
– Nieszczęście, wielmożny panie, i tyle!...
– Mówcież raz! Jakże to?! Więc...
– Juści że opowiem wielmożnemu paniczowi akuratnie!... Niechże ta wielmożny 
panicz
choć do komory pozwoli tu... bo i ziąb idzie...
Florian chciał nalegać, palony smutnym przeczuciem, lecz starzec podreptał 
naprzód do
komory na prawo, usadowił go na nakrytym kilimkiem stołku i ozwał się z 
właściwym sobie
gadulstwem:
– Było u nas cicho a spokojnie, aż ci tu wielmożny panicz nocką przyjechali z 
owym siarczystym
żołnierzem i niby tą żołnierzową...
– Nie wlecz, tylko gadaj od razu!...
– Wielmożny panicz daruje... wszystko się wypomni... całą biedę!... Aha! Więc 
panicz zarazże
odjechał. A co on żołnierz i ta żołnierzowa ostali. To przez kilka dni w całym 
dworze
rejwachu było co niemiara, osobliwie z onej baby, co powiadali, także oficjerem 
we wojsku
była... Potem naraz oboje odjechali. Bartoszów Wojtek odwiózł ich za Rawę i po 
nich!... Zeszło
potem ze dwa dni, najmłodszy panicz na Wszystkich Świętych z Piotrkowa 
przyjechał,
ze szkół od ojców pijarów...
Florian słuchał, siedząc jak na węglach. Starzec ciągnął swoje:
– Uciechy było co niemiara! Aż ci na drugi dzień we dworze popłoch a rwetes. 
Właśnie z
ludźmi byłem na klepisku przy młocce, gdy wpada ekonom Lewandowski.
„Mikołaju – woła – kto w Boga wierzy, niech na koń siada... starszego panicza 
gonić!...”
Rozpędziliśmy całą wieś na cztery świata strony, gdzie tam, ani śladu pana 
Marcelego! Jak
to młodemu!... Wojenka mu się udała silnie. Nie strzymał, chyłkiem do dnia 
konika wyprowadził,
zawiniątko pod pachę, pałasik do boku i hajda wojować. Oj, byłoż smutku a łez co
niemiara... Starszy pan aż zębami zgrzytał – a co dziedziczka, to się wypłakać 
nie mogła! Zeszło
tak ze trzy dni... patrzę, naraz cościś się czerni na drodze od Rawy... ledwie 
zdążyłem
ekonomowi powiedzieć, a tu walą już na podwórze Prusacy!... Przyjechało ich może 
z pół
rejmentu. Zaraz do dwora, do dziedziczki i sądy jakieś odprawiają, a co mogą to 
z izb, komór
grabią, co lepsze konie wybierają i cały folwark z dymem chcą puścić!... A to 
wszystko, że
niby oni wielmożnego panicza przyszli szukać i nie znaleźli!...
– Mnie?!...
– Jako żywo!... Tak nam tłumaczył ekonom, co całej rozmowy był świadkiem. W 
końcu
uczepili się, psiawiary, naszego pana Stanisława... głowę mu ostrzygli, harcap 
nałożyli, w
kamasze ubrali i... ze sobą uprowadzili... Dziedziczka aż do nóg im się 
słaniała, prosiła,
chciała dać okup!... Gdzie tam! Okup wzięli, a panicza także, a co ze wsi, to do 
dwudziestu co
najsprawniejszego parobka nam wybrali... I uprowadzili!... Potem... to już 
dziedziczkę taka
boleść chwyciła... że ani się z nią było rozmówić... Nie jadła, nie piła... 
siedziała aby i ledwie
dychała. Przyjeżdżał i ksiądz proboszcz, i państwo z Cielądza, cieszyli, koili, 
nic nie pomogło...
Będzie temu tydzień, zbudziła w nocy ekonoma, mnie, kolebkę wyszykowali i 
dziedziczka
z najmłodszym paniczem a panienką, ekonomem i trojgiem czeladzi odjechali. Ostał
tylko starszy pan!...
– Gdzież on jest?
– A! Ot i właśnie! Z początku to z dziedziczką nie chciał... a potem, jak 
odjechała, to nuże
zawodzić a lamentować, że z nim rady nijakiej dać nie można było. Już głowę 
traciłem, a co
moja stara się naprosiła, a nacałowała po rękach, nic nie pomogło!... 
Pozawczoraj niby z nieba
spadł tu jakiś tęgi szlachcic a pan... Rozprawiali ze starszym panem, radzili, 
biadali, aż ja
patrzę, a starszy pan z nim się zabiera w drogę. „Ziąb taki, flaga” – mówię. 
„Głupiś, Mikołaju
– powiada. – Marynować się tu nie myślę... Poszli w świat wszyscy, to i ja za 
nimi!...” Ta i
pojechali!...
Florian słuchał opowiadania włodarza i w głowie mu się mieszało. Zdawało mu się, 
że stary
bajdę mu jakąś sztukuje niezręczną i że lada chwila drzwi się otworzą i wyjdzie 
doń pani
matka z dziadem, a za nim i rodzeństwo, i czeladź. Podniósł się Florian z 
miejsca, dźwignął
ciężko ramionami, wziął latarkę i ją obchodzić kolejno izby dworu, niby we śnie 
jakimś, niby
szukając dowodów potwierdzenia słów włodarza.
Dwór gotartowicki świecił pustką zniszczenia. Na każdym kroku widniały ślady, że 
dopełniono
tu rabunku, że zbierano chudobę pośpiesznie, gorączkowo. Tu kufer z odbitym 
zamkiem,
ówdzie roztrzaskane wieko skrzyni, tam wysunięte na poły szuflady gdańskich 
szafeczek,
mnóstwo rozmaitych przedmiotów porzuconych jako bezużyteczne na stołach i 
podłogach.
Broń pozdejmowano ze ścian, koły na rzędy staroświeckie świeciły pustką. Tu 
puzdro
nie domknięte a próżne, łoże z wydartą ze środka pościelą, kredens z resztką 
starych, bezwartościowych
skorup, a na wszystkim znamię czasu – pył.
Florianowi serce się ścisnęło na widok tej ruiny, tego zniszczenia.
Chciał się był czegoś więcej dowiedzieć od włodarza, chciał przynajmniej 
wyrozumieć,
dokąd udała się matka, a kto zabrał dziada ze sobą, lecz tu pamięć starego sługi 
zawiodła.
Prawił coś niby o tym, że pani Jadwiga do krewnych się zbierała uciekać, że 
mówili coś państwo
o Lublinie, a dziad się wygrażał, że Marcelka bodaj na końcu świata pochwyci i 
za uszy
wytarga, lecz wszystko to było niejasne, mgliste, wątpliwe. A co już o tym 
szlachcicu, który
tak niespodziewanie do Gotartowic zajechał, to włodarz nic nie umiał powiedzieć, 
co by Floriana
na jakowąś myśl naprowadzić mogło. Według zdania Mikołaja krewnym żadnym nie
był, powinowatym także, bo się z dziadem „moćpanowali”, ale musiał być i 
nieobcy, bo
strasznie się o rzecz każdą kłopotał.
Mimo tych niezrozumiałych odpowiedzi Florian chciał był dłużej jeszcze badać 
włodarza,
mając nadzieję; że choć cośkolwiek z niego wydobyć zdoła, lecz wtem za 
ogrodzeniem rozległy
się sygnały oddziału strzelców.
Stary sługa struchlał.
– Paniczu! Pewnikiem Prusacy. Florian uśmiechnął się smutnie.
– Oj!... Może by lepiej było... gdyby oni nadeszli!... No, Mikołaju!... 
Biegnijcie wrota
odemknąć... nanieście ognia, gości mamy!... Ciężko będzie ich przyjąć w czas 
taki! Co robić!
Może tam kogo ze wsi weźmiecie sobie do pomocy.
Mikołaj podreptał spełnić rozkazy.
Deschamps po chwili zjawił się w izbie z oficerami.
– No, kapitanie, coś nam tu nie bardzo są radzi. Głucho, ciemno... kto wie, 
czyby nie lepiej
było do Rawy pociągnąć!
Florian milczał blady, przygnębiony.
Deschamps spojrzał niespokojnie na zmienioną twarz Gotartowskiego i rzucił 
niecierpliwie:
– Cóż więc... Nawet pan odpowiedzieć nie uważasz za właściwe?!
– I co powiem!... – odparł głucho Florian. – Miałem... rodzinę... dom... tydzień 
blisko żyłem
myślą, że ich zobaczę!... Widzicie sami, panie pułkowniku, głusza... zajechali 
Prusacy...
Zrabowali, brata wzięli w rekruty... a reszta z ostatkami uszła w świat...
Oficerowie francuscy poruszyli się niespokojnie. Deschamps usiadł ciężko na 
ławie i
ozwał się poważnie:
– Mówże nam, kapitanie... Co zaszło?... Mów! I tobie to ulży... i dla nas to, do 
milion kartaczy,
obojętnym nie jest!...
Florian jął powtarzać relacje włodarza. Gdy skończył – Deschamps ozwał się 
sucho:
– Wiele w tym rzeczy niejasnych, niezrozumiałych... boć skądże przyszło Prusakom 
ciebie
tu szukać, kapitanie?...
Gotartowski wyłuszczył dopiero rzecz całą od zajścia, jakie miał w początkach 
swej żołnierki
pod Madalinskim, jako wówczas już był na śmierć skazany za zniesienie oddziału 
huzarów
pruskich i za rozpłatanie łba porucznikowi Schmidtowi i jako, wracając do kraju 
z posłaniem
generała Dąbrowskiego, znów był tego samego Schmidta spotkał i znów był go, na
odmianę, kulą poczęstował. Kto wie, mógł więc Prusak go poznać i, przyszedłszy 
do zmysłów,
na niego wskazać.
– Hm! – wtrącił pułkownik. – To ci szelma, do ciebie szczęścia nie ma! – za 
czym, zwróciwszy
się do oficerów, rzekł surowo: – Moi panowie! Kolegę naszego spotkało 
nieszczęście!...
Jest zniszczony, zmarnowany, a my przecież nie będziemy chyba ostrzyli zębów i
resztek mu zabierali. Ruszymy natychmiast. Jest tu niedaleko miasteczko 
jakieś... tam się zatrzymamy!...
Niewielka droga!...
Gotartowski nie mógł się opierać. Wskoczył na siodło i powlókł się za 
szwadronem.
Nowy ciężar spadł na piersi Floriana. Zawierucha wojenna opustoszyła mu dom 
rodziny,
rozproszyła po świecie najbliższych jego sercu, gdzie ich teraz odnajdzie, kędy 
szukać będzie!
A może matka udała się z Urszulą i Fabianem do Warszawy?... W takim razie, kto 
wie,
mogą się z łatwością odnaleźć. Deschamps miał słuszność. Wyzwolenie Staszka może 
być
więcej niż pewnym, boć Prusakom niewiele zeń przyjdzie: ani żołnierz, ani 
personat żaden...
a tu gromada znacznych pruskich oficerów w niewoli.
Im dłużej Florian nad tym wszystkim rozmyślał, tym większej nabierał otuchy.
Aż wstyd było Gotartowskiemu przed sobą samym, że tak gładkie na wszystko 
znalazł
uspokojenie a wyjście. Wyrzuty sobie robił a smutne budzić usiłował refleksje.
Z Rawy oddział Deschampsa ruszył nazajutrz przed świtem drogą na Kurzeszyn, 
Chrzczonowice,
Staropol do Wiskitek.
Za Rudką, pod Puszczą Korabiewską, szwadron natrafił na pluton rekonesansowy 
dywizji
generała Milhaud. Prowadzący rekonesans oficer objaśnił Deschampsa,. że generał 
Milhaud
ciągnie od Łęczycy ku Warszawie, że wczoraj jeszcze pod Sochaczewem podjazd 
stoczył
lekką utarczkę z kozakami i że w tej chwili dywizja znajdować się musi na drodze 
z Bolimowa
do Miedniewic.
Na tę wiadomość biały pułkownik nakazał krótki popas w najbliższej wsi i ruszył 
ze szwadronem
mimo zapadającej nocy, aby stosownie do rozkazów co prędzej się z generałem 
połączyć.
Generał Milhaud ucieszył się wielce powrotem Deschampsa, bo główny sztab 
gwałtować
już zaczynał o raporta o ruchach nieprzyjaciela, a i sam generał, mimo rozkazów 
posuwania
się ku Warszawie, obawiał się, aby w matnię nie wpaść. Świeżo bo miał dowód pod 
Socha-
czewem. Ostrożny Benigsen, mimo pozorne układy, bardzo opieszale ściągał 
kozackie pikiety.
Marszałkowie zaś Davout i Murat o kilka dni marszów pozostawali w tyle.
Deschamps rozproszył wszelkie wątpliwości... na południu cisza, odwrót Prusaków 
za Wisłę
dokonany, zbrojna pomoc mieszkańców zapewniona.
Po raporcie Florian z oficerami był powołany do generała. Milhaud dziękował mu i 
winszował
uznania, jakie powziął był dla Gotartowskiego pułkownik, a w końcu zapewnił, że
cesarz potrafi nagrodzić go, a co się tyczy wziętego do niewoli brata, to przy 
pierwszej okazji,
jaka się zdarzy, do głównej kwatery pruskiej... odpowiednie przedstawienie 
zrobione zostanie.
Łaskawe słowa generała i czynione przezeń nadzieje wyzwolenia Staszka niemałą 
sprawiły
Florianowi uciechę – lecz radość jego może większą była, gdy, wychodząc od 
generała, spotkał
się oko w oko z Janem Dziewanowskim. Padli sobie w objęcia.
– Tuś mi, panie Florianie?!... Witajże mi waszmość!... Anim się spodziewał 
takiej siurpryzy81!...
– O, sztuk drogi się zrobiło...
– Przybladłeś waszeć!... Chodźże do mnie się rozgościć... Jest twoich cała 
gromada.
Dziewanowski pociągnął Floriana do siebie na kwaterę, zarzucając pytaniami. 
Gotartowski
bezładnie, dorywczo zdawał relacje z odbytej wyprawy – gdy skończył, zagadnął z 
kolei
Dziewanowskiego, gdzie się podziewał.
Pan Jan zachmurzył się nieco.
– Ba! I ja także nie lada kawał kraju przejechałem i niby zasłużyłem sobie 
podobno na
względy samego pana marszałka, lecz mi coś nie w smak, coś mnie ckli!... 
Wolałbym, wierzaj
mi waszmość, i tej ekspedycji nie odbywać, i owych zaszczytów nie zaznać...
– Jakże to? Co waści?! – zaniepokoił się Gotartowski. – Zastanawiają mnie wasze 
słowa.
– I mnie też niejedno zastanowiło. Co mam ukrywać? Całą wam prawdę powiem. Nie
mam się z czym kryć. Owóż, jako sobie pewnie przypominasz, że generał Dąbrowski 
dał mi
ordynans do armii Benigsena. A właściwie nie on, jeno generał Milhaud, a, jak 
wnoszę, pono
sam marszałek Davout. Opatrzyli na drogę, pisanie tajne dali i ruszyłem... niby 
pod Łowicz.
Aliści generał Benigsen przeniósł już był swoją główną kwaterę na Pragę. Rozkaz 
był wyraźny,
aby papiery jemu samemu doręczyć, więc jechałem dalej do Warszawy. Nie będę tu
waszmości opisywał, jako się kryć musiałem, a w chłopskim przebraniu między 
Prusakami
wędrować, jako mnie już byli schwytali na Woli i do zaciągu prowadzili, a jako 
im umknąłem...
bo to za długie na teraz historie... Dość że coś po tygodniu zaledwie dostałem 
się do
armii nieprzyjacielskiej i pisanie wręczyłem, a sam, według przykazu, czekałem 
na respons.
Długie były debaty sztabu rosyjskiego, tak że mi dni parę w obozie generała 
Benigsena zeszło.
Przyjmowali mnie tam bardzo politycznie, a wziąwszy asumpt z ważności ordynansu 
do
mej osoby, uważali mnie za znaczną w armii napoleońskiej personę i tu i ówdzie, 
nie kryjąc
się, szczerze przede mną mówili. I oto, panie Florianie, jak mnie tu żywym 
widzisz... słuchałem
i skóra mi cierpła... bo dopiero z boleścią przekonałem się, co warte są te 
francuskie zaklęcia
a napoleońskie zaręczenia.
– Darujcie, panie Janie, nie zdaję sobie sprawy.
– Toć przecie rzecz jasna! Nam się zdaje, że Napoleon przychodzi do nas na 
odsiecz, że
chce, bo ja wiem, świetność dawnej korony przywracać... a tymczasem cała jego 
fatyga własne
jeno ma cele a korzyści na widoku!... Nas uważa za coś, czym pokupczyć by 
można!...
– Panie Janie, czy nie za łapczywe sądy?
– O, bodajbym się mylił! Niczego więcej nie pragnę!... Niczego więcej nie 
żądam!... Zważże
teraz na cesarza Aleksandra!... Boć Benigsen na jego właściwie odpowiedź czekać 
mi
kazał. Owóż cesarz Aleksander odmówił. Słyszysz, wszystkie one świetne 
propozycje odrzu-
81 S i u r p r y z a – niespodzianka.
cił, mówiąc: „W sojuszu jestem z Fryderykiem, przyrzekłem, nie zdradzę!” – Oj, 
ciężko, mości
Gotartowski... służyć takiemu panu ciężko...
– Lecz bo się waszmość unosi! – tłumaczył Gotartowski. – Toć są przedmioty 
wielkiej polityki!...
Nie nam się głowić nad jej przebiegiem!... Patrzmy rezultatów! Na co sobie 
zaprzątać
głowy? Nasza rzecz czekać końca. To jedno powiem waszmości i za to jedno 
zaręczyć mogę,
że jego nie znasz... że gdy go ujrzysz na placu boju... to ci nigdy myśl taka w 
głowie nie powstanie!
Nie, w tak wielkim rycerzu, w takim wojowniku myśl nikczemna zrodzić się nie
może.
– Daj Boże! Daj Boże! Tego tylko pragnę, żebym się omylił! A dowód macie 
oczywisty,
żem się nie dał zniechęcić ani goryczy opanować... bo otom został... i otom w 
łasce... Milhaud
wielce mi życzliw. Akselbanty mi się już dostały. Adiutantem mnie swoim 
mianował. Ćwierć
Francuza chce ze mnie zrobić!... Młodzieży do nas huk się zwaliło. Czekaj, 
poznasz ich! Jan
Kozietulski ze Skierniewic cały oddział przyprowadził ze sobą. Dzielny chłopak, 
skończył był
korpus kadetów, na tęgiego może wyjść oficera. Tyle de publicis82 ci 
naopowiadałem, a zgoła
twoją biedę mimo uszu puściłem... Opowiedzże mi wasze raz jeszcze, jakże to się 
stało... więc
Prusacy najazd zrobili na wioskę matczyną?
– Darujcie, już później to wam dokładniej wyłożę. Chaos istny mam w głowie! Ani 
mi
myśli zebrać... Ale, czekajcież... powiadaliście, że byliście w Warszawie!...
– Byłem! – przytwierdził Dziewanowski. – Dwa razy! Opisać mi trudno, co się tam 
dzieje.
– I długo waszmość... bawił?
– A gdzie tam! Tyle że mi droga wypadła przez Warszawę... a zresztą to jak po 
ogień. I to
się strzec musiałem, bo misja ważna! Niechby tak Prusacy dostali papiery, do nie 
lada przyjść
by mogło zatargu... Myszkowałem, ile się dało... dla wszelkiego bezpieczeństwa 
nawet... najbliższym
się nie ukazując...
– Słusznie! – bąknął Florian, zawiedziony w domysłach, a chcąc się wszelkich 
wyrzec
wątpliwości, zagadnął ostrożnie:
– Bo... to, panie Janie, już mi jedna rzecz leży na sercu... Wyjechaliśmy 
wówczas tak raptownie...
tak po hajdamacku, aże sobie wyrzuty czyniłem... ażalim czymkolwiek tyle dla 
mnie
łaskawej pułkownikowej Dziewanowskiej nie uchybił...
– Gdzież znowu! Wybijcie sobie ten frasunek! Kobieta z sercem, żona żołnierza, 
za dobre
tylko energię a służbistość waszą wziąć mogła...
– Może... ale... zawsze!
– Nic! Nic! Ot na skrupuły niesłusznie wam się zbiera! – odparł z przekonaniem 
Dziewanowski,
ucinając znów przedmiot rozmowy.
Gotartowski zebrał się na odwagę i rzucił znienacka:
– A jakże tam, zdrowi?
– O kim mówicie?! – odpowiedział pytaniem Dziewanowski trąc niespokojnie 
zmarszczone
czoło.
– Pani... stryjenka wasza, pułkownikowa!
– Ach! Bez wątpienia... nie widziałem jej! Nie byłem!
– Nie widzieliście! – powtórzył przeciągle Gotartowski tonem wyrzutu.
– Cóż! Cóż było robić! Rozkaz gwałtował, bałem się być przez kogokolwiek 
poznany!
Żałuję bardzo!... Nie można było.
Florian utkwił badawczo wzrok w twarzy Dziewanowskiego.
– I nie widzieliście ich?...
– Klnę się waszmości słowem, że nie widziałem! Ale – dodał Dziewanowski, jakby 
ważną
myślą tknięty – uważa waszmość, już powracając, za Warszawą spotkałem był... 
kupca zna-
82 D e p u b l i c i s (łac.) – o sprawach publicznych.
jomego, co ze strachu przed nawałnicą z żoną i dziećmi do Krakowa się 
przebierał... On właśnie
powiadał, jako pani stryjenka była wyjechała z Warszawy... do familii.
– Wyjechała, mówicie, do familii!... – pochwycił Florian blednąc.
– Tak!... – plątał się Dziewanowski. – Czemu się dziwić nie można. Dwie same 
kobiety...
Inaczej im uczynić nie należało. Tam przynajmniej spokojne będą...
– Wyjechała do familii!...
Nie danym było Gotartowskiemu długo nad nowym zawodem rozmyślać. Życie obozowe
upominało się o swoje prawa.
Ordynans Dziewanowskiego zaraportował posiłek. Lada chwila można się było 
spodziewać
zwinięcia obozu.
Dziewanowski powiódł Floriana, kędy w obszernych izbach polscy ochotnicy 
śniadali z
francuskimi oficerami, i jął go zapoznawać z młodzieżą. Gotartowski witał się 
obojętnie, ucinał
wszczynaną z nim rozmowę i ledwie na pytania odpowiadał, nie dzieląc ani 
panującego tu
zapału, ani uniesienia. Próżno Dziewanowski zagadywał go a do gawędy ogólnej 
chciał wciągnąć.
Florian zamknął się w sobie i milczał. Tu ich w kącie siedzących znalazł 
porucznik
Martin, który przyszedł Gotartowskiemu ostatnie zwiastować nowiny.
– Kapitanie – rzekł – ani się domyślasz, co się dzieje!... Czeka was wszystkich 
co najmniej
siedmiodniowy urlop. I was, panie kapitanie, także.
Gotartowski milczał obojętnie. Dziewanowski zapytał przez grzeczność raczej niż 
ciekawość,
domyślając się w odezwaniu Francuza ukrytego żartu:
– Urlop?... Chyba niemożliwe.
– Ba! My to nazywamy urlopem. W tej chwili nadjechał kurier od księcia Bergu, 
nadjechał
z rozkazem natychmiastowego ruszenia do Warszawy... Generał Milhaud porozumiał 
się z
naszym pułkownikiem... ale że słusznie zwątpił, aby kto z nas zdolen był po tak 
forsownym
marszu wytrzymać w przedniej straży... więc wyznaczył czwarty szwadron... My 
zatem ruszymy
z generałem. Słusznie nam się to należy, bo nie każdy ma takie twarde kości jak 
Deschamps!
Ja pierwszy z ochotą przyjąłem wiadomość, że zobaczę Warszawę o kilka godzin
później!... Co – nie mam racji?!...
Florian ożywił się niespodziewanie.
– Pułkownik rusza do Warszawy?
– Niezawodnie, i to najdalej za godzinę! Naciera się pewno w tej chwili, według 
swego
zwyczaju, wodą ze spirytusem, a potem tylko patrzeć, jak ruszy. To, proszę 
panów, jest marynata!
Inny by sobie mięso od kości poodbijał. Gwarantuję, że generał nawet nie śmiałby
pułkownika wyznaczyć, lecz on sam prosił o to!
– Darujcie, panowie – przerwał krótko Florian – muszę do pułkownika.
Dziewanowskiego uderzyła nagła determinacja, która zarysowała się na twarzy 
Gotartowskiego,
i ozwał się zaniepokojony:
– Gdzie wasze? Po co?
– Mam sprawę ważną, darujcie! – odparł sucho Gotartowski, i nie zwlekając, udał 
się
wprost do kwatery generała Milhaud, gdzie także stał Deschamps.
Jak był przewidział porucznik Martin, biały pułkownik zmieniał odzież po 
zwykłych nacieraniach,
jakimi hartował ciało. Floriana przyjął niebawem.
– Co?! Co takiego?! – zagadnął niecierpliwie Deschamps, bo już nowa ekspedycja 
go paliła.
– Pan pułkownik podobno do Warszawy?
– Więc co? – oburknął. – Nie bójcie się... wy zostaniecie, pojedziecie sobie 
truchcika!...
Kanarki!...
– Właśnie... panie pułkowniku!...
– Co, co takiego?!... Idź się pan zameldować adiutantowi służbowemu ze swoją 
sprawą.
Nie mam czasu. Mnie nic już do was...
– Ja chciałem z panem pułkownikiem. Deschamps rozwarł szeroko oczy;
– Tak – powtórzył Florian. – Chcę prosić, aby mnie pułkownik zostawił przy 
sobie.
– Zostawić przy sobie?! Ciebie? Kapitanie, oszalałeś... Macie sześć godzin 
czasu!... Idź się
schować pod pierzynę!... Także! Temu się zachciewa! Dosyć! Wyglądasz, jakby z 
ciebie dusza
miała wyjść.
– Nie, panie pułkowniku! Ani krzty nie czuję zmęczenia i proszę jak o łaskę... 
aby mi pułkownik
zezwolił iść razem.
– Łaskę!... Łaskę!... Szczur taki! No, czekaj!... Konia drugiego nie masz!... 
Też się mu
przyśniło! Łaskę mu zrobić... No... no, czekaj, kapitanie... to się może zrobi. 
Powiem generałowi!...
Florian chciał dziękować, lecz Deschamps nasrożył się raptownie.
– Co pan sobie myśli, kapitanie! Marsz w tej chwili odświeżyć się wodą, rumu 
gorącego...
przeciągnąć się na ławie raz i drugi... inaczej ani myśli... Marsz i czekać 
rozkazów.
Gotartowski wyszedł od pułkownika jakiś spokojniejszy. Ruszy do Warszawy... 
ruszy zaraz...
więc tam może rozwieją się dręczące go niepewności, tam dowie się nareszcie, co 
się z
nią stało, dokąd wyjechała, gdzie przebywa.
Dziewanowski, który był czatował na wyjście Floriana od pułkownika – chwycił go 
za ramię.
– Panie Florianie! – rzekł serdecznie. – Wy coś zamierzacie, godziłożby się może 
mnie
powiedzieć. Wiecie chyba i nie wątpicie, żem wam oddany...
– Nic, nic takiego. Ot, chce waszmość... Rozmyśliłem się i dogodniej mi będzie 
iść ze
szwadronem mego pułkownika, ile że mnie zna...
Dziewanowski pokręcił głową.
– Gadaj wasze zdrów i sumituj się, jeśli wola, afektami dla Deschampsa! Ha! 
Pewnie że
nie mam prawa żądać od waszmości odkrywania zamysłów...
– Co tu bo są za zamysły! Chcecie, panie Janie, wiedzieć całą prawdę... Oto do 
Warszawy
wlecze mnie gwałtem, rad bym tam już jednym tchem polecieć.
– Zważ waszmość na utrudzenie wielkie. Pora nienawistna zdrowiu! O przypadłość 
nie
trudno... Słyszę, w rozgonie byliście nie lada.
– W Częstochowie odpocznienia było zadość.
– Może! Ale co waszeci tak pili do Warszawy jechać?... Pójdziemy tam wszyscy 
ledwie
dniem jednym później. W kompanii między swoimi zawsze raźniej...
– Czasem... czasem i godzina znaczy. Dziewanowski spojrzał smutnie na 
Gotartowskiego i
westchnął ciężko.
– Prawda, i godzina stanowi. At... niby wesele, niby radość powszechna, a gdzie 
się nie ruszysz,
tam smutek i boleść... Siła krzywd narobili nam Prusacy!... Strach pomyśleć. 
Zawierucha
taka wszędzie... Mówię waszmości, przez ten czas, co bawiłem w przejeździe przez 
Warszawę,
czegom ja się nie nasłuchał. Bo to na złodzieju czapka gore. Jak tylko zaczęła 
się potrzeba
z Francuzami, już wówczas Prusacy, czuj duch, czatowali na młodzież, co spod 
strzech
się wyrywała na wojnę, a pono w ostatnich czasach dyrektor policji de Tilly dał 
się potężnie
we znaki...
Florian niewiele zwracał uwagi na słowa Dziewanowskiego. Warszawę miał przed 
oczyma,
o niej myślał i do niej się rwał.
Dzień dwudziesty szósty listopada był dla Warszawy dniem przełomu, dniem, o 
jakim
jeszcze kilka tygodni temu marzyć się nie ważono. Na ulicach od wczesnego ranka 
zadudniły
wozy, pojazdy i bryki... Gubernator Köhler, a za nim i de Tilly, i Bachman, i 
Bauman, i Mejek,
i cały legion pruskich urzędników wyciągnął na Pragę. Za urzędnikami poszły 
sznury
całe ambulansów wiozących rannych żołnierzy pruskich i rosyjskich, a potem 
zaczął się kilkogodzinny
marsz wojska.
Noc dawno zapadła, mroźna, księżycowa noc, a most łyżwowy uginał się, skrzeczał; 
w pustych
ulicach rozlegał się ponuro szczęk broni i głuche stąpanie ciągnących 
pospiesznie oddziałów.
Miasto milczało – milczało także opuszczające je wojsko. W milczeniu tym było 
coś z zadumy
i coś ze wstydu.
Po północy ucichło wszystko. Nastąpiła głusza grobowa, a za nią trzask palącego 
się mostu...
Prusaków już nie było.
Nazajutrz miasto zbudziło się wcześniej niż zwykle i wyległo powoli na ulicę, 
oglądając
się trwożnie, azali zza węgła domu nie wysunie się oddział znienawidzonych 
harcapów, azali
nie zaturkocze na skręcie kolaska pana de Tilly lub nie ukaże się hajdukami 
otoczona koroca
Köhlera. Śmielsi szli na brzegi Wisły. Tam szczątki mostu dymiły, sycząc 
przeciągle w zetknięciu
się z wartkim prądem rzeki i wystrzelając w górę kłębami pary. A dalej, za 
Wisłą,
stały pasma wyciągniętych wojsk, mając przed sobą wymierzone ku Warszawie 
działa.
Około szóstej z wieczora, od strony Woli, usłyszano przeciągły, wzmagający się 
tętent koni.
Szwadron kawalerii w pełnym galopie pędził przez Warszawę wprost ku brzegom 
Wisły,
aż zatrzymał się u szczątków tlejącego mostu, po czym zawrócił.
Na ulicach rozległ się okrzyk: „Francuzi!” Okrzyk zerwał się i odtąd z ust do 
ust przechodził,
wspinał się na piętra i pięterka domów Starego Miasta, uderzał o szyby dworów, 
dworków
i pałaców, do każdego zakamarka zaglądał i wreszcie targnął murami Warszawy.
Tłumy ludu rzucały się witać wybawców. Ulice zamieniły się w sale biesiadne. 
Przed odwachem,
około Bernardynów, kędy był się szwadron strzelców francuskich zatrzymał dla
wypoczynku, istny bój zawrzał. Bój o jeden uścisk dłoni, bój o dotknięcie się 
bodaj munduru
francuskiego, bój o każdy wyraz, każdy łyk wina, każdy kęs – zaofiarowany 
żołnierzowi Napoleona.
Na odwachu pod Bernardynami straż obywatelska pilnowała koni francuskich i 
nadciągających
wózków z amunicją. Wola równocześnie drżała od tupotu a szczęku oręża. Generał
Milhaud wkraczał już i zajmował przedmieście.
Noc z dwudziestego siódmego na dwudziesty ósmy listopada nie znalazła w 
Warszawie
ani poszanowania dla swych mroków, ani spokoju dla swego majestatu. Bo nie noc 
to była, a
raczej wielki, jasny, oczekiwany, wymarzony, wymodlony u Boga dzień! Słońcem 
jego był
ten szwadron trzynastego pułku strzelców. Promienie padały, biły i od tych 
wytartych ciemnozielonych
mundurów, i od tych twarzy sczerniałych, zszarzałych na wietrze. Biły i padały
w serca warszawian! I łuny tryskały z rozchmurzonych twarzy, i iskry szły z 
oczu, a ogień
płynął i z ust, i z dusz. Ludzie płakali na ulicach! Nikt nie pytał o przyczynę 
łez.
Miasto pulsowało. Pieśń i okrzyki zrywały się, milkły i z nową wybuchały siłą.
Nikt nie myślał o spoczynku. Ci, co do szwadronu Deschampsa docisnąć się nie 
mogli,
biegli na Wolę. Szczytem szczęścia było mieć u siebie Francuza i gościć go.
Całowano ręce żołnierzy, tulono do twarzy poczciwie patrzące łby koni 
kawaleryjskich.
Gromadki dzieci przebiegały ulice. Starzec siwowłosy, ledwie na nogach mogący 
ustać, zrywał
się ze swego krzesła, mrugał na drepczącą jejmość i nucił pod nosem, przytupując 
ochoczo:
Słuchaj, Basiu, pono nasi biją w tarabany!
Florian nie ostał się fali, która porwała szwadron Deschampsa. Zagarnięty wraz z 
innymi
pod gościnną strzechę szlacheckiego dworku na Nowym Świecie, mimo wymawiań się a 
tłumaczeń,
musiał dotrzymać kompanii, ale kiedy pierwsze powitania a zapały rodaków minęły,
wysunął się cichaczem na ulicę i zawrócił pośpiesznie ku dawnym izdebkom pani 
Dziewanowskiej
na Podwalu.
Droga nie była łatwa do przebycia – mundur oficera strzelców francuskich co 
chwila stawał
się przedmiotem owacyj i wiwatów. Gotartowski jednakże wyśliznął się zręcznie 
jednej i
drugiej gromadzie ludu i, sunąc w cieniu pod murami, szczęśliwie był do 
kamieniczki dopadł.
Tu czekał go zawód. W izdebkach pani Dziewanowskiej mieszkał już ktoś inny. 
Sąsiedzi, a i
sam domu właściciel zapewnili, że pułkownikowa jeszcze jak przed Wszystkimi 
Świętymi
nocką się wyniosła, tak od tego czasu nikt jej ani córki nie widział. Florian 
wspominał na to,
że pani Dziewanowska; zabrawszy się onego pamiętnego dnia na kwaterę do 
bratanka, u niego
przebywać nie mogła i, nie tracąc nadziei, poszedł przez Kapitulną na Miodową, 
minął
pałac Branickiego, skręcił w Senatorską, obok rezydencji prymasowskiej, i dostał 
się na Daniłłowiczowską,
kędy był pan Jan Dziewanowski mieszkał. Lecz tu dawną kwaterę pana Jana
zastał zamkniętą.
Gotartowski chciał u sąsiadów zasięgnąć wiadomości, lecz kamienica prawie była 
jakby
opustoszała: kto żyw, wybiegł był na miasto wziąć udział w radości ogólnej a 
weselu.
Zawiedziony srodze Florian wyszedł był powoli na ulicę, postanawiając sobie 
powrócić tu
za dnia. Gotartowski czuł się znużonym, pospieszny marsz dał mu się teraz 
dopiero we znaki.
Do środka miasta wracać się ociągał, szukać chciał ciszy a wytchnienia. Sunął 
powoli Daniłłowiczowską,
a zastanawiając się, gdzieby mógł wypocznienie znaleźć, dojrzał wpółuchylone
drzwi winiarni. Nie namyślając się, wszedł.
Winiarnia była pusta. Stali nawet goście snadż przebywać musieli gdzieś podle 
Francuzów
na Krakowskim. Gotartowski osunął się ciężko na ławę za stołem i zażądał piwa 
grzanego.
Młoda szynkareczka na widok osobliwego munduru oficerskiego żwawo się zakręciła,
uśmiechnęła mile raz i drugi, duchem dzban żądanego napoju postawiła, a 
strzeliwszy ku szlifom
Floriana, zagadnęła śmiało:
– Toż chyba waszmość pan nie z naszych stron pewnie? Musi z daleka?
– At! – mruknął niechętnie Florian i zadumał się nad swoją troską.
Szynkareczka nie dała się zbić z tropu. Figlarne oczka nastawiła, pokręciła 
noskiem i zapytała
powtórnie, niby mówiąc wpół do siebie:
– Różne już mundury widziałam... i grenadierskie, i woltyżerskie, i pruskie, i 
rosyjskie, i
nasze, a co... takiego sobie nie przypominam. Waszmość pan chyba z adiutantów 
gubernatorskich?
– Mylisz się waćpani! – odrzekł nareszcie Florian. – Mundur to strzelców 
francuskich.
– Francuskich strzelców! – zawołała z odcieniem radosnego zdziwienia 
szynkareczka. – A
toż dopiero!... Że ja tego nie spostrzegłam od razu! Ot, głowa!... Hej, pani 
Wojciechowa! Pani
Wojciechowa!... Kumotrze!... Chodźcież, bo... gościa ci mamy nie lada... Pan 
oficer francuskich
strzelców! Jezu! Ani mi to nie przyszło na myśl... Niechże bo waszmość pozwoli, 
że mu
stół obrusem świeżym zaścielę... Tam, podle okna, niewygodnie... może tu, bliżej 
kominka!
Piwo, juści piwo, lecz może by też wino z korzeniami! Dobre wino? Pan oficer 
nietutejszy,
nie wie, a przecież u nas „Pod Kontuszem” co najprzedniejsi obywatele a szlachta 
pijają.
Szynkareczka uwijała się po winiarni; kręciła się żywo, a wołając niecierpliwie, 
zaglądała
do izby za szynkwasem. Zanim Florian zdołał coś odpowiedzieć a podziękować, w 
izbie gościnnej
ukazał się kusy, krępy mężczyzna w kubraku staroświeckim a jałowiczych butach i
wysoka, cienka starucha, o twarzy pokurczonej, zmarszczonej i jak piąstka spod 
białego czepca
wyglądającej.
– Czołem waszmość panu! – Maciej Kopytko, szewc, do usług... a obecnej tu wdowy 
a gospodyni
kumoter! – zaprezentował się mężczyzna, a wskazując na staruchę, dodał: – A 
to...
nasza Wojciechowa... trochę piastunka, a prawie familiantka.
Starucha dygnęła kapitanowi, Kopytko skłonił się i oboje pożerać zaczęli oczyma 
mundur,
kaszkiet i obszlegi Floriana.
– Rad, rad jestem... poznać! – bąknął Gotartowski.
– Waszmość pan daruje śmiałości! – ozwał się Kopytko. – Ale bo wprost spod 
Bernardynów
wróciłem i com się namordował, com natarmosił, żeby choć jednego dostać 
żołnierza,
lecz gdzie tam! Wstyd się przyznać... ledwie kawałek sukna francuskiego został 
mi w garści,
czego sobie darować nie mogę... bo on Francuz poczciwy brzydkie może powziąć o 
nas
mniemanie, obaczywszy tak srogie okaleczenie szarawarów.. Łaska atoli Boska 
czuwała
snadź, kiedy nam waszmość pana zesłała!... Wybaczaj waszmość, panie oficjerze, 
szewckie
natręctwo... lecz hej... dzień ci taki dzisiaj nadszedł, że i jak to onego 
czasu, nawet w pocięglu
serce się odzywa! Niechże bo kuma się zawinie a żwawo! Gość taki!... Toż chyba 
cała ulica
posinieje z zazdrości jednej...
– Bóg zapłać! Bóg zapłać za dobre, poczciwe słowo.
– Et! Panie oficjerze! – pochwycił wesoło szewc. – Za cóż bo Bóg miałby nam 
jeszcze
płacić?... To my raczej wszyscy w większej teraz niż kiedykolwiek jesteśmy 
względem niego
zaległości... Jest wino! Darujcie... darujcie... szewckiemu natręctwu... W wasze 
ręce... za pomyślność...
za... tego!... Tfy! Człowiek prosty zwyczajnie wygadać nie może... co ma na 
żołądku,
a co na wątrobie!...
– Moja gosposiu! – odezwał się znienacka kapitan. – Znacież wy dobrze okoliczne 
kamienice?...
– Czy znam! Panie oficjerze, a toż tu się urodziłam, tu rodzice moi trzymali 
jeszcze tę samą
winiarnię, tu przez dwa lata mieszkałam z moim nieboszczykiem, świeć, Panie, nad 
jego
duszą, tu mi zamarł na srogą gorączkę!... I tu od trzech lat żywot samotny wiodę 
z tą oto
Wojciechową i z rodziną kumotra, co w tej samej kamieniczce kunszt prowadzi!... 
Ja bym
kogo nie znała...
– A nie słyszeliście o panu... Janie Dziewanowskim?
– Czyśmy nie słyszeli?... – wmieszał się imć Kopytko. – Toć, panie oficjerze... 
jednej
przyszczypki na bucie nie było, która by z mego nie wyszła warsztatu! Pan 
Dziewanowski toć
mieszkał tu, niedaleczko, w dwóch izdebkach... Zacny szlachcic i podobno oficjer 
nie lada.
– U mnie to prawie codziennym bywał gościem!... Ledwie z rana okiennicę odemknąć
zdołam, a już drzwi się z trzaskiem otwierają i słyszę głos pana Jana, Dzielny 
kawaler... –
zakończyła z westchnieniem szynkarka.
– A czy nie wiecie nic o stryjence pana Dziewanowskiego? Szynkarka z kumotrem 
spojrzeli
na siebie znacząco. Ostatni ozwał się smutnie:
– Niby o pani pułkownikowej Dziewanowskiej?...
– Tak, tak właśnie! – potwierdził gorąco kapitan.
– Przepadła, przepadła i ona, i jej córka! Florian zbladł.
– Co – jak to przepadła?!...
– Ach! Panie oficjerze... nie ona jedna, biedaczka! Więcej ich było ofiar 
takich.
– Na miły Bóg, mówcie mi całą prawdę! Kopytko głos zniżył:
– Pani pułkownikowa sprowadziła się na kwaterę bratanka, jakby zaraz po jego 
wyjeździe...
Pomnę doskonale... akurat byłem był z butami poszedł, aż ci tu drzwi uchyla 
panna... i
mówi – nie ma Jasia, pojechał, nie wiadomo kiedy powróci!... Od słowa do słowa, 
dowiedziałem
się, jako niby imć pan Dziewanowski bratem stryjecznym jej wypadał... Owóż...
– Pozwólcie, kumotrze – przerwała szynkarka – ja to lepiej opowiem, bom patrzyła 
prawie.
W tydzień może, jak pan Dziewanowski po raz ostatni był w winiarni, około 
południa patrzę...
a tu walą ulicą Prusacy z milicjantami... Myślę, nie przypadek ich tu prowadzi w 
naszą
zaciszną uliczkę. Wyjrzałam, zawołałam na Wojciechową, a sama chuścinę na głowę 
i lecę
zobaczyć, co się dzieje!... Aż powiadają, że ci spisek jakiś odkryli i pana 
Dziewanowskiego
przyszli szukać... Co się tam działo na górze, tego nie wiem, bo straż nikogo w 
korytarz nawet
nie puszczała... Bobrowali może tam ze dwie godziny. Potem wóz sprowadzili. Na 
wozie
usadowili panią pułkownikową i jej córkę i wywieźli na odwach... stamtąd pono... 
dalej jeszcze
wyprawili!... Lecz co to panu oficjerowi?!...
– Nic, mówcie dalej! – rzucił Florian zaciskając zęby i tłumiąc w sobie wybuch 
żalu.
– Niewiele już zostaje do mówienia. Wywieźli, i jak kamień w wodę. W jakiś czas 
potem
patrzę, kto wchodzi, aż ci sam imć pan Jan. Aż się przelękłam... Akurat siedział 
tu za stołem,
jak waszmość... Biadał, narzekał, kłopotał się... lecz cóż mógł poradzić, samemu 
pilno mu
było gdzieś, a i Prusaków strzec się musiał, bo choć to plugastwo za Wisłę się 
już wybierało,
lecz pewnie by mu nie darowali. Potem znów jakiś chłop z babą się zjawili. 
Chodzili od domu
do domu a o panią Dziewanowską się przepytywali. Baba, jak sama powiadała, aż na 
policję
chodziła się pytać, bo niby jej pani pułkownikowa winna była sporo grosza. Na 
policji powiedzieli,
że pani Dziewanowską jest oskarżona o udział w spiskowaniach tych, co się do 
Francuzów
wykradali... i że wysłano ją... gdzieści za karę!... Gdzie, nie pamiętam!... 
Baba z chłopem
zakręcili się i przepadli. Oj, panie oficjerze... Nie jedne one!... De Tilly 
nikomu nie darował,
choćby dziecko schwycił, to i to skatował... A ów Köhler, co niby poczciwego 
udawał
i do polskich panów się mizdrzył... Prusak był, taki sam zapamiętały jak 
inni!!...
Florian milczał, ostatka sił dobywając, aby nie okazać słabości. Wielkie krople 
potu spływały
mu po twarzy.
Teraz jasno mu się przedstawiało dziwne zachowanie Dziewanowskiego i one słowa, 
które
był do niego wyrzekł przy pożegnaniu... Zośka przepadła... zginęła prawie... 
zmarnieje tam w
tej niewoli!...
Gotartowski podniósł się ociężale z miejsca – duszno mu było w tej małej izdebce 
gościnnej.
– Pozwólcie, gosposiu! Pora na mnie.
– Już pan oficer odchodzi!... Niełaskaw! – zakrzyknęła ze szczerym żalem 
szynkareczka. –
A przecież i kwatera by się znalazła!...
– Nie. Bóg zapłać! Ileż się należy ode mnie?...
– Panie oficjerze! Chyba tej nam krzywdy nie wyrządzisz, abyś w dniu tak 
radosnym niewolił
nas do przyjęcia pieniędzy! – rzekła nieśmiało szynkarka.
– A jeżeli waszmość koniecznie chciałbyś na kwit pójść z nami – podtrzymał 
mistrz Kopytko
– to już ostańcie tutaj! Noc późna. Nie sajety, nie salony, lecz wygoda wszelka 
się najdzie
u mnie, a żonisko...
– Ani sobie kumoter do głowy nie dopuszczaj, bym mu pana oficjera pozwoliła... 
Ho, ho!
Cóż to, niby mu krzywda się stanie? Nie mam tu gościnnego alkierzyka?...
Kum z kumą do nie lada się zbierali swarów, lecz Florian przypasał pałasz i 
rzekł wstając:
– Ani u was, ani u was ostać nie mogę... Darujcie... Po dniu, da Bóg, zajdę... 
nie teraz. Za
serca zacne dziękuję. Patrzeć tylko, inni przyjdą, wiela ich przyjdzie może... 
gości nie zbraknie
nikomu!... Bywajcie!...
Szynkarce oczy wilgocią rozbłyszczały. Zastąpiła Florianowi drogę.
– Panie oficjerze! – szepnęła cicho. – Wam czegoś markotno!... Miarkuję, 
możeście pani
pułkownikowej bliscy! A może i imć panu Janowi!... Napraszać się nie śmiem!... 
Wola wasza!
Skromne izdebki!...
Gotartowski spojrzał serdecznie w liczko szynkarki, rękę jej ścisnął i na ulicę 
wyszedł.
Tu dopiero uczuł niemoc a wyczerpanie. Pulsa wszystkie biły mu do głowy, krwawe 
plamy
ukazały mu się przed oczyma, pierś rozpierał ból suchy, drętwy.
Szedł niby we śnie, przez mgłę ledwie widząc przed sobą w łunach światła spowite 
domy i
ulice. Gwar a okrzyki, tu i ówdzie się rozlegające, drażniły go, napawały bólem, 
szarpały. I
pytał samego siebie zdziwiony – czego ludzie ci tak się cieszą, czym tak się 
radują?!...
Florian biegł prawie, gorączką trawiony wewnętrzną, biegł prosto przed siebie, 
zakręcając
ledwie wówczas, gdy ciągnąca się przed nim ulica załamywała się nagle lub 
kończyła w dwie
różne strony idącym rozgałęzieniem.
Myśl o Zośce kołatała się w nim, snując mu obrazy pełne grozy. Wszystkiego od 
Prusaków
mógł się spodziewać. W zapamiętaniu swym nie znali oni litości, w przemocy a 
gwałcie –
pomiarkowania. Im pewniejsi byli bezkarności, tym zwierzęcość ich występowała 
silniej!...
Wiedział o tym Florian nie od dziś.
„Przepadła, przepadła dla ciebie... na wieki!” – szeptał mu jakiś głos ponury, a 
równocześnie
błąkające się na ulicach cienie układały się w szyderczo wykrzywioną twarz 
Schmidta.
I oto bunt zerwał się pod czaszką Floriana.
Za lat tyle walki, za oddanie się, za zaparcie, za głód, za rany, za tęsknotę... 
takaż go spotyka
nagroda?...
Wzniósł oczy do góry. Niebo pogodne, szafirowe skrzyło się milionami gwiazd.
Florian chciał złorzeczyć, naraz uląkł się i zatrzymał. Wzrok spuścił ku ziemi i 
zadrżał... O
krok przed nim z lekkim szmerem Wisła toczyła swe fale...
Kapitan przeżegnał się. Jeden ruch jeszcze, a stoczyłby się z urwistego brzegu 
na dno rzeki.
Gotartowski cofnął się od brzegu i, uszedłszy kilkadziesiąt kroków, osunął się 
ciężko na
zwalony nad Wisłą budulec i tu zastygł prawie w szarpiącym go bólu.
Księżyc wysunął się spoza obłoków i oświetlił obydwa wybrzeża. Przeglądał się w 
błyszczących
krzyżach na wieżycach kościołów i w wypolerowanym szpontonie83 pruskiej 
placówki,
w jasnym nurcie Wisły i w lśniących kałużach Pragi, w mosiężnych kaskach dragoni
francuskiej i w końcach pik widet kozackich armii Benigsena. Zamek królewski 
rysował się
na jasnym tle nieba czarno, smutno, jakby w zadumie o świetnej przeszłości 
pogrążony, jakby
rozpamiętywał minione czasy.
Naraz na skraju tarasów zamkowych ukazała się wysmukła postać mężczyzny, spowita
burką szeroką. Postać mierzyła wzrokiem dalekie horyzonty, wodziła oczami po 
złomach
spiętrzonych murów Warszawy i zawróciła krokiem powolnym ku Wiśle.
Mężczyzna zatrzymywał się często, niby ważył coś w umyśle i znów szedł, bez 
widocznego
celu, kołując wśród wyboistych nasypów i porozrzucanych kłód drzewa, aż zbliżył 
się ku
stronie, gdzie leżał Florian. Na widok bezwładnej sylwetki Gotartowskiego, jakby 
rozciągniętej
w śmiertelnym skurczu na stosie bali, mężczyzna zatrzymał się. Zawahał się przez
chwilkę, a potem śmiałym, elastycznym krokiem podszedł do Floriana i za ramię go 
ujął.
– Hej!... Przyjacielu! – zawołał. – Cóż to?!... Na ziąb taki przyszliście 
noclegu tutaj szukać...
Florian poruszył się jakby w gorączce. Nieznajomy, przyjrzawszy mu się bliżej, 
poznał
mundur francuski.
– Hm! To go, widzę, uraczyli! Francuz jakiś pewnie! – mruknął do siebie i ozwał 
się ponownie
czystą francuszczyzną:
– Dalej, wstawajcie! Noc zapada, gdzie wam się tu wycierać!
Gotartowski podniósł zwolna ociężałe powieki, głos nieznajomego wydał mu się 
nieobcym.
Ten ostatni nalegał żywiej:
– Nie ociągajcie się, bo wam ta gościnność dać się może we znaki!... Mróz, mróz 
idzie!...
A w dodatku, nie bardzo tu może być bezpiecznie!
– Zostawcie mnie! – wyjąkał z wysiłkiem Florian, usuwając rękę mężczyzny. – Mnie 
tu
dobrze!...
Światło księżyca padło wprost na Floriana i przejrzało się w jego złotych 
kordonach oficerskich,
wyglądających spod płaszcza. Nieznajomy podsunął się żywiej.
83 S z p o n t o n – rodzaj krótkiej piki-halabardy, używanej przez oficerów 
wojsk pruskich.
– Co widzę?!... Oficer... tutaj?!... Polak? Wstańże waszmość!... Ani myśli, 
żebym cię tu
zostawił! No, wesprzyj się na mnie. Tak! Na każdego przyjść może. Podejmowali 
was sercem!
Bo aż wam w głowę a nogi weszło!... No... teraz!
Nieznajomy ujął silnie Floriana i postawił go na nogi.
– A teraz... poprowadzę was ku miastu!... Florian ustąpił na bok. Przytomność mu 
wróciła.
– Dziękuję, nie trzeba! – rzekł głucho. – Waszmość jesteś w błędzie... za 
podchmielonego
mnie masz! Bywają chwile... że człowiekowi lepiej byłoby spić się...
Nieznajomy utkwił bystry wzrok we Florianie i ozwał się znienacka:
– Wszak to mości Gotartowski?!... Kapitan drgnął, spojrzał na nieznajomego i 
szepnął z
pomieszaniem:
– Książę!...
– Toż dopiero spotkanie?! Jakimiż drogami chadzasz waszmość, że cię tu, aż na 
tym pustkowiu,
zdybałem?... Bo ja... jak zwykle, przechadzkę moją odbywam... i błąkam się!... 
Lecz
waszmość, waszmość... o tej porze?
– Tak przyszło na mnie... Wasza książęca mość... sam nie wiem.
– Zdajesz się być czegoś strapionym!... No, chodź wasze ze mną! Chodźmy stąd!...
Florian szedł za Poniatowskim z głową zwieszoną. Wspomniał był właśnie, że 
niedawno
kroczył tą samą drogą z Zośką... i boleść znów targnęła nim silniej.
W głębi, pod Zamkiem, ukazały się oświetlone drzwi pałacu Pod Blachą. 
Poniatowski rzucił
nagle:
– A gdzie, mości Gotartowski, kwaterujesz?...
– Gdzie kwateruję? – powtórzył Florian zbierając myśli. – Sam nie wiem jeszcze, 
mości
książę!...
– To chodźże do mnie.
– Czyżbym śmiał?
– No... nie bój się... kąt się jaki taki znajdzie! – zakonkludował z uśmiechem 
Poniatowski.
– Kłopotu mi nie przysporzysz, a rozgrzać się potrzebujesz.
Florian chciał się jeszcze wymawiać, lecz książę Józef rzekł urażony:
– Chyba że ci dach mój nie po sercu, w takim razie nalegać nie śmiem.
– Wasza książęca mość, to jeno przekonanie, że niegodnym się czuję zaszczytu...
– Bajesz waszmość! Żołnierz żołnierzowi równy – odparł Poniatowski i zawrócił w 
stronę
pałacu.
Florian, idąc z księciem, minął szereg z wyszukanym przepychem urządzonych 
salonów,
tonących w półmrokach przyćmionych świateł, i znalazł się znów w tym samym 
wymuskanym,
cackami zastawionym gabinecie, w którym pamiętną z nim prowadził rozmowę. 
Poniatowski
jednak zatrzymał się tu tyle tylko, aby zabrać ze sobą świecznik, i poprowadził 
Floriana
przez długi, wąski korytarz do dwóch obszernych izb.
– No, jesteśmy u siebie! – zagaił wesoło książę, stawiając świecznik na stole.
Za czym zadzwonił na pokojowca i wydał mu jakieś rozkazy.
Gotartowski, mimo przygnębienia a wyczerpania, jął się z ciekawością po tych 
izbach rozglądać,
nie mogąc się oprzeć pewnemu zdziwieniu.
Izby te bowiem w niczym reszty pałacu nie przypominały. Ściany proste, w poważne 
u
sklepienia łuki ujęte, ledwie że bielone, przypominały owe staroświeckie 
komnaty, w których
surowość obyczajów z rycerskimi przymiotami bratać się lubiła. Stoły, krzesła i 
ławy skromne,
drewniane; w drugiej komnacie łoże wąskie, twarde, skórą jelenią okryte, na 
ścianach kilka
miniatur, portret króla Stanisława, ciemnym zasłonięty welonem. Broń 
porozwieszana ponad
kopersztychami84, a zresztą ni cienia onej zniewieściałości, ni śladu 
wyszukanego zbytku,
84 K o p e r s z t y c h – miedzioryt.
jakim się reszta pałacu Pod Blachą odznaczała. Tu, za tym kurytarzem, był jakby 
inny świat
zgoła, mieszkał inny człowiek.
Pokojowiec ustawił tacę na stole z winami a posiłkiem. Książę zrzucił burkę, 
naciągnął
kubrak wojskowy i przyzwał do stołu Floriana.
– Siadaj waszeć! Niech i mnie wolno będzie w dniu tym powitać w tobie zwycięską 
armię!
Jedz, pij waszmość, nie trucizna.
– Wasza książęca mość, czymże sobie zasłużyłem...
– Wszyscy... wszyscy jesteście jednacy! – odrzekł porywczo Poniatowski, targając 
ręką
pierścienie swych kruczych włosów. – Wy, obrońcy ojczyzny! Nie po myśli wam 
Poniatowski,
bo patrzy głębiej! Naród powstaje... Może już powstał... Armię zbierzecie i co 
dalej?!...
– Armii tej potrzeba będzie wodza! – rzucił Florian pasując się z niemocą, która 
go znów
chwytać zaczynała.
– Wodza – powtórzył w zamyśleniu książę Józef. – Ha! Przecież jest pan 
Dąbrowski, ba i
pan Zajączek także kręci się pewnie. Owszem, tędzy żołnierze. Naczelnik bo 
odmówił...
– Prawda, wasza książęca mość! – ozwał się w uniesieniu Gotartowski, tracąc 
panowanie
nad sobą. – Naczelnik nie przyjął cesarskich propozycji i... cóż w tym 
dobrego?!... Może prosta
natura moja tej subtelności pojąć nie umie, lecz odmowa ta mi się nie widzi!...
– Bo nie rachujesz, jaką odpowiedzialność wziąłby na siebie. Wszak na jego głowę 
spaść
by mogły złorzeczenia całego narodu!... Jemu nie wolno i nikomu nie wolno – 
przykładać
ręki do dzieła tego bez gwarancyj należytych. Łatwo jest imienia sławnego 
nadużyć!... Czasem
jedno nazwisko może szalę przeważyć!... Naczelnik spełnił swój obowiązek. Zbadał 
intencję
i cofnął się.
– Daruje wasza książęca mość, lecz mnie to nie przekonywa – nie!...
Poniatowski zasępił się groźnie.
– Co wasze?!... Chcesz, aby na nową zgubę wyprowadzić tysiące?... Chcesz, aby 
znów legiony
marły na podzwrotnikowych wyspach i pustyniach?! Z lekkim sercem skazałbyś naród
na niedolę, na sieroctwo?!...
– Mości książę! Pomnę, gdy prostym będąc żołnierzem w brygadzie imć pana 
Dzierżka,
stałem pod Markuszowem. Wówczas nadjechał do obozu wysłaniec królewski, 
pułkownik
Kirkor. Treść przywiezionego pisma wkrótce była nam znaną. Było to zawiadomienie 
o przystąpieniu
króla do konfederacji targowickiej. I do dziś dnia pomnę słowa odpowiedzi waszej
książęcej mości: „Raczej należało obierać śmierć chwalebną”. I słowa te wryły mi 
się głęboko
w duszę. Może te tysiące z ochotą zniosą dolę, jaką im przeznaczenie gotuje?
Poniatowski szarpał niecierpliwie fałdy żabotu. Gotartowski mówił dalej głosem 
cichym,
słabnącym:
– Ja nie wiem, mości książę, przebaczenia proszę, lecz tam, na polach szerokich, 
na równinach
wielkich, wśród huku dział, pobudek wojennych, lepiej, jaśniej niż tu! W legii 
ciężko
było a ochoczo. Niewygód wiele, głód codziennym był gościem, żołdem była nam 
wiara w
przyszłość. Może się mylę, może błądzę... lecz inna rzecz, gdy pojedynczy człek 
staje i mówi:
„Pójdźcie ze mną, ja was poprowadzę” – a inna, gdy korna gromada zwraca swe 
błędne oczy i
żebrze: „Idź z nami, za twoim iść chcemy przewodem!”...
– Człowieku, zastanówże się nad tym, co mówisz! – krzyknął Poniatowski. – Toć w 
mgle
więcej treści niż w twoich supozycjach. Kto najdotkliwiej dał się nam dotąd we 
znaki? Kto
najgwałtowniej chce zetrzeć z nas piastowe znamię, kto siły swej użył na 
bezprawie, przemoce
najcięższe?! Austria! Z kimże teraz wasz odnowiciel w przyjaźni, kto mu zaręczył 
neutralny
spokój, z kim jest w przyjacielstwie? Z Austrią! Czy trzeba mówić dalej? Zdaje 
ci się, że
dla miłości naszej Bonaparte zerwie przymierze i trzecią potęgę na głowę swej 
armii zwali?!
Mrzonki! Powołujecie ludzi pod broń, formujecie oddziały, a wiecież, dokąd one 
iść mają?
Odpowiedz!...
– Ja – szepnął w gorączce Florian – ja chcę umrzeć!... Poniatowski spojrzał 
niespokojnie
na bladą, zmienioną twarz Gotartowskiego i zapytał pośpiesznie:
– Co waszeci?
– Nic! – jęknął kapitan, na próżno broniąc się raptownemu osłabieniu. – Tyle 
dni... nocy
tyle... daremnie!... Dziewanowski coś wiedzieć musi!... Zabrali ją... 
wywieźli... Dom pusty...
nikogo... i znów sam.
– Waszmość chory jesteś?! Napij się wina... to cię orzeźwi... i na spoczynek. 
Jam tu waszeci
niepotrzebnie rozmową tą trudził, nie pomyślawszy o twoim niewywczasie.
Florian nie odpowiadał. Książę zatrwożył się niepomału nagłą chorobą 
Gotartowskiego.
Zadzwonił na służbę i kazał przywołać natychmiast medyka. Tymczasem 
wpółomdlałego
Floriana ułożono na naprędce przygotowanym posłaniu w alkierzyku, za komnatą 
sypialną
księcia.
Medyk opatrzył Floriana i leki pośpiesznie zaaplikował. Choroba, według jego 
zdania,
była ciężka, bo silnie gorączkowa, tak że bez krwi puszczenia się nie obeszło i 
na lada driakwi
poprzestać nie można było.
Poniatowski zafrasował się szczerze chorobą Gotartowskiego i nakazał medykowi 
mieć o
nim pilne staranie.
Medyk, zmiarkowawszy z relacji służby, że chory nieznanym zgoła jest tylko 
oficerem,
doradzał księciu, aby go gdzie w oficynach ulokował, chory bowiem, będąc w 
gorączce,
snadnie mógł wpaść w malignę, a tym samym spokój księciu zakłócać. Poniatowski 
mimo
uszu puścił rady medyka, Floriana kazał w alkierzu pozostawić i wszelką opieką 
otoczyć.
Pusto było na drodze od Błonia ku Warszawie idącej. Ta część kraju po dniach 
gorączki,
po nocach, pełnych szczęku oręża i alarmujących wystrzałów, spoczywała we śnie 
miarowym,
spokojnym. Armia francuska szeroko rozrzuciła swe pułki i widety. W środku niej
można było nie troszczyć się już ani o spóźnione gromadki jeźdźców, ukazujących 
się na drogach,
ani o całe bodaj oddziały. Przestano się niepokoić i oddalonym tętentem, i 
dźwiękiem
sygnałów. Ten, co jechał drogą, swoim być musiał, bo któż by się ważył między 
rozstawione
kolumny francuskie wkraczać?
Spało Błonie. Spała snem twardym Warszawa. A tymczasem drogą, przez Błonie 
idącą,
pędziło dwóch jeźdźców. Jeźdźców dziwnych i ze stroju, i z zachowania się, i z 
zamienianych
niekiedy, urywanych wyrazów.
Pierwszy, otulony krótkim, zielonym surdutem, podbitym futrem, w łosiowych 
spodniach,
w nasuniętym mocno na czoło stosowanym kapeluszu, przekręconym według mody 
rewolucji
i Dyrektoriatu, parł naprzód białego jak mleko araba.
Drugi, w wielkim zawoju wschodnim, w białym burnusie, zarzuconym na jaskrawą 
odzież,
z wielkim kindżałem i krócicami za pasem, jechał o dwa kroki za pierwszym 
jeźdźcem na
koniu jak kruk czarnym.
Arab pruł powietrze i sunął naprzód sam, bez ostróg, bez targnięcia cugli. 
Cwałował a płynął,
zda się. Suchy, kształtnie wygięty kark ani drgnął prawie, chody prężyły się i 
zginały z
siłą niepomierną a giętkością i wdziękiem. Krew w arabie grała, każda żyłka 
delikatnych a
stalowych pęcin drgała, błyszczące oczy rumaka toczyły ognie. Niekiedy arab 
szarpał niecierpliwie
munsztukiem, zgrzytnął cisnącym mu pysk żelazem lub zarżał przeciągle, 
dźwięcznie,
hardo.
Kary dążył tuż za siwym, ani razu nie ważąc się łba przedeń wysunąć, ani 
usiłując nawet
pójść z nim w zapasy.
Jeździec w burnusie zdawał się konia swego naśladować. Z bałwochwalstwem jakimś 
pędził
za pierwszym jeźdźcem, nie spuszczając zeń wzroku. W jego zaniedbanej, 
pochylonej
postaci każdy ruch mówił, że jest cieniem tego, co jechał przed nim, że rzeczą 
jego jest zgadywać
i spełniać.
W karczmie przydrożnej pod Błoniem migotało spóźnione światełko. Pierwszy 
jeździec
osadził nagle araba przed karczmą i rzucił ostro:
– Rustan!...
– Sire!85 ...
– Może tu kogo znajdziesz!... Zapytaj się o drogę. Jeździec w burnusie jednym 
rzutem
ciała zeskoczył z konia, cugle na kark mu cisnął i wpadł do karczmy.
– Sire! – zaraportował. – Nie podobna się z nimi rozmówić!...
– Żołnierzy – oficerów?
– Ani jednego.
Jakby na potwierdzenie słów Mameluka drzwi karczmy otworzyły się szeroko – w 
progu
zarysowały się trzy ciekawie patrzące ku drodze cienie.
Bonaparte zakrzyknął ostro po francusku. Jedna z postaci, odgadłszy, że ktoś ją 
przywołuje
– wysunęła się ku przodowi i zgięła się nisko.
– Droga do Warszawy? – zagadnął Bonaparte znów po francusku.
– Psieprosiem wielmożne osobe... może osobe życzy przenocować? Ojej? Poszczeli 
się
znajdzie! Dziękować Bogu, różne oficery już nocowali.
– Varsovie!86 – krzyknął niecierpliwie Napoleon, nie rozumiejąc uprzejmych 
zaprosin.
Karczmarz skurczył się do ziemi prawie.
– Co wi... Ja nic nie wi!... Co mnie do tego? Byli panowie Prusaki, teraz są 
wielmożne
Francuzy! Ojej! Czy to ja trzymam rogatki! Żadne kopytkowe nie ma! Jadą sobie 
drogą...
niech sobie jadą!...
Bonaparte targnął się niecierpliwie, aż arab zarył kopytami.
– Rustan! Co robić!
– Ty wiesz... sire! – odrzekł Mameluk chyląc głowę, a ręce krzyżując na 
piersiach.
– Bacz na konie! Musimy się tu zatrzymać. Może kurier lub ktokolwiek, do 
pioruna, przejeżdżać
będzie, co nam drogę wskaże!
Napoleon zeskoczył lekko z konia, rzucił cugle Rustanowi i pewnym krokiem wszedł 
do
karczmy – prowadzony przez Żyda arendarza i Żydówkę.
Karczma pod Błoniem była, jak wszystkie ówczesne karczmy, brudna, ledwie 
okratowanym
szynkwasem, ławami i kilku stołami zastawiona, oświetlona syczącą łojówką, 
zatkniętą
na gwoździu przy szynkwasie, pełna zaduchu, świecąca pustką.
Bonaparte rzucił okiem po izbie, wzdrygnął się i, nie zwracając uwagi na 
szwargocących
doń Żydów, jął wielkimi krokami mierzyć karczmę.
Arendarz tymczasem z Żydówką dreptał za swoim gościem i napraszał się.
– Wielmożna osoba może życzy krupnik? Taki krupnik jak u Moszka, hę... to jego 
może
na całym świecie nie ma! Nie?!
– Czekaj, czekaj! – przerwała starsza Żydówka. – Co ty wielmożne osobie 
zawracasz głowę
z krupnikiem! Osoba pyje może samo wyno! Proszę wielmożnego pana... ja doradzę, 
ja
powiem... maślacz!!... No – już!... Maślacz!!
– Salcza! Jejej! – dziwiła się druga Żydówka. – Tobie się zdaje, że każdy musi 
pić zaraz!
Wielmożny oficer... może chce jeść! Jedno słowo! Osiem jajki na jajecznicę! Co?! 
Mam głowę?
– Tsyt! Sza!! – wmieszał się arendarz. – Najpierw kuń! Potem oficer! Taki jest 
wojskowy
porządek!... Może dwie miarki owsa?
85 S i r e ! (franc.) – Najjaśniejszy Panie!
86 V a r s o v i e ! franc.) – Warszawa!
Bonaparte nie zwracał z początku uwagi na bezładne okrzyki i na to asystowanie 
mu, lecz
nagle uczuł, że go ktoś trącił w ramię. Odwrócił się ostro i chciał zgromić 
śmiałka – lecz ujrzawszy
pociesznie wykrzywioną trójcę, która, mlaskając językami i gestykulując żywo,
chciała mu na migi wytłumaczyć, jak znakomicie karczma była zaprowiantowana – 
roześmiał
się.
Karczmarzowi tego znaku było potrzeba. Bez ceremonii zbliżył się już do 
Bonapartego,
ujął go pod ramię i do ławy poprowadził – kurz strzepnął połą chałata i gościa 
usadowił, za
czym, skinąwszy na Żydówki, jął zastawiać cynowe talerze, kubki, butelki, chleb, 
ser, jaja
gotowane. Aż starsza Żydówka go napomniała:
– Moszek! Moszek! Ty nie wiesz, co robisz!... Taki... ni wojskowy, ni 
szlachcic... on ci
może nie zapłaci!...
– Co to nie zapłaci! Niech spróbuje!
– Wielka rzecz!... Mało to rozbójników rozmaitych! Sam jeden – no, we dwu po 
nocy się
włóczą!...
Uwaga Żydówki podziałała piorunująco – zapał karczmarza ostygł w jednej chwili. 
Spojrzał
nieufnie na gościa.
Bonaparte, ubawiony niespodziewaną przygodą i tym niezwykłym otoczeniem, oglądał
ciekawie butelki, próbując wyrozumieć, co w nich było. W końcu odsunął od siebie 
i jadło, i
naczynia, czym arendarza i Żydówkę wyprowadził z cierpliwości.
– Co, co to jest! – krzyknął Żyd. – To... to kazał sobie naznosić, a teraz nie 
chce mu się
jeść... nie chce pić! Nie chce może płacić!...
– Widzisz, ja od razu mówiłam! – przytakiwała starsza Żydówka.
– Salcza!... Leć po sołtysa! – dysponował Żyd. – Zobaczymy! Pierwszy lepszy taki 
co się
włóczy! Może już tu nie ma ludzi?! Moje pieniądze? Mnie się należy!... Ja tu 
karczmy za
darmo nie trzymam!... Tu nie może być żadne rozbójstwo!...
Karczmarz coraz natarczywiej jął przyskakiwać do gościa. Hałas się wzmagał. 
Bonaparte
zachmurzył się z lekka, lecz w tejże chwili za ścianą, w przyległej komorze 
rozległ się cichy
chrobot. Drzwi się uchyliły powoli... w głębi dał się słyszeć krótki okrzyk 
przerażenia.
Karczmarz z Żydówicami, zacietrzewiony myślą o niechybnej stracie, nie zwrócił 
uwagi
na ruch w komorze i jął gwałtowniej jeszcze gestykulować a nawoływać:
– Tak robią francuskie wojaki!... Tfy!... Ja nie da...
Żyd nie skończył zdania, bo w tejże chwili drzwi od komory otwarły się ze 
stukotem i
dwie tęgie postacie rzuciły się na karczmarza.
W izbie powstał tuman pyłu, jakiś pisk krótki, przeraźliwy, a potem łomot 
wyrzucanych do
komory ciał i dziwaczne nawoływania:
– A przyłóżże mu, niezdaro! Ha, psiawiary! Kości wam pogruchoczę!!... Jasia!!! 
Sacrebleu!!.
Ogryzki!
Bonaparte porwał się był w pierwszej chwili zza stołu i chwycił za szpadę, lecz 
zanim
zdołał wyrozumieć, kto z kim i kto się tak gwałtownie rozprawił z Żydami – w 
izbie dwa głosy
ryknęły z mocą:
– Vive l’empereur!
Rustan z kindżałem w zębach i odwiedzionymi krócicami stanął już przy cesarzu.
Napoleon spojrzał bystro ku dwóm prężącym się w głębi postaciom i zagadnął 
krótko:
– Coście za jedni?!...
— Maciej Żubr... podoficer – wyrzucił gwałtownie wielki chłop i głos uwiązł mu w 
gardle.
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii... pierwszego batalionu!... – 
odpowiedziała
śmielej przysadzista baba, choć głos jej drżał, język kaleczył francuskie 
końcówki.
– Legii?! Włoskiej?!
– Tak jest... général... Święty Antoni, to bym głupstwo palnęła! Najjaśniejszy 
panie!
– Byliście w bitwach?!...
– Adyga, Hohenlinden, Salza... Marengo! – recytowała baba. Napoleon skrzywił się 
nieznacznie.
– Ty byłaś?!...
– Byłam!
– A ten człowiek?
– To... najjaśniejszy panie, nie człowiek, tylko mąż!
– Byłeś więc także?
– Był, najjaśniejszy panie! – potwierdziła gorąco markietanka.
– Ciebie się nie pytam! – napomniał babę cesarz. Żubrowa nagle straciła rezon, 
chciała się
wytłumaczyć, lecz francuszczyzna cała ją odbiegła.
– Najjaśniejszy panie – zaczęła wskazując na głowę męża. – Tutaj, to on nic, ale 
co tego...
do batalii bardzo mocny!...
– Drogę do Warszawy znacie?
– Stamtąd powracamy!
– Więc prowadźcie natychmiast. Konie może tu są!...
– Wedle rozkazu! – huknął tym razem Żubr całą piersią.
– Już... już... gębę rozpuszcza! – mruknęła pod nosem Żubrowa.
Bonaparte wyszedł na drogę i skinął na Rustana, aby podał mu konia. Zanim atoli 
zdołał
dosiąść araba, tuż za sobą usłyszał bezładny tupot. Obejrzał się. Żubr i Żubrowa 
na małych
chłopskich konikach siedzieli już na oklep.
Arab ruszył naprzód, za nim kary, a w tyle pomykać zaczęły mierzynki. Z początku 
kawalkada
szła dosyć zgodnie, lecz naraz chłopskie koniki, do wolnych snadź tylko 
przyzwyczajone
pociągów, jęły ustawać. Mimo wysiłków ze strony Żubra i Żubrowej dystans między
nimi a Rustanem zwiększał się coraz bardziej, nadto bułanek podoficera, ledwie 
na jednym
prowadzony kantarze, upierał się i zdradzał ciągłą ochotę do niesubordynacji. 
Próżno Żubr
cisnął go kolanami, kopał z lekka, cmokał, głosem zachęcał – bułanek grzywę 
jeżył, dyszał
ciężko i zwalniał biegu.
– Jasia! – szepnął błagalnie podoficer.
– Widzisz... ty niedołęgo! – oburknęła go baba. – A chciało się takiemu do 
kawalerii! Mnie
co do tego! Wędruj sobie na piechtę! Myślisz, bardzo mi twoja kompania 
potrzebna?...
– Nie gadaj... nie poradzi! – odrzekł łagodnie Żubr. Markietanka chciała 
energicznie zgromić
męża, lecz i jej szronek zaczął się w tej chwili wspinać, a łeb ku domowi 
odwracać. Baba
zaklęła przerażona – burnus Mameluka ledwie się już migał w oddali, na drodze.
– Święty Antoni... a to ci psie szczęście! Macieju, zdzielże go choć pięścią.
Podoficer zawahał się, lecz markietanka zawróciła gwałtownie cuglami szronka i 
wrzasnęła
po raz drugi:
– Zdziel, mówię... bo zginiemy!
Nawykły do ślepego posłuszeństwa Żubr pochylił się, pięść wzniósł do góry i 
uderzył nią
konia Żubrowej, aż się ten rozpłaszczył.
Poczęstowany tak potężnym razem szronek wspiął się jak wicher, wysunął się 
naprzód.
Markietanka ledwie przy boku araba zdołała zwolnić zapały chłopskiego konika.
Bonaparte, który zamyślony galopował naprzód, obrócił się nagle ku Żubrowej:
– Drogi jesteś pewna?
– Najzupełniej, najjaśniejszy panie, tylko ariergarda87 nie ma arabów!...
– Jak to?
– Nie możemy nadążyć!...
Bonaparte ściągnął araba. Konie przeszły w truchta.
Żubr zdołał się przybliżyć.
87 A r i e r g a r d a – straż tylna wojska.
– Daleko jeszcze do Warszawy?
– Dobra godzina!...
– W ilu bitwach byliście?
– W trzydziestu dwu... dziś trzydziesta trzecia!
– A!! Krzyże macie?
– Mamy! – odparła z fantazją markietanka.
– Jakie?
– Ze... chrztu świętego!
Napoleon spojrzał bystro na Żubrową.
– Nie o te pytam! O wojskowe.
– Nie ma, ale będą, najjaśniejszy panie!
– Proszę! Jesteście tego pewni?
– Najzupełniej...
Bonaparte się uśmiechnął – odpowiedzi markietanki podobały mu się.
– Jakże to myślicie je zdobyć?
– Zwyczajnie, najjaśniejszy panie! Trafi się chorągiewka, to tylko, aby 
potarmosić trochę, i
legia jest!
– Hm! Zapewne! Najprostszy sposób...
Cesarz ze wzrastającym zajęciem jął przypatrywać się babie, która w świetle 
księżyca,
skulona na koniu, z włosem wystającym spod owiązanej na głowie chusty, wyglądała 
jak
wcielenie bajecznej czarownicy.
Nagle uwagę Bonapartego zwróciła dziwaczna płachta, którą markietanka była 
okryta.
– Cóż wy to macie na sobie?!
– To?... Sztandar pruski, najjaśniejszy panie.
– Sztandar? Gdzie? Skąd?
– Dawna historia! Jechaliśmy, będzie temu z dziesięć dni, do Warszawy... wlekło 
się kilku
Prusaków z tą płachetką i – do nas! Mój stary się zawinął, jam palnęła i 
zabrałam sobie, bo to
dychtowne88, na ziąb taki grzeje niby skóra!...
– Mówcie prawdę, skąd jesteście, co tu robicie?
Żubrowa nie dała sobie powtórzyć rozkazu, plątała się, gestykulowała; wzywała 
pomocy
świętego Antoniego, lecz wybrnęła w końcu i przed Napoleonem rozwinęła dzieje 
swych
trosk, kłopoty, radości a nadziei na krzyżyki, wplatając co chwila imię 
Gotartowskiego i raczej
o nim, jak o sobie mówiąc.
Gdy skończyła, wzdychając ciężko, że im panią... kapitanową Prusacy zagarnęli, 
Bonaparte
odwrócił się żywo:
– No, więc krzyże już macie.
– My? Gdzie tam, najjaśniejszy panie.
– Macie... bo dostaliście w tej chwili legię – powtórzył z naciskiem Napoleon – 
za tę
chustkę... za bitwę pod Błoniem!
– Jasia! – huknął z zapałem Żubr.
– Milczałbyś, stary pomidorze! – zgromiła baba.
– Więc macie tylko na głowie „kapitaniątka”... lecz i te się znajdą powoli!... 
Tymczasem,
jeden kłopot mniej... w Warszawie zobaczymy.
– Najjaśniejszy panie, nie godniśmy tej łaski! A co kłopotu to nie ubyło!...
– Nie rozumiem.
– Bo juści zaszczyt wielki, ale trzeba się będzie jeszcze o krzyżyk starać, bo 
te... choć honor
nie lada, lecz...
– Mało wam! – rzucił z nieukontentowaniem cesarz.
88 D y c h t o w n e – szczelnie tkane, mocne.
– Broń Boże... tylko że za żydowską wojnę, a człowiek się na taką nie zaciągał!
Napoleon roześmiał się, za czym wzrok wytężył.
Hen, na końcu drogi coraz wyraźniej wyłaniały się ciemne kontury miasta. 
Napoleon ruszył
żwawiej naprzód.
Markietanka pozostała w tyle z mężem.
– Stary! – szepnęła cicho.
– Jasia... albo co?...
– Wartżeś takiej żony?
Podoficer chrząknął wzruszony, a po chwili zagadnął:
– Jasia?!
– Co?! Czego?!
– Legia... do choroby!...
– Cicho bądź... bo mnie zatyka!...
– I... i... mnie! – bąknął podoficer sapiąc ciężko. Na rogatce stała pikieta 
francuska. Żołnierz
wpółsenny zawołał swoje „kto idzie?!” i pogrążył się był w drzemce razem z 
koniem,
nie czekając nawet na odpowiedź, ufny, że go tu nikt obcy niepokoić nie może.
Wtem rozległ się surowy okrzyk:
– Cesarz!
Jeździec i koń w jednej chwili oprzytomnieli, pałasz błysnął w promieniach 
księżyca...
– Jaki pułk? – rzucił Bonaparte.
– Czternasty dragonów, księcia Bergu!...
– Pikiety rozsuń... i prowadź do odwachu.
Dragon wspiął konia, pocwałował wzdłuż okopów do następnej pikiety i w kilka 
sekund
wrócił i stanął salutując.
– Naprzód!
Dragon zatoczył koniem i ruszył z kopyta, prowadząc ulicami wprost ku 
Bernardynom
idącymi.
Odwach zajmowała druga kompania trzydziestego dziewiątego pułku woltyżerów. 
Wartę
przed odwachem trzymał młody żołnierz, La Rose. Trzecia godzina już się zbliżała 
ku końcowi.
Żołnierz, odgadując ją, coraz niecierpliwiej spoglądał ku drzwiom kordegardy, 
rychło
ukaże się sierżant ze zmianowym dla zluzowania warty. Był znudzony, zmęczony, 
zmarznięty.
Wśród pustych, ciemnych ulic żywej nie było duszy. Miasto spało. La Rose wsparł 
się na
karabinie, podtulając ręce rękawami płaszcza, aby mu stalowa lufa nie szczypała 
zimnem
palców, i dumał. Dumał nad psim szczęściem swoim do nocnych wart. Choć niby 
służba koleją
szła, lecz jakoś ciągle rachunek wypadał, że gdy deszcz, mróz, wichura... już go 
z pewnością
nocna pokuta nie ominęła. W końcu przed biwakiem, w polu, na linii raźniej mu 
bywało.
Miał przekonanie, że czuwa nad czymś, że coś znaczy... ale tu, w mieście, takim 
jeszcze...
stać i czekać, czy czasem zabałamuconemu oficerowi nie spodoba się przejść z 
daleka przed
odwachem i odwrócić się po... uszanowanie jego epoletów czy pióropusza... to 
zupełnie dziki
zwyczaj.
W dzień jeszcze warta taka to i zabawa, i rozrywka pewna. Ludzie się kręcą 
dookoła rozmaici
– jest na co spojrzeć. A teraz choć oko wykol!... Na dobitek jutro robota nie 
lada z samego
rana. Na południe kapitan zapowiedział przegląd lederwerków i patrontaszy. Trzy 
godziny
czyszczenia co najmniej!... Cesarza spodziewają się! Et! Jemu to dobrze 
pewnie... Śpi
sobie i ani mu w głowie jeszcze przyjeżdżać, a tu żołnierzy już zaczynają 
mordować przeglądami.
Gdzieś w załamach ulic rozległ się przyśpieszony tętent.
– Pewnie sztafeta do którego marszałka. Ci biedacy w konnicy także psią służbę 
mają! Na
taki mróz cwałować pustkowiem! Ha! Bodaj to u nas w Dordogne!... Spokojnie, 
ciepło... jasno...
Tętent przybliżał się coraz szybciej.
Żołnierz poruszył się. Na zakręcie ulicy pod kolumną Zygmunta dostrzegł gromadkę
jeźdźców.
– Patrol pewnie! – rzekł do siebie i znów podparł się na karabinie.
Jeźdźcy tymczasem zbliżali się do odwachu. Żołnierz patrzył ku nim obojętnie. 
Lecz wtem
drgnął z lekka i mocniej ścisnął karabin. Czyżby mu się w oczach ćmiło?...
Pierwszy z jeźdźców zeskoczył przed barierą odwachu i postąpił śmiało naprzód.
La Rose’owi wszystka krew uderzyła do głowy. To on był. Cesarz! Mylić się nie 
mógł.
Przecież widział go raz...
Żołnierz spojrzał ku alarmującemu odwach dzwonowi... był na przeciwległej 
stronie, zanim
doń się zbliży, cesarz go już może minąć! La Rose, nie namyślając się dłużej, 
chwycił za
karabin, skierował lufę ku górze, wypalił i stanął wyprostowany, salutując 
cesarza.
Z kordegardy wysypała się kompania żołnierzy z kapitanem na czele i wyciągnęła 
się w
dwie linie przed budynkiem.
Kapitan już chciał zakrzyknąć o powód alarmu, gdy posłyszał donośny, stalowy 
głos:
– Jak się macie, dzieci!...
– Vive 1’empereur! – ryknęli żołnierze.
– Kto komenderuje?
– Kapitan Hulot! Druga kompania, trzydziesty dziewiąty pułk woltyżerów korpusu 
marszałka
Davout – zaraportował kapitan.
– Kto trzymał wartę?
Szyldwachowi pot zimny wystąpił na czoło.
– Szeregowiec... La Rose!...
– Zmień go kapitanie... bo jest kapralem. Napoleon przeszedł przed frontem 
odwachu i zakomenderował:
– Na lewo zwrot... w tył... marsz!
Kompania zawróciła się do kordegardy. Napoleon wszedł za nią i rozsiadł się na 
stołku.
– Wody mi dajcie.
Stary sierżant skoczył szukać naczynia, lecz Bonaparte odgadł zakłopotanie jego, 
bo rzucił
ostro:
– Hej, Duquesnne, w manierce... W manierce! Sierżant naczerpał i podał 
cesarzowi. Staremu
ręce się trzęsły ze wzruszenia... cesarz pamiętał go... zwał go po imieniu... 
Szczęście!
Napoleon nie zwrócił uwagi na wrażenie, które wywarł, wypił wodę ze smakiem, za 
czym
skinął na stojącego już za nim Mameluka.
– Zawołaj mi tych!... Wiesz!...
Rustan wybiegł i wrócił natychmiast, prowadząc Żubra i Żubrową.
– Zameldujcie się jutro marszałkowi Muratowi. A... ten wasz porucznik także.
– Wedle rozkazu!...
– Ale, madame... może byś mi sprzedała tę swoją zaimprowizowaną chustkę?
– Najjaśniejszy panie – nie mogę sprzedać!...
– Dlaczego?
– Bo starzyzną nie handluję, a juści tej płachty aby sobie na ziąb 
pożyczyłam!...
– Wręczysz ją marszałkowi.
– Według rozkazu!...
Napoleon odwrócił się do kapitana.
W kilka chwil później cesarz Francuzów wszedł do Sali Marmurowej na Zamku, 
prowadzony
przez zbudzonego burgrabiego. Czterdziestu królów i królowych polskich spojrzało 
na
Bonapartego.
Warszawa spała marząc o oczekujących ją uroczystościach. Napoleon tymczasem 
odbył
już swój wjazd tryumfalny.
IX
Żubr z Żubrową przenocowawszy w zajeździe na Zakroczymskiej ulicy, skoro świt, 
jęli
dopytywać się żołnierzy o trzynasty pułk strzelców, chcąc się czegoś o Florianie 
dowiedzieć.
Mimo zaszczytu, który ich czekał niewątpliwie dzięki przygodzie pod Błoniem, 
skwaszeni
byli oboje. Misja ich spełzła na niczym. Śladu nawet pani Dziewanowskiej 
odnaleźć nie mogli.
Zawierucha wojenna przecięła wszystkie nici, po których dojść można byłoby 
prawdy.
Nie pozostało im nic innego, jak wracać do Gotartowskiego. Lęk ich zdejmował, bo 
z
czymże staną teraz przed ukochanym „porucznikiem”. Markietanka głowiła się nad 
wynalezieniem
sposobu choćby dowiedzenia się czegoś, choćby miejsca, dokąd „panią kapitanową”
uprowadzili Pruscy – na próżno. W rozgardiaszu a popłochu, który zapanował w 
Warszawie
na wieść, że Napoleon w nocy przyjechał, nie można się było z nikim rozmówić 
należycie.
Zresztą i tak przecież prawie całe miasto schodzili, za Wisłę się przekradali i 
także nic nie
wskórali. Tyle że ten i ów potwierdzał i przekręcał szczegóły, znane Żubrom z 
opowiadań
sąsiadów pani Dziewanowskiej.
Kręcąc się tu i ówdzie Żubrowie natrafili na znajomych strzelców kompanii 
Deschampsa i
od nich z przerażeniem się dowiedzieli, że Gotartowski przybył do Warszawy razem 
z awangardą
i tejże nocy przepadł bez wieści. W głowie im się pomieścić nie mogło, gdzie 
mógł się
„porucznik” zawieruszyć.
Miasto spokojne, nieprzyjaciela ani śladu, o napaści żadnej słychu nie było, a 
znów Gotartowski
był służbistą nie lada!... Musiała więc go inna spotkać przygoda!...
Popołudnie nadchodziło. Żubrowie wspomnieli na rozkaz cesarski i śród tłumów, 
jakie na
ulice wyległy, jęli się przeciskać do kwatery marszałka Murata. Tam taką ciżbę 
znaleźli oficerów,
ordynansów a panów rozmaitych, że marzyć nie mogli o zameldowaniu się 
adiutantowi
księcia, ile że ten ostatni ledwie co był z Zamku powrócił od cesarza i, jak 
powiadano sobie w
poczekalni, znów miał tam wracać natychmiast.
Żubrowie stali w kącie smutni, zasępieni. Markietanka mruczała pod nosem, klęła 
z cicha a
musztrowała męża.
W poczekalni ukazał się adiutant Murata, błyszczący od złotem szamerowanego 
munduru,
z papierem w ręku i jął wymieniać nazwiska tych, którym marszałek posłuchania 
miał udzielić.
Lista była krótka bardzo, ile że książę Bergu był zajęty.
– Pułkownik Deschamps! – czytał głośno adiutant. – Kapitan Gotartowski!...
Żubrowa rozepchnęła gwałtownie tłum otaczający adiutanta i zawołała:
– Panie poruczniku! Właśnie kapitan Gotartowski przepadł... zaginął, ani 
śladu!...
– To się okaże! – przerwał ostro adiutant.
– Kiedy bo...
Sierżant służbowy ujął markietankę pod ramię i chciał odciągnąć ku drzwiom.
– Dalej! Nie dla was tu miejsce! Wynosić się!... Baba pośmiała z oburzenia.
– Co to?! Komu będziesz?! Wynosić!... Kto?...
– Prędzej, prędzej, póki grzecznie mówię!..,
– Nie wyniosę się! Słyszysz, ruro grenadierska! Macieju... widzisz... 
dopytaliśmy się! Odczep
się, bo grzmotnę, jakem Muszyńska z domu! Stary, chwyćże go za hajdawery!...
– Wedle rozkazu! – huknął Żubr i wyciągnął rękę ku sierżantowi.
Powstał rejwach w poczekalni. Adiutant wpadł na Żubrową.
– Milczeć!... Precz stąd! Bo... każę was na odwach zaprowadzić!...
Markietanka pod boki się ujęła i mierzyła hardo adiutanta.
– Precz! Patrzcie go! Jamais!89... Rozumiesz, panie poruczniku, jumais! Stary, 
jak się kto
ruszy, wal w łeb!...
Adiutant się zatrząsł. W przedpokoju, tuż obok marszałka, zanosiło się na burdę.
Sierżant wybiegł przez sień. Baba zaparła się pod ścianą.
– Stary, wał, mówię! Zobaczymy!
– Oszaleliście! – napominał Żubrową jakiś stojący na uboczu szlachcic.
– Co miałam oszaleć? Rozkaz mamy wyraźny! Cesarz kazał nam się dziś tu 
meldować... A
tu lada porucznik, lala sztabowa, będzie nas pędzał! Stary, pluj w garść!... 
Vive 1’empereur!
Na hałas ten i krzyk wybiegł Murat, zmarszczony – zły. Adiutant objaśnił go w 
czym
rzecz. Marszałek zagadnął szybko:
– Coście za jedni?!
– Joanna Żubr, markietanka, z rozkazu najjaśniejszego pana...
– A!... Wyście mieli szczęście towarzyszyć?...
– Tak jest!
– Wpuścić ich natychmiast! – rozkazał Murat, za czym, zwracając się do 
adiutanta, dodał z
naciskiem. – Proszę uważać na listę, którą masz pan w ręku, i pilnować porządku!
Markietanka z mężem weszła do sali przyjęć Murata, pełnej generałów, oficerów 
sztabowych
i urzędników wojskowych.
– Najjaśniejszy pan raczył was obdarzyć krzyżami żołnierskimi legii – zaczął 
marszałek. –
Nadto polecił najmiłościwiej wypłacić wam dwieście napoleonów zasiłku.
– Panie marszałku!
– Z tym oto papierem stawicie się u naczelnika sztabu gwardii i odbierzecie 
dyplomy,
krzyże i pieniądze. Chcecie może zaciągnąć się do pułku?
– Wasza książęca mość, kiedy kapitan Gotartowski... zaginął... byliśmy właśnie, 
żołnierze
trzynastego pułku strzelców...
– Więc chcecie się zaciągnąć?
– Wasza książęca mość, jeżeli porucznik...
– Widzę, że nie macie ochoty! Żałujcie! Możecie odejść. Żubrowie zawrócili się 
ku wyjściu,
lecz markietanka przypomniała coś sobie i męża pociągnęła za rękaw.
– Czegóż jeszcze?! – zapytał niechętnie.
– Właśnie jeszcze te wiechcie miałam oddać! – odparła Żubrowa wręczając zwinięty 
kłąb
pruskich sztandarów. – Bo... najjaśniejszy pan kazał mi tylko jeden oddać, 
ale... jak zaczęliśmy
nasze rupiecie a tobołki przeglądać, to się dwa jeszcze znalazły!
Marszałek spojrzał z podziwieniem na Żubra i Żubrową.
– Może... macie jaką prośbę jeszcze?
– Wasza książęca mość... żeby naszego porucznika... Gotartowskiego!...
– Cóż wy z tym porucznikiem?!...
– Bo... bo... to pani kapitanowa także przepadła!... Murat dał znak Żubrom do 
odejścia, a
odwróciwszy się do Milhauda, rzekł półgłosem:
– Dzielni to ludzie... ale ciemne to wszystko... bardzo ciemne.
89 J a m a i s ! (franc.) – Nigdy!
Markietanka z mężem, wzruszeni, wyszli z sali. W przedpokoju z dumą spojrzeli na 
przyglądającego
się im spod oka adiutanta i zatrzymali się przed sienią, sami nie wiedząc, co 
dalej
im czynić wypada.
Baba chciała już alterację swoją wywrzeć na skórze męża, gdy zbliżył się do niej 
wysoki,
tęgi oficer francuski i zagadnął czystą polszczyzną:
– Wy mówiliście o kapitanie Gotartowskim?...
– My, kapitanie!...
– Czy nie Żubrowie?
– Święty Antoni! Któż by inny! Skądże bo nas pan kapitan zna?...
– Jestem Jan Dziewanowski!...
– Matko Najświętsza... toż nam niebo zsyła pana kapitana!
– Chodźcie do mnie! I mnie los imć pana Floriana obchodzi jak rodzonego.
Jan Dziewanowski zaprowadził Żubrów do siebie na kwaterę i tam wysłuchał ich 
obszernych
relacyj i zafrasował się szczerze.
– Dziw, dziw! Co się z panem Florianem mogło zrobić? Jakożem dociekł, ani chybi 
już o
wszystkim wiedzieć musi, bo kubek w kubek do niego podobny oficer przepytywał 
się tu niedaleko,
w winiarni. Jużci to on być musiał!... Kto wie, czy zalterowany nie ruszył gdzie 
za
śladem... tylko, czy aby go trafił. Błąka się może!...
– Biedaczek!...
– Cóż wy zamierzacie robić?
– Et, panie kapitanie. Bóg wiedzieć raczy. Porucznik mówił: „Dotrzyjcie, 
Żubrowa, do
niej, pisanie wręczcie”. Nieszczęśliwa moja godzina. Człowiek na koniec świata 
podreptać by
gotów, ale cóż, nie wie, w którą stronę. Już to, panie kapitanie, na mój kurzy 
rozum biorąc,
nasza pani może bardziej ratunku potrzebować! Zwyczajnie, słabe niewiasty. Gdyby 
jej się
coś stało, nie śmiałabym panu porucznikowi w oczy spojrzeć!... Co tu począć? 
Olaboga!
Człeka chyba zamorduje! Znikąd wiadomości! Jak kamień w wodę. Żeby choć 
wiedzieć, dokąd
uprowadzili.
– Ba, ba!... O toż idzie właśnie!... Armia francuska, powiadają, następować 
będzie. Lecz
gdzie! Dalekie historie! Żeby tak kogo z pruskich urzędników udało się schwycić! 
Lecz tak
łatwo ich nie znajdzie, pouciekało wszystko, a ci, co zostali, to się w mysie 
jamy zaszyli. Ale
czekajcie, gdyby tak można było tego nicponia Karlewicza...
– Karlewicza?
– Znacie go!... Nie?... Otóż jest to łotr spod ciemnej gwiazdy! On, nie kto 
inny, był zausznikiem
pana de Tilly!... Szyję daję, że szelma tu się kręci, węszy a donosi po cichu. 
Mam z
nim dawne porachunki, ani chybi, jego to robota. Mnie, hultaj, chciał ucapić... 
a że mu się nie
udało, więc zemstę swoją wywarł na niewinnych kobietach.
– Schwytać szelmę, panie kapitanie, i basta!...
– Łatwo wam powiedzieć.
– Toć, bez urazy, pan kapitan go zna!... Gdzie go szukać, jakem Muszyńska z 
domu, niech
wiem... a już my go przydusimy.
Dziewanowski zastanowił się i rzekł po namyśle:
– Hm! Nie ma co. Deklarujecie się na obławę?
– Panie kapitanie, toć...
– Według rozkazu!
– Ty się nie odzywaj. Niech jeno nam pan kapitan powie, kędy onego Karlewicza...
– Słuchajcie więc. Że Karlewicz jest w Warszawie, za to bym sobie rękę dał 
uciąć! Znaleźć
będzie go ciężko, bo filut wielki, potrafi się zręcznie przebierać, że go poznać 
trudno.
Jeden wzrost go zdradza, bo jest mały, mnie pod pachę akurat, a co wam, Żubr, do 
brzucha
chyba!... Rudy, aż mu się łeb pali, a na karku, prawie na łopatce brodawicę ma 
wielką. Zwyczajnie,
jak oczajdusza każdy, rzetelnie od Pana Boga naznaczony. Ale poznać trudno, bo
włosy farbuje, peruczki zmienia i co chwila inną skórę przybiera. Czekajcie... 
na Zapiecku
siostra czy krewna Karlewicza ma winiarnię i lichwą się trudni, pono swemu 
familiantowi w
przebiegach pomaga. Jużci ona – Krupkowa się nazywa – wiedzieć musi, gdzie się 
Karlewicz
obraca... Ją zatem trzeba by chwycić za język.
– Idziemy do niej, kapitanie!...
– Nie tak gorąco! Nie tak gorąco! Ją by trzeba z mańki zażyć... Spróbujcie! A 
już jak do
Krupkowej dotrzecie, to Karlewicz sam wam w garść wejdzie.
– Wedle rozkazu!
– Skaranie boskie!... Zróbże tu co z tym chłopem! Panie kapitanie, jam gotowa... 
tylko co
memu staremu muszę gębę zamurować.
– Tak, zapewne. Bądźcie ostrożni. Jeden wyraz może całą robotę zepsować.
– Słyszysz, stary?!
– Wedle rozkazu!
– Jeżeliby się wam udało Karlewicza wypatrzeć, to dajcie znać do mnie. Szpiegiem 
był i
jest nim bez wątpienia. Grafowi Moszyńskiemu da się znać i pochwycić go każe – 
czy podołacie?
Pomnijcież sobie, że to bodaj jedyna nić, która na ślad naprowadzić nas może... 
Że
najmniejsza nieostrożność...
Żubrowie wyszli na miasto.
Markietanka zadumała się i, przepytawszy się o kancelarię sztabu, pociągnęła za 
sobą męża.
Tam, ułatwiwszy się z odebraniem nagród i pieniędzy, zwrócili się na Zapiecek. 
Żubrowa
w drodze nie szczędziła mężowi przestróg.
– Słuchaj, stary! Żebyś mi pary z gęby nie wypuścił. Choćby do ciebie gadali, 
choćbym ja
nawet mówiła do ciebie, ani dudu! Niemową jesteś, kaleką, i już.
Winiarnia Krupkowej na Zapiecku świeciła pustkami. W pierwszej wąskiej a długiej 
izbie,
ciemnej i ponurej, siedziało w kącie kilku mieszczan i cichą prowadziło rozmowę. 
W głębi za
szynkwasem kręciła się mała, skurczona postać staruchy z kluczami i porządkowała 
rozstawione
kubki i butle. Starucha zerkała niekiedy przez przymknięte drzwi do alkierza, w 
którym
na tle blasku, zakradającego się przez omarznięte szyby małego okienka 
wychodzącego na
podwórze, rysowały się dwie ciemne a pochylone ku sobie postacie.
Żubr z Żubrową weszli i rozsiedli się tuż przy szynkwasie, żądając piwa 
grzanego. Starucha
zakrzyknęła na dziewkę służebną i zajęła się dalej porządkiem, dzwoniąc, 
stukając naczyniami
i spoglądając przenikliwie na Żubrów.
Przez chwilę panowało milczenie – wreszcie starucha mruknęła półgłosem do 
siebie:
– Ot ci dzień dzisiaj... psa kulawego nie widać! – za czym głos podniosła i 
rzekła zwracając
się do mieszczan pod oknem:
– Cóż to waszmościowie nie idą cesarza oglądać!... Dziw wielki!
– Pewnie że pójdziemy – odrzekł jeden z nich. – Ludzie się już zbierają, lecz 
podobno czas
jeszcze, bo mówili, ledwie około południa wyjedzie z Zamku!... A pani Krupkowa?
– Ja?!... To nie dla mnie. Siedzieć muszę a gości pilnować.
– Hę, hę!! Pani Krupkowej Francuzy nie po myśli! – zauważył trzeci z mieszczan.
– Mnie? Co też waszmość wygaduje!... Mnie co do nich?!
– No tak! Lecz co imć Karlewicz, wasz bratanek... Żubrowa trąciła męża znacząco.
– Karlewicz? – podchwyciła niechętnie baba. – A niech go tam jasności! 
Obieżyświat, i
koniec. Taki on i mój familiant! Piąta woda po kisielu... Przepadł zresztą...
– Z Prusakami! – dokończył złośliwie drugi mieszczanin. Krupkowa spojrzała nań 
ze złością.
– Ano waszmość pewnie musisz o tym wiedzieć, bo ja to nie.
– Pani Krupkowa nie w humorze! – zauważył drugi z mieszczan.
Starucha targnęła się niecierpliwie i chciała odpowiedzieć, lecz mieszczanie 
podnieśli się
zza stołu.
– Czas nam, bo się możemy spóźnić.
– Czołem waćpani! Czołem!...
Mieszczanie wyszli. Starucha ze złością postawiła trzy kreski kredą na desce za 
szafą i zaklęła
po cichu. Żubrowa zerknęła ku niej, trąciła nieznacznie męża i odezwała się 
półgłosem:
– Francuzy jakieś, czy co?
Krupkowa wzruszyła ramionami i, dając folgę irytacji, zaczęła piskliwie:
– Kto ich tam wie! Łyki i tyle. Moja jejmość dobrodziejko, chude to, 
wynędzniałe, u Żydów
w kieszeni, z borgu żyje, na borg pije, a złamanym dytkiem nie śmierdzi. I oto 
sobie pozwala
przytyki robić! A mnie równo, choćby i bisurmany przyszli – byle nie zarywali, 
byle
płacili. Cóż to, rodzą się u mnie kufy z miodem albo baryły z węgrzynem? Dziś to 
aby każdy
– dajcie, Krupkowa, i dajcie!... a potem – zapiszcie!
– Juści prawda! – przytwierdzała markietanka.
– Właśnie! Jak zwał, tak zwał, byle się dobrze miał. Turek, Prusak, Austriak 
zapłaci swoje,
to mu się pokłonię i z Panem Bogiem powiem!... Huku, puku już ci ze dwa 
tygodnie! Żołdactwa
się wtoczy co niemiara – chla to niby smoki, a o tynfie ani wspomnij, bo ci się 
znajdzie
w izbie dobrodziej, co się oburzy... „A pani Krupkowa od Francuza wymaga!” Gadaj 
z
nim! Kradnij, a daj! Bodaj ich wszystkich święta ziemia nie nosiła! Niby to źle 
było. Dzień
nie przeszedł, żeby się zacna kompania nie trafiła, co dała i dukata zarobić. 
Teraz – wrzasku,
krzyku, wiwatów co niemiara i... i... w końcu – daj, Krupkowa, na borg! W to im 
graj! Pruskie
porządki hołyszom nie w smak.
Tu starucha urwała nagle jakby się spostrzegłszy, że powiedziała może za wiele.
Żubrowa skorzystała z chwili i przytwierdziła znów:
– Z ust mi to wyjmujecie... z ust prawie!... Nie wiem, jak było, lecz co teraz, 
wcale mi nie
po myśli.
– Jejmość dobrodziejka pewnie przejazdem?
– Bo ja wiem – przejazdem czy nie. Dziś wszyscy w rozgonie! Rad by człek miejsca 
zagrzać,
ale nie można. Co było znajomych... to uszło!...
– Dobrze zrobili... mieli rację... ten się ostał, kto musiał.
– W dodatku samej kobiecie ciężko się wtoczyć. Męża ci mam, ale cóż, 
nieszczęście ogłuszyło
go do cna!...
– Ogłuszyło!
– Do cna! Choć mu w ucho hukaj... pień czysty.
– Od pioruna pewnie?...
– Et! Gdzie tam! Gorzej! Na to by się może driakiew znalazła!... Co mam skrywać! 
Powiem
wam całą prawdę, i już! Uważacie... było to pod Poznaniem... Chudobę rzetelną 
mieliśmy
– a jakże, krów pięcioro... konie, cielęta... świniaków mendel... Ruszyli się 
Francuzi!
Bitwa była sroga!... Wszystką gadzinę nam wystrzelali! O, widzi jejmość... jak 
to zęby szczerzy!
Pomieszany zupełnie! Tedy była bitwa! Mój stary... zwyczajnie mężczyzna... za 
broń
porwał i strzela... Nastrzelał ci się może z kopę... Co ugryzie nabój, 
przystempluje, trzaśnie
zamkiem... już ci para czerwonych hajdawerów nogami wierzgnie. Aż ci... Francuzy 
sprowadzili...
armaty!... Myśmy ledwie śmigownicę mieli, to prochu nam brakło... bo chociaż ja 
tłukłam
saletrę... ale gdzie! Nastarczyć nie mogłam... co zdążę zetrzeć, miału z węglem 
namieszać,
już ci dmuchną i nie ma! Z prochem, jak z prochem, lecz żelastwa nie stało!... A 
tymczasem
ci z armatami idą... i ustawiają., było ich z pięćdziesiąt. Jak ci nie hukną, 
tak mój stary
łomot – na ziemię!
– Łomot! – wykrzyknęła Krupkowa porwana okropnością opowieści.
Żubr w strachu, aby nie ryknąć śmiechem, przypiął się do kubka.
– Łomot! – powtórzyła z przejęciem markietanka, przewracając oczyma. – Ja tu 
myślę sobie,
co ja, biedna kobieta, sama zrobię, i także łomot!... Pukali jeszcze z godzinę, 
wrzeszczeli,
aż suponując, jakeśmy oboje pomarli... poszli dalej. Podnoszę się do mego 
starego... a on ci
się śmieje jako i teraz! A potem chwyciła go taka do trunków łapczywość... jako 
i teraz! Oddaj,
oddaj, bo mi się spijesz!...
Żubrowa odebrała przemocą opierającemu się mężowi kubek i westchnęła ciężko.
– Ano, to i macie całą historię jak na dłoni!... Krupkowa pokiwała 
niedowierzająco głową i
podejrzliwie jęła się przypatrywać Żubrom.
– No. no! Osobliwe rzeczy powiadacie. Ani rusz pojąć nie można.
– Bo też to nie są rzeczy do pojęcia! Bieda i tyle!... Został człek bez dachu, 
wyzuty ze
wszystkiego!... Nie ma co, przyjdzie się tu zatrzymać... gdyby się u jejmości 
kąt znalazł!...
– U mnie?! Et, moi drodzy! – odparła niechętnie Krupkowa, której wspomnienie o 
wyzuciu
ze wszystkiego odebrało ochotę do rozmowy. – Miejsca tu nie ma!... Mieszka jeden
szlachcic i po prawdzie... płaci dostatnio!... Ale przecież tańszą komorę czy 
kąt znaleźć możecie.
– Ha, wasza wola! Darmo nie chcemy!... Weźcie więc za piwo... ot – zdarzy się 
okazja,
to... wstąpimy na zagrzewkę!... Żubrowa wyciągnęła zza pazuchy skręcony mieszek 
i rozłożyła
go na stole. Złote napoleony zaświeciły. Krupkowa aż oczy zmrużyła.
– Fiu! To widzę... jejmość dobrodziejka coś tam ocaliła z dobytku!...
– A cóż bo sobie myślicie! – uraziła się niby Żubrowa. – Za kogóż nas bierzecie! 
Ot, gdyby
nie te Francuzy, człek by nie, jak dziady, furką, ale bryką do Warszawy 
zajechał!... Dajcie
reszty.
– Bo... gdybym wiedziała, że nie na długo, to może by się miejsce w alkierzu 
znalazło!...
Za cztery dytki nocleg.
– Cztery dytki – mówicie?!... Hm!... Niedrogo. Ano, co mamy się kręcić po 
mieście. Weźcie
sobie za ten tydzień od razu – jeden rachunek!...
Krupkowa skwapliwie schowała napoleona, rozliczyła się pruskimi srebrnikami i 
przysiadła
się do stołu Żubrów, sadząc się na ugrzecznienia.
– Pozwólcie spocząć. Może piwa z korzeniami albo krupniku?
– Bóg zapłać!
– Ot, poruszyła mnie wasza opowieść!... Człek zdrów zgoła, wygląda niby tęgo, a 
nieszczęście
takie. Już to nam te Francuzy narobiły rozmaitszej biedy!... Bo i znów się 
zaniosło,
jak onego czasu, i ładu się człek nie dopyta. Aż złość bierze, że jenszy cieszy 
się jeszcze i
pokrzykuje. To jejmość dobrodziejka pewnie z jakąś sprawą?...
– A pewnie.
– Ba... gdzie tu – do kogo? Wszystko do góry nogami poszło!... Może w klasztorze 
szukać
schronienia, bo siła teraz ludu ciągnie, ufni, że tam będą spokojni. U ojców 
karmelitów a kapucynów
jarmark istny – roi się od zbiegów! Czy tylko oni uszanują!... Myślicie?
– Co myślę? Myślę, żeście mi przypadli jakoś i wyznać się przed wami bierze 
ochota:
zwyczajnie w obcym mieście – nie znający żywej duszy – szuka się rady 
poczciwej...
– Mówcie! Nietęga głowa, lecz jakie takie wskazanie będziecie mieli.
Żubrowa odchrząknęła i rzekła zniżając głos:
– Bo to wysiudali nas z chudoby! Wracać nam niesporo!... Chciałoby się tę całą 
zawieruchę
przeczekać gdzie w spokojności. Zaszyć się w jaki kąt i siedzieć, rychło się ta 
wojaczka
nie ustatkuje. Może się wam to dziwnym wydawać będzie, ale jak co komu. Jedni 
wolą się za
Francuzem deklarować... Ja bo tam ich porządków ni mody niezwyczajna... tedy 
rada bym za
Wisłę powędrować i tam sobie przycupnąć! I dlatego chciałabym się tu kogo 
dopytać, co by
mógł nas przeprowadzić...
Starucha uśmiechnęła się chytrze:
– Ho! ho! Moiściewy!... Niby to dzisiaj łatwo. Za Wisłę! Toć armia cała stoi za 
nią. A w
tłoku wojennym i swojaka mogą nie poznać. Któż by się zresztą ważył na taką 
wyprawę!
Most spalony, a brzegiem Francuzy żołnierstwo już rozpuścili i czatują!...
– Już i ja sobie kalkulowałem, że niełatwa to będzie sprawa, ale przecież jest 
czym wynagrodzić...
a choćby i dziesięć napoleonów stracić przyszło... to wolej niż tu siedzieć...
– Dziesięć napoleonów!... Hm! Piękna sumka. Kto wie!... Czekajcie!... Może, siła 
tu rozmaitych
się kręci. Pewnie kto się trafi! Tylko ufni jesteście, że dobrze was tam 
przyjmą?
– Niby u Prusaków?
– Aha...
– Hm! Z tym kłopotu nie będzie. Krupkowa kiwnęła przyjaźnie głową.
– Zobaczymy!... Poradzi się coś. Wieczorem będzie u mnie szlachcic jeden! Z nim 
trzeba
pogadać. Kto wie!... Dziesięć napoleonów...
– Niechby piętnaście!...
– Pilno wam, widzę, na drugą stronę. No, mnie nic do tego!... Nie ciekawam. 
Dobrym ludziom
wygodzić, a zresztą niech się dzieje, co ma być!...
Krupkowa zaklęła się jeszcze parę razy, że z duszy i serca Żubrom służyć będzie 
– ale że
do winiarni kilku obcych weszło, więc umilkła, zalecając jeno markietance, aby 
się z zamysłami
swymi nie zdradzała i przed zachodem słońca na nocleg przyszła, bo nie wiadomo; 
co i
jak zdarzyć się może.
Markietanka przyrzekła święcie rady usłuchać i niby to, że po tobołki, 
pozostawione na furze,
iść musi, zakręciła się i wyszła z mężem.
Żubrowie wprost zawrócili do pana Dziewanowskiego. Niełatwa rzecz była go 
odszukać,
ile że cesarz właśnie był z Zamku wyruszył konno ku brzegom Wisły w otoczeniu 
sztabu i
panów polskich a nowozaciężnych ochotników. Mimo mrozu tłumy zalegały ulice. 
Dziewanowski,
jako adiutant generała Milhauda, był na służbie. Żubrowie długo szukać musieli, 
lecz
wreszcie znaleźli go stojącego wśród oficerów pod Bramą Krakowską.
Dziewanowski ucieszył się wielce Żubrom i jął ich żywo rozpytywać, co 
przedsięwzięli.
Markietanka opowiedziała mu szczegółowo, jak do znajomości z Krupkową przyszła i 
jakie
jej poczyniła przedstawienia.
Dziewanowski zdziwił się nieco.
– Nie ma co! Tęgo się zabieracie. Tylko nie rozumiem was dobrze!... Krupkowa bez 
wątpienia
znajdzie wam kogoś... I co? Przeprawicie się, a potem?...
– Panie kapitanie! Od czego głowa na karku. Już my tam bez Karlewicza się nie 
ruszymy.
– Tak, tak! A ja dam znać grafowi Moszyńskiemu... Niech milicja ma na oku 
winiarnię.
Bądźcie nadto pewni, że zasłużona was nagroda nie minie.
Dobrze się już zmierzchało, gdy Żubrowie znaleźli się w winiarni na Zapiecku. 
Pierwsza
izba była natłoczona szczelnie gośćmi. Markietanka próżno oglądała się za ławą, 
lecz z głębi
dojrzała Żubrów szynkarka i wybiegła ku nim.
– Pozwólcie dalej, do drugiej izby, tam przestronniej, zaciszniej. A przy tym – 
szepnęła –
czekają na was. Chodźcie!
Krupkowa wprowadziła Żubrów do drugiej izby, słabo oświetlonej małą lampką 
olejną, i
wskazała im stół w rogu, przy którym siedział mały, zgarbiony człowieczek ubrany 
z waszecia
w szaraczkowy kontusik przy szerpentynie.
– Owóż właśnie imć pan Dutkowski! – zagaiła uroczyście starucha swym piskliwym 
głosem.
– Jemu możecie cała sprawę przedstawić.
– Dutkowski! – pochwyciła markietanka przypatrując się natarczywie nieznajomemu. 
–
Znałam imć pana Barnabę Dutkowskiego, był wojskim krasnostawskim.
– Z tych samych, z tych samych – bąknął pod nosem sztachetka zacierając ręce. – 
A z
kimże mam honor?
– Skrobanek Agata! To mój mąż! – wyrzuciła gwałtownie Żubrowa. – Głuchy.
Żubr wtulił głowę w ramiona i przewracał oczyma, niby usiłując zrozumieć, o co 
idzie.
– Prosimy... prosimy! – kłaniał się Dutkowski. – Gosposia nam tu uschnąć nie da! 
Miodu!
– To się wie – zakonkludowała Krupkowa. – Rozgadajcie się, a co do mnie należy, 
nie zapomnę!
Już to – dodała – jedno i drugie panu Dutkowskiemu opowiedziałam.
Starucha podreptała, drzwi za sobą szczelnie zamykając. Szlachetka uśmiechał 
się, targał
małe wąsiki i mrugał małymi świdrującymi oczkami. Żubrowa zaczęła powoli:
– No. kiedy waszmość świadom jesteś naszej biedy... więc powiadać mu drugi raz 
nie będę.
– Chcecie się stąd wynieść! Pewnie – słusznie. Ale to nie łatwo, nie łatwo! 
Wisła przed
dwoma dniami stanęła. Można by brodem pod Bielanami...
– Na waszeci możemy liczyć?
– Ciężka wyprawa! Samemu nie poradzę! Trzeba chłopów przynająć. Za byle co nie 
pójdą!
Sześciu najmniej. Markietanka poruszyła się niespokojnie.
– Sześciu?... Na cóż tylu?
– Nie można mniej, nie można, zarobić każdy musi...
– Ileż?...
– Po trzy dukaty na głowę.
– A kiedyż?
– Dziś, zaraz! Okazja się trafia. Odkładać nie ma co! Z każdym dniem będzie 
trudniej!
Francuzi o przeprawie myślą... Lada dzień ruszy się budowa mostu!... Krupkowa 
wniosła
miód, kubki i nalała.
– W wasze ręce! – przepiła wesoło markietanka. – Niech będzie, siła dukatów 
żądacie, lecz
niech tam!... Za pomyślność!...
– Za pomyślność! Niby to drogo, a czasem tanio wypadnie. Wszystko zależy od 
sprawy.
Nie żal czasem wyrzucić... jak grosz świeży napłynie.
– Święte słowa! Ot, wdowa jestem, zgoła biedna... Żubr poruszył się 
niespokojnie.
– Jakże to, przecież to wasz mąż! – upomniał Dutkowski.
– To i co? Głuchy! Kaleka, bez mała nieboszczyk! O, już się do kubka przypina... 
Z nim
tak zawsze! Na picie to rozum ma! Co... co robić!...
– Hę, hę! Czasem taka głuchota to się akurat w porę zjawi! – zauważyła 
ironicznie Krupkowa.
mrugając nieznacznie na Dutkowskiego.
Żubrowa udała, że nie rozumie przytyku.
– Co waćpani! Gdzieżby takie nieszczęście mogło komu być po myśli! Wrogowi nie 
życzę!
Samemu się tak znaleźć! Jechało się i zdawało się człowiekowi, że jedną i drugą 
duszę
życzliwą znajdzie!... Ba!... Lecz nie narzekam. Dopytałam się. Ale powiedzcie 
waszmość,
znacie wy dobrze miasto?
– Warszawę? Hm! To zależy.
– Bo co mam ukrywać. W taką drogę człek na niepewne by nie jechał... Jeszcze w 
Poznaniu,
gdym się zbierała a rozpytywała, powiedzieli mi kogoś, co by wielką pomocą mógł 
być...
Lecz tu ani rusz znaleźć. Zagadywałam, ma się wiedzieć z cicha... Mówią: zginął, 
przepadł...
– O kogóż to wam idzie?
– Na zdrowie!... – odrzekła Żubrowa pociągając z kubka z determinacją. – Co ma 
być,
niech będzie! Owóż szukam ci jednego zacnego mieszczanina... Karlewicza!...
Krupkowa drgnęła całym ciałem. Dutkowski rzucił się niespokojnie na ławie. 
Żubrowa
ciągnęła dalej, udając, że nie zauważyła pomieszania:
– Ma to być człek bardzo rozumny, a sprytu nie lada. Pewien personat o nim 
powiedział mi
siła rzeczy. Pochodzenia pono nikczemnego. W Warszawie niby za szpiega go 
uważali – był
ci nawet przy milicji pruskiej... lecz to nic. Taki właśnie wiedziałby niejedno. 
Nie słyszeliście
o takim?
Dutkowski ochłonął już snadź z chwilowej alteracji, bo odpowiedział spokojnie:
– Karlewicz... Karlewicz... Coś słyszałem! Jakże... bo? Nie powiadali wam, gdzie 
go szukać,
jak odnaleźć?
– Owszem! Lecz któż mógł powiedzieć, że tu się tak pokrzyżuje wszystko a 
skotłuje...
Miałam nawet listy do niego... lecz jego nie ma! Więc się to zniszczyło. Na co 
ze sobą niepotrzebne
pergaminy wozić!... Mówili: niedużego wzrostu, rudy, z brodawką wielką na karku.
Dutkowski głowę w kołnierz od kontusza zasunął.
– Po tej brodawicy łatwo go poznać... tylko jakże tu każdemu szyję oglądać.
– Zapewne – bąknęła szynkarka.
– Co tam! Nie ma go... Co robić?
– Bo to imć Karlewicza znam dobrze... nie ma go w tej chwili, rad bym wszakże... 
bo w
razie czego... Może miodku?...
– Oho! Nie – nie mogę!... A co miodu to i owszem, tylko memu staremu nie 
nalewajcie, bo
mi się spije, niebożę, i będę miała z głuchym i pijanym równocześnie do roboty. 
No, o tym
już nie mówmy! Powiadajcie mi tedy, co i jak. Więc dziś ruszamy. Kiedy? Myśmy 
gotowi, tu
nie ma co robić!... Karlewicza i tak się nie dopytamy! Szkoda czasu na 
mitręgi...
– A gdyby się tak Karlewicz znalazł?
– Hm! To nie wiadomo. Zależy! – odrzekła markietanka i znów jęła rozmowę 
nakręcać na
mającą nastąpić przeprawę przez Wisłę.
Dutkowski zagadywał, dawał wymijające odpowiedzi, a sam zasypywał Żubrową 
krzyżowymi
pytaniami. Markietanka wiła się jak piskorz i wyślizgiwała zręcznie, w końcu, 
widząc
się do muru przyciśniętą, udała podchmieloną.
– Mości Dutkowski – bełkotała sięgając za ramię małego szlachetki. – Ratuj, nie 
opuszczaj...
i tyle!... Dwadzieścia pięć... napoleonów nowiutkich, a nie żadnych obrzynków, 
wyliczę
wam na stół... jakem... Skrobankowa po mężu...Wyliczę!... Sami zostaliśmy. 
Karlewicza
nie ma! Więc to, co jemu miało przypaść, dla was zostanie... uważacie. Niby 
szczęścia w nieszczęściu...
Tu człek traci, a tam korzysta. Tak to bywa zawsze! Byle stąd co prędzej się 
wydostać.
Po prawdzie, człowiekowi pilno. Komu by pilno nie było!... Późno... oczy się 
kleją!...
Kiedyż w drogę?
– Nocą, nad ranem!
– To może się zdrzemnąć jeszcze można?
– Wola wasza, czasu dość! – przyznał szlachetka i kiwnął na szynkarkę.
– Pozwólcie ze mną obok, do alkierza. Markietanka podniosła się ociężale.
– Tęgi miód! Do nóg mi się dobrał. Stary! A ty co? Niech sobie tu zostanie, ale 
mu wiele
pić nie dajcie, bo go furia napaść może i szkody wam, rwetesu narobi!... A 
zresztą on cichy,
można mu na głowie kołki ciosać – okiem nie mrugnie.
Żubrowa spojrzała ostro na męża i wyszła za szynkarką – ta ostatnia zabawiła 
chwilę w alkierzu
i powróciła do izby – zerknęła podejrzliwie na pochylonego nad kuflem podoficera 
i
przysunęła się do Dutkowskiego.
– Wałek – rzekła cicho. – Cóż ty na to?
– Nie widzi mi się.
– Co ci się nie widzi?
– Baba czegoś zanadto kręci.
– Et, gadasz! Mówię ci, sakwę bez mała złota dźwiga za pazuchą!
– Nie mówcie tak głośno.
– Głuchy, powiadam wam, jak pień!...
– Nie bardzo temu wierzę! Zaraz się przekonamy. Hej! – roześmiał się głośno 
Dutkowski.
– Patrzcie no, ten drab sączy jeszcze resztę z kubka.. ani mu w głowie, że 
truciznę pije!... Cha,
cha! Tylko patrzeć i jego diabli wezmą!...
W twarzy Żubra ani jeden muskuł nie drgnął. Ciągnął spokojnie miód i sapał 
ciężko.
Starucha klasnęła z tryumfem rękoma.
– Widzisz, widzisz, niewierny Tomaszu! Zawsze coś podejrzewasz!...
– Ostrożność nigdy nie zawadzi.
– No, nie bój się! Jam też niedzisiejsza. Dobrze ich nakręciłam, zanim tu ich 
ściągnęłam...
No, ale co z nimi zrobimy?
– Ba, wiedziałbym, gdyby nie ten Karlewicz, który mi po głowie chodzi. Skądżeby 
o mnie
słyszeć mogli? W Poznaniu jeszcze!... A może. Uważacie, ciotko, nie ma o czym 
mówić, tajne
papiery wiozą do pruskiej armii.
– Co gadasz?
– No, no! Wierzcie mi! Baba niby opowiada, obchodzi, że to jej się wypocznienia 
chce, a
w sam ogień iść się napiera. Mogli ją do mnie wysłać! Tylko mnie niesporo! 
Prusacy nic nie
znaczą. Służby niepewne... Obiecują, przyrzekają... Powiada, że jakoweś 
pieniądze dla mnie
wiezie... O to mniejsza, oddaje i tak.
Baba roześmiała się cicho.
– Ludzi masz?
– Będzie Mięczak i Piętka! Zobaczcie no, może i są... Krupkowa zajrzała do 
sąsiedniej
izby.
– Jakbyś zgadł... są hycle... Przycupnęli, szelmy, w kącie, niby dwa łyki.
– Setne chłopy! Tylko, ciotko – rzucił ponuro kusy szlachetka – jesteście pewni, 
bo to teraz
na lada co łaszczyć się nie warto... ni karku nadstawiać... Zastawić się kim nie 
będzie.
Gram – to niech wiem o co!
– Tylko mnie słuchaj... Robota się opłaci...
– Zobaczymy! Niech co dmuchnę porządnego, to zrękowiny sprawię takie, że ha!
– Ale cóż twoja? Surzą się? Rzucają jeszcze? Dutkowski zębami zgrzytnął.
– Wściekłe baby!
– He, he! Bo też ty się ceckasz z nią niepotrzebnie! Nibyś chwat taki, a tu rady 
sobie dać
nie możesz!
– Nie gadajcie! Ugryzła szelma... zawadziła mnie żelazem po łopatce! Ale i 
koniec na tym.
Już mi nie ujdą. Jaszczurczy ród! Najpierw matkę trzeba wyprawić, a potem 
zobaczymy.
Pięćdziesiąt czerwonych złotych na stół de Tilly’emu wyliczyłem za 
Dziewanowskie.
– Masz swój rozum! – rzekła Krupkowa. – Czyń, jak ci się widzi! Jać źle nie 
radziłam i nie
radzę!... Coś ty sobie do nich upatrzył takiego, nie wiem.
– Com sobie upatrzył? Wy, ciotko, pytacie się jeszcze! Zemstę sobie upatrzyłem!
– Twoja sprawa, nie moja. Łby sobie im poukręcaj, kiedy ochota! Ale... bo to raz 
przecież...
Więc jakże... będzie z tymi?
– Skończone, wyprowadzi się ich do schroniska, a tam się już rozprawimy!... Będą 
mieli
papiery do Prusaków – tym lepiej. Francuzy je kupią!... Ojej!...
– Rodzonego byś sprzedał.
– Może mam zrobić inaczej? – przerwał szyderczo szlachetka. – Karlewicza, 
uważacie,
ciotko, nie ma, jest na jego miejsce Dutkowski – a Dutkowski służy temu, do kogo 
mu bliżej!...
Macie rację... toć już kur pieje... Czas w drogę! Patrzcież, a ten pień śpi.
Krupkowa obejrzała się. Żubr, pochylony na łokciu, chrapał. Dutkowski podniósł 
się i poprawił
pasa.
– Dalej, ciotko, wyciągnijcie tę kwokę skrzeczącą z barłoga i niech zbiera 
wiechcie.
Krupkowa wyszła do alkierza i sprowadziła rozespaną markietankę.
– Pora, pora, mówicie? Kości nie czuję...
– Tak, tak! Zbierajcie się! Czas najlepszy – zapewniała szynkarka. – A 
rozbudźcie swego
biedaka, bo chrapnął na dobre! Opatrzcie się, bo zimno! Mróz poszedł na ostre.
– A ja – dodał Dutkowski – ludzi uwiadomię. Szynkarka wyszła za Dutkowskim do 
pierwszej
izby i jęła hałasować na Jagnę.
Żubrowa wpadła z impetem na męża. – Ty stary opoju!... Miast...
Tu markietanka urwała nagle. Żubr podniósł głowę i mrugnął znacząco. Żubrowa w 
lot go
zrozumiała.
– Gadaj, na miłość Boską!
– Głuchy jestem! Niemy!
– Macieju!
– Jasia... Kupił nas... – szepnął podoficer.
– Nic, gadaj dalej, a ja będę wrzeszczała na ciebie!
Za czym markietanka głos podniosła i niby tarmosiła męża:
– A to skaranie! Kłoda istna, kloc taki... Poradźże tu!...
– Będą nas rżnąć!...
– Rusz się, ciemięgo! Dalej, dalej, nie ma czasu... Spił się!...
– Poprowadzą do siebie! – mruczał Żubr.
– Pijanica! Na to mu oleju nie brak! Na miód aż się trzęsie... a... a...
– Pani kapitanowa... jest...
– Gdzie? Gdzie? Gdzie ja... nie poradzę sobie z tą bryłą... No!...
– Tam... u niego!...
– Chryste Panie! – wrzasnęła tym razem naprawdę poruszona markietanka.
Krupkowa przybiegła z pomocą.
– Co się stało? Co to?
– Wody dajcie albo co!... Spity do ostatka!
Szynkarka podała kwartę z wodą. Markietanka chlusnęła nią mężowi w twarz. Żubr 
jął
prychać, otrząsnął się i podniósł się z ławy, chwiejąc się na nogach.
– Jak to chodzi! Jak to chodzi? – biadała markietanka. We drzwiach ukazał się 
Dutkowski
z dwoma wielkimi chłopami.
– No, śpieszcie się. Czas nam, czas!...
Krupkowa pomogła markietance odziać męża w zwierzchni kubrak i powiązać tobołki.
Żubr wsparł się ociężale na grubym kiju i czekał, zataczając się z lekka. 
Żubrowa zakręciła
się jeszcze, poprawiła chustę na głowię, kaftan sznurem przepasała, kosztur swój 
znów ujęła i
rzekła:
– No, my gotowi!
– Idziemy! Chwili szkoda! Mości Piętka!
Czereda ruszyła ku drzwiom, lecz te otwarły się nagle.
Wpadła wystraszona Jagna i wrzasnęła:
– Milicja!
– Rety! – jęknęła Krupkowa.
Piętka z Mięczakiem jęli się niespokojnie oglądać za siebie.
Dutkowski nie stracił pewności.
– Ciotka za szynkwas! A wy za mną!...
Żubrowa zawahała się. Karlewicza można by teraz chwycić, lecz kto wie, czy od 
takiego
co się wydobędzie! Pewniej iść za nim.
Szlachetka zauważył ociąganie się markietanki i ofuknął:
– Cóż wy... Chcecie im wpaść w łapy?
– Prowadźcie.
Dutkowski chwycił lampkę i wpadł do alkierza. Tam odsunął kufer i podniósł 
klapę, odsłaniając
zejście do lochu. Za czym zakrzyknął krótko:
– Za mną! Byle prędko!
I spuścił się jak kot na dół.
Żubrowa nachyliła się do ucha mężowi i szepnęła:
– Kieruj się na ostatek.
Ostrożność była zbyteczna, dwaj chłopi bowiem sami porwali się naprzód schodzić.
Dutkowski na dole świecił lampką.
– Wszyscy są?
– Wszyscy – odrzekła markietanka. – Trzeba jeno klapę zasunąć.
– Nie wasza głowa! Krupkowa już sobie poradzi. Teraz naprzód... cicho!...
Dutkowski podniósł lampkę i świecił, zapuszczając się śmiało w głąb lochu.
Loch ciągnął się długo. Wił się, załamywał, zwężał w wąskie przejścia, to znów 
rozszerzał
się w szerokie korytarze. Raz stanowił chodnik suchy jakby wymoszczony dobrze 
ubitą polepą,
to znów zamieniał się w grząskie błoto lub zryte, bezładne nasypy.
Markietance cklić się zaczęło. Takich wędrówek jej natura nie znosiła. 
Poruszona, wylękła
wszystkimi na raz zabobonami, jakie ją doszły kiedykolwiek o lochach a 
ciemnicach, już
chciała do męża zagadnąć a użalić się, gdy naraz Dutkowski zatrzymał się, 
odwalił zaworę i
strumień świeżego powietrza wpadł do lochu.
– Wyłaźcie, wyłaźcie żywo – nalegał sztachetka. – Nic się złego nie stało! Ba... 
toć nam
krótsza droga tędy! A jam chciał był z początku miastem prowadzić!...
Markietanka wygramoliła się za mężem i westchnęła pobożnie – rada, że już niebo 
nad sobą
widzi. Obejrzała się dookoła. Byli pod opuszczonym domostwem za Warszawą. 
Dutkowski
nie dał czasu na zorientowanie się.
– Dalej! Idziemy! Nie pora!... Chodźcie! Mięczak z tyłu! Chłop wysunął się, aby 
zająć
wskazane miejsce, gdy Żubr się zatoczył i odepchnął go. Mięczak chciał go 
wyminąć, lecz ani
rusz. Dutkowski spostrzegł to i zaklął.
– Do czarta! Cóż ten wasz mąż?
– Zostawcie go! Niech się z tyłu wlecze. Co z półgłupim a podchmielonym... 
Polezie za
mną sam! Lepiej mu nie przeszkadzać, bo brewerii gotów narobić!
Dutkowski ustąpił i nic się nie odezwał.
Markietanka spojrzała z zadowoleniem na męża i mruknęła półgłosem do siebie:
– Anim się spodziewała!... Łeb a niby łeb!
– Co tam? – zagadnął Dutkowski.
– Nic. Toż i Wisła. Kiedyż do tej przeprawy dojdziemy?
– Nie taki gwałt! Potopić się chyba chcecie! Patrzcie, wodę ledwie lodem 
ścięło!... Zapaść
się można, załamać...
– Dlaboga! Co teraz poczniemy?... Chyba wracać do miasta i czekać sposobniejszej 
pory?
– Ot! Zebrało się wam na koncept. Wracajcie sami chyba, jeśli wola...
– Gdzież więc?
– Nie kłopoczcie się. Moja w tym głowa! Wszystko pójdzie po myśli!... Mam tu 
sadybę,
pod Bielanami, niedaleko... przenocujecie w spokoju... No, a jutro na noc, mróz 
stężeje, to
was przeprowadzimy. Ode mnie blisko. Sadyba tuż nad rzeką, można chwilę sposobną 
upatrzeć
doskonale.
Baba nic nie odrzekła.
Dutkowski prowadził żwawo, kołując między zaspami śnieżnymi, a szukając osłony 
przed
blaskiem księżyca za rozrzuconymi gęsto krzakami i drzewami.
Gromadka bez przeszkody dotarła do Lasku Bielańskiego, minęła z dala mury 
klasztoru
kamedułów i, zwróciwszy się ku brzegom Wisły, jęła ciągnąć do samotnie stojącej, 
a raczej
zawieszonej nad brzegiem rzeki chaty.
– No to już jesteśmy na miejscu.
– Dzięki Bogu, dzięki Bogu! – rzekła markietanka. – Ręce mi zgrabiały z zimna... 
a i nóg
nie czuję!... Mróz aż huka po lesie!... Oo!...
Jakby na potwierdzenie słów Żubrowej rozległ się krótki trzask gałęzi. Dutkowski 
obejrzał
się i rzucił do siebie przez zęby:
– Żeby tylko diabli nie dali nieproszonych gości!...
– Co mówicie? – zagadnęła markietanka.
– Nic! – odparł ironicznie Dutkowski. – Mówię, że się niedługo rozgrzejecie... 
Mięczak!
Prawda, już ty im ognia naniesiesz?
– Hę, hę! To się wie!... Zaraz im nogi roztają – zaśmiał się sucho drab.
Babę ciarki przeszły. Przysunęła się do męża i szepnęła cicho:
– Stary, na rany Boskie, trzymajmy się! Żubr kiwnął znacząco głową i powlókł się 
zataczając.
Sadyba Dutkowskiego była to na pozór zwykła chata kmieca słomą poszyta, wapnem
obielona, o małych oknach, pęcherzami zaciągniętych, sieni długiej a wąskiej, 
dzielącej ją na
dwie części.
Chata, zasunięta była w głąb lasu, druga jej strona wystawała nad urwistym 
brzegiem Wisły,
a że wartkie koryto od spodu żłobiło go podczas wylewów – przeto chata jednym 
bokiem
zdawała się być zawieszona pomiędzy niebem a wodą.
Od leśnej drożyny osłaniał chatę płot tarcicowy, pogrążając ją w nocnej pustce a 
ciemności.
Ledwie okna, na rzekę wychodzące, dawały czasem znak życia, mrugając mdłym 
światłem.
Dutkowski raźno zbliżył się do ogrodzenia i zastukał.
Furta skrzypnęła ciężko. Ukazała się wielka postać draba w czapce, nasuniętej na 
oczy, i w
kożuchu.
– Cóż tam? – rzucił krótko Dutkowski.
– Nic – odparł ponuro drab. – Co ma być? Diabli człowieka biorą na tym pustkowiu 
siedzieć!...
– Skończy się, skończy! – uspokoił go Dutkowski, a zwracając się do stojących za 
nim,
dodał: – Dalej, do izby! A ty, Kuźma, furtę zawrzyj! Ognia trzeba będzie 
pewnie!...
Dutkowski, idąc przodem, wprowadził Żubra i Żubrową do małej izby, zastawionej 
kilku
ławami, zakrzyknął na Kuźmę, aby latarkę przyniósł, a sam oddalił się na chwilę.
Żubrowa obejrzała się dookoła, chcąc przeniknąć panujące ciemności – na próżno.
– Macieju – ozwała się, lecz urwała nagle, bo do izby wszedł już Kuźma z 
latarnią, a za
nim wsunęli się cicho Mięczak i Piętka.
Żubr przykucnął na ławie w kącie i chwiał apatycznie głową.
Drabi nie zwracali uwagi na Żubrów i szeptali między sobą, rozplątując jakieś 
sznury.
Nadszedł Dutkowski.
– Jeszcze się bawicie! – syknął przez zęby i, wskazując na markietankę, 
rozkazał: – Dalej,
zabrać ją... Niech idzie spać!... A z tym idiotą skończy się później!...
Drabi dobyli noży i, włożywszy je między zęby, z głuchym pomrukiem szli ku 
markietance.
Dutkowski stanął w drzwiach z krócicą w ręku.
Żubrowa porwała się i zaparła w rogu izby. Legionista kiwał się machinalnie na 
ławie, niby
wpółsenny.
– Hej! Mości panowie! Co to znaczy? – zawołała markietanka.
– Nic! – zaśmiał się Dutkowski! – Czas wam odpocząć!... Dalej... Piętka, za kark 
babę!
– Ani kroku, bo w łeb! – wrzasnęła Żubrowa wyciągając krócicę i mierząc do 
zbirów.
Chłopi zatrzymali się. Dutkowski zębami zgrzytnął.
– Takaś jaszczurka! Poczekaj!
– Karlewicz, nie groź, bo będziesz wisiał! Szlachetka zatrząsł się, piana mu na 
usta wystąpiła,
oczy krwią nabiegły.
– Karlewicz? Karlewicza ci się zachciało! Jędzo!... Będziesz go miała!
– Milcz, szpiegu pruski... obwiesiu... rozbójniku... Szubieni... Żubrowa nie 
dokończyła.
Ciężkie polano, rzucone zręcznie, podcięło jej nogi i zwaliło ją na ziemię.
– Jezu!... Macieju!... – jęknęła baba, na którą rzuciło się trzech zbirów i 
jęło, mimo szamotania
się markietanki, krępować ją postronkami.
Karlewicz obejrzał się pośpiesznie ku Żubrowi, lecz widząc go siedzącym bez 
ruchu i
wpół drzemiącym, roześmiał się.
– Cha, cha!... Wołaj, sekutnico... swego Macieja, wołaj!... Dawajcie no kawał 
sznura,
niech mu nogi przewiążę... chociaż dla zwyczaju!...
Karlewicz spętał szybko nogi podoficera. Markietanka szarpała się z drabami czas 
jakiś, aż
w końcu musiała ulec.
– Macieju... niedołęgo!... Chwyć tego szpiega... rozbójnika! Psa rudego!
– Zatkać jej gębę! – burknął Karlewicz. – Kuźma, idź po garę z węglami!...
– Ratunku, ratunku! – dał się słyszeć przeciągły krzyk za ścianą.
Karlewicz zaklął.
– Piszczy jejmościanka – zauważył Mięczak.
– Jeszcze nam tu jaki patrol sprowadzi! – dodał Piętka. – Nie wasza głowa! – 
odrzekł hardo
Karlewicz. – Masz ochotę... idź, Piętka... Niech się nie drą, szelmy! Część cię 
nie minie!
Piętka wyszedł z izby. Dutkowski jął przetrząsać kieszenie i odzież Żubrowej.
– No, woreczek, jest! Papiery! Krzyże legii! Mądre ptaki! Kuźma! Garę z węglami, 
mówiłem...
Trzeba przecież ze staruchą pogadać! Wiedzieć musi niejedno...
Kuźma wysunął się na chwilę, rozstawił na środku izby garę pełną żarzących się 
węgli i
zasunął w nią żelaza.
– Co z tą gadać – zauważył niechętnie Mięczak. – Kula w łeb i w przerębel!...
– Głupiś! – odrzekł Karlewicz. – Zobaczysz! To rozmowna niewiasta! Daj latarkę! 
Za
czym przykucnął nad Żubrową i wykrzywił się szyderczo.
– Pani Skrobankowa! Hę, hę! Zimno wam, zimno?!... Rozgrzejemy się! Zaraz! 
Odkneblować
gębę i ściągnąć buty! Mięczak z Kuźmą jęli wykonywać rozkaz. Żubrowa odetchnęła
głęboko.
– Lżej, jejmości, lżej?...
– Jesteś... łotr... Karlewicz...
– O tym wiem! Ale jejmość powiesz nam zaraz coś więcej!...
– Będziesz wisiał!...
– Polityczniej, polityczniej!...
– Rakarz!...
– Rakarz! Cha, cha! Kuźma żelaza!...
Kuźma odwrócił się, aby sięgnąć do gary po rozpalony pręt, lecz wtem, tenże sam 
pręt...
ciął go przez głowę raz i drugi...
Kuźma zatoczył się i upadł na ziemię.
Mięczak z Karlewiczem zerwali się na równe nogi. Żubr atoli rzucił się na 
Mięczaka i powalił
go uderzeniem pięści. Karlewicz strzelił, lecz chybił. Legionista zamierzył się 
na niego
drugim, wyrwanym z gary prętem, lecz Karlewicz skulił się i chlusnął z izby do 
sieni.
Żubr skoczył za nim i zaparł drzwi skoblem. Potem rozciął postronki krępujące 
markietankę
i wpadł na Mięczaka, który, mimo ogłuszenia, już się zaczął czołgać.
Baba odzyskała od razu pewność siebie, a choć nogi jej omdlewały, podniosła się 
i jęła mu
pomagać w krępowaniu zbirów.
– Mocniej go! – komenderowała. – Nie żałuj psiawiarom!... Olaboga! Myślałam, że 
już po
mnie!... Toś mnie wytrzymał!... Niech się obuję!... Zabierz im noże!... Patrz, 
pistolety mają!...
Nie zdążyli, szelmy, pieniędzy zabrać!... No, no, a co teraz? Żubr spojrzał na 
żonę i wskazał
na ścianę izby.
– Są tam!
– Więc dalej! Byle prędko... bo naprowadzą cały regiment tych łotrów...
Żubr chwycił za żelaza i jął dziobać otwór w ścianie. Ściana zatrzeszczała, 
drzazgi się posypały,
a równocześnie dały się słyszeć stłumione okrzyki. Markietanka wytrzymać nie 
mogła.
– Hej! Melduję pokornie... imć pana porucznika Gotartowskiego podkomendni!
– Bywajcie! – ozwał się dźwięczny głos. Żubr z podwójną energią walił w ścianę. 
Markietanka
rzuciła się podważać tarcice. Chata trzęsła się a dygotała.
– Byle prędzej... Macieju, wal! Tylko patrzeć... jak zbiry do nas wpadną!...
Przewidywania Żubrowej były słuszne. Karlewicz, wyszedłszy z izby, zakrzyknął na 
Piętkę,
który był obok w komorze z więzionymi kobietami się porał, i chciał wracać do 
Żubrów, a
zastawszy drzwi zaparte – zgrzytnął z wściekłością zębami, Mięczak i Kuźma lec 
musieli.
Karlewicz się nie namyślał. Komorę zatarasował. Piętkę postawił z krócicami na 
straży, a
sam do lasu wybiegł szukać w niedalekiej, opuszczonej leśniczówce odsieczy. 
Rachuby jego
były słuszne. Zaczajony Piętka, gdyby Żubrowie uciekać chcieli do drożyny; 
dostateczny
opór mógł stawić. Drugiej strony rzeka broniła jeszcze lepiej. Ofiary ujść nie 
mogły. Pomoc
sprowadzi. Zapłaci im za wszystko.
Karlewicz wyrzucał sobie własną nieostrożność. Nie chcąc mieć za wielu 
wspólników do
podziału, zaniechał wezwania kompanów do pomocy.
Leśniczówka o kilka staj drogi zaledwie była oddaloną od sadyby Karlewicza. 
Pobudowana
na schronisko dla strzelców królewskich, opustoszała a powoli stała się jaskinią 
włóczęgów.
Osobliwie z rozpoczęciem się zawieruchy wojennej roiła się od opryszków a zbirów
rozmaitych.
Karlewicz jak wicher wpadł między swoich kamratów, jednym okrzykiem podniósł na 
nogi
całą bandę i poprowadził za sobą.
Banda szła na oślep, chciwa zdobyczy. Żandarmeria wojskowa francuska dała się 
już jej
we znaki, o robotę było ciężko... na żer wychodzić coraz niebezpieczniej. 
Wieszano bez pardonu.
Banda była zgłodniała, wyniszczona. Za Karlewiczem ruszyła jak stado szakali, 
nie
pytając gdzie, z kim ma się rozprawiać.
Karlewicz gnał naprzód, a za nim w rozsypce opryszki. Jednego ruchu wystarczyło, 
aby
tłum czarny, odarty, połyskujący stalą, rzucił się na ogrodzenie. Dwadzieścia 
ciał zawisło nad
płotem i zsunęło się w głąb.
Stojący na czatach Piętka nie zdążył się odezwać, gdy leżał już na ziemi 
rozciągnięty uderzeniem
noża w plecy.
– Wywalać drzwi! – huknął Karlewicz.
Lecz opryszkom nie trzeba było rozkazu. Wrzeciądze jęczały pod naciskiem 
żylastych rąk
i sękatych drągów. Jedne drzwi za drugimi padały na ziemię...
Karlewicz uląkł się, aby zbyt pośpiesznie nie rozprawiono się z ofiarami, i 
nawoływał:
– Chłopcy! Żywcem brać, żywcem! Lecz tłum opryszków po wywaleniu ostatnich drzwi
cofnął się raptownie: przed nim buchnął snop dymu...
– Pali się! Pożar! – rozległy się pojedyncze głosy. Karlewicz rzucił się z 
wściekłością naprzód.
– Za mną! O fortunę idzie!...
Kilku śmielszych skoczyło za Karlewiczem i wpadło do izby, w której zamknięci 
byli Żubr
z Żubrową. Płomieniste języki lizać zaczynały belkowania.
Karlewicz gorączkowo jął obszukiwać izbę. Natrafił na dwa ciała leżące na ziemi. 
Zawołał
na towarzyszów, aby wyciągnęli je przed chatę. Były to opalone do połowy zwłoki 
Mięczaka
i Kuźmy.
Karlewicz zaklął strasznie. Krwawa łuna buchnęła już ku niebu, a za nią snopy 
iskier.
Ogień wydostał się na poszycie, otulił je, przejął, skręcił kruche wiązania i 
poruszył w posadach
zmurszałymi belami.
Karlewicz, bezsilny, dygotał z pasji, nie mogąc zrozumieć, co stać się mogło z 
jego więźniami.
Naraz wiązanie dachu zatrzeszczało silniej, przepalone krokwie wygięły się, 
chata zachwiała
się... i zapadła, sypiąc gwiaździstymi iskrami i głowniami. Ogień jął sam siebie 
tłumić
a przyduszać.
Przed zbirami kotłowały się szczątki chaty. Zasłonięty horyzont ukazał się ich 
oczom.
Karlewicz spojrzał ponuro w dal i zadrżał. Środkiem Wisły sunęły po lodzie 
cztery skulone
postacie.
– Za mną! Za mną! – huknął na tłum i biegł ku brzegowi. – Uciekają!...
Zbóje rzucili się za Karlewiczem i jęli, jak koty, zeskakiwać na lodową powłokę. 
Lecz lód
jęknął, trysnął wodą i zaczął pękać kawałami. Karlewicz nie zważał. Przeskakiwał 
ze zwinnością
wiewiórki z kry na krę i zachęcał głosem towarzyszów. Czterech tylko takich jak 
on było
śmiałych.
Odległość między pogonią a uciekającymi zmniejszała się.
Żubrowie pośpieszać nie mogli. Markietanka, mając dotkliwie nogi polanem 
okaleczone,
ledwie się czołgała. Pani Dziewanowska mdlała z przerażenia... Żubr trzymał się 
z daleka, bo
co zbliżył się do kobiet, to lód pryskał, giął się pod jego ciężarem, a fala 
wody spod stóp mu
płynęła, znacząc czarne plamy na białej szybie Wisły. Zośka szła przodem. Lekka, 
pewna,
dodawała odwagi matce:
– Śmiało, mateńko! Chwyćże mnie za rękę!
– Jezu! Następują! Patrz, patrz!...
– Nie ma czego się oglądać!... Byle do brzegu!
– Święty Antoni!... Nie mogę! Nogi moje!... A obwieś, a łotr! – jęczała 
markietanka. –
Macieju, nie strzymam!
Żubr mruczał głucho.
Pogoń się zbliżała. Zaledwie trzy wąskie paski lodu odgradzały Żubra od 
Karlewicza i
opryszków. Ten ostatni wyciągnął już z zanadrza krócicę.
Legionista przeżegnał się, przykucnął na lodzie, a potem wyciągnął nóż składany 
i jął łamać
lód od strony Karlewicza.
– Macieju! Co robisz?! Woda cię zaleje!...
– Jasia, nie gadaj! – odrzekł Żubr uderzając coraz silniej.
Krucha powłoka jęła trzaskać i łamać się, tworząc coraz dalej idące szczeliny.
Żubr położył się na brzuchu i walił dalej, napierając od czasu do czasu drągiem, 
trzymanym
w ręku, kawały lodu. Woda dobywała się coraz silniej, coraz gwałtowniej. Ręce 
sztywnieć
mu zaczęły.
Karlewicz już był na drugim paśmie. Uciekające kobiety obejrzały się za Żubrem.
– Macieju! Chryste Panie!...
Karlewicz zbierał się do skoku. Jeszcze chwila, a stanie tuż, naprzeciw niego, 
oddzielony
ledwie wąskim strumieniem wody.
Żubr wsparł się na łokciu, oderwaną bryłę lodu uniósł i rzucił nią pod stopy 
Karlewicza,
miażdżąc przed nim do reszty spękaną powłokę.
Karlewicz wystrzelił – kula ledwie lód musnęła. Woda przybierała, musiał się 
cofnąć, aby
nie zapaść się w głębię.
Równocześnie prawie kawał lodu, na którym leżał Żubr rozciągnięty, oderwał się i 
zaczął
płynąć powoli w dół rzeki, torując sobie drogę wśród dobywającej się zewsząd 
wody.
Kobiety tymczasem, trzymając się za ręce a czołgając, przysunęły się do brzegu. 
Co krok
groziło im załamanie.
Pani Dziewanowska modliła się głośno – lód trzaskał groźnie.
Żubrowa znów obejrzała się za mężem. Tam, gdzie jeszcze przed chwilą widziała go 
na
lodzie... wzdymało się już czarne, lśniące pasmo wody i tworzyło pianę.
Markietanka zdrętwiała, w oczach jej pociemniało.
– Co wam? Co wam? Naprzód! – nawoływała Zośka. Żubrowa zatoczyła błędnie 
wzrokiem
i szepnęła cicho, ledwie głosu z piersi mogąc dobyć:
– Maciej mój! Jedyny!...
Zośka przypadła do markietanki i chwyciła ją za ręce.
– Za mną! Toż śmierć!...
– Wszechmogący wieczny Boże... zmiłuj się nad nami – modliła się pułkownikowa.
– Nie! Pozwólcie mi do niego! Ja za nim!
Zośka zaparła się i przeciągnęła Żubrową w stronę brzegu. Rzuciła okiem na 
słaniającą się
bezsilnie matkę i ku niej pośpieszyła z pomocą.
Dwa bezwładne ciała musiała wspierać, przesuwać, prowadzić, unosić. Dwa 
bezwładne
ciała, dwie obumarłe dusze.
Brzeg był już o kilka kroków zaledwie. Zośce ręce omdlewać zaczęły, drobne ręce 
kostniały.
Lód słabszy, bo ciepłem ziemi rozmiękczony, już nie łamał się, ale zapadał. 
Szczęściem
było to miejsce przybrzeżnej ławy piaszczystej. Zośka brnęła do pasa zanurzona w 
wodzie i
walczyła zapierając się o krę, krwawiąc sobie ręce o ostre jej złomy.
Pot kroplisty zraszał jej śnieżne czoło i zastygał na nim w kryształowych 
soplach. Z ust, ze
wzburzonego łona buchały kłęby pary.
Wątłe muskuły prężyły się, ostatnim szafowały wysiłkiem.
Na piaszczystym, przyprószonym śniegiem a wikliną porastającym brzegu słaniały 
się trzy
postacie kobiet.
Mijały długie chwile rozpaczliwe – lata płynęły.
Zośka, wpół zanurzona w wodzie, wpół ziemi uczepiona, pochyliła się wyczerpana, 
bezsilna.
Brzegi Wisły tonęły w milczeniu.
Od strony Bielan na tle sosen czerwieniły się coraz smutniej, coraz krwawiej 
głownie pogorzeliska,
słabo odcinając cienie snujących się dokoła niego ludzi.
W górze rzeki małe światełko, zawieszone wysoko, znaczyło Warszawę.
Praga biła śnieżną równiną, przeszywaną skąpymi kępami zarośli.
Środkiem Wisła, idąc śladem stoczonej dopiero co walki życia ze śmiercią, 
wzbierała,
chcąc zerwać swe lodowe okowy.
Niebo patrzyło chmurne, ołowiane.
Zośka stała tak w wodzie, przy brzegu, dysząc ciężko, a rozpalone usta cisnąc do 
zimnej
powłoki ziemi.
Niemoc ją opanowała i senność. Dobrze jej tak było. Tak by chciała wypocząć, tak 
zasnąć.
Wtem ostry ją dreszcz przeszedł. Ktoś ją objął wpół i pętał zwolna. Wyciągnęła 
rękę. Woda
zaczynała dokoła niej obmarzać.
Przytomność Zośce wróciła. Wczepiła się w wiklinę i stanęła na brzegu.
Pułkownikowa oprzytomniała nieco i pomogła wesprzeć Żubrową.
– Byle gdzie do chaty! Do chaty! – mówiła Zośka, czując, że znów słabnie.
Kobiety postąpiły krok naprzód.
Tuż przed nimi rozległ się krótki, groźny okrzyk: „Wer da?!” – a za nim 
alarmujący wystrzał
karabinu. Cichy brzeg Wisły najeżył się bagnetami. Patrol pruski otoczył 
kobiety.
Jakby w odpowiedzi na przeciwległym brzegu, od Bielan, huknęły krótko dragońskie
strzelby i błysnęły pałasze. Zgiełk chwilowy powitał i umilkł.
A potem znów obydwa brzegi patrzyły na się obojętne, głuche, puste.
X
Słońce biło już prostopadłymi promieniami ciepła i światła o pałac Pod Blachą, 
gdy Gotartowski
otworzył oczy i po raz pierwszy od kilku miesięcy obejrzał się dookoła, nie 
zdając
sobie sprawy, gdzie się znajduje. Jakieś oderwane przebłyski pamięci ostatnich 
wypadków
plątały mu się po głowie, w umyśle miał jeszcze niewyraźne odbicie ostatniego, 
dziwnego
dosyć snu, lecz mimo wysiłku na próżno starał się wypełnić olbrzymią przestrzeń 
czasu. Pamiętał,
jak szedł nad Wisłą... zima była... a potem...
Potem ciemń nieprzenikniona, niezbadana, a po niej... ta bogata komnata... 
ciepło... słońce...
Florian zadumał się. Przez otwarte okno komnaty szedł wesoły pogwar uliczny, 
pełen turkotu
kół a ochoczego szczęku broni. Niekiedy pobudka wojskowa przebrzmiała wesoło, od
Wisły biegło dudnienie pochodowych wojskowych pociągów na nowowybudowanym 
moście.
Gotartowski wpatrywał się w blaski słoneczne, które, wdzierając się przez wpół 
osłonione
okna komnaty, tryskały życiem, w smugach świetlanych igrały miliardami 
nieuchwytnych
pyłków, przejmowały ciepłem i wonią martwe przedmioty, a w oczach Floriana każdą 
linię,
kontur, bramowały w złotoniebieskie szlaki, czerwonozielone wstęgi.
Wtem, tuż przed Gotartowskim zjawił się cień, zasłonił na chwilę blaski 
słoneczne, a potem,
usunąwszy się w stronę, zamienił się w postać kobiety.
Florian wpatrzył się niespokojnie w przybyłą, zaciągając starannie osunięte 
fałdy okrycia.
Nieznajoma zdawała się być stropiona, zaambarasowana, natarczywym spojrzeniem 
Gotartowskiego.
A Florian? Florian śledził niespokojnie równe, pociągłe rysy nieznajomej, 
bladość delikatną
jej twarzy.
– Cieszy mnie – rzekła cicho dama – że waszmość jest... lepiej! To mi robi 
wielką przyjemność!...
Chirurg uważał pana być bardzo cierpiącym!...
Dźwięk głosu wydał się Florianowi nieobcy. Akcent tylko dziwny i sposób 
wysłowienia
raziły go. Dama postąpiła krok naprzód ku Gotartowskiemu i odezwała się z 
łagodną troskliwością:
– Nie macie potrzeby w czymkolwiek? Myślę, że będziecie mogli wytchnąć 
powietrzem
ogrodu! Respiracja wróci wam siły!
– Łaskawość pani!... – bąknął Florian usuwając nieznacznie głowę od ckliwego 
zapachu
perfum, które bić weń zaczęły.
– Ach! To was deranżuje! Ach, gdybyście odgadli, ile radości sprawiła wiadomość 
o waszym
wyzdrowieniu!...
Gotartowski chciał odpowiedzieć, lecz wtem drzwi się szybko otwarły, brzęknęły 
ostrogi i
do komnaty wszedł książę Józef.
– Witam was, witam, kapitanie! Siły wracają! Szczerze mnie to cieszy...
– Wasza książęca mość, nie wiem sam, co ze sobą pocznę...
– Co? Co waszmość! – fuknął raźno Poniatowski. – A pomnisz, jakoś mnie z mańki 
zażywał?
Ho, ho! Sianem się nie wykręcisz. Takich nam oficerów potrzeba...
– Wojna trwa jeszcze?
– Jakżeby?! Prawda, toć przez trzy miesiące o bożym świecie nie wiedziałeś. 
Niesposób ci
wszystkiego w dwóch słowach powtórzyć! Była wojna i jest, no i będzie. Nasze 
pułki chrzest
pierwszy odebrały. Generał Dąbrowski dzielnie się ze swoim korpusem sprawił przy 
oblężeniu
Gdańska, brygadier Sokolnicki, major Downarowicz odznaczyli się pod 
Wisłoujściem.
Wincenty Krasiński ufundował szwadron konnych strzelców... a dziś pułkownikiem 
formującego
się pułku mianowan. Czterdzieści tysięcy żołnierza mamy pod bronią. Słaby on 
jeszcze,
niedoświadczony, lecz serce w nim wielkie!... Ba, toć mieliśmy Pułtusk, 
Ostrołękę, Eylau, a
potyczek mniejszych niezliczoną moc. Burza zanosi się na lepszą.
– Cesarz?...
– Cesarz! – odrzekł książę chłodniej. – Bawił w Warszawie, przyjmował deputacje. 
Może
nie zadowolił nadziei... Lecz zdaje się mieć dobre intencje. Co tu rozprawy! 
Kości rzucone...
Ruszają wszyscy na zwycięstwo-li, na chwałę, czyli na zgubę... Iść trzeba!... 
Kraj się kurczy,
ciężary znosi z poddaniem, bez szemrania ostatniego grosza, resztek chudoby się 
wyzbywa.
Nie brak ani rąk, ani ducha. Oficerów jeno jeszcze wielki niedostatek. Dziś 
żołnierz, jutro
wachmistrz, pojutrze porucznik. Zły to awans – inaczej nie można!... Przybywa po 
trochu
ludzi ze służby pruskiej, dezerterzy od Austriaków napływają, lecz tego mało. 
Kule nie żartują!...
Tak, tak, mości Gotartowski, wypoczywaj że z Bogiem, a potem marsz.
– Czym się waszej książęcej mości wypłacę?
– Ani sobie tym głowy nie zaprzątaj! Jedna dla ciebie, dla mnie i dla nas 
wszystkich jest
tylko wierzycielka – Polska! Ona żąda od nas wypłaty za gnuśność stuleci. Nie 
masz teraz
innych długów!... Bywajże mi waszmość! Nie zrywaj się zbyt gwałtownie, abyś nie 
nadwerężył
zdrowia. A skoro się umocnisz, każ się do mnie meldować.
Florianowi siły wracały szybko. Młody dąb, rozdarty uderzeniem pioruna, długo 
stoi
sczerniały, bezwładny, na poły obumarły, lecz gdy za wiosny nadejściem korzenie 
uderzą
sokami ku zmurszałemu a strzaskanemu pniowi i pierwszy kiełek zielony przełknie 
spleśniałą
korę, wnet zmaga się, nowymi wystrzela ku niebu pędami i stroi się w nową koronę 
na wichry,
na burze.
Nie minął tydzień, a Gotartowski już o własnych siłach mógł sunąć po komnacie. 
Kroki
stawiał z początku niepewne, wspierał się na ramieniu chirurga, lecz zwolna 
muskuły zwierały
mu się silniej, pochylony krzyż i ramiona prężyły się, oczy patrzyły śmielej, 
jaśniej. Tylko
w duszy, w sercu Floriana złowróżbna panowała cisza.
Gotartowski bał się zajrzeć w siebie, bał się wspomnień, bał myśli, bał jutra. 
Cisza bywa
czasem straszną.
Im bardziej poprawiał się Florian na ciele, im więcej mu sił żywotnych 
przybywało, tym
większy go opanowywał smutek, tym większe zwątpienie.
Godzinami całymi siadywał w oknie zapatrzony w nieba majowe lazury. Chwilami 
dręczył
go niepokój o matkę, o dziada, o rodzeństwo. Gdzie i czy ich odnajdzie kiedy 
rozproszonych
po świecie?...
Maj się miał ku końcowi.
Pewnego ranka medyk, przyszedłszy na zwykłe oględziny chorego – zastał go już na 
nogach.
– A słowo stało się ciałem! – wykrzyknął z zadziwieniem chirurg, imć pan 
Dederko. –
Waszmość, widzę, nie żartem posłuszeństwo kuchni łacińskiej wypowiada!... Dobra 
nasza!...
Wójcicki posinieje ze złości... jak waszmości po świecie chodzącym zobaczy. 
Stary medyk,
króla Stanisława imci konsyliarz... ale co na legiońskim mięsie się nie zna, bo 
bąka rzetelnego
ustrzelił! Cha, cha, jeszcze temu tydzień będzie, spotykam go przy Bramie 
Krakowskiej –
pyta mnie o waszmości – ja mu na to gębę krzywą a zafrasowaną okazuję, a on ci 
łyp z powa-
gą oczyma i mówi: ns, „Nullum remedium! Malaria perpetua... febris intermittens 
ignis sanguinis!
90 Ani hajdamaka, ani kapucyn, krzyżyk wystrugać, ziemi garstkę i w dołek!” Ja 
niby
nic, choć mi aż śledziona ze śmiechu tańcuje! Toć uciecha będzie!...
– Mości Dederko, w porachunku dozgonnym ze sobą będziemy!...
– Te, te! Co waszmość! Chłop strzela... no i koniec!... Bogu dziękuj. Bo i co? 
Simplex servus
91 jest tylko babką wiejską bożych wyroków, i koniec. Ma się urodzić, to i bez 
babki się
urodzi! Niby nauka, niby sztuka, a czasem funta kłaków niewarta. Zdarzy się 
nieborak... że
mu się wszystkie medyckie rozumy przystosuje. Krzyże mu się piecze żelazem, 
pijawki stawi,
krew puszcza... oliwa, pieprz, makowiny, blekot, wilcza wiśnia, popiół gorący i 
co z tego?
Myślisz, żeś mu pomógł, a tymczasem on oczy sobie wytrzeszcza, tchnie raz i 
drugi i ad patres92
wędruje... Zaraz, zaraz, mości Gotartowski, pilno wam w świat... Zaraz, niech 
jeno zlustruję
jeszcze raz waszeci!...
Dederko zabrał się do auskultacji.
– Wybornie! – zaopiniował. – Miechy, nie płuca! Pulsa niby młoty, chodzą cicho a 
równo
jak w zegarze! Do rzeźnika teraz, do winiarza, na barszcz, na zrazy, na 
maślacz!...
Florian nie dał sobie dwa razy tej rady powtarzać. Poprawił swój mundur dawny, 
strzelecki,
przypasał szablę i wyszedł na miasto.
Warszawa kipiała życiem, werwą i otuchą, oddychając pełną piersią pod rządami 
Komisji
Administracyjnej, złożonej z marszałka Małachowskiego, dyrektora wojskowego – 
księcia
Józefa i gubernatora francuskiego, generała Lemarois.
Praca gorączkowa wrzała w każdym zakamarku stolicy Mazowsza, praca w jednym 
podjęta
celu, jednym owiana duchem, jedną kierowana myślą, a było nią tworzenie takiej 
armii,
która by nie tylko przekonała Napoleona o wierności, ale która by umiała osłonić 
piersiami
nadane swobody i wyzwolenie spod pruskiego jarzma.
Tłumy mundurów wypełniały ulice, kolumny nowozaciężnych ciągnęły od świtu do 
późnej
nocy. Książę Józef wdrażał młodego żołnierza do karności i posłuszeństwa. 
Musztry, parady a
ceremonie nie ustawały na chwilę. Stary kapitan Kurtz jak wicher przebiegał na 
spienionym
koniu ulice miasta lustrując kwatery, ćwiczenia, pierwsze instrukcje 
wachmistrzów.
Co dnia nowe barwy się ukazywały, co dnia przybywało feldcechów a szlif, co dnia 
postawa
oddziałów piękniała, szlachetniała.
Gotartowski, znalazłszy się na ulicy, był z początku oszołomiony panującym 
zgiełkiem,
zwolna atoli i jemu udzielać się zaczęła ochota a werwa. Poprawił kaszkietu, 
rękę wsparł na
rękojeści pałasza, ostrogi raźniej jęły pobrzękiwać.
Florian minął posąg króla Zygmunta, odwach pod Bernardynami i zapuścił się w 
wąską
gardziel Krakowskiego Przedmieścia ku Ujazdowu.
Przed pałacem Kazimierzowskim zwróciła uwagę Floriana gromadka oficerów 
rozprawiających
z niezwykłym ożywieniem. Gotartowski napatrzył się już podczas długiej żołnierki
swojej rozmaitych strojów, znał bez mała krój mundura a barwy wszystkich 
europejskich potencyj,
a co... takich, w jakie oficerowie ci byli przystrojeni, na oczy nie oglądał... 
Niby z pozoru
przypominali dawnych ułanów... lecz gdzie im tam!
Gotartowski aż przystanął nieznacznie, aby widokiem świetnych uniformów oczy 
napaść.
A był to widok nie lada. Czterech oficerów, młodzieńców smukłych, gibkich, 
zgrabnych,
wysokich. Cztery białe, czaple kity lśniły w słońcu i drżały uroczyście ponad 
rogatymi, karmazynowymi
czapami, pikowanymi a lamowanymi srebrem.
90 N u l l u m r e m e d i u m ! M a l a r i a p e r p e t u a... f e b r i s i 
n t e r m i t t e n s, i
g n i s s a n g u i n i s ! (łac.) – (Nie ma na to) żadnego lekarstwa! Malaria 
nieustająca... gorączka
okresowa, ogień we krwi!
91 S i m p l e x s e r v u s (łac.) – prosty sługa; tu: lekarz.
92 A d p a t r e s (łac.) – do ojców; w przenośni: umrzeć, pójść na tamten 
świat.
Białe, opięte kurtki z suto haftowanymi, karmazynowymi kołnierzami i tejże barwy 
wyłogami
na piersiach, bramowanymi delikatnie srebrną taśmą, przepasywały tkane, białe 
pasy z
kutasami, łączącymi się ze srebrnymi temblakami pałaszy. Karmazynowe spodnie, po 
bokach
białymi lampasami znaczone, zamaszyste akselbanty na prawym przerzucone 
ramieniu,
srebrne ładownice, zawieszone przez plecy, pozłociste ponad daszkami czap cyfry 
a orły –
składały się na strój bogaty, imponujący, pański, rycerski, wytworny.
Dwa tylko kolory – biały i karmazyn – znaczyły te mundury, a biła od nich taka 
harmonia,
taka wspaniałość, że oczy od nich trudno było oderwać!... Zwłaszcza też, że z 
tych wysokich,
groźnych kołnierzy, spod zuchowato nasuniętych czap wychylały się twarze młode, 
spojrzenia
ogniste, jasne, tryskały rumieńce, a gdzieniegdzie na wargach wiły się 
jedwabiste puchy.
Florian zapatrzył się z podziwem, na próżno usiłując odgadnąć, do jakiej broni 
należeli ci
wytworni oficerowie.
Wtem jeden z obróconych tyłem do Floriana, a najwyższy spośród gromadki, 
obejrzał się,
rzucił okiem na Gotartowskiego i zakrzyknął wesoło:
– Wszelki duch Pana Boga chwali! Florek, od morza do morza!... A niechże cię 
uściskam!...
Zanim Gotartowski zdołał odpowiedzieć, Hermelaus Jordan cisnął go już w swoich 
objęciach,
wołając wesoło:
– A bodaj cię!... Gdzieżeś się nam podziewał, od morza do morza?! Wicek! 
Patrzże!
Drugi Jordan skoczył witać Gotartowskiego. Dwaj pozostali na uboczu oficerowie 
zbliżyli
się również do Floriana. Gotartowski nie mógł przyjść do słowa, zakrzyczany 
przez Hermelausa,
który zwrócił się do towarzyszów:
– Patrzcie, chłopcy! Toż Florian Gotartowski! Niby z nieba spadł, jak duch, od 
morza do
morza, jawisz nam się!... Panie Sewerynie! Mości Wybicki! Florek... chyba Fredrę 
pamiętasz?...
Bodaj przy tobie sprzeczkę żeśmy wszczęli... no i do przyjaźni asumpt wzięli... 
Kalwin...
bo kalwin, ale setny kompan.
– Czekaj bo!... – przerwał zniecierpliwiony gadatliwością brata młodszy Jordan.
Lecz Hermelaus wołał dalej:
– Florek! Uważasz... musisz do nas iść... słyszysz? Takiego nam potrzeba, co? 
Co? Zaciągasz
się?
– Tak, tak. Racja. Z nami – przytwierdzili raźno Fredro z młodym Wybickim.
– Gdzie? Dokąd?...
– Cóżeś ty z nieba spadł? Nie wstyd to ci mizernym mundurkiem strzeleckim ludzi 
straszyć,
od morza do morza? Pójdziesz, i koniec. Siła znajomych, powinowatych!... Ba, 
kogo
tam nie ma!... Masz, Fredro – kalwin... ale, powtarzam, setny kompan, imć 
Łukasz, syn komisarza
a posła Wybickiego. Paweł Jerzmanowski, adiutant marszałka Duroca, Kozietulski,
Krasiński Piotr, Łubieńskich trzech, Niegolewski, Rudowski, Warskich dwóch, 
Szeptycki
Wicuś, Hemplów masz całą trójcę, Mierzejewskich także trzech i Romanów 
trzech!... Ba i
dwóch poczciwych Sokołowskich – Kuba i Stach! Niesposób ci wyliczyć! Kto żyw, 
naprasza
się, od morza do morza, walą zewsząd. Musisz do nas. Patrzże... to jeden mundur, 
a mamy
jeszcze prócz niego trzy inne!... Ciebie wezmą. Gdzieżby nie wzięli!...
– Daj że mu się odezwać – wmieszał się Fredro. – Tu nie miejsce na rozprawę, 
chodźcie
do mnie, na kwaterę! Buteleczka się znajdzie u mojej gosposi.
– Wiwat, kalwin!
– Hermelaus już się rozhulał! – odrzekł kwaśno Fredro.
– Sewerynku, nie mrucz! Daj gęby!... Wyższą masz ode mnie szarżę, aleś kalwin! 
Zresztą,
Florek jest – upiję się chyba.
– I na odwach pójdziesz.
– Wicek, nie dogaduj!...
– Niech no waszmości kapitan Kurtz upoluje – zauważy Wybicki.
– To i co?!.,. Mnie, porucznika szwoleżerów gwardii... śmiałby tknąć?
– Hm!... A Michałek Pfeiffer, równy waści rangą, na dwa dni się dostał.
– Królewiczu słodki! Nie strasz! Jużci „fajfer” mógł się ulać Kurtza... Tylko 
nie ja!...
– Nie życzę zatargu z Kurtzem.
– Królewiczu, cicho!,.. Florek, od morza do morza, toż nic nie wiesz, kogo masz 
przy sobie!
Wszak to nasz „królewicz”, syn imć pana komisarza, a panującego nam miłościwie 
Wybickiego
pierwszego.
Syn posła zmarszczył się i rzekł krótko:
– Hermelaus, rodzica mego nie tykaj.
– Ooo! Królewiczu kochany, od morza do morza... Przecież nie chciałem cię 
urazić, bom
nie zwierz, żebym ludzi kąsał, a co dla ojca twego mam tyle respektu, że daj 
Boże... niechby
wszyscy mu takimi byli.
Florian, odwykły od bezładnych gawęd, był z początku niby oszołomiony, lecz i 
jemu powoli
werwa a życie wracały. Przy butelce rozgadał się na dobre a z ciekawością jął 
się o
wszystko dopytywać.
Ze zgiełkliwych odpowiedzi dowiedział się dopiero, że za rozkazem cesarza 
Napoleona
powstał pułk szwoleżerów gwardii przybocznej pod dowództwem imć pana Wincentego 
Krasińskiego,
że do pułku tego, na wezwanie księcia Józefa, śpieszyła młodzież ze wszystkich
zakątków kraju, wróżąc sobie pod okiem tak wielkiego władcy a mocarza świetny 
los, a dysząc
żądzą odznaczenia się, że pułk szwoleżerów formuje się z pośpiechem, niebawem 
bowiem
wyruszy za Napoleonem, że w tym postanowieniu cesarskim najoczywiściej przebija
się dowód wysokiej łaskawości Bonapartego, ile że przy osobie swojej chce mieć 
młodzież
polską, że szeregi pułku stoją otworem dla wszystkich, bo książę a zarówno 
pułkownik nie na
stan, nie na urodzenie baczą, ale na wysokie przymioty a prawość charakteru 
nowozaciężnych,
że pułk sute odebrał uposażenie, a w przywilejach a prawach z gidami93 
cesarskimi
zrównany od razu został. Seweryn Fredro pierwszy przerwał gorączkowe a hałaśliwe 
relacje.
– Pozwólcie – rzekł – imć kapitanowi słowo rzec! Niech się dowiemy z kolei od 
niego, co
porabiał, gdzie się podziewał.
– Prawda! – przyznał Hermelaus Jordan. – Florek, od morza do morza... Na ciebie 
kolej!...
– Prosimy! Prosimy! – zachęcał Łukasz Wybicki. Gotartowski wspomniał krótko, 
jako był
zapadł na srogą gorączkę i w pałacu Pod Blachą był kilka miesięcy przeleżał, a 
gdy Hermelaus
natarł nań, aby ciekawych szczegółów z pobytu swego pod jednym z księciem 
Józefem
dachem nie skąpił, odparł krótko:
– Darujcie! Ciężko mi teraz. Ledwie na świat dziś po raz pierwszy wyjrzałem, a 
wstyd wyznać,
własne troski nie dają mi radości powszechnej dzielić.
– Wiem, wiem! – przyznał Fredro.
– Rozmawialiśmy o waszmości z imć panem Dziewanowskim! – huknął żywo Hermelaus.
– Ot, głowa zabita, od morza do morza. Toż Dziewanowski jest z nami w pułku!...
– Jest, jest tutaj, mówicie?
– Mało tutaj! W pułku naszym!... Kapitanem... od morza do morza... Bardzo wysoka 
szarża,
gdyby chciał pójść do legii nadwiślańskiej, ani chybi, pułkownikiem by został. 
Jest pod
szefem Małachowskim, dowodzi trzecią kompanią. Jędrek Niegolewski jest pod 
nim!... Powiadam
ci, personat, od morza do morza! U samego cesarza w łaskach wielkich.
Florian nie zważał na wykrzykniki Hermelausa i do Fredry się zwrócił:
– Dziewanowski tu służy? Jest? Gdzie go szukać? Rad bym do niego co prędzej. 
Niech
was niecierpliwość moja nie dziwi, lecz kto wie... on jeden może upragnionych 
wieści...
udzielić!...
93 G i d o w i e – w wojsku napoleońskim straż przyboczna cesarza.
– Kapitan Dziewanowski kwateruje przy sztabie pułku w mirowskich koszarach... 
Rozumiem
niecierpliwość waszą. Zatrzymywać was nie będę... a pozwólcie, przeprowadzimy 
was
do pana Jana.
Oficerowie ruszyli natychmiast w stronę koszar mirowskich.
Kapitan Dziewanowski właśnie był przegląd czynił nowozaciężnych szwoleżerów, gdy 
mu
dano znać o przybyciu Gotartowskiego. Zdał co prędzej służbę na Rudowskiego 
porucznika, a
sam do Floriana wybiegł.
Powitali się serdecznie, spojrzeli na siebie długo, badawczo i skierowali 
bezwiednie rozmowę
na potoczne sprawy.
Florian chciał pytać o nowiny, lecz strach go nagle zdjął. Smutek, na szerokiej 
twarzy
Dziewanowskiego osiadły, nie zdawał się wróżyć nic dobrego. Atoli niepewność nie 
dawała
Gotartowskiemu spokoju. Upatrzył chwilę, gdy młody Wybicki jął rozpowiadać o 
służbie
swojej pod generałem Dąbrowskim, pod Gdańskiem, i odciągnął nieznacznie 
Dziewanowskiego
do sąsiedniej pustej izby.
Dziewanowski nie czekał pytania.
– Wiem, wiem... czego po mnie się spodziewacie! – rzekł poważnie. – Czasem bodaj 
najżałośniejsza
wiadomość lepsza jest od niepewności.
Florian zbladł.
– Odwagi, odwagi! Panie Florianie... Wyroki boskie są niezbadane. Nie nam, 
nikczemnym
stworzeniom, sądzić o nich! Co tu skrywać przed wami. Bóg jeden mocen jest was 
pocieszyć.
– Mówcie, mówcie mi wszystko! – rzekł głucho Gotartowski.
– Owóż, wiadomo wam, jako po moim wyjeździe pani stryjenka z Zośką dostały się w 
ręce
Prusaków... niby to pod pozorem winy ukrywania mnie, a właściwie za podszeptem 
szpiega
pruskiego, niejakiego Karlewicza, który z dawna zemstą ku mnie i ku stryjowi 
nieboszczykowi
pałał. Przysłani przez was Żubrowie szukali, poznałem ich i o Karlewiczu 
powiadomiłem,
słusznie suponując, że on jeden wie, co się z niewiastami dzieje. Żubrowie żwawo
chwycili się moich wskazówek, Karlewicza wykryli i, udając przed nim wysłańców 
pruskich,
dotarli aż do kryjówki, w której ten łotr bezbronne kobiety więził, do gorszych 
rzeczy się sposobiąc.
Co się tam dalej działo, nie wiem, bo szczegółów dowiedziałem się z ust 
Karlewicza.
Owóż ten, wzięty na męki, wyznał, jak Żubrów przyprowadził do siebie, aby im 
przeprawę na
drugą stronę Wisły ułatwić, lecz gdy był się w nocy oddalił, aby brodu wyszukać, 
ile że rzeka
ledwie lodem się ścięła... Żubrowie zamordowali towarzyszów, okradli go i z 
pułkownikową i
Zośką na lód się puścili... Karlewicz, jak powiada, chciał ich uratować, lecz 
woda wystąpiła i
sam ledwie z życiem ujść zdołał.
– Więc mówicie...
– Potonęli wszyscy.
Gotartowski jęknął. Dziewanowski chwycił go w ramiona.
– Panie Florianie! – rzekł z głębokim uczuciem. – Mężczyzną jesteście... 
Patrzcież, i jam
został sierotą prawie... One jedne mi były na świecie. Nie dawajcie przystępu 
rozpaczy!...
– Światłem mi była jedynym!... Nie żyć mi bez niej!...
– Na Boga!... Słowa tego się sromajcie. Wspomnijcie na matkę waszą... na 
rodzinę, na
ziemię, dla której walczyliście lat tyle...
Gotartowski był nagle niby ogłuszony.
– Zatonęła niebożę i... ci starzy poczciwi... towarzysze wierni, opiekunami byli 
mi... rodzonymi.
Byle teraz... umrzeć, byle prędzej stąd.
– Jezus, Maria! Nie bluźnijcie, nie wzywajcie śmierci! Jesteście 
chrześcijaninem! – strofował
poważnie Dziewanowski.
– Ja też – odrzekł z cichym bólem Florian – pójdę, pójdę szukać tylko... 
uspokojenia
wiecznego.
– Nie, nie! Tak wam mówić nie wolno. Módlcie się raczej za nią i za siebie.
– Panie Janie!... Mówcie o niej jeszcze... wszystko...
– Cóż wam powiem?... Na co boleść powiększać... Robiłem wszystko, co się tylko 
dało...
byle dojść prawdy... Niestety, Karlewicz widocznie nie kłamał. Pochwyciła go 
żandarmeria
polowa francuska. Pan Moszyński śledztwo surowe prowadził. Znaleziono ciała 
zbirów Karlewicza
na pogorzelisku jego sadyby, natrafiono na strzępy odzieży na krach lodowych.
Zwłok nie odnaleziono. Spoczęły na dnie rzeki. Z początku byłem był suponował, 
że może i
wam, panie Florianie, krzywdę jaką wyrządzono. Karlewicza palili prawie 
żywcem... słowa o
was nie mówił, wyrzekał się, iżby was na oczy kiedy oglądał. Widząc was teraz, 
utwierdzam
się głębiej w przekonaniu, iż mówił prawdę. Naturalnie fałsz jeno jest w tym, 
aby Żubrowie
na rabunek doń przyszli! Dopuszczenie boże!... Lecz gdybyście byli jako ja przy 
badaniu tego
zbója, to może byście przekonali się, iż Opatrzność i tu bezbronnych kobiet nie 
opuściła.
Karlewicz z dawna zemstę naszemu rodowi był przysiągł!... Dawne dzieje! Jeszcze 
był podówczas
żył stryj mój a świętej pamięci pułkownik... Karlewicz był w domu jego 
pacholikiem.
I tu dopuścił się szpetnego występku. Pułkownik wpadł w gniew, sto bizunów kazał 
mu wyliczyć,
a zbitego do krwi, bosego precz od siebie wypędził. Stąd nienawiść. Owóż, gdy 
pani
stryjenka z Zośką w jego dostały się szpony, chciał się zemścić... i... właśnie 
upatrzył był sobie
chwilę sposobną... gdy Żubrowie nań spadli!. Wolej im śmierć było znaleźć niż 
hańbę...
– Gdzież jest ten zbój? – rzucił przez zęby Florian.
– Był przez sąd polowy na śmierć skazany... lecz, jak wszędzie zresztą przy 
zaprowadzaniu
nowych rządów... nieład a zamieszanie było wielkie. Karlewicz, w areszcie 
trzymany,
znalazł jakiegoś z czasów pruskich kamrata i uszedł przy jego pomocy. Aż dziw 
bierze, bo
okaleczon był srodze... na śledztwie.
– Przepadło wszystko. A jam był podobno tak bliski śmierci... Czemu mnie jej 
wydarto!...
– Panie Florianie! Poganinem jesteś?
Oczy Gotartowskiego zaszły łzami.
– Nie! – rzekł dławiąc w sobie szarpiącą go rozpacz. – Jeno nie wiem, czym 
zasłużyłem
sobie u Boga...
– Pamiętajcie na matkę waszą!... Jam bliższych nie miał... stryjenka była mi 
opiekunką...
Zośka siostrą!... Pocieszać was nie będę, nie umiem i nie mogę, jedno powiem 
wam, zaciągnijcie
się bez mitręgi... na służbę. A tam, wśród trudów, niewywczasu... wojennego 
rozgwaru
ukojenie powoli przyjdzie!... Na jedno bym was namawiał... chodźcie do nas, do 
szwoleżerów.
Mnie raźniej będzie... swojaków najbliższych siła znajdziecie... a słychać, że 
próżnować
nie będziemy...
Gotartowski niby słuchał, a dusza zrywała mu się, a gorycz i żal zalewały serce.
Dziewanowski żywiej natarł:
– Byle wola była, byle hartu stało, a minie smutek, zapomnienie przyjdzie. 
Florian drgnął.
– Zapomnienie, mówisz?... Jestże siła taka, która zapomnieć by pozwoliła?...
Dziewanowski uląkł się żałości, która zadźwięczała w głosie Floriana, i ozwał 
się z mocą:
– Biorę was tedy w jasyr!... Dziś jeszcze pułkownikowi rzecz całą przedstawię. 
Książę waszeci
wesprze.
– Nie – nie teraz! Zostawcie! Dajcie sercu się wypłakać... Pójdę... byle prędzej 
w ogień!...
Tak, księciu jeszcze za gościnę trzeba podziękować i za życie...
Kapitan szwoleżerów umilkł. Uścisnął gorąco Gotartowskiego i podjął się go do 
pałacu
Pod Blachą przeprowadzić.
Dnia następnego Gotartowski zerwał się wcześniej na nogi i, dowiedziawszy się od 
pokojowca,
że książę już wstał, kazał mu się natychmiast zameldować.
Poniatowski przyjął Floriana przyjaźnie, choć z odcieniem lekkiego chłodu.
– Rad jestem wielce – zaczął pierwszy – że widzę waszmości w zdrowiu... Mówiono 
mi
już o zamiarze jego zaciągnięcia się na służbę. Sprawiło mi to wielką 
przyjemność. Dziś jeszcze
nominację otrzymasz na dowódcę batalionu w czwartym pułku strzelców legii 
nadwiślań-
skiej... z zaliczeniem do sztabu... bo mam przekonanie, że oddasz nie lada 
usługi przy formowaniu
regimentów... Jako oficer czynny żołd będziesz pobierał. Nadto sądzę, iż na 
awans
długo nie będziesz czekać.
– Wasza książęca mość...
– O, nie dziękuj mi, proszę... majorze... Zalety wasze są mi znane.
– Wasza książęca mość... łaskaw, lecz chciałem...
– Bądź spokojny – przerwał mu Poniatowski. – Stanie się wszystko po twojej 
myśli...
Przez czas jakiś trudzić cię nie będę... Pułk twój kwateruje w kraju, więc 
możesz śmiało pomyśleć
o sobie!... Miałem to na względzie.
– Wasza książęca mość pozwoli.
– Cóż jeszcze? – zapytał z odcieniem niechęci Poniatowski.
– Ja... ani stopnia tego... ani łaski tej przyjąć nie mogę.
– Dlaczego? Wiem ci, że za tyle zasług należy ci się...
– Nic mi się nie należy! – wybuchnął Florian. – Nie rozumiem, kto był tak 
niefortunnym
myśli moich i zamiarów tłumaczem. Z innym tu zgoła przychodzę przedłożeniem.
– Mów waćpan, proszę.
– Do szwoleżerów gwardii chciałbym...
– Do szwoleżerów! Niełatwa to rzecz, ile że wszystkie stopnie oficerskie są 
obsadzone,
chociaż... uczynię wszystko, byle waćpanu dopomóc. Chwalę to postanowienie, 
atoli zważ, iż
pułk po sformowaniu natychmiast z kraju wyciągnie.
– Właśnie dlatego najmocniej obligować się ośmielam. Książę spojrzał zdziwiony 
na Floriana.
– Lecz bacz tylko, że wyższe awanse są już zajęte... czekać przyjdzie...
– Mości książę... prosząc o zaliczenie mnie do pułku szwoleżerów, nawet w głowie 
nie
miałem szlif oficerskich, bo sam wszak jestem oficerem piechoty, a ledwie za 
losu zrządzeniem
czasowo pełniłem służbę drogmana94 a przewodnika w szwadronie strzelców pod 
pułkownikiem
Deschampsem... więc służbę moją od szeregowca chcę rozpocząć...
Poniatowski przerwał żywo;
– Co mówisz waćpan?... Gdzież zastanowienie? Skądże ci takie myśli w głowie? 
Chcesz
rodzaj broni zmienić... wstępuj do ułanów nadwiślańskich... tam znajdziesz 
przynajmniej rangę
odpowiednią zasłudze!
– Wasza książęca mość, spadło na mnie wielkie nieszczęście... służby twardej mi 
trzeba,
abym nie oszalał...
– Mówże mi waćpan. Może pomóc w czym mogę?!...
– Nie, nie, mości książę... tego nikt nie odmieni!... Gdzie śmierć stąpi, tam...
– Mości Gotartowski... ja na to zezwolić nie mogę...
– Jak o łaskę największą błagam...
– Nie śmiem nalegać, lecz pozostaw to czasowi... powiadomię o waszmości 
intencjach
pułkownika Krasińskiego i grosmajora Dautancourta... Siedemnastego czerwca rusza 
pierwszy
szwadron... nie wiem, azali mógłbyś z nim wyciągnąć... Zaufaj mi, powziąłem dla 
ciebie
prawdziwą życzliwość...
Poniatowski, żegnając Floriana, chciał go na odchodnym sumką wspomóc, lecz 
Gotartowski
nie przyjął.
Prosto od księcia Florian udał się na kwaterę do Dziewanowskiego, opowiedział mu 
o
swoim postanowieniu, zarazem oświadczając, że do Gotartowic na czas jakiś udać 
się zamierza,
spodziewając się tam wiadomość jakąś o matce znaleźć, a nadto o opatrzeniu się 
na nową
służbę pomyśleć.
94 D r o g m a n (dragoman) – tłumacz.
Po ciszy chwilowej już w pierwszych dniach czerwca pod Braunsbergiem rozległy 
się wystrzały
rotowych ogni rosyjskiej piechoty, atakującej szaniec przedmostowy w Spandau.
Było to jakby nowe hasło do nowych zapasów. Z Spandau już nastąpił bój pod 
Lomitten,
Guttstadt, Wolfesdorf, Amt, Altkirchen, Deppen, Glattau, a wreszcie Heilsberg. 
Armia francuska
pod wodzą marszałków Neya, Bernadotte’a, Soulta, Murata i Davouta, a dzielnych 
generałów
utrzymywała się wszędzie na stanowiskach, mimo zaciekłych ataków wielkiego 
księcia
Konstantego a błyskawicznych poruszeń korpusów Benigsena, Kameńskiego, 
Bagrationa i
Gorczakowa.
Bonapartemu mało było tej przewagi. On pragnął i szukał wielkiej rozprawy, która 
by mu
pozwoliła dyktować warunki pokoju. Lecz niełatwe to było zadanie. Benigsen 
bowiem jej
unikał, nie chciał stawiać na szali losów swej armii i cofał się ku Królewcowi, 
ucierając się z
przednimi strażami następujących nań korpusów.
We Friedlandzie wódz rosyjski zastał niespodziewanie dziewiąty pułk huzarów 
francuskich,
a sądząc, że to resztki rozbitego przezeń pod Heilsbergiem korpusu Oudinota, 
wyparł
go z miasta.
Przyczajony Oudinot i Lannes z Mortierem natychmiast ogień tyralierski 
rozpoczęli, aby
Benigsena wciągnąć do bitwy. Jakoż Benigsen rozwinął linię bojową i natarł żywo 
na marszałków.
Zwycięstwo od razu przechyliło się na stronę armii rosyjskiej. Lannes z 
Mortierem
resztek sił dobywali, byle utrzymać się na pozycjach.
Tak zeszło do godziny piątej po południu...
Benigsen, widząc niechybną swoją przewagę nad nieprzyjacielem, zaparł się o mury 
Friedlandu,
nie ustraszony tym nawet, że tuż za miasteczkiem ma nurty Ali, że zarzucone 
mosty
pontonowe mogą nie wytrzymać szybkiego odwrotu, że dzień czternasty czerwca był 
rocznicą
Marengo!
Kanonada nie ustawała. Oudinot, Lannes i Mortier lada chwila mieli śmiałość 
swoją sromotną
przypłacić klęską.
Bonaparte tymczasem pod osłoną bitwy, poza lasami okrążającymi pole walki, słał 
kolumny
wojska, które, zataczając wielkie półkola, skradały się do armii rosyjskiej i 
czekały sygnału.
Słońce już zniżać się zaczęło ku zachodowi, gdy uformowana w zagajniku bateria 
artylerii
generała Sénarmonta obwieściła przybycie Bonapartego.
Milczące lasy poruszyły się, błysnęły stalowymi ostrzami bagnetów. Dywizja 
dragonów
Grouchy’ego rzuciła się wspomagać chwiejące się szeregi Lannes’a.
Nowe czworoboki wyrosły dokoła armii Benigsena. Ney natarł na parowy, w których 
stała
gwardia rosyjska. Marchand wżarł się w bok dywizji rosyjskiej i pchał ją ku Ali, 
Dupont
szarżował na działa. Mortier, nowymi dywizjami wspomożony, jął zmagać się z 
Gorczakowem
na śmierć i życie.
Dwie godziny trwały krwawe zapasy, dwie godziny męstwo ścierało się z męstwem, 
spiż
ze spiżem, stal ze stalą, pierś z piersią. Aż prawe skrzydło armii rosyjskiej 
drgnęło, zachwiało
się, raz jeszcze pod piorunową komendą dowódców próbowało stawić opór. Daremnie.
Generał Perrin pracował pod przewodem Neya na buławę marszałkowską! Berthier, 
książę
Neuchatelu, rzucał się w największy ogień, chcąc się okazać godnym tytułu 
ministra wojny
Napoleona!
Prawe skrzydło Benigsena jeszcze się opierało, wsparte ogniem działowym, 
skierowanym
na Neya. Lecz ten już powstrzymać się nie dał. Zdarł konia, spiął ostrogami, jak 
wicher wyrwał
się tłumowi otaczających go adiutantów... i z szablą wzniesioną, bez czapki, z 
włosem
rozwianym do nowego poprowadził ataku.
Soult natarł z boku. Dwudziestu pięciu generałów rosyjskich padło. Prawe 
skrzydło skręciło
się pod naporem Francuzów i jęło za Alę się cofać... Mortier zaś dziesiątkował 
już lewe
skrzydło i zajmował Friedland...
Słońce zaszło. Walka wre jeszcze. Mosty się palą, płomienie liżą zajadle domy 
miasteczka.
Armaty drgają ponurym światłem, w morzu ognia, krwi i żelaza kotłują się ludzkie 
ciała.
Żołnierz walczy już o śmierć chwalebną. Ale nie żołnierz pruski i nie pruski 
generał Lestoque!
Ten, po niedołężnych obrotach swego korpusu, za trzecią szarżą legii północnej 
oddaje
Dąbrowskiemu szpadę.
O północy umilkły działa. Szczątki armii Benigsena jęły się cofać pod Królewiec, 
nie
przypuszczając, że tam na drodze czai się jeszcze kawaleria Murata, która je 
ścigać będzie a
rwać aż do Tylży.
Bonaparte objeżdżał pole bitwy w otoczeniu Duroca, Bessičres’a i Berthiera. 
Zaduma błąkała
się po jasnym czole zwycięzcy. Oczy jego smutnie poglądały na te tysiące istnień 
ludzkich,
które tu słały się pod jego stopami, które ostatnią kroplę krwi wysączyły, aby 
dla niego
uwić laur, aby sławę jego w nowe ustroić blaski.
Zawały trupów co chwila znaczyły miejsca, gdzie bitwa ważyła się, gdzie natarcie 
było
silniejsze, gdzie obrona bohaterską. W mrokach jasnej nocy czerwcowej, na 
zielonej runi pól,
odbijały się wyraźnie obszerne różnobarwne koliska niby kwietne klomby...
Tu niebieskie mundury dragoni! francuskiej, przetykane krasnymi żupanami 
smoleńskich
kozaków, tam złote napierśniki preobrażeńców95 zmieszały się w śmiertelnych 
uściskach z
ciemnozielonymi furażerkami woltyżerów, ówdzie białe kamizele i białe pasy 
znaczyły
krwawe żniwo artylerii Sénarmonta, ponad parowami spiętrzone masy ludzkich ciał 
i końskich
świadczyły o pracy gwardii rosyjskiej.
Pole bitwy zdawało się jakby obumarłe. Kałuże krwi krzepły, ciała stygły, 
prochem okopcone,
miazgą obluzgane; na oblicza poległych zstępował majestat śmierci, ścierał ślady 
bólu,
zmarszczone wygładzał czoła. Niekiedy wśród ponurej ciszy słychać było jeszcze 
cichy jęk...
a niekiedy przeciągłe... ostatnie westchnienie konającego.
Od strony obozu francuskiego snuć się zaczęły już złowrogie cienie grabarzy.
– Duroc! – odezwał się Bonaparte do jadącego za nim wielkiego marszałka dworu. – 
Patrz,
ile ofiar!...
– Najjaśniejszy panie, rocznica Marengo!
– Tak, tak! Rzetelnie ją obchodziliśmy.
Napoleon skierował konia ku zgliszczom palącego się jeszcze Friedlandu. W tejże 
chwili
spoza zagajnika wysunęły się trzy cienie jeźdźców w generalskich mundurach i na 
widok cesarza
zdarły konie.
Bonaparte spojrzał bystro ku cieniom.
– Kto jedzie?
– Oudinot, Perrin-Victor i Dąbrowski! – odezwał się basowy głos.
– Zbliżyć się.
Jeźdźcy ruszyli ku cesarzowi i osadzili przed nim konie, salutując monarchę.
– Oudinot! Cudów waleczności dokazałeś, gdziekolwiek się pokażesz, o nic lękać 
się nie
trzeba, tylko o ciebie!...
– Sire! Spełnić chciałem obowiązek!...
– Za Ostrołękę zostałeś hrabią, za Friedland mianuję cię gubernatorem Erfurtu. A 
ty, Perrin,
jesteś marszałkiem. Berthier! Przygotujesz nominację do podpisu!... A! Generale 
Dąbrowski,
jakże pańska rana?
– Zapomniałem, że była!
95 P r e o b r a ż e ń c y – żołnierze tzw. Pułku Preobrażeńskiego gwardii 
przybocznej,
utworzonego przez Piotra Wielkiego.
Bonaparte targnął z lekka konia i wysunął się naprzód, a wskazując na szeroką 
polanę, zasłaną
zwłokami pruskich żołnierzy, ozwał się do towarzyszących mu marszałków i 
generałów:
– Patrzcie, tu leżą szczątki armii Fryderyka Wielkiego!... Dąbrowski! Gdyby 
tamten żył,
może byś żniwa takiego nie miał...
– Pod twoim przewodem, najjaśniejszy panie, inaczej by się stać nie mogło!... – 
Wielki
dzień! Wielki! – powtarzał w zadumie Bonaparte.
Naraz bystry jego wzrok zatrzymał się na małym pagórku tuż przy polanie. 
Napoleon spiął
konia ostrogami.
Na wzgórzu tym, zasłanym ciałami poległych, dziwna odgrywała się scena.
Pośrodku leżał młodzieniec w mundurze ułańskim, cisnąc do broczącej na piersiach 
rany
rękojeść strzaskanego pałasza. Wargi jego szeptały jakieś wyrazy nieuchwytne, na 
poły
przymknięte oczy szkliły się smutnie.
Tuż obok młodzieńca, jakby spod wyprężonego kadłuba końskiego, czołgał się 
starzec siwowłosy,
drżący, odziany w barwę województwa kaliskiego. Starzec miał lewą nogę 
przewiązaną
szmatą. Rana snadź jego była ciężka, bo z piersi starca czasem głuchy jęk się 
dobywał.
Starzec wspierał się na rękach, ustawał, omdlewał prawie. A jednak wlokło go coś 
do tego
szeptu młodzieńca. I nie zważał, że mimo szmaty rana krwawiła coraz silniej. 
Zmagał się a
pełzł.
Z przeciwnej strony inny cień również ku młodzieńcowi sunął. Był to stary 
legionista oficer.
Twarz jego wychudła, zmarszczona, sczerniała na słońcu, w łunach pożaru 
Friedlandu
zdawała się być jakimś widmem, groźnym zjawiskiem.
Legionista zasłaniał lewą ręką rozwarty bok – prawą się wspierał, a na nogach 
ustać nie
mogąc na kolanach się wlókł, z trudnością kołując pomiędzy stosami ciał 
ludzkich.
– Ludzie! Pomocy! Ratunku!... – jęczał starzec. – Matko Najświętsza... dodaj mi 
siły... ani
chybi, to ten smyk!... A, poczekaj, urwisie, uszu ci natrę! Od wszelkich złych 
przygód racz
nas wybawić! Ucapiłem cię przecie! Szałaputa, nicpotem! Pani matce zmartwienia 
takiego
narobić!... Wojaczki się smykowi zachciało! Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu! 
Jezu...
pozwól, niech się dowlokę!...
Starzec dyszał ciężko. Oczy jego z rozpaczą wpatrywały się w jasną twarz 
młodzieńca,
ozłoconą blaskami łuny pożaru. Suche, żylaste ręce zapierały się gwałtownie, 
żyły na czole
nabrzmiały. Ostatkiem sił darł się do młodego ułana. Aż... pochylił się wreszcie 
nad obumarłym
na poły ciałem. Siwa głowa zadrżała, spod ciężkiej powieki łza wielka spadła na 
czoło
młodzieńca. A snadź brzemienna była potężną modlitwą a bezmiernym bólem, gdyż 
ułan
otworzył nagle oczy i spojrzał na starca rzewnie. Wargi jego poruszyły się...
– Dziaduś... przyszli...
Starzec zatrząsł się, z piersi jego nieludzki dobył się ryk.
– Moćpanowie! Kto w Boga wierzy, ratujcie!... Chłopczyna mój serdeczny zamiera!
Wszechmogący, wieczny Boże... mnie... mnie... zabierz z tego świata!... Daruj 
życie... smykowi!
Wody!...
– Que diable! Sacrebleu! – odezwał się z przeciwnej strony głos legionisty. – 
Zaraz! Niech
się wygramolę. Mam manierkę!...
– Bywajcie, mospanie!... Bóg was zsyła! Ledwie dyszy... dzieciuch taki! 
Doczekałem się
pociechy!...
Oficer legii zdołał nareszcie zbliżyć się do ułana. Z wysiłkiem odpasał 
przewieszoną przez
ramię manierkę z wódką i wlał w usta ułanowi. Młodzieniec westchnął głębiej.
– Nom de chien!96 Wyliże się! – mruknął legionista. – Bagnet pruski! Macie 
bandaże?
Czekajcie! Będą!...
Legionista rozerwał mundur i wydarł szmat płótna z własnej koszuli... potem 
wyciągnął
nabój z patrontasza, rozgryzł i proch wysypał na szmatę.
– Niby kaleczy, a goi! – rzucił przez zęby, za czym, nie zważając na starca, 
który niespokojnie
śledził każdy ruch twarzy legionisty, jął opatrywać rany młodzieńca.
Ułan po raz wtóry otworzył oczy i spojrzał jaśniej, wyraźniej.
– Dziaduś się gniewają? – rzekł cicho. Starzec pochylił się ku ułanowi.
– Co, co waćpanu w głowie!... Potem, na kobiercu się rozprawimy, po 
szlachecku!... Widzisz...
lepiej ci?... Żołnierki ci się chciało!... Z domu matczynego uciekać... A gdyby 
cię tak
Prusak nadział bagnetem, to... co by było?... Nic waćpan dla dziada respektu nie 
masz! Widzisz,
z harmaty mnie uraczyli. Ooo!...
– Darujcie! Przebaczcie!...
– Co darować?! Co przebaczyć?! – burczał starzec. – Po jednych pieniądzach 
wszyscy!...
Jaki ojciec, taki syn! Tfy... Aż wymówić nie podobna... Józef, biedaczysko! 
Florian, no Florian,
mężczyzna!... Ale... ci smyk taki, żal się Boże! Kosteczki jak patyczki, piąstka 
jak u komara
i... wlecz się, dziadu, tłucz gnaty... naści pierzynę na stare lata!
Nagle oficer legii, który z kolei z jakąś zabobonną trwogą na starca spoglądał, 
rzucił okiem
na wielki sygnet szlachecki, lśniący w blaskach łuny na palcu dziada, i zadrżał. 
Ciało jego
osunęło się, zachwiało... Chwycił gwałtownie rękę starca i do ust ją przycisnął.
Starzec chciał coś rzec, chciał usunąć rękę, wreszcie spojrzał na chylącą się 
przed nim, siwizną
przyprószoną głowę. Serce zamarło mu w piersiach. Ciało legionisty zadygotało – 
łkanie
głuche rozrywało mu gardło, bok trysnął krwawą wstęgą.
– Co... co... waćpan?!... – szepnął starzec bojąc się dać porwać przeczuciu. – 
Któżeś ty?...
Mara?!...
– Ojcze!
– Józef! Boże miłosierny!... Ostatnia na mnie przyszła godzina! Czas – czas!... 
Józefie!
Synu... pilnuj swego smyka!... Marcelek... Figle mu w głowie... koszałki 
opałki!... Wojaczki
mu się chciało!... Tyżeś to?... Tyle lat waćpana nie widziałem!... W domu 
bezład!... Pisklęta
ci się zbuntowały... Staszek u Prusaków... I tak wszystko idzie, marnieje... 
ginie!... Tobie Boże
na ofiarę!...
– Dziadusiu!...
– Nie, nie ma dziadusia!... Rodzic twój niech mnie zastąpi!... Chciałem waści 
uszu natrzeć...
z harmat ucapili! Boże, błogosław was! Boże, nie opuszczaj was! Dziej się wola
Twoja! Józef!... Marceli!... Dajcie mi wasze ręce!... Oto niegodny schodzę z 
tego świata... bez
słowa pociechy, bez przebaczenia. Jezusie, wejrzyj na mnie ginącego pomiędzy 
Francuzami a
dysydentami97! Cicho, Marcelek! Widzisz... tam jejmość dobrodziejka a babka 
stoi... i kiwa
na mnie! Czekaj, Jaguś, czekaj! Cha – cha! Asińdźce pilno... zaraz!... Niech raz 
jeszcze chłopaka
naszego uścisnę i... tego urwisa... Ooo! Com ja się nażył!... Wódz nie lada ten 
Napolion!...
Ciało starca osunęło się bezwładnie na murawę. Skonał.
Syn i ojciec padli sobie w objęcia. Krew płynęła im z ran, zlewała się w jedno 
pasmo i,
spływając falisto, wsiąkała w ziemię i łączyła się z krwią dziada.
Wtem, ponad głowami rannych, rozległ się dźwięczny głos:
– Kto tu wzywa pomocy?!
Oficer legii podniósł błędne oczy i jęknął głucho:
– Cesarz!
96 N o m d e c h i e n ! (franc.) – Psiakość!
97 D y s y d e n t – innowierca.
– Co za pułk? Generale Dąbrowski, barwy legii północnej. Dąbrowski zeskoczył z 
konia i
podbiegł na wzgórze.
– Kto tu?... Jaki pułk?... Cesarz przed wami!...
– Józef Gotartowski z brygady Aksamitowskiego!
– Ranny? Kapitan! A ten młody...
– To mój syn! A ten wolontarz kaliski, to... dziad... Umieramy!...
– Co, co? badał Bonaparte, nie rozumiejąc odpowiedzi legionisty.
– Najjaśniejszy panie!... Trzy pokolenia rodu jednego... Dziad, ojciec i syn...
– Ratować ich! Ordynansa! Duroc!
Wielki marszałek dworu zawrócił konia i jak strzała pomknął ku biwakom 
francuskim. Cesarz,
a za nim marszałkowie i Oudinot zsiedli z konia.
Bonaparte podszedł do Józefa Gotartowskiego.
– Dzielny ród żołnierzy!... Nazywasz się?
– Gotartowski, najjaśniejszy panie.
– Służyłeś?
– Dziesięć lat w konfederacji, dziesięć w niewoli tureckiej... teraz w legii...
– Jesteś pułkownikiem. Kapitan uśmiechnął się smutnie.
– Umieram! – rzekł cicho.
Bonaparte odwrócił głowę. Dąbrowski przyklęknął przy umierającym i rzeźwił go 
wodą...
– Kapitanie! Czy Florian Gotartowski wasz krewniak?
– To mój syn.
– Słów dlań nie mam! Zaszczyt wam przynosi.
– Generale! Nie mnie ratujcie, lecz tego chłopca... Mnie także pora... Jego 
szkoda byłoby!
Taki młody! Czas ma przecie!..
Napoleon sięgnął po order legii, zawieszony na jego mundurze, odpiął go i ku 
kapitanowi
się pochylił.
– Jesteś oficerem krzyża.
– Najjaśniejszy panie – nie mnie!... Ja odchodzę!... Na mnie legia czeka 
niebieska. Lecz
ten dzieciak... już chrzest krwawy przeszedł... Jemu, najjaśniejszy panie... za 
ojca i dziada...
Bonaparte przyklęknął nad Marcelkiem. Ułan spojrzał na cesarza. Ojcu łzy w 
oczach zabłysły.
Wspierając się na podtrzymującym go generale Dąbrowskim, patrzył z dumą na syna.
Minister wojny Berthier tłumił wzruszenie. Marszałek Perrin płakał.
– Pułkowniku! – ozwał się Napoleon. – Nie maszże jakiego życzenia, które bym 
mógł
spełnić? Mów!
– Najjaśniejszy panie... Niech pochowają mnie razem z ojcem!... To wszystko!...
– Daj mi swoją rękę, niech ją uścisnę!... O synu twoim będę pamiętał!... Boli 
mnie, że nic
więcej dla ciebie uczynić nie mogę. Nie trać ufności!... Patrz... ambulanse 
nadjeżdżają!... Da
Bóg, rana twoja nie będzie śmiertelna!
Bonaparte usunął się na bok i patrzył w dal ponurą, patrzył na pożogę, która, 
przygasłszy
na chwilę, z nową wybuchnęła siłą, patrzył na to pole śmierci, pole sławy.
Kapitan tymczasem, wpół leżąc na ziemi, oddychał ciężko a raniony bok cisnął. 
Dąbrowski
zwilżył chustkę wodą i położył na ranę.
– Dziękuję, generale! Paliła mocno... Lżej mi teraz!... Marceli!...
Ułan ręce złożył na kolanach ojca.
– Marceli! Synu mój... nogi ucałuj matce. Florka, Staszka, Urszulę, Fabiana... 
Błogosławieństwo
moje im zanieś... Tyle lat rwała się do was dusza, ciągnęło serce... Nie dali! 
Miłujcie
się, kochajcie a czcijcie jego... cesarza! On wielki! Dobrze mi tak umierać... 
gdy ciebie
widzę!... Tam spotkamy się znowu!...
Odblask pożogi zaświecił w lśniącej powłoce krzyża zawieszonego na piersiach 
Marcelka.
Konający uśmiechnął się z rozrzewnieniem.
– Phi! Marcelku! Patrz... masz już legię! A wiesz ty, co taka legia znaczy?... 
Szanuj ją, aby
wnuki twoje poszczycić się nią mogły! Widzisz, chłopcze... legia!... Krzyż!...
Kapitan jęknął ciężko. Marcelek, leżąc na ziemi, ostatkami sił nogi ojca ściskał 
a całował.
Stary legionista raz jeszcze zbudził się do życia i powiódł dokoła błędnym 
wzrokiem, a spostrzegłszy
sylwetkę cesarza, rzekł wskazując nań ręką:
– Synu! Za nim pójdziesz i ty, i Florek, i wy wszyscy – aż do ostatniej kropli 
krwi! Na
śmierć, na życie!... To moja... wola... Módl się!...
Kapitan zaczerpnął gwałtownie powietrza, odetchnął ciężko jakby zbywając się 
ciężaru,
pod którym giął się, łamał... i zwiesił głowę...
Generał Dąbrowski zdjął kapelusz, za jego przykładem poszli marszałkowie. W 
tejże
chwili prawie zajechał pędem ambulans, zaprzęgnięty w czwórkę, a przyprowadzony 
przez
wielkiego marszałka dworu. Dwaj chirurdzy jęli opatrywać omdlałego ułana.
Bonaparte dosiadł konia i zawrócił do obozu.
Gdy się to działo, na przeciwnej stronie placu bitwy, na brzegach Ali, zgoła 
inna rozgrywała
się scena.
Brzegiem rzeki szedł wysoki, barczysty grenadier pruski i oglądał się 
niespokojnie na
wszystkie strony. Minął zagajnik nadbrzeżny, parów zasłany poległymi i szedł 
dalej, niby
miejsca upatrując. Niekiedy wzrok jego błądził bezmyślnie po błyszczącej toni, z 
której wychylały
się jakieś zawały straszne, bezkształtne, splątane ze sobą, chwiejące się 
ponuro. Czasem
znów patrzył obojętnie na krwawe szczątki stoczonej tu bitwy i mruczał coś do 
siebie.
Tak zbliżył się do miejsca, gdzie armia w bród Alę przebywała.
Ginące w nurtach szerokie koleje, zdeptana kopytami końskimi ziemia mówiła, że 
pochód
tu był gorączkowy, gwałtowny. Jakoż środkiem, śladami brodu, szła tama. Tama 
powstała z
lawet porzuconych, z uwięzłych pojazdów, z koni zatopionych, z ciał ludzkich. 
Fala żołnierzy,
koni i pociągów przeszła tędy – mówiły zastygłe ślady.
Grenadier zmierzył wzrokiem tamę, a przekonawszy się, iż ta zbita masa ludzi, 
koni,
drzewa i żelaza milczy obumarła, zwrócił się ku brzegowi, kędy porzucony wózek z 
prochami
i kulami zarył się w błotnistym gruncie.
Grenadier podniósł wieko, sprawdził zawartość wózka i uśmiechnął się do siebie z 
zadowoleniem.
Za czym przykucnął między jego kołami, odpiął pałasz, zaparł o kolano, złamał go
i odrzucił precz od siebie. Zdjął potem mundur i ze złością jakąś pozrywał zeń 
kolorowe naszycia,
nie darował ani tróigraniastemu kapeluszowi z kokardą, ani harcapowi.
Gdy zniszczył w ten sposób wszystkie ozdoby a oznaki swego pruskiego uniformu, 
dobył
noża i jął poły munduru ciąć na długie pasy, a potem pasy te skręcać i łączyć ze 
sobą. Kiedy
ten zaimprowizowany sznur był gotów, grenadier podsunął się do kół wózka i z 
piast jego
zaczął dobywać resztek smoły a sznur nią smarować. Po ukończeniu tej roboty 
skrzesał ognia.
Sznur zatlił się żywo. Grenadier zgasił go pośpiesznie.
Raz jeszcze sprawdził, czy wszędzie jest równomiernie smołą namaszczony, a potem 
podniósł
wieko wózka, podparł je strzaskaną kolbą karabina i jeden koniec sznura zapuścił 
w
głąb, w przegrody wypełnione kulami i wpół uchylone blachy z prochem, drugi 
zwiesił pionowo
między kołami wózka.
Ukończywszy te przygotowania, usłał sobie pod wózkiem z odzienia miejsce na 
ziemi,
ukląkł i jął się modlić.
Modlił się długo a żarliwie, w piersi bił się a kajał, jakby spowiedź z życia 
całego czynił.
Szeroka, surowa, bruzdami zorana, koścista twarz grenadiera przybrała wyraz 
łagodności,
zasłuchania się pobożnego. Chwilami wielkie, żylaste ręce zaciskały się kurczowo 
i wznosiły
ku niebu... rozżarzonemu łunami pożarów.
Grenadier skończył modlitwę, przeżegnał się a westchnąwszy ciężko, sięgnął w 
zanadrze,
wyjął zeń starannie omotane zawiniątko i klęcząc, przed sobą rozłożył. Z 
zawiniątka wydobył
papier pożółkły, sczerniały, zdobny w orły jakieś a pieczęcie, dwa krzyże 
żołnierskie i szmat
wstążki z kobiecego czepca i ze wzruszeniem jął wpatrywać się w te drogie dlań 
pamiątki a
szczątki przeszłości. Ręce mu drżały, dotknął papieru, łzy w oczach błysły na 
widok krzyżów.
Szmatkę do piersi przycisnął i tulił z głuchym bełkotem.
Upływały godziny. Grenadier mocował się z samym sobą, walkę toczył. Mrużył oczy 
i już
zaczynał skarby swoje chować, gdy znów je rozwijał: pieścił się nimi, a myślą 
może lata minione
sięgał. Ciężko mu było oczy oderwać i od tego zszarzanego papieru i od tych 
krzyżów,
i od tej szmaty!...
Przemógł się w końcu. Omotał zawiniątko, skrzesał ognia... iskra padła na koniec 
zawieszonego
sznura. Grenadier skrzyżował ręce na piersiach i zapatrzył się smutnie w budzący 
się
poza Alą brzask.
Iskra zatliła sznur. Niebieskawy płomyczek wybuchnął nagle i zaczął piąć się ku 
górze...
coraz wyżej... wyżej...
Naraz wśród wystającej ponad wodą masy ciał rozległ się cichy jęk.
Grenadier zwrócił oczy ku stronie, skąd jęk się dobywał, i dostrzegł rękę 
wyciągniętą błagalnie.
– Wo imia Chrysta... pomohitie!...98 – rozległ się przejmujący okrzyk.
Grenadier drgnął. Podniósł się powoli. Płomyk już pełzł po blaszanej puszce z 
prochem.
Stary żołnierz obojętnie sięgnął po palący się lont, zmiął go w ręku i, nie 
zważając na bolesne
oparzenie dłoni, podszedł do brzegu Ali, skąd go dochodziło rozpaczliwe wołanie. 
Zmierzył
wzrokiem odległość, dzielącą go od głowy wychylonej na powierzchni wody, i 
zatrzymał
się.
Zadanie nie było łatwe. Wzywający ratunku znajdował się pośród wału ciał 
ludzkich i
zwalonych furgonów. Grenadier widział go, jak chwytał się pływających kawałów 
drzewa,
jak zapierał się i mocował, szukając ocalenia w przewróconym wozie ambulansowym. 
Na
próżno. Snadź siły go odbiegały, a nadto ten spiętrzony wał malał, zanurzał się, 
zasuwał coraz
głębiej w grząskie dno rzeki.
Grenadier nie namyślał się długo. Przypadł do zastygłych w kulbakach koni, 
odciął im cugle,
powiązał rzemienie i wszedł w wodę.
Ala w tym miejscu była płytka. Nogi starego żołnierza osuwały się w muł, lecz 
brnął bez
wahania. Gdy już się zbliżył do zawały, rozpuścił rzemień i zarzucił go 
zręcznie. Rzemień
owinął się dokoła wyciągniętej jeszcze ręki, palce tonącego z rozpaczą chwyciły 
się rzemienia.
Grenadier zaparł się i jął przyciągać rzemień ku sobie – opór był silny. 
Żołnierz natężył
mięśnie. Masa jakaś zbliżała się ku brzegowi. Na powierzchni wody znów ukazała 
się twarz
ociekająca krwią, sina, z zamglonymi oczyma, ze śmiertelnym kurczem około 
zaciśniętych
ust. Nogi żołnierza zapadały się w bagniste dno, lecz grenadier targnął się ku 
brzegowi.
Już miał na brzegu stanąć, gdy naraz uczuł, jak go coś, niby kleszczami, 
uchwyciło pod
kolana. Żołnierz zatrząsł się ze wstrętu i przerażenia i rzucił się naprzód. 
Kleszcze zaciskały
się silniej. Ból drętwy go przejął. Ostatnim, nadludzkim wysiłkiem szarpnął się 
w topieli i
stanął na brzegu. W tejże chwili kilkanaście wielkich, błękitnoczarnych raków 
odpadło z
chrzęstem na ziemię, potoczyło się ku wodzie i znikło.
Żołnierz spojrzał po sobie. Wąskie pasma krwi spływały mu po nogach, znacząc 
miejsca
zajadłych cięć. Grenadier, mimo piekącego bólu, znów zwrócił się do topielca. 
Rzemień
około ręki opasał, przez ramię przerzucił i, zgiąwszy się, jął ciągnąć. Rzemień 
prężył się,
98 W o i m i a C h r y s t a... p o m o h i t i e !... (ros.) – W imię 
Chrystusa... pomóżcie!...
trzeszczał, lecz nie zdołał wyrwać się z uchwytu rozpaczy. Masa zbliżyła się do 
brzegu i zaparła
w mule.
Żołnierz porzucił rzemień i podsunął się do drżącego nad wodą korpusu.
Mrowie go przeszło. W ciało ratowanego wczepiło się sześć rąk pożółkłych, 
zzieleniałych,
zastygłych i zdało się ciągnąć je na dno topieli.
Grenadier pruski pochwycił za porzucony pałasz dragoński, zamierzył się, ciął 
raz, drugi i
trzeci po rękach. Woda zabełkotała ponuro, ręce rozwarły swe szpony i opadły. 
Grenadier
przegiął się i wyciągnął na brzeg omdlałego żołnierza.
Słońce wychylać zaczęło już swój rąbek czerwony spoza lasu. Łuna znikła, dymy 
unosiły
się jeszcze ponad Friedlandem.
Grenadier spojrzał na wyciągniętego z wody żołnierza i jął go opatrywać. 
Żołnierz mógł
mieć lat około dwudziestu zaledwie.
Poszarpany na nim mundur nie pozwalał rozpoznać, do jakiej armii, do jakiego 
pułku należał.
Lecz grenadiera nie zdawało się to zajmować. Ściągnął z żołnierza łachmany i 
badał.
Uratowany miał na ramieniu ledwie ślad lekkiej kontuzji, lecz za to ciało jego 
przedstawiało
jedną skorupę, pełną sączących się ranek, zadrapań, okaleczeń, sińców a śladów 
jakiejś
strasznej walki.
Grenadier z wprawą starej niańki ułożył żołnierza na brzegu, obmył mu zamulone 
rany.
Potem oddalił się na chwilę w stronę pola bitwy i, powróciwszy z pękiem białych 
szmat i manierkami,
przyklęknął nad żołnierzem i kończył opatrunek.
Oliwą pozalewał okaleczenia, poprzewiązywał gałganami, a w końcu w usta 
omdlałego
wlał potężny łyk wódki.
Żołnierz zakrztusił się, poczerwieniał i spojrzał z wdzięcznością na grenadiera.
– Kto ty? Prusak? – rzekł po rosyjsku. Grenadier potrząsnął przecząco głową.
– Chrancuz?
– Polak – odparł grenadier.
– Spasibo... bratiec!99 ...
Żołnierz wsparł się na ręku i obejrzał dookoła.
– Nie ma bitwy! Ot, narodu leży!... Strach, strach!...Samemu śmierć zajrzała w 
oczy i zaciągnęła
luta i maniła... Przeprawiałem się, a tu trupy chwyciły... Ooo!... W głowie 
szumi
jeszcze... ooo...
Grenadier podał znów żołnierzowi manierkę z wódką. Żołnierz napił się chciwie.
– Grzeje! Dobrze grzeje!... Wiesz, Sidora rozerwało! Sławny był gefrajter... 
preobrażeniec
zakamieniały! Prawda – tyś go nie widział... Wczoraj jeszcze mówił do mnie rano: 
„Waśka,
dzierżyś’.”... Rozerwało... Z jednego sioła był ze mną, krewniak, niby wuj!... 
Matce mojej
ciotecznym wypadał!... Ulżyło...
Aa... Pół dnia staliśmy w wąwozach. Chrancuzy sypali kulami... lecieli na nas 
jak ćmy...
Potem runęli! Zatrąbiono odwrót – my jeszcze stali! Aż przyszło i na nas. 
Pułkownika zwaliło,
kapitana aby trąciło... Gdzie nam sierotom... Prochu i kuli zabrakło, a karabin 
parzył, ani
go utrzymać...
Grenadier słuchał i kiwał głową, jakby na znak, że rzeczy takie nowiną mu nie 
są.
Żołnierz zniecierpliwił się:
– Cóż ty, stary, nic nie mówisz?
– Jasia! – mruknął ponuro grenadier.
– Jasia, Jasia?!... Co za czort taki?...
– Poszła tam!... – rzucił stary żołnierz i wskazał na obłoki, rozsrebrzone 
światłem budzącego
się dnia.
99 S p a s i b o... b r a t i e c ! (ros.) – Dziękuję... bracie!
– Hm! Tam poszła?!... Niech jej będzie królestwo niebieskie!... Pomóż, stary!... 
Tyś dobry!...
W języku jednak nieskory... Jakbym się narodził...
Młody żołnierz przysiadł i zapatrzył się smutnie w dal.
– Gdzie mnie teraz jednemu?! Słuchaj, ty musisz być z felczerów! Co? Nie? 
Patrzaj!...
Byłeś w bitwie? No, no... A żyjesz! Prawda, i ja żyję!... Kto jego wie 
zresztą...
Grenadier wstał i wyprostował się. Młody żołnierz spojrzał nań niespokojnie.
– Gdzie ty?
– Pora.
– Dokąd?...
– At!... Pora i już! – uciął grenadier.
– Ha! Idź! Wola twoja... Daj, stary, rękę!... A jak ciebie... niech wiem, kogo 
dobrym słowem
wspominać!
– Żubr!...
– Nu, Żubr!... Z Bogiem!... Mnie Waśka, a z ojca Iłariewicz! Grenadier uścisnął 
podaną
rękę, zawrócił ku wozowi z prochami i tam znów zajął się przerwanymi 
przygotowaniami.
Waśka z podziwem przyglądał się z dala staremu i czynił głośne uwagi:
– Patrzaj... stary się zatrzymał. Dobry stary, jemu, musi, ciężko coś!... Komu 
nie ciężko?,..
Sidorowi chyba! Królestwo mu niebieskie! Et, żeby ciotka Ewdokia wiedziała... 
westchnęłaby
baba a zapłakała!... Ucieszny ten stary!... Polak, powiada. Co on tam robi przy 
jaszczyku?!...
Juści nasz jaszczyk... z czwartej baterii. Ukląkł! Modli się!... Niech tam mu 
Bóg da zdrowie...
Honorowy człowiek. Z wody wyciągnął, opatrzył, a i gorzałką wspomógł!... Ba! Toż 
jeszcze
manierkę zostawił!... Dobra!... Jeść tylko się chce!... Kaszy hreczanej miskę, 
to choć znów na
bitwę!... Hę, hę! Dziwak stary! Ogień krzesze! Co on tam?... Odwrócił się!... 
Ej! Podpatrzę a
zobaczę!... Nogi stężały, osłabły!... A przecież dolizę.
Waśka podniósł się, zachwiał, lecz odzyskawszy równowagę iść zaczął ku wózkowi z 
prochem.
Świeżo założony lont palił się szybko, Żubr patrzył, jak płomyk piął się z 
sykiem ku górze,
a potem zawisł na krawędzi wózka i znikł w jego wnętrzu.
Stary podoficer ukląkł, ręce skrzyżował i czekał.
Upłynęła długa, milcząca chwila... Żubr poruszył się niespokojnie. Może lont 
zgasł! Podniósł
oczy...
Ujrzał tuż nad sobą pogodnie uśmiechniętą twarz Waśki, który trzymał w ręku 
okopcony
kawałek sznura i mrugał znacząco lewym okiem.
Żubr zmarszczył się surowo. Waśka wykrzywił się jeszcze zabawniej i ozwał się 
tonem
perswazji:
– Et, stary, stary! Ot się tobie zachciało... nieboszczyków straszyć!... Zmora 
cię napadła!...
Tfy! Wypluń ją... przeżegnaj się! Wysadzić w powietrze? Cóżeś ty, most jaki?!... 
To byś huku
narobił!...
– Odejdź stąd! – rzucił przez zęby podoficer.
– Odejdź? Nu, odejdę... ale z tobą! A sam taki nie pójdę! Pilno ci z tego 
świata? Nie bój
się: Przyjdzie sama, nieproszona, i zęby do ciebie wyszczerzy... Licha nie kuś! 
Dalej, stary,
chodź, pójdziemy.
– Dokąd?! Odczep się!...
– Odczepić ja się nie odczepię!... Wyciągnąłeś mnie, to teraz trzymaj!... 
Pójdziemy, gdzie
oczy poniosą... do ludzi. At, chyba jeszcze wszystkich nie pozabijali?
Żubr potrząsnął głową.
– Nie. Jasia poszła... pani kapitanowa, kapitaniątka... To i ja muszę!... Gdzie 
mnie?!
Odejdź!...
– Taki powiedziałem, że nie odejdę – i nie odejdę. Słuchaj, stary... Wiesz, co 
ci powiem?
Hm!... Znasz nasze sioło Znamienskoje? Phi! Piękne sioło!... Czterdzieści chat 
pod zrąb,
czterdziestu gospodarzy osiedziałych, co chata, to gospodyni zamaszysta, co 
chata – dziewczyna
krasna... Las – brodacz, step – dusza! Rzeka aż rybami łyska, a miodu! Choć od 
rana do
nocy gębę smaruj – chwyci! Piękne sioło! Pójdziemy – co?! Dobrzy ludzie są!... 
Ciotka
wspomoże. Piec, nie baba! Takiej baby drugiej za górami nie znajdzie... Jak 
stąpnie, aż ziemia
dudni, a łapa u niej! Tęga baba! Ona stara, ty stary... Sidora rozerwało! 
Chcesz, pożenię was?
Co?
Żubr poruszył się niecierpliwie.
– Nie po sercu? Jak chcesz, możesz i pojedynkiem zostać... Pójdziesz? Nie? Nu, 
to jak
chcesz, ja idę z tobą.
Podoficer żachnął się groźnie i wyciągnął swą żylastą pięść.
– Odejdź, bo...
Waśka zajrzał w oczy Żubrowi i pokiwał smutnie głową.
– Co ty, stary, breszesz? Rezuna udajesz?... Chcesz zabić!... Uratowałeś – twoje 
prawo!
Bij, choć na śmierć!... Bij, synku, nie żałuj sobie!...
Żubr pięść opuścił ciężko i westchnął.
– Rwie cię!... Boli? Co?
– Tu, tu! – rzucił głucho podoficer, chwytając się za piersi.
– Ta chodź! Nu, ja ci opowiem, jaka to jest baba ta moja ciotka!... Spluń a 
przeżegnaj...
Nie zginiemy!
Waśka ujął Żubra pod ramię i pociągnął w stronę lasu.
XI
Imć pan Bonawentura Głuski odsapnął ciężko, poprawił pasa i stanął przed oknem, 
patrząc
apatycznie, jak fale dżdżu smagały rozległe pola, zasłaniały horyzont, a mimo 
wczesnej pory
mrokami spowijały ziemię.
– Ładny czerwiec! – mruczał do siebie pan Bonawentura.
– Niczym october100 !... Siódmy krzyżyk na karku, a takiej aury o tej porze nie 
pamiętam!
Rób, co chcesz, siedź z babami, niby jaki wojski, i słuchaj szlochów i lamentów! 
Veto, i koniec!
Naraz krzaczaste brwi imć pana Bonawentury podniosły się wysoko, małe, 
przenikliwe
oczy wpatrzyły się żywiej w smugi deszczowe. Czy go wzrok mylił? Nie, bo oto 
tuż, przed
żywopłotem, zachlupotała stara kałamaszka i zatoczyła się przed sień dworku.
Imć pan Bonawentura wyszedł do sieni a na pacholika zakrzyknął – na próżno się 
głowiąc,
kto by to mógł być, bo choć drzwi stały otworem na ścieżaj, choć z kałamaszki 
gramolił się
już ktoś z der, lecz tak szczelnie był okutany, że rozpoznać nie można go było. 
Dopiero gdy
przed progiem z tajemniczej figurki pacholik opończę ściągnął – imć pan 
Bonawentura poznał
przybyłego i zawołał z ukontentowaniem:
– Pana mecenasa... sługa!... Kopę lat!...
– Czołem, czołem!...
– Dajże waszmość gęby.
– Zaraz, zaraz! Niech ją z wilgoci otrzepię! Uf!... A to czas! Psa nie wypędzi! 
No – witam!...
Jednym tchem z Pliszczyna!... Pod Snopkowem ugrzęźliśmy i ani rusz! Uf!...
– Dalej, dalej... do izby! Pietrek, powiedz Strzemrzalskiej, niech nam przekąskę 
przyśle.
– Jakże tam dzieweczki?
– A już mnie mecenas nie pytaj, bo, dalipan, urwanie głowy!... Chuchasz, 
dmuchasz, pilnujesz
i doczekasz się potem kłopotu... Ale pozwólże waszmość.
Imć pan Bonawentura wprowadził gościa do alkierzyka przy sypialce, usadowił w 
wygodnie
zasłanym krześle za stołem, a sam przysiadł się z drugiej strony na skrzyni i 
zagadnął żywo:
– No, mówże mecenas! Bo, dalipan, stęskniłem się do ludzkiej gawędy. Od świtu do 
nocy
brzęczą mi w uszach tylko „achy” i „ochy”... aż desperacja ogarnia.
– Owóż mamy wiadomość, że Napolion...
– Veto! Dobrodzieju! – przerwał energiczne imć pan Bonawentura. – Daruj 
waszmość,
lecz mam go już wyżej uszu!... Bodajby nigdy był do nas nie zaglądał. Dziwią 
acana takie
herezje?... Ba! Obaczże moją Marysię – cień, nie dziewczyna! Bawi tu u mnie imć 
pani Gotartowska...
drugie oczywiste documentum!... Nie, nie! Veto, i koniec!
– Ależ, panie Bonawenturo!
100 O c t o b e r (łac.) – październik.
– Wiem, powiesz mi waść, że jestem złym obywatelem, że lekceważę sprawę 
publiczną.
Niech i tak będzie! Klnę się waszmości, gdybym miał dwóch synów, sam bym się z 
nimi zaciągnął,
lecz że mam dwie córki, to słyszeć nie chcę o Napolionie!... Jeszcze to waćpana 
dziwi?!
Proszę! A to jasne! Pracowałem ciężko, strzegłem jak oka. I cóż z tego? 
Kwaśnieje to,
warzy się, czas leci... I kto winien?...
– Właśnie ja do waszmości w sprawie pana Tadeusza Zabielskiego.
– Tadeusza! – skrzywił się niechętnie imć pan Bonawentura. – Wiem, wzdycha, 
deklaruje
swoje służby pokorne!... Nie tak że? Ćwierka mi przecież na wszystkie strony! 
Janka mu nie
ucieknie – nie zając!... Lecz przecież decorum101 zachować trzeba. Niesporo o 
weselisku myśleć,
gdy oto smutek dom nawiedził.
– Zapewne! – bąknął skonfundowany nieco mecenas. – Lecz bo... imć Tadeusz dostał 
już
instrument na burmistrza do Ostrowa za Wisłą... więc przenosiny chciałby...
– Veto, dobrodzieju mój, i koniec! Pacholik wniósł na tacy zastawę z 
poczęstunkiem. Imć
pan Bonawentura zakrzątnął się raźno.
– Co tam! Odpowiedź moja mecenasowi nie po myśli! W ręce, starka przednia! Rad 
bym,
lecz nie mogę... Człowiekowi i tak już głowa puchnie. Panu Tadeuszowi życzliw 
jestem, ale
co!... Na zdrowie!...
– Ale Napoliona waszmość widział w Poznaniu.
– Phi! Nie osobliwość żadna! Kusy, do ramienia ledwie mi sięga. Irytacji aby 
siła zażyłem,
i tyle... Jechałem sobie z Kruszwicy w dobrej myśli do Gotartowic, żeby Staszka 
Gotartowskiego
za uszy wyciągnąć do Jastkowa i dwa weseliska ryczałtem wyprawić, a tu, panie, 
aż
gadać się nie chce!...
– Słyszałem, słyszałem, powiadał mi Tadeusz!
– No właśnie... Starego dziada aby zastałem i namówiłem go, aby ze mną jechał... 
Cóż myślisz?
W Rawie ci oddział wolontarzy znalazł i przystał do nich... W wasze ręce! 
Molestowałem,
stawiałem veto... panie... gdzie, ani weź... Wracam, do domu skłopotany, co i 
jak tu
dziewczynom przedłożyć... aż ci w domu zastaję panią Gotartowską z dwoma 
robakami...
Płacze, rwetes, urwanie głowy... W wasze ręce, mecenasie! Uciszyło się to 
niby... ale gdzie?!
Ani czasem słowem wspomnij o tym lub owym, bo ci łzy cebrami wylewają! A co 
tego,
znieść nie mogę...
– Wiem, wiem! Ciężko to jest, ale na cóż smutek jeszcze powiększać, niechby choć 
jedna
córuś odrobinę szczęścia znalazła.
– Nie odmawiam, lecz teraz veto, panie Józefie – i koniec. Nie ma zgody! Mores u 
mnie –
basta! W wasze ręce! Przykro mi, że odmówić muszę waszmości, ile że cenię go 
bardzo, a co
brata waćpana, nieboszczyka Augusta Podhorodeńskiego, sercem całym wspominam!... 
Nie
mówmy lepiej o tym. Na obiedzie się zostaniesz – barszcz z rurą mamy dzisiaj – 
to na własne
oczy zobaczysz... Takie psie czasy. Kto ma syna, to mu wyfrunie na koniec 
świata...
– W moim Pliszczynie nielepiej.
– Otóż tedy! I cóż robić?
– Co robić? – podchwycił żywo mecenas, podkręcając wąsa. – Na koń siadać i stare 
kości
na wojaczce przewietrzyć.
– Co waćpan?
– Rzekłem i nie cofam! Dosyć mam Austriaków!... Skórę drą z człeka! Prusaków 
wytrzepali,
teraz na nich kolej. Niech tylko zdarzy się okazja, chorągiewkę funduję i takie 
im sądy
trybunalskie wyprawię, że Podhorodeńskiego nie zapomną!...
Imć pan Bonawentura przeżegnał się z podziwu.
– Panie mecenasie! Wy, człek spokojny, na takie myślicie się puszczać przygody.
101 D e c o r u m (łac.) – pozór, przyzwoitość.
– Otóż dlatego, żem spokojny! – wybuchnął zapalczywie pan Podhorodeński. – 
Dlatego,
żem lat tyle niby ruda mysz pod miotłą siedział, a do żywego pozwolił sobie 
dopiekać! I pójdę,
jako mnie tu waszmość żywego widzisz! A co?... Żonisko da sobie radę, a dalipan, 
ja im
pokażę, jako patron dawnego trybunału snadnie inkauścicę102 na patrontasz, a 
pióro na szabelkę
zamienić potrafi! Co waszmość suponujesz, że my tu w Galicji – pokutować 
będziemy!...
– Uu! Gorącości takiej u mecenasa się nie spodziewałem.
– Ani ja u waćpana takiej zimnej krwi! – odciął się podirytowany pan 
Podhorodeński. –
Kraj cały się rusza. Napolion nawołuje, ze wszystkimi potencjami w rozprawy 
krwawe się
wdaje, a waćpan...
– Ja? Veto! Nie pozwalam!... Dobrze ci mówić, kiedy nie masz dwóch córek.
Podhorodeński machnął ręką.
– Et, możemy ta jeszcze dwa dni racje wywodzić i znów osiądziemy na tej waścinej 
mieliźnie,
na której utknąłeś waszmość.
– A cóżeś chciał, panie mecenasie, żebym Jankę i Marysię do ułanów wpisał?
– Hm! I nowiny by w tym nie było. Masz Kurdwanównę!
– Co? Jaką Kurdwanównę?
– Nie znasz jej waćpan?... Z tamtej strony Lublina... sierota, u krewnych się 
chowała... Panu
Tadeuszowi powinowata.
– Ta dzierlatka, trznadel, wścibinos?!...
– Właśnie ta sama! Osiemnaście lat zaledwie!... I co waćpan powiesz? Zbiera 
czeladź i
musztruje...
– Co? Komedie chyba?!
– Nie komedie, jeno szczera prawda. Dziewczyna aż się trzęsie do wojny i ani 
chybi pójdzie.
Sam chciałem tłumaczyć a odwodzić, lecz taki ma w sobie ogień, takimi 
odpowiedziami
sypie, że sprostać jej nie można! Jeszcze teraz jakąś sobie tam szlachcianeczkę 
przybrała do
pomocy i pono jeszcze babę hic mulier znalazła z końca świata i tylko patrzeć, a 
czmychnie
stąd... Rumor z tego na całą okolicę! Uważa waszmość, że już Austriacy kazali ją 
mieć na
oku.
– No, no! Dziwy mecenas powiadasz! Kurczę takie! Co się to roi! Nieobyczajność 
zgoła.
– Wolnoć ganić! Cenić jednak musisz poczciwe zapały! Dobra to krew 
Kurdwanowie!...
Ba! Gdybyś jej posłuchał! Toż obiecuje sobie szwadronik babski Napolionowi 
uformować...
– Tfy! Zepsuta koza, i koniec.
– Nawet objeżdża tędy i owędy za werbunkiem! Siła panien się deklaruje... Może i 
do waści
zawita.
Imć pan Bonawentura żachnął się niecierpliwie:
– Do mnie?!... Co waszmości?!... Tego by mi trzeba było jeszcze! Toż bym ją tu 
przyjął
pięknie!... Świat się do góry nogami przewraca.
– Et! Tak się mówi! Dziewczyna rezolut wielki... Zanim się na odpowiedź 
zdobędziesz,
ona już trzy razy wykręci. No, a gdyby tak waszmości dziewczyny wybrały się na 
Mazury i
do pułku gdzie przystały, hę?...
Pan Głuski otrząsnął się z przerażenia:
– Mecenasie, Sodoma! Veto, panie! Do samego Napoliona instancję bym wniósł! Toż
kryminał!
Pacholik wszedł i zwiastował, że do obiadu zastawiono. – Ot! W porę się zjawił! 
Proszę
waszmości na łyżkę strawy!
Chudo, ciężko, zwyczajnie u wdowca!...
102 I n k a u ś c i c a – kałamarz (inkaust – atrament).
Pan Podhorodeński się wymawiał, lecz imć pan Bonawentura słuchać nie chciał 
usprawiedliwień.
Mecenas uległ i dał się prowadzić panu Głuskiemu do jadalni, w której już 
domownicy
byli zgromadzeni. Gospodarz przedstawił gościa pani Gotartowskiej, panny dygnęły 
panu
Podhorodeńskiemu, skłonił się stary ekonom Lewandowski, który tu był ze swoją 
panią z
Gotartowic przyciągnął, pani Gotartowska rzuciła jakieś krótkie powitanie.
Zasiedli do stołu. Środkiem pani Gotartowska, przy niej pan Bonawentura z 
mecenasem,
dalej pomiędzy pannami Głuskimi Urszula Gotartowska z Fabiankiem, wreszcie 
Lewandowski,
gospodyni Głuskich i starosta jastkowski, siwowłosy Marcin.
Imć pan Bonawentura chciał rozruszać zebranych i o tym i o owym zagadnął 
mecenasa,
lecz gdy ten nad rządami Austriaków w Lublinie rozwodzić się zaczął – pan Głuski 
spojrzał
na pobladłe twarzyczki Marysi i Janki, na bólem napiętnowane lica pani 
Gotartowskiej a żałośnie
zadumane oczy Urszuli i sam się zasępił, nie zważając na wywody pana 
Podhorodeńskiego.
Ten ostatni usiłował podtrzymywać rozmowę, lecz w końcu urwał nagle i pochylił 
się
mocniej nad barszczem.
Cisza głęboka panowała przy stole, przerywana ledwie stukotem łyżek o naczynia, 
miarowym
chrobotem wielkiego zegara w rogu izby i sapaniem gospodarza. Wreszcie pani 
Gotartowska,
przemógłszy się, zagadnęła mecenasa:
– A jakież nowiny... z pola bitwy?
– Nowiny, pani dobrodziejko, prawie żadne!... Powiadają o srogiej rozprawie tu i 
tam, lecz
najpewniejszych wiadomości brak. Jesteśmy granicą odcięci zupełnie. Austriacy 
pilnują i boją
się tych nowin. Powiadają w Lublinie, że się na długą wojnę zanosi, bo niby to 
dwór wiedeński
chce się ująć za Prusakiem... Ho – ho! Siła, siła jeszcze ludzi wyginie a krwi 
popłynie.
Powiadają, że w ostatnich bitwach dużo naszych...
Imć pan Bonawentura trącił znacząco Podhorodeńskiego – ten stropił się myślą, że 
niepotrzebnie
najboleśniejszej dotknął struny, i urwał nagle.
Pani Gotartowska poruszyła się niespokojnie.
– Wyginęło, mówisz waćpan, dużo... dużo wyginęło?
– Te, te, te! Tam... tego... mości panie! – wmieszał się imć pan Bonawentura. – 
Mówi się a
niby się nie mówi... Czego już nie naopowiadano. A to bajdy... herezje! Krzty 
prawdy! Właśnie
bo naszych wcale nie ma... bo tego... dopiero oddziały się formują a regimenty 
zbierają...
Niby ruchawka jest, ale jeszcze... veto, i koniec!... Czy nie tak?...
– Istotnie, zapewne! – bąknął mecenas, chcąc zapomnienie się swoje naprawić.
Imć pan Głuski odsapnął ciężko i zafrasował się, czując, że mu wykręty gładko 
nie poszły.
Pani Gotartowska na domiar ozwała się cicho, ale stanowczo:
– Nie mogę słowom waszmości dać przystępu, bo takiej gnuśności po naszych 
oddziałach
spodziewać się nie mam prawa. Toż Francuzy dla nas krew leją, a myż mielibyśmy 
bezczynnie
się przypatrywać...
– Et! Pani dobrodziejko! Dla nas leją krew?... Myślę, Lucyferowi na uciechę 
prędzej! –
mruknął imć pan Głuski.
– Właśnie też pan Bonawentura powiada – wtrącił zręcznie mecenas – że tymczasem 
wojska
nasze udziału nie biorą... ale co potem naturalnie...
– Dziej się wola Boska! – rzekła smutnie pani Gotartowska. – Nic bez niej! 
Ciężko żyć w
takich czasach... a matkom bodaj najciężej...
– Prawda, prawda, pani dobrodziejko! – przyznał mecenas. – Lada pisklę 
niewypierzone
skrzydłami trzepocze... i z gniazda się zrywa! Ale co tam pisklę!... Bardziej 
chyba serce matki
smucić by się powinno, gdyby widziała, jak syn jej w samolubstwie trwa, nieczuły 
na sprawy
publiczne! Są ofiary, są smutki, są bóle serdeczne, lecz i ta w duszach słodka 
pociecha, że się
z zacnych latorośli dzielnej doczekało młodzieży. Toć na tym świecie początek 
naszego ży-
wota!... A którejż matce nie miło będzie zobaczyć syna, jak w królestwie 
niebieskim chodzić
będzie legią ozdobiony, w wielkim mundurze bożego żołnierzyka, ostrogami 
brzękać, a przy
majestacie służby odprawiać?... Hej! Co wobec tego małe smutki a tęsknoty?!...
Pani Gotartowskiej łzy w oczach stanęły.
– Sercem waszmość przemówił – niech ci Bóg nagrodzi!
– Pani dobrodziejko, moc Spartanek i hart niechaj cię nie opuszcza. Należy ufać.
– Veto! Nie ma zgody! – bąknął imć pan Głuski fyrkając nosem i wykręcając głowę 
ku
oknu, aby nie zdradzić się z poruszeniem.
– Co tam! – rzekł po chwili weselej pan Podhorodeński. – Troska troską, a co i w 
tej ciężkiej
okazji nie brak zgoła uciesznych nowin. Jejmościanki może nie wiedzą nawet, że 
tu i na
nich czeka sroga pokusa... A tylko patrzeć, trąbka będzie wzywała do apelu.
Panny Głuskie podniosły ciekawie oczy i zwróciły swe zadarte noski ku 
mecenasowi. Pan
Bonawentura trącił znów gadatliwego gościa, lecz ten nie zważał na dawane mu 
znaki napomnienia
i ciągnął:
– Jako żywo!... Starożytne zgoła powracają czasy!... Tylko patrzeć, a 
chorągiewki niewieście
staną a spódniczki na hajdawerki się zamienią...
Panny Głuskie spuściły oczy, Urszula Gotartowska zarumieniła się.
– Co... co... mecenas! – zagadywał pan Bonawentura. – Facecje, dykteryjki! Ooo! 
Gdzie?...
Figlarz z mecenasa...
– A bodaj mnie... jeżelim zełgał. Sam może bym nie uwierzył... Młoda 
Kurdwanówna,
osiemnastolatek, sierota!..
– Mecenasie... Veto, panie! Toć nie warto powtarzać. Pan Podhorodeński teraz 
dopiero
spostrzegł i zrozumiał pana Głuskiego i zawrócił na miejscu.
– Tak, zapewne, słusznie. W opowiadaniach ludzkich jużci wiele przesady.
– Oczywiście, oczywiście... i bajek – sekundował pan Bonawentura.
– Ale to musi być bardzo ciekawe! – ozwała się cicho Urszula Gotartowska i 
mocniej się
zarumieniła. Pan Głuski szarpnął się niecierpliwie.
– Ciekawe, ciekawe!... Owóż argumentum do słuchania lada czego!... Masz ci, 
mecenasie...
Zabiłeś dziewczynom klina. Już ci się napraszają!... Phi! Czasy, panie, czasy... 
że... veto,
do czarta, i... koniec!
Imć pan Głuski urwał nagle, bo oto drzwi od sieni z trzaskiem się otwarły i 
stanęła wyprostowana
po wojskowemu stara, zamaszysta baba, ubrana cudacznie.
Obecni poruszyli się niespokojnie. Urszula wydała lekki okrzyk, pan Głuski oczy 
zdziwione
wytrzeszczył i sunął od stołu, pytał niespokojnie:
– Co to, mospanie? Czego to?
Baba odchrząknęła groźnie, poprawiła sterczącą jej za pasem krócicę i huknęła 
basem:
– Rotmistrz wolontarskiego szwadronu województwa lubelskiego, imć panna Helena
Kurdwanówna, i pani kapitanowa Gotartowska proszą o gościnę.
Gdyby piorun padł u stóp imć pana Bonawentury jeszcze by go tak nie mógł 
przerazić.
– Co?! Mospanie, veto!... Nie ma zgody! – bełkotał wystraszony gospodarz.
– Mateńko... Toć nasza Żubrowa! – zawołała rozradowana Urszula.
Pani Gotartowska, a za nią mecenas, panny, ekonom i Fabianek ruszyli ku babie.
– Żubrowa! Skąd wy? – pytała pani Gotartowska, a zwracając się do stojącego 
bezradnie
pana Głuskiego, rzekła tonem perswazji: – Panie Bonawenturo, toć trzeba ich... 
przyjąć... tę
niewiastę znam... w legionach była z synem moim!...
– Nie, mospanie, nie znam babskich legionów – słuchać o nich nie chcę... Veto... 
Tu, mospanie...
– Cóż to?! – ozwała się tymczasem surowo baba. – Może to nie dom imć pana 
Głuskiego...
tylko jakiegoś austriackiego landrata?... To nam wszystko jedno. Obrok i kwaterę 
dać musi-
cie... Jakem Muszyńska z domu, do stu piorunów!... Piśnie kto słowo, to mu 
kulę... albo sapristi
103 tego...
– Hola, mospanie, najazd! Gwałt! Nie ma zgody! – pienił się pan Głuski.
– Mości Bonawenturo?... – mitygował mecenas.
– Rozbój! Hola! Wojciech! Grzela! Puszczaj mnie, mecenasie! Szerpentyny chwycę a
opłazuję...
– Panie Głuski! – wstawiła się Gotartowska.
– Ojcze dobrodzieju! – szepnęły nieśmiało panny Marysia i Janka.
Imć Bonawentura rzucił się jak ryś draśnięty.
– Dziewczyny, ani mrumru! Mores! Fora ze dwora! Nie masz gościny! Veto! Co to, 
panie!
Nie znam wolontarzy...
Imć Głuski fukał jeszcze, lecz nagle urwał, bo oto przed nim stanęły dwie młode 
dziewczyny
w krótkich, zgrabnie opiętych kurteczkach granatowych, w tegoż koloru krótkich 
spódnicach,
w rogatywkach barankiem obszytych a białymi kitkami strojnych, z pałasikami na
białych temblakach, z minkami chwacko a pogodnie patrzącymi.
Zanim imć Głuski miał czas się oburknąć, gdy pierwsza z dziewczyn, o gęstych a 
wijących
się pierścieniowato a jak len jasnych włosach, wyciągnęła małą rączkę, 
obciągniętą sutą rękawicą,
i energicznie uścisnąwszy szeroką, niezgrabną prawicę pana Bonawentury, rzekła
krótko:
– Jestem Kurdwanówna!
Imć Głuski nie mógł ochłonąć z wrażenia, gdy podeszła doń druga dziewczyna o 
włosach
kruczych a oczach palących i tymże tonem ozwała się:
– Jestem... Dziewanowska!
– Co... jak to... mospanie?! – jęknął strapiony pan Głuski, lecz naraz syknął z 
bólu, bo oto
z kolei ścisnęła go za rękę baba i huknęła basem:
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu!
– Mospanie... bo... – syknął pan Bonawentura. – Cóż to za uchwyt garści!...
– Po wojskowemu... u nas tak! – odparła Żubrowa.
– Po wojskowemu?!... Hę? A to, mospanie! Reduta istna, czyli maskarada zapustna! 
– fuknął
pan Głuski mierząc badawczo przybyłych. – No, no! Bestyjki fertyczne... choć 
malować!
Jakie miny gęste – uciecha!... Nie myślałem! Et!... Maryś, Janka! Marsz do 
alkierza!... Nie dla
was widowisko! No! Mores, jejmościanki!...
Zadarte noski panien Głuskich poruszyły chrapkami, płochliwe oczy spojrzały 
smutnie na
Kurdwanównę i Dziewanowską – rozkaz rodzica był wyraźny.
Marysia i Janka wyszły.
Kurdwanówna tymczasem, przywitawszy się z mecenasem i panią Gotartowska, ozwała
się swobodnie:
– Mości Głuski, widzę, że waćpan nam nie bardzo rad jesteś!... Ale trudno, droga 
nam tędy
wypadała... Ledwieśmy uszły pachołkom landrata. Zabawimy niedługo.
– Jużci zatrzymywać nie będę! – mruknął imć Bonawentura.
– Gdzie, gdzie znów, dokąd? – zagadywał mecenas.
– Szmat drogi jeszcze! – rzekła poważnie Kurdwanówna, trzaskając pałasikiem. – 
Aby konie
wytchnęły a podjadły... Ba! Co widzę? Barszczu faska na stole! Zośka, dalej – 
szkoda
czasu... Trzy mile kłusem wyciągniętym! Należy nam się popas!... Żubrowa!
– Według rozkazu!
– Dopatrzyć koni!
Żubrowa wykręciła się na pięcie i, głośno stukając podkutymi butami, wyszła do 
stajni.
Kurdwanówna zaś skinęła na Dziewanowską i zasiadła bez ceremonii do barszczu.
103 S a p r i s t i (łac.) – do licha.
Imć Głuski zapomniał języka w gębie, mecenas śmiał się z cicha a ręce zacierał, 
pani Gotartowska
patrzyła z kontuzją na dziewczyny. Urszula z małym Fabianem pożerali oczyma to
osobliwe widowisko, a stary ekonom Lewandowski szeptał coś do ucha gospodyni, 
trzaskał
tabakierką i głową kiwał.
Czas jakiś panowało głuche milczenie, przerywane tylko żywym brzękiem łyżek i 
talerzy.
Imć pan Głuski odsapnął głębiej i rzucił z przekąsem:
– Widzę, że... że... waćpannom impetu do misy nie brak.
– Jako waszmość widzi.
– Barszczyk nieproszony, ale smakuje.
– Z głodu się go chłepce – odcięła się Kurdwanówna.
– Niedobry! – przedrzeźniał się imć pan Głuski.
– Bo kwaśny... jako waszmość – ozwała się sucho Zośka.
– Taki, mosanie, być powinien... dla...
– Niech i tak będzie! W czasie wojennym...
– Waćpanny trznadlom czy poćwirkom bellum104 wypowiedziały?
– Bądź waszmość spokojny – krzywdy mu nie uczynimy! Mamy pałasze, nie rożny...
– Do ścinania makówek.
– Albo główek.
– Kapuścianych!...
– Waćpan się boisz o swoją?
Pan Głuski poczerwieniał.
– Cóż to, mosanie!... Hola!... Respekt znaj!...
– W tym rzecz właśnie.
– Bo czeladzi zawołam!...
– Strachy na Lachy.
Utarczka zaczęła się zaostrzać. Mecenas mitygować jął pana Głuskiego, lecz ten 
nie dał się
udobruchać.
– Dość komedii! Mores! Dzierlatki będą mnie, staremu, w moim własnym domu 
przytyki
czyniły...
– Służę waćpanu, jeżeli wola! – rzekła hardo Kurdwanówna, podnosząc się z 
miejsca.
– Czym mi waćpanna chcesz służyć?... Do posług mam...
– Panie Bonawenturo!...
– Nie – pozwól, asińdźko dobrodziejko!... Toć wszystko ustaje... Wolontarze!... 
Żal się
Boże! Świat durzyć... Pałasikami dzwonią... a dość palcem tknąć! A do 
fraucymeru, do kądzieli!...
Kurdwanówna pobladła nieco i chwyciła za głownię pałasza, Zośka pokraśniała i 
rzekła
poważnie:
– Mości Głuski! Daruj, nasza wina, nie suponowałyśmy, że taka u waszmości 
gościnność!
Może umiałybyśmy inaczej przekonać go o tym, że nie na komedię i nie na redutę 
jedziemy...
Lecz wolej nam uniknąć rozprawy i odjechać!...
– Bo... mosanie!...
– Z imć panią kapitanową Gotartowską zgadzam się – przytwierdziła Kurdwanówna. – 
I
jedno obligować śmiem, abyś waćpan obliczyć chciał uszczerbek, jaki mu 
wyrządziłyśmy, a
chętnie zapłacimy.
– Co, co?!...
– I w ten sposób... skwitujemy...
– Veto! Dokąd?
104 B e l l u m (łac.) – wojna.
– Czas nam wielki... boć waszmość gotów może nie tylko czeladź swoją zwołać, ale 
i Austriaków
przyzwać...
– Takiego przyjęcia... nie spodziewałyśmy się!
– Właśnie – podchwyciła znów Kurdwanówna. – Bo... wiedz waszmość, że... że... co 
kapitanowa
Gotartowska... to już płatnęła jednego Austriaka po drodze... a ja... nie... 
bo... był
tylko jeden! Żubrowa świadek!
Tu dziewczęcy głosik Kurdwanówny złamał się nagle. W oczach rotmistrza 
wolontarzy
województwa lubelskiego stanęły łzy. Zośka zacięła usta i groźnie zmarszczyła 
brewki.
Pana Głuskiego chwyciło coś nagle za gardło. Mecenas zatrzymywać jął dziewczyny, 
pani
Gotartowska przyglądała się Zośce, zapytując samej siebie, co by to za 
kapitanowa Gotartowska
być mogła... Może to z wielkopolskich Gotartowskich, a może to krewna daleka...
– Ot, co tam! Imć Głuski gorączka... waćpanny także wrzątek... Gdzie supozycje 
takie!... A
kto by żałował wam!... Jużci osobliwie się prezentujecie!... A to wigor 
dopiero... Panna Helena
choć do oczu!...
– Pewnie, mosanie!... Veto! Niech was nie znam!... Za barszcz chcą mi płacić... 
A cóż u licha!
Mores, aspanny, przed starym... Łeb siwy! Nie widzicie... Ojcem bym wam mógł 
być! A
to jurne przylepki! Despektu mi nie czyńcie! Zgoda na trzy lata... Tak was nie 
puszczę! Mości
generale! Mości pułkowniku czy hetmanię niewieściego ruszenia!... Zgoda! 
Veto!... Wybaczajcie,
jeżelim szarży waszej nie uszanował należycie, ale pierwszy raz takich srogich 
oficjerów
oglądam!... No!... dosyć fochów! Do stołu z nami!... Miodu, a może... węgrzyna?
– Bóg zapłać waćpanu – rzekła udobruchana Kurdwanówna. – Napoje nie dla nas. 
Jeżeli
łaska, to o naszej markietance nie zapomnijcie, a jej i szklanica się przyda... 
Byle prędko, bo
nam czas stąd!...
– Nic z tego!... Czas wojenny... więc biorę was do niewoli!... – wołał 
rozochocony pan
Bonawentura. – Nie taki Głuski sobek, jak wam się zdaje!... Dziewczyn tylko 
moich nie pokażę,
bo ich nie chowałem na ułanów ani na dragonów.
Kurdwanówna i Dziewanowska upierały się niby jechać zaraz i droczyły się z panem 
Głuskim
i mecenasem.
Pani Gotartowska zaś, miotana domysłami, wyszła niepostrzeżenie z komnaty, chcąc 
od
markietanki wiadomości bliższych o nieznajomej imienniczce zasięgnąć. Jakoż 
znalazłszy
Żubrową na podwórzu folwarcznym przed stajniami, przyzwała ją do siebie i 
zagadnęła dobrotliwie:
– Cóż to, Żubrowa nawet się nie przywitała ze mną? Markietanka przypadła do ręki 
pani
Gotartowskiej.
– Jejmościuniu, dobrodziejko nasza!... W tym rozgardiaszu!... Wstyd się 
wyznać!... A przy
tym służba! A służba to nie przelewki... Uszanowanie a respekt dla szarży...
– Skądże wy tu? Gdzie mąż wasz? Markietance łzy w oczach stanęły.
– Oj! Bóg jeden raczy wiedzieć! Pani kapitanowa zaklęła się, że spłynął w dół 
rzeki.
– Co, co się stało z waszym? – pytała pani Gotartowska.
– Jejmościuniu droga! – chlipnęła już na całe gardło markietanka. – Tak się to 
zrobiło...
nagle!... Karlewicz nas zaciągnął do swej nory, potem mnie chciał piec żywcem! 
On poczciwy
udał niemowę, a potem potarmosił zbirów... Dobiliśmy się do pani kapitanowej i 
na lód...
Mnie nogi utrzymać nie mogły!... Mój stary zaczął rąbać około siebie! Jakby 
teraz – jeszcze
go widzę!... Upominałam, a on do mnie. „Jasia, dzieci!” A potem jakby się zapadł 
w głębię...
Mnie zamroczyło... kapitanowa z topieli wyciągnęła ledwie... Prusacy nas potem 
chwycili na
spytki... Kapitanowa jakoś ich umitygowała... Zabrali napoleony, pogrozili i 
pognali niby do
niewoli... Lecz gdzie im tam... Zdarzyła się potyczka i porzucili nas... z 
chorą, bo nam matka
kapitanowej, niby świekra, zachorowała na dobre, męczyła się biedaczka!... Aż 
zamarła na
rękach. Słabowita była, a niezwyczajna niewygód takich niewiasta... Tułałyśmy 
się ze dwie
niedziele, ja się napierałam pod Zamość do ciotecznej, ale ot, natrafiliśmy na 
rotmistrza...
Rotmistrz powiada – wy dwie sieroty, a ja trzecia... raźniej nam będzie we 
troje... Szwadronik
miał się sztyftować. Panowie Denhoffowie, krewni rotmistrza, mieli nam pomagać – 
ale
gdzie!... Donieśli do Lublina – trzeba było nogi za pas brać, żeby aresztu 
umknąć... Pani Gotartowska
słuchała ze wzrastającym zdziwieniem bezładnego opowiadania Żubrowej, nie mogąc
chwycić wątku wypadków – gdy więc markietanka westchnęła ciężko, jakby tchu 
nabierając
do nowego potoku słów, matka Floriana zdołała wtrącić:
– A powiedzcież mi, co to za kapitanowa z wami jedzie? Teraz znów Żubrowa 
zdawała się
nie rozumieć pytania.
– Co za kapitanowa?... Jejmościunia nie wie?...
– Jako żywo!...
– Toć, jakby tu powiedzieć... Niby to jest pani kapitanowa naszego porucznika! 
Nie! Zawsze
mi się wydaje, że nasz porucznik... nie! Że nasz kapitan jest porucznikiem...
– Czekajcież – przerwała z lekkim zniecierpliwieniem pani Jadwiga. – Powiadacie, 
że to
kapitanowa Gotartowska... Więc z których jest Gotartowskich – bo my się 
wywodzimy z
Wielkopolski, z Liniewa... Chcę wiedzieć, bo może nam krewną wypada.
– Krewną! Czy wypada krewną?... – powtórzyła przeciągle markietanka. – Toż 
przecież
Zośka... nasza Zośka! Jejmościunia nie poznaje?
– O kimże wy mówicie? O jakiej Zośce? Markietanka aż przysiadła do ziemi z 
poruszenia.
– Święty Antoni! O Jezusie!... O Jezusie!... Toż jejmościuniu... jakby to 
powiedzieć?
Wszakci to... tak prawie, że nasza synowa.
– Nasza synowa! Więc macie syna?
– Et, niech Jejmościunia śmiałość wybaczy... Tyle czasu człek się natułał z 
naszym porucznikiem...
to mu się widzi czasem...
Panią Gotartowską niepokój nagły ogarnął. Miałżeby Florian śluby potajemne 
zawrzeć,
bez jej wiedzy?
– Tłumaczcie się jaśniej! O jakimże to poruczniku mówicie?
– O imć panu Florianie...
– O Florianie?!
– A przecież jeden jest dla nas porucznik!... Pani Jadwiga pobladła, lecz nie 
okazując wewnętrznego
wzburzenia, badała dalej:
– Więc ta... jest żoną Floriana?
– O to właśnie! – przytwierdziła z przekonaniem Żubrowa. – I tą samą Zośką, co 
go tak
mordowała w Częstochowie, że ni snu nie miał, ni spokoju... Chodził jeno, a 
wzdychał... aż
żal się było patrzeć... Tęsknota go ssała, wreszcie nas wyprawił do Warszawy!...
Pani Gotartowska nie podzielała uniesień markietanki.
Wieść o małżeństwie Floriana dotknęła ją boleśnie, zraniła głęboko uczucia 
patriarchalne.
Florian, ten ukochany syn, którym się tak chlubiła, który wzorem był zawsze 
dobrego
dziecka, on, który tak strzechę rodzinną miłował głęboko... a tyle okazywał jej 
miłości...
mógłże na krok taki ważyć się bez matczynego błogosławieństwa?...
Dopiero gdy Żubrowa powtórnie a dokładniej rzecz wyłożyła; pani Jadwidze lżej 
się zrobiło
na sercu. Florian nie zawiódł, nie uchybił, nie zawarł związków potajemnych. 
Wprawdzie
nie było wątpliwości, że jakoweś deklaracje między młodymi nastąpić musiały... 
lecz do
ślubnego kobierca jeszcze daleko... Dziewczyna się nie bardzo podobała pani 
Gotartowskiej.
Krewna wprawdzie zacnej familii, ale zawadiaka, oczywiście, postrzeleniec. Nie o 
takiej żonie
marzyła pani Gotartowska dla Floriana.
Mężczyzna taki jak on, prawy, zasłużony krajowi, a dorodny, mógłby w nie lada 
koligacje
wejść, a może i fortuny nieco przysporzyć.
Pani Jadwiga powzięła postanowienie wybadania Dziewanowskiej – wszedłszy więc do
izby, w której pan Podhorodeński z mecenasem słuchali gorących wywodów 
Kurdwanówny,
skinęła nieznacznie na pogrążoną w zadumie Zośkę Dziewanowską i, poprowadziwszy 
ją do
alkierza, zagadnęła żywo:
– Nie wiedziałam, że w waćpannie przyjdzie mi powitać krewniaczkę.
– Krewniaczkę?
– Jestem Gotartowska... matka Floriana!... Przez brata mego Jacka, skoligaconego 
z Mokronowskimi,
wypada mi waćpanna cioteczną!...
Zośka zarumieniła się mocno i schyliła do ręki pani Gotartowskiej – ta ostatnia 
pocałowała
ją w czoło i rzekła z powagą:
– Nie taję, że milej by mi było widzieć i spotkać waćpannę w innych niż te 
okazjach!...
– Sierotą jestem! – rzekła cicho Zośka. – Mateńka mnie parę miesięcy temu 
odumarła.
Prusacy nas w Warszawie pochwycili... Siła na nas biedy spadło!...
– Kogóż bo ona dziś ominęła?... Lecz powiedzże mi waćpanna, jak to się 
stało?!... Toć Basia!...
Dziećmi znałyśmy się jeszcze!...
Zośka, z pewnym drżeniem w głosie, jęła opowiadać szczegóły ostatnich wypadków, 
tając
tylko wszelkie o Florianie wspomnienia. Gdy skończyła – pani Gotartowska 
westchnęła cicho
i spojrzała ze współczuciem na piękną twarzyczkę Zośki, która pod wzrokiem matki 
Floriana
mieniła się kolorami.
– Ciężkie dopuszczenie boskie! Lecz gdzież teraz zamyślasz? Dokąd?...
Oczy Zośki błysnęły żywiej, lecz nagle skryły swe ognie pod osłoną jedwabistych 
rzęs.
– Rodzono-stryjeczny mi został. Do niego chcę, do Warszawy...
– A toć waćpanny przybranie co znaczy? Prawda to, że z Kurdwanówną o wojence 
zamyślacie?...
Zośka nic nie odpowiedziała. Pani Gotartowska rzekła z naciskiem:
– Powiem waćpannie szczerze!... Nie po myśli mi te zapały niewieście, bo Stwórca 
inne
zgoła przeznaczył nam obowiązki... Bacz nadto, że gdyby za mąż ci wyjść 
przyszło... rodzina
mogłaby krzywym okiem... patrzeć na cię!...
– Ja... ja nigdy za mąż nie wyjdę! – wybuchnęła Zośka, a łzy w oczach jej 
zabłysły.
Pani Gotartowska pokiwała z podziwem głową.
– Co? Dlaczego? Skądże to postanowienie?... Nie należy się wyrzekać przed 
czasem! Moje
dziecko... mojej posłuchaj rady! Trzeba, żebyś gdzie przy rodzinie osiadła. 
Pannie tak samotrzeć
tułać się nie przystoi. Ot, chcesz.. zostań ze mną czas jakiś, zanim się trochę 
nie uspokoi!
Brat, słyszę, wojskowy, też pociągnie za innymi – cóż poczniesz wówczas?... Ja 
wprawdzie
sama w gościnie a ciężarem panu Głuskiemu imci jestem, lecz to człek zacny, 
mający
wyrozumienie. Pomocy nie odmówi. Gdzie waćpannie! Kto wie, jaka cię przygoda 
może
spotkać! Kurdwanówny nie słuchaj, bo to postrzeleniec. Mówię jak do rodzonej, 
przez wzgląd
na matkę waćpanny, która serdeczną mi była!... Jakże? Godziszże się?... Zośka 
potrząsnęła
główką.
– Nie, ciotko dobrodziejko, mnie trzeba...
– Waćpanna zostaniesz ze mną tutaj.
– Ja?
– Tak! A chyba... zważywszy na węzły pokrewieństwa tak bliskiego, opierać się 
nie będziesz?...
– Nie wiem! Nie mogę...
– Jeżeli wolę moją za nic masz, tedy zatrzymywać cię nie będę. Zdało mi się, że 
słowa
moje i wola obojętnymi dla ciebie nie są...
Zośka pokraśniała.
– Co każecie, uczynię.
– Otóż tak, to lubię! Doświadczenia nigdy lekceważyć się nie godzi ani 
życzliwością gardzić!
Tu z nami zostaniesz jak swoja... Uspokoisz się nieco, do Gotartowic powrócimy, 
a tam
potem zobaczymy, jak się wykalkuluje... Daj – niech cię uścisnę. Dobre, widzę, 
jesteś dziecko,
jeno zbyt wcześnie opieki matczynej pozbawione.
Zośka ucałowała rękę pani Jadwigi; ta ostatnia zakończyła weselej:
– No więc cały wasz regiment pójdzie do niewoli, bo co i Kurdwanównę rada bym 
zatrzymać!
Szkoda i jej, żeby się miała zmarnować. Panna zacnego rodu, zamożna, bo to nie 
lada,
słyszę, fortunka na nią spada! Nie odmówisz mi wpływu swego?
Zośka skinęła przyzwalająco głową. W głębi trwożyła ją myśl sama, że na 
bezczynne
oczekiwania skazana zostanie, odmówić jednak nie śmiała. Ta odrobina 
serdeczności, okazana
jej przez panią Gotartowską, odebrała jej nagle całą wolę. Jego to była matka.
Pani Gotartowska z Zośką powróciły do izby jadalnej – gdzie Kurdwanówna 
zwierzała się
mecenasowi i poziewającemu Głuskiemu ze swoich planów.
– Więc regiment bez mała takiej kawalerii stanie wkrótce! – śmiał się imć pan 
Bonawentura.
– Musi! Czy babski tylko, nie wiem... alem się zaklęła z Denhoffami... Książę 
Ossoliński
nam pomoże!
– Ossoliński? Zmiłujcie się! – wmieszał się mecenas. – Szesnastoletni wyrostek!
– Nie znaczy! Taki musi, kiedy starsi, którym by iść prędzej wypadało, na 
austriackie
burmistrzostwa się pną!...
– I słusznie, bo im oleju w głowach nie braknie, bo się z motyką na słońce 
porywać nie
chcą! – odciął się za swego przyszłego zięcia imć Głuski.
– No, no? Tedy słuchamy dalej – zagadał żartobliwie mecenas chcąc uchylić 
starcie. –
Więc rotmistrz jest... kapitan także, podoficerową można na wachmistrza 
awansować... a
gdzie szeregi?...
– Będą – zakonkludowała z przekonaniem Kurdwanówna.
– I cóż potem?... Wątpię, czy Napolion takowy pułk odważy się między armię 
wpuścić...
bo mu się co najmniej gwardie zdezorganizują...
– Mości Bonawenturo! – wmieszała się poważnie pani Gotartowska. – Porzućmy 
przekomarzania.
Tuszę sobie, że imć panna Kurdwanówna także nie odrzuci dobrych intencyj.
– O to, to... dobrodziejko! – przytwierdził z ukontentowaniem mecenas.
– I z nami zostanie!... Jako już panna Dziewanowska się zgodziła...
Kurdwanówna zerwała się z miejsca.
– Zośka! Zostajesz?... Opuszczasz?...
– Tak, tak! Krewna moja... usłuchała rady zdrowej! – objaśniła pani Gotartowska 
spoglądając
na Zośkę, która pod piorunującym spojrzeniem Kurdwanówny głowę spuściła 
pokornie.
– Tak, trzeba, mościa panno Heleno – ozwał się pan Podhorodeński. – Patrz, głowa 
siwa!
Dzieckiem cię znam... Imć pani Gotartowska dobrodziejka ze szczerego serca... 
pan Głuski
także...
– Mosanie, jużci chleba nie zbraknie. Tylko... co pałasiki – veto! Nie ma zgody 
na pałasiki!...
– Dziękuję waćpaństwu... lecz przyjąć mi gościny nie wolno! Słowo dałam...
– Rozgrzeszą, mospanie!...
– Nie, nigdy!... Żegnam! Czas na mnie! Zośka, tego się nie spodziewałam! Kłaniam 
uniżenie!...
– Co? Gdzie? Dokąd?! – zawołali jednocześnie panowie Głuski i Podhorodeński, 
lecz
Kurdwanówna chwyciła za kołpaczek i wybiegła do stajni.
– Żubrowa! – zakrzyknęła z daleka. – Konie natychmiast!
– Wedle rozkazu, kulbaki nałożone.
– Siadać!
– Pokornie melduję, że się komenderuje „na koń”!
– Więc na koń! Nie ma chwili czasu!...
– Czy zatrąbić?
– Nie trzeba!...
– Może przez munsztuk, jako w pobliżu nieprzyjaciela?
– Żywo, nie marudzić! Dalej! Chwili nie ma do stracenia! Markietanka 
wyprowadziła trzy
konie i pomogła wskoczyć na siodło Kurdwanównie.
– No, a teraz wy... a tego trzeciego zostawcie...
– A jakże to... a pani kapitanowa?...
– Pani kapitanowa wystąpiła z regimentu!... Przekabacili ją!... Dalej!
Markietanka zafrasowała się.
– I... i... nie pojedzie z nami?
– Nie! Dalej! Patrzcie, lecą ode dwora... pewnie wstrzymywać będą! Ruszamy.
Żubrowa wgramoliła się na kulbakę, mrucząc pod nosem;
– Hm! Jakże to będzie? Regiment bez kapitanowej?!
– Mosanie! Hej!... Mości rotmistrzu, veto powiadam, nie ma zgody! – wołał z 
daleka imć
pan Głuski, chcąc odjazdowi Kurdwanówny przeszkodzić.
– Jedno słowo! Mościa panno! – przyzywał pan Podhorodeński.
Lecz Kurdwanówna targnęła cuglami i, przesławszy ukłon panu Bonawenturze, 
ruszyła
galopem.
Żubrowa zawahała się, westchnęła i pocłapała za swoim rotmistrzem.
Czas jakiś Kurdwanówna rwała naprzód, aż ujechawszy kilkanaście staj drogi, 
zwolniła
biegu, zrównała się z Żubrową.
– Tegom się nie spodziewała!... Niby zapał tyli, a ledwie... już się dała 
odwieść... Wstyd
pomyśleć... pułkownikówna!
– Jakże tedy będzie teraz?
– Jak ma być?... Niechże sobie tam godzinki odprawuje, a my w swoją drogę 
ruszamy.
– A kapitanowa nasza?
– Już mi nawet nie wspominajcie.
– Według rozkazu... Tylko co ja!...
– Co wy? Może też o dezercji myślicie? Dobrałam sobie kompanię. Na przypiecku 
wam
wszystkim siedzieć a pierze drzeć!... Nie trzymam, wolna droga! Dezerterujcie!
– Żubrowa nie dezerterowała nigdy i nie dezerteruje! Tak jej Panie Boże 
dopomóż!...
– Tak to lubię! Albo się idzie, albo nie... Lecz uchodzić się nie godzi.
– Ja bym też tego nigdy nie uczyniła, gdyby tego...
– To co?
– Podałabym się do dymisji!
– Zapewne! Przynajmniej politycznie! Lecz po Zośce się tego nie spodziewałam.
– Ba, i pewnie jej to nie po myśli – rzuciła niechętnie markietanka i umilkła 
nagle.
Po pewnym czasie Kurdwanówna zagadnęła niespodziewanie:
– A przecież musi być prawo na dezerterów?
– Prawo? Ba! W czasie wojennym – sąd polowy i kula w łeb...
– Sąd polowy? Czekajcie, na pierwszym popasie złożymy sąd!...
– Co?... Na kogo?
– Na Zośkę!
– Święty Antoni... Bez urazy pana rotmistrza... na naszą kapitanową?
– Tak! Przykład musi być! Subordynacja! Jeszcześmy się nie uformowali, a już nam 
chcą
regiment zdemoralizować!...
– Kiedy bo – tutaj na dobrą sprawę niesubordynacji nie było!
– Co powiadacie!...
– Pewnie! Boć nasza kapitanowa siak czy owak musi słuchać pana porucznika, a tu 
przecież
matka porucznika nakazała!... Prawo starszeństwa! Niby na przykład brygadier 
daje or-
dynans oddziałowi i powiada: pójdziecie tam a tam i zrobicie to i to! Oddział 
idzie, a w drodze
spotyka swego generała korpusu... no i musi korpusowego słuchać... boć ten jest 
i jego
starszym oficerem, no i brygadierowi naczelnikiem... Tako właśnie z naszą 
kapitanową i ze
mną.
– Co z wami?!...
– A ze mną jest taż sama okoliczność... Człowiek rotmistrza słuchać musi, ale mu 
porucznikowy
rozkaz spokoju nie daje.
– I wy mnie chcecie opuścić?...
– Gdzieżby! Teraz ani myśli... Pana rotmistrza zostawić samego nie uchodzi... 
ale co o
dymisję, to przy okazji przymówić się muszę!...
– O dymisję?...
– Tak jest, panie rotmistrzu, z powodu obowiązków familijnych.
Po odjeździe Kurdwanówny we dworze jastkowskim chwilowe zapanowało wzburzenie.
Imć Bonawentura jął gorąco powstawać na dawnych cnót a obyczajów upadek, mecenas 
próbował
wziąć w obronę zapały Kurdwanówny, lecz pani Gotartowska w części sprawiedliwość
oddała słowom pana Głuskiego.
Pan Podhorodeński, zwarzony nieco, ile że jego misja w sprawie imć pana Tadeusza 
znów
niefortunny obrót brać zaczęła – pomimo zapraszań gospodarza, jął się żegnać, 
wymawiając
się pilnymi sprawami w Lublinie.
W domu pana Głuskiego dawna wróciła cisza i jednostajność.
Zośka Dziewanowska z początku była przedmiotem ogólnego zajęcia. Pani 
Gotartowska,
Urszula, panny Głuskie zasypywały ją pytaniami, pan Bonawentura zagadywał a 
konceptami
sypał, byle pułkownikównę za język pociągnąć, lecz Zośka zacięła się, zasklepiła 
w sobie
zupełnie. Niby odpowiadała, niby pozoru nie dawała niechęci, a jednak nic z niej 
wydobyć
nie można było.
Pani Gotartowskiej ten dziwny stan Zośki nie podobał się wielce. Starała się na 
nią wpływać,
tę i drugą naukę jej wypaliła, do rozmów ją wciągała, pracą starała się ją 
zająć. Pułkownikówna
z pokorą każdemu życzeniu pani Jadwigi czyniła zadość, potulnie przyjmowała 
reprymendy,
wysłuchiwała nauk, lecz co serca otworzyć nie chciała.
Panny Głuskie, a już osobliwie Urszula Gotartowska, polubiły Zośkę całym sercem. 
Ta
ostatnia szczególniej nie tylko że sama się przywiązała do pułkownikówny, lecz 
zdołała i w
niej samej i zaufanie, i serdeczność obudzić.
Zośka, choć strzegła się wyjawić ze swoimi zamysłami, nadziejami a tęsknotami, 
zręcznie
zagadywana przez ciekawą dziewczynę, z niejednym się przed Urszulą zdradziła. 
Urszula
przytłoczona nagle ciężarem sekretu – pośpieszyła ulżyć sobie i to, i owo 
szepnęła Marysi i
Jance, te zaś, ogromem tajemnicy zaskoczone, zwierzyły się starej gospodyni... i 
po trosze
cały dwór w Jastkowie o przygodach pułkownikówny rozprawiać zaczął.
W ciszy a jednostajności zeszło tak kilka tygodni.
Tymczasem najniespodziewaniej na dwa dni przed świętym Janem zjechała do 
Jastkowa
Żubrowa.
Zadziwili się niepomału wszyscy, ucieszyła się wielce Zośka, a co pan Głuski 
śmiał się
serdecznie a podrwiwał z markietanki:
– To mi się jejmość wybrała! Ha! Mosanie, toż pewno wszystkie armie 
nieprzyjacielskie
muszą być rozbite!... Gdzieżby inaczej? Skoro taki oto rycerz bocznymi drogami 
wędruje. A
może to huczek armatni zanadto dokuczył, a ów wigor wielki a ochota do rejterady 
skłoniła?
Hę! Fugas chrustas105 się uczyniło. Pewnie!...
105 F u g a s c h r u s t a s – uciec w krzaki, drapnąć (żartobliwe wyrażenie 
utworzone niby
od łac. fuga – ucieczka).
– Żubrowa, dziękować Bogu, piąty krzyżyk kończy, a jeszcze ani razu pleców 
swoich nieprzyjacielowi
oglądać nie pozwoliła.
– Jakże więc?... Babski regiment dostał kataru i poszedł in primus Julii106 na 
hiberny107...
Bo to strzeżonego Pan Bóg strzeże, a co od świętej Anki, to chłodne wieczory i 
ranki! Słusznie,
mosanie. Sprawiedliwie! Kto tyle dokonał, temu się odpoczynek należy...
– Et! Jegomość dobrodziej uciechę sobie czyni. Co tu długo mówić! Jestem na 
urlopie... i
tak się tułam. Starego mego szukam. Myślę pod Zamość... może tam biedak do 
swojaków się
dostał i czeka.
– Na urlopie – u Belzebuba! – mruknął pod nosem pan Bonawentura.
Markietanka tymczasem ciągnęła swoje:
– Ot, byłam pod Lublinem, myślę: zajadę sobie przecież, mnie tu nikt nie uroczy, 
a zobaczę
przynajmniej, co nasze paniątko, pani kapitanowa porabia!... Człowiek się 
starzeje, a w
samotności takiej to szuka, gdzieby kości zagrzać stare. A i wygadać się 
szczerzej a serdeczniej...
– Daleko, dalekoście byli? – zagadnęła pani Gotartowska.
– Bez mała pod samym Płockiem. Jezu, co się tam dzieje!... Toć patrzyłam na to 
własnymi
ślepiami i myślałam, że mi się majaczy...
– Mówże aśćka, mów! – zachęcał pan Głuski.
– Hę! Czy ja to potrafię? Patrzyłam, wybałuszałam oczy, a pod sercem to mnie 
jakby
rwało coś a huczało. Co tu długo mówić... ani jednego Prusaka!
– Co wy, mosanie?
– Niech mnie poszarpie, jeżelim zełgała. Jakby kto wymiótł. Choćby na lekarstwo 
chciał –
nie znajdziesz ani kawałka.
– Same Francuzy?
– Gdzie zaś! Tam się czasem maruder trafi czy inwalid... Ale tak, to nie ma ich 
wcale!...
– Więc któż u licha jest?
– Nasi są! Nasi, proszę jegomości!..,
– Toć wiem, mosanie! Lecz czyjeż armie? Czyjeż wojska?
– Święty Antoni! A toć mówię, że nasze wojska! Nasza armia!... Toć na własne 
oczy widziałam!
Dragoni, ułani, strzelcy, artyleria... Chłopcy pod sznur, sprawne, ochotne. A 
nieraz
jak się oficerek napatoczy – tyci prawie paniczyk, krew z mlekiem...
– Hola, mosanie! Asińdźkę tu jakieś sentymenty biorą, a my chcemy się nareszcie 
dowiedzieć,
co się dzieje!
– Sentymenty? Mnie? Jakem Muszyńska z domu! Gdzie zaś! Niechby mi się mój Maciej
serdeczny odnalazł, już bym go...
– Ad rem!108 Słuchamy!...
– Cóż mam pedzieć? Król jegomość zjeżdża pono do Warszawy na jesień...
– Kto, kto? Król? Co, mosanie?!...
– Dobrze mówię! Król jegomość.
– Co aśćka wygadujesz? Jakiego znów króla znalazłaś sobie?!... Ten Napolion 
pewnie.
– W imię Ojca i Syna, a toć mówię wyraźnie, że król Sas... przyjeżdża na 
dziedzictwo
swoje i panować nam będzie. Imć pan Bonawentura zbladł i porwał się z miejsca.
– Mówcie wszystko!... Skąd wiecie?!... Był sejm? Była elekcja?... Co, jak!... 
Kto wam powiedział,
że Sas dziedziczy?... Gdzie to macie? Veto, mosanie... No?...
Markietanka zmieszała się tym nagłym wybuchem imć pana Bonawentury i jęła się 
plątać.
106 I n p r i m u s J u l i i (łac.) – od pierwszego lipca.
107 H i b e r n a – leże zimowe wojsk.
108 A d r e m ! (łac.) – Do rzeczy!.
– Nie wiem, proszę jegomości!... Pokój podpisany w Tylży... Ustanowiono Księstwo 
Warszawskie,
a na króla obrano Sasa...
– Kto go obierał? – rzucił z impetem imć pan Głuski.
– Przecież nie ja! – odparła porywczo Żubrowa.
– To wiem, bo asińdźka mogłabyś najwyżej kogutki na kapłony wybierać!... 
Mosanie!
Lecz ja go nie wybierałem! Rozumiesz asińdźka... a ja jestem posłem. Bo co nasz 
sejm jeno
jest limitowany! Protestuję! Veto! Mosanie! Nie ma zgody na intruza! Kto go 
obwoływał?
Gdzie pole elektoralne?!
– Ależ, mości Bonawenturo!... – mitygowała pani Gotartowska. – Toż pewno 
pogłoski jeno.
– Nie, jejmościuniu! Najszczersza prawda. Na własne uszy słyszałam, jak 
obębniali w
Płocku przed ratuszem...
– Co? Króla obębniali?!...
– Jakem Muszyńska z domu!
– Protestuję!... Veto! Sejmu elekcyjnego nie było – nikt go nie zwoływał!... A 
co my, tutaj,
w województwie lubelskim, ba i w bełskim, i sandomierskim, i ruskim o niczym nie 
wiemy.
– Toć prawda, proszę jegomości, że co już pod Łukowem i bliżej jeszcze Warszawy 
jakby
inni ludzie byli – Austriak siedzi im na karku i miętosi, a oni nic. Pary z gęby 
nie puści żaden,
a tam za Wisłą ludziska z jelit sobie ostatnią chudobę dobywają!... Pacholęta 
imają się szabelek,
aby za cesarzem pójść, a tu co?
– Dosyć! Veto!... Nie ma króla! Mosanie, i to sobie aśćka zapamiętaj, że póki 
Głuski żyć
będzie, to pacta conventa109 szanowane być muszą.
Wieści, przyniesione przez Żubrową, zburzyły spokój i ciszę panującą w 
Jastkowie. Pan
Głuski przez dwa dni pomstował a wygrażał, a potem nagle zapadł w głuchą apatię, 
z której
nic go wyciągnąć nie potrafiło.
Męska, wyniosła postać imć pana Bonawentury pochyliła się, żywe oczy przygasły, 
starcza
głowa coraz częściej ku ziemi zwieszać się zaczęła.
Pani Gotartowska, rozumiejąc, że tu żadne perswazje nie pomogą, a czas jeden 
zdolen jest
uspokojenie na pana Głuskiego sprowadzić, nie oponowała więcej, tym bardziej że 
sama zajęta
była myślą o powrocie do Gotartowic.
Markietanka zapewniła ją bowiem uroczyście, że na Mazowszu spokój zupełny 
nastąpił. Z
dnia na dzień więc do drogi gotować się zaczęła, bo i do gospodarstwa 
porzuconego wracać
chciała, a i ciągnęła ją jeszcze silniej myśl, że o synach i dziadzie zdoła 
zasięgnąć wiadomości.
Markietanka tymczasem z Zośką szeptała po kątach i tajne odbywała narady, które 
nieraz
do późnej nocy się przeciągały.
Pani Gotartowska, skłopotana podróżą, nie zwracała uwagi na pułkownikównę ani na 
niezwykłe
zasępienie Żubrowej.
Ekonom Lewandowski opatrywał kolebkę pani Jadwigi, a majstrował około niej po 
całych
dniach, byle ją do dalekiej drogi zaprawić. Żubrowa zaś chodzić zaczęła około 
konia pułkownikówny
i czyścić a szykować kulbakę. Lewandowski zagadnął ciekawie o tę nagłą 
pieczołowitość,
lecz markietanka obruszyła się na niego:
– A co to? Chcielibyście, żeby się to wszystko zmarnowało a zmurszało na wilgoci 
i kurzu.
– Pewnie! Widziało mi się, jakby się aśćka do wyjazdu zbierała...
– A tylko co? Toć wszyscy się wybieramy! Czasem dobrze byłoby dziewczynie 
troszkę się
na koniu przehajdać. Zakisnąć ma tu do cna?... I zwierzęciu niezdrowo, bo się 
zastoi. Już tu u
was dbają o dobytek pański, nie ma co!...
109 P a c t a c o n v e n t a (łac.) – w prawie polskim od śmierci Zygmunta 
Augusta –
umowa szlachty z królem obieralnym, określająca obowiązki nowego monarchy.
Ekonom umilkł na taki argument. Żubrowa dalej prowadziła swe przygotowania. A 
gdy
ukończone zostały, upatrzyła Zośkę, siedzącą samotnie w oknie alkierzyka, i 
mrugnęła znacząco.
– Co, jakże? – rzuciła niespokojnie pułkownikówna.
– Według rozkazu, wszystko gotowe.
– Kiedyż ruszamy?
– Im prędzej, tym lepiej! Jesień za pasem – bałamucić nie ma co! Choćby dziś 
jeszcze!...
Zośka przeżegnała się.
– Więc pod figurą?...
– Tak. Zaraz po wieczerzy... Co noc, to noc. Mogliby zgonić i przyłapać. Byłaby 
jeno niepotrzebna
konfuzja i wstyd.
– Na miłość Boską, aby dobrze wszystko ułóżcie... bobym chyba nie przeżyła... A 
tu ostać
nie mogę – nie! Dobrzy są dla mnie, lecz ani sposób... wlecze coś!...
– Nic! Dobrze będzie! – zakonkludowała z przekonaniem markietanka. – Radę sobie 
damy!
Żeby tak jeszcze mój stary gdzie się odnalazł... Ej! Na koniec świata choćby! 
Nie nowina
to dla mnie... i po takiemu, i po siakiemu językiem się miele... – A którędyż 
myślicie?...
– Jako się rzekło, paniusieczko moja! Do Niewirkowa, wprost na Lublin i 
Krasnystaw. Ba,
abyśmy do Krasnegostawu się dostały! Tam człowiek jak w domu! Niewirków akurat 
pod
Cześnikami. Cześniki pod Miączynem, Miączyn pod Sitnem, a z Sitna to już i mury 
Zamościa
widać o wschodzie słońca!... Tedy odzienie niech wezmę jeszcze...
Zośka wyjęła z kufra kołpaczek, hajdawerki a króciczkę i oddała markietance. Ta 
ukryła te
przedmioty pod narzuconą chustką i wyszła szybko, szepcząc na odchodnym:
– Dziś tedy... po wieczerzy...
Słońce zaszło. Na skraju nieba czerwieniły się jeszcze mgliste zasłony, znacząc 
miejsce, w
którym zapadły się ostatnie błyski dnia.
Na rozdrożu pod figurą Jezusa, tonącą w zieleni, stała Żubrowa przygotowana do 
drogi,
trzymając dwa wierzchowce.
Zośka nie nadchodziła. Markietanka zaczęła się już niecierpliwić. Naraz zarośla 
przydrożne
zaszeleściły silniej, a po chwili wysunęła się z nich postać pułkownikówny.
– Nareszcie! – odetchnęła głębiej markietanka. – Dalej, żywo!... Kołpaczek... 
hajdawerki i
na koń!... Zośka gorączkowo ustroiła się w podaną jej odzież, przepasała się 
rzemieniem,
przytroczyła krócicę i zebrała cugle, aby na kulbakę wskoczyć, lecz wtem czyjeś 
ręce objęły
ją za szyję.
Pułkownikówna ulękła się, lecz w tejże chwili posłyszała cichy szept Urszuli:
– Bóg z wami! Siostrą mi bądź!... Zośka padła w jej ramiona, chciała coś 
odpowiedzieć,
lecz markietanka, siedząc już na kulbace, zawołała ostro:
– Na koń!... Ani chybi, ktoś od folwarku nadchodzi!...
Pułkownikówna wskoczyła na siodło. Spojrzała na figurę Jezusa. Przeżegnała się. 
Konie
ruszyły z kopyta.
Urszula westchnęła smutnie i zawróciła zamyślona ku dworowi.
XII
Zaledwie w ostatnich dniach lipca Florian powrócił do Warszawy z Gotartowic i 
udał się z
końmi i pacholikiem wprost do kapitana Dziewanowskiego.
Ten ostatni, który już był zwątpił, żeby Florian w zamiarze swoim wytrwał, i 
posądził go o
zasklepienie się w wiejskim zaciszu – uradował się wielce na widok dawnego 
towarzysza. A
gdy pierwsze słowa powitania ze sobą zamienili, jął ostrożnie wypytywać go o 
dalsze zamiary.
Florian uśmiechnął się smutnie i rzekł spokojnie:
– Na próżno byś mnie pan pytał o zamiary! W domu głusza, pustkowie. Próbowałem 
ład
siaki taki zaprowadzić. Pola leżą odłogiem. Marnieje wszystko. O pani matce, o 
rodzeństwie
słychu prawie nie ma. Powiedziałem, dotrzymam!... Na ekwipowanie się brak. Więc 
przywiodłem
trzech źrebców. Dwóch myślę odprzedać, a trzeciego zachować dla siebie, na 
towarzysza.
– Doskonale! Jakiej miary?
– Cztery stopy, cali osiem.
– W sam raz! Takich potrzebujemy najwięcej. Jutro złożę raport grosmajorowi 
Dautancourtowi,
weźmie je z pewnością. Ba, i suto zapłaci, bo o dobre a młode konie trudno. Mało 
kto
chce sprzedać, bo każdy woli dla siebie zachować. O umundurowanie nie ma się co 
kłopotać.
Pełny komplet oficerski z trzema zmianami mundurów, rajtuzami zamszem 
podszytymi, z
pokrowcami ceratowymi, z rzemieniami, płaszczem i rzędem na konia kosztuje około 
trzystu
złotych polskich.
– Hm! A uniform szeregowca musi być tańszy.
Dziewanowski poruszył się niecierpliwie.
– Panie Florianie! – rzekł z mocą. – W chwili pierwszego żalu nie śmiałem ani 
wam przeczyć,
ani od zamiarów odwodzić, lecz to teraz muszę. Jakaż bo intencja wami kieruje? 
Przecież
jako oficer możecie dzielniej jeszcze służyć...
– Nie nie! —potrząsnął głową Florian. – Nie wódź na pokuszenie. Zakląłem się! 
Wstyd
powiedzieć... dzisiaj nie chluby szukam!... Chcę nie pociechy, lecz uspokojenia. 
Już mnie nie
mordujcie namowami. Dopomóżcie raczej, bo z kroku mojego nie chcę czynić 
rozgłosu, nie
chcę, aby o tym rozprawiano zbyt wiele.
Dziewanowski uścisnął serdecznie rękę Floriana.
– Już ode mnie słowa przeciwnego nie usłyszycie. Wola wasza! Tym mi lżej wam 
powiedzieć,
że pułk nasz jest niby starą husarią. U nas każdy szeregowiec ma należne 
zachowanie –
poza służbą... nie masz pomiędzy nami różnicy... jesteśmy sobie równi. A już mi 
tego zaszczytu
nie odmówisz... chyba i do mojej kompanii wstąpisz. Będzie nam obydwóm raźniej
obok siebie.
– Nie mogę! – odrzekł głucho Florian.
– Jak to? Więc nawet mi tego ustępstwa odmawiasz?
– Muszę!... Widzicie, panie Janie, ja chcę służby. Nie potrzeba mi względów, 
chcę być na
równi z innymi traktowany. I dlatego tam myślę pójść, gdzie mi najbliżsi 
oficerowie obcymi
będą.
– Ciężko z wami poradzić. Obligować nie śmiem... choć do czasu gościnę u mnie 
przyjmijcie!...
Florian bez zwłoki postanowił się zaciągnąć do szwoleżerów. Zaraz dnia 
następnego poszedł
księciu Józefowi się przedstawić.
Poniatowski również usiłował wyperswadować mu dziwaczny zamiar i namawiał, żeby
choć zaczynał służbę od porucznika drugiej klasy, lecz Florian nie ustąpił. 
Książę Józef, widząc
zawziętość Gotartowskiego, przyrzekł święcie wstawić się za nim, a żegnając go, 
odprawił
serdecznie słowami:
– Tracę w waszmości dzielnego oficera! Lecz choć wysokie zalety chcesz ukryć pod 
mundurem
żołnierza, poznają się na nich wkrótce... nie wątpię.
Formacją pułku szwoleżerów w Warszawie zajmował się major Piotr Dautancourt, 
szef
szwadronu żandarmerii polowej francuskiej. A ponieważ pułkownik Wincenty 
Krasiński podążył
był już za pierwszym wyprawionym oddziałem szwoleżerów jeszcze pod Tylżę – więc
major był zastępczo najpierwszą osobą w pułku w Warszawie. Od niego zależało 
przyjęcie
nowozaciężnych, od niego opinia o zdolnościach ochotnika, o przymiotach 
znajomości służby.
Dautancourt miał minę groźnego służbisty. Zawsze prawie namarszczony, z wąsami 
nastrzępionymi,
z krótkimi, szerokimi bokobrodami a czupryną rozwichrzoną – budził postrach
w ochotnikach. Lecz gdy który z nich pierwszą indagację przetrzymał, na zadane 
mu przez
tłumacza pytania odpowiedział przytomnie, wówczas surowe oblicze rozpogadzało 
się nagle,
a twarz tyle odstraszająca stawała się łagodna, pociągająca.
Niemniej Dautancourt przy przyjmowaniu nowozaciężnych był niezmiernie 
wymagającym,
a zapalczywość swą w uporze do tego stopnia posuwał, że poleconych sobie przez 
księcia
Poniatowskiego kandydatów usuwał – tak że niejednokrotnie sprawa opierać się 
musiała o
Gouviona, gubernatora warszawskiego, później o Bessičres’a, a w końcu o Davouta, 
który
jako gubernator wojenny przez czas pewien w Warszawie przebywał.
Młodzież garnąca się tłumnie do pułku szwoleżerów gwardii ze drżeniem 
przygotowywała
się do pierwszego przeglądu, który się na placu koszar mirowskich odbywał, bo 
często Dautancourt,
mimo pomyślnych zaświadczeń medyka służbowego, Onufriona, o stanie zdrowia
wolontarza, mimo że wolontarz miał zapewnione przez rodziców środki na 
wyekwipowanie
się... z listy trzymanej w ręku kandydata wykreślał.
Opowiadano sobie w Warszawie, iż major szwoleżerów ma sposoby zawsze na 
zasięgnięcie
wiadomości o zaciągającym się do pułku i jeżeli na przeszłym życiu ochotnika 
bodaj
plamka, skaza cięży, Dautancourt gotów jest nawet cesarzowi opozycję stawiać.
Z tych przyczyn formacja pułku szła opieszale, bo choć na pierwszą odezwę wydaną 
o
tworzeniu się gwardii ze wszech stron młodzieży napłynęło – jednak ten i ów w 
ostatniej
chwili wolał do legii nadwiślańskiej lub do wojsk Księstwa Warszawskiego wstąpić 
niż narażać
się na odprawę. A nadto Dautancourt nawet świetności rodu pod uwagę nie brał, 
tak że w
szeregach tworzących się kompanii i szwadronów częściej można było spotkać 
nazwisko
szlachcica drążkowego, mieszczanina, rzemieślnika, kmiecia niż pana.
Kapitan Dziewanowski, choć polecony sam Dautancourtowi przez generała Milhauda i
cieszący się wielkimi względami majora, gdy miał podanie Gotartowskiego 
przedstawić, udał
się do kolegi swego, kapitana Pawła Jerzmanowskiego, którego słowo u 
Dautancourta wiele
ważyło.
Jerzmanowski zainteresował się szczerze Florianem, ile że go z legii włoskiej 
pamiętał, i
tak sprawą pokierował, że na drugi dzień Gotartowski zaliczony został do pułku 
i, po przed-
stawieniu stanu swojej służby, przeznaczony do zbieranego oddziału, mającego w 
połowie
września wyruszyć do Francji dla połączenia się z dwiema poprzednio wysłanymi 
partiami.
Florian, ucieszony tak szybkim rezultatem swoich zabiegów, zajął się natychmiast 
sprzedaniem
dwóch przyprowadzonych źrebców i zakupieniem potrzebnych materiałów na 
umundurowanie
i rzęd, z których mistrze pułkowi zajęli się wyrobieniem całego uniformu według
wzorów a ustanowionych przepisów. W zabiegach tych dopomagał mu gorliwie 
Dziewanowski.
Przegląd pierwszy, inspekcyjny, nowozaciężnych szwoleżerów wyznaczono na placu 
Mirowskim
na koniec sierpnia.
Florian w mundurze służbowym, w narzuconym płaszczu białym, o karmazynowym 
kołnierzu,
dosiadł wcześniej upatrzonego konia i wyjechał na plac zlustrowany przedtem 
starannie
przez Dziewanowskiego.
Plac koszar mirowskich ciekawy przedstawiał widok. Tłumy ludu otaczały go 
zewsząd
zwartym kołem, tworząc pośrodku obszerny krąg, na którym kapitan Jerzmanowski 
przy pomocy
adiutantów i wachmistrzów ustawiał nowozaciężnych. A był to kłopot nie lada. Nie
ujeżdżone, nienawykłe do subordynacji konie rwały się, wyłamywały. Niewprawni 
jeźdźcy
nie wiedzieli czasem, czy konia za cugle trzymać, czy zsuwającą się czapkę, czy 
plączący się
płaszcz.
Tuż przy barierze wjazdowej na placu stali zgromadzeni ojcowie, matki, 
rodzeństwo i
znajomi nowozaciężnych, czekając na rezultat oględzin.
Niebawem nadjechał major Dautancourt w świetnym mundurze, otoczony sztabem 
oficerów.
Egzamin się rozpoczął. Każdy z ochotników, zawołany po nazwisku, wyjeżdżał z 
szeregu
i stawał przed majorem. Dautancourt mierzył bacznie przedstawiającego się i 
sprawdzał,
azali w rynsztunku jakiego uchybienia nie znajdzie. Równocześnie mistrz konował 
oglądał
konia, jeżeli ten nie miał jeszcze cechy pułkowej z dokonanej rewizji. Dwaj 
adiutanci ze swej
strony oceniali, czy mundur jest z przepisanego gatunku sukna uszyty, czy 
lampasy nie są za
szerokie, a kulbaka i porządki pochodowe w należytym ładzie.
Jeżeli ochotnik z badania tego wychodził zwycięsko, wówczas kapitan instruktor 
rozkazywał
mu kilka zwrotów z koniem wykonać i przejechać na nim stępa, kłusem i galopem.
Mistrz konował wówczas pilnie zważał na chody końskie i ich wyrzuty, a 
Dautancourt decydował,
czy szwoleżera należy zaliczyć jeszcze do plutonów początkowych, czy wcielić go,
jako obznajomionego dobrze z koniem, do szwadronu.
Dautancourt był dnia tego więcej niż zwykle nasrożony. Z trzydziestu pierwszych 
ochotników
dziesięciu uznał za nieposiadających odpowiednich uniformów, a z pozostałych 
żadnego
nie odesłał do szwadronu.
Kapitan Dziewanowski chciał przemówić za poleconym mu przez kogoś Toedwenem, 
lecz
Dautancourt oburknął się ostro:
– Ani mowy! Dzieciaki! Wyrostki! Materiał surowy. Lat trzeba, żeby z nich 
żołnierzy zrobić!
– Panie majorze... ten młodzieniec dołoży starań.
– Powiedziałem! Panu się zdaje... Ja sam chciałbym, żeby zaciąg skończyć jak 
najprędzej.
Wlecze się to do nieskończoności... Następny!
– Towarzysz Florian Gotartowski!
– Znów lada jakiś! – mruknął major i umilkł nagle. Siwojabłkowity źrebiec jak 
strzała wyrwał
się z szeregu i za pociągnięciem cugli zarył się o dwa kroki przed 
Dautancourtem. Majorowi
aż się oczy zaśmiały do dzielnego konia, spojrzał na prosto a dziarsko 
trzymającego się
jeźdźca.
– Kto to taki?
Dziewanowski szepnął mu kilka słów do ucha. Dautancourt skinął głową i rozkazał 
krótko:
– Kompania kapitana Jerzmanowskiego! – A potem dodał: – Co za koń pyszny!... 
Proszę
przejechać.
Florian spiął źrebca ostrogami i puścił cugle. Źrebiec zarżał, wyciągnął szyję, 
rozwarł
chrapy i ruszył wyciągniętym kłusem, zda się ziemi kopytami nie dotykając. Aż 
nagle na głos
Floriana zatrzymał się i szedł na miejsce łagodny, potulny.
– Dzielny! Znakomity!... Co za budowa!... Jaki łeb! W całym pułku nie mamy 
takiego konia!
Winszuję. No, następny! – zawyrokował Dautancourt, z żalem odwracając się ku 
nowemu
ochotnikowi.
Florian tymczasem na dany znak skręcił za kapitanem Jerzmanowskim w stronę, 
gdzie
stali brygadierzy szwoleżerów.
Jerzmanowski podjechał do pierwszego z nich i zawołał wskazując na Floriana:
– Brygadierze, weź pod swoją opiekę nowego towarzysza. Druga półkompania. 
Wyznaczyć
kwaterę.
– Według rozkazu!
Jerzmanowski odjechał. Florian spojrzał na młodzieńczą twarz, wystającą spod 
zamaszystej
czapy szwoleżerskiej brygadiera, i nie mógł się powstrzymać od okrzyku:
– Jezus! Maria! Marcelek...
Brygadier zatrząsł się i, roztworzywszy ręce, chciał rzucić się na szyję brata, 
lecz w tejże
chwili nadjechał młody szef szwadronu, Ludwik Małachowski. Brygadier wyprostował 
się
salutując.
– Hej! – zakrzyknął Małachowski. – Jakże acanowi?... Kupię od niego konia.
– Panie pułkowniku – odparł spokojnie Florian – nie na sprzedanie.
– Ile acan zażądasz, płacę!
– Nie sprzedam.
– Jak nazwisko?
– Florian Gotartowski.
– Więc ileż?...
– Nie handluję końmi.
– Jesteście hardy, mości Gotartowski... I to od pierwszego dnia wstąpienia do 
pułku. Subordynacji,
jako rekrut, możesz nie znać, ale o uszanowaniu dla starszych powinieneś 
pamiętać.
Florian zbladł i rzucił przez zęby:
– Czy dlatego mam ustąpić konia panu pułkownikowi?...
– Wiesz, że do oficera sztabowego mówisz?
– Wiem, bo dziś rano nim jeszcze byłem.
– Dosyć tego! Gotartowski!... Dziś jeszcze raport złożę... Takich nam nie 
potrzeba.
Małachowski zawrócił konia do sztabu. Bracia stali zwarzeni niespodziewanym 
zajściem.
Marcelkowi oczy gorzały.
– Florek, do milion diabłów, jak co, to ja jemu nie daruję!...
– Brygadierze!
– Nie wstydź mnie, bo te szewrony pozrywam!...
Alteracja brygadiera nie miała granic. Niespodziewane spotkanie, widok 
ubóstwianego
brata w mundurze żołnierskim, groźba szefa szwadronu wstrząsnęły do głębi 
Marcelkiem. Na
twarzy wystąpiły mu ceglaste wypieki, w oczach łzy walczyły z marsem. W tejże 
chwili trąbka
dała sygnał, że przegląd został skończony.
Marcelek poprowadził Floriana do stajen pułkowych, a stamtąd do koszar. Tam 
dopiero
padli sobie w objęcia, opowiadając nawzajem przebyte chwile. Rozmowa toczyła się 
urywana,
bezładna, niekiedy w głosie Marcelka jakiś spazm się odzywał, czasem bolesne 
wspomnienie
targnęło piersią Floriana. Gdy młody brygadier opisywał pamiętne spotkanie z 
ojcem
i dziadkiem na polach Friedlandu, Florian drżał całym ciałem.
Spowiadali się tak sobie wzajem wśród serdecznych uścisków a słów, tchnących 
ufnością i
przywiązaniem. Aż serca ich skrzepłe zabiły nową wiarą, nową otuchą.
Marcelek odezwał się weselej:
– Do kroćset, jednego nie rozumiem: ty, kapitan strzelców, legionista... kawaler 
krzyża, do
szeregu!... Tfy!... Do stu piorunów, niech mnie diabli porwą, jeżeli jest 
sprawiedliwość na
świecie!...
– Widzisz, wszak dobrowolnie idę! – odrzekł cicho Florian, który był ledwie 
przelotnie o
pani Dziewanowskiej wspomniał.
– Toż pewnie! Gwałtem cię nie chwycili! Lecz co dla ciebie, to się i u nas 
szlify kapitańskie
powinny by znaleźć!
– Et, zdaje ci się. Widzisz, chciałem do gwardii, wakansów było mało.
– Do licha!... Przecież i u nas w pułku młokosów nie brak... A i to 
porucznikowskie obszlegi
mają. Ty, Florek... na prostego żołnierza, niech mnie pierwsza kula nie 
minie!...
– Nie żałuję wcale!... Razem nam będzie lepiej.
– Prawda!... Tylko mi to brygadierstwo dokuczyło. Do pięćkroć stu tysięcy...
– Skąd takimi przekleństwami sypiesz!...
– At... przyzwyczajenie żołnierskie do...
Marcelek urwał i sięgnął po meszek lśniący pod nosem.
Florian z serdecznością a dumą spojrzał na brata, lecz ten ostatni nagle chwycił 
się za piersi
i zaczął kaszlać głucho. Na twarz wystąpiły mu znów ceglaste wypieki. Florian 
zaniepokoił
się.
– Marcelku! Tyś chory?
– Tfy, do czarta! Na psa urok! Ani mi w głowie. Czasem jeszcze to pchnięcie 
lancą dokucza,
ale to furda! Parę tygodni i... przejdzie, bo musi... Florek! Baczność... 
kapitan!
Bracia porwali się z miejsc, nadszedł Dziewanowski i skinął na Floriana.
– Chcę z waszmością pomówić.
– Kapitanie.
– Porzućże te tytuły! Wszystko poszło wybornie, major przed chwilą jeszcze 
wspominał o
was! Tylko cóż to za zajście mieliście z Małachowskim?
Florian opowiedział całą sprawę. Dziewanowski oburzył się.
– Pyszałek! Raport złożył do sztabu, żeście mu ubliżyli. Nieznośny człowiek!... 
Lecę do
Jerzmanowskiego, bądź pan spokojny... Ale, a kto był świadkiem rozmowy?
– Ten oto brygadier!
– Hm!... To bardzo ważne!... Brygadierze, słyszałeś, jak szef Małachowski mówił 
z towarzyszem?
– Słyszałem.
– A zeznasz?
– Nie będę zeznawał, kapitanie!
– Jak to?...
– Bo towarzysz jest moim bratem.
Dziewanowski uderzył się ręką po czole.
– Wszak ci to brygadier Gotartowski!... Patrzcie, panie Florianie, miałem się 
waszmości
pytać, czy wam powinowatym nie wypada... witajże mi!... Ba! To z Małachowskim 
sprawa
skończona!... Brygadier świadczyć nie może. Idę do majora!... Bądźcie spokojni. 
Dautancourt
go nie cierpi, bo wszystkim nam dał się we znaki. Trzeba tylko, żebyś, panie 
Florianie, trzymał
się ostro... i z kapitanem Jerzmanowskim ruszył stąd!... Wasza kompania będzie 
przydzielona
do szwadronu Kozietulskiego. A to zacna dusza!... Chociaż może się zmienić 
jeszcze,
bo ledwie podział szwadronów jest jako tako dokonany. Małachowski jest moim 
naczelnikiem.
Ciężki z nim żywot. O służbie wojskowej ani wyobrażenia, a mina i pretensje co
najmniej do wielkiej buławy!... Choć przebąkiwać zaczynają, że mimo wielkich 
protekcji
Davouta ustąpić będzie musiał.
Jak przewidywał Dziewanowski, zajście z Małachowskim skończyło się na niczym. 
Dautancourt
przeciął sprawę oświadczeniem, iż szwoleżer Gotartowski, nie przeszedłszy 
jeszcze
kursu instrukcji i służby, nie może być odpowiedzialny za nieświadomość, 
niemniej kapitan
dowodzący odnośną kompanią winien napomnienia nie żałować.
Tymczasem już dnia następnego rozpoczęły się długie i nużące musztry. 
Jerzmanowski
chwili wypoczynku nie dawał żołnierzom. Gdy konie ustawały, zaczynał służbę 
pieszą, wykładał
instrukcję ćwiczenia bronią.
Nadto, prócz Jerzmanowskiego, inni oficerowie tłumaczyli sposób kulbaczenia koni 
na
komendę, puszkarz pouczał o konstrukcji karabinów i pistoletów, w jakie byli 
uzbrojeni
szwoleżerzy, płatnerz wskazywał, jak pałasze toczyć, konował o pielęgnowaniu 
konia szeroko
się rozwodził.
Każda część służby, każdy drobiazg miał swego nauczyciela – ba! Nawet stary 
brygadier
legionista pokazywał młodzieży, jak rzemienie wygładzać a guziki czyścić.
Służba taka nie każdemu przypadła do gustu. Raz wraz paniczyk jakiś, 
zasmakowawszy
rygoru, a zrażony tym, że mu nawet pacholika na swoim koszcie, choćby i 
oficerowi, trzymać
nie było wolno – wymykał się po cichu i znikał, mając nadzieję przystojniejszą 
dla się służbę
wynaleźć.
Dautancourt gniewał się, pienił na wieść o każdej dezercji, lecz mimo to była 
ona na porządku
dziennym.
Na połowę sierpnia z wielkim trudem a mozołem udało się Dautancourtowi wygotować
trzeci oddział szwoleżerów, których miał poprowadzić do Chantilly we Francji 
kapitan Jerzmanowski,
aby tam połączyć się ze szwadronami wysłanymi pod Łubieńskim i Gorajskim.
Książę Józef chciał opóźnić wymarsz, tłumacząc, że lepiej byłoby większy oddział 
zebrać a
młodych żołnierzy lepiej do służby zaprawić, lecz Dautancourt nie ustąpił.
Nadto, gdy porucznik Łukasz Wybicki z Drezna przywiózł odpowiedź cesarską 
zalecającą
pośpiech i nakazującą udzielenie zaliczki na koszty dalszej formacji marszałkowi 
Davoutowi
– a z drugiej znów strony nadeszły listy gwałtujące z Francji od pułkownika 
Wincentego Krasińskiego
i pierwszego grosmajora Delaître’a – Dautancourt natychmiast ogłosił wymarsz.
Rozkaz, ogłoszony w koszarach, a otrąbiony i obębniony na odwachu miejskim, 
zapowiadał
nieodwołalnie na siedemnastego sierpnia wielki przegląd pożegnalny oddziału 
szwoleżerów
gwardii na placu Ujazdowskim, a na dzień następny – wymarsz do Francji.
Warszawa przyjęła tę wiadomość jako zapowiedź świetnego widowiska, książę Józef 
nakazał
poczynić przygotowania do ugoszczenia żołnierzy.
Rodziny odjeżdżających ostatnie przedsiębrały starania, aby synów swoich 
należycie opatrzyć.
Tu i ówdzie serce żywiej zabiło, smutnym trawione przeczuciem, ale nikt zresztą 
odjazdu
żałośnie nie brał.
Gwardia taka cesarska bardziej do parad a uroczystości służyć miała niż do 
rozpraw na
polu bitwy! Stąd ojciec, opiekun czy łaskawy protektor nie tyle wdrażał synowi 
czy pupilowi
swemu rycerskie zalety, ile przestrzegał go, aby gładkością obyczajów a 
przytomnością umiał
zasłużyć się na dworze francuskim i honoru munduru z kawalerską fantazją bronić.
Pułki Księstwa Warszawskiego a legii nadwiślańskiej nie szczędziły uwag 
złośliwych
szwoleżerom, opowiadając sobie, że udziałem ich będzie prowadzenie piesków 
cesarskich i
straż u drzwi fraucymeru.
Starszyzna znów zgoła inne stawiała horoskopy. Według niej Napoleon chciał mieć 
przy
boku swoim coś w rodzaju polskich janczarów, którzy by mu byli duszą i ciałem 
zaprzedani,
którzy stanowiliby niejako reprezentację narodową.
Przepowiednie zdawały się znajdować potwierdzenie. Bo gdy na polach Ujazdowskich
wyciągnęła się linia szwoleżerów gwardii, linia równa a odcinająca się niby 
świetnie haftowany
pas na zielonym kobiercu pól, gdy oczom tłumów przedstawił się z bliska ten 
oddział
młodzieńców, niekiedy wyrostków, w zgrabnie opiętych mundurach, błyszczących od 
srebra,
oślepiających śnieżnością białych, wzorzystych szlaków, lampasów a misternych 
wypustek –
gdy warszawianie zobaczyli ten szereg wypieszczonych, wymuskanych prawie 
uniformów,
linię nieskazitelnych białych kit i wstęgę oczu jasnych, patrzących tak 
poczciwie, tak spokojnie,
tak dziecinnie czasem – wówczas usta tłumu składały się do uśmiechu, wówczas 
zachwycano
się świetnością widoku i mówiono sobie, że trudno byłoby znaleźć bardziej 
zabójczy
regiment dla serc niewieścich.
Oddział dzielnie się spisał na przeglądzie, zwijał i rozsuwał linie, w 
największym galopie
nie łamał szyku, szedł za głosem trąbki, nie chybiając ani razu komendy.
Książę Józef dziękował majorowi Dautancourtowi, przemówił serdecznie do 
żołnierzy, ale
mimo ogniem tryskających słów – było to pożegnanie rodzica wyprawiającego ongi 
syna na
dwór wojewody magnata, w którym mówiło się o wielkim świecie, o zjednaniu dla 
domu
łaskawości pańskiej, o przypodobaniu się... pozyskaniu większych względów, a 
może o nowym
dla imienia splendorze.
Po przeglądzie oddział przy dźwiękach trąb, eskortowany przez dwa szwadrony 
ułanów,
wrócił do koszar, gdzie go czekały zastawione stoły i grono najprzedniejszych 
obywateli.
Nazajutrz pół miasta naznaczyło sobie schadzkę w mirowskich koszarach, z których 
oddział
szwoleżerów miał wyruszyć. Każdy spieszył bądź po raz ostatni uścisnąć rękę 
syna,
przyjaciela, krewniaka, bądź oczy napaść niezwyłym widokiem a przyjrzeć się 
ceremoniom.
Twarze wszystkich były rozradowane. Tu i ówdzie błysnęła łza w oku matki, 
błogosławiącej
syna, lub zawilgły długie, jedwabiste rzęsy w oku dziewicy, ba, niekiedy i młody 
szwoleżer
głowę odwracał i daszek u czapki poprawiał, ale ani żal, ani smutek dostępu tu 
nie miał.
Boć oddział nie na wojnę szedł, nie na zmaganie się, nie na trudy, ale na służbę 
cesarską,
dworską, na służbę przy osobie Napoleona. Miał być niby jednym z owych promieni, 
w blasku
których przebywać zwykł Bonaparte.
Nikt przeto ani nie współczuł trudom, bo gwardie opływały zawsze we wszystko, 
ani
trwożył się o najbliższego sobie, boć jemu tam lepiej może będzie niż w domu.
Była to wszakże przykra chwila rozłąki z miłymi sercu, niekiedy trwoga matki... 
czy aby
jej syn faworyt potrafi się na tym wielkim świecie znaleźć przystojnie.
Może najwięcej kłopotał się major Dautancourt, który co chwila przestrzegał 
Jerzmanowskiego
a zalecał mu, aby od pierwszego dnia zaprowadził rygor pochodowy i aby nie 
folgował
fantazji i samowoli młodzieży.
Jerzmanowski przyrzekał solennie, lecz Dautancourt znów po małej chwili odciągał 
go na
stronę i nowe kazanie prawił.
Na obszernym placu, przed koszarami, tłum zmieszał się ze szwoleżerami – ściskał 
ich,
żegnał, żartował a śmiał się. Szwoleżerzy odpowiadali ochoczo, chociaż na jasnym 
czole żołnierza
niekiedy chmura się ukazywała, a w oczach jakaś melancholia gasiła pogodne 
spojrzenia.
Na podwórzu koszarowym rozległy się dźwięki trąbki. Dźwięki przeciągłe, 
uroczyste, czasem
krótkie, stanowcze, jak gdyby mówiące: „Teraz ja was biorę w niepodzielną 
władzę!
Mnie odtąd słuchać musicie! Ja rozkazuję!”
Trąbka brzmiała długo, tęsknie, aż umilkła – potem jeszcze dwa akordy silne 
rzuciła i
dźwięki jej rozpłynęły się w dalekich echach.
Tłum przed koszarami zachwiał się. Z jego głębi wysuwać się zaczęli pośpiesznie 
szwoleżerzy
i dążyć do stajen pułkowych. Trębacze zagrali wnet wsiadanego. Oddział uformował 
się
we czwórki i wyciągnął na plac.
Szwoleżerzy wyglądali dziś poważniej, groźniej. Białe kity znikły, karmazynowe 
czapy
skryły się w szarych, ceratowych pokrowcach, białe paradne mundury zastąpiły 
granatowe
kurtki z wyłogami. Konie, objuczone sakwami płóciennymi, siatkami z racjami 
siana na najbliższy
postój – manierkami a całym dobytkiem żołnierza, nie wyglądały już tak dziarsko, 
tak
lekko.
Oddział wyciągnął się równo przed ustawionym na placu ołtarzem. Ksiądz Woronicz 
odprawił
krótkie modlitwy i przeżegnał szwoleżerów znakiem krzyża.
Książę Józef z marszałkiem Davout wystąpili naprzód w otoczeniu kapiącego od 
złota
sztabu. Szwoleżerzy sprezentowali broń.
Poniatowski zatoczył koniem naokoło oddziału, wyciągnął pałasz i skinął.
Sygnały rozległy się ponownie. Oddział skręcił się, odwrócił, złamał w trójki, 
wyciągnął –
schował szable.
– En avant, marche! – rzucił dźwięcznym głosem Jerzmanowski.
Trąbki zagrały ochoczego krakowiaka. Oddział skierował się ku drodze do Błonia.
Tłum rozsunął się i rzucił się za odjeżdżającymi. Gdy jedni biegli, aby choć raz 
ostatni
spojrzeć na bliskiego sobie a może przelotny uścisk dłoni zamienić – drudzy 
spieszyli do stojących
w dali pojazdów, aby oddział szwoleżerów chociaż do pierwszego popasu 
przeprowadzić.
Na drodze, idącej przez Wolę, wyciągnęły się w dwa zbite łańcuchy – sznury 
powozów,
kariolek, bryk, karoc i wózków, między którymi z trudem przeciskał się szwadron 
szwoleżerów.
Dautancourt ledwie że na koniu mógł usiedzieć na widok bezładu panującego w 
oddziale
– bo panowie towarzysze nie tylko głośne rozmowy prowadzili z otaczającymi ich 
wozami,
lecz przyjmowali nawet podawane im gościńce a poczęstunki.
Major nawoływał, burczał, lecz większość młodzieży nie rozumiała jego 
francuskich złorzeczeń,
a w dodatku i jego ścigały niekiedy przelotne pytania, uwagi rozbawionych dam a
poufałe zaczepki panów. Major zęby zaciskał i brwi ściągał. Toć ten z takim 
trudem a mozołem
sformowany oddział może mu się lada chwila rozprząc. Zawiadomienia do głównej
kwatery wyprawione. Odpowiedzialność spadnie na niego.
Ledwie w trzy godziny kolumna dotarła do Błonia. Obawy majora zaczęły się 
sprawdzać –
szwadron stracił już linię, plutony pomieszały się, skotłowały, Dautancourt, 
dojrzawszy wysmukłą
postać Jerzmanowskiego, który był kłusował na przedzie u drzwiczek powozu pani
Wincentowej Krasińskiej, dopadł do niego.
– Kapitanie! Na litość Boską, patrz, co się dzieje! Jeszcze mila, a nie zostanie 
ci ani jednego
żołnierza!...
– Panie majorze, jestem spokojny, że...
– Zobacz, zobacz! Szwadron prawie przepadł! Wstyd, hańba! Polski bezład! Z 
Błonia teraz
i za tydzień się nie ruszycie!...
– Więc co major każe?
– Co każę?... Zebrać ich... szyk sformować... odsunąć się od tej ciżby. Ale to 
już przepadło!
– wołał płaczliwie Dautancourt.
– Panie majorze! Za kilka minut złe się naprawi. Ruszamy w tej chwili!
Dautancourt spojrzał ze zdziwieniem na Jerzmanowskiego i pokiwał głową.
– Niedoświadczenie, nieopatrzność...
– Zobaczymy! – rzekł sucho Jerzmanowski i, skłoniwszy się damom, zawrócił konia 
ku
kolumnie.
Zadanie było istotnie niełatwe, lecz Jerzmanowski w jednej chwili zorientował 
się w sytuacji.
Powozy, widząc, że szwoleżerzy stają – zatrzymały się także. Wówczas 
Jerzmanowski
zakomenderował:
– Formuj się!
Żołnierze, sądząc, że to może jakiś manewr ceremonialny – spełnili rozkaz jak 
najszybciej.
Wówczas kapitan, wyjechawszy na pole tuż przy drodze, skinął na trębaczy i jął 
najspokojniej
wywoływać pluton za plutonem, a potem ustawiać frontem do drogi. Odprowadzający
przyglądali się z zadowoleniem tym manewrom, które dla nich snadź był zgotował 
dowódca
oddziału. Żołnierz ze swej strony, rozumiejąc chwilę popisu, sprawić się chciał 
jak najlepiej.
Trąbki grały. Szwadron zwrócił się i na komendę posunął się truchtem ku 
Warszawie, potem
znów wrócił na miejsce. Po małej pauzie ruszył kłusem w bok.
Na drodze rozległy się okrzyki zadowolenia.
Lecz tu nie był koniec niespodzianki, jaką zgotował na poczekaniu Jerzmanowski 
odprowadzającym
i odprowadzanym.
Sygnały zagrały gwałtowną, chrapliwą pobudkę.
Szwoleżerzy pochylili się na koniach. Ziemia zadudniła pod kopytami końskimi. 
Szwadron
jak wicher przesunął się tuż przed linią powozów, witany wybuchem wiwatów, i 
pomknął w
dal.
Na szosie dzielono się wrażeniami:
– Dzielnie! Znakomicie! Jak się świetnie trzymają. Szalony galop!...
Ten i ów zaczął powoli poglądać ku stronie, w której znikł był szwadron, lecz 
mgły zamknęły
za nim swe niebieskie zasłony.
—Muszą wypoczywać! – pocieszano się w tłumie i czekano cierpliwie. Tak minęła 
godzina.
Niepokój zaczął dręczyć oczekujących.
Pojazdy naprzód wysunięte potoczyły się zwolna, idąc naprzeciw... wracających 
pono
szwoleżerów. Gwar wesoły umilkł. Jeszcze krzepiono się, pocieszano.
Koniom musieli dać wytchnąć. Nadjadą wkrótce.
Upłynęła druga godzina. Kilku oficerów legii, którzy ze szwadronem pomknęli, 
powróciło.
Niespodzianka była obustronna, boć żołnierze nie spodziewali się, aby ten galop 
miał ich
rozdzielić z bliskimi sercu na lata całe... może na zawsze.
Jerzmanowski nie dał atoli im się spostrzec i blisko milę pędził ich co koń 
wyskoczy, a
potem dla ulżenia pianą okrytym rumakom, przeszedł w kłusa. Gdy nakazano 
stępa... już
szmat drogi oddzielał szwoleżerów od Błonia.
Żołnierze teraz dopiero jęli spoglądać po sobie w osłupieniu. Miałżeby to być 
taki odjazd!
W szeregu odezwały się szepty, potem pomruk lekki, Jerzmanowski ściągnął konia, 
zawrócił
i jak wicher podsunął się do pierwszej kompanii.
– Mości panowie! Co to znaczy? – huknął groźnie. – Niewoli nie ma! Komu nie do 
serca...
ten niech zawraca pod piec do kądzieli! Takich nam tu nie potrzeba. Dosyć tego 
cackania się.
Trzymaj szereg, do kroćset!...
W szwadronie zapanowało głuche milczenie. Żołnierze byli zachmurzeni.
Jerzmanowski powiódł bystrym okiem po twarzach żołnierzy pierwszego plutonu i 
dopadł
młodego szwoleżera Masłowskiego.
– Cóż to acan?! Co to za krzywienie się?
– Kapitanie.
– Odpowiadaj!...
– Panie kapitanie! – odrzekł plącząc się Masłowski. – Nic... tylko... bo 
właśnie... pani
stryjenka!...
– Dosyć! Wrócisz acan do niej dziś jeszcze! Może jeszcze kto więcej ma ochotę?! 
Dalej!...
Cisza zaległa szeregi.
– Więc Masłowski!...
– Panie kapitanie! – ujął się młody Wybicki za szwoleżerem. – Daruj!... 
Towarzysz Masłowski
nie ze złej woli... – Daruj, panie kapitanie! – odezwały się pojedyncze głosy. 
Jerzmanowski
pokręcił wąsa i rzekł, srożąc się niby jeszcze:
– No, zobaczymy! Co rzekłem, nie cofam, jeno odkładam!... A od imć Masłowskiego 
dowodów
służbistości podwójnej żądać będę.
– Kapitanie! – ozwał się rozpromieniony szwoleżer. – Na koniec świata prowadź, 
pójdę... i
ani pisnę!...
– Pamiętaj sobie waćpan! A i wy, mości panowie, także! Służba!... Słuchać, jeden 
z drugim!
W obce kraje jedziemy, wstyduż nie uczyńmy ziemi, która nas na tyle zaszczytne 
miejsce
przeznaczyła! Zgodą, gromadą! Braćmi sobie bądźmy, ale w szeregu komenda, do 
pioruna!
Nie ma tu mościów! Nie ma szemrania!... Na salony, na uczty czy na głód i 
niewczasy
pójdziemy za sygnałem, za sztandarem, za cesarzem naszym! Formuj się! Baczność! 
Za mną!
Marsz!...
Jerzmanowski skinął pałaszem na trębaczy. Wśród ciszy zapadającego wieczoru 
rozległy
się dźwięki smętnego krakowiaka.
Szwadron ruszył ochoczym truchtem.
Krakowiak na skrzydłach wiatru szedł po lasach, odbijał w parowach, rozpływał 
nad równinami
i żegnał, zda się, dźwiękami swoimi wierzbę przydrożną, każdy kątek zagajnika i
wartkie strumienie, i łąki, i zżęte pola...
Niekiedy nad drogą, którą ciągnął szwadron, kupiły się gromadki kmieci, 
poglądając ze
zdumieniem na szwoleżerów, czasem czapkując pokornie, a czasem żegnając się 
znakiem
krzyża..
A trąbki grały, aż niekiedy serce rosło. A zuch wielki, trębacz-brygadier 
Olszewski, na
chwilę nie ustawał. Trąbka jego śmiała się, huczała radością, zawodziła, jakby 
żegnał ziemię,
którą szwadron przechodził, drżała smutkiem.
Szwadron posuwał się szybko, trzymając się wiernie przepisanej marszruty, choć 
było to
zadanie bardzo ciężkie, całe kolumny bowiem armii francuskiej obozowały jeszcze 
zarówno
w Wielkopolsce, jak i na Śląsku, i w Saksonii aż po Ren. Nieraz dla zdobycia 
noclegu szwoleżerzy
kluczyć musieli i zbaczać z drogi, byle ominąć zajęte kwatery a wyjałowioną z 
furaży
okolicę. Jeszcze póki szwadron szedł ziemiami polskimi na Łowicz, Łęczycę, 
Kalisz do Wrocławia
– nie zbywało mu na niczym. Boć ten i ów spod serca sobie wyrywał, ostatni grosz 
z
kalety oddawał, byle drogich gości przyjąć poczciwie a miłe w ich sercu zostawić 
wspomnienie.
Lecz na Śląsku zaczęło być już ciężej. Lud, od roku bez mała znoszący ciężary 
przechodów
a postojów wojskowych, tarmoszony ukazami i proklamacjami, nie mającymi litości 
ani
nad ziarnem do siewu przygotowanym, ani nad niezbędnym do życia zapasem – 
uchylał się
od wszelkiej daniny, krył dobytek a nędzą się osłaniał.
Biedny lud śląski!
Oddany przed laty na pastwę pruskiej chciwości, na zjednanie sprzymierzeńca 
chwiejącemu
się królestwu, podarowany wspaniałomyślnie, aby zamaskować niemoc.
Śląsk został skazany na ofiarę! On miał okupić jeszcze chwilę pozornej mocy, 
samodzielności!
Biedny Śląsk! Lud jego cichy, spokojny, pracowity, zbożny, dostał się w żelazne 
obręcze
pruskich ukazów.
Zaczęto mu co dzień powtarzać: „Jesteś poddanym jego królewskiej mości, jesteś 
mieszkańcem
pruskiej prowincji, jesteś Prusakiem!” Lud śląski chylił głowę, dźwigał jarzmo, 
modlił
się i znosił w pokorze wszystkie rozlegające się nad jego głową wrzaski.
„Nie jesteś Słowianinem! Językiem twoim jest niemiecki. Ojczyzną twoją są 
Niemcy”.
Lud śląski słuchał, a gdy wzrok smutny, załzawiony, mgłami zasnuty podniósł – to 
można
w nim było jedną i tę samą zawsze myśl wyczytać: „Ja chcę żyć!”
Ile zatargów z elektorem, ile krzyżackich najazdów, ile razy Szwed konie w Wiśle 
poił,
tylekroć wsie i miasta śląskie stawały się pastwą płomieni i łupiestwa, tylekroć 
kmieć osiedziały
na własnej roli musiał zaczynać od szałasu i niekiedy lata schodziły, zanim na 
gruzach
swej sadyby zdołał wznieść zręby dachu, zanim lipy osłoniły ją swoim cieniem, a 
wspomnienie
krwawej nocy... przygasło.
Aż nieszczęścia znieczuliły Śląsk. Zastygł on na długie lata w bólu i nic go 
wzruszyć nie
zdołało, nic porwać. Nie wierzył żadnym mundurom, żadnym sztandarom, żadnym 
hasłom!
Śląsk w Gdańsku najdzielniejszy opór stawiał Francuzom, a stawił go nie dla 
bronienia pruskiego
królestwa, lecz siebie!... Bał się utracić to, co miał, a Bonapartemu nie ufał.
Jerzmanowski odczuł to usposobienie Ślązaków, zrozumieli je szwoleżerzy i 
unikali zatargów
z ludem. Kupowali za własne pieniądze strawę i jednali swemu mundurowi miłość i 
zaufanie.
W Dreźnie czekała szwoleżerów niespodzianka. Dwór saski wystąpił i jako 
najwierniejszy
Napoleona sprzymierzeniec, i jako władca nowoutworzonego Księstwa. Z rozkazu 
króla
zgotowano oddziałowi Jerzmanowskiego sute przyjęcie, a oficerów ugoszczono 
wspaniałą
ucztą, pełną wiwatów a wspomnień saskich czasów.
Drezno było ostatnim etapem, na którym szwoleżerzy nie czuli się jeszcze obcy, 
gdzie
wśród tłumu ukazywała się nieraz ogorzała twarz wąsala, gdzie niekiedy dopytać 
się można
było nie tylko swojaka, ale i krewnego.
Od Drezna zaczęła się droga ciężka, lud nieprzychylnie ku żołnierzowi zezujący, 
kryjący
się z dobytkiem i ledwie pod groźbami ustępujący.
Szwoleżerowie bez szemrania znosili trudy marszowe a niewygody. Choć niewielu 
było w
szwadronie zaprawionych, zahartowanych – jednak serce krzepiło ciało i nie 
pozwalało mu
osłabnąć.
Delikatne ręce kaleczyły się o popręgi, palce do krwi zacierały od trzymania 
cugli, lędźwie
drętwiały na kulbace. Niekiedy kaszel suchy, męczący rozlegał się w szeregach, 
czasem na
noclegu szwoleżer cisnął do siodła rozpaloną głowę. Służba!...
Jerzmanowski starał się ulżyć oddziałowi. Na każdym postoju kołatał o czyste a 
suche
kwatery, troszczył się o każdego z żołnierzy, a gdy bliskość korpusu 
francuskiego, a co za
tym idzie, brak dachu nad głową, zmuszała do biwakowania w polu – pierwszy z 
pogodnym
uśmiechem dawał przykład, jak na dżdżu wilgotnym na gołej ziemi posłanie zrobić, 
jak czuwać
na placówkach, jak chłód i głód po trosze znosić.
Szwoleżerzy polubili swego kapitana. Węzeł między nim a żołnierzami zacieśniał 
się coraz
silniej. A równocześnie szwoleżerzy między sobą nawiązywali serdeczne nici.
Florian przychodził zwolna do równowagi. Czas koił ból a uspokojenie zsyłał. 
Trudy marszu
pośpiesznego, rozmaitość przebywanych okolic, wreszcie otoczenie pełne życia, 
werwy a
ochoty – pozwoliły zagoić się zwolna jego ranom. W oku tylko Floriana, na 
obliczu jasnym
rysowały się jakieś cienie, niby ślady przeszłej tędy burzy. Florian stał się 
zamknięty w sobie,
małomówny, unikający obozowego rozgwaru i gawęd swywolnych towarzyszów broni.
Nawet z Marcelkiem niechętnie prowadził rozmowy, a gdy ten razu pewnego wręcz go 
o
przyczynę tej oziębłości a odosobnienia zapytał – zbył go oświadczeniem, że 
niezdrów się
czuje.
Szwoleżerowie krzywo patrzyli na Floriana, a o ile Marcelek pozyskał serca 
wszystkich –
o tyle Florianowi nie szczędzono przymówek. A szczególniej był z początku 
nastawał na Floriana
Józef Stadnicki, brygadier, chłop jak dąb, barczysty, krzepki niepomiernie, a 
gaduła i
zawadiaka nieokiełznany.
Florian nie podobał się był Stadnickiemu. Rozhukana natura brygadiera nie 
znosiła cichego
smutku, a tym mniej melancholii...
– Piechur, kawaler z morskiej piany... i tyle! – mruczał zawsze Stadnicki. – 
Niby kapitan,
niby legionista, a wygląda, jakby w nowicjacie drwa nosić się zabierał!... 
Choroba z takim!...
Nie lubię, psia... i już!... Nic mi nie zrobił... bo i gdzieżby chuchrak 
taki!... Ale ci tak czapkę
nosi, jakby wołał: „Patrzcież... jaki splendor na was spływa!” Nie lubię, 
psia!... Młodszy – nie
mówię! Smyk, ale aż mu się ślepia skrzą!... Świderek zgoła sobie, półkurczę... 
ba! Ale to żołnierz!
Kawał żołnierza!... Ale tamten!...
Stadnicki co dnia krzywiej spoglądał na Floriana i gdyby mu był ktokolwiek 
powiedział
wówczas, że dokucza swemu najlepszemu w przyszłości przyjacielowi, to gotów by 
za tę
obelgę kości porachować śmiałkowi.
Niemniej Stadnicki wprost sprzeczki z Florianem nie wszczynał, bo o to było 
trudno.
Ostatni bowiem unikał kompanii, a dwuznaczne uwagi puszczał mimo uszu.
Co zaś szczególniej gniewało Stadnickiego, to względy, które kapitan 
Jerzmanowski, a
bardziej jeszcze młody Wybicki, porucznik, okazywali Florianowi – zapraszając go 
do siebie
na gawędę, a często omijając go w kolei placówek i warty.
– Lizus, psiakość!... Skacze na dwóch łapkach! Nie lubię! – mruczał coraz 
głośniej Stadnicki.
Opinia ta, wygłaszana przez tyle lubianego brygadiera, udzieliła się całemu 
szwadronowi.
Wzgląd na Marcelka przeważył, że hamowano się jeszcze, lecz chmury co dnia 
zbierały się
groźniejsze.
Florian nie zdawał sobie sprawy z usposobienia towarzyszów i nie zwracał uwagi 
ani na
uśmiechy złośliwe, ani na szepty, którymi witano go w szeregach i na biwakach.
Marcelek spostrzegł zło, lecz nie wiedział, jak ma zapobiec. Wszczynał często 
gawędę z
kolegami w obozie, tłumaczył, ile on w życiu chwil ciężkich przebył, jak 
niedawno ze śmiertelnej
choroby wyszedł – lecz nie na wiele się to zdało. Jedno słowo Stadnickiego – 
znów
burzyło umysły, niweczyło perswazje Marcelka.
Szwadron zbliżył się tymczasem do Frankfurtu nad Menem, gdzie marszruta 
ustanowiła im
trzydniowy wypoczynek, a skąd wysłana sztafeta od stojącego tam ze swoim 
korpusem marszałka
Kellermana zapowiadała szwoleżerom gościnne a dostatnie przyjęcie.
Radość szwadronu była powszechna. Każdy czynił sobie projekty zakupów, a myślał 
o
oporządzeniu, się po męczącej drodze. Nadto postój w mieście, zajętym przez 
korpus francuski,
uwalniał prawie zupełnie szwoleżerów od służby i zapowiadał niebywałą swobodę.
Jakoż nadzieje nie zawiodły szwadronu. Marszałek Kellerman wysłał na spotkanie 
oddziału
swego adiutanta razem z intendentem. W godzinę wszyscy żołnierze znaleźli już 
wygodne
pomieszczenie w trzech obok siebie leżących domach w śródmieściu, a za 
zezwoleniem
Jerzmanowskiego, po roztasowaniu się a opatrzeniu koni, rozbiegli się po 
mieście, bądź
w pojedynkę, bądź gromadkami. Florian z bratem poszli za przykładem innych, 
oglądając się,
gdzieby rzemienia kupić na oporządzenie kulbak.
Błąkali się po mieście, a gdy wreszcie sprawunek załatwili, wstąpili do 
napotkanej gospody
pokrzepić się a pragnienie zaspokoić. W gospodzie, przepełnionej tłumem 
mieszczan, zastali
gromadkę szwoleżerów ze Stadnickim na czele, który, władając nieźle niemieckim, 
ofiarował
się za przewodnika kolegom.
Szwoleżerzy, wnosząc z rozczerwienionych twarzy a hałaśliwej rozmowy, mieli już 
nieco
w czubie. Florian z bratem usiedli w kącie gospody i zażądali piwa, nie 
postrzeżeni przez towarzyszów.
Tymczasem tłum mieszczan Niemców otoczył Stadnickiego, przyglądając się mu 
ciekawie,
a zarówno jemu, jak i pozostałym szwoleżerom nie szczędząc cichych a złośliwych
uwag.
Pomiędzy Niemcami przewodniczył barczysty mieszczanin, który, obrócony tyłem do 
Floriana,
raczył się wielkim kuflem, a spoglądając ku Stadnickiemu, mruczał przez zęby:
– Pudle napoleońskie! Jak to się rozbija, hołota!... Florian spojrzał na 
Marcelka znacząco i
zagadnął zirytowany:
– Co? Komu on tak?...
– A!... Pijane Niemczysko!... Co nam do niego!...
Stadnicki zaś, nie słysząc przymówki, perorował na całe gardło po niemiecku:
– Znałem ci bardzo wielu Niemców, porządnych ludzi. Wiem, że między wami dużo 
jest
nicponiów, a co u nas siła ich gościło; ale teraz, gdyście w skórę potężnie 
dostali, niech tam,
w wasze ręce!... Polak nienawiści długo nie chowa!... Rozumiecie?...
– Polak, Polak!... – rozszedł się ironiczny szmer między Niemcami.
– To wy jesteście Polakiem? – zagadnął piskliwy głos.
– Jakbyś wiedział! – huknął Stadnicki. – Grabiliście nas, a ot, widzicie, na co 
wam przyszło!
Hę?...
– Polskie zwierzę! – rzucił przez zęby barczysty Niemiec. Florian porwał się z 
miejsca i
stanął przed Niemcem.
– Cóżeś to powiedział? – zaczął groźnie.
Niemiec zmierzył pogardliwie Floriana, wyciągnął pięść i uderzając o stół, 
odparł hardo:
– Powiedziałem, bo mi się spodobało! A ty ze mną nie zaczynaj, bo ci kości 
połamię!....
– Czego ten opryszek polski chce?... Po uchu go! – mruknęli Niemcy.
Marcelek stanął za bratem. Przy stole Stadnickiego zrobił się ruch. Właściciel 
gospody
chciał uspokajać.
– Zamknijcie gęby!... – syknął groźnie Florian. Niemcy parsknęli śmiechem.
– Milcz sam, pauprze, żebyś swemu Napoleonowi kości całe zaniósł! – huknął 
barczysty
Niemiec.
Lecz w tejże chwili Florian wymierzył mu tęgi policzek. Niemiec porwał się zza 
stołu i
rzucił kuflem we Floriana, ale ten uchylił się i kufel uderzył w głowę stojącego 
obok Niemca.
Niemcy rzucili się na szwoleżerów. Florian, a za nim Marcelek wyrwali się z 
otaczającego
ich koła – stanęli w rogu izby i ujęli za ławy.
– Mości panowie! – wołał Florian. – Do mnie! Bij szelmy!...
Lecz tu nie potrzeba już było zachęcać do obrony. Stadnicki, napadnięty z tyłu, 
otrząsnął
się, porwał za stołek i jął młócić nim jak cepami, krwawiąc dokoła. Roman, 
Toedwen, Masłowski
i trębacz Olszewski pomagali mu dzielnie. Ale Niemiec barczysty nie dał za 
wygraną;
gdy mu Florian się usunął, zaszedł zza pleców Stadnickiego i powalił go na 
ziemię. Stadnicki,
mimo że był olbrzymiej siły, pod tym zdradzieckim napadem uległ, ile że na 
powalonego
tłum Niemców się rzucił. Toedwen z Romanem, widząc przewagę Niemców, 
zrejterowali ku
drzwiom, ale tu Florian dobył pałasza i rzucił się między Niemców, tnąc na prawo 
i lewo.
W jednej chwili na głowę Floriana posypały się kufle, gąsiory, stoły i ławy. Ale 
nic go
powstrzymać nie zdołało. Ze skroni sączyła mu się krew – on szedł naprzód, 
rozdzielając razy,
aż w końcu Niemca barczystego dopadłszy, który dławił za gardło Stadnickiego, 
ciął go
po głowie. Niemiec zwalił się, tracąc zmysły. Wówczas ruszył się z ziemi 
Stadnicki z twarzą
posiniałą, a oczyma krwią nabiegłymi. Był straszny. Pięście wzniósł do góry i 
szedł na Niemców
– jednym uderzeniem rozciągając najśmielszych...
W kilka sekund izba gospody przedstawiała istne rumowisko. Kto zdążył z Niemców, 
ratował
się ucieczką, reszta tarzała się we krwi wśród porozbijanych stołków, stołów i 
naczyń.
Ale Stadnickiemu nie dość tego było, gdy mu przeciwnika zabrakło – rzucił się do 
niszczenia
wszystkiego, co napotkał w nienawistnej gospodzie. Szwoleżerzy, pałający zemstą, 
poszli za
nim.
Stadnicki po schodach wpadł na pierwsze piętro. W jednej chwili cały dobytek 
znalazł się
na ulicy, pogruchotany w kawałki, razem z ramami okiennymi, szczątkami pieców i 
drzwi. W
ostatnim pokoju znaleziono dwie kołyski. Olszewski porwał jedną z nich i 
zmierzał ku oknu.
Dało się słyszeć kwilenie. Florian przypadł do Olszewskiego.
– Dziecko! Na Boga!...
– Zostaw je... psia! – ujął się Stadnicki. – Dalej za mną!...
Odgłos bijatyki przedostał się był na ulicę i wzburzył całe miasto. Dano znać na 
odwach.
Patrol żołnierzy księcia würtzburskiego otoczył gospodę. Oficer z karabinierami 
naszedł
szwoleżerów, gdy ostatnią szafę na bruk wyrzucali. Karabinierzy pochylili 
bagnety.
– W imieniu jego książęcej mości aresztuję panów! – oświadczył surowo oficer. 
Szwoleżerzy
zmieszali się, lecz Florian pierwszy oprzytomniał.
– Kto nas śmie aresztować?... Co za mość książęca?...
– Odzywaj się, braciszku, z większym szacunkiem... bo odpokutujesz za to ciężko! 
–
zgromił Floriana oficer.
– Ani myślę! Niech wiem, w czyim imieniu pan występuje.
– W imieniu jego książęcej mości... księcia würtzburskiego, który tu prawo 
stanowi! Dosyć
mitręgi! Żołnierze, brać ich w środek!...
Karabinierzy postąpili naprzód, lecz tu Stadnicki wystąpił i, ująwszy się pod 
boki, stawił
się ostro oficerowi:
– Mość würtzburska! Co? Ja jestem mość Stadnicka!... Rozumiesz, kawalerze?... 
Nie
wiesz, co to znaczy!... Będziesz nas napastował...
– Dosyć! Nie opierajcie się na próżno! Pogorszy to tylko waszą sprawę... Wzywam 
was po
raz ostatni do posłuszeństwa!...
– O, co to, nic z tego, mości oficerze brandenburski czy frankfurcki! 
Posłuszeństwa się tu
nie spodziewaj, bo my u twojej mości za pachołków nie jesteśmy...
– Józek – upominał Toedwen – lepiej...
– Co lepiej? – huknął Stadnicki.
– Gdzie racja?! – wołał Florian. – Kto zaczynał?... Tamtych nicponiów aresztuj, 
żeby ludziom
spokojnym nie wchodzili w drogę!
– Właśnie! – wołał Stadnicki.
– Trzymać się razem! Niech następują! – dowodził Florian.
Oficer dobył pałasza i skinąwszy na karabinierów rozkazał krótko:
– Między bagnety...
– Tak ci łatwo powiedzieć!... – zawołał drwiąco Stadnicki i, podsunąwszy się ku 
wymierzonym
ku niemu bagnetom, schwycił za dwa najbliższe... wyrwał je z rąk żołnierzy wraz 
z
karabinami.
W tejże chwili młody Masłowski, nie mogąc pohamować gorączki, krzyknął junacko:
– Walić psianogi!
Stadnickiemu tego tylko było potrzeba – zawinął młynka trzymanymi karabinami i 
spuścił
je na głowy atakujących żołnierzy. Reszta szwoleżerów skoczyła za nim.
W izbie rozległ się głuchy trzask, łomot i jęki tuzowanych. Patrol księcia 
würtzburskiego,
nie przygotowany do zbrojnego oporu, ratował się ucieczką pozostawiając na placu 
poturbowanego
oficera i kilku okrwawionych szeregowców.
Gdy się to działo, wieść o awanturze dobiegła już do kwatery marszałka 
Kellermana, do
którego już sam burmistrz zdołał dotrzeć i zawiadomić go, że oddział Polaków, 
świeżo do
miasta przybyły, rabuje domy...
Kellerman, który właśnie podejmował łaskawie sztab swój, a między nim i 
Jerzmanowskiego,
zatrząsł się z gniewu. Na suchym, bladym czole marszałka ukazały się czerwone 
plamy.
– Kapitanie! – rzucił groźnie. – Co to za bandę prowadzisz?!... Toż się nazywa 
gwardią?
Rozbój, tu?...
– Panie marszałku! Nie pojmuję, co się stało! – jąkał przerażony Jerzmanowski.
– Zaraz zobaczymy, pułkowniku! Stary adiutant Kellermana wyprężył się.
– Wysłać żandarmów. Okuć w kajdany. Na jutro sąd wojenny!... Przeprowadzić 
śledztwo!
Generale Roger, proszę tym się zająć!... Zło trzeba wytępić w zarzewiu!... Przy 
badaniu chcę
być!...
Jerzmanowski chciał się odezwać, lecz marszałek przeszył go zimnym spojrzeniem i 
uciął:
– Żadnych względów! Żołnierz, który w spokojnym a zaprzyjaźnionym z nami kraju 
zachowuje
się jak opryszek, będzie traktowany jak opryszek!...
Jerzmanowski umilkł, czując, że mu się grunt pod nogami usuwa. Rozkazy marszałka 
zaś
wybiegły już z kwatery, podniosły na nogi szwadron żandarmerii polowej 
francuskiej i skierowały
się ku nieszczęsnej gospodzie. Szwoleżerzy nie zdołali jeszcze się zorientować w 
odniesionym
zwycięstwie nad patrolem księcia würtzburskiego, gdy oczom ich ukazały się kaski
żandarmerii cesarskiej.
Porucznik, prowadzący oddział, z dwoma żołnierzami wszedł na górę.
– Oddajcie broń! Jesteście aresztowani!...
– Według rozkazu! – huknęli jednogłośnie szwoleżerzy, odpasując szable.
Porucznika, który spodziewał się oporu, ujęło to posłuszeństwo. Zagadnął więc 
łagodnie:
– Który najwięcej nabroił?!...
– Ja! – odezwali się równocześnie Florian i Stadnicki.
– Więc dwóch?
– Nie, panie poruczniku! – odezwał się Florian. – Jam rozpoczął, bo dałem 
mieszczuchowi
w gębę!
– To nic, panie poruczniku – zaoponował gorąco Stadnicki – ale ja pierwszy 
ubroczyłem.
– Ja, ja także! – huknęli pozostali szwoleżerzy. – Wszyscy jednakowo.
Porucznik pokiwał smutnie głową.
– A wy, szalone głowy!... Trudno!... Żal mi was... Naprzód!...
Konwój żandarmerii otoczył szwoleżerów i zaprowadził na odwach.
Jerzmanowski tymczasem z porucznikiem Wybickim starali się dociec prawdy, ale
wszystko świadczyło przeciwko szwoleżerom. Skargi na rozmiary bójki i 
zniszczenia rosły,
napływały ze wszystkich stron. Jerzmanowski był zdesperowany. Wiadomość o 
awanturze
trafi bez wątpienia do głównej kwatery. Hańba spadnie na cały pułk... a na jego 
głowę, jako
dowódcy, ciężka odpowiedzialność, a może i dymisja.
Jerzmanowski, chcąc się czegośkolwiek dowiedzieć, poszedł z Wybickim na odwach, 
aby
winowajców wybadać, lecz dowódca odwachu grzecznie, ale w sposób stanowczy 
odmówił.
Położenie było bez wyjścia. Oficerowie francuscy, znający surowość Kellermana, 
wróżyli
jak najsmutniejszy koniec przestępcom, wina bowiem ich była oczywista.
Uwięzieni szwoleżerzy ani przypuszczali, jak groźne chmury zawisły nad ich 
głowami, i
gwarzyli między sobą swobodnie, wspominając szczegóły walki. Jeden Florian 
zapadł już w
swoją zwykłą zadumę, ale co dziwniejsza, iż Stadnicki milczał zawzięcie, zezując 
kiedy niekiedy
na Floriana.
Milczenie Stadnickiego, przewodniczącego wszystkim rozprawom, zwróciło uwagę 
towarzyszów.
Pierwszy ozwał się Masłowski:
– Nasz brygadier Stadnicki... stracił coś cały humor!...
– Żal mu pewno, że mu się więcej Niemców nie nawinęło! – wtrącił Roman.
– Będą go pamiętali, a najlepiej podobno mość wiirtzburska – zauważył Toedwen.
– Panie Józefie, co?... Jakże? – zagadnął Marcelek.
– Et!... Psia... bodaj go! – mruknął Stadnicki poglądając na Floriana.
– Prawda! – przyznał Masłowski odgadując myśl Stadnickiego. – Imć Florian 
Gotartowski
zadał im chwacko! Ani mi w głowie było, że ma taki rozmach!...
– I serce! – dodał trębacz Olszewski.
– Psia! – westchnął pąsowy Stadnicki łypiąc powiekami.
– Waści nie lada przysługę oddał! Toć Niemcy na karku ci siedzieli!...
Brygadier sapnął ciężko i rzucił przez zęby:
– Flo... Florek... psia!...
– Co... brygadierze? – odrzekł spokojnie Florian.
Stadnicki machnął ręką i chciał coś rzec, lecz wtem drzwi się otworzyły i do 
kazamaty
wszedł oficer z rozkazem, aby więźniów rozdzielić i pojedynczo rozsadzić. 
Szwoleżerzy
przyjęli z poddaniem rozkaz.
Tego samego dnia jeszcze zaczęło się śledztwo przeciwko sprawcom „rabunku i 
rozboju”,
jak głosił protokół. Zeznania poszkodowanych były jednomyślne. Weszli do gospody 
i rzucili
się znienacka na spokojnych obywateli, ośmiu ludzi pokaleczyli, zniszczyli cały 
dom, stawili
zbrojny opór warcie książęcej.
Kellerman z gniewem wysłuchał raportu, a gdy adiutant zapytał go, czy należy 
przesłuchać
winnych, marszałek odparł z rozdrażnieniem:
– Nie trzeba! Jutro na sądzie wystarczy! Wina oczywista!
Jerzmanowski ze smutkiem dowiedział się o rezultacie śledztwa i decyzji 
marszałka. W
szwadronie niemniejsze zapanowało przygnębienie, dola towarzyszów była prawie 
zdecydowana.
W nocy Jerzmanowski otrzymał rozkaz, aby dwa plutony szwoleżerów z karabinami i
ostrymi ładunkami stawiły się z porucznikiem na placu za odwachem.
Marszałek potęgując surowość chciał, aby winni zostali rozstrzelani przez 
własnych towarzyszów.
Szwoleżerzy przyjęli rozkaz z ponurą determinacją.
Dnia następnego od wczesnego ranka przed domem, zajmowanym przez sztab 
francuski,
zbierać się zaczęły tłumy osób. Jedni przybyli dla zaspokojenia ciekawości, 
drudzy jako
świadkowie, trzeci poszkodowani.
Na parę minut przed godziną dziesiątą zjechał dowódca warty księcia 
würtzburskiego,
mający asystować przy sprawie, a wkrótce po nim sam marszałek w otoczeniu 
sztabu. W sali,
natłoczonej oficerami a co przedniejszymi obywatelami, zasiadł sąd wojenny, 
któremu przewodniczył
Kellerman.
Po odczytaniu aktu oskarżenia przez kapitana żandarmerii polowej, raz jeszcze 
przesłuchano
świadków i poszkodowanych, Zbrodnia gwałtu i haniebnej napaści nie ulegała 
wątpliwości.
Kellerman dał znak, aby wprowadzono oskarżonych.
Siedmiu szwoleżerów weszło z głowami hardo podniesionymi i ukłonem wojskowym 
powitało
marszałka.
Kellerman spojrzał groźnie ku przybyłym i zagadnął surowo:
– Przyznajecie się do popełnienia napaści na ludzi spokojnych?
– Nie! – odrzekł pierwszy Florian.
– Nie! – odezwali się niby echo pozostali winowajcy. Marszałek rzucił się 
gwałtownie na
fotelu i rozkazał krótko:
– Badać pojedynczo.
Dowódca warty wyprowadził szwoleżerów, pozostawiając tylko Floriana.
– Imię, nazwisko, miejsce urodzenia... stan służby? – badał pośpiesznie 
pułkownik prowadzący
protokół sądu.
– Florian Gotartowski, porucznik legii włoskiej, kapitan trzynastego pułku 
strzelców francuskich,
szeregowiec pułku szwoleżerów gwardii jego cesarskiej mości!...
– Co? Co? Porucznik? Kapitan? Żołnierz! – przerwał sucho Kellerman. – Kapitanie 
Jerzmanowski,
co to znaczy?
– Panie marszałku... szeregowiec mówi prawdę. Wstąpił dobrowolnie... pomimo 
rangi...
– Nazwisko?
– Gotartowski!
– Gotartowski? – powtórzył marszałek.
Na czole sędziwego marszałka ukazała się groźna fałda.
– Co masz do powiedzenia na swoją obronę?
– Nic!...
– Więc się przyznajesz?
– Nie... ekscelencjo!...
– Do licha!... Gadaj nareszcie, jak było?... Podpiliście sobie i wszczęli 
awanturę?...
– Nie, ekscelencjo! Nigdy nie byłem spokojniejszy i trzeźwiejszy... Niemcy 
drwili... Jeden
z nich ośmielił się znieważyć narodowość... Wyciąłem mu policzek... Jego kamraci 
rzucili się
na nas... broniliśmy się. W końcu chcieliśmy ukarać...
– Dosyć! Dlaczego stawiliście opór warcie księcia würtzburskiego?... Przecież ta 
napadać
na was nie miała zamiaru... Odpowiadaj...
– Bo żołnierz jego cesarskiej mości cesarza Napoleona nie oddaje broni jakiemuś 
cudzoziemskiemu
oficerowi!... Znam tylko oficerów armii cesarskiej, a nawet sam książę 
würtzburski
nie ma prawa ani rozkazywać, ani mnie sądzić!...
Cisza zaległa salę po tej odpowiedzi. Marszałek odwrócił głowę, aby ukryć dziwny 
blask
swych ruchliwych oczu, przedstawiciel księcia würtzburskiego kręcił się 
niespokojnie. Oficerowie
poglądali na siebie, zdziwieni śmiałością a dzielnością odpowiedzi.
– Kto między wami najwinniejszy? – zagadnął po dłuższej pauzie marszałek.
– Ja, ekscelencjo!
– Dosyć! Następny!
Warta wprowadziła Stadnickiego. Kellerman na dźwięk nazwiska „Stadnicki”, 
zapytał porywczo:
– Co za Stadnicki?
– Ten sam, któregoś wasza ekscelencja widział pacholęciem w Barze!... Kellerman 
spojrzał
surowo na brygadiera.
– Byłeś uczestnikiem wczorajszego napadu?... Tłumacz się! Co masz do 
powiedzenia?
– Że gdyby mi jutro ktoś poważył się znów tak ubliżyć... ani chwili bym się nie 
wahał, aby
mu dać taką samą nauczkę!...
– A wiesz, co cię czeka za taką śmiałość?...
– Wiem, ekscelencjo!... Pochwała, że nie pozwoliłem zbezcześcić munduru, który 
noszę!...
Kellerman pochylił głowę i, unikając spojrzeń oficerów, którzy szukali na twarzy 
marszałka
wyroku, mruknął:
– Słowem, przyznajesz się?!... Tyś pierwszy rzucił się na karabinierów... 
księcia...
– Tak, ekscelencjo!...
– Hm! Dali powód... odezwali się nie dość przystojnie?
– Nie, ekscelencjo! Kellerman zagryzł wargi.
– Więc... nic więcej nie masz do nadmienienia?
– Owszem, ekscelencjo! Ze karabinierzy księcia würtzburskiego powinni pójść na 
odwach.
– Milcz! Jesteś hardy...
– Dla każdej würtzburskiej mości.
– Byłeś pomocnikiem... tego Gotartowskiego!... On was pobudził, on 
przewodził?... On
był głównym sprawcą?
– Nie, ekscelencjo! To ja właśnie!
Kellerman szarpnął się niecierpliwie na fotelu. Wprowadzono kolejno resztę 
przestępców.
Żaden z nich nie stracił fantazji, każdy winę przyjmował na siebie i za głównego 
sprawcę
wszystkiego złego się przedstawiał.
W miarę badania Kellerman objawiał coraz większe zniecierpliwienie, które do 
zenitu doszło
przy indagowaniu Masłowskiego, gdy ten z całą werwą jął opisywać przebieg 
bijatyki... a
głównie epizod otrzymania tęgiego guza na czole.
– Ja, ekscelencjo, siedziałem ze Stadnickim. Słyszę trzask... a potem brzęk 
rozbitego szkła.
Gotartowskiego Floriana napadają. Stadnicki skoczył na pomoc. Mnie z tyłu chwyta 
dwóch
Niemców za bary i tarmosi. Szarpię się, wyrywam. Na próżno! Lecz Olszewski 
nadbiega z
pomocą i uwalnia mnie. Porywam za ławę i opieram się o ścianę... Zawinąłem raz i 
drugi –
pusto koło mnie!... Chcę posunąć się ku Stadnickiemu, lecz wtem zza framugi 
wysuwa się
Niemiec z prętem żelaznym w ręku... i zamierza się...
– A ty? – zagadnął żywo marszałek.
– Ja cofam się...
– Mazgaj!...
– Cofam się, ekscelencjo, dobywam pałasza, podbijam pręt, który mi oto tego guza 
zadaje,
i tnę po ramieniu...
Marszałek skinął z zadowoleniem głową, lecz naraz, jakby żałując mimowolnego 
ruchu,
zmarszczył się i odezwał się krótko do członków sądu:
– Panowie! Zdaje mi się... że zeznań tych wystarczy do powzięcia postanowienia?
Oficerowie sądzący skłonili się twierdząco. Marszałek się podniósł. Sąd udał się 
na naradę.
W sali wśród zebranych gwar powstał i zamieszanie. Oficerowie, przysłuchujący 
się rozprawom,
rzucili się ku winowajcom.
– Dzielnie! Wybornie! To zuchy! – odezwały się głosy. Śmielsi podchodzili do 
ławy otoczonej
żandarmami i zagadywali uprzejmie. Jerzmanowski jeden był niepocieszony. 
Rozprawa
wprawdzie była miłą niespodzianką, zmieniła bowiem całą postać oskarżenia... 
ale, bądź
co bądź, co do wyroku nie było podobna się łudzić! Młody kapitan szaserów 
francuskich, z
którym był się zapoznał Jerzmanowski, dodawał mu otuchy i pocieszał:
– Kolego! Nie znasz naszego marszałka! Ogień! Ale sprawiedliwość w nim wielka. 
Jedno
słowo jest w stanie go zmienić. Nie przeczę, że objawiał niebywałą zaciętość i 
wzburzenie,
ale... podczas badania widziałem w jego oczach błysk zadowolenia. Wyrok surowy 
być nie
może.
Jerzmanowski uściskał serdecznie rękę kapitana szaserów i, odnalazłszy w tłumie 
porucznika
Wybickiego, udzielił mu tych pomyślniejszych nieco nowin.
Szwoleżerzy stali tymczasem wśród karabinierów i gawędzili między sobą. Ktoś z 
tłumu
szepnął im, że wyrok będzie bardzo surowy.
– Niech sobie! – bąknął pogardliwie Stadnicki. – A co tamtym się dostało, 
psiamać... tego
im nikt nie odbierze.
– Marszałek się odgrażał! – zauważył Toedwen.
– Widzicie! – wtrącił Olszewski. – Tam, na lewo, na wzniesieniu, siedzi 
pułkownik księcia
i czyha na to, aby nam skórę wytatarowali!...
– Może nam się po funcie ołowiu dostać! – odezwał się melancholijnie Roman.
– Więc cóż z tego? – przerwał niecierpliwie Florian. – Choćby?... Strach 
taki?... Stać spokojnie!...
Niech nikomu nie postoi nawet myśl, że cośkolwiek może nas zalterować.
Szwoleżerzy spojrzeli z szacunkiem na Floriana. Stadnicki sapnął ciężko, 
przysunął się do
Gotartowskiego i rzekł cicho:
– Florek... psia!... Daruj, bo mnie dławi! Florian spojrzał ze zdziwieniem na 
Stadnickiego.
– Co wam, brygadierze?...
– Florek! Nie patrz tak na mnie... bo mi duszę wypatrzysz... Widzisz, ja tego... 
a tyś
chłop... na schwał... z flakami serdeczny... Daj rękę!... Bądź mi przyjacielem, 
daruj, przebacz.
Uważasz, psia... tyś nam kapitan... i koniec!...
– Ależ, brygadierze! Nie rozumiem... ja dla was...
– Nic, nic, Florek! Daj gęby!... Powiedz słowo!... A skoczę, bodaj ci tego 
würtzburga zezującego
ściągnę a wytuzuję!...
Zapał Stadnickiego udzielił się reszcie towarzyszów. Wszyscy rzucili się do 
ściskania Floriana.
Marcelek z dumą spoglądał na brata.
Wynurzenia przyjaciół przerwał ostry głos dzwonka. Cisza zaległa salę. Marszałek 
wszedł
na podniesienie razem z członkami sądu i skinął na pułkownika. Ten głosem cichym 
jął odczytywać
wyrok zaczynający się od ustępu pełnego formalistyki i nazwisk, wreszcie 
zatrzymał
się i wyrzucił gwałtownie:
– Sąd uznaje szwoleżerów za... niewinnych zbrodni napadu i przekazuje sprawę 
naczelnikowi
sztabu... do rozpatrzenia jej na drodze dyscyplinarnej!...
Sala zabrzmiała okrzykami zadowolenia i wiwatami na cześć marszałka. 
Przedstawiciel
księcia würtzburskiego posiniał i, wstając pośpiesznie z miejsca, rzekł do 
Kellermana:
– Doprawdy nie pojmuję, jaki miała cel wasza ekscelencja przywoływania mnie 
tutaj...
chyba, żebym był świadkiem krzywdy i obrazy jego książęcej mości...
– Mylisz się pan! – odparł sucho Kellerman. – Chciałem, abyś mógł dokładną zdać 
sprawę
i zapewnić księcia, że sprawiedliwości stało się zadość.
– Nie sądzę – odciął się przedstawiciel księcia – aby postanowienie sądu 
uwzględniało
krzywdę naszych mieszczan, i śmiem zapewnić waszą ekscelencję, że w tej mierze 
dziś jeszcze
wyślemy gońca do Paryża!
– Wolna droga! Proszę pamiętać tylko na przyszłość, że jeżeli milicja księcia 
raz jeszcze
poważy się zaczepić moich żołnierzy – wówczas zmuszony będę ją rozbroić!...
Kellerman odwrócił się po tych słowach od książęcego sługi i zaczął żywą rozmowę 
ze
swoim nieodstępnym adiutantem.
Wyrok tymczasem już zdołał się przedostać poza mury odwachu, budząc szczerą 
radość
nie tylko szwoleżerów, ale i żołnierzy załogi francuskiej.
Jerzmanowskiemu ciężar spadł z serca. Przynajmniej obyło się bez ofiar!...
Jerzmanowski z Wybickim udali się co prędzej na kwatery szwadronu, aby 
natychmiast
nakazać zgromadzenie się oddziału, a wypaliwszy perorę wszystkim, zapowiedział 
winnych
ukarać, niezależnie od tego, co jeszcze sztab postanowi.
Lecz zaledwie Jerzmanowski zdołał wydać pierwsze rozkazy – nadjechał ordynans 
marszałka.
Jerzmanowski ze drżeniem rozerwał kopertę.
Kellerman wzywał, aby szwadron stawił się za dwie godziny przed odwachem.
Jerzmanowski podał papier Wybickiemu.
– Masz, czytaj! Widzisz, co nas czeka!...
Wybicki przebiegł treść rozkazu i odezwał się spokojnie:
– Przegląd.
– Oszalałeś!... Nie znasz zwyczajów wojskowych. Szwadron jest wezwany, aby 
wysłuchał
napomnienia... i dowiedział się o karze... Wstyd... kompromitacja! Krasiński mi 
tego póki
życia nie daruje! A Dautancourt? Książę Józef?... Rękę sobie pozwolę uciąć, że 
za tydzień,
dwa, w Warszawie będą wiedzieli o wszystkim... Niesposób oczu pokazać! Marszałek 
miał
wzgląd... przyczynił się do uwolnienia ich... ale teraz!... Słuchaj! – ja podaję 
się do dymisji!...
W Chantilly mamy połączyć się ze szwadronem Łubieńskiego i z Gorajskim. 
Ustępuję, trudno!
Trzeba skwitować...
– Kapitanie!... Toć przecież... nie wiadomo!...
– Chcesz mnie pocieszać!... Rad bym dać posłuch, nie mogę!... Nauczyłem się 
śmiało myśleć
o tym, co mnie czeka. Trzeba w porę się usunąć... pomyśleć o powrocie do 
kraju...
– Za dwie godziny mamy się stawić.
– Masz słuszność! – zawołał Jerzmanowski. – Trzeba wytrwać do ostatka.
Jerzmanowski poszedł do kwater szwoleżerów wydać rozkazy i dopilnować 
natychmiastowego
zebrania się szwadronu. Nie było to jednak łatwym zadaniem, ile że część znaczna
żołnierzy rozbiegła się po mieście, zapijając i racząc się obficie na cześć 
uwolnionych towarzyszów.
Jerzmanowski atoli rozesłał starszych żołnierzy a wreszcie samego Wybickiego po
mieście. Więc choć w końcu kilku ludzi brakło, lecz szwadron mógł wystąpić.
Gwałtowne to było zbieranie się i szykowanie; ani na staranniejsze oczyszczenie 
koni, ani
opatrzenie mundurów czasu nie było. Jerzmanowski napędzał, strofował i za każdym 
żołnierzem
się uganiał. Gdy w końcu szwadron stanął gotowy, Jerzmanowski odezwał się 
krótko:
– Wolałbym się pod ziemię zapaść niż z wami na tę paradę ruszać. Czeka nas 
wstyd, a to
dzięki kilku awanturnikom!... Pod złą wróżbą zaczęła się nasza potrzeba... O 
jednym pamiętajcie,
że dopóki ja będę waszym zwierzchnikiem a dowódcą, dopóty nie spodziewajcie się
ode mnie żadnej względności, żadnego ustępstwa. Na krok nikomu nie wolno będzie 
z koszar
się oddalić. A co się tyczy tych siedmiu kawalerów, to z nimi ja będę miał 
jeszcze oddzielną
rozprawę!...
Jerzmanowski zakomenderował, szwadron ruszył kłusem na plac przed odwachem. A 
czas
był najwyższy po temu, bo zaledwie szwoleżerzy zdołali się ustawić według 
wskazówki czekającego
na nich oficera sztabowego – już był nadjechał marszałek w otoczeniu licznej 
świty.
Jerzmanowski złożył raport ceremonialny. Marszałek Kellerman kiwnął mu 
przyjaźnie głową.
– Zobaczymy teraz – rzekł – czy te zuchy coś więcej umieją prócz bijatyk po 
zajazdach!...
Generale Arrighi, weź no ich na egzamin.
Sędziwy generał kawalerii stanął przed frontem szwadronuJerzmanowski cofnął się 
na
prawe skrzydło i rozpoczęły się zwroty. Arrighi zwijał szwadron, wyciągał, łamał 
na szóstki,
zataczał nimi półkola, zawracał na miejscu, ale ćwiczenia szły kulawo, żołnierz 
nie znał dobrze
komendy francuskiej. Kellerman kręcił głową.
Skinął na Jerzmanowskiego.
– Słabo, niewprawnie!
– Wasza ekscelencjo, żołnierz nie rozumie dobrze komendy...
– Zobaczymy! Dawać sygnalistów!
Trębacze wyjechali na bok i zaczęli grać. W szwadron jakby jedna dusza wstąpiła. 
Konie
na włos nie chybiły obrotów, a gdy trąby zagrały „atak”, runęły naprzód 
szalonego galopa,
ledwie ziemi dotykając kopytami a trzymając linię łeb w łeb.
Marszałek podjechał do szwadronu i odezwał się łamaną polszczyzną:
– Jeszcze trochę pracy, a wyjdziecie na tęgich żołnierzy! Hej! Gdzie są ci 
awanturnicy?
Wystąpić z szeregu!
Florek, Marcelek, Stadnicki, Toedwen, Masłowski, Roman i trębacz Olszewski 
wysunęli
się naprzód.
– Zaczyna się – szepnął Jerzmanowski do Wybickiego.
– Gotartowski! – rzekł marszałek. – Jako kapitanowi strzelców nie przystoi ci 
być żołnierzem...
jesteś brygadierem... Stadnicki! Mianuję cię wachmistrzem!... Nie dlatego, żeś 
się dał
we znaki warcie księcia würtzburskiego, ale byś równie dzielnie stawał na polu 
bitwy!...
– Ekscelencjo... niech mnie psia!... – jąkał wzruszony Stadnicki. – Na śmierć!
– Zobaczymy, zobaczymy! Mam nadzieję o tobie jeszcze coś usłyszeć!... Kapitanie 
Jerzmanowski,
a tych zuchów przedstaw mi kilku do awansu, których za godniejszych uważasz.
Jutro w drogę! A dziś... żebyście znów jakiemu Niemcowi gospody nie zburzyli... 
kazałem
wam zgotować poczęstunek w koszarach moich szaserów !...
– Wiwat! Niech żyje marszałek! – huknęli szwoleżerzy. Jerzmanowski salutował 
Kellermana,
prężył się na koniu, a mienił wszystkimi kolorami, porwany niespodziewaną 
łaskawością
a dobrocią marszałka.
Kellerman zwrócił się do generała Arrighi:
– Zawsze ci sami!... Teraz można ich zaprowadzić na dno przepaści.
– Dobrze im patrzy z oczu! Wasza ekscelencja musi znać dobrze ich naturę!
– Czy znam? Zważ tylko! Ile lat walczyłem z nimi w konfederacji barskiej! 
Istotnie, oni
nie wywołali wczorajszego zajścia, ale gdyby to był nasz żołnierz, to kara 
byłaby potrzebna.
Z nimi surowością nie poradzi!... Za słowem dobrym w ogień skoczyć gotowi! A 
bądź przekonany,
generale, wiele bym dał, żeby w moim korpusie mieć taki oddział!...
Tu marszałek zwrócił się do Jerzmanowskiego:
– Kapitanie, proszę za mną na poczęstunek! A i twój porucznik! Szwadron 
odprowadzi ci
do kwater ten twój brygadier-oficer.
Jerzmanowski dał rozkaz Florianowi, a sam z Wybickim ruszył za marszałkiem.
Florian sformował szwadron szóstkami i dał znak trębaczom.
Olszewski, a za nim pyzaty Świętarek, Dzięcioł i młody Waśniewski zagrali od 
ucha marsza
szwoleżerów, ułożonego jeszcze w Warszawie przez porucznika Brockiego. A gdy 
trąby
ucichły – szwoleżer Norwiłł, niewyczerpany w koncypowaniu piosenek uciesznych a 
okolicznościowych,
zaczął nucie z początku cicho, półszeptem, a potem coraz głośniej, coraz
mocniej:
Nasz marszałek, wielki wódz, wielki wódz, wielki wódz...
Szwoleżerów nie dał zmóc, nie dał zmóc
Dziś...
Książę Würtzburg skwaszony, skwaszony, skwaszony,
Nam przybyły szewrony, szewrony
Dwa!...
Nazajutrz szwadron ruszył w dalszą drogę, kierując się w myśl odebranych 
rozkazów na
Metz, Châlons, Orléans, Tours aż do Bordeaux. Zdziwiło to nieco żołnierzy, 
zaniepokoiło
Jerzmanowskiego, że Paryż kazano mu ominąć.
W Bordeaux miał czekać szwoleżerów dłuższy postój i połączenie się z innymi 
oddziałami
pułku. Lecz co gwardia miała robić w Bordeaux?! Czyżby tam miała wyznaczone 
leże?
Nie!... Ani w Bordeaux, ani nigdzie. Leżem pułku miały się stać wzgórza Rioseco 
i Tudeli,
wąwozy Somosierry, pola Wagramu.
XIII
Bonaparte coraz częściej spoglądał na kąt Europy, gdzie za łańcuchami Pirenejów, 
wśród
kastylskiej pustyni wznosiła się stolica Karola IV, króla hiszpańskiego.
Smutne były rządy Karola IV. Już gdy w roku 1785 wkładał koronę po swym wielkim 
ojcu,
Karolu III, nad Hiszpanią zawisły chmury. Na próżno minister Florida Blanca 
usiłował je
zażegnać. Wojna z Anglią od razu podcięła finanse państwa, a echa rewolucji 
francuskiej
zniewoliły Karola IV do upominania się o tak bliskiego krewnego, wreszcie w nim 
samym
budzić zaczęły trwogę i nieufność.
Karol IV miał wiele zalet wystarczających do zyskania tytułu dobrego obywatela, 
lecz za
mało na miano dobrego króla.
Karol IV, nie ufając Blancowi, powołał do swego boku hrabiego Arandę i dalej 
oglądał się
a szukał człowieka, który by zdjął z jego ramion ciężar władzy.
Tymczasem do Madrytu przyszedł pieszo dwudziestoletni młodzieniec, syn ubogiego
szlachcica z Badajoz w Estremadurze... Manuel de Godoy... Przyszedł z mandoliną 
w ręku, z
piosnką na ustach, z ogniem w czarnych, głębokich oczach, przyszedł w pogoni za 
szczęściem,
za losem... i grać zaczął.
Rok cały przesiedział Godoy w Madrycie na łasce miłosiernego oberżysty, 
zbierając niekiedy
po kilka miedziaków. Aż camarera110 królowej Marii Ludwiki zwróciła nań uwagę i 
w
chwili nudy dworskiej wspomniała o młodym, pięknym śpiewaku.
Godoya przywołano do pałacu królewskiego i odtąd już zeń wyjść nie miał. Manuel 
Godoy
został zaliczony do gwardii przybocznej... i odtąd dzień każdy nowe nań 
sprowadzał zaszczyty.
W rok był adiutantem gwardii, w dwa lata później generałem i kawalerem wielkiego
krzyża. W cztery lata księciem Alcudia, kawalerem złotego runa i głową państwa.
Godoy stał u szczytu potęgi. W roku 1796 nowy traktat zawarł już z Dyrektoriatem 
francuskim
przeciwko Anglii. Ta ostatnia przyjęła wyzwanie; mimo pozornego powodzenia, 
klęski
jęły się zwalać na Hiszpanię. Skarb pusty, milionowe straty w ludziach i 
okrętach, zastój w
handlu, wrzenie rewolucyjne, tłumione z trudnością, niesnaski z duchowieństwem 
gnębiły
kraj, niszczyły, trawiły.
Lud z coraz większą nienawiścią spoglądał na Manuela Godoya, uważając go za 
przyczynę
wszystkich nieszczęść.
Nieszczęścia tymczasem nie przestawały spadać na kraj. Susza zniszczyła zasiewy 
południowej
Hiszpanii, żółta febra w samej Andaluzji około stu tysięcy ludzi pochłonęła, 
trzęsienie
ziemi w Granadzie napełniło lud zabobonnym lękiem.
Na morzu huk dział nie ustawał. Anglia nie mogła przebaczyć Karolowi IV 
przymierza z
Francją. Pokój w Amiens przywrócił półwyspowi chwilowe uspokojenie, lecz nie na 
długo.
Bonaparte skrępował swego sprzymierzeńca warunkami o dostarczaniu mu na każde 
żądanie
posiłków i coraz natarczywiej ich żądał. Anglia przy każdej sposobności nie 
omieszkała
110 C a m a r e r a (hiszp.) – dama dworu.
szarpać i rwać floty sojuszniczki nienawistnej Francji. Duma hiszpańska długo 
znosiła korsarstwo
angielskie, aż zapałała chęcią odwetu.
Drogą ofiar, drogą ciężkich podatków a wyzbycia się ostatnich plastrów – Godoy 
uzbroił
nową flotę. Cztery miesiące połączone okręty francusko-hiszpańskie kusiły się o 
zmożenie
Nelsona... aż pod Trafalgar rozbite zostały doszczętnie.
Wielki Nelson życiem własnym okupił zwycięstwo angielskie, lecz marynarka 
hiszpańska
istnieć prawie przestała.
Karol IV osłabł na duchu. Panował już tylko Godoy, opierając całą przyszłość 
upadającego
państwa na Francji. Lecz naraz, po zwycięstwie austerlickim, na dwór madrycki 
padł wyrok,
który goryczą napełnił serce słabego króla.
Król neapolitański, skuszony przez Anglię, przystąpił do koalicji. Bonaparte nie 
zniósł niesforności
i oświadczył krótko:
– Dynastia neapolitańska przestała panować!...
A przecież ta dynastia stanowiła najbliższą rodzinę Karola IV, przecież przed 
kilku laty
zaledwie przez związek syna swego Ferdynanda z Marią Antoniną neapolitańską 
chciał węzły
rodzinne zacieśnić!
Policzek był wyraźny. Znieść go było trzeba. Godoy jednak dał się wciągnąć do 
układów z
Anglią... i gdy Bonaparte ruszał na pogrom pruski – ulubieniec królewski wydać 
musiał manifest
do narodu, wzywający go do składania ofiar i zaciągania się pod sztandary.
Zanim ta odezwa dosięgła wszystkich zakątków Hiszpanii – echa Jeny i Auerstädtu 
odbiły
się o mury Madrytu. Uląkł się król, przestraszyła królowa – Godoy zaś, nie 
tracąc przytomności,
obwieścił, że manifest był sfałszowany, i jak najpoddańsze zaręczenie 
Napoleonowi wysłał.
Przyjął je Bonaparte z ponurym błyskiem oczu. Stojąc w obliczu Pułtuska, Iławy i 
Friedlandu,
nie miał czasu na karanie winnych zdrady za Pirenejami.
Hiszpanię czekały już krwawe dni, lecz może mniej bolesnymi, mniej 
upokarzającymi one
były od gorszących zajść, których świadkami miały być ściany zamku 
eskurialskiego, aranchueskiego,
w ostatku bajońskiego...
Stronnictwo nienawidzące panoszenia się estremadurskiego mandolinisty wzrastało 
z każdym
dniem. Książę Asturii, następca tronu Ferdynand, znieść nie mógł plamy, jaką 
Godoy
rzucił na koronę ojca, i z coraz większą następował nań zaciętością.
Nieokrzesany, niepowściągliwy charakter Ferdynanda a małe jego wykształcenie 
oddało
go na łaskę zauszników takich, jak Escoiquiz. A ci podsycali w nim nie tyle może 
poczucie
honoru, ile żądzę panowania, żądzę władzy, od której Godoy go odsuwał.
Gdy w posępnym Escurialu wrzała rozterka – Bonaparte, poruszony napaścią, 
dokonaną
przez Anglików na Danię, jako aliantkę systemu kontynentalnego – postanowił 
zgotować
Anglii odwet.
Pierwszym skutkiem odwetu było – wykreślenie z listy państw europejskich 
Portugalii.
Małe królestwo, zawieszone na pasku Półwyspu Iberyjskiego, miało być podzielone 
w
części na królestwo samodzielne Godoya, w części na berło Luzytanii dla króla 
dawnej Etrurii.
Egzekutorem wyroku Napoleona został Junot, który bez zwłoki wkroczył do... 
Hiszpanii
ze swoim korpusem, witany z zapałem przez ludność... Dnia 30 listopada Lizbona 
została
zajęta. Król z rodziną ratował się ucieczką do Brazylii.
W miesiąc niespełna w granice Hiszpanii wszedł drugi korpus francuski pod 
dowództwem
generała Duponta. Hiszpanie przyjęli ukazanie się tej armii równie przychylnie, 
choć nie mogli
się oprzeć zdziwieniu. W styczniu 1808 roku wszedł marszałek Moncey, a w kilka 
tygodni
za nim ukazały się dywizje generałów: Lecchi, Chabron, Duchesne...
Co znaczył ten pochód wojsk francuskich, które wciąż posuwać się ku Pirenejom 
nie przestawały?...
Co znaczyło, że już Bessičres gwardie cesarskie prowadził, ba, i sam Murat 
gotował
się do drogi na Bidassoę?...
Karty były otwarte.
Dwór Karola IV, bawiący w Aranjuez, rozumiał, że chwila upadku jego się zbliża. 
Godoy
nalegał, żeby natychmiast udać się do Sewilli. Propozycję przyjęto.
Uwolniony z więzienia książę Asturii umiał skorzystać z chwili.
Między lud wzburzony, wyniszczony głodem, uciemiężony podatkami, padły słowa:
„Król ucieka!”
I minęły piękne dni Aranjuezu! Minęły na długie lata, może bezpowrotnie.
Gwiazda, przyświecająca mandoliniście z Estremadury, zbladła, zgasła. Stopnie 
tronu załamać
się miały pod Karolem i losy ludu, losy mocarstwa, którego potęga sięgała 
dalekich
mórz i oceanów, które rządziło światem a niezmiernymi władało bogactwy – losy 
tego państwa
miały stać się zawisłymi od bohaterstwa kobiet, odwagi dzieci, poświęcenia 
starców.
Minęły piękne dni Aranjuezu. Na pierwszą wieść o zamierzonym wyjeździe króla – 
do
Aranjuezu, niby stada czyhających na żer kruków, zaczęły się zbiegać ponure 
postacie włóczęgów,
tłumy opryszków i fale nędzy. Setki mnichów kręciło się między ludem a wojskiem.
Hrabia Montijo był tu bożyszczem.
W dniu 18 marca 1808 roku nastąpił wybuch rewolucji. Lud rzucił się na pałac 
tego, którego
uważał za sprawcę wszystkich swoich nieszczęść. Godoy zdołał schronić się na 
dwór
królewski. Rewolucja wzmagała się. Rozszalały motłoch jął grozić...
Wylękły Karol IV nazajutrz, po zburzeniu pałacu swego ulubieńca, ogłosił 
usunięcie go od
władzy.
Lecz tego było mało. Oczy tłumu zwracały się ku księciu Asturii, jako mogącemu 
odwrócić
wszystko zło. Ferdynand umiał tę chwilę wyzyskać. Mając za sobą lud, wojsko, 
przywódców
rewolucji, w obliczu wściekłego motłochu, otaczającego pałac i miotającego 
obelgi na
króla, wobec tłuszczy, która z pianą na ustach zaczynała rękę wyciągać ku 
tronowi – Ferdynand
podyktował ojcu zrzeczenie się korony.
Wybuch szczerej radości powitał wstąpienie na tron Ferdynanda VII. Ale Joachim 
Murat
czuwał. Zawiadomiony o zajściach w Aranjuez, przyśpieszył pochód, zajął Madryt i 
wysłał
posłów do Karola IV.
Stary król, czując podporę, otrząsnął się z pierwszej niemocy i ogłosił 
unieważnienie zrzeczenia
się swojego, jako napisanego pod przymusem.
Ferdynand, dawszy ujście swojej zemście, wtrącił Godoy a razem z oddanymi mu 
sługami
do więzienia i, zwoławszy surowy sąd na niego, wyjechał do stolicy. W Madrycie 
jednak panował
Murat. Wszelkie zabiegi Ferdynanda, aby go namiestnik cesarski uznał za króla, 
spełzły
na niczym. Jedyną nadzieją Ferdynanda była zapowiedź Murata, że Napoleon zjeżdża 
do
Madrytu, aby sprawę między ojcem a synem rozstrzygnąć. Nie namyślając się długo, 
postanowił
zabiec drogę Bonapartemu jako wierny lennik.
Ferdynand wyjechał do Bajonny, za nim udał się Karol IV, Maria Ludwika, a w 
końcu
uwolniony przez Murata Godoy.
Szwadron Pawła Jerzmanowskiego dotarł szczęśliwie do Bordeaux, choć w drodze 
musiał
pozostawić porucznika Wybickiego z chorymi końmi.
W Bordeaux czekała szwoleżerów niespodzianka, na powitanie ich bowiem wystąpił
wcześniej tu przybyły szwadron Tomasza Łubieńskiego i oddział przyprowadzony 
przez Gorajskiego,
z szefami Łubieńskim i Kozietulskim na czele.
Żołnierze witali się z zapałem. Przybywający – ożywieni nadzieją wypoczynku, 
spotykający
– napełnieni otuchą, że odtąd większą gromadą chodzić będą.
Naczelne dowództwo objął z prawa starszeństwa szef pierwszego szwadronu, Tomasz 
Łubieński,
pod pozornym dozorem pierwszego grosmajora pułku, Delaître’a, który pod ten czas
siedząc w Paryżu zajmował się głównie administracyjnymi sprawami szwoleżerów.
W Bordeaux po raz pierwszy zaznaczyły się sympatie i kwasy żołnierzy.
Tomasz Łubieński był nielubiany. Choć oficer dobry a dbały o żołnierzy, choć 
powściągliwy
w wymierzaniu kar, nawet łagodny i wyrozumiały – miał w swoim obejściu coś, co
odeń odpychało szwoleżerów, co mroziło ich szczere, otwarte serca, co wznosiło 
między nim
a żołnierzami nieprzebytą zaporę ukrytych niechęci. Czy może działała tu głównie 
pewna
pyszałkowatość, cechująca skrzywioną protekcjonalnie twarz pana Tomasza, czy owo 
jego
rozwodzenie się w kole oficerów nad swymi arystokratycznymi węzłami, stosunkami 
przedostało
się do koszar, dość że nie miał miru Łubieński. Rzecz to była tym dziwniejsza, 
że właśnie
cieszył się był względami samego Napoleona.
Wykonywano bez szemrania rozkazy Łubieńskiego, poddawano się wszelkim jego 
zarządzeniom,
lecz oziębłość co dnia wzrastała. Żołnierzowi nie podobał się sztywny, wysmukły
szef szwadronu, który nawet w chwili uniesienia umiał pamiętać o formach 
towarzyskich,
który bodaj ani razu nie umiał przemówić do nich bez konwencjonalnych, 
sztucznych efektów.
Usposobienie żołnierzy udzieliło się i oficerom. Ci znów mieli za złe szefowi, 
że nie
szczędził uwag złośliwych Wincentemu Krasińskiemu, pułkownikowi, i zdawał się 
żywić doń
urazę, że ten go może wyprzedzić w łaskach u Bonapartego. Nadto oficerowie co 
dnia do
większej ze sobą dochodząc zażyłości a braterstwa, nawet dopuszczając doń wielu 
żołnierzy...
nigdy nie przeszli Rubikonu powszednich grzeczności z Łubieńskim.
Przeciwieństwem Tomasza Łubieńskiego był szef drugiego szwadronu, Jan 
Kozietulski.
Młody, bo dwadzieścia lat liczący pan Jan, a już okryty sławą dzielnego 
żołnierza i oficera
w krwawych bitwach, stał się duszą pułku.
Trochę zawadiaka, w fantazji przewyższał Jerzmanowskiego, a w zapalczywości może 
nie
miał sobie równego. Żołnierzy kochał. Burczał, klął, groził, lecz w końcu 
przebaczał każde
przewinienie, ujmował się nawet za szwoleżerami, a w chwili rozochocenia z ciurą 
gotów był
zdrowie pić.
Kozietulski nie miał postawy Seweryna Fredry, nie mógł się równać z Ambrożym 
Skarżyńskim
w szlachetności marsowej, lecz łączył w sobie jakiś wdzięk młodzieńczy a tak 
swojski,
tak sarmacki, tak polski, że porywał szwoleżerów i niewolił ich serca.
Kozietulski był szczupły, smagły, o włosach płowych, oczach skośnie 
zarysowanych, jasnoniebieskich,
małych, niedbale zwieszających się wąsikach i bujnej a rozwichrzonej czuprynie.
Na kształtnie wykrojonych ustach rysował się dobrotliwy a łagodny uśmiech, w 
oczach
błąkał się często smutek. Zdawał się być uosobieniem dobroci – nic nie było w 
nim, co by
znamionowało wielkiego rycerza.
Ale gdy Kozietulski dosiadł konia a dobył szabli, działa się w nim niepojęta 
przemiana. Na
twarzy Kozietulskiego zjawiała się stalowa wola, skry mu szły z oczu, a głos 
młodego szefa
dźwięczał jak metal, którego nigdy zagłuszyć nie mogły ani salwy armatnie, ani 
zgiełk i łomot
bitewny.
Głos Kozietulskiego miał moc nieznaną, która pętała żołnierzy, obezwładniała i 
porywała
za sobą, która trafiała do najzaciszniejszych zakamarków serc szwoleżerów, kędy 
przechowywać
zwykli byli najdroższe, najczystsze uczucia, kędy tryskały źródła ich siły, ich 
zapału,
skąd poświęcenie początek swój brało, gdzie się zrodziła ich pierwsza myśl, aby 
stanąć w
szeregach.
Kozietulski nie dobierał wyrażeń. Zdania i słowa jego były proste, graniczące 
może z grubiaństwem,
lecz płynęły z duszy, z uczuć czystych, jasnych.
Z domu rodzicielskiego wyniósł on był rzadką bogobojność a umiłowanie religii 
przodków.
Rzadką, bo choć wiara w opiekuńcze skrzydła Bogarodzicy nie zaginęła, choć pieśń 
jej
przetrwała... atoli pod koniec czasów pruskich nowe prądy z Zachodu zakradać się 
jęły. Loże
masońskie111 mnożyły się w całym kraju, a setki młodzieży przystawały do nich.
Więc i w pułku szwoleżerów nie brakło ani oficerów, ani żołnierzy, którzy nosili 
godła
„Świątyni Hesperydy”, „Rycerzy tarczy północnej”, „Eleusis”, „Świątyni szczerego 
połączenia
i doskonałego milczenia”, „Rycerzy Astrei”, „Izydy”, „Uwieńczonej cnoty”, 
„Świątyni
Salomona” i wielu innych.
Kozietulski nie dał się skusić. W wierzeniach pozostał takim, jakim był w 
dzieciństwie
swoim, gdy za rodzicem, imć panem Antonim Habdank Kozietulskim, starostą 
będzińskim,
odmawiał wieczorne i ranne pacierze.
Kozietulskiego kochali żołnierze. „Starościc”, jak go poufale tu i ówdzie 
nazywano, posiadł
serca wszystkich.
Za Kozietulskim szedł Jerzmanowski, istny zawierucha kapitan, potem Seweryn 
Fredro –
dla trafnego dowcipu, szlachetnego obejścia a nieskażonej prawości, obok 
niezwykłej dzielności
a nie lada rycerskości...
Szwoleżerowie tymczasem nie próżnowali. Szef Łubieński i Kozietulski codzienne a 
nużące
odbywali musztry, zaprawiając żołnierza do służby. A nadto generał Le Pic, 
dowódca dywizji
konnicy francuskiej, stojącej załogą w Bordeaux, mając swej pieczy powierzonych
szwoleżerów, również nie dawał im spokoju. Dwa razy tygodniowo wyciągał ich bądź 
z grenadierami
konnymi, bądź z szaserami, i rewie odbywał.
Na tych ćwiczeniach a manewrach zeszło szwoleżerom trzy miesiące. Od czasu do 
czasu
nadchodziły jakieś wieści niejasne z Paryża, zwiastujące niechybne wyruszenie z 
Bordeaux,
lecz nawet sam Le Pic nie wiedział, ile jest prawdy w tych pogłoskach. Zdawało 
się szwoleżerom,
że zapomniano o nich. Boć przecież dotąd w niczym się jeszcze nie sprawdziły te 
wróżby
o zaszczytnej służbie przy boku cesarza.
Żołnierze co dzień gubili się w domysłach, co znaczyć mogło, że ich trzymają w 
mieścinie
nadmorskiej – oficerowie co dzień posępniej witali mgły, zrywające się sponad 
koryta Żyrondy.
W końcu lutego gruchnęła nowina, że szwoleżerowie wraz z kawalerią francuską 
mają wyruszyć
za Pireneje, do Hiszpanii. A w ślad za nią nadeszły z Paryża zagmatwane 
szczegóły o
zatargu z Portugalią, wkroczeniu armii Junota do Lizbony i zapowiedzianym 
przyjeździe Murata,
księcia Bergu.
„Monitor” milczał, zamieszczając dwuznaczne artykuły, które rozwodząc się 
szeroko nad
upadkiem Hiszpanii i złą administracją – nic nie mówiły. Wśród szwoleżerów 
nieukontentowanie
się wzmogło. Tytuł gwardii był widocznie czczym przydomkiem, mieli się stać 
uczestnikami
jakiejś pustej demonstracji.
Jeszcze nie zdołano z tymi nowinami się oswoić, gdy w nocy nadjechał kurier z 
rozkazem
do generała Le Pic. Spokojne, ciche miasto zakotłowało się. Wymarsz wojsk 
nakazano natychmiastowy.
W koszarach szwoleżerów zawrzały gorączkowe przygotowania.
111 L o ż a m a s o ń s k a – jednostka organizacyjna masonerii zwanej też 
wolnomularstwem.
Masoneria – międzynarodowa organizacja o charakterze religijno-filozoficznym 
rozpowszechniona
w Europie i Ameryce od połowy XVIII w. – występowała przeciw nietolerancji
religijnej Kościoła i feudałów. W Polsce w pierwszej połowie XIX w. 
wolnomularstwo
było ściśle związane z ruchem niepodległościowym. Z biegiem czasu wolnomularstwo 
nabiera
charakteru wstecznego, staje w obronie praw burżuazji przed zorganizowanym, 
rewolucyjnym
proletariatem.
Florian przyjął rozkazy z ukontentowaniem. Jednostajność pobytu w Bordeaux dała 
mu się
już we znaki. Nie takiej służby się spodziewał.
Wprawdzie zarówno towarzysze szeregowi, jak i oficerowie darzyli go życzliwością 
i
przyjaźnią, lecz w tej ciszy, w tym wypoczywaniu wróciły doń ucichłe nieco żale 
a myśli ponure.
Zbiórka kawalerii wyznaczona została na godzinę dziewiątą rano... Czasu więc 
było dosyć!...
Gdy wtem około szóstej, wśród szarzeć zaczynających mgieł marcowego poranku 
ukazał
się pluton pędzących jak wicher białych ułanów Murata... a w dwie godziny sam 
marszałek
ze sztabem stanął na placu Żyrondy.
Zamieszanie się wzmogło. Sygnały zagrzmiały krótkie, gorączkowe. Kawaleria miała 
iść
za marszałkiem i eskortującą go gwardią.
Łubieński sprawił szyk szwadronów i już miał dać znać do ruszenia na plac, kiedy 
przyszło
mu na myśl, że należy zostawić pluton żołnierzy na miejscu dla uprzątnięcia 
porzuconych
gwałtownie koszar i rozciągnięcia opieki nad kilku chorymi żołnierzami. Wzrok 
Łubieńskiego
padł na Stadnickiego.
– Wachmistrzu Stadnicki! – zakomenderował oschle. – Wystąp ze swoim plutonem. 
Stadnicki
spełnił rozkaz.
– Zostaniesz się w Bordeaux!... Wyślesz kuriera z papierami, które doręczę ci 
przed wyruszeniem
do grosmajora Delaître’a, i czekać tu będziesz na dalsze jego rozkazy.
Stadnicki poczerwieniał. Żołnierze jego plutonu i brygadier Florian Gotartowski 
zbledli.
– Pułkowniku! – ozwał się śmiało Stadnicki. – W naszym szwadronie jest kilku 
żołnierzy
słabych... może oni by zostali.
– Powiedziałem! Zjechać na bok!... Formuj się! – zakrzyknął niecierpliwie 
Łubieński.
Stadnicki zacisnął usta, skręcił ze swoim plutonem na stronę.
Kozietulski, a za nim Jerzmanowski podjechali do Łubieńskiego.
– Kolego! – rzekł łagodnie Kozietulski. – Pozwól im! Są tacy, którzy by chętnie 
się zostali!
Tym dusza rwie się do pochodu!...
– Najlepszy pluton w całej mojej kompanii! – wtrącił Jerzmanowski.
Łubieński zmarszczył się, wydął pysznie policzki i zawołał swym piskliwym 
głosem:
– Panowie! Proszę na miejsca! Formuj się – powiedziałem raz! Marsz!
Jerzmanowski z Kozietulskim zawrócili do oddziałów. Szwoleżerzy ruszyli na plac.
Stadnicki z plutonem swoim stał na boku osłupiały, wreszcie, gdy ostatnie 
rogatywki zniknęły
na zakręcie ulicy, odwrócił się i spojrzał na towarzyszów.
– Co? Szczęście! Tfy! Bodaj go, psia! I co... Ano, chodźmy do budy!...
– Miałeś dostać jakieś papiery – upominał Wincenty Toedwen.
– Bierz je licho! Wracajmy, nie było rozkazu, żeby czekać.
Pluton zawrócił apatycznie w stronę koszar. Gdy szwoleżerzy rozkulbaczyli konie, 
nadjechał
w pełnym galopie szeregowiec Żwan i podał Stadnickiemu zwój papierów.
– Od pułkownika dla grosmajora! – rzucił spiesznie.
– Stoicie jeszcze?
– Czekamy na marszałka!... Wachmistrzu, żegnajcie mi!... Cały szwadron nasz 
oburzony.
„Starościc” aż zębami zgrzyta... Et! Lepiej wam może, że Łubieńskiego nie 
będziecie mieli na
karku!...
– Bierz go licho!... Ale jeżeli mu się zdaje, że na to zaciągnąłem się do pułku, 
abym gratów
i rupieci żołnierskich pilnował, no to myli się, psia... Jeszcze ja mu się 
przypomnę!...
– Bywajcie! – zawołał Żwan zwracając konia.
– Bywaj nam! – odpowiedzieli chórem szwoleżerzy.
W oddali dały się słyszeć dźwięczne tony trębaczy marszałka. Szwoleżerzy 
zwiesili ponuro
głowy. Najwięcej tym niespodziewanym rozkazem był wzburzony Florian, bo nie 
tylko
rozdzielił go z Marcelkiem, lecz tym razem na zupełną prawie skazywał go 
bezczynność.
Stadnicki klął na czym świat stoi. Toedwen, Roman, Masłowski chodzili jak 
struci. Pozostali
szwoleżerowie pocieszali i uspokajali wachmistrza.
Cierpliwość jednak Stadnickiego i jego towarzyszów na długą miała być wystawiona 
próbę
– co dzień prawie widzieli przeciągające przez Bordeaux wojska, co dzień 
przypatrywali
się uroczystościom, sprawianym przez miasto rozmaitym pułkom. Kurier wysłany do 
Paryża
przez Stadnickiego ruszył natychmiast i zginął.
Na domiar utrapienia coś w tydzień po wyruszeniu szwadronu pod Łubieńskim 
nadciągnął
kapitan Radzimiński, prowadząc z Chantilly szóstą kompanię szwoleżerów.
W Stadnickiego i Gotartowskiego otucha wstąpiła. Poszli razem meldować się 
kapitanowi
i przekładać, aby ich zabrał ze sobą. Radzimiński wysłuchał dokładnie 
Stadnickiego i rzekł z
żalem w głosie:
– Ot!... Chciałoby się, lecz nie można... Sami to widzicie. Rozporządzenia szefa 
Łubieńskiego
zmieniać mi się nie godzi, a tym mniej pod bokiem grosmajora!...
Odpowiedź była stanowcza. Stadnicki zębami zgrzytał. Wszystko zdało się 
zapowiadać, że
jeszcze i miesiące całe zejść mogą, zanim się to pokutowanie w Bordeaux skończy. 
Na trzeci
dzień po swoim przybyciu Radzimiński ruszył dalej.
Kurier z Paryża nie wracał. Znów dnie płynąć zaczęły plutonowi na wypatrywaniu 
gońca
bądź na zasięganiu wiadomości u komendanta placu Bordeaux, azali nie ma rozkazu.
Aż pewnego wieczora, wśród wiosennej nawałnicy, która dobywszy spod chmur resztę
śniegu lunęła na Bordeaux, szwoleżerzy posłyszeli znane im dźwięki marsza 
Brockiego.
Był to Jan Dziewanowski z trzecią kompanią trzeciego szwadronu.
Florian szczerze się uradował panu Janowi i zwierzył mu się ze swoich utrapień, 
lecz
Dziewanowski uśmiechał się a mrugał filuternie.
– Widzisz, panie Florianie, rwałeś się naprzód, nie chciałeś czekać, a wpadłeś w 
moje ręce!
– Jakże to?
– Masz, czytaj! Grosmajor kazał mi was ze sobą zabrać i do kompanii wcielić! Na 
wasze
zaś miejsce nadciągnie tu porucznik Wybicki z chorymi ludźmi. Biedakowi temu aż 
serce się
kraje, że ma taki szpitalny ordynans, ale rychło pewno za nami pójdzie. Dwa dni 
będziemy
spoczywali i ruszymy!
Stadnicki, Toedwen, Roman i Masłowski przyjęli nowinę z zapałem. Uciecha zaś ich 
była
tym większa, że w kompanii Dziewanowskiego znaleziono setnych towarzyszów a 
serdeczność
taką, jakiej pod Kozietulskim nawet nie było. Nadto całą gromadę znajomych.
Więc Piotr Wasilewski z Wasina – wachmistrz, Benedykt Zielonka, Wojciechowski, 
dwaj
bracia Sokołowscy, Babecki – brygadierzy, Krzyżanowski, Rudowski, Niegolewski – 
porucznicy,
a śród szeregowców wielu młodzieńców co z przedniejszych rodów obok synów 
kmieci,
mieszczan, kupców a zagonowej szlachty.
Wszyscy tu żyli ze sobą gromadą.
Dziewanowski sam w chwili wolnej między żołnierzami zasiadał i żartował z nimi a 
gawędził.
Kompania Dziewanowskiego była już słynna, że w niej podobno było najwięcej 
nazwisk
jednobrzmiących, tak iż nieraz cały pluton zawierał szwoleżerów jednego 
nazwiska.
Gdy po roztasowaniu kompanii Stadnicki z kolegami swego plutonu wszedł do koszar 
witać
towarzyszów, natrafił na tak zwany w kompanii pluton „dwóch drzew”, ponieważ 
było w
nim jedenastu Jaworskich, dwunastu Grabowskich, jeden Jaworowski i jeden 
Grabczyński!
Szwoleżerzy ci nie byli nawet powinowatymi.
Stadnicki podszedł do gromadki żołnierzy, wyciągnął rękę i huknął:
– Stadnicki jestem!...
– Grabowski! Grabowski! Grabowski!... – sypnęły się odpowiedzi.
Stadnicki podkręcił wąsa.
– Panom towarzyszom... żarty!... Moja stryjenka Grabowska z domu!... Za kpa mam 
tego,
kto imieniu Grabowskich waży się przymawiać!...
– Wiwat! Niech żyje Stadnicki! – odpowiedzieli chórem wszyscy Grabowscy, ujęci 
wielkim
dla ich imienia zachowaniem.
Stadnicki zachmurzył się i zawrócił do obok stojącej gromadki, lecz tu nowa 
czekała go
niespodzianka – trafił na jedenastu Jaworskich.
Za szóstym Jaworskim Stadnicki już nie mógł się strzymać.
– Do czarta! Cóż wy! Chcecie, abym wam kości policzył?...
– Co to? Patrzcie no! – ozwało się kilku Jaworskich urażonych tonem 
Stadnickiego.
Stadnicki garście już zacisnął i marsa postawił, lecz w tejże chwili ktoś go 
uderzył z impetem
w plecy. Wachmistrz obejrzał się. Przed nim stał młody brygadier z twarzą 
jowialnie
uśmiechniętą.
– Podnóżek wachmistrza! Jestem Gąsiorowski, do usług... jeden! Uważ, 
wachmistrzu, jeden
tymczasem!...
– Gdyby mi nie szło o uniknięcie zwady, dostałoby się tobie i tamtym 
trefnisiom...
– Wachmistrzu! – perswadował brygadier. – Toć z waszeci nikt dworować nie myśli! 
Jużci
taka kompania zdarzona! Nie dość tego, bacz, że mamy u siebie... dziesięciu 
rozmaitych
Bieńkowskich... pół tuzina Laskowskich, mendel, którzy nazwę swą wzięli od 
wiśni... trzech
Michałowskich, siedmiu Orłowskich, dwunastu Piotrowskich – jeden, ani chybi, 
Judaszem
będzie – pięciu Zielińskich i czterech Zawadzkich! Uważ, jaki bigos mamy... 
Waści miano
Stadnicki... To będziesz trzecim, bo mamy już Ignacego i Adama!
– Tfy! Toście się chyba w korcu maku szukali! – zauważył wprowadzony w dobry 
humor
Stadnicki.
– Pewnie!... Mamy w kompanii stu trzydziestu siedmiu ludzi... nie licząc 
maruderów, którzy
dla kataru w Chantilly... rumianek zapijają, a raptem wystarcza nam dwadzieścia 
trzy nazwiska!
Gąsior tylko w całym regimencie jest dotąd jeden!...
– I jeden Puciata! – rozległ się przeciągły bas za plecami Stadnickiego.
– Nie drzyj się, borsuku nieświeski, bo nie jeden Puciata, tylko jedna 
Puciata... maskulina z
femininami112 nie mieszaj... a wstydu infimie113 nie czyń!...
– Ło-ło-ło! – zaśmiał się basem Litwin. – Świergolisz... nu!...
– Bodaj was, psia! – sekundował wesoło Stadnicki. – Jeno, mości Gąsiorowski, 
muszę
twoją pychę złamać... dowiedz się, iż... w pierwszym regimencie jest towarzysz 
Gąsowski!...
– Ło-ło-ło! – huknął basem Puciata. – Nu, widzisz...
– Gąsowski, powiadacie? Hm! Wcale mi nie dziwno, boć to wam nie tajno, 
wachmistrzu,
że zawsze musi być para! Gdy przeto na jednym końcu świata rodzi się chłopak, na 
drugim w
tejże godzinie jawi się dziewczyna! Sprawiedliwa więc rzecz, że i tu w 
regimencie gąsior
znajduje gąskę.
– Nu, nu! Świergolisz, a co Puciata?!...
– Puciata? – pochwycił wesoło Gąsiorowski. – Prosi na dzbanek wina bordoskiego, 
o którym
nam Francuzy przez całą drogę dziwy prawili.
Ochota w kompanii zawrzała wielka, ile że śród zbratania się szwoleżerów 
rachunki nie
istniały, a jeden z drugim dzielił się wszystkim, więc kompanii na niczym nie 
zbywało.
Dla plutonu Stadnickiego była to tym większa uciecha, iż koledzy, jako później z 
Warszawy
wyruszywszy, moc nowin ze sobą przywieźli z kraju, i to nowin pomyślnych.
Więc przede wszystkim opowiadano sobie o uroczystościach, obchodach, jakie na 
cześć
króla saskiego wyprawiano w Warszawie, o niezmiernej dobroci, łagodności i 
sprawiedliwo-
112 M a s k u l i n a z f e m i n i n a m i – masculinum (łac.) – rodzaj męski; 
femininum
(łac.) – rodzaj żeński.
113 I n f i m a – najniższa klasa w dawnych szkołach polskich.
ści nowego monarchy, o popularności jego i wielkim umiarkowaniu w roztaczaniu 
królewskiego
majestatu.
Dalej przywieziono nowiny o nowym podziale Księstwa na sześć departamentów, o 
mianowanych
ministrach, o zarządzeniach wojskowych marszałka Dayouta, o wyprawieniu czterech
pułków piechoty do Hiszpanii, o kwasach, jakie zaszły pomiędzy generałem 
Zajączkiem
a księciem Józefem wskutek tego, że nie pierwszy, lecz drugi mianowany został 
wodzem naczelnym.
Floriana czekała tu może nierównie milsza pogawędka z panem Janem, który, 
złożywszy
ceremonialną wizytę komendantowi miasta i prezydentowi bordoskiej 
municypalności, zaprosił
do siebie Gotartowskiego na cały wieczór – ani razu nie dając uczuć mu swej 
wysokiej w
stosunku do Floriana rangi.
Rozmowa, wszczęta de publicis, ciągnęła się długo.
Florian z zaciekawieniem a zapartym oddechem wysłuchiwał relacji 
Dziewanowskiego.
– Przykra to rzecz tak daleko od kraju wędrować, jako my na przykład, lecz godzę 
się i na
to, choć zgoła pojąć nie mogę, dokąd i przeciwko komu iść mamy. Z Hiszpanią 
przymierze
zawarte. Portugalia dawno w rękach Junota.
– Ba! Wam, panie Florianie, mogę rzec całą prawdę, bo i korci mnie wygadać się 
przed
kimś!... Anim marzył o tak zaszczytnym ordynansie, jaki nas spotkał. Uważ – mam 
rozkaz
maszerowania do Bajonny i tam zatrzymania się dla asystowania pobytowi 
cesarza!...
– Cesarz tam jedzie?
– To tajemnica jeszcze!... Nie wolno mi nawet moim zuchom tej nowiny zwiastować. 
To
by się ucieszyli!... Patrzaj, nie spodziewałem się takiego honoru! My pierwsi z 
całego pułku,
bo tamci poszli za Muratem. Mam ordynans zaadresowany wprost na imię cesarza. 
Stąd i
uciecha, i strach. Co dzień molestuję towarzyszów, aby umundurowanie, rynsztunek 
a konie
mieli w szczególniejszej pieczy.
– Cesarz w Bajonnie! – powtórzył z podziwem Florian.
– Sza! Ani słowa!... Wam się zdradziłem, bo nic bym skrytego przed wami mieć nie
chciał!...
– Panie Janie, powinszowania moje przyjmijcie. Cieszy mnie, że to wam w udziale 
przypadło.
– A mnie, że was mieć będę obok siebie. Pusto było człowiekowi na świecie po 
waszym
wyciągnięciu! Et! Co tam... Niby przykro było z Warszawy, ale gdym rozważył, że 
nikogo
tam nie zostawiłem życzliwego...
– Nie doszły was, panie Janie, wieści nowe o tym nieszczęściu?
– Nic!... Przepadło wszystko! Pusto, i tyle!..: Nie wiem, lecz mam jakieś 
przeczucie, że już
nigdy do kraju nie wrócę!...
– Co? Dlaczego?...
– Nie wiem sam. Tak mi coś szepce do ucha! I... śmiejcie się ze mnie – ale ot, 
wożę ze sobą
garść naszej poczciwej, mazowieckiej ziemi... Kto wie...
– Panie Janie! Toć grzech takimi supozycjami głowę zaprzątać!... Wy, żołnierz 
zasłużony,
tak wysokiej rangi...
– Chcesz mi przymawiać?
– Nie. Widzicie, ja na nic się przydać nie mogę. Złamało mnie, lecz wy!... Ale, 
ktoś z
kompanii Radzimińskiego powiadał mi, że chcieli was żenić, i nie tylko nie 
dziwiłem się temu,
lecz szczerze się cieszyłem...
– Nie mówmy o tym! – przerwał energicznie Dziewanowski. – W Warszawie swatek nie
brak... Nigdy o tym nie pomyślałem, klnę się...
– Na cóż zaklęcia!... Czyżby grzechem było?... Czy nie masz, panie Janie, 
prawa...
Dziewanowski potrząsnął głową.
– Może i mam! Nie pytaj mnie waćpan. Nie dlatego, bym się krył przed tobą... 
Przyjdzie
czas – powiem... Teraz pozwól zamilczeć.
Po dwudniowym wypoczynku Dziewanowski ruszył na południe, zagarnąwszy ze sobą
pluton Stadnickiego.
W Bajonnie wiadomość o przyjeździe cesarza i przeznaczeniu kompanii szwoleżerów 
do
służby – przestała być tajemnicą. Szwoleżerowie przyjęli nowinę z zapałem i 
zaczęli natychmiast
szykować się do uroczystego wystąpienia, ile że w Bajonnie lada dzień już 
spodziewano
się Bonapartego.
Forteca bajońska ledwie pomieścić mogła tych, których tu z przyczyny przyjazdu 
cesarskiego
ściągnęli.
Wyporządkowane ulice, zaprowadzone nad brzegami Aduru kwietniki, girlandy, orły 
cesarskie,
flagi, transparenty przystrajały miasto. Co rozleglejsze domy najmowano na 
pałace
dla dostojników dworu. Dla Napoleona wykańczano urządzenie zamku Marrac, 
położonego
na wzgórzu poza Bajonną, wśród gajów okrytych bujną zielonością, z przepysznym 
widoTuem
na faliste wzniesienia niknących w Atlantyku Pirenejów i na szeroki przestwór 
gaskońskiej
zatoki.
Równocześnie pod miasteczkiem nadmorskim Biarritz szykowano namioty, budowano
ozdobne pawilony i uprzątano pole do uroczystości a rewij cesarskich.
Dnia piętnastego kwietnia sto jeden salw armatnich powitało monarchę. Wśród bram
triumfalnych, hołdów deputacyj, orszaku kapiącego od złota odbył Bonaparte swój 
wjazd.
Przy starożytnym moście zwodzonym, znajdującym się w baszcie broniącej przystępu 
do
drugiego mostu na kanale Aduru – wyciągnął się szwadronik Dziewanowskiego.
Bonaparte, wjeżdżając konno na czele świty adiutantów i generalicji, skinął 
przyjaźnie
szwoleżerom.
Książę Neuchâtelu, jadący tuż obok Napoleona, zauważył złośliwie:
– Najjaśniejszy panie!... Można im powinszować stroju. Przeszli Mameluków... Nic 
podobnego
nawet na teatrze paryskim nie ma!
– Prawda! Mundurem zakasowali całą gwardię... A co będzie, gdy ją przejdą na 
polu boju?...
– Ach, sire! Tego się nie obawiam! Twoi gidowie dawni nie dadzą wydrzeć sobie 
pierwszeństwa...
Zresztą ta młodzież prędzej z paziami pójdzie w zawody.
– Zobaczymy!... Tymczasem chcę ich mieć przy sobie!...
Szwadron Dziewanowskiego tego samego dnia znalazł pomieszczenie w pobliżu zamku,
otrzymawszy rozkaz, aby co dzień na służbę wysyłał pluton szwoleżerów. Ze świtą 
Bonapartego
spadł z Paryża grosmajor Delaiître, nie chcąc pominąć okazji zbliżenia się do 
Bonapartego.
Delaître jął nachodzić koszary, nudzić, męczyć szwoleżerów pytaniami, których 
częstokroć
nie rozumieli, a z przerażeniem biadać nad tym, co będzie, gdy cesarz każe sobie 
szwadron
sprezentować. A tu czasu na naukę nie było. Dzień i noc luzowały się kolejno 
plutony.
Służba ordynansowa ciągle rozpraszała żołnierzy. Nadto znaczniejsze podjazdy 
wysłano naprzeciw
przybywającej z Paryża cesarzowej Józefinie. O zebraniu się więc oddziału całego 
i
szykowaniu jakiejś próbnej rewii mowy być nie mogło. Dziewanowski z porucznikami 
ledwie
tyle czasu miał niekiedy, żeby mundur do porządku doprowadzić lub zmienić.
Szwoleżerowie wpadli w wir wielkiego życia dworu. Tuż przed ich oczyma odbywały 
się
uczty, zebrania, świetne przyjęcia, festyny, tuż przed ich oczyma rozegrać się 
miała pamiętna
w dziejach Hiszpanii chwila.
Mocarz Europy nie na próżno wszak stawał na granicy swego państwa, nie na próżno
przyciągał pod Pireneje, nie na próżno przybywał w pełnym blasku swego 
majestatu.
Florian, zaraz po przyjeździe cesarza, wraz z plutonem Stadnickiego pod 
porucznikiem
Krzyżanowskim został wysłany dla towarzyszenia marszałkowi Berthier w drodze do 
Vittorii,
gdzie miano spotkać nadciągającego króla Ferdynanda VII.
Szwoleżerowie z ochotą wielką przyjęli wiadomość o nowym zaszczycie, który na 
nich
spływał oczywiście, z cicha szepcząc między sobą, jak to będą mogli napatrzyć 
się hiszpańskiemu
dworowi.
Cała ta wyprawa zdawała im się być uroczystym pochodem, wielką paradą.
Świta księcia Neuchâtelu składała się zaledwie z kilku adiutantów, a poza 
szwoleżerami
pod Krzyżanowskim i kilku Mamelukami, dodanymi dla większej okazałości a 
przydzielonymi
do komendy polskiej – nikogo więcej nie było. Lecz na samym wstępie nadzieje 
szwoleżerów
doznały zawodu.
Milczący, nieprzystępny, zamknięty w sobie charakter marszałka nie znosił 
żadnego rozgwaru,
nie dopuszczał najmniejszej swobody. Oficerowie jego świty jechali za karocą 
księcia,
bojąc się ust otworzyć. Szwoleżerom zły humor i zasępienie udzieliło się także. 
Orszak ten
ponury, mimo świetności swojej, zakrawał na jakąś wyprawę zbrojną.
W Irunie, kędy na granicy hiszpańskiej miejscowy alkala114 wyszedł na spotkanie 
wysłańca
cesarskiego, Berthier ledwie mu głową skinął z okna karety i nawet nie wysiadł z 
niej, nagląc
tylko do szybkiego przeciągania koni.
W Tolosie, pod Vittorią, po przebyciu ciężkiej, bo wijącej się już wśród gór 
drogi – marszałek
zmuszony był zarządzić wypoczynek.
Tymczasem z dala, wśród czerwonych blasków zachodzącego słońca, spoza góry 
wyłonił
się orszak królewski. Berthier ściągnął konia i jak gdyby umyślnie opóźniał 
chwilę spotkania.
Karoca króla Ferdynanda mknęła szybko naprzód. Tuż przed Berthierem kawalkada 
się
zatrzymała. Książę Neuchâtelu salutował Ferdynanda i wyrzekł kilka powitalnych 
wyrazów,
tytułując go „jego królewiczowską mością”...
Ferdynand udał, że nie zwrócił uwagi na ten tytuł, i zaprosił księcia do karocy, 
w której już
siedział nieodstępny a oddany królowi Escoďquiz i książę Infantado. Berthier 
usadowił się
obok króla, konwój marszałka salutował świtę Ferdynanda i ruszono ku Tolosie.
Orszak króla Ferdynanda był nader szczupły. Składał się z trzech pojazdów, z 
których
pierwszy zajmował król, drugi don Carlos z ministrem Cevallosem i generałem 
Savary, trzeci
margrabia Musquis z kawalerem don Pedro Labrador, don Justo de Hax Navarro. Za 
pojazdami
wlókł się furgon królewski, ośmiu mułami zaprzęgnięty.
Bokiem jechało dwunastu gwardzistów królewskich w białych metalowych kaskach pod
dowództwem trzech oficerów: pułkownika Butron, kapitanów Lazan i don Joségo 
Palafoxa y
Melzi. Nadto za karocami kłusowało czterech ordynansów generała Savary z dwoma 
adiutantami
z gwardii francuskiej.
Kiedy orszak króla połączył się z Berthierem – porządek pochodu nieco się 
zmienił, a to za
wskazówką Floriana. Za każdym pojazdem stanęło po czterech szwoleżerów. 
Oficerowie
francuscy, z wyjątkiem adiutantów księcia Neuchâtelu, którzy jechali przy 
drzwiach karety,
usunęli się ku kolegom spod dowództwa generała Savary.
Pozostali zaś szwoleżerowie z Mamelukami rozciągnęli się wzdłuż całej kawalkady, 
tak że
nie tylko przód zamykali i strzegli furgonów, lecz opasywali i boki, mając 
pośród siebie żołnierzy
gwardii królewskiej. Nadto jechali z karabinami wspartymi na siodle...
Szyk pochodu sprawiony został tak nieznacznie, tak błyskawicznie, że ledwie go 
spostrzec
zdołano, gdy pojazdy ruszyły już wyciągniętym kłusem.
Tak dojechano do Tolosy. Król Ferdynand chciał zarządzić odpoczynek dłuższy. 
Berthier
atoli zaoponował, przekładając, że wyruszywszy na noc, staną w południe w 
Bajonnie, gdzie
poczyniono już przygotowania na przyjęcie gości.
Ferdynand próbował się opierać, lecz marszałek nie chciał ustąpić. Poprzestano 
na krótkim
popasie przed opuszczoną dopiero co przez marszałka hosterią.
114 A l k a l a, a l k a d (hiszp. alcalde) – wójt, burmistrz, sędzia.
Ludność Tolosy zebrała się tłumnie na powitanie tyle upragnionego króla, który 
kraj
uwolnił od niecierpianego faworyta, Godoya. Deputacja miasteczka i okolicznych 
obywateli
przygotowała się do uroczystego wystąpienia. Król wszakże nie wysiadł z karocy, 
a nadto,
gdy alkala chciał do orszaku się przysunąć, spotkał się z ostrą odprawą 
szwoleżerów.
Tłum wzburzył się, szemranie rozlegać się zaczęło, wieść, że król jest uwięziony 
przez
Francuzów, przechodziła z ust do ust... Lecz adiutanci marszałka czuwali. Zanim 
iskry zapalić
zdołały umysły, orszak ruszył z kopyta ku granicy francuskiej.
W Bajonnie powitała orszak cisza popołudniowej sjesty. Żadnego przyjęcia, 
żadnego powitania.
Gdy kareta stanęła przed skromnym pałacykiem, przeznaczonym na mieszkanie
hiszpańskich gości, Ferdynand, rozdrażniony do głębi, zagadnął ostro:
– Racz zakomunikować, panie marszałku, jego cesarskiej mości, że życzeniem 
naszym jest
jak najprędzej złożyć mu osobiście nasze pozdrowienia.
– Stanie się zadość woli waszej wysokości. Nie sądzę, żeby to mogło nastąpić 
zaraz. Cesarz
mieszka za Bajonną, w zamku Marrac. Rozkazy dotąd nie nadeszły.
Ostatnie nadzieje prysły. Hiszpanie przestali się łudzić. Escoďquiz, twórca tego 
politycznego
kroku, który miał utrwalić koronę Karola IV na głowie Ferdynanda, wpadł w 
rozpacz.
Wszystkie po mistrzowsku obmyślane plany były zagrożone. Triumf nad Godoyem mógł 
się
rozbić lada chwila o jedną zmarszczkę Bonapartego. Przyjęcie, jakiego doznano, 
pozwalało
się spodziewać najgorszej przyszłości.
Florian ze szczerym zadowoleniem powitał mury Bajonny – ta służba strażnicza nie 
po
myśli mu była. Szwoleżerzy niemniej uradowani byli, że ów ponury a dziwny pochód 
skończył
się nareszcie.
W Bajonnie atoli zawiódł spodziewany wypoczynek, gdyż ledwie zdążono się 
oporządzić,
konie oczyścić, a jak towarzysze Floriana u cyrulika rany lekkie obmyć a 
przewiązać, gdy
ordynans grosmajora Delaďtre’a przybiegł z rozkazem do Dziewanowskiego, że na 
ranek dnia
następnego naznaczony został przegląd szwoleżerów pod zamkiem Marrac.
Praca gorączkowa zawrzała w koszarach. Dziewanowski z porucznikami, a w końcu 
sam
grosmajor każdą sprzączkę, każdy drobiazg żołnierski lustrowali.
Delaďtre był w doskonałym humorze. Przegląd zapowiadał się świetnie. Pochwała 
cesarska
wisiała już w powietrzu... no i bez wątpienia na to, aby spaść na głowę tego, 
który najmniej
trudów poniósł przy organizacji pułku. Dziewanowski natomiast był skwaszony, zły 
nawet. A
gdy Florian, według zwyczaju, wpadł doń na serdeczną pogawędkę, zastał pana Jana 
niezwykle
zachmurzonego.
– Coś wam, kapitanie, ten przegląd się nie uśmiecha!
– Kapitanie!... Nigdy może tak bardzo nie pragnąłbym być we własnej kompanii 
brygadierem
lub wachmistrzem jak dzisiaj... Jak sobie pomyślę o jutrze, to mi się trzewia 
łamią!...
– Dlaczego? Szwadron przecież...
– Nie o szwadron tu chodzi, lecz o Delaďtre’a!... Mam złe przeczucie i obawiam 
się, żeby
nam piwa nie nawarzył!... Zapowiadał mi, że on poprowadzi rewię!... Nie pojmuję. 
Człowiek,
który ani razu nie miał z naszym żołnierzem do czynienia... bierze się do 
komendy na cesarskim
przeglądzie!... Gotóweś przypuścić, że mnie idzie tu o wydarty zaszczyt!... Pal 
go kat!
Florian uspokajał, jak mógł, kapitana, lecz Dziewanowski był niepocieszony.
– Gdyby choć jedną, dwie musztry z Delaďtre’em odbyć – co innego! Jesteś starym, 
doświadczonym
żołnierzem, wiesz, co to za zamęt z nowym dowódcą, ile czasu potrzeba nieraz,
aby żołnierz nauczył się rozpoznawać akcent komendy. W dodatku wiesz, że 
żołnierz nasz z
francuskim jest nie bardzo!... Mówiłem o tym majorowi. Ale gdzie! Wzruszył tylko 
ramionami.
Pewny był, że chcę z nim iść o lepsze...
Szwadron według rozkazu wyciągnął się nazajutrz w pobliżu pałacu. Delaďtre z 
zadowoleniem
toczył koniem przed szwoleżerami, starając się przybrać równie imponującą 
postawę.
Upłynęła dobra godzina, zanim na ścieżce wiodącej do pałacu ukazał się orszak 
świty z
Bonapartem.
Napoleon szedł z rękoma założonymi, słuchając opowiadań Berthiera o odbytej 
podróży z
Ferdynandem.
Marszałek, skończywszy, poważył się zagadnąć:
– Sire, kiedy rozkażesz stawić się królewiczowi hiszpańskiemu?
– Nie wiem! Nie dziś i nie jutro... dowiesz się od Duroca. Po czym, zwracając 
się do generała,
wielkiego koniuszego, odezwał się, spoglądając na linię szwoleżerów:
– Durosnel!... Patrz!... Dobrze wyglądają!...
– Postawę mają świetną , sire!
– Zobaczysz zaraz resztę!...
Adiutant gwardii dał znak Delaďtre’owi. Grosmajor w pełnym galopie stanął przed 
cesarzem,
salutując szpadą.
– Trzecia kompania, trzeciego szwadronu pułku szwoleżerów polskich gwardii jego 
cesarskiej
mości!...
Bonaparte zmierzył Delaďtre’a bystrym wzrokiem.
– Ilu ludzi?
– Stu... dzie... dziesięciu! – wyjąkał grosmajor tracąc przytomność.
Napoleon spojrzał na linię szwadronu i rzucił przez zęby:
– Zełgałeś... Zaczynaj! Najpierw rozwiniętą linią! Delaďtre zawrócił konia i 
ruszył ku
szwadronowi, a odsądziwszy się na kilkanaście sążni od cesarskiego orszaku, 
zakomenderował
zdyszanym głosem:
– Fermez vos rangs!115
Szwoleżerowie stali w miejscu, spoglądając niespokojnie po sobie.
Grosmajor po raz wtóry podniósł szablę do góry i zawołał z wysiłkiem:
– Fermez vos rangs!...
Lecz tym razem słowa komendy nie doszły żołnierzy. Wiatr silny, idący ku 
nadjeżdżającemu
grosmajorowi, tłumił jego z natury cichy, piskliwy, niewyraźny głos.
Bonaparte szarpnął się gniewnie.
– Ces jeunes gens ne savent rien!116 Dosyć! Durosnel!
– Sire?...
– Weźmiesz ich pod swoją komendę! Od pierwszej musztry zaczniesz!
Napoleon odwrócił się z gniewem i poszedł do pałacu. Konfuzja była 
niepowetowana.
Delaďtre trząsł się z gniewu i w pierwszym impecie wpadł na Dziewanowskiego.
– Kapitanie!... Ładną masz kompanię!... Żołnierz nie zna rozkazów, nie ma 
pojęcia!...
– Nie, majorze!... Żołnierze znają komendę, lecz aby ją wykonać, muszą ją 
słyszeć.
– Jak pan śmiesz tak mi odpowiadać?... Wiesz, co cię może spotkać za... takie 
niedbalstwo?
Degradacja!... Jak Dautancourt mógł wypuścić tych rekrutów! Wstyd! Hańba!
Dziewanowski zaciął zęby i zbył milczeniem wymówki Delaďtre’a.
Wiadomość o niefortunnym przeglądzie dosięgła wnet Bajonny. I zaczęto odtąd 
uśmiechać
się ironicznie na widok karmazynowych wyłogów.
Delaître prawie nie pokazywał się na ulicy, udając chorobę. Dziewanowski był 
niepocieszony.
Wszyscy spodziewali się ważnych zmian, kar nawet, lecz wbrew przepowiedniom te 
nie
nadchodziły. Natomiast w koszarach zjawił się pewnego dnia generał Durosnel i 
rozpoczął
115 F e r m e z v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda 
nakazująca
żołnierzom zwarcie szeregów.
116 C e s j e u n e s g e n s n e s a v e n t r i e n ! (franc.) – Ci młodzi 
ludzie nic nie
umieją!
długie, codzienne musztry. Pierwsza, druga, trzecia szła dosyć kulawo, lecz za 
czwartą szwadron
tak dzielnie się spisał, że aż Durosnel się zadziwił.
Tego samego wieczora pluton szwoleżerów znów rozpoczął codzienną służbę w zamku
Marrac, Florian zaś został wyznaczony na ordynansa w pałacu zajmowanym przez 
króla Ferdynanda.
Położenie tego ostatniego jakby zaczęło się poprawiać. Bonaparte przyjął go 
kilkakrotnie
na posłuchaniu, rozmawiał z Escoďquizem, a choć oświadczył, że dotąd nie może 
uznać Ferdynanda
za króla, dopóki z ust Karola IV przyzwolenia nie usłyszy, atoli w orszaku 
Hiszpanów
zapanowało lepsze usposobienie.
Florian, którego służba ograniczała się na nudnym wystawaniu w antykamerze 
Ferdynanda,
był niemym świadkiem dziwnych i niezrozumiałych dlań prawie wizyt, które 
oddawały
rozmaite figury nieznane, a nie budzące powierzchownością swoją zaufania. Dziwił 
się niepomiernie
Gotartowski tej odbywającej się co dzień procesji, lecz nie mieszał się do niej, 
nie
mając żadnych w tej mierze poleceń, a będąc dla ostentacji przeznaczony do dworu 
Ferdynanda.
Służba królewska nie robiła sobie z nim ceremonii, otrzaskała się z wyprostowaną 
figurą
szwoleżera, a wiedząc oczywiście, że Gotartowski nie zna języka hiszpańskiego, 
rozprawiała
przy nim głośno. Nawet panowie ze świty tuż przy Florianie żywe prowadzili 
rozprawy.
Gotartowski wsłuchiwał się mimo woli w dźwięki obcej mowy i zaczął chwytać 
pojedyncze
wyrazy, przypominające mu żywo łacinę.
Stadnicki i Masłowski, którzy luzowali Floriana, również szybkie czynić zaczęli 
postępy.
Szczególniej pierwszy prym trzymał, ile że zaprzyjaźniwszy się z gwardzistą 
hiszpańskim,
umiejącym trochę po francusku, szerokie z nim prowadził rozprawy, zabijając 
dłużący mu się
czas. Choć dobrze im się działo na tej służbie ordynansowej, gdyż don Pedro 
Labrador, pełniący
urząd marszałka dworu Ferdynanda, sute wydawać kazał szwoleżerom poczęstunki,
czym szczególniej ujął sobie Stadnickiego.
– Florek, psiakość – zwierzał się z tego powodu wachmistrz. – Mów sobie, co 
chcesz, a te
Hiszpany to honorowy lud!... A taki ci dworski, że aż człeka chwyta, psia... 
Niby kuchnię
gorszą mają od piwnicy... Bo ta baranina i ta ich oliwa już mnie dławi. Chrzanu 
ani poświeć,
soli skąpo, przaśne jadło, ckliwe zgoła... lecz dla gardła święto nie lada. Te 
ich petercymenty,
małmazje czy po ichniemu malagi zgoła błogością cię smarują... Grzeczni ludzie, 
aż mi żal,
żeśmy tamtym czterem karku nadkręcili w drodze. Francuzów ci nienawidzą 
okrutnie... ale
cóż, my też nie Francuzy!...
– Ba, jak dla nich, to i Francuzy!...
– Pewnie!... Lecz tych czarnych diabłów lubię, choć przysiągłbym, że tam coś 
knują nieczystego
– Co mówisz?
– Trzech groszy bym za to nie dał. Niedalej jak wczoraj nad wieczorem – ty byłeś 
na służbie...
ja stoję sobie za węgłem, no i gapię się bezmyślnie... aż tu od bramy 
hiszpańskiej wlecze
się jeden o kiju... Myślałbyś, włóczęga, nędzarz oberwany. wytarty, i staje 
przed podjazdem...
Gwardzista oburknął go, lecz naraz wyprostował się drągal i wpuścił nicponia 
wprost do pałacu...
Splunąłem! Nie lubię, do licha, takich komedii!... I powiadam ci, że to nie 
pierwszy
raz.
Floriana uderzyło opowiadanie Stadnickiego, bo potwierdzało w zupełności jego 
własne
spostrzeżenia. Przy sposobności wspomniał o tym Dziewanowskiemu. Kapitan się 
zasępił i
rzekł niechętnie:
– Już mi się ta cała awantura hiszpańska nie podoba od dawna. Na dworze 
cesarskim szepcą
na dobre... że korona hiszpańska ma się dostać Muratowi, który już się podobno 
zainstalował
w Madrycie. Hiszpanie się burzą i o zbrojnym oporze myślą. Nie w smak im ten 
najazd!...
To ci powiadam, martwi mnie! Sam nie wiem... co z tym zrobić!... Czekaj! Toć 
wczoraj przy-
był Dezydery Chłapowski, który mianowany został własnym jego cesarskiej mości 
ordynansem.
Temu rzecz wyłożę...
Dziewanowski udał się zaraz do Chłapowskiego; rezultatem widzenia się był 
rozkaz, aby
Stadnickiemu wachmistrzowi dodać jeszcze czterech szwoleżerów i zalecić w razie 
zauważenia
czegoś podejrzanego użycie siły i zaalarmowanie załogi.
Wachmistrzowi rozkaz ten popsuł humor.
– Florek! – zwrócił się Stadnicki z prośbą do Gotartowskiego. – Ratuj, bo się 
załamię. Na
takich sztuczkach się nie znam i nie lubię... Bić, to bić, ale tu trzeba zimnej 
rozwagi! Radź,
przyjacielu, bo mię te Hiszpany w pole wyprowadzą!...
Florian przyrzekł pomoc, lecz Stadnicki nie był wcale tak niezaradnym, za 
jakiego się wydawał.
W dwa dni później, gdy Florian czekał z Norwiłłem, aby zluzować Masłowskiego i 
Kasarka,
niespodziewanie nadszedł Stadnicki, który powinien był zajmować pierwszy 
posterunek w
antykamerze królewskiej.
Florian zaniepokoił się opuszczeniem warty.
– Wachmistrzu! Co wy? Tutaj? A tam?...
Stadnicki przewrócił znacząco oczyma i zatoczył się bezwładnie.
– Florek! – bełkotał. – Psyt! Ani... mrumru... psiakość!... Mal..aaaga... 
psia... porządny caballero
117... Don Husto de Ibare... avaro118!... Drugi także, marcypan... Pal... 
fex!!...
– Panie Józefie! Na litość... toć spiliście się!...
– Ja?... Nie!... To... mal... aaaga... psia!...
– Chodźcie stąd, na miły Bóg... Żeby was kto nie zobaczył... Gotartowski skinął 
na Kasarka
i zaciągnął Stadnickiego do pobliskiej austerii nad Adurem, tam w izdebce na 
ławie go
ułożył.
Stadnicki opierał się i bełkotał z uporem:
– Florek, odczep się! Tobie się zdaje, że ja jestem pijany! Nie! To mal... 
aaaga!... Porządni
Hiszpanie!... Mają drzwiczki z antykamery do ogrodu!... Niech sobie mają!... 
Chodzą rozmaici...
niech chodzą, na zdrowie!... Ja nie jestem Francuzem!... Mal... aaaga!... Daj 
gęby, Florek!
Tobie się zdaje! Cha, cha! Czekaj!... Wracam na służbę! Służba!
Gotartowski z Kasarkiem zaczął układać Stadnickiego do snu, a chcąc mu ulżyć, 
rozpiął
wachmistrzowi wysoki a niewygodny kołnierz mundura... w tejże chwili pęk 
papierów wysunął
się z zanadrza.
Wachmistrz uśmiechnął się wpółprzytomnie.
– Widzisz, Florek... i ten!!! Stadnicki, uważasz... co mal... aaaga – to mal... 
aaaga... a co
papiery, to papiery... Uważasz! Oni porządni i ja porządny – a papiery 
służba!... Caballero... a
su saluted de usted!119 Po naszemu... w wasze ręce! Mal... aaaga!
Wachmistrza trunki na dobre rozmarzać zaczęły. Florian powierzył go opiece 
właściciela
gospody, a sam podążył zająć opuszczone przez Stadnickiego stanowisko, Kasarkowi 
zalecając
objęcie dozoru nad zmianą posterunków.
W antykamerze królewskiej zastał Gotartowski tylko Masłowskiego, który z 
gorączkową
niecierpliwością przyjął Floriana.
– Jesteś nareszcie! Mało się nie skręcę... Widziałeś Stadnickiego... upoili go. 
Mniejsza, żeby
tylko nie doniosło się do kwatery!... Ale słuchaj, tu, w pałacu, coś się dzieje, 
czego pojąć
nie mogę... Jacyś ludzie się zakradli... Teraz tam, w pokojach królewskich, 
zebrali się wszyscy
prawie... Oficerowie gwardii przybrani jak do pochodu. Rzecz dla mnie niepojęta, 
bo
przysięgnę ci, stojąc w głównym wejściu, nikt tu dzisiaj, prócz zwykłych osób, 
nie wchodził i
117 C a b a l l e r o (hiszp.) – kawaler, rycerz.
118 A v a r o (hiszp.) – skąpiec.
119 A s u s a l u t e d d e u s t e d ! (hiszp.) – Pańskie zdrowie!
nie wychodził. Tymczasem przed chwilą, gdy pokojowiec uchylił niebacznie drzwi, 
dojrzałem
kilka obcych zupełnie twarzy! Rękę dam uciąć, że tu coś się knuje! Ba!... Już 
mnie dwa
razy ciągnęli na poczęstunek... do tej tu izdebki. Co robić?...
– Nie przypuszczasz, że mogą mieć drugie, boczne jakieś wejścia?
– Jestem tego pewny nawet...
– Stadnicki coś bełkotał o tym. Ale teraz z nim się dogadać nie można!... 
Czekaj, miał przy
sobie jakieś papiery. Widzisz, lecz kto je tam zrozumie, po hiszpańsku pisane...
– Masz papiery?... Musiał je stary urwis im zabrać... Przed chwilą jeszcze ich 
tu szukali!...
Florian zamyślił się, a po chwili rzekł:
– Gra tu się zaczyna nie lada! Zmierzch zapada... Nie ruszaj się stąd. Pójdę do 
kapitana i
powrócę natychmiast. Na wszelki wypadek trzeba będzie sprowadzić kilku naszych 
zuchów.
Gotartowski pobiegł szybko do Dziewanowskiego, oddał mu papiery, wyrażając swe 
obawy.
Kapitan nie zdawał się podzielać niepokoju Gotartowskiego i, ledwie ulegając 
jego naprzykrzaniem,
pozwolił mu zabrać pluton „dwóch drzew”, prosząc, aby możliwie szybko
wrócił do koszar z uwagi na ludzi... Papiery zaś przyrzekł wieczorem oddać 
Chłapowskiemu
lub Laplace’owi, aby je tam rozpatrzyli.
Florian udał się do koszar, zebrał Jaworskich i Grabowskich i, omijając główne 
ulice, poprowadził
ich zaułkami na tyły pałacu królewskiego.
Tam, natrafiwszy na otoczony niskim parkanem ogród, rozstawił ich, zalecając 
surowo,
aby każdego, kto by chciał wydostać się z ogrodu, zatrzymano bezwzględnie.
Tak się sprawiwszy, sam poszedł do głównego wejścia, aby zluzować nareszcie 
Masłowskiego.
Jakież atoli było zdziwienie Floriana, gdy wszedłszy do przedpokoju 
królewskiego, nie zastał
towarzysza.
Gotartowski się przeraził. Czyżby było podobieństwem, aby i ten dał się upoić 
czy lekkomyślnie
porzucić stanowisko, a przecież za to spotkać go mogła ciężka 
odpowiedzialność...
Florian machinalnie jął się rozglądać po słabo oświetlonej antykamerze, lecz nie 
było w niej
żywej duszy. Nawet gwardzista hiszpański, stojący przez całą noc przy drzwiach 
wchodowych,
nie przybył jeszcze.
Florianowi przyszło na myśl, że może Masłowski poszedł do sąsiedniej austerii, 
gdzie Kasarek
z Norwiłłem siedzieli przy Stadnickim, i w tym celu skierował się spiesznie ku
drzwiom, aby ich z gospody wyciągnąć. Zaledwie jednak postąpił kilka kroków 
naprzód, gdy
drzwi, prowadzące do królewskich pokoi, otworzyły się szybko.
Florian ujrzał przed sobą ciemną, ściągniętą twarz oficera gwardii, Palafoxa.
– Hej! Mości brygadierze! – zaczął ostro ten ostatni łamaną francuszczyzną. – 
Jakieś nieporządki
między was się zakradły! Przed chwilą potrzebny był ktoś dla odniesienia 
papierów
panu marszałkowi dworu... żadnego z was nie było. Nie wiem, czy to się zgadza z 
waszą instrukcją!...
Gotartowski zmieszał się.
– Kapitanie! – rzekł. – Szwoleżer, który tu stał, musiał być wezwany. Nie 
podobna mi nic
innego przypuścić.
– To się pokaże! Dowiemy się, Jakie was przepisy obowiązują! Tymczasem 
odniesiesz te
oto papiery do zamku Marrac i doręczysz je służbowemu oficerowi...
– Według rozkazu!...
Florian wyszedł z ciężkim sercem, czując, że nowa burza zawisła nad szwadronem. 
Mijając
gospodę, wstąpił był, aby upomnieć Masłowskiego, a przynajmniej Kasarka z 
Norwiłłem
napędzić, lecz ku wielkiemu zdziwieniu, prócz pogrążonego we śnie Stadnickiego i 
kiwającego
się nad nim gospodarza, w gospodzie żadnego ze szwoleżerów nie było.
Właściciel austerii zaś zapewnił, że zaraz po oddaleniu się Gotartowskiego 
szwoleżerowie
wyszli do pałacu i dotąd nie wrócili.
Florian przeraził się tym oświadczeniem. Oczywiście koledzy pozwolili sobie na 
jakąś
lekkomyślność, mogącą pociągnąć wprost zgubne następstwa dla nich i całego 
pułku.
Gotartowski, chcąc ratować zagrożoną sytuację, podążył za pałac, gdzie był wartę 
rozstawił,
aby którego z Jaworskich postawić tymczasem dla niepoznaki w antykamerze. Lecz 
tam,
skoro się zbliżył do pierwszego z brzegu towarzysza, ten jął mu dawać znaki 
tajemnicze, a w
końcu ujął za rękę i poprowadził ku trzem Grabowskim, przyglądającym się pilnie 
przez
szczelinę parkanu, co się w ogrodzie królewskim dzieje.
Florian, zniecierpliwiony tym dziwnym zachowaniem się kolegi, zagadnął oschle:
– Cóż wy tu widzicie osobliwego, miast służby pilnować?
– Brygadierze! – szepnął wystraszony Jaworski. – Ani słowa! Patrz!
Florian przysunął głowę do parkanu i wzrok wytężył. Wśród mroków zapadających 
ujrzał
pięciu uzbrojonych ludzi, opatrujących karetę dworską i zaprzęgających 
pośpiesznie konie...
W głębi gromadka mężczyzn, ubrana po podróżnemu, przypatrywała się tym 
przygotowaniom.
Pośród gromadki Florian dostrzegł nachmurzoną twarz króla i chude, żółte oblicze
Escoďquiza.
Florian, stropiony tą sceną, chciał coś rzec, lecz Jaworski odciągnął go na bok 
i na końcu
małej, wąskiej uliczki wskazał mu kawalkadę jeźdźców.
– Widzisz, tamci czekają!... Radź, co robić?
Władza jego nie sięgała jednak tak daleko, aby samowolnie na krok jakiś się 
ważyć. Bo
nawet gdyby król chciał wyciągnąć z pałacu... nie miał rozkazu zatrzymania go... 
Ta rzecz
należała do komendanta strzegącego bram i przejazdów Bajonny. Jednakże te nocne 
szykowania
wydały mu się podejrzanymi.
Nie namyślając się dłużej, skinął na dwóch Grabowskich, aby szli za nim, i 
przesadziwszy
parkan, zapuścił się w zarośla do ogrodu, chcąc możliwie jak najbliżej podejść 
do karety.
Zaledwie jednak kilka kroków zrobił naprzód, jeden z Grabowskich, sunący obok 
Floriana,
potknął się i upadł.
– Na miłość Boską! Uważaj, bo nas spostrzegą! – upominał Gotartowski.
– Brygadierze! – mruknął Grabowski. – Tu ktoś leży.
Florian pochylił się i natrafił na leżące bezwładnie a jakby skręcone ciało. 
Grabowscy
unieśli je pod parkan, kędy na wolnej od zarośli przestrzeni padały promienie 
księżyca.
Gotartowski nachylił się nad ciałem. Był to Masłowski, skrępowany powrozami z 
głową
szczelnie owiniętą w płachty i ustami zakneblowanymi. Grabowscy uwolnili szybko 
towarzysza
z więzów i napoili winem z żołnierskiej manierki.
Masłowski odetchnął ciężko.
– Ratujcie... zdrada!... Zamach na cesarza... słyszysz!... Dziś mają napaść... W 
Bajonnie
pożar.
– Mów wyraźniej... przez litość!... Majaczysz!
Masłowski potrząsnął głową.
– Nie! – jęknął z wysiłkiem. – Patrz, co ze mną! Norwiłł raniony, Kasarek! 
Chwili nie trać,
zaklinam cię!
Masłowski omdlał. Florian przestał się wahać. Pluton cały wprowadził do ogrodu i 
uformował
łańcuch, gotowy wystąpić na każde skinienie. Jednego zaś z Grabowskich wysłał do
koszar dla zaalarmowania porucznika Krzyżanowskiego, a dwóm Jaworskim nakazał 
trzymać
wartę przed pałacem od strony głównego podjazdu.
Gdy przygotowania te zostały ukończone, Florian wysunął się śmiało z zarośli i 
jął podchodzić
do karety. Kilkunastu ludzi czyniło ostatnie przygotowania do odjazdu. Z pałacu 
wynoszono
pośpiesznie puzderka i skrzynki, lokowano je pod siedzeniem i przytraczano w 
tyle
między kołami. Król z Escoďquizem, ministrem i książętami stał na uboczu i 
przyglądał się
przygotowaniom.
Florian zastanawiał się jeszcze, co mu czynić wypada, i namyślał się, czy nie 
lepiej będzie
czekać rozkazów, które od porucznika nadejść muszą, gdy nagle zadrżał z 
przerażenia. Oto
spoza karety wysunęło się naraz dwóch oficerów pułku strzelców gwardii 
cesarskiej.
Więc to, co się tu działo, było za wiadomością cesarza.
Gotartowski otrząsnął się, mrowie go przeszło na myśl, co by go spotkać mogło za 
zbytnią
gorliwość. Florian cofnął się pośpiesznie ku oparkanieniu, zamierzając co tchu 
ściągnąć placówki,
byle uniknąć zajścia z oficerami francuskimi.
Lecz było już za późno. Z zarośli, w które miał zamiar skręcić Florian, wyszedł 
trzeci oficer
strzelców francuskich i rzucił ostro po hiszpańsku:
– Kto tu?
Gotartowski zmieszał się. Nogi pod nim się ugięły. Awantura była nieunikniona, i 
to... z
oficerem gidów!...
– Odpowiadaj natychmiast! – groził oficer, lecz tym razem już po francusku.
– Brygadier szwoleżerów gwardii jego cesarskiej mości!
– Co tu robisz? Jak śmiesz? – zgromił oficer podchodząc do Floriana.
– Kapitanie! – jąkał Gotartowski rozpoznawszy już szlify.
– Jesteś aresztowany! Wytłumaczysz się z tego nocnego zakradania się...
– Według rozkazu! – odrzekł ponuro Gotartowski.
Oficer klasnął w dłonie. Z zarośli wychyliły się dwie ciemne postacie i, zanim 
Gotartowski
zdołał zdać sobie sprawę z tego, co się dzieje, rzuciły się na niego i jęły go 
krępować.
Florian, przytomnością oficera zbity z tropu, nawet się nie bronił, gdy jednak 
wiązano mu
ręce, szarpnął się, a mając nogi skrępowane, zatoczył się ku oficerowi.
Kapitan zaklął z cicha i zawołał na zbirów po hiszpańsku:
– Trzymać mi tego psa francuskiego!
Gotartowski rzucił wzrokiem na oficera i teraz dopiero w świetle księżyca poznał 
w nim
Palafoxa.
Zbirowie zdołali go już dosięgnąć, usiłując mu głowę workiem okręcić. Florian 
zaczął się
bronić rozpaczliwie, a uwolniwszy się na chwilę z dławiących go rąk – huknął 
gwałtownie:
– Do mnie, towarzysze! Na pomoc!...
– Skończyć z nim! Dalej! – komenderował oficer.
Zbir wyciągnął nóż. Równocześnie prawie zakołysały się zarośla – zwarte koło 
szwoleżerów
otoczyło polanę. Palafox dobył szpady, zbirowie odstąpili Floriana.
Szwoleżerowie, widząc mundur oficera francuskiego, stanęli jak wryci. Palafox 
zrozumiał
niepewność żołnierzy i cofnął się w tył, chcąc się wydostać za łańcuch, lecz 
Gotartowski rozkazał
krótko:
– Brać ich! Zdrada!
Szwoleżerowie rzucili się na Hiszpanów. Florian, uwolniony z więzów, objął 
dowództwo.
Czterech ludzi odkomenderował dla strzeżenia obezwładnionych więźniów, a sam z 
pozostałą
częścią plutonu, uformowawszy półkole, zbliżał się do karety.
Wtem tuż za oparkanieniem ogrodu buchnął snop ognia ponad dachem drewnianej 
lepianki
i szeroką łuną rozlał się na niebie.
Radosny okrzyk około karety powitał łunę. Konie ruszyły naprzód.
Florian wahał się. Dookoła karety widać było jeźdźców w mundurach francuskich
Kareta zmierzała wprost alejami ogrodu ku miejscu, gdzie szwoleżerowie 
pokazywali Florianowi
ruchomy parkan. Gotartowski nie namyślał się dłużej.
– Baczność! – zakomenderował szeptem. – Broń opatrzyć!...
A gdy kareta zaczęła najeżdżać na łańcuchy, zawołał groźnie:
– Stój, kto idzie?!...
Na głos ten dokoła karety wszczął się popłoch. Jadący na czele oficer ściągnął 
konia.
– Do mnie, żołnierze! – huknął wyciągając pałasz. – Kto śmie nam zastępować 
drogę?...
Florian chciał odpowiedzieć, lecz oficer ciął go po ramieniu. Pałasz atoli 
rozpłatał mu zaledwie
rzemień od przewieszonego patrontasza. Równocześnie prawie padło sześć strzałów.
Jeden z Grabowskich zatoczył się brocząc krwią. Szwoleżerowie podnieśli 
karabiny.
– Mierz w konie! – komenderował Florian. – Pal! Nabijaj! Cel!...
Trzy salwy jedna po drugiej rozległy się w ogrodzie. Dwa konie u karety padły na 
miejscu,
cztery pod jeźdźcami, ranione, wspinały się i mieszały szyk orszaku...
– Zdrada, zdrada! – dały się słyszeć nawoływania Hiszpanów.
– Poddajcie się! – wołali szwoleżerzy.
– Nacieraj! Za mną! – komenderował oficer prowadzący kawalkadę.
Hiszpanie skupili się i sunęli ku szwoleżerom.
Gdy wtem wśród ciszy nocnej rozległy się tuż za ogrodem bębny piechoty 
francuskiej.
Hiszpanie się cofnęli. Z karety wyskoczyło kilka ciemnych postaci i rzuciło się 
ku pałacowi.
W ślad za nimi jeźdźcy jęli porzucać swe konie i na przełaj uciekać ku pokojom 
królewskim.
Zanim szwoleżerowie się spostrzegli, przed nimi była już tylko próżna kareta i 
kilkanaście
rozbieganych lub powalonych na ziemię koni.
Gdy się to działo, w zamku Marrac zgoła inna rozegrała się scena.
Dziewanowski, otrzymawszy od Floriana papiery, zaledwie nad wieczorem wybrał się 
z
nimi do zamku, chcąc równocześnie, jak to miał w zwyczaju, naocznie przekonać 
się, czy w
plutonie pełniącym służbę przy cesarzu wszystko jest w porządku.
Na odwachu zamkowym zastał Dziewanowski Niegolewskiego, siedzącego razem z drugą
zmianą szwoleżerów i gawędzącego z nimi. Kapitan jął pytać o Chłapowskiego, lecz 
Niegolewski
zapewnił go, że Chłapowski jest w tej chwili na służbie i że pewno wówczas 
będzie
wolny, gdy cesarstwo przejdą do swoich sypialni; teraz bowiem Duroc ma swój 
raport dzienny,
po którym jeszcze cesarz zwykł był pracować przez czas pewien. Dziewanowski, 
znając
zwyczaje dworu, rozumiał, że mowy nie było, aby przed północą można widzieć 
Chłapowskiego.
Papiery zaś doręczone nie wydawały mu się dość ważne, aby docierać do pokojów 
cesarskich
i wszczynać alarm. A że kapitana Laplace’a nie było także, gdyż ten oddalił się 
właśnie
do Bajonny razem z marszałkiem Berthierem, więc Dziewanowski po namyśle oddał 
papiery
Niegolewskiemu, prosząc, aby je Chłapowskiemu doręczył i, udzieliwszy mu 
objaśnień, jaką
drogą te papiery rąk jego doszły, zawrócił z powrotem ku Bajonnie.
Zaledwie atoli Dziewanowski się oddalił, gdy na odwach wpadł jak wicher 
Chłapowski.
– Dowodzący wartą?
– Porucznik drugiej klasy, Jędrzej Niegolewski, panie adiutancie!
– Wysłać natychmiast szwoleżera do Bajonny, do komendanta, aby dwóch kurierów 
było
gotowych! Dalej! Co koń wyskoczy!...
– Według rozkazu! Szwoleżer Michałowski na koń!...
– Gdy kurierzy nadjadą, dasz mi znać, poruczniku!
– Wedle rozkazu! Chłapowski zawrócił spiesznie.
– Panie adiutancie! Mam papiery do wręczenia.
– Co za papiery?!
Niegolewski powtórzył słowa Dziewanowskiego.
Chłapowski wziął niechętnie papiery.
– Dzieciństwa jakieś! No, zobaczymy!... Kurierów natychmiast zaraportować.
Chłapowski powrócił spiesznie na stanowisko swoje w komnacie poprzedzającej 
gabinet
cesarski.
Porucznik grenadierów gwardii, Villeneuve, który chwilowo pełnił obowiązki 
drugiego
oficera ordynansu, powitał Chłapowskiego szeptem:
– Latasz, kolego, jak fryga!
– Zdaje się koledze, że za prędko! No, ręczę ci, że zanim żołnierz zdąży dopaść 
do Bajonny,
najjaśniejszy pan już zapyta, dlaczego jeszcze nie ma kurierów.
– Już to noc będzie dzisiaj ciężka!
– Z czego to wnosisz, kolego?
– Najjaśniejszy pan zasiadł do przeglądania papierów i podpisywania...
– A co to, kolego, masz w ręku?
– Sam nie wiem! Jakieś papiery hiszpańskie. Odebrane czy znalezione pod pałacem 
Ferdynanda!
Objaw gorliwości! Nie wiem, co z nimi zrobić. Obawiam się, czy niezbyt błahe 
te...
papiery.
– Pozwól, kolego, niech obejrzę...
– Znasz hiszpański?
– O tyle, że rozumiem.
Villeneuve jął niedbale przewracać papiery, naraz drgnął i porwał się z miejsca.
– Kolego! – rzekł szybko. – Nie pojmuję! Własnym oczom nie wierzę!...
– Co takiego, co? – pytał gorączkowo Chłapowski.
– Rozkaz do junty120 madryckiej... wzywający ją do zbrojnego oporu!... Manifest 
do wojska!
Do ludu!... Spisek... spisek na życie najjaśniejszego pana! Kolego, chwili nie 
ma do stracenia...
Natychmiast zaraportuj.
– Do gabinetu cesarskiego? Czy nie za śmiało?...
– Idź natychmiast!... A nie, to ja pójdę! Każda sekunda tu decyduje!...
Chłapowski, podniecony wzburzeniem Villeneuve’a, odebrał papiery i poszedł do 
drzwi
gabinetu cesarskiego, lecz zanim zdążył ująć za klamkę, te otwarły się 
gwałtownie, stanął w
nich Bonaparte.
Oficerowie wyprostowali się.
– Kurierzy gotowi? – spytał ostro Napoleon.
– Natychmiast będą, według rozkazu, najjaśniejszy panie!...
– Powinni już być. Jak staną, dać mi natychmiast znać!...
– Według rozkazu, najjaśniejszy panie! – odpowiedzieli raźno oficerowie.
Bonaparte odwrócił się. Chłapowski postąpił naprzód.
– Najjaśniejszy panie!...
– Co takiego?
– Doręczono mi papiery, przejęte wypadkowo w pałacu jego królewskiej mości.
Napoleon skrzywił się pogardliwie.
– Oddasz je jutro marszałkowi dworu.
– Najjaśniejszy panie... papiery bardzo ważne...
– Powiedziałem!...
– Najjaśniejszy panie...
– Jak śmiesz?
– Tu o życie waszej cesarskiej mości idzie!...
– Oszalałeś?!...
– Manifesty do junty, do wojska!...
Napoleon odebrał niecierpliwie papiery z rąk Chłapowskiego i wyszedł. Rustan 
drzwi za
cesarzem zatrzasnął.
Chłapowski po wyjściu Bonapartego spojrzał przerażony na Villeneuve’a.
120 J u n t a (hiszp.) – dosłownie: związek; nazwa organów rządowych, 
organizacji i
związków społeczno-politycznych w Hiszpanii, Portugalii i w krajach Ameryki 
Południowej.
– Kolego, na miłość Boską!... Czy aby nie pomyliliście się... Jeżeli słowa wasze 
się nie
sprawdzą...
– Bądź, kolego, spokojny!... I popraw raczej szablę i opatrz pistolety... mogą 
nam być dziś
potrzebne!...
Chłapowski spojrzał niedowierzająco na Villeneuve’a, lecz naraz drzwi gabinetu 
cesarskiego
rozwarły się po raz drugi, szybciej, gwałtowniej.
– Rustan! – dał się słyszeć stalowy głos Bonapartego. – Szpadę i pistolety!...
Mameluk spełnił rozkaz w mgnieniu oka.
– Duroc! Alarmuj odwach!
Wielki marszałek ruszył naprzód. Napoleon rzucił okiem na oficerów.
– Panowie, za mną!
Przed pałacem rozległ się wystrzał karabinowy – a tuż w ślad za nim gwałtowne, 
chrapliwe
dźwięki trąbki.
Pluton Niegolewskiego zerwał się na równe nogi, dosiadł stojących w pogotowiu 
koni i
sunął galopem przed ganek.
Bonaparte spojrzał ku szwoleżerom z zadowoleniem.
– Ilu was jest?
– Pluton, najjaśniejszy panie!..
– Karabiny nabite?
– Nie mamy nabojów!... Po ostatniej rewii inspekcja wstrzymała wydawanie!...
– Słyszysz, Duroc?... A czymże wy mnie bronić będziecie?
– Wasza cesarska mość! – rzekł z zapałem Niegolewski. – Mamy szable... Po 
naszych trupach
droga do ciebie, najjaśniejszy panie!...
– Gdzie reszta warty, Duroc?
Marszałek chciał odpowiedzieć, lecz naraz zza węgła zamku wysunął się oddział 
grenadierów.
– Do pioruna! Stare wąsy grenadierskie, ładnie się spisujecie!... Patrzcie, ta 
garść dzieciuchów
od kwadransa zdążyła zebrać się na alarm, a wy?...
– Sire... – próbował odezwać się oficer dowodzący.
– Milcz!... Przez miesiąc nie włoży z was żaden wielkiego munduru!
Szeregi żołnierzy zaległa cisza grobowa. Bonaparte wydał rozkazy Durocowi. 
Mamelucy
pałacowi rozniecili pochodnie. Grenadierzy podzieli się na małe oddziały i 
rozpoczęli obchód
zamku. Szwoleżerowie stali przed gankiem, czekając dalszych rozkazów.
Napoleon przechadzał się niespokojny, wzburzony, poglądając ku Bajonnie. Naraz 
na
skraju miasta ukazały się płomienie, w ślad za nimi w trzech innych punktach 
również buchnęły
ogniste języki.
Bonaparte wskazał je Durocowi.
– Widzisz je. Piekielny pomysł... Ferdynand podpalił własną koronę!...
– Sire, nie każesz zaalarmować załogi?
– Po co? Tam przecież jest Berthier, a ten ma obowiązek wiedzieć, co się wokoło 
niego
dzieje.
Berthier atoli nic nie wiedział – w godzinę ledwie po zaalarmowaniu odwachu 
cesarskiego
stawił się w zamku Marrac z wieścią, że król Ferdynand usiłował wymknąć się z 
Bajonny, ale
czujność jego przeszkodziła zamiarom.
Bonaparte z ironicznym uśmiechem wysłuchał raportu ministra wojny.
– Mości marszałku! Dosyć nowin jak na generała, za mało jak na ministra. Fouché 
by tego
błędu nie popełnił. Przyjechałby może później, lecz wiedziałby o wszystkim. 
Gdyby papiery,
które rąk moich doszły przypadkiem, trafiły tam, dokąd były adresowane... twój 
garnizon nie
wytrzymałby napadu guerillów121, a ja może musiałbym układy prowadzić w 
Hiszpanii jako
więzień...
– Sire! – jąkał zmieszany Berthier. – Któż by się ważył?...
– Masz tu papiery! Dowiedz się!... Od dziś warty rozciągniesz około Ferdynanda, 
wezwiesz
do mnie Fouchégo i dwa pułki strzelców.
Za czym Bonaparte zwrócił się do szwoleżerów:
– Cóż wy, dzieciaki, umiecie już musztrę?
– Tak jest, najjaśniejszy panie! – odparł raźno Niegolewski.
– Tak mówisz! – ozwał się z niedowierzającym uśmiechem Napoleon i, postąpiwszy 
naprzód,
zakomenderował znienacka:
– Faites ouvrir vos rangs!122
Niegolewski w lot zrozumiał pułapkę... Gdyby był w tej samej formie powtórzył 
rozkaz,
wówczas pierwszy szereg musiałby najechać na cesarza. Więc Niegolewski ściągnął 
gwałtownie
konia i rozkazał ostro:
– En arričre!123
A gdy pluton odsunął się o kilka sążni od Bonapartego, dopiero huknął żwawo:
– Ouvrez vos rangs!124 ...
Szwoleżerowie wykonali ruch ani na włos nie chybiając. Bonaparte przeszedł się z 
zadowoleniem,
kazał następnie zwinąć linię i na odwach zawrócić.
W pół godziny służba cesarska zaczęła znosić kosze z winem i półmiski z 
potrawami a
frykasami do kordegardy szwoleżerów.
– L’empereur vous envoie!125 – objaśnił furier cesarski.
Żołnierze wybuchem serdecznej radości przyjęli ten dowód szczególniejszej łaski.
Z ław złożono na poczekaniu stoły, wezwano do kompanii strapionych grenadierów 
francuskich,
a gdy jeszcze jadła i napoju nie ubywało, Niegolewski pchnął posyłkę do 
Dziewanowskiego
i Krzyżanowskiego, aby z resztą wolnych szwoleżerów przybywali.
Florian zaś, gdy się znalazł z plutonem „dwóch drzew” przed opustoszałą karetą i 
porzuconymi
końmi – bez namysłu cofnął się, rozumiejąc, że pościg w pałacu nie do niego 
należał i
że tam władza jego chwilowo ustać musiała, tym bardziej że z drugiej strony 
słyszał odgłos
nadchodzącego wojska.
Cofnął więc pośpiesznie żołnierzy ku parkanowi, a sam chciał wracać na swoje 
miejsce do
antykamery, lecz wtem przypomniał sobie o więźniach i skierował się ku polance w 
zaroślach.
Tu czekała go niemiła niespodzianka.
Oto szwoleżerowie, pozostawieni dla strzeżenia więźniów – rozumiejąc, że ci, 
przywdziawszy
mundury francuskie, wyrządzili im także obelgę – nie tylko że poobdzierali z 
nich
szlify, obszlegi i akselbanty, lecz po obcięciu pół u zielonych fraków 
gwardyjskich, jęli wymierzać
Hiszpanom sprawiedliwość.
Już dwóch żołnierzy hiszpańskich leżało rozciągniętych na ziemi, chłodząc na 
wietrze
mocno wytatarowane skóry. Szwoleżerowie zabierali się właśnie do Palafoxa, gdy 
zaszedł ich
tu Florian.
121 G u e r i l l o w i e (hiszp. guerilla – wojenka) – partyzanci hiszpańscy 
walczący przeciwko
Napoleonowi.
122 F a i t e s o u v r i r v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej 
kawalerii komenda
nakazująca oficerom uformowanie żołnierzy w luźny szyk.
123 E n a r r i č r e ! (franc.) – W tył!
124 O u v r e z v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda 
nakazująca
żołnierzom luźny szyk.
125 L’e m p e r e u r v o u s e n v o i e ! (franc.) – Cesarz wam przysyła!
– Co wy tu robicie?
– Nic, brygadierze! – odrzekł spokojnie jeden z Jaworskich. – Smarowanie 
nicponiom wyprawiamy,
aby uczciwych mundurów szaserskich do sztuczek nie używali!...
– Puśćcie mi natychmiast tego oficera! Nie do was sąd należy! Wstydźcie się 
wywierać
dziką złość nad bezbronnym...
– No, przecież nic by im się nie stało – mruknął najstarszy z Grabowskich – a co 
imć oficera,
żeśmy uszanowali, bo przecież na połciach z fraków leży!
– Dosyć, nie ma rozpraw... Wstań, panie oficerze!... Palafox, uwolniony z 
więzów, podniósł
się i spojrzał z wdzięcznością na Floriana, a potem zagadnął ponuro:
– Co zamierzasz ze mną uczynić?
– Odprowadzić na odwach.
– Pozwól mi odejść do pałacu.
– Nie, kawalerze. Naprzód odpowiesz mi, gdzie są nasi dwaj towarzysze?
– Słowem ci ręczę, że są nietknięci. Patrz, tam na lewo znajdziesz ich w 
zaroślach.
Florian skinął na szwoleżerów, aby pośpieszyli ich uwolnić co prędzej. Na 
polance Gotartowski
sam został z Palafoxem, mając w pobliżu powiązanych gwardzistów hiszpańskich.
– Brygadierze! – zaczął po małej pauzie Palafox. – Wiesz, co ocaliło twoich 
żołnierzy od
śmierci?
– Chcesz mi, kawalerze, dać poznać swoją wspaniałomyślność?...
– Mylisz się! – rzekł oschle Palafox. – O tym nie ma mowy! Ocaliło ich to, że 
nie są Francuzami!...
Ich ocaliło, a nas, jeżeli chcesz wiedzieć, zgubiło!...
– Nie rozumiem tych względów waszych dla nas ani tym mniej nienawiści ku 
Francuzom.
Cóż złego wam uczynili?
– Co złego? Pytasz się! – wybuchnął z głuchym gniewem Hiszpan. – Kto podstępem 
ziemię
naszą naszedł, kto od lat tylu łudził nas przymierzem, wybierał żołnierza, 
wciągał w wojny...
a w końcu, udając sojusznika, wprowadził armię i zalał nas wojskiem? Kto więzi 
naszego
króla?
– Ilekroć będziemy mogli przeszkodzić zdradzie, tylekroć...
– Zdradzie?... Ty nazywasz to zdradą?!... Patrz... Król nasz został wszak tu 
jako przyjaciel
przyzwany, a teraz jest waszym więźniem, nie wolno mu nawet na miasto wyjść bez 
zezwolenia
marszałka!... Otóż pamiętaj, że ja dumny jestem z tej zdrady, jak ją nazwałeś 
przed
chwilą, i tak zdradzać gotów jestem zawsze!...
– Nie spieram się, kawalerze! Choć inne mną rządzą sympatie i uczucia – chętnie 
mu przyznaję
słuszność w jego wyobrażeniu, jeno niepojęte mi jest to wielkie przywiązanie do 
waszego
króla czy wybrańca narodu, jako powiedziałeś!... Cesarz źle narodowi waszemu nie
życzy, a o ile mi powiadano, chce nie lada przywilejami i nadaniami kraj wasz 
otoczyć... Dobrodziejstwa
na was spłyną niewątpliwie.
– Jesteś zaślepiony! Znasz ty dumę Hiszpana? Nie znasz oczywiście. Inaczej 
wiedziałbyś,
że on nie przyjmie żadnego z tych dobrodziejstw, woląc znosić przemoc własnego 
króla niż
łaski najezdnika. Wara obcym od naszych spraw domowych! Nie zdajesz się mnie 
rozumieć.
Olśniła cię wielkość Bonapartego. No, prowadź mnie. Możesz być pewien, że słowa 
jednego
z tego, co rzekłem, nie zaprę! Spełniłem tylko obowiązek!...
– Kawalerze! – ozwał się po namyśle Florian. – Wracaj do pałacu.
– Jak to? Chcesz mnie...
– Ja także uczyniłem to, co do mnie należało!... Prowadzić cię na odwach ani 
oskarżać nie
chcę i nie będę... Niech tam odpowiada i zapytuje... kto chce. Jestem tylko 
żołnierzem...
– Nagroda cię nie minie!
– Nie płać mi, kawalerze, obelgą!
Palafox ujął żywo Floriana za rękę.
– Więc masz moją przyjaźń dozgonną!... Kto wie! Może kiedyś, w przyszłości, 
przyda ci
się jeszcze!...
– Wracaj, wracaj, kapitanie! – upominał Florian. – A tych swoich gwardzistów 
zabierz ze
sobą, byle prędko. Wasze zamysły wniwecz obrócone, to mi wystarcza!
Palafox rzucił się ku powalonym żołnierzom, zdjął z nich szybko pęta i znikł 
wraz z nimi
w zaroślach.
Gdy szwoleżerowie powrócili z uwolnionymi, Kasarkiem i Norwiłłem, na polanie był 
już
tylko Gotartowski.
– Brygadierze! – zagadnął wystraszony jeden z Jaworskich. – A gdzie tamci?
– Uciekli! – odrzekł krótko Florian.
– Czemużeś nas nie przywołał?...
– Bo miałem was za żołnierzy, a nie za gończych. Szwoleżerowie spojrzeli po 
sobie znacząco.
– Złote słowa! – ozwał się śmiało Michał Grabowski. – Bić, to bić, ale cłapać po 
krzakach
i bezbronnych na postronki chwytać... to do paralusza z taką żołnierką!
– Racja! – huknęły głosy. – Niech sobie umykają z Bogiem!...
Szwoleżerowie zawrócili na swoje poprzednie stanowiska, lecz zanim zdołali się 
rozstawić,
nadbiegł porucznik Krzyżanowski, potem kapitan Dziewanowski, a za nim sypnęli 
się
oficerowie sztabu francuskiego. Rozpoczęło się śledztwo.
Piechota francuska zaciągnęła warty dookoła pałacu – równocześnie prawie w 
pokojach
Ferdynanda ukazał się generał Savary w otoczeniu licznej świty.
Na próżno Escoďquiz tłumaczył generałowi, że dla spóźnionej pory... jego 
królewska mość
musi odmówić sobie zaszczytu oglądania wysłańca cesarskiego. Savary ustąpić nie 
chciał.
Po długich pertraktacjach ukazał się Ferdynand z książętami i panami 
hiszpańskimi.
Savary powitał go przesadnym ukłonem.
– Wasza królewiczowska mość daruje, że go o tak spóźnionej porze trudzę, lecz 
jest to
objaw wysokiej pieczołowitości najjaśniejszego pana, który polecił mi naocznie 
przekonać się
i dowiedzieć, czy prawdą jest, że zdrowie waszej królewiczowskiej mości... 
cierpi wskutek
przeziębienia?
– Panie generale! Racz podziękować cesarzowi Francuzów za jego troskliwość.
– Niepokój jego cesarskiej mości jest tym większy, że na jutro sygnalizowano nam 
przyjazd
jego królewskiej mości króla Hiszpanii i Indii.
Ferdynand zbladł. Savary ciągnął dalej z obłudną dworskością:
– Życzeniem zaś najjaśniejszego pana jest, abyś wasza królewiczewska mość 
przyjął
udział w powitalnych uroczystościach, jakie odbędą się na cześć jego ojca i – 
jego... króla...
– Ojciec mój znajdzie mnie jutro z wyrazami powinnego szacunku na ustach.
– Takiej właśnie odpowiedzi spodziewał się mój monarcha!... Nadto żywi 
przekonanie, że
wasza królewiczowska mość... raczysz przewodniczyć tym z poddanych króla, którzy 
dopuszczeni
zostaną do ucałowania ręki.
Ferdynand osunął się ociężale na fotel. Infanci i panowie hiszpańscy milczeli 
ponuro. Jeden
Savary nie przestał się uśmiechać mile, niby zwiastun jakichś pożądanych a 
upragnionych
nowin.
– Wasza królewiczowska mość – ciągnął dalej ten mały generał i niewielki 
polityk.
– Cóż jeszcze? – rzucił sucho Ferdynand.
– Doszło do wiadomości najjaśniejszego pana, że wasza królewiczowska mość w 
rezydencji
swojej nie rozporządza dostateczną ilością wart pałacowych... i dlatego od dnia 
dzisiejszego
batalion piechoty będzie do usług waszej królewiczowskiej mości. Co się tyczy 
dnia jutrzejszego,
marszałek dworu cesarskiego będzie miał zaszczyt doręczyć przez swego ordynansa
szczegółowy ceremoniał.
Gdy Savary oddalił się w ukłonach – Ferdynand omdlał. Upokorzenie złamało całą 
energię,
którą rozbudzić w nim zdołał Escoďquiz. Niełaska Bonapartego burzyła wszelkie 
nadzieje.
Czy niełaska?...
Nie minął tydzień, a zrzeczenie się korony hiszpańskiej podpisał zarówno wierny 
Napoleonowi
Karol IV, jak i skłonny do knowań Ferdynand.
Członkowie junty madryckiej zjeżdżać się zaczęli tłumnie dla złożenia powinnych 
hołdów
„nowomianowanemu” przez Bonapartego królowi Józefowi.
Tymczasem po pierwszych rozruchach madryckich, zlanych obficie krwią 
nieposłusznych
rozkazom Murata Hiszpanów, południe Iberii zatrzęsło się w posadach. Z ust do 
ust szły wieści
o gwałcie popełnionym na osobie Ferdynanda. Lud jeszcze się wahał, lecz gdy 
klątwa,
rzucona w Rzymie na Bonapartego, dosięgła furt klasztornych, gdy uprowadzenie ze 
stolicy
Piotrowej głowy Kościoła stwierdzono na kazalnicach, wówczas jedna bulla 
dokonała tego,
czego dotąd jeszcze sprawić nie zdołali gońce i odezwy Ferdynanda.
Przekleństwo, zawisłe nad laurami Napoleona, spadało i na jego żołnierzy. W 
szeregach
guerillów stawać zaczęli zakonnicy. Krzyż był godłem powstania.
Junta sewilska wypowiedziała wojnę Bonapartemu!...
Napoleon wzruszył pogardliwie ramionami i odjechał do Paryża, a stamtąd na zjazd 
erfurcki,
aby koronę hiszpańską bratu zatwierdzić i berło neapolitańskie, przekazane 
Muratowi,
w państwach sprzymierzonych uprawomocnić.
Armia francuska, rozrzucona w Hiszpanii, otrzymała rozkaz lakoniczny: uśmierzyć 
rozruchy
– Józefowi I zaś nakazano odbyć wjazd do stolicy.
Równocześnie jednak od Gibraltaru zaczęła napływać broń i złoto angielskie. 
Angielscy
oficerowie zjeżdżali do Andaluzji, angielskie zaręczenia najśmielsze wspierały 
zamysły. Nieliczne
a rozproszone oddziały wojska hiszpańskiego wypowiadały posłuszeństwo stronnikom
Józefa I.
Generał hiszpański Vives starł się dzielnie z korpusem francuskim Schwarza. 
Eskadra
francuska, stojąca w Kadyksie pod dowództwem admirała Rosilly, zagrożona od 
strony morza
przez Anglików, a napadnięta od lądu przez oddziały generała hiszpańskiego 
Morla, poddała
się.
Generał Dupont, po morderczej bitwie pod Alcadem, zdobył przez wyłom Kordobę. 
Marszałek
Bessičres pobił pod Rioseco dwudziestotysięczny oddział generała Cuesta, 
usiłującego
przeciąć drogę królowi. Duchesne toczył zażarte utarczki w Katalonii, Moncey 
ucierał się z
Walencją, Lefebvre-Desnouettes przebiegał Biskaje i Navarrę, Lassale zajął punkt 
obserwacyjny
w Burgos.
Guerille tymczasem mnożyły się z przerażającą szybkością. Łańcuchy Pirenejów, 
Guadarramy,
Nevady, Moreny, Grillemany roiły się od zbrojnego ludu, grożącego rekonesansom
francuskim, znoszącego pikiety, przejmującego rozkazy, niszczącego furaże, 
zmuszającego
niekiedy całe dywizje do nużącego czuwania, alarmującego obozy i koszary, a 
wyzierającego
spoza każdej skały, czatującego w lasach, na drogach, u poideł, na pastwiskach, 
wokół ambulansów.
W Starej Kastylii zerwał się już był Martin Diaz, przezwany przez oddany i 
wierzący mu
lud „Smoluchem”. Za nim szedł Saturnin Albuir, popularniejszy nierównie pod 
nazwą „Mańkuta”,
a dalej cały szereg ludzi hartu, woli, odwagi, siły, poświęcenia i nieubłaganej 
nienawiści
dla najezdników, jak don Juan Palarea, inaczej „Lekarz”; don Juan Diaz Porlier 
albo
„Markiziątko”; Pablo Morillo, czyli „Paweł Pastuch”; Sanchez Nebot, znany pod 
przydomkiem
„Wściekłego”; dwóch Minów, Gaspar Jauregui – także „Pastuch” jak Morillo; a 
jeszcze
Acedo, Thomas Longa „Kowal” i mnich Merino.
To byli wodzowie ludu, gdy nad nimi stali jeszcze pełni bohaterstwa oficerowie 
hiszpańscy.
Lecz wszyscy ci wodzowie, zarówno z dawna do służby wojskowej zaprawieni jak i 
ci,
którzy stanąwszy na czele zbrojnych gromad pierwszy chrzest ogniowy odbierali, 
nie stanowili
jeszcze tej mocy, która zerwała się w narodzie, a która przeniknęła wszystkie 
jego słoje.
Ile wiosek, ile sił, ile sadyb liczyła Hiszpania, tyle było oddziałów guerilli, 
tylu naczelników,
tyle gromad snujących się pomiędzy dywizjami francuskimi.
Lecz straszniejszymi o wiele dla armii napoleońskiej byli ci starcy, te kobiety 
bezbronne i
dzieci, które nie towarzyszyły mężom, braciom, ojcom a synom, które, przyjąwszy 
pozory
cichych pracowniczek, dalekich od mieszania się do rozpraw wojennych... stały 
się najzaciętszymi
wrogami Francuzów.
Biada śmiałkowi, który poważył się pod dachem hiszpańskim szukać noclegu, 
spoczynku,
bodaj napoju.
Trucizna czyhała nań w każdej kropli wody, sztylet skradał się, gdy znużony 
mrużył powieki,
kula zwalała go z konia, kiedy w wąwóz górski się zapuszczał. Co dnia ginęli 
gońcy
francuscy, przepadały placówki, zwabieni chęcią zysku kupcy znikali.
Na drogach i drożynach przeciągające wojska co krok spotykały oszpecone zwłoki, 
zawisłe
na drzewach ciała, zatknięte na tykach głowy... była to robota guerillów. Robota 
niekiedy
straszna, niepojęta w swym ohydnym wyrafinowaniu, zaciekłym pastwieniu.
Nie dość było guerillom pochwycić Francuza, nie dość obezwładnić go i na śmierć 
skazać...
Guerille jeszcze musieli być świadkami męki – ucięcie głowy, powieszenie, 
rozstrzelanie
nie zadowalało ich...
Doraźne sądy guerillów w okrucieństwie nie miały granic.
Generał René, dążący do armii portugalskiej Junota, w otoczeniu zaledwie pięciu 
żołnierzy,
wpadł na noclegu w zasadzkę guerillów. Nazajutrz pochwyconemu oficerowi 
wyłupiono
oczy, wydarto język, poobrzynano uszy, a po dwóch dniach mąk rozpiłowano go, 
między
deski włożywszy.
Pułkownik dragonów był może szczęśliwszym, bo go tylko wrzucono do rozpalonego 
pieca.
Co dzień dywizje francuskie trafiały na drgające kadłuby ludzkie, na ciała, z 
których życie
ujść zdołało ledwie z ostatnią kroplą krwi.
Wojska szukały odwetu. Generałowie krwawe odprawiali sądy. Łuny pożarów karały 
całe
wioski. A ponad tym morzem nienawiści, krwi, zemsty nie wahano się nieść 
krzyżów, Chrystusowego
imienia wzywać i ku niebu wyciągać rąk!...
Król Józef ruszył już do Madrytu. Ruszył wśród łun i pogorzelisk, stosów nie 
pogrzebionych
trupów, nędzy i skradającego się głodu. Ruszył ufny, że dość mu będzie stanąć na 
stopniach
tronu, a bunty ucichną i nowe jego dziedzictwo zakwitnie pod dobroczynnymi 
promieniami
swobód i nadań.
Madryt powitał swego monarchę ponurym milczeniem. Józef I nie stracił otuchy. 
Natychmiast
po przyjeździe zarządził świetne uroczystości koronacyjne. Lud, niewolony przez 
wojsko,
składał w kościołach przysięgę. Ale zaledwie ostatnie salwy wiwatowe umilkły, z 
południa
nadeszła wiadomość, która zatrzęsła posadami sławy napoleońskiej.
Siedemnastotysięczny korpus generała Duponta, osaczony pod Baylen przez 
przemagającego
siłą Castańosa, odcięty od wszelkiej styczności z innymi korpusami, zmożony 
upałami a
trawiony chorobami, poddał się.
Poddał się korpus Bonapartego! Poddał się Dupont, który pod Kordobą złożył 
dowody
niezaprzeczonej odwagi.
Kapitulacja pod Baylen zdecydowała o losach Hiszpanii. Upadające na duchu junty 
i guerille
z większym zapałem rzucili się do walki.
Anglia, mając dowód oczywisty, że jej zabiegi świetne mogą wydać owoce, jeszcze 
hojniej
sypnęła złotem na powstańców i wysłała Wollsleya do Portugalii.
Klęska pod Baylen trafiła nawet do korpusu La Romana, który od czasu pruskiej 
potrzeby,
wysłany jako pomocniczy oddział, pokutował w Zelandii, otoczony pieszą dywizją 
Bernadotte’a.
La Romana nie wahał się postawić na szali życia swojego i swoich żołnierzy, 
rzucił się na
port Nyborg i dostał się na okręty angielskie, i powrócił morzem do ojczyzny, 
wioząc sprawnego
i zahartowanego żołnierza.
Klęska pod Baylen przeraziła Józefa I. Nowy król ze sztabem i dworem, nie czując 
się
bezpiecznym w stolicy, cofnął się pośpiesznie do Vittorii i stamtąd wysłał 
kurierów do cesarza
i brata.
Bonaparte ze zgrozą wysłuchał raportu o kapitulacji. Z oczu jego nie gniew, lecz 
żal jakiś
spłynął i gorycz.
– Dupont się poddał! – ozwał się głucho do Duroca. – Dupont, któremu tak ufałem! 
Generałowie
francuscy nie przenoszą już śmierci nad kapitulację! Tę hańbę zmazałbym chętnie
własną krwią!...
Kapitulacja Duponta była straszna, bo nie dość że tyle fatalnych pociągnęła za 
sobą skutków
– stała się jeszcze dla składających broń wyrokiem.
Castańos zawarował Dupontowi wolność żołnierzy, lecz skoro tylko broń odebrana 
została
Francuzom, junta sewilska podeptała zaręczenia swego generała... Francuzów 
batami popędzono
do Kadyksu na galery, gdzie z głodu i nędzy wymierać mieli...
Marszałek Junot w zapasach z nadciągającą armią Wollsleya tracił zwolna, choć z 
honorem,
opanowaną Portugalię – król Józef zaś, cofając się ku granicy francuskiej, 
staczał co dnia
zacięte utarczki. Saragossa porzuconą pozostała po dwumiesięcznym oblężeniu 
przez generała
Lefebvre-Desnouettes’a.
Hiszpania triumfowała, nie myśląc, aby Napoleon chciał i mógł szukać odwetu... 
wobec
grożącej mu Anglii i zaręczeń dworu wiedeńskiego.
Bonaparte jednak nie wahał się pomścić korpusu Duponta. Szybko porozumiewawszy 
się z
dworami petersburskim i berlińskim, a uniknąwszy rozterki z Austrią, ruszył z 
Erfurtu ku
Bajonnie, posuwając przed sobą dzielne korpusy Neya, Lefebvre’a – księcia 
gdańskiego, marszałka
Victora, Soulta, Lannes’a i Gouviona. Jourdan objął miejsce Savary’ego przy 
królu
Józefie. Bessičres prowadził jazdę.
Tłum najdzielniejszych oficerów, fala wiarusów spod Austerlitz, Marengo i Lodi 
ruszyła
od Renu, ruszyła na zmazanie hańby pod Baylen, na pokaranie Hiszpanów.
Zaledwie wieść o zbliżaniu się Bonapartego dotarła do ariergardy francuskiej, 
wnet potężne
zaufanie wstąpiło w wielką armię. Żołnierz spoglądał groźniej, mocniej karabin 
ściskał i
czekał jeno, aby żelazny głos wodza pchnął go na drogę chwały.
Niesnaski marszałków i generałów ucichły nagle, na biwakach szeptano wieczorami, 
dociekając
na próżno planów kampanii.
Piątego listopada o północy rozległy się pod Vittorią gromkie okrzyki: „Vive 
1’empereur!”
Bonaparte nadjechał chmurny. Wysłuchał raportu Jourdana – rzucił okiem na mapy i 
plany
– i tej samej nocy jeszcze nakazał pochód. Armia przyjęła rozkaz z zapałem – 
obecność wodza
zapowiadała znów wielkie dni.
Napoleon nie znał kunktatorstwa. Czwartego dnia pochodu spotkawszy 
ośmiotysięczną
armię estremadurską generała Cuesty, który wsparty na silnej pozycji chciał 
zagrodzić drogę
Bonapartemu, rzucił w nią korpusem Soulta.
Ogień trzydziestu armat przywitał atak dywizji Moutona. Dywizja drgnęła pod 
morderczym
ogniem.
Soult zaciął zęby. Na ogorzałym jego czole ukazały się ponure fałdy. Spiął konia 
ostrogami
i śród kul dopadł generała Moutona, usiłującego szyk sprawić w dywizji.
– Generale! – upomniał surowo marszałek. – Życzeniem cesarza jest, abyś mu drogę 
utorował
do Burgos! Patrz tam, nadjeżdża ze sztabem!...
Mouton zeskoczył z konia, wyrwał karabin najbliżej stojącemu żołnierzowi i 
huknął zajadle:
– Za mną! Na bagnety!... Dosyć tej zabawy!
Kolumna piechoty zwarła się i ruszyła naprzód... Artyleria Sénarmonta wsparła ją 
z boku.
Atak był zażarty. Dywizja Moutona wpiła się w szeregi Hiszpanów i chłonęła je. 
Dwadzieścia
minut trwało to zmaganie się... trzy tysiące Hiszpanów legło...
Wojsko Cuesty zaczęło się chwiać, zataczać, aż w szalonym popłochu rzuciło się 
do
ucieczki. Kawaleria porwała się do pogoni.
Bonaparte był już w Burgos, zanim niedobitki armii hiszpańskiej zdążyły opuścić 
miasto.
To było dopiero pierwsze słowo Napoleona!
Lecz pod Tudelą stały jeszcze korpusy generałów Castańosa, Palafoxa i Peńasa z 
siedemdziesięciu
pięciu tysiącami żołnierza, wśród których, prócz wyćwiczonych oddziałów Aragony,
Walencji, Kastylii, Andaluzji i Tarragony były sformowane świeżo bataliony 
powstańcze,
prowadzone przez angielskich oficerów.
Lannes rozpoczął atak na Tudelę. Na czele trzydziestu tysięcy ludzi natarł na 
główną pozycję
Castańosa. Mężnie stawili się Hiszpanie. Lannes nie zwykł był ustępować. Sam 
prowadził
pułki, sam je zagrzewał.
Trzy konie pod nim padły, kule ocierały się o złote szlify marszałka, muskały 
jego biały
pióropusz.
Żołnierze błagali ukochanego wodza, aby się nie narażał. Lannes nie znał innych 
zwycięstw,
jak te, do których szedł w jednym z żołnierzami szeregu.
Hiszpanie nie ustępowali. Zawały trupów rosły z nieubłaganą szybkością dookoła 
ich pozycji.
Lannes, nie mogąc przełamać środka, wysłał ordynansa do Bessičres’a. Ordynans 
przyniósł
krótką odpowiedź: „Szarżować natychmiast!”
Bessičres wezwał generała Lefebvre-Desnouettes’a, równego słynnemu Lassale’owi,
przewyższającego w sprawności Montbruna, a bodaj z Muratem gotowego iść w 
zawody.
– Generale! Szarżuj na środek! Wybór pułku pozostawiam twemu uznaniu.
Desnouettes pogalopował na tył armii, kędy w odwodzie stały nieruchome pułki 
kawalerii.
Minął zielone mundury strzelców konnych, błyszczące kaski dragonów, futrzane 
bermyce
grenadierów i skierował się w stronę, gdzie na rozległej równinie niebieszczyły 
się mundury
siódmego pułku ułanów Konopki.
Desnouettes dopadł jak wicher. Trąbki zagrały atak. Pochyliły się kity ułańskie 
na czapkach,
wysunęły lance, Desnouettes stanął około Konopki.
– En avant! Ventre ŕ terre!126 – zagrzmiał Desnouettes. Pułk zaszamotał się i 
runął naprzód.
Zadudniła ziemia pod kopytami końskimi – zafurkotały groźne chorągiewki u lanc.
Korpus Lannes’a ledwie zdążył roztworzyć szeregi, gdy potok koni i ludzi 
przepłynął przezeń.
„Niech żyje cesarz!” – a potem jakiś łomot straszny i szczęk rozległ się na 
hiszpańskiej
pozycji. Zdawało się chwilami, że słychać było trzask gruchotanych kości... 
bluzganie krwi...
Rozpędowi natarcia nie ostali się Hiszpanie. Łańcuch ich został przerwany. Nim 
Castańos
zdołał zwrócić fronty – ułani już natarli z tyłu na prawe skrzydło, które z 
przodu cisnęły
pierwszy i trzeci pułk legii nadwiślańskiej. Tu pułkownik Szott, kapitan Stański 
i porucznicy
Wiśniewski i Barański pracowali na krzyże!
Jeszcze kilka bohaterskich wysiłków, nowa zawała trupów około chwiejących się 
sztandarów
– i znów pogrom.
126 E n a v a n t ! V e n t r e a t e r r e ! (franc.) —Naprzód! W cwałt!
XIV
Ponura, mglista noc listopadowa spowiła małą wioskę hiszpańską Bocequillas, 
jakby usiłując
zagasić w niej łuny świateł, którymi zapaliła się ta cicha, górska sadyba. Na 
próżno. Z
okien opuszczonych a na poły rozwalonych domów buchały jasne strumienie, 
rozświetlały
ciemne kałuże nad wijącą się wśród skał drogą. W dali, poza wioską, tysiące 
ognisk stroiły
zasłony mgieł w żółtoczerwonawe wstęgi, pasy, koliska.
Na skraju sadyby piętrowy domek gorzał silniej. Dookoła niego kupiły się tłumy 
pióropuszów.
Stąd co chwila wyrywał się rumak ordynansa i ginął hen, śród ciemni, lub tonął w 
morzu
obozowych ogni. Domek ten był jakby sercem, z którego rozchodziły się potoki 
rozkazów,
sięgając najdalej położonych pulsów.
Główna kwatera w Bocequillas.
Bonaparte, otoczony marszałkami, siedział zadumany przed stołem, na którym 
leżały rozłożone
wielkie mapy, poznaczone ciemnymi liniami.
– Victor! – rozległ się dźwięczny głos Bonapartego. – Cóż sądzisz o naszej 
pozycji?
– Sire! – odrzekł marszałek. – Dotarłem prawie do wąwozów... pozycja, według 
mnie...
niezdobyta!
– Jak to? Dlaczego?
– Jedyne przejście przez Guadarramę... to wąwóz Somosierra... tysiąc złych 
żołnierzy może
w nim stawić opór... całej armii... Góry strome, skaliste... czynią nie podobnym 
wszelki
dostęp!
Bonaparte zmarszczył się.
– Nie zapominaj, marszałku, że przechodziliśmy Alpy.
– Najjaśniejszy panie! – odpowiedział żywo Victor. – Lecz gdybyż to były 
Alpy!... Mimo
szczytów wyniosłych, przepaści... żołnierz kilku drogami przedostać się może!... 
A tu stoimy
wobec ściany górskiej... i tej jedynej, wąskiej drogi, która udaremnia wszelkie 
poruszenia,
która może...
– Dosyć! Bessičres!...
– Ja, sire, nie widziałem pozycji, jednak wydaje mi się, że czwarty korpus 
Lefebvre’a
zdoła obejść nieprzyjaciela przez Valladolid i Segovię, a wówczas don Benito 
będzie musiał
ustąpić z Guadarramy.
– Więc radziłbyś?...
– Pozostawić korpus obserwacyjny, a rozpocząć ruch flankowy bądź ku Saragossie, 
bądź
ku Segovii...
– Chcesz zatem, abyśmy ustąpili przed tą bandą powstańców?
– Pochwyceni Hiszpanie podają siły don Benito San Juana na dwadzieścia 
tysięcy...
– Wolontarzy!...
– Oficerowie angielscy...
– Wszystko jedno! Armia spod Austerlitz i Jeny nie cofa się!... Bessičres!
– Sire!
– O świcie wyjedziesz sam dla rozpoznania jeszcze raz pozycji 
nieprzyjacielskiej. Tymczasem
zaś... Berthier, notuj! Dywizja Lapisse’a... uda się na noc na prawe skrzydło i 
o świcie
przypuści atak na pozycję od Supelvedy... Pułk dziewięćdziesiąty szósty z 
baterią Sénarmonta.
ruszy wprost ku wąwozowi i będzie miał za zadanie zdemontowanie dział 
hiszpańskich
– dywizja Ruffina wesprze Lapisse’a. Pułk dwudziesty czwarty uderzy w lewe 
skrzydło!
Niech prowadzi generał Semele! Victor!
– Najjaśniejszy panie!
– Ufam, jak widzisz, twemu korpusowi! Nie możemy pozwolić, aby nam ów don Benito
śmiał stawić czoło...
– Sire! Zarówno ja jak i moi żołnierze przed żadną nie cofną się przeszkodą!...
Bonaparte spojrzał na Bessičres’a.
– A... ty, Bessičres, wykonasz, jak rzekłem, rekonesans... Gwardia pójdzie ze 
mną!...
Marszałkowie w wojskowych ukłonach zaczęli rozchodzić się do swoich kwater. 
Równocześnie
prawie w ślad za nimi rozbiegli się adiutanci z rozkazami.
Bonaparte, otuliwszy się płaszczem, wyszedł przed dom. Licznie rozstawione 
straże grenadierów
gwardii salutowały.
Napoleon spojrzał ku drodze: wśród migotliwych światełek pochodni sunęła zwarta 
kolumna.
Bonaparte skinął na stojącego za nim Chłapowskiego.
– Co to za oddział?
– Bateria Sénarmonta – idzie na pozycję.
Napoleon się zadumał.
Artyleria przeciągnęła w głuchym milczeniu, nie poznawszy stojącego w cieniu 
cesarza.
Zaledwie chrzęst i stukot umilkł na drodze, tuż za nim dał się słyszeć równy, 
przyciszony
tupot kawalerii, spośród którego wyrwały się swywolne tony krakowiaka:
Czy to w Pirenejach,
Czy pod Guadarrama,
Piosnka w uszach dzwoni
Jedna i taż sama!
Krakowiak rozbrzmiewał coraz pewniej, silniej, mocniej. Aż naraz przerwał go 
basowy
głos:
– Norwiłł... psia... przestańże, do licha, bo nadjeżdżamy pod główną kwaterę!
– To i co, wachmistrzu?
– Jeszcze nas despekt może spotkać! No, nie lubię, i koniec! Nie ma rezonów! 
Słyszysz,
Florek!... Rozpuściło się to wszystko... do czarta!
– Et, głupstwo! Unosisz się!...
– Bom zły! Ręce mi zgrabiały... Ziąb taki... a tu wlecz się!... Wtem przed 
koniem jadącego
naprzód wachmistrza zarysowała się ciemna postać otulona szczelnie płaszczem.
– Dokądże to jedziecie? – ozwał się spokojny głos po francusku.
Wachmistrz ściągnął niechętnie konia i rzekł:
– Cóż wam do tego?
– Widzisz, że tu jest moje stanowisko!
Wachmistrz dojrzał słabo rysujący się kapelusz stosowany.
– Przepraszam was, panie oficerze, nie dostrzegłem! Pluton trzeciej kompanii 
szwoleżerów!...
Wleczemy się, panie poruczniku, do szwadronu... Darujcie, jeżelim nie rozpoznał 
rangi!
– Nic nie szkodzi! Porucznik wystarczy! Byliście na rekonesansie?
– Gdzie tam! Naznaczono nas niby to na służbę przy cesarzu... ale gdzie! 
Szaserzy z grenadierami
stoją tutaj, a nas wypędzili w pole pod ostatnie placówki... Cóż – cierpi się, i 
tyle!
Gdzie to!... Nasz szwadron – chłopcy jeden w drugiego – a tu rano nadjechał 
adiutant i przebierał
między nami jak w ulęgałkach... i z całego szwadronu uskrobał ledwie pięć 
kompanii!...
– Kto dowodzi waszym szwadronem?
– Ba, dziś to pułkownik Kozietulski, a jutro pewnie Łubieński.
– Jakże to?
– Ano, szwadron bez szefa! W Warszawie był nim Małachowski, ale wziął dymisję, a 
teraz
mamy Stokowskiego, lecz jeszcze go nie widać dotąd!... W Paryżu podobno jest... 
Ale, przepraszam
was, panie poruczniku! Czas nam! Bo tam kapitan Dziewanowski czeka ze szwadronem
na furaż...
– Ty prowadzisz? Jak się nazywasz?
– Stadnicki! Ale prowadzi właściwie Florek... także wachmistrz – Gotartowski!..
– Byliście w bitwie?
– My? Gdzie tam! Podjazdy, rekonesanse, rozgony... niby pod Tudelą goniliśmy!... 
I tyle...
Aż złość bierze! Bo i teraz utknęliśmy pod tymi górami!... I co? Podobno jakieś 
marsze będą
jutro – żeby się na co zdały!...
– A ty byś, jak myślał, bez marszów?...
– Pewnie! Rzucić parę regimentów, rozbić to... i koniec!... To byłoby jak się 
należy, po
napoleońsku!...
Florian Gotartowski, który był się podsunął do rozmawiających, aby przerwać ten 
niezwykły
postój na drodze, ile że z tyłu nadciągał oddział wojska – spojrzał bystro na 
otulonego
płaszczem oficera, zdarł gwałtownie konia i huknął ostro na pluton:
– Baczność – cesarz! Prezentuj... broń!...
Stadnicki aż się zachwiał na siodle.
– Jak się macie, zuchy?!
– Niech żyje cesarz! – zagrzmiał ochoczy okrzyk.
– Ruszajcie! Naprzód – marsz!...
Pluton pocwałował wyciągniętym kłusem.
Stadnicki ledwie mógł przyjść do siebie.
– Tom się ubrał dopiero! Bodajże mnie! Jeszcze z tego chryja będzie! Ciemno, 
choć oko
wykol!... Nie lubię! Aż mnie ckli!... A ja mu od poruczników!... Masz ci 
spotkanie! Wszystkiemu
Norwiłł winien... Nigdy mu się usta nie zamkną. Krakowiaki mu skaczą po głowie i 
w
dzień, i w nocy... No, spotka ci mnie krakowiak!...
Florian uspokajał wzburzonego kolegę. Stadnicki był niepocieszony.
– Bo – zakonkludował w ostatku – tyś winien!...
– Skądże ja?
– Pewnie! Odebrałeś ordynans od kapitana... Tyś powinien był odpowiadać!... A on 
mówi
– „porucznik wystarczy”, słyszałeś?... Nic by to – lecz co mu przymówiłem w 
ostatku!...
– Bądźcie pewni, panie Józefie, że wam za to włos z głowy nie spadnie. 
Pociecha!... Bodajbym
był lepiej wyłysiał!... Każdy wie swoje. Zawsze to pójdzie na karb pułku... A 
niech
tam sobie... psia!...
Pluton dotarł do stanowiska, które trzeci szwadron, odkomenderowany na służbę, 
zajmował
poza wsią Bocequillas.
Florian złożył raport Dziewanowskiemu ze spotkania na drodze.
W szwadronie powstały żywe z tego powodu rozprawy. Kapitanowie Dziewanowski i 
dowódca
siódmej kompanii, Piotr Krasiński, uradzili wysłać natychmiast zawiadomienie o 
wypadku
do pułkownika Wincentego Krasińskiego i grosmajora Dautancourta, stojących z 
pozostałymi
szwadronami szwoleżerów z drugiej strony wsi, aby w razie czego umieli chociaż
jako tako wytłumaczyć niefortunną rozmowę.
Gdy pierwsze wrażenie przeminęło, szwoleżerowie powoli jęli znów układać się 
dokoła
rozpalonych ognisk, szukając bodaj chwilowego wypoczynku na oślizgłej, wilgotnej 
ziemi.
Krótkie to było wytchnienie.
Dla bliskości nieprzyjaciela i obowiązków służby cesarskiej – jeden pluton stał 
ciągle w
pogotowiu, trzymając konie za cugle, drugi miał powierzone sobie pikiety dokoła 
obozowiska,
trzeciemu wolno było tylko rozluźnić popręgi koniom i karabiny w kozły ustawić,
czwarty miał prawo grzać skostniałe członki przy ogniu, a piątemu dopiero już 
drzemać nie
wzbraniano.
Co dwie godziny plutony luzowały się, zamieniając kolejno wartę na drzemkę, 
oddział rezerwowy
na współrozkulbaczenie czy też ostatnie na rozgrzewanie się przy ogniu.
Pluton przyprowadzony przez Stadnickiego i Gotartowskiego, jako zmęczony drogą –
otrzymał prawo dwugodzinnego wypoczynku.
Lecz szwoleżerom sen jakoś nie dopisywał. Założywszy koniom obroki, podsunęli 
się do
ognisk – gwarząc wesoło. Ten i ów ćmił fajeczkę, inni przysmaczali sobie wino i 
grzali je.
Niekiedy rozprawy milkły nagle. Wzrok szwoleżerów tonął zadumany w kotłujących 
się językach
ognisk, niby w płomieniach tych, oparach migotliwych a snopach dobywających się
iskier szukając twarzy drogich sercu, może myśli jaśniejących, może uspokojenia. 
I cisza głucha
zalegała obozowisko, że słychać zda się było przerywane serc bicie.
Aż nagle z piersi młodej dobywał się głos raźny. Żart, żwawy odzew, swywolna 
uwaga
padała w ten smętek, w to zasłuchanie – i rwała myśli, i budziła znów ochotę i 
życie, i śmiechy.
Gotartowski ułożył się przy ognisku, otulił płaszczem i próbował usnąć. Sen 
jednak nie
przychodził.
Żarty i śmiechy towarzyszów nie nęciły go. Nawet do udania się na zwykłą gawędkę 
do
Dziewanowskiego nie miał ochoty. Spostrzegł to Stadnicki i przysunął się do 
Gotartowskiego.
– Florek! Cóż ty, kameduło!... Markotno ci! Na kapitańskie nauki dziś nie 
idziesz?
– Hm! Ot, czasem lepiej z własnymi myślami zostawać!...
– Powiadaj mi! A może! Ja tego zresztą nie potrafię!... Natura taka, że jak 
tylko zacznę
rozpamiętywać, to zdechł pies – zaraz mnie senność morduje!... Ja ci mówię, z 
ciebie byłby
setny towarzysz, gdyby cię tylko te sentymenty odbiegły. O, widzisz! Zaraza dziś 
jakaś morowa
napadła cały szwadron bez mała! Patrzże! Oczy wytrzeszczają... i nic!
– Cóż chcesz, panie Józefie! Każdy tam kogoś w kraju zostawił!... Przyjdzie 
chwila, że
wspomni na strzechę rodzinną, na bliskich, to go chwyci...
– Hm! Może chwyci! – bąknął pod nosem wachmistrz.
– Przyznaj się – ciągnął Florian. – Wy pewnie tam kogo macie?
– Ja? – szepnął chmurnie Stadnicki, poprawiając palące się głownie końcem 
szabli. – Ja
miałem rodzica, a teraz nikogo! Stryjów, bo ten, nie liczę! No, Janek, poczciwa 
dusza, jeden!
Wątły tylko, mizerak... nie do wojenki mu. Serdeczne chłopię, ba, w naukach 
mocny! Żeby
go tak tego mieć pod bokiem... Hej!... Ale tfy, tfy! I mnie coś zaczyna, 
psia!... Nie lubię tego!...
– Cóż się tak otrząsasz, wachmistrzu? – rozległ się poważny głos koło ogniska.
– Kapitan! – zawołał Stadnicki zrywając się na równe nogi. – Siedź, siedź 
waćpan, a i wy,
panie Florianie! Nie łaskawiście, więc ja do was! Nie czyńcie mi honorów – tu 
równi sobie
jesteśmy... Wypoczynek – nie służba. U was tu cieplej i weselej niż u mnie w 
namiocie.
– Gdzie tam do wesołości! Ot, dziś wszyscy pokwaszeni! Już co Florek, nie mówię, 
ale
Norwiłł, ani mrumru!...
– Prawda! – przytwierdził Dziewanowski, spojrzawszy ku następnemu ognisku. – Nie 
każdy
ma wasz rozmach, wachmistrzu. Toć dziś szpetnie przymówiłeś samemu cesarzowi!
– Dobrze mu tak, niech porucznika na drugi raz nie udaje! – rzekł raźno 
Stadnicki. – A
gdyby nie Florek, to, dalipan, jeszcze lepiej bym mu dokuczył! Bo co? Czas psi! 
Powiadali,
że Hiszpania kraj ciepły, a tu ci taki wielmożny listopad, że dwa kożuchy by się 
zdały! Szelmy,
powdrapywali się na góry – a my stoimy albo robimy marsze...
– Nie łatwo bo ich tam na tych skałach ucapić!
– Panie kapitanie! Łatwo, nie łatwo, a mnie już złość bierze, od trzech miesięcy 
uganiamy
się tam i z powrotem i nic!... Szósta kompania miała szczęścia odrobinę pod 
Rioseco, tamci
kapitan Radzimiński ma już krzyż, z dziesięcioro niższych stopni także!... Ba, w 
pierwszym
szwadronie także lepiej idzie! Porucznicy Hermelaus Jordan i Józef Załuski 
awansowali na
pierwszą klasę... My tylko nie mamy szczęścia; tyle że Florek dochrapał się 
wachmistrza,
czego mu nie wymawiam.
– Powoli, powoli, doczekamy się, i na nas przyjdzie kolej. Przed ogniskiem 
ukazał się nagle
wyprostowany jak struna porucznik Niegolewski. Dziewanowski poruszył się 
niespokojnie.
– Jędrek! Co tam?
– Melduję pokornie panu kapitanowi – zaraportował z komiczną powagą Niegolewski 
– że
porucznik Krzyżanowski zgotował przedziwnej dobroci polewkę migdałową, która w 
tej
chwili czeka dalszych rozkazów pana kapitana!...
– No, no, Bóg zapłać! Przypuśćcie szturm sami.
– Nie godzi się nam, kapitanie! Nie ma rozkazu ustępować!
– Oj, dzieciaku! No, panie Florianie, panie Józefie, chodźcie razem! Czy tylko 
nie za wielki
wyłom wam uczynim w waszej polewce?
– Próżne obawy, jest tego kociołek bez mała!... Dziewanowski z Niegolewskim, a 
za nimi
Florian ze Stadnickim udali się do namiotu poruczników, w którym na 
zaimprowizowanym
stole z tarcic buchał aromatyczną parą spory kociołek.
Porucznik Krzyżanowski uwijał się koło niego i przy pomocy adiutanta Rudowskiego
przecierał i układał na stole łyżki. Kapitan Piotr Krasiński, siedząc w kącie na 
porzuconych
sakwach, pykał z ulubionej fajeczki i uśmiechał się dobrotliwie.
– Jesteśmy bodaj wszyscy – zagaił wesoło Niegolewski – bo co Szeptycki, ten tam 
na ordynansie
u marszałka lepiej się pewno pożywi.
– Czekajcie! – wtrącił Dziewanowski. – Zapas polewki widzę niemały, godziłoby 
się jeszcze
ze dwóch chociaż wachmistrzów: Wasilewskiego, burczymuchę...
– Ba! Trzyma wartę z porucznikiem Rowickim – zauważył Krasiński.
– Prawda!... Hm!... To może by Dobieckiego?
– Wybornie! – przytwierdził Niegolewski. – Stadnicki niech go sprowadzi, ja 
wartę honorową
muszę pełnić przy misie.
Stadnicki przywiódł Dobieckiego. W namiocie zrobiło się gwarno. Niegolewski 
przymawiał
Krzyżanowskiemu a żartował:
– Słuchaj, Stefek, jeżeliś się źle spisał, to wyprę się, żebym z tobą z 
Wielkopolski pochodził...
Zupka dosyć mi obrzednio wygląda, byle nam tylko dywersji jakowejś nie uczyniła!
Możeś ty dał się przekabacić jakiemu Hiszpanowi?... Przyznaj się! Panowie, 
baczność! Krzyżanowski
chce nas struć!
– Ba! Dobrze mówisz! – przytwierdził adiutant Rudowski.
– A co, a co! – dogadywał Niegolewski.
– Bądź spokojny. Widzisz, próbuję sam! Poleweczka, buzi dać!...
– Hola! Panowie, do łyżek! Kapitanowie prowadzą! Równaj się!
– Złoty hu... hu... humor w tym Niegolewskim – jąkał się Krasiński.
– I serce! – dodał ciszej Dziewanowski.
– Mości Stadnicki, Gotartowski, Dobiecki, dalej do misy! – zachęcał 
Krzyżanowski.
– Specjał, na taki ziąb!
– Cesarz nie miał nic lepszego! – zauważył Dobiecki. Polewka znikała prędko z 
kociołka.
Dziewanowski tylko coś nie był przy apetycie, a co adiutant Rudowski – ten 
ledwie przełknął
parę łyżek.
– Adiutancie, do czarta! Zdaje się wam, że Krzyżanowski naprawdę trucizny 
nawarzył?
– Dziękuję wam! Nie mogę!... Sam nie wiem, co mi jest!
– Fu... fu... furda! – napomniał kapitan Krasiński. – Trzymać się!...
Rudowski uśmiechnął się smutnie.
– E! Toć i nasz kapitan także gardzi?...
– Czasem przyjdzie coś!...
– Nie, Jędrku! – odrzekł Dziewanowski. – Owszem! Smakowita, aż dziwić się należy
sprawności Krzyżanowskiego! Ale, czekajcie! Mam tu i ja coś dla was.
Kapitan klasnął w dłonie i służbowemu swojemu dał jakieś ciche polecenie.
Po chwili oczom kompanii przedstawił się mocno wydęty wór z koziej skóry.
– Wino! To ci uczta! Górą nasi! – zawołano wesoło.
Gdy kubki napełniły się ciemnym, rubinowym trunkiem, Dziewanowski rzekł 
serdecznie:
– Towarzysze a koledzy!... Ten oto mieszek dźwigam na swojej kobyle prawie od 
Bajonny.
Nieraz mnie brała ochota zajrzeć do niego, lecz nie było okazji!... Dziś się ona 
zdarzyła. –
Choć beeez... przyczyny! – dorzucił Krasiński. – Właśnie, panie Piotrze, że się 
mylicie! Dziś
bowiem mamy wigilię świętego Andrzeja, a że już po północy, przeto wnoszę 
zdrowie naszego
Jędrka.
– Wiwat Jędrek! Niech żyje porucznik!...
Niegolewski jął dziękować a ściskać towarzyszów za ręce.
– Awansu! Krzyża! Zasługi! Generalstwa! – padały zewsząd życzenia.
– Bóg zapłać! Toż mnie spotkała niespodzianka! A to dzięki kapitanowi!... Jego 
zdrowie!
Oby nam szefem został!...
– Wiwat Dziewanowski!
– Kapitan, psia... – zaczął basem Stadnicki i urwał nagle.
– Stadnicki, gadaj! Śmiaaa... ło! – zachęcał Krasiński.
– Co tu gadać! Kapitan nasz, psia... ojciec, brat... druh lada ciurze! Bodaj... 
żeby... niech,
mu – tfy! Jak się pomyśli, to człowieka tu, za gardziel...
– Dooo... brze mówi Stadnicki! Wiwat Dziewanowski! – wołał z zapałem Krasiński.
– Hola, towarzysze! Dwóch nas jest kapitanów!...
– Panie Janie, a nie wypominajcie mi rangi! Paaa..trzę na was i zdumiewam się!
– Zdrowie kapitanów!... – wołał Niegolewski.
– Powoli, powoli, Jędrek! – upominał Dziewanowski. – Wino hiszpańskie! 
Zdradliwe! Na
pozór łagodne, potulne, a mocy w nim do licha. Jesteśmy na służbie... Jutro, 
skoro świt, czeka
nas pewno rekonesans, a może eskorta cesarza...
– Więc niech żyje cesarz!
– Wiwat!...
Zasłona namiotu uchyliła się nagle – wszedł Kozietulski. Zebrani umilkli z 
uszanowaniem.
– Czuwacie, widzę, nie na żarty! Czy nie za huczno? Generał Montbrun objeżdża 
przednie
straże. Siadajcie, panowie!
– Święcimy, pułkowniku, iii...mieniny Niegolewskiego! – objaśniał Krasiński.
– Pomyślności! Rangi wyższej!...
– Niech żyje nasz pułkownik! – huknął rozochocony Stadnicki.
– Niech żyje! – podtrzymał chór głosów.
– Przyjmuję w zastępstwie nieobecnego Stokowskiego.
– Który coś na pułkownika in partibus infidelium zakrawa! – dorzucił 
Dziewanowski.
– Zjawi się i on, zjawi!... Dobry to oficer.... Rozmowa urwała się nagle.
– Coś tu u was markotno! – zauważył Kozietulski. – Może wam ze mną nieswojo?
– Gdzie tam! – rzekł Krasiński. – Wszyscy podobno jesteśmy dziś krzywi... Jędrek 
nam
nieco humory poprawił. Cóż, ziąb, głusza! Zanosi się na długie 
po...po...chooody!...
– Kto wie? Toć marszałkowie sami nie wiedzą, co będzie. Byłem z raportem u 
Bessičres’a!...
Rozmawiałem z naszym pułkownikiem!... Stadnicki pewno wie więcej, boć z cesarzem
samym konferował.
– Pułkowniku!...
– No, upiecze się waści! Ale bądź na drugi raz ostrożniejszy!... Dobrze tu się 
gawędzi, ale
czas nam. Kogo służba nie wiąże, bodaj oko zmrużyć warto.
W namiocie poruszono się z miejsc. Kozietulski z Krasińskim wyszli. Dobiecki ze 
Stadnickim
zawrócili do ognisk. Krzyżanowski z Niegolewskim jęli posłanie sobie szykować.
Rudowski zapadł w półdrzemkę.
Florian skierował się ku biwakom, lecz Dziewanowski ujął go z lekka za ramię.
– Idziecie, panie Florianie, wypocząć?
– Rozgrzać się trochę przy ogniu.
– Idę z wami.
Kapitan z Gotartowskim podeszli do najbliżej palącego się ogniska i usadowili 
się pośród
smacznie śpiących żołnierzy.
– Ale może wam przeszkadzam, chcielibyście usnąć? Florian potrząsnął głową.
– Nie do snu mi dzisiaj!...
– Ani mnie.
– Cóż to wam, kapitanie?
Dziewanowski dźwignął swymi szerokimi ramionami.
– Nie umiem odpowiedzieć!... Pamiętacie, panie Florianie, zawsze wam 
wymawiałem...
Dziś na mnie napadło! Jakieś wspomnienia nachodzą!... Ostatniej nocy sen mnie 
zmordował.
Zresztą nie mam ja nikogo na świecie, kogo by moje losy grzały albo ziębiły! 
Pusto!...
– Prawda!
– Jak sięgam w przeszłość, ilekroć razy myślą pogonię ku stronom ojczystym, to 
zdaje mi
się, jak gdyby przepaść mnie od nich odgradzała, jak gdybym już nigdy nie miał 
ich oglądać.
– Panie Janie! Skądże takie przypuszczenia?
– A widzisz! Sam tobie wymawiałem dawniej... Oto na mnie przyszło teraz. Bywają 
rozmaite
przeczucia – niekiedy wieszcze!... Mamy wojnę. Nie podobna się łudzić, aby i 
śród nas
nie było ofiar. Niejeden tu legnie. Co krok czatują na nas, a to bodaj jest 
najstraszniejsze...
– Macie słuszność! – przyznał gorączkowo Florian. – Niedalej jak wczoraj 
szaserzy ciągnęli
drogą, naraz z wierzchołka góry padły trzy strzały – trzech ludzi położyli 
trupem.
Okropne! Ale umrzeć na polu bitwy, wśród gradu kul, umrzeć i w ostatniej 
godzinie widzieć
zwycięstwo, do którego się rękę przyłożyło, to zgon piękny... takiego bym 
pragnął, takiego
rad bym szukać!...
– Tak, to szczęście! Dla śmierci takiej warto się wyrzec życia.
– Tym łatwiej to uczynić, gdy ono dokuczyło.
Dziewanowski ujął Floriana za rękę.
– Nie mówcie tak! Nie bluźnijcie wyrokom Bożym. Więc jeszcze nie zeszło na was 
ukojenie?
Przyjdzie zwolna – czas goi!...
– I mnie się tak zdało! – szepnął głucho Florian. – Bywają chwile, że w 
rozgwarze obozowym
nikną żale, że myśl bieży raźniej. Lecz to się zdarza, gdy nie patrzę w 
siebie... gdy w
szeregu idę za głosem komendy. A potem wspomnienia odżywają...
– Biedny, biedny panie Florianie – rzekł ze współczuciem Dziewanowski. – Byle 
nie poddawajcie
się, skończy się.
– Zapewne! – przyznał głucho Florian.
Kapitan podniósł się.
– Ziąb i tutaj! Patrz, ognisko wygasa!... Otul się płaszczem i spocznij!
– Nie, nie! Lepiej mi na obóz wyjść.
– Ja z wami! Obejdziemy placówki. Kapitan ruszył ociężale z Florianem ku 
wysuniętym
pikietom.
– Jakby się na śnieg zaniosło! – zauważył Dziewanowski spoglądając na ołowiane 
płachty
obłoków, wyzierających spoza mgły.
– Śnieg tutaj?
– Podobno nawet częstym bywa gościem! Zabójczy klimat. W dzień parzy słońce, a 
nocami
ziąb. Dwunastu mamy już chorych w szwadronie...
– Ludzie łatwiej bodaj dają sobie radę niż konie. Pasza niedostatnia...
Dziewanowski wskazał nagle na namiot szefa szwadronu, około którego 
przechodzili.
– Kozietulski nie śpi! Czekaj, pozdrowię go.
Dziewanowski uchylił zasłonę, Kozietulski klęczał z rękoma ku niebu 
wzniesionymi.
Kapitan cofnął się szybko.
– Modli się! – szepnął.
Na linii pikiet spotkano wachmistrza Piotra Wasilewskiego.
– Cóż tam, wachmistrzu?
– Nic!... Stoi się! Przejeżdżał przed chwilą generał Montbrun. Jest pewnie teraz 
na pierwszej
linii... Armaty zatoczyła artyleria.
– Gdzie porucznik Rowicki?
– Przy pikietach, na prawo.
– Nie było jakich alarmów?
– Ba!– Piechota trzyma przed nami mocny łańcuch... Nie ma nic do roboty!
– Jesteście, widzę, cierpcy jak zwykle?...
– Anibym śmiał, panie kapitanie! Tylko...
– Tylko?...
– Znów sworują się woltyżery, szasery, a my na gapiów zejdziemy.
– Nie chmurz się, stary! Służba!...
– Hm! Według rozkazu... to się wie.
– Pluton twój w porządku?
– W zupełnym, panie kapitanie – jeden Szum stoi czwartą godzinę w pełnym 
rynsztunku!
– Za co?
– Za krnąbrność, panie kapitanie!
– Wachmistrzu, to potulne chłopię!
– Tak jest, lecz od czasu, gdy mu pan kapitan nowe buty kupił... ani weź z nim 
było poradzić.
Co do niego mówić – on nic! Na buty pogląda i śmieje się do nich!... Trzy razy 
zmylił
komendę!
– No, no! A już mu tam daruj!
– Melduję pokornie, nicpotem wielkie!... Tylko co koszulin ze dwie to by mu się 
zdało...
Biedactwo to jest, aż źle patrzeć... Grosza przy duszy nie ma!... A pod mundurem 
szmata jedna!...
– Coś trzeba wymyślić! Widzisz, wachmistrzu, mówiłem, biedak, a wątły przy 
tym.... na
ziąb taki!...
– Nic mu nie będzie, panie kapitanie!... Subordynacja musi być, jako 
przekazano... No, a
półkożuszka pod mundur to mu dałem, bo mnie nic było po nim.
Dziewanowski poklepał wachmistrza po ramieniu i odszedł z Florianem ku 
obozowisku.
– Szczery żołnierz ten Wasilewski – zauważył Dziewanowski. – At, jak i cały nasz 
szwadron!...
– Panie Janie, wasza to zasługa.
– Te, te!... Ot, waści przyszło mi komplimenty prawić. Gotartowski chciał 
odpowiedzieć,
lecz Dziewanowski, rzuciwszy okiem na ognisko, dokoła którego leżeli pokotem 
żołnierze,
dostrzegł jak jeden, snadź wśród niespokojnego snu, zdarł z siebie płaszcz i 
leżał odkryty.
Dziewanowski podszedł szybko i okrył żołnierza płaszczem.
Szwoleżer oczy otworzył.
– Kapitan! – szepnął współsenny.
– Cyt! Śpij, śpij, dzieciaku! – rzekł łagodnie Dziewanowski i oddalił się za 
Florianem.
– Patrzę na was i zdumiewam się waszemu sercu! – odezwał się Gotartowski po 
małej
chwili.
– Przesadzasz, prosty obowiązek! Toć policz no, ilu my tu w kompanii mamy 
dzieciuchów,
prawie młodzieniaszków. Nam, starym żołnierzom, to nic, ale z takimi! Wyrwali 
się na
świat – odrobina troskliwości im się należy! Ile przy tym biedy a nędzy!... 
Mundurki ledwie
się trzymają, rzemienie pękają, niszczeje wszystko. A mało jest naprawdę takich, 
którym by
dukaty słano z kraju, a bywa, że i z żołdu strącają mu jeszcze wydatek na 
pierwszy rynsztunek.
– Tak ci jest, lecz co w naszej kompanii, nikt bodaj, krom was, kapitanie, nie 
ma powodu
do utyskiwań!... Wam raczej należałoby raport złożyć pułkownikowi... boć 
przecież zgroza,
abyście się grosza ostatniego mieli wyzbywać!
– Zdaje ci się, zdaje! Mnie wiele nie potrzeba... Służby nie trzymam. Luzaków 
nie prowadzę!
Starczy mi, dzięki Bogu! No, bywajcie mi, panie Florianie! Raport muszę 
wygotować w
zastępstwie szefa, a wy choć oko zmrużcie. Lada chwila zmiana przyjdzie.
Dziewanowski skręcił do namiotu swego, Florian legł przy ognisku około 
Stadnickiego.
Światło poranku leniwie jęło mgły przezierać. Białe zasłony ważyły się ponad 
ziemią, zlewały
się pod niebieskimi obłokami, szarzyzną przejmowały nawet amarantowe kołnierze
płaszczów szwoleżerskich. Z dogasających ognisk wyrywały się smugi dymu, a nie 
mogąc
przemóc tłoczących je oparów, rozlewały się w przyziemne koliska i pełzały śród 
leżących
pokotem żołnierzy.
Porucznik Niegolewski trzymał dyżur na pikietach. Obszedł już po kilkakroć 
stanowiska,
dotarł do łańcucha piechoty francuskiej, spokój głęboki panował dokoła. Niekiedy 
rozległ się
głos monotonny placówki, obwołującej nadchodzący ront, czasem patrol żandarmerii 
polowej
zadzwonił kopytami na skalistej drodze – i cisza.
Niegolewski przysiadł na kamieniu i otulił się płaszczem. Po nie przespanej 
prawie nocy
ranek przejmował go do szpiku. Wilgoć o febryczne przyprawiła drżenie. 
Niegolewski nasunął
czapkę, podniósł kołnierz i omotał się mocniej. Senność go ogarnęła. Zdało mu 
się, że
widzi przed sobą rodzica, jak się doń uśmiecha łagodnie i mówi:
„No, mości panie Andrzeju, dzień to twego patrona!... Weźże sobie na wiązarek 
srokatą
kobyłkę i tę uzdeczkę pradziadowską, o którąś się tak przymawiał”.
Widzenie było tak żywe, iż Niegolewski aż się pochylił do nóg ojcowskich.
Ruch ten go obudził. Porucznik zerwał się na równe nogi.
– Pięknie bym się popisał! – mruknął do siebie. A chcąc senność odpędzić, 
zawrócił wielkimi
krokami na linię od drogi.
Naraz, w oddali, dał się słyszeć przyśpieszony tętent kopyt końskich. 
Niegolewski postąpił
naprzód ku pikiecie. Chciał rzucić już stereotypowe zapytanie szwoleżerowi, gdy 
o kilkanaście
kroków przed sobą dojrzał cesarza.
Bonaparte kłusował zasępiony, mając za sobą ledwie dwóch oficerów ordynansowych.
Mgły kłębiły się dokoła niego, on pruł je śmiało.
Niegolewski pogonił wzrokiem za cesarzem, lecz te same mgły, które go oczom 
porucznika
ukazały – już się zasnuły, zwarły.
Niegolewski pobiegł do namiotów.
Okrzyk: „Cesarz na linii!” – postawił wszystkich oficerów na nogi. Jeden tylko 
porucznik
Krzyżanowski spał tak twardo, że Niegolewski aż wodą musiał mu na twarz 
chlusnąć.
– Wstawaj, śpiochu! Cesarz na linii! Krzyżanowski z żalem zwlókł się z 
rozesłanych der.
– Kozietulski dawno na nogach! Lada chwila cesarz może wracać! – strofował dalej 
Niegolewski.
– Cesarz? – odrzekł Krzyżanowski. – Gdybyś ty wiedział, jak ja spałem!...
– Dalej! Nie marudź!
Trąbki zagrały długo, przeciągle. Dźwięki ich wspinały się po mglistych 
zawałach, parły
ku obłokom i darły się aż pod chmury.
Szwoleżerowie zerwali się na równe nogi – konie powitały ich raźnym parskaniem.
Żołnierz żegnał się, zbierał swoją chudobę i biegł konia opatrywać.
Ruch zawrzał gorączkowy. Pod kociołkami zatrzeszczały drzazgi. Szczotki jęły się 
butów i
mundurów. Klamry, guzy i blachy spotkały się ze szmatą. Zgrzebła wycierały 
konie.
Oficerowie doglądali porządku. Wachmistrz Wasilewski rozłożył swoją słynną na 
cały
szwadron torbę i, wydobywszy z niej wosk, nici i igłę, przyszywał gorączkowo 
guzy u płaszcza,
prawiąc naukę siedzącemu obok niego Szumowi:
– Widzisz, urwisie!... Obrywać to potrafisz! Hę? Co? Gadaj mi zaraz...
– Urwały się, wachmistrzu! – rzekł z pokorą Szum.
– Urwały się. Same się urwały? Sto lat przesłużysz... i nawet brygadierem nie 
zostaniesz!...
Gdzie takiemu!... Tak, patrz się znów na buty!... Dalipan, zaraportuję. A kaszel 
cię dusi? Nicpoń!...
Szum ozwał się smutnie:
– Taki już jestem – niezdarzony!...
– Hm! Niezdarzony! Choroba, dalipan, jak to odpowiada! Ja mu to jeszcze będę 
guzy
przyszywał! Dalej! Precz z tym... Niech cię kapitan przyłapie!
Wachmistrz odrzucił ze złością płaszcz. Szum podniósł go z ziemi. Guzy były już 
przyszyte.
Na bladej twarzy młodego szwoleżera trysnął rumieniec.
– Bóg wam zapłać, wachmistrzu! – szepnął potulnie Szum. Wachmistrz zatrząsł się 
z
gniewu.
– Co mi ty koszałki opałki! Cóż sobie myślisz? Pana Boga do guzików swoich 
będziesz mi
wzywał?! A to kara istna!... Jemu do wojska! Do kawalerii, do gwardii!...
Szwoleżerowie spiesznie kończyli ranne zajęcia. Nie upłynęła godzina, a szwadron 
stał
wyciągnięty w dwie równe linie. Kozietulski obchodził szeregi i lustrował 
oddział.
Mgły zaczęły się powoli przerzedzać. Od głównej kwatery nadjechał furier dworu 
cesarskiego,
major de Ségur, i przywiózł rozkaz, aby szwoleżerowie byli w pogotowiu.
– Ba, majorze! – ozwał się wesoło Kozietulski. – Toć widzisz... czekamy!...
– Cierpliwości! Cesarz wyjechał na obejrzenie pozycji!... Niech mnie licho 
porwie, jeżeli
co nowego! Góry, skały, a między nimi korytarz na dwóch ludzi. Szyja wąska, 
podobno kręta...
trzema armatami mogą nam cały korpus wystrzelać. Uwaga, pułkowniku! Czy mnie
wzrok nie myli? Cesarz nadciąga!
– Baaa... czność! – zakomenderował Kozietulski.
Bonaparte ukazał się w dali. Jechał stępa – na twarzy jego rysowała się głęboka 
zaduma.
Szwoleżerowie oddech zaparli w piersiach, gotując się do powitalnego okrzyku, 
lecz Napoleon
o kilkadziesiąt kroków przed nimi zatrzymał konia, zeskoczył lekko na ziemię i, 
rzuciwszy
cugle ordynansowi, usiadł pod drzewem w pobliżu drogi. Drugi oficer służbowy 
cesarza
doskoczył do szwoleżerów.
– Pułkowniku, każ ogień rozniecić żołnierzom przed najjaśniejszym panem! Macie 
tu dery?...
Pan de Ségur pośpieszył ze swej strony z pomocą w urządzeniu zaimprowizowanego 
spoczynku
cesarskiego.
Żołnierze rozbiegli się do marszałków i sztabów z wiadomością, że cesarz 
spoczywa pod
linią pikiet. Wielkie ognisko buchnęło z trzaskiem u stóp Napoleona.
Od wsi Bocequillas nadciągać jęli generałowie, Mamelucy, wreszcie marszałkowie.
Pod smutnie czerniejącymi konarami rozłożystego platanu zaroiło się od mundurów. 
Na
zbrukanej murawie ukazały się barwne mundury adiutantów, złote szychy generałów, 
żaboty
marszałków, malownicze zawoje Mameluków, akselbanty, pióropusze, feldcechy, 
srebrne
ładownice, dworskie fraki, niedźwiedzie czapy, wysmukłe kity.
Napoleon wysłuchał raportu naczelnika przedniej straży generała Montbruna, a 
potem długą
miał rozmowę z Bessičres’em.
Marszałek zdawał sprawę z odbytego rekonesansu pod górami. Cesarz z uwagą 
słuchał
wniosków i wywodów. Bessičres w żywych barwach malował obronność pozycji 
nieprzyjacielskiej.
Napoleon z głową schyloną poglądał na ognisko. Wtem między drzewami cichy 
powstał
szmer. Bonaparte podniósł głowę i zobaczył żołnierza, który z fajeczką w ręku 
przedzierał się
do ognia cesarskiego, aby ją zapalić. Generał Montbrun zdążył go w porę 
zatrzymać. Lecz
cesarz Napoleon skinął na generała i rzekł spokojnie:
– Laissez le faire!127
Montbrun ustąpił z drogi śmiałkowi. Żołnierz z flegmą zbliżył się do ognia, 
ukląkł, wygarnął
rozpalony węgielek końcem pałasza i z zadowoleniem pociągnął raz i drugi 
fajeczki, rozkoszując
się błękitnym dymem.
Bonaparte śledził uważnie ruchy żołnierza, ten atoli nie zdawał się zwracać 
uwagi na
obecność cesarza.
Oficerowie poglądali w milczącym zdumieniu na tę scenę.
Kiedy już fajeczka rozżarzyła się na dobre – żołnierz zawrócił spokojnie od 
ogniska.
Montbrun schwycił go za ramię.
– Podziękuj najjaśniejszemu panu za jego łaskawość! – upomniał gorączkowo.
Żołnierz przystanął – spojrzał na Bonapartego i odparł flegmatycznie, wskazując 
na wychylające
się z mgieł górskie łańcuchy:
– Ja mu tam... podziękuję!...
Montbrun cofnął się mimo woli. Żołnierz skręcił na lewo ku obozowisku 
szwoleżerów. A
za nim szedł wzrok Bonapartego jasny, promieniejący, zapatrzony w 
czworograniastą czapę
żołnierza, w karmazynowy kołnierz białego płaszcza.
Za żołnierzem skoczył tymczasem stojący w świcie szef Kozietulski.
– Jak się nazywasz?
– Paskudnie, panie pułkowniku! – odrzekł ponuro żołnierz.
– Mów – jakże?
– Poniński128.
Bonaparte spojrzał znów pytającym wzrokiem na Bessičres’a, który przerwał 
raport.
– Więc cóż więcej?
– Sire! Potwierdzić muszę to, co mówiłem wczoraj. Pozycja jest niezdobyta... 
Trzeba by
zacząć obejście gór.
– Albo zaatakować wprost!
– Tak jest, sire... Lecz czy piechota zdoła się wedrzeć?...
– Jazda!...
– Sire! – wyjąkał pomieszany marszałek. – Niech mi wolno będzie... przypomnieć, 
że w
wąwozie ledwie czterech żołnierzy obok siebie... pomieścić się zdoła... 
szesnaście armat go
broni... trzynaście tysięcy wojska na górach. Krzyżowym ogniem zniosą każdy 
pułk, zanim
127 L a i s s e z l e f a i r e ! (franc.) – Zostawcie go w spokoju!
128 P o n i ń s k i – bohater czyni aluzję do nazwiska Adama Ponińskiego, 
marszałka sejmu
rozbiorowego w latach 1773-1775. Poniński, jako zdrajca zaprzedany caratowi, 
został skazany
na konfiskatę majątku i utratę czci.
ten dotrze do pierwszej pozycji... Przed wąwozem jest przekop czy rzeczka nawet. 
Sire, to jest
niepodobieństwo!
Bessičres umilkł, wystraszony własną śmiałością. Napoleon zaciął usta. Po chwili 
milczenia
rzekł sucho:
– Który szwadron szwoleżerów jest na służbie?
– Trzeci, sire! – odpowiedział Bessičres.
– Niech będzie przy mnie.
– Według rozkazu!
– Victor!...
Marszałek Perrin stanął przed cesarzem.
– Możesz zaczynać.
Victor salutował cesarza, a potem skoczył do trzymanych w pobliżu wierzchowców. 
Tłum
adiutantów rzucił się za marszałkiem.
Bębny warknęły – trąbki zagrały chrapliwie. W dali iść zaczął głuchy, miarowy 
szum.
Bateria Sénarmonta ryknęła ponuro, a w ślad za nią padły pierwsze, bezładne 
strzały tyralierów.
Góry milczały, połyskując dumnie swym skalistym pancerzem i tonąc w mgłach.
Za czwartą salwą Sénarmonta Guadarrama plunęła żelazem. Huk przeraźliwy, 
pomnożony
przez echa górskie, wstrząsnął powietrzem. Don Benito San Juan czuwał.
Kule armatnie pruły opary i darły zasłony. Dziewięćdziesiąty szósty pułk ruszył 
środkiem,
wprost ku wąwozowi, dźwigając pęki faszyny.
Na lewym skrzydle pierwszego batalionu maszerował stary kapral, Protot, i 
gawędził z
idącym obok niego szeregowcem:
– Zagadali do siebie! Co? Jak to gwiżdżą! Ślepa pukanina! Chociaż, czasem 
szelmy... wymacać
potrafią!... Baczność!...
Kula armatnia padła u stóp kaprala, żłobiąc krwawą bruzdę w szeregach.
Protot chwycił się za pierś i jęknął z triumfem:
– Widzisz... mówiłem, czasem potrafią!...
Armaty grały coraz szybciej, coraz zajadlej. Piechota hiszpańska raziła ołowiem. 
Pułk
dziewięćdziesiąty szósty topniał w ogniu, każdy krok znacząc krwawymi strugami, 
aż zdołał
rzucić pęki faszyny w rozwarte szeroko brzegi rzeczki.
Faszyna spływać zaczęła, szarpana wartkim nurtem, lecz tuż za nią jęły się 
staczać ludzkie
ciała.
Pułk osłabł. Jeszcze wlec się próbował, raz jeszcze zdobył się na rotowy ogień, 
lecz zasypany
żelazem, cofnął swoje strzępy. Za nim już stał drugi pułk, za drugim trzeci, 
czwarty.
Tyralierzy coraz zacięciej razili stojących na stokach gór Hiszpanów. Ci cofnęli 
się za wierzchołki.
Cel zniknął dla tyralierów. Wąwóz i góry jeżyły się stalowymi lufami karabinów i 
groźnymi
paszczami armat.
Pułki piechoty szły. Szły ponure, milczące. Szły, rozumiejąc, że na zgubę pewną 
idą, że
zanim zdołają do skał dotrzeć – armaty nieprzyjacielskie zdziesiątkują je, 
zmiażdżą.
Marszałek Victor zsiadł z konia i stanął na czele dziewiątego pułku, 
maszerującego na lewe
skrzydło – generał Semele z przeciwnej strony wiódł pułk dwudziesty czwarty. 
Wodzowie
pierwsi wdarli się na najwyżej stojące skały i usiłowali pociągnąć za sobą 
żołnierzy – góry
bluznęły gwałtowniejszym jeszcze potokiem kul.
Żołnierze francuscy zmieszali się i jak fala morska, rozpadająca się u podnóża 
raf – rozprysnęli
się w bezładne kłęby i cofnęli się w nieładzie.
Victor nowy pułk zagrzewa. Dywizja Ruffina posuwa się na czoło. Już dopaść 
zdołała
pnącego się ku górom tarasu, już kilkunastu żołnierzy skryło się za zrębami 
skał, gdy znów
grad stalowy stoczył się ku dywizji, pierwsze szeregi zmiótł, drugie potargał, 
trzecie zmieszał.
Bębny warczały zajadle. Co chwila z huku armatniego dobywa się rozpaczliwa 
komenda:
– Szlusuj!
Kolumny zbierają się posłusznie i nikną w oczach.
W baterii Sénarmonta już dwa działa umilkły, zdemontowane przez Hiszpanów.
Bonaparte siedział zadumany pod drzewem, jak gdyby wsłuchiwał się w huk armat. 
Od
czasu do czasu podnosił wzrok i mierzył badawczo prężących się przed nim 
ordynansów i
adiutantów, którzy urywanymi zdaniami raportowali przebieg bitwy.
Raporty brzmiały wciąż jednakowo.
– Pułk zdziesiątkowany. Ogień nieprzyjaciela zabójczy! Dostępu nie ma!
Napoleon szarpnął niecierpliwie trzymaną w ręku rękawicą.
– Montbrun! – rzucił ostro. – Wysłać mi rekonesans w góry poza linię – niech 
pochwyci
języka!... Montbrun skinął na stojącego w pobliżu Dziewanowskiego.
Rozkaz wnet dosięgnął szwoleżerów. Niegolewski ruszył na czele plutonu 
Wasilewskiego.
Do Napoleona tymczasem dopadł młody adiutant artylerii:
– Najjaśniejszy panie! – zawołał. – Trzecie działo zdemontowane.
Bonaparte zerwał się na nogi.
– Sire! Mam dać rozkaz... artylerii gwardii? – zagadnął pośpiesznie Bessičres.
– Chcesz góry rozbijać?... Konia!...
Napoleon wskoczył na konia i ruszył ku górom. Bessičres, Montbrun, Duroc, de 
Segur i
orszak ordynansów i adiutantów dosiedli koni. Za nim już postępował trzeci 
szwadron szwoleżerów,
prowadzony przez Kozietulskiego.
Bonaparte minął idące do ataku pułki piechoty i zatrzymał się dopiero na 
szerokiej płaszczyźnie,
zasłanej ciałami poległych.
Napoleon badał pozycje. Rozproszone nieco mgły odsłaniały już widok na ciemną 
gardziel
wąwozu Somossiery, w głębi którego ustawiona bateria sypała zabójcze pociski.
– Sire! – rzekł z mocą Bessičres. – Nie narażaj tyle nam drogiego życia!...
Bonaparte poruszył się niecierpliwie. Koń cesarza wśród huku a świstu kul targał 
się a
otrząsał niespokojnie.
– Rzeczka założona faszynami?...
– Niezupełnie, sire.
– Ponowić atak.
Świeży pułk piechoty porwał się z miejsca.
– Vive 1’empereur! – huczeli żołnierze przeciągając w pobliżu. Okrzyk ich atoli 
wśród ryku
armat ginął, rozpływał się.
Pułk szedł z hardo podniesionym orłem.
Bonaparte ścigał go wzrokiem. Widział, jak masy ciał słały się, jak ranni, 
wpółżywi darli
się do rzeczki. Szczytem bohaterstwa było dotrzeć do niej i rzucić w nią pęk 
chrustu!...
Rzeczka wypełniała się szybko. Ciała żołnierzy lepiej tu się sprawiały niż 
faszyna.
Niegolewski tymczasem zdołał sprawić ordynans. Generał Montbrun stawił przed 
cesarzem
wydartego górom Hiszpana. Napoleon spojrzał na przerażoną twarz jeńca i dał 
znak, że
nie chce o nic go pytać.
– Bessičres! Gdzie szwoleżerzy?
– Na prawo, pod górą!...
Bonaparte spojrzał w stronę, kędy bielił się pas sinych płaszczów i czerniały 
ceratowymi
pokrowcami okryte ułanki.
– Dobrze stoją.
– Prawda, sire!...
Napoleon zwrócił lunetę ku rzece. Orzeł cesarski chwiał się bezwładnie ponad 
cofającymi
się szczątkami pułku.
– Dosyć! Bessičres!
– Sire...
– Szarża natychmiast! Szwadron szwoleżerów!...
– Najjaśniejszy panie, atak niemożliwy!... Niech obejdą nasze...
– Co niemożliwy? Powiedz im, że ja chcę. Marsz!...
Pułkownik Kozietulski rozmawiał był właśnie z generałem Montbrunem i panem de 
Ségur.
Marszałek rzucił Kozietulskiemu rozkaz, Montbrun zdarł konia.
– Panie marszałku! Szarża? Niemożliwa! Na zgubę.
– Rozkaz cesarski! – uciął krótko Bessičres. Kozietulski dobył pałasza i 
zatoczył koniem
przed szwadronem. Kilka gromkich zawołań zwinęło linię, wyciągnęło szwadron w 
czwórki.
Szable błysnęły. Słońce wychyliło się spoza obłoków.
– Do milion diabłów! – rozległ się stalowy głos Kozietulskiego. – Cesarz chce, 
abyśmy
tych szczurów wymietli... Naprzód, psiekrwie!...
Szwadron drgnął.
Kozietulski podniósł pałasz do góry i spiął konia ostrogami.
– Naprzód, psiekrwie! Cesarz patrzy!...
– Niech żyje cesarz! – huknęli szwoleżerowie i pochylili się na siodłach.
Szwadron sunął jak wicher ku ziejącej ogniem gardzieli.
Z oczu wszystkich żołnierzy jednakie tryskały iskry, jedna w brwiach zaciętość, 
jedna morowość.
– Naprzód! – dźwięczał głos Kozietulskiego.
– Naprzód! – wołali kapitanowie Dziewanowski i Krasiński.
– Naprzód! – huczał ostatni żołnierz, jadący na tyle plutonu Krzyżanowskiego.
Konie szły jak burza, jak wezbrany potok górski, jak lawina. Wyciągnęły szyje, 
rozwarły
chrapy, ledwie ziemi dotykając kopytami. Jeden koń drugiego napierał, jakby do 
szalonego
zachęcając wyścigu.
A za tym szwadronem gonił wzrok Bonapartego, w którym, zda się, można było 
czytać
zdumienie, podziw.
Szwadron przesadził rzeczkę, w połowie zasypaną ciałami poległych, a w połowie 
chrustem,
i wpadł w wąwóz. Bateria hiszpańska, ustawiona na pierwszym jego skręcie, 
rzygnęła
gradem kul. Sześciu żołnierzy zwaliło się z koni.
– Na armaty, chłopcy! Niech żyje cesarz! – huknął teraz Dziewanowski.
– Wal, psia! – ryczał basem Stadnicki.
Szwoleżerowie wpadli na kanonierów hiszpańskich, zanim ci po raz drugi zdołali 
podłożyć
lonty.
Walka była krótka. Ciała Hiszpanów legły na lawetach. Szwadron pędził dalej, 
ledwie
końcem pałaszy zawadzając o resztki kanonierów. Czego nie dokonały cięcia, 
tratowały konie.
Gardziel wąwozu za pierwszą baterią zwężała się, tworząc zaciemniony korytarz, a 
w końcu
załamywała się i znów się wydłużała, aby po raz trzeci i czwarty zmienić 
kierunek.
Każdego z czterech załamów broniła oddzielna bateria, zagradzała drogę, tworzyła 
węzeł,
stanowiła niezdobytą redutę, była dość silną, by atakowi stawić czoło, by go 
zetrzeć na miazgę,
by z miazgi tej dla samej siebie zawałę obronną utworzyć.
Termopile hiszpańskie cztery miały ogniwa, cztery czeluście, w których czego by 
armaty
nie zdołały wymieść – lasy karabinów, na szczytach ustawione, miały do skał 
przygwoździć.
Strzałów chybiających tu nie było. Wąwóz prostował skrzywienia celów, a gdy kula 
o
ścianę jego uderzała, wypryskiwał odłamami granitu i srogie zadawał kontuzje.
Wiedział o tym don Benito San Juan i spokojnie czekał za górami, rychło fala 
żołnierzy
francuskich, szamocząca się u stóp Somosierry, nie odpłynie upokorzona. 
Wiedziała o tym i
junta, rządząca powstaniem, i czekała spokojnie w Aranjuez wiadomości o 
ustąpieniu Bonapartego.
Gdy szwadron Kozietulskiego porwał się do szarży – don Benito San Juan 
uśmiechnął się
pogardliwie. Lecz gdy ponad pierwszą przepłynął baterią, gdy do uszu don Benita 
doszedł
okrzyk gromki, potężny, brzmiący szaleństwem – wódz hiszpański zbladł.
Szwadron pędził naprzód. Stu dwudziestu ludzi rzucało się na armię, na grad kul, 
na góry,
na skały, na Somosierrę!
Szwadron pędził naprzód. Kozietulski, stoczywszy się z konia, pomimo kontuzji, 
oczy
wzniósł błagalnie ku mijającym go w pędzie żołnierzom i żebrał:
– Bracia! Towarzysze! Konia!
Nikt go nie słuchał.
Przed drugą baterią padł porucznik Krzyżanowski. W ataku na kanonierów odłam 
skały
uderzeniem w piersi zwalił z konia Piotra Krasińskiego. Dziesięciu żołnierzy 
okupiło drugą
redutę.
Dziewanowski prowadził dalej, mając tuż przy sobie wachmistrza Wasilewskiego ze
szwoleżerem Szumem.
Na trzecim załamie ogień nieprzyjacielski wzmógł się. Piechota hiszpańska 
strumieniem
żelaza zasypywała wąwóz – baterie raziły zajadle. Kule zrywały szwoleżerom 
czapy, szarpały
płaszcze i mundury na strzępy, raniły i zabijały konie, dziesiątkowały szeregi. 
Co chwila ktoś
zaczynał się słaniać na koniu i zapadał się w potok pędzący.
Bez komendy – konie szlusowały, zamykały przerzedzone szeregi, a choć na 
grzbiecie
swym dźwigały niekiedy już tylko krwią zalaną kulbakę – mknęły dalej, dopóki 
kule armatnie
nie poszarpały ich, nie zbiły z nóg.
Kompanie zmieszały się, plutony brały już podział życia i podział śmierci.
Florian, którego kompania szła druga z kolei, dzięki rączości siwka, znalazł się 
tuż za
wachmistrzem Wasilewskim w chwili, gdy trzecia bateria zdążywszy do drugiego 
wystrzału
się przygotować – zionęła żelazem. Salwa była straszna. Snop dymu otulił 
szwoleżerów. Gdy
się rozwiał – kanonierzy leżeli stratowani.
Florian zadrżał. Dziewanowskiego na przedzie nie było... Szum zniknął... 
Gotartowski
obejrzał się – kula karabinowa musnęła go po ramieniu.
– Naprzód! – huczał teraz adiutant Rudowski.
– Naprzód! – wołał nadbiegający z tyłu Niegolewski.
Siwek Floriana targnął się i ruszył na czwartą baterię, a zobaczywszy poza nią 
wolny przestwór,
zaczął ponosić. Próżno Gotartowski wstrzymywał go, próżno nawoływał głosem. W
siwku zbudziła się rogata dusza, krew syna pustyni nagle w nim zagrała.
Na górach tymczasem stało się to, czego ani dzielny don Benito, ani junta 
rządząca, ani
Bonaparte przewidzieć nie mogli.
Szczyty Somosierry zakołysały się, szeregi Hiszpanów zachwiały, okrzyk 
przerażenia dobył
się z piersi wojska powstańczego... U ich stóp, na krańcu niezdobytego wąwozu 
ukazały
się białe płaszcze szwoleżerów i pokrowcami okryte ułanki.
Armaty zagwożdżone, z zalanymi krwią zapałami, zasłane trupami zwycięzców i 
zwyciężonych
– umilkły... Okrzyk: „Niech żyje cesarz!” – huczał a piął się po skałach, a 
jęczał.
Hiszpanie zdumieli się – broń wypadła im z rąk, zmieszali się, złamali karne 
łańcuchy i jak
fala spływać zaczęli ze stoków Somosierry i szukać schronienia, kędy wiła się 
ścieżka, kędy
górski wąwóz wiódł ku Saragossie, Madrytowi, Aranjuezowi, Walencji...
Ucieczka była obłędna. Lęk nie znał pomiarkowania, głuchym był na zaklęcia 
dowódców,
niepomnym na własne bezpieczeństwo. Żołnierze parli przed siebie na oślep, 
częstokroć na
końcu wąwozu znajdując ponurą, nieubłaganą ścianę, która była im wyrokiem 
śmierci, gdyż z
gardzieli somosierskiej wysypały się już świeże szwadrony szwoleżerów, szaserów 
i konnych
grenadierów, a na góry pięła się bezkarnie piechota francuska.
Zgiełk bitwy milkł za górami i rozpraszał się. Oddziały kawalerii wracały 
powoli, prowadząc
tysiące niewolników. Piechota zajęła obóz don Benita.
Wąwóz Somosierra stężał – zastygł ze zgrozy i ponure cienie słał na bezkształtne 
masy ciał
ludzkich.
Pod trzecią baterią spod lawety czołgać się zaczął ranny szwoleżer, klnąc głośno 
a nawołując:
– Nie lubię, psia!... Psa nie ma! Hej! Do czarta – rusz się choć który! Panie 
poruczniku!...
Ciało adiutanta Rudowskiego, leżące bezwładnie na armacie, drgnęło.
Szwoleżer ryknął z całej siły:
– Poruczniku, bo mnie, psia!... Nie słyszy!... Stadnicki po...
Szwoleżer dotknął ręką porucznika i przeżegnał się, za czym z wysiłkiem obejrzał 
się dokoła
i raz jeszcze zakrzyknął:
– Odezwijże się który!
W odpowiedzi jakiś jęk cichy rozległ się z drugiej strony armaty. Stadnicki 
posunął się na
rękach.
– Przecież jedna poczciwa dusza, co się tym diabłom wyrwać z ciała nie 
pozwoliła!...
Ba!... Ani chybi, albo Jaworski, albo Grabowski.
Leżący żołnierz snadź zrozumiał, bo potrząsnął głową.
– Hę? Ruszasz się? Czekaj, dam ci wina. Olaboga! To mnie potrącili!... Phi, 
bratku! Wlać
się, wleje – lecz trzeba ci brzuch zaszyć... boć dziurawy na wylot! A tu 
ambulansu ani poświeć!
Łykaj!
Ranny otworzył szeroko oczy i uśmiechnął się.
– Jeden Puciata! – szepnął z zadowoleniem.
– Co? Co pleciesz?
– Nie jeden – tylko „jedna” mówiłem... feminina z maskulinami nie mieszaj! – 
odezwał się
chrapliwy głos tuż obok.
Stadnicki obejrzał się pośpiesznie. O dwa kroki od niego, pod skałą, siedział 
Gąsiorowski.
– Jesteś, urwisie! Ruszże się, trzeba by któremu nieboszczykowi ulżyć.
Gąsiorowski wskazał ręką na Puciatę i poruszył wargami, lecz miast słów, krew z 
nich
buchnęła. Puciata zaczął się śmiać spazmatycznie, aż spazm przeszedł w krótkie 
rzężenie i
zastygł w głębi skrzywionych kurczowo ust. Stadnicki otarł pot z czoła.
– Pilno im wszystkim, biedakom!... Człowiekowi może samemu przyjdzie... 
wędrować!...
Żywego ducha!...
Naraz w głębi, od strony czwartej reduty, dał się słyszeć przyśpieszony odgłos 
kopyt końskich,
a po chwili ukazał się wachmistrz Wasilewski.
– Hola! Panie Piotrze! Ratujże, bo się ruszyć nie mogę... Gdzie nasi?
Wasilewski ściągnął konia i mruknął ponuro:
– Poginęli! Leży to wszystko pokotem w wąwozie.
– A Hiszpanie?...
– Goni ich za górami nasz pułk z grenadierami!... No, czekaj waść, pilno mi!...
– Dokąd? Ratujże, psiamać!...
– Jadę po ambulanse! Porucznik Niegolewski dogorywa! – wachmistrz spojrzał przed 
siebie
i zmarszczył się. – Kapitan tu leży!... Bywajcie... chwili czasu nie ma!...
– Czekajże... Kobyła wasza nozdrzami krwawi...
– Dostała w lewy chrap – trzy zęby jej wybiło! Porucznikowi Rowickiemu nogi 
obydwie
urwało!... Skończył!...
Wasilewski szarpnął konia i, klucząc między stosami ciał, skierował się ku 
głównej kwaterze.
Gdy wachmistrz mijał miejsce, gdzie leżał Dziewanowski, posłyszał cichy, rzewny 
szept:
– Wachmistrzu!...
Wasilewski zębami zgrzytnął.
– Milczeć! Sprowadzę wam ambulanse!...
– Wachmistrzu – buty!...
Wasilewski zatrzymał konia. Tuż przed nim leżał szwoleżer Szum i poglądał z 
rozpaczą na
rozdartą cholewę.
– Co ci?
– Nic, wachmistrzu – rzekł pokornie szwoleżer, osłaniając ręką krwawiącą ranę na 
piersiach.
– Ale buty!
– Mówiłem! Tobie nic uczciwego nie warto sprawiać! Trzeci dzień...
Szum skinął twierdząco głową i skonał.
Wasilewskiemu łza zawisła na nastroszonych wąsach.
Spiął konia ostrogami i pomknął.
Od wsi Bocequillas ruszył już Bonaparte ze swoim sztabem i wjechał w wąwóz – tuż 
za
nim postępowała kareta pułkownika Krasińskiego, wysłana po Kozietulskiego, i 
wozy ambulansowe.
Napoleon jechał wyciągniętym kłusem, oglądając uważnie wąwóz – od czasu do czasu
zwracał się do Bessičres’a i rzucał lakoniczne uwagi:
– Pozycja niezdobyta! Wąwóz stworzony do obrony!...
– Prawda – sire! Dzielni ludzie, odwaga szalona!...
– A co mówiłem!
– Sire... oto pierwsza bateria! Jakiż tu atak być musiał!... Kanonierzy leżą... 
z lontami w
ręku do nowego wystrzału!...
– Sont-ils braves ces Polonais!129
– Żeby uwierzyć – trzeba widzieć.
Im orszak się dalej w głąb wąwozu zapuszczał – tym zdumienie, podziw sztabu 
wzrastał.
Jak wedrzeć tu się mogła kawaleria, jak przepłynąć zdołała ponad bateriami, 
które całą szerokość
wąwozu zajmowały?
Koń cesarza przeszedł w stępa, omijając kałuże krwi i ostrożnie depcząc około 
poległych.
Od czasu do czasu spośród stosu ciał unosiła się ręka, a z piersi konającego 
wydobywał się
okrzyk pełen zapału:
– Niech żyje cesarz!
Okrzyk ten brzmiał groźny, mocny i dookoła czary rzucał. Wpół zastygłe ciała 
poruszały
się, posiniałe wargi składały się do uśmiechu, w zbielałych oczach drgało życie.
– Niech żyje cesarz! – wołali ranni.
– Niech żyje cesarz! – szeptali konający, ostatnie wydając tchnienie.
Na drugiej baterii Bonaparte dostrzegł żołnierza siedzącego na armacie i 
operującego coś
koło ręki.
Żołnierz, zobaczywszy cesarza, podniósł lewą ręką bezwładnie zwieszającą się 
dłoń i
przyłożył ją do czapy.
– Cóż ci to, zuchu?
– Nic, najjaśniejszy panie, jesteśmy teraz na kwit.
– Jak to? Jesteś ranny?
– To za dzisiejszy ogień do fajki!...
– Marszałku, podaj go do krzyża.
– Jak się nazywasz?
– Paskudnie, panie marszałku!
– Odpowiadaj!...
– Poniński!
– Podziękuj najjaśniejszemu panu! Żołnierz ruszył ramionami i syknął z bólu, a 
potem
ozwał się sucho:
129 S o n t - i l s b r a w e s c e s P o l o n a i s ! (franc.) – Dzielni są ci 
Polacy!
– Dziękować?... Na dobrą sprawę, jakby zmierzyć tę dziurę, którą mi szelma 
carajo130
hiszpański wywiercił w ramieniu, z węgielkiem do fajki... to i tak jeszcze mi 
należeć się coś
będzie.
– Jesteś wachmistrzem!
– To znów ja będę w zaległości!...
– Więc jakże chcesz? – roześmiał się Bonaparte.
– Niech już wachmistrz zostanie u mnie na procencie!
U mnie będzie pewniejsze.
Cesarz, w świetny humor wprawiony, ruszył dalej. Pod trzecią baterią powitał go 
Stadnicki.
– Jesteś wachmistrzem?
– Tym samym, który miał szczęście rozmawiać zeszłej nocy z najjaśniejszym panem.
– Ranny?
– Dwie kontuzje!
– Kto tu jest więcej?...
– Porucznik Rudowski!... Na lawecie...
– Bessičres... legia... krzyż oficerski!...
– Najjaśniejszy panie, porucznik nie żyje! Jemu aby na mogiłę potrzeba krzyża! 
Lecz tam
nasz... ojciec... nasz kapitan Dziewanowski!
Bonaparte zsiadł z konia i zbliżył się ku miejscu, gdzie leżał Dziewanowski. 
Kapitan miał
strzaskaną po kolano prawą nogę, lewe ramię nadto wisiało na kawale skóry. 
Dziewanowski
otworzył oczy.
– Cierpisz?...
– Nie... najjaśniejszy panie!... Rany nie bolą!...
– Okryłeś się sławą!... Bessičres!... Ranga pułkownika... Oficer legii, 
dożywocie!...
– Co tego, to długo płacić nie będą! – ozwał się z ziemi Stadnicki, który był 
się doczołgał
do Dziewanowskiego.
Kapitan skinął twierdząco głową.
– Najjaśniejszy panie! O żołnierzach... o kompanii mojej nie zapomnij!... Oni 
warci... a
ja... ustąpić muszę...
– Czymże ci się odpłacę za twoje poświęcenie!... Jesteście moją chlubą! Dumny 
jestem z
was! Hej! Bessičres! Ambulanse niech nadjeżdżają prędzej! Otoczyć ich staraniem, 
opieką!
Życie i zdrowie każdego z tych żołnierzy jest nieocenione.
Bonaparte zwrócił się ku czwartej baterii.
Pułk szwoleżerów wracał z pogoni za nieprzyjacielem, wracał z hiszpańskimi 
sztandarami,
wracał z niedobitkami trzeciego szwadronu na czele – tego szwadronu, który 
opromienił go
sławą, który nań niesłychane sprowadził zaszczyty.
Bohaterska odwaga tej garści młodzieńców rzuciła czary na armię Napoleona. Stara 
gwardia
cesarska, dumna, nieprzystępna, harda, spoglądająca na pułki liniowe z wysokości 
Alp i
Piramid – usuwająca się od „polskich smyków”, którzy wśród niej się kręcili a 
dzwonili zawadiacko
szablami, teraz porwana, uniesiona zwycięstwem, kajała się.
Lody pryskały – stalowe twarze gorzały, w lwach spod Marengo, Hohenlinden, 
Arcole odzywały
się stwardniałe w bojach serca.
Pułk szwoleżerów wracał wśród okrzyków, wracał salutowany przez żołnierzy i 
oficerów.
A gdy rozłożył się obozem, aby zasłużonego zażyć spoczynku – tłumy żołnierzy ze 
stojących
w pobliżu pułków zbiegały się do szwoleżerów, śpiesząc dłoń ich uścisnąć, 
podzielić się manierką,
przyjrzeć się im z bliska.
O zmierzchu zatrąbiono na apel, poczynając od trzeciego szwadronu.
130 C a r a j o (hiszp.) – dosadny epitet hiszpański.
Wachmistrz Dąbczewski miał czytać kontrolę siódmej kompanii, Wasilewski 
trzeciej.
Wincenty Krasiński pułkownik i Dautancourt major w otoczeniu oficerów stali 
przed
frontem. Spieszone szeregi szwoleżerów grobowa zaległa cisza.
Wasilewski rozwinął podziurawioną kulami kontrolę – ręce mu drżały.
– Zaczynaj, wachmistrzu! – rzekł Krasiński. Wasilewski zaczął czytać koleją 
plutony.
– Zielonka Benedykt wachmistrz szef!...
Wasilewski urwał czekając na odzew – szeregi milczały.
– Ranny! – ktoś odezwał się szeptem.
– Sokołowski wachmistrz? – czytał dalej Wasilewski. I znów cisza była mu jedyną 
odpowiedzią,
a potem pomruk smutny:
– Zabity na baterii!
– Toedwen?
– W ambulansie!
– Roman?
– Kontuzja!
– Stadnicki?
– Dwie kontuzje!
– Gotartowski Florian! Wasilewski podniósł głowę.
– Jeżeli który wie, odpowiadaj! – wtrącił się Krasiński, a po przestanku rzekł 
do Wasilewskiego:
– Zapisz tymczasem, wachmistrzu – „bez wieści”.
Wasilewski czytał dalej – czytał coraz gwałtowniej, gorączkowiej, kontrolę do 
oczu podnosił,
aby snadź lepiej wymawiać nazwiska. Chór żołnierzy odpowiadał co chwila głuchym,
ponurym głosem.
Stojący poza szczątkami trzeciego szwadronu szwoleżerzy odkryli głowy, a za nimi 
poszli
przypatrujący się z dala gwardziści francuscy.
Wasilewski skończył.
Dwunastu zabitych... sześciu dogorywających, czterech rannych ciężko, 
kontuzjowanych
piętnastu, stratowanych trzech!
Wachmistrz Dąbczewski wystąpił z kontrolą kompanii Piotra Krasińskiego... Żniwo 
śmierci,
kalectwa i niemocy i tu było obfite, i tu kompania ledwie świeciła niedobitkami.
Zestawiono cyfry. Krasiński obwieścił pułkowi rozrachunek. Pięćdziesięciu 
siedmiu poległych
i ciężko rannych, nie licząc oficerów, z których dwóch legło na placu, dwóch 
dogorywa,
dwóch budzi nadzieję przyjścia do zdrowia, jeden szef szwadronu lekko 
kontuzjowany!...
Jeden porucznik Szeptycki ocalał, ile że nie był w szarży.
Długo w noc gwarzono przy ogniach, rozprawiając o bitwie, wspominając poległych 
towarzyszów.
Długo w noc spełniano czarki a zapijano wiwaty.
Tylko w trzecim szwadronie wśród żołnierzy smutek a pustka wiała. Choć ciągnięto 
ich a
zapraszano do kompanii, jako bohaterów dnia, woleli w swym szczupłym kolisku 
zostawać...
i dzielić się myślą.
Tu wczoraj Norwiłł ucieszne swoje krakowiaki ciągnął, tu Dzięcioł pyzaty ze 
Świętarkiem
w zawody szli, który dłużej tchem jednym apel wygra na trąbce, tu zasiadał 
gwarny pluton
„dwóch drzew”... Z jedenastu Jaworskich ocalał jeden, Grabowskich zostało dwóch, 
Zawadzcy
legli wszyscy. Szum, Rymdejko, Olszewski, Waśniewski, trzech Bieńkowskich, dwóch
Orłowskich – zabici.
Co chwila przypominano sobie kolegów, gdzie który padł. O jednym Florianie 
Gotartowskim
nikt nie umiał nic rzec pewnego. Wasilewski twierdził, że Florian był jeszcze 
przy
czwartej baterii, zanim porucznik Niegolewski spadł z konia, i że widział go, 
jak pędził za
uchodzącymi Hiszpanami. Toż samo powtarzał słowo w słowo młody Siemoński, który, 
mimo
rany, wolał udawać zdrowego niż leżeć w ambulansie.
Jedna i druga relacja nic dobrego nie wróżyła. Nieobecność Floriana była jasnym 
dowodem,
że zapędziwszy się zginął w jakim parowie albo, ranny, zakłuty został przez 
uciekających
Hiszpanów.
Takich zaginionych było więcej, ile że i zwłok poszarpanych na bezkształtne 
kawały a zamienionych
w miazgę nie brakło.
Marcelek, który był ze szwadronem Łubieńskiego, nadbiegł dowiedzieć się o bracie 
a
sprawdzić chodzące wieści, z boleścią przyjął wiadomość o zaginięciu, łudząc się 
jeszcze
nadzieją, że może nadciągające wciąż ambulanse choć rannego przywiozą.
Dnia następnego o świtaniu trąbki postawiły pułk szwoleżerów na nogi.
Pochód ku Madrytowi został nakazany. Szwoleżerowie iść mieli w przedniej straży 
i objąć
rekonesanse.
Pułk wyciągnął się w długą wstęgę trójek, aby przesunąć się przez gardziel 
Somossiery, i
na dany znak ruszył ku głównej kwaterze. Przed wsią Bocequillas stał obozem 
korpus marszałka
Victora. Tu, gdy z daleka ujrzano karmazynowe ułanki, porwano się na nogi i bez 
komendy
uformowano się nad drogą witając szwoleżerów okrzykami i salutując ich.
Zapał żołnierzy udzielił się sztabom. Z namiotów wysypali się oficerowie, 
nadjechał marszałek.
Okrzyki grzmiały. Szwoleżerowie salutowali bronią na podziękowanie. Serce rosło 
w nich,
skry szły im z oczu, twarze promieniały.
Zanim pierwsze trójki zdołały dosięgnąć głównej kwatery – na drodze ukazał się 
Bonaparte
ze świtą. Przodem pędził co koń wyskoczy marszałek Bessičres.
Krasiński zakomenderował:
– Prezentuj broń!
Bessičres ręką skinął i rzucił Krasińskiemu:
– Formuj szyk bojowy!
Pułk stanął – złamał wstęgę, zwrócił konie.
– Demi ban! 131 – komenderował dalej marszałek. Trąbki zagrały długo a 
powłóczyście.
Nadjechał Bonaparte ze sztabem i zatrzymał się przed pułkiem, który błysnął na 
powitanie
szablami. Cesarz zdjął kapelusz.
– Honneur aux braves des braves!132 – rozległ się donośny, dźwięczny głos.
– Niech żyje cesarz! – huknęli żołnierze.
Bonaparte zatoczył koniem. Muzyka korpusu Victora, na dany znak przez 
Bessičres’a, zagrała
Mazurka Dąbrowskiego. Pułk przedefilował przed cesarzem i znów wyciągnął się we
wstęgę i znikł w wąwozie Somosierry.
Wąwóz czerniał ponurą pustką. Armaty, ciała poległych były już uprzątnięte. 
Gdzieniegdzie
tylko widniały skrzepłe, brunatne plamy, czasami złamana klinga błysnęła pod 
ścianą lub
spoza skały wyjrzała uwięzła kula.
Pułk ciągnął w milczeniu głębokim a w skupieniu. Na przedzie pułkownik Krasiński
wszczął cichą rozmowę z majorem Dautancourtem i jadącym tuż kapitanem Jerzma 
nowskim.
– Piękny dzień! O takim nie śniłem!
– Ba! To, co dziś nas spotkało, jest niesłychanym w dziejach armii 
zaszczytem!... Nie
pierwszy rok służę, rozmaite już widziałem uroczystości... byłem świadkiem 
wielkich pochwał,
które spadały na starą gwardię, ale cesarza odkrywającego głowę przed 
pułkiem!...
– A przypomina sobie major, jak to na nas burczał w Warszawie? Co? – wtrącił 
żywo
Jerzmanowski.
131 D e m i b a n ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda dla trębaczy i 
doboszów.
132 H o n n e u r a u x b r a v e s d e s b r a v e s ! (franc.) – Chwała 
najdzielniejszym z
dzielnych!
– No, no!... Przecież znów nie tak bardzo! – bronił się major. – Chociaż ja wam 
powiadam,
że ta szarża, te zaszczyty niewarte są jednego Dziewanowskiego.
– Robią nadzieję utrzymania go przy życiu.
– Nogę mu jeszcze w wąwozie odjęto, a ramię strzaskane podobno budzi obawy!...
– Tak, pułkowniku! – rzekł major. – Byłem i ja u niego!... Poznał mnie!... Śmiał 
się!... Pytam,
czy czego nie potrzebuje, a on do mnie, żeby mu z namiotu węzełek przynieść. 
Posłałem
natychmiast. Przynieśli, a w węzełku tym, zgadnijcie, co było? Garść ziemi!...
– Zacny pan Jan! – szepnął Jerzmanowski.
– Prastary to u nas zwyczaj.
– Jam go nie znał! Zagadnąłem więc Dziewanowskiego.
Krew ścierpła mi w żyłach! Nie, nie! Wy swoje, ja swoje!... Nie chcę, nie życzę 
wam takich
szarży!... Ofiara krwi za wielka! Kwiat młodzieży! Prawda, szesnaście krzyżów na 
pułk,
dwadzieścia kilka awansów, deszcz złota hiszpańskiego, ale nie!... Patrzcie, 
tam!...
Dautancourt wskazał ręką na żółty, świeżo usypany kopiec, który wznosił się za 
wylotem
wąwozu – pośrodku rozległej doliny.
– I pomyśleć, że ludzie ci na to urodzili się nad Wisłą... aby tu, na tym 
pustkowiu lec!...
– Majorze! – upominał Krasiński. – Mówisz, jakbyś nie był Francuzem.
– Nie o tym teraz myślę! Tfy! Gorzko człowiekowi! Toż tych dzieciaków sam 
wybierałem,
sam co przedniejszych szukałem... i ot, macie na co!...
Pułk wysunął się powoli z wąwozu i spływał ku dolinie.
Krasiński, zbliżywszy się do kopca, przystanął, za jego przykładem poszły 
szeregi. Żołnierze
zdjęli czapy.
Wachmistrz Wasilewski zeskoczył z konia i ukląkł u stóp kopca. Z drżących ust 
Wasilewskiego
dobyły się słowa modlitwy za umarłych. Modlitwa na skrzydłach wiatru przebiegała
szeregi, chwiała się nad orłem sztandaru i ginęła hen, w wąwozie.
– Amen! – rzucił gromko wachmistrz.
– Amen! – powtórzył pułk.
– Amen! – odpowiedziały góry.
Major Dautancourt fyrknął energicznie nosem i mruknął cicho:
– Jak się człowiek będzie z nimi dłużej zadawał, to jeszcze kamedułą na stare 
lata zostanie!...
Krasiński uścisnął rękę majora.
– Więc tu nasze drogi się rozchodzą?
– Tutaj, pułkowniku!
Sygnaliści grać zaczęli. Regiment podzielił się na dwa oddziały. Na czele 
pierwszego stanął
Krasiński, dowództwo drugiego objął Dautancourt.
Oddziały salutowały się i ruszyły dwiema rozchodzącymi się drogami.
XV
Armaty umilkły pod Saragossą. Marszałkowie Moncey i Mortier opuścili ręce.
Po zdobyciu w pierwszym dniu oblężenia stanowiska Monte Torrero i fortu na 
przedmieściu
Arrabal – od dwóch tygodni nie zdołali kroku naprzód zrobić. Wszystkie ataki 
wróciły
zdziesiątkowane. Kule szczerbiły mury stolicy aragońskiej, wzniecały pożary, 
rozbijały domy,
a mimo to Saragossa ani drgnęła w posadach i stała dumnie zaparta o brzegi Ebro, 
wystrzelając
starożytnymi wieżycami kościołów Nuestra Seńora del Pilar, La Seo, Miguel, 
Felipe,
Jago i Juan, groźnie mierżąc nieprzyjaciela z czworogrannych baszt 
mauretańskiego zamku
Aljaferia.
Od dwóch tygodni w dzień i w noc rażono miasto żelazem, szturm przypuszczano za
szturmem. Zdawało się, że lada chwila na murach ukaże się biała chorągiew, że 
lada chwila
Saragossa się podda.
Marszałkowie spoglądali po sobie zdumieni. Co ta garść kilkunastotysięczna 
ważyła wobec
ich korpusów! Skąd powstać im mogła śmiałość oporu?
Co dnia marszałkowie nowe kreślili plany zdobycia miasta, co dnia liczba rannych 
i poległych
wzrastała.
Moncey trzaskał z gniewu palcami – zrywał się o świcie i śród mroków podnosił 
pułki,
skradał się, czaił, spadał jak sęp i zawsze spotykał wyszczerzone lufy karabinów 
i opór zacięty,
nieubłagany.
Mortier po całych dniach z generałem Lacoste wykreślał plany przekopów.
A tymczasem z głównej kwatery co dnia nadchodziły gońce z zapytaniami i co dzień 
niosły
ze sobą wiadomość krótką a stereotypową: „Lada dzień Saragossa się podda!”
Co dnia marszałkowie czuli, że tam, w głównej kwaterze sława ich topnieje, wpływ 
niknie,
że lada chwila dowództwo wypaść może im z rąk.
Marszałkowie opuścili ręce. Oblężenie trzeba było rozłożyć na dwa miesiące. Jak 
zawiadomić
o tym sztab, jak umotywować raport, żeby uniknąć uwag złośliwych a poszeptów?
Zanim jednak Mortier i Moncey zdążyli powziąć decyzję, kurier cesarski nadjechał 
pod
eskortą oddziału grenadierów gwardii.
Mortier spojrzał ponuro na Monceya.
– Kolego! Możemy sobie powinszować! Nie łudzę się, co ta koperta zawiera!...
– Odwołanie!... Tym lepiej.
– Czy tylko odwołanie? Ręczę, że Savary o nas pamiętał i na wodza się 
wysforował!
– Savary!... Za nic – usuwam się!... Dziś składam raport o urlop!...
Mortier rozerwał szybko kopertę, rzucił okiem na papier zdobny w orły cesarskie 
i szepnął
cicho:
– Lannes!...
– Lannes? – powtórzył ze zdumieniem Moncey. – Lannes do nas?
– Jest już w drodze! Ma objąć naczelne dowództwo!...
– Lannes’owi ustąpię bez wahania.
– Dzielny żołnierz i prawy towarzysz.
– Żal mi go!... To robota Berthiera! O te przeklęte mury nawet Lannes rozbić się 
może.
Zdobędzie je – zasługa żadna! Niewdzięczne stanowisko.
Marszałkowie uspokoili się. Tam gdzie Lannes się ukazywał, tam ustawały zawiść, 
ambicje,
swary.
Lannes zawsze myślał o innych, a zapominał o sobie. Troszczył się, żeby żaden 
żołnierz
nie został pominięty przy rozdawaniu nagród, wstawiał się za oficerami, walki o 
nich staczał
ze sztabem, a w gronie generałów i marszałków – był pierwszym do uznania zasług 
kolegi.
Lannes nie dał na siebie długo czekać. Zebrali się Moncey z Mortierem, dowódca 
inżynierów
generał Lacoste, generałowie Gazan, Morlot, Grandjean, Musnier, Rognat, Suchet i
Chłopicki.
Lannes wysłuchał raportu z poczynionych robót oblężniczych – i zagadnął krótko 
Lacoste’a:
– Ile czasu potrzeba na podminowanie całego miasta?
– Najmniej cztery tygodnie!
– Więc za miesiąc staniemy się panami gruzów!... Zdwoić pracę. Nic tu zmienić 
nie można.
Godzę się w zupełności na taktykę kolegów Mortiera i Monceya.
Te słowa złamały ostatnie lody.
– To jedyna rada! – ozwał się gorąco Moncey. – Minować!... Gouvion de Saint Cyr 
z Desnouettes’em
poszczerbili sobie raz już zęby przed paru miesiącami... Odstąpienie nasze,
ustępstwo obudziłoby jeszcze większą śmiałość... z ziemią ich zrównać.
– Zapewne! – wtrącił sucho Mortier. – Ja byłem tego samego zdania jeszcze 
pozawczoraj!
Lecz oni na miny odpowiadają minami. Trzy dni pracy kosztowały nas przekopy pod 
klasztor
świętego Józefa, noc całą ustawialiśmy baterie... Rano trzydzieści dwa działa 
zionęły, lecz
zanim miny zdołaliśmy podpalić... oni kontrminami wysadzili je w powietrze. Toż 
samo zrobili
z mostem na Huervie! Wczoraj... Co tu ukrywać!... Zrobili wycieczkę na Santa 
Engracia,
przed którą mieliśmy dobrze opatrzoną baterię! Osiem armat zagwożdżonych!... 
Głodem ich
chyba będzie można wziąć...
– Jeżeli sami go przetrzymamy! – uciął Moncey. Lannes zasępił się.
– Jutro damy wypocząć żołnierzom. Wezwiemy raz jeszcze Palafoxa do poddania, a 
potem
zdwoimy energię! Musimy działać wszyscy, bez wypoczynku, równocześnie! Pan, 
generale
Lacoste, prowadź miny. Generał Gazan niech atak za atakiem przypuszcza i niech 
sforsuje
przedmieście. Generał Suchet zdwoi łańcuchy, żeby nam i od guerillów zapewnić 
spokój, i
ducha żywego z Saragossy nie wypuścić. No, a i my, koledzy, próżnować nie 
będziemy.
Wyłomy być muszą!...
Gdy się to działo, w obozie ruch i ożywienie zapanowało. Dwudziestu młodych 
poruczników,
nadesłanych z głównej armii, a więc wiozących ze sobą nieprzebraną ilość nowinek 
i
wiadomości – rozproszyło przygnębienie. Drugi pułk legii miał szczególniejsze w 
tym razie
szczęście, bo aż pięciu zuchów w mundurach prosto z igły stawiło się przed 
namiotem majora
Michałowskiego i pułkownika Kąsinowskiego. I to zuchów nie lada, bo jak adiutant 
zapewnił,
na podstawie papierów, wszyscy jeden w drugiego byli to szwoleżerowie gwardii 
spod Somosierry,
dla braku awansu przeniesieni w randze oficerskiej do legii.
Jeden major Michałowski nie dzielił ukontentowania, bo rzuciwszy okiem na listy 
służbowe,
ozwał się do kapitana woltyżerów Rybińskiego:
– Phi... kochanku! Ruszyli konceptem!... Marcypanowych kawalerów, paniczyków, 
cacanych
żołnierzyków nasłali, kochanku. I co? Phi, męka, mordęga, utrapienie, kłopot, 
zamieszanie,
pilnowanie – choroba! Na koniku frygał, pałasikiem majtał, galopkiem się 
przetryndał
i był, kochanku, rycerzem!... A tu piechota!... Ano, cóż... wołaj ich, 
kapitanie, niechże ich
zobaczę!
Major strzepnął desperacko rękoma, poprawił osuwający mu się pas na okrągłym 
brzuszku,
ręce założył w tył i jął mierzyć wielkimi krokami namiot.
Po małej chwili zasłona się odchyliła. Rybiński wprowadził nowomianowanych 
poruczników.
Ci stanęli wyprostowani, czekając na pierwsze słowa majora. Lecz Michałowski, 
jakby na
nich uwagi nie zwracał. Chodził po namiocie i mruczał pod nosem:
– Nie miała baba kłopotu!... Taki Szczygieł albo Radło więcej potrafi, kochanku! 
Co to z
tego może być?!... Phi!... Zaczynaj od a, b, c!... Kawaleria do piechoty!... 
Nieopatrzność, brak
zastanowienia, kpiny, drwiny, nieład, choroba!...
Oficerowie stali jak wryci. Major podniósł głowę, zmierzył ich wzrokiem i rzucił 
sucho:
– Proszę o nazwiska!
– Łaguna! Masłowski! Strumiłło! Jaworski! Stadnicki! – rozległy się kolejno 
głosy.
– Wszystko porucznicy! Phi! Gwardia, kochanku! Szwoleżerzy! O piechocie ani 
wyobrażenia,
co?
– Owszem, panie majorze! – rzekł śmiało Jaworski.
– Co, kochanku? Co: owszem?...
– W pułku odbywaliśmy piesze musztry, według regulaminu dragoni!!...
– Piesze musztry! Hę? Znam ja wasze piesze musztry! Parodia, śmiechu warte, 
pociecha,
żal się Boże, karykatura, choroba! Bo piechota, kochanku, to nie parada, nie 
kity, nie ogony,
nie akselbanty – tylko karabin, bagnet, mur. Mur, kochanku, armia, siła, broń w 
ramię i stój!
Szturm, to dalej na mury – ani na włos nie chybić, bo opłazuję!...
Major odsapnął ciężko, a naraz doskoczył do Stadnickiego i, wskazując na srebrny 
galon u
kołnierza, rzucił groźnie:
– A to co jest, kochanku?...
– Galon porucznika pierwszej klasy!
– Pierwszej klasy! Proszę! Waćpan porucznikowałeś w szwoleżerach?
– Nie, byłem wachmistrzem.
– I waćpan tak sobie jednym susem przeskoczyłeś porucznika drugiej klasy?
– Pod Somosierrą było nas takich więcej!...
– Proszę! Patrzcie!... Z wachmistrza! Dalipan, świat się przewraca! Zobaczymy, 
zobaczymy!
Mundurki piękne!... Kapitanie, ano cóż?... Weź tych panów poruczników pod swoją
opiekę. Komendy dać nie mogę... niech widzę najpierw we froncie... Niech poznam 
sprawność,
przytomność, rozwinięcie, uzdolnienie, choroba... to jest... kochanku, tego! Hm! 
Tyle
waszmościom powiem, że wątpię, aby wam tu, u nas, było wygodnie. Lada 
pałasikiem, konikiem
tu się nie poradzi, do pałaców na ordynanse się nie chodzi, miną, czupryną nic 
się nie
zwojuje! Piechota, phi, kochanku, musi pracować ciężko, bo piechota to sedno, 
moc, siła,
jądro, podstawa, grunt, armia – choroba!... Żegnam waćpanów!...
Major odwrócił się, odsapnął ciężko, poprawił pasa i puścił palcami impetycznego 
młynka.
Porucznicy spojrzeli po sobie i wyszli z namiotu. Kapitan Rybiński podążył za 
nimi.
– Panowie! Pozwólcie za mną! Przedstawię was kolegom. Do pułkownika 
Kąsinowskiego
jutro, bo dziś zajęty bardzo.
Rybiński zaprowadził poruczników do baraku oficerskiego. Tam ich czekało o wiele 
milsze
przyjęcie.
Porucznicy Kaliński, Niewodowski, Pągowski i Niechcielski powitali nowych 
towarzyszów
z otwartymi rękoma, zapraszając na skromny bardzo posiłek, bo składający się z 
mięsa
gotowanego, chleba i kubka wina.
– Darujcie, koledzy! – usprawiedliwiał się Niewodowski. – Gdybyśmy choć dniem 
jednym
naprzód wiedzieli, można byłoby pomyśleć o czymś przystojniejszym... Dziś 
podzielcie, jeżeli
łaska, nasz chleb powszedni.
– Oo! Cóż za ceregiele! – przerwał żywo Strumiłło. – Wojna, obóz, co na misie, 
to nieprzyjaciel.
– Prawda – pochwycił Kaliński – i w dodatku ciężka wojna, i ciężki obóz! Tym w 
Saragossie
także musi być niewygodnie a głodno, ale co i u nas się nie przelewa. Kto tu w 
oblężeniu,
nie wiadomo!
Rozmowa potoczyła się ochoczo. Nowomianowani porucznikowie opowiadali o głównej
armii, o szarży pod Somosierrą, o pobycie w ambulansach pod Bujtrago, słuchając 
znów
opowieści o ostatnich robotach oblężniczych i nieudanych szturmach.
Jeden Stadnicki siedział ponury, nasrożony i ledwie półgębkiem słowo jakieś 
rzucał. Kapitan
Rybiński, który do poruczników był się przysiadł, postrzegł kwaśną minę 
Stadnickiego
i, kiedy się okazja zdarzyła, zauważył z intencją:
– Hm! Waćpanowie z wielkiego świata przybywacie! U nas chuda fara!... Choć 
zuchów
nie brak, ale nie ma komu ani patrzeć, ani chwalić, ani nagradzać... Nie dziwno 
mi też wcale,
że imć Stadnicki, obaczywszy to nasze chudopacholskie obejście, nie bardzo i rad 
swemu
awansowi!...
– Z czegóż bo pan kapitan to wywodzi? – zagadnął basem Stadnicki.
– At, z czego! Daruj waćpan, nie chciałem go tknąć. Lecz u nas co na sercu, to i 
na języku!
Widząc cię zaś takim, jakbyś pół garnca octu wypił, muszę suponować...
– Że mnie nim napojono, do licha!
– Otóż właśnie!
– Więc, panie kapitanie, jeżeli ma być szczerość, niechże będzie!... Cóż to, 
psia... na rekrutam
do was przyszedł się napraszać... Nie naharowałem się dość na te galoniki! Co?
– Poruczniku! Któż waćpana?...
– Kto? Jużci imć pan major! Szanuję szarżę, znam powinny jego randze szacunek... 
lecz,
jakem Stadnickł, ważyć się lekce nie pozwolę!... Bom nie nowicjusz, nie 
wiechetek!... Lada
pałasikiem! – powiada! Nie życzę mu, aby się z tym pałasikiem spotkał...
– Panie Józefie! Major – burczymucha! – perswadował Jaworski.
– Niech mu w żołądku burczy! Ale co ja, nie dam się poniewierać, psia... 
Piechota, kawaleria,
sapery, woltyżery... dla mnie zawsze, będą w jednej cenie!... Tyle zaś waćpanom 
powiem,
że gdyby tu nasz pułk był... to nie patrzylibyście, spuściwszy nosy, na ten 
kojec saragoski!...
– Nie tak gorąco! Nie zapalczywie! – ozwał się poważnie Rybiński. – Major człek 
zacny,
prawy...
– Nie lubię!...
– Pozwól waćpan dokończyć!... Dziwadło trochę, rozkochany w piechocie!... 
Zrzęda, lecz
słów jego nie należy brać do serca!... Wykażesz się waćpan – pierwszy odda 
sprawiedliwość...
– Niech sobie! Cale mi ona niepotrzebna!... Pierwsza okazja – poproszę, niech 
mnie przeniosą.
Zresztą, zadeklaruję to pułkownikowi... Nie chcę imć panu majorowi być zawadą!
W gronie oficerów zapanowało przykre milczenie. Porucznicy poglądali po sobie, 
kapitan
Rybiński bębnił nerwowo po głowni pałasza i targał temblak.
Naraz zasłona w otworze baraku uchyliła się. Przed stołem zjawił się niski, 
pucołowaty porucznik.
Powiódł bystrymi oczami po zebranych, skoczył do Stadnickiego i zawisł mu na 
szyi
– wołając z zapałem:
– Królu! Józiu! Nicponiu!... Dajże gęby!... A bodaj cię... Caramba!133 Prędzej 
bym się
śmierci spodziewał...
Stadnicki porwał się z miejsca, nie mogąc poznać witającego. Mały porucznik 
atoli nie
ustawał w wykrzyknikach, huśtając się na szyi Stadnickiego a ściskając go.
133 C a r a m b a ! (hiszp.) – przekleństwo hiszpańskie.
– Góra z górą!... Królu mój!... Patrzże, do naszego pułku!... Upiję się chyba... 
kozim mlekiem!...
Cóż ty, filistynie... tak oczy raczysz!... Nie poznajesz?... Mateusz... Bzura, 
herbu Bzura
vel134 Lis... ze wsi Bzury... ziemi wileńskiej!...
– Bzura, Bzura! – powtarzał niepewnym głosem Stadnicki.
– Zapomniałeś?... W Warszawie pod Karasiem!... Tyżeś tego... ja tamtego... 
skrobnąłeś
mnie po ramieniu... potem zgoda!...
– Bodaj cię!... Prawda!... Na dwa dni przed wjazdem cesarza!...
– To, to! – pochwycił wesoło Bzura. – Mości panowie, rekomenduję wam setnego 
kompana,
rębacza całą gębą!... Takich nam tu potrzeba! Upiję się?!... Hm!... Widzę, że tu 
cienko u
waćpanów!... Lura! Nie po chrześcijańsku witacie kolegów...
– Ba! Mój kochany!... Rada by dusza... Skąd?...
– Mości panowie, uwaga! Wracając z warty przechodziłem około wózka mamy 
Żubrowej!
Spojrzałem na minę i szyję daję, że coś tam musi mieć!... Co tu długo się 
namyślać! Proponuję
atak przypuścić!... Dowództwo oddaję Niewodowskiemu, który cieszy się 
największymi
względami u „mamy”...
– Doskonale! Wybornie! Atak! – pochwycili ochoczo Kaliński i Niechcielski.
– Jeżeli Niewodowski prowadzi, zwycięstwo pewne! – wołał Pągowski. – Idziemy!...
– Tylko ostrożnie, żeby „mama” nie zwąchała pisma nosem! Niewodowski pójdzie na 
rekonesans,
za nim ja z, Józiem, królem moim, niby przepytać się o nici i wosk... Ty, 
Kalińsiu,
z Pągowskim sforsujesz tył!... Niechcielski uważać będzie na zawartość wózka... 
Kapitan
poprowadzi gości!...
– Wiwat Bzura!
– Tylko cicho! Znacie „mamę”. Jedno słowo niebaczne i wypłoszycie worek malagi, 
a może
kseresu. A na to się zanosi. Niewodowski, naprzód! Ty masz łaski i względy...
– Mam być zdrajcą?
– Musisz, królu nasz!... Ja to wiem, że ciebie to będzie drogo kosztowało! Lecz 
nam za to
tanio wypadnie!... Uwaga, mości panowie! Należy przestrzec tylko kolegów, że 
jakby zobaczyli
Michałka, to na miły Bóg – niechże pary z ust nie wypuszczą... boby nas sromotna
kontuzja spotkała!... Pamiętajcie, co się mnie samemu przytrafiło!...
Oficerowie, śmiejąc się i żartując, ruszyli z baraku gromadkami w stronę, kędy 
na linii
rozgraniczającej leże pierwszego, drugiego i trzeciego pułku legii – stał furgon 
markietanki.
Koło furgonu uwijała się tęga, przysadzista baba w dostatnim kaftanie, 
przypominającym
barwę legii, i w wielkiej chuście na głowie, okręconej na kształt turbana. Przy 
furgonie kręcił
się młody legionista i, na komendę markietanki, rąbał nawiezione drwa, rozniecał 
ognisko a
nastawiał kociołek z wodą.
Chwilami wzrok legionisty zanurzał się pod nakrycie furgonu, w cieniu którego 
rysowała
się – dziwnie piękna a delikatna twarzyczka, wyglądająca spod kaszkietu.
Markietance nie podobała się snadź ta ciekawość żołnierza, bo pochwyciwszy go na 
spojrzeniu,
wymierzonym pod płótno furgonu, zakrzyknęła oburzona:
– Pietrek! A będziesz ty mi... ognia pilnował!... Jak to nastawia kocioł!... Nie 
widzisz, że
się gibocze!... Skaranie!
Żołnierz, na widok groźnie zmarszczonej twarzy markietanki, usunął się 
pośpiesznie, nacisnął
furażerkę i jął poprawiać ognisko.
Żubrowa zwróciła się do furgonu i zajrzała do budy.
– Darujcie Piotrkowi! – ozwał się melodyjny głos spod płótna.
– Hm! Darować, to darować! Według rozkazu. Ale co mu się kiedy dostanie, to 
dostanie!
Tfy! Lada ciura zęby szczerzy!... Rangi nie uszanuje! Żeby tu był nasz porucznik 
albo i mój
stary! Inaczej by szło!
134 V e l (łac.) – albo, czyli.
– Pewnie! – odezwał się smutnie tenże głos.
– Gdzie tu! Ani poradzić!... Wóz pusty prawie!... Może lepiej byłoby przebrać 
się do francuskiej
granicy!... Kiedy ani myśli!... Czekać trzeba!... To oblężenie licho wie kiedy 
się skończy!...
Rozstąp się, ziemio – siedź i pokutuj! Ani w lewo, ani w prawo!... Dziś podobno 
mieli nasi
oficerowie nadciągnąć z marszałkiem. Może coś będą wiedzieli. Ba! I ułani 
siódmego pułku
są!... Pietrek! Nie trap się, tylko rozpalaj ogień! Dałby Bóg!... Ani chybi do 
nas ściągną. Moje
szczęście, żem wczoraj z batalionem na furażowanie poszła!... Niewiele tego 
jest. Pokazać
nawet nie można... Wychlapaliby, nicponie, do ostatniej kropelki!... Uf!... 
Chyba wypadnie
znów dziś u pułkownika się zamówić. Może który z adiutantów!
– Moja Żubrowo!... Lepiej nie wspominajcie. Może znów na próżno!... Nie wiem 
sama –
lecz od pewnego czasu smutne mnie przeczucia nękają. Naszych ginie tysiące! 
Może... Nie!...
Aż się boję wymówić...
– Pani kapitanowo! – zakrzyknęła energicznie markietanka. – Co? Nasz porucznik? 
Do stu
piorunów, ani o tym myśleć się nie godzi!... Ho, ho! Słowo, to mur!... 
Powiedziane – skończone!
Nie ma wykrętów.
– Ale są kule.
– Ku-kule są?... No, są! Niech sobie będą!... Mało to jest rozmaitego mięsa!... 
Lecz od porucznika
naszego – wara. A toć jest w niebie sprawiedliwość. Nie mówię, żeby tam mnie
gdzie potrąciło – już to człek sobie rzetelnie zasłużył... ale co porucznika! 
Tfy! Język człowiekowi
na myśl samą kołowacieje. Porucznika naszego... Toż się chyba taka podła nie 
narodziła.
Panie Boże, odpuść... święty Antoni, już nas nie opuszczaj! Licho nas tu 
przyniosło, ale
Ty nas wyprowadź.
Markietanka otarła nieznacznie twarz rękawem i odsapnęła ciężko.
Wtem, od ogniska rozległ się donośny okrzyk Pietrka:
– Pani Żubrowa, porucznik! Markietanka zatoczyła się na nogach.
– W imię Ojca i Syna!... Porucznik Niewodowski idzie.
– Zasunę się! Powiedzcie, że śpię...
– Wola pani kapitanowej!... Choć on tam znów nie taki straszny. Poczciwa dusza! 
Oczy
mu się świecą. W tym jego kawalerska rzecz... Oskomę próżną sobie czyni!
Niewodowski pozdrowił wesoło markietankę.
– Jak się macie, pani Żubrowa?
– Mam się! – ucięła krótko baba.
– A Michałko?
– Chrapie.
– Coś mi krzywi jesteście?
– Panu porucznikowi?... Sobiem krzywa... Bieda z nędzą, i tyle!... Nawet dziś 
pukaniny nie
ma. Zimować tu chcecie? Malowane wojsko! Ani w lewo, ani w prawo.
– Marszałek przyjechał!...
– Nowina! Toć ci było trąbienia a bębnienia, mało uszy nie popuchły.
– Hę, hę! Pani Żubrowa coś przysmaża dzisiaj! Furaże były wczoraj dobre?
– Jak zawsze! Bijatyka, hałasy, a w końcu na ręce byś zabrał wszystko!... 
Wyłapali znów
osłów co niemiara! Widzi mi się, że jak nowy marszałek także ośliną zacznie się 
karmić, to
my tu i za rok nic nie zwojujemy!
– Prawda, prawda!... Nie ma tam pani Żubrowa jakiej manierki pod ręką?
– Manierki?
– Coś mi dolega... Nie wiem!...
Markietanka pokiwała głową.
– Mówiłam, przestrzegałam!... Jak wejdziesz między wrony – krakaj jak i one. Nie 
darmo
te czarne diabły bez mała prześcieradłami się przepasują!... To im grzeje 
wnętrza!... A u nas
ci dnia nie ma, żeby kogoś kolka madrycka nie sparła!... Dolega? Hm – bardzo 
dolega?
Baba zakrzątała się koło furgonu. Wyciągnęła kubek z puzderka, wypłukała wodą, 
wytarła
czysto, a potem spod siana dobyła brzuchatą sakwę z koziej skóry – wyciągnęła 
ołowianą
zatyczkę i strumień rubinowego napoju trysnął do kubka.
– Widzisz waćpan!... Jak dokuczy, to się zawsze u Żubrowej pożywić można. 
Rozgrzeje
was rzetelnie – po wypiciu jeszcze się płaszczem okręcić i na posłanie. Podwójna 
gorączka
kolkę przejmie i zmoże!... Co mówicie? Hę?
Żubrowa podniosła oczy w stronę, kędy stał Niewodowski, i nogi pod nią się 
ugięły z przerażenia
– zobaczyła tuż przed sobą pucołowatą twarz Bzury i wyniosłą postać 
Stadnickiego.
– Sługa pokorny mamy dobrodziejki! – zawołał wesoło Bzura.
– Co, czego to? – mruczała baba usiłując ukryć sakwę z winem.
– Nic, kolka, królowo moja! O!... Przecież wam to zawadza!... Dajcie, ja 
potrzymam!...
Markietanka rzuciła się w tył.
– A to skaranie istne! Licho jakieś waćpana przyniosło! Ani kroku dalej!...
– Kolka!
– Idźże do ambulansu! Niech wam stary Gulicz da driakwi.
– Kruszynkę!... Królowo!...
– Ani kropli!... Święty Antoni! Toż ich się cały regiment jawi! Pani kap... 
Michałko!
Baczność na tyle pozycji!...
Żubrowa wsunęła się pod płótno furgonu, tak że zasłoniła cały otwór. Porucznicy 
z kapitanem
Rybińskim, śmiejąc się i żartując, zacieśniali pierścień około markietanki. 
Bzura wciąż
parlamentował:
– Królowo, wejrzyj miłosiernym okiem na sromotną pustkę!... Po kapeczce!...
– Nie dam! Nie mam!... Ilu waćpanów? Dwóch, czterech, sześciu, dziesięciu... Ani 
myśli.
Jakem Muszyńska z domu! Gdzie? Skąd?... Wody chyba z pieprzem!...
– Krewniakowi nie odmawiaj!...
– Komu? Jakiemu krewniakowi?...
– Przecież mówiłem... jeden Bzura o mały włos nie pojął za żonę Muszyńskiej...
– Niech mu będzie na zdrowie! Dobrze zrobił – despekt mnie ominął!...
– Królowo! Patrz, ilu zacnych młodzieńców stoi przed tobą!...
– Pani Żubrowa! – odezwał się Kaliński. – Jeżeli nie, to choć uszanuj przybyłych 
świeżo
do legii towarzyszów, niechże złego nie mają o tobie mniemania.
– Pewnie, psia – huknął basem Stadnicki. – A nie, to szturm, za dwie minuty 
furgon
nasz!...
– Wiwat! Albo – albo! – Wybierajcie! – odezwały się głosy.
– Ehe! Więc to tak?... Taka cnota przyjechała... Hola, waćpanowie, nic! Nie ma! 
A to szarańcza
istna! Czy to ja mam winnice pod nosem? Kawaleria jeden w drugiego jak dęby – a
miast samym sobie głową nakręcić, to ci do mnie...
– Przecież nikt darmo nie chce.
– Darmo. Masz, mości Strumiłło, napoleony, to je sobie zjedz, bo u mnie sklepik 
zamknięty.
Porucznicy spojrzeli po sobie zbici z tropu. Jeden Bzura nie tracił fantazji, 
oparł się o furgon
i szepnął półgłosem:
– Et, żeby tu był imć Żubr!
Markietanka westchnęła ciężko.
– Byłoby inaczej – ciągnął Bzura.
– Pewnie! Garść miał taką uchwytną, że respekt czuj!
– Co tam garść; człek poczciwy! Krzywdy by nikomu nie zrobił!...
– Oj, to święta prawda! Mój stary... Gdzie on teraz nieborak?...
– I sam by pewnie powiedział: „Daj im, nie skąp! Bieda i nędza... Czczo w sercu, 
w gębie,
w żołądku!”...
– I zełgałbyś waćpan! Bo co mój stary do gadania nie był. No, ale co tam... ma 
być nędza...
Niech tam – inaczej wam się, panowie oficerzy, nie opędzę.
– Wiwat, nasza Żubrowa!...
– Zatracone to, szalone! Hej, Pietrek, a wypłuknij no kubki. Zwijaj się żywo.
Porucznicy, śmiejąc się i żartując, porozsiadali się dokoła ogniska. Markietanka 
przecierała
kubki a rozlewała wino.
– Czary, dalipan! – mruczał kapitan Rybiński. – Gdzie u marszałków w kredensie 
chuda
fara – ale co u pani Żubrowej... wszystko się znajdzie!... Kiedybyś zajrzał!...
– Ba! Człowiek też, dzięki Bogu, ma głowę na karku.
– A Michałka w furgonie! – dorzucił Bzura. Markietanka pogroziła mu palcem.
– Co tego, to nie lubię!... Ja waćpanu do tornistra ani do mantelzaków nie 
zaglądam!
– Zdrowie naszej markietanki! – przerwał wesoło Kaliński.
– Wiwat!...
– Hola! Zaraz!... Nie jestem kaleką! Niechże się trącę!
Baba schwyciła za kwartę – nalała sobie wina i pociągnęła mocno.
– Królowo! Z nóg się zwalisz!...
– Przedni trunek.
– Zdrowie naszych towarzyszów! Niech żyją szwoleżerzy.
– Widzisz, królowo!... Panowie porucznicy do nas prosto z gwardii!...
Baba strzepnęła rękoma.
– Co powiadacie? Szwoleżerzy!... Gwardia!... Święty Antoni!... To... to może 
waćpanowie
znacie... rety... kapitana Dziewanowskiego!...
– Byliśmy pod nim!
– Jezusie! Gdzie? Rozstąp się, ziemio!... Pani kapit... Bodaj mi język kołkiem 
stanął... Michałku!...
A tfy!... Kapitana Dziewanowskiego podkomendni!... Górą nasza!...
Baba śmiała się przez łzy a podskakiwała z uciechy. Porucznicy patrzyli, nie 
rozumiejąc
wybuchu radości. Żubrowa tymczasem dopadła Stadnickiego.
– Mówże mi waćpan! Gdzie jest?!... No dalej, co tam! Masz pusty kubek! Daj, 
niech ci
naleję!... Więc... jest w szwoleżerach? Co?... Mówże waćpan!
Stadnicki zasępił się.
– I cóż wam powiem... do licha! Zacna dusza!... Żołnierz, choćbyś szukał, 
drugiego takiego
nie znajdzie!... Kochaliśmy go Jak ojca, jak brata... Nigdy o sobie, zawsze o 
innych myślał!...
– Gdzież, gdzież on?...
– Ha! Cóż, szarża... zwaliło go!...
Markietanka odsapnęła ciężko.
– Mówcie, panie poruczniku!... Wszystko!...
Oficerowie skupili się około Stadnickiego.
– Krótkie moje opowiadanie będzie. Słyszeliście o tym piekielnym wąwozie?... Pół 
szwadronu
poszło w strzępy! Dziewanowski prowadził trzecią kompanię na froncie. Łomot! 
Chlasnęła
mu kula nogę. Jeszcze rwał się na baterię! Hiszpanie plunęli z armat w same 
oczy. Granat
strzaskał mu ramię. Nadjechał cesarz... Wzięli go do ambulansu. Krzyż oficerski, 
szlify
pułkownika, dożywocie, opieka niby, złota garściami – wszystko było... tylko 
życia nie stało.
Stadnicki urwał nagle, szarpiąc bokobrody. Słuchacze zapadli w ponure milczenie.
Naraz, poza nimi rozległ się głuchy jęk. Tuż przy furgonie chwiała się 
bezwładnie drobna
postać młodego legionisty.
Markietanka z krzykiem rzuciła się z pomocą – porucznicy porwali się na nogi. 
Młodemu
żołnierzowi wlano w usta wina, zwilżono mu skronie wodą, rozluźniono opięty 
kołnierz pod
szyją.
Legionista odzyskał przytomność. Żubrowa jeszcze nie mogła się uspokoić.
– Olaboga! Tyle nieszczęścia!... Biedna sierota!... Tożem się dopytała!... 
Święty Antoni, za
grosz w starym łbie nie ma zastanowienia!... Naści jeszcze!... Wina!... Jakie to 
blade biedactwo!
Dycha sobie!... Ooo!... Czegóż się tak waćpanowie gapicie... sacrebleu?!...
Porucznicy stali nieporuszeni – pochłonięci niezwykłym widokiem, który oczom ich 
się
przedstawił.
Chłopięca twarz młodego legionisty wydawała im się z początku dziwnie delikatną, 
niezwykle
pociągającą, lecz gdy w miarę odzyskiwania przytomności zabarwiła się rumieńcem,
gdy przysłonione długimi, ciemnymi rzęsami oczy zadrgały życiem a spod 
usuniętego kaszkietu
wychylił się promień lśniących, ciemnych włosów – porucznicy spojrzeli w 
milczącym
zdumieniu po sobie.
Tu oto, na tym pustkowiu hiszpańskim, pod strzałami zaciętych saragossan – z 
żołnierskiego
munduru wychyliła się ku nim postać pięknego jak sen dziewczęcia. Dziewczęcia,
którego każdy rys twarzy, każde żyłki drgnienie i te usta wpółrozchylone, jakby 
w pocałunku
anielskim, i to czoło jasne, wyniosłe – mówiły do nich: „Sarmatką jestem!”
Ciżba myśli przesunęła się przez mózgi zapatrzonych oficerów – aż wystrzeliła 
skrami.
Młody legionista pod wpływem spojrzeń drgnął i podniósł się. Kaszkiet zesunął mu 
się i
zawisł na podpince – a spod niego już fala włosów spłynęła na ramiona żołnierza.
Uśmiechy rozpogodziły twarze oficerów. Jedna markietanka, spostrzegłszy, co się 
dzieje,
załamała ręce.
– Królowo moja! – odezwał się pierwszy Bzura. – Toś nam figla zgotowała.
– Święty Antoni! Jakem Muszyńska z domu! Masz, diable, kaftan!...
– He, he! Nie wypierajmy się!... Miałem dobre przeczucie!... Michałko!...
– Nie ma gniewu!...
– Zuch markietanka!...
– Dawać mi tego żołnierzyka do plutonu!...
– Dobra nasza!...
– Niech żyje legia!
Między oficerami ruch się wszczął, koło ich zaciskało się coraz silniej. Żubrowa 
osłaniała
dziewczynę, gdy ta zerwała się jak łania spłoszona, dumnie podniosła główkę i 
rzuciła spokojnie:
– Może choć przez pamięć dla brata mego, Jana Dziewanowskiego, uszanujecie mnie 
waćpanowie!...
Słowa te jak grom padły na rozochoconą młodzież. Porucznicy zmieszali się i 
cofać się zaczęli,
straciwszy nagle rezon i wigor. Aż pierwszy Stadnicki podniósł głowę i huknął 
zapalczywie:
– Mości panowie! Dosyć! Dziewanowski!... Jeżeli kto, psia... to te pięście 
poczuje!... Ani
słowa! Nie lubię, psia...
– A niechże waści Bóg da zdrowie! Znalazła się poczciwa dusza!... Święty Antoni, 
a już ci
do pacierza jedno „Zdrowaś” dołożę!...
– Waćpanowie, pozwólcie! – wmieszał się kapitan Rybiński, który był stał na 
uboczu i tej
scenie się przyglądał. – Toć wiadomo wam o zakazie, który najsurowiej zabrania 
przytomności
niewiast w obozie!... Wy, Żubrowa, na wielkie niebezpieczeństwo narażacie i 
siebie, i tę
oto pannę! Lada chwila wieść może się roznieść i będziecie pod strażą 
odstawieni...
– Panie kapitanie!... Toć chyba sprawiedliwości nie ma!... Mnie? Hę! I tę 
niebogę?... Cóż
to my nie po bożemu żyjemy? Toć wina, że biedactwo brata szukać przyszło...
– Wierzę wam – wierzę!... Lecz się rozniesie.
– Kto rozniesie?... Cóż to, nie oficerzy wszystko? Szpiegi nas opadły?... Kto 
rozniesie?
Kto nie uszanuje nieszczęścia? Co o to – jestem spokojna!...
– Dobrze mówi, dobrze! – zawołali porucznicy. – Ani pary z ust! Sekret, 
tajemnica! Słowo
oficerskie!...
– Słowo! Słowo!
– Tylko się strzeżcie! – upominał Rybiński, – A zdarzy się okazja, to uciekajcie 
stąd. Nie
dla was miejsce!...
– Prawda, prawda, żałość nas zagnała!... Mój stary! Pan porucznik!... Juści 
czekać nie będziemy!
Et! Co tam!... Kiedyście, waćpanowie, tacy!... Na zgodę!... Ostatnie cielę z 
obory
spod serca!... Mam tu jeszcze petercyment hiszpański – niby miód, a małmazja, 
czyli muszkatel
korzenny!... Przedni prawdziwie! Pietrek, kubki!...
Markietanka drugi wór skórzany z winem wyciągnęła. Porucznicy zasiedli znów. 
Zośka
znikła pod nakryciem furgonu.
Oficerowie powoli jęli się rozchodzić, solennie przyrzekając dotrzymania 
tajemnicy.
Żubrowa upatrzyła chwilę i odciągnęła na stronę Stadnickiego.
– Panie poruczniku – rzekła gorąco. – Raz jeszcze dziękuję ci pokornie za 
poczciwe odezwanie...
– Hm! No cóż... nie ma, psia, i tego! Dziewanowski! Et! Człowiek był...
– Ciszej, przez Boga!...
– Dusza zacna!... Pięć dni się mordował, biedaczysko, amputowali mu nogę, 
rękę!... A on
nic!... Śmiał się chwilami!... I precz rozprawiał... a tak rozprawiał, że ci 
serce rosło!... Nie ma
go.
– Święty Antoni!...
– No nic! Wracać do dom!... Zabrać ją co prędzej... Gdzie! Nawet mogiły by się 
nie dopytał!...
– Prawda, panie poruczniku, wracać!... Tylko bo... jakby tu powiedzieć?... Hm! 
Chyba
prawdę. Pan porucznik tak mi jakoś przypadł! Na wzrost, jak mój stary!... 
Zupełnie!... Bo to...
– No co? Co takiego?
– Hm! Niby tak! Kapitan Dziewanowski był rodzono-stryjecznym i jedynym. Kochali 
się
okrutnie z naszą kapitanową, lecz co my, tożeśmy powędrowały naszego porucznika 
szukać,
co podobno wyciągnął z Francuzami – ale dokąd i z jakim regimentem, ani rusz się 
dowiedzieć!...
– Cóż to za porucznik?...
– Gotartowski!...
– Ba! Szukaj wiatru w polu... W naszym pułku dwu było Gotartowskich!...
Markietanka chwyciła Stadnickiego za ramię.
– Co waćpan powiadasz? Dwóch?...
– Obydwaj byli wachmistrzami!... Jednemu Marceli, a drugiemu... Florian!
– Rany Boskie! Na miły Bóg ciszej!... Florian? Wachmistrz!... To chyba inny!... 
Nasz porucznik
w legii służył... potem kapitanem został...
– Więc ten sam...
Żubrowa poczerwieniała i chwyciła gwałtownie powietrza.
– Ten sam. Jezusie!... Smagły na obliczu... wąs do góry? Czupryna kędzierzawa 
nieco!...
– Wstrzemięźliwy w słowie? Pełen sentymentów.
– Służbista okrutny!...
– Odwagi niepospolitej.
– Ma ciemną myszkę na lewym policzku!
– I mniejszą pod prawym okiem!...
Żubrowa zacisnęła nagle usta. Z oczu markietanki łzy trysnęły rzęsiste – a 
równocześnie
szeroka jej twarz drgała zadowoleniem, szczęściem.
– Śrebło moje... Juści on! Nasz porucznik!... Poczciwina! Kto mu tam mundur 
opatrzy!
Kto o bieliźnie ma staranie? Kto pasik wygładzi? Święty Antoni, toż chyba do 
grobu Jezusowego
pójdę... a kajać się zacznę, jako Bóg taką nam pociechę zesłał!... Gdzie? Gdzie 
tedy jest
regiment? Dziś się wynosimy! Guerillasy, diabły, czorty, caramby, caraje – jakem 
bezbronna
sierota – swoje zrobię, a kto mi dywersję... uczyni... Ale, bo... panie 
poruczniku, waszmość
mi markotny?...
– Nic, psia...
– Gdzież jest więc regiment?...
– Pono pod Madrytem!... Na dwa podzieleń oddziały!...
– Przy którym jest nasz porucznik?...
– Nie wiem!...
Żubrowa zbladła.
– Panie poruczniku!... Prawdę chcę wiedzieć, całą prawdę?... Co się stało?... 
Był w szarży?!...
– Był!...
– Jezus, Maria! Ranny?!...
– Nie wiadomo!
– Nie męczcie, przez litość.
– Przepadł... zginął!... Po szarży szukaliśmy, nigdzie ani śladu! Może się 
zapędziwszy, samopas
się przedziera, może w ambulansie którym wypoczywa... może dostał się do 
niewoli!...
Kto wie!...
Żubrowa ponuro zwiesiła głowę, głos jej jasny, silny, zmienił się w szept:
– Na takiż mu koniec przyszło! Ani nad nim, ani nad tym dziewczęciem nie było 
zmiłowania!...
Wszystko zginęło, przepadło.
Po chwili milczenia markietanka stęknęła głucho:
– Waćpan zmiłuj się... niechże słuch o tym do niej nie dojdzie!... Do czasu może 
lepiej,
aby nie wiedziała!...
– No, do licha, i ten. Jest źle – ale tego... jeszcze desperować się nie godzi! 
A nuż, psia!
Markietanka potrząsnęła głową ponuro.
– Bóg zapłać waćpanu, Bóg zapłać! Ale wiem ja ci, co to znaczy przepadł! Wiem, 
co między
tym rozbójstwem jest niewola! Ludzi tną piłami, rąbią na sztuki... ćwiartują!... 
Czasem
lepiej niekiedy na polu lec, śmierć rychłą sobie uprosić niż się dostać 
żywcem!...
– Różnie, różnie bywa. Cóż, może!... Liczcie na mnie!... Jakby co... 
Dziewanowskiego kochałem
jak ojca, a Florek był mi bratem!... Co mogę – uczynię!... Wracać wam stąd co 
tchu.
– Trzeba wracać!... Okazja się zdarzy... z pierwszym regimentem!... Boże, Boże! 
Aby siły
stało, aby żałość nie złamała!... Lepiej – stokroć lepiej jej nie wiedzieć!...
– Cha, cha!... Witam imć porucznika, kochanku! – rozległ się poza plecami 
Stadnickiego
rubaszny głos.
Stadnicki obejrzał się. O dwa kroki za nim stał major Michałowski i uśmiechał 
się pogardliwie.
– Trafiliśmy już do „mamy”. Panowie gwardia radzą sobie, jak mogą!... Kubeczki, 
kozie
skórki, winko, humorki, zdrowieńka, wiwaciki – choroba!... Co? Hę?...
– Panie majorze!...
– Co, kochanku? Hę?... Żubrowa dusi, dolewa, poi, częstuje! Co? Hę?...
– Panie majorze! Gdzie tu, czym? Kozim mlekiem a oślim udźcem!...
– No, no! Pani Żubrowa! Znamy się, kochanku, znamy!... A cóż wasz chłopak?
– Słabowity, panie majorze!...
– Słabowity! Ananasik, gagatek, piecuch, maminsynek – choroba! Skończone! Mundur
zdjąć i niech wraca, skąd przyszedł!... Nie ma zabawy!... Nie ma wyjątku!...
– Według rozkazu pana majora!... Juści, taka tu jest uciecha, że psy lepiej nie 
mają!...
Zdjąć, to zdjąć!...
– Hę? Niezadowolenie, niehumor, kwasy, utyskiwania, szemranie – choroba!... Co 
tam,
kochanku, jest co do wypicia?
– Dwa sagany wody.
– Przeszkodziłem waćpanu, mości Stadnicki?...
Stadnicki zaciął zęby. Major puścił młynka i ciągnął dalej:
– Pierwszy krok do markietanki. Dobrze się zaczyna! Dobrze, kochanku!... To 
ciekawsze
niż nieprzyjacielska pozycja, niż fosy, przekopy, wały, mina – choroba!... 
Co?...
– Prawda, majorze.
Michałowski szarpnął wąsa.
– Hę? Co, kochanku?...
– Że owe roboty oblężnicze licha warte, jeżeli od miesiąca Saragossa nie została 
zdobyta!...
– Hę?... Taak!... Pewnie!... Dlatego też przysłali waćpanów! Co? Hę!... Żeby 
spijać zapasy
u markietanki.
– Panie majorze!...
– Co takiego? Hę?
– Widzę, że mi przyjdzie dziś jeszcze prosić o dymisję!
– Aha! Nie smakuje piechota! Co?
– Piechota? Nie!... Tylko przymówienia pana majora!
– Waćpan myślałeś, że cię tu będą głaskać, hołubić!
– Do pioruna, nie! – huknął Stadnicki. – Tylko szlifów moich nie wyskakałem na 
socjecie!
A pan major swoje supozycje raczy zachować do czasu, gdy zobaczy mnie w ogniu.
Major nie uraził się wcale. Dobył tabakierki, pociągnął potężny niuch tabaki, 
otrzepał nos
kraciastą chustką i mruknął:
– Jurnie, kochanku! Dobrze! Hm! Bardzo dobrze!... Tylko ja tam w gwardie nie 
wierzę... a
kawaleria u mnie, to, panie, na posyłki... Waćpanom nie odmawiam, kochanku!... 
Owszem...
– Dziękuję panu majorowi!... Dziś złożę raport o uwolnienie!...
– Hę?!...
– Właśnie, złożę... bo nie widzę, abym się tu na co mógł przydać!... W pułku 
nauczono
mnie iść na przebój!... Tu wraz z piechotą za wiele zaufania i za mało 
rezultatów!... Pan major
pozwoli się oddalić...
Stadnicki zawrócił się na pięcie i, przyłożywszy rękę do kaszkietu, odszedł.
Major stał przez chwilę ścigając wzrokiem Stadnickiego, po czym zwrócił się 
nagle do
markietanki i rzucił oschle:
– Jest tam co do wypicia?...
– Kwaterka koziego mleka, według rozkazu...
– Wypili, kochanku? Smoki!...
– Co do kropelki!... Niech im będzie na zdrowie! Miało się komu innemu dostać – 
lepiej,
że się porucznicy uraczyli!
– Co mówicie?
– Że z panem majorem ciężki żywot.
– Prawda? Co? Kochanku! Oho, ze mną!... Ani weź!... Nie podoba im się służba!... 
Piechota,
kochanku!...
– Panie majorze! Naczelnik dywizji wzywa go do siebie! – rozległ się dźwięczny 
głos
młodego ordynansa.
Major machinalnie schwycił się za guzy płaszcza i jął opatrywać obsuwający mu 
się pas.
– Idę, kochanku! Naczelnik!... Hm! Będzie robota!... Idę! Żubrowa!...
– Co pan major rozkaże?
– Nie ma tam ani kropelki?
– Kwaterka, według rozkazu, koziego... Major machnął ręką niecierpliwie.
– Nie o to pytam się, kochanku!... Tedy, Żubrowa... dziś wieczorem... do mnie 
zajdźcie...
tam jest jeszcze jeden woreczek! Tylko, kochanku, szafować ostrożnie!... Którego 
kolka, ziąb,
febra – pół, ćwierć kubeczka!... I ani mrumru! Sza! Pary z ust!
– To się wie!
Major zawrócił ku kwaterze generała Huppeta, Żubrowa pokiwała znacząco głową.
– Kto go wie! Diabeł wcielony. Zjadliwy jak ono robactwo hiszpańskie!... To 
znów!... Kto
go wie!... Dola!...
Twarz markietanki spochmurniała nagle. Spojrzała na budę furgonu i żałość ją 
chwyciła i
targnęła nią. Naraz zabrakło odwagi markietance odezwać się do Zośki. Mocowała 
się z sobą,
chciała dobyć głosu – nie mogła. Przykucnęła pod kołem na ziemi i ukryła twarz w 
dłoniach.
W piersi Żubrowej odezwał się cichy chrobot. Tam bój wrzał, szarpał, rwał na 
kawały. Markietanka
widziała przed sobą morze krwi, ognia. Czemuż ona żyje?... Czemu na nią nie 
przyszła
pomsta niebieska?...
Prostacze serce Żubrowej nie mogło przenieść żalu – jęk cichy wstrząsnął jej 
ciałem. Zośka
wyskoczyła z furgonu i stanęła przy markietance.
– Co wam, Żubrowa?... Co się stało?... Mówcie mi! Powiadajcie!...
– Nic – at... przyszło... nic!
– Wy coś ukrywacie!... Mówcie! Najgorsza prawda lepszą jest zawsze!... Muszę 
wiedzieć!
Żubrowa!...
Markietanka podniosła głowę, spojrzała w rozpalone niepokojem oczy Zośki i naraz 
moc
w nią jakaś dziwna wstąpiła. Porwała się na równe nogi i zawołała ostro:
– Tfy! Ot, z przeproszeniem – babska natura staje czasem w człeku okrakiem!... 
Paniusieczko
moja!... Jako żywo! Nic! Wspomniałam sobie imć pana Dziewanowskiego!... Było
czemu... choćby zapłakać!...
– Żubrowa – nie! Ja was znam! Wy coś!... Boże! Jakieś smutne przeczucie!...
– Nie, nie! – powtarzała markietanka, jakby we własnym głosie szukając mocy, 
siły, oparcia.
Zośka chwyciła Żubrową za rękę.
– Słuchajcie! – rzekła. – A... nie pytaliście ich o niego?... Ja chciałam, lecz 
taki mnie nagle
zdjął strach, że bałam się wspomnieć, bałam imienia jego wymówić, bo mi się 
zdało... że z
oczu sczeznąć może ten urok słodki, to jedyne moje szczęście...
Żubrowa kiwnęła głową,
– Więc pytaliście się! I... cóż?
– Jest podobno w ułanach księcia Bergu.
– Żubrowa – powtórzyła groźnie Zośka. – Muszę wiedzieć prawdę!
Markietanka poczerwieniała nagle i huknęła z impetem bijąc się w piersi:
– Prawdę powiedziałam... niech mnie!... W ułanach Książęcych jest... lecz nie 
wiadomo,
gdzie przebywa, bo ułani zawrócili za marszałkiem... może do nowego królestwa 
neapolitańskiego!...
Szczera prawda! Ha! Toć imć Stadnicki – wszyscy poświadczą. Gdzieżbym śmiała
panią kapitanową!... Niech mnie diabli porwą, do kroćset milionów bomb, 
granatów!...
A tfy! Złocista moja, srebrna!... Tylko niby tego – z pierwszym regimentem 
zawracamy,
także... bo co?... Tu?... Po co – na co?!... Byle do granicy, a potem już bodaj 
samotrzeć się
docłapiemy!... Jako żywo! No i tego... A jakże... Niech mnie!...
Zofia westchnęła ciężko.
– Daj Boże, aby wasze słowa się sprawdziły!...
– Muszą sprawdzić... Inaczej ani myśli! Powiedziałam!... Pani kapitanowa – nasz 
porucznik...
Jezus, Maria! Ha!... O, trąbią! Dalipan, trąbią!... Może szarpi też trzeba 
nagotować...
Polecę, dowiem się.
Zanim Zofia zdołała odpowiedzieć, markietanka jak kula zaczęła się toczyć w 
stronę sygnałów.
Żubrowa biegła co sił, byle uciec przed smutnym spojrzeniem Zośki, które jej 
duszę wypatrywało.
Z ust markietanki wyrywały się co chwila słowa głuchego buntu na los, na świat
cały:
– Cieszcie się, diabły zatracone!... Bodaj was pokurczyło!... Będę łgała, będę 
kłamała!...
Święty Antoni, jakem Muszyńska z domu... kwita z przyjaźni!... Pytałam się i 
dopytywałam!
Wolę, niech mnie na rożnie, niżby moja kapitanową łezkę uronić miała!... Oj, 
żeby mój stary
był!... Stało się! Chyba się zatchnę! Niechże się to skończy piekłu na uciechę! 
Uf!... Byle już
więcej nie pytała!... Zadławię się chyba!...
W obozie francuskim trąbki grały długo, przeciągle na zbór żołnierzy. Na liniach 
obozowych
wyciągały się czarne wstęgi batalionów i zlewały się w pułki, w dywizje. 
Generałowie
objeżdżali szeregi, oczekując na Lannes’a.
Marszałek nadjechał nareszcie, mając obok siebie Monceya i Mortiera. Pozdrowił 
lakonicznie
pułki, przebiegł szybko szeregi unikając wszelkich ostentacyjnych powitań i, 
rzuciwszy
krótkie, ostre rozkazy, aby na dzień następny pułki gotowe były do boju, 
zawrócił do
kwatery. Wstęgi na liniach obozowych zaczęły niknąć powoli, topnieć.
Stadnicki wraz z towarzyszami, z nim przybyłymi, po przeglądzie skierował się do 
baraku,
aby z pełnego rynsztunku się uwolnić i co prędzej pułkownikowi się zameldować. 
Stadnicki
dotąd trwał w postanowieniu natychmiastowego podania się do uwolnienia. Stosunek 
z tym
majorem złośliwym a dokuczliwym wydał mu się niepodobieństwem. Lepiej do kraju 
wrócić
– i tam przecież ludzi potrzebują – niż tu zmarnieć w piechocie.
Jaworski i Strumiłło tłumaczyli Stadnickiemu, aby choć czas jakiś się wstrzymał, 
lecz ten
ani słuchać nie chciał.
Kąsinowski był zajęty właśnie z majorem Michałowskim rozpatrywaniem rozkazów 
nadeszłych
od generała Huppeta – gdy mu ordynans zameldował porucznika Stadnickiego.
– Co za Stadnicki? – zagadnął niecierpliwie Kąsinowski.
– Ba – fiu, kochanku! Szwoleżer, gwardzista, zawadiaka, panicz – choroba, dziś 
przybył...
właśnie w raporcie jest jego nominacja! Co my tu z nimi będziemy robili! Nieład, 
zamieszanie,
butne to, pewne siebie, phi... konnica!... Choroba!...
– Zobaczymy, zobaczymy! Może się i z nich ognia wykrzesze! Szwoleżerzy sławą się
okryli. Wprowadzić!
Stadnicki stanął wyprostowany przed pułkownikiem.
– Cóż mi powiesz, mości poruczniku?...
– Przyszedłem prosić o uwolnienie z pułku!
– Dla powodu?
Stadnicki poczerwieniał nagle – pasował się przez chwilę, aż w końcu wybuchnął:
– Bo... panie pułkowniku... widzę, że tu nie dla mnie miejsce!... Zaledwie 
mantelzaki rozpakować
zdążyłem – już bez przyczyny... a przecież krwawo zapracowałem na te szlify!
Kąsinowski zachmurzył się. Major bębnił palcami po tabakierze i mruczał coś pod 
nosem.
Pułkownik odezwał się oschle po małej pauzie:
– Skończone! Prośba waćpana będzie uwzględniona! Nie znoszę w pułku kwasów! 
Dopóki
jednak naczelnik dywizji i marszałek nie zatwierdzą uwolnienia, zechcesz waćpan 
pamiętać o
swoich obowiązkach!...
– Pułkowniku! – wmieszał się major. – Pozwól, kochanku! Mnie imć pan Stadnicki 
zgoła
niepotrzebny. Nawet proponuję go wykluczyć z dzisiejszego losowania. Nużby 
wyciągnął
gałkę na parlamentarza! Gotów by myśleć, że mu i to major na złość zrobił, żeby 
go tam
Hiszpanie posiekali!... Choroba, kochanku!...
– Powiedziałem raz! – przerwał pułkownik. – Nie chcę waćpanu despektu czynić, 
choć na
to byś zasługiwał! Dopóki nie ma rozkazu – prawa są jedne!
– Panie pułkowniku! Jeżeli łaska – to prosiłbym właśnie o zwolnienie mnie od 
losowania.
– Hm? Tak? Nie chcesz ryzykować, obawiasz się kusić licha? U mnie nie ma 
niewoli!...
Nie brak zacnych żołnierzy!...
– Nie, panie pułkowniku!... Nie dlatego! Tylko ja w tej konnicy, którą tak 
lekceważy pan
major, nauczyłem się iść na ochotnika. U nas losów nie ciągnięto, chyba gdy nad 
potrzebę,
nazbyt wielka liczba wolontarzy się deklarowała, psiakość!...
– Jak to mam rozumieć?...
– Że... panie pułkowniku, jeżeli, jako wnioskuję, ono parlamentowanie tak ci ma 
być niebezpiecznym...
to ja za odznakę będę je sobie poczytywał!
Kąsinowski spojrzał w jasną, otwartą twarz Stadnickiego i rzekł łagodniej:
– Powoli, nie za gorąco! Nie znasz niebezpieczeństwa. Tu junactwo nie na wiele 
ci się
przyda!... Hiszpanie nie uznają praw wojennych!... Na wezwanie do poddania 
odpowiedzieć
mogą... obwieszeniem parlamentarza.
– Albo poćwiartowaniem! – dorzucił groźnie Michałowski.
– Niech spróbują! Nie cofam... i obliguję pana pułkownika!... Nie mam nikogo na 
świecie.
Przyjdzie, no to niech przychodzi! Jednego szwoleżera będzie mniej. Kapitanowi 
Dziewanowskiemu
jeden wachmistrz przybędzie. Co inny ma po niewoli uczynić... ja na to z ochotą
się piszę. A bodaj za te cierpkie słowa, które usłyszałem, należy mi się!
– Dobrze! – odparł krótko Kąsinowski. – Bądź waćpan gotów, za pół godziny 
zaprowadzę
cię do głównej kwatery.
Stadnicki skłonił się i wyszedł z namiotu, nie zwracając uwagi na wzburzone 
ruchy majora.
Wiadomość o tym, że jeden z nowoprzybyłych poruczników na ochotnika idzie na 
parlamentowanie,
gruchnęła po legii. Zewsząd do baraku poruczników pierwszego pułku zaczęli
ściągać oficerowie, aby się z bliska owemu desperatowi przyjrzeć – bez wątpienia 
po raz
pierwszy i ostatni.
Jeden Stadnicki nie zdradzał niepokoju ani zdenerwowania. Opatrywał spokojnie 
broń i nie
zważał nawet na gorączkowe uwijanie się koło niego Jaworskiego i Masłowskiego.
Z artylerii przyprowadzono mu konia osiodłanego i wezwano do głosowania 
trębaczy.
Czarną gałkę wyciągnął szesnastoletni Duszek. Młody trębacz zbladł, przeżegnał 
się i dosiadł
drugiego konia.
Kiedy Stadnickiemu okazano trębacza sygnalistę, który mu miał towarzyszyć, 
splunął z
obrzydzeniem.
– Smyku! – huknął ostro. – Jak ci na imię?
– Stach!
– Dąć potrafisz?
– Według rozkazu!
– Zagrasz mi „Przepióreczkę”?
– Z przyśpiewkami?
– Jakbyś wiedział!...
Duszkowi aż się oczy zaśmiały. Około Stadnickiego tumult się wzmagał. Wreszcie 
nadbiegł
ordynans od pułkownika. Stadnicki ruszył za nim. Kąsinowski powiódł dalej 
Stadnickiego
aż do kwatery marszałka.
Lannes zmierzył bystrym wzrokiem Stadnickiego.
– Przyjechałeś ze mną?
– Tak jest, ekscelencjo!...
– Nazwisko?
– Stadnicki!
– Oto papiery! Doręczysz je Palafoxowi. Zaczekasz na odpowiedź. Miej baczne oko 
na
wszystko. Zimna krew niech cię nie opuszcza. Gdyby ci włos spadł z głowy, 
będziesz pomszczony!
Ruszaj!
Stadnicki wyszedł. Adiutant mu wręczył białą chorągiew.
Na placówkach gromada oficerów czekała, aby raz jeszcze uścisnąć rękę 
Stadnickiego.
Pożegnania były serdeczne, lecz krótkie, dzień miał się ku schyłkowi.
Stadnicki wskoczył raźno na konia, za jego przykładem poszedł Duszek. Wiatr 
zatrzepotał
fałdami godła pokoju. Porucznik zebrał cugle i już miał ruszyć, gdy naraz tuż 
przy nim ukazała
się krępa postać majora.
– Jedziesz, kochanku?...
– Jadę, majorze.
– Tego... więc tego... kochanku!... – bąkał Michałowski. – Rozwaga, 
zastanowienie... tego...
choroba!... Piechota, no, piechota! Ale i tego... szwoleżerzy... choroba, 
kochanku!... Zawzięte,
zacięte, zatracone i... o!... Tabaki!... Dawaj tego... rękę, kochanku! Było, to 
było!... I
tego... Michałowski nie taki, choroba!... Bo co tam!
Major chrząknął groźnie i ujął Stadnickiego za rękę. Stadnicki odpowiedział tak 
gwałtownie
na uścisk, że major aż syknął z bólu.
– Bywajcie, panowie!
– Z Bogiem!
Stadnicki szarpnął konia i ruszył wyciągniętym kłusem za przekopy. Duszek 
pocwałował
za nim.
Czas jakiś jechali w milczeniu, kierując się z wierzchołka Monte Torrero ku 
bramie del
Carmen.
Naraz Stadnicki posłyszał za sobą ciężkie westchnienie. Obrócił się ku Duszkowi.
– Co ci to, smyku?
– Nic, poruczniku! – odrzekł głucho trębacz.
– Nic. Oblatuje cię?... Głupstwo, psia! Przeżegnaj się, a potem mnie się 
trzymaj!... Do pioruna,
tak łatwo nas znów nie zjedzą!...
– Juści, panie poruczniku! – odrzekł z westchnieniem trębacz.
– Smyku – masz widzę zbytek tchu – zagraj że im, a od ucha!... Niech znają, 
psia!...
Duszek chwycił gorączkowo trąbkę i zagrał. Metaliczne dźwięki spłynęły ku 
położonej w
dolinie nad Ebrem Saragossie, odbiły się o jej żółte, ponure mury i dosięgły 
obozu francuskiego.
Duszek snuł melodię za melodią, wieniec tonów wił się, łzy łączył z 
zapamiętaniem a weselem;
rozterkę z hartem a wolą mieszał, zadumę rozpraszał w pustocie, swywolę w 
powadze
topił.
Krakowiak rodził się z kujawiaka, kujawiak z mazura, dumka z poloneza, polonez z 
pobudki,
pobudka z oberka, oberek z kołomyjki – a pieśń sięgała aż do stóp Bogarodzicy.
Chłopięca twarz Duszka pobladła, usta mu posiniały, a on grał jeszcze.
Stadnicki poglądał co chwila na Duszka i mruczał pod nosem:
– Smyk!... Bestia, płuca całe wygrał!... Nieboszczyk Norwiłł był nie lada... ale 
ten nicpoń...
psia!... aż człowiekowi w pięście włazi.
Na obumarłych murach Saragossy ukazało się kilka ciemnych postaci.
– Spostrzegli nas caraje! Nic! Graj im, Duszek... niech widzą, psiamać!...
Biała chorągiew zafurkotała silniej. Cichy pomruk powitał ją pod bramą del 
Carmen, kilkanaście
luf pochyliło się, aby uraczyć wysłańców pokoju...
Stadnicki spojrzał spod oka na błyszczące lufy i bąknął przez zęby:
– Naszpikują nas kulami, zanim gębę otworzymy! Nic! Duszek... graj im! Bierz 
diabli, co
swoje!...
Tony zadrgały silniej, dźwięczniej.
Lufy karabinów czekały. Nagle między nimi zamieszanie powstało. Spoza załamu 
muru
ukazał się kapelusz z czerwoną kokardą.
– Ani kroku dalej, bo zginiesz!
– Duszek, graj im, niech znają!...
– Dosyć! Czego chcecie? – ozwał się ten sam głos po francusku.
Stadnicki dał znak Duszkowi. Trąbka umilkła.
– Parlamentarz jego ekscelencji marszałka Lannes’a, dowódcy wojska francuskiego! 
– odrzekł
basem Stadnicki.
– Z czym przybywacie?
– Pisanie do generała Palafoxa.
Na murach znów zerwał się pomruk zajadły, groźny – a równocześnie ostry, 
gwałtowny
głos:
– Calla!135 ...
Pomruk umilkł.
Za bramą rozległ się łoskot odwalanych kamieni i belek.
Duszek grał dalej. Aż szczęknęły wrzeciądze. Oficer hiszpański z plutonem 
żołnierzy stanął
przed Stadnickim i salutował go. Stadnicki odpowiedział na ukłon.
– Ma pan pisanie do generała Palafoxa?
– Senior136 jesteś generałem?...
– Wszystko jedno – dawaj!...
– Ani myślę!... Mam je wręczyć generałowi i odpowiedź odebrać!...
– Palafox nie prowadzi układów! – rzucił dumnie Hiszpan. – Jeżeli nie oddasz 
dobrowolnie,
zmuszę cię do tego!...
– Hola, mój panie!... Jestem parlamentarzem!...
– Nie uznajemy parlamentarzy!..,
– Żarty!... Jesteście wojskiem, czy bandą? Duszek, graj im, niech znają.
Hiszpan stropił się tą pewnością i spokojem Stadnickiego. Dał znak żołnierzom, 
aby otoczyli
parlamentarza, po czym kazał zawiązać Stadnickiemu i Duszkowi oczy. Hiszpanie 
ujęli
konie za uzdy i wprowadzili w mury.
Stadnicki siedział na koniu, słaniając się automatycznie. Chustka szczelnie 
zasłaniała mu
oczy, ale czuł i słyszał.
Czuł, jak koń jego ocierał się prawie o zwarte fale tłumu wydającego groźne 
okrzyki, jak
coś dokoła niego kotłuje się, jak otaczający go żołnierze razami torują mu 
drogę. W miarę
zagłębiania się w mury Saragossy hałas się wzmagał, potężniał, rósł. W szalonym 
rozgwarze
Stadnicki chwytał jakieś półdzikie melodie, nucone ochrypłym głosem, brzęk 
blach, stukot
miarowy kastanietów, szczęk oręża, zgrzyt toczonych noży i głuche, przejmujące 
jęki, jakby
dobywające się spod ziemi.
Pan Józef, choć mężnego był serca, lecz tracił zwolna zimną krew. Już raz i 
drugi kamień
go dosięgnął – kule przelatywać zaczęły nad jego głową, wywołując wybuchy 
szalonej radości
śród tłumów.
– Istne potępieńcy! – monologował porucznik. – Zaszlachtują człowieka po 
ciemku!... Duszek,
smyku! Zagrajże im, tym biesom zatraconym.
Duszek chwycił za trąbkę.
Tłuszcza umilkła. Krakowiak opanował ją, zagłuszył wycia, swywolą niewinną a 
skocznością
oczarował. Kastaniety jęły chwytać takt i wtórować.
Stadnicki odetchnął.
135 C a l l a ! (hiszp.) – Milczeć!
136 S e n i o r (hiszp . seńor) – pan.
– Smyk! Szelma sprawny! Był ci jeden, co na flecie szczurom umiał do rozumu 
trafić... a
ten na trąbce sygnałowej umie!... Caramba!
Śród ciągłego kołysania się na koniu a odruchowych drgnień chustka na czole 
Stadnickiego
ściągnęła się i podskoczyła do góry. Wąski pas światła przedarł się do oczu 
porucznika.
Stadnicki po oswojeniu się z blaskiem jął ostrożnie rozglądać się dookoła. 
Widok, który
oczom się jego przedstawił, przejął go, zmroził.
Jechał właśnie wąską, zamurowaną uliczką, obramowaną dwoma rzędami wysokich 
domów
o nielicznych a okratowanych oknach. Uliczka była tak zacieśniona, że koń 
Stadnickiego
musiał chwilami przeciskać się pod murem, żeby ominąć wylęgających zewsząd 
Hiszpanów.
Stosy kamieni, belek, połamanych wozów dwukołowych i gromady porzucanych rupieci
co krok tworzyły trudne do przebycia zawały.
Miejscami ulicę przegradzały niekształtne kopce, spod których wystawały zeschłe 
ręce,
stopy, włosem pokryte czaszki. Czasem na takim kopcu taczała się szara postać 
ludzka w
śmiertelnych kurczach i własnymi rękoma ryła sobie mogiłę. Z ponurych sieni 
domostw wyzierały
wpółnagie ciała, okryte ledwie szmatami a drgające jeszcze. Niekiedy w tłumie 
ukazywały
się nosze, a na nich zwłoki przerzucone ledwie, chwiejące zaciśniętymi pięściami 
w
takt ruchu tragarzy. Na obszerniejszych wgłębieniach uliczki siedziały gromady 
dzieci. Dzieci,
o twarzach wybladłych, sczerniałych, z jakimiś fałdami groźnych zmarszczek na 
czołach.
Uliczką snuł się tłum – wynędzniały, o oczach zapadłych, błyszczących 
zapamiętaniem,
rozpaczą, potrząsający hardo strzępami kolistych płaszczów, błyskający nożami – 
tłum zastygły
w uczuciach, nędzą doprowadzony do znieczulenia.
Szarpały go kule, rwały miny podziemne, głód trawił, zaraza skradała się już w 
zaułkach –
Hiszpanie bronili się. Bronili się zajadle, wściekle, bohatersko.
Myśli o poddaniu nie było. A jeżeli gdziekolwiek pojawiła się dusza słabsza, 
serce nieskamieniałe
jeszcze, to wówczas padała ofiarą straży bezpieczeństwa... śmiercią okupywała
lęk, męką płaciła za każdy wyraz o zaniechaniu obrony.
Stadnicki patrzył i zdało mu się, że go mara ponura dręczy. Te krzyże, sterczące 
na ulicach,
czerniejące na węgłach domów, a podnoszone ku niemu z błyskiem zemsty – te 
ciemne
kaptury zakonników, którzy tłumowi przewodzili... a w końcu fale ludzkich ciał, 
pogrążonych
w modlitwie, te koliska, które śród śmierci, niedoli ludzkiej wiły się w takt 
mandolin – śpiewając
na własnych grobach – głosy chrapliwe, dzikie, pijane rozpaczą – przejęły 
porucznika
zabobonną trwogą.
Stadnicki się przeżegnał. Biegnąca około niego rozpasana tłuszcza umilkła nagle. 
Oficer,
prowadzący parlamentarza, przyśpieszył kroku.
Stadnicki znalazł się na szerokiej ulicy Coso i stanął zatrzymany przed bramą 
starożytnego
pałacu książąt de Luna.
Tu warta przeprowadziła porucznika na obszerny mozaikowy podwórzec, zdobny 
potężnymi
kolumnami, pod których łukiem warczały kamienie płatnerzy. Wysłańcom francuskim
zdjęto chusty z oczu.
Stadnicki odetchnął i spojrzał na Duszka. Trębacz był siny.
– Smyku, do licha, trzymaj się! Cóż, do licha!... Widzisz, nie zjedli nas!
W obszernej sali starożytnego pałacu książąt de Luna zbierała się tymczasem rada 
wojenna.
Około stołu zasiedli już generałowie don Felipe de San March, San Genis, 
Versage, Villalba,
Butron, don Manuel Cavallero, Manso i Esteban Fleury.
Cisza ponura panowała wśród zgromadzonych. Czekano na Palafoxa, poglądając ku
drzwiom. Palafox opóźniał się z przybyciem.
Żywy a niecierpliwy Butron ozwał się pierwszy:
– Czy dano znać don Josemu?
– Przed chwilą się z nim rozstałem! – objaśnił generał Manso. – Poszedł na 
nabożeństwo
wieczorne, lada chwila powróci!...
– Nie wiadomo panom, z czym przybywa parlamentarz? – zagadnął niespokojnie San 
Genis.
– Łatwo zgadnąć! – odparł sucho generał artylerii, Villalba. – Wzywają nas do 
złożenia
broni...
– Nigdy! Za nic!... Raczej śmierć! – zawołał gorączkowo Butron. – Zginiemy 
raczej!... Jak
śmią nam ubliżające stawiać propozycje? Na pal parlamentarza!...
Głos Butrona przebrzmiał śród sklepień sali rycerskiej. Generałowie zasępili 
się. Manso
odezwał się po chwili cicho:
– Butron ma słuszność! Tak powinniśmy postąpić... lecz w Saragossie... są 
starcy, kobiety
i... dzieci... Głód nas pożre!... Zaraza coraz zajadlej wybucha... Zginiemy 
wszyscy bez walki!...
Prochu coraz mniej... brak saletry!... Ojcowie ją wypłukują z błota, skrobią 
mury!... Nie
są w stanie wyrównać ubytku!...
– Mamy noże!...
– Butronie! – rzekł z kolei San March. – Dobrześ powiedział!... Ale czy starczy 
nam sił na
podniesienie ich! Żołnierz wyczerpany... Ludzi na zmianę nie ma! Z murów nie 
schodzimy!
Ojczyzną naszą jest Hiszpania!... Gdzie indziej moglibyśmy bronić jej 
skuteczniej, z większym
powodzeniem i skutkiem!... Gdy legniemy na gruzach Saragossy, co stanie się z 
ojczyzną?...
Serca słabną w ludzie!... Francuzi przebiegają kraj cały!... Patrzcie!... Bracia 
naszego
wodza, don Francisco i margrabia de Lazan, mieli na wypadek oblężenia 
przyprowadzić odsiecz!...
Że chcieli dotrzymać przyrzeczenia, o tym nie wątpię... ale co z nimi się stało? 
Oby
ich Bóg ochronił od klęski!...
– Czy nie należałoby się obawiać ludu naszego? – rzucił jeszcze generał Manso.
Butron zerwał się zza stołu.
– Ludu?... Nie słyszycie, co przed pałacem się dzieje?...
Generałowie umilkli. Poprzez kwadratowe okna sali szedł szmer głuchy, 
złowróżbny, zajadły.
– Słyszycie? Lud żąda śmierci wysłańców francuskich!...
– Słusznie! – pochwycił don Esteban.
– Panowie! – upominał Manso. – Jesteśmy żołnierzami.
– Śmierć! Nie ma praw! Nie ma względów! – rozległy się pojedyncze głosy. – Muszą 
zginąć!
Rozgwar się wzmagał. Iskry z oczu zaczęły padać, krzyżować się. Brwi ściągały 
się ponuro.
Wtem drzwi otwarły się z trzaskiem – wszedł Palafox i cisza zapadła – oczy 
wszystkich
zwróciły się ku wodzowi.
Palafox szedł z głową hardo wzniesioną, z błyskawicami w ciemnych, palących 
oczach, z
chmurami na wyniosłym czole.
Ściągła, śniada jego twarz biła siłą, hartem i odwagą. W tych łukach brwi, w 
rozwichrzonej
bezładnie czuprynie, w tym czole wypukłym było coś z bohaterstwa i coś z 
męczeństwa. Palafox
szedł ociężale, lecz sprężyście. Idąc pochylał się niby pod brzemieniem 
strasznej odpowiedzialności,
którą dźwigał na barkach. Tylko wzrok, tylko te ciemne oczy rzucały ognie,
przenikały serca i paliły – mieszkała w nich dusza narodu.
Palafox zasiadł między radą, powiódł wzrokiem po zebranych i ozwał się 
spokojnie:
– Butronie!... Z czymże przybył posłaniec francuski?
– Nie wiem!... Czekaliśmy na ciebie, aby najpierw postanowić, czy go nam przyjąć 
należy...
– Myślicie więc...
– Myślimy – rzekł ponuro Butron, spoglądając groźnie na generała San March – że 
bez
wysłuchania należy go wbić na pal!... Będzie to najwłaściwsza odpowiedź! Za 
ubliżenie po-
czytuję sobie wszelkie wdawanie się z Francuzami!... Powinni byli zrozumieć, że 
nie masz
takiej przyczyny, która by mogła skłonić nas do poddania!
Palafox potrząsnął głową. Generałowie śledzili każde drgnienie jego twarzy.
– Czy ma kto z was co więcej do powiedzenia?
– Nie! – rzucił szybko Butron. – Między nami takich nie ma!...
– Mylisz się! – przerwał zimno Palafox. – Ja „takim” jestem!...
– Jose! – szepnął Butron z wyrzutem.
– Wysłańców trzeba przyjąć, wysłuchać ich i puścić wolnych z odpowiedzią. Śmierć
dwóch ludzi bezbronnych zaszczytu nam nie przyniesie ani korzyści! A bądź co 
bądź, ciekawym
jest dla nas to posłannictwo. Kto wie! Może ono zawierać dla nas niejedną 
pożyteczną
wskazówkę...
San March i Manso spojrzeli z tryumfem na Butrona. Pierwszy odezwał się śmielej:
– Wodzu! W zupełności podzielam twoje zdanie!... Są prawa, których nie godzi się 
poniewierać
nawet wśród walki na śmierć i życie!...
– Słusznie, słusznie – przyznali Manso i Cavallero.
Palafox klasnął w dłonie. Do sali wszedł oficer kompanii szwajcarów 
hiszpańskich.
– Wprowadzić parlamentarza.
Oficer zniknął za drzwiami, a po chwili ukazał się prowadząc za sobą 
Stadnickiego.
– Co masz, kawalerze, do powiedzenia?
– Wiozę list marszałka Lannes’a do generała Palafoxa!
– Więc mi go oddaj!
Stadnicki wręczył list Palafoxowi.
– Masz jeszcze co do powiedzenia?
– Że jego ekscelencja polecił mi przywieźć odpowiedź twoją, generale.
Palafox skinął głową i zwrócił się do oficera służbowego.
– Kawalerze Sanchez! Wyprowadź parlamentarza do izby tu, na lewo!... Pod 
drzwiami zaciągnąć
wartę!...
Oficer salutował i wyprowadził Stadnickiego. Palafox podał zapieczętowaną 
kopertę don
Estebanowi.
– Przeczytaj nam!
Don Esteban złamał pieczęć marszałka i jął czytać.
List był krótki. Marszałek w dobitnych słowach wystawiał niemożliwość obrony, 
wzywał
Palafoxa do poddania się, zapewniając mu należne względy i przyrzekając ludzkie 
obejście
się z jeńcami.
Pisanie Lannes’a wiało taką prawdą nieugiętą, taką siłą nieubłaganej logiki, że 
nawet Butron
odezwać się nie śmiał. Jeden Palafox podniósł hardo głowę.
– Panowie! Zanim zaczniemy radzić nad daniem odpowiedzi – godzi nam się powołać 
do
narady tych, którzy choć nie piastują wojskowych godności, atoli... w zasłudze 
nie dają nam
się prześcignąć! Bez junty pełnej obejść się nie może!...
– Tak, tak! – potwierdzili generałowie.
Na rozkaz Palafoxa po zaułkach Saragossy rozbiegli się gońcy. W niespełna 
godzinę sala
pałacu zaczęła się wypełniać.
Mroki wieczorne słały ponure cienie. Zapalono pochodnie. Zółtoczerwone światła 
zabłysły.
Don Pedro Maria Ric zabrał głos i obwieścił juntę za prawomocną. Palafox 
przedstawił
poselstwo Lannes’a.
Członkowie junty milczeli długo, wsłuchując się mimo woli w głuchy pomruk tłumu, 
rozlega
jacy się na placu przed pałacem.
– Śmierć Francuzom! Poćwiartować! Na pal! Pod piłę!...
Santiago Sas odrzucił kaptur z głowy i porwał się z miejsca. Na bladej, 
pożółkłej jego twarzy
stalowa ukazała się wola. W zapadłych oczach błysnęły złowrogie ognie.
– Nad czym myślicie? Czy nie słyszycie odpowiedzi?... Tu lud woła!... Lud nie 
chce wydać
na pohańbienie kościołów i do ostatniej kropli krwi bronić chce wiary i praw 
swoich! Nie
ma układów!... Raczej w gruzach się zagrzebać.
– Ojcze! – rzekł cicho San March. – Armaty nieprzyjacielskie mierzą coraz 
celniej, prochów
nie mamy!... Czym bronić się będziemy?...
Santiago Sas zacisnął nerwowo suche pięści i zmarszczył się szukając odpowiedzi.
– Dobrze mówi March! – wtrącił ostro Jorge Ibort. – Przygnębienie wzrasta. Lud 
coraz
głośniej domaga się układów!... Was łudzi ten krzyk! Zobaczcie, co się dzieje w 
zaułkach!
Moi almogavares137 opuszczają ręce!... Kazaliście każdą myśl o poddaniu karać 
śmiercią!...
Wczoraj uduszono czterdziestu!... Postrach nie działa! Skazani dziękują za 
śmierć! Jest ona
dla nich skróceniem męczarni!...
– Pomocy znikąd! – pochwycił żywo Mariano Cerezo. – O nas nie idzie!... Jam 
gotów!...
Lecz dzieciom należy się bodaj prawo pomszczenia nas!... Niechaj więc chociaż 
one znajdą
ocalenie! Głód – zaraza! A odsiecz... obrona?... Nie widzę ich! Giniemy! Znikąd 
pomocy
spodziewać się nie możemy!...
Wtem ponad wrzawą huczącego poza oknami tłumu wzbiły się miarowe tony dzwonów.
Santiago Sas rękę wyciągnął i rzekł z mocą:
– Słyszycie tam?... Słyszycie?... Dzwony Nuestra Seńora del Filar przypominają 
wam o
Tej, za wdaniem się której już raz serce Aragonu wydobyto z przemocy 
nieprzyjacielskiej!...
Znikąd – mówicie – odsieczy spodziewać się nie możemy?... A patronka nasza nie 
jestże nam
odsieczą?... Patrzcie! Trzydzieści dni ognia... a dotąd ani jedna kula nie 
tknęła świątyni naszej
Opiekunki!... Z nami jest Ona, a z Nią Bóg!... Nic się tu stać nie może bez Jego 
woli... A jeżeli
oblicze Wszechpana od nas się odwróci, to za grzechy, za małoduszność, za brak 
wiary,
za bezbożność!... Wy chcecie radzić? Raczej się módlcie!... A dwóch dróg przed 
sobą widzieć
nie będziecie!... Palafoxie! Oby cię Duch Święty natchnął!... Ty przemów! Tyś tu 
wodzem i
wiernym żołnierzem naszej Pilaryki!... Powiedz!...
Palafox powstał spokojny, zimny, świadomy siły, jaka w nim była.
– Hasta la ultima tapia!138 – rzekł krótko.
Cisza grobowa zaległa salę, a wśród niej – słowa Palafoxa na skrzydłach szeptu 
biegły już
z pałacu, wpadły w zakamarki, dosięgły piwnic, przebiegały miasto – aż wsparły 
się o straże
na wałach.
– Hasta la ultima tapia! – powtarzała tłuszcza. – Hasta la ultima tapia! – 
mówiły kobiety. –
Hasta la ultima tapia! – jęczały głodne dzieci.
I słowa te odurzyły wszystkich, porwały, szaloną wywołały radość. Lud przed 
pałacem
wybuchnął gromkimi okrzykami. – fale jego oczarowały juntę.
– Hasta la ultima tapia! – zawołał pierwszy Santiago Sas.
Butron, Esteban Fleury i don Basilio Boggiero podtrzymali go. Junta łamała się 
przez
chwilę, aż wreszcie wszyscy porwali się z wyciągniętymi rękoma do Palafoxa.
Trzaskały szpady, błyskały noże, zaciskały się pięście, z oczu ognie szły. 
Śmierci rzucono
rękawicę.
Gdy rozgwar ucichł nieco – sędziwy prezes junty, don Pedro Maria Ric, odezwał 
się cicho:
– Więc... „do ostatniej zagrody”... A potem?!...
– Potem?! – pochwycił żywo Palafox. – Zobaczymy!...
– Zobaczymy! – zakrzyknęła złowrogo rada.
– Zobaczymy! – grały dzwony Nuestra Seńora del Pilar.
– A teraz – zawołał raźno Santiago Sas – idźmy u stóp naszej Patronki 
dziękować!...
137 A l m o g a v a r e s (hiszp.) – nazwa specjalnych oddziałów żołnierzy 
aragońskich.
138 Hasta la u l t i m a t a p i a ! (hiszp.) – Aż do ostatniej zagrody!
Junta ruszyła gromadą z pałacu przez Coso i ulicę Alfonsa ku brzegom Ebro, ponad 
którymi
wznosiły się potężne mury świątyni.
Stadnickiego, według rozkazów Palafoxa, przeprowadzono krużgankami do niskiej, 
sklepionej
izby o mocno zakratowanym oknie – i tu zatrzaśnięto za nim ciężkie, okute drzwi.
Stadnicki stropił się tym niespodziewanym uwięzieniem, a głównie, że go 
rozdzielono z
biednym Duszkiem. Porucznik jednak samemu sobie dodawał otuchy.
– Diabły zatracone!... Zjeść by gotowi! Tchórz ich oblatuje! Niechby spróbowali! 
Marszałek
nie darowałby im!... Tfy! Licha pociecha, jak dla mnie!
Stadnicki opatrzył pistolet i zasunął go pod mundur, przy czym mruknął:
– Ale przepiłować się nie dam.
Za czym jął rozglądać się po izbie, lecz prócz ławy szerokiej, pleczystej, i 
zmurszałych
malowideł na ścianach nic w niej nie było. Stadnicki raz i drugi zmierzył 
krokami izbę –
wreszcie podsunął się do okna, ale i tu spotkał go zawód. Okno wychodziło na 
boczną, zacieśnioną
uliczkę – a że okratowanie nie pozwoliło wychylić głowy – więc nic, krom 
sczerniałej
ściany przeciwległego domu dojrzeć nie było można. Za to gwar uliczny i odgłos 
wydawanych
okrzyków dochodził wyraźnie, co Stadnickiego niepomiernie gniewało.
– Wyjcie, krzyczcie, potępieńcy, diabłu na uciechę! Jeszcze – jeszcze! 
Głośniej!... Nie lubię,
do licha... Samotrzask, pułapka! Wyrwałem się jak Filip z konopi!... Cierp 
ciało, kiedyć
się chciało!... Pokraja cię razem z parlamentarskim sztandarem i zapiekanki 
sobie uczynią.
Bodaj ich zadławiło!... Dzicz zgoła!...
Zwolna melancholia opanowywać zaczęła porucznika. Mocował się z nią, próbował 
wyciągać
mazurka, wreszcie zapadł w zadumę. Ciężka ona była. Bo już to pan Józef, ile w 
cięciu
był sprawnym a w zamachu tęgim – tyle do samotności czuł wstręt, a do 
rozpamiętywań
szczerą niechęć.
Kotłowały się więc w umyśle porucznika obrazy, twarze znajome, wypadki 
rozliczne, gadki
obozowe, sygnały, przyśpiewki, a wszystko to ani rusz powiązać się ze sobą nie 
mogło,
zgodzić się w ciągłym wątku.
Odsapnął pan Józef ciężko, pot otarł z czoła i już miał zakląć siarczyście, gdy 
w izbie rozległ
się cichy szmer. Porucznik podniósł głowę i zdumiał się.
Przed nim stała postać młodej dziewczyny, w czarnych spowita szalach. Postać 
bijąca pełnią
niezwykłej krasy i wdzięku.
Stadnicki przeżegnał się zabobonnie. Postać skinęła mu głową ze smutnym 
uśmiechem i
szepnęła cicho po hiszpańsku:
– Chodź za mną!...
– Que139, seniorita140, que?... – jąkał zmieszany porucznik. Dziewczyna ujęła go 
za rękę i
pociągnęła lekko. Porucznik powstał i szedł za nią. Szedł bez słowa poprzez 
ukryte w ścianie
drzwi, przez komnaty sklepione, mijał szeregi poglądających nań surowo portretów 
rycerzy,
piął się po wąskich, kamiennych schodach. Myśl, że ona kazała, wydała mu się tak 
jasną, tak
prostą, tak zrozumiałą, że ani mu w głowie było zastanawiać się, dokąd idzie.
Po kilku minutach dziewczyna wprowadziła Stadnickiego do niskiej, sklepionej 
izby, jakby
zgoła takiej samej, w jakiej go zamknięto.
Porucznik rozejrzał się niepewnie wśród mroku, szukając spojrzenia dziewczęcia, 
lecz w
tejże chwili z ławy pod oknem powstał dorodny mężczyzna w stroju hiszpańskim i 
ozwał się
raźno:
– Witaj mi, panie Józefie!... Stadnicki aż się zatoczył na nogach.
– Wy tutaj!... Florek!... Do licha! Dawaj gęby!... Młodzi ludzie uściskali się 
serdecznie.
139 Q u é ? (hiszp.) – Co?
140 S e n i o r i t a (hiszp. Seńorita) – panna.
– Ale co? Skąd?... Mieliśmy was za przepadłego. No, ja!... Potrąciły mnie dwie 
kontuzje...
przenieśli do legii... Lecz wy? W tym stroju?...
– Koń mi się zbiegał... poniósł... Dwa dni błąkałem się w górach, aż wpadłem w 
ręce
„wuja” Jorge Iborta!... Mieli mnie palić żywcem... wstawiennictwu tej oto 
seniority zawdzięczam,
że kaźń odłożono... Palafox, przed którego mnie przyprowadzono, ocalił mnie. 
Przebrano
jakiegoś nieboszczyka w moje odzienie... i rozerwano końmi na sztuki!... I 
czekam oto
przyjaźniejszej chwili... zamknięty!... Lecz, jak widzisz waszmość, pod takim 
dozorem będąc,
na los skarżyć się nie mogę.
– Prawda, prawda! – bąkał Stadnicki, poglądając na Hiszpankę.
– Panie Józefie! Powiadajże mi waść, co z naszym pułkiem?... Widziałeśże 
Marcelka?...
Towarzysze nasi... kapitan?...
Stadnicki głosem urywanym jął opisywać nie znane Florianowi wydarzenia, aż 
skończył
na śmierci Dziewanowskiego.
Gotartowski twarz ukrył w dłoniach.
Stadnicki patrzył na to chmurny, zasępiony.
– A co tutaj w Saragossie? – zagadnął sucho.
– Sam widzisz! Jąć powiedzieć nie mogę nic! Zaprzysiągłem... Nie mogę zdradą 
płacić za
ocalenie!... Głód... tu, obok stoi mój koń. Udało się go uprowadzić... Na dole 
byłby zjedzony
dawno!... Dzielimy się we troje jedną porcją... I jeżeli... nas nie podminują, 
nie zadławią w
gruzach... czeka nas śmierć głodowa!... Biedny kraj, biedny lud!... Gdy patrzę 
na jego bohaterskie
wysiłki... to wierz mi, panie Józefie, błogosławię przeznaczenie, które mi 
wytrąciło
oręż z ręki!...
– Rozumiem... psia! Rozumiem!...
– Widzę, że mi chcesz przymówić!... Nie ma co taić... Dolores jest córką don 
Basilia de
Boggiero, obywatela członka junty...
Stadnicki spojrzał dziwnie na Floriana.
Florian się uśmiechnął.
– Wiem, wiem, psia! – bąknął Stadnicki nie odrywając oczu od Dolores.
– Zdajesz się być czegoś niechętnym?...
– Ja, niby?... Tfyi... Gdzieżby!... Naturalnie!... Co tu gadać! Można waćpanu 
winszować.
– Czego?
Stadnickiemu oczy błysnęły – chciał coś odpowiedzieć, lecz nagle za ścianą 
rozległo się
gwałtowne pukanie. Dolores porwała się z miejsca.
– Wracać trzeba natychmiast! Temperanica daje znak umówiony. Junta skończyła 
obrady...
– Bywajcie mi, panie Józefie... Obyśmy się w lepszych spotkali czasach! Niech 
was zimna
krew nie opuszcza!...
– Florek, do... milion diabłów!... A czy wiesz?...
– Co takiego? Mów! Chwili nie ma...
Stadnicki spojrzał na Dolores i machnął niecierpliwie ręką.
– Co ja tobie będę!... Dobrze ci jest z tym, psia i ten!... Niech!...
– Mówcie, przez Boga!...
– Pora, to pora!... Do lepszych, jak mówicie, czasów! A przynajmniej tej 
strzeżcie!... Czołem!
Florian chciał zagadnąć jeszcze Stadnickiego, lecz ten zniknął w krużganku, 
postępując
szybko za biegnącą naprzód Dolores.
Pośpiech ten był usprawiedliwiony, bo zaledwie Stadnicki dopadł izby, w której 
go zamknięto,
a Dolores zasunęła ukryte drzwi – w zamku rozległ się zgrzyt kluczy – wszedł 
oficer
ze strażą.
– Chodź, kawalerze!
– Dokąd?
– Staniesz przed juntą!
Stadnickiego wprowadzono do tej samej sali zebrań. Grobowe milczenie powitało 
parlamentarza
francuskiego.
Wyniszczone twarze członków junty w bladym, migotliwym świetle kaganków zdawały
się być wykutymi z kamienia.
Porucznik wyprostował się hardo, wsparł się na głowni pałasza i zagadnął dumnie:
– Wzywałeś mnie, generale?
Palafox zmierzył go zimnym spojrzeniem.
– Wezwała cię prześwietna junta.
– Jakąż otrzymam odpowiedź na pismo jego ekscelencji?
– Hasta la, ultima tapia! – rzucił gwałtownie Palafox. – Do ostatniej zagrody!
– Amen! – potwierdzili chórem członkowie junty.
Stadnicki zmieszał się tą niespodziewaną odpowiedzią.
Santiago Sas spostrzegł zdumienie parlamentarza i dorzucił surowo:
– A ty, kawalerze, to sobie zapamiętaj, że na przyszłość podobne poselstwo 
będzie uważane
za obrazę... i taki jak ty... jako winien zniewagi, będzie cięty kołem!...
– Ojcze duchowny! – odparł sucho Stadnicki. – Śmiercią żołnierza nie 
przestraszysz, tym
mniej chrześcijanina!... Santiago Sas porwał się z miejsca.
– Prześwietna junto!... Ten zuchwalec śmie nas lżyć!
– Na pal z nim! – wrzasnął zapalczywie Boggiero.
Palafox uśmiechnął się gorzko.
– Nie tak gwałtownie!... Osoba parlamentarza jest nietykalną... i powinna nią 
zostać!...
Bywają chwile, że najwyższy zapał stygnie... że nas może zabraknąć, a 
wówczas!... Panie
kawalerze, słyszałeś odpowiedź!... Wracaj!... Don Pedro Ric osłoni cię swoją 
powagą i o świcie
doprowadzi do bramy.
Santiago z Boggierem chcieli protestować, lecz don Pedro ogłosił posiedzenie za 
skończone.
Junta zaczęła się rozchodzić. Stadnicki rozglądał się, nie wiedząc, co ze sobą 
zrobić, gdy
don Pedro zbliżył się do niego.
– Chodź ze mną, kawalerze... Noc – nie podobna byś wracał... Jesteś moim 
gościem!...
Don Pedro zaprowadził Stadnickiego do przeciwległego skrzydła pałacu – tam 
wskazał mu
staroświecki fotel, klasnął na służbę i wydał jej jakieś ciche rozkazy.
Po chwili stół okryto obrusem i zaczęto wnosić bogatą za sławę. Stadnicki 
spoglądał z podziwieniem
na dzbany srebrne, wypełnione winem przedziwnego aromatu, półmiski pełne
mięsiwa, misy kopiaste owoców suszonych i pytał samego siebie, skąd w tym 
wygłodzonym
mieście brał się ten dostatek.
Ric z zadowoleniem zezował na Stadnickiego i z dworską swobodą zapraszał go do 
jadła.
– Pozwól, kawalerze!... Wybacz, jeżeli czegoś nie staje! Czas wojny!...
– Panie! – odrzekł ze szczerą prostotą Stadnicki. – Toż uczta cała przede 
mną!... Od sześciu
miesięcy nic podobnego nie widziałem! Marszałek u nas lepiej nie jada!
– Czy tak?... Cha, cha! – zaśmiał się nerwowo starzec. – A my tak!... Zawsze!... 
Jedz –
proszę! Daruj, że nie będę ci towarzyszył, lecz wiek ma swoje prawa...
Stadnicki nie dał sobie powtórzyć zaproszenia i z całą ochotą zabrał się do 
jadła. Don Pedro
ledwie kawałek chleba wziął do ust i popił odrobiną wina.
Stadnicki porcję za porcją sprzątał z apetytem. Mięso wydawało mu się dziwne 
nieco w
smaku, lecz to go nie zrażało.
Gdy wreszcie nasycił się a pociągnął jeden i drugi haust wina, humor zwykły i 
fantazja mu
powróciły.
– Pyszny głód u was!... My dziękujemy Bogu, jak nas co dzień dojdzie kawałek 
ośliny.
– Aż tak?...
– Parol kawalerski!... Ot, a u nas pletli już niestworzone rzeczy o głodzie 
saragoskim.
– Widzisz go sam.
– Prawda! – przyznał się otwarcie Stadnicki. – Mogę sobie powiedzieć, że właśnie 
w Saragossie
raz rzetelnie się pożywiłem!... Ale, a mój trębacz – jeżeliście panie łaskawy, 
chłopię
młode!...
– Bądź spokojny!... O nim pamiętają.
– Pyszne wino!...
– Więc marszałek Lannes objął dowództwo? – rzucił od niechcenia don Pedro.
– Od dziś dopiero.
– Moncey i Mortier wyszczerbili sobie zęby?
– Nie bardzo!... Szło tu o szybsze ukończenie oblężenia!...
– Lannes potrafi, myślisz?
– Marszałek!... Nie wątpię!... Sam pójdzie, gdy będzie trzeba... Atak za 
atakiem, szturm za
szturmem przypuści!... Miny was rozbiją.
– Tak, gruzy zdobyć może, miasta nigdy!
– Mylicie się, panie!... Jeden wyłom i wedrzemy się do miasta...
– A co potem?...
– Miasto będzie nasze. Starzec potrząsnął głową.
– Nigdy!...
– Szturm nie poprzestanie na jednym wyłomie...
– Zróbcie ich dziesięć!
– Pożar was zmusi do poddania się. Miny nasze dochodzą pod środek miasta.
Don Pedro zaczerwienił się z lekka i siląc się na spokój zapytał cicho:
– Dokąd, mówisz, dochodzą?...
Stadnicki spostrzegł, iż zaczyna być zbyt gadatliwym.
– Darujcie!... Nie mówmy o tym!...
– Nie mówmy.
Starzec zamyślił się. Po chwili nakreślił kilka wyrazów na skrawku papieru i 
przywoławszy
służącego dał mu jakieś zlecenie. Po czym próbował znów z porucznikiem nawiązać 
gawędę,
lecz Stadnicki stracił nagle ochotę i jął mierzyć wielkimi krokami salę, 
spoglądając,
rychło czarne zasłony nie zaczną się rozpraszać.
Gdy go w końcu zmęczyło chodzenie, rozsiadł się wygodnie w fotelu i jął poddawać 
się
ogarniającej go drzemce. Don Pedro siedział wciąż przy stole, wsparty niedbale 
na łokciu.
Porucznik dłużej powieki przymykał, silniej oczy mrużył. Oddech jego przeszedł w 
miarową
sapkę. Chciał ją odpędzić, lecz nie mógł, całodzienne utrudzenie obezwładniało 
go coraz
gwałtowniej.
Gdy tak walczył jeszcze ostatkiem woli, a jakby przez mgłę poglądał na kościstą 
czaszkę
don Pedra – naraz zdawało mu się, iż czaszka ta się porusza. Stadnicki ocknął 
się i przez zapuszczone
rzęsy wzrok wytężył.
Don Pedro jadł, a raczej ściągał ostrożnie porzucone na talerzu Stadnickiego 
skrawki i kości
i gryzł je, i żuł z dziką rozkoszą. Niekiedy matowe oczy starca poglądały na 
półmiski z
jadłem i odwracały się z wysiłkiem.
Stadnickiego pusty śmiech ogarnął, lecz powstrzymał się w porę.
„Co ten stary za komedię stroi!... Czy mi się śni? Dalipan, uciecha!...”
Porucznik wytrzeźwiony zupełnie nieoczekiwanym widowiskiem – udawał dalej 
sennego.
Starzec zaś, przekonany, że jego gość śpi jak zabity, na dobre rozpoczął 
gospodarkę.
Roztworzył w rogu stojącą szafkę żelazną, uprzątnął jej zawartość ze srebrnych 
naczyń, a na
ich miejsce poustawiał półmiski z jadłem i dzbany z winem i zamknął szafkę na 
wszystkie
zamki. Naczynia srebrne zostały porzucone na ziemi. Za czym Don Pedro 
własnoręcznie zebrał
końce obrusa, okruszyny wszystkie zsypał w rozpostartą na ziemi chustkę i 
zapukał z
lekka do wąskich drzwi, prowadzących do izby sąsiedniej.
We drzwiach ukazała się siwowłosa kobieta w bogatej, powłóczystej sukni. Don 
Pedro podał
jej okruchy. Ta pochwyciła je i z chciwością jeść zaczęła...
Stadnickiego dreszcz zimny przeszedł, zdawało mu się, że go ktoś dławi za gardło 
i wydrzeć
zeń chce każdy kęs chleba.
Porucznik otrząsnął się. Kobieta znikła za drzwiami.
Don Pedro obejrzał się niespokojnie i powrócił na swoje krzesło przy stole.
Stadnicki nie mógł spać. Chciał zagadać do starca, lecz jakiś go znów lęk 
ogarnął. Siedział,
bojąc się poruszyć, bojąc się zajrzeć w siwe, zamglone oczy don Pedra.
Tak upłynęły godziny.
Aż światło zimowego poranku zaczęło się skradać powoli po łukach sali i stroić 
ją w fantastyczne
cienie.
Don Pedro powstał ociężale i zbliżył się do porucznika.
– Kawalerze, pora!...
Stadnicki podniósł się szybko, poprawił odzież i poszedł za don Pedrem. Na 
stole, pod
balustradą podwórza czekał Duszek, otoczony strażami. Na widok Stadnickiego 
twarz trębacza
rozjaśniła się.
Don Pedro dał znak straży. Zawiązano oczy porucznikowi i Duszkowi, dwóch 
żołnierzy
ujęło ich pod ręce – pochód ruszył.
Stadnickiemu nie podobało się takie rubaszne obejście, odezwał się bez ogródki:
– Hej! Mości panie!... Konie mieliśmy!
Żołnierz prowadzący porucznika przyśpieszył kroku.
– Do czarta – nie rwij!... Gdzie są konie?
I tym razem nikt nie odpowiedział Stadnickiemu. Porucznik zirytowany odezwał się 
po
polsku:
– Psiamać... bodaj ich... Wloką nas po wybojach!... Gdzież nam szkapy 
uprowadzili?...
– Koni nie ma, panie poruczniku! – rzekł cicho Duszek.
– Jak to nie ma?
– Zabrali je do rzeźnika jeszcze wczoraj!
– Hej, milczeć tam! – zgromił surowo oficer, dowodzący strażą.
Stadnicki zaciął zęby i szedł, sam zdwajając kroku, byle co prędzej dotrzeć do 
bramy.
Po półgodzinnym kluczeniu między uliczkami i stosami gruzów, pochód zatrzymał 
się.
Parlamentarzom zdjęto opaski z oczu.
Stadnicki ujrzał przed sobą wpół otwartą bramę. Don Pedro wysunął się na czoło 
żołnierzy.
– Kawalerze, jesteś wolny! Znaną ci jest odpowiedź, którą masz zanieść 
marszałkowi!...
Stadnicki bąknął coś pod nosem i, skłoniwszy się niedbale, zawrócił szybko ku 
bramie.
– Kawalerze, kawalerze! – mówił jeszcze don Pedro. – Przykro nam, że musisz na 
piechotę
wracać, lecz konia masz w sobie... boś wczoraj miał tak świetny apetyt, żeś go 
połowę
zjadł!...
Stadnicki chwycił za pałasz, lecz się pohamował i zakrzyknął na Duszka:
– Trzymaj krok, smyku!... Byle dalej od tych diabłów!....
Psem będę, jeżeli tu nie powrócę!...
Marszałek Lannes czekał niecierpliwie na powrót Stadnickiego. Gdy ten ostatni 
ukazał się
na linii placówek, dano znać natychmiast marszałkowi.
Porucznik zdał szczegółową sprawę ze swego poselstwa. Ledwie skończył, marszałek 
jak
ryś raniony rzucił się do trzymanego w podwórzu konia.
– Dosyć tego! – zawołał groźnie. – Saragossa musi być naszą! Ordynansi rozbiegli 
się w
pełnym galopie rozwożąc rozkazy, z których każdy był wyrokiem śmierci na harde 
mury stolicy
Aragonu.
Pięćdziesiąt dział zatoczonych na nowousypanych bateriach rozpoczęło ponurą 
pracę. Kula
ścigała kulę, granat biegł za granatem. Ryk miarowy nie ustawał na chwilę. 
Kanonierzy
zmieniali się co godzinę. Rozpalony spiż studzono mokrymi płachtami.
Równocześnie pod osłoną nasypów zawrzała zażarta, krecia robota... Oddział 
generała Lacoste’a
rył chodniki podziemne i zanurzał się coraz dalej, coraz głębiej. W łonie ziemi 
głuche
uderzenia oskardów wtórowały miarowym salwom. Rozstawiona piechota na rękach 
wynosiła
wory gliny.
Lannes co chwila przyjeżdżał nad przekopy i zarzucał Lacoste’a pytaniami. Miny 
były na
ukończeniu. Miny straszne, mające wyrwać z korzeniami oporne mury klasztoru 
Santa Engracia
i San Francisco, zamku Aljaferia i domów zasłaniających wejście na Coso.
Stadnicki po zdaniu raportu marszałkowi powrócił do obozu zachmurzony, ledwie 
odpowiadający
na serdeczne pozdrowienia kolegów.
Pułkownik Kąsinowski wezwał go do siebie. Stadnicki po raz wtóry musiał ab 
ovo141 zdawać
relację, a gdy skończył tym, że go koniną poczęstowali, i to z własnego konia, 
poza plecami
pułkownika rozległ się serdeczny wybuch śmiechu. Grosmajor Michałowski za brzuch
się trzymał a dygotał.
– Dobrze tego!... Wybornie!... Zjadłeś go waćpan... a bodaj cię... Będzie z 
waści piechota
nie lada!... Koń był przedni... W nogi wejdzie chód, w wątrobę temperament!... 
Wytrwałość,
rozpęd, sprężystość... choroba!... Hm... tego!... Gdyby ci wszystka kawaleria... 
ba! Uważasz,
mości Stadnicki, siła, dopiero wojsko tego, choroba!... Pułkowniku, co?
– Cha, cha! Toś waść wyprowadził!... No, kontent jestem z waćpana, 
poruczniku!...
– Święte słowa! – pochwycił Michałowski. – Bo wrócił cały tego, nietknięty...
– Narobiłeś nam niepokoju, bo gdyś tak długo nie wracał, mieli cię już za 
przepadłego.
Osobliwie major nie miał spokoju a zamęczał mnie wymówkami, że zezwoliłem!... 
Wracaj,
mości Stadnicki, do obozu i zapomnij o przeszłym!...
Pan Józef mruknął coś pod nosem, skłonił się i wyszedł. W obozie nowe go czekały 
pytania.
Stadnicki zbywał wszystkich krótkimi, urywanymi odpowiedziami, nawet przed 
Masłowskim
nie wspominając słówkiem, że widział Floriana.
Zawziętość a opryskliwość Stadnickiego aż uraziła oficerów, a czupurny Bzura nie 
mógł
się wstrzymać i palnął prosto z mostu:
– Józiu! Królu mój!... Idź do infirmerii, medykom się pokłoń, niech ci driakwi 
użyczą...
aby ci kwas wyszedł! To nie ma żartów! Patrz! Gęba ci się wykrzywiła – mruczysz 
jak
niedźwiedź, zębami dzwonisz. Jeszcze odrobina, a żółć cię zemdli i szpetną ci 
uczyni dystrakcję!!...
– Bacz lepiej na siebie, aby ci kto języka nie przyciął!...
– No, widzisz, królu, nie mówiłem? Łeb oliwą opatrzyć, żeby ci rozum choć od 
skóry kruszynkę
nasiąkł, a potem do cyrulika, niech ci narzędzie przystawi! Chwila jedna, a i 
konina
wierzgać przestanie!...
Stadnicki rzucił się ku Bzurze, lecz Jaworski z Masłowskim zatrzymali go.
Zaniosło się na nie lada awanturę. Stadnicki rwał się ku Bzurze, temu ostatniemu 
oczy
rozgorzały.
Lecz wtem na linii obozu dały się słyszeć przyśpieszone dźwięki pobudki. 
Adiutant służbowy
jak piorun wpadł pomiędzy poruczników.
– Panowie, na miejsca! Pułk staje pod broń! Porucznik Stadnicki zwolniony dla 
wypocznienia!...
141 A b o v o (łac.) – dosłownie: od jaja; od początku.
Porucznicy rozbiegli się natychmiast do swoich kompanii, Stadnickiemu ta 
względność nie
przypadła do smaku, a że w dodatku zabrakło Bzury, więc zwrócił się do 
adiutanta:
– Ja o zwolnienie nie prosiłem!...
– Rozkaz grosmajora! Ma waćpana w szczególnej opiece!...
– Prawda, aż mi ona do żywego dojadła!... Adiutant wzruszył ramionami.
– Powtarzam rozkaz. Reszta do waćpana należy.
Stadnicki chciał coś odpowiedzieć, ale adiutant wykręcił się na pięcie i 
odszedł.
Porucznik zawrócił do baraku oficerskiego i tam rzucił się na posłanie. Tu 
zeszła go niespodziewanie
Żubrowa.
– Olaboga! Tom się zbiegała!... Bez urazy pana porucznika, wczoraj to mnie mało 
nie zatrzęsło...
Gdzie!... Jeden się znalazł szczery porucznik a żołnierz... i już ci go tym 
diabłom
wysłali!... Przysiądę sobie!... Uf! To ci łomoczą harmatami!... Pan porucznik 
daruje! Ale to...
jak pan porucznik... o naszym poruczniku... to już ci mnie chwyciło!... Pani 
kapitanowa
zdrzemnęła się kruszynkę. Biedactwo noc całą dychało! Strata okrutna! Jedyny 
stryjeczny!
Sierotka!... No, a o tym zaginięciu ani pary z ust! Boję się!... Żałość by ją 
zamordowała!
Święty Antoni, jeżeli ze mną jesteś na bakier, to aby tego śrebła mi strzeż!... 
Ale! No właśnie
– myślałam, pan porucznik pewnie tam nic rzetelnego nie zażył... przydżwigałam 
kropelkę!
Można pić!... Sama nie wiem, jak to zwać, bo te Hiszpany to takie rozmaitości 
pędzą z wina,
że ani weź!... Łykasz – smak przedziwny – grzeje!... Lecz co grzeje – gwoździk 
czyli pieprz,
imbir alboli anyż, ani rusz rozpoznać! No, panie poruczniku, co tam!
Stadnicki pociągnął z podanego mu kubka i orzeźwił się.
– A co? Prawda? Można gardło płukać, silnie sprytny naród do wina! Ba, tu by 
trzeba mego
starego!... Lubił poczciwiec! Ja też nie od tego!... Ciężkie życie!... E!... 
Człowieka język
świerzbi, a wymówić się boi!... Jest bieda – jest nieszczęście – to mu się 
jeszcze chce o nim
gadać! Panie poruczniku... jakże tedy... więc przepadł i ani słychu?...
– Nie wiem nic – może!... Co mi do niego! Niech sobie i ten!...
Żubrowa strzepnęła rękoma.
– Niech sobie?... Dopytałam się!... Ja tu do pana porucznika z sercem, jak do 
towarzysza
broni!... No i... „niech sobie”... Właśnie ci nowomodne przyjacielstwo!... 
Sakieweczka, wypitka
i tyle!... Lecz gdy którego... to mu „niech sobie”! I... i jeszcze... „i 
ten”!...
– Czego tedy chcecie?
Markietanka uraziła się na dobre.
– Czego chcę? Niczego! Zdało mi się... Lecz się obejdzie! Nie waćpan jeden! Są 
inne oficery,
co smutek cudzy uszanują, dobrą radą wesprą.
– Tu nie ma kogo pocieszać!...
– Mości poruczniku! Jak to? On biedak tuła się, przepada!...
– Oszaleliście? Czego ode mnie chcecie?... Nie lubię z babami! Nie chcę słyszeć 
o waszym
poruczniku! Pilno wam do niego? Jemu do was nie!... Dawno go widziałem!... 
Skończona
poufałość!... Wynosić się!... Wiedzieć nie chcę o niczym!...
– Przecież – odrzekła markietanka ponuro – człowieczeństwa odrobina mi się 
należy!... Jeżeli
nie mnie, to tej biednej dziewczynie. Waćpan powiadałeś się przyjacielem 
nieboszczyka
Dziewanowskiego, a toć jego jest siostrzyca jedyna! Bodaj dobre słowo!
– Dobre słowo?... Więc zabierać ją stąd czym prędzej – niech ucieka!... Dziś 
jeszcze, do licha!
Nie dla niej tu miejsce! No, teraz wiecie?
– Nic nie wiem!
– Florek jest w Saragossie!...
– Jezu Chryste! – zakrzyknęła z przerażeniem markietanka. – Co waćpan powiada? 
On,
on?... Przecież miał zginąć?...
– No i zginął!... Wczoraj go odnalazłem!...
– Olaboga! Toć go tam biedaka zamordują te Hiszpany! Od zmysłów odchodzę! W 
Saragossie...
w niewoli!...
– Nie bójcie się... o robaczka! – przedrzeźniał ze złością Stadnicki. – Nic temu 
kanarkowi
nie będzie. Znalazł sobie taką opiekunkę, że mu włos z głowy nie spadnie. Cała 
Saragossa
może się zapaść, a jemu nawet nikt palcem nie pogrozi! Zmiarkowałem dobrze!...
– Czy aby prawda? – trwożyła się Żubrowa. – Dałby Bóg! Panie poruczniku, 
napytlowałam
rozmaitości... Człowieka dojęło! Jezu! A to mi ciężar spada z serca!... Uf!... 
Więc bezpieczny?
Ba! Toć i Hiszpany się na nim poznali!... Ho!... Nasz porucznik to serce zacne,
wielkie serce!
– Powiedziałem! Gadać jedno w koło nie lubię! Zbierać manatki, i fora!
Żubrowa zwiesiła głowę i dyszała ciężko, a potem chwyciła gwałtownie 
Stadnickiego za
rękę i błagać jęła, by całą powiedział jej prawdę. Porucznik rzucał się, jeżył, 
lecz uległ prośbom.
Markietanka z zapartym oddechem wysłuchała opowiadania Stadnickiego. Gdy ten 
skończył,
rozpłakała się jak dziecko.
Porucznikowi żal się baby zrobiło.
– Co tam! Stało się! Ród zdaje się przedni!... Córka generała czy pułkownika! 
Florek też
nie z kamienia!
Żubrowa trzęsła głową.
– Nie, nie! Nie może być! Nigdy!... Ani myśli... Ooo!... A waćpan, waćpan mu ani 
słówka
nie powiedziałeś?... Ani słowa? Ani napomnienia?...
– Na co? Do kazań nie jestem! Co by to pomogło?... Ma swój rozum!...
Naraz Żubrowa uderzyła się energicznie w czoło.
– O głowo zakuta! Phi!... Nigdy!... Nie wierzę! Rozumiesz waćpan, nie uwierzę, 
aż nie
obaczę! Porucznik dał słowo!... Parol!
– Zobaczymy!
– Juści! Kłaniam uniżenie!
Markietanka wybiegła wzburzona z baraku, lecz po chwili, jakby nowymi tknięta 
myślami,
powróciła do Stadnickiego.
– Panie poruczniku! Jak jest, to jest – obliguję waćpana nie wspominać... bo 
diabeł zawsze
diabłem! Lepiej licha nie kusić! Niech ona nie wie!... Zagryzłaby się, 
zamartwiła!
Stadnicki przyrzekł tajemnicy dochować. Lecz ciężko mu z nią było. Sam nie 
wiedział
dlaczego, ale dawna jego życzliwość dla Floriana ostygła, nie dość – Gotartowski 
złość w nim
budził.
Porucznik skwaśniał tak raptownie, iż go starzy towarzysze jak Jaworski i 
Masłowski poznać
nie mogli. Pan Józef pod natarczywymi ich pytaniami wił się jak piskorz, 
wykręcał i cały
swój niehumor na Michałowskiego spędzał, klnąc godzinę, w której awans i 
przenosiny do
drugiego pułku legii przyjął.
Tymczasem bombardowanie trwało dalej! Grad kul nie przestawał razić Saragossy.
Pięć dni i pięć nocy pracowały armaty francuskie, łomocząc mury i burząc fosy; 
przez pięć
dni saragossanie pod deszczem żelaza i ognia podpierali osuwające się ściany, 
zastawiali wyrwy,
naprawiali wały ochronne, zmagali się z kartaczami.
Dnia dwudziestego siódmego stycznia artyleria francuska umilkła. Kolumny 
piechoty stanęły
pod bronią. Lacoste zdołał odwrócić czujność kontrminierów hiszpańskich i mury
klasztoru Santa Engracia ujął we dwa złowrogie chodniki.
Lannes’owi oczy gorzały. Wśród nocy ponurej sam przebiegał szeregi, sam nakazał 
ściągnięcie
placówek.
Plan był krótki. Miny rozsadzą mury klasztorne, piechota pójdzie do szturmu na 
gruzy i na
pokruszone już przez armaty wały.
Obóz francuski zalegała cisza grobowa. Wśród namiotów wyciągać się zaczęły 
czarne pasy
i łączyć w czworoboki. Wejście do min osłaniał trzeci pułk legii pod Szottem. 
Lacoste za
saperami czuwał przy lontach.
Saragossa spała.
Naraz, na czole trzeciego pułku powstał zgiełk głuchy, gwałtowny, a za nim 
bezładny odgłos
wystrzałów.
Trzeci pułk złamał się, zmieszał i wpadł na drugi regiment Kąsinowskiego. Okrzyk 
grozy
dobył się z piersi żołnierzy. Noc ciemna potęgowała popłoch. Pułki chwiały się – 
trąbki grały
na alarm – komenda niknęła wśród warczenia bębnów. Dowódcy tracili głowy.
U wejście do przekopów wrzał tymczasem bój zażarty, śmiertelny. Butron z 
Boggierą dowodzili
wycieczką.
Już spędzili regiment Szotta – już pierwsi saperzy padli – a inni w zamieszaniu 
jęli rotowym
ogniem dziesiątkować oddział trzeciego pułku, biorąc go za nieprzyjaciela, gdy 
Lacoste
prochowymi lontami zapalił stosy drzewa. Szott jak lew rzucił się z karabinem w 
ręku. Chłopicki
z pierwszym pułkiem zaszedł z boku.
Lecz Hiszpanów prowadził szalony Butron i zażarty Boggiero! Hiszpanie darli się 
jak lwy,
świadomi miejsca, do którego dążyli.
Wejście do chodnika lada chwila miało się stać zdobyczą Hiszpanów, lada chwila 
owoc
dwutygodniowej pracy miał być zburzony.
Lacoste nie zawahał się. Porwał płonącą szczapę i zniknął w otworze chodnika.
Hiszpanie ostatka sił dobywali – byle do miny dotrzeć.
Już Szott starł się z Butronem i skrwawił mu pierś bagnetem, gdy wtem huk 
straszny
wstrząsnął powietrzem.
Fala kamieni i odłamów muru wzbiła się pod czarne obłoki. Ziemia jęknęła ponuro 
i zadrżała
w posadach.
Klasztor Santa Engracia leżał w gruzach.
Hiszpanie cofnęli się. Łuna pożaru zadrgała na sklepieniu niebieskim. Lannes jak 
burza
spadł na pułki piechoty.
Legia ruszyła z bagnetami pochylonymi. Ruszyła na mury, na gruzy.
Saragossa plunęła żelazem. Pułki szły. Nic ich nie zdołało powstrzymać, nic 
strwożyć! Za
każdy krok, za każdą piędź ziemi krwawy składały haracz i szły.
Legię wiódł Chłopicki.
Działa hiszpańskie raziły coraz gwałtowniej. Stojący na murach, wałach i gruzach 
Hiszpanie
już ręcznym ogniem sięgali.
Bębny warknęły zajadlej. Piechota kłusem uderzyła na przekopy i resztki 
zburzonego
klasztoru.
Zaczął się bój na bagnety, na szable, na kolby, na noże, na pięści.
Hiszpanie bronili się zawzięcie. Ani jeden nie cofnął się, ani jeden przed 
zgonem broni z
rąk nie wypuścił. Lecz i piechota legii nie ustępowała.
Godzinę trwało to potykanie się, godzinę lała się krew, przez godzinę ani jeden 
sztandar
się nie zachwiał.
Lecz naraz za szeregiem Hiszpanów ukazał się tłum zbity – bezładny. Na czele 
jego szły
krzyże niesione przez zakonników. Tłum zbliżał się do okopów z pomrukiem 
modlitwy na
ustach, z błyskawicami w rozpalonych oczach.
Żołnierze hiszpańscy cofnęli się, rozstąpili – tłum potoczył się ku wałom i 
murom.
Na oblegających runął grad kamieni, lunęły strumienie wrzącej wody, sztaby 
żelaza. Belki
gruchotały żołnierzy – miażdżyły. Osadzone na długich żerdziach noże – cięły. 
Kołyszące się
ponad wałami krzyże budziły lęk.
Pierwsze szeregi legii zachwiały się i cofnęły. Chłopicki zaklął. Armaty 
hiszpańskie zagrały
silniej. Lannes wpadł na drugi pułk Kąsinowskiego, który stał dotąd bezczynnie. 
Kąsinowski
skinął głową na doboszów i sygnalistów i porwał za sobą pułk.
Grosmajor Michałowski szedł w pierwszym szeregu, mając około siebie 
nowomianowanych
poruczników.
Gdy bębny zagrały, major zacisnął pas na brzuchu i rozpoczął perorę:
– Równo! Trzymać krok!... Ani na włos mi nie chybiać!... Piechota! Piechota! 
Mur!... Bagnety
niżej – oko śmiało, nachylenie – ciężarem gnieć!... Niech znają!... Świszczą 
kule! Równo!
Kula nie mucha! Jest tu twoja, to cię znajdzie! Szlusuj! Mości Stadnicki, tak, 
dobrze! Nauczysz
się!.,. Właśnie, karabin w garści – to lubię!... To nie skakanie, wywijanie 
żelazkiem,
kiwanie kitką, straszenie czapką... kawaleria... choroba! Miara – szereg! Już 
się szczerzą!...
Do ataku!... Równo! Razem, chłopcy!... Łomocz!... Naprzód – choroba!...
Drugi pułk uderzył tak gwałtownie, że zdało się, iż mury jęknęły. Hiszpanie 
atoli nowy
szturm przyjęli jeszcze dzielniej. Na próżno Kąsinowski zachęcał i nawoływał. 
Pułk taczał się
pod gradem kul, pławił się we krwi, a wystać nie mógł.
– Równo, dzieci!... Na bagnety... choroba! Mur, do kroćset! Razem! Grzmoć!...
Stojący obok Michałowskiego porucznicy walczyli zaciekle, lecz coraz to któryś 
łamał linię
i bądź następował z bagnetem, bądź broniąc się razem cofał się i zapierał o 
drugi szereg.
Szczególniej Stadnicki był niesforny. Major to dostrzegł i huknął nań:
– Stadnicki, szereg!... Tu nie szwoleżerzy!... Choroba!... Stadnickiemu na to 
odezwanie się
w oczach pociemniało. Schwycił karabin za lufę i ryknął swym basem:
– Szwoleżerzy, właśnie! Za mną, chłopcy! Niech żyje cesarz!
Zanim major zdołał opamiętać się, Stadnicki jak piorun rzucił się na Hiszpanów, 
młócąc
kolbą karabinu. Jaworski, Masłowski i Strumiłło wpadli za nim i pociągnęli 
żołnierzy. Klin
legii, prowadzony przez Stadnickiego, wżarł się w środek Hiszpanów i rozdarł go.
Na próżno bohaterski San Genis na czele garstki szwajcarów wyparować chciał 
śmiałków,
na próżno sam wiódł, sam pierwszy nacierał.
Legia, jak potok, który raz wyrwę znalazłszy, pędzi niczym nie powstrzymany i 
zatapia
równinę – tak ona opanowała już gruzy klasztorne, już wpadła poprzez zawalone 
trupami
ogrody na Coso. Lecz domy Saragossy zamieniły się w ogniem ziejące fortece.
Trąbki zwoływały zbór.
Saragossa nie poddała się.
W łonie jej wyżarto już krwawą drogę, połowa domów groziła zawaleniem, 
rozłożyste
miasto stało się ledwie pasem chwiejących się zabudowań. Główne baterie dostały 
się w ręce
nieprzyjaciół, a dzwony Nuestra Seńora del Pilar nie przestały Aragończyków 
wzywać do
obrony.
Sztandar króla Ferdynanda VII łopotał hardo na wieży kościoła La Seo i tulił się 
do ramion
krzyża.
Na ulicach stawiano barykady – okna przeistaczały się w strzelnice. Miny czyhały 
na wrogów,
aby ich pogrzebać.
Nieprzyjaciel sroższy od oblegających trawił Saragossę w jej ostatnich szańcach.
Chleba już nie było. Konie i psy zjedzone. Każde ziarnko, każda łyżka 
najnikczemniejszej
strawy szła na wagę złota... aż w końcu i ono utraciło wartość.
Straż obywatelska coraz częściej w piwnicach domów znajdowała niezastygłe 
jeszcze
zwłoki z wyrwanymi kawałami ciała...
Zaraza wybuchała coraz gwałtowniej, coraz zajadlej. Umarłych zaprzestano 
grzebać...
Wrzucano ich do opuszczonych piwnic lub lochów – a gdy te się wypełniały, 
zawalano kamieniami
otwór i ustawiano przy nich straż. Ludzie stali się już hienami.
Dumna stolica Aragonu przeistaczała się w jedną wielką mogiłę. Już trzydzieści 
tysięcy
ludzi ubyło.
Palafox bronił się – Lannes coraz silniej zaciskał pierścień armat.
Po zdobyciu Coso, pułk Kąsinowskiego trzydniowy dostał wypoczynek na 
zaprowadzenie
ładu w mocno przerzedzonych szeregach. Zabitych i rannych było co niemiara – 
między oficerami
nawet nie brakło ran ciężkich.
Grosmajor frasował się, a sam zabiegał, byle cierpiącym ulżyć – najwięcej zaś 
troszczył
się o Stadnickiego, który oprócz cięcia po głowie dostał znów kontuzję i to w 
toż samo miejsce
nad biodrem, co pod Somosierrą. Major nie pozwolił nawet pana Józefa do 
ambulansów
zanieść, lecz, naradziwszy się z doktorem Guliczem, oddał go Żubrowej.
Stadnicki cierpiał mocno, lecz znać po sobie nie dawał i leżał blady, siny z 
bólu, lecz milczący.
Michałowski po kilka razy dziennie zaglądał do namiotu rozbitego przy furgonie 
markietanki
i pochylał się nad Stadnickim.
– Jakże waćpanu? Hm! Co? Piecze? Choroba!... Zdaliśmy raport marszałkowi. No, 
tabaczki.
Gdzie tobie... Byle spokojnie i tego!... Jakżeś to ty krzyknął?... – 
„Szwoleżerzy... właśnie!”
– Rozpęd, wigor, impet, morowość... choroba!... W ogień by! Hm! Słowa nie 
piśnij, bo ci się
drzazga taka zapali w oczach!... Co tu gadać... krzyż, kochanku!... Zjadłeś 
wszystkich!... Pułkownik
gdzie został!... Hm! Nie myślałem... kawaleria... na piechotę, tego!... A jakże 
kochanku!...
Piechota, to jest wszystko – wał nie wał, góra nie góra, okop, skała, las nie 
las – wszędzie!...
Marszem, kłusem, na brzuchu, po drzewach, po drabinach i... hm! Choroba... Cóż 
ty
się tak krzywisz? Dokucza, co?
– Psiakość! – jęczał Stadnicki.
– Czekaj, kochanku, sprowadzę ci Gulicza! Musi Niemiec, szelma, poradzić, bo 
opłazuję,
kochanku!...
Major poprawiał energicznie pasa na okrągłym brzuszku i biegł do medyka.
O dziwo, po odejściu majora chory się uspokajał zazwyczaj. Baczna na wszystko 
Żubrowa
domyśliła się, w czym rzecz, i gdy Michałowski po raz piąty zwykłą sobie perorę 
jął wygłaszać
nad Stadnickim, ozwała się z perswazją:
– Bez urazy, już by pan major dał spokój panu porucznikowi z tą piechotą! Jemu 
to pewnie
do smaku nie idzie...
– Hę? Co, kochanku? Piechota nie w smak? A wiecie wy, co to jest piechota, hę?
– Juści nie sekret, bo pan major to z mendel razy co dzień powtarza.
– Nic, kochanku! – przerwał surowo Michałowski, palec podnosząc do góry. – 
Piechota –
to sedno, jądro, fundament, serce, grunt!...
– Choroba... mur! – wybuchnął nagle Stadnicki.
Grosmajor kiwnął z zadowoleniem głową.
– Dobrze, kochanku! Przekonałeś się – kawaleria to... aby rozgony, posyłki, 
furaże, sztafety,
widety, kuriery, ordynanse... choroba i koniec! Nie, nie spieraj się! Byłeś 
szwoleżerem,
aleś urodził się na piechura! Ja ci mówię. Widzisz, nawet konia sam zjadłeś.
Stadnicki zerwał się z posłania.
– Dosyć!... Nie chcę znać piechoty, do licha! Dymisja!... Nie lubię!... Tu mi 
jeszcze dopieka!...
Opaska z głowy się zsunęła. Krew zaczęła broczyć. Porucznik omdlał. Żubrowa aż 
zgrzytnęła
zębami.
– Będzie ci wyzdrowienie! Pan major ani krzty serca nie ma! Gdzie mu biedakowi! 
Głowa
rozwalona! Bez czucia!...
Major przestraszył się.
– Kochanku! Hej! Gulicza co tchu!
– I na co? Ledwie on naprawi – już ci pan major popsuje.
– Popsuje!... Jużci... kiedy mu moja fizys tak opaczna! Ale bo szkoda go – 
uważacie, Żubrowa,
piechota...
– Znów ci piechota wyjechała!... Doktora potrzeba, bodaj cyrulika. Bandaż 
krwawi!
Major, porzuciwszy swój wykład o wyższości piechoty nad jazdą, pobiegł szybko do 
ambulansów.
Niebawem zjawił się doktor Gulicz z cyrulikami, zmienił bandaże, opatrzył 
rannego i
przewrócił znacząco oczyma.
– Jakże, jakże, panie doktorze? – spytała Żubrowa.
– Bezie koronszka! – zaopiniował medyk. – Rumana napasić i pyć! Glofę w simny 
fodzie
umocić. W nogi i brzuch srobić sieplo!
– Co, co mu robić?...
– Sieplo!
– Z kubeczek malagi? Doktor Gulicz zatrząsł się.
– Was ist das? Keine Malaga! Kein Wein! Frau Szubrofa, niech bezie Temperatur... 
niech
mu nic nie dmucha... Keine Luft!142 Rumana pyć!
– Pies by się ogonem z tobą rozmówił !...
– Pies? Nein! Z pies będzie dym, Feuer, schlechte Temperatur143.
– No, no, już dobrze! Wiem, co mam robić! Gadaj sobie zdrów!...
– Skrów? Bezie skrów! Herr Leutnant hat eine wunderschöne Konstruktion144.
Żubrowa nie odstępowała Stadnickiego ani na chwilę. Zmieniała zimne okłady, 
zwilżała
usta rannego łagodzącym płynem, poprawiała zsuwające się dery.
Nad ranem markietankę zastąpiła Zośka. Maligna trwała dalej. Zośka jeszcze z 
większą
pieczołowitością doglądała rannego.
Noc była zimna, przejmująca. Armaty wyły ponuro. Obóz francuski czuwał. Rezerwy 
stały
ciągle pod bronią, aby odeprzeć spodziewaną wycieczkę oblężonych. Między 
namiotami z
łoskotem i zgrzytem snuły się wozy ambulansowe. Żandarmeria polowa objeżdżała 
placówki.
Zofia siedziała zadumana u wezgłowia Stadnickiego, wypatrując niecierpliwie 
brzasku.
Noc styczniowa nie ustępowała tak łatwo. Słońce zimowe nieśmiało skradało się 
zza mórz –
nie jego było panowanie, nie jego królowanie.
Stadnicki bredził coraz gwałtowniej. Z ust jego wypadały bezładne słowa. Zofia 
nie zwracała
na nie uwagi, zapatrzona myślą w głąb własnej duszy.
Porucznik tymczasem prowadził w malignie do ataku, klął majora, rozmawiał z 
Kellermanem,
pełnił służbę... aż nagle zaczął rozmawiać z Florianem i Żubrową.
Gdy Stadnicki wymówił po raz pierwszy imię „Florek”, Zofia drgnęła i machinalnie 
jęła
nadsłuchiwać...
Gdy się to działo, Saragossa trwała w hardym milczeniu. Na próżno kule 
francuskie łomotały
o resztki jej murów. Stolica Aragonu nie odpowiadała. Straże ledwie przebiegały 
wąskie
uliczki, gasiły ognie rozniecone lub naprawiały osunięte barykady. Na murach, w 
oknach
domów wpół zawalonych belkami, gdzieniegdzie migała twarz wartownika. Zresztą 
cisza.
Ludzie spali w piwnicach, w wykopach lub kajali się u stóp Nuestra Seńora del 
Pilar.
W pałacu książąt de Luna gorzały pochodnie. Junta zebrała się na naradę, a 
raczej na rozej
rzenie się w spustoszeniu po ostatnim szturmie.
Generał San March zdawał sprawę wśród głuchego milczenia.
142 W a s i s t d a s ? K e i n e M a l a g a ! K e i n W e i n ! F r a u (...) 
T e m p e r a t
u r (...) K e i n e L u f t ! (niem.) – Co to znaczy? Żadnej malagi! Żadnego 
wina! Pani (...)
ciepło (...) Żadnego przeciągu!
143 N e i n (...) F e u e r, s c h l e c h t e T e m p e r a t u r (niem.) – 
Nie! (...) ogień,
szkodliwe ciepło.
144 H e r r L e u t n a n t h a t e i n e w u n d e r s c h ö n e K o n s t r u 
k t i o n (niem.) –
Pan porucznik jest doskonale zbudowany.
– Coso opanowane, ten jeden pałac... ocalał... nie na długo. Obrady trzeba 
przenieść do
pałacu Infantado, pod katedrę. Tysiące ludzi legło!... Waleczny San Genis kona z 
ran!... Esteban
Fleury broni przedmieścia. Czy długo jeszcze, nie wiadomo... Nabojów coraz 
mniej!
Gdyby opanowali Arrabal... most na Ebro trzeba zburzyć!... Resztki koniny nikną. 
Za tydzień
ci tylko otrzymywać będą racje, którzy mogą stanąć do walki. Dla ludu, dla 
chorych nie starczy!...
Butron w tej chwili skrada się z oddziałem na pobojowisko. Rezultat wątpliwy! 
Snadź
w obozie nieprzyjacielskim musi być nędza. W tornistrach Francuzów coraz 
rzadziej można
się spotkać z manierką, z sucharami. Nabojów trochę przybędzie!...
– Ciężko! – mruknął generał Manso. – Martin Diaz jest widocznie bezsilny!...
– Są jednak prócz niego... Albuir, Juan Palarea – wtrącił pośpiesznie Santiago 
Sas.
– Czy są? – rzekł niedowierzająco Villalba. – Kordon francuski musi być silny, 
jeżeli przerwać
go nie zdołali. Kto wie, co się w kraju dzieje?... Może my jesteśmy ostatnią 
placówką,
która stawia czoło?... Może wysiłki nasze daremne?...
– Nigdy – przerwał głucho Palafox – daremnymi być nie mogą!... Saragossa nie 
zhańbi się
kapitulacją! Komu zaś ciasno, ten ma wolną drogę... Ja zostanę!
– I my wszyscy z tobą! – zawołał z zapałem Boggiero.
– Na śmierć!
– Na śmierć! Amen! – rozległy się głosy.
Palafox powstał i odezwał się po małej chwili:
– Teraz czas, byśmy podzielili między sobą domy!... Don Manuel Cavallero... 
niech kończy
miny... Bronić będziemy każdej piędzi, a jeżeli się wedrą, to rozpoczniemy walkę 
na noże
od piwnic aż do stropu... gdy i tu nas zmogą, wybuch musi pogrzebać wrogów. 
Śmierć nasza
musi być śmiercią ich!...
– Amen!... – potwierdzili członkowie junty.
Don Pedro de Ric milczał, zwiesiwszy ponuro głowę. Gdy Palafox skończył, rzekł 
cichym,
drżącym głosem:
– Prześwietna junto! Oto zwracam się do ciebie z pokorną prośbą... Wspomnijcie 
na oddanie
się moje, na usługi... na poświęcenie!...
– Mówcież, don Pedro, mówcież! – rozległy się przyjazne głosy.
De Ric odetchnął ciężko, jak gdyby siły zbierał.
– Ciężko powiedzieć!... Wolałbym chwili tej nie dożyć! Lecz powiem!... Straciłem 
dwóch
synów... umarła mi przed tygodniem żona... wczoraj siostra!... Nie szemrałem, 
nie skarżyłem
się!... Dziś stygnie mi na rękach córka!... Ostatnie dziecko, jedyna córka!... 
Umiera... z głodu!...
Wątła zawsze, słabowita... głód ją dobija!... Leży bezwładna prawie... Porcja, 
którą mi
wydzielacie na nas dwoje, nie starcza!... Od wczoraj w ustach nic nie miałem...
Głos don Pedra złamał się nagle. Członkowie junty milczeli. De Ric pasował się z 
samym
sobą, borykał się z dumą rodu, z hardością krwi. On, pan wielki, bogacz, grand 
hiszpański,
potomek wysokiego rodu – musiał się korzyć, ręce wyciągać i błagać o chleb dla 
swego
dziecka!...
Po długiej, męczącej chwili don Pedro zaczerpnął gwałtownie powietrza i wyrzucił 
z siebie:
– Więc zaklinam was! Dajcie jedną rację więcej!... Zamrze!...
Wycie armat francuskich było odpowiedzią junty.
Don Pedro powiódł błędnym wzrokiem po zebranych i szepnął rozpaczliwie:
– Pół racji!...
Junta nie odpowiedziała.
– Na Boga!... Ćwierć!
– Don Pedro! – przemówił nareszcie Santiago Sas. – Dla ciebie chcielibyśmy! Lecz 
wiesz,
wyjątków nie ma żadnych... Najmniejsze uchybienie władzy sprowadzić mogłoby 
bunt!...
Niech cię Bóg pocieszy w nieszczęściu!
– Niech cię Bóg pocieszy! – powtórzyli członkowie junty.
De Ric jak gdyby własnym uszom nie wierzył.
– Odmawiacie, mnie odmawiacie?...
– Prawa są jedne dla wszystkich! – mruknął Boggiero.
– Dziecko moje!... Jedyne dziecko!
– Umiera ich dziesiątki! – zauważył z nieubłaganą oschłością Santiago Sas. – 
Zobacz, don
Pedro, co się dzieje przed Lonją!... Każda porcja przechodzi przez kontrolę 
dwunastu!... A
potem, przyjrzyj się z bliska temu tłumowi, zalegającemu co dzień ulice, 
przekonasz się, że tu
nasza władza ustaje!...
De Ric jęknął głucho. Na czole jego ukazały się sine plamy. Członkowie junty 
powstali z
miejsc i zaczęli się rozchodzić. Don Pedro siedział za stołem jak skamieniały. Z 
czym pójdzie
do konającej córki?
Wtem do zrozpaczonego starca podszedł Palafox.
– Don Pedro... Ja czuję się trochę niezdrowym!... Jeść nie mogę!... Dziś 
weźmiesz moją
część, pół szklanki wina i kawałek suchara...
– Palafoxie!... Połowę majątku mego.
Palafox uśmiechnął się pobłażliwie.
– I cóż bym z nim począł?... Sam widzisz, ile jest wart!... Butron i San March 
zbliżyli się
do Palafoxa.
– Wodzu – rzekł ten ostatni – kiedy każesz rozpocząć ogień?
Palafox potarł zmarszczone czoło.
– Ogień? Prawda!... Sam rozporządź! Daruj mi!... Czuję się osłabiony. Dajcie mi 
spocząć!...
– Palafoxie! – ozwał się niespokojnie Butron. – Na Boga, co ci jest! Pójdę 
wezwać ojca
Antonia!
– Nie, nie trzeba! Chwilowe wyczerpanie... przejdzie!...
– Zdrowie twoje wiesz, czym jest dla Saragossy!...
– Więc nie rzucaj niepotrzebnie wieści, która by mogła wywołać niepokój! San 
March
mnie zastąpi.
Butron chciał protestować, lecz Palafox przerwał mu ruchem ręki i odszedł w głąb 
pałacu.
Obrońca Saragossy minął kilka komnat i krużganków i zapuścił się w wąski 
korytarz. Palafox
szedł powoli, krocząc ociężale śród panujących ciemności. Chwilami ustawał i 
zatrzymywał
się dla nabrania tchu. Wreszcie dotarł do wąskich drzwiczek i zapukał. Zamek 
zgrzytnął.
Palafox znalazł się w wysokiej izbie, słabo oświetlonej kopcącą lampką olejną. 
Przed nim
stał młody mężczyzna.
– Witaj mi, kawalerze! – rzekł cicho Palafox. – Ja do ciebie... spocząć na 
ławie! Ciężko
mi!...
– Jakież nowiny, jakież?
– Ha! Ciesz się!... Coraz gorzej, a raczej dla ciebie coraz lepiej! Nie 
słyszysz, jak armaty
grają?... Nie odpowiadamy. Nie stać nas na niepewne strzały! Głód... zaraza... 
ciesz się!
Młody mężczyzna spojrzał z wyrzutem na Palafoxa.
– Gorzkie wasze słowa i niesprawiedliwe. Gdybym mocen był, na waszą zgubę bym 
nie
nastawał...
Palafox ujął mówiącego za rękę.
– Wybacz! Czasem gorycz, zniechęcenie dojmie! Tam nie mogę!...
– Mówcie! Ulgę wam to sprawi.
– Masz co do picia?
– Jest odwar!...
– Z siana?
– Pewnie... Lepszy od wody!...
– Daj! Pali mnie gorączka. Prawda! Nie jest wcale tak zły!... Było dziś zebranie 
junty.
– I cóż?...
– Jak zawsze! Nędza coraz większa. Dwa tygodnie wytrwamy... a potem!... Ba, dziś 
nawet
motłoch jest gotów nieprzyjacielowi bramy otworzyć! Nie dziwię mu się!...
– Generale! Czy więc nie lepiej byłoby uniknąć męki niepotrzebnej... Warunki 
mogłyby
być lepsze!...
– A ty? Co byś ty zrobił, będąc na moim miejscu?
– Ja? Broniłbym się!
– Widzisz! I ja myślę tak samo! Ale kto wie... siły mnie opuszczają. Słaby 
jestem bardzo!...
Przekleństwo!... Florianie! Musisz stąd uciekać... Coso zdobyte! Ten pałac jest 
podminowany...
Lada godzina tu może zacząć się walka!... Dziś nie mogę, lecz jutro wyprowadzę
cię. Musisz wziąć ubranie Hiszpana! Uprzedzę Dolores! Temperanica je dostanie... 
Tu znaleźliby
cię, a wówczas... nawet ja bym cię nie uratował! Władza moja tak daleko nie 
sięga!...
Cha, cha... Tu rządzi teraz śmierć! Ona wyrokuje.
– Generale... otuchy!.. Skończy się nareszcie! Potomność poświęcenia twego nie 
zapomni!...
– Dobrze mówisz – otuchy!... W tym odmęcie kruszeje wszystko! Patrz, córka de 
Rica
umiera z głodu... Prezes junty... mąż niepożytej zasługi... błagał dziś o 
dodatkową rację...
Córka umiera mu z głodu! Odmówiono!... Kto odmówił?... Okrutna, nieubłagana 
samoobrona!...
Biedna Juanita!... Giniemy!... Słuchaj, kawalerze! Ty nie masz czego zwlekać, 
powinienem
był ci dawno to powiedzieć – przenosić się do pałacu Infantado... co za cel?... 
Wracaj do
swoich! Ułatwię ci drogę! A i nam lżej będzie... Ba! Suto będziemy wynagrodzeni, 
zostanie
nam twój koń! Jeszcze nie zdechł?
Florian potrząsnął głową.
– Dziwna rzecz! Czym go karmicie? Przykro mi, lecz będziesz musiał się z nim 
rozstać –
chudnie niepotrzebnie!
Palafox zwilżył usta chłodzącym napojem i zaczął po chwili:
– Więc wracaj! Sam obmyśl sposób! Może podczas ataku?! Co mogę, zrobię! 
Skwitujemy
się!... Cóż chcesz, to dla nas oszczędność! Jedna porcja przybędzie i z tym 
trzeba się liczyć...
Im prędzej, tym lepiej!
– Generale, nie mówmy o tym!...
– Dlaczego? Przecież nie jesteś jeńcem, odejść masz prawo zupełne, gdyby nie 
oblężenie,
wróciłbyś dawno.
– Nie wątpię! Lecz teraz niech mi wolno będzie zostać!... Tam, w obozie, 
czekałaby mnie
służba... a ja przeciwko wam walczyć nie chcę, nie mogę! O mnie się nie troszcz! 
Dam sobie
radę...
– Dolores?...
– Zawdzięczam jej wiele... ale...
– Strzeż się! – przerwał gorączkowo Palafox. – Nie znasz Boggiera... on nie 
zniesie, nie
przeżyje myśli!... On stanie pomiędzy wami i nie zawaha się podnieść noża...
– Próżne obawy!... Nie dam powodu do zemsty... Zresztą nie wie o niczym.
– Jak chcesz, tak zrób!... Ostrzegam cię – nie znasz Boggiera... Nie będzie 
szukał winy...
Palafox urwał nagle i jął cisnąć głowę rozpaloną w dłoniach.
– Czuję, jak siły mnie opuszczają!... Gorączka trawi... Boże, co z nami się 
stanie?... Poddadzą
się, zaprzedadzą? Słyszysz?... Niech legnę powalony!... Oni wszyscy pójdą? Może 
już
czekają, aby parlamentarza wysłać!... Butron, Santiago, Boggiero... prócz nich, 
nikogo!...
Hańba!... Saragossa raczej w gruzy zapaść się powinna!
– Generale!... Chwilowa niemoc, osłabienie minie!...
Palafox zwiesił ponuro głowę.
– Nie łudź mnie!... Od czterech dni coś łamie się we mnie, szarpie, trawi!... 
Czuję, że co
chwila staję się słabszym!... Dziej się wola boska!...
W głębi komnaty drzwi skrzypnęły cicho. Palafox podniósł krwią nabiegłe oczy.
– To ty, Dolores?
– Przynoszę wam pozdrowienie od Juanity!...
– Jeszcze nie umarła? – rzucił cicho Palafox.
– I nie umrze! Generale, uspokój się!... Biedny don Pedro był w rozpaczy... duma 
zamykała
mu usta! Juanita głodu nie zazna! Zaufaj mi, generale.
– Nie zazna głodu, powiadasz.
– W tym nasza sprawa! Nie patrz tak i nie pytaj.
– Masz słuszność! Lepiej! Słowa twoje mi wystarczają. Wolę nie wiedzieć!... 
Gdzie don
Basilio?
– Poszedł na przedmieście do don Estebana...
– Niech cię Bóg strzeże przed jego wzrokiem! Rozumiesz?
– Wiem, generale – szepnęła cicho Dolores.
Palafox powstał ociężale.
– Odchodzę! Ułożę się obok... gdyby mnie potrzebowano, zbudźcie. Nad ranem 
musimy
opuścić pałac!...
Wódz Saragossy wyszedł w milczeniu do sąsiedniej komnaty.
Dolores spojrzała za nim z niepokojem i rzekła ze współczuciem:
– Biedny on! Stokroć biedny...
– Obawiam się, że go choroba powali... Skarżył się przed chwilą!...
– Przepadłoby wszystko! Saragossa poddałaby się...
– Zdumiewam się twojej sile, twojej odwadze... Niech się tylko to okropne 
położenie
skończy!... Mamy podobno jutro się przenieść! Widzisz, Palafox proponował mi 
ucieczkę –
odmówiłem. Chcę być z wami, z tobą, abym się wam wywdzięczył... Może przyjść 
chwila, że
słowo moje coś zaważy! Ty tylko się schroń, aby cię nie postrzeżono!...
– Nie obawiaj się! Temperanica jest mi oddana!... Powiadasz, że mamy opuścić 
pałac?
– Przed chwilą uprzedził mnie o tym Palafox! Żal mi konia! Biednemu stworzeniu 
niewiele
już się należy... Nogi od stania mu puchną! Zastrzelę go!... Inaczej nie 
podobna.
Dolores zbladła, nową myślą tknięta.
– Florianie! Zastanów się!... Z pałacu de Luna nie możemy wyjść! Nie zapominaj, 
iż są tu
ukryte wszystkie nasze zapasy!... Zabrać ich nie możemy. Jeżeli je spostrzegą, 
zabiorą pod
dozór junty. Z czego byś żył? I tak Palafox mnie podejrzewa! A wiesz – nie wolno 
ukrywać
ani kawałka chleba! Pod karą śmierci!
Musimy tu zostać.
– Pamiętaj, że lada chwila może się rozpocząć walka, jest to ostatnia reduta na 
całym Coso!
Tu obrona będzie zawzięta!...
– Bądź spokojny!... W labiryncie ukrytych korytarzy nie znajdzie nas nikt.
– Zapewne nikt – prócz miny!...
– Co mówisz?...
– Powtarzam słowa Palafoxa; pałac jest podminowany!
W razie opanowania go, będzie wysadzony w powietrze!...
– Trzeba temu przeszkodzić! To ostatnia deska zbawienia. Tam zginiesz! Mogą cię 
wykryć!
A wówczas nikt cię nie osłoni! Jednego słowa starczy, aby cię rozszarpano!... 
Słuchaj!
Minę trzeba zburzyć, zepsuć, tak żeby nie działała! Nie traćmy czasu! Chodźmy do 
piwnic –
może natrafimy na ślad!...
Palafox ledwie nad ranem zmrużył powieki. Sen niespokojny, gorączkowy, raczej 
mordował
go, niż umacniał, lecz i tego snu nie danym mu było zaznać.
O świcie działa francuskie ryknęły zajadlej. Generał Gazan rozpoczął szturm – 
tym razem
silniejszy.
Próżno San March, Esteban Fleury i Butron zagrzewali żołnierzy, świecili 
przykładem.
Hiszpanie cofać się zaczęli. Generał francuski Rognat, który po Lacoście objął 
komendę nad
saperami – już dwa przekopy zburzył, zrównał z ziemią.
Lud z przedmieścia Arrabal rzucił się na most kamienny, cofając się do 
Saragossy. Na moście
ścigały go armaty, szarpały i strącały w nurty Ebro.
Wśród wynikłego zgiełku i rozgwaru Butron na próżno szukał Palafoxa. Spotkał 
wypoczywającego
na kamieniu don Estebana i zagadnął go niespokojnie:
– Gdzie Palafox?
Pytanie, choć cichym wymówione głosem, doszło do czujnych uszu tłumu.
Rozgwar umilkł.
– Gdzie Palafox?... – szeptano dokoła z trwogą.
Żołnierze bez wahania zsunęli się do zasłanej trupami fosy. Po gorączkowych 
poszukiwaniach
odnaleziono wreszcie wodza.
Palafox leżał na wznak, przywalony zwłokami poległych obok niego. Z szerokiej 
rany na
czaszce sączyła się struga krwi.
Gdy omdlałe ciało Palafoxa poniesiono ku Saragossie, lud aragoński jęknął 
głucho.
Cios nie mógł być dotkliwszy! Cała nadzieja, cała moc, siła, zaufanie, wola, 
hart... padły!
Łoże Palafoxa otoczyli bracia zakonni. Całą sztukę lekarską rozwinięto, byle mu 
powrócić
siły, przed tron Wszechpana spłynęły modły o zdrowie, o życie.
Palafox leżał bezsilny. Nie ta rana go powaliła, nie ona wytrąciła mu oręż z 
ręki, lecz nieubłaganie
zajadła febra, a z nią tyfus!... Czerwone plamy okryły twarz bohatera, gorączka
odjęła mu resztki przytomności.
Dzień sądu zawisł nad Saragossą. Ołowiane niebo zdawało się być głuchym na jęki.
Zebrana junta powierzyła dowództwo generałowi San March.
Gazan ponowił szturm na przedmieście. Lannes przygotowywał się do stanowczego 
ciosu.
W legii zawrzała praca gorączkowa. Zbijano drabiny – wiązano pęki chrustu.
W Saragossie modlitwa i pieśń zamarła. Zabrakło Palafoxa, twarz Bogarodzicy 
odwróciła
się od Aragonu.
Junta już czekała tylko, by wyrzec stanowcze słowo, narady rwały się, 
zgromadzeni poglądali
po sobie, jakby czekając na wyrzeczenie wyrazu, z którym co dnia oswajali się 
coraz
więcej.
Santiago Sas, Boggiero i Butron jeszcze trzymali juntę na wodzy.
Francuzi, po zdobyciu przedmieścia, znów ucichli, wiedząc, że gdy oni 
spoczywają, pracuje
za nich głód i zaraza!...
Czwartego dnia po klęsce, na zebraniu junty podniósł głos alkala zabranego 
przedmieścia,
Solanilla. Mówił krótko, a skończył na wyrzuceniu gwałtownych słów:
– Musimy kapitulować!...
Boggiero posiniał, oczy mu krwią nabiegły.
– Milcz, zdrajco! – zakrzyknął z wściekłością sięgając po szpadę.
– Szpieg, tchórz! Precz z nim! – podtrzymał Santiago Sas.
Solanilla zębami zgrzytnął.
– Wyście sami zdrajcy!... Wy wiedziecie do zguby! Wymordowaliście połowę miasta!
Szubienica was nie minie!...
– Na pal łotra! – wołał Boggiero. – Niech zginie! – i :porwał się zza stołu. San 
March i
Manso zatrzymali go.
– Prześwietna junto – ryknął tymczasem Santiago Sas – żądam wydalenia kawalera 
Solanilla!...
Nie dla niego miejsce między nami! On chce zaprzedać to, za co my chcemy
umrzeć...
– Precz ze sprzedawczykami! – pienił się Boggiero.
– Słuchaj ty, zbirze! – mruknął groźnie Solanilla. – Ty mnie zdradę chcesz 
zarzucić!... A
wiesz ty, kto tu jest zdrajcą? Ty i twoja córka! Czuła donia Dolores!... Cha, 
cha... Teraz ja
żądam od junty nakazania śledztwa!... W pałacu książąt de Luna... ukrywa się 
szpieg francuski
pod opieką cnotliwej córki don Basilia Boggiero... no i za jego oczywiście 
wiadomością!...
– Potwarco! Krwią odpowiesz.
– Będziesz wisiał, don Basilio – śmiał się szyderczo Solanilla – twój skarb obok 
ciebie!...
– Hola, Solanillo! – ozwał się don Pedro Ric. – Znieważasz... rzucasz hańbiące 
podejrzenie!
– Mówię prawdę! Prawdą płacę za zniewagę!
– Prawdę mówisz? – powtórzył uroczyście don Pedro i spojrzał pytająco na 
Boggiera.
Don Basilio znów rzucił się na oskarżyciela i szamotał się z San Marchem.
– Puść mię, generale! Niech go zmiażdżę!... Nikczemnik śmie kalać swoimi ustami 
imię
mego dziecka!... Sprawiedliwości żądam!...
– Niech dowiedzie!... – huknął Santiago Sas.
– Niech dowiedzie – powtórzyła junta jednogłośnie. Solanilla schylił głowę.
– Prześwietna junto, niczego więcej nie pragnę! Niechże stanie się oczywiste, 
gdzie zdrada
prawdziwa się kryje!...
– Solanilla! – upominał don Pedro. – Rzucasz podejrzenie straszne na 
najszanowniejszego
z obywateli kraju!... Na tego, którego Palafox nazywa swoim „maestrem”, 
ojcem!... Jeżeli nie
dowiedziesz słów... junta pomści krzywdę!...
– Don Pedro Ric! Wiem, co mówię! Nic łatwiejszego! Kto chce zobaczyć, proszę za 
mną
do pałacu de Luna!
Członkowie junty ruszyli z miejsca za Solanilla. Zgroza i przerażenie malowało 
się na obliczach
idących. Solanilla mówił tak śmiało, tak odważnie...
Wierny, oddany Boggierowi Santiago Sas uląkł się, a odsunąwszy się na tył 
korowodu,
chwycił gorączkowo don Basilia za rękę.
– Basilio – mówił półszeptem zakonnik. – Zaklinam cię, powiedz! Byłożby to 
prawdą?...
Patrz, on prowadzi... Jeżeli cień pada na ciebie, raczej zgiń razem z tym...
Boggiero zatrząsł się.
– Santiago, postradałeś zmysły! Fałsz!... Patrz na mnie... Ale ja sobie 
sprawiedliwość znajdę
sam... Niech idzie, niech wiedzie, a tam ten nóż!...
Zakonnik zniżył głos:
– Wierzę ci, lecz czy jesteś pewny córki! Jeżeli ona... bez twojej wiedzy!...
Boggierowi piana wystąpiła na usta.
– Nie mów tak do mnie! Moja córka? Nigdy! Słyszysz!... Nie ma dziewczęcia 
bardziej oddanego!
A gdyby... Nie! Nie podobna, Sasie! Na to lat tyle żyliśmy, abyś i ty mnie ranił 
w
tym, co mam najdroższego?
– Wybacz, przyjacielu!... Przysięgam ci zemstę! Twoja zniewaga jest i moją 
zarazem! Solanilli
nie cierpiałem, nienawidziłem zawsze!
– Nikczemnik, śmiał żądać ręki Dolores... Szuka zemsty.
– Niefortunną sobie obrał drogę! Basilio, jeżeli ty go nie dosięgniesz, mnie nie 
ujdzie! Naraz
zakonnik przystąpił i jeszcze więcej głos zniżył:
– Słuchaj, a może to podstęp! Oni chcą poddać miasto! San March opierać się nie 
będzie,
ani Manso...
– Wówczas – mruknął Boggiero – zginąć powinni!...
Członkowie junty zdążali do pałacu książąt de Luna, kołując między barykadami i 
zawalonymi
gruzem ulicami. Na czele zdążał Solanilla.
Pochód był już około kościoła San Felipe, już ledwie kilka minut drogi 
oddzielało go od
pałacu, gdy wtem, w stronie Puerta del Carmen, odezwały się armaty, a za nimi z 
przeciwnej
strony, od kościoła świętej Magdaleny, odpowiedziały im salwy karabinowe.
San March porwał się do szpady.
– Nie czas na waśnie! Za mną, na mury! Butronie, ty w drugą stronę pośpieszaj! 
Manso, do
rezerw! Przygotować się do odparcia szturmu! Solanilla, bądź przy mnie!
Junta rozbiegła się.
Generałowie pośpieszyli na swe stanowiska. Przed kościołem zostali: Santiago 
Sas, Boggiero,
don Pedro Ric i Manuel Cavallero.
Boggiero, widząc oddalającego się za San Marchem Solanillę, chciał biec za nim, 
lecz don
Pedro powstrzymał go.
– Basilio! Teraz nie czas! Wobec nieprzyjaciela muszą ustać waśnie. Zaufaj, on 
ci wyrządził
krzywdę, bez wątpienia wielką, lecz przyjdzie czas na niego!... Dla dobra 
ojczyzny zaniechaj
teraz!... Nie sprowadzaj bratobójstwa!...
Burza wrzała w umyśle Boggiera.
Za poświęcenie się jego, za krew, za oddanie się – oto obluzgano go, 
sponiewierano,
oplwano najdroższe dlań uczucie, a potwarca odszedł nietknięty! Żaden członek 
junty, prócz
Sasa, nie ujął się za nim! Żaden nie powalił łotra!...
Gorycz wykrzywiła twarz don Basilia. Doczekał się nagrody. Gdyby Palafox to 
słyszał,
gdyby nie leżał bezsilny, mocujący się ze śmiercią... Solanilla w tej chwili 
byłby w klamrze
garoty145...
Przed pałacem, od strony ulicy de Cerdan, biwakował oddział piechoty. Oficer 
dowodzący
pozdrowił potężnego Boggiera.
– Cicho tu, kawalerze?
– Najzupełniej, generale. Francuzi snadź boją się murów. Spotkałoby ich nie lada 
przyjęcie.
Sygnalizowano z wieży, iż działa są wymierzone przeciw pałacowi, lecz jakoś nie 
mają
ochoty się odezwać.
– W pałacu nie ma nikogo?...
– Podobno córka pana generała raczy pozostawać!... Przed chwilą właśnie mówiłem 
jej
camarerze. Lada chwila ma opuścić pałac.
Don Basilio skinął milcząco głową i wszedł do pałacu.
Równocześnie prawie pierwsze kule armatnie wstrząsnęły posadami starożytnej 
budowli.
Don Basilio minął pustą kolumnadę na dziedzińcu i szedł wprost do skrzydła, w 
którym
mieściły się pokoje jego córki. Ku wielkiemu zdziwieniu pokoje zastał puste. 
Obejrzał się
niespokojnie dokoła.
Czyżby Dolores już była wyszła? Nie podobna! Na stoliku jej leżała mantyla obok 
kobiecych
drobiazgów.
Boggiero wyjrzał na schody marmurowe, przeszedł kilka komnat sąsiednich i znów 
powrócił
ku wejściu.
Na schodach spotkał był oddział żołnierzy, prowadzony przez tego samego oficera.
– Nie widziałeś, kawalerze, mojej córki?
– Nie, generale! A czas największy, by się stąd oddaliła, może tu być lada 
chwila gorąco.
Szturm z tej strony niemal pewny. Don Esteban Fleury lada chwila nadciągnie.
Boggiero znów wpadł do komnat – raz jeszcze przebiegł je – w końcu, tknięty 
myślą, że
może Dolores zabawia się niebezpiecznie przypatrywaniem się z górnych pięter 
szturmowi,
ruszył dalej.
145 G a r o t a (hiszp. garrote) – urządzenie używane w Hiszpanii do tracenia 
skazańców
przez uduszenie.
Wspiął się po schodach bocznych. I tu atoli spotkał go zawód. Don Basilia 
ogarnęło nerwowe
drżenie. Złowrogie przeczucia wstrząsnęły nim. Przebiegać zaczął z szalonym 
pośpiechem
krużganki i przejścia – mimo iż pod uderzeniem bomb z sufitów i sklepień 
odrywały się
tynki.
Po kilkunastu minutach kołowania wpadł do szerokiej izby na dole, służącej za 
skład pałacowych
rupieci. I tu nie było nikogo. Boggiero osunął się na porzucony stołek i dyszał 
ciężko.
Naraz pośród huku armat rozległy się w oddali przeciągłe dźwięki trąbki... a 
jakby w odpowiedzi
im... tuż za ścianą żwawe rżenie konia.
Boggiero osłupiał. Skoczył ku drzwiom, szarpnął, lecz te były zaparte z 
przeciwnej strony.
Don Basilio zatrzymał się, trąc niespokojnie czoło. Czyżby mu się zdawało?
Rżenie odezwało się po raz drugi, wyraźniej, pełniej.
Boggiero bez namysłu porwał za porzucony między rupieciami młot żelazny i 
podsunął się
ku drzwiom.
Pod silnymi uderzeniami zardzewiałe zawiasy pękły – Boggiero wszedł, obejrzał 
się i
przetarł oczy.
W izbie stał koń. Koń siwy, nie przypominający ani nawarskich koników guerillów, 
ani
andaluzyjskich wierzchowców hiszpańskiej kawalerii.
Don Basilio walczył z okropnym przeczuciem, które teraz silniej w nim nurtować 
zaczęło,
i szukał dookoła znaku, śladu, który by go mógł utwierdzić.
Przebiegł raz i drugi izbę. Wzrok jego padł na ławę w kącie. Postrzegł starannie 
ukryte
siodło i pełne okulbaczenie... Na karmazynowym czapraku widniała litera N.
Pod Boggierem nogi się zachwiały – byłożby to prawdą, co mówił Solanilla?...
W rogu izby, na jasnym tle muru rysowały się małe drzwiczki. Don Basilio ścisnął 
młot
trzymany w ręku i pchnął je silnie. Drzwiczki rozwarły się.
Boggiero znalazł się w długim, ciemnym korytarzu, na końcu którego widniał snop 
światła
dziennego, zakradający się tu przez wąski otwór w ścianie.
Don Basilio szedł z ponuro ściągniętymi brwiami. Korytarz zakręcał się w 
miejscu, gdzie
wpadało światło, i tworzył już tylko wąskie przejście.
Boggiero spojrzał bystro przed siebie, w oczach mignęła mu się ciemna postać 
kobiety.
Bez wahania zbliżył się ku niej.
– Kto tu?!...
– Ja... senior! – szepnął wylękniony głos.
– Gdzie seniorita?
– Nie wiem... senior... u siebie!...
– Kłamiesz! – przerwał ostro Boggiero. – Muszę wiedzieć całą prawdę! Czyj to 
koń, tam?
Mów!...
– Nie wiem... nie wiem, senior – jąkała drżącym głosem stara Cyganka.
Don Basilio schwycił ją za ramię i cisnął gwałtownie do muru.
– Słuchaj, wiedźmo!... Patrz, tym młotem łeb ci roztrzaskam!
Gitana146 padła do nóg Boggierowi.
– Senior, łaski!... Nie służyłam ci...
– Gdzie jest moja córka?... Odpowiadaj!...
– Seniorita?... Nie – nie wiem!... Nic nie wiem!... Don Basilio targnął 
gwałtownie ciałem
Temperaniki i pchnął ją. Cyganka zachwiała się i oparła o ciężkie odrzwia. 
Boggiero był ich
nie dostrzegł.
– Co to za drzwi?!...
– Nie wiem, senior!...
– Otwórz je...
146 G i t a n a (hiszp.) – Cyganka.
– Senior... Zamknięte... zabite!...
Boggiero podsunął się ku drzwiom, gdy wtem Cyganka odwróciła się i wyciągnęła 
szybkim
ruchem klucz tkwiący w zamku. Don Basilio przytrzymał ją za rękę.
– Dawaj ten klucz... Słyszysz?...
Cyganka wszystkich sił dobyła, by się uwolnić ze stalowego uścisku. Boggierowi 
oczy
krwią nabiegły.
– Żmijo!... Zadławię...
Temperanica schyliła się do ręki don Basilia i wpiła w nią swe zęby. Boggiero 
syknął z
bólu. Cyganka szarpnęła się gwałtownie i rzuciła się do ucieczki. Don Basilio 
skoczył za nią.
Temperanica uciekała, ile ichu starczyło – zatrzaskiwała za sobą drzwi, lecz 
Boggiero mimo
to doganiał ją. Odległość się zmniejszała. Raz już Temperanica padła powalona 
kawałem muru,
którym rzucił za nią don Basilio. Lecz zdołała porwać się na nogi. Po kilku 
minutach Cyganka
wpadła na schody – chwila jeszcze, a wydostanie się z pałacu i zniknie w 
labiryncie
uliczek. Na schodach atoli stało wojsko!...
Boggiero zawołał na żołnierzy. Cyganka miała drogę zagrodzoną.
Don Basilio jak sęp wpadł na Cygankę. Schwycił ja za włosy i uderzył młotem, 
gruchocząc
czaszkę Temperaniki! Żołnierze oniemieli ze zgrozy.
Boggiero wyrwał z konwulsyjnie zaciśniętych rąk Cyganki złowrogi klucz i znów 
wpadł
do komnat i korytarzy.
Gdy stanął przed drzwiami, przy których znalazł Temperanicę, zimny pot wystąpił 
mu na
czoło. Wahał się, jakby bojąc się spojrzeć w oczy okropnej prawdzie!...
Po krótkiej walce wsunął klucz i nacisnął. Już tylko pozostawało pociągnięcie za 
wiszącą
klamrę żelazną.
Boggiero oparł głowę o mur i dyszał ciężko. Huk armat wstrząsał posadami pałacu, 
głuchy
łomot i trzask co chwila rozlegał się po komnatach.
Byłobyż to możliwe? Dolores!... Kochanie jego całe... pociecha starości... 
Dziecię ubóstwianej
Moniki... miałoby imię jego wydać na hańbę!... Nie! To wymysł tego nikczemnika!
Córka Boggiera do zdrady nie zniżyłaby się, a jeżeli... to sądzić ją będzie 
ojciec!...
Basilio uchylił drzwi po cichu i stanął w sklepionej niszy, odgrodzonej od 
szeregu wielkich
izb kratą żelazną, zamkniętą na sztabę z wewnątrz.
Boggiero wytężył wzrok. Przeczucie go nie zawiodło. Poprzez otwarte na ścieżaj 
drzwi,
prowadzące do sąsiedniej komnaty, zobaczył córkę obok nieznajomego mężczyzny w 
mundurze...
Don Basilio sięgnął po pistolet. Lecz ręka mu tak drżała, iż utrzymać go nie 
mógł. Zamierzył
się młotem, by zgruchotać kratę. Krata była mocna – mogłaby się oprzeć i dać co 
najmniej
czas do ucieczki, może i obrony. A on musi ich zgładzić, musi ich tak właśnie 
dosięgnąć!...
Wtem don Boggiero zaśmiał się dziko do siebie.
Jest sposób i na nich! Zginą! Nikt nie będzie wiedział o jego hańbie! Solanilla 
na próżno
chciał go upokorzyć!
Basilio wysunął się cicho z niszy i powrócił do żołnierzy gotujących się już do 
ataku.
Oficer uznał za właściwe objaśnić go o przebiegu wypadków. – Generale – rzekł – 
nieprzyjaciel
gotuje się do szturmu! Pod Puerta del Carmen już walka idzie na bagnety!...
Don Basilio przyświadczył głową i wyjąkał:
– To dobrze, bardzo dobrze!... Ale... a miny w porządku?...
– Tak jest, generale!
– Czy tylko nie mylisz się, kawalerze? Gdzie jest wejście? Każ mnie zaprowadzić!
– Generale, obawiam się wypadku...
– Dosyć! Chcę zobaczyć! Rozumiesz? Nie, ty nie masz o tym wyobrażenia!
Oficer spojrzał na wykrzywioną dziwnie twarz Basilia i miał ochotę oprzeć mu 
się, lecz,
wspomniawszy na burzę, która mogłaby wyniknąć – ustąpił.
Don Boggiero, prowadzony przez sapera, szedł do podziemi. Żołnierz postępował z 
latarką
w ręku. W długim, wąskim przejściu saper zatrzymał się i wskazał na białawą 
taśmę, zwieszającą
się pod ścianą muru.
– Generale, oto lont!...
Boggiero przysunął się doń.
– W tym miejscu? Czy aby jest dostateczny?...
– Generale, żywa dusza stąd nie wyjdzie! Nawet domy okoliczne są opróżnione, bo 
wybuch
ich nie oszczędzi!
– A kto ją podpali?
– Ja, generale! Gdy się szturm zacznie, mam rozkaz stania przy minie!
– Zginiesz!
– Lecz i kilkuset Francuzów!
– Nie może być! – mruknął Boggiero. – Słuchaj! Idź, przywołaj mi którego z 
poruczników...
albo nie... Odszukaj don Manuela Cavallero... i powiedz, aby... natychmiast 
wysłał do
mnie którego z inżynierów!...
– Generale, mam rozkaz.
– Idź, ja tu zostanę, dopóki nie powrócisz!
Saper postawił latarkę na ziemi i oddalił się spiesznie.
Boggiero, gdy odgłos kroków żołnierza ucichł, podniósł latarkę, spojrzał na lont 
i zaśmiał
się z dziką radością.
Teraz chwila jedna i zawali się wszystko – wszystko!... Razem z jego hańbą! 
Razem z wiarołomną!...
Cha, cha!... Solanillo... nie doczekasz upokorzenia Boggiera!... Gruzy, ziemia
ukryją na wieki i ojca, i nikczemną córkę!... Śmiało, śmiało, Basilio – masz 
zniszczyć wszak
piętno zdrady! Tu, w tym podziemiu, jest twe uspokojenie... twój honor – za nim 
klątwa całego
Aragonu!... Wstyd!
Don Basilio wyjął z latarki lampkę olejną. Lont zapalił się z trzaskiem. Płomień 
biegł po
białym sznurze... Boggiero postępował za nim... aż póki nie znikł we wgłębieniu 
muru.
– Spełniło się! – szepnął Basilio i padł na kolana.
Z wgłębienia dobył się snop iskier. Boggiero czekał, podniósł hardo głowę do 
góry ku
sklepieniom i czekał, aż te nie pękną...
Upłynęła długa, milcząca chwila. Krew nabiegła don Basiliowi do głowy i biła 
nerwowo o
pulsa. Boggiero chciał się modlić, chciał ręce skrzyżować na piersiach – nie 
mógł. W uszach
miał już łomot i huk piekielny. Zdawało mu się, że ziemia go pochłonęła, że 
czworogranne
kamienie filarów zwaliły mu się na piersi, że oślizgły gad skrada się ku niemu, 
aby zeń ostatnią
iskrę życia wytoczyć.
Naraz Boggiero drgnął i spojrzał z przerażeniem ku wgłębieniu, w którym zniknął 
płomień,
lecz czekał jeszcze.
Czyżby mina aż tak daleko leżała? A może nie potrafił zapalić jej, może lont 
zagasł, zanim
jej dosięgnął?!...
Don Basilio poszedł za śladem zwęglonych a chwiejących się jeszcze resztek 
lontu. Wyciągnął
ruchomy kamień zasłaniający otwór miny. Mina była pusta – nigdzie śladu 
naboju!...
Boggiero zgrzytnął zębami. Lecz wydało mu się niepodobieństwem, aby miny nie 
było –
saper musiał go wyprowadzić w pole... może bezwiednie! Cavallero nie zawiódł 
jeszcze nigdy!
Może jest obok...
Generał powstania jął opatrywać mury, bacząc, czy nie natrafi na ślad lontu – 
bodaj prochu.
Podziemia pałacu czerniały głuchą pustką. W sąsiednich korytarzach i chodnikach 
sople
pleśni pokrywały szczelnie każdy załom, każde wygięcie.
Wtem w stronie wejścia rozległy się przyśpieszone kroki.
Don Manuel Cavallero, prowadzony przez sapera, biegł szybko, nawołując don 
Basilia po
imieniu.
Boggiero chciał się ukryć, ujść, lecz Cavallero już dojrzał go z daleka.
– Don Basilio! Co się tu stało? Dlaczego wysłałeś posłańca? Mów! Szturm 
rozpoczęty!...
Lada chwila może trzeba będzie...
– Gdzie jest mina? – rzucił ponuro Boggiero.
– Mina?... Stoisz przed nią!...
Don Basilio roześmiał się sucho.
– Tu?... Nie widzę jej!...
Cavallero podszedł do otworu – zbladł.
– Cabrera! – rzekł do stojącego za nim sapera. – Patrz!... Kto tu był?...
– Generale, przysięgam!...
– Gdzie lont?... Lont spalony!... Zdrada!
– Generale! – szeptał saper. – Nie pojmuję! Przed chwilą pokazywałem lont 
generałowi
Boggiero!...
Cavallero spojrzał ponuro na don Basilia.
– Czy to prawda?...
Boggiero zmarszczył się. Żołnierz z niepokojem czekał potwierdzenia swych słów. 
Don
Basilio zachmurzył się.
– Nie! – rzekł krótko. – Nie widziałem lontu i dlatego po ciebie wysłałem!...
Cavallero przeszył Cabrerę piorunującym spojrzeniem.
– Kłamiesz, łotrze!
Saper chciał odpowiedzieć, lecz Cavallero wyciągnął pistolet zza pasa i wypalił. 
Cabrera
zatoczył się i padł. Twarz żołnierza zamieniła się w wielką, bezkształtną ranę.
Basilio ujął don Manuela za rękę i rzekł z trwogą:
– Więc ten pałac zostanie?...
– Sam widzisz, co się stało!... Francuzi co dzień więcej mają przyjaciół!... 
Chodź! Jest to
klęska!
– Nie możesz nowej miny założyć?
– Szalony! Na to by trzeba godziny, dwóch nawet! Sam lont...
– Na co? Po co lont! Każ zatoczyć dwie skrzynki prochu!...
– I któż je podpali?...
– Ja!...
Cavallero spojrzał w błyszczące gorączką oczy Boggiera i odezwał się po chwili 
cicho:
– Wierzę ci, Boggiero! Ty jeden może nie cofnąłbyś się... Oddałbyś życie!... 
Ale... niestety,
prochu już nie mamy... Trzeba by inne miny burzyć! Nie podobna!... Tu moglibyśmy 
nie
zdążyć, a tam zmarnowalibyśmy pracę! Wracajmy! Drżę, aby nam więcej takich 
figlów nie
wypłatano!... Muszę zaciągnąć wartę natychmiast.
Boggiero zwiesił głowę ponuro i szedł za Cayallerem. Już byli przy wyjściu z 
lochów, gdy
don Basilio po raz wtóry zagrodził don Manuelowi drogę.
– Manuelu! – rzekł tonem błagalnej prośby. – To, co mówisz... Nie! Ten pałac 
musi runąć!
Musi zapaść się w gruzy!... On nie może zostać tak!... Trzeba!... Rozkazuj... Ja 
uczynię
wszystko!...
Cavallero szarpnął się niecierpliwie.
– Dzieciństwa! Powiedziałem... Mnie chyba więcej zależy, aby im zgotować 
fanfarę!...
Mina była!... Zniszczyli ją!... Może Solanilla, nie darmo mówił, iż tu chyba...
– Milcz! – huknął groźnie Boggiero.
Don Manuel spojrzał na niego badawczo i mruknął:
– No, jeszcze do tej sprawy powrócimy! Odchodzę. Chwili czasu nie ma! Słyszysz?
Szturm! Lecz może ty wolisz zostać?...
Cavallero, nie czekając na odpowiedź Boggiera, rzucił się ku wyjściu.
Boggiero, nową myślą wiedziony, wypadł z lochu na podwórzec pałacowy. Tu zamęt i 
popłoch
panowały nie do opisania. Z pięter znoszono po schodach dziesiątki rannych – 
dźwigano
do góry belki i kamienie, prowadzono świeżego żołnierza. Fala ludzi przeciągała 
z gorączkowym
pośpiechem, cisnąc się i tratując.
Don Basilio, widząc zatarasowane przejście, skręcił do dolnych komnat ku bocznym 
schodom
i dostał się na piętro. Tu wrzała już bitwa. W zatarasowanych oknach stali 
żołnierze i
sypali kulami na oblegających.
W kilku miejscach już ukazały się kaszkiety poza oknami.
Drabin szturmujących przybywało, w prawym skrzydle pałacu, do którego dążył 
Boggiero,
szturm był silniejszy. Drugi pułk legii nadwiślańskiej darł się zajadle. W 
narożnej komnacie
garstka Hiszpanów walczyła na śmierć, lada chwila nieprzyjaciel miał wpaść do 
pałacu.
Don Basilio biegł szybko, nie zważając na padające kule, na czołgające się ciała 
rannych,
na sypiący się gruz. Biegł, nie rozumiejąc okrzyku zgrozy i przerażenia, jaki 
rozległ się na
głównych schodach. Aż dostał się do korytarza i stanął przed kratą...
Komnaty zdawały się być puste. Boggiero wstrząsnął zagradzającym mu drogę 
żelazem.
– Dolores! – zakrzyknął w końcu z wściekłością.
Zgiełk bitwy był mu jedyną odpowiedzią. Don Basilio wołał coraz silniej, 
zajadlej – aż mu
się głos złamał; z piersi Boggiera dobył się jęk głuchy.
W otwartych drzwiach sąsiedniej komnaty ukazała się Dolores.
Don Basilio zadrżał i sięgnął w zanadrze po nóż.
– Otwórz! – rozkazał ponuro.
– Ojcze! – szeptała Dolores. – Nie podobna – zasuwa!... Uciekaj stąd! Francuzi 
są w pałacu!...
– Cha, cha! – zaśmiał się dziko Boggiero. – Wiem, wiem o tym... lecz ty mnie 
osłonisz!
Co, prawda?...
Dolores drgnęła i spojrzała trwożliwie na ojca.
– Nie... ja... drugim wejściem! Ojcze, na lewo jest chodnik! Na Boga, uchodź!
– Otwórz, powiadam ci!...
– Nie, nie podobna! Zasuwa!...
Don Basilio osunął się bezwładnie na podłogę i dyszał ciężko.
– Dolores! – błagał. – Patrz... Francuzi się zbliżają!... Jestem ranny!... 
Jedyną miałem córkę...
Ty kłamiesz! Wiem! Ojca wolisz wydać na śmierć...
Dolores twarz ukryła w dłoniach.
– Ojcze drogi, ratuj się... czas!... Spotkamy się za murami...
– Nie mogę!... Czy nie widzisz, że siły mnie opuszczają?... Tu mi sądzono 
zdechnąć!...
Cha, cha, a moja córka...
Dolores rzuciła się ku kracie i odsunęła ukrytą za ścianą sztabę. Don Basilio 
porwał się na
równe nogi i z dzikim śmiechem schwycił Dolores za włosy.
– Jesteś! Masz, widzę, czułe serce! Gdzież szpieg?... Gdzie moja hańba?!... Mów! 
Odpowiadaj!
Dolores osunęła się do nóg ojca.
– Daruj! On niewinny! Przysięgam ci!... Zabij mnie raczej!...
– Prosisz?... Dobrze! Lecz najpierw on!... Boggiero odepchnął gwałtownie córkę i 
biegł do
sąsiedniej komnaty. Dolores uczepiła się jego ramienia.
– Ojcze! Wysłuchaj mnie najpierw!
– Milcz! Widzisz ten nóż?... Masz odpowiedź!
– Więc bij, uderz !...
– Pilno ci?... Poczekaj!... No odsuń się! Nie chcesz?... Cha, cha! Ostudzę ci ja 
bohaterstwo
twoje!...
Boggiero zdarł z siebie pas rzemienny, zarzucił go na szyję Dolores i zaciągnął. 
Dziewczyna
broniła się, lecz don Basilio szarpał stryczkiem coraz silniej. Twarz Dolores 
posiniała.
Don Basilio, pochylony nad ciałem dziewczyny, nie dostrzegł, że z sąsiedniej 
komnaty
wybiegł Florian.
Boggiero dalej krępował Dolores rozprawiając z samym sobą. Naraz dwie silne ręce 
ujęły
go za ramiona i odepchnęły w róg pokoju.
Don Basilio stanął oko w oko z Gotartowskim.
– Jesteś, psie?! – ryknął wyciągając nóż.
– Szaleńcze! Czego chcesz od tego dziecka?!
– Czego chcę? Ty się pytasz?... Stawaj, tchórzu! Stawaj, szpiegu!...
Florian zbladł, Boggiero zmierzył go krwią nabiegłymi oczyma, przyczaił się i 
wpadł z nożem
na Gotartowskiego. Lecz Florian uchylił się. Nóż ledwie drasnął go po ramieniu. 
Florian
dobył pałasza i zasłonił się od napaści. Boggiero wyciągnął pistolet i wypalił, 
lecz chybił.
Don Basilia ogarnęła bezsilna wściekłość.
– Ustąp! – wołał nań tymczasem Florian, młynkując pałaszem i osłaniając sobą 
szamoczącą
się na ziemi Dolores.
– Ustąpić tobie?! Nigdy! Dalej!... Wyswobodźże ją, niech się rzuci na ojca!
– Postradałeś zmysły! Gniew cię unosi!...
Boggiero cofnął się ku kracie. A dojrzawszy w głębi korytarza biegnących 
żołnierzy hiszpańskich,
krzyknął zajadle:
– Do mnie, do mnie, tu! Do mnie, bracia! Patrzcie! Gniazdo szpiegów!... Do 
Boggiera!...
Florian przeciął więzy krępujące Dolores i zasłonił ją. Do komnaty wpadło 
czterech Hiszpanów
z twarzami sczerniałymi od prochu. Don Basilio ryknął z radości:
– Dalej, naprzód!... Na szpiega!... Żywcem go brać!... Pod piłą musi zdychać!
Żołnierze sunęli z karabinami ku Florianowi. Gdy wtem Dolores stanęła przed 
pochylonymi
bagnetami.
– Aragończycy!... Nie poznajecie mnie? Jam córka Boggiera!... Ten starzec 
oszalał!...
Żołnierze zatrzymali się nagle. Don Basilio wyrwał najbliżej stojącemu karabin i 
huknął
groźnie:
– Za mną! Ja rozkazuję!...
Florian pod natarciem bagnetów jął się cofać do drugiej izby, a wyparowany 
stamtąd, stanął
w niszy, mając za sobą Dolores. Hiszpanka próbowała błagać litości, lecz 
Boggiero ani na
chwilę nie pozwolił zatrzymać się żołnierzom.
– Brać go! Brać szpiega! On tu się ukrywał! On donosił, on naprowadzał!... Nie 
oszczędzajcie
jej... podłej!... Fałsz – to nie moja córka!...
Koło bagnetów zaciskało się coraz silniej. Florian rozpaczliwymi cięciami 
odbijał ostrza.
Jeden z żołnierzy rzucił w Gotartowskiego odłamem muru. Florian zachwiał się, 
jęknął,
lecz Dolores zdołała go wesprzeć.
– Dobrze! – zachęcał Boggiero. – Walić mocniej! Żołnierze schylili się po bryłę 
gruzu, gdy
wtem wpadła między nich gromadka Hiszpanów, cofająca się z bronią w ręku, tuż za 
nimi
były już kaszkiety legii.
– Francuzi! Na śmierć! – wołali Hiszpanie.
– Naprzód! Ramię w ramię, kochanku!... Bij – choroba! – huczała ostro komenda. – 
Niech
wam się zdaje, że major prowadzi!
Żołnierze, atakujący Floriana, zwrócili się ku legionistom. W Gotartowskiego 
wstąpiła
otucha.
– Bracia! Do mnie!...
Boggiero porwał za nóż.
– Wyjesz, psie! Nie ujdziesz mi!...
Hiszpanie pod naporem piechoty padali, ginęli.
– Pardon wołajcie!
– Śmierć Francuzom!...
Florian zasłaniał się przed don Basiliem rzucającym się przed nim i usiłującym 
kolbą karabina
wytrącić mu pałasz.
Dolores przytulona do muru z trwogą śledziła każdy ruch ojca, gotowa rzucić się 
między
walczących.
Opór Hiszpanów konał. Ostatnie dwa strzały padły...
Oficer, prowadzący oddział drugiego pułku legii, ukazał się we drzwiach.
– Skończyć z nimi! Dalej, królowie! Górą nasza!...
Sześciu żołnierzy ruszyło naprzód, lecz na widok walczącego Floriana z Boggierą 
zatrzymali
się.
– Naprzód, bracia – zawołał Florian – obezwładnić go!... Oficer dowodzący, na 
dźwięk
polskiego wołania o pomoc, stanął przed żołnierzami:
– Co to – nie marudzić!
– Poruczniku! – wzywał Florian. – Zajść go z tyłu! Jeńcem jestem hiszpańskim!
– Dobra!... Chłopcy – a po uchu carambę!
Karabiny wyciągnęły swe stalowe żądła ku Boggierowi, Dolores jęknęła:
– Ojciec!...
– Hola! Towarzysze! Żywcem go wziąć!... To generał!
– Żywcem!
– Ale ty, psie, zginiesz!
– Brać carambę, brać!
Boggiero tymczasem ani na chwilę oczu z Floriana nie spuszczał i nacierał coraz 
gwałtowniej.
Florian odbijał razy nie szukając cięcia. Boggiero młynkował karabinem i 
osłaniał się
przed atakiem legionistów.
– Macnijże go waćpan pałaszem! – zachęcał porucznik.
– Dosyć tych ceregieli! Generał, nie generał!
– Ojcze! – błagała Dolores. – Ustąp! Patrz, przemagająca siła! Zaklinam!
– Pilno ci... Nic z tego! Wesele wam sprawić muszę! Francuzi! Patrzcie! Z wami 
nie walczę.
Chcę tylko błogosławieństwa ojcowskiego udzielić.
Boggiero z włosem rozwianym, z wykrzywioną twarzą i z pianą na ustach wyglądał 
na
upiora. Już teraz nie atakował, lecz wprost szedł na ostrze pałasza.
Florian tracił siły i cierpliwość.
– Mości oficerze! Tylu was jest! Zabierzcie tego... szaleńca!
– Naprzód, chłopcy! Marsz!
Legioniści zsunęli się i ruszyli z pochylonymi bagnetami. Jeszcze chwila, a 
Boggiero miał
runąć pod ostrzami, gdy wtem wzrok Floriana padł na idącą odsiecz... i naraz w 
drugim szeregu
przy boku porucznika dojrzał patrzącą ku niemu spod kaszkietu twarzyczkę.... 
Gotartowskiemu
w oczach pociemniało... ręka trzymająca pałasz zadrżała. Boggiero rzucił się na 
Floriana,
powalił go i ciął nożem po ramieniu. Gotartowski stracił przytomność. Boggiero 
zamierzył
się po raz wtóry, mierząc celniej, lepiej, lecz Dolores chwyciła go za rękę. 
Między ojcem
i córką wywiązała się walka, lecz legioniści pośpieszyli z pomocą i obezwładnili 
don Basilia.
Dolores przypadła do ciała Gotartowskiego z jękiem.
Boggiero rzucał się i targał w nakładanych mu więzach. Porucznik zarządził 
dalszy pościg
Hiszpanów, pozostawiając w pokoju przy don Basiliu zaledwie kilku żołnierzy z 
kapralem i
nakazując mu, aby i tę senioritę, i Gotartowskiego miał na oku, ile że cała ta 
sprawa podejrzanie
mu wyglądała.
Gdy legioniści wyciągali z komnaty, do porucznika zbliżył się młodziutki 
żołnierz i ozwał
się cicho:
– Mości Bzura! Pozwólcie mi tu ostać!...
– Co? Gdzie? Hm!.,. Może i lepiej... bo tam jeszcze nie koniec. Lepiej! Zgoda! 
Kapralu!
Zostawiam wam i... A miejcie na niego baczenie!
– Według rozkazu! – mruknął kapral.
Florian nie dawał znaku życia. Dolores starała się zatamować krew, buchającą z 
rany Gotartowskiego
– daremnie. Krew przesiąkała chustkę. Dolores zwróciła się do żołnierzy z 
błagalną
prośbą o ratunek. Boggiero klął i śmiał się dziko, wyrzucając wyrazy bez 
związku.
Młody legionista podał Hiszpance bandaże i manierkę z wodą.
Dolores łzami powitała pomoc. Lecz opatrywanie szło jej niezręcznie. Legionista 
przyklęknął
i z wprawą chwycił za szarpie, namoczył je wodą, obmył krew, nałożył warstwę 
suchych
szarpi i przewinął bandaże.
Dolores z wdzięcznością poglądała na legionistę.
– Życie mi wracasz! – szepnęła Hiszpanka łamaną francuszczyzną.
Legionista podniósł swe wielkie, ocienione oczy i spojrzał na Dolores tak, jakby 
jej duszę
chciał przeniknąć.
Zgiełk i zamieszanie w pałacu de Luna ustawały. We drzwiach korytarza ukazał się 
kapitan
Rybiński z rontem obchodowym. Kapral zdał raport.
– Więc odprowadzić ich do obozu! A tam zobaczymy, co pułkownik postanowi.
– A ten tu... ranny? Podobno w niewoli był!...
– Do ambulansu pod strażą! Licho wie, co za jeden! Rybiński chciał zawrócić, gdy 
wzrok
jego padł na wątłą postać młodego legionisty. Kapitan otrząsnął się aż z 
podziwienia i rzekł
półgłosem do żołnierza:
– Waćpanna tutaj? Chcesz, aby którego z nas pod sąd oddano?...
– Kapitanie, daruj... to się już nie powtórzy!
– Co za nierozsądek! Czuję, że to sprawa Bzury – natrę mu za to uszu! Proszę 
wracać mi w
tej chwili! Kapralu! – dodał głośniej Rybiński. – Ten szeregowiec, żeby mi 
wrócił natychmiast
do koszar! Chory jest – toż widoczne!...
– Według rozkazu!
– Wracać natychmiast! Tu nie ma czego czekać! Pułk trzeci lada chwila nadciągnie 
i zajmie
tu stanowisko.
Rybiński odszedł.
Kapral wydał rozkaz żołnierzom. Z porzuconych na ziemi karabinów zrobiono 
zaimprowizowane
nosze i ułożono na nich Floriana. Boggiera i Dolores wzięli między siebie dwaj 
legioniści
i ruszyli do obozu. Kapral z Michałkiem zamykali pochód.
Zdobycie pałacu de Luna było ciosem dla Saragossy. Lannes nie tylko wżarł się 
głębiej w
jej mury, lecz posiadł nadto obronną redutę, spoza której mógł razić 
Aragończyków silniej,
dotkliwiej, celniej. Rozstawiona w oknach piechota francuska na kilkaset kroków 
dookoła
trzymała w szachu Hiszpanów.
Noc z dnia osiemnastego na dziewiętnasty stycznia była straszną, przeszła grozą 
wszystkie
dni oblężenia, stolicę Aragonu cierniową ozdobiła koroną, koroną męczeństwa i 
bohaterstwa.
Lannes wszystkie wytężył siły, wszystkie zogniskował środki.
Siedemdziesiąt armat huknęło po południu i lunęło na w połowie zapadłe w gruzy 
miasto
deszczem żelaza. Zaprowadzone miny rozrywały mury, burzyły każdą przeszkodę, 
rozrzucały
barykady.
Piechota ze wszech stron przypuściła szturm, wdzierając się na resztki murów, 
prąc w ulice
i co chwila krwawe staczając rozprawy.
Saragossa broniła się. Wojsko Lannes’a, dostawszy się na ulicę, miało przed sobą 
ziejące
ogniem armaty. W domach każde piętro, każdy zakamarek, piwnicę, strych trzeba 
było zdobywać.
Już nie żołnierze hiszpańscy, nie gromady guerillów, lecz dzieci, kobiety i 
starcy stanęli do
walki.
Z okien lano olej gorący, sypano kamienie, a gdy przychodziło do zapasów oko w 
oko, kobiety
z nożami rzucały się na najeżone bagnety.
Noc bitwę zamieniła w mord obustronny. Łuny wznieconej pożogi otulały Saragossę, 
ryk
dział ginął wśród dzikich, zajadłych okrzyków. Piechota francuska, zbrojna 
ręcznymi granatami,
szła naprzód.
Gdy nad ranem ognie francuskie umilkły, Hiszpanie legli, jak stali, na 
pozycjach, murach,
dachach domów. Słaniające się cienie kobiet rozdawały tylko wodę – źdźbła 
pożywienia nie
było. O rannych Hiszpanach nikt nie myślał, nie troszczył się. Kto padł, ten już 
powstać nie
mógł; kogo kula dosięgła, ten czekać musiał nie na opatrunek, nie na chirurga, 
lecz na gangrenę...
Jeżeli zaraza zdążyła zjawić się prędzej, ranny błogosławił ją. A zaraza ta była 
nieubłaganą.
Tysiące zwłok niepogrzebanych zapowietrzyło miasto miazmatami, krew krzepnąca na
ulicach wydawała z siebie zabójcze oddechy. Były miejsca, że ludzie ustać nie 
mogli, że zawrót
głowy nogi im podcinał.
Przed namiotem Lannes’a stanął don Pedro Ric.
Armaty umilkły.
Układy trwały krótko. Lannes umiał być wspaniałomyślnym, nie wiedział, że 
przyrzeka
więcej, niż mu dać pozwolą...
Dnia dwudziestego pierwszego lutego armia Lannes’a stanęła w szyku uroczystym 
pod
murami Saragossy. Na wystrzał armatni rozsunęły się barykady i ukazały się 
oddziały Hiszpanów.
Oddziały szły do otoczonego grenadierami placu i tam składały broń.
Serce zamarło w piersiach armii francuskiej, gdy z bliska ujrzała tych, którzy 
jeszcze
chcieli rwać kapitulację i stawiali żądania grożąc oporem!
Obraz nędzy i wyniszczenia zdumiał zwycięzców. Patrząc na te szeregi postaci 
bladych,
wychudłych, chwiejących się, owiniętych szmatami, czasem ledwie przytomnych – 
żołnierz
francuski zapadł w ponure milczenie. Bębny i trąby, które miały fanfarami 
powitać upokorzonych,
ogłuchły.
Oficerowie odwracali oczy.
Z Saragossy nie armia ustępowała, lecz nędza, głód, zaraza.
Z trzynastu tysięcy ludzi, którzy zdołali wyjść za mury – do wieczora tysiąc 
padło!
Armia francuska musiała zacząć od kopania mogił. Cztery pułki chwyciły za 
łopaty, sypiąc
sznury kopców.
Suchet ruszył za furażem.
Generałów hiszpańskich osadzono pod strażą w dolnych komnatach pałacu de Luna – 
tam
także dano pomieszczenie kilku co przedniejszym seniorom, tam Dolores cieszyła 
Juanitę, a
Juanita krzepiła Dolores. Palafox leżał w izbie wraz z Boggierem i Santiago 
Sasem.
Wódz Aragonu, od chwili gdy u jego łoża stanęli żołnierze francuscy, jakby 
zaniemówił.
Nawet, znalazłszy się razem z Santiago Sasem i Boggierem, trwał w milczeniu.
Marszałek odwiedził Palafoxa, zdobył się na słowa uznania dla jego męstwa i 
odwagi, lecz
żadnej nie otrzymał odpowiedzi. Palafox milczał.
Solanilla, który jeden spośród oficerów hiszpańskich pozostawał na wolnej 
stopie, a rozsypywał
się w proch przed marszałkiem – po dwakroć zwracał się do Palafoxa z 
przedłożeniami,
aby z poddaniem zniósł wyrok losu, lecz ani razu odpowiedzi nie odebrał. 
Natomiast
Santiago nie szczędził Solanilli obelg i pogardy.
Na trzeci dzień po poddaniu Saragossy do izby, zajmowanej przez Palafoxa, wszedł 
oficer
żandarmerii polowej z Solanillą.
– Oto są! – rzekł ten ostatni. – Don Basilio Boggiero i Santiago Sas.
– Judaszu! – wykrzyknął ten ostatni.
– Szpiegu! – huknął Boggiero.
– Panowie! – przerwał ostro oficer. – Proszę za mną!
– Dokąd? – rzucił Santiago.
– Dowiecie się!...
Dwunastu żołnierzy otoczyło Santiago i Boggierę. Ten ostatni zwrócił się do 
oficera:
– Kawalerze! Dokąd mam iść, jest mi to obojętne. Przedtem pozwól mi ucałować 
moją
córkę.
Solanilla zaśmiał się ironicznie.
– Poruczniku! – wtrącił. – Jeżeli słowo moje zaważyć może... nie podobna mu 
odmawiać
tej przyjemności!...
Oficer skinął przyzwalająco. Trzech żołnierzy z Solanillą wyszli do sąsiednich 
izb, a po
chwili powrócili wiodąc Dolores.
– Boggiero, masz pięć minut czasu na rozmowę!...
Basilio na widok córki zatrząsł się i rzucił się ku niej z wybuchem szalonej 
radości.
Straż odwróciła głowę, nie chcąc patrzeć na scenę pożegnania.
Boggiero mówił coś do Dolores szeptem tak cichym, tak stłumionym, że ledwie 
chrobot
słychać było w izbie. Rozmowa przeciągała się. Oficer raz i drugi zawołał na 
Boggierę,
wreszcie nakazał rozdzielić ojca z córką.
Żołnierze oderwali przemocą ręce don Basilia.
Na ziemię osunęło się bezwładne ciało dziewczyny. Sine pręgi na szyi i sztylet, 
tkwiący w
piersi Dolores, przeraziły oficera.
– Morderca! – wybuchnął Solanilla z dziką rozpaczą.
– Ale nie szpieg!...
– Naprzód! – zakomenderował groźnie oficer. – Kawalerze Solanilla, ustąp...
– Szpiedzy na bok! – huknął groźnie Santiago i podniósł głowę.
Żołnierze ujęli Boggierę i Santiago Sasa i ruszyli z pałacu.
Gdy pochód zbliżył się nad brzegi Ebra, Santiago rzucił półgłosem do Boggiery:
– Módl się!
– Nie mogę! – jęknął Boggiero.
Żołnierze wprowadzili więźniów na szczątki kamiennego mostu. Oficer 
zakomenderował
głucho:
– Stać!
A potem mruknął ponuro:
– Skończyć!
Dwanaście bagnetów pochyliło się i jęło szarpać ciała Santiago Sasa i Boggiery. 
Mordowani
nie wydali ani jednego jęku, ani jedna skarga nie skaziła zaciśniętych ust, ani 
jedno słowo
o litość nie dobyło się z rozrywanych piersi. Tylko ręce ich wyciągały się ku 
rysującym
się na tle gwiaździstym nieba murów świątyni Pilaryki.
W kilka chwil ciała Hiszpanów zamieniono w miazgę, zgarnięto bagnetami i 
wrzucono w
fale Ebra.
I w ten sposób stało się zadość rozkazowi, który nakazywał zgładzenie dwóch 
najzaciętszych
wrogów nowego króla bez hałasu i bez rozpraw.
Dzięki staraniom doktora Gulicza Florian już na czwarty dzień po zdobyciu pałacu 
de Luna
odzyskał przytomność.
To niezwykłe staranie zawdzięczał Gotartowski rozkazowi sztabu, który domyślał 
się w
nim jakiegoś tajnego sprzymierzeńca Hiszpanów a powiernika junty.
Wiadomość o powrocie do zmysłów Floriana sprowadziła do niego oficerów 
żandarmerii
polowej na śledztwo. Badanie było krótkie; odpowiedzi Gotartowskiego usunęły 
wszelkie
podejrzenia, świadectwa Masłowskiego, Laguny i Jaworskiego rozproszyły 
wątpliwości i
powróciły Florianowi zaufanie.
Gotartowski był zgnębiony, przybity, zniechęcony. Myśl, że go śmieli posądzić o 
zdradę
czy konszachty, napełniła go goryczą. Gorzej jeszcze dręczyło Floriana 
wspomnienie o Dolores,
o którą się na próżno dopytywał. Poza tym, ilekroć sięgał pamięcią chwili walki 
z Boggierą,
tylekroć opanowywał go zabobonny przestrach.
Zdawało mu się, iż spod kaszkietu żołnierskiego pogląda nań jeszcze ta ściągła 
twarzyczka,
pogląda z bolesnym wyrzutem, jakby skamieniała z bólu... Próżno Florian bronił 
się przed
nią, próżno odpędzić chciał, mara wydała mu się tak uchwytną, tak wcieloną, tak 
żywą – iż
wszelki głos zimnego rozsądku głuszyła.
Gotartowski próbował wyperswadować sobie zjawisko podobieństwem, osłabieniem 
głodowym,
gorączką, a mimo to wciąż niby na jawie widział drobną postać legionisty, tak 
uderzająco
podobną do Zośki.
Po dwutygodniowej kuracji Florian zdołał zwlec się z posłania przy pomocy 
Strumiłły. Pusto
było Gotartowskiemu i obco dotąd.
Koledzy w legii, choć uprzejmi, trzymali się od niego z daleka, a jeden 
Stadnicki, z którym
Florian był może w najściślejszych stosunkach, jeszcze leżał bezwładny prawie.
Od czasu do czasu Gotartowski zaglądał do Stadnickiego, lecz pan Józef dziwnie 
zimno go
przyjmował, a niekiedy na przytyki się zdobywał.
Floriana ubodła w końcu opryskliwość i oschłość Stadnickiego, pewnego więc razu 
wobec
Bzury zagadnął wprost pana Józefa:
– Nie wiem, coś sobie do mnie upatrzył, lecz krzyw mi jesteś! Jużci naprzykrzać 
ci się nie
będę!...
– Oo!... Królu! Dobrodzieju! Stadnicki! Ot, sobie burczy a burczy, nic zresztą! 
Myślicie,
wachmistrz dla mnie jest łaskawszy? – łagodził Bzura.
– Łaskawszy, nie łaskawszy! – mruknął pan Józef. – Nie lubię, psia, i koniec! A 
ty siedź
cicho... bo i tak jeszcze ci się należy ode mnie!...
– Dopytałem się!... Parlamentarz po łbie dostał... Józiu, królu serdeczny, 
zapomniałeś, jak
to było pod pałacem Karasia?... Daj pyska! Co o tym – potem! A teraz nie surz 
się, nie symuluj
suma, bo ci z tym nie po sercu! Widzisz, my cię tu wszyscy doglądamy, hołubimy, 
a ty
zęby szczerzysz! Powiadam ci, grosmajor ślubował ofiarę na kościół, jeżeli przed 
półpościem
na nogach staniesz!...
– Bodaj się zapadł ze swymi życzeniami!
– Jużci uciął! Józiu, a wiesz ty, co on powiada? Powiada, że ma psie szczęście, 
bo się jeden
naprawdę porucznik udał w legii, a licho nadało, że kawalerzysta, i to taki 
zajadły, iż konia
w brzuchu nosi!...
Stadnicki, mimo całego swego zmarszczenia, uśmiechnął się. Bzura próbował 
skorzystać z
tego chwilowego rozpogodzenia.
– No i widzisz! Samego cię śmiech zrywa!... A rad byś srogość udawać a kłuć, a 
gryźć!
Pluń, kolego! Dzięki Bogu, oblężenie się skończyło, biedy co dnia ubywa, a 
wreszcie i my się
wydostaniemy na przestwór, gdzie o kubek wina będzie łatwiej, a do rangi czy 
krzyża bliżej!...
Hę, hę! Wiem ci ja, czego ci braknie – naszej Żubrowej, co?...
– Trafiłeś jak kulą w płot! – bąknął Stadnicki.
– No, no, przyznaj się!... „Mama” umiała wygodzić!...
– Co to za Żubrowa? – zagadnął Florian uderzony podobieństwem nazwiska.
– Markietanka legii naszej! Setna baba! Żeby ona tu była!...
– Więc nie ma jej teraz?...
– Wyciągnęła z pierwszą partią niewolnika!... Coś ją jakby postrzeliło! Gdzie, 
po co, dokąd?
Mówię: Przebiedowaliście całe oblężenie! Ani myśli!... Michałko naparł się!
– Michałko?...
– Ba, ba! To cała historia! No, nie ma ich teraz – mogę rzec. Uważacie, 
markietanka miała
przy sobie dziewczynę! Naturalnie, tajemnica wielka!... Dziewczyna po żołniersku 
się nosiła!
Diablik wcielony! Podobno z zacnego rodu. Co ją tu przygnało, trudno dociec. Nie 
ma co –
niejedną nam oddała przysługę. Obie to Gulicza potrafiły zakasować, a Józio, 
dalipan, im
zawdzięcza, że się dziś chmurzyć może.
Stadnicki zamyślił się ponuro. Gotartowski głową chwiał ze zdumienia.
– Dziwy mówicie! – szeptał machinalnie.
– Można by o nich ze trzy wieczory prawić. Co to było uciechy z babą!... Lis 
stary, mądrala
taka – ho, ho!... A przy tym serce złote. W języku zaś tak sprawna, że jej nic 
ani generał,
ani marszałek. Na dwa dni przed ostatnim szturmem spotkał ją książę Montebello i 
zagadnął,
od jak dawna jest markietanka, a ona na to: „A przecież wasza książęca mość z 
manierki mojej
pił pod Montebello!...” Lannes sypnął babie garść napoleonów! Ale wierzcie mi 
albo i nie
– a on Michałek był w szturmie. Kiedy legia wdarła się do pałacu, nas podzielili 
na oddziały,
aby zaczajonych po kątach Hiszpanów wytłuc... Ja z moją półkompanią ruszam, a 
wtem spod
ziemi zjawia się przede mną Michałko i ślepkami strzyże... i błaga, żeby ją 
brać! Ciarki mnie
przeszły, lecz nie było czasu!... Z tyłu szedł trzeci pułk!... Kazałem wziąć ją 
w środek!... Poszła!
Ba! Mości wachmistrzu, toć była ze mną – kiedym to was nadszedł był w rozprawie 
z
tym Hiszpanem!...
Florian zbladł.
– Natarli mi uszu potężnie!... Kto wie, czyby z tego chryja nie wypadła, ale 
nazajutrz markietanka
zwinęła wózek! No i tak się skończyło.
Bzura umilkł. Florian chciał go o coś zagadnąć, lecz nagle sił mu zabrakło.
– Milczałbyś! – zauważył ze złością Stadnicki. – Bajesz i bajesz, a co kolega 
Gotartowski
mógłby ci więcej o tym powiedzieć!...
– Józefie! O kim myślisz?...
– Cha, cha! Nie wiesz jeszcze? Proszę!... A przecież takim serdecznym 
nieboszczyka kapitana
się powiadałeś? Zdawałoby się, że o jego jedynej stryjecznej choć wspomnisz 
poczciwie!
Florian porwał się i zawołał groźnie:
– Człowieku! Nie szarp mnie! Nie dręcz! Przez Boga! Kogo ty wspominasz?!
– Zofię Dziewanowską.
Florian zatoczył się bezwładnie. Bzura wsparł go.
– Co wam, królu?...
– Nic, nic – szeptał Florian.
Radość, uszczęśliwienie odjęło mu mowę. Rzucił się na tapczan i śmiał się do 
siebie, śmiał
się jakimś bólem tajonym, śmiał się a płakał na przemiany.
Stadnicki, poglądając na Floriana, chmurzył się i mruczał do zdziwionego tą 
sceną Bzury:
– Nie lubię, do licha!... A diabli go wiedzą!... Tfy! Nie lubię!... Komedie 
chyba!
Po opanowaniu pierwszego wzruszenia Florian jął rozpytywać się a dociekać 
szczegółów,
drżąc, aby ta radość nie prysła, aby nadzieja, która już tak gwałtownie, tak 
żywiołowo wryła
się w jego serce, nie rozwiała się, nie sczezła.
Wszystkie szczegóły, przytaczane przez Bzurę, potwierdzały w najmniejszym 
drobiazgu
wszystko.
Gotartowski słuchał z zapartym oddechem, krzepł na duchu i rósł w siły. Jakby 
nowe weń
życie wstępowało. Myśl, że ona żyje, że była tu, napełniła go pociechą, lecz i 
trwogę roznieciła.
Dlaczego Zośka uciekła, dlaczego odstąpiła go, dlaczego i dokąd się oddaliła?...
Stadnicki te wątpliwości rozwiał.
– Wszystko to cię dziwi – uciął oschle. – Chciałbyś, żeby druhną była na weselu 
z tą... z
tą...
– Postradałeś zmysły!...
– Z nas dwóch chyba ty...
– Skąd takie przypuszczenie mogło powstać?...
– Z twych własnych słów!... Zapomniałeś, coś do mnie mówił... gdym cię spotkał, 
parlamentując?...
Florian ręce załamał.
– Oby ci Bóg przebaczył krzywdę, jakąś mi wyrządził! Stadnicki szarpnął się 
niecierpliwie.
– Wypominaj sobie samemu!
Gotartowski powlókł się ku wyjściu. Stadnicki porwał się za nim z posłania.
– Florek, psia!... Cóż ty?... Niech mnie diabli!... Lichoż wiedziało!... Ty ani 
„be”, ani
„me”! Tfy, nie lubię, i ten!... Dawaj gęby – przecież do mnie żalu nie dźwigaj! 
Toć ją znajdziesz!
Czart się wmieszał, a niepokoju znów napłodził... Bodajby mnie gdzie kula była 
przetrąciła,
zanim gęby o tobie uchyliłem! Ale ci się klnę, że słowa przed nią nie pisnąłem, 
nawet
z babą zaklęliśmy się pary z ust nie puścić... no, lecz cóż chcesz, com krył, to 
mi gorączka z
gęby wydarła... Florek!...
– Zrządzenie losu! – przyświadczył Bzura. – Królowie moi! Stało się! Łatać 
trzeba!...
Chwytać dezerterów i koniec! Gotartowski uścisnął rękę Stadnickiego.
– Wierzę, iż nie ze złej woli!... Żegnajcie mi!
– Dokąd ci tak pilno?
– Muszę!... Idę do sztabu!... Pora mi w drogę!...
– Ja z tobą!...
– Józefie! Ty?... Pułk twój na miejscu!... Chory jesteś...
– Co mi tam! Dosyć mam tych piechurów! Wolę buty szwoleżerom czyścić.
– Józiu! Królu, jak cię szanuję, tak przetrącę na drogę! – upominał Bzura. – 
Krzyż dostałeś...
pierwszy awans dla ciebie, nie urągaj piechocie!...
– Niech sobie!... Chcecie, na szable z całym regimentem, a ja tu nie 
wytrzymam!...
Gotartowski uspokoił Stadnickiego, że nie tak prędko do drogi się zbierze, a sam 
cichaczem
natychmiast zameldował się adiutantowi sztabowemu, przekładając, że czuje się na 
siłach
do drogi, i prosząc o ordynans do grosmajora Delaitre’a w Paryżu. Adiutant 
przyrzekł
złożyć raport.
Sprawa atoli nie poszła tak gładko, jak był przypuszczał Florian. Kancelaria 
sztabu była
zawalona robotą, która powiększała się wskutek nieustannego ruchu wojsk i 
transportów niewolnika
hiszpańskiego.
Florian co dzień odbierał zapewnienie, iż odesłany będzie z najbliższą 
ekspedycją, i co
dzień gotował się do drogi. Najwięcej troski nabawiał go siwek, który choć 
poprawiać się
zaczął, lecz przecież nie tyle, by go dosiąść można było. Gotartowski był 
zdecydowany konia
zostawić. Dnia jednego nie chciał stracić.
Bzura, a i Stadnicki, który już podnosił się z tapczana, cieszyli 
Gotartowskiego, zachęcali
do cierpliwości.
Pan Józef tymczasem ze swej strony starał się także o dymisję, motywując ją 
nadwerężonym
zdrowiem. Próżno grosmajor Michałowski namawiał, próżno pułkownik Kąsinowski
wróżył mu karierę. Stadnicki upierał się. Grosmajor był niepocieszony.
– Kochanku! – mówił pociągając pasa. – Głupstwo robisz! Fochy, fumy, muchy, 
niezadowolenie,
krzywienie, bałamuctwo, choroba! Już to ja wiem, że wszystkiego narobił ten 
kamrat,
koleżka, towarzysz, szwoleżerek, co to nie wiadomo skąd, co, jak, którędy w 
Saragossie
hiberny odprawiał!... Jeżeli znów ci się zdaje, że mi tak bardzo idzie o ciebie, 
to... to się mylisz,
kochanku! U mnie rygor, powinność, piersi naprzód, ręka u kaszkietu i stój, 
jeden z drugim,
uszanowanie miej... a u waćpana to zaraz gęba jak w febrze, jęzor na łokcie, 
zęby bodaj
generałowi wyszczerzyć, a byle słowo, to ci zaraz brząka szabelką, oczyma 
świdruje, wąsy
gryzie a sapie... Kochanku, rozpuszczenie, bisurmaństwo, tatarszczyzna, choroba!
– Właśnie! – odcinał się porucznik. – I dla regimentu lepiej, że się jednego 
warchoła pozbędzie!
– Uu! Zajechałeś, kochanku! Hm – tego!... Widzisz, regiment to... tego... 
rozmaitych potrzebuje!
W uczciwym pułku musi być i saper, i kuchmistrz, chirurg i krawiec, szewc, 
płatnerz,
puszkarz, rymarz, muzykant, stylista, a jeden impetyk, szalona pałka, choleryk, 
morowiec,
zawierucha, choroba... musi być także! Czekaj, jakżeś to krzyknął?... „Właśnie 
szwoleżerzy!”
Bodaj cię, urwisie!... Patrzę, puścił sobie młynka niby laseczką! Co tam! 
Zostań, mówię!
Jeden impetyk jest potrzebny!...
Pan Józef był nieporuszony.
Na koniec Florian otrzymał upragnione papiery ze sztabu. Chwili czasu nie 
tracąc, pobiegł
do Stadnickiego pożegnać się, aby nazajutrz, skoro świt, ruszyć z oddziałem do 
Francji. Ku
wielkiemu swojemu zdziwieniu zastał pana Józefa w mundurze, przy szabli. 
Stadnicki przywitał
go głośnym okrzykiem:
– Jedziesz, Florek! Wiem! Doskonale, ja z tobą, do licha!... Masz, czytaj... 
Dymisja gotowa!
Koniec! Byle prędzej do kraju. Niech sobie inni w tej przeklętej kampanii 
stawają. Nie po
sercu mi ta wojna! Wracamy, nie ma o czym mówić!...
Legia z żalem rozstawała się ze Stadnickim. Pułkownik Kąsinowski wręczył mu 
chlubnie
napisany stan służby. Grosmajor tylko milczał, trzaskał tabakierką i fyrkał 
groźnie nosem.
Kolumna niewolników hiszpańskich, z którą iść mieli Stadnicki z Florianem, 
ruszała na
noc pod osłoną półbatalionu szaserów. Marszałek Lannes zapowiedział przegląd 
kolumny.
Oficer, dowodzący pochodem, ustawił oddział na polu pod Puerta del Carmen.
W kolumnie panowała grobowa cisza. Niekiedy stek ciężki rozległ się wśród ciżby 
niewolników,
czasem szept modlitwy zakłócił ciszę. Hiszpanie stali stłoczeni, zbici w masę, 
skuci
jedną ponurą dolą, jedną grozą strasznego jutra.
Żołnierze straż trzymający niemniej byli milczący. Pod kaszkietami ściągały się 
brwi, w
surowym kurczu wykrzywiały się twarze, a mimo to z ócz szedł smutek, a mimo to w 
źrenicach
tlały skry współczucia. Strażowanie bezbronnych nie przypadało do smaku 
szaserom.
Na lewym skrzydle, kędy stała gromadka inwalidów a uwolnionych ze służby 
oficerów,
panowało bodaj największe rozgoryczenie.
Stadnicki języka na wodzy utrzymać nie mógł, aż Florian go musiał mitygować.
– Panie Józefie – mówił – zastanówcie się. Toć prawo wojenne.
– Tfy, z takim prawem!... Ładny powrót! Nie lubię, i koniec! Piękna wojna! Cóż 
oni z tym
biedactwem zrobią! Toć do skrobania kartofli im się nawet nie zdadzą! Patrzże 
sam!
– Toć wiem lepiej. Ha! Nam słuchać... Rozkaz! Byle prędzej stąd! Byle już się 
wyrwać!
Wierzajcie mi, nie pierwszy raz prochu zażyłem – ale co takiego zwycięstwa 
jeszczem nie
oglądał!... Strach! Strach się obejrzeć. Licho wie, kto tu wygrał i co?...
– Cicho, cicho, panie Józefie! Patrz, marszałek nadjeżdża. Lannes, z chmurą na 
swym jasnym
czole, zatoczył kołem przed kolumną, wysłuchał raportu dowodzącego oddziałem i
zwrócił się ku miejscu, gdzie na prawym skrzydle, pośród gromadki inwalidów a 
uwolnionych
ze służby, stali Stadnicki i Florian.
Tu dopiero twarz marszałka rozpogodziła się. Zmierzył z zadowoleniem olbrzymią 
postać
Stadnickiego i ozwał się łaskawie:
– Wracasz, poruczniku, dla nadwerężonego zdrowia!
– Nie, ekscelencjo!
Lannes spojrzał ze zdziwieniem na jadącego tuż przy nim generała Chłopickiego.
– A więc na urlop!...
– Uwolniony ze służby, ekscelencjo! – objaśnił Chłopicki. Marszałek skrzywił 
się.
– Szkoda! Widzę, żeś krzyża się dosłużył! Nie uśmiechają ci się awanse? Tęsknisz 
do
swoich?
– Nie, ekscelencjo!...
– Więc podałeś się do dymisji?
– Bo... bo... z tymi Hiszpanami już nie mogę!...
Generał Chłopicki, chcąc zatrzeć wrażenie dziwnie śmiałej odpowiedzi, pośpieszył 
objaśnić
Lannes’a, że Stadnicki służył w szwoleżerach i że jest tak przywiązany do dawnej 
broni,
iż niewątpliwie zamyśla znów zaciągnąć się do kawalerii.
Marszałek atoli, jakby uwagi nie zwrócił na słowa Chłopickiego, rzekł oschle:
– Nie podoba ci się wojna?
– Nie, ekscelencjo! Tylko... brak mi do niej serca! Z babami nie potrafię... A, 
ekscelencjo,
do tych Hiszpanów inwidii nie czuję! Bo... bo... to bitny naród!...
Lannes zamyślił się. Po chwili położył rękę na ramieniu pana Józefa.
– Nazywasz się?
– Stadnicki!
– Jeżelibyś chciał zaciągnąć się znów do armii, zgłoś się do mnie!...
Marszałek wsiadł na konia i odjechał. Około Stadnickiego ruch się zrobił. 
Oficerowie otoczyli
go i ściskali za ręce. Nawet sztabowcy spieszyli pieczęć przyłożyć na 
względności wodza.
– Śmiały! Marszałek takich lubi! Dobrze powiedział! Ryzykant! – odezwały się 
pojedyncze
głosy.
Stadnicki zaś, odzyskawszy w jednej chwili całą pewność siebie, huknął 
zapalczywie:
– Caramba! Zdawało się wam, że będę w bawełnę obwijał? Hańba! Póty gębę 
trzymałem
na wodzy, póki za pazuchą nie miałem dymisji! A teraz co!? Tfy! To jest wojna? Z 
kim? O
co? Jadę, panowie, bom żołnierz, a nie rabuś ani oprawca! Tu zaś pono trzeba już 
nie żwawych
do karabina, lecz sprawnych do stryków!.. Nie lubię! Niby sami dla siebie chcemy 
Bóg
wie czego... a tu, caramba...
– Kochanku! – przerwał gwałtownie major Michałowski.
– Co ty wygadujesz!?... A milczenie, posłuszeństwo, szacunek, mores... 
choroba!... A,
urwisie! Bunty, rokosze, warcholstwo kawalerowi w głowie!... A na odwach 
wezmę!... Pod
sąd!...
– Panie majorze! Już ci sygnał dają... już mnie licho niesie! Już nie będzie 
komu o niezadowolenie
pana majora przyprawiać, do gniewu okazji dawać.
Major żachnął się niecierpliwie i poprawił energicznie pasa na brzuchu.
– Kochanku! Nie wypominaj! Ja wiem. To nie ty! Tylko ten twój kamrat, z którym 
na
utrapienie moje zwąchałeś się aż tutaj.
– Majorze – wtrącił Florian. – Nie wpływałem...
– No, no! Ja was znam!... A cóż to acan tę szkapę chcesz ze sobą prowadzić! 
Nielepiej zostawić
ją na pieczyste?
– Majorze! Z jednej ona wioski ze mną!... Jak pies przywiązana! Porzucić mi jej 
nie wolno!
Kawalerzysta...
– Trafiłeś, kochanku! Kawalerzysta! Chcesz mnie w oczy kłuć swoją kawalerią! 
Tfy! Już
się znalazł! Kawaleria, kochanku...
– To, psiakość... kitki, brząkadełka, pasiki... choroba!... – dokończył 
pośpiesznie Stadnicki.
– A... a... ty skąd wiesz o tym?! – zagadnął ze zdumieniem major.
– Przecież to każdy legionista potrafi...
– Dobrze, kochanku! – mruczał skonfundowany major. – No, kawalerze, bądź 
tego!... Dawajcie
garście! Kochanku, jeden z drugim... niby a niby!... Służba, to służba! A 
jeżeli... Widzicie,
grają!... Bywajcie!... Komu do dom, a komu do obozu! Czekaj, kochanku, jakżeś to 
ty
zakrzyknął: „Szwoleżerzy właśnie!” Niech cię uściskam, Stadnisiu, pamiętaj – 
piechota! Widzisz,
już i tak konia we wnętrzu masz! Weź rozbrat! I tego... bo to grunt... to jest 
wojsko!...
Michałowski chciał coś jeszcze odpowiedzieć, lecz trąbki zagrały długo, 
przeciągle – kolumna
ruszyła z miejsca. Żołnierze i oficerowie żegnali odchodzących towarzyszów. 
Powstał
rozgwar hałaśliwy i bezładny.
Major ściskał pana Józefa, pożegnał życzliwie Floriana i nagle ze wzburzeniem 
zawrócił
ku swemu namiotowi, mając za sobą Bzurę, który był dnia tego na ordynansie.
W drodze major zatrzymał się nagle i zagadnął ostro Bzurę:
– A co, widać ich jeszcze?!
– Widać!
– To dobrze, kochanku...
Po ujściu kilkunastu kroków Michałowski po raz drugi przystanął.
– Poruczniku, obejrzyj się! Widać ich?...
– Słabo, ale widać!
– To dobrze!
Gdy byli pod murami Saragossy – major zagadnął po raz trzeci:
– Widać ich, kochanku?
– Nie, majorze! – odrzekł ze smutkiem Bzura.
Major odsapnął ciężko.
– At, nie może być!...
Michałowski odwrócił się, rzucił bystrym wzrokiem w dal, lecz w miejscu gdzie 
stała kolumna
pochodowa, już mgły słać się zaczęły. Major szarpnął z alteracją pasa.
– Nie ma ich!... Nie ma!... – mówił cicho. – Tego dryblasa mi szkoda! Co to za 
dusza! Co
za serce!...
– Gdyby jeszcze, panie majorze, nie miał tych zapałów kawaleryjskich! – wtrącił 
z przekąsem
Bzura.
– Głupiś, kochanku! – przerwał surowo major Michałowski. – Jednego miałem 
dzielnego
oficera piechoty, a był nim, choroba, szwoleżer!...
Kolumna tymczasem posuwała się w głuchym milczeniu, rozpływała w szarzyźnie 
horyzontów
i nikła poza wzgórzami. A w kolumnie tej szedł za Pireneje tryumf nędzy tysiąca
niewolników, tryumf nieszczęścia ludzkiego. Te twarze skamieniałe w bólu, te 
szkielety słaniające
się ledwie – miały ucieszyć Francję! A równocześnie strachem przejąć Hiszpanów i
wytrącić im oręż z ręki.
Niedołężne to były rachuby, zawodne wróżby, nieświadomość duszy narodu 
hiszpańskiego
wielka.
To, co miało być uśmierzeniem, to, co miało chęć oporu w lęku roztopić, to 
właśnie krzepiło,
dodawało sił, umacniało, stawało się zarzewiem. Serca stygły, zaciskały się 
pięście,
śmierć była życiem.
Z gruzów i mogił saragoskich wiały hasła bohaterskie ku zakątkom półwyspu i 
wołały
gromko:
– Tak gińcie, niechaj tak sczezają sioła i miasta!
Gdy do głównej kwatery dopadł goniec z wieścią o upadku krnąbrnego miasta, 
powiedziano
tam:
„Koniec oporu hiszpańskiego!”
Przeznaczenie rzekło: P o c z ą t e k!
XVI
Dnia pierwszego stycznia 1809 roku kwatera cesarska była jeszcze w Astorga, a 
dwudziestego
tegoż miesiąca Napoleon już stanął w Paryżu – pozostawiając marszałkom 
uśmierzenie
ostateczne Iberii. Sam zaś zwrócił się ku wrogom, którzy, korzystając z jego 
oddalenia, gotowali
mu zgubę.
Ukazanie się Napoleona przeraziło spiskowych, rozpłaszczyło ich u stóp orła. 
Praca ciemności
w promieniach bonapartowego słońca skonała, znikła. Lecz nie dla niej tylko 
cesarz
zasiadł na tronie.
Oto ze wschodu nadciągały znów chmury. Anglia nie dała mu nigdy zaznać pełni 
tryumfu.
Nie dość jej było wspierać Hiszpanów, nie dość Portugalczyków zbroić, flotą 
brzegi Iberii
obstawiać – oto udało się jej w państwie Habsburgów obudzić chęć odwetu, udało 
się jej do
Prus trafić i do podeptania tylżyckiego traktatu namawiać.
Austria podniosła głowę. Cała monarchia drżała już szczękiem oręża i pomrukiem 
nadciągającej
burzy.
Nad brzegami Dunaju i Wisły już gruchnęły słuchy. Chmury ołowiane, ogniste, 
które tak
daleko poszybowały, jakby odbiły się tylko o Somosierrę i wracały brzemienne 
jeszcze większą
zajadłością.
Arcyksiążę Karol objął naczelne dowództwo nad armią austriacką, sięgającą pół 
miliona
żołnierzy – i zanim gabinet francuski zdołał w nocie dyplomatycznej zażądać 
wytłumaczenia
tych nagłych ruchów – on już złamał granicę.
Wojna zaczęła się bez wypowiedzenia, bez pogróżek, bez żądań.
To zachowanie się Austrii nie było niespodzianką, bo mimo traktatu, pozornej 
zgody a
przymierza, wojna trwała wciąż! Ci Napoleonowi strzymywali warunków, którym nie 
stawało
sił na opór. Wierność ich bywała bezsilnością!
Wódz austriacki długo gotował się do skoku, czaił się, aż rozstawiwszy swoje 
korpusy,
rzucił nimi.
Austriacy równocześnie prawie ukazali się na całej linii granic, uznanych za 
wrogie Habsburgom,
i rozpoczęli nie jedną, lecz cztery wojny. Włochy, Tyrol, Księstwo Warszawskie,
Bawaria już zaroiły się od białych mundurów, a starczyło ich jeszcze na korpus 
wymierzony
wprost przeciw Bonapartemu.
Oudinot rozpoczął kampanię bitwą pod Pfaffenhofen, Davout starł się pod Thau – 
aż pod
Abensbergiem przewodził dopiero Bonaparte. Krótka była walka. Wirtemberg z 
Bawarią szły
za orłem na śmierć. Generał Vandamme prowadził. Korpus arcyksięcia Ludwika 
austriackiego
został zniszczony.
To było pierwsze słowo Napoleona. Czego nie zrobił Abensberg – tego dokonał 
Landshut.
Lecz nie tu był opór Austrii.
Niepowodzenie nie zmieszało arcyksięcia Karola, nie strwożyło go, nie ustraszyła 
go nawet
porażka pod Eckmühl.
Wódz austriacki stawił się śmiało Bonapartemu pod Ratyzboną, świecąc przykładem 
męstwa.
Lecz daremnymi były wysiłki Austriaków, próżnymi talenty dowódcy. Żołnierz 
napoleoński
parł z szaloną odwagą, w spojrzeniu Napoleona, w głosie, w każdym ruchu czerpiąc 
niespożyte
męstwo.
Napoleon szedł dalej...
Wojna tymczasem rozpalała się – ze wszech stron gotowała zgubę orłom cesarskim. 
Na
szczytach Tyrolu wśród nocy gorzały ognie: to Andrzej Hofer wzywał swych 
współbraci do
wypędzenia Bawarczyków, do walki śmiertelnej za koronę Habsburgów. Z gór i z 
dolin gromady
włościan spłynęły na Innsbruk i w pień wycięły bawarską załogę. Powstanie, 
wsparte
przez korpus austriacki Chatelera, rozlało się aż po Piemont i zagroziło 
Mediolanowi. Marszałek
Lefebvre śpieszył na opanowanie Innsbruku, na pokaranie Tyrolu.
Na wschodzie znów arcyksiążę Ferdynand wiódł trzydziestopięciotysięczny korpus 
wprost
ku granicom Księstwa Warszawskiego.
Wojna przybierała coraz groźniejsze rozmiary, coraz szersze zataczała koliska. 
Europa,
która przed rokiem korzyła się u stóp Bonapartego, po raz trzeci targać chciała 
nałożone pęta,
po raz trzeci porywała się na obalenie tego, co ją ujarzmił, co pod stopy swe 
podesłał. Pękały
wątłe nici traktatów i zaręczeń.
Lecz Bonaparte jeszcze nie zadrżał. Podniósł głowę dumnie i szedł sam na czele 
armii liczebnie
mniejszej, lecz silnej geniuszem wodza. Atoli geniusz nie wszystko mógł ogarnąć, 
nie
wszędzie sięgał.
Może najmniej tam, kędy słabe dziecię tylżyckiego traktatu tuliło się do brzegów 
Wisły,
kędy wątłe Księstwo Warszawskie, wycieńczone wymarszem co dzielniejszego 
żołnierza pod
mury Saragossy a na płaskowzgórza Aragonu i Kastylii – ledwie że stroiło się w 
pajęcze sieci
ładu wewnętrznego, ledwie że nowo zaciężnego żołnierza zdołało na pułki 
podzielić a w
mundury opatrzyć.
Arcyksiążę Ferdynand zjawił się jak duch nad brzegiem Pilicy – przeprawił się i 
stanął pod
murami Warszawy. Książę Józef dzielny stawił opór na polach Raszyna, lecz 
przemagającej
sile ustąpić musiał. Warszawę zajęli Austriacy. A wojsko Księstwa Warszawskiego 
podzielone
zostało na trzy korpusy i rozpierzchło się w trzy różne strony – wkraczając z 
kolei w granice
tak zwanej Galicji Zachodniej i Wschodniej.
Książę Józef, porzuciwszy Warszawę, stoczył bitwę pod Górą i ruszył do Lublina – 
nie
tyle Austriaków szukać, ile nowozaciężnych. Na linii pochodu tymczasem wrzały 
potyczki i
mniejsze rozprawy – z dość pomyślnym dla wojsk Księstwa skutkiem.
Odprawiwszy wjazd do Lublina i imieniem cesarza Francuzów wezwawszy go do 
przysięgi
na wierność – Poniatowski skierował się do Janowa, mając po prawej stronie mocno 
obwarowany
Sandomierz, po lewej zaś – niezdobyte mury Zamościa.
Poniatowski postanowił obydwie warownie wydrzeć Austriakom. Sokolnicki i 
Rożniecki
otrzymali już rozkaz uderzenia na Sandomierz. Lecz co do Zamościa, jeszcze 
Poniatowski
zdecydować się nie mógł, jeszcze ważył, jeszcze się namyślał, jeszcze obawiał 
się, żeby o
potężne mury warowni nie rozbiła się otucha żołnierza, zapał, a może i jego 
własna sława.
Zamość był fortecą nie lada. W szesnastym wieku pobudowany przez Jana 
Zamoyskiego, a
przez dwa następne stulecia obsiadły w posadach, umacniany nasypami, pancerzony 
poszyciem
mięsistych murów, opasywany liniami rowów i fos – mógł dzielnie się bronić, mógł
szturm wytrzymać – nawet i odeprzeć. Miał bowiem i żywności, i amunicji pod 
dostatkiem, i
trzy tysiące dobrze wyćwiczonej załogi, i doświadczonego pułkownika – dowódcę 
Pulszky’ego.
Nadto Zamość rozsiadł się na pozycji obronnej, do przebycia ciężkiej, ruchy 
wojsk udaremniającej.
Głębokie, przepastne bagna otulały warownię, wartkie strugi przeszywały 
okoliczną
płaszczyznę. Wieprz tu rozpoczynał toczyć swą krętą wstęgę. A chociaż od stron
Lwowa i Lublina grunta wyniesione przedstawiały niejaki do fortecy dostęp, atoli 
tam znowu
sztuka inżynierska zryła je i pokrajała.
Tam za podniesieniem śluz i zawór jawił się zalew i obejmował Zamość 
pierścieniem
wód...
Na drodze, wiodącej z Janowa do Zamościa, panowała głucha cisza. Nawet 
rozciągnięte
nad drogą chaty wieśniacze milczały spowite cieniami. Naokół nigdzie ani 
kmiecia, ani baby,
ani piosnki, idącej z pól, ani odzewu z obórek lub stajni. Nawet wiejskich 
kundysów słychać
nie było.
Dzień ledwie minął, jak tą drogą właśnie generał Kamiński mknął na czele pięciu 
szwadronów
jazdy, witany niskimi pokłonami, prowadzony znakami krzyża, ścigany trwożnymi
spojrzeniami.
Generał Kamiński ciągnął pod Zamość, aby pierwsze łańcuchy placówek zarzucić a 
nie
spuszczone jeszcze śluzy opanować. Ukazanie się oddziału kawalerii trwogą 
przejęło lud
osiadły i wypłoszyło spod strzech. Kto żyw zabierał dobytek i ciągnął w 
przeciwną stronę, nie
przeczuwając, że niebawem i Sandomierz, i Przeworsk, i Trześnię obejmie pożoga 
wojenna,
że piędzi ziemi nie zostanie, której by nie tknęła stopa żołnierza, że 
zniszczeją zasiewy, a praca
dziesiątków lat pójdzie na pastwę płomieni.
Była północ. Księżyc już większą część swej niebieskiej drogi przepłynął i 
ledwie rąbkiem
spoza lasu poglądał na faliste idący gościniec, spozierając ciekawie, azali kogo 
nie postrzeże.
Raz i drugi zerknął badawczo, przeciągle i zasunął się za mur sosen a 
wystrzelistych świerków.
W tejże samej chwili na skraju drogi ukazał się chłopski wózek i z wesołym 
brzękiem jął
toczyć się z góry wprost ku czerniejącemu na skraju drogi Szczebrzeszynowi.
W wózku dwie przytulone do siebie kobiety prowadziły dość ożywioną rozmowę. 
Szczególniej
jedna z nich, popędzająca małego chłopskiego konika, rozprawiała zawzięcie.
– O... mówiłam! Juści widać! Albo i nie! Ba, ba!,.. Drogi nie znałabym! 
Sacrebleu, niech
mnie pierwsza kula nie minie... jeżeli skoro świt nie staniemy w Zamościu! Już 
go czuję prawie
przez skórę!... Paniusieczko moja, toć rodzinne strony! Jeszcze trochę tego 
trzęsienia, no i
spoczniemy! Mam w Zamościu stryjeczną. Mąż jej pisarkuje w kancelariach 
ordynackich!
Dobrzy ludzie oboje. Jemu Chryzostom, a jej Katarzyna!... Pani kapitanowa sama 
się przekona.
Przyjmą nas sercem, a i barszczem Phi! Ale ci to pustkowie się zrobiło! Noc 
niby, a przecież...
Niech sobie! Po omacku także trafię! Tu nie te Pireneje zatracone, że chybnij 
się jedno,
a już po tobie. Przestworu do wolna! Choć się wywrócisz, jeszcze święta ziemia 
cię nie opuści.
Uf! Ciepła noc! Jak wspomnę, że tam może mój stary siedzi sobie i wypatruje, to 
mnie aż
trzęsie z alteracji! Dola!...
– Oj, dola, dola! – westchnęła smutnie druga z kobiet.
Pierwsza trzasnęła energicznie bacikiem.
– Oj, paniusieczko moja! Komu tu wydziwiać na dolę. Gdybym to ja miała, jak pani 
kapitanowa,
dwudziestkę w takich ślepkach, tyle krasy na obliczu, a takie perły w gębie, bez 
urazy...
Ech! A tak, cóż? Jeżeli mego starego nie pochwycę gdzie... to... to... już taki 
zostanę!...
Poczciwy był! Krzepię się ciągle, złego nie dopuszczam do głowy... a... a... 
jednak ono dławi
człowieka! Ślubowałam, obiecywałam! Nic! Z takim próchnem to już i Święci Pańscy 
nie
chcą wchodzić w układy! A co patron mój, święty Antoni, pozbadł mnie z kretesem! 
Co robić?
Wio, maluśki!... Wio!... Niech sobie! A jak się zawezmę, to jeszcze znajdę sobie 
drogę!...
Byle do swoich! Wypocząć, odsapnąć po tej biedzie a tułaczce... no i... tego ... 
sacrebleu!...
Rozprawiająca baba umilkła nagle i głowę smutnie zwiesiła. Po małej chwili 
zwróciła się
żywo do swej towarzyszki i rzekła cicho:
– Bo... pani kapitanowa zdrzemnęłaby się trochę!...
– Nie, nie. Noc taka piękna!...
– Hm! Właśnie jakby do snu! Paniusieczka się nie wysypia! Na nic taka jazda! 
Musi być
ład. Jedna zmiana odpoczywa, druga na stanowisku. A to myślenie ani zdrowe, ani 
na zmorę
skuteczne! Teraz nic nie mówię – ale niech no dobrniemy do Zamościa!... 
Subordynacja musi
być! Pani kapitanowa nic na szarżę niepomna!...
– Moja Żubrowa, gdzie?... Przepadło wszystko – wszystko! Trzeba mi teraz 
uspokojenia
tylko! Byle dalej od ludzi, od świata... Wam nie zawadzę! Może przyjmą gdzie!...
Baba pociągnęła nosem i ozwała się z impetem:
– Doczekałam się! Mnie – zawada! Przepadło! Bodajbym się pod ziemię skryła! 
Pocieszenia
nie ma! Tfy! Niech mnie samą!...
– Szarpiecie boleśnie! Co wam w głowie?... Mało jeszcze goryczy?... Zdaje się 
wam, że to
się zmieni?... Nigdy! Powiedziałam raz...
– Olaboga – mruczała markietanka. – Dogadałam się!... Wio, malutki!... Jak to 
się wlecze!
Nieszczęście po piętach idzie!... Do Szczebrzeszyna jeszcze z godzina drogi! Ha! 
Jedna bieda!
Dwa miesiące włóczęgi na koniec świata, dwa miesiące z powrotem, no i co? Gorzej 
jest,
niż było!... Zdawało się, tu przynajmniej, chociaż w spokojności posiedzisz!... 
Gdzie!... Z
jednej wojny się wyszło, w drugą się wchodzi!... Byle do Zamościa się docłapać. 
Byle znów
złe nie namieszało kłopotów!
– Zdaje się wam, że to prawda, co mówili w Radomyślu?
– Mnie się już nic nie zdaje! Powiadają, że nasi idą pod Zamość! Niech idą! Nam 
byle
zdążyć przed wojskiem i do swoich dopaść!
– Oblegać mogą!
– Niech oblegają! Niech szturmują, niech zdobędą. Co począć? Pod ziemię się 
schować
chyba! Do Warszawy, mówili, nie jechać, bo Austriak siedzi, do Krakowa nie, bo 
żołdactwo
bobruje w okolicy, do Lwowa także nie, bo znów jakieś bitwy na drodze będą! Do 
pioruna,
sacrebleu. Przecież gdzieś trzeba!
Baba zaklęła i szarpnęła energicznie lejcami.
– Pusto! Żywego ducha nie widać! Musi być po północy chyba! Chociaż... tam, na 
wzgórzu
– kto ich wie – niby cień, a przysięgłabym, że to konni.
Baba wpatrywała się uważnie w słabo rysujące się cienie. Zośka również wzrok 
wytężyła.
– Jezdni! – zakrzyknęła ta ostatnia. – Dwóch, sześciu, dziesięciu...
– O! Jak się to wychylają spoza drzew! Święty Antoni, byle nie jacy łotrzykowie! 
Tego by
jeszcze brakło!... Pani kapitanowa niech się przesiądzie tutaj!... A ja te 
pukawki opatrzę!
– Nie myślcie tylko o oporze! Próżne rzeczy! Lepiej zgodą!
– Pewnie! Zgoda, to zgoda, ale co króciczka za pazuchą nie zawadzi.
Jezdni tymczasem, którzy ukazali się na załamie drogi, zbliżali się szybko, 
dążąc wprost
naprzeciw wozu. Żubrowa ledwie miała czas się usadowić za plecami Zośki, gdy dał 
się słyszeć
donośny głos:
– Stój! Kto jedzie?
– Nikt! – odparła ostro Żubrowa. – Baby dwie jadą!
– Skąd – dokąd?
– Z Radomyśla do Zamościa.
– To zawracać z powrotem! Zamość już otoczony!
– Do licha!... A bodajże!...
– No, no! Nie ma czego pomstować! Zawrócić konia... Nie czas na gawędy!...
– Zawrócić? To się jeszcze zobaczy.
– Słuchać, bo was każę zatrzymać!
– Phi! A może to byłoby dobrze...
Jezdni podsunęli się do wózka. Baba spostrzegła ułańskie czapy i rabaty.
– Ruszajcie, ruszajcie! – upominał łagodniej głos dowodzącego oddziałem. – 
Krzywdy
waszej nikt nie chce. Możecie się znaleźć w samym ogniu.
– Ani myśli! Gdzie nam! Choć do Szczebrzeszyna pozwólcie!
– Nie ma ducha żywego!
– No, to my jedziemy do Zamościa!
– Pójdziecie pod straż!
– I właśnie dobrze! Będzie przynajmniej bezpiecznie!
– Poszalałyście!...
– No, jedziemy! Gdzie tu straż?
– Wziąć ich do Szczebrzeszyna, a tam się zobaczy! – rozkazał surowo dowódca.
– O i właśnie!...
Jezdni otoczyli wózek i ruszyli żwawo. Konik chłopski, znalazłszy się w 
towarzystwie rosłych
wierzchowców ułańskich, nastroszył grzywę, parsknął raźno i pomknął ochoczo.
Zośka zdumiała się takiej rezolucji i szepnęła:
– Żubrowa! Dokądże my?... Nielepiej po dobrej woli ustąpić?
– A to po co? – uparła się markietanka i głos podniosła tak, żeby ją jadący obok 
kawalerzyści
słyszeć mogli. – Jesteśmy między swoimi! Czy to Niemce albo Austriak!? Zjedzą 
nas?
Mamy się po nocy tułać, toć lepiej nam w kompanii ułańskiej! I weselej, i 
pewniej!...
Po niecałej godzinie drogi oddział dostał się do Szczebrzeszyna. Dowódca 
rozsiadł się w
chacie na skraju wsi, wysłuchał raportu wysłanych z podjazdami podoficerów, a 
następnie,
przybrawszy surową minę, polecił przywołać zatrzymane kobiety.
Żubrowa, ciągnąc za sobą Zośkę, weszła z fantazją, skłoniła się oficerowi i 
rzekła z ukontentowaniem:
– Przecież bo pan porucznik o nas sobie przypomniał! Co niewiastom, to należy 
się zachowanie.
– No! Przekonałyście się, że tu żartów nie ma! Na ten raz wam jeszcze daruję. 
Możecie jechać.
– Do Zamościa?
– Nie do Zamościa! Powiedziałem. Bądźcie kontente, że cało was puszczam.
– Bóg zapłać! Tylko co ani ja, ani pani kapitanowa kroku stąd nie zrobimy. 
Wziąłeś nas,
panie oficerze, to trzymaj!... Bezbronne sieroty jesteśmy!... Jak nie do 
Zamościa, to nigdzie!
– Zobaczymy! – przerwał groźnie porucznik, a spojrzawszy na smutną twarzyczkę 
Zośki,
dodał znowu łagodniej: – Waćpani sama nie wiesz, na co się narażasz... Chmara 
żołnierzy
sunie tutaj... a w zamieszaniu może cię despekt spotkać, a potem i niepotrzebne 
indagacje...
– Te, te! Panie poruczniku! – przerwała żywo markietanka. – Strachy na Lachy. 
Nam nie
nowina! Już ja tam sobie radę z nimi dam... Jeszcze pan porucznik na szlify zza 
płota wyglądał,
kiedy człowiek po bitwach się tułał!... Co tam! Pozwólcie, do woza skoczę... 
Czas popasać!
Pan porucznik może i głodny! Nie zginiemy!
Baba skoczyła żywo do drzwi, a powróciwszy z dwoma koszami, jęła się 
gospodarstwa,
zapędzając do pomocy stojących przy drzwiach ułanów.
Porucznik wydął poważnie usta i rzucił oschle:
– Jak się nazywacie?
– Hm! To nam najpierw należałoby wiedzieć, z kim mamy honor?
– Porucznik trzeciego pułku ułanów, Stanisław Błędowski, adiutant brygady 
generała Kamińskiego.
– Joanna Żubr, markietanka legii, czasowo przykomenderowana do wielmożnej pani 
kapitanowej
Zofii Dziewanowskiej! – odparła uroczyście baba.
Błędowski roztworzył szeroko oczy.
– Dziewanowska? Czy nie krewna pułkownika Dziewanowskiego, dowódcy szóstego 
pułku
ułanów?...
– Nie, panie poruczniku! – odrzekła Zośka.
– My się z lepszych Dziewanowskich wywodzimy. Stryjeczny nasz, świętej pamięci 
pan
Jan, szarżował pod Somosierrą...
– Pan Jan Dziewanowski, kapitan szwoleżerów! Oficer wielkiego serca...
– Właśnie! Prosimy na bigos!
Błędowski nie ociągał się dłużej i zasiadł przy stole. Markietance wróciła cała 
już zwykła
fantazja.
Gdy jeszcze porucznik zagadnął o jedno i drugie – tak się rozgadała, że jednym 
tchem
wszystkie smutki, żale a kłopoty mu zwierzyła.
Młody adiutant słuchał, głową kiwał a na zarumienioną Zośkę spoglądał. Kiedy 
Żubrowa
skończyła – odezwał się ze współczuciem:
– Ciężkie termina! Słucha się jak o bajce! No, no! Ale cóż ja z waćpaniami 
pocznę?...
Dalipan, rzetelnie mówiłem! Wojna!... Generał Kamiński już blokuje Zamość... 
Lada
chwila korpus generała Pelletiera nadciągnie... Będziem dobywali! Gorąco 
będzie!... Z jednej
biedy w drugą! Zamość mocny – licho wie, jak długo potrwa oblężenie! A na dobrą 
sprawę
Austriacy z odsieczą mogą nadejść!
– Trzeba się też waćpanom uwinąć.
– Dobrze mówisz waćpani! Ani słowa... tylko murów tak łatwo nie ugryzie! 
Żołnierzy
mają pewnie ze cztery tysiące, armat i prochu na pół roku. Kto ich wie!...
– No, to już by wstyd był, żebyście waćpanowie pokpili sprawę! Zamość! Phi! Znam 
go.
Ma mocne bastiony – nie ma co!... Ale toć po swoje pójdziecie – caramba, 
inżynierskim figlem
wysztukować można taki szturm!... Fiu! A imaginujże sobie waćpan, iż w samym 
Zamościu
i luda jest siła rozmaitego, co pewnie Austriakom nierad bardzo!...
– Prawda! Tylko z ludem ciężka sprawa! A o takich, którzy by Zamość znali, też 
ciężko...
– Hę?... No, a ja?... Jakem Muszyńska z domu... niech mego starego na oczy nie 
oglądam,
jeżeli po ciemku do każdego zakamarka nie trafię!
– Wy? Moglibyście?...
– Przysięgam Bogu!... Caramba! Trzeba wam czego? Święty Antoni... a toć 
pokażę!...
Prowadź mnie waćpan do sztabu! Już wiem. Od Lwowskiej Bramy najpewniejsze! 
Dostęp
gładki... Przed bramą pagórek na baterię! Sacrebleu! Zbębnić trochę podmurówki, 
a potem do
ataku! Ho, ho!... Ja bym do Zamościa nie trafiła!...
Baba biła się w piersi a zaklinała z taką gorącością, że aż Błędowskiemu oczy 
się zaiskrzyły.
– Wiwat, mości Żubrowa! W wasze ręce! Za pomyślność! Jedziemy zaraz do generała! 
Ja
tu pół dnia bałamucę, rzetelnych przewodników szukam, a tu ani weź. Co pochwycą 
mi chłopa
– słowa ze strachu wymówić nie może! Obiecuję nagrody, przyrzekam – nic poradzić 
nie
można! Na zdrowie!
– Bóg zapłać! Niech no tylko pan porucznik tak bardzo się do gąsiorka nie 
przypina! Jechać,
to jechać. Ja wam pokażę, co Żubrowa, a co Zamość! Hej! Siodłać konie!
– A jakże będzie z imć Dziewanowską?
– Jak ma być? Rusza z nami! Nie bój się o nią!... Kto hiszpańską odbył potrzebę, 
ten się
znowu waszej austriackiej pukaniny nie ulęknie!
– Opatrzyć wózek!
– Tylko nie wózkiem! Tam sobie odkomenderuj dwóch ułanów! Albo – albo! No, rękę
dam sobie uciąć, panie kawalerze, jeżeli i dla ciebie na krzyż nie zarobimy!
Błędowski jął szybko gotować się do drogi. Właśnie miał już do koni z 
przewodnikami ruszać,
gdy chaty dopadł ułan na spienionym koniu.
– Melduję pokornie, że kolumna generała Pelletiera nadciąga spod Janowa pod 
Zamość!...
– Dobrze! Kapral Kozakiewicz!...
– Panie poruczniku?
– Obejmiesz dowództwo pikiety! Gdy generał Pelletier nadjedzie, złożysz raport i 
wrócisz
pod Zamość.
– Według rozkazu!
– A teraz na koń! Czterech ze mną! Gajewski, Skłodowski, Grosz, Borkusiak!
Żubrowa pomogła Zośce usadowić się na kulbace, a potem zakrzyknęła na kaprala:
– Kawalerze! Podajże mi rękę, bo albo koń za wysokiej miary, albo moje nogi za 
krótkie!
Uf! Niezdara z waszeci! Na rękodajnego bym cię nie wzięła! Ruszamy!
Konie poszły wyciągniętego kłusa.
Po dwóch godzinach zajadłego kłusowania na jasnym tle roziskrzonego nieba 
zarysowały
się siedmiogranne mury Zamościa.
Baba przeżegnała się pobożnie.
– Święty Antoni! Teraz prowadź dalej!... Każdy kamuszczek znam, byle licho nie 
nasadziło
siurpryzy!
– Jeszcze dwie staje! – zachęcał Błędowski.
– Ba, i na jedną staję zdrowia nie staje – oburknęła się Żubrowa. – Tańczy ze 
mną, że ledwie
się trzymam! Zbełtał mnie z kretesem! Wytchnąć by tutaj chyba.
Błędowski ani słuchać nie chciał o popasie. Baba się upierała, gdy wtem rozległo 
się zawołanie
wysuniętej na drodze pikiety ułańskiej. Porucznik odetchnął.
– Jesteśmy przecież! Gdzież generał? Prowadź nas! Podoficer objazdowy ruszył od 
pikiety
i powiódł przybyłych do opuszczonej w zaroślach chaty, kędy był generał Kamiński 
z oficerami
obradował. Wejście Błędowskiego wywarło rozruch w izbie.
Kamiński wysłuchał raportu o nadciąganiu kolumny Pelletiera, a potem rzucił 
gorączkowo:
– A przewodników znalazłeś waćpan?
– Są, panie generale!
– Dawać ich tutaj co prędzej!
Błędowski wprowadził Żubrową i Zośkę. Generał Kamiński żachnął się 
niecierpliwie:
– To, to? To mają być przewodnicy?... Mości Błędowski, waćpan nadto lekceważysz 
sobie
rozkazy! Cóż ja z babami pocznę?
– Generale, właśnie...
– Nie tłumacz się waćpan! Miałem go za roztropniejszego! Naraziłeś mnie! 
Pelletier się
zbliża, a tu nawet rozpoznania nie ma!...
– Pomimo najsilniejszych poszukiwań...
– Nie znalazłeś! – dokończył ironicznie generał. – Moja wina, że młokosowi 
zaufałem!
– Horrendum!147 – mruknął basem pułkownik Brzechwa. Generał mierzył wielkimi 
krokami
izbę. Spod nasuniętych krzaczastych jego brwi szły błyskawice gniewu.
Oficerowie spoglądali na skonfundowanego adiutanta, ścigali wzrokiem stojące 
pode
drzwiami kobiety i uśmiechali się do siebie. Kamiński, podrażniony zachowaniem 
się swego
sztabu, uniósł się gniewem.
– Waćpan o służbie pojęcia nie masz! Sprowadziłeś mi baby! Nie wiem po co, chyba 
asanowi
głupstwa w głowie! Widzę, że się zawiodłem! Do pioruna, wstyd mi, że nosisz 
adiutanckie
akselbanty! Proszę mi zdjąć! Postąpiłeś sobie jak smyk! Dosyć tego! Marsz do 
szwadronu!
Pułkowniku Strzyżewski, proszę porucznika Błędowskiego wziąć na naukę... – 
trzeba
mu wdrożyć dopiero wyobrażenie o służbie!...
Błędowski, blady jak chusta, wyprężył się, złożył ukłon wojskowy i wyszedł z 
izby. Zośka
chciała wysunąć się także, lecz Żubrowa przytrzymała ją za rękaw.
Generał Kamiński mierzył wciąż izbę krokami, klął a pięści zaciskał. Naraz wzrok 
jego
padł na stojącą spokojnie markietankę.
147 H o r r e n d u m ! (łac.) – Okropność! Straszne!
– A wy tu czego? Słyszałyście? Precz mi w tej chwili, żebym więcej was nie 
widział!...
Bab mi jeszcze potrzeba było!
Żubrowa ani drgnęła i spoglądała obojętnie przed siebie. Kamiński nasrożył się:
– Słyszałyście?!
Baba flegmatycznie potrząsnęła głową.
– Nie, nie słyszałam...
Major Suchodolski zbliżył się do markietanki i rzekł groźnie:
– Macie generała Kamińskiego przed sobą!
– Kamińskiego? Hm! Znałam dwóch Kamińskich i obydwóch kapitanów! Jednemu było
Jan, służył w trzecim batalionie legii, drugi Faustyn – w szóstym, pod 
Zagórskim! Ale co
obydwaj znani byli z dworskiej dla niewiast grzeczności! A co Jan... rzetelny...
Suchodolski nie dał jej skończyć i przerwał z napomnieniem:
– Nikt tu nieciekaw waszych wywodów!... Zbierajcie nogi, żebyście skórą nie 
nadłożyły!
– Nogi zbierać? Hę?... Mości pułkowniku, nauczże mnie, bo nie potrafię! Pewnie w 
waćpanowym
szwadronie tej sztuce przypatrzyć się można!...
– Jesteście harda!...
– Nie, panie generale, Żubrowa, do usług!...
– Zawołać służbowych, niech ją wyprowadzą! – rozkazał sucho generał.
Jeden z oficerów skoczył przez sień. Markietanka ujęła się pod boki i wysunęła 
na środek
izby.
– Hola! Mości panowie! Znaj uszanowanie! Bo może tu niejeden tylu włosów pod 
nosem
nie ma, ile ja widziałam bitew! Kłaniam uniżenie! Źlem trafiła, bo z podjazdem 
nie powinnam
się była wdawać! Tyle sobie zapamiętajcie, że nie wy, jeno ja do Zamościa wejdę 
przed
wami... Chyba że mnie śmietankowe mundury austriackie na sztuki porąbią!
Kamiński chciał coś powiedzieć, lecz baba pociągnęła za sobą Zośkę i wybiegła 
przed
chatę.
Dziewanowska chciała mitygować markietankę, lecz Żubrową pasja ogarnęła.
– Nie, paniusieczko! – wołała. – Niech mnie połamie, sacrebleu, jeżeli nie 
strzymam!... Są
konie! Dawać dwa konie! Żywo, do stu diabłów, kartaczy, fur beczek, 
batalionów!...
Żołnierz, stojący przy koniach ordynansowych, usunął się z uszanowaniem przed 
tak
gromkim rozkazem. Baba wgramoliła się na siodło – przytrzymała konia Zośce i 
zanim sztab
w izbie zdołał otrząsnąć się z pierwszego wrażenia, dwa dzielne wierzchowce 
unosiły już
odprawione przewodniczki drogą ku Szczebrzeszynowi.
O świcie, na drodze od Janowa, ukazał się korpus piechoty z dwiema armatami i 
czterema
moździerzami.
Pelletier przywiózł ze sobą rozkaz księcia Józefa, oddający mu pod dowództwo 
konnicę
Kamińskiego.
Nie podobało się to generałowi, lecz uległ, ugłaskany nieco komplementami 
francuskiego
wodza.
Wojsko postępowało szybko. Ze wstęgi pochodowej formowało się w podłużne pasy,
ustawiało w czworoboki i flankowymi ruchami zataczało wielkie koliska, 
pierścieniem karabinów
obejmując Zamość.
Komendant austriacki czuwał. Ukazanie się piechoty powitał salwą armatnią i 
rotowym
ogniem strzelców ukrytych poza wałami, usypanymi przed murami fortecznymi. 
Pelletier
natychmiast wysłał woltyżerów pod Stanisławem Potockim.
Kamiński, który się przygotowywał do rady wojennej i całe postulaty o oblężeniu 
układał,
zdziwił się niepomału takiemu pośpiechowi. Pelletier wskazał mu na widniejące w 
oddali
śluzy.
– Jeżeli woltyżerzy nie spędzą stamtąd Austriaków – za dwie godziny droga 
szczebrzeszyńska
będzie zalana!...
– Czy podobna?...
– Jeżeli kolega łaskaw, proszę ze mną na objazd!...
Kamiński dosiadł konia i podążył za Pelletierem. Gdy mijano tymczasowo rozbity 
namiot
sztabu, przyłączył się do nich zamaszysty szlachcic w bekieszy, a spoza niego 
wysunęła się
znajoma Kamińskiemu postać markietanki.
Kamiński zagryzł wargi i rzekł przez zęby:
– Czy kolega znasz tę jejmość?
– Doskonale! Pozwól sobie przedstawić. To pan Domański, rządca dóbr ordynackich, 
który
już swoimi wskazówkami oddał nam nie lada usługi... A to Joanna Żubr, dawna 
markietanka
legionów, znakomicie orientująca się w położeniu Zamościa! Ba, ba!... Dziwię 
się, że
kolega jej nie znasz z dawniejszych czasów!... Ja ją sobie przypominam z wjazdu 
najjaśniejszego
pana do Warszawy.
– Nie, nie pamiętam! – mruknął niechętnie Kamiński, wspomniawszy nocną przygodę.
– Jak ten postrzał w biodro dokuczy panu generałowi na wilgoci, to może wówczas 
wspomni
pan generał na tę, co go opatrywała! – huknęła śmiało baba.
Kamiński spojrzał ze zdumieniem na markietankę i już chciał odezwać się 
życzliwiej, lecz
znów myśl o nocnym zajściu zmroziła w nim krew. Odwrócił się obojętnie od 
Żubrowej i
ruszył naprzód.
Pelletier z uwagą objeżdżał fortecę. Co chwila rozpatrywał okolicę, badał lunetą 
mury,
słuchał objaśnień imci pana Domańskiego, a niekiedy wpół żartem a wpół serio 
zagadywał
markietankę.
Baba, przejęta swoim posłannictwem, trzęsła głową, przewracała z powagą oczyma i 
co
chwila powtarzała:
– Ja bym tam zbębniła odrobinę mury około Lwowskiej Bramy, a potem na wały! 
Jedyne
miejsce, jakem Muszyńska z domu!...
Pelletier uśmiechnął się pobłażliwie.
– Jejmości na odwadze nie brak! Patrzcie jednak – mury i na trzydzieści stóp... 
przed nimi
rowy na dwadzieścia głębokie a trzydzieści szerokie!... Baterie mają mocne i cel 
otwarty!...
– To i co? Byle ci duch był, drabin trocha... chrustu – nie takie pozycje pod 
cesarzem się
brało! Święty Antoni, na śmierć bym przepomniała! Panie generale, jest 
furteczka!... Jest,
żebym tak mego starego nie zobaczyła...
– Gdzie, jak?
– Około Bramy Lwowskiej!
– Wskażcie mi!
– Ot, tu, na lewo... założona dla niepoznaki kamieniami, ale jest! Klnę się, 
jakem bezbronna
sierota!... Po omacku bym do niej trafiła!...
– Może...
Pelletier kończył objazd i dzielił się uwagami z Kamińskim.
Żubrowa, choć nieproszona, dogadywała a wtrącała się co chwila.
Generał Pelletier zdanie swoje zakonkludował uwagą, że trzeba działać szybko i 
natychmiast
poczynić przygotowania do szturmu.
Żubrowa aż się kiwnęła na siodle z ukontentowania.
– Sprawiedliwa racja! – zakrzyknęła. – Austriak siedzi tam za murami, a że ludu 
ma do
wolna, więc nie lada niespodzianek może nagotować, a tak się umocnić, że i sto 
armat nic mu
nie zrobi! Tu znów, u nas, żołnierz młody – czy to już nie zmiarkowałam? W 
pierwszym impecie
po diabła do piekła skoczy i za rogi go wyciągnie!... Dać mu jeno czas do 
namysłu,
wnet go zniechęci, zemdli i serce mu odejmie...
Dziś, jutro będzie fruwał, byle muru się uczepić – prawiła dalej stara 
markietanka – za tydzień
kijem go do rzetelnego szturmu nie napędzi! Jam prosta baba, lecz co się 
napatrzyłam
generalskiego rzemiosła, to napatrzyłam! Pan generał tak ci mądrze skalkulował, 
że chyba
cesarz nie inaczej by rozkazał!... Bo ja to nie wiem! Cesarz to by kiwnął tylko 
głową i zawołał:
„Chłopcy, chcę podwieczorek zjeść w Zamościu!”...
Pelletier życzliwie słuchał babskiej perory. Kamiński zaś zżymał się i marszczył 
zniecierpliwiony,
w końcu rzekł półgłosem:
– Czyby kolega nie uważał za właściwe ją odprawić?
– Jeżeli kolega uważa... – odparł przeciągle Pelletier, a zwracając się do 
markietanki,
ozwał się spokojnie: – Możecie wracać, a proszę, żebyście byli w pobliżu mego 
namiotu.
– Według rozkazu! – huknęła ochoczo Żubrowa i zawróciła konia.
Generałowie kończyli objazd – ważąc, co i jak poczynać należy.
Bitwa powoli z bezładnych salw armatnich ł wystrzałów karabinowych przeistaczała 
się w
miarowy pomruk wojny.
Artyleria austriacka zasypywała żelazem okoliczne równiny, piechota odpowiadała 
gradem
kul na tyralierskie strzały woltyżerów. Zamość spowijał się kłębami dymów, jeżył 
grzbietami
spiżowych paszcz i coraz nowe odsłaniał baterie.
Pelletier zachmurzył się. Nieprzyjaciel do nie lada był przysposobiony obrony. 
Potężne
mury fortecy dumnie wznosiły swe bastiony i pogardliwie spozierały na wątłe siły 
Pelletiera.
Wątłe siły. Żołnierzyk taki ledwie czasem karabin podźwignąć zdoła a głowicę 
szabli objąć,
niezahartowany w ogniu ani do komendy nieprzywykły. A co między porucznikami 
dzieciuchów
szesnastolatków, jakby makiem nasiał. Oficerów sprawnych mało. Artylerię ledwie
wiwatowym oddziałem nazwać było można.
Noc nadeszła. Zamość huczał jeszcze, łyskając czerwonym oddechem armat. Obóz 
polski
zalegała chwilowo cisza. Naokół leżały bezładne masy faszyny, drabin i koszów 
ochronnych.
Żołnierze posilali się gorączkowo, poglądając w milczeniu na opatrzone świeżo 
karabiny.
Porucznicy rozdzielali amunicję i ostatnie wydawali rozporządzenia. Rozkazów 
jeszcze nie
było, lecz żołnierz czuł, że nocy tej krwawa go czeka rozprawa.
Poza linią pikiet Pelletiera, w zagajniku nad Wieprzem, w opuszczonej chacie 
rezydowała
Żubrowa z Zośką.
Markietanka pod wieczór właśnie straciła na humorze. Te oblężnicze przygotowania 
nie po
myśli jej były. Zośka mitygowała ją, jak mogła, ale Żubrowa nie dała sobie żalu 
wyperswadować.
– Paniusieczko moja! Skarbie! To są oficery! Na pisarzów jakich albo 
palestrantów to byłoby
dobre! Gdzie! Zamiast słuchać – oni ani chybi całą Saragossę zrobią! Teraz 
faszyny,
potem miny, przekopy, rozsadzanie murów – phi! A tu właśnie trzeba było prosto z 
mostu –
uderzyć na mury, popsuć trochę Austriaczków, i koniec!...
Zośka głową kręciła.
– Co wy macie na myśli!... Przecież generałowie znają się lepiej! Nam by raczej 
należało
pomyśleć o bezpieczniejszym miejscu! Bo tu, kto wie, co wypadnie?
– Pewnie, pewnie! Takie rządy! Takie wodze! Tfy! Wstyd nazwać. Smyki do wojaczki 
się
biorą. Idę obozem, a tu poruczniczyna przede mną. Szabla w pachę go szturcha, 
kaszkiet, żeby
nie uszy, to by się oparł na karku, dzieciuch, mleczak! Ładna armia! Żeby 
kompanię naszych
zuchów spod Marengo sprowadzić, to by kolbami rozpędzili! Aż człowiekowi we 
wnętrzu
kruczy z irytacji! Jakem Muszyńska z domu, alteracji nie strzymam i do oczu 
chyba im
skoczę! Generały, sztaby, akselbanty, inżyniery, a co głowy, to pewnie ani 
jednej! Mówiłam
im – od Lwowskiej! Przestwór, mówię, jest, furtka ledwie przysłonięta, zbębnić 
odrobinę i w
fosy! Tfy! Już nie powiem więcej!
– Moja Żubrowa – rzekła spokojnie Zośka – gdzie wam! Toć są wysokie oficery! To 
nie
kobieca sprawa. Porzućcie lepiej te zawadiackie myśli, bo się jeno biedy jakiej 
dopytamy, i
tak, dzięki Bogu, uszłyśmy niejednej! Nasza babska rzecz w to się nie mieszać.
– Babska, nie babska, a trzeba prać! Ehe! Gdyby tu mój stary był, nieborak! 
Juści, bezbronnej
sierocie ciężko! Ale co robić. Jakem obaczyła tę malowaną lalę z generalskimi 
szli-
fami, to mnie garście do tej pory świerzbią! A pewnie, siedź przed Zamościem i 
patrz się, jak
ci austriacka chorągiewka na zamkowej wieży fyrka!
Zośka chciała odpowiedzieć, lecz w tejże chwili drzwi chaty z trzaskiem się 
otwarły.
Wbiegł zdyszany ułan i rzekł gorączkowo:
– Zbieraj się, waćpani, generał Pelletier wzywa was do siebie!
Żubrowa porwała się na równe nogi, zaciągnęła pasa i jęła się tłumaczyć przed 
Zośką:
– Muszę, pani kapitanowo! Służba! Duchem powrócę! Zośka ledwie zdążyła skinąć 
głową,
gdy już markietanka wypadła z izby za ułanem. Żubrowa w kilka chwil później 
stanęła wyprostowana
przed Pelletierem.
– Mówiliście mi o furtce! – zagadnął żywo ten ostatni.
– Tak jest, generale!
– Nie zawodzi was pamięć?
– Gotowam przysiąc!
– Hm! Obawiam się, czy się nie mylicie! Pan Domański właśnie przywiózł nam 
staroświecką
mapę Zamościa, bardzo dokładnie narysowaną... Śladu tej furtki nie ma! Jest, ale 
pod
Bramą Szczebrzeszyńską...
– To druga!
– Gdyby można się przekonać?...
– Ja, panie generale, pójdę!
– Waćpani?...
– Pójdę i wypatrzę – niech pan generał pozwoli!
– Ależ... narazić się możesz. Tu nie ma żartów!
– Ba! Toć wiem! Panie generale, ja jedna tylko mogę! Ja jedna znam... przejdę 
koło śluzy!
Pół godziny nie minie, będę z powrotem!... Nikt tego nie potrafi.
Pelletier wahał się jeszcze. Baba upierała się i nalegała. Generał ustąpił.
– Ile czasu potrzebować będziecie na drogę?
– Nie więcej jak godzinę!
– Popamiętajcież sobie!... Wojsko stoi w pogotowiu do szturmu. Zatrzymam je do 
waszego
powrotu!... Gdyby was Austriacy dostrzegli – strzelajcie! Cała kolumna ruszy wam 
na pomoc!...
Jeżeli byłby dostęp trudny... cofnijcie się. Każdej chwili szkoda!...
– Według rozkazu!
– Wiadomość o furcie jest dla mnie o tyle ważna, że trzeba byłoby zmienić 
porządek
szturmu.
– Uważam!
– Ale oficer ordynansowy doprowadzi was na linię pikiet i powie wam hasło, bo 
wolałbym,
żeby cała wycieczka odbyła się bez zwrócenia uwagi!...
– Według rozkazu!...
Baba poszła żwawo za oficerem.
W drodze omotała się mocno chustką, sięgnęła do króciczki i ozwała się do 
towarzyszącego
jej porucznika:
– Panie adiutancie! Gdybym tak mogła dostać pałasika?...
– A to na co?
– Bo kto wie, co może wypaść... Rozmaicie się zdarza! Czasem trzeba będzie kogo 
macnąć...
– Hm!... Na pikietach może będą mieli! Zresztą, około śluz leży broni porzuconej 
do wolna.
– Ano i prawda!...
Porucznik powiódł markietankę do dowódcy placówek i powtórzył mu rozkaz 
generała.
Dowódca zdziwił się na widok tak niezwykłego posłańca – zalecił raz jeszcze 
Żubrowej
ostrożność – uprzedzając ją, że w odległości dwustu kroków znajdzie jeszcze 
drugi łańcuch
placówek, które po odebraniu hasła przepuszczą ją bez najmniejszej trudności.
Żubrowa powtórzyła kilkakrotnie powierzone jej hasło, skłoniła się zamaszyście i 
ruszyła
śmiało ku okopom.
Oddaliwszy się na kilkadziesiąt kroków od pikiety, przysiadła nad rowem i jęła 
ważyć, co i
jak przedsięwziąć należy, mrucząc pod nosem i oglądając się dokoła.
– Niemen i Wilejka... Żebym tylko nie zapomniała. Wilejka i Niemen! Noc widna, 
przydałaby
się odrobina cienia! Święty Antoni, aby mnie już teraz nie opuszczaj, bo tu już 
nie o
mnie tylko idzie! Wytchnę sobie jeszcze! O, gorąco! Napraszałam się, dobrze mi 
taki Kocia
robota! Caramba. Takie skradanie się to mi nie po sercu, bo ludzie ludźmi, 
Austriaki Austriakami,
a bies po nocy także sobie promenady odprawuje! No, rusz się! Bez mitręgi! Czy 
mi się
zdaje?... Przysięgłabym, że to jakiś dryblas austriacki wygląda ot tu, spoza 
kępy! Nie może
być! Mówili – jeszcze jedna linia naszych placówek. Psa nie widać. Generałowi 
się zachciało.
Powiedziałam: jest furtka, to jest. Jemu trzeba sprawdzenia, ale co mnie, to 
nie! Niechby sobie
sam chodził na wypatrunki!... W imię Ojca i Syna! Co będzie, to będzie!
Baba odsapnęła ciężko, zacisnęła chustkę na głowie i zaczęła skradać się powoli, 
kierując
się w stronę krzakami porosłej równiny.
– Tam sobie spocznę, żebym wiedziała jeszcze, czy to swój, czy nie swój! Musi 
austriacki
piechur. Chłop taki, gdyby cesarskie grenadiery stały... myślałabym! Nie 
szkodzi, poczekaj,
jak dmuchnę przez łeb, zaraz do miary należytej dojdzie!
Markietanka zwolniła kroku. Sierp księżyca wyjrzał spoza baszt zamojskich i 
obrzucił
markietankę snopami białosrebrzystych promieni.
Żubrowa aż przykucnęła do ziemi.
– Tego mi było potrzeba! Ciekawy! Chmury na takiego nie ma!
Baba skuliła się i jęła pełznąć na czworakach. Przez czas jakiś posuwała się 
nawet dosyć
szybko, gdy w końcu niespodziewanie natrafiła na nie lada przeszkodę.
Przed nią było płytkie wgłębienie, stanowiące koryto sztucznego zalewu. Nie było 
w nim
wody, atoli resztki dżdżu przejęły ilasty grunt i pokryły go głębokimi słojami 
grząskiego błota.
Markietanka co chwila zapadała weń, na próżno szukając suchego kawałka ziemi. Po 
dwakroć
zamoczyła się aż po ramiona i z największym wysiłkiem zdołała wydobyć się na 
płytsze
miejsce trzęsawiska. Pot zimny wystąpił na czoło markietanki. Oślizgłe, 
rozbłyszczone światłem
księżyca błota przejmowały ją lękiem, lecz mimo to krzepiła się i parła naprzód 
ku krzakom,
spoza których wyglądał jakby skamieniały cień żołnierza.
W miarę posuwania się droga stawała się coraz cięższa. Błoto całymi warstwami 
przylegało
do odzieży Żubrowej, utrudniając jej ruchy i jakby ją skuwając.
Po kilkunastominutowym szamotaniu udało się markietance zbliżyć do krzaka i 
uchwycić
się za pochylone nad błotem łodygi wikliny.
Baba wytężyła wszystkie siły, zawisła przez chwilę, wczepiona w krzaki i, 
szarpnąwszy
się z nadludzkim wysiłkiem, wydostała się na twardy brzeg.
Przy tym zmaganiu się wiklina raz i drugi zachrzęściała zdradziecko. Baba ledwie 
zdołała
odsapnąć i z błota się otrząsnąć, gdy wtem, tuż nad swoją głową, posłyszała 
gromkie zawołanie:
– Kto idzie?
Na dźwięk tego głosu serce jakby zamarło w piersiach markietanki. Chciała coś 
odpowiedzieć,
chciała dać odzew, którego ją nauczono, lecz tylko w oczach jej pociemniało, a 
ze ściśniętego
gardła dobył się przeciągły chrobot.
Krzaki wikliny jęły rozsuwać się z hałasem. Tuż przed Żubrową wyrosła niby spod 
ziemi
olbrzymia postać żołnierza.
– Kto idzie? – huknął ten sam głos, tym razem ostrzej, groźniej.
Baba, wpół rozpłaszczona jeszcze na ziemi, zatrzęsła się całym ciałem i po 
chwili pasowania
ryknęła:
– Jezu!...
Żołnierz, który był trzymał karabin pochylony jakby do strzału, zadrżał. Przez 
długą
chwilę panowało milczenie. Aż żołnierz całą piersią zaczerpnął powietrza i 
wyrzucił gwałtownie:
– Jasia!... Bo... strzelę!...
Markietanka w jednej chwili odzyskała przytomność, zerwała się na równe nogi i 
jęknęła,
rzucając się na szyję żołnierzowi.
– Macieju! Rany Boskie!
– Cicho, Jasia... nie gadaj – mruczał stary Żubr trzęsąc się jak listek.
– Święty Antoni! Gdzieżeś się podziewał?!...
– O, nie gadaj! Służba!
– Stary, cóż ty będziesz rodzoną żonę służbą straszył?! Równaj się, psianoga, 
dawaj gęby.
Tfy, skaranie Boskie z tym chłopem! Myślałam, że go tam gdzie zatłukli, a on ci 
tu jak spod
ziemi wyrasta!
– Jasia! Cicho... placówka.
– Macieju! Znaj uszanowanie!
– Strzelać muszę – bąknął Żubr. Babie łzy rzęsiste trysnęły z oczu.
– Strzelać?! Ty mnie?! Zwariował!
– Jasia, nie mogę! – bronił się stary legionista. – Nie ma hasła! Służba!...
Baba odskoczyła od męża, dmuchnęła w garście i palnęła go z dwóch stron, 
wołając:
– Oto masz Niemen, a tu Wilejkę! Naści hasło!...
– Według rozkazu! – odpowiedział Żubr.
Markietanka chciała rozpocząć dalszą indagację, gdy wtem, od strony obozu 
polskiego,
nadszedł ront obchodowy, zwabiony odgłosem małżeńskiej rozprawy.
– Co tu się dzieje?! – zawołał dowodzący porucznik.
– Wszystko w porządku, panie oficerze!
– A, to wy? Jakże, dostaliście się?
– Według rozkazu, panie poruczniku! Furtka musi być, bo była, a po drodze to i 
mój stary
się znalazł!...
– Więc czego tu bałamucicie? Generał czeka, chodźcie za mną.
– Iść! To iść! Poczekaj, stary, już ja cię stąd wyciągnę – odezwała się raźno 
markietanka i
udała się za rontem.
W drodze Żubrową ruszyło sumienie. Rozkazu nie spełniła, miała dotrzeć do murów, 
nie
dotarła. A jeżeli generał jakąś wielką kalkulację wybudował na onej 
wiadomości?!...
Żubrowa westchnęła pobożnie.
– Święty Antoni! Aby mi wstydu nie narób! Aby już ten ostatni raz się zełgało, a 
od dziś
aby jedną prawdą serdeczną żyć się deklaruję!
Pelletier bardzo się ucieszył widokiem markietanki.
– Jakże furtka?
– Jest, panie generale... tylko...
– Tylko co?...
– Tylko beze mnie to sam diabeł do niej nie trafi...
– A to dlaczego?...
– Bo, panie generale, szelmy Austriaki, jak to mówiłam, założyli kamieniami, 
zasmarowali,
że kto nie wie, ani rusz nie rozpozna.
– Tak, zapewne! Lecz gdzieżbym mógł jejmość wysłać, a jakby cię jaka kula 
dosięgła?
– Wielmożny generale! Toć bez urazy, moje grzeszne cielsko bitewnego gwizdania 
zwyczajne!
Jak o największą łaskę się przymawiam, niechże mi pan generał pozwoli! Jakem 
Muszyńska
z domu, bodaj dywizję doprowadzę.
– Więc dobrze, pójdziecie z piątą kolumną, którą szef Brzechwa prowadzi. Udacie 
się tam
natychmiast. Za pół godziny rozpoczynamy szturm.
– Właśnie, bo, panie generale...
– Cóż takiego jeszcze?
– Bo... juści, jako się rzekło, jam zwyczajna, tylko co by mi raźniej było, 
gdyby tak mój
stary mógł iść przy mnie.
– Co za stary?
– Długo by o tym mówić! Stary, to juści mąż! Właśnie go tu odnalazłam na 
pikiecie!
Chłop mocny okrutnie! Niby mnie tam wszystko jedno, ale gdyby wielmożny generał 
pozwolił
mojemu Maciejowi, byłoby mi raźniej i pewniej.
Pelletier skinął przyzwalająco głową. Adiutant powiódł markietankę do stojącej w 
oddali
kolumny i dał rozkaz wysłania do niej furiera Żubra ze zwinąć się mających 
placówek.
Głusza zaległa równiny dokoła Zamościa. Księżyc ześliznął się po niebieskim 
sklepieniu i
zapadł w dal horyzontu. Na murach fortecy snujące się cienie świadczyły, że 
pułkownik
Pulszky czuwał, nie dowierzając złowróżbnej ciszy, w której tonęły obozowiska 
wojsk Księstwa
Warszawskiego.
Pelletier z Kamińskim dosiedli koni. Ciche dźwięki trąbki rozległy się około 
namiotu dowódcy,
a powtarzane przez rozstawionych na linii oblężniczej sygnalistów, wędrowały w
mrokach nocy, zataczając kręgi około murów warowni.
Trąbki mówiły długo, aż naraz dźwięk ich zamarł w chrapliwej pobudce. 
Równocześnie
prawie nad domami Lwowskiego Przedmieścia, tulącego się do wałów i bastionów 
Zamościa,
ukazały się czerwone języki, skłębiły się, trysnęły snopami iskier i w szerokiej 
łunie pożaru
rozpłynęły się na stropie niebieskim.
Pelletier palił przedmieście. Krwawa łuna w ponurych swych odblaskach ukazała 
Austriakom
pięć czarnych kolumn posuwających się ku Zamościowi.
Artyleria, porwana na nogi, stanęła z zapalonymi lontami, gotując się do 
krwawego powitania.
Rezerwy piechoty zapadały w fosach, każdą piędź wału znacząc stalowymi 
grzebieniami
bagnetów.
Jeszcze echo pierwszych strzałów ubogiej baterii nie przebrzmiało, gdy już z 
bastionów
czterdzieści sześć armat zionęło na kolumny gradem żelaza zasypując płaszczyznę.
Kule austriackie przelatywały ponad głowami oddziałów, tonęły w błotach i 
trzęsawiskach,
sięgały w dali rozrzuconych zagajników, darły pożogą trawione przedmieście, 
napełniały powietrze
przeciągłym rykiem.
Kolumna Brzechwy, usłyszawszy strzały tyralierskie idące od strony 
Szczebrzeszyna, ruszyła
teraz podwójnym krokiem.
Brzechwa szedł na przedzie, obok niego Błędowski, a tuż za nim markietanka ze 
starym
Żubrem i dwoma przydanymi jej żołnierzami.
Baba szła zamaszyście, co chwila zwracając się ku mężowi dźwigającemu drabinę.
– Idź, stary! – mruczała. – Mnie się pilnuj i patrz, caramba! Jak my teraz tym 
śmietankowym
mundurom za skórę nie trafimy, tfy, bodajbym w złą godzinę nie wymówiła, to 
przepadliśmy
z kretesem.
– Równaj się. Trzymaj krok! – upominał dowodzący szef szwadronu.
– Trzymaj krok! Do milion diabłów! – strofował, idący na prawym skrzydle 
szeregu, kapitan
Krasnodębski.
– Ułanom, sacrebleu, niesporo na piechotę! – zauważyła Żubrowa. – Nie leźć tam. 
Broń w
garści! Patrz przed się! Zważać pierwszy okop... Naprzód za mną! Plują nicponie! 
Kiwnijże
się, stary, bo ci ten łeb wystrzelisty zmiotą.
Stojący na murach strzelcy salwami karabinowymi jęli razić kolumnę. Brzechwa 
rzucił się
w fosę. Bębny warknęły zajadlej. Fala żołnierzy już dosięgała pierwszych okopów.
– Żubrowa! – huczał teraz szef Brzechwa. – Gdzie furtka? Prowadź do furtki! 
Błędowski,
bierz pluton, idź z nią!
Markietance w oczach pociemniało, spojrzała ku szczytom piętrzących się 
bastionów i
drgnęła. Myśl straszna wstrząsnęła jej mózgiem. Do furtki nie trafi, cały 
oddział wyda na
strzały zabójcze Austriaków.
Rozkaz Brzechwy już spełniono. Błędowski wyrwał z szeregu pluton, stanął za 
markietanką
i wołał chrapliwie:
– Prowadź waćpani! Rusz się, do czarta!
– Według rozkazu! – huczał stary Żubr.
– Prowadź! – pienił się już z gniewu Brzechwa, widząc jak oddział w ogniu 
nieprzyjacielskim
topnieje, ginie.
Baba posiniała, w oczach jej jakieś rozpaczliwe iskry błysnęły, wyrwała karabin 
stojącemu
obok niej żołnierzowi i ryknęła:
– Za mną, trznadle, smyki i żółtodzioby, sacrebleu, caramba! Stary, ciągnij 
drabinę! Trzymać
się mnie, do stu tysięcy par diabłów! Święty Antoni, ma która we mnie trafić, to 
byle od
razu! Macieju, wlecz drabinę i pluj w garście!...
Pluton ruszył bezładnym kłusem ku murom. Trzech ułanów padło, zanim Żubrowa 
zdołała
stanąć pod bastionem.
– Dawajcie drabiny! – wołała markietanka.
– Zwariowaliście! Precz z drabinami!!! Do furtki prowadź – upominał Błędowski.
– Właśnie do furtki, sacrebleu! Słuchać, jeden z drugim, bo łby poukręcam! 
Stary, drabina!
Adiutant zębami zgrzytał, nie mogąc zrozumieć zarządzeń markietanki. Nie czas 
było na
rozprawy. Żubrowa swym głosem zajadłym jakby zaklęła żołnierzy plutonu. Mimo 
strzały
rzęsiste i mimo tryskającą z ułańskich mundurów krew sztukowano z gorączkowym 
pośpiechem
drabiny, wiązano je postronkami.
Błędowski nie posiadał się z rozpaczy: jeszcze chwila, a strzelcy austriaccy 
wybiją pluton
co do nogi.
– Gdzie furtka, do pioruna?! – wołał znów adiutant.
– Zaraz będzie! Stary, trzymaj drabinę!
Baba przeżegnała się, chwasty u pałasza zasupłała na ręku i jęła się piąć ku 
górze.
Drabina kołysała się pod ciężarem markietanki, gięła się, łamała w wiązaniach, a 
trzęsła
się tak, jakby lada chwila w drzazgi miała się rozprysnąć. Żubrowa z zapartym 
oddechem, z
zaciśniętymi usty darła się na bastion, krwawym wzrokiem śledząc rysujące się 
cienie piechoty
austriackiej. A piechota austriacka stała zimna, zadumana, pilnie strzegąca 
głosu komendy,
wyrzucająca co chwila chmury żelaza. Nieprzyjaciel w odległości trzystu kroków 
za
pierwszymi wałami krył się a chował za faszyną. Z tej strony szturmu jeszcze nie 
było i być
nie mogło. Piechota austriacka szukała dalekich celów, ledwie kilkanaście kul 
wysyłając ku
tarmoszącej się u stóp bastionu gromadzie.
Żubrowa skradała się, nie ustając. Zawadzał jej karabin, plątał się pałasz, 
gięły i pękały
szczeble. Żubrowa pięła się. Już była tak wysoko, że odróżniała złote obszlegi u 
munduru
austriackiego porucznika. Zaledwie kilkanaście szczebli dzieliło ją od szczytu 
bastionu.
Markietance krew uderzyła do głowy. Jeszcze jedno okamgnienie, a spostrzegą ją, 
naszpikują
kulami i zrzucą.
– Bodaj was połamało! A niedoczekanie! Chociaż jednego, a płatnąć muszę! Jakem 
Muszyńska
z domu! Sacrebleu, nie ma śmiechu! Święty Antoni, jeżeli mnie teraz nie 
wesprzesz,
to bodaj do Belzebuba... Tfy! Żeby nie wymówić...
Baba była u wierzchu drabiny. Już chciała rękę wyciągnąć, aby za załam się 
chwycić, gdy
wspomniała, że od plutonu jest odcięta, że ją jedną mogą roznieść na bagnetach. 
Markietanka
zawahała się, gdy wtem w oczach stojącego ponad jej głową żołnierza w blasku 
karabinowego
ognia dostrzegła nieme przerażenie.
Cofać się było za późno. Baba zwróciła głowę ku ziemi i rzuciła przeraźliwym 
szeptem:
– Macieju! Rany Boskie, właź za mną!
Drabina zatrzeszczała u dołu. Żubrowa wyciągnęła rękę, wpiła się palcami w 
zmurszałą
powierzchnię bastionu, a natężywszy muskuły, podrzuciła się gwałtownie i wpół 
zawisła na
murze. Ciało markietanki szamotało się, szukało równowagi aż, zdoławszy znaleźć 
zaparcie
na wystającej galeryjce bastionu, targnęło się silniej.
– Za mną, żółtodzioby! Tu jest furtka , sacrebleu, caramba! – huknęła gromko 
markietanka
i ze ściśniętym karabinem wpadła na stojących na murach strzelców.
Zanim Austriacy zdołali otrząsnąć się z osłupienia, jakim ich przejęło 
niespodziewane
ukazanie się baby, ta już kilku zdołała powalić i zmieszać najbliżej stojącą 
linię. Zgiełk i popłoch
powstał na murach. Cienie nocy mnożyły postać markietanki. W imaginacji 
austriackich
żołnierzy baba urastała na oddział, oddział na batalion, batalion na pułk, pułk 
na dywizję.
Kilku bliżej stojących strzelców pochyliło karabiny ku Żubrowej i błysnęło 
bagnetami.
Markietanka, widząc ku sobie wysunięte żądła, ujęła swój karabin za lufę i jakby 
cepem młócić
zaczęła na lewo i prawo, wołając głosem chrapliwym:
– Za mną, smyki, jest furtka, niech żyje cesarz, precz króliki! Kości 
poprzetrącam! Dobrze
ci, szczygle, caramba. Macieju, a drap się do stu par diabłów! Do mnie! Bij! 
Święty Antoni,
takie to cherlawe rękę wyciąga! Masz, pokrako, niech cię święta ziemia nie nosi! 
Stary, niech
żyje cesarz!
– Jasia! Według rozkazu! – huknął już głos starego legionisty, a w ślad za nim 
rozległ się
łomot ponury w skotłowanej gromadzie Austriaków.
Szedł Żubr, trzymając w rękach wielki drąg i zataczając dokoła krwawe kręgi, 
szedł niby
kosiarz bujnym łanem i wycinał złowrogie polany.
Na próżno dowodzący oddziałem oficerowie w zmieszanych szeregach chcieli ład 
zaprowadzić:
głos komendy ginął, okrzyki zgrozy, jęki ranionych głuszyły nawet nerwowe zewy
trąbek i bębnów. Żołnierz wpółprzytomny sięgał do karabinu i strzelał na oślep, 
nie bacząc, że
swego zabija towarzysza. Tymczasem za Żubrem, porwany zawołaniem markietanki, 
wdarł
się adiutant Błędowski z resztą ułanów.
I skoczył na pomoc słabnącym już Żubrom.
Szef Brzechwa stał w okopach, oczekując, rychło furta wyrąbaną będzie, aby z 
całym oddziałem,
ruszyć na nieprzyjaciela, a tymczasem zatoczyć kazał dwie armaty dla poparcia
szturmu. Pluton zniknął w mrokach nocy. Strzelcy austriaccy razili. Brzechwa 
niecierpliwił
się i klął. Długie chwile płynęły. Strzały na bastionie umilkły, zgiełk głuchy 
spływał z murów
ku równinie. Brzechwa wysłał podporucznika Budzyńskiego ze świeżym plutonem, aby
sprawdził, co się dzieje z Błędowskim i markietanką..Budzyński ruszył naprzód. 
Po kilkunastu
minutach nadbiegł wysłany przez niego ułan.
– Pułkowniku! – zaraportował. – Nasi w Zamościu! Brzechwa nie słuchał dalszych 
relacyj,
skinął na sygnalistów. Pobudki zagrały. Kolumna rzuciła się ku murom. Czas był 
po temu
największy. Żubrowa, Żubr, adiutant Błędowski i ułani walczyli jak lwy. Mimo 
atoli popłochu
wznieconego groziło im wielkie niebezpieczeństwo. Kapitan von Kolbe zorientował 
się
bowiem w położeniu i, zebrawszy dwie kompanie piechoty, natarł śmiało na 
Błędowskiego.
Sierżant Faliński i kapral Kącki padli, osłaniając adiutanta. Żubrowa, 
potrzaskawszy karabin,
uchwyciła teraz za pałasz. Legionista następował przy boku żony. Austriacy 
wygięli linię i już
zatoczyli półkole, aby zagarnąć śmiałków.
Gdy wtem, ponad zębami bastionu ukazał się kapitan Krasnodębski z szaserami 
drugiego
pułku.
– Naprzód, smyki! – huczała znów markietanka. – Naprzód, grzmoć królików, 
caramba!
– Jasia! Nie gadaj! – wołał Żubr.
Austriacy jeszcze próbowali stawić opór – daremnie. Inny zgoła przebieg szturmu 
był od
strony, skąd prowadził Hilary Krasiński. Tam kapitanowie Daine, Słupecki i 
Grotowski po
trzykroć wiedli do szturmu, po trzykroć armaty austriackie zmusiły ich do 
odstąpienia, aż za
czwartym razem Daine z porucznikiem Wężykiem pierwsi wdarli się na mury, 
pociągnęli za
sobą grenadierów i wpadli na armaty. Godzinę z górą trwało szamotanie się z 
kanonierami i
woltyżerami. Natarcia były tak szybkie, tak gwałtowne, tak piorunowe, iż 
żołnierz nie miał
czasu broni do oka podnieść. Pryskały stalowe igły bagnetów, trzaskały kolby. 
Były chwile,
że walczono złomami kling i głowni, że walczono na pięści. Podporucznik 
Remiszewski legł,
kaprale Wiśniewski i Kantycki padli na lawetach armat, dobosz Miaskowski śród 
największego
zamętu bitewnego skoczył na armatę, rozsiadł się na lawecie i bębnił szturm.
Białe płachty powiewać zaczęły, a błagalne wezwania rozlegały się zewsząd. 
Kapitan Słupecki
runął naprzód ze swoim oddziałem i jął wywalać Bramę Szczebrzeszyńską, a potem
Lubelską. Wojska ze wszech stron darły się już teraz do fortecy, zagarniając 
tysiące niewolnika.
Pelletier i Kamiński, którzy byli w oddali, śledzili przebieg bitwy, ruszyli ze 
sztabem do
Bramy Szczebrzeszyńskiej, a połączywszy się z oddziałem Hilarego Krasińskiego, 
ciągnęli
wprost na rynek zamojski.
Pelletier ostrożnie postępował ku rynkowi, obawiając się, że na odwachu natrafić 
może na
liczniejszy oddział wojska.
Jakoż przeczucie go nie zawiodło. Idąca w awangardzie kompania piechoty 
sygnalizowała,
że odwach obsadzony jest silnie przez nieprzyjaciół. Nakazano więc ruchy 
obchodowe, aby
odwach ze wszystkich stron otoczyć i tym samym do poddania zmusić.
Po kilkunastu minutach postoju bębny w ulicach Zamościa warknęły przeciągle. 
Pelletier z
Kamińskim stanęli na czele grenadierów i postępowali ku rynkowi, aby obecnością 
swoją
zapobiec rozlewowi krwi. Jakież atoli było zdziwienie generałów, gdy ponad 
odwachem austriackim
ujrzeli unoszący się sztandar Księstwa Warszawskiego z pozłocistym orłem 
cesarskim
na drzewcu. Pelletier nie zdążył jeszcze zapytać, gdy od strony odwachu rozległ 
się
przeciągły warkot bębna, w ślad za którym wysypała się warta i stanęła w 
szeregu.
Kamiński rzucił okiem i zawołał w zdumieniu:
– Toż nasi ułani!
Pelletier spiął konia i ruszył naprzód ku odwachowi, pociągając za sobą generała 
Kamińskiego
ze sztabem i adiutantami.
– Ba-a-a...czność! – dał się słyszeć doniosły głos komendy. Żołnierze 
sprezentowali broń.
Pelletier zdarł konia.
Oczom jego dziwny przedstawił się widok. Dwudziestu kilku żołnierzy prężyło się 
przed
generałem w dwa uszykowane szeregi. Żołnierze o twarzach sczerniałych od prochu, 
w mundurach
zbryzganych krwią. Dziwna to była warta: z prawej strony ośmiu ułanów, 
uzbrojonych
w austriackie karabiny, w środku dwóch woltyżerów drugiego pułku piechoty, 
czterech grenadierów,
a dalej kilkunastu żołnierzy w austriackich, białych mundurach a polskich 
kaszkietach.
Na prawym skrzydle prężył się wielki chłop w uniformie furiera piechoty. Przed 
frontem
stała baba spowita chustami, salutując wielkim dragońskim pałaszem.
Pelletier podjechał ku odwachowi i rzucił z podziwem:
– A wy tu co robicie?
– Nic, panie generale! Po wypędzeniu Austriaków, zaciągnęliśmy wartę – odparła 
raźno
baba.
– Co? Kiedy?! Jak?!
– Będzie temu dobra godzina.
Pelletier spojrzał na zasmoloną twarz baby i zapytał:
– A wy co za jedni?
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu, czasowo 
ordynans jaśnie
wielmożnego generała Pelletiera, a od godziny, w zastępstwie rannego adiutanta 
Błędowskiego,
porucznikująca temu oddziałowi, żal się Boże, z prawa starszeństwa!...
Pelletier aż się na siodle pochylił ze zdumienia.
– Wy! Wy! – powtarzał. – Więc odnaleźliście furtkę! Dzielnieście się spisali, a 
myślałem,
żeście nie zdążyli! Gdzie szef Brzechwa?!
Spośród oficerów wysunął się szef szóstego szwadronu.
– Generale?
– Mości pułkowniku, zdasz mi raport o zasługach położonych przez tę dzielną 
markietankę!
Tymczasem przyjmij pozdrowienia! Twój oddział zdołał uprzedzić wszystkich!
– Nie, generale! Atak mój był równoczesny!
– Więc skądże się tu wzięła markietanka? Nie zdążyliście dotrzeć do furtki?!
– Owszem, generale! Tylko ta jejmość wypłatała nam figla! Jej furta była na 
szczycie bastionu!...
– Nie rozumiem!
– Pierwsza wdarła się na mury i pociągnęła za sobą pluton Błędowskiego!
Pelletier zwrócił się ku markietance, która stała wyprostowana z twarzą 
rozczerwienioną,
wciąż salutując pałaszem. Generał wyciągnął rękę ku Żubrowej.
– Imieniem całego wojska dziękuję ci i pozdrawiam! Zanim wódz naczelny wyda 
stosowne
rozkazy, ja, mocą przezeń nadaną, mianuję cię porucznikiem!
Pelletier skinął. Bębny zawarczały długo, uroczyście, generał uściskał szeroką 
prawicę
markietanki.
Żubrowa zbladła. Oczy jej mgłą zaszły. Na twarzy sine ukazały się plamy. Chciała 
coś
rzec, coś odpowiedzieć na podziękę, lecz słowa uwięzły jej w gardle. Pierś 
wezbrała głuchym
łkaniem.
Szeregowcy warty stali, jakby w ziemię wrośli, wpatrzeni w niezgrabną postać 
tej, która
im przewodziła. Tylko na prawym skrzydle wyniosła kita na kaszkiecie furiera 
chwiała się
coraz silniej. Z ócz starego legionisty łzy rzęsiste trysnęły.
Nowomianowany porucznik pasował się jeszcze ze wzruszeniem, aż nagle odrzucił 
pałasz
i runął w objęcia furiera.
– Macieju! – łkała Żubrowa. – Trzymaj, bo mnie rozerwie!
– Nic! Nic! Jasia! – bąkał legionista.
Długa upłynęła chwila, zanim Żubrowie odzyskali panowanie nad sobą. Pierwszy 
otrząsnął
się furier.
– Jasia – szepnął cicho – uważasz, nie uchodzi! Porucznik z furierem?!...
– Stary, sacrebleu! Teraz, psianogo, mores znaj! Równaj się!
Żubr wyprężył się, aż mu lederwerki zatrzeszczały na piersiach, i huknął basem:
– Według rozkazu, panie poruczniku! Żubrowa wytarła z trzaskiem nos, zaciągnęła 
pasa
od szabli i rozejrzała się po swojej komendzie, ku której podchodziła już 
kompania piechoty
dla objęcia warty.
– Baczność! – zawołała znów markietanka, wykonując ustanowione zwroty.
Oficer, prowadzący nową wartę, salutował porucznika w spódnicy, wysłuchał 
raportu o
tym, że na ławie w kordegardzie leży adiutant Błędowski, postrzelony w nogę, i 
że warto mu
świeży okład z zimnej wody nałożyć, i przy dźwiękach bębna zajął odwach. Baba 
wyprowadziła
swój oddział na plac i zawróciła do szefa Brzechwy, żądając dalszych rozkazów.
Tyle przy tym w obliczu nowomianowanego porucznika było zaufania a rozmachu 
oficerskiego,
że aż to w podziw wprowadziło przytomnych. We wszystkich obrotach Żubrowa ani
na włos nie chybiła, jakby pół życia spędziła w szeregu. Jedna tylko w 
zachowaniu się jej
była osobliwość, bo gdy ruszyć jej kazano na Lwowską ulicę, kędy oddział 
Brzechwy miał
wyznaczony spoczynek, wówczas porucznik z niezwykłym impetem, prawie że w takt 
marsza
rozpoczął sążnistą perorę:
– Równo! Równo! Pierś naprzód! Ślepiami nie kręć. Ty, o tam z lewej, sucharze 
austriacki!
Sacrebleu! Caramba! Dobrałam sobie kompanię, jakby do sadzenia pietruszki! 
Mocniej
stąpaj: Raz, dwa! Za mną... Za mną!!
W tym miejscu wzrok porucznika padł na idącego tuż obok niej furiera.
Żubr szedł wyprostowany jak struna niby na cesarskiej paradzie, nogi prężył a z 
zaciętym
impetem stawiał... Równocześnie w marsowo nasrożonych łukach brwi gorzała jakaś 
duma,
szczęście.
Żubrowa zerknęła raz i drugi, westchnęła głęboko, a potem huknęła z mocą:
– Raz. dwa, trzymaj krok!
Tylko w tym mocnym zawołaniu jakby roztkliwienie przebijać się zaczęło.
Po roztasowaniu się na kwaterach, markietanka wzięła męża na spytki, zasypując 
go potokiem
pytań, gdzie przez tyle czasów się podziewał. Ale ze starym legionistą dogadać 
się było
trudno; głową trząsł, a z ust jego dobywały się pojedyncze wyrazy. Daremnie baba 
pieniła się
a gorzkimi wyrzutami zasypywała męża.
– Jasia, nie gadaj! – mruczał pokornie Żubr.
– Nie gadaj, nie gadaj! Święty Antoni, a toż mój stary zgłupiał z kretesem, co 
ja z nim poradzę?
Zawszeć miał głowę do niczego! Ale co teraz, sacrebleu, to rozstąp się, ziemio! 
Gadajże,
gdzieżeś się wtoczył?! Tak to rodzonej żony pilnujesz? Mówże nareszcie!...
– Według rozkazu!
– Będziesz ty mi powiadał?!
– Jasia... nie gadaj... potem Friedland, no a potem Waśka...
– Jakaż znów Waśka?...
– No Waśka – powtarzał Żubr – tak i Waśka, no i chodziliśmy, gdzie się zdarzyło, 
a potem...
pod Częstochowę... i... kapitan Wosiński, no i Raszyn, a za Raszynem zaraz 
Góra... i...
i... Zamość!
Żubrowa pięści zaciskała a łamała ręce, lecz nic nad to z męża wydobyć nie 
mogła. Legionista
głuchym był na przełożenia, na opisy niepokojów, które ona przeżyła, na biedę a 
nędzę
przebytą... Z osłupiałym uwielbieniem spoglądał na twarz żony, a z ust wyrywał 
mu się co
chwila szept cichy:
– Poruczniku!...
Żubrową aż ta flegma oburzyła.
– Macieju, capem byłeś i capem zostaniesz!
Żubr chciał coś odpowiedzieć, lecz baba porwała się z miejsca i zakrzyknęła z 
przestrachem:
– Macieju! A toć i dzień szczery się zrobił! A ty nic! Rozpuściłeś gębę, z 
Zamościa do
Hiszpanii, a pani kapitanowa czeka! A o przepytaniu się o moją stryjeczną nic 
nie myślisz?!
Mam pociechę!... Mam wyrękę!... Ruszajże się!... Bo jakem Muszyńska z domu.... 
na odwach
zasadzę!...
– Według rozkazu!...
Baba wybiegła żywo na ulicę, za nią sunął legionista. Przez czas jakiś szli w 
milczeniu.
Nagle spoza węgła wysunął się barczysty piechur i z oznakami ukontentowania 
dopadł starego
legionisty. Żubrowa oburknęła się:
– Macieju! Będziesz mi tu marudził! Naprzód!...
– Jasia! – odezwał się błagalnie Żubr. – To... to Waśka!...
Markietanka wykręciła się, zmierzyła żołnierza od stóp do głów i zagadnęła 
ostro:
– Coś za jeden!? Gadaj jeden z drugim!...
– Waśka! – tłumaczył się legionista nieśmiało.
– Macieju! Chybaś rozum stracił?!... Co ty mi brzęczysz!... Caramba, 
sacrebleu... bo się
nie strzymam!...
Żołnierz tymczasem mrugnął znacząco lewym okiem na Żubra i ozwał się śmiało:
– He, he! Tak pozwólcie!... Waśka Iłariewicz!... A więc od bat’ki z daleka, on 
stary dobry!...
Lada babie nie dam przystawać do niego!...
Żubrowa aż się zachwiała z irytacji.
– Co ty? Komu ty?!... Mnie, rodzonej żonie!... Lada baba!... Do stu fur beczek, 
caramba,
sacrebleu! Bierz go, stary!... Za obrazę oficera... sąd wojenny – kula!... Co 
sąd!... Ja cię tu
sama nauczę!...
– Waśka! – jęknął błagalnie Żubr.
Żołnierz stropił się, cofnął się i z uszanowaniem sięgnął ręką do kaszkietu.
– Darujcie!... Nie wiedziałem!... Wy, musi być Jasia... co bat’ko wspominali!... 
Obadwaj
wspominali dobrym słowem!...
Żubrowa natarła z kolei na męża.
– Skądżeś go wziął?... – zagadnęła surowo męża.
– Z wody!!...
– Skąd?!
– Tak pozwólcie!... Stary ot, dusza człowiek, lecz niemowny!...
– No, no!... Pewnie...
– To było tak!... Byliśmy pod Friedlandem! Sławna bitwa!... Narodu zabitego 
pokotem
wszędzie... Chrancuzy sypali ogniem, a my stali!... Co huknie, to tylko 
zmiecie!... Strach, co
mołodców padło!... My stali!... Sidor nawet nie poradził, a gefrajter, 
preobrażeniec zakamieniały!...
Mnie wuj!... Kto jego wie, jak tam było!... Śmierć jedna została... Ja dostałem 
się do
rzeki, przeprawiać się chciałem, trupy nie dały!... Morduję się, a one wloką do 
topieli... No,
wtenczas bat’ko wyciągnął a opatrzył... Dobry stary!... A potem chciał się 
prochami wysadzić,
nu, tak go żałość zdjęła!...
– Czekaj, poganinie!...
– At, nie wspominajcie!... Rozmyślił!... Zostaliśmy sieroty!... Chciałem go do 
sioła prowadzić
rodzinnego!... Gdzie! Austriacy schwycili, w białe mundury wystroili i chodzić 
kazali.
Pluł bat’ko, ja plułem. Poprowadzili w pole i powiadają: wojna!... Komu wojna, a 
nam nie do
wojny. Austriak nie kum!... Starego dręczyło i mnie także... My w nogi pod 
Częstochowę!...
Kapitan Wosiński dobry pan!... To i wszystko szczera prawda!... Złe słowo 
darujcie!...
– Hm! – mruknęła baba po namyśle. – Zobaczymy, może... cię wezmę do mojej 
komendy!...
Waśka spojrzał z zakłopotaniem na Żubrową i rzekł nieśmiało:
– Gdzie mnie!... Kiedyś człowiek około ojcowej chałupy umiał chodzić, a co wodę 
nosić
potrafił i drwa rąbać, a choć i kartofle skrobać... ale dziś?...
– Dosyć!... Słuchać!... U mnie będziesz nosił karabin, rąbał pałaszem a skrobał 
lederwerki,
bo inaczej , sacrebleu, caramba, nie ma żartów!...
– Nie ma żartów... według rozkazu!... – przytwierdził basem Żubr, spoglądając z 
tryumfem
na osłupiałego Waśkę.
Żubrowa zawróciła z powagą ku chacie, w której była zostawiła Zośkę, mając za 
sobą męża
z żołnierzem.
Zośka szczerze ucieszyła się z ostatnich wypadków – nie tyle może przypisując 
wagi do
wysokiego odznaczenia markietanki, ile radując się odnalezieniu Żubra.
Po krótkiej gawędzie o wydarzeniach nocnych udano się natychmiast na 
poszukiwania
owych stryjecznych, a odnalazłszy ich, rozlokowano się w schludnych izdebkach 
pod pałacem.
Imć pan Chryzostom Dobrzański, kancelista ordynacki, przyjął Żubrów całym 
sercem, a co
żona jego, pani Marcjanna, ledwie na miejscu usiedzieć mogła z nieustannej 
troski, aby go-
ściom na niczym nie zbywało. Cichej kanceliścinie nieco dziwaczną się wydawała 
postać i
zachowanie się krewnej, ale co pan Chryzostom – jeno palcami trzaskał z 
ukontentowania,
słuchając wynurzeń markietanki. A były one tyle obfite, ile że nowy frasunek 
znów dokuczać
zaczął Żubrowej.
Znalazła męża, w Zamościu spocząć może, a potem?!... Co pocznie sama, 
ważniejsze,
gdzie podzieje Zośkę? Prosta natura markietanki rozumiała, że ani dom 
kanceliściny, ani sadyba
jaka w zaścianku drążkowo-szlacheckim to nie dla pułkownikówny... Z drugiej 
strony,
wspomnienie o Florianie spokoju jej nie dawało!... Myśl, że musiałaby stracić 
ukochanego
porucznika, spokój jej burzyła. Teraz zaś z podwójną siłą gnębić ją jęła.
Po południu, gdy pierwsze rozmowy a poczęstunki minęły, Żubrowa wykiwała 
nieznacznie
imć pana Chryzostoma do ustronnej izdebki i dalej żale swoje rozwodzić a o radę 
prosić.
Pan Chryzostom trząsł głową, trzaskał tabakierką, chrząkał znacząco – to i owo 
już wykoncypował,
lecz do gustu markietance trafić nie mógł.
Kiedy tak rozprawiali – z oddali iść zaczął cichy, miarowy, niewyraźny, 
zagłuszony gwarem
ulicznym odgłos wojskowej kapeli. Z początku ledwie uchwytny, aż stopniowo coraz
dźwięczniejszy, pełniejszy. Za odgłosem tym zerwała się nagle burza okrzyków i 
zatrzęsła
uliczkami Zamościa.
Żubrowa, a za nią pan Chryzostom rzucili się do okien. Markietanka spojrzała i 
aż w ręce
klasnęła z ukontentowaniem.
Był to korpus księcia Józefa, nadciągający z Janowa. Lecz to nie taką uciechą 
napełniło
Żubrową, jak widok jeźdźca zamaszystego w czerwonym kontuszu, który na czele 
dwóch
szwadronów jechał na szpicy pochodowej kolumny. Jeźdźcom tym być imć pan Józef 
Podhorodeński
z Pliszczyna, dawny mecenas trybunału lubelskiego.
Markietanka zeszła na dół, a stąd pobiegła naprzód dowiadywać się, kędy pan 
Podhorodeński
kwateruje. Lecz nie łatwo było doń dotrzeć – ile że nadciągające wojska 
zatarasowały
ulicę, a nadto na rynku deputacje obywatelskie witały wodzów a podejmowały.
Żubrowa nie dała się atoli zbić z tropu. I tak zachodziła a kluczyła, że między 
sztab się
wcisnąwszy, imć pana Józefa dopadła i pokłoniła mu się.
Pan Podhorodeński zajął się szczerze Żubrową, wysłuchał cierpliwie opowiadania i 
rzekł
po namyśle:
– Ot, masz waćpani!... Statku było mało!... Wiem, wiem, jak to, niby 
hajdamaczki, uciekłyście
z domu pana Bonawentury!... Cenię waćpani intencję, ale samaś przyczyniła się do
biedy powiększenia!... Pannę Dziewanowską najlepiej by... do pani 
Gotartowskiej... krewną
jej wypada! Chociaż, kto wie... Trzeba by... się jej samej zapytać, co myśli, bo 
to, widzę, nie
taka znów panna, co by się wodzić dała... Ba – tylko w tym sęk – kiedy?!... 
Jutro rano parada
ma być, a potem ruszymy dalej, kto wie, co wypaść może!... Czekajcie – to ja 
chyba do was
wieczorem wpadnę. Pannę uprzedźcie!... Chwili nie ma czasu!... Jutro, kto wie, 
gdzie wyciągnąć
przyjdzie!...
Żubrowa powróciła uspokojona nieco do izdebek. Późnym wieczorem nadszedł pan 
Podhorodeński
i, rzecz krótko zagaiwszy, natarł żywo na Zośkę. Dziewanowska zbywała go 
odpowiedziami,
dopiero gdy pan Józef, sam na sam z nią zostawszy, silniej nalegać zaczął, a
całą grozę położenia przedstawiać – zmiękła nagle.
Rozmowa przeciągnęła się do późnej nocy. Żubrowa w przedsionku już drzemać 
zaczęła,
kiedy nareszcie pan Podhorodeński wyszedł. Baba pobiegła za nim pytać. Mecenas 
był zasępiony.
– Cóż wam powiem?!... Złe jest, i koniec.
– Wielmożny panie, aby nie opuszczaj!...
– Nie ma czego pod koszem chować – do klasztoru chce...
– Święty Antoni... do klasztoru?!
– Nie krzyczże asińdźka a słuchaj!... Tłumaczyłem, wystawiałem... Zaparła 
się!... Sierotą
jest – nikt jej tu zabraniać ani zezwalać nie może!...
– Paniusia moja, kapitanowa... mniszka ... sacrebleu!... – Cicho!... Takie ma 
postanowienie!...
Lepiej pod wodę nie iść, może ją samą odejdzie... Dostaniecie ode mnie pisanie 
do
Warszawy... do siostry Agnieszki... u panien wizytek...
– Jezu!...
– Odwieźcie ją tam!... W liście rzecz całą wyłożę!... Mam nadzieję, że tam 
wpłynąć potrafią...
a jeżeli nie – ha – widocznie przeznaczenie!... Tymczasem dla panny to bodaj 
najprzystojniejsze
schronisko!... Czasy ciężkie! Wam, starym, łacno – lecz co na nią, to złe czyha
wszędzie! Wojna! Dziś nasze górą w Zamościu, a za dni parę może znów Austriaki 
tu będą...
– Warszawa także przecież Austriakiem obsadzona!...
– Prawda! Lecz was puszczą – a jak raz dostaniecie się do klasztoru, to i 
siedzieć możecie.
– Dlaboga! Zmiłowania nade mną nie było!!
– Bywajcie mi teraz! Na jutro rano rzecz całą wygotuję!... Może i do księcia 
trafię po sukurs!...
Zobaczymy!...
Żubrowa wracała do izdebek zalterowana, przygnębiona, złamana. Odbiegła ją i 
fantazja, i
żywość zwykła, i przytomność. Wszystkie myśli a projekty, jakie była sobie w 
głowie ułożyła,
prysnęły nagle, rozwiały się...
Dnia następnego Zamość zbudziły raźne pobudki wojskowe. Na rynku ustawiać się 
zaczęły
oddziały, tworząc zwarte wstęgi około placyku przed kościołem, który przeciągłym
biciem we dzwony wzywał zamościan na niezwykłą uroczystość.
Za wojskiem nadciągali powoli co przedniejsi obywatele, sztabowcy, karmazynowi 
adiutanci
księcia, generałowie. Dopiero gdy na placu stanął Poniatowski, błysnęły w słońcu 
stalowe
ostrza bagnetów i pałaszy, a cisza uroczysta zaległa szeregi. Tylko kościół 
gorzał światłem,
szmerem modlitwy drżał a rozbrzmiewał pieśnią... aż naraz, gdy Te Deum148 
uderzyło o
jego sklepienie, zatrząsł się w posadach. Salwy armatnie wtórzyły hymnom.
Książę Józef, mając przy swoim boku Pelletiera, generałów Sokolnickiego, 
Rożnieckiego i
Kamińskiego, zwrócił się do ustawionych na prawo żołnierzy i oficerów, nad 
głowami których
łopotały fałdy barwnych sztandarów.
Tu stali wszyscy ci, których męstwo rozstrzygnęło o zwycięstwie, a na froncie 
ich – Żubrowa...
Adiutanci czytali listę walecznych.
Książę rozdawał awanse, szlify oficerskie, szewrony.
Gdy w ostatku wywołano Żubrową – baba zbladła.
Poniatowski zbliżył się do niej łaskawie.
– Mości poruczniku! – rzekł. – Godność, nadaną waćpani przez generała Peiletier, 
zatwierdzam!
Drugi pułk piechoty jest dumny, że miał ją w swoich szeregach!... Da Bóg, czas
wojny przeminie, a wówczas weźmiesz nagrodę należną twej zasłudze!... Teraz 
podaj mi rękę
i przyjmij ode mnie pamiątkę dzisiejszego dnia.
Poniatowski ujął łagodnie twardą dłoń markietanki, uścisnął i podał jej 
kosztowny sygnet.
Żubrowa chciała dziękować, lecz cały rezon ją odbiegł.
Tego samego jeszcze wieczora, sprzed domu, w którym zamieszkiwał imć pan 
Chryzostom
Dobrzański, ruszył wózek chłopski, uwożąc ze sobą Żubrów i Zośkę.
Stary legionista, znów w kubraku chłopskim, zajął miejsce woźnicy. Markietanka z 
pułkownikówną
usadowiły się na sianie.
Wózek potoczył się w głuchym milczeniu. Ani Zośka, ani Żubrowa nie miały ochoty 
do
gawędy.
148 T e D e u m (łac.) – Ciebie, Boże; pierwsze słowa dziękczynnej pieśni 
kościelnej Te
Deum laudamus (Ciebie, Boże, chwalimy).
Minęli mury a fosy zamojskie, przesunęli się przez łańcuch rozstawionych straży, 
opowiedzieli
się podjazdom i sunąć zaczęli falistym gościńcem lubelskim.
Noc rozścielała swój płaszcz ciemnogranatowy. Ostatnie błyski słoneczne 
rumieniły tylko
rąbki obłoków na dalekim widnokręgu. Pustka z wyludnionych wiosek a opuszczonych 
pól
wiać zaczęła.
O kilkanaście staj za Zamościem, w miejscu gdzie szosa przepasywała swą 
białożółtą
wstęgą olszowy zagajnik, ku toczącemu się wózkowi wyskoczył spoza drzew jakiś 
cień wysmukły.
Wpółdrzemiąca Żubrowa zatrzęsła się, legionista szarpnął mimowolnie końmi.
– Wszelki duch Pana Boga chwali! Skaranie Boskie! Już się zaczyna! Kto idzie, do 
stu piorunów?
– Nic! Nie gniewajcie się, to ja, Waśka.
– Święty Antoni! Waśka, nicponiu jeden! A jakie licho aż tu ciebie przyniosło?
– Darujcie! Wy mieli jechać, mnie nie pozwolili z wami. Powiadali – służba! Jaka 
tam
służba bez was! Tak i poszedłem, i czekam.
– Wracaj mi zaraz! Bo cię na pierwszym posterunku za dezertera wydam!
– Wola wasza, jeżeli trzeba, wydajcie! A ja taki z wami pójdę.
– Jego właśnie brakowało!
– Żubrowa! – ujęła się Zośka. – Niech jedzie!
– Dla mnie wszystko jedno – oburknęła się markietanka. – A wieszże, ty 
zatraceńcze, że
my do klasztoru jedziemy?! Uciekaj, bo i ciebie za łeb chwycą i do kapucynów 
wezmą.
Waśka wzruszył flegmatycznie ramionami.
– Wola wasza; był ja w grenadierskim, był w austriackim, był w woltyżerskim, tak 
można i
w kapucyńskim.
XVII
Piękna była jesień roku 1809 – piękniejsza nad brzegami Wisły i Sanu niż nad 
Innem i
Dunajem. Maleńkie księstewko, wyposażone w połać swej własności, spoczywało, 
garnąc się
do nowej zapowiedzi pokoju i przemyśliwając o cichej pracy na zagrodzie.
Z tą wagramską jesienią szła zima mocna, dla pustych spichlerzy groźna, dla 
zniszczonych
wsi i miast surowa, zwiastująca niedostatek, nędzę, głód – lecz nie kłopotała 
się o te widma
Warszawa.
Jesień brała za wiosnę i żyła odgłosami, obficie płynącymi stamtąd, kędy wówczas 
losy
narodów się ważyły. Wśród obchodów napoleońskich tryumfów a zwycięskich rozpraw 
z
Austriakami – ginęły słowa, które dotąd, mimo widome znaki bonapartowej łaski, 
nie zaprzestały
swego memento149. Jesień była tak piękna! Słońce tyle ciepła niosło, jak gdyby 
krzepnące
w mogiłach zwłoki zapamiętałych bojowników Napoleona do życia powołać chciało.
Białe ściany maleńkiego dworku pod Ujazdowem lśniły śród pożółkłych lip 
odświętnie,
uroczyście. Dziwne ściany, dziwny dworek! Od czasu, jak go imć pan Chryzostom 
Jemiołkowski,
dziad żyjącego pana Andrzeja, pobudował a sam pan Andrzej na przenosiny z żoną
swoją, panią Barbarą, wybielił, nikt go ani ręką nie tknął.
Na ganku przed dworkiem siedziała pani Andrzejowa zasłuchana w opowiadanie 
krępej,
przysadzistej baby.
Opowiadanie snadź ciekawym być musiało, bo pani Andrzejowa chwiała z przejęciem
głową, ręce rozkładała i szeptała, poprawiając osuwający się z głowy czepiec:
– Ależ bo, mościa Żubrowo! Kiedy mi powiadasz o imć panach Gotartowskich, 
Kniaziewiczu,
Dziewanowskim, Wosińskim, to wierzę, bo co naszej szlachcie na rycerskości nie
zbywało; ale gdy mówisz, że jakiś po prostu Kubik spod tej Saragossy, to... tego 
już sobie nie
imaginuję!... Asińdźka sama jesteś szlachcianką...
– Więc cóż z tego! Mam może, caramba, czarne podniebienie?
– Ach! Mościa Żubrowo! Urodzenie znaczy! Moja, świętej pamięci, matka, będąc 
panną
respektową...
– Wiem, co powiedziała, bo waćpani już to z kopę razy wyprowadziła! A ja, do 
caramby,
jakem Muszyńska z domu...
– Asińdźka za nic sobie masz indygenat150?!
– Cóż to, bezdomna jaka jestem? Może jejmość przymawia co Muszyńskim, a może 
Żubrom?
Hę? Zła szlachta?
– Bez wątpienia, jeno na moje wychodzi! Zawsze asińdźka musisz szlachcie 
przyznać...
– Co przyznać? Ee! Do stu ... sacrebleu... caramba! Z asińdźką do ładu dojść, to 
by prędzej
na czworakach do Rzymu doszedł! Szlachta, nie szlachta! Bierz licho, co swoje! 
O, tego jesz-
149 M e m e n t o (łac.) – pamiętaj.
150 I n d y g e n a t – herb szlachecki.
cze tu było potrzeba! – zakończyła energicznie Żubrowa, spostrzegłszy wysoką, 
pochyloną ku
przodowi postać męża, wysuwającą się z dworka na ganek.
Żubr zmieszał się.
– Jasia, bo...
– Do raportu stawaj...
Podoficer wyprostował się jak struna.
– Melduję pokornie... tego... Jasia... Do pani kapitanowej!
Markietanka westchnęła głęboko. Pani Andrzejowa, chcąc zatrzeć wrażenie 
stoczonej walki,
ozwała się pojednawczo:
– Smutne odwiedziny.
– Oj, smutne, moja jejmość! Zmiłowania Bożego nie ma nad nami! Gdzie...
– Może by jeszcze przedłożyć?...
– Hę, hę! Niby mało się mówiło! Sacrebleu, już to z przestawania z moim starym 
małomówność
wzięłam, ale co przecież z panią kapitanową... Siostra Agnieszka sama przekłada;
ksieni nawet nie ochotna, bo... to dość spojrzeć... temperamentu na dowódcę 
szwadronu, w
oczach ognia, że jak czasem spojrzy, to aż parzy ślepkami i... i zakonnej sukni 
zachciała...
Pani Jemiołkowska miała coś odpowiedzieć, lecz Żubrowa szarpnęła przewieszoną 
przez
plecy chustką, dygnęła z rozmachem pani Andrzejowej i zawróciła wielkimi krokami 
na drogę
ku Warszawie.
Ulice Warszawy roiły się od tłumu ludu przybranego odświętnie. Gdzieniegdzie 
wyglądały
czarne szale i żałobne chusty, gdzieniegdzie starzec o twarzy zoranej bruzdami 
sunął na kulach,
gdzieniegdzie kadłub ludzki z krzyżem błyszczącym na piersiach czołgał się pod 
murem.
W tłumie przeważały kobiety.
Czasem ledwie dostrzec można było raźno sunącego gwardzistę, czasem błysnął z 
daleka
bogatymi szlifami mundur oficerski.
Nigdy może takiego braku młodzieży nie było, jak wówczas.
I nie młodzieży tylko: komu sił stało a woli dobrej – ten wyciągnął był bądź za 
Napoleonem,
bądź z korpusami, ustawionymi jeszcze na granicy austriackiej.
Prawda, pokój zawarty rokował rychły powrót wojska – ale ile to razy już o tym 
powrocie
głoszono, ile razy powrót ten był zapowiedzią nowych wojen! Wyludnienie było 
trudne do
wiary.
Najświetniejsze zebrania świeciły pustkami. Nie bywali na nich i ci, którzy w 
zakamarkach
Warszawy kryli się, aby potem udawać bohaterów i imiona swoje łączyć z tym, na 
co zajęcze
serca ważyć im się nie zezwoliły.
Żubr z Żubrową szybko szli do zamierzonego celu, nie zwracając uwagi na mijające 
ich
tłumy.
Co im było do nich! Inne ich smutki dręczyły, inne niepokoje, a co nadzieja – 
krzepić tych
dwojga rozbitków nie mogła. Za wiele od losu wymagali – za wielkie do życia 
rościli pretensje,
za wiele chcieli.
Około Kazimierzowskiego pałacu tłum ludzi był większy jeszcze – miejscami tak 
zbity, że
z trudem wielkim Żubrowie przezeń przecisnąć się mogli.
Pod klasztorem wizytek ciżba tak zgęstniała, że, pomimo rozdawanych przez 
markietankę
na prawo i lewo szturchańców, Żubrowie przedostać się nie mogli.
– Ludzie, a ustąpcież z drogi! – huknęła podirytowana baba.
– Ustępujcież sami, kiedy wola! – odcięła się chuda mieszczka.
– Do klasztoru nam potrzeba!
– Któż aspani broni?!...
– Mądrala się znalazła! Po głowach wasaństwa pójdę? Sacrebleu!
– O! Jak to jej pilno! Państwo! Nie puszczać jej – rozległy się głosy z tłumu.
– Do milion diabłów... caramba!
– Widzisz ją, diabłami straszyć to potrafi – pisnął chrapliwy głosik.
Baba zmiarkowała, że złością nic nie wygra, i ozwała się spokojniej:
– Ludzie! Przecież to nie procesja! Ustąpcie! Co wam z tego stania?
– Hm! A może i co przyjdzie?...
– Bodaj was... sacrebleu!
– Cicho byś jejmość była! – upominał pękaty szlachciura w bekieszy. – Nikt ci 
się tu nie
usunie, bo każdy ciekaw!...
– Święty Antoni! Czego?
– Jejmość nie wiesz? Więc bacz – do tamtej oto kamieniczki, za klasztorem, co to 
jej dach
aby widać... zajechało – będzie może z godzina, trzech oficerów z gwardii 
cesarskiej!
– Z gwardii? Cie! Wielka obrada!...
– Dla waćpani może niewielka – a co z nas, to każdy rad by się ich widokiem 
ucieszyć!...
– No, to się cieszcie, bo to taka gwardia jak jegomość senator! Szlachcic chciał 
się oburknąć,
lecz naraz wśród tłumu rozległy się głosy gorączkowe:
– Idą, idą!
Ludzie jęli się wspinać jeden przez drugiego, tłoczyć a ciżba cała falować, a 
łamać się. Żubrów
przy tym tak ściśnięto, że ani naprzód pójść, ani w tył cofnąć się nie mogli. 
Markietanka
nie posiadała się z gniewu.
– Macieju! Nadstawiajże łokcie! A to zatracone mieszczuchy! Sacrebleu!... Gdzie 
leziesz!...
Gadaj im!... Tfy!...
– Idą, idą! – huczały tłumy.
– Wiwat! Wiwat gwardia! – zrywały się już głosy.
– Znaleźli sobie gwardię i co im! Macieju, a obaczże dobrze, jaki mundur!
Żubr wyciągnął szyję. W dali ukazały mu się trzy białe kity wystrzeliste, trzy 
czapy karmazynowe
srebrem bramowane, ze złotymi blachami.
– Co widzisz? Mówże! – nalegała markietanka.
– Nie gadaj, Jasia...
– Jaki mundur?
– Nic nie wiem! – mruknął Żubr. – Musi ułany!... Nie, nie ułany!
– Mów, bo się skręcę, sacrebleu!
– Nie widziałem takich!
– Więc mnie podnieś! Dalej! Żywo!
Żubr z wysiłkiem ujął zamaszystą swą małżonkę i uniósł w górę, lecz mało że nie 
zwalił
się pod jej ciężarem, gdyż ta, ledwie głowę wychyliwszy, zatrzęsła się całym 
ciałem i krzyknęła:
– Rany Boskie, szwoleżerzy! Jezu! Porucznik Stadnicki! Baba wyciągnęła ręce, 
jakby
chcąc jednym susem przebyć dzielącą ją przestrzeń od porucznika, lecz tłum 
zakołysał się,
baba osunęła się na ziemię.
Lecz tu cały temperament wrócił nagle markietance. Zacisnęła pięści i rzuciła 
ostro mężowi:
– Musimy dotrzeć!
– Musimy! – powtórzył groźnie Żubr.
– Następuj!...
Stary legionista plunął w garście i wpadł na najbliżej stojącego.
– Na bok! Puszczaj! – dowodziła z tyłu Żubrowa.
– Co to za śmiałość?! Jak się ważysz asan! – zagrzmiały głosy oburzenia na 
Żubra.
– Pluj w garście i wal! – ryczała baba.
Żubrowi nie trzeba było dwa razy jednego powtarzać. Zakasał rękawy i jął 
grzmocić po
karkach zagradzających mu drogę.
Gwałt i zamieszanie powstało nie do opisania.
– Na ratusz z nim! Na ratusz! Wołać pachołków! – odgrażano się zajadle, a mimo 
to ustępowano,
byle uniknąć spotkania z potężnymi pięściami, wzniesionymi do góry, a niekiedy
spadającymi na ramiona opornych.
Żubrowie parli zawzięcie naprzód, kierując się ku chwiejącym się ponad tłumem 
kitom u
czap szwoleżerskich.
Już raz i drugi oczom ich ukazały się srebrzyste kołnierze, gdy nagle z tyłu 
poturbowani
mieszczanie jęli się burzyć, atakować, co gorsze, ustępować miejsca dwom 
halabardnikom.
Jeszcze chwila, a śmiałkom groziła rozprawa ze sługami porządku. Markietanka 
dostrzegła
niebezpieczeństwo.
– Macieju, do ariergardy!
Żubr cofnął się gwałtownie za żonę, a spostrzegłszy wyciągniętą ku sobie 
halabardę,
pchnął jakiegoś mieszczucha w objęcia pachołka tak gwałtownie, że skotłował cały 
pościg.
Markietanka tymczasem jak kula wpadła między oficerów.
– Tfy! Od morza do morza! – oburzył się pierwszy i zmierzył babę piorunującym 
wzrokiem.
– Nie lubię, psia!... – huknął drugi oficer, lecz spojrzawszy na zaczerwienioną 
a dyszącą
ciężko Żubrową, zawołał raźno:
– Wszelki duch Pana Boga chwali! A wy co tu robicie?
– Jesteśmy! Bieda okrutna! Panna w zakonie! Ratuj, poruczniku, bo nas te 
zatraceńce usieką!
Stary, do mnie!
– Na ratusz napastników! Na ratusz! – wołał tłum.
– Co się stało? – rzucił pan Józef.
– Przepychali się! Ludzi nasiniaczyli!
– Pachołkowie, brać ich! – zakonkludował znowu Stadnicki. – Prowadzić ich za 
nami!
Halabardnicy wzięli pomiędzy siebie Żubrów.
– Poruczniku, panie poruczniku!
– Milczeć! Nie lubię, psia!... Słuchać!...
– Caramba!
– Jasia, caramba, i już! – potwierdził Żubr, zgorszony takim zakończeniem.
Stadnicki tymczasem skinął na towarzyszów i ruszył naprzód szybkim krokiem. Tłum 
rzucił
się w ślady odchodzących, lecz zanim zdołał z samym sobą się uporać, ci już 
wydobyli się
na wolny przestwór.
– Za mną! Prędzej! – komenderował Stadnicki i, dorwawszy się miejsca pod 
Karmelitami,
gdzie Krakowskie Przedmieście zwężało się, skręcił raptownie w Bednarską i 
wszedł do
pierwszej z brzegu winiarni.
Halabardnicy spojrzeli po sobie zdumieni. Stadnicki nie dał im się opamiętać.
– Macie tu na wypitkę!... No i umykajcie.
– Wielmożny poruczniku! Kiedy...
– Marsz! Nie lubię! Żubrowie za mną!
Stadnicki wpadł do winiarni jak wicher i, spostrzegłszy ustronny alkierz, tam 
kompanię
usadowił zalecając gospodarzowi, aby maślacza dał i do alkierza natrętów nie 
puszczał.
Towarzysze Stadnickiego spoglądali nań zdziwieni, nie rozumiejąc zgoła całego 
tego spotkania.
Pan Józef nie dał im przyjść do słowa.
– Żubrowa! Do raportu, żywo! Najpierw, co to za drab?
– Mój stary!...
– Grzeczny kawaler!...
– Według rozkazu!
– Macieju, już gębę rozpuszczasz? Panie poruczniku!...
– Cicho być! Odpowiadaj! Co pułkownikówna?
– U wizytek!
– Gdzie, mówicie?
– U panien wizytek, w klasztorze, panie poruczniku. Co ja się nie natłumaczyłam, 
napłakałam,
naprosiłam! Ale nic! Do zakonu! „Mniszką – powiada – zostanę. Mnie jednej tułać 
się,
sierocie?... Lepiej – mówi – skryć się przed ludźmi” – i mówi... sacrebleu, 
caramba... tak mówi,
że jakby ci rękę w trzewia włożył i darł je a miętosił... A... a już, aby 
imienia porucznikowego
przy niej nie wymów, bo ci się zatnie, odwróci i umknie na swoje pacierze a 
modlitwę!
Stadnicki wsparł się na ręku i głowę zwiesił ponuro.
– Więc skończone? – zagadnął.
– Za tydzień czy za dwa obłóczyny!...
Pan Józef uderzył pięścią w stół i zawołał basem:
– Tak mi mówcie, do licha! Nie lubię, do pioruna! A wy mi takie desperacje 
wałkujecie,
jakby było po wszystkim!... Jest panna, i basta.
– Florkowa? – wtrącił starszy z oficerów.
– Otóż właśnie!
– Górą nasza, od morza do morza! To mi na sercu leżało!
– Pozwólcie, chłopcy! – przerwał Stadnicki i zwrócił się do Żubrów:
– A wy czego!... Miny rzadkie, nie lubię!
– Jakże bo, panie poruczniku, będzie?
– Skończone, i nie ma o czym mówić!
– Jezu! – jęknęła baba. – Skon... czo... ne!... Macieju...
– We... e... e... edle! – sapał podoficer.
– Czego stękacie? Co wam!
– Porucznik!
– Siedzi w Gotartowicach i tak samo wzdycha, jak wy! Nie lubię, psia... 
rozmazanie, babstwo,
piecuchostwo, mazgajstwo!... Pamiętacie pod Saragossą?
– Majora Michałowskiego? – zakrzyknęła ochoczo Żubrowa. – Bogać nie! Rzetelny 
żołnierz!
„Piechota, kochanku, grunt... podstawa... moc... choroba!...” Gdyby mógł, to by 
pewno
kawalerii na piechotę szarżować kazał!... Ale serce!... Sacrebleu!... Więc nasz 
porucznik w
Gotartowicach?... No, no! Dziw, dziw! A za pozwoleniem pana porucznika...
– Dosyć! Imć pani Jadwiga Gotartowska pół wsi na szukanie was rozesłała! Dziś 
jedziemy
do Gotartowic! Skończone!
– Macieju, a słyszyszże ty? Święty Antoni, toć w dyrdy lecieć trzeba! Oj, 
biedactwo moje,
jak się ona ucieszy, jak się ucieszy! Nasz porucznik! Ho, ho, mości panowie, 
mówiłam!...
Gdyby taki zawiódł, to!...
– Za pomyślność! Do licha z sentymentami! – przerwał rubasznie Stadnicki. – Co 
było, to
było – dobrze jest, psia! Florek się w czepku rodził!
– Ja... Jaś... – bełkotał z przejęciem Żubr.
– Co? Ty?... Macieju!
– No! Dajcie pokój, od morza do morza!... Jakże wam tam?
– Żubrowa!
– Bierzcie za kubki! Zdrowie Florka i tej jego, jego...
– Pułkownikówny!
– Niech żyją! Wiwat! – huknęła markietanka podnosząc kubek do góry.
Lecz w tej chwili wzrok jej padł na męża i struchlała z oburzenia. Żubr bowiem, 
nie czekając,
aż wiwaty przebrzmią, przechylił kubek i sączył zeń zapamiętale.
– Macieju! Opoju jeden!... Taki respekt? Takie zachowanie?!
Ale Żubr zhardział nagle. Wywinął kubkiem i wyrzucił gwałtownie:
– Jasia... nic...
– Tfy! Masz ci utrapienie! Oj, żeby nie kompania!... I on tu jeszcze nadstawia 
kopyta! Kary
nie ma na takiego! Caramba! Łyp ślepiami! Poczekaj, ja ci pomrugam!
Porucznicy aż za boki się brali, słuchając owych strofowań a nauk.
– Mościa Żubrowo! Nie chciałbym ja pod waszą komendę się dostać, od morza do 
morza.
– Takiego starego pelikana ujarzmić!... Urszula mi mówiła! Teraz was poznaję.
– Panna Urszula! Pelikan! Juści, że pelikan w moim babskim ordynansie może 
chodzić, ale
co nie trznadel ani szczygieł – oburknęła się z godnością Żubrowa.
– Asani nadto śmiała! – zauważył sucho młodszy z oficerów.
– Jordan jestem! – huknął zapalczywie starszy. – Hermelaus Jordan! Respekt dla 
oficerów!
– Respekt – sacrebleu!
– Uszanowanie.
– Subordynacja! – przytwierdziła markietanka.
– Równaj się!...
– Równaj się, stary, bo ty jeden miast szlifów dziur w ciele jeno się dorobiłeś!
– Jestem porucznikiem szwoleżerów gwardii cesarza Napoleona! – pienił się 
Hermelaus
Jordan, któremu maślacz zaszumiał już w głowie.
– A ja!... Porucznikiem ordynansem sztabu Księstwa... – odpowiedziała tymże 
tonem markietanka.
Hermelaus porwał się z miejsca, lecz w tejże chwili Stadnicki ujął go za 
ramiona, uniósł i
posadził z impetem na ławie.
– Dosyć swarów! Nie lubię, psia... Nibyś Florkowi życzliw...
– Florkowi! – jęknął płaczliwie Hermelaus. – Józiu! Od morza do morza, prujcie! 
Mordujcie!...
Dla niego!... Bierz, nie pytaj! Rwij na kawały, od morza do morza! 
Przyjacielu!...
– Wicek! – zakonkludował krótko Stadnicki. – Bierz go w obroty! Żałość go 
sparła, a wino
dokuczyło!... A ja z tym pójdę! Trzeba by skończyć! Żubrowa! A wam co?
Baba chlipnęła gwałtownie.
– Nic, panie poruczniku, aby człowiekowi przyjemnie, jak o takim przyjacielstwie 
słucha!...
Stadnicki zaklął gwałtownie i, skinąwszy na Żubrową, wyszedł na ulicę.
– Prowadźcie do klasztoru – rozkazał gniewnie. – Znów będą szlochy! Z babami się 
wdawać!
Nie lubię, psia i... ten!
Żubrowej nie trzeba było dwa razy powtarzać rozkazu. Wysunęła się naprzód i 
wiodła
wprost do panien wizytek rozpromieniona, szczęśliwa. Radość teraz dopiero 
przepełnić zdołała
serce markietanki.
Szła a śmiała się po cichu do samej siebie, a przesuwała rękoma po twarzy, jakby 
chcąc się
upewnić, że nie śni, że nie marzy... W głowie jej powstał chaos wypadków, myśli 
goniły się,
wyprzedzały i znów cofały. W uszach dźwięczały jej słowa Stadnickiego.
Naraz markietance w oczach pociemniało, zdawało się jej, że idzie za legią, że 
tuż przed
nią maszeruje kompania Dziurbasa, a w oddali rozlegają się dźwięki marsza 
wojskowego, i
oto z piersi Żubrowej wyrwała się znana przyśpiewka napoleońska:
Allons, ça ira bien, camarades!
– Allons, camarades! – ryknął z zapałem Żubr. Głos męża otrzeźwił markietankę.
– Prowadzić! – huknął Stadnicki. – Popiliście się, psia i... ten!... Nie lubię! 
Gdzież ten
klasztor?
*
Było południe. Październikowe słońce ważyło się w górze, na próżno mocując się, 
na
próżno do czerwcowego chcąc sięgnąć majestatu. I biło warkoczami złotych 
promieni, i szukało
na ziemi pieśniarzy swoich niedawnych lenników niezawodnych.
Lasy milczały, sczerniałe pola wiały pustką i głuszą – tylko świeżo usypane 
kurhany a
mogiły bieliły się krzyżami a żółciły się gliną z łona ziemi dobytą. A ponad 
kurhanami szedł
wiew silny, miotając przed sobą szeleszczącymi zawałami opadłych liści. Potulna 
brzoza już
się gięła i zawodziła – tylko jodły stały dumne, tylko graby wznosiły harde 
czoła, tylko dęby
pogardliwie witały jesienne poszumy. Nie łudziły ich ani blaski spóźnione i nie 
ustraszały
groźby przedwczesne.
Dwór gotartowicki aż drżał od zgiełku i rozgwaru. Pani Jadwiga w izbie czeladnej 
doglądała
gorączkowej roboty, jaka od dwóch dni wrzała.
Wszystkie wozy a bryki były w rozgonie, służba cała na nogach od świtu do nocy, 
bo po
owej pamiętnej nocy – zasobny dwór gotartowicki zubożał, zapasy znikły, 
piwniczka opustoszała,
słynna na całą okolicę spiżarnia do dawnej zamożności dojść nie mogła. Frasowała 
się
pani Jadwiga a zabiegała... bo tu goście się zamówili i nie lada... a tu brakło 
wszystkiego!...
Nie tak bywało, gdy świętej pamięci Józef Gotartowski stawał na ślubnym kobiercu 
z imć
panną Jadwigą Mieroszewską!
Wprawdzie nie lada pociechę miała pani Jadwiga w dosadnych uwagach Żubrowej, 
która
choć do żadnej z robót niewieścich się nie brała – ale za to krok w krok za 
panią Gotartowską
chodziła, cieszyła ją, jednym słowem rozstrzygała każdą kwestię, a co 
ważniejsze, w chwilach
wolnych miała coś ciekawego do powiedzenia.
Pani Jadwiga dawała posłuch markietance, krzepiła się jej zapewnieniami, ale w 
końcu żal
taki ją chwycił, że po raz trzeci umknęła do alkierza i łzami się zalała, 
wspominając na biedę,
której ukryć nawet było niesposób. Żubrowa, spostrzegłszy tę alterację pani 
Jadwigi, za nią
się wysunęła i perswadować jęła. Pani Gotartowska uspokoić się nie mogła.
– Bóg zapłać za dobre słowo, za serce! Ale mnie się nie dziwujcie!... Nie chcę 
świetności,
niechby to było, co sama miałam!... Gości tyle... trzech generałów, imć pan 
Henryk Dąbrowski
przez ordynansa się zapowiedział, pułkownik Kozietulski, Jordanów cała rodzina, 
powiadają,
może pan wojewoda Wybicki... a tu kręć głową... nie uhonorujesz!
– Jejmościuniu! A czy to nie żołnierze! Albo im potrzeba ucztowania, frykasów, 
ananasów,
marcypanów?...
– Tak to, tak!... A nie staje! Zośka przecież biedactwo potrzebuje 
niejednego!...
– Pani kapitanowa?!...
– Jużci!... Ogarnąć się trzeba... jakoś ludziom się sprezentować!...
– A czy to imć pułkownikówna...
– Nie ma! Ha! Dziej się wola Boża!
– Jejmościuniu... sacrebleu... Racja!... Ale bo... przecież weselisko... huczne 
nie będzie!...
– O tym ani marzę! – przytwierdziła żywo pani Gotartowska. – Staszek przepada. 
Marcelek
pisał, że urlopu wziąć nie może i z pułkiem na paryskie parady rusza... a potem 
śmierć
ojca... i męża... Ważyłam się na to dla Florka!... Honory spadają i spaść mają 
na niego i na
dom cały... a ot... supła się ostatek... i rwie się, i nie starcza!... Wiem, co 
mi powiecie!... Nie o
próżność idzie – nie dziwcie się sercu matczynemu... Roiłam dla syna o 
świetności... i gorzko
patrzeć teraz!... Toć wrócił mizerakiem niepodobnym do siebie... zewsząd słychać 
pochwały...
i odznaczył się, i krzyżów nawysługiwał się, i krwi nie szczędził... i ot... 
ledwie na nim
lada jako sklecony mundurek, a pod nim blizny i szramy!...
– Żołnierski dorobek! – mruknęła Żubrowa.
– Wierzcie mi! Dla siebie niczego nie pragnę!... Słowem nie przeczyłam, gdy rwał 
się do
boju!... Jeno boleść... Wybrał sobie Dziewanowską!... Kiedym poznała ich afekta 
gorące, ani
śmiem negować... kocham ją jak rodzoną... i biedy nie wytykam, tylko się trapię, 
że jej osłonić
nie mam czym!...
Baba westchnęła ciężko. Pani Gotartowska ulękła się swej niemocy.
– Co tam! Nie ma dobytku, ale jest imię nieskalane, czyste a nowym indygenatem 
zdobne.
– Święta prawda, Jejmościuniu!
Pani Gotartowska chciała coś rzec, lecz Żubrowa zawróciła się i wybiegła w głąb 
dworu,
kędy Żubr pykał fajeczkę i tu wszczęła krótką a energiczną rozmowę.
W kilka chwil później Żubrowie stawili się przed nią Jadwigą i nieśmiało 
wysypali przed
nią tęgi mieszek napoleonów.
Pani Gotartowska ledwo oczom wierzyła.
– Jejmościuniu! To szczere... cesarskie!... Pozwólcie, nie odmawiajcie!...
– Was bym śmiała?... Nie, nie podobna!
Markietanka do nóg jej padła.
– Paniuleczko moja! Jejmościuniu! Przecież my nie obcy... z porucznikiem lata 
przeżyli,
kapitanową my hołubili... nie zbierali dla siebie!... Nie krzywdź, nie odmawiaj! 
Oni nam jak
rodzeni!...
– Dzie... dzie... – bełkotał Żubr.
Pani Jadwidze aż serce zadygotało. Podniosła markietankę i do piersi przytuliła.
– Zacne dusze! Z nami jesteście, z nami zostaniecie!...
– Dobrodziejko! Jejmościuniu! Ani roiłam! Toć radości takiej...
– Dosyć tego, psia i... ten... nie lubię! – huknął nagle w alkierzu drżący a 
znajomy bas.
– Wszelki duch!... Jezu! Imć pan Stadnicki, sacrebleu!...
– Daruj, miłościwa pani! – sumitował się porucznik przed panią Gotartowska. – 
Jadę co
koń, prosto z Warszawy! Staję przed gankiem, żywego ducha, wchodzę, no i... 
jawię się obces!
Miłościwa pani! Książę Józef zjeżdża pojutrze do imć panny Dziewanowskiej... w 
drużby
się napraszać! To... lubię, psia i... ten!!...
POSŁOWIE
Somosierra, Madryt, Saragossa, Teruel, Ebro – to nie tylko nazwy znane nam z 
lekcji geografii.
Somosierra to coś więcej niż wąwóz, przez który prowadzi jedna z dróg do 
Madrytu.
Saragossa to nie tylko miasto położone w określonej szerokości i pod określoną 
długością
geograficzną. Ebro to nie tylko rzeka przecinająca Półwysep Pirenejski.
Somosierra, Madryt, Saragossa, Teruel, Ebro – to również nie nazwy znane nam 
tylko z
lekcji historii i związane z taką czy inną datą. Znaleźć je można nie tylko w 
podręcznikach
historii i geografii. Powtarzają się one w wielu naszych książkach – 
pamiętnikach, powieściach,
poematach. Powtarzają się częściej niż nazwy miast czy rzek innych krajów. To 
nie
przypadek.
Po utracie niepodległości Polacy walczyli na wielu polach bitew Europy i nie 
tylko Europy.
Na polach Hiszpanii bili się dwukrotnie. Po raz pierwszy na początku XIX wieku, 
po raz
drugi w sto kilkadziesiąt lat później, w trzydziestych latach XX stulecia.
W ciągu tych stu kilkudziesięciu lat, które legły między pierwszymi i ostatnimi 
bojami
Polaków w Hiszpanii, dużo się na świecie zmieniło. Wieleśmy się przez ten czas 
nauczyli,
między innymi odróżniać wojny prowadzone w obronie wolności ludów od wszczętych 
przeciwko
ludom. Łatwo więc nam dzisiaj dziwić się, że Polacy mogli wziąć udział w owej
pierwszej wojnie w Hiszpanii – rozbójniczej, prowadzonej w interesie Napoleona.
Im wówczas trudniej było zorientować się, w czyim interesie walczą.
Przypomnijmy sobie, co to były za czasy.
Powieść, którą dostajecie do rąk, nazywa się „Huragan”. Huragan – czytamy w 
słowniku –
to straszna burza z wiatrem, to niszczący wicher. Takim huraganem, który 
przeszedł przez
całą niemal Europę, zabijając setki tysięcy ludzi i ścierając z powierzchni 
ziemi miasta, były
wojny napoleońskie.
Autor nie opisuje wprawdzie wszystkich kampanii napoleońskich, zajmuje się tu 
głównie
wojną w Hiszpanii, ale właśnie ta wojna stała się później na długo synonimem 
wojen niesprawiedliwych,
zbójeckich, grabieżczych.
O co szło w tej wojnie?
Napoleon postanowił podbić Hiszpanię i przyłączyć ją do Francji, a pretekst 
znalazł bardzo
łatwo. W sporze między królem hiszpańskim a jego synem stanął po stronie syna i 
w jego
rzekomo obronie wprowadził do Hiszpanii swoje wojska. A gdy już miał do swej 
dyspozycji
bagnety, zdetronizował zarówno ojca, jak syna i na opróżnionym tronie osadził 
swego brata
Józefa.
Zdawało mu się, że w ten sposób wszystko załatwi, że zakończył pomyślnie 
kampanię
hiszpańską, tymczasem okazało się, że był to dopiero początek. Początek 
długotrwałej, zażartej,
okrutnej wojny, w której, na nieszczęście, po stronie Napoleona znaleźli się 
Polacy.
Przeciw najeźdźcom francuskim podniósł się wtedy cały lud hiszpański. Potężnej 
armii
Napoleona przeciwstawiły się samorzutnie oddziały partyzanckie, źle uzbrojone, 
bez dowódców
często, ale natchnione wolą zwycięstwa, zdecydowane raczej zginąć niż nachylić 
kark
pod jarzmo. Armia hiszpańska liczyła tylu żołnierzy, ilu było Hiszpanów. Obok 
mężczyzn
walczyły kobiety i dzieci. Wojska francuskie nigdzie nie czuły się bezpiecznie. 
Każda chata
wiejska stawała się dla nich twierdzą, którą trzeba było szturmować. Zza każdego 
węgla groziła
lufa karabinowa, a gdy broni palnej nie starczyło, zastępowała ją siekiera, 
chłopskie cepy
i widły. Hasło wszystkich Hiszpanów brzmiało: „Hasta la ultima tapia” – „Aż do 
ostatniej
zagrody”.
Osiem miesięcy oblegały wojska napoleońskie Saragossę. Całe miasto było prawie 
spalone,
zdawałoby się, że nie ma już w nim schowka, gdzieby ktoś mógł się ukryć. Gdy 
jednak
oblegające wojska ruszały do szturmu, z każdej szczeliny, zza każdego kamienia 
wysuwały
się karabiny obrońców.
Jak doszło do tego, że wśród najeźdźców znaleźli się również Polacy, którzy 
przecież sami
dobrze poznali smak niewoli?
Wielu Polaków związało swe losy z cesarzem francuskim znacznie wcześniej. 
Niejednokrotnie
wprawdzie przekonywali się, że Napoleon nie myśli o dotrzymaniu obietnic, jakie
składał, wciąż jednak żywili nadzieję, że w zamian za krew polską, obficie 
przelaną we Włoszech,
na San Domingo, nad Dunajem i Renem, wcześniej czy później odbuduje Polskę.
Akcja powieści Gąsiorowskiego rozpoczyna się mniej więcej w tym samym czasie, 
gdy
Napoleon rzuca swe wojska przeciw Prusom. Kampania skończyła się błyskawicznym 
zwycięstwem
Francuzów. W dziewiętnaście dni po rozpoczęciu walk wojska francuskie weszły
do Berlina, skąd Napoleon z kolei wkroczył na ziemie polskie. Nie trudno sobie 
wyobrazić, z
jaką radością lud polski witał pogromcę znienawidzonych Prusaków. Zapomniano 
Napoleonowi
jego nie spełnione obietnice, widziano w nim teraz obrońcę, a w jego wojskach – 
dawną
armię sankiulotów, którzy źle obuci, obdarci i głodni bili stokroć silniejszego 
wroga nie
tyle siłą oręża, co wiarą w słuszność swej sprawy, bo na sztandarach nieśli 
hasła rewolucji
francuskiej: wolność, równość, braterstwo.
Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty później traktat w Tylży doprowadziły 
do
przywrócenia państwowości polskiej.
Prawda, że był to tylko mały skrawek Polski, utworzony z trzeciego, drugiego i 
części
pierwszego pruskiego zaboru. Prawda, że chyba na pośmiewisko nazwano go 
Księstwem
Warszawskim a nie polskim, bo Napoleon nie chciał drażnić Aleksandra I. Prawda, 
że na tronie
osadzono króla saskiego, wobec którego Napoleon miał jakieś zobowiązania. 
Prawda, że
Napoleonowi bardziej chodziło o teren, z którego mógł grozić Rosji czy 
ewentualnie uderzyć
na nią. Ale po raz pierwszy od kilkunastu lat Polacy mieli własny rząd i 
administrację, własne
sądownictwo i szkoły. Czy powinni byli wyrzec się Polski choćby okrojonej i 
obwarowanej
różnymi warunkami, czy też brać, co im dawano, i czekać, aż Napoleon, zrobiwszy 
pierwszy
krok, wcześniej czy później uczyni również dalsze i odbuduje całą Polskę?
Niewielu znalazło się Polaków, którzy mimo utworzenia Księstwa Warszawskiego w 
dalszym
ciągu z nieufnością odnosili się do Napoleona. Jednym z nich był Kościuszko. 
Wszyscy
inni łudzili się, że Księstwo to początek.
Niebawem jednak i łatwowierni mogli się przekonać, że Napoleon odbudowując 
miniaturowe
państwo polskie myślał nie tyle o Polakach, ile o swych własnych interesach, i 
snuł plany
dalszego podboju Europy. Cesarz francuski zmusił króla saskiego będącego 
jednocześnie
władcą Księstwa Warszawskiego do utrzymywania na ziemiach polskich załóg 
francuskich i
saskich, a jednocześnie Polacy mieli wystawić trzydziestotysięczne wojsko, 
którego Napoleon
mógł dowolnie używać do własnych celów poza granicami Księstwa. Z wojsk tych 
niektóre
jednostki, jak legię nadwiślańską i oddziały szwoleżerów, dowództwo francuskie 
odprawiło
na Półwysep Pirenejski z chwilą, gdy lud hiszpański postanowił z bronią w ręce 
przeciwstawić
się najeźdźcom.
Rozpoczyna się jedna z najbardziej tragicznych kart w naszych dziejach. 
Żołnierze narodu,
który po latach uporczywych walk odzyskał cząstkową niepodległość i spodziewał 
się pełnej,
stanęli przeciwko ludowi, który postanowił bronić swej wolności do ostatniej 
kropli krwi.
Czy Polacy zdawali sobie sprawę, że są narzędziem w haniebnej sprawie?
W każdym razie nie od razu i nie wszyscy.
Szturmowanie przez szwoleżerów polskich wąwozu Somosierry, bronionego przez 
dziesiątki
armat hiszpańskich i osaczanie Saragossy, bronionej tak zaciekle – to dwie 
bitwy, które
stały się sławne na cały świat i przeszły do historii jako świadectwo 
niesłychanego męstwa
Polaków i bezprzykładnej pogardy śmierci. Męstwa chyba niepotrzebnego, bo 
okazanego w
złej sprawie, brawury z pewnością daremnej, bo nie służącej jakiejś wielkiej 
idei, ale męstwo
Polaków było takiej miary, że chylili przed nim czoło nie tylko żądny władzy, 
bezwzględny,
zimny Napoleon i jego otoczenie, ale także Hiszpanie, którzy rozumieli, że 
Polacy walczą nie
z własnej woli.
Dopiero z czasem otworzyły się Polakom oczy. Powoli zaczęli rozumieć, jaką rolę 
spełniają
w Hiszpanii. Nie jest przypadkiem, że główny bohater powieści, Florian 
Gotartowski,
bierze udział w słynnej szarży pod Somosierrą, ale później dostaje się do 
niewoli i oblężenie
Saragossy przeżywa nie po stronie Francuzów, lecz wewnątrz twierdzy. Gdy zetknie 
się, jeszcze
przed wzięciem Saragossy, ze swym kolegą, wyrwą mu się z ust następujące słowa:
„Biedny kraj, biedny lud!... Gdy patrzę na jego bohaterskie wysiłki... to wierz 
mi, panie
Józefie, błogosławię przeznaczenie, które mi wytrąciło oręż z ręki!...”
Te same słowa: „biedny kraj, biedny lud!...” powtarzało niechybnie więcej 
Polaków. Ale
nie wszyscy. Nie wszyscy wyciągnęli z lekcji hiszpańskiej jedynie słuszną naukę, 
że lud, który
postanowił bronić swej wolności, jest niezwyciężony. Magnaci hrabiowie, jak 
Łubieński,
Krasiński, Chłapowski, niezależnie od tego, czy tylko kręcili się po 
przedpokojach Napoleona,
czy też prowadzili oddziały polskie do ataku i nawet dzielnie się bili, widzieli 
w walczącym
ludzie hiszpańskim motłoch, na który jest jedna tylko rada – kula i stryczek. 
Traktowali
zresztą lud hiszpański nie inaczej jak polski.
Gdy ci sami ludzie w dwadzieścia kilka lat później znaleźli się podczas 
powstania listopadowego
na czele wojska polskiego, zdradzili swój naród, każdy innym, ale wszyscy razem
haniebnym sposobem. Hrabia Krasiński w pierwszych dniach powstania przeszedł na 
stronę
cara, hrabia Chłapowski trochę później – na stronę króla pruskiego, a hrabia 
Łubieński
wprawdzie pozornie wytrwał na stanowisku do końca, ale jako szef sztabu głównego 
więcej
służył carowi niż Polsce. Natomiast wielu wiarusów z czasów wojny hiszpańskiej 
znalazło się
wśród setek żołnierzy, którzy po klęsce powstania woleli wybrać tułaczkę niż 
poddać się carowi.
Poszli za przykładem patriotów hiszpańskich, którzy mając do wyboru między 
śmiercią
i niewolą nigdy się nie wahali.
Pisząc na innym miejscu, że Florian Gotartowski nie przypadkowo przeżył 
oblężenie Saragossy
wewnątrz osaczonej twierdzy, wśród broniących się Hiszpanów, a nie wśród 
oblegających,
nie miałem na myśli „zrządzenia losu”. To autor „Huraganu” – Wacław Gąsiorowski 
–
zrozumiał, że chcąc, by czytelnicy darzyli sympatią szlachetnego bohatera 
powieści, nie może
go dłużej utrzymywać w szeregach najeźdźców. Chciał w ten sposób zrehabilitować 
honor
Polaków.
Czy zrehabilitował?
Wiemy skądinąd, że lud hiszpański nie utożsamiał Polaków z najeźdźcami. 
Hiszpanie rozumieli,
że oddziały polskie nie przybyły do Hiszpanii z własnej woli. Ale też wiemy, że 
gdy
nam ktoś zadaje ciosy, nie zastanawiamy się, czy czyni to z własnej woli, czy 
też z czyjegoś
nakazu. Tak samo nie mogło być dla Hiszpanów zadośćuczynieniem, że niektórzy 
Polacy
niechętnie wykonywali rozkazy Napoleona czy też w ten lub inny sposób okazywali 
im nawet
współczucie.
Pełna rehabilitacja dobrego imienia polskiego miała nastąpić znacznie później, 
po stu kilkudziesięciu
latach.
W roku 1936 rozgorzała znowu wojna na ziemi hiszpańskiej. Tym razem inna niż ta, 
która
toczyła się tu za Napoleona. Domowa. Przeciw prawowitej władzy republikańskiej 
zbuntowała
się grupa wojskowych z generałem Franco na czele, związana z hiszpańską reakcją 
i
faszystami różnych krajów. Cała Hiszpania podzieliła się na dwa obozy. W jednym 
znajdował
się rzeczywisty gospodarz ziemi hiszpańskiej – lud, ten sam, który obronił 
ojczyznę przed
najazdem Napoleona. W drugim – wyzyskiwacze i ciemięzcy ludu hiszpańskiego, 
właściciele
ziemscy, fabrykanci, kler. Po stronie wyzyskiwaczy opowiedzieli się faszyści, 
przede wszystkim
niemieccy i włoscy. Ludowi hiszpańskiemu z pomocą pospieszyli robotnicy i chłopi 
z
różnych krajów. Naprzeciw dywizji generała Franco, Mussoliniego i Hitlera 
stanęły obok
zbrojnych oddziałów ludu hiszpańskiego różne brygady międzynarodowe, a wśród 
nich polska,
nazwana imieniem Jarosława Dąbrowskiego.
I znów, jak przed stu kilkudziesięciu laty, cały świat z zapartym tchem 
przysłuchiwał się
wieściom z Hiszpanii. Depesze donosiły codziennie o bohaterskich walkach 
obrońców wolności.
Powtarzały nazwy znane z tamtej, pierwszej wojny: Madryt, Saragossa, Ebro i 
nowe:
Teruel, Guadalajara, Brunete. Z wszystkimi tymi rzekami i miejscowościami znowu 
wiązały
się nazwiska Polaków.
Dwie wojny, a jakże różne.
W jednej i drugiej Polacy bili się mężnie, roznosząc sławę oręża polskiego po 
wszystkich
krajach Europy. Ale gdy pierwszy Madryt i pierwsza Saragossa stały się dla 
potomności synonimem
desperackiej brawury, drugi Madryt i druga Saragossa przeszły do historii jako
symbol wielkiego bohaterstwa wykazanego w imię słusznej, wielkiej sprawy 
wolności.
W pierwszą rocznicę powstania polskiej Brygady imienia Jarosława Dąbrowskiego 
jej bojownicy
otrzymali list, w którym między innymi znajdowały się następujące słowa:
„...Rok temu, do ziemi hiszpańskiej, na której ongiś, przed wiekiem, 
szwoleżerowie Kozietulskiego
i ułani Dziewanowskiego torowali drogę inwazji Napoleona w wąwozie Somosierry
i na ulicach Saragossy – do tej ziemi rok temu przybyły pierwsze grupy górników, 
robotników
i chłopów polskich, by tutaj, ramię w ramię z bohaterskim ludem hiszpańskim,
podjąć walkę orężną z faszyzmem Hitlera i Mussoliniego, by życie składać 
ofiarnie za wolność,
za chleb, za przyszłość Polski pracującej...”
List nosił podpis: WALTER, generał, dowódca 35 dywizji.
Polacy z Brygady imienia Jarosława Dąbrowskiego wiedzieli, że pod tym 
niepozornym
przydomkiem kryje się były metalowiec warszawski, rewolucjonista, bojownik 
barykad Rewolucji
Październikowej, Karol Świerczewski, chwałą owiany „el general Polaco”.
Generał Karol Świerczewski zmył plamę na honorze Floriana Gotartowskiego, 
oficera polskiego,
który na rozkaz Napoleona walczył przeciw ludowi hiszpańskiemu, a wszyscy 
dąbrowszczacy
wraz z nim sprawili, że słowa Madryt i Saragossa zatraciły dawną gorycz i 
zapisały
się pięknymi, niezniszczalnymi zgłoskami w dziejach walk ludu polskiego o 
wolność i
sprawiedliwość na świecie.
LEON PRZEMSKI
Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
Wacław Gąsiorowski
HURAGAN
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
I
Wieczór zapadał. Na drodze ciągnącej się od Brzezin ku Rawie wlókł się mały, 
węgierski
wózek, zaprzężony w parę gniadych mierzynków. Droga była ciężka, miejscami 
wąska, wypukła,
zawalona kamieniami, to znów rozlewająca się w szeroki, piaszczysty gościniec. 
Wózek
co chwila to zapadał w głęboko żłobione koleje, brzuchem swym muskając ziemię, 
to
wspinał się z grudy, na grudę, z kamienia na kamień. Konie ustawały. Stary, 
skulony furman
zachęcał je głosem, szarpał z lekka lejcami lub smagał batem. Lecz i to 
przestało skutkować.
Gniadosze rozwarły szeroko chrapy, najeżyły krótko strzyżone grzywy i zatrzymały 
się nagle
dysząc ciężko.
Furman zeskoczył z wózka, a za nim siedząca obok niego baba. Z tylnego siedzenia 
zerwał
się młody człowiek, zbudzony widocznie. i chwycił machinalnie za ukrytą w 
zanadrzu krócicę.
– Maciej! – zakrzyknął. – A tam co?!
– Ustały, panie poruczniku!
– Bo tyś zdarzony akurat do powożenia! – odezwała się baba. – Gnałeś... 
gnałeś... to i
masz...
– Jasia, nie gadaj – upomniał babę furman.
– Nie gadaj i nie gadaj! – przedrzeźniała dalej baba. – A teraz konie wyłóż i 
ciągnij...
– Nie poradzi! – odparł flegmatycznie furman, rozwiązując postronki uprzęży.
– A też to skaranie boskie z tym chłopem. Młody człowiek nie zważał na 
dogadywania baby.
rękę do kaszkietu przyłożył i rozglądał się po okolicy. Wreszcie rzekł półgłosem 
jakby do
siebie:
– Nie widać! Może lepiej wózek porzucić. Na przełaj mila mniej...
Baba. rozpostarła ręce szeroko i podchwyciła żywo:
– Na przełaj? A toż byłoby dopiero! Ani myśli! Szkapiny się wydychają 
krzynkę!... O...
jak to parska! Zdrów! I dowleczem się. Gdzieżbym, ja to panicza mego puściła na 
piechtę.
Juści niejeden kraj się przemaszerowało, ale gdzie tu... samotrzeć!... Włóczy 
się różnego
zbójectwa. A nie uszliśmy to już z dziesięć razy rozmaitym?... Ja tam siadam na 
wózek i czekam!
No, stary, czegoś gębę rozdziawił, dajże obroku! Taki to, panie poruczniku, 
ciemięga, a
do strzelców konnych iść się napierał!...
Porucznik, zasypany potokiem wyrazów, uśmiechnął się smutnie.
– Dobrze mówicie, Żubrowa. Tylko czy poczciwe koniska wytrzymają, czy nie 
omdleją?
Nie jestem tu obcy, papierów nie ma co okazywać... Sześć mil jednym tchem prawie 
przebiegły,
a... ile jeszcze?
– Do Rawy, wedle rozkazu, będzie jedna, a potem, w bok, z półtorej.
– Wedle rozkazu! Wedle rozkazu! – powtórzyła z przekąsem baba. – Niby to pan 
porucznik
kazał, żeby tyla jeszcze było!
– Jasia, nie gadaj – mruknął po swojemu furman.
– I to... zrobili podoficerem jeszcze! – gderała dalej baba.
– Ano trudno – przerwał porucznik. – Wysyp im resztę obroku. Niechaj wypoczną. 
Noc
zapada. Podjedziemy do miasta. Żubrowa skoczy potem cichaczem na rogatki. A nie 
macie
tam czego w torbach?...
– Et, nie ma strachu! Markietanka głowę na karku może ma lepszą niż niejeden 
podoficer
pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej kompanii!...
Na potwierdzenie tych słów baba skoczyła do wózka i jęła wydobywać zeń prowianty 
i gąsiorek
z wódką. Porucznik przysiadł nad rowem i zabrał się ochoczo do jadła, 
przepijając ze
smakiem.
– Gdańska! – zauważył z ukontentowaniem. – Pijcie i wy. Baba chwyciła za flaszkę 
i pociągnęła
mocno raz i drugi.
– Co nasze, to nasze! Aż gorącość w człeka wstępuje a żywość. Lepsze niż te 
italskie napoje,
co choć gębę ze słodyczy sklejają, a jeno ckliwość po nich ostaje i zgaga. 
Stary, masz i
ty, a folguj, bo mi się spijesz!... Już to głowę masz na nic. Widzisz, stary, 
nawet kule cię mijały,
słusznie mądrzejszych łepetyn szukając... Pod tym Holindem...
– Hohenlinden! – poprawił porucznik.
– Kto by tam spamiętał – pod Holindem już-już leciała na niego jedna, ale jak ci 
nie zobaczy
z bliska tej kapuścianej głowy, tak dalej w bok, ledwie mu pogardliwie koło ucha 
gwizdnęła
i przebiła porucznikowi Dziurbasowi kaszkiet!... Albo choćby w bitwie nad Adygą. 
Stoję
sobie przy ambulansie, a tu nieprzyjaciel plunął na przywitanie rotowym ogniem; 
patrzę, w
drugiej kompanii, na lewo, kiwnęła się czapka – myślę, nareszcie mój dryblas się 
doczekał!
„Jesteś wdową, madame1 Żubrowa”. Chwytam za manierkę, aby mu się dać napić na 
drogę
żywota wiecznego i wciskam się między szeregi... Aż tu mój stary gryzie sobie 
najspokojniej
ładunek! A kapral Michał Zadera leży jak długi i ani zipnie! Poczciwe było 
człeczysko. Nieraz,
bywało, jeść nie ma co, aż zatyka. A tu Zadera naraz się zjawia. „Pani Żubrowa – 
powiada
– bydlaka sobie zjemy! Co?!” Ja mu na to zła: „Juści bydlaka się zachciewa – a 
pomidorów
z oliwą nie łaska?” A ten aby białkami łypnie i patrzę, a już z kieszeni ciągnie 
przepiórkę,
niby psa za ogon! Dobre było chłopisko...
Baba urwała, rękawem oczy przetarła i nagle zamyśliła się. Porucznik odwrócił 
głowę i
zapatrzył się w zapadające mroki nocy. Żubr jął opatrywać konie, które ostygły i 
potrząsały
już ochoczo uzdami.
Nagle stary podoficer drgnął i zaczął nadsłuchiwać. Na drodze, od strony 
Brzezin, rozległ
się miarowy tętent. Żubr podskoczył ku porucznikowi.
– Melduję pokornie, iż ktoś za nami nadjeżdża! Porucznik zerwał się z miejsca i 
skoczył
do wózka.
– Siadać żywo i ruszajmy.
Żubrowi nie trzeba było rozkazu powtarzać. Nakarmione mierzynki pomknęły żwawo.
Podróżni jechali przez chwilę w milczeniu. Turkot wózka śród nocnej głuszy 
rozlegał się
dokoła. Aż oto czujne ucho furmana pochwyciło nowy odgłos, bo zaciął silnie 
mierzynki i
szepnął, nachylając się wpół ku porucznikowi:
– Melduję pokornie, że nas gonią!
Jakby na potwierdzenie tych słów, gdy wózek wjechał w piaszczystą kolej, a 
turkot jego
ucichł, równocześnie na drodze, w oddali, rozległ się już przyśpieszony tętent 
kopyt końskich.
– Ilu może być?
– Czterech... pięciu!
– Mądrala – mruknęła baba.
– Zwolnić – zakomenderował porucznik. – Żubrowa na moje miejsce! Nie ujdziemy! 
Broń
opatrzyć! Uważać! Jakby więcej... to pójdziemy w pole!
1 M a d a m e (franc.) – pani.
Rozkaz wykonano natychmiast. Mierzynki przeszły na spokojnego truchta. Baba 
rozsiadła
się wygodnie w tyle. Porucznik nasunął kaszkiet na oczy i zajął miejsce obok 
furmana.
Tymczasem pogoń zbliżała się coraz szybciej, wreszcie, gdy przysunęła się na 
odległość
strzału, dał się słyszeć donośny głos:
– Hej, tam! Stać w miejscu! Wózek zatrzymał się.
– Prusacy! – szepnął porucznik pochwyciwszy w lot znany mu dobrze akcent.
Baba nie straciła rezonu, wykręciła się na siedzeniu ku nadjeżdżającym i 
zakrzyknęła tonem
sprawiedliwego zniecierpliwienia:
– No więc stoję! I cóż?... Czego to waćpanom potrzeba? Jezdni otoczyli wózek. 
Jeden z
nich wysunął się naprzód i łamaną polszczyzną zaczął:
– Dokąd? I skąd?!
– A to pan nie widzi, że na drodze do Rawy! Olaboga, cóż to? Do domu wracać nie 
wolno?!...
– Ci ludzie z wami?
– Ci ludzie? Znać, że waćpan nietutejszy, adyć to ten pijak, mój furman, 
niedołęga, a ten
drugi... pociotek...
Jeździec, snadź nie mogąc rozeznać podróżnych w ciemności, zakomenderował sucho:
– Wózek w środek i marsz!
– Niby jak to? – odezwała się Żubrowa.
– Papiery macie?
– A czy to bez papierów kto jeździ?!
– Tym lepiej dla was. Zobaczy się Rawie.
– Niech będzie w Rawie! Albo to pana starosty nie znam!! Oho!
– Starosty! – zaśmiał się ironicznie jezdny. – Zobaczysz ty starostę, że aż 
landrata2 popamiętasz!
Hans, naprzód!
Wóz, otoczony jezdnymi, ruszył powoli z miejsca.
Milczenie zaległo wózek. Żołnierze konwoju przyciszoną jęli prowadzić rozmowę.
Baba nie mogła wytrzymać długo i szturchnęła w plecy furmana – szepcząc przez 
zęby:
– Słyszysz, stary, jak szwargoczą? Tyle drogi i u brzegu przyjdzie ugrząźć.
– Nie gadaj! – wycedził dobitnie Żubr.
Porucznik tymczasem rozglądał się dokoła, próżno usiłując przeniknąć ciemności. 
Żubr ze
swej strony, jakby odgadując myśli porucznika, wzrok wytężał, a wykręcał się 
nieznacznie.
W końcu nachylił się i rzekł uroczyście:
– Pokornie melduję, że sześciu.
Potężny kułak w plecy był mu odpowiedzią.
– Widzisz – ozwała się Żubrowa, korzystając z tego, że wózek wjechał na wyboisty 
kawałek
drogi i jął dzwonić łańcuchami i trzaskać – widzisz, niedołęgo, a mówiłeś, że 
czterech!
Kapuściana głowa! Skaranie z tym chłopem!...
Żubr ani drgnął, oczy wytrzeszczył i głowę ku jadącemu obok wózka nachylił. 
Badanie
było długie.
– Melduję pokornie – żółte huzary.
W tejże chwili spoza chmur wysunął się rąbek księżyca. Światło jego padło na 
twarz jadącego
tuż obok wózka. Stary Żubr zadrżał i chwycił machinalnie porucznika za ramię 
tłumiąc
dobywający się z piersi okrzyk.
– Schmidt! – rzucił przez gardło.
Huzar poruszył się na siodle i zawołał groźnie:
– Hej! Co tam za szepty! Cicho być!... Mieć ich na oku!...
2 L a n d r a t (niem. Landrat) – starosta.
Porucznika zimny dreszcz przeszedł. Tak, to był głos Schmidta! I w jednej chwili 
cała
przeszłość stanęła mu przed oczyma. Było to dwanaście lat temu, gdy służył w 
kawalerii pod
Madalińskim, brygadierem. Nakazano zmniejszyć regimenty, kasować pułki; 
Madaliński, a z
nim jemu oddana drużyna nie chciała się rozstać z mundurem. Brygadier 
poprowadził. Rozpoczęto
walkę na swoją rękę. I tu, w Rawie, napadnięto dwudziestu piechoty i piętnastu 
huzarów.
Jednemu z nich, właśnie porucznikowi Schmidtowi, on sam głowę rozpłatał 
pałaszem.
Ktoś usłużny z rawian wskazał jego nazwisko. Zrobił się gwałt za napaść. Na 
usługach pruskich
będące sądy odsądziły go od czci i wiary. Po Maciejowicach, gdy chciał wracać do
stron rodzinnych – tu, pod Rawę... nie mógł. I powlókł się oto na tułaczkę w 
świat. Dziś
mniemał, że nie poznany przez obecnych, prześliźnie się do domu i dalej, do 
Warszawy, spokojnie
dotrze... gdy oto spotyka znów tego samego Schmidta! A może go nie pozna? Ryzyko
zbyt wielkie. Boć nie o jego życie tu szło tylko, lecz o papiery; o ekspedycję 
do księcia! Dotychczas
porucznik szczęśliwie unikał bliższych indagacji; paszporty, legalizowane w 
Berlinie,
otwierały mu wszędzie szlabany od Poznania aż do Konina i Kutna, tu jednak 
sprawa
mogła być cięższa. Najmniejsze podejrzenie wtrąciłoby go do więzienia, a cóż 
dopiero oskarżenie
Schmidta!
Porucznik sięgnął w zanadrze i trącił z lekka Żubra. Stary podoficer zrozumiał 
znak, bo,
przerzuciwszy lejce do lewej ręki, prawą opatrywał pistolet.
– Żubrowa! – szepnął porucznik zwracając się ku babie. – W łeb.
– Tego z tyłu? Już go ściągnę!
Nastąpiła krótka pauza, a po niej ostry głos porucznika:
– Pal!
Trzy strzały padły równocześnie i trzech jadących najbliżej wózka huzarów 
stoczyło się z
koni na ziemię. Pozostali osłupieli na razie, lecz nie tracąc przytomności, 
podskoczyli do
wózka z podniesionymi w górę pałaszami. Baba i furman zdążyli umknąć na ziemię, 
nad
głową porucznika zawisło ostrze pałasza. Lecz szybkim ruchem zdołał uchylić się 
na bok i
uniknął cięcia. Rozwścieczony huzar zamierzył się po raz wtóry, lecz 
równocześnie znalazł
się w żelaznym uścisku starego Żubra. Drugi huzar nawrócił konia i usuwającego 
się porucznika
zawadził po ramieniu końcem szabli, lecz w tejże chwili padł mowy strzał i kula 
przeszyła
plecy huzara. Piąty chciał natrzeć z drugiej strony na porucznika, lecz widząc 
czterech
towarzyszów rozciągniętych na ziemi, spiął konia ostrogami i pomknął ku Rawie. 
Żubr tymczasem
cisnął coraz gwałtowniej swego przeciwnika. Próżno huzar wił się i starał 
chwycić
podoficera za gardło. Siły go opuszczały, mdlał prawie w stalowym uścisku, 
wypuściwszy z
rąk cugle, i słaniał się bezwładnie. Naraz Żubr jęknął przeciągle. Baba, która 
właśnie w tej
chwili położyła trupem huzara, podbiegła do walczących.
– Jeszcze się z tym robakiem mordujesz?! – zakrzyknęła.
– Gryzie! – jęknął z bólu Żubr.
– Poczekaj! Nakarmię ja go zaraz.
To mówiąc, sięgnęła do olster huzara, wyciągnęła krócicę i strzeliła huzarowi 
prosto w
usta.
Żubr odetchnął swobodniej. Otarł zimnym potem zroszone czoło, sięgnął ramienia i 
syknął
przeciągle.
– Co ci to, Macieju?! Skaleczył?... – pytał niespokojnie porucznik, gramoląc się 
z drugiej
strony wózka.
– Głupstwo! – wtrąciła Żubrowa. – Że Prusacy na świninę łasi, o tym nie 
powiadam, ale
żeby ich brała chęć takie obrzydliwe mięsisko kosztować – nadziwić się nie 
mogę!... No
chodź, stary, nie bocz się! Naści tu bandaża i szarpi. Zawiąż, a później 
zobaczymy! A pan
porucznik?
– Draśnięty! No, czasu nie tracić, bo nam tu szwadron cały tych kanarków spaść 
może na
głowę. Zabrać im pistolety i w konie!...
Porucznik podbiegł do wózka, wydobył zeń małą szkatułkę i ukrył na piersiach. 
Żubr siadł
na huzarskiego konia, który był się w opadłych cuglach spętał, i pokłusował w 
pole szukać
rozbiegłych koni. W kilka chwil wrócił z dwoma. Porucznik wskoczył na siodło, 
baba wgramoliła
się także razem z wielką, skórzaną torbą i ruszono z kopyta w bok przez pola, 
pozostawiając
na łasce losu wózek, parę mierzynków i pięciu dogorywających huzarów.
II
W obszernej jadalni gotartowickiego dworu panowała głęboka cisza. Pani Jadwiga 
Gotartowska
w milczeniu krzątała się koło zastawy do wieczerzy, wyręczając się od czasu do 
czasu
dorastającą córką, jasnowłosą panną Urszulą, i spoglądając z niepokojem w stronę 
kominka,
przy którym zgarbiony starzec gwarzył półgłosem z osiemnastoletnim wyrostkiem. 
Rozmowa
snadź zaciekawiała mocno młodzieńca, bo oczy mu się iskrzyły, żywe rumieńce 
paliły twarz
delikatną, białą. Starzec niemniej był przejęty, ręce mu drżały, głos niekiedy 
łamał się i ginął
w zapadłej piersi.
Panią Jadwigę zniecierpliwiła w końcu ta konferencja, bo ozwała się znienacka:
– Dziaduniu! Wieczerza na stole! Marcelek wie o tym, słyszał nieraz. A młodemu 
to się
tylko w głowie mroczy i Bóg wie czego się zachciewa.
– A, moja pani synowo! – odparł staruszek urażonym nieco tonem. – Chłopak 
rośnie, trzeba,
żeby o tym i o owym się dowiedział, poznał sprawy publiczne... a suponować 
śmiem, że
niejednego jeszcze od dziada nauczyć się może!
– Nie neguję – rzekła pani Jadwiga. – Jeno uważam, iż Marcelka zbyt wielka 
ochota do
wojaczki ogarnia. I na co? Gdzie znajdzie upust dla swoich zapałów? Maż jak 
Florian przepadać
po świecie i tułać się? Nie dośćże łez wylałam? Józef zmarniał na Wołoszczyźnie 
z konfederatami.
Od lat trzynastu z górą ani słychu o nim. Czterech dochowałam się synów i cóż?
Mamże pomoc z nich, wyrękę? Florek zaawanturował się z Madalińskim, Staszek aż 
drży,
aby jeno swoje amory zakończyć i przy rodzicach Marysieńki osiąść. Któż 
zostanie? Marcelkowi
do palestry3 pora, a Fabian w konwikcie4.
Staruszek obruszył się i spojrzał ostro na swego słuchacza.
– Tak! Dobrze pani matka mówi. Palestra, mości panie, i basta. Jać też nie 
powiadam, broń
Boże, aby ci jaka myśl niedorzeczna w głowie miała postać. Widzisz, to były 
czasy inne. Zakonotować5
sobie niejedno nie wadzi, ale reszta... Ponoć praca na roli, w urzędzie, dla 
publicznego
dobra owocniejszą bywa od hajdamaczyzny. I gdzie tu jeszcze z motyką na 
słońce...
Phi! Prawią tam ludziska o tym waszym Napolionie. Koszałki opałki, mości panie. 
Nie
wierzę ja w wasze Hannibale. Nie pora dziś na Cezary i Aleksandry Macedońskie.
– A książę Józef – podchwycił szybko młodzieniec, rad wielce, że rozmowa znów na 
ulubione
weszła tory.
– Hm! Jak to książę. Wychuchany, wymuskany, wypieszczony. Zabawy w głowie!... 
Żeby
to miał choć inny przykład! Ba! Właśnie podsędek Psarski, jak tu wstępował, 
wracając z
Warszawy, powiadał mi o nim. Uciechy jeno, z Prusakami co możniejszymi za pan 
brat! Mizerne
paniątko, zepsute, i tyle!
Marcelek się zamyślił. Pani Jadwiga wmieszała się znowu:
3 P a l e s t r a – tu: sądownictwo.
4 K o n w i k t – szkoła z internatem.
5 Z a k o n o t o w a ć – zapamiętać, zapisać.
– Dosyć! Dosyć. Niech dziaduś jegomość usiądzie. Urszulo, idź przywołać Staszka. 
Do
obór pewno poszedł na obchód. Może i Lewandowskiego w drodze gdzie napotkasz.
Urszula wysunęła się cicho z jadalni.
Dziaduś powoli zajął miejsce przy synowej. Nadszedł wkrótce i Staszek z Urszulą, 
a później
zjawił się niepostrzeżenie stary ekonom Lewandowski.
Wieczerza się zaczęła, lecz szła niesporo. Misy schodziły prawie nietknięte. 
Pani Jadwiga
zachęcała do jadła, lecz każdy się wymawiał. A i ją samą odeszła też ochota. 
Smutne myśli ją
napastowały. Los synów trwożył. Jeden już poszedł, drugi, Staszek, lada dzień 
wyrwie się za
narzeczoną... a i ten jeszcze!... – westchnęła głęboko a ciężko.
Stary dziaduś także się zasępił. Słowa synowej obudziły w nim przykre refleksje. 
Może i
racja? Marcelek coś nadto się dopytuje. Gorąca krew, gotów polecieć... Bóg wie 
gdzie! Chłopak
może zmarnieć jak ojciec, biedak... A i kto wówczas ucieszy starego dziada?
W tejże chwili Marcelek, widząc zamyślenie starego, ozwał się chytrze:
– Dziaduś jegomość skończyli na oblężeniu króla Leszczyńskiego w Gdańsku...
– Właśnie – zaczął żywo staruszek, lecz w tejże chwili spostrzegł się, nasunął 
siwych krzaczastych
brwi i żachnął się ostro:
– Dość, mospanie! Później się dowiesz! Alwar6 wziąć do ręki, wokabuły7 
przepowiadać,
byś wstydu pijarom nie przyniósł. Głupstwa asanowi w głowie, i tyle.
Marcelek się zasmucił i nadąsał. Staruszkowi żal się zrobiło chłopca, więc dodał 
łagodniej:
– Piękna to rzecz rycerstwo, ale przede wszystkim statek i pomiarkowanie. Z 
każdej opowieści
zdrowe trzeba wyciągnąć sensum. I nie o junakerii, awanturach a dziwacznych 
przygodach
myśleć!
Pani Jadwiga na tę naukę skinęła twierdząco głową i rzekła po chwili:
– Mości Lewandowski! Ponoć wydano znów nakazy o ściąganiu rekruta?
– Tak jest, proszę waszej miłości! Z rana zajeżdżał urzędnik z Kriegskamery8 i 
zapisywał
dymy. Jeno patrzeć, a co lepszych parobków nam wybiorą.
– Smutne czasy! – zauważyła pani Jadwiga. – W Krakowskiem, pod Austriakiem 
nielepiej.
– Czy prawda, że Marcelek do palestry ma pójść? – zapytał Staszek.
– Trzeba, żeby szedł – odpowiedziała pani Jadwiga. – Niech trochę ludzi pozna, 
zaprawi
się. Na rolę czas mu jeszcze.
—Zapewne, pani matko! Tylko gdzie on tę palestrę znajdzie? Sądy zniesione, inne 
prawa i
język obcy. Nasze Volumina legum9 zamieniono na Landrecht10, a trybunały na 
Justizkomisje11
i Kreisgerychty...12
– Szelmy, rządzą się jak u siebie – szepnął dziaduś.
– Co robić! – rzekła pani Jadwiga. – Marcelek wzrasta. W domu trzymać? Niech 
język łamie,
gdy inaczej nie można.
– Lewandowski mówił – ozwał się Staszek – że podobno przyszły słuchy o wielkich 
bitwach
z Francuzami.
6 A l w a r – używany dawniej podręcznik gramatyki łacińskiej (nazwany tak od 
nazwiska
autora).
7 W o k a b u ł y – wyrazy w języku obcym do nauczenia się na pamięć.
8 K r i e g s k a m e r a (niem. Kriegskammer) – dawna nazwa niemieckiego urzędu 
wojskowego
przeprowadzającego pobór do wojska.
9 V o l u m i n a l e g u m (łac.) – księgi praw (mowa o zbiorze praw 
obowiązujących w
Polsce przedrozbiorowej).
10 L a n d r e c h t (niem.) – prawo krajowe.
11 J u s t i z k o m i s j a (niem. Justizkommission) – komisja sprawiedliwości.
12 K r e i s g e r y c h t (niem. Kreisgericht) – sąd powiatowy.
– Ba-ba! Czego ludziska nie mówili! że Napolion wojnę Austriakowi wydał i że się 
koronować
królem naszym zamyśla... Pani synowo, my tam nic podobnego już nie doczekamy!
– Oj, pewno! – przyznała smutnie pani Jadwiga. – Niechby już raz pokój jaki 
nastał alboli
ład przynajmniej... Nie wiadomo, co począć, jak się rządzić?! W którą stronę się 
zwrócić?
– Tu źle, mospanie, i tam niedobrze. Niemców zewsząd niby mrowie naszło. 
Grunwald im
pachnie. Radź tu teraz ze smykiem takim! Ot, za mojej pamięci chłopiec szedł na 
pański
dwór... a nawet i do palestry!... Ale palestra była szkołą, mospanie, 
największych statystów13.
Tam człek młody zaprawiał się do pracy publicznej, tam poznawał prawo, tam...
Starowina uciął nagle i pogrążył się w zadumie. Szkliste jego oczy mgłą zaszły. 
Zebrani
nie śmieli przerywać milczenia. Tylko świece łojowe skwierczały hałaśliwie w 
lichtarzach.
Nagle, poza oknami, dał się słyszeć stłumiony zgiełk, a potem gwar w sieniach 
dworu. Zanim
ekonom Lewandowski zdołał wybiec, aby zapytać się o przyczynę hałasu, do jadalni
wpadł jak kula stajenny pachołek.
– Panicz przyjechali! – zakrzyknął.
Pani Jadwiga zerwała się z miejsca, za nią ruszyli od stołu wszyscy. Tymczasem w 
progu
ukazał się młody mężczyzna silnej budowy, ogorzały, w podróżnej, zniszczonej 
odzieży. Stał
tak przez chwilę w niemym wzruszeniu, wreszcie rzucił się naprzód i padł do 
kolan pani Jadwigi.
– Florek! – zawołała ta ostatnia, chyląc się do głowy syna.
– Tyżeś to, mój synu drogi!
W jednej chwili rodzeństwo otoczyło zwartym kołem powracającego brata, chwytając 
go
kolejno w ramiona. Dziaduś aż trząsł się z radości, śmiał się, dygotał jak w 
febrze, a łzy jak
groch spływały mu z oczu.
Gdy pierwsze powitania przeszły, zasadzono Floriana do posiłku i zarzucono 
pytaniami,
nie bacząc, iż we drzwiach do sieni gromadka ciekawych przypatrywała się tej 
scenie. Dziaduś
ich dostrzegł.
– Dalej! – zawołał. – Powitać, mospanie, panicza!
Czeladź rzuciła się za nogi go ściskać, a po rękach całować. W ciżbie a tłoku 
powstałym
nikt na razie nie zauważył wyprostowanego na uboczu chłopa i przysadzistej obok 
niego baby.
Dopiero gdy pani Jadwiga dała znak czeladzi, aby odeszła, dostrzegła dwie 
marsowe figury
i zapytała niespokojnie:
– A to kto taki?
– Maciej Żubr, podoficer pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej 
kompanii! – odparł
chłop wyciągając się jak struna.
– Joanna Żubrowa, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu – 
zawtórowała baba.
– Ha, ha! Zapomniałem mamie dobrodziejce sprezentować moich towarzyszów. Maciej,
dzielny chłop... przystał był jeszcze do naszego regimentu pod Madalińskim i tak 
tułaliśmy
się razem... a Madejowa przywędrowała za mężem spod Zamościa do Lombardii... 
Zabraliśmy
ją także do legionów. Teraz, gdym do kraju jechać musiał, a generał Dąbrowski 
towarzyszy
szukać mi radził, zabrałem ich. Przyjmijcie ich, pani matko, całym sercem. Warci 
tego
oboje. Et, gdyby nie Żubr... nie Żubrowa, nie raz, ale dziesięć razy już bym was 
tu nie oglądał!...
– Siadajcie z nami – zakonkludowała pani Jadwiga, choć marsowa twarz baby dziwną 
jej
się wydawała. – I do jadła! Urszulko, każ miodu utoczyć.
Podoficer z markietanką zajęli miejsca i rozmowa poszła gwarna, bezładna, 
gorączkowa. I
opowiadał Florian, jak po rozbiciu Madalińskiego i osadzeniu go w więzieniu 
berlińskim poszedł
w świat niemal o żebraczym chlebie, jak w Heidelbergu natrafił na rodaków, 
którzy go
wspomogli i do Paryża wyprawili, jak w stolicy Francji, Barssa, dawnego 
Rzeczypospolitej
13 S t a t y s t a – tu: mąż stanu, polityk.
agenta, poznał i przez niego znalazł zasiłek u pana Józefa Wybickiego i pana de 
la Roche, jak
był świadkiem rządów porewolucyjnego Dyrektoriatu, jak potem wyjechał za 
generałem Dąbrowskim
do Mediolanu. I snuł dalej jeden nieskończony obraz bitew, potyczek, 
rekonesansów,
nocnych wycieczek, nędzy, głodu i nieszczęścia. Z ust Floriana wyrywały się 
niekiedy
westchnienia, czasem w oku jego zatliły się iskry, a pięść kurczyła się, 
zaciskała.
Słuchano go z zapartym oddechem.
Chwilami głos porucznika drżał i łamał się ze wzruszenia, zwłaszcza wspominając 
męstwo
Kniaziewicza; a gdy wymówił po raz pierwszy imię „Bonaparte”, słowa uwięzły mu w 
gardle
i umilkł.
Dziadkowi na pergaminowej twarzy wystąpiły ceglaste wypieki. Starego konfederata 
paliła
ciekawość. Chwycił wnuka za ramię i cisnąc je z wysiłkiem, szeptał z przejęciem:
– Florku! Powiadaj mi o nim!...
– Napoleon! – zaczął wolno Florian. Żubr i Żubrowa powstali z miejsc.
– Było to pod Marengo – mówił cicho porucznik – druga kompania pierwszego 
batalionu
została odkomenderowana dla uzupełnienia gwardii grenadierów konsularnych. 
Zajmowaliśmy
stanowisko pomiędzy rzeką Bormidą i wsią Marengo. O świcie Austriacy zaczęli 
kanonadę;
było ich czterdzieści tysięcy, nas zaledwie dwadzieścia. Pierwszy natarł generał 
Victor,
lecz go rozbito, Lannes musiał się cofnąć. Nas ustawiono na prawym skrzydle. 
Austriacki
generał Zach rusza w pięć tysięcy starych grenadierów. Z daleka już widzimy 
białe mundury...
jeszcze chwila, a spadnie na nas grad kul i las najeżonych bagnetów. Wtem, jak 
grom,
przed czołem naszej kolumny staje on... Bonaparte! Koń pianą okryty. W zielonym 
surducie,
w otoczeniu sztabu i Mameluków14.
Spojrzał wzrokiem sokolim, rękę ku nam wyciągnął przyjaźnie i zawołał:
„Żołnierze! Nie zapominajcie, że mamy zwyczaj noc na polu bitwy przepędzać!”
Odpowiedzieliśmy okrzykiem pełnym zapału. Skinął. Gwardia poszła... Dwie godziny
stawialiśmy opór czterykroć liczniejszemu nieprzyjacielowi. Sześć natarć 
wytrwaliśmy z bronią
w ręku, sześć razy Austriacy musieli się cofać. Gwardziści walczyli jak lwy, 
umierając z
imieniem Bonapartego na ustach. Nastąpił atak siódmy, straszny, zażarty. Kolumna 
się zachwiała.
Generał Desaix pada rażony kulą. Dobywamy resztek sił, gdy naraz młody Kellerman
uderza kawalerią z boku na lewe skrzydło, łamie je, rozprasza i wrzyna się w 
środek kolumny
Zacha. Austriacy się mieszają i rzucają do ucieczki, nasi za nimi!... Pięć 
tysięcy poległych
i dziesięć rannych, i tyleż niewolnika. Zmierzchało się. Bonaparte objeżdżał 
plac boju.
Ja byłem ranny lekko, opatrywał mnie medyk. Wtem... nadjechał na to miejsce 
właśnie z adiutantem.
Spojrzał na pobojowisko, gdzie ziemia niebieszczyła się od mundurów 
gwardyjskich,
i rzekł smutnie:
„Tu leżą bohaterowie!”
Wpadłem mu w oko, zoczył moje amarantowe wyłogi i rzekł:
„Polak?”
„Tak jest, generale” – odpowiedziałem.
„Jesteś podporucznikiem legii?! Będziesz porucznikiem gwardii konsularnej”.
„Generale – ozwałem się – pozwól mi zostać w legii między swoimi”.
Adiutant się zmarszczył.
Napoleon atoli uśmiechnął się dobrotliwie.
„Zuch! – mówi. – Oni wszyscy tacy! Przypomnij mi o nim”.
14 M a m e l u c y – żołnierze gwardii przybocznej władców egipskich, 
rekrutujący się z
byłych jeńców tureckich. W XIII w. Mamelucy zawładnęli Egiptem, gdzie panowali 
do XVI
w. Po przejściu Egiptu pod władzę turecką tworzyli wszechwładną arystokrację 
wojskowofeudalną.
Napoleon pokonał Mameluków w bitwie pod Piramidami w 1798 r. i z pewnej ich
liczby utworzył specjalne oddziały w wojsku francuskim.
Odjechał.
– A ty, biedaku? – zagadnęła żywo pani Jadwiga.
– Et! Nic. Lekka kontuzja. W tydzień wyszedłem z ambulansu. Potem było 
Hohenlinden,
Salzburg, przejście Salzy. Później nas rozdzielono. Generał Jabłonowski wyjechał 
z częścią
na San Domingo... ja za generałem Dąbrowskim wstąpiłem na służbę neapolitańską. 
Tam
przetrwałem lat kilka, obawiając się wracać do kraju. Bonapartego obwołano 
cesarzem. Wynikł
zatarg z Prusakami. Generał przywołał mnie i powiada:
„Jedziesz, Gotartowski, ze mną?”
„Jadę!” – odpowiadam.
W przebraniu, udając Włochów, ruszyliśmy do Francji. Żubr z żoną napierali się. 
Zabrałem
ich także. Armia francuska stała nad Renem. Cesarz wypowiedział wojnę Prusom. 
Dwanaście
dni temu była bitwa pod Jeną. Prusacy rozbici. Napoleon w Berlinie. Mnie generał
wysłał do Warszawy.
Florian urwał w tym miejscu, znużony. Słuchacze siedzieli w niemym osłupieniu; 
ten Napoleon,
druzgoczący królestwa, wywracający trony, znoszący armie, jeszcze niedawno 
oficer,
a dziś cesarz wszechwładny, na skinienie którego drżał Egipt, korzył się Rzym – 
wydawał się
mitem jakimś, legendowym bohaterem.
Pierwszy otrząsnął się z wrażenia dziaduś.
– Prusakom wytatarował skórę – powiadasz? A, mości panie, to mi się podoba! Bo, 
że tam
różne Lombardy, Wenecjany zawojował, że wszelkiej włoszczyzny Austriaka 
pozbawił, a
Anglikowi za pazury zalazł, no toć jego francuska w tym sprawa, lecz kiedy mi 
mówisz, że aż
w Berlinie siedzi... w to mi graj, mospanie! Przyszła kryska na Matyska! Dobrze 
im tak!
Uściskałbym go! Dalipan, po trzykroć uściskał! Niech mają!
Korzystając z przerwy w opowiadaniu, Żubr zbliżył się do Floriana i szepnął mu 
coś na
ucho. Ten ostatni powstał i rzekł poważnie:
– Pani matko! Kilka słów proszę na osobności. Pani Jadwiga drgnęła, złym 
przeczuciem
wiedziona, i wyszła prowadząc syna do alkierza.
Tymczasem rozochocony dziaduś skinął na Żubrową i Żubra, posadził ich przy 
sobie, nalał
im po szklanicy miodu i – „mówcie” – zachęcał.
– Wedle rozkazu! – odrzekł uroczyście Żubr i umilkł.
Żubrowa pośpieszyła mu z pomocą.
– Już to, WMPanie, mój stary do gadania wcale nie jest zdarzony, bo co głowę, to 
miał zawsze
słabą, a od tego zadawania się z rozmaitymi narodami, to mu język do cna 
skołkowaciał.
– Hic mulier15! – zauważył śmiejąc się staruszek. – Być Napolionem nie sztuka, 
jak ci takie
ma Amazonki. Dużo takiego regimentu niewieściego było?...
– Jeden pułkownik w batalionie i jedna markietanka. Trzy bataliony w legii, więc 
i trzy
markietanki – odparła Żubrowa.
– I cóżeś to waćpani robiła? – zagadnął staruszek chcąc babę pociągnąć za język. 
– Gdyż,
chociaż sięgam pamięcią w czasy odległe, takiego babskiego urzędu uprzytomnić 
sobie non
possum16?...
– I pewnie. U nas dawniej bo, WMPanie, bywała prawie sama kawaleria, a dopiero 
gdy
nasze wojsko zaczęło na piechotę po różnych krajach wędrować, bez markietanek 
ani rusz!...
Służba ciężka. Markietanka niby ma wiktuałami handlować przy wojsku... ale gdzie 
tam! Na
wymarszu to i owo zakupić można, a potem głodem się handluje a nędzą. A gdy i 
dźwiga się
co w wózku, toć kupić nie mają za co, a dać trzeba. Bitwa – trudno się 
markietance pod korzec
schować, temu i owemu ranę opatrzyć trza, boć i medyk nie nastarczy! Niekiedy 
umierającego
dobrym słowem pożegnać przyjdzie albo i samej za karabin chwycić.
15 H i c m u l i e r (łac.) – dosłownie: oto kobieta; przenośnie herod-baba.
16 N o n p o s s u m (łac.) – nie mogę.
– Florian sprawiał się dobrze. Co? Hęę?!
– Wielmożny panie, co wielki oficer, to wielki, że nie łżę, to niech mnie kula 
nie minie.
Bywało, major Pokrzywnicki przyjedzie przed front do naszego kapitana 
Komorowskiego i
powiada: „Florka mi – niby naszego panicza – strzeż, bo to oficer pierwszej 
wody, takiego
porucznika między generałami byś nie znalazł!...” Przedni miodek, tylko ty, 
stary, nie pij, bo
masz głowę na nic. Oddaj mi, niech sobie zwilżę! Ho! ho! Nasz porucznik srogi we 
froncie!
A sam pierwszy wszędzie. Kompanią głodna, toć i on głodny. Piechurowi buty z nóg 
spadają,
i jego nielepsze. Ma swoje, co mu wydzielą, to temu zaraz furażerkę, innemu 
mundur albo i
płaszcz kupi i daje. Wielmożni państwo spoglądają na te nasze podarte łachmany i 
dworują
sobie... Trudno, mundury trzeba było zrzucić. Między Prusakami niesporo.
– Aśćka też w mundurze chodzisz?
– To dobre! A jakże! Mundur jak się patrzy, z wyłogami, kokarda francuska u 
czapki, tylko
różnica, że bez hajdawerów.
– Nie gadaj, Jasia, wedle rozkazu – wtrącił nieśmiało Żubr, nabierając po 
miodzie rezonu.
Baba aż skurczyła się na ławie.
– Macieju! Śmiesz mi jeszcze dogadywać. Poczekaj! Popamiętasz!... Ale jest 
jeszcze
sprawiedliwość. Ugryzł cię Prusak, poczekaj, ugryzie inny lepiej!...
Dziaduś, a za nim Staszek, Urszula, Marcel i ekonom aż pokładali się ze śmiechu, 
słuchając
wynurzeń Żubrowej.
Naraz drzwi alkierzyka się otworzyły i wyszła pani Jadwiga blada, znękana, z 
oczyma zaczerwienionymi,
za nią szedł Florian. Zasiedli przy stole. Obecni spojrzeli po sobie, wesołość 
znikła.
Pani Jadwiga wodziła smutnie oczami po twarzach synów. Jeden w drugiego 
mężczyźni
piękni, o włosach jasnych, oczach dużych, niebieskich, rysach twarzy 
kształtnych. Widziała
ich teraz razem, obok siebie siedzących, a jutro?...
Florian wstał nagle i jął się rozglądać niepewnie.
– Komu w drogę, temu czas! – rzekł siląc się na spokój. Dziaduś spojrzał nań 
zdziwiony.
– Co pleciesz, mospanie? Florian schylił się do ręki starca.
– Służba! Muszę ruszać dalej natychmiast. Chwili jednej stracić mi nie wolno. Za 
tydzień,
dwa, może da Bóg, zajadę na dłużej...
– Florku! – ozwał się poruszony staruszek. – Dziesięć lat nie byłeś... 
pacholęciem z domu
wyszedłeś i po dziesięciu latach...
Ręce pani Jadwigi drżeć febrycznie zaczęły. Florian pasował się sam ze sobą.
– Wiem ci ja o tym! Wiem! Ciężko mi, ale trzeba...
– Nie poraż by odpocząć po tylu latach?! – upominał staruszek.
– Oj, nie pora! – wyrzekł smutnie Florian. – Kto raz się służbie publicznej 
poświęci, temu
nie wolno ustawać!... Co tam! – dodał weselej. – Obaczymy się wkrótce. A 
tymczasem zostawię
wam tu załogę! Żubr i wy, Żubrowa, zostaniecie tutaj.
– Wedle rozkazu!
– Pana porucznika samego mamy puścić?
– Tak trzeba. Dawno marzyliście o tym, żeby gdzie kąt znaleźć spokojny. Więc go 
macie.
W drodze was nie potrzebuję. Pojedzie ze mną chłopak stajenny, zresztą, po 
ostatnim wypadku,
moglibyśmy łacniej wpaść w ręce Prusaków. Do Warszawy już niedaleko.
Pani Jadwiga przywołała ekonoma i wydała mu jakieś ciche rozkazy.
Florek żegnał się kolejno ze wszystkimi. Dziaduś rozpłakał się jak dziecko i 
znakiem krzyża
błogosławił wnuka. Pani Jadwiga słów znaleźć nie mogła. Tuliła głowę syna do 
piersi i
łkała cicho.
Ekonom dał znać, że konie gotowe. Porucznik wskoczył na najbliżej stojącego.
Pachołek siadł na drugiego, trzy nadto luzem prowadząc na długiej lejcy.
– Bywajcie! – zawołał Florian i spiął konia.
Głuchy jęk był mu odpowiedzią.
III
Florian wjeżdżał do Warszawy w pobożnym skupieniu. Tyle lat na tułaczce spędził, 
tyle
razy tracił nadzieję jej oglądania. Tu nareszcie przyjmą go z otwartymi rękoma, 
sercem. A
brakło mu, jak wszystkim zresztą legionistom, bratniego uścisku. W Warszawie nie 
będą go
już pytali, jak tam, u brzegów Adriatyku – dlaczego dobrowolnie skazał się na 
trudy wojenne,
dlaczego w dali od swego kraju przelewał krew dla spraw cudzych, interesów 
obcych, honoru
i sławy nie swojej.
Było południe. Mieszkańcy Warszawy, korzystając z pogodnego dnia, tłumnie 
wylegli na
ulice. Florian z trudem przeciskał się przez ciągnące we wszystkie strony sznury 
wozów, bryk
i kałamaszek szlacheckich. Niekiedy z bocznej ulicy wypadła szeroka karoca 
poszóstna, w
oknie której mignęła twarz posępna, surowa, pańska. Bokami szedł pstry, 
różnobarwny tłum,
przedstawiający dziwną mieszaninę strojów i epok. Kontusze i żupany ocierały się 
o francuskie
fraki i bufiaste żaboty, wielkie cylindry filcowe i obwisłe surduty Dyrektoriatu 
z olbrzymimi
klapami i halsztukiem bratały się z kaszkietami pruskich żołdaków. Podgolone 
czupryny,
harcapy17, białe faliste peruki, czaple pióra, trójgraniaste kapelusze, 
rogatywki, kubraki,
długie czarne opończe, karabele i szpady, krótkie mieczyki a puginały, żółte i 
czerwone buty,
atłasowe pantofle, palone czarne cholewy i hałaśliwe chodaki – wszystko to razem 
składało
się na strój mieszkańców Warszawy.
Florian skierował konia na Podwale, postanowiwszy zajechać do dalekiej krewnej 
matki,
do pani Dziewanowskiej, wdowy po Michale Dziewanowskim, pułkowniku gwardii 
królewskiej.
Pani Dziewanowska zajmowała małe mieszkanko na trzecim pięterku, utrzymując się
wraz z córką ze skromnego kapitaliku, jaki jej z dawnej fortuny pozostał. 
Przyjazdem Floriana
ucieszyła się serdecznie. Porucznik, rozejrzawszy się w ubożuchnych a szczupłych 
pokoikach,
chciał do zajazdu iść pod Zamek i noclegu szukać, atoli pani Dziewanowska 
słyszeć o
tym nie chciała.
– Ani mi się waż despektu takiego czynić – mówiła rezolutnie. – Nie salony u 
mnie, nie
pańskie pokoje, ale kąt wolny się znajdzie. Gdzieżbym pozwolić mogła! Jedniście 
wy dla
mnie na świecie prawie, bo prócz was i bratanka po mężu – wszystko wymarło.
Florian jął się wymawiać. Pani Dziewanowska nie dała mu przyjść do słowa.
– Bez wykrętów. Wiem, żeś zamorskich grzeczności a dworskich ceregieli świadom. 
Ale
ze mną to na nic. Prosta jestem szlachcianka, szczera a otwarta. Zresztą, mój 
kochany, ze mną
mniejsza, lecz co z moją Zosią, to nie poradzę. Ona by mi tego nigdy nie 
darowała. Wyszła
właśnie na targ przy piątku to i owo zakupić, boć to Wszystkich Świętych mamy w 
poniedziałek.
No, rozgość się, proszę. Patrz, tu jest na lewo jej komnatka. Chłopiec z końmi 
niech
przejdzie na Piekiełko, zaraz kilka kroków stąd, około Piekarskiej, są stajnie, 
tam pomieszczenie
i obrok za kilka dytków znajdzie.
Porucznik chciał dziękować.
17 H a r c a p – warkocz przy peruce noszony przez mężczyzn w XVIII w.
– Wiem, wiem, co mi chcesz powiedzieć. Przede wszystkim zdrożonyś. Masz tu wodę 
na
misce. Ogarnij się, a ja się zakrzątnę około obiadu. A potem pogadamy.
I nie czekając na odpowiedź Floriana, wyszła z pokoiku, zostawiając go samego.
Porucznik rozejrzał się po izdebce ciekawie. Przedstawiała ona dziwną mieszaninę 
zamożności
i ubóstwa, skromności i zbytku. Sosnowy, ledwie ogładzony stół był okryty 
kosztowną
tkaniną; na czerwono malowanej szafie stał zegar gdańskiej roboty, cyzelowany a 
błyszczący
grubą pozłotą, stołki zwyczajne i ławy dwie nikły pod kilimkami tureckimi. Na 
ścianach wisiały
portrety, a tuż ponad biało zasłanym łóżkiem ołtarzyk srebrny, roztwierany, z 
Matką
Boską. Pod ołtarzykiem palma, a z nią skrzyżowana, w jaszczur oprawna karabela i 
dwie krócice.
Florian rozwinął zabrane z domu zawiniątko. Doprowadził odzież do porządku i 
orzeźwił
się wodą. Właśnie kończył się wycierać, gdy drzwi z hałasem się otwarły i 
stanęła w nich
wiotka postać młodej dziewczyny. Porucznik rzucił się w tył, okrywając się 
pośpiesznie ręcznikiem,
dziewczyna zarumieniła się z lekka, nie wiedząc, co począć. Stali tak chwilę 
naprzeciw
siebie, zaambarasowani, onieśmieleni.
Dziewczyna pierwsza, zapanowała nad sobą i, cofnąwszy się raptownie, znikła za 
drzwiami,
spoza których doszła uszu Floriana przeciągła kaskada serdecznego śmiechu. 
Porucznik
zarzucił na siebie pośpiesznie zwierzchnie ubranie, a spakowawszy zawiniątko i 
pogładziwszy
wąsa, wyszedł do drugiego pokoju.
Dziewczyna stała obrócona plecami, a oparłszy głowę o szybę okna, dusiła się ze 
śmiechu.
– Daruje waćpanna, to niefortunne... – zaczął poważnie Florian, lecz nowy wybuch 
śmiechu
dziewczyny przerwał mu wątek myśli.
Porucznik zagryzł wargi, śmiech ten go drażnił.
– Przepraszam – rzekł chmurnie – iż stałem się mimowolnym dystrakcji18... 
powodem!...
Odchodzę tymczasem, nie chcąc przeszkadzać jej wesołości... Powrócę później, aby 
czołobitność
moją pani Dziewanowskiej złożyć za gościnę.
To mówiąc, chwycił za kaszkiet i szedł ku wyjściu. Dziewczyna nagle skoczyła i 
zastąpiła
mu drogę, mierząc go ostrym, przenikliwym spojrzeniem.
– Hola! Waszmość! – rzuciła gwałtownie. – Nie mam honoru znać waćpana, ale skoro
przez matkę moją w dom przyjęty zostałeś, suponuję śmiele, że mam zacnego przed 
sobą kawalera,
co niewinnego śmiechu za obrazę mi nie poczyta.
Na te słowa Florian stanął jak wryty. Nie wiedział, czy zgrabność wysłowienia 
bardziej
podziwiać, czy urodę dziewczyny.
Próżno szukał słów na odpowiedź, dawna pewność siebie go odbiegła, stał jak żak, 
mnąc
machinalnie kaszkiet w ręku.
Dziewczynie na widok bezradnej miny Floriana znowu na śmiech się zbierało. W 
tejże
chwili weszła pani Dziewanowska, spojrzała po twarzach młodych ludzi i zagaiła 
wesoło:
– A cóż to na siebie tak spozieracie?... Zośka, toć przecież krewniak nasz, 
Florek Gotartowski!
Dalej, przywitajże się po bożemu, boście nie obcy. Siadaj że za stół, a ty, 
Zośka, bierz
się do zastawy. Widzisz, że zmęczony. Siła drogi przebiegł... a blade to, 
znużone, ledwo pewno
się trzyma.
Zośka w milczeniu jęła stół okrywać serwetą a naczynia z jadłem znosić. Pani 
Dziewanowska,
pomagając córce, zarzucała Floriana pytaniami o rodzinie, wojnach, a w końcu o
przyczynie tak gwałtownej podróży.
Porucznik dawał krótkie odpowiedzi, tając jeno właściwy powód swego przyjazdu.
– Powiadasz wiele – ozwała się nagle pani Dziewanowska – lecz ani rusz nie mogę 
zmiarkować,
po coś ty do Warszawy zjechał. Może urzędu szukasz, stopnia – wybij sobie to z 
głowy.
Mało to mój bratanek nadreptał, a nakłaniał się Prusakom? Nie wezmą dziś, 
choćbyś im
18 D y s t r a k c j a – roztargnienie; tu: rozrywka.
duszę zaprzedał, oni samych Niemców tysiącami ściągają i starostwa, a po 
ichniemu „amty”19
rozdają... Ehe! Przyznaj no się, może ty o hipotece przemyślasz? Świeży grosz ci 
pachnie?
– Gdzie tam! – potrząsnął przecząco głową porucznik. – Do księcia Józefa 
chciałem, pokłonić
się wypada... służyłem pod nim.
– Toć wiem! Ale co wy tam w nim widzicie takiego, dalipan, nie rozumiem.
– Matuchno! Wszak rycerz to a wódz, krew królewska – wtrąciła Zośka.
– Et! Bajesz! Twoja taka sama królewska. Szlachcic, i dość.
– Wielkiego serca, żołnierz całą duszą! – ozwał się Florian.
– Na dwoje babka wróżyła. Czy to ja nie wiem? Nie Mokronowskam z domu? Nie był 
to
świętej pamięci Michał pułkownikiem?... Wszystko mu daruję, jeno nie onej 
dworszczyzny a
rzucania się. Żołnierka to zawód honorowy, jednej zawdy pani swojej służyć 
należy. A tenci
pułkownikował najpierw Austriakom i aż krew w wojnie z Turkiem przelewał za 
nich, później
ucierał się pod Dubienką, to znów wyleciał w obce kraje i licho wie komu 
przewodził, a
potem krewniakowi memu, Mokronowskiemu, był przydany. No i teraz lata, jak 
opętany, z
Jabłonnej Pod Blachę i z powrotem, a z Prusakami się zadaje. Pewnie i im jaki 
regiment wymusztruje.
Może nieprawda? Florian pokiwał niedowierzająco głową i rzekł:
– Pani dobrodziejko! Ciężkim zarzutem obrzucacie księcia. Ma on niechętnych 
sobie wielu,
i któż ich nie ma? Lecz jam patrzył na niego, jam go widział, gdy na czele 
oddziału kawalerii
szarżował na góry szwedzkie, obsadzone pod Marymontem przez Prusaków...
– Za co go potem zdrajcą ogłoszono... – przerwała z impetem pani Dziewanowska. – 
I
gdyby nie dzielność Dąbrowskiego, Warszawa już wtedy byłaby zdobyta.
– Być może! Niemniej klęska nie księcia była winą – upierał się porucznik.
– Ot, ludzkie języki i nic więcej! – zauważyła rezolutnie Zośka.
– A ty znów swoje! Powiadam waćpanu, czasem wytrzymać ciężko z tą dziewczyną. 
Nie
mówię waćpan, małej jesteś jeszcze rangi oficerem, ale co o wojskowych rzeczach 
pojęcie
mieć musisz... lecz ona!... Ubrdało się jej widzieć w księciu bohatera i ani 
wybić tego z głowy!...
Florian zaczął się zbierać do wyjścia, tłumacząc chęcią udania się na pokoje do 
księcia.
Pani Dziewanowska wstrzymywała go:
– Jakże to waćpan myślisz? Tak, w tej odzieży?... Boż cię przyjmie?... A 
wieszże, gdzie go
znaleźć?
– Droga na końcu języka u żołnierza, a strój, bacząc na podróż, jaką odbyłem, 
książę daruje.
– Ja bym mogła wskazać drogę panu porucznikowi – odezwała się niespodzianie 
Zośka.
– Ty! – podchwyciła pani Dziewanowska. – Co wygadujesz! A znaszże waćpan miasto?
– Ot... ledwie sobie przypominam cokolwiek – odrzekł Florian spoglądając na 
zarumienioną
twarzyczkę pułkownikówny.
– Hm! To niedobrze. Widzisz waćpan, u nas niebezpiecznie wygadać się, że z 
legionów
wracasz... Łatwo by cię mogła spotkać jaka przygoda. Z Prusakami żartów nie ma. 
Już będę
pewniejsza, jak cię ona przeprowadzi...
Zośka wdziała spiesznie kontusik granatowy i kołpaczek i wyszli. Porucznik podał 
z galanterią
ramię pułkownikównie i zawrócił raźno w stronę Zamku.
Gdy doszli do pałacyku pod Zamkiem, Zośka chciała wracać do domu, porucznik ją 
zatrzymał,
wnioskując z zapuszczonych firanek a zasłoniętych okiennic, że księcia w domu 
nie
ma. Jakoż przypuszczenia go nie zawiodły. Pałacyk Pod Blachą był zamknięty. 
Krążąc dokoła
zabudowań, po długich rozpytywaniach dowiedział się od książęcego pacholika, że 
przed
trzema dniami dwór wyjechał do Jabłonnej na wielkie polowanie i że przed 
świętami pewno
nie powróci.
19 „A m t y” (niem. Amt) – urząd (starostwo – Kreisamt).
Wiadomość ta wielce zaniepokoiła Floriana. Rozkaz był wyraźny. Jechać co koń 
wyskoczy,
byle jak najprędzej księcia dopaść. Tymczasem porucznik, ufając, że u celu 
podróży stanął,
i tak już sporo czasu był zbałamucił. Jasne czoło Floriana zaszło chmurą.
Zośka jęła wnet nalegać o powód nagłego zasępienia. Porucznik wymawiał się, jak 
mógł, a
wykręcał. Dziewczyna atoli tak zręcznie na niego napadła, że Florian ani się 
obejrzał, jak wygadał
się z całą prawdą. Dopiero gdy pod wpływem jego słów twarzyczka pułkownikówny
spoważniała – opamiętał się i chwycił ją gorączkowo za rękę.
– Waćpanno – rzekł z mocą. – Posiadłaś mimo mej woli tajemnicę! Zachowajże ją, 
przez
miły Bóg, bo nie o mnie tu chodzi, lecz o sprawę całego narodu.
– Mości poruczniku – odparła Zośka, a głos jej lekko drżał. – Choćby mnie 
krajano, słowa
nie pisnę! Ale – dodała po cichu z uśmiechem – waść do trzymania tajemnic 
niespory – dobrze,
żeś na Prusaczkę jaką nie trafił.
– Słuszną waćpanna czynisz mi uwagę. Nie żołnierska to rzecz wygadać się tak, 
jako
smyk pierwszy lepszy. Bogiem się świadczę, że nigdy mi się to nie zdarzyło, choć 
przez...
rozmaite osoby nieraz o to i owo byłem nagabywany!... Niech się dzieje co chce! 
Zdało mi
się, że przed tobą zełgać nie godzi mi się’... Wracajmy – rzekł porucznik. – 
Mnie czas w drogę.
Dziś na noc do Jabłonnej muszę. Trzeba.
– Trzeba – szepnęła pułkownikówka i zamyśliła się smutnie.
Nagle twarz jej zadrgała życiem.
– Nie! Waćpan zostanie.
– Jak to? – zapytał Florian z żartobliwym zdziwieniem.
– Posłuchaj waćpan! Drogi nie znasz... szczęśliwieś się prześliznął przez straże 
pruskie...
teraz znowu chcesz ryzykować? Gdy ryzyko jest tu niepotrzebne zgoła a 
niebezpiecznie...
– Lecz, mościa panno... toć są słowa próżne. Każdej chwili, minuty straconej 
bezczynnie w
Warszawie, może skądinąd drogiej, żałować, jako służbista, muszę! Mam czekać dni 
kilka na
księcia, gdy jest tuż, o parę mil zaledwie? Papiery doręczone muszą być 
dzisiaj...
– Waćpan jechać nie możesz! – upierała się Zośka. – Nocą straże na rogatce 
zdwojone.
Waćpanu sprawy publicznej lekceważyć nie wolno. I co z tego, że życie swoje 
narazisz?
– Ot! Nie bój się waćpanna. Wyjadę zdrów i zdrów wrócę. Nie taki czart straszny. 
Zresztą
– dorzucił – dwoje nas tylko posiada tajemnicę... więc albo ja, albo waćpanna! 
Ha! Ha!
Pułkownikówna potrząsnęła energicznie główką.
– Jakbyś wiedział waćpan, że pojadę!... W Jabłonnej mieszka moja chrzestna, pani 
Grodzicka,
mąż jej był dawniej murgrabią u księcia, dziś, chorobą powalony, jest na 
łaskawym
chlebie.
– Oj, oj! Pali się w główce waćpanny!...
– Mówię, że pojadę, to pojadę! – powtarzała z uporem Zośka. – I bądź waszmość 
pewien,
że żaden Prusak nawet palca na mnie nie zakrzywi...
– Ba! Ba! Pewnie. Gdzieżby śmiał! – potakiwał porucznik w żart rozmowę 
obracając.
Pułkownikówna nie dała się zbić z tropu i napierała na Floriana coraz 
gwałtowniej.
Po długich ceregielach sprawa stanęła na tym, że porucznik dotąd nie ruszy z 
Warszawy,
dopóki nie zasięgnie wiadomości od Jana Dziewanowskiego, stryjecznego Zośki, 
znającego
Warszawę na wylot, oraz że przed nocą nie wyjedzie, bo choć straże bywają 
zdwojone, lecz
zawsze łacniej się przemknąć a bodaj przemocą wyrwać.
Pani Dziewanowska przyjęła młodą parę potokiem wymówek, które na wieść o 
niefortunnym
zakończeniu wyprawy spotęgowały się jeszcze.
– No, no! Tożeście się zasiedzieli! Ja myślałam, żeście chyba już ze dwa 
podwieczorki u
waszego księcia zjedli.
Florian ucałował rękę Dziewanowskiej i poszedł opatrywać ostrożnie węzełek, a 
potem
zbiegł na dół do chłopca stajennego, nakazując mu, aby konie miał opatrzone i 
gotowe do
drogi. Ruchy te nie uszły bacznego oka Zośki. Lecz słowa nie rzekła. Jęła się 
tylko naprzy-
krzać matce, aby po Janka Dziewanowskiego słać i na wieczór go poprosić. Pani 
Dziewanowska
wzruszyła ramionami na to natarczywe a niespodziewane napieranie się córki, 
lecz, przypisując
to jej kapryśnemu charakterowi, uległa prośbie. Nim atoli zdążyła wyprawić 
dziewkę
służebną – najniespodziewaniej wszedł Jan Dziewanowski.
– O wilku mowa, a wilk tu! – zakrzyknęła pułkownikowa.
– Miałam po ciebie słać. Zośka mi się napierała ciebie zobaczyć. Bacz, że gościa 
mamy!
Florek Gotartowski... spadł dziś niespodziewanie! Wraca z legionów! – dodała 
ciszej.
– Z legionów! Gdzież on? – przerwał porywczo Jan. – Niech go zobaczę!... Toż 
gość dopiero!
Wszedł Florian. Młodzi ludzie podali sobie ręce. Spojrzeli sobie wzajem w oczy i 
ponowili
uścisk dłoni. Za Florianem wsunęła się po cichu Zośka. Dostrzegł ją wnet Jan.
– Tuś mi, siostrzyczko! Jakiejż to łaskawości szczególnej mam przypisać, że o 
mnie pamiętałaś?
– Nic ważnego! – rzekła rezolutnie pułkownikówna. – Gościa mamy – ze stron 
dalekich.
Sądziłam, że rad będziesz niejednego się dowiedzieć, a i on ciekaw, co u nas 
słychać – myśmy
go pouczyć nie mogły dokładnie.
– Co u nas słychać? – powtórzył marszcząc brwi Jan i dźwignął desperacko swe 
olbrzymie
ramiona. – I źle, i dobrze. Według „Gazetki” naszej ponoć Prusacy klęskę pod 
Auerstadt ponieśli
nie lada.
– Pod Jeną także! – zauważył porucznik.
– Możeż to być?... Nie błędneż to wieści?...
– Jadę stamtąd. Dwie bitwy stoczono równocześnie, ledwie o cztery godziny drogi 
od siebie...
Siedemdziesiąt chorągwi i trzysta armat zdobyli Francuzi, ścieląc trupem pola... 
Cesarz
w Berlinie.
Dziewanowski aż porwał się z miejsca.
– Pewneż to? W Berlinie jest! Anim śmiał suponować. Dziś właśnie gruchnęła w 
mieście
wiadomość, że wskutek zbliżania się wojny do brzegów Wisły, kasa wymiany biletów 
skarbowych
przeniesioną zostaje do Królewca!
– W imię Ojca i Syna! Wojna tu, do nas, znów! – zawołała pani Dziewanowska.
– Pani stryjenko – upominał Jan – mogłoż się stać inaczej?
– Waćpanowi bitewki w głowie, a tu kraj cały znów na nowe zniszczenie skazany.
– Mogłoż się stać inaczej?... Ho! Ho! Prusacy czuj duch! Od dziś wojsko 
skonsygnowane20
stoi pod bronią gotowe do wymarszu. Nowe prawo wydane dla tych, którzy by do 
nieposłuszeństwa
pobudzali... sąd wojenny i kula w łeb w dwadzieścia cztery godzin.
– Wojsko skonsygnowane, powiadasz?! – wmieszała się pułkownikówna spoglądając 
znacząco
na Floriana.
– Tak, tak. Pono spodziewają się, może nie bez kozery, dezercji ochotników... 
Miasto mieli
dziś naokół wojskiem obstawić, a waszmość jakżeś zdołał się przedostać do nas?
– Prosto na rogatki, pod Wolą. Ani mnie nikt nie zagadnął.
– Dziw-dziw! Szczęśliwie bardzo! Niedalej jak wczoraj dwóch pod Mokotowem 
schwytali
i rozstrzelali na miejscu. Dowiedzieć się nawet nie można, kto byli zacz.
Florian się zamyślił. Wypieki czerwone wystąpiły na twarz pułkownikówny. Jan 
Dziewanowski
ciągnął dalej:
– W Jabłonnej polowanie miało być wielkie. Köhler się na nie z całym sztabem 
wybierał –
dziś powiadali, że zaniechano wyjazdu. Może im dalej jechać przyjdzie. Ale co 
tam Köhler i
nasza bieda – waść wracasz z szerokiego świata – mówcie nam, bośmy tu jak 
deskami zabici.
Co nasi? Co legiony? Co cesarz?...
20 S k o n s y g n o w a n e – konsygnacja – rozkaz nieopuszczania koszar przez 
żołnierzy,
ostre pogotowie.
Florian jął opowiadać, z początku siląc się na zebranie myśli, lecz powoli 
zapalił się własnymi
słowami i nie pytany snuł obraz napoleońskiej epopei. W czasie opowiadania, 
którego
w skupieniu słuchała pani Dziewanowska, a z czcią Jan – Zośka podniosła się 
niepostrzeżenie
zza stołu, wyszła na chwilę do swej izdebki, przywdziała kontusik i kołpaczek i 
zniknęła za
drzwiami.
Zmierzchać się dobrze zaczynało. Dziewka służebna wniosła zapalone świece, 
Florian
urwał nagle opowiadanie.
– Ot! Mówiłoby się tak i dzień, i noc!... A komu w drogę, temu czas!...
– Co też ty mówisz? Gdzie tobie?
– Służba, pani dobrodziejko!
– Nielepiej po dniu? – zauważył Jan, który rad by rok cały słuchać tych krwawych 
relacyj.
– Jak wypadnie. Sądziłem był z łaskawej gościny skorzystać... ale nie mogę.
– Ot czasy! – westchnęła pani Dziewanowska. – Zdrożony, wymizerowany, ledwie się 
na
nogach trzyma! Gdzie tu myśleć o podróży, chyba do Morfeuszowa21!... Skoro 
jednak tak się
upierasz... Zatrzymywać nie śmiem. Córkam żołnierza i żona... Lecz głodnego cię 
nie puszczę!
Zośka! A gdzież ona?...
Pani Dziewanowska obejrzała się – córki nie było. Młodzi ludzie teraz dopiero 
wspomnieli,
że od dłuższego czasu znikła im z oczu. Pułkownikowa skoczyła do dziewki 
służebnej i
wróciła uspokojona.
– Wyszła niedawno. Pewnie nadejdzie. Już tam coś wymyśliła i trojniaku nam może 
z gospody
przyniesie.
Floriana coś tknęło. Podniósł się i wyszedł do sąsiedniej izdebki, gdzie był 
zostawił tłumoczek.
Po chwili wrócił blady i poprosił panią Dziewanowską o światło. Sprawdził po 
kilkakroć
zawartość tłumoczka, oglądał się po izdebce... Szkatułka z papierami zniknęła.
Myśl straszna powstała mu w głowie. Schwycił za kaszkiet i, nic nie mówiąc do 
poruszonej
jego dziwnym zachowaniem się pani Dziewanowskiej, pobiegł co tchu do zajazdu, 
kędy
chłopca z końmi ulokował, lecz ani koni, ani pacholika nie było.
21 D o M o r f e u s z o w a – żartobliwie: do krainy snu (Morfeusz – wg 
mitologii greckiej
bożek snu).
IV
Florian był w rozpaczy. Wyrzucał sobie lekkomyślność, z jaką zwierzył 
dziewczynie tajemnicę
swego posłannictwa. Cóż powie teraz generałowi? Czym usprawiedliwi tę 
nierozwagę?
Miał dotąd opinię nieposzlakowaną, ufano mu bezgranicznie... Tymczasem tu, wobec 
tak
ważnej ekspedycji, dał się podejść dzierlatce... I co jej w głowie? Zgubić może 
i siebie, i księcia,
i jego razem!
Gdy porucznik powrócił do mieszkania pani Dziewanowskiej z wyrazem bezsilnego 
rozdrażnienia
na twarzy – pani Dziewanowska, a za nią Jan, jęli pytać o przyczynę alteracji22.
Florian, nie widząc powodu ukrywania przed nimi całej sprawy, którą uważał za 
straconą,
opowiedział urywanym głosem wszystko, jak było.
Pani Dziewanowska łzami się zalała.
– Co jej w głowie! O ja nieszczęśliwa! Jedną na świecie miałam! Prawda, zawsze 
to było
zawadiackie, dufające sobie! Czym się jednak mogła spodziewać? W nocy, z 
pacholikiem... i
dokąd jeszcze? Skąd jej przyszło? Skąd jej się to wzięło?!
Dziewanowski chciał pocieszać strapioną matkę, lecz ta smutnie potrząsnęła głową 
i rzekła:
– Daj spokój, stało się nieszczęście!... Może Matka Przenajświętsza mnie 
poratuje, sierotę
taką opuszczoną! Kto wie? Zośka przytomna dziewka. Zjeść się w kaszy nie da. A 
co na koniu,
to sprawna niby stary dragon.
Porucznik podczas tego ręce łamał a pięści zaciskał, czując się bezwładnym.
– Panie Florianie – ozwał się poważnie Dziewanowski. – Sam żołnierzem jestem i 
rozumiem
dobrze waściną desperację... chociaż nie wiem, czyja troska większa: czy matki, 
która
życie swej córki widzi na szwank narażonym, czy oficera, co tak niesfornego 
znalazł ordynansa!
Tym się, mości poruczniku, pocieszaj, żeś trafił na lepszego zastępcę, niż ci 
się zdawać
może – bo jeżeli ona nie trafi do księcia – to byś tam także nie dotarł! Dzielna 
to dziewczyna
i rezolut nie lada!
Pani Dziewanowska jęknęła całą piersią i wyszła do drugiej komnatki w łzach a 
modlitwie
szukać pociechy. Mężczyźni zostali sami. Jan Dziewanowski, po długiej pauzie, 
pierwszy
przerwał milczenie:
– Panie Florianie! Otrząśnij się waść. Stało się.
– Jadę do Jabłonnej! – wyrzekł z mocą porucznik, wstając z miejsca.
Dziewanowski pokręcił głową z nieukontentowaniem.
– Co z tego? Jej nie pomożesz. Sam wpadniesz w ręce Prusaków, a jeżeli i 
dostaniesz się
szczęśliwie, co mu powiesz? Panie Florianie! Rozkazów tajnych jam nieciekaw, 
lecz mnie w
ciemię nie bito. Cesarz z armią się zbliża... Nie wiem ja, co tam książę myśli, 
lecz to, co waść
wiesz, winieneś natychmiast generałowi Wojczyńskiemu przedstawić... U niego 
zbiera się co
dzień wszystko, co w naszej Warszawie godności narodowej nie utraciło. Nie 
nalegam, lecz
22 A l t e r a c j a – irytacja, wzruszenie.
pomnij waść, że pewno wiesz o tym; nie o co innego tu idzie, jak o 
przysposobienie narodu
do wielkich wydarzeń... Idziesz waćpan ze mną?! Porucznik się zawahał.
– Żołnierzem jestem. Mam obowiązek wypełniać rozkazy naczelników, a nie działać 
na
własną rękę.
– Zgoda. Niemniej powinieneś ratować zagrożoną sprawę. Pora właśnie! Otrząśnij 
się, mości
poruczniku. Mężczyzną jesteś. Ot – dziewki szkoda – zginąć marnie może. Hm! 
Zadałeś
jej czegoś chyba, że na krok taki się ważyła!... Rusz się, wasze. Ja tu nakażę 
służebnej, niech
stryjenkę na oku ma. Powrócim niebawem. Zresztą, trzeba zawczasu pomyśleć o 
innym dla
waści i stryjenki schronieniu... bo niechby ona wpadła im w ręce, trafiliby po 
nitce do kłębka!...
Czasu nie trzeba marnować i co żywo łatać, jak można.
Opierającego się jeszcze Floriana ujął Dziewanowski pod ramię i wyprowadził na 
ulicę, w
drodze mu zalecając, aby o całej owej niefortunnej ekspedycji nie wspominał 
przed zgromadzeniem.
U generała Wojczyńskiego zastano izby dworku na Lesznie, w głębi ogrodu 
położonego,
natłoczone. Dziewanowski z Florianem podszedł wprost do staruszka, gospodarza 
domu, i
przedstawił mu porucznika. Wojczyński uradował się wielce, ramiona mu otworzył i 
uściskał
serdecznie.
– Niebo cię nam zsyła, poruczniku! – zawołał z ukontentowaniem. – Toć my tu 
siedzim
jak tabaka w rogu, nie wiedząc, w którą stronę pójść. Mości panowie! Porucznik 
legii włoskiej
przybył do nas z Berlina! Imć pan Florian Gotartowski!...
Ruch powstał w izbach. Kto żyw śpieszył do Floriana rękę mu ścisnąć lub 
przyjrzeć mu się
przynajmniej. Starszyzna atoli wzięła go między siebie i do zacisznego 
wprowadziła alkierzyka.
Tu posypały się pytania bez końca. Panowie: Michał Kochanowski, Sobolewski, 
Gutakowski,
książę Jabłonowski, pułkownik Siemianowski, Aleksander Potocki – rej tu wodzili,
nad relacjami Floriana czyniąc uwagi.
Porucznik był oszołomiony. Całą siłę woli skupiał, byle wyjść cało z krzyżowego 
ognia
zapytań. Wojczyński dopiero ulitował się nad nim.
– Dosyć, panowie – rzekł. – Wiadomości posiedliśmy, a teraz nie pora 
szczegółowymi
opowieściami się bawić, tym bardziej że imć panu Gotartowskiemu należy się 
wypoczynek!...
Jutro zapowiadam walne zebranie komisji i do rady imć porucznika zapraszam.
Florian odetchnął swobodniej i podążył wnet z Dziewanowskim na Podwale. Był 
zbity,
wyczerpany drogą, zgnębiony wypadkami ostatniego dnia. Pani Dziewanowska nie 
spała,
czekając powrotu niefortunnego gościa. Nie czyniąc wyrzutów, wskazała mu 
posłanie w komorze,
a sama pogrążyła się w swojej trosce.
Porucznik jak stał, tak legł na posłaniu. Ciężkie myśli trawiły go długo i sen z 
ociężałych
powiek spędzały. Młodość atoli zwyciężyła w końcu i porucznik zapadł w sen 
głęboki, niespokojny.
Słońce było wysoko, gdy Florian otworzył powieki. Oczy przetarł, myśli zebrał, 
mary
okropne wspominając. Niestety, rzeczywistość przedstawiała mu się niemniej 
ponuro i smutnie.
Podniósł się zwolna z posłania, spojrzał w małe okienko, na jasnym tle którego 
rysowała
się w oddali wysmukła wieżyca kościoła farnego, i zadumał się.
Nagle, spoza nie dość szczelnych drzwi sąsiedniej izby doszedł go gwar 
przytłumionych
głosów, wśród których najwyraźniej rozlegał się srebrny śmiech pułkownikówny. 
Porucznik
drgnął i zaczął nadsłuchiwać. Najwyraźniej ona. Czyżby to snem było! Nie 
zwlekając, rzucił
się do porządkowania odzieży. Jeden i drugi dzbanek wody chlusnął na głowę i 
nadsłuchiwał,
azali ten głos nie był złudzeniem. W końcu poprawił wąsa, pogładził czuprynę i 
otworzył
drzwi.
Cichy śmiech pułkownikówny powitał go w progu. Spojrzał przed się Florian i 
oniemiał.
Przy stole stał smukły mężczyzna w obcisłym, półwojskowym stroju, bawiąc się 
niedbale
srebrną szpicrutą. Rzucił okiem porucznik na twarz nieznajomego, twarz jasną, 
okoloną czar-
nym, bujnym zarostem, o wysokim czole, równym, klasycznie zarysowanym nosie, i 
zdało
mu się, że śni.
Nieznajomy podniósł swe głębokie, ciemnoniebieskie oczy na Floriana i ozwał się 
uprzejmie:
– Witam waćpana, mości poruczniku!
– Mości książę! – bąknął pomieszany porucznik.
– Takiegoś do mnie ordynansa wyprawił, że, jak widzisz, stawiłem się 
natychmiast! No,
no! Winszuję waszmości, już to nie lada w pannie pułkownikównie masz rzecznika a 
obrońcę!...
Porucznik jął się sumitować. Książę przerwał mu dobrotliwie:
– Mości Gotartowski! Wiem o waści, a to, co mi generał wspomina o nim, sam bym 
dla
siebie za chlubę uważał. Wieczorem proszę do mnie na pokoje! Pani pułkownikowej 
raz jeszcze
gratuluję córki, a jeżeli okazja się zdarzy, w drużby się zapraszam.
To mówiąc, książę uścisnął rękę pani Dziewanowskiej i wyszedł.
Porucznik nie posiadał się z ukontentowania. Na tę scenę wszedł Jan 
Dziewanowski. Radość
była wielka. Zośka musiała opowiadać szczegóły nocnej wyprawy. Jak na rogatce na
wieść, że do Jabłonnej jedzie, żegnano ją drwinami a uśmiechami, jak pod 
Żeraniem zdało się
jej, że ktoś za krzakiem się czai, jak wreszcie po nocy dopadła pałacu, do 
którego jej wpuścić
nie chcieli, i jak ją z należnymi względami przyjął książę...
– A o jakim to pokojowcu wspomniał książę? – wtrąciła pani Dziewanowska 
znienacka.
Pułkownikówna zawahała się, pobladła, w końcu odrzekła śmiało:
– Wytrzymać nie mogłam!... Wprowadzili mnie do przedsionka. Tłumaczę się, że 
przyjeżdżam
z ważnym posłaniem z Warszawy... Pachołków było kilku. Ja mówię, oni trącają się 
i w
śmiech!... Ręka mi zadrżała i, niewiele myśląc, bęc w papę najbliższego! Na to 
wybiegł książę...
– Palnęłaś go?
– Palnęłam, mateńko!
– To się mój nieboszczyk Michał aż chyba w grobie obrócił ze śmiechu!
– Krew, krew, pani dobrodziejko! – powtarzał porucznik z ukontentowaniem.
– A waści gniadosz tęgo niesie! – zauważyła Zośka.
– Zna służbę! Niechby skrewił, zatłukłbym go pewnie. Prusak jeno, szelma... 
huzarski! W
drodze od Rawy dwóch takich mi omdlało i trzeci bułanek matczyny.
– Co tam konie! – przerwał raźno Dziewanowski. – Trzeba się stąd czym prędzej 
wynosić!...
Całe miasto już mówi o waćpana przyjeździe! Ani chybi, będą myszkowali. Generał 
do
mnie przysyłał, ofiarując mu u siebie gościnę. Pani stryjenka zaś może na moją 
kwaterę pozwoli...
uboga, jak u kawalera samotnika takiego.
Zasmucił się porucznik, niesporo mu było się wynosić. Nadąsała się Zośka, 
zafrasowała
pani Dziewanowska. Jan nalegał – trzeba było ustąpić.
Tegoż dnia wieczorem Florian udał się do księcia Józefa Poniatowskiego. Książę 
przyjął
go w pięknym gabinecie, zdobnym w alegoryczne freski, a zastawionym mnóstwem 
kosztownych
cacek. Był zamyślony i posępny. Skinął przyjaźnie porucznikowi i o szczegóły, 
odnoszące
się do armii Napoleona, ostatnich wypadków z włoskiej kampanii, wypytywał... Od
czasu do czasu przerywał Florianowi tok opowiadania i gorączkowo mierzył 
wielkimi krokami
gabinet. Porucznik skończył mówić. Książę zamyślił się, a po długim milczeniu 
zaczął
nerwowo:
– A nie myli się twój generał?... Wiem, Dąbrowski to wielki żołnierz i wódz, 
cenię go więcej,
niż mu się zdaje... pomimo że mi był niechętnym!... Dobry patriota i obywatel 
kraju, lecz
czy politycznych wybiegów nie za dobrą poczytuje monetę! Sława Napoleona go 
olśniła, ja
się jej obawiam. Wahałbym się na niej przyszłość moją opierać, a cóż dopiero 
losy całego
kraju składać!... Zapał go unosi!... Tyle krwi przelanej hen na polach 
Marengo... co, Marengo
jedno? Cała Italia nasiąkła krwią legionów i Egipt, i San Domingo!... Nie! Nie 
ufam ja temu
nowemu słońcu... Napoleon jest wielkim politykiem, a myśmy nigdy politykami nie 
byli...
Idzie tu do nas, bo go losy wojny do tego zmuszają... lecz przy zawarciu 
traktatu wymieni nas
za uchwalenie jednego upokorzenia więcej dla nienawistnej mu Anglii! Czyż nie 
tak?
Florian, zachęcony rzuconym pytaniem, a poruszony tak ostrym sądem o ubóstwianym
przez niego Napoleonie, wybuchnął nagle:
– Wasza książęca mość! Jam nie statysta, nie mąż, który od lat młodzieńczych 
przywykł
losy narodów ważyć a rozpatrywać. Mówię, co na sercu, z czym lat tyle tułałem 
się po krajach...
– Zgoda na to – podchwycił żywo książę. – Lecz miejmyż odeń zapewnienie, 
poręczenie!...
Żąda od nas wojska, krwi naszej, niechże się dowiemy za co? Waszmości wyda się
takie żądanie frymarkiem23! Niestety, na frymarku takim cała mądrość polityczna 
polega.
Dąbrowski ani Wybicki nie rozumieją, że nie my Napoleona, lecz on nas w tej 
chwili najmocniej
potrzebuje... i miast stawiać żądania, proszą, miast dyktować punkty ugody, 
traktatu,
kontentują się krzywdzącymi naszą godność frazesami dumnego zdobywcy!... Nie, 
poruczniku,
ja do tej sprawy przyłożyć ręki nie mogę. Za złe ci nie biorę zapału, z jakim 
byś chciał
Bonapartego bronić. Widzisz w nim wodza prowadzącego armię do zwycięstwa i 
sławy, a
sam żołnierzem jesteś! I ja mam dlań wyrazy uwielbienia, jeno gdy o naszej doli 
myśleć przestaję...
Zresztą – dodał ze smutkiem – bądź waszmość spokojny... książę Józef Poniatowski
nie stanowi narodu. Daj mi pismo Napoleona, jasno wyrażające, czego żąda i co 
dla nas
uczynić się zobowiązuje, a gotowym dziś na skraj świata iść za nim!... A choćby 
nie dopełnił
przyrzeczeń, choćby bolesne z tego wynikły dla nas termina... nikt na nas 
kamieniem nie rzuci!...
Ale... co wam po Poniatowskim?
– Krew nasza, królewska! Chluba rycerstwa! – odparł z zapałem Florian.
Poniatowski uśmiechnął się dobrotliwie i rękę położył na ramieniu porucznika.
– Dziękuję waszmości! Teraz sobie dopiero go przypominam! Byłeś pod 
Marymontem...
Jeno nie wszyscy tak myślą! Znać, żeś prosto z legii przybył... Zapytaj się o 
mnie tu, na miejscu,
w Warszawie. Za sługę pruskiego mnie mają, o konszachty z Austriakiem 
posądzają...
stronią od tej mojej Blachy!
Książę uśmiechnął się gorzko.
– Wam, żołnierzom, pilno do rangi i zaszczytów... a przecież są inni, którym 
bezczyność...
więcej zdrowia odejmuje niż wam niewywczasy wojenne a kule nieprzyjacielskie!... 
Długo by
o tym można mówić. Wiesz teraz, słyszałeś, oto mój respons24. Później... kto 
wie, jak się wypadki
ułożą, teraz jednak ani myśli, niech generał czyni beze mnie. W końcu, mogę się 
mylić...
Więc słuchaj, mości poruczniku, listy generała weź z powrotem, przedstaw je 
marszałkowi
Małachowskiemu, nie tając mej odpowiedzi. Niech je i oni rozważą. Rada u pana 
Wojczyńskiego
może co innego postanowi...
– Mam właśnie kwaterę u generała! – wtrącił porucznik.
– A... tak! Już cię znaleźli! Hm, zacne grono, mężowie zasłużeni. Spieszże, 
mości poruczniku,
czasu nie trać. Miło mi było poznać waszmości! Racz generałowi Dąbrowskiemu 
pozdrowienie
moje wyrazić.
Gdy porucznik zjawił się w kilka chwil później u generała Wojczyńskiego, zastał 
był już
walne zebranie komisji rozpoczęte. Radzono właśnie nad wysłaniem imieniem 
Warszawy
poselstwa do Napoleona, żeby swego zwycięskiego pochodu nie wstrzymywał, lecz 
szedł
dalej podać rękę wiernemu a uciśnionemu narodowi, który na pierwszą wieść o jego 
zbliżaniu
się wita go całym sercem, jako swego zbawcę i oswobodziciela.
Wejście porucznika wywołało małe zamieszanie – ten i ów spieszył uścisnąć rękę 
Gotartowskiego.
Wszyscy nań spoglądali jako na żołnierza tej wielkiej a zwycięskiej armii. Gdy 
się
23 F r y m a r k – handel zamienny, kupczenie.
24 R e s p o n s – odpowiedź.
uciszyło, Florian wręczył Stanisławowi Małachowskiemu oddane mu przez księcia 
listy generała
Dąbrowskiego.
Marszałek zaczął je czytać na głos. Cisza zalegała izby dworku.
Dąbrowski przedstawiał księciu, jako cesarz, po długich z nim a posłem Józefem 
Wybickim
debatach, raczył się nakłonić do wkroczenia w granice Polski w trzykroć sto 
tysięcy wojska.
Że zamiarem niewątpliwym jest Napoleona, aby kraj ten wskrzesić i do dawnej 
świetności
powołać, że urzeczywistnienie tego zamiaru spoczywa całkowicie w ręku Polaków, o 
których
wierności a oddaniu chce się cesarz naocznie przekonać, że Wybickiemu oświadczył
wręcz, że jeżeli zobaczy, iż Polacy godni są być narodem, będą nim. W końcu 
Dąbrowski
zachęcał do jak najszybszej agitacji i rozpoczęcia przygotowań do zbrojnego 
powstania.
„Niech zobaczy cesarz – pisał Dąbrowski – powstające pułki a dywizje, niechaj 
ofiarność
obywateli w tej stanowczej chwili nie uchyla się przed niczym. Szlachta, 
mieszczaństwo, lud
niechaj stają w szeregach lub niech się sposobią. Lada dzień ruszamy do 
Poznania. Każda
zwłoka, każda minuta w kunktatorstwie25 strawiona może srogą krzywdę wyrządzić 
całej ojczyźnie”.
Małachowski skończył czytać. Przez chwilę panowało uroczyste milczenie, aż naraz 
z
piersi kilkudziesięciu zebranych dobył się jeden wielki okrzyk:
– Niech żyje cesarz! Wiwat konfederacja! Mości panowie, do broni!!!
Ściskano się za ręce. Padano sobie w objęcia. Florian był przedmiotem ogólnych 
owacyj.
Starszyzna tymczasem podawała sobie listy generała Dąbrowskiego, zastanawiając 
się nad
każdym słowem a rozbierając je. Zaczęto się skupiać w gromadki a perorować 
zapalczywie.
Tumult się wzmagał coraz większy. Naraz Małachowski głos podniósł. Powaga 
starego marszałka
sejmu wnet górę wzięła.
– Mości panowie! – rzekł. – Chwila urzeczywistnienia najdroższych nam nadziei a 
od
dawna pieszczonych postanowień się zbliża. Pismo generała Dąbrowskiego jest może 
ziszczeniem
tego, co wczoraj jeszcze snem nam się wydało. Nie pora na próżne rozprawy! Do
dzieła, mości panowie! Niech on, wielki mocarz, zastanie nas przygotowanych... 
do pójścia za
jego przewodem!... Baczność jeno zalecam. Nie zapominajmy o sługach króla 
Fryderyka...
Ergo26, mości panowie, poczynajmy sobie rozważnie, abyśmy zbytkiem zapału tak 
ważnej nie
zepsowali sprawy! Proponuję upoważnić starszyznę do przedsięwzięcia rady 
nieustającej,
przed uchwałami której uchylam głowę. Każdy z nas tutaj wielką ufność pokłada w 
osobie
generała a gospodarza naszego, co dla dobra publicznego ważyć swej głowy i 
mienia całego
się nie zawahał. Niechże on tedy do siebie przybierze tych, których obecność w 
radzie za potrzebną
uważać będzie! Zgoda, mości panowie?!
– Zgoda! Zgoda! – wykrzyknięto dookoła.
Za czym generał Wojczyński wystąpił i, wodząc okiem po zebranych, nazwiska co 
przedniejszych
wymieniał, do ubocznej zapraszając izby.
Kiedy starszyzna ustąpiła – gwar znów powstał w izbach a hałas. Brat generała, 
pan Ignacy,
uwijał się jak mógł i spokojność zalecał; nie na wiele się to zdało. Młodzież 
szczególniej
ochoty wstrzymać nie mogła, a Gotartowskiego zwartym osaczyła kołem, każde jego 
słowo
chciwie chwytając. Nadto Florian spotkał tu był dwóch Jordanów, co mu dalekimi 
krewnymi
byli, i braci Marskich, kolegów z konwiktu pijarów w Piotrkowie, z tego z dawna 
słynących,
że bliźniętami będąc, tak nadzwyczajnie do siebie podobnymi byli, że rodzona 
matka rozróżnić
ich nie mogła. Przy tym Jan Dziewanowski, który wśród młodzi rej wodził, 
zapoznał Gotartowskiego
z kapitanem Wosińskim, Józefem Stadnickim, Sewerynem Fredrą, Wincentym
Toedwenem, Jędrzejem Niegolewskim i Piotrem Wasilewskim.
Pan Ignacy Wojczyński tymczasem, widząc wzrastającą ochotę, cichaczem od strony
25 K u n k t a t o r s t w o – rozmyślne zwlekanie z decyzją, przedłużanie 
układów.
26 E r g o (łac.) – a zatem, a więc.
Leszna rozstawił pachołków, aby dali baczenie na nieproszonych gości, a sam z 
pacholikiem
do piwniczki zeszedł i baryłkę miodu wytoczył. A potem, cicho krążąc między 
zebranymi,
miód w szklanice rozlewał, szepcząc co chwila:
– Już to mnie bura od pana brata nie minie, lecz przecież zdrowie wielkiego 
Napoliona
wznieść się godzi!...
Słowa staruszka przyjęto z ukontentowaniem, przepijając po cichu, aby 
odbywającej się
obok radzie dystrakcji nie czynić.
Między młodzieżą wszczął się był żwawy spór o Poniatowskiego. Opowieść Floriana 
o
pochodzeniu listów generała Dąbrowskiego sprawiła silne wrażenie. Większość, 
przyjazna
księciu Józefowi, objawiła wielkie zdziwienie, reszta dosyć ostro występowała 
przeciwko
Poniatowskiemu. Zwłaszcza Hermelaus Jordan gromił zawzięcie księcia.
– Florek – mówił gromko, podnosząc wielkie swe pięści w górę. – I tyżeś to 
strzymał
wszystko a wysłuchał? Paniątko takie, od morza do morza. Jemu Napoliona 
sądzić!...
– Daj pokój! – mitygował Dziewanowski. – Dla słabostki gotów jesteś odsądzić go 
od
wszystkiego!...
– Tak, tak! Żołnierz to nie lada! – potwierdzili inni. Starszy Jordan, któremu 
szklanica
miodu zaszumiała w głowie, upierał się przy swoim.
– Janie, od morza do morza! Więc on, luminarz taki, dzisiaj, kiedy armia idzie i 
od morza
do morza!... Nie!... Sfrancuziały paniczyk, królewiątko rozkapryszone... jąć 
powiadam, od
morza do morza, i koniec!...
– Nie tak gorąco! Nie tak gorąco! – ozwał się surowo Seweryn Fredr. – Czołem 
przed rzetelną
zasługą! Gdyby kraj ten miał więcej takich oficerów, nie potrzebowalibyśmy 
oglądać
waścinego animuszu!
– Ani luterskich wysłuchiwać kazań! – odciął się Jordan.
Fredro porwał się z miejsca.
Kapitan skoczył uspokoić zwaśnionych.
Fredro domagał się zadośćuczynienia. Dziewanowski przekładał zgodę. Pośród 
zgiełku a
hałasu wskoczył na stół tymczasem jowialista wielki a oficer szanowany, imć pan 
Wosiński, i
zakrzyknął znienacka:
– Głupstwo, panowie szlachta!
A gdy zebrani, zaskoczeni tym zawołaniem, uciszyli się nieco, zwłaszcza że od 
Wosińskiego
zwykli byli się nie lada konceptu spodziewać, kapitan zaczął powoli:
– Horret animus27, mości panowie, że kiedy jeszcze na odwachu Prusak sobie 
chodząc einzweidreiduje,
a imć Köhler tabakę najspokojniej pociąga, kiedy armia francuska ledwie w
berlinkach rozsmakowała, my tu poczynamy sobie de noviter28 czteroletnie obrady, 
huczno,
buńczuczne, a jak z groźnie zmarszczonych brwi pana Seweryna imci wróżyć się 
ośmielę, z
niemałą ku wszelakiej strzelaninie a okaleczeniu sympatią! Starszyzna radzi, a 
młodzi w zwadzie
szukają dla swej ochoty dywersji. Pierwsze mi nie po myśli, drugie nie po sercu. 
Co panowie
rada postanowią – ich rzecz. Mnie ostał stary obyczaj, że gdy gość w dom 
nadchodzi,
ojcowie spotykają go na progu, a młódź to i przede opłotki naprzeciw wybieży. 
Tandem29 –
moćpanowie... miast językami świat krajać, oblicza sobie wzajem szczerbić, a kto 
większy
patriota, sobie przymawiać... ruszajmy w drogę! Bez zwłoki, natychmiast, dziś 
jeszcze do
wielkiej armii! Do Francuzów!!...
– Wiwat Wosiński! Do wielkiej armii!!! Do Francuzów!... – odpowiedziano chórem.
Wosiński odsapnął nieco i tak rzecz swoją zakończył:
– Moćpanowie! Zbierać się, jak kto może! W pojedynkę, dwójkami, trójkami, już z 
pół tu-
27 H o r r e t a n i m u s (łac.) – dusza się wzdryga.
28 D e n o v i t e r (łac.) – na nowo.
29 T a n d e m (łac.) – nareszcie, na koniec.
zina unikać, aby z dala zminąć dwunastkę z Judaszem... Żadnych oficerów, żadnych 
naczelników,
pieszo, konno, kołowo, z gwintówką czy szerpentyną, karabinkiem czy krócicą, aby
naprzód, aby spotkać! Uchodzić nie hurmem, nie w jednej godzinie, bo snadnie 
mogliby nam
Prusacy uroczyste pożegnanie wyprawić, który to objaw amicycji30 nie każdemu 
byłby na
rękę... Ja dziś ruszam, a gdzie?... Pod Berlin!...
– I ja! I ja! – ozwały się zewsząd głosy.
Słowa kapitana Wosińskiego padły niby iskra na mocno nasiarkowane lonty. Głowy 
młodzieży
rozgorzały, zapaliły się serca. Co chwila ochotnika przybywało. Pan Ignacy 
Wojczyński
aż ręce łamał na widok, co się dzieje, chciał tłumaczyć, przekładać, aby bez 
starszyzny na
nic się nie ważono. Nie słuchano go nawet.
Zdesperowany poszedł dać znać bratu, co się dzieje. Rada ruszyła do izb. Giełgud 
jął perswadować,
że jeno w karności a jednolitości cała przyszłość, Gutakowski do zaufania w 
postanowienia
starszych skłaniał. Aliści, w gronie samej rady powstało wnet rozdwojenie. Oto
ksiądz Woronicz ujął się za młodzieżą.
– Niech idą! – mówił.
Próbowano radzić jeszcze, lecz gdy w końcu Małachowski życzliwym się okazał 
zamiarom
Wosińskiego, nie odwodzono więcej, zalecając jeno ostrożność wielką a rozwagę w
przedsięwzięciu.
Starszyzna znów ustąpiła do izby narad. Generał Wojczyński pogroził jeno bratu 
Ignacemu
za... miód, a Floriana na bok odciągnął.
– A waszmość, poruczniku? – zagadnął żywo. – Zostaniesz z nami?!... Czy...
– Wracać muszę, generale, sprawę zdać...
– Spodziewałem się takiej odpowiedzi... Jedź! Pisma wnet ci wystosujem! 
Ostrowski stary
niechętny wielce wszystkiemu, ale mniejsza. Wspominać nie ma co, sam zmieni 
zdanie.
Resztę widziałeś...
Gotartowski zwierzył się Dziewanowskiemu z czekającej go podróży. Pan Jan, 
któremu
także uśmiechała się wycieczka naprzeciw Francuzów, ofiarował się mu 
towarzyszyć. Florian
ucieszył się serdecznie z niespodziewanego kompana. Na to zbliżyli się 
Jordanowie, a i kapitan
Wosiński, którzy, dowiedziawszy się, że porucznik rusza zaraz w drogę, 
oświadczyli się
iść z nim także.
Zaczęto wnet układać plan wyprawy. Ciekawi skupili się dokoła, ten i ów 
napraszał się iść
razem, osobliwie młody a wątły Stanisław Gorajski spokoju im nie dawał. Wosiński 
atoli
oparł się temu stanowczo.
– Czterech już nadto! Zastanówcie się! Chcecie, by was pierwszy lepszy patrol na 
bigos
posiekał. Ruszajcie swoim dworem, a my swoim!
Za czym uradzono, że o północy stawią się wszyscy u generała i stąd ruszą 
bocznymi ulicami
ku Raszynowi pieszo, a dalej przedzierać się będą, jak się uda... Każdy miał w 
broń się
zaopatrzyć co poręczniejszą, bez karabinów i widoczniejszych mantelzaków, aby 
wyglądu
zbrojnego nie przybierać. Teraz zaś każdy miał co duchu śpieszyć i do drogi się 
gotować.
Florian odciągał Dziewanowskiego na stronę. Projekt wyprawy pieszo nie wydawał 
mu się
szczęśliwym. Czasu zmitręży wiele. A tu pacholik konie musiał już pewno z 
Jabłonnej przyprowadzić.
Dziewanowski więc mógłby jechać z nim – stajenny zaś wróciłby do Gotartowic.
Pan Jan jął odwodzić Floriana od tego zamiaru. Konno wyjeżdżać z Warszawy, to 
znaczyło
prawie kłaść dobrowolnie głowę pod miecz. W rezultacie nie ma mowy, aby piechotą 
wędrować
pod Berlin. W drodze sposób się znajdzie.
Gotartowski ustąpił i jeno z pożegnaniem do pani Dziewanowskiej iść się 
napierał. A ponieważ
pan Jan i tak musiał do swoich izdebek wstąpić, przeto poszli razem.
30 A m i c y c j a – przyjaźń.
Na pierwsze słowa Floriana o czekającej go znów podróży pani Dziewanowska aż 
ręce
załamała.
– Co waszeci w głowie! Chyba licho cię jakieś napadło. Ledwie pół dnia minęło... 
znów w
inną stronę świata! Et! Aż mnie złość ogarnia. Wczoraj spadł jak z nieba, 
narobił zamieszania,
aż człek musiał z rupieciami wszystkimi się przenosić... i masz ci teraz nowinę!
– Pani pułkownikowo dobrodziejko – odrzekł smutnie porucznik. – Bogiem się 
świadczę,
że z wami wolałbym zostać... a sercem pewnie że zostanę...
– Farmazońskie wykręty! Już to waćpan słowem zawrócić z miejsca potrafisz, nie 
darmoś
pół świata schodził...
– Pani stryjenko – wmieszał się pan Jan – nie winujcie. Służba go do nas 
przyprowadziła,
służba zabiera... Co więcej, i ja z imć panem Florianem muszę.
– Janek? Ty?! A ty gdzieżeś znów potrzebny?!...
– Do Francuzów, pani stryjenko.
Tu Dziewanowski jął tłumaczyć wszystko pułkownikowej, zapewniając uroczyście, że 
tylko
patrzeć, jak z Napoleonem powróci.
Pani Dziewanowskiej łzy się zakręciły w oczach.
– Oj! Wrócisz ty, niebożę! Znam ja te wasze żołnierskie „wrócę”... Długo było 
cicho a
spokojnie. Znów zawierucha... a bodaj ich tam i tego Napoliona!... Już nikogo 
teraz na świecie
nie będziemy miały! Zośka?! Słyszysz? Nikogo!
Zośka nic nie odpowiedziała. Oczy spuściła, zęby zacisnęła kurczowo, a wargi 
jeno jej
drżały. Dziewanowski zaczął uspokajać pułkownikową. Florian zbliżył się 
tymczasem do
Zośki i zagadnął z cicha:
– I za co waćpanna gniewasz się a boczysz na mnie? Cóżem zawinił, że już i 
wejrzenia poczciwego
zdajesz się mi skąpić? Z ócz pułkownikówny wytrysły ognie.
– A cóż waćpana to może obchodzić?... Przyjechałeś... odjeżdżasz!... I dobrze! 
Czy to waszeci
kto tu... wiąże?!
– Prawda! – odrzekł drżącym głosem porucznik. – Ową podróż waćpanny do Jabłonnej 
nie
samej tylko fantazji śmiałem przypisywać... A na ciężką drogę choć dobre 
słowo... spodziewałem
się otrzymać...
– Dobre słowo! Dobre słowo! – odparła z przekąsem Zośka targając rąbek 
fartuszka. –
Pewnie że to waszmości wystarczy!...
Florian pokraśniał i do ręki pani Dziewanowskiej przypadł.
– Pani pułkownikowo dobrodziejko! Córki mi waszej nie odmawiajcie!... Wieki bym 
się
stąd nie ruszył... obowiązek niewoli. Da Bóg, powrócę wkrótce, a już was nie 
opuszczę. Synem
waszym pragnę...
Pani Dziewanowska potrząsnęła smutnie głową.
– Mój chłopcze! Dobrze ci z oczu patrzy, ale w taki czas niespokojny, kto wie, 
co się stać
może!
– Skądże bo panią stryjenkę ogarniają takie smutne medytacje! – wtrącił pan Jan. 
– Toż nie
rok i nie dwa!... Miesiąc nie minie, a porucznik stawi się, jako należy, w 
pełnym mundurze.
– Nie! Nie! – upierała się pułkownikowa. – Żadnych przyrzeczeń, żadnych 
przysiąg! Zośka,
słyszysz! Ani jam waćpanu krzywa, ani zamysłów żadnych nie mam. Kto wie, co się 
stać
może? Tak, tak! Od tego już nie odstąpię ani kroku. Jedź waćpan z Bogiem... 
wracaj rychło...
a jak wrócisz, to i rzecz się ułoży.
Porucznik chciał dziękować. Pani Dziewanowska nie dała mu przyjść do słowa.
– Nie ma czego ani za co! Żadnych obietnic! A teraz proszę waszmości, byś wolę 
krewnej
szanował. Dosyć tego! Macie jechać, niechże wam posiłek zgotuję jaki. Trudno to 
będzie, bo
w tym kramie i nieładzie nie wiadomo, gdzie czego szukać. Ale na głodnego puścić 
was nie
mogę.
Pułkownikowa zakrzątnęła się żywo. Dziewanowski opatrywał broń a sposobił sobie 
zawiniątko.
Florian, ścigany co chwila bacznym okiem pani Dziewanowskiej, bał się słowa
przemówić do Zośki, która siedziała chmurna i nadąsana.
Przy kolacji rozmowa się nie wiązała. Pan Jan był czegoś zamyślony, pułkownikowa 
jakby
łzy połykała. Florian siedział zapatrzony w postać Zośki. Ta ostatnia milczała 
zawzięcie.
Pan Jan pierwszy ruszył z miejsca i do odejścia się zbierał. Pułkownikowa 
żegnała się z
nim po kilkakroć a serdecznie. Zośka rzuciła mu się na szyję i szeptała coś 
długo do ucha.
Florian pamięci pani Dziewanowskiej polecił swego pacholika, ucałował jej ręce, 
chciał następnie
schylić się do ręki Zośki, lecz ta w tył odskoczyła i pożegnała go ledwie 
spojrzeniem.
Porucznikowi ścisnęło się serce: nie takiego się spodziewał rozstania. Chciał 
coś rzec jeszcze,
lecz pan Jan pociągnął go za sobą... i wyszli, przeprowadzeni do sieni przez 
pułkownikową.
U generała Wojczyńskiego w izbach zastano tylko dwóch Jordanów i pana Ignacego 
Wojczyńskiego.
Zebranie już się było rozeszło. Rada tylko nieustająca pracowała jeszcze. 
Wkrótce
wyszedł generał i ucieszył się wielce z wiadomości, że Florian znalazł 
towarzyszów.
– Teraz – mówił – pewny jestem, że mi nie przepadniesz, bo jeżeli Dziewanowski 
cię nie
wesprze, to Wosiński sianem wykręci. Masz tu, poruczniku, listy dla generała... 
a tu weź zasiłek,
który w drodze przydać ci się może.
Florian wymawiał się od przyjęcia, tłumacząc się, że od matki dostał fundusik. 
Pan Wojczyński
zgromił go:
– Ot mi racja dopiero! Małoś się to, poruczniku, nadreptał po Włoszech bez 
butów? Ani to
żadna darowizna, ani ofiara. Pięćdziesiąt czerwonych złotych wydzieliła ci rada 
na ekspensa31.
Bierz, nic nie pytaj, bo każdy grosz ci się przyda, znam ja to wasze oficerstwo 
włoskie!
Blizn na ciele jak dziur w rzeszocie, ordery, krzyże, sława, rozkazy dzienne; a 
w kieszeni tynf
złamany tygodniami nie postoi. Ale i na was czas przyjdzie, że nagrodę należną 
odbierzecie!
Nie było rady. Schował był porucznik zasiłek, a że we drzwiach ukazał się 
kapitan Wosiński,
nie zwlekając, jął żegnać się z generałem, który go uściskał serdecznie a 
krzyżem pobłogosławił.
Wosiński zlustrował towarzyszów, przestrzegł Jordanów i Dziewanowskiego, aby 
dragońskich
pałaszy z rąk nie wypuszczali dla uniknięcia brząkania, kazał opatrzyć pistolety 
i dał
znak do ruszenia w drogę.
31 E k s p e n s – wydatek, koszt.
V
Jeszcze nie skrzepły potoki krwi pruskiej pod Jeną i Auerstadtem, gdy generał 
Kalkreuth
podniósł klęskę pod Greussen, a w trzy dni później poddał się wraz z 
piętnastotysięczną armią.
Marszałek Davout zajął Lipsk, Bernadotte zniósł pod Hallą księcia 
Wirtemberskiego, załoga
Szpandawy złożyła broń przed Lannes’em, książę Hohenlohe przed Muratem pod 
Preslau;
Szczecin, Kistrzyń, Lubeka, Magdeburg kapitulowały po kolei, oddając w ręce 
Francuzów
tysiące dobrze wyćwiczonego żołnierza, zapasy amunicji, setki armat, niezdobyte 
mury forteczne.
Nigdzie żadnego oporu, żadnej obrony dłuższej. Jeden zewłok bohaterskiego 
księcia
Ludwika Ferdynanda pod Salą, a potem już tylko białe chorągwie parlamentarzy, 
upokarzające
traktaty i jeńcy a kontrybucje.
Król Fryderyk ze szczątkami armii schronił się do Królewca i znów rozpoczął 
układy. Napoleon
tymczasem Sasów obdarzył wolnością, garstkę szwedzkiej odsieczy puścił do domu,
szukając według swego zwyczaju sprzymierzeńców pośród nieprzyjaciół.
Burza zdawała się cichnąć. Aż naraz, w ślad za tłumami zbiegów pruskich, 
ciągnących ku
Wiśle i Warcie, ruszyły dalej zwycięskie orły pięcioma wielkimi kolumnami, 
prowadzonymi
przez marszałków: Augereau, Davout, Lannes’a, Murata i brata cesarskiego, 
Hieronima. Wejście
armii francuskiej do ziemi, Prusami Nowowschodnimi zwanej, poprzedzili liczni 
wysłańcy
generała Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego, a przed nimi jeszcze głuche wieści, 
pełne
nadziei, mar słodkich i ułud zwodniczych. I zanim placówki francuskie a 
rekonesanse zdążyły
sięgnąć granic Wielkopolski – już kraj cały przed nimi wrzał a sposobił się do 
czekających go
wypadków. Imię Napoleona rozbrzmiewało coraz silniej, budząc ludność z 
odrętwienia.
Florian z towarzyszami swymi zdołał po czterodniowej podróży przedostać się do 
Poznania,
uniknąwszy szczęśliwie pruskich pikiet i spotkania z drobnymi oddziałami wojska, 
które
z pośpiechem ściągało ze wszech stron ku Warszawie. Żałował był z początku 
Gotartowski, iż
nie poszedł za namową Wincentego Jordana i do Gotartowic na nocleg nie zboczył – 
atoli,
przekonawszy się w drodze z poszeptów a gawęd, że Francuzi nie żartem już się 
zbliżają, rad
był, że do bałamuctwa się nie skłonił.
W Poznaniu trafiono właśnie na chwilę wejścia pierwszych dwóch pułków strzelców 
francuskich.
Zamęt i ruch w całym mieście panował z tego powodu nie do opisania. Ludność
wyległa na ulice, witając z zapałem przybywających oswobodzicieli. Formalne 
bitwy staczano
o prawo zdobycia na kwaterę jednego żołnierza. Okrzyki gromkie, wiwatowe salwy, 
nabożeństwa
dziękczynne, odezwy i proklamacje Wybickiego, wici na pospolite ruszenie 
sędziwego
wojewody Radzimińskiego, krotochwilne wierszyki, żegnające Prusaków, zebrania a
uczty, gromadzenie się ochotników, powoływanie deputacyj do Napoleona, rugowanie 
pozostałych
sług króla Fryderyka – wszystko to wzburzyło spokojne jeszcze niedawno umysły, a
cichemu Poznaniowi nadało charakter rewolucyjnego grodu.
Uniesienie było powszechne, gorączka opanowała wszystkich. Tu układano projekt 
konfederacji
pod Napoleonem, ówdzie organizowano kasę centralną ofiar obywatelskich, gdzie
indziej z dawnych wojskowych formowano zakłady pułków, rozpisywano listy do 
przedniejszych
ziemian, obmyślano uroczyste przyjęcia dla przyszłego zbawcy narodu. I w jednej
chwili rzucono się do pracy gwałtownej, odrywając się chyba dla powitania nowego 
regimentu
francuskiego lub okazania swej serdecznej gościnności „bratnim zastępom”. 
Pracowano
dzień i noc, bez wytchnienia, z morzem nadziei i bezgranicznej ufności w gwiazdę 
i potęgę
wielkiego zdobywcy. Szyto mundury, czapraki i kaszkiety, porządkowano zapylone 
kulbaki,
polerowano broń, gromadzono zapasy rozmaitych prowiantów. Kuźnie zamieniały się 
w ludwisarnie,
krawieckie warsztaty – w szwalnie pułkowe, opuszczone szopy – w magazyny i
składy.
Dwory i dworki, nowomodne pałace a zmurszałe zamczyska, kamienice, czworaki i 
chaty,
lepianki i najuboższe izdebki uczestniczyły w ruchu powszechnym a trosce. Żony 
sposobiły
mężom odzież, matki ekwipowały synów, młode dziewczęta ślęczały nad haftami 
sztandarów
i „obszlegów”.
Porucznik Gotartowski, ulokowawszy się z towarzyszami swymi w gospodzie na 
Starym
Rynku, wyszedł był natychmiast szukać generała Dąbrowskiego, który według 
zapewnień
właściciela gospody bawił od dni kilku w Poznaniu. Jakoż, po krótkich 
dopytywaniach, dowiedział
się, iż generał stoi w domu Mielżyńskich.
Dąbrowski aż rękoma strzepnął z ukontentowania na widok porucznika.
– Jesteś nareszcie! Myślałem, żeś przepadł! Jakże? Masz odpowiedź? Papiery?!...
Gotartowski opowiedział pokrótce szczegóły bytności swej u księcia Józefa i 
generała
Wojczyńskiego, a w końcu doręczył Dąbrowskiemu listy rady.
Generał przebiegł szybko podane mu pisma.
– Dobrze! – ozwał się z zadowoleniem. – Bardzoś dobrze zrobił, żeś trafił do 
Wojczyńskiego.
Po Poniatowskim wiele sobie nie obiecywałem. Wyższa polityka świta mu w głowie.
Zapomniał widocznie, iż przed ośmiu laty z górą próbowałem już tych dróg! 
Zarozumialec!
W takim Berlinie pół roku blisko kołatałem. Mniejsza o niego. Wojna bez jednego 
żołnierza
się odbędzie. W porę mi przybywasz, bo tu roboty masa, a ludzi brak.
Florian wspomniał o towarzyszach swoich, nadmieniając, iż, o ile mu wiadomo, 
młodzież
ciągnie ze wszystkich stron.
– Wybornie! – podchwycił z ogniem Dąbrowski. – Dawaj mi tu tych zuchów! Takich 
właśnie
nam potrzeba. Nie konsyliarzy, nie polityków, nie doradców – lecz żołnierzy! 
Właśnie
oto generał Milhaud potrzebuje na gwałt dobrych dragomanów-oficerów... Otóż 
zbierz tych
twoich kompanów i przychodź... Twojemu wyborowi ufam.
Gotartowski powrócił spiesznie do gospody zdać sprawę towarzyszom z audiencji u 
Dąbrowskiego.
Zastał ich gwarzących wesoło wśród ciżby francuskich żołnierzy i tłumu
szlachty i mieszczan. Gęsto rozstawione butle i gąsiory świadczyły, że 
podejmowano tu armię
Napoleona suto a gościnnie. Żołnierze zapijali ze smakiem miód, węgrzyna, 
zmiatali z talerzy
a misek obficie zastawione jadło, pokrzykując wesoło. Szlachta i mieszczanie, 
nie rozumiejąc
zgoła języka francuskiego, rozprawiali między sobą, spełniając co chwila liczne 
toasty i
zdrowia. W całej gospodzie jeden Dziewanowski znał dobrze język francuski, jego 
też obydwie
strony powołały na tłumacza swych uczuć i wynurzeń. Co chwila ktoś zwracał się 
do
pana Jana z żądaniem przekładu, co go rzetelnego nabawiało nieraz kłopotu.
– Janek, od morza do morza – wołał swym grubym głosem Hermelaus Jordan – 
powiedzże
im, że choć mi diablo kuso wyglądają, ale sprawne szelmy, kiedy takie jatki 
Prusakom wyprawili!
– Czekajcie, moćpanowie! – krzyczał Wosiński. – Do porządku dziennego! Imć pana
Dziewanowskiego obliguję, aby tym czarnym łbom wytłumaczył, że który kroplę 
miodu zostawi
w szklanicy, temu się ją za kołnierz wyleje!...
– Za pozwoleniem – złościł się młodszy Jordan. – Niechże nareszcie się dowiemy, 
spod
czyjej komendy!...
– Veto!32 – ryczał w kącie opasły szlachcic.
– Panie! – napierał się stary kapral francuski. – Więc nie macie czerwonego wina 
wcale? A
może sałata jest?
– Salade! Salade! – podtrzymywali chórem żołnierze.
– Janku, zmiłuj się! – błagał Hermelaus. – Gadajże nam, czego się tak drą?
– Proszą o sałatę! – objaśnił Dziewanowski.
– Hej, gospodarzu! Sałaty! Podać sałatę... – ozwały się dookoła głosy.
– Veto! – huczał ciągle ten sam bas. – Nie ma zgody! Nie ma sałaty!!...
Tumult się wzmagał. Cała izba wołała o sałatę. Sałata stała się nagle 
najważniejszą kwestią,
najpilniejszą do załatwienia sprawą. Wyciągnięto z kąta właściciela gospody, 
zaklinając
go, aby upragnionej sałaty spod ziemi bodaj wydostał. Zafrasował się gospodarz, 
lecz przyrzekł
najsolenniej zarządzić poszukiwania w całym mieście.
Zapewnienie to uciszyło na chwilę zebranych. Naraz rozległ się piskliwy głos 
spod pieca:
– Mówiłem, panie dziu... także boćwinkarze i nic więcej! Oczy obecnych Polaków w 
jednej
chwili zwróciły się w stronę, skąd ich był głos doszedł. Pod piecem w ciemnym 
żupaniku
siedział pękaty szlachetka z małym, zadartym noskiem, spod którego dwie 
olbrzymie miotły
wąsów sterczały groźnie, zasłaniając okrągłą, pyzatą twarz. Hermelaus porwał się 
z miejsca.
– Cóż to acan, od morza do morza?!... Komuż to mówić... od boćwinkarzy?!
Szlachetka poczerwieniał i odparł buńczucznie:
– Komuż by?! Nie mówię... jeno powiadam, panie dziu,.. mieliśmy kartoflarzy, 
teraz przyszli
boćwinkarze... i tyle!!...
– Co to? Kto to?!... – zakrzyknięto w izbie.
– Silentium!33 – ozwał się ktoś ze szlachty.
– Cofnij acan obelżywe słowo! – wołał Hermelaus.
– Niech cofnie! Musi cofnąć...
– Veto!
– Panowie – upominał Dziewanowski widząc, że się na awanturę zanosi.
– Boćwinkarze, powiadam, panie dziu!
– Hola! Coś acan za jeden?! Niech wiem, zanim odeń porachunku zażądam, od morza 
do
morza...
– A przecież to imć pan Bonawentura Zając-Zajączkowski ze Zbyrek! – ujął się 
ktoś z
tłumu.
– Otóż właśnie w tym sęk! – wmieszał się kapitan Wosiński. – Alteracja imć pana 
Zająca
nikomu dziwną być nie powinna. Wszak ci franci chcą mu spustoszenie uczynić w 
ulubionym
specjale! Słuszna rzecz, gdy sałata w zającu znajduje obrońcę.
Ogólny wybuch śmiechu rozproszył w jednej chwili nadciągające chmury. Pękaty 
szlachetka
przycupnął znów pod piecem, rad w duszy, że zajścia uniknął. Jeden Hermelaus był
chmurny. Nie po myśli mu było wmieszanie się Wosińskiego. Nauczyłby szaraka 
rozumu!
Francuzi poglądali na tę scenę w niemym osłupieniu, na próżno starając się z 
ruchów i wyrazów
twarzy wyrozumieć, o co rzecz idzie. Zwrócili się do Dziewanowskiego, lecz ten 
ich
zbył półżartem i zwrócił się do Gotartowskiego, który zdołał nareszcie docisnąć 
się do stołu.
– Przez miły Bóg! – zaczął gorączkowo Florian. – Porzućcie tę całą kompanię. 
Gotowiście
sobie głowy zaprószyć, a tu dziś mamy się stawić u generała!
– Robię, co mogę. Widzisz sam, poruczniku, co się dzieje. Obawiam się o 
starszego Jordana.
Wincenty pomiarkowany zawsze, o Wosińskiego mniejsza, ten ma głowę z kamienia...
lecz Hermelausowi już zaczmerało.
– Nie ma co! Wychodźmy stąd zaraz!... Wyciągnij waszmość tylko Hermelausa.
32 V e t o! (łac.) – Nie pozwalam! Protestuję!
33 S i l e n t i u m! (łac.) – Cisza! Spokój!
Niełatwa to atoli była rzecz, bo starszy Jordan, gdy mu się sprawa o 
„boćwinkarzy” nie
powiodła, zawrócił był już z miejsca w przeciwległą stronę izby w kąt, pod 
oknem, skąd co
chwila dobywało się basowe veto. I nim zdołał ruszyć za nim Dziewanowski, 
Hermelaus
zmierzył ostro wzrokiem opasłego szlachcica, raczącego się piwem grzanym.
– Jordan jestem! – rzucił groźnie Hermelaus macając głownię pałasza.
Szlachic podniósł zwolna głowę, dobył tabakierki, pociągnął jeden i drugi niuch 
tabaki i
odrzekł obojętnie:
– Jordan?... Hm! Sroga rzeka, sławna, katolicka, a jakże!
– Waść sobie dworujesz! Powtarzam... Hermelaus Jordan jestem, do milion diabłów, 
od
morza do morza!...
– Hę! Menelaus!... Piękny ród, starożytny.
Imć Hermelaus posiniał z gniewu. Oczy mu na wierzch wyszły, olbrzymie kiście rąk 
zacisnęły
się w pięści i spadły z impetem na stół, przy którym siedział flegmatyczny 
szlachcic...
– Acan ważysz się przymawiać?!... Acan z poczciwego imienia Jordanów żarciki 
sobie
stroisz?!...
– Gdzieżbym śmiał!... Nie widzisz waćpan, że jakeś pięścią walnął, to cię nawet 
mój kufel
uszanował!...
– Dosyć! Milcz, capie jeden, od morza do morza!
– Aż taki wielki? Hm! Tandem... pistolety, karabele, pałasze... wiwatówki?... 
Wybieraj!
Byle nie harmaty, bo mi ostatnią wiwatówkę landrat łońskiego roku ze stodoły 
wyprowadził!
– Bizuna na trefnisiów!
– Chcesz się acan biczować?
Hermelaus skoczył ku przeciwnikowi, chwycił go za bary, lecz ten nagle 
poczerwieniał,
otrząsnął się i pchnął Jordana tak silnie, że ten upadł pomiędzy zwarte koło 
skupiających się
widzów.
Hermelaus porwał się do pałasza i jął się przedzierać do szlachcica, lecz w 
tejże chwili
nadbiegli Wosiński z Dziewanowskim i wstrzymali go, gdy Wincenty Jordan, ujmując 
się za
bratem, przypadł do stołu w kącie.
– Mości panie! Co znaczy napaść taka?!... Chcesz, aby cię tu na szablach 
rozniesiono?!
– Powoli, powoli, zacny kawalerze! Bacz, kto zaczynał! Jam tu waścinego kamrata 
nie
prosił!...
– Puśćcie mnie! – ryczał z głębi izby Hermelaus. – Niech mu uszy poobcinam!
Florian, zoczywszy, że znów z drugim Jordanem zanosi się na awanturę, odciągnął 
Wincentego
za ramię.
– Mnie zostaw.
Za czym, zwracając się do szlachcica, rzekł:
– Z kimże mam honor przede wszystkim?
– O to właśnie chciałem zapytać.
Gotartowski zagryzł wargi, lecz odparł, siląc się na spokój:
– Florian Gotartowski, porucznik legii włoskiej!
– Syn... Józ... Józefa?! – rzucił pośpiesznie szlachcic.
– Tak! Lecz z kimże?!! – tu urwał nagle, bo opasłe ciało nieznajomego zawisło 
nagle mu
na szyi.
– Patrzaj, Florek! A niechże ci się napatrzę!!! Żem cię nie poznał! Kubek w 
kubek do ojca
podobny!... Dajże gęby... Ano jeszcze!... Za przepadłego cię mieli!... Siadajże 
no przy mnie!
Gospodarzu!... Miodu!... Poczciwy Józef... ot, serce się kraje go wspominać! A i 
piwa grzanego!
Gotartowski, zaskoczony znienacka, ani się obejrzał jak szarpnięty przez 
szlachcica siedział
tuż przy nim na ławie.
– Daruj waszmość, lecz nie wiem dotąd...
– Florek!... Nie wiesz?! Bonawentura Głuski z Jastkowa!...
– Głuski?!... – powtórzył przeciągle porucznik, na próżno siląc się przypomnieć, 
gdzie to
nazwisko słyszał. Szlachcic się nagle skonfundował.
– Cóż to ciągniesz tak moje nazwisko?... Głuski, powiadam – to i dosyć! Z ojcem 
twoim w
konfederacji byłem!... Hę, hę! Dawne czasy! Veto – i koniec. Poznałeśże mnie?... 
Jeszcze? Z
niebaś spadł?!... Toć brat twój, Staszek, ma się ku mojej Marysi! No – teraz?!
Tu dopiero wspomniał porucznik, iż matka mu powiadała o mających się odbyć 
zrękowinach
Staszka z panną Marianną Głuską, córką posła ostrowskiego, dawnego towarzysza 
broni
ojca.
Ale imć pan Bonawentura nie dał mu przyjść do słowa.
– Owóż właśnie wracam spod Kruszwicy, gdziem do krewnych Przybyszewskich jeździł
windykować34 jakąś tam sumkę, zawadziłem o Poznań, ot i masz ci paradę... jakiś 
taki tu do
mnie z pięściami... „Jordan – mówi – jestem!” Daj go katu! Co mu młokosowi!... 
Pijże piwo,
bo ostygnie, a miodu, szelma, nie przynosi!... Chwyta mnie za bary i trzęsie! 
Dzięki Bogu,
jeszcze na stare lata człek krzepę ma!...
– To dzielny kawaler – głowa tylko słaba! – tłumaczył porucznik.
– Ba! Ba!... Dzielność bez głowy licha warta!... Jużci nic mi tam do niego! 
Mości Jordanie,
prosimy, jeśli łaska, na kapeczkę!...
Hermelaus, który był się już z impetu pierwszego otrząsnął, spojrzał groźnie na 
pana Głuskiego
– ten nie dał się zbić z tropu.
– Sierdzisz się waszeć? Veto! Nie odymaj się tak, a chodź. Morowość ci z oczu 
bije. Kapeczka
przednia!
Hermelaus próbował się dąsać, lecz Wosiński z Dziewanowskim umitygowali go do 
reszty.
Podczas imć pan Bonawentura się rozochocił i, na szklanice zakrzyknąwszy, 
wszystkich
towarzyszów Floriana do kompanii zaprosił.
– Co wam tam – mówił – po Francuzach! Kto by się z nimi dogadał!... Pali was 
cała wątroba,
proch pachnie... będziecie go mieli!... My sobie w Lubelskiem siedzimy cicho, 
przycupnąwszy
pod Austriakiem, i tak dychamy. Ba! Nie te czasy, nie dawne! Imć pan Kazimierz
Pułaski w srogiej Hameryce Kolumbowej wojuje!... Komu to tu świat durzyć!
– Napoleon... – wtrącił Dziewanowski.
– Co Napolion! Veto! Rozumiesz waszmość?!... Posłem jestem... a sejm nasz jest 
jeno limitowany35!
Wiem, wiem, pilno wam! Pilno! Hę, hę! Toteż Głuski żadnego z was by na zięcia
nie wziął.
– Aha! Imć pan córeczki ma na wydaniu! – podchwycił żartobliwie Jordan.
– Jakbyś wiedział! Marysię i Jankę!... Janka na Trzy Króle będzie żoną Tadeusza 
Zabielskiego,
sekretarza rządu cyrkularnego lubelskiego! Marysia zmówiona bratu porucznika,
Staszkowi! Dobre chłopaki i jeden, i drugi. Co ważniejsze, stateczni – jeden 
osiądzie na roli w
Jastkowie, drugi rychło promocję na burmistrza do Ostrowa otrzyma... no i człek 
z czystym
sumieniem a spokojem o los dziewczyn będzie oczy mógł zamknąć. A to wiele! 
Oczywiście,
cenię ja wielce ducha rycerskiego i żołnierskie rzemiosło, ale co tu, samolubem 
być wolałem.
Licha mi z tego, że będę miał jakiego oficera czy pułkownika za zięcia! On w 
takich czasach
niespokojnych to w polu, to w lesie, a jeżeli w domu, to na pewno razem z 
kontuzją albo z
postrzałem.
Imć pan Głuski rozgadał się na dobre. Młodzi słuchali go z zaciekawieniem, 
popijając
miód. Zaciągnęło się na długą gawędę. Gotartowski wspomniał na generała i jął 
odciągać
kompanów, żegnając się z panem Bonawenturą – ten namawiał do pozostania.
34 W i n d y k o w a ć – dochodzić swych praw, żądać zwrotu tego, co zostało 
niesłusznie
wzięte.
35 L i m i t o w a n y – zawieszony, odroczony.
– Zostańcie jeszcze! Przecież ten generał wasz nie ucieknie. Cale was nie 
rozumiem. Ciurami
przecież nie jesteście ani pachołkami... Nieprzyjaciel wam na karku nie siedzi, 
nie ma do
czego śpieszyć!...
– Subordynacja, karność! – ozwał się Wosiński.
– Chcesz waść powiedzieć: nowa moda!... Et, dawniej tego nie bywało, a mieliśmy 
i
Kirholmy, i Grunwaldy! Cóż, nalegać nie śmiem! Szkoda, bo mi w drogę się 
wybierać niesporo.
Czasy niespokojne, a grosz się wiezie. Wpadnijcież – jeśli łaska, do oberży – 
bez mała
dzień cały kiwam się tu w kącie nad piwem...! Ale! Florek! Toć bym przepomniał, 
że właśnie
do Gotartowic ciągnąć myślę! Niby to niekoniecznie po drodze, lecz skoro się 
wybrałem!...
Bywajcie mi tedy...
Florian z towarzyszami udał się wprost do generała Dąbrowskiego. Generał przyjął 
młodych
ludzi serdecznie, rzucił okiem doświadczonego wodza na muskularne postacie 
Jordanów,
marsową twarz Dziewanowskiego, zamienił słów kilka z kapitanem Wosińskim i jął
szeptać ze stojącym z dala Józefem Wybickim.
Narada była krótka. Generał raz jeszcze powiódł okiem po wyprostowanych 
postaciach
towarzyszów Gotartowskiego, w końcu rzekł głosem cichym, urywanym:
– Panowie! Witam was całym sercem i ufam, że na was się nie zawiodę. Pierwsi 
niemal
stawiacie się... zapomniane wam to nie będzie.
– Generale... – zaczął Wosiński, lecz Dąbrowski przerwał mu żywo:
– Zaręczenie Gotartowskiego mi wystarcza. Nie czas na wynurzenia! Gotartowski, 
kto
włada francuskim?
– Jan Dziewanowski,
– A rosyjskim?
– Dziewanowski.
– Wybornie! Mości Dziewanowski, czy gotów jesteś ruszyć w drogę do Warszawy?
– Najzupełniej.
– Dobrze. A zatem panowie Jordanowie udadzą się dziś jeszcze na noc do Sieradza 
w województwie
kaliskim z listami do generałów: Skórzewskiego i Lipskiego, i zostaną przy nich
aż do dalszych rozkazów! Papiery są wygotowane na dole u sekretarza... Za tą 
kartą imć pan
Wiktor Szołdrski, członek komisji wojewódzkiej, wyda waćpanom opatrzenie na 
drogę, konie
i paszporty pruskie na wszelki wypadek, radzę ich atoli nie okazywać i 
okazywania unikać...
Sprawa pilna, misja dająca waćpanom okazję do wyróżnienia się... Tu jeszcze jest 
dyspozycja
dla sekretarza! Panowie! W drogę!...
Jordanowie spojrzeli po sobie nieco zdziwieni, nie spodziewali się tak szybkiego 
ordynansu.
Hermelaus chciał coś odpowiedzieć, lecz wzrok Dąbrowskiego przeszył go na wylot.
– Żegnam panów! – uciął nagle generał. Dziwną mocą tego głosu obezwładnieni, 
Jordanowie
skłonili się i wyszli.
– Będą ludzie! – mruknął wpół do siebie Dąbrowski i zwrócił się z kolei do 
Dziewanowskiego:
– Mości Dziewanowski! Waćpana czeka zadanie nie lada. Ruszysz dziś natychmiast 
pod
Łowicz, do armii generała Benigsena...
– Benigsena! – powtórzył z lekkim zdziwieniem w głosie pan Jan.
Dąbrowski się uśmiechnął.
– Niejasnym się to wydaje waćpanowi? Zważaj, bo trafi ci się to jeszcze nieraz. 
Rzeczą
żołnierza rozkazy wykonywać. Z tą notatką udasz się waćpan na kwaterę do 
generała Milhaud,
który ci bliższych udzieli rozkazów i zaopatrzy należycie. Spraw się dobrze, a 
szlify
oficerskie cię nie miną. Ufam imieniu waćpana, bo już kilku Dziewanowskich 
miałem jako
dzielnych żołnierzy. To wszystko! Drogi szczęśliwej, życzę... Powtarzam, misja 
ważna, że się
waćpanowi dostała, zawdzięczasz to znajomości języków i temu mojemu wewnętrznemu
przeświadczeniu, że Dziewanowski żaden nie zawodzi.
– Generale, bodaj mi przyszło...
– Nie kończ. A pamiętaj, że gdybyś miał polec, spełnisz tylko obowiązek.
Dziewanowski oddalił się. Z twarzy Dąbrowskiego znikła nagle surowość i powaga. 
Podszedł
do Gotartowskiego ujął go przyjaźnie za ramię.
– No, Florek? Jakże?!... Ruszysz znowu! Aż żal mi na ciebie patrzeć!... Panie 
Józefie!
Znaszże go!... Ledwie z Warszawy wrócił...
– Wiem, wiem – podchwycił Wybicki podchodząc do porucznika i ściskając go za 
rękę. –
At, pamiętam wybornie porucznika. Przecież to najpilniejszy słuchacz naszej 
szkoły w legii.
Kapitan Paszkowski, wykładający matematykę i naukę języków, odchwalić go się nie 
mógł...
Ba, przypominam sobie, jak namawiał porucznika Gotartowskiego, aby do artylerii 
wszedł.
Cieszę się szczerze, że waćpana widzę przy zdrowiu!
– Mości komisarzu, mnie to raczej radować się należy, iż danym mi jest oglądać 
męża tyle
zasłużonego a wsławionego. Wybicki uśmiechnął się przyjaźnie.
– Za dobre słowo Bóg zapłać!... Ale, mości generale, już byś mu wypocząć dał... 
czas jakiś!...
– Otóż właśnie o tym myślę! Ludzi brak!
– Generale! – rzekł ochoczo Florian. – Jam gotów, choćby zaraz! Co ja tu będę 
robił? W
Poznaniu siedział? Wolę w drogę!... Proszę jak o łaskę, aby mi nie danym było 
wypoczywać
teraz, gdy najmniej po temu czasy właściwe.
– To mi zuch!... No, Florek! przecież ci się kapitańskie szlify należą, do 
czarta! Tym bardziej
że oto mam zamiar wysłać cię z kapitanem Wosińskim, a choć i jego zasługi w 
gwardii
narodowej nie były pewno mniejsze – lecz tyś już wiarus prawie. Masz 
czterdzieści bitew?!...
– Pięćdziesiąt dwie! – odparł Gotartowski, zarumieniony od dobroci a łaskawości 
generała.
Dąbrowski pokiwał głową.
– Patrzcie, panie Józefie!... Dalipan, w obcym wojsku byłby generałem może!... 
Nie, nie,
kapitanie Wosiński, nie ubliżam waszej szarży, lecz tego młodego wiarusa pod 
komendę wam
nie oddam.
– Generale! Krótkie jest moje z imć Gotartowskim przyjacielstwo, lecz bodaj dziś 
do jego
pułku bym się zaciągnął – wtrącił ze szczerym uznaniem Wosiński.
– I słusznie! Pewno go to nie ominie!... Mości poruczniku Gotartowski, imieniem 
cesarza
komenderuję się na kapitana strzelców francuskich.
– Według rozkazu! – ozwał się Gotartowski, a przez czoło jego przeszła lekka 
chmura.
Dąbrowski ją dostrzegł.
– Rozumiem! Florek, nominacja to chwilowa, bądź przekonany, że nie zezwolę, abyś 
długo
pracował na sławę francuskiego pułku!... Baczność! Panowie kapitanowie, 
natychmiast
udacie się do generała Milhaud, a po przedstawieniu się u niego, pójdziecie na 
kwaterę do
pułkownika Deschamps, który prowadzi przednią straż. Pułkownik Deschamps 
potrzebuje
przewodników tłumaczów, a zarazem zdolnych oficerów... prawda, niesporo będzie 
wam,
oficerom piechoty, na kawalerzystów się zamienić. Lecz znieście to i 
pamiętajcie, że marszałek
Davout będzie o was powiadomiony najdokładniej i pierwszy wakans w mających się
formować regimentach was nie minie! To i wszystko! No, Florku, daj rękę. 
Spokojniejszy
jestem o rekonesanse i całość podjazdu!... A i panu, kapitanie, polecam...
– Oho! Generale! Zaprowadzimy ich bodaj do Stambułu! – ozwał się raźno Wosiński.
– Dobrze, dobrze... byle nie na manowce. Deschamps wyda panom umundurowanie. 
Tak,
trzeba, abyście wśród żołnierzy należyty posłuch mieli! Ruszajcie – czas w 
drogę, czas!...
Dąbrowski i Wybicki czule pożegnali Gotartowskiego, Wosińskiemu skinęli 
przyjaźnie i
dali im znak do odejścia.
Florian wyszedł z pałacu Mielżyńskich rozgorączkowany nieco a przejęty ważnością 
nowego
zlecenia. Wosiński nabrał większej tylko fantazji i ochoty. Przed pałacem 
spotkali stojących
Jordanów, Hermelaus ucieszył się niezmiernie.
– Jesteście przecie! Myślałem, że się z wami nie zobaczymy. Byłem właśnie u 
sekretarza,
dałci mi pakiet cały... a teraz sam nie wiem, co robić!
– Jak to? Przecież rozkaz wyraźny, zgłosić się do pana Szołdrskiego!
– Ależ, Florek, od morza do morza. Tak zaraz, w jednej chwili!...
– Gdzie tam! – wtrącił ironicznie Wosiński. – Macie czas do Sylwestra. 
Zaczekajcie sobie,
aż przynajmniej Francuzi będą u Fukiera na Starym Mieście.
Hermelaus się zawstydził.
– Ot żarty! Idzie się przecież! A wy gdzież macie?...
– Za godzinę ani dymu, ani popiołu z nas nie będzie.
– Patrzaj!... Na cztery wiatry wszyscy poszli! – zauważył młodszy Jordan. – 
Właśnie
Dziewanowski wypadł jak strzała, ledwie się pożegnał i poszedł przed siebie... 
Was kazał
uściskać! Szkoda! Dobrze nam było razem!...
– Świat nie torba! – zakonkludował Wosiński. – Spotkamy się jeszcze. Dajcie 
pyska!... I
do zobaczyska!...
Towarzysze się rozstali.
Noc listopadowa otulała zwolna swym mglistym całunem mury Poznania. Miasto 
układało
się do snu niespokojnego, gorączkowego, pełnego oczekiwania, mar słodkich i 
widzeń promiennych.
Światła gasły powoli – cisza głęboka słała się dokoła wśród oddalonego gwaru i
coraz rzadszych pokrzyków, dobywających się z oświetlonych jeszcze traktierni. 
Naraz w
oddali rozległ się przytłumiony dźwięk trąbki, a w ślad za nim zadudniły 
kopyta...
Oddział kawalerii wyciągniętym kłusem przebiegł przez rynek i znikł wśród ulic i 
domów.
VI
Pułkownik Deschamps pędził jak wicher. Otulony rozłożystym płaszczem, w 
nasuniętym
na oczy kapeluszu, parł konia ostrogami naprzód, spoglądając niekiedy groźnie 
poza siebie,
gdy konie ciągnącego za nim szwadronu zwalniały biegu. Czasem znów, dojrzawszy 
na
skraju drogi chatę wieśniaczą, dworek szlachecki, pałac magnacki lub krzyżyk 
kościółka,
osadzał raptownie konia i cedził przez zęby do jadącego tu za nim 
Gotartowskiego:
– Eh, bien?36
Wówczas Florian spinał konia i wraz z Wosińskim i kilku strzelcami wysuwał się 
naprzód.
Rozpatrywał drogę, zaglądał do chat lub wieśniaka między opłotkami zdybawszy 
pytaniami
zarzucał. Szwadron tymczasem wlókł się stępa, czekając rychło pułkownik raportu 
nie wysłucha
i pałaszem nie skinie.
Na postojach a wypoczynkach pułkownik na wszystkie strony rozsyłał wywiady, w 
których
Gotartowski z Wosińskim ciągle udział brali. Męczyło to młodych kapitanów: 
Floriana,
bo od konia był odwykł, a Wosińskiego, bo takiej, jak mówił, piekielnej służby 
nigdy jeszcze
nie odprawiał.
Już to Wosińskiemu w ogóle nie po myśli była ta droga, a może bardziej jeszcze 
pułkownik.
– Dziwna facjata! – mruczał do siebie kapitan. – Nasrożony ciągle, nadęty, ani 
doń przystąp.
Prawda, że ze mną nie bardzo by się dogadał, lecz przecież do Gotartowskiego, do 
swoich
Francuzów mógłby się ze słowem poczciwym odezwać!...
Zaraz w pierwszym dniu ekspedycji Wosiński, chcąc dłużący mu się marsz skrócić 
gawędą,
targnął cuglami i podsunął się do jadącego przed nim Floriana.
– Mości Gotartowski – ozwał się półgłosem – dalipan, ledwie się trzymam. 
Dziewięć lat na
koniu nie siedziałem, a tu o lada wywczasie mowy nie ma!... Zrywaj się co chwila 
i na wyskoki
leć, niby na harce. Dobre to, ale nie wciąż!... Lędźwie mi stężało, chyba nie 
wytrzymam.
A i szkapisko niby takie niepozorne, a rzuca mi się!... O!... Jak to piszczy 
cudacznie...
Musi i konie u Francuzów po francusku rżą. Ale dokąd my tak pędzimy, do licha?
– Mamy dotrzeć do pikiet pruskich!...
– Ba, więc idziemy na Łęczycę?
– Gdzie tam!... Łęczycę zostawimy na boku, bo od Wrześni nie poszliśmy na Golin, 
lecz
na Pyzdry! Pułkownik pytał się już kilka razy o Prosnę. Może zatrzymamy się 
gdzie pod Kaliszem,
a może i dalej jeszcze!...
– Hm!... Bardzo dobrze. Tam czy owdzie, wszystko jedno. Ale przecież nie jednego
dnia!... I co ten borsuk siwy sobie myśli? Nie wiem, o czym on tam z waszmością 
mówi przy
raportach, lecz coś mi się widzi, że onej sławnej u Francuzów dworskości ani 
krzty w nim się
nie dopatrzysz.
– Stary to podobno żołnierz.
36 E h, b i e n? (franc.) – No, co?
– Niechże sobie ma z Bogiem dwie kopy lat! – zaperzył się Wosiński. – Mnie co do 
niego!...
Niechaj jeno obyczaju nabierze, a polskich oficerów za hetki nie ma!... 
Najęliśmy się
albo co?!...
Wosiński rzucał się podniecony na siodle. W tejże chwili adiutant Francuz, 
jadący za Florianem,
szepnął półgłosem:
– Panowie! Radzę nie rozmawiać!... Bo nasz „Biały” ogromnie się o to gniewa!...
Wosiński chciał zapytać się Gotartowskiego, co był do niego mówił oficer 
francuski, gdy
nagle głowa sunącego przodem pułkownika odwróciła się, a z ust jego wyszedł 
krótki rozkaz:
– Silence!37...
– Co on mówi? – szepnął Wosiński.
– Zęby milczeć!...
– A bodaj go pokurczyło!... Zatracony jakiś kolonel38! – bąknął pod nosem 
kapitan i pogrążył
się w zadumie.
Nieukontentowanie Wosińskiego wzrastało coraz bardziej, bo też Deschamps 
istotnie zatraconym
był pułkownikiem. Zamknięty w sobie, chmurny wiecznie, nawet na postojach nie
dopuszczał do siebie. Głuchym był na wszelkie objawy radości szczerej, jakiej 
Francuzom na
każdym kroku nie szczędzono. Odmawiał opryskliwie najserdeczniejszym 
zaproszeniom
szlachty, zdobywając się zaledwie na lakoniczne „kiedy indziej”.
Jedynym przedmiotem, który ożywiał pergaminową twarz pułkownika, byli Prusacy. 
Każda
najdrobniejsza o nich wiadomość wyprowadzała go z apatycznego odrętwienia, a w 
małych
ciemnych oczach skry nieciła.
Żołnierzy swoich znał i przenikał na wskroś. Jeden rzut oka wystarczał mu do 
wykryeia
najmniejszego uchybienia. Mundur nie oczyszczony, popręg nie dociągnięty, pas 
bez połysku,
naderwany guzik nie uszedł nigdy jego uwagi.
Uśmiech nie istniał na twarzy Deschampsa. W chwilach dobrego humoru, a te 
rzadkim
bywały zjawiskiem, krzaczaste, siwe brwi zsuwały się bliżej pod okrytym 
zmarszczkami
czołem, powieki drgały mu z lekka, a z ust dobywało się krótkie, urywane 
parskanie.
Strzelcy każdy ruch, każde skinienie swego pułkownika rozumieli, a jego mała, 
skurczona
twarz była dla nich wielką księgą, w której wypisane było usposobienie, zamiary, 
a niekiedy i
rozkazy Deschampsa. A więc mówiono w szeregach między sobą:
– Jakże tam „Biały”?...
– Parska!...
– Patrzaj!... Kapral mówił, że mu szczęka lata!...
– Et! Chciał nastraszyć!
Albo znów strzelec, powróciwszy cały z ważną wiadomością od generała, chwalił 
się
przed towarzyszem:
– Oddałem papiery i stoję wyciągnięty, czekając rozkazu. „Biały” rozerwał 
kopertę, rzucił
okiem na pismo, spojrzał na mnie i parsknął, a potem rękę mi położył na ramieniu 
i psyknął.
– Psyknął, powiadasz!...
– Niech mnie pierwsza kula nie minie, jeżelim zełgał!...
– No, no!... Szewron39 pewny!...
Im dłużej Gotartowski przebywał z Deschampsem, tym on większy w nim podziw 
budził.
Florian napatrzył się już rozmaitym oficerom legii, lecz takiego jeszcze nie 
oglądał. Na domiar
adiutant Levitoux i porucznik Martin, wesoły a dowcipny Francuz, niestworzone 
rzeczy
prawili Florianowi o „Białym”. Jako był zaczął od prostego żołnierza, a pierwszy 
stopień ofi-
37 S i l e n c e! (franc.) – Cisza! Spokój!
38 K o l o n e l (franc. colonel) – pułkownik.
39 S z e w r o n – naszywka na rękawie munduru wojskowego, oznaczająca rangę lub 
liczbę
lat służby.
cerski otrzymał wraz z pięciu ranami pod Arcole, jako ciało pułkownika jest tak 
gęsto podziurawione
kulami, że kule przezeń niby przez rzeszoto przelatują, żadnej mu już krzywdy 
nie
mogąc wyrządzić. Dalej, że tenże Deschamps był niegdyś znanym w całej armii 
włoskiej gadułą,
ale od czasu powrotu z Egiptu zaniemówił prawie. Przezwisko „Biały” dostało mu 
się
dlatego, iż jest on tylko białym, do starości bowiem jeszcze mu daleko.
Surowość i odwaga pułkownika były słynne w wojsku Napoleona, a zdolności wysoko 
cenione
przez marszałków. Powierzano mu zazwyczaj najtrudniejsze do spełniania misje.
Przednia straż była jego zwykłym udziałem. Deschamps potrafił dotrzeć bodaj do 
samego
środka armii nieprzyjacielskiej, a co ważniejsza, wyjść z niego cało. Służba pod 
nim była niekiedy
męczarnią, lecz dawała szerokie pole do odznaczeń, pułkownik bowiem dbał o 
swoich
podwładnych i gdy szło o nagrody, gotów był zawsze wprost samego marszałka 
Davouta atakować.
Marszałek zawsze czynił zadość przedstawieniom pułkownika, pokładając w nim 
ufność
bezgraniczną. W korpusie Davouta, wyrażenie „pójść pod Deschampsa” – 
równoznaczyło
bądź wyjątkowej odwadze szukającego kariery żołnierza, bądź karze dyscyplinarnej 
– o
ile żołnierz szedł pod „Białego” z rozkazu.
Szwadron Deschampsa posuwał się szybko naprzód, śledził, badał, zaciągał języka, 
lecz do
Prusaków dotrzeć nie mógł. Prusacy, o których mówili mieszkańcy wiosek, osad i 
miasteczek,
jako o czymś, co było wczoraj jeszcze, przed godziną może, co jest tuż, zaraz, o 
staję
drogi, rozpływali się przed podjazdem, niby sine mgły horyzontów. Niekiedy 
oddział napotykał
w miasteczkach opustoszałe kordegardy pruskie, wyludnione koszary, opróżnione 
stajnie i
nie uprzątnięte magazyny. Zdawało się, iż wojsko nieprzyjacielskie na chwilową 
ruszyło wycieczkę,
bo i łóżka w izbach oficerskich znajdywano nie tknięte, i beczki z prochem, i 
ładunki,
i siano w drabinach, i owies w żłobach.
Deschamps niecierpliwił się, szczęka dolna latała mu coraz gwałtowniej. Strzelcy 
drżeli.
Pułkownik czuł, że przed nim majaczy się nieprzyjaciel, że depcze jego ślady, że 
wyrywa
mu się spod nóg prawie – a mimo to dosięgnąć go nie może.
Czasami wysłane naprzód rekonesanse, myszkując polami, wyciągały ze stogów 
maruderów
pruskich lub, idąc za wskazówką kmieci, w opustoszałych komorach lub zapadłych 
na
wpół sklepach znajdywali wylękłych piechurów. Jeńców prowadzono Deschampsowi, 
ten
brał ich na spytki, groził śmiercią, batogów nie szczędził; wybladli, jak ich 
pomalowane harcapy,
Prusacy powtarzali uporczywie: „Wojska ciągną, muszą być... tuż prawie!”
Po każdej takiej odpowiedzi, Deschamps nakazywał trąbić wsiadanego i pędził 
dalej na
nieprzyjaciół, aby na pierwszym popasie znów tę samą usłyszeć wiadomość: „muszą 
być...
tuż prawie!”
Oddział Deschampsa sunął wciąż ku południowi, mając rozkaz wyraźny dotrzeć do 
straży
pruskich. Ba – kiedy straży tej znaleźć nie można było. Pułkownik ciągle był 
niby na tropie i
ciągle, mimo wysiłków, nie mógł dosięgnąć nieprzyjaciela. Na tej pogoni 
gwałtownej zeszła
mu droga aż do Krzepie. Deschamps wpadł w wściekłość, wszystkie rachuby, 
wszystkie wiadomości
najwidoczniej go zawiodły – zbliżał się już, stał prawie nad samą granicą 
austriacką,
a Prusaków nie było. Niemniej od Deschampsa był zirytowany kapitan Wosiński. 
Odbiegł go
humor i dawna swoboda. Klął z cicha, zęby zaciskał, a nawet rozmowy z Florianem 
unikał.
Co prawda i ten ostatni dziwnie sposępniał. Czy to powietrze wilgotne; 
przejmujące, dżdżyste,
czy ponure, zachmurzone niebo, czy noce długie a ciemne, czy w końcu ta pogoń 
bezowocna,
gorączkowa sprawiły – dość że cały szwadron stracił na fantazji. Tak że gdy 
mieszkańcy
Krzepie zaprzysięgli się, że piechota pruska stoi o szesnaście wiorst pod 
Kłobuckiem,
nikt na to uwagi nie zwrócił. Ot, co dzień inne wskazywano im wsie i miasteczka, 
co dzień
strzelcy mieli nadzieję trafienia choć na placówkę pruską i co dzień spotykał 
ich zawód. Konie
mordowały się, chudły, mimo obfitych racyj obroku, a żołnierz, kiwając się na 
siodle,
biegł myślą ku rodzinnym stronom i wyrzekał na rozpoczynający się ziąb, na psią 
służbę, na
bezowocny pościg.
W Kłobucku znów zwiastowano Deschampsowi nowinę, że oddział Prusaków broni 
Częstochowy.
Deschamps ręką machnął. Szczęka drgać mu zaczęła. Jeszcze jedna bajka, jeszcze
jedna fatamorgana, która póty łudzić go będzie, póki w Częstochowie nie zaczną 
się zaprzysięgać,
iż Prusaków widziano o dwie mile na wschód lub na zachód. Szwadron wypoczął w
Kłobucku i o zmierzchu ruszył dalej lekkim truchtem ku Częstochowie, Florian z 
Wosińskim
jęli pełnić swą zwykłą służbę rekonesansową, wyprzedzając co chwila oddział i 
badając
kmiotków. Ujechano tak milę blisko i, o dziwo, wieść o Prusakach nie słabła, 
lecz rosła w
szczegóły.
Częstochowy bronił generał Miller z pięciuset piechoty i dwudziestu armatami, 
mając
nadto około tysiąca zbiegów pruskich, zdolnych do niesienia pomocy.
Deschamps zamyślił się i niespodziewanie złożył radę, do której wezwał 
porucznika Martina,
kapitana Douharai, adiutanta Levitoux i Floriana. Rada zebrała się konno przed 
frontem
szwadronu. W kilku słowach uchwalono rozdzielić się na kompanie i podsunąć się 
do samej
Częstochowy.
Wosiński, dowiedziawszy się o tym postanowieniu a urażony już, iż go w naradzie 
pominięto,
wpadł w pasję.
– Tchórze, niedołęgi! – krzyknął w uniesieniu. – Ot i ruszyli konceptem!... – 
Bodaj ich i
tych Francuzów!... Wielkie głowy!
– Co waćpan?... Dlaczego?!...
– Pytasz jeszcze. A przecież to chyba jasne!... Gnaj, pędź sześć dni blisko, 
morduj się,
męcz, ciało sobie obtłukuj, byleś się Prusaków dopytał... a gdyś nareszcie 
poczuł pod nosem
zapach świeżyzny, a prochu powąchać ci wolno, to się dziel, podłaź na palcach i 
zmiataj!...
– Jakże chcecie? – tłumaczył Gotartowski. – Toć przecież podjazd, straż 
przednia, wywiadowcza
służba, sto pięćdziesiąt koni... a tam warownia, mury, wały, które szwedzkim 
zastępom
stawiały czoło...
– To i co?! – oburknął się Wosiński, nie zbity z pantałyku.
– Waszmość pytasz się jeszcze!... Cóż my począć możemy wobec takiej przewagi? 
Oni
mogą nie tylko bronić się, ale i nas zgnieść. Jakiż stąd dla armii pożytek!...
– Więc opanowanie Częstochowy za nic macie?
– Człowieku!... Nie unoszę się... wszakci to mury, armaty, wspomnij, powtarzam, 
na
Szwedów... Bacz, jaka garstka jakim oparła się zastępom!
– Taak!... Lecz rachuj no wasze, że to nie rycerstwo, nie męstwo, nie 
determinacja i nie
dzielność oręża sprawiła, tylko owo wdanie się naszej Bożej Rodzicielki!... A 
chyba nie takim
jesteś heretykiem, abyś suponował, że nasza Panienka z Prusakami wdawać się 
będzie i luterskie
ochraniać bezeceństwa!...
– Zgoda!... Czegóż waść żądasz?
– Czego żądam?!... Mięsa pruskiego, bitwy, walki!... Żołnierzem jestem, a nie 
psem gończym!...
Waszmości może po myśli są te przeszpiegi!... Tfy... Do diaska!... Dać mi tu 
tych
Francuzów... a psianoga!... Bodaj was!...
Wosiński urwał nagle, gdyż tuż przed nim stanął pułkownik.
– O co idzie? – zagadnął Gotartowskiego. Florian się zawahał, lecz Wosiński, 
odgadując
pytanie, ozwał się żywo:
– A powiedzże mu!... Właśnie niech wie!...
– Kapitan Wosiński – objaśnił Gotartowski – proponuje zdobycie Częstochowy.
– Zdobycie? Oszalał – mruknął przez zęby Deschamps mierząc Wosińskiego wzrokiem. 
–
Powiedz mu pan, że bez jego rady się obejdziemy.
A po chwili dodał, niby mówiąc do siebie:
– W sto pięćdziesiąt koni... myśleć o fortecy! Ładny oficer!...
Gotartowski chciał coś odpowiedzieć na usprawiedliwienie Wosińskiego, lecz biały 
pułkownik
wzruszył pogardliwie ramionami i zawrócił na czoło szwadronu.
Wosiński wymiarkował odezwanie się Deschampsa i naraz w dawnym żołnierzu gwardii
narodowej krew zawrzała.
– Mości Gotartowski, cóż bo sobie taki myśli!... Za hetkę mnie uważa!... Grymasy 
pokazuje!...
Najmitą jestem, czy żakiem?...
– Cóż znowu! Waszeć się unosi niepotrzebnie!... Ot, plan mu się nie wydał i 
wszystko. I
dziwić mu się nie należy, bo, jak waćpanu wiadomo, rekonesansowi nie wolno 
wdawać się w
zdobywania, jeno wywiadowczą służbę...
– Gadaj wasze zdrów! – przerwał ostro Wosiński. – Nowicjuszem jestem, do 
pioruna?...
Nie wąchałem to prochu, pierwszy raz w rekonesansie chodzę?... Powiedz raczej, 
że pietra ten
biały królik ma pod skórą, a duszę na ramieniu! Hycać po polach, po drogach, 
węszyć... to
jego rzemiosło!... En avant40 i en avant! – krzyczy po całych dniach, myślałbyś, 
że gdy nieprzyjaciela
dopadnie, to go zniesie, rozbije, że siądzie mu na karku, że aż w stepy 
przepędzi...
a tymczasem, gdy się nareszcie Prusaków dopyta, radę ci zwołuje... Tfy... Masz 
ci służbę u
Francuza!... Już od tego ich charkotania aż w uszach kręci!... Nie na tom się do 
Napoliona iść
deklarował, aby plecy Prusakom oglądać, takiego niepolitycznego widoku 
spragnionym nie
był!...
– No, no... Mości Wosiński – upominał Florian – cierpliwości trochę, skończy się 
to
wkrótce!...
– Tak, tak, skończy! – pochwycił przedrzeźniając Wosiński. – Waszmość to ani 
odrobiny
krwi w sobie nie masz. Aż mi dziw, boś przecie z legionami nie po mrozie 
chodził, lecz po
ciepłych krajach!... Wszystko waszmość połkniesz. Et, bodaj mnie, że jak mi 
jeszcze dokuczy,
to jadę... jadę, panie, gromadę zbieram i wam dopiero pokażę...
– Dlaboga, co waszmość zamyślasz?!... Toć z tego kompromitacja dla naszego 
generała,
dla nas wszystkich... Generał nam zawierzył, tyle ważną zaszczycił misją...
– Piękna misja! Mam dwóch gończych: Słowika i Ciawkę, akurat byłyby w sam raz 
dla
„mosje41 kolonela!” Już muszę się waszmości przyznać, że inaczej zgoła 
wyobrażałem sobie
tego Napoliona... Idzie taka armia, to łomocze z góry, prze nieprzyjaciela... 
zagarnia... ale...
Gotartowski się uśmiechnął.
– Doczekasz się wasze i tego może widoku.
– Nie wiem!...Bo zapowiadam waszmości raz jeszcze,że mam dosyć i tej jazdy po 
polach
bez celu, i tego munduru francuskiego, i kaszkietu... Nie po tom się do 
Bonapartego przedzierał,
aby w jakimś numerze chodzić... i w takiej jeszcze trzynastce! Wasze śmiejesz 
się ze
mnie!...
– Ani mi w głowie!... Jeno dziwno, że waćpan poczytujesz to sobie za despekt... 
Toć trzynasty
pułk strzelców, do którego my należymy, to chluba armii francuskiej!...
– Niech sobie będzie chluba, a co do piątku i trzynastki, nigdy przekonania nie 
miałem!
Feralny pułk, i basta!...
Wosiński chciał jeszcze dłużej biadać nad swoim losem, lecz dano sygnał do 
wymarszu.
Deschamps podzielił swój szwadron na cztery kompanie, Dowództwo pierwszej sam 
objął,
a trzy pozostałe miały iść pod przewodem Floriana, Douharai i Levitoux. Wosiński 
miał towarzyszyć
pułkownikowi, dwóm francuskim oficerom przydano na przewodników dwóch
wyrostków, wyciągniętych ze wsi i wsadzonych na konie. Manewr polegał na tym, że 
kompanie
miały się zbliżyć aż pod Grabówkę, o cztery wiorsty od Częstochowy, i stąd 
rozejść się,
obchodząc z daleka placówki pruskie, i stosownie do poszczególnych dyspozycyj, 
na Stradom,
Błeszno, Wrzosowe lub Wyczerpy, Siedlec, Matusze Wielkie i Turów, połączyć się
znów w Olsztynie, gdzie, po zebraniu wiadomości, oddział będzie mógł ruszyć 
dalej. Kapitan
40 E n a v a n t (franc.) – naprzód.
41 M o s j e (zniekształcone franc. monsieur) – pan.
Wosiński, dowiedziawszy się, iż ma polecone iść w kompanii Deschampsa, nie mógł 
się pohamować
i ozwał się do Floriana:
– Co?!... Ja mam iść z tym borsukiem?... No, niech sobie tę pociechę 
wyperswaduje, ani
mi się śni!... Jadę sobie i...
– Monsieur le capitaine42 Woszynsky! – rozległ się równocześnie głos pułkownika 
na
przedzie szwadronu.
Wosiński drgnął, przeniknięty wskroś ostrym, nie znoszącym oporu rozkazem 
Deschampsa,
zaciął zęby i, spiąwszy konia, w długich susach wysunął się na front oddziału.
Noc zapadła ponura a ciemna. Szwadron posuwał się powoli naprzód drogą ku 
Grabówce,
zachowując głęboką ciszę – ledwie miarowy łopot kopyt końskich lub niekiedy 
nieuchwytny
brzęk pałasza, zawadzonego ostrogą, znaczył pochód strzelców. Ludzie i konie 
nagle jakby
oniemieli. Ani parsknięcia, ani szeptu, ani chrząknięcia, ani westchnienia. Z 
karabinkami,
podsypanymi świeżym prochem w pogotowiu, z krótko ujętymi cuglami w ręku, z 
zapartym
oddechem a wytężonym wzrokiem w ponurą dal, ciągnęli niby mary, duchy jakieś. 
Czarne ich
sylwetki zlewały się z czarną wstęgą drogi, ginęły na tle zbałwanionych, 
skłębionych chmur,
zasnuwających niebo.
Szwadron zbliżał się tymczasem do Grabówki. Na skraju horyzontu migotały już z 
dala
czerwone światełka z chat wieśniaczych, rozrzucone, migotliwe, niepewne. 
Deschamps skinął
na Levitoux i Wosińskiego i rozkazał im z plutonem strzelców wysunąć się 
naprzód. Wosiński
ze strzelcami pomknął drogą ku Grabówce wyciągniętym kłusem, kierując się wprost 
na
najbliżej drgające światełko. Zaledwie jednak zdołał ujechać z oddziałem – tuż 
przed nim na
szosie zarysowały się jakieś niewyraźne cienie, a równocześnie rozległ się 
chrapliwy głos:
– Wer da?!43...
Wosiński bez wahania dobył pałasza i, nie zwracając uwagi na jadącego przy nim 
oficera
francuskiego, zakomenderował – en avant!! Pluton gruchnął z impetem na placówkę 
pruską.
W tejże chwili prawie padł strzał... i młody Levitoux zsunął się z siodła. 
Wosiński tymczasem
rzucił się na nieprzyjaciela. Już był pałasz wzniósł do góry, już był zamierzył 
się z zaciekłością
i... ciął... lecz ostrze rozpruło tylko z gwizdem a sykiem powietrze. Placówka 
ściągnęła
konie i rzuciła się do ucieczki. Wosiński ryknął z pasji i, już nie oglądając 
się na strzelców,
pomknął za uciekającymi. Rozpoczęła się gonitwa zajadła, szalona. Trzej Prusacy, 
którzy
zajmowali placówkę pod Grabówką, uciekali ile sił. Wosiński napierał konia coraz 
gwałtowniej;
jakoż po kilku wysiłkach zdołał zbliżyć się do Prusaków na odległość strzału. 
Wówczas
chwycił za pistolet i wypalił, mierząc w najbliżej galopującego konia. Koń 
Prusaka spiął się i
stanął dęba. Siedzący na nim Prusak zsunął się zręcznie z siodła i rzucił się na 
przełaj przez
pole, pozostawiając wijącego się w śmiertelnych podrygach konia. Wosiński bez 
wahania
zawrócił za uciekającym pieszo. Pogoń trwała krótko. Koń Wosińskiego sadził 
przez zagony i
rowy jak szalony, idąc za cieniem Prusaka. Wreszcie Wosiński sięgnął do olster 
po drugi pistolet,
wołając ostro:
– Stój! Bo w łeb strzelę!
Prusak zatrzymał się, a raczej padł nagle na ziemię, odrzucając pałasz i 
bełkocząc niezrozumiale
– pardon44 ! Pardon!
Wosiński z pistoletem w pogotowiu podjechał i wciągnął nie broniącego się 
żołdaka przed
siebie na siodło. Kapitanowi w tej chwili wrócił dawny humor i pogoda. Pistolet 
nabity w
zanadrze munduru wsadził na wszelki wypadek i ruszył zwolna ku oddziałowi, 
ostrzegając
jeńca:
– Tylko mi się sprawuj dobrze, bo kulą w łeb!
42 Monsieur le capitaine (franc. – panie kapitanie.
43 W e r d a?! (niem.) – Kto tam?!
44 P a r d o n (franc.) – przepraszam; tu: prośba zwyciężonego o darowanie 
życia.
– At, co mi tam! – odparł rezolutnie jeniec. – Nigdzie mi nie pilno!...
– Cóżeś ty?! – jął pytać ciekawie Wosiński. – Po polsku mówisz?!
– Zaś mówię!
– Polak jesteś?
– Kto tam wi! Niby w dragonach jestem Prusak, a mają mnie niektórzy za Polaka, a 
naprawdę
ze Świdnicy na Śląsku jestem!... Ślązak, panie!
– Ślązak, więc Polak!
– Niech będzie! Wola pańska!
– Hm! Głupi cham! – mruknął Wosiński, a po chwili dodał:
– Jakże ci na imię?
– W szwadronie wołają na mnie Johann, a w domu to... Antoni!...
– Cha, cha! A czemużeś to, nicponiu, tak uciekał?
– Myślałem, że Francuzi idą!
– A to dopiero ciemięga! Nie wieszże to jeszcze, że to Francuzi właśnie na to 
idą, aby Prusacy
was nie mordowali, aby kiep taki mógł spokojnie w chałupie siedzieć?...
– Skąd mam wiedzieć? Mówili: Francuz pobił Prusaka, tedy musi być gorszy od 
niego!...
A... a... wielmożny pan Francuz?!...
Wosiński aż się zachwiał na siodle z oburzenia, a potem dając folgę gniewowi, 
chwycił za
kark Ślązaka i potrząsnął nim niby gruszą.
– Słuchaj, chamie – wrzasnął – i to sobie zakonotuj, że jak mi będziesz 
farmazona udawał
a nacje mieszał, to cię tak trzasnę w gębę, że jej z miesiąc nie otworzysz! A to 
ci psiadusza!
– Wielmożny panie! – błagał żałośnie Ślązak wijąc się w żelaznym uścisku ręki 
Wosińskiego.
– Powiadali w regimencie: Francuzi idą, tak i człekowi na myśl nie przyszło, że 
wielmożny
pan także nasz pruski...
– Bodaj cię choroba! – zaklął Wosiński i puścił kark jeńca rozumiejąc, iż się z 
nim nie dogada.
Kapitan dowlókł się powoli do szwadronu, gdzie go mieli już za przepadłego lub 
zagarnionego
przez pruską placówkę. Deschamps mruknął coś pod nosem na przywitanie 
Wosińskiemu
i rozkazał Florianowi wybadać Ślązaka. Ten, wystraszony groźną miną białego 
pułkownika
i marsowymi twarzami strzelców, plącząc się a mieszając, wyznał całą prawdę o 
sile, stojącej
załogą w Częstochowie, czym potwierdził całkowicie zebrane już szczegóły. 
Deschamps
stropił się nieco. Wszelkie wątpliwości, że znajduje się wobec przemagającej 
siły nieprzyjacielskiej,
ustały. Najmniejsza nieostrożność mogła sprowadzić na szwadron – Prusaków. Już
teraz nawet obawiać się tego można było, spędzona bowiem placówka wnet ich 
zaalarmuje.
Ba, lecz przecież Deschamps miał sobie polecone obserwować ruchy całej armii 
nieprzyjacielskiej.
Pozostawał mu więc teraz jedyny środek: obejść Częstochowę i posunąć się dalej 
na
zwiady.
Pułkownik nie namyślał się długo. Wysłał natychmiast gońców z przewodnikami do 
generała
Milhaud, rannego ciężko Levitoux pozostawił w chacie sołtysa w Grabówce, 
Wosińskiemu
powierzając dowództwo plutonu i nakazując mu zająć obserwacyjne stanowisko w 
Grabówce.
Zadaniem nadto Wosińskiego było odwrócić uwagę Prusaków i dopiero na drugi
dzień podążyć przez Wrzosowe do Olsztyna. O ile by zaś tam Deschampsa nie 
znalazł, miał
się cofać do korpusu Milhauda, który znajdować się będzie już w okolicach 
Krośniewic.
Wosiński z zadowoleniem przyjął dowództwo kompanii, chociaż go lęk zdjął 
równocześnie,
w jaki sposób będzie mógł przewodniczyć oddziałowi Francuzów, nie znając ani 
komendy
francuskiej, ani ich języka. Deschamps odgadł snadź skrupuły Wosińskiego, 
odezwał
się do Floriana:
– Hm! Tylko on nie zna języka! Ciężka sprawa... Czy da sobie aby radę!...
Gotartowski przełożył Wosińskiemu słowa pułkownika. Wosińskiemu przyszło na 
myśl, iż
„Biały” gotów go jeszcze usunąć na plan drugi. Wyprężył się więc, a przyłożywszy 
rękę do
kaszkietu i skupiając całą swoją znajomość francuszczyzny, którą był w ciągu tej 
krótkiej
ekspedycji zdobył – odparł zuchowato:
– Oui45 , oui! Monsieur colonel! Wedle rozkazu... niech mnie diabli porwą, 
jeżeli sobie z
tymi psiekrwiami szaserami rady nie dam!...
Deschamps parsknął z cicha i przywołał do siebie starego wachmistrza Flageoleta, 
polecając
mu iść z Wosińskim i pilnie zważać na rozkazy kapitana... a w ostateczności 
samemu komendę
prowadzić. Nadto miał dłuższą naradę z Florianem, po której ten ostatni 
odciągnął na
stronę Wosińskiego i rzekł:
– Mości Wosiński! Otóż pułkownik kazał mi powiedzieć, iż ufa jego sprawności a 
doświadczeniu...
Nadto w przypadku, gdyby przyjść mogło do potyczki, to zdaj się na 
wachmistrza!...
On już przeprowadzi komendę. Pułkownik umyślnie przeznacza waćpana, ile że mogąc
rozmówić się z chłopstwem a szlachtą, prędzej się zorientujesz w położeniu...
– No, no! Bądź wasze spokojny. W kaszy się zjeść nie dam! – odparł z 
przekonaniem Wosiński.
Rozległa się cicha komenda. Kompanie ustawiły się czwórkami i, idąc za przewodem 
Deschampsa,
Douharai i Floriana, jęły odciągać w różne strony, znikając powoli w nocnej 
pomroce.
Wosiński sam został ze swoim plutonem na drodze, tuż pod Grabówką. Obejrzał się 
za
siebie. Strzelcy stali w wyczekującej postawie. Kapitan stropił się w pierwszej 
chwili, lecz nie
tracąc fantazji spiął konia, zatoczył szerokie koło dookoła oddziału, dobył 
pałasza i zakomenderował
„naprzód”. Niby echo na prawej stronie pierwszej czwórki dobył się z ust starego
wachmistrza niezrozumiały wyraz. I pluton ruszył drogą wprost do Grabówki.
Wosiński, mając rozkaz zajęcia stanowiska obserwacyjnego w Grabówce, przede 
wszystkim
pomyślał o jakiejś uczciwej kwaterze. Dopadłszy więc pierwszej chaty, jął 
rozpytywać
ludzi. Wskazano mu na skraju wsi, od strony Częstochowy, karczmę żydowską. 
Wosiński
wprost do niej podążył. Nakazał na migi wachmistrzowi rozstawić widety, a sam 
buńczucznie,
ze srogim animuszem wpadł do karczmy.
Mieszkańcy Grabówki tymczasem w niemym przerażeniu nadsłuchiwali w zapartych 
chatach
a izbach, co się to we wsi ich dzieje. Już od tygodnia patrzyli osłupiali na 
przebiegające
drogą w popłochu oddziały pruskie, na ciągnące sznury wozów i bryk. Płynąca fala 
żołdactwa
co chwila zawadzała o ich chaty, wybierała im szkapiny, opróżniała spiżarnie, 
żądała postronków
i uprzęży, spędzała ludzi do podnoszenia wywróconych wozów, a zawsze nagliła do
pośpiechu. Nagle fala zaczęła rzednąć, już tylko niekiedy od Łebodna, 
Truskolasów czy Wilkowiecka
szedł jak wicher oddział konnicy lub pędził wózek węgierski, mijał bez 
zatrzymania
wieś i ginął na skręcie drogi, poza którą rysowała się we mgłach wysmukła 
wieżyca jasnogórskiego
klasztoru. I potem ucichło wszystko na czas jakiś. Kmiotkowie głowili się, co by 
to
wszystko znaczyć mogło. Szmul karczmarz zapewniał, że wojna znów się zaczyna, że 
Prusaków
już pobili Francuzi i że do Grabówki idzie tu jeden wielki bardzo i straszny 
Napelion, ale
temu mało kto dawał wiary. Zwłaszcza iż starzy gospodarze Grabówki, którzy 
jeszcze króla
Sasa pamiętali, zapewniali gromadę, że Niemcy, jako rozmaite diabły luterskie na 
usługach
mający, pobić by się nie dali. Jakby na potwierdzenie tych słów od Częstochowy 
nadciągnął
pluton pruskiej kawalerii. Nadciągnął cicho, bez wrzawy a hałasu, i hen na 
szosie do Kłobucka
się zatrzymał i jakby wrósł w ziemię. Zdziwiła się niepomału gromada tej 
nieruchliwości a
milczeniu wrzaskliwych i hałasujących zwykle Prusaków, i jęli wypatrywać, co oni 
tam robią.
Od świtu do późnej nocy kto śmielszy z wyrostków podkradał się do Prusaków, 
wlepiał w
nich ciekawe oczy i wracał z nowiną do wsi.
– I cóż?! – rozlegały się pytania.
– Dyć stoją! – brzmiała odpowiedź.
45 O u i (franc.) – tak.
Wszystko to razem nie zdawało się wróżyć nic dobrego. Więc ten i ów chudobę 
zbierał i
krył, gdzie się dało, co jakąś mogło stanowić wartość dla żołnierza. Parobczaki 
jeno znaku
czekali, aby umknąć w lasy przed zaciągami.
W chwili gdy Wosiński wpadł z wachmistrzem i kilku strzelcami do karczmy, 
świeciła ona
pustkami. Za szynkwasem, w kącie, w oświetleniu zatkniętego w ścianie łuczywa 
siedziała
stara Siapsiowa, skulona i drżąca.
Kapitan huknął ostro na Żydówkę, pytając o karczmarza. Siapsiowa skoczyła na 
równe
nogi, lecz posłyszawszy dźwięk polskiej mowy, nabrała otuchy i, zniknąwszy w 
alkierzu na
chwilę, powróciła popychając naprzód wpół zgiętego Szmula.
– Światła dać więcej!... Jadła naszykować... gorzałki... miodu!...
– Wielmożny panie... miodu?! – jęknął Żyd. – Gorzałki? Skąd wziąć? Biedny 
karczmarz
jestem... co było, zabrali... zrabowali...
– Dosyć tego! – huknął Wosiński. – Ani mru... mru... Żartów nie ma!... Jak mi 
się w trzy
pacierze nie uwiniesz, pójdziesz z dymem...
– Z dymem!,.. O wa! O wa! Wielmożny pan nie skrzywdzi biedne Żydki! – wmieszała 
się
z krzykiem i płaczem Siapsiowa. – Wielmożny pan przebaczy! My sami może tydzień 
nie
mamy co w gębę włożyć!... Każdy przyszedł, każdy zabrał!... Tylko te pięć 
dzieciów zostało i
trochę chleba z cebulą!
Wosiński ręką machnął.
– Nie wyć mi! Słyszeliście? Drugi raz wam nie powtórzę! Jedno z dwojga, albo was 
każę
upiec... albo – dodał łagodniej – zarobicie parę czerwonych złotych!... 
Patrzcie, tu jest złotko...
a tu żagiew!...
Żydom na widok dukatów oczy się zaświeciły. Aż do kolan kapitanowi przypadli.
– Kikste!46 – wołała z uciechy Żydówka. – Widzisz! Ja od razu ci powiedziałam, 
jak tylko
wielmożny pan wszedł, że wielmożny pan to jest taki wojewoda... taki...
– Dalej! Żywo! – fuknął Wosiński.
– Już wszystko będzie! Zaraz będzie! W tej chwili będzie!... Już jest!... Może 
wielmożna
osoba rozkaże muszkatel zagotować? To je taki muszkatel, co w całej okolicy nie 
ma... Pan
wojski z Klepaczka ile razy przyjedzie...
– Zamkniecie wy nareszcie gęby?...
– Już, już! Sza! Sza! Sza!...
Karczmarz z karczmarką zabrali się żywo do spełnienia rozkazów kapitana. Z głębi
karczmy do izby gościnnej wysypała się cała czereda Żydziątek. Powstał gwar i 
hałas. Uwijali
się wszyscy ochoczo. Izbę oświetlono, stół okryto obrusem, ba, nawet ławę 
podesłano Wosińskiemu
starym kilimkiem.
Kapitan rozsiadł się wygodnie za stołem, a spojrzawszy na wyprostowaną postać 
starego
wachmistrza, skinął nań i wskazał mu miejsce na drugim końcu stołu. Wachmistrz, 
salutując,
przykucnął na rogu ławy, wzruszony zaszczytem, który go spotkał.
Wosiński przeciągnął się z zadowoleniem. No, czuł się nareszcie jakby na swoich 
śmieciach.
Kubek gorzałki do reszty wypogodził czoło kapitana. Misa jajecznicy rozproszyła
czczość.
Wosiński nie zapomniał i o swoich podkomendnych. Wachmistrzowi sam jadło i napój
podsunął, dla strzelców kazał co prędzej barszczu z kartoflami nagotować i piwa 
zagrzać. Za
czym po sołtysa kazał Żydom posłać.
Stary Mateusz Kiciak, sołtys Grabówki, zjawił się duchem, czapkując a kłaniając 
się do
ziemi.
Wosiński zagadnął go o kapitana Levitoux, a zapewniwszy się, iż leży w wygodach 
i cieple,
opatrzony przez baby, jął go o Częstochowę i okolice rozpytywać.
46 K i k s t e! (żyd.) – Popatrz!
Sołtys z początku kłaniał się i wzdychał ciężko, mierząc Wosińskiego nieufnym 
spojrzeniem,
lecz powoli rozgadał się.
Wieść o rannym oficerze w chacie sołtysa i o zatrzymaniu się oddziału wojska 
przy
karczmie w okamgnieniu obiegła całą wieś. Jeden i drugi ze śmielszych wychylał 
się z izby,
podchodził do karczmy, a pociągnięty widokiem rozprawiającego sołtysa, 
przestępował próg
izby gościnnej. Ludu powoli do karczmy napływało coraz więcej, kupiąc się w 
oddali od stołu
kapitana. Wieśniacy coraz życzliwiej spoglądali na zmiatających barszcz z 
kartoflami strzelców.
A Wosiński raczył się tymczasem tą zachwaloną przez arendarza muszkatelą, 
mrugając
znacząco na wachmistrza i powtarzając doń z przekonaniem:
– Co!? Bon?47 Bon?
Flageolet za każdym razem ocierał rękawem mokre wąsiska, podnosił się z ławy i 
salutując,
raportował z wzrastającym przekonaniem:
– Superbe48 , capitaine!
– A widzisz, niedźwiedziu! – potakiwał Wosiński. W karczmie zaczęto szeptać, a w 
końcu
i gwarzyć coraz śmielej. Kapitanowi twarz poczerwieniała z lekka. W głowie mu po 
trosze
szumieć zaczęło. Zakrzyknął na Żyda:
– Hej! Karczmarzu! A dajże i tym chłopom po kwaterce. Niechże im ślina do gęby 
na
próżno nie idzie!
– Ajaj! Jaki jaśnie wielmożny pan dobry!... Jaki jaśnie pan wspaniały pan! – 
wołał karczmarz
z zachwytem. – Słyszycie, kapcany!!...
W gromadzie rozległ się szmer zadowolenia.
Stary sołtys aż się po głowie podrapał i ozwał się nieśmiało:
– Wielmożny panie! Toć żyję ci ja nie od dziś i nie od wczoraj na świecie, i w 
Koniecpolu,
i w Mrzygłodach, i w Pilicy bywałem, a com takiej łaskawości nie oglądał, 
chociaż się tam
kręciło rozmaitych oficerów z „kamery”!...
– Nic, nic... zobaczysz takich więcej! – odrzekł z zadowoleniem Wosiński. – 
Prusaczyzna
już się skończyła! Czmychają gałgany...
– Niech uni nogi połamią! – pochwycił z boku arendarz. – Takie łajdaki – czy to 
można co
u nich zarobić? A, psiepraszam jaśnie wielmożnego pana, czy to prawda, że do nas 
mają
przyjść inne Prusaki, co się une nazywają Francuzy?!...
Wosiński palnął pięścią w stół. Arendarz odskoczył przestraszony.
– Cóż ty, Żydzie jakiś!... Nie widzisz?!... Patrzże, błaźnie!... Nie widzisz 
Francuzów w
karczmie?...
– Francuzów?!... Ojej!!... Teraz wiem!... Psiepraszam, a jaśnie oświecony 
wojewoda to
może sam Napelion?
– Niezupełnie! – odrzekł z powagą kapitan. – Ale i Napolion przyjdzie!...
– Przyjdzie! – zawołał Żydek. – Aj waj!... Słyszycie, chłopy, sam wielmożny 
Napelion
przyjdzie do Grabówki!
– A! A! A! – rozległo się w gromadzie chłopów, a równocześnie pierścień 
wieśniaków dokoła
Wosińskiego i Flageoleta zaczął się zacieśniać. Karczmarz dalej śpieszył nasycić 
swoją
ciekawość.
– Jaśnie oświecona osoba daruje – co to się dzieje? Nasi Żydzi mówili, że się 
zrobiła wielka
wojna... Taka duża wojna z harmatami...
– Głupiś – przerwał kapitan. – Francuz zobaczył, że nam Prusak dokucza, zabrał 
się tedy i
dalej go tarmosić... Prusakowi zdawało się, że poradzi... dostał kaducznie w 
skórę pod Jeną, a
47 B o n ? (franc.) – Dobry?
48 S u p e r b e (tranc.) – wspaniały, pyszny.
potem wzięli mu Lubekę, Kistrzyń, więc Prusak nogi za pas i dalej umykać, a 
Francuz za nim
po piętach mu depcze a grzmoci... a wali, nie pyta!!...
– Dobrze robi! – potwierdził z przekonaniem Szmul, a poskrobawszy się w brodę, 
zapytał
znów nieśmiało: – To co Francuzi wzięli Prusakom?
– Lubekę, mówię, Kistrzyń!...
– Co to znaczy, bez urazy, Kistrzyń!...
– Kistrzyń! Twierdza, panie, sroga, otoczona wałami, przekopami. Mury tęgie, 
fosy, armaty...
– I oni to wszystko wzięli Prusakom?
– Powiedziałem ci raz, barania głowo!
– Aj waj! Wzięli! Dlaczego nie mieli wziąć?... Takie Francuzy!... Jaśnie 
wielmożny pan
się nie obrazi, czego oni by nie wzięli?! Mnie już dzisiaj dwie kury i gęś 
wzięli.
Wosiński wybuchnął serdecznym śmiechem.
– A bodaj cię, Żydzie!... A niechże cię nie znam!... No, no! Zapłacę ci... nie 
bój się!... Pilnuj
się tylko, bo tu nadciągnie za mną siła jeszcze luda... Cha, cha! Tom się 
uśmiał!...
Arendarz ręce zatarł, że mu się tak zgrabnie udało upomnieć o swoją krzywdę. W 
gromadzie
wieśniaków lody nieufności topniały, szeptano między sobą z przekonaniem – 
„dobre
panisko”!
Wosiński pociągnął ze szklanicy jeden i drugi łyk muszkateli i znów zaczął, 
zwracając się
do sołtysa i wieśniaków:
– Owóż sobie to zapamiętajcie dobrze, że co Prusak, to nie Francuz. Tamten 
przyszedł was
gnębić, podatki ciągnąć, dziesięcinę wybierać, rekruta chwytać, a wszędy przymus 
czynić...
– Prawda! Prawda, wielmożny panie! – odezwały się pojedyncze głosy.
– Ano widzicie! Francuz! Francuz właśnie idzie, aby was z tej pruskiej opresji 
wyzwolić!!
Rozumiecie?
Chłopi spojrzeli po sobie i milczeli. Szmul pospieszył się wmieszać:
– Jaśnie wielmożny panie, co takie głupie parobki mogą wiedzieć! Ja im zaraz 
powiem!
Słuchajcie, sołtysie, i wy, Kuba... Jaśnie wielmożny pan mówi, że wszystkie 
Prusaki będą
wypędzone i z Grabówki, i z Brzeżnicy, i z Klepaczka, i z Janowa, i ze Starej 
Kuźnicy, może
z całego świata! I tu wszystko będzie po dawnemu... Przyjdzie pewnie do nas sam 
pan Zaremba
i wielmożny rotmistrz Grabowski, i porucznik Załuskowski... Już nie będziecie 
mieli
ani jednego Prusaka, tylko same wielmożne konfederaty!
– A... a... landrat?! – rzucił niepewnym głosem sołtys.
– Landrat?! – powtórzył arendarz zaskoczony niespodziewanym pytaniem. – 
Landrat?...
Landrat, un troszkę pojechał do Piotrkowa!
Kapitan pokładał się ze śmiechu, słuchając wykrętnych odpowiedzi arendarza. Żyd, 
widząc
dobry humor Wosińskiego, ciągnął dalej swój wykład:
– Landrat to un jest osoba, to jest taka osoba, że musi być zawsze. Jemu się 
będzie podobało
nazywać mandatariusz albo starosta, ale un ciągle będzie. To wy, Kuba, i wy, 
Kiciak,
sobie pamiętajcie, że jak mieliście dać wymiar, to wy go dacie i te i raz, ale 
do was nie przyjdzie
już po siano ani po owies, ani po krupy, ani po jajo Prusak – tylko przyjdzie 
wielmożny
Francuz albo wielmożny konfederat! Jak się żołnierzowi zepsuje wóz albo złamie 
oś, albo
zerwie postronek, albo lejca, albo przewróci się bryka, albo jemu się będzie 
chciało pić, albo
jeść... albo mu będzie za zimno, albo za gorąco – to un także do was przyleci i 
da wam kwitek...
ale to już nie będzie pruski żołnierz, tylko wielmożny Francuz!... Rozumiecie?
W gromadzie powstał lekki szmer przykrego zdziwienia. Wosiński pobladł z gniewu 
i
huknął surowo:
– Słuchaj, ty przechero!!... Sprzykrzyło ci się po świętej ziemi chodzić, chcesz 
sobie, widzę,
podyndać!... Ja cię tu zaraz nauczę rozumu! Flageolet! Sam tu!...
Wachmistrz porwał się z miejsca i stanął, salutując przed Wosińskim i czekając 
rozkazu.
Kapitan uniesiony gniewem, zapomniał był, że wachmistrz... nie rozumie po polsku 
i zakomenderował
ostro:
– Zabrać go natychmiast i pięć batów!
– Mon capitaine? – zagadnął Flageolet nie ruszając się z miejsca.
Wosiński spojrzał na twarz wachmistrza i zaklął z cicha.
Arendarz tymczasem, przerażony rozkazem, jął szeptać błagalnie:
– Jaśnie generale! Jaśnie oświecony panie! Czy ja chciałem obrazić... niech 
mnie...
– Milcz! – uciął surowo kapitan, a orientując się w sytuacji, dodał łagodnie: – 
Za karę, żeś
się poważył w podobny sposób do nich przemawiać, musisz na przeprosiny dać na 
głowę po
kwaterce gorzałki... Nie ma przebaczenia! Sołtys! Bierzcie mu tam baryłkę!!...
Arendarz chciał protestować – lecz Wosiński skinął na gromadę. Chłopi ruszyli za 
szynkwas,
wytoczyli baryłkę i jęli się raczyć wódką. Szmul, a za nim Siapsiowa i ich 
dzieci uderzyli
w lament.
– A wyrzucić mi z karczmy te piszczały – nakazał kapitan.
Gromada spełniła skwapliwie rozkaz Wosińskiego, żartując a zachęcając się do 
picia.
Gwar w karczmie wzmagał się, pod karczmą również. Strzelcy, podjadłszy i 
podpiwszy
nieco, baraszkowali sobie, śmiejąc się a nucąc żołnierskie piosenki. Ten i ów 
próbował nawiązać
rozmowę z dziewczynami, które w ślad za chłopami zaległy już podjazd przed 
karczmą.
Nie szczędzono sobie ani żartobliwych uwag, ani złośliwych docinków.
– A to ci czarne niby smoki!... Jaki to żółty! Świergocą między sobą jak stare 
śmieciuchy!
Trznadle! Kuse to, o rety! Kloce! Szczygły!...
Nikt się tu nie obrażał, nikt nie srożył, jedni drugich nie rozumieli.
Karczma buchała potokami światła i kłębami pary. Okrzyki a śmiechy stawały się 
coraz
żywsze, coraz głośniejsze.
Jeden kapitan stracił nagle humor.
Myśl, że oto nie może się porozumieć ze swoją komendą jak należy, skwasiła go. 
Wosiński
czuł, iż w danym razie musi się z góry wyrzec wszelkiej samodzielności w 
działaniu i że
raczej stary wachmistrz, a nie on, jest w tej chwili dowódcą oddziału.
Wprawdzie rozkaz otrzymany nie należał do trudnych ani zagmatwanych, atoli 
Wosińskiemu
błąkała się była od dawna myśl, aby przy zdarzonej sposobności pokazać „białemu
borsukowi”, co gwardia narodowa potrafi!... Zdawało mu się, że teraz właśnie 
okazja nadeszła,
aż znalazł się szkopuł, o który wszystkie jego zamysły rozbić się muszą. Nawet 
mu marzyć
nie wolno o urządzeniu jakiej zasadzki czy wyplataniu figla pruskiej pikiecie. 
Co gorsze,
sam mógł się znaleźć w nie lada kłopocie.
Spędzona placówka może z łatwością naprowadzić liczniejszy oddział 
nieprzyjaciela. A tu
nie wiadomo, po jakiemu wydać rozkazy. Ech! Gdyby tak miał pod sobą choć tuzin 
jeden
tych zuchów dawnych spod Szepetówki!... Ba, ba! Co tu począć? Co zrobić? No, 
siedzi tu,
naprzeciwko niego, ta zasuszona mumia francuska i oczyma łypie! Niby kapitan w 
ciągu tygodniowego
bez mała przebywania z Francuzami w szwadronie kilka wyrazów zdołał pochwycić,
a kilku nauczył go Gotartowski, lecz co mu one mogły pomóc?
Wosiński głowił się nad wynalezieniem sposobu wybrnięcia z sytuacji, a w końcu 
zdecydował
się zarządzić próbną rewię. W tym celu nakazał chłopom naznosić łuczywa i 
oświetlić
mocno placyk przed karczmą. Gdy rozkaz ten spełniono, kapitan dał znak 
wachmistrzowi i
rzekł krótko:
– Ŕ cheval!49
49 Ŕ c h e v a l ! (franc.) – Na koń!
Za czym przyłożył rękę do ust i, naśladując głos trąbki, powtórzył kilkakrotnie: 
– Trata!
Trata!
Flageolet zrozumiał rozkaz. Wyszedł pośpiesznie z karczmy. Zakrzyknął. Rozległy 
się
krótkie dźwięki trąbki i pluton ustawił się na szosie czwórkami. Wosiński 
wyszedł zadowolony,
dosiadł podanego mu konia i jął objeżdżać powoli swoją komendę, namyślając się 
nad
tym, w jaki sposób wprowadzić ją w ruch. Wreszcie dobył z determinacją pałasza 
i, machnąwszy
nim energicznie, zakrzyknął:
– Naprzód, marsz!
Za plecami Wosińskiego, niby echo, rozległ się głos wachmistrza i pluton ruszył 
z miejsca.
Ujechawszy kilkaset kroków, kapitan osadził konia, zawołał „stój!” i oddział 
stanął. Kapitan
nabrał otuchy i pewności siebie.
– Pojętne szelmy! – mruknął. – Tylko wolałbym, żeby się z nimi po ludzku można 
było
rozmówić!
Uspokojony nieco Wosiński zsiadł z konia i dał znak wachmistrzowi. Oddział 
poszedł za
przykładem kapitana. Wosiński powrócił do karczmy z Flageoletem, a za nimi 
gromada podchmielonego
chłopstwa, która była wyległa przypatrywać się żołnierzom.
Kapitan dopił resztę muszkateli, przeciągnął się raz i drugi i rzekł znacząco do 
wachmistrza:
– Dormir!50
Flageolet podniósł się, wyszedł do szeregowych i zarządził podesłanie ławy 
sianem dla
kapitana. Chłopi, kłaniając się do ziemi a czapkując, zaczęli zwolna opuszczać 
karczmę.
Wachmistrz zdwoił placówki. Wosiński zaczął układać się do snu. Głowa mu 
ciążyła, oczy
zachodziły mgłą. Kiwnął się raz i drugi, senność skleiła mu powieki.
Naraz za oknami karczmy powstał zgiełk i dziwny hałas. Kapitan oprzytomniał i 
chwycił
za pistolet. Flageolet dobył pałasza. Drzwi się z trzaskiem otwarły, gromada 
strzelców wprowadziła
do izby opierających się jeńców. Był to chłop olbrzymiego wzrostu a marsowego
oblicza i gruba, przysadzista baba. Chłop targał sześciu wczepionymi w niego 
strzelcami i
mruczał groźnie, baba wykrzykiwała głośno i lżyła trzymających ją żołnierzy, 
mieszając co
chwila cudzoziemskie wyrazy.
– Sacrebleu!51 – wołała baba. – Bodaj was pokurczyło! Cóż to sobie myślicie?! 
Mnie, markietankę
pierwszej legii, pierwszego batalionu, za kark prowadzić... a chyba mnie zaleje, 
rakarze
jesteście! Canailles!...52
– Jasia! – mruczał chłop zgrzytając zębami. – Rozpłaszczę którego!...
– Czekajże!... Przecież ta hołota musi samopas nie chodzi! Może się tu znajdzie 
jaki oficer.
Ady nie ciągnij, psiawiaro, bo ci ślepie wydrapię!...
– Cicho, mamo! Cicho! – odezwał się jeden strzelec.
– Słyszysz, stary! – ryknęła baba. – Ta pokraka mówi do mnie „mamo”! Jakem 
Muszyńska
z domu, święty Antoni, nie opuszczaj mnie, bo już nie wytrzymam!
– Milczeć! – wmieszał się kapitan. – Flageolet! Postronków! Ja was tu rozumu 
nauczę!...
Baba pośmiała z oburzenia.
– Cóż to sobie pan myśli?... Mnie, markietankę legii... Tfy! Różnych już 
Francuzów w życiu
się napatrzyłam, ale takiej hołoty...
– Odpowiadaj na pytanie jeden z drugą, bo kulą w łeb.
– Kulą w łeb! Patrzcie no! Słyszysz, stary... osobliwość, zobaczymy!... Przecie 
mnie nie
duście! Nom de Dieu!53 Jest was przecie regiment bez mała!...
50 D o r m i r! (franc.) – Spać!
51 S a c r e b l e u ! (franc.) – Do kroćset! Do kaduka!
52 C a n a i l l e s ! (franc.) – Kanalie! Hołota!
53 N o m d e D i e u ! (franc.) – Do pioruna!
– Jasia! Nie gadaj! – upominał chłop, który, na widok oficerskiego munduru 
Wosińskiego,
przestał był wyrywać się strzelcom.
– Co nie mam gadać! – wrzeszczała baba. – U Prusaków jestem albo co?! Żeby mnie 
dziś,
Muszyńską z domu, taki despekt spotykał, i od Francuzów!
– Będziecie wy odpowiadali, do licha, na pytania?! – zakrzyknął Wosiński. – 
Chcecie, żeby
wam gęby pozatykać!... Gadajcie, coście za jedni?!
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu – odparła 
dumnie baba.
– A to mój stary niedołęga...
– Maciej Żubr, podoficer pierwszej legii, pierwszego batalionu, drugiej 
kompanii! – poprawił
chłop.
– Jakiej legii?! – rzucił surowo Wosiński nie rozumiejąc odpowiedzi.
– Jakiej legii?! – przeciągnęła z pasją baba. – Słyszysz, stary?!... Jakiej 
legii!... Masz diable
kaftan! Przez dziesięć lat nawycierałeś się kątów po całym świecie, z głoduś 
zdychał, a krew
dał sobie toczyć....aż ci się pytają, z jakiej jesteś legii!! Z włoskiej, mości 
kapitanie, nie z
tchórzowskiej ani piecuchowskiej, ani grabkowskiej!
Wosiński zagryzł wargi. Mimo wyraźnego oporu jeńców i ich hardości zaczęli mu 
się coraz
więcej podobać. Ozwał się więc łagodniej:
– No, no! To się wyjaśni! Prawo wojenne! Każdy rad się wykręca... Jeżeliście 
służyli wojskowo,
to powinniście znać prawo...
– Prawo – według rozkazu! – szepnął Żubr i wyprężył się przed Wosińskim tak 
silnie, że
trzymającego go za ramię strzelca podniósł do góry.
– Juści, to się wie! – odrzekła uspokojona baba. – Myśmy też nie włóczęgi, nie 
szpiegi, a Prusaków
sami obedrzeć ze skóry żeśmy radzi. Niechże więc pan kapitan od tych pijawek nas 
uwolni.
Wosiński dał znak strzelcom, aby odstąpili Żubrów, i zagadnął:
– Więc powiadajcie mi o sobie, skąd wracacie i dokąd jedziecie?
– Gdzieżby? – zaczęła baba. – Będzie temu dwa tygodnie, jak wróciliśmy do kraju 
z naszym
panem porucznikiem. Pan porucznik w drodze do Warszawy zajechał do domu i 
powiada:
„Należy się wam odpoczynek, to u mnie się ostawajcie, dam sobie radę i bez was. 
A już
siłaście się po świecie natułali”. Niesporo nam było się z panem porucznikiem 
rozstawać, ale
że kości o wytchnienie gwałtowały, a w gospodarstwie na wsi robota się zawsze 
najdzie i na
łaskawym chlebie siedzieć nie potrzeba... tedy ostaliśmy. Minął dzień, drugi, 
trzeci, porucznik
zaraz dalej odjechał, w domu nas honorują i starsza pani, i paniątka, a już co 
starszy pan, to
nam spokoju nie daje, aż człowiekowi język kołem staje w gębie od ciągłego 
pytlowania. Aż
ci wspominam sobie, jako, będzie temu lat parę, gdyśmy nad Adygą w ciężkich byli 
opałach,
ślubowałam, że jeżeli z moim starym do kraju powrócę, to pielgrzymkę do 
Częstochowy odbędę.
Uprosiliśmy się więc na urlop i poszliśmy, bo to i spod Rawy niedaleczko. 
Wczoraj
właśnie, gdyśmy nadciągnęli na Jasną Górę, Prusaków do klasztoru naszło jak 
mrowia, a powiadali
nam, że cesarz już, już nadchodzi i że lada chwila zaprą bramy klasztorne, bo 
się będą
Prusacy bronili. Myślę sobie, źle jest!... Bo to i wstyd byłoby człekowi 
siedzieć u Prusaków w
pułapce, no i dla duszy niewielka pociecha. W tej bo ciżbie Najświętsza Panienka 
snadnie
mogłaby nas za Niemców czy lutrów poczytać!... Odmówiliśmy więc pacierze i 
wydychawszy
się trochę, ruszyliśmy na noc z powrotem, do lepszych czasów dłuższe modlitwy 
odkładając...
Idziemy, a tu naprzeciw nas Prusacy pędzą... przycupnęliśmy pod krzakiem, broni
żadnej nie mając... minęliśmy ich szczęśliwie. Idziemy dalej, idziemy... aż tu 
nas te pijawki
opadły. Myślałam z początku – Niemcy... ale ci parlefransują!... Mówię do nich 
bon soir!54
Krzyczę: Vive l’empereur! Vive la France!55 Gdzie tam!... Narobili hałasu – 
opadli nas i tu
przynieśli... To i cała szczera prawda.
54 B o n s o i r! (franc.) – Dobry wieczór!
55 V i v e 1’e m p e r e u r ! V i v e l a F r a n ce ! (franc.) – Niech żyje 
cesarz! Niech
– Hm! A cóż to za porucznik?...
– Któż by! Imć pan Florian Gotartowski!
– Gotartowski?!
– Nie kto inny. Pisanie od generała Dąbrowskiego wiózł do Berlina, a teraz, Bóg 
wie,
gdzie się drogie nasze panisko podziewa!...
Wosiński porwał się z miejsca.
– A czegożeście mi, do licha, tego od razu nie powiedzieli? Gotartowski! 
Gotartowski!
Hej, Żydzie! Dawaj no tu muszkateli, a żywo!... I trzy kubki! Bodajże was! Toć 
przed dwoma
godzinami rozstaliśmy się z kapitanem.
– Z porucznikiem! – poprawiła baba.
– Właśnie że szlify kapitańskie dostał.
– I... i... jest tutaj?!...
– Za parę dni się zjedziemy.
– Stary, słyszysz?!... Nasz porucznik szlify kapitańskie dostał... no i podwójne 
obszlegi, a i
przy szabli temblak złoty!... Jezu! Jakże on musi wyglądać! Uważasz, niedołęgo! 
Kapitańskie
szlify!... Gdzież on jest? Paniątko moje!... Słyszysz, stary?!
– Nie... gadaj, Jasia! – mruknął Żubr ocierając rękawem łzę.
Żyd podstawił baryłkę muszkateli i nalał kubki. Wosiński się rozochocił znowu.
– Et! Co tam! Wytarmosili was! Niech wam będzie na zdrowie! Widzę, żeście 
porządni
ludziska! W wasze ręce! Pijcie, Żubr! A i wy się nie wzdragajcie! Na 
przeprosiny!
– Ha! Wzdragać to ja się nie będę! – rzekła z przekonaniem baba sięgając po 
kubek. – Tylko
ty, stary, folguj i do kubka mi się nie przylepiaj zanadto! Pięście silne, ale 
co głowa, to
wiechetek, od lada czego kiwnie mu się!... Zdrowie naszego porucznika!
Strzelcy, widząc dobrą komitywę, jaka zapanowała pomiędzy jeńcami a Wosińskim, 
ustąpili
na bok. Chłopi, zwabieni tumultem, znów napłynęli do karczmy, obracając się 
śmielej,
raźniej. Żubrowa nabrała fantazji i humoru, jęła opowiadać kapitanowi o 
Częstochowie.
– Co się tam dzieje, panie kapitanie, to powiedzieć trudno! Prusaków nalazło się 
z betami,
bachorami, wozami, że na mury się dostać nie można... Sposobią się do odparcia 
oblężenia.
Zataczają działa, czyszczą broń, a zgiełku, a krzyków co niemiara!... Starszyzna 
pruska jest –
a jakże!... Sam generał Wagerfeld dowodzi, i sztabu pełno, i różnych oficjerów. 
Ale co właśnie
pedała mi furtianowa, niby matka braciszka klasztornego, jako silnego stracha 
mają
Niemcy, bo jak ktoś tam, będzie temu trzy dni, obaczywszy z daleka pruskich 
huzarów,
krzyknął:
„Francuzy!” – to się takie zrobiło zamieszanie... – Stary! A odczepisz się ty od 
muszkateli!...
– że lada podjazd mógłby całej fortecy dobyć!
– Lada podjazd, mówicie?!
– A pewnie, panie kapitanie, albo to raz na taką komendę poglądałam!... Jenszy 
żołnierz
póty coś znaczy, póki go tchórz nie obleci. Mało to się napatrzyłam! Ile 
razy!... I to nie byle
kto, ale stare grenadiery od jednego naszego okrzyku broń rzucali i w nogi!... 
Ani czasem
wystrzelić ,nie było czasu... Kurz się zrywa przed nami. Myślimy, idą do ataku, 
a oni karabiny
na ziemię albo pod pachę i w nogi.
– Ba, ba! Częstochowa siła może wytrzymać.
– Co prawda, to prawda! Mury nie lada!... Dlaboga! Maciej! A nie zalewajże 
się... Oddaj
no lepiej kubek! Nie bój się! Nie wyleję za kołnierz! Przednia muszkatela! Co ja 
to miałam
pedzieć?! Aha! Otóż gdyby tak garstka zuchów się znalazła, to przy pomocy 
Najświętszej
Panienki, kto wie, nie daliby się lada komu!... Lecz Prusacy!... Niby to 
debatują nad obroną, a za
lada wystrzałem poddać się gotowi!... Nie dziw, bo siedzą, co prawda, wzięci we 
dwa ognie.
– Jakże to?!
żyje Francja!
– Ano, tu mogą ich zaatakować Francuzi, a tu przecież Święci Pańscy pewno już 
długo nie
ścierpła, aby im luter się panoszył, a miejsce, cudami słynące, 
postponował56!... Hę!... Panie
kapitanie, jakem Muszyńska z domu, żeby tak batalionik! Na co? Dwie kompanie, 
jedna
kompania!... Już bym nie wytrzymała!...
Wosiński pokręcił głową, choć mu ta myśl dziwnie do gustu przypadła. Żubrowa 
pociągnęła
muszkateli i dokończyła z przekonaniem:
– Niech mnie pierwsza kula nie minie, poszłabym! Albo to nie znalazłabym pomocy?
Mało, bodaj tu, we wsi, chłopów? Może by nie poszli? Co to, heretyki są jakie, 
kacerze, żeby
Najświętszej Panience odmawiać mieli odsieczy? Prawda, stary?!
– Nie gadaj, Jasia! – ozwał się Żubr spoglądając melancholijnie na odebrany mu 
kubek z
muszkatelą. Wosińskiego uderzyły słowa baby.
– Dobrze mówicie, Żubrowa! – zawołał. – Hej! Gromada! Sam tu do mnie! Sołtysie! 
Słyszeliście,
co wam ta kobiecina tu powiedziała?!...
– Słyszeliśmy! – odpowiedzieli chórem chłopi.
– A miłujecież naszą Częstochowską Panienkę a Orędowniczkę?!
– Miłujemy!
– Patrzcie więc, jaki ją to dyshonor a pohańbienie spotyka. Prusacy w miejscu 
świętym!...
– Prawda, wielmożny panie! – ozwał się stary sołtys. – Człekowi aż się serce 
kraje na ten
przykład! Ojcowie paulini dość się nawyrzekać nie mogą. Ofiary a wota im 
zagrabili i do
wywiezienia już przygotowali... Kary na nich nie ma albo co?!...
– Nie ma kary? Owóż i będzie! Dalej, chłopcy! Zbierać się w gromadę, pójdziemy 
klasztoru
dobywać!... Żywo łapcie za drągi, za luśnie, kosy a widły – pójdziemy wszyscy... 
My im
pokażemy!...
Wieśniacy zafrasowali się, ten i ów drapał się w głowę a na drzwi poglądał... 
Żubrowa
skoczyła do nich, nie mogąc ścierpieć tej obojętności.
– A wy, psiekrwie! Wy się jeszcze namyślacie! To ja, słaba kobieta, pierwsza za 
kłonicę
chwycę i pójdę! Pójdę, jakem Muszyńska z domu!... Mało to się każdy z was co 
dzień naskomle,
naprzymawia Najświętszej Panience to o zdrowie, to o urodzaj, to o deszcz, o 
pogodę,
o ratunek w lada potrzebie... a teraz taka wdzięczność?... Zdaje się wam, że to 
wam nie
będzie policzone! Ruszajcie, capy jedne... dalej, pod Częstochowę! Żywo się 
zbierać!...
Słowa Żubrowej sprawiły skutek piorunujący. Gromada chłopów zaszemrała, drgnęła, 
niby
ze snu zbudzona, i nagle huknęła całą piersią:
– Pod Częstochowę!...
Wosiński wydał natychmiast stosowne rozkazy. Godzina nie upłynęła, a przed 
karczmą
stały kupy chłopstwa z siekierami, drągami, kosami, podzielone na małe gromady. 
Wosiński
w ostatniej chwili przypomniał sobie Ślązaka, którego był pojmał, a który leżał 
związany pod
strażą, i kazał go przyprowadzić do siebie.
– Słuchaj, trutniu – rzekł doń, marszcząc brwi groźnie. – Za to, żeś broń 
rzucił, puszczam
cię wolno!... Idź, wracaj do swoich, do Częstochowy! Chciałem cię powiesić, ale 
zaniechałem
zamiaru, bo mi szkoda postronka... na nim będzie wisiał twój generał... ten... 
Wagenfeld! Rozumiesz?!...
– Jawohl!57 – szepnął Ślązak.
– Milcz i słuchaj! Powiesz swemu generałowi, że cała armia francuska idzie na 
Częstochowę
i że jeżeli jej nie podda i nie padnie mi do nóg, będzie wisiał... posiekany na 
drobne
kawałki! Teraz uciekaj, a śpiesz się, bo jak cię drugi raz chwycę, to po 
harapie... Stój jeszcze!
Widziałeś, nicponiu, cesarza Napoliona?... Gadaj!...
56 P o s t p o n o w a ł – lekceważył.
57 J a w o h l ! (niem.) – Tak jest!
Ślązak zatrząsł się, rzucił okiem na groźnie zmarszczoną twarz Wosińskiego, na 
marsowe twarze
otaczających go strzelców, na tłum chłopstwa i zgiął się do kolan kapitanowi, 
bełkocząc:
– Widziałem!... Excellence!58...
– To dobrze! Uciekaj teraz!...
Ślązakowi nie trzeba było dwa razy tego powtarzać, porwał się z miejsca i 
pomknął drogą
ku Częstochowie.
Wosiński nakazał, przed ruszeniem, karczmarza z rodziną w lamusie u sołtysa 
zamknąć,
ile że był go podejrzewał o konszachty z Prusakami.
W kilka chwil później rozległy się dźwięki trąbki i pochód ruszył przy świetle 
licznych pochodni.
Naprzód jechało czterech strzelców, badając okolicę, o kilkaset kroków za nimi 
szła kupa
co sprawniejszych a młodszych parobczaków, mając na czele Żubra i Żubrową na 
małych,
krępych konikach chłopskich, za nimi dopiero jechał Wosiński ze strzelcami, 
mając za sobą
drugą gromadę chłopstwa pod sołtysem. Czterech strzelców zamykało szyk bojowy 
oddziału.
Dziwny i fantastyczny był to pochód. Noc czarna, smutna okrywa kraj cały, 
chłonąc w
głębi swej nawet cienie drzew, kontury chat wieśniaczych i faliste linie 
pagórków. Noc była
nieprzenikniona, dżdżysta, przepastna, listopadowa noc. Lasy i pola, góry i 
doliny, sioła i
miasteczka, niebo i ziemia zlewały się z sobą w jakiś wielki, nieobjęty całun, 
kir. Naraz na
drodze ku Częstochowie ukazała się długa wstęga pochodni, w blaskach których 
mieniły się
ostrza siekier i kos, bieliły świty chłopskie, lśniły chusty dążących za 
oddziałem bab.
Pochód szedł w milczeniu, niby procesja żałobna. Naraz z piersi wieśniaków 
zerwały się
słowa antyfony:
Pod Twoją obronę uciekamy się...
Zerwały się, uderzyły w niebiosy i popłynęły w dal niezmierzoną.
Antyfona chwilami milkła, przechodząc w jakiś szept żałosny, pełen skargi, łez, 
bólów i
trosk. Zdało się, że na ten szept ludu całe wieki gorzkiej na własnej ziemi 
niewoli się składały,
To znów antyfona na falach szeptu rosła, potężniała i przechodziła w groźną 
pieśń,
brzmiącą jak odgłos gromu, jak zapowiedź burzy – tyle w niej było świadomości, 
siły, tyle
wiary, tyle bezgranicznego poddania się wyrokom Bożym, tyle ufności w niezawodne 
orędownictwo
Świętej Rodzicielki, że zdało się, iż od jednego głosu padną wrzeciądze i 
zapory,
a pruskie skamienieją żołdaki.
Strzelcy francuscy z podziwieniem a skupieniem wsłuchiwali się w szmer i akordy 
pieśni.
Nie rozumieli słów, lecz odczuwali je, odgadywali.
W tylnej straży strzelcy wszczęli między sobą ukradkową rozmowę.
– Śpiewają! – zauważył jeden.
– Flaki można by człowiekowi wypruć taką pieśnią! – dodał drugi.
– Anim myślał. Półdziko to wygląda. Zbiedzone, odarte! – ozwał się trzeci i 
spojrzał na
czwartego, który jechał z głową zwieszoną, zasłuchany w dźwięki antyfony, 
rozmarzony może
myślą o chacie rodzicielskiej, o ziemi ojczystej, o Bogu – i ozwał się 
znienacka:
– Chciałbym wiedzieć, co oni właściwie śpiewają?!...
– Co śpiewają – odrzekł czwarty strzelec, jakby budząc się ze snu – Patrz na 
nich!... Niezawodnie
to ich Marsylianka!
A tymczasem już do bram Częstochowy doleciały słowa:
Módl się za nami. Święta Boża Rodzicielko...
Generał Wagenfeld wystrzałem armatnim obwieścił zbliżanie się nieprzyjaciela.
58 E x c e l l e n c e ! (franc.) – Ekscelencjo!
VII
Częstochowa czuwała. W refektarzu klasztornym starszyzna pruska zebrała się na 
naradę,
pobrzękując butnie ostrogami a trzaskając szablami.
Stary generał Wagenfeld, mając obok siebie młodszego swego kolegę, Millera – 
zagaił zebranie.
Wieści były niepomyślne. Armia francuska zbliża się, podchodzi, ludność 
miejscowa
chwyta za broń. Lada chwila należy się spodziewać starcia. Gubernator Köhler 
zaleca rozwagę
i ostrożność, nadto spodziewa się, że Częstochowa zdoła powstrzymać nawałnicę i 
da czas
pruskim wojskom do zebrania się na brzegach Wisły. Forteca, choć naruszona mocno 
zębem
czasu, powinna oblężenie wytrzymać.
Wagenfeld umilkł, za czym przemawiali kolejno generał von Miller, pułkownicy 
Freiburg
i Avisfort, powtarzając mniej więcej słowa dowódcy. Od pułkowników przeszedł 
głos na
rotmistrza, dwóch kapitanów, poruczników wreszcie. I cisza głęboka zapadła. 
Członkowie
rady wojennej zapadli w jakieś jednomyślne, wspólne a głuche milczenie. Każdy z 
nich jakby
miał wielki ciężar na piersi, który go łamał, cisnął, a którego bał się wyznać, 
bał odkryć, bał
wypowiedzieć. Zdawało się, że każdy tu inaczej czuje, co innego zamierza, czym 
innym jest
zajęty, a w łukach izby klasztornej rozbrzmiewają puste, czcze wyrazy i giną, 
rozpływają się
w ponurym świetle łojowych świec.
Po długiej pauzie generał von Miller ozwał się dosyć niepewnym głosem:
– Musimy coś jeszcze postanowić... z tymi... z tymi zakonnikami...
– Prawda! – przyznał Wagenfeld i umilkł.
Oficerowie spojrzeli po sobie, niby oddając sobie wzajem pierwszeństwo słowa. 
Wagenfeld
zachmurzył się, a chcąc dodać bodźca rozprawom, rzucił rozkazująco:
– Rotmistrz von Kasten niech wyrazi swoje zdanie. Rotmistrz drgnął, potarł czoło 
i zaczął
z cicha:
– Zakonnicy? Bodajby ich tu wcale nie było... to złe duchy tej warowni. Zdrady 
można się
od nich każdej chwili spodziewać!... Te... te ich opowieści, te bajdy, które 
wpajają w służbę...
w naszych nawet żołnierzy... mogą nam zdemoralizować załogę. Na takie matactwo 
trzeba
znaleźć sposób. Proponuję ich osadzić w lochach, zamknąć, zamurować, a w razie 
potrzeby –
w pień wyciąć.
Rotmistrz zwolna się zapalał, głos jego przechodził w chrapliwy szept, ziejący 
nienawiścią
– w oczach roztliły mu się ponure ognie, ręce ku przodowi wyciągnął, jakby 
chciał gryzącą
zmorę zdusić, zdławić.
Wzruszenie rotmistrza udzieliło się w jednej chwili zebranym. Czoła okryły się 
zmarszczkami,
zacisnęły szczęki, oblicza pobladły, w sinawe strojąc się wypieki, z ócz 
trysnęły błyskawice
zemsty. Zemsty za ten spokój pogardliwy, okazywany im przez zakonników, za tę
wiarę, która nigdy nie dała im zadrżeć z trwogi, za to zapamiętanie, za te 
śpiewy, które drażniły
pruskich oficerów, za te światła w kościele, za te nabożeństwa.
Rotmistrz von Kasten odsapnął ciężko i zaczął gwałtownie:
– Tak, wyciąć ich w pień!... To nasz jedyny ratunek. Inaczej przyjdzie nam 
zginąć albo...
albo poddać się nieprzyjacielowi. Raz przynajmniej trzeba już zburzyć to gniazdo 
szerszeni.
Takie jest moje zdanie... bo ja ich ścierpieć nie mogę!... Ja pozwalam sobie 
dziwić się dobroci
najjaśniejszego Fryderyka, że... zezwolił na utrzymanie ich na miejscu.
– Jestem tego samego zdania! – podchwycił gorączkowo pułkownik Freiburg. – Gotów 
jestem
walczyć zawsze do upadłego, krew przelać, gdy zajdzie tego potrzeba... ale... 
nie... z
takim wrogiem. Za nic tu ręczyć nie można!... Udają posłuszeństwo, pokorę... a 
kto wie, czy
nie utrzymują stosunków z nieprzyjacielem. Między żołnierzami jest wielu 
katolików. To
propaganda jezuicka!... Zdemoralizują nam wojsko!...
– To uniemożliwia obronę! – wtrącił generał von Miller.
– Grozi wzięciem we dwa ognie! – wmieszał się pułkownik Avisfort. – Kto wie, czy 
paulini
nie mają jakiego podziemnego korytarza. Ani się spostrzeżemy, jak nam tu w okopy 
i fosy
wprowadzą powstańców czy francuską armię. Trzeba Częstochowę oczyścić co 
prędzej.
Przede wszystkim wypędzić tę całą hołotę, która się licho wie po co kręci około 
zakonników,
a potem... i na nich samych sposób znaleźć.
Wagenfeld milczał. Czoło tarł niespokojnie i wahał się z wypowiedzeniem 
ostatecznego
słowa. Rozumiał dobrze, że i von Kasten, i obydwaj pułkownicy, i Miller mają 
rację, że mówią
tak, jak on sam myśli... że... gdyby nie ci paulini... to obrona Częstochowy w 
nim samym
nie budziłaby trwogi, grozy, tego dziwnego lęku, któremu się ostać nie mógł. Ich 
trzeba rozumu
nauczyć... ich trzeba się pozbyć!...Ale jak?! Wagenfeld nie wątpił o tym, że 
oni... gotowi
są pójść pod miecz bez słowa skargi, bez jęku, bez oporu... i tego się bał. Ta 
ich bezsilność,
ta ufność bijąca z ich twarzy obezwładniała pruskiego generała...
Członkowie rady wojennej długo czekali. Wagenfeld przemógł się i, klasnąwszy w 
ręce,
rzekł do stojącego u drzwi ordynansa:
– Zawołać tu przeora paulinów!
Ordynans wyszedł. Nastała długa pauza, zanim we drzwiach refektarza ukazała się 
wysmukła
postać starca spowitego białym habitem. Oczy pruskich oficerów utkwiły swe ognie
w zakonniku i odwróciły się. Wagenfeld ozwał się surowo:
– Kazałem wezwać przeora.
– Tak jest – odrzekł mnich głosem spokojnym a poważnie brzmiącym. – Przeor 
stawić się
nie może, odprawia bowiem wieczorne pacierze.
Wagenfeld rzucił się rozdrażniony na krześle.
– Cóż to?!... Opór! Kto waży się nie słuchać moich rozkazów?! Ja was nauczę! Nie 
wiecie,
kto tu ma władzę?!...
– Wiemy, generale – ozwał się mnich. – Bóg!...
– Cha, cha! – wybuchnął nagle Miller – Można się z nimi dogadać!...
Wagenfeld zagryzł wargi i syknął przez zęby:
– Ja was proszę, abyście mi tu kazań nie prawili. Zachowajcie sobie ewangelię 
dla siebie!...
Bo ja wam pokażę, jak się odpowiada pruskiemu oficerowi. Dosyć tego!... 
Potrzebny
mi jest przeor. Chcę mu powiedzieć, co rada postanawia z wami uczynić... i 
jakich chce wam
udzielić ostrzeżeń. Wołać przeora! Marsz!
Zakonnik nie ruszał się z miejsca. Wzrok jasny, pogodny zwrócił na Wagenfelda i 
rzekł cicho:
– Przeor teraz przybyć nie może. Lecz proszę, mówcie, panie generale, ja mu 
słowa wasze
powtórzę.
– Więc bunt?... Dobrze!... Daję wam pół godziny czasu na zebranie się przed 
odwachem...
tam was okują i zostaniecie osadzeni w lochu!... Nadto, z góry wam zapowiadam, 
że kto by
się opierał, na kogo bodaj cień podejrzenia padnie, że ma z nieprzyjacielem 
konszachty, ten
będzie wisiał!... Każę takiego poćwiartować! Pójdziecie do lochu! Na chleb i 
wodę! My tu nie
potrzebujemy waszych błogosławieństw! Rozumiecie?! Tam dla was miejsce!
Zakonnik słuchał nieporuszenie. Ani jeden muskuł w twarzy jego nie drgnął. Gdy 
Wagenfeld
skończył, dając znak ordynansowi, aby wyprowadził mnicha, ten nagle zafrasował 
się
czegoś i, odpychając z lekka żołdaka, rzekł z prostotą:
– A kościół?
Wagenfeld pobladł – niespodziewane to pytanie wzburzyło go.
– Słuchaj!... Szczurze klasztorny!... Nie wyprowadzaj mnie z cierpliwości! 
Kościół! W
waszym kościele my sami będziemy odprawiali nabożeństwa!... Precz z nim!...
Ordynans chwycił za ramię zakonnika i wypchnął go za drzwi. Oficerowie 
wybuchnęli
śmiechem szyderczym.
– Znakomicie było powiedziane! – zauważył generał von Miller.
– Świetnie! Doskonale! Inaczej z nimi nie można! – rozległy się pojedyncze 
głosy.
– On mi śmie o Bogu mówić! – burzył się Wagenfeld. – Wstrętne stworzenia! 
Dobrze, że
nam tu o cudzie jakim nie opowiedział. Niech sobie siedzą pod kluczem. Pan, 
pułkowniku
Freiburg, zajmiesz się nimi. Kompanię piechoty pod broń i przeprowadzić ich! 
Niechże pan
tylko uważa, aby loch nie miał drugiego wyjścia. Pod drzwiami postawić im 
straże. W razie
czego, niech strzelają prosto w łeb! Tak, tak, zaraz się lżej odetchnie. Tu 
inaczej nie można.
Tacy to gorsi od nieprzyjaciela!... Wierzcie mi, panowie, z ochotą poszedłbym 
dalej i nie pożałowałbym
im ołowiu... atoli muszę wyrzec się tej myśli, chociaż prawo wojenne upoważnia
mnie do zwoływania sądu polowego. Właściwie nie wiadomo jeszcze, jaki obrót 
wziąć mogą
losy wojny.
Wagenfeld chciał dłużej jeszcze perorować, lecz niespodziewane zjawienie się 
służbowego
oficera przerwało mu wątek myśli.
– Co tam takiego? – zagadnął niechętnie Wagenfeld.
– Pikieta nasza pod Grabówką starła się z przednią strażą armii 
nieprzyjacielskiej!...
Wachmistrz z jednym żołnierzem uszli – drugi żołnierz przepadł!...
Wagenfeld powstał z miejsca, a za jego przykładem inni oficerowie.
– Panowie! Na stanowiska! Zdwoić straże. Kto wie, co nocy dzisiejszej wypadnie. 
Pułkowniku
Freiburg, proszę, bez ociągania, skończyć z mnichami... a pan, panie Avisfort, 
zajmiesz
się oczyszczeniem podwórza klasztornego. Kto zbyteczny, wypędzić za bramy, 
musimy
być sami!... Raz trzeba uporać się z tym bezładem!...
Oficerowie skłonili się dowódcy i wyszli. W refektarzu pozostał tylko Wagenfeld 
z Millerem.
Stary komendant Częstochowy znów się zasępił i, jakby odpowiadając samemu sobie,
ozwał się:
– Krótko mówiąc, czeka nas tęga przeprawa.
– Niezawodnie! – przyznał Miller. – Oby tylko wszystko na co się zdało.
– Naturalnie!... Eh!... Wierz mi, kolego, wiele, wiele bym dał za to, żeby być w 
szczerym
polu. Tam przynajmniej ma się ruch!... Wiem, że mogę pójść i tu, i ówdzie. Ta 
cała wojna w
ogóle mi się nie podoba.
– Ani mnie.
– Z tym wściekłym Napoleonem lepiej było nie zaczynać. To zwierz!... Dziki, 
drapieżny!...
A my nawet planu nie mamy. Przyznaj, kolego!... Nasz generalissimus chyba się 
przerachował.
Pozostawia nas z dwudziestoma armatami... z tymi czterema szwadronami jazdy i 
tysiącem
piechurów... Na co?... Lubeka nie mogła dać rady z tak wielką załogą, Gdańsk się
chwieje...
Wagenfeld strzepnął rozpaczliwie rękoma i jął szykować sobie lulkę. Miller 
poszedł za jego
przykładem.
– Roketty, zdaje się, nie odpowiedział nawet na ostatni raport kolegi? – 
zauważył po chwili
Miller.
Wagenfeld splunął ze złością.
– Mój kolego, tu nie ma co ukrywać!... Czy odpowiedział? Odpowiedział, ale tak, 
że jeszcze
kiedyś zda mi z tego rachunek... po prostu... dał mi do zrozumienia, że żołnierz 
powinien
spełniać przede wszystkim rozkazy, a nie wdawać się w rozprawy i żeby miał tę 
pewność
nawet, że ani jeden z załogi Częstochowy z życiem nie ujdzie – to postanowienia 
nie zmieni.
– Bo jego tu nie ma! – zauważył sarkastycznie Miller.
– Ba! Kurier ostatni zapewniał, że załoga warszawska jest przygotowana 
najzupełniej do
przeprawy przez Wisłę... Głupia sytuacja!...
Wagenfeld urwał nagle. Tuż za oknami rozległ się przeciągły śpiew. Miller 
skoczył do
okna i zadrżał na widok obrazu, który się oczom jego przedstawił.
Przez podwórzec klasztorny ciągnął sznur mnichów z zapalonymi świecami, z 
przeorem
pośrodku, niosącym pod baldachimem monstrancję. Paulinów otaczali dragoni z 
dobytymi
pałaszami. Pochód zakręcał około kościoła i nikł powoli w rozwartych drzwiach 
lochu.
Wagenfeld poszedł za Millerem do okna i wybuchnął gniewem:
– Ten von Kasten zwariował!... Jakąś procesję pozwolił im urządzić!... Patrz, 
kolego, idą
sobie, jakby odprawiać jakieś nabożeństwo. To nie do darowania. Najwyraźniej... 
honorowa
eskorta!...
– Co za arogancki spokój w tych ascetycznych twarzach! Co za pewność siebie!...
– Ja ich złamię! – zagroził z wściekłością Wagenfeld i klasnął na ordynansa.
– Zawołać mi porucznika von Wessendorf. Ordynans wyszedł, a po chwili zjawił się 
w refektarzu
spasiony, krępy, barczysty porucznik.
– Generał raczył mnie wezwać?
– Jesteś mi pan potrzebny! Przede wszystkim obejmiesz ogólny nadzór nad tymi... 
mnichami...
Możesz się naturalnie nie śpieszyć z wydawaniem im racji... bo gdyby którego 
zabrakło...
to nic nie szkodzi!... Rozumiesz mnie?
Małe oczki Wessendorfa błysnęły złowrogo.
– Rozumiem, generale.
– Nadto, wybierz kilku ze sprytniejszych i obszukaj cele klasztorne mnichów!... 
Szyję daję
za to, że mają gdzieś jeszcze ukryte pieniądze! A kościół każ zatarasować 
tymczasem.
Porucznik wyszedł. Wagenfeld padł ociężale na krzesło.
– Jestem zmordowany, zmęczony!
– Duszno tutaj!... Może kolega wyszedłby razem?
– Masz słuszność! Chodźmy.
Generałowie przypasali pałasze i wyszli na podwórzec klasztorny.
Zgiełk i tumult panował tu nie do opisania. Wieść o zbliżaniu się armii 
Napoleona wypłoszyła
ze wszystkich zakątków kraju pachołków i wiernych poddanych króla Fryderyka. Kto 
z
Prusaków lub sług pruskich mógł, ratował się ucieczką. Każdy dążył, gdzie tylko 
zdało mu
się, że może być zabezpieczony od armii nieprzyjaciela, a bardziej od odwetu za 
dziesięciolecie
bezprawia i gwałtów. Dla wielu Częstochowa, jako miejsce obronne i obsadzone 
pruską
załogą, wydała się najlepszym czy najbliższym schroniskiem.
Wagenfeld z Millerem, chcąc uniknąć zetknięcia z tłumem, zawrócili na mury, w 
dalszym
ciągu utyskując na zarządzenia generała Roketty. Tu dopadł ich rotmistrz von 
Kasten.
– Generale!... Francuzi o cztery wiorsty od Częstochowy! Otaczają nas!
Wagenfeld zaklął z cicha.
– Diabeł nie człowiek! Skądże ta wiadomość?!
– Żołnierz, który został pochwycony przez Francuzów pod Grabówką, powrócił... 
Wypuścili
go sami, aby nam zwiastował, że za godzinę, za dwie przypuszczą szturm... Ze 
Stradomia
i Wyczerp również placówki już powróciły!... Napoleon sam jest przy armii...
– Jest Bonaparte?!...
– Żołnierz przysięga, iż go widział na własne oczy!
– Bonaparte! Napoleon! Tu! Słyszysz, kolego?!
– Piekielne zwierzę! – przytwierdził zaniepokojony Miller.
– Otrzymam jakie rozkazy, generale?!
– Co za rozkazy?! – oburknął się Wagenfeld. – Przygotowania do odparcia szturmu 
zlustrować
i czekać... Ale ładnieś się pan załatwił z paulinami!
– Generale?
– Dosyć! Opatrzyć bramę! Przygotować lonty. Skóry wołowe namoczone mieć w 
pogotowiu.
Rezerwa niech stanie pod bronią.
Rotmistrz odszedł. Wagenfeld spojrzał przeciągle na Millera.
– I co teraz?!
– Ha! No, teraz przyjdzie nam pewno znieść wszystkie skutki rozporządzeń 
Roketty’ego i
Pletza...
– To są wyraźne drwiny. Tam, pod Jeną, taka wielka armia nie mogła się ostać... 
Bierz licho!
Niech się dzieje, co chce! Niech kolega rzuci okiem na wały. Ja tymczasem tu 
zostanę.
W Grabówce są, więc powinni by nadciągnąć z tej strony. Po skończonym obchodzie 
proszę
do mnie.
Miller odszedł, a Wagenfeld wspiął się powoli na okop i stanął na murze. 
Ciemność otaczała
Częstochowę. Pod odwachem rozległy się krótkie, ucinkowe dźwięki bębnów. Rezerwa
piechoty stanęła pod bramą w pogotowiu. Tu i owdzie na murach, niby błędne 
ogniki, gorzały
zapalone lonty. Gefrajterzy, postukując halabardami, znaczyli obchód nieustanny 
szeregów.
Poza nimi oficerowie kupili się w gromadki i szeptali między sobą.
Wagenfeld zatopił wzrok w czarne horyzonty. Dobył lunety. Nic! Hen, tam, daleko 
migotało
światełko w chacie kmiecia, bliżej świeciły się okna kościoła świętej Barbary. 
Opodal
znów jakieś blaski znaczyły nędzne lepianki i domostwa Starej Częstochowy... a 
zresztą noc,
noc czarna i cisza.
Aż się Wagenfeld zadziwił. Napoleon był tuż... o kilka wiorst ledwie, a nic jego 
obecności
nie wskazywało. Pewno zajęty marszem flankowym, chce najpierw otoczyć, a później 
zacisnąć
pierścień i zgnieść!... Czai się ten rozbójnik, aby napaść tym pewniej, tym 
lepiej dosięgnąć.
Starego generała ogarnął niepokój i zniechęcenie.
– Co to za wojna! Szkoda tylko ludzi i prochu. Młody Fryc porwał się z motyką na 
słońce...
i nawet przyzwoitego pokoju podpisać mu nie pozwalają!... Donnerwetter!59
Im dłużej zastanawiał się Wagenfeld nad swoim obecnym położeniem, tym go większa
złość i gorycz ogarniała. Co on tu poradzi, co znaczy jego opór?... Chyba 
rozwścieczy nieprzyjaciela...
rozbestwi go i haniebniejsze warunki kapitulacji sprowadzi! Tu przyszedł 
Wagenfeldowi
na myśl paragraf dwieście osiemnasty ustawy o służbie polowej... „Każdy 
komendant
– mówi paragraf – który by oddał twierdzę, nie zmusiwszy nieprzyjaciela do 
przejścia
przez wszystkie roboty oblężnicze i przed odparciem przynajmniej jednego 
szturmu,
przez przystępny wyłom do głównego obwodu twierdzy – karany jest śmiercią!” 
Lepiej niekiedy
być porucznikiem! Zresztą, niech się co chce dzieje... Czy tak, czy owak, musi 
się to
skończyć! Byleby już raz nadeszli...
Wagenfeld rzucił okiem w dal i jakby na słowa jego trysnął snop świateł... i 
rozwinął się w
długą, wężowatą wstęgę. Równocześnie prawie rozległy się dźwięki jakiejś pieśni 
uroczystej,
triumfalnej, przejmującej.
Wagenfeld jął nadsłuchiwać. Naraz zatrząsł się całym ciałem. Niby echo tamtej 
pieśni tuż
za plecami posłyszał chór głosów rzewnych, smutnych a głębokich.
Odwrócił się za siebie.
Kościół jasnogórski bił potokami światła i rozbrzmiewał pieśnią na cześć swej 
Opiekunki i
Obronicielki.
59 D o n n e r w e t t e r ! (niem.) – Do pioruna!
Pruski generał uląkł się. Pot zimny wystąpił mu na czoło. Śniło mu się, czy 
marzyło? Paulini
zamknięci, wtrąceni do lochu... a w kościele brzmiały organy, a chór się wzmagał 
i potężniał...
Oczy Wagenfelda znów zwróciły się mimowolnie ku horyzontom, a tam na wzgórzach 
już
nie pochodnie, ale mnożyły się ogniska, otaczając wieńcem płomieni całą Jasną 
Górę.
Wagenfeld skoczył ku pierwszej armacie, zakomenderował: Feuer!60
Huk wstrząsnął falami powietrza, zadrżały stare mury, głośnym chrobotem odłamów 
cegieł
witając dobrze im znane dźwięki... Im nie nowina!...
Wagenfeld spojrzał przez lunetę. Wszelkie wątpliwości ustały. Przy ogniskach 
najwyraźniej
uwijała się konnica francuska, tu i owdzie widać było wysokie kity u czapek 
starej gwardii.
Francuzi snadź rozkładali się dopiero obozem, bo coraz to ognisk przybywało. 
Jeszcze
chwila, a wzgórza zabłysły setkami świateł, znacząc na niebie wielką łunę, 
pośród której niby
plama czarna zarysowało się położenie Częstochowy.
Wystrzały pruskiej artylerii umilkły. Wagenfeld stał nieruchomy, bezwładny. Co 
bo te kilkanaście
dział, co te mury znaczyły wobec tego morza wojska?! Do rana może śladu nie 
będzie
z tego... kurnika!...
Wśród chwilowej ciszy u stóp wzgórza rozległy się dźwięki trąbki.
– Jedzie parlamentarz, generale! – zaraportował pułkownik Freiburg.
– Wpuścić go!
W refektarzu zebrała się znów rada wojenna. Wagenfeld przedłożył jej 
przywiezione przez
parlamentarza pismo odręczne wodza francuskiego, brzmiące dość lakonicznie:
W imieniu Najjaśniejszego Cesarza, marszałek głównej armii, graf d’0stoja 
Voschin
wzywa imć generała komenderującego załogą Częstochowy, aby w ciągu dwóch godzin
poddał się, broń i amunicję wydał. W przeciwnym bowiem razie nakazanym zostanie
natychmiastowy a nie ustający szturm, przy czym nikt z życiem nie ujdzie. 
Zastrzega
się, że w razie najmniejszego opóźnienia żadne dalsze odezwy ani parlamentowania
przyjęte nie będą.
Tu następowała jakaś pieczęć dziwaczna i dwa zamaszyste zygzaki, mające 
reprezentować
podpisy.
Członkowie rady wojennej w ponurym milczeniu wysłuchali słów wezwania. Nikt nie
chciał pierwszy zabrać głosu. Generał Miller, z właściwą sobie przebiegłością, 
aby nie zdradzić
się przedwcześnie ze swoimi poglądami, ozwał się, niby chcąc coś powiedzieć:
– Marszałek Voschin? Nie przypominam sobie takiego nazwiska.
– Eh – przerwał niecierpliwie Wagenfeld – także wątpliwość! Chyba znasz pan o 
tyle Bonapartego,
że wiesz o jego sposobie wywyższania ludzi... dziś kapral, jutro kapitan, a 
pojutrze
feldmarszałek! Nie ma o czym mówić! Panowie! Proszę natomiast... o zastanowienie 
się głębokie,
bo aczkolwiek prawo przyznaje mi możność samodzielnego rozstrzygnięcia kwestii,
atoli nie chciałbym nic przedsiębrać bez waszej zgody. Sytuacji naszej nie widzę 
potrzeby
ukrywać. Jesteśmy otoczeni ze wszech stron przez sto razy liczniejszego 
nieprzyjaciela. Szans
nie ma żadnych. Pozostaje pytanie, czy i jaką korzyść odniesie ojczyzna z naszej 
śmierci na
gruzach Częstochowy. Czy większy może mieć z nas pożytek, jeżeli cało 
wyjdziemy... czy
gdy się tu zagrzebiemy? Wierzcie mi, panowie, mnie samemu tak życie zbrzydło, iż 
każdej
chwili gotów jestem lec tu, na placu... ale muszę iść za głosem obowiązku! 
Radźcie, panowie...
Proszę!
Oficerowie milczeli.
– Pułkowniku Freiburg?
60 F e u e r ! (niem.) – Ognia!
– Ja? – powtórzył zaskoczony pułkownik. – Nie jestem w możności... doprawdy, 
położenie
jest bardzo... bardzo... Jak pan generał uważa.
– A pan, Avisfort?...
– Cóż, jesteśmy oblężeni!... Punktu wyjścia nie widzę! Wywody pana generała są 
bezwarunkowo
uzasadnione...
– Proszę o wnioski! O jasne wypowiadanie swych zapatrywań – przerwał surowo 
Wagenfeld
rozumując, że tu każdy chce ciężar odpowiedzialności zrzucić na niego. – 
Rotmistrzu von
Kasten!...
– Mnie się zdaje, że czy prędzej, czy później spotka nas ten sam koniec!...
Von Kasten uciął nagle. Wagenfeld spojrzał przyjaźnie na młodego rotmistrza i 
rzekł po
namyśle, ważąc każdy wyraz:
– Widzę, niestety, że niejednemu z was brak odwagi do wypowiedzenia się... I 
uczucie to
usprawiedliwiam. My, żołnierze sławnej pruskiej armii, zbyt przyzwyczajeni 
jesteśmy do
zwycięstw... abyśmy mogli się oswoić z myślą poddania. Zwycięstwo... tak zrosło 
się z tym
mundurem, że przez gardło nie może nam przejść wyraz... kapitulacja. Jednakże, 
panowie,
czas nagli... postanowić coś trzeba. Proponuję tajne głosowanie jak na wojennym 
sądzie... Kto
jest za obroną, niech rzuci gałkę czarną, a kto... inaczej myśli, niech składa 
gałkę białą... Poruczniku...
von Wessendorf! Zarządzić głosowanie!
Wessendorf przygotował dwa kaszkiety – rozdał gałki między członków rady, po 
czym
zebrał głosy i podał je Wagenfeldowi.
Wagenfeld odsłonił kaszkiet i wysypał gałki na stół... Wszystkie były białe.
Prusacy spojrzeli po sobie i zwiesili ponuro głowy. Wstyd ich zdjął. Zdawało im 
się, iż w
kilku czarnych gałkach, rzuconych przez junaków niższych stopni, schronią własne 
tchórzostwo,
zamaskują zajęcze serca, że potem powtarzać będą na uboczu, brząkając ostrogami 
–
ja... chciałem bronić się do ostatniej kropli krwi! Ale przegłosowali... nie 
dali!...
Wagenfeld przemówił pierwszy:
– Panowie!... Ta... jednomyślność... powinna... dodać nam otuchy w tej ciężkiej 
chwili...
Miller westchnął.
– Ta jednomyślność wesprze nas, gdy ludzie źli a przewrotni zechcą nas potępić! 
Panowie,
wszak ratujemy... około dwóch tysięcy ludzi... najjaśniejszemu królowi 
naszemu... ludzi, których
on tak bardzo w tej chwili potrzebuje!...
Wagenfeld zatrzymał się, czując, że w tej chwili mówi coś, w co sam by nie 
uwierzył, lecz
nie tracąc panowania nad sobą, dodał krótko:
– A zatem nie pozostaje nam nic innego, jak ułożyć punkty kapitulacji, bo 
oczywiście...
żądań Napoleona zadowolić nie możemy.
– Naturalnie! – My podamy warunki! Ho, ho! Co on sobie myśli! Z honorem musimy
wyjść!... Z honorem! – zawołano dokoła groźnie.
– Pułkowniku Freiburg!... Proszę notować!... Zgodzimy się na ustąpienie 
cesarzowi... nie!
Trzeba pisać ostro – na ustąpienie armii francuskiej Częstochowy... na 
warunkach, że wojsko
nasze, znajdujące się w warowni... wyjdzie z bronią w ręku i ze sztandarami... 
i... z taborem!
Rotmistrzu von Kasten, każ pan natychmiast ładować na podwody skarb paulinów! 
Proszę
pisać! Więc na czym to stanęliśmy?! Aha!... Z taborem... Armie, przy spotkaniu, 
będą się
salutowały... Zawieszenie broni obowiązywać będzie w przeciągu czterdziestu 
ośmiu godzin.
Dosyć! A co?! Niech się temu kusemu generałowi nie zdaje znów, że pozwolimy 
sobie... grać
na nosie!... Proszę! Oto mój podpis! Zawołać mi parlamentarza.
Do izby obrad wszedł wysoki jak dąb oficer francuski i stanął wyprostowany przed 
Wagenfeldem,
ponurym mierząc go spojrzeniem, co mu znów nie przeszkadzało poprawiać sobie
co chwila munduru, który jakoś był dziwnie ciasny i opięty.
– Panie kapitanie! – ozwał się Wagenfeld łamaną francuszczyzną. – Tu jest 
odpowiedź dla
pana marszałka. Proszę go zapewnić, że od niej odstąpić nie możemy i że 
oczekujemy jego
zgody. Porucznik von Wessendorf pana przeprowadzi.
Oficer francuski mruknął coś pod nosem, co mocno zakrawało na „wedle rozkazu”, i 
wyszedł
za pruskim porucznikiem.
Po oddaleniu się parlamentarza w radzie zapanowało ożywienie.
– Cóż to za oficerów ma ten Bonaparte! Po prostu ordynarny, prosty jakiś chłop i 
nic więcej!
– perorował generał von Miller. – Nieokrzesane zwierzę!...
– Pewno jakiś wczorajszy ulicznik, opryszek... komunista! – dodał Wagenfeld – i 
to jest
cała taka jego armia! Pędzi przed sobą ten pastuch takie stado bestii... no i 
bestie tratują przed
nim! Ale to nie żołnierka, nie rycerstwo!... Wyobraźcie sobie, panowie, że na 
przykład na
najdzielniejszy pułk piechoty napada tabun zwierząt... który idzie na oślep... 
bez taktyki, bez
planu... i co wówczas męstwo pułku, co poświęcenie się może znaczyć? Ze 
zwierzętami się
nie walczy!...
Wybuch szczerego śmiechu był odpowiedzią na słowa Wagenfelda. I już dalej poszły 
żarciki,
szyderstwa i ochota, jakiej dawno nie było. Lżej im jakoś było na sercu. Wyjdą z 
tego
samotrzasku, wyjdą cało, a tam później już się poradzi.
Jeden z drugim zajęli się już pakowaniem rzeczy, ściąganiem taboru. Za oficerami 
już i
żołnierz oglądał się, jakby chudobę swoją zabrać, a może i powiększyć. Przed 
klasztorem ze
skarbca wyciągano złote i srebrne naczynia, a aparaty kościelne ładowano na 
wozy, wytaczano
porzucone wasągi. Gwar powoli zaczął napełniać Częstochowę, zda się, życie nowe 
wstąpiło
w załogę pruską.
W godzinę parlamentarz francuski powrócił. W bramie Częstochowy powitali go 
Prusacy
szmerem zadowolenia: był dla nich zapowiedzią rychłego uwolnienia.
Członkowie rady wojennej przybrali uroczysty wyraz twarzy, spoglądając z butą na 
ten
papier, który musiał zadośćuczynić ich żądaniom, a który w tej chwili właśnie 
rozwijał z powagą
sam Wagenfeld.
– Panowie! Feldmarszałek nadsyła nam odpowiedź. Proszę posłuchać...
Wagenfeld rzucił okiem na pierwsze wyrazy odpowiedzi i pobladł, ręce mu drżeć 
zaczęły...
tchu mu zabrakło.
– Co... co... to zwierzę pisze?! – bąknął. – Kolega von Miller odczyta!
Miller wziął podany sobie papier i jął czytać cicho a niewyraźnie:
Oświadczam panu komendantowi załogi pruskiej w Częstochowie... że żadnych 
warunków
nie przyjmuję. Broń na placu złożyć natychmiast i na tym koniec. Niech komendant 
będzie
kontent, że puszczę go z załogą na wolność. Inaczej za godzinę szturm! Będziecie 
wystrzelani
co do nogi!... Podpisano ...leon.
– Leon?! – powtórzono chórem.
– Oczywiście... Napoleon! – objaśnił generał von Miller.
– To... to haniebne! – wybuchnął Wagenfeld. – Drwi z nas!... Bez broni... wyjść 
jako tłum
zdezorganizowany... Panowie, to nieszczęście!...
Członkowie rady stali bladzi, oniemiali. Wagenfeld wpadł w rozpacz.
– Panowie! Co poczniemy? Radźcie, panowie! Tu można się spodziewać wszystkiego!
Nikt nie śpieszył się z odpowiedzią. Wagenfeld ręce łamał a pięści zaciskał.
– Radźcie, panowie... na nic podobnego zgodzić się nie możemy...
– Gdyby... przedłużyć układy, ustąpić salutowania! – bąknął von Miller.
– Przedłużyć! – żachnął się Wagenfeld. – Nie widzisz, kolego, co ten pies tu 
pisze?... Pół
godziny czasu daje do namysłu! Panowie, to jest nikczemne. Z tak przemagającą 
siłą stawać i
rzucać się na garstkę żołnierzy odciętych!... To bezecne... na to zdobyć się 
może tylko taki
prostak, jak... jak... ten!
Wagenfeld pienił się. Oficerowie stali bezradni, aż nagle wybuchnęli wszyscy 
jednocześnie
potokiem przekleństw i obelg dla całej armii Napoleona.
– To podejście! Jesteśmy zgubieni! Zdemoralizował nam załogę! Rozbójnik! 
Łotr!...
Wzburzenie, a raczej popłoch wzmagał się coraz bardziej. Jedni układali co 
prędzej nowe
warunki kapitulacji, drudzy biadali nad czekającym ich losem, trzeci napełniali 
refektarz
klasztorny wrzaskiem i krzykiem.
Na ten zamęt wpadł do refektarza oficer służbowy.
– Generale! W obozie nieprzyjacielskim niezwykłe poruszenie!... Armia francuska 
wykonywa
jakieś ruchy, które trudno rozpoznać.
Wagenfeld, a za nim członkowie rady wybiegli z refektarza i rzucili się ku 
wałom. Wyciągnięto
lunety, wytężono wzrok. Dziwny im się widok przedstawił.
Wśród morza ognisk, płonących na wzgórzach okalających Jasną Górę, sunął jakiś 
pochód,
witany gromkimi okrzykami.
Dookoła pochodu uwijała się francuska konnica, otrębując widocznie rozkazy. 
Rzecz,
zdaje się, nie ulegała dociekaniu. Nikt inny tylko Bonaparte musiał objeżdżać 
szeregi i wydawać
ostatnie polecenia... Chwila jeszcze, a od tych ognisk zerwie się uzbrojone 
mrowie i
zaleje tę małą wysepkę.
Wagenfeld wyciągnął pięść ku ogniskom i zgrzytnął zębami.
Tymczasem w szeregach obrońców Częstochowy rozległ się lekki szelest niby powiew 
jesiennego
wiatru. Szelest wzmagał się... cichł i znów się zrywał, aż w końcu zmienił się w
złowróżebny, nieokiełznany pomruk...
Wagenfeld go rozumiał. Żołnierz, zdemoralizowany nadzieją rychłej kapitulacji... 
lada
chwila mógł odmówić posłuszeństwa.
Stary komendant dłużej się nie namyślał... Porwał za szpadę, dobył ją, chwycił 
oburącz,
oparł na kolanie i nacisnął.
Stal twarda, hartowana, nie dała się zmóc od razu. Prężyła się, gięła, 
ciągnęła... aż prysła z
suchym trzaskiem.
Wagenfeld rzucił kawały szpady za mur i rzekł uroczyście do otaczających go 
oficerów:
– On mojej szpady nie dostanie!
W słowach tych tyle było głębokiego przeświadczenia o własnym heroizmie – tyle 
tragizmu
a tyle spartańskiego poświęcenia... że sam Wagenfeld zdumiał się własnej 
szlachetności.
Scaevola, prażący dobrowolnie rękę w ogniu, Leonidas, hardo witający zgon 
niechybny, nie
wyglądał inaczej.
Wrażenie było silne. Jak tłum gawiedzi, który stojąc w niemym a bezsilnym 
oczekiwaniu
wygląda pierwszego uderzenia... aby rzucić się i rozszarpać upatrzoną ofiarę... 
tak załoga pruska
czekała tylko tego znaku.
Jakoż zakotłowało się nagle na murach Częstochowy. Wyciągnięte linie żołnierzy 
złamały
się, skręciły i porwały na strzępy. Z wrzaskiem a rykiem jęto rzucać karabiny, 
zdzierać z siebie
ładownice, łamać halabardy, kruszyć pałasze. Karne jeszcze przed chwilą szeregi 
zbiły się
w ciżbę rozhukaną, niesforną... Oficerowie nie dali się wyprzedzić...
Generał von Miller chciał choć do ostatka zachować pozory dobrowolnej 
kapitulacji i
zwrócił się do Avisforta i Freiburga, aby zarządzili wywieszenie białej chorągwi 
i odesłanie
parlamentarza. Rozkaz był spóźniony. Na murach Częstochowy powiewała już biała 
płachta,
nie wiadomo czyją zawieszona ręką... parlamentarz był w drodze do obozu, a 
pruskie żołdactwo
odwalało z zaciekłością gruzy i belki pod wrotami, jakby chcąc, by hańba 
pełniejszym
popłynęła korytem.
Inna partia Prusaków, rozstawszy się z karabinem i pałaszem, dorwała się wozów, 
ładownych
skarbem klasztornym, i zaczęła je rabować, łamiąc, co się dało i krusząc, byle 
coś ze
skarbów ukryć za pazuchą munduru, w mantelzaku, a choćby w kamaszach.
Aż tu od dalekich ognisk na wzgórzach wyciągnął się oddział konnicy francuskiej. 
Oddział
nieliczny, boć tu nie o podboje szło, lecz o dopełnienie formalności odebrania 
fortecy.
Oddział, prowadzony przez oficera, jechał powoli, z powagą, no i z bronią w 
ręku, przygotowaną
do odparcia, w razie potrzeby, zasadzki. Za oddziałem postępowała jakaś zwarta
kolumna, nieco bezładnie sformowana...
Prusacy czekali. Czekali z niecierpliwością. Niechby już raz wszystko się 
skończyło. Niechby
im wolno było nareszcie pójść w pole, gdzie oczy poniosą!...
Nareszcie! O brukowany podjazd do bramy klasztornej zadudniły kopyta. Oficer 
wysunął
się naprzód. Francuscy strzelcy nabite karabinki podnieśli na wysokość ramienia.
– Gdzie broń?! – huknął oficer francuski czystą polszczyzną.
– Tam, w rowach i pod murem! – odezwano się głucho w tłumie Prusaków.
– Flageolet! – zakomenderował oficer wskazując ręką na fosy.
Dwa plutony strzelców odłączyły się i jęły formować łańcuch, zwracając karabiny 
ku Prusakom.
Równocześnie prawie w bramie Częstochowy ukazała się gromada najdziwaczniej a
najpierwotniej uzbrojonego chłopstwa, prowadzonego przez babę siedzącą na koniu.
Oficer strzelców dalej badał:
– Gdzie komendant? Gdzie oficerowie?!
– W klasztorze! – objaśniły usłużne głosy.
– Flageolet, avec moi61! Żubrowa! Tę bandę obstawić kosami, żeby mi tu żadnego 
harcapa
nie brakło!...
– Wedle rozkazu! – mruknął jakiś wielki drab.
– Milczże, stary! – wrzasnęła baba. – Twoja rzecz słuchać! No, chłopcy, dalej... 
wziąć
między siebie to tałatajstwo!!...
Chłopi na dany znak rzucili się ku rozbrojonym Prusakom i otoczyli ich 
pierścieniem zatkniętych
kos.
Oficer strzelców zsiadł z konia i, w towarzystwie wachmistrza i kilkunastu 
żołnierzy, prowadzony
przez jakiegoś ciurę, wszedł, kędy zebrali się pruscy oficerowie.
– Gdzie komendant?! – rzucił ostro przybyły.
– Jestem! – rzekł wyniośle Wagenfeld.
– A... reszta oficerów?
– Są tu wszyscy!
– Bardzo dobrze! Kto się z was ruszy z miejsca, ten padnie trupem!...
– Za pozwoleniem! – zaprotestował Wagenfeld uderzony nieco polszczyzną... 
Francuza. –
Zdaje się, iż...
– Niech ci się przestanie zdawać!...
– Jak pan śmiesz przemawiać!...
– Jak śmiem? Zaraz się dowiesz! Flageolet! Quelque chose... tout de suite... 
comme ça!!!62
– rozkazywał oficer strzelców, wskazując na migi, że strzelać należy. – A 
teraz... hej... Dawać
tu postronków na tych ptaszków!
Do refektarza wbiegło kilku chłopów i zaczęło krępować powrozami najbliżej 
stojących.
– Panie! Pan nadużywa swojej władzy! – burzył się Wagenfeld.
– To się pokaże!...
– Prowadź nas pan do marszałka!...
– Do marszałka się ichmościom zachciewa? I owszem! Jak za dwa tygodnie 
nadejdzie, to
może jego pokojowiec przyjdzie was zobaczyć!
– Myśmy się poddali cesarzowi! – rzucił się von Miller, widząc, że i jego chcą 
jak barana związać.
61 A v e c m o i (franc.) – ze mną.
62 Q u e l q u e c h o s e... t o u t d e s u i t e... c o m m e ç a !!! (franc 
) – Coś (się stanie)...
zaraz... (zrobicie) tak!!!
– Cesarzowi?! – przedrzeźniał się oficer. – Hm! No proszę! Nic o tym nie 
wiedziałem!
– Pan sobie drwiny robisz! – zaopiniował surowo pułkownik Freiburg. – Wiedz o 
tym, że
odpowiesz za to kiedyś... To jest pogwałcenie praw wojny!... Cesarz Napoleon... 
nie dlatego
wzywał do poddania, aby nad bezbronnymi...
– Kto was wzywał?!...
– Przekonaj się pan!... Zobacz papiery, leżą na stole! Masz pan tu podpisy 
marszałka i cesarza.
Oficer strzelców spojrzał na rozłożone papiery i uśmiechnął się drwiąco.
– Leon?!... Takiej mości cesarskiej nie znam!...
– Mości oficerze!... Skończ tę komedię. Bacz na pieczęcie!
– Prawda!... Poznaję właśnie mego własnego cwancygiera, który hula sobie 
samotnie w
mojej kabzie!... Nie wierzycie?... No to patrzcie!
Pruscy oficerowie oniemieli na te słowa. Wagenfeld jęknął przeczuwając jakieś 
okropne
podejście. Oficer strzelców francuskich rozsiadł się wygodnie za stołem i, 
wodząc oczami po
na wpół już powiązanych jeńcach, zaczął z pogardą:
– Ha, wy tchórze! Nicponie! Psie syny! Przyszło na was! Paśliście się, ładowali 
cielska i
zmora was zdusiła! Wiecie, kogo macie przed sobą? Gadaj, stary dudku. Nie wiesz? 
Żubr,
powiedz im!...
– Wedle rozkazu! – mruknął wielki chłop, występując naprzód i oglądając się 
pomieszany
ku drzwiom. Prusacy poznali w chłopie parlamentarza.
– Mów! – zachęcał oficer strzelców.
– To już bez urazy pana kapitana, ja powiem! – odezwał się basowy głos starej 
baby, która
wsunęła się była cichaczem.
– Bo stary mój do wszystkiego jest zdatny, byle nie do gadania!...
– Kto ja jestem?..,
– Imć pan kapitan Wosiński, trzynastego pułku korpusu generała Milhaud, idący z 
podjazdem
awangardy pułkownika Deschamps!...
– Dalej!... Nie wiesz?... Marszałek Voschin! Cesarz Leon... in partibus 
infidelium63...
oczywiście! Żubrowa! Skład naszej armii?!
– Trzydziestu pięciu strzelców, jeden mistrz kowalski, jeden furier, dwóch 
trębaczy,
wachmistrz, jeden czasowo przykomenderowany Żubr... Stary, nie rób takiej miny, 
bo cię
trzasnę w gębę!... Jedna markietanka statecznego autoramentu, mendel kos, dwie 
kopy wideł,
tuzin drągów, dwie baby z kopystkami, gromada pędraków z łuczywem i chrustem!...
– A gdzie marszałek? Gdzie cesarz?...
– Imć pan marszałek jegomość pewnie myśli już wyruszyć z Poznania... a 
najjaśniejszy cesarz
robi rewię w Berlinie!...
– Dosyć – przerwał Wosiński. – Więc teraz, tchórze, kto was za łeb trzyma? Wam 
się
zdawało, że dla ucapienia takich rycerzów trzeba armii?... Że do was będzie się 
sam cesarz
fatygował?!... Cha, cha! Widzicie, harcapy! Strach ma wielkie oczy!!
Wagenfeld posiniał i zaklął przez zęby.
– Dalej do roboty... Zakorkować tych drabów. Kamasze... też na dworze spętać! A 
potem
do kościoła i na kolana!...
– Kapitanie! – jęknął błagalnie Wagenfeld. – Bądź ludzkim, podszedłeś nas... 
lecz i dla
nieprzyjaciela...
– Hm! Tak mi wasze śpiewasz?! No, no! Zobaczymy, jak pułkownik nadjedzie!...
Wosiński, a z nim część strzelców ruszyli do kościoła, odparli zawalone drzwi i 
weszli.
Kościół jasnogórski zabrzmiał pieśnią radości i rzewnego dziękczynienia.
63 I n p a r t i b u s i n f i d e l i u m (łac.) – dosłownie: w prowincjach 
niewiernych (tytuł
nadawany biskupom sufraganom, których diecezje znajdowały się w rękach nie-
katolików).
Kapitan Wosiński był w swoim żywiole. Sypał rozkazami jak z rękawa, oglądał 
mury, liczył
armaty, nakazał rewizję pruskich jeńców, zorganizował straże, wysunął 
placówki...
Dnieć jeszcze nie zaczęło, a w warowni był ład i porządek, jakby Częstochowa od 
miesiąca
innego komendanta ani innej nie miała załogi. Skarbiec, choć uszkodzony 
częściowo,
znajdował się na miejscu, oficerowie pruscy byli pod dobrym zamknięciem, 
piechury i dragoni
Fryderyka uwijali się pod strażą około porządków.
Łup, zebrany przez Wosińskiego, był obfity a niespodziewany, bo Częstochowa i w 
amunicję
suto była zaopatrzona, i w prowiant, i we wszelaki żołnierski dobytek. Koni 
samych
karmnych a tęgich miała coś pięćset, a zapasów różnych bez liku.
Gdy roboty te były ukończone, Wosiński uczuł zmęczenie, lecz że jakoś nie 
widziało mu
się, żeby tak, bez weselszego zakończenia, pójść na spoczynek, umizgnął się więc 
do ojca
klucznika o... kropelkę. Ojciec klucznik zakręcił się, poszeptał z gwardianem, 
skoczył do
przeora i wkrótce w refektarzu na stole ukazał się gąsior węgrzyna. Gąsior 
krępy, gruboszyi,
wydęty a omszały, aż brodaty. Wosiński go dotknął. Płyn ciemny, zawiesisty 
zabulgotał raz i
drugi i chlupnął tak, że aż oczy kapitanowi zaświeciły.
– Małmazja zgoła!...
– Kapitanie kochanku! – zaśmiał się z cicha ojciec klucznik, mrużąc z lekka oczy 
i palec
wznosząc z powagą do góry. – Nieba byśmy waszeci przychylili!... Lepiej uraczyć 
nie możemy!...
Dwa gąsiory mamy w loszku!...
— Stare? Stare?
– Co tu długo mówić... szwedzkie, kochanku!...
– Gdzieżbym śmiał!...
– Nic, nic, kapitanie kochanku!... Ojciec przeor ci przysyła!... Pij, niech ci 
będzie na zdrowie!...
A nie chlaj... wolniutko lej... każda kropelka ma sto beczek dzisiejszego 
cienkusza...
Wolno, waszmość... to nie lada lura sztukowana L.
– Ojciec klucznik pozwoli ze mną... kropelkę, kapeczkę!...
– Ehehe! – drożył się ojciec klucznik. – Kusisz, wisusie, kapitanie kochanku!... 
Kusisz!...
Czekaj... czekaj... po pacierzach rannych a po mszy... to zobaczymy!... Może 
który z ojców
zajrzy ze mną spróbować tej osobliwości... Tylko ostrożnie!...
Ojciec klucznik zakręcił się i wyszedł z refektarza. Wosiński zmierzył okiem 
gąsior i zafrasował
się. Czy aby dla wszystkich tego poczęstunku starczy ?!
Za czym chcąc sobie taką siaką zebrać kompanię, w pojedynkę bowiem raczyć się 
nie
umiał, przyzwał obojga Żubrów i Flageoleta, zaprosił ich i nalał. Zapach mocny, 
aromatyczny
rozszedł się po refektarzu.
Wosiński umaczał usta i dopiero poczuł był, jak tęgiego ma przed sobą staruszka.
– Ananas! – szepnął do siebie. – Pijcie!... Pijcie, a powoli... bo was zwali!... 
Jeden kubeczek
takiego pradziada konającego nawet z łoża śmierci podnosi i bodaj na koń 
sadza... a może...
trzeci... żywemu dech odbiera i w pulsach dęba staje!... Flageolet... 
comprends?64...
Wachmistrz, który oka nie spuszczał ze swego kapitana i patrzał na niego z coraz 
większym
zachwytem – wyprężył się jak struna.
– Non, mon capitaine!
– Non, powiadasz?!... No, to bois!65 Tylko powoli! Pijcie, Żubrowie!...
– Wedle rozkazu! – odrzekł podoficer legii zanurzając sumiaste wąsy w kubku.
– Stary! Miejże pomiarkowanie! Wolno!...
– Czekajcie no! Dowiedzcie się, z kim tu macie do czynienia!...
– Słyszałeś, stary, co pan kapitan mówi? Żeby czekać!... Oddaj mi kubek...
– Jasia!...
64 C o m p r e n d s ? (franc.) – Rozumiesz?
65 B o i s! (franc.) – Pij!
– Cicho! Masz, masz. Tylko czekaj!...
– Owóż to jest Szwed... Czysty Szwed! Flageolet, wiesz, co to jest Szwed?... Tu 
comprends?
– Non, mon capitaine! – huknął znów wachmistrz.
– Więc słuchaj!... Węgrzyn ten pamięta szwedzką potrzebę... kiedy to... 
Gustavus... czy
Adolfus – kto by tam znów imię lada najezdnika spamiętał? – ziemię naszą naszedł 
i bez mała
kraj cały ogarnął, a jedna Częstochowa, za cudownym wdaniem się Bogarodzicy, 
wstręt mu
uczyniła i potędze szwedzkiej się oparła. Tenci węgrzyn właśnie te pamięta 
czasy! Flageolet...
comprends?!
– Non, mon capitaine!
– Pies by się ogonem chyba z tobą rozmówił!... Uważacie zatem, mości 
dobrodzieju...
Było to temu lat?... Żubr, powiedz, kiedy to było!...
– Według rozkazu!...
– No, gadajże, stary, kiedy cię pan kapitan pyta!...
– Według rozkazu!... – powtórzył podoficer czerwieniąc się, i umilkł.
– Nie powiesz?! Nie wiesz? A to ci dopiero utrapienie z tym chłopem! Pan kapitan 
go się
pyta, a on nie wie – oburzyła się markietanka.
– No, wy sami powiedzcie, Żubrowa!...
– Jasia, według rozkazu!...
– Cicho, stary!... Nie do ciebie mówią!... Zaraz... kiedy bo i ja nie wiem!...
– Czekajcie! – przerwał z powagą Wosiński pociągając tęgi haust wina. – To 
było... uważacie...
roku pańskiego!... Tak, było roku pańskiego, i koniec!... Flageolet!... Wiesz, 
kiedy to
było?
– Non, mon capitaine!
– Non i non!... Ciągle mu to jedno chodzi po głowie!... Flageolet! Ale ci 
smakuje, co?...
– Dis – pomogła Żubrowa – c’est bon ou mal?66
– Excellent67, mon capitaine!...
– Widzisz, koniu Pana Jezusa! – mruczał Wosiński. – Niech mnie diabli wezmą, 
jeżeli rozumiem,
co ten drab do mnie mówi!... Ale oczy aż mu się śmieją!... A gęba – skleja!... 
No...
bois... Bois jeden z drugim... Tylko powoli, tak!...
Kubki raz i drugi obeszły kompanię, rozgrzały i zakręciły w głowach. Żubrowa, 
która zdążyła
już trzy kubki osuszyć, nabrała rezonu. Flageolet po pierwszym kubku spoważniał, 
a po
drugim posmutniał. Żubr wpadł w zadumę, a Wosińskiego senność opanowała.
– Et, panie kapitanie! – dowodziła Żubrowa. – Cóż, słaba jestem kobieta, i 
koniec! Słaba i
nieszczęśliwa, bo to niby dwoje nas jest... lecz jedna głowa... i jedna gęba! 
Juści... tak jak oto
w tej chwili, taki on zawsze... choćbyś go tłukł, ani słowa... Nie dość 
jeszcze... jest wcale nie
trunkowy, więc gdy się kompania zacna zdarzy... rób, co chcesz, pij za siebie i 
za niego!
Choćby i teraz... dwa...
Tu markietanka obejrzała się i z największą zgrozą zobaczyła, jak małżonek, 
przysunąwszy
nieznacznie swój kubek, chłeptał gwałtownie węgrzyna. Baba zerwała się na równe 
nogi.
– Stary! Rany Boskie! Oddajże!. Chcesz się upić... a ty opoju... taki wstyd...
– Jasia, nie gadaj!... – szepnął stary podoficer, nie wypuszczając z rąk kubka, 
lecz Żubrowa
skoczyła, wyrwała mu naczynie, jednym haustem wysączyła co do kropelki i osunęła 
się wyczerpana
na ławę, pokrzykując:
– Nic z tego! Nie dam ci okazji!... Opój jesteś!... Pijaczyna!... Panie 
Flageolet! Opój jest!
– Excellent, mon capitaine! – jęknął rozczulony sierżant.
66 D i s, c’e s t b o n o u m a l ? (błędna tranc.) – Powiedz, dobre, czy złe?
67 E x c e l l e n t (franc.) – wyśmienite.
– Bodaj was! – śmiał się Wosiński. – Dalej go!... Hej, Żubrowa! Na mury i huknij 
mi tam z
armat na wiwat!...
– Jasia, wedle rozkazu! – upominał żonę podoficer.
– Żywo, na mury!
– Do usług pana kapitana! Ale ty, stary, chodź ze mną.
– Jasia! – protestował Żubr patrząc z rozpaczą na omszały gąsior. – Nie było 
rozkazu!...
– Ty rodzonej żonie wypowiadasz posłuszeństwo?! Stary...
Subordynacja, sacrebleu, bo jakem Muszyńska z domu... bez sądu polowego 
zdzielę...
Podoficer westchnął głęboko i powlókł się za babą. W refektarzu kapitan z 
wachmistrzem
zostali sami. Wosiński trząsł się ze śmiechu a pokładał na ławie.
– Flageolet! Tęga... femme68... co? Hę?
– Excellent... mon... capitaine! – ryknął wachmistrz.
– I cóż ty wyjesz jedno w koło!... Gadaj...
– Excellent! Mon capitaine!
– Diabłaś zjadł... pokrako francuska! Flageolet! Do milion diabłów!
– Excellent... mon... capitaine! – ryknął wachmistrz, na próżno usiłując się 
podnieść z
miejsca i uszanować osobę swego zwierzchnika.
Mięśnie odmówiły mu posłuszeństwa. Mocował się z samym sobą, chciał rękę do 
kaszkietu
przyłożyć – ani rusz. Oczy starego wachmistrza łzami zaszły. Język kręcił się 
jeszcze w
jakimś wirowym ruchu dookoła swej osi, lecz i on powoli ustawać zaczynał.
Wosiński pobladł. Myśl straszna powstała mu w głowie. Wypowiadają mu 
posłuszeństwo!
Nie słuchają jego rozkazów... bunt... dezorganizacja... zasługująca na 
najostrzejsze skarcenie.
– Flageolet! – szepnął kapitan, a w głowie jego zadźwięczała i cała nieubłagana 
surowość,
na jaką zdobyć się mógł w tej chwili, i zawód gorzki, i rozkaz ostry, smutek i 
rozczarowanie,
– Excell... capit...?! – wybełkotały posiniałe wargi wachmistrza.
Równocześnie prawie huk armat wstrząsnął murami Częstochowy.
– Prusacy! – mruknął Wosiński sięgając po rękojeść pałasza. – Chodźcie tu sam... 
ja wam
pokażę gwardię narodową!... Flageolet! Trata! Trata!... Czwórkami!... 
Psianogi!... Naprzód!...
Tu ręka Wosińskiego błądząc natrafiła na żelazny korkociąg, który był podle 
gąsiora leżał,
i zacisnęła się kurczowo niby około głowicy pałasza. I oto nagle Wosiński uczuł 
się przeniesiony
na plac boju... Na szerokim błoniu, jak okiem sięgnąć, Prusacy. Armaty grzmią, 
ryczą...
a on z oddziałem swoim czoło im stawia. Zniósł już i dragonie, i dwa pułki 
huzarów... na polach
leżą pokotem ciała zmiażdżonej piechoty... aliści wyjeżdża sam Fryderyk i wyzywa 
go
na rękę. „Po co – mówi – mordy czynić i ludzi tyle psuć lub na tamten świat 
zgoła wyprawiać?...
My z sobą, kapitanie, bijmy się... kto zwycięży, tego armia się podda!...” Tak 
mówi
Fryderyk! Ha! Kapitan wyzwanie przyjmuje, bo je przyjąć musi... Armaty grzmią! 
Pałasze
błysły przy pierwszym zaraz starciu... Sczepili się z Fryderykiem. Mocny 
szelma... Lecz Wosiński
mu się nie daje! Wpół go uchwycił i trzyma... i dławi... Naraz cała armia 
pruska, mimo
wszelkie warunki spotkania, zrywa się ze wzgórza, pędzi i rzuca się na 
kapitana... Sto tysięcy
rąk wpiło się w jego ciało, sto tysięcy hołoty odciąga go, tarmosi... a on wciąż 
Fryderyka
trzyma w garści i już go sobie wydrzeć nie pozwoli.
Wtem ulewa się zrywa i bluzga potokami wody!... Fryderyk zaczyna mu się 
wyślizgiwać...
Jeszcze sekunda walki rozpaczliwej... i... umknął – luter!...
Wosiński otworzył oczy i w osłupieniu zobaczył przed sobą twarz ojca klucznika.
– No... napij się teraz, kapitanie kochanku! Napij się szweda!... Widzisz, nie 
miałeś kalkulacji
należytej... Pamiętajże sobie... trzy kubki z nóg zwalają, a czwarty podnosi!... 
Żywo!...
Bo ogórków na waści!...
Wosiński łyknął raz i drugi i prychać zaczął... woda ciurkiem spływała mu po 
twarzy.
68 F e m m e (franc.) – kobieta.
– To ci fatyga była! Cztery kubki wody na głowę! Zamroczyło cię ze wszystkim. 
Ale! Cóżeś
bo sobie upatrzył w tym bucie francuskim, żeś go tak cisnął gwałtownie?
Wosiński spojrzał. Tuż przed nim leżał but Flageoleta, podczas gdy wachmistrz, 
przerzucony
bezwładnie przez ławę, dyszał tylko.
– Darujcie, ojcze – bąknął kapitan zawstydzony.
– Co tam!... Nostra culpa69... Żeśmy waszeci nie ostrzegli należycie... Stało 
się!... Ba, i
nawet bym cię, kapitanie kochanku, nie cucił tak gwałtownie, gdyby nie ta 
wściekła baba!
Słyszysz, co ona wyrabia?!
Huk armat rozległ się na murach.
– Co to jest?! Kto to?!...
– A widzisz! Nie kto inny, tylko ta baba twoja!... Lata od harmaty do harmaty... 
nabija i
strzela. Chłopów sobie do pomocy naspędzała... pruskich kanonierów zebrała i 
straszy nam
całą okolicę... ba, od tego trzęsienia aż nam tynki odlatują! Poszedłem tam, na 
mury... Proszę...
przekładam!... Ani weź!... „Kapitan – mówi – kazał... odwołania rozkazu nie 
było!...”
„Kobieto – tłumaczę – zastanów się, pókiż tego będzie?...” „Póki prochu 
starczy!...” Kapitanie
kochanku, nie od dziś na świecie żyję, różne już widziałem, lecz takiej baby 
zaciętej ani
razu!!! O!... Strzela znów!...
Wosiński jął co tchu porządkować odzież, aby na mury biec – gdy do refektarza 
wpadł jak
kula Żubr.
– Melduję pokornie. Pikieta donosi, że colonel z oddziałem się zbliża!...
Wosiński złapał się przerażony za głowę. Wieść o zbliżaniu się Prusaków tak by 
go nie
przestraszyła. Deschamps! Ten stary borsuk... nadchodzi... spostrzeże 
dezorganizację, rozprzężenie...
gotów...
– Flageolet! – huknął Wosiński na wachmistrza.
– Ba, ba!... Czekajże, kapitanie kochanku! – wmieszał się ojciec klucznik. – Nie 
tak prędko
go się dobudzisz. Pomóż no mi!... Zaraz go tu zoperujemy, że mu piąta klepka 
wróci.
Wosiński z Żubrem skoczyli do Flageoleta i chlustnęli nań wodą. Ciało 
wachmistrza ledwie
drgnęło.
– Zaraz, zaraz! – zrzędził ojciec klucznik. – Szweda mu dać trzeba koniecznie... 
bez tego
nie poradzi!...
Jakoż po drugim łyku twarz wachmistrza się ożywiła, a oczy wpół się otwarły.
– Excelent, mon capitaine! – począł bełkotać Flageolet. – Excellent!!
– Jeszcze mu świta! – wołał z rozpaczą kapitan. – Ratuj, ojcze kluczniku, bo ta 
bestia mnie
skonfunduje!
– Hm!... Ciężka sprawa!... Łeb widocznie kruchy do picia. Na węgrzynie się nie 
zna!...
Zimny!... Natrzeć go trzeba octem!...
Wosiński był w rozpaczy. Ten spity jak bela wachmistrz narazi go na pater 
noster... cała
zasługa podejścia Prusaków przepaść może... pójść na marne!...
Nagle kapitanowi błysnęła dziwaczna myśl. Podsunął się do Flageoleta i huknął mu 
nad
samym uchem:
– Flageolet! Colonel Deschamps!...
Ciało wachmistrza drgnęło. Oczy otwarły się szeroko.
– Flageolet! – krzyknął tymczasem Wosiński. – L’empereur!... Napoleon!...
I stała się nagle rzecz nie do wiary. Wachmistrz wyprężył się, skurczył i 
powstał z ławy o
własnych siłach. Ojciec klucznik aż się zadziwił.
– Bodajże go... Francuza!... A wdziejże but!...
69 N o s t r a c u l p a (łac.) – nasza wina.
Lecz Flageolet oprzytomniał zupełnie. W okamgnieniu oporządził się i stanął 
wyprostowany,
oczekując na rozkazy. Wosiński skinął nań i na Żubra i wybiegł na wały, gdzie 
garści
żołnierzy i tłumowi ciekawego chłopstwa przewodziła markietanka.
– Ognia! Niedołęgi! Nuże, sacrebleu! Nie widzicie, że pan kapitan nadchodzi!... 
Pal, do
milion kroćset! – grzmiała Żubrowa.
Wosiński przypadł zdyszany do markietanki.
– Żubrowa! Co wy tu wyrabiacie?
– Wszystko w porządku, panie kapitanie! – zaraportowała baba ocierając okopconą 
twarz.
– Puka się na wiwat, wedle rozkazu!
– Do licha!... Proch mi marnujecie!...
– Starczy bodaj na tydzień!...
– Dosyć tego! Wam kpinki w głowie, a tu pułkownik nadjeżdża! – oburzył się 
Wosiński.
– Dosyć tego... Jeden z drugim, nicponie! – wrzasnęła z kolei markietanka, 
przyskakując
do pruskich kanonierów i pilnujących ich chłopów. – Wam kpiny w głowie, a tu 
pułkownik
nadjeżdża!
Armaty umilkły. Wosiński co prędzej ustawił swój oddział przy wjeździe przed 
bramą,
chłopów wyciągnął w linię pod przewodem Żubra, a sam z trębaczami i Flageoletem 
przy
boku stanął pośrodku, czekając na ukazanie się Deschampsa. Ojcowie paulini, 
dowiedziawszy
się o przyjeździe pułkownika francuskiego, uszykowali się w głębi przed 
kościołem, aby, jak
należy, krzyżem i wodą święconą go powitać.
Minęła dobra godzina, a nie było widać nikogo. Kapitan już się zaczął 
niecierpliwić – gdy
naraz spoza pagórka wysunęła się gromadka jeźdźców i w pełnym galopie ruszyła 
pod Jasną
Górę. Wosiński oczy przysłonił, lecz dla mgły unoszącej się nic dojrzeć nie 
mógł. Za Wosińskim
jęli wpatrywać się i Flageolet, i Żubrowa, i Żubr, i strzelcy, i chłopi.
Wtem z piersi Żubra dobył się przenikliwy okrzyk:
– Jezu!...
Wosiński aż drgnął na siodle, markietanka chwyciła męża za ramię.
– Gadaj, stary! Coś zobaczył?!
Żubr odetchnął głęboko, chwycił całą piersią powietrze i ryknął groźnie:
– Porucznik!!...
Gotartowski, bo on to był istotnie, ukazał się na czele plutonu strzelców. Wpadł 
jak wicher,
osadził konia, aż ten zarył się kopytami w oślizgły, wilgotny grunt i, nie 
spostrzegłszy
na razie Wosińskiego ni francuskich mundurów, rzucił ostro:
– Kto tu dowodzi?
– Mości Gotartowskiego sługa i podnóżek! – odparł jowialnie Wosiński.
– Waszmość tu?! – krzyknął ukontentowany Florian. – Dzięki Bogu!.. Zdawało się, 
żeście
przepadli!... Powiadali nam, że oddział polskich wolontarzy tu obozuje!... A 
Prusacy!... Więc
i tu ich nie ma?...
– Owszem, jest tego pod kluczem do tysiąca.
– Waszmość sobie dworujesz!
– Ani myśli! Żubr! Ile jeńca?
– Według rozkazu! Jezu! Pan porucznik!...
– Po... porucznik! – zawtórowała mężowi baba.
– Witajcie, starzy! To ci niespodzianka!... Czołem waszmości... z powrotem!...
– Gdzie... gdzie waszeć?! – krzyknął z podziwieniem Wosiński.
– Służba! Powrócimy niebawem!...
Wosiński chciał coś odpowiedzieć, chciał o jedno i drugie zapytać Floriana, lecz 
ten już
spiął konia ostrogami. Koń żachnął się, buchnął kłębami pary i pomknął. 
Gotartowski i pluton
strzelców znikli.
Wosiński zaklął ciężko:
– Diabli nadali! Poczciwy chłop, ale coś za wielkiego Francuza udaje!... Pali 
się albo
co?!... Nie mówię Prusacy... no, ale tu wszystko dobrze!...
Florian tymczasem zdążył się był już połączyć z oddziałem Deschampsa, czym 
pułkownika
z nie lada wywiódł kłopotu, cała jego bowiem wyprawa chybiła celu. Prusaków 
nigdzie
widać nie było. Oddziały szwadronu, jako było umówione, zeszły się były w 
Olsztynie.
Wszystkie przyniosły były ze sobą wiadomość o postrzeżeniu placówek pruskich i 
wszystkie
stwierdzały obecność Prusaków w Częstochowie. Zaledwie atoli Deschamps zdołał 
wysłuchać
raportów, gdy od strony Częstochowy zahuczały armaty. To go zastanowiło, 
wyprowadziło
z równowagi. Bitwa jakaś wrzała pod Częstochową, lecz czyja i z kim? Wysłany na
zwiady Gotartowski niebawem powrócił z wieścią, że Częstochowę opanowali Polacy. 
Pułkownik
wyprawił Floriana po raz wtóry, nakazując pośpiech. I wówczas dopiero 
Gotartowski
dotarł do samego klasztoru... Oczywiście, przezorny Florian, znając po trosze 
fantazje Wosińskiego,
ani słówkiem Deschampsowi nie wspomniał o Prusakach, raportując tylko, że 
kapitan
Wosiński znajduje się w Częstochowie, a Prusaków nie ma w okolicy. Deschamps 
prawie ze
złością wysłuchał relacji Floriana. I znów widmo pruskie, które ścigał, za 
którym się od tylu
dni uganiał, rozpłynęło się, znikło. Sam nie wiedząc, co czynić dalej i gdzie 
szukać Prusaków,
boć tuż, pod bokiem prawie była granica austriacka, a przekroczyć jej nie wolno 
mu było –
postanowił zawrócić tymczasem do Częstochowy, gdzie w końcu mógł się spodziewać 
lepszego
dla siebie i żołnierzy obejścia. Jakoż oddział ruszył wprost do Jasnej Góry. 
Któż atoli
zdoła sobie wystawić pomieszanie Floriana a zdziwienie białego pułkownika, gdy 
oto Częstochowę
zastano zamkniętą a pogrążoną w głębokiej ciszy. Prócz armat, wystających spoza
murów, nikogo widać nie było. Cisza zalegała obronny klasztor. Pułkownik 
spojrzał surowo
na Floriana.
– Kapitanie, co to znaczy?
– Nie wiem!... Nie rozumiem! – odrzekł strapiony Gotartowski. – Coś się stać 
musiało.
– Tu chyba nie ma żywej duszy!...
– Nie podobna! Księża paulini muszą być! Pułkownik pozwoli, że każę dać sygnał.
– Rób pan, co chcesz! Przecież tych murów szturmem nie weźmiemy!...
Florian kazał zatrąbić raz i drugi. Po długiej pauzie z głębi murów Częstochowy 
dobyły się
przeciągłe dźwięki trąbki, a następnie ponad bramą ukazała się wielka głowa w 
kaszkiecie
dragońskim.
– Kto tam i czego? – dał się słyszeć basowy głos. Florianowi się zdawało, że 
najwyraźniej
Żubrowa mówi, lecz poczytując to za złudzenie ozwał się ostro:
– Otwierajcie, do kroćset!
– Komu? Co i jak? – zapytano z murów.
– Wołać kapitana Wosińskiego!...
– Kapitan Wosiński śniada. Nie ma czasu!...
– Chcecie, żeby was rozumu nauczyć?...
– No, jak o rozum chodzi tylko... to my mamy armaty!...
– Z kimże się dogadać można?...
– A... coście za jedni?
– Nie obcy... jeno swoi!...
– Ba... toć Prusacy także swoich udają!...
Deschamps, przysłuchując się tej długiej a niezrozumiałej dlań konferencji, 
wargi zagryzł
a iskrami z ócz sypał. Głos na murach ciągnął tymczasem obojętnie:
– No... powiem wam krótko. Albo mi się w tej chwili należycie sprezentujecie, 
albo każę
wam plunąć z armat, a zobaczymy, ilu was zostanie.
Floriana złość jęła porywać. Deschamps toczył koniem i wykrzykiwał na Floriana:
– Co to jest?! Co to znaczy?!..,
– Więc otworzycie?
– Obcym się nie otwiera! Mówcie, coście za jedni!...
– Poczekajcie! Sprawię ja wam!... Nie widzicie!... Strzelcy cesarza Francuzów... 
Podjazd
awangardy generała Milhaud, korpusu marszałka Davout!
– Wiwat! – odpowiedziano mu z murów. – Czegoście, sacrebleu... od razu od tego 
nie zaczęli?...
Głowa na murach znikła. A po chwili za bramą dały się słyszeć dźwięki trąbki, za 
trąbkami
ozwały się dzwony klasztorne i przeciągłe okrzyki. Florian mało się nie skręcił. 
Wreszcie
bramę otwarto. Deschamps spojrzał w głąb i aż konia zdarł na widok, który się 
oczom jego
przedstawił. Na podwórzu stali w szeregach jeńcy pruscy, dozorowani przez 
chłopstwo
uzbrojone w pruskie karabiny a halabardy, w głębi ojcowie paulini ze światłem i 
krzyżem. Od
refektarza kompania strzelców z Flageoletem, a pośrodku, niby twierdzy dowódca, 
kapitan
Wosiński. Żubr i Żubrowa byli na murach.
Deschamps wjechał w podwórze ze wzrokiem wytężonym z podziwu.
Równocześnie prawie zagrzmiały bębny, a Żubrowa, przejęta do głębi swym 
stanowiskiem
na murach, wrzasnęła do Wosińskiego:
– Panie kapitanie! Puknę... chyba?!
– Puknij! – przyzwolił Wosiński.
W okamgnieniu zatliły się lonty i huknęły działa, a z piersi załogi 
częstochowskiej dobyły
się przeciągłe a pełne zapału okrzyki.
Biały pułkownik, zaskoczony niespodziewanym przyjęciem, udobruchał się nieco, 
lecz
ciągle nie mogąc się zorientować w sytuacji, ile że dookoła widział pruskie 
harcapy i kamasze,
wezwał Wosińskiego przez Floriana do raportu. Wosiński stawił się pełen 
kawalerskiej
fantazji a pewności siebie, opowiadając szczegółowo, jako był Prusaków podszedł, 
a jak im
strachu napędził rozległością obozowiska. A gdy następnie jął wykładać 
Deschampsowi treść
prowadzonych z Wagenfeldem pertraktacji – biały pułkownik tak się groźnie 
namarszczył, że
aż Florian, tłumaczący słowa kapitana, się uląkł. Gotartowski umilkł. Deschamps 
oczyma
łypał i parskał. Wosiński nie mógł dłużej wytrzymać i szepnął półgłosem do 
Floriana:
– Nosaciznę ma zgoła! Czego tak ślepie wybałusza! Monstrum jestem albo li taka 
jak on
pokraka?!...
Gotartowski chciał napomnieć Wosińskiego, lecz Deschamps zbliżył się do kapitana 
i syknął
przez zęby:
– Mais t’es brave!... T’es brave, capitaine!70 ...
– Co, co on mamrocze?!...
– Żeś waszmość się dobrze spisał!
– No, żeby tylko tyle powiedzieć, to się niepotrzebnie trudził! A czegóż tak 
gębę wykrzywia?!...
Deschamps zaraz się był zabrał oglądać Częstochowę, oprowadzany przez 
Wosińskiego i
Floriana. Im lepiej poznawał mury i wały obronnego klasztoru, im bliżej 
przejrzał te wielkie
zapasy amunicji i prowiantu, nagromadzone przez Prusaków, a zobaczył ten tłum 
jeńców, z
których każdy starczyć by mógł za trzech jego strzelców – tym ze wzrastającym 
zachwytem
spoglądał na Wosińskiego. Co prawda, zachwyt ten pułkownika trudnym był do 
odgadnięcia,
ile że krzaczaste jego brwi zsuwały się coraz groźniej, a i tak już pomarszczona 
twarz kurczyła
się w grube, niekształtne fałdy. Gdy następnie w obchodzie swoim trafił 
Deschamps na
izbę, w której po wjeździe pułkownika osadzono znów powiązanych pruskich 
oficerów, Wagenfeld
wystąpił natychmiast ze skargami na Wosińskiego, przedstawiając Deschampsowi
łamaną francuszczyzną, jako ich kapitan podszedł, a jako praw wojennych nadużył.
70 M a i s t’e s b r a v e !... T’e s b r a v e, c a p i t a i n e ! (franc.) 
Ale zuch z ciebie!...
Zuch, kapitanie!...
Deschamps za całą odpowiedź wzruszył pogardliwie ramionami. Wagenfeld nie 
ustawał w
przedstawieniach i żądaniach, aby mu wolno było opuścić z żołnierzami 
Częstochowę, biały
pułkownik atoli wskazał mu Wosińskiego.
– Jemuście się poddali – jego proście. Mnie nic do tego! To jest wasz 
komendant!...
Deschamps zarządził kilkodniowy wypoczynek w Częstochowie, ponieważ misja jego
właściwie już ukończoną była. Armia pruska cofała się za Wisłę, pod skrzydła 
Benigsena,
szukając ratunku i punktu oparcia. Biały pułkownik wysłał więc wiadomości do 
Milhauda,
prosząc o dalsze rozkazy, i czekał.
Postój w Częstochowie był bardzo całemu szwadronowi po myśli. Zarówno oficerowie 
jak
i żołnierze byli wyczerpani tym gwałtownym marszem. Deschamps komendę całą zdał 
na
Wosińskiego, czym kapitana w świetny wprowadził humor.
Wosiński zajął się gorliwie garnizonem Częstochowy i sformowaniem załogi na 
wypadek,
gdyby Deschamps musiał wyciągnąć w pole. Więc w tym celu rozesłał wici w 
okolice, wzywając
szlachtę, aby śpieszyła zaciągać się w szeregi ochotników, a tymczasem, 
zebrawszy
gromadkę parobków, którym wojaczka uśmiechać się zaczęła, odbywał z nimi 
ćwiczenia i
musztry, w czym stary Żubr dzielnie mu pomagał. Rannego Levitoux przewiezono z 
Grabówki
i oddano pod opiekę doświadczonego ojca klucznika, pruskich żołnierzy napędzono 
do
naprawy wałów i murów. A że okolica Częstochowy, jak zresztą i kraj cały był 
onym smolnym
łuczywem, na które dość iskry jednej, by rozgorzała płomieniem, przeto ledwie 
posły z
wezwaniami Wosińskiego wyciągnęły, już na drodze do Częstochowy ukazywać się 
zaczęli
młodzieńcy zbrojni, dawni żołnierze zwabieni zapachem prochu, szlachta, 
mieszczaństwo, ba,
nieledwie wyrostki, dzieci prawie. Zaroiły się nagle podwórza klasztorne od 
zbrojnego mrowia.
Wosiński każdego opatrywał sam, formował dziesiątki a setki, wyznaczał 
instruktorów,
kwaterował, jak mógł, i kłopotał się o uzbrojenie, o umundurowanie ochotnika. 
Wielką w tym
razie pomoc okazał mu skarbczyk pruski, odjęty Wagenfeldowi, a i broń pruska. 
Oficerowie
Fryderyka aż własne pięści sobie ogryzali, widząc, jak to każdy patrontasz, 
każdy rzemień się
tu przydawał.
Wosiński czasu nie tracił. Prawił, bo prawił, perorował, bo perorował, ale i w 
pracy nie
ustawał. Od świtu do późnej nocy usta mu się nie zamykały, tak że aż to podziw 
budziło w
Żubrowej, która wobec Wosińskiego języka niekiedy zapominała.
Deschamps do rozporządzeń kapitana wcale się nie mieszał, niekiedy ledwie pytał 
poufnie
Floriana:
– Cóż ten krzykacz polski dziś wymyślił nowego?
– Pruskie mundury przerabia!...
– No, no! I cóż więcej?
– Założył kancelarię... ustanowił intendenta...
– Może tę babę?!
– Nie... panie pułkowniku!...
– Nic! Baba z kamienia! Takich więcej bab, a można by świat zawojować!... A 
paszę,
żywność ma?!...
– Chyba na parę lat. Aż dziw, skąd ją bierze!... Koni pomieścić już nie może!...
– Stary urwis.
– Może pan pułkownik każe go wezwać?
– Nie! Nie moja rzecz! On zdobył, on komenderuje. I komenderował kapitan, a 
komenderował
najwięcej z Flageoletem, który dziwnie przypadł mu do gustu. Z drugiej strony 
wachmistrz
patrzył w Wosińskiego jak w obraz, starając się każdą myśl jego odgadnąć, każde 
życzenie
uprzedzić. A że kapitan osłuchał się dosyć francuszczyzny, a znów wachmistrz 
niejeden
wyraz polski zapamiętał, więc porozumiewali się doskonale.
Na przykład, przed udaniem się na spoczynek Wosiński odbywał krótką konferencję 
z
wachmistrzem.
– Flageolet!
– Pan capitaine?
– Placówki rozstawione?
– Plasófki? Już... pan capitaine!
– Przyjechał kto wieczorem? Les volontaires!? Soir?!71
– Oui, pan capitaine, ci!
– Jakie „ci”? Trzech pewno?
– Oui, ciech!...
– Wino lubisz?
– Lubisz, pan capitaine!
– Mówi się: lubię!...
– Loup! Bien!72 – szepnął skonfundowany wachmistrz, nie mogąc wyrozumieć, co ma 
wilk
z winem za związek.
Wosiński spostrzegał zwykle, że jakieś nieporozumienie się zakradło, i 
napominał:
– Flageolet! Słuchaj uchem, a nie brzuchem. Wyrazów na swój ład nie 
przekręcaj... A pamiętasz,
jak się po polsku nazywasz?!...
– Oui – pan capitaine!... Pisciala!...
– Piszczała – powiedziałem raz! No! Na lewo zwrot! W tył... marsz!... spać!... 
Idź do diabła!
Nie zapomniałeś, jak się po francusku mówi: „idź do diabła”?!
– Non – pan capitaine! Bonne nuit!73...
– Właśnie! Zgadłeś! Dosyć konfidencji... Allez!74
Gotartowski w kłopotach a zabiegach Wosińskiego mały brał udział, bo i nie 
znoszącemu
opozycji kapitanowi w drogę wchodzić nie chciał, a i smutek go jakiś opanował, i 
tęsknica
dziwna. Widok starych towarzyszów, Żubra i Żubrowej, ucieszył go był z początku, 
zwłaszcza
iż mu pomyślne zwiastowali nowiny z Gotartowic, lecz w końcu i od nich stronić i 
usuwać
się zaczął. Próżno markietanka zabiegała a tym lub owym wspomnieniem usiłowała 
rozerwać
– Florian niby to słuchał, uśmiechał się, lecz myśl jego gdzie indziej się 
błąkała. Na domiar
niezdrów się czuł. Głowa mu ciążyła, a gorącość paliła czoło. Zafrasowała się 
nie żartem
Żubrowa; sama nie wiedząc, co począć, udała się do Wosińskiego na naradę. 
Kapitan wysłuchał
domysłów markietanki i ozwał się po namyśle:
– Hm! Co prawda, niedawno ja imć pana Gotartowskiego znam, lecz przylgnąłem do 
niego
jak do rodzonego, bo to i dusza zacna, i głowa nie lada. Nieba bym mu 
przychylił! Sam widzę,
że czegoś krzywy jest a kwaśny. Po nocach nie sypia a wzdycha czasem tak, jak 
gdyby
kamień młyński na wątrobie nosił! Ja tam nie wiem...
Nagle Wosiński zerwał się z ławy i, trąc niespokojnie czoło, zaczął wpół do 
siebie:
– Ach, czekajcież... czekajcież... Prawda... to może być!... Z pewnością! Kto 
wie!... Że
mnie na myśl od razu nie przyszło!... Nic innego tylko hic jacet lepus75!...
Markietanka, wystraszona tajemniczymi domysłami kapitana, przypadła doń z 
błagalną
prośbą:
– Panie kapitanie! Co „z pewnością”?... Co się stało?! Zaleje mnie chyba! To ci 
naszemu
porucznikowi było potrzebne... a biedny on... nieborak!... Męki tyle 
przecierpiał... i tu jeszcze...
O!... Tożem się doczekała! Wolej mnie samą jaka opresja spotkała... Delikacik 
taki...
sercowy!...
Wosiński spojrzał z podziwem na zawodzącą babę.
71 L e s v o l o n t a i r e s ?! S o i r ?! (franc.) – Wolontariusze?! Wieczór? 
!
72 L o u p ! B i e n ! (franc.) – Wilk! Dobrze!
73 B o n n e n u i t ! (franc.) – Dobranoc!
74 A l l e z ! (franc.) – Ruszaj!
75 H i c j a c e t l e p u s (łac.) – dosłownie: tu leży zając; w przenośni: w 
tym sęk.
– Żubrowa, a wam co? Czegóż desperujecie?...
– No bo pan kapitan powiedział! – chlipnęła markietanka.
– Com mówił? Nic! Domysł tylko, że... jest kłopot!...
– Masz ci, diable...
– Prawie pewna rzecz! Niby nic pewnego, lecz pan Dziewanowski powiadał mi 
właśnie.
Niby krewna pana Dziewanowskiego przypadła porucznikowi do serca...
– Przypadła! Ha! Oczajdusze, pijawki... lisy... pewno go podeszli i, poczuwszy 
tęgą zdobycz,
usidlili!
– Skądże znowu! Zawsze wam świta w głowie przed czasem... Dziewczyna, słyszę, 
dzielna,
pułkownikówna... i imć Gotartowskiego bodaj powinowata. Trzeba go wziąć chyba na
spytki! Ale i to ostrożnie, aby czego, Boże broń, nie urazić. Bo natura taka to 
gorzej ślimaka...
– zasunie się w skorupę, że w cztery konie języka nie wyciągnie.
Słowa Wosińskiego głębokie na markietance wywarły wrażenie. Myśl, że Florian ma
zgryzoty, z którymi się tai, które dusi w sobie, spokoju jej nie dawała, a 
głównie dręczyła ją
niepewność, gdyż przypuszczenia Wosińskiego wydawały się jej bardzo wątpliwymi.
Żubrowie zajmowali izbę tuż obok Floriana. Drzwi, i to nie dość szczelne, ich 
przegradzały.
Markietanka zawzięła się dociec tajemnicy Gotartowskiego i, nic nie mówiąc 
mężowi,
śledziła każdy ruch, każde słowo porucznika, a w nocy zrywała się i 
nadsłuchiwała pode
drzwiami. Przez dni parę zabiegi Żubrowej były próżne, Florian milczał jak grób, 
nocami
dyszał ciężko, lecz słowa skargi nie dobyło się z jego ust. Aż pewnej nocy 
Żubrowa, czuwając,
w półśnie usłyszała jakiś cichy a rzewny szept. Markietanka zakradła się na 
palcach pod
drzwi porucznika i zdawało się jej, jakby posłyszała wymawiane z przejęciem 
słowa: „Zośka!
Zośka!”
Żubrowa przytuliła ucho do drzwi, lecz szept umilkł, tylko coś niby westchnienie 
głębokie
rozległo się za ścianą.
Nazajutrz, skoro świt, wpadła Żubrowa do Wosińskiego.
– Pokornie melduję, jest Zośka!...
– Co za Zośka? Kto taki?! – obruszył się kapitan nie rozumiejąc, o co idzie.
– Zośka, mówię.
– Daj ją katu! Co mnie do jakiejś Zośki!... Baba opowiedziała kapitanowi, co 
była usłyszała.
Wosiński targnął się niechętnie.
– Wam po prostu przyśniła się jakaś Zośka, i koniec. Z igły widły robicie... 
radzę się z tym
nie wygadywać, bo imć Gotartowski gotów się pogniewać.
– Kiedy słyszałam na własne uszy!...
– Dziad swoje, baba swoje!... Co wam do tego? Przyjdzie czas, to się dowiecie. 
Koniecznie
chcecie porucznikowi w ranę, jeżeli ją ma, paluch wetknąć?!...
Żubrowa głową pokręciła i odeszła. Nie zdało się jej, aby Wosiński miał rację. 
Przekora
jakaś mówiła do niej:
– A przecieżbyś mu ulżyła! A ulżyłabyś!...
Markietanka zazwyczaj rano opatrywała odzież porucznikowi a posługi drobne około 
niego
czyniła, nie dając się nikomu w tym wyręczyć. Od Wosińskiego poszła wprost do 
Floriana
i, według zwyczaju, dreptać zaczęła po izbie a dogadywać. Gotartowski, nawykły 
do zrzędzenia,
nie zwracał na Żubrową uwagi, cały pogrążony w myślach.
Markietanka, nie zbita z tropu obojętnością Floriana, ozwała się znienacka:
– Wstawać pora, panie... por... kapitanie!... Słońce wysoko, choć na dworze 
ciemno!... Na
śnieg się zbiera... Tylko patrzeć, a będzie południe.
– Tak, tak! Czas, czas! – mruknął Gotartowski zaczynając się powoli odziewać.
– Mnie samej żal pana... kapitana! Gdzie to, sztuk taki drogi bez wytchnienia 
zrobić!... Nie
taki się odpoczynek paniczowi należy!... Niby to ja nie wiem!...
– Hm, hm! – bąknął pod nosem Florian.
– Inny, na panicza miejscu, dobrze sobie wywczasu a dobrości wszelakiej zażywa. 
Et! Ja
tam stara baba jestem, i już!.’.. Mnie i to wszystko jedno, czy mnie febra w 
izbie zmoże, czy
kula liźnie... i tak się kołaczę za moim. Ma się niegodziwiec bałamucić a 
zawieruszyć sam,
niechże przepada razem!... „A iż cię nie opuszczę aż do śmierci” – 
przysięgaliśmy sobie oboje,
jako żywo, w Niewirkowie pod Zamościem, przed ołtarzem świętego Antoniego!... 
Tedy
trzeba strzymać... I tak się człek tuła. Co tam, ani mam za kim tęsknić... ani 
czego się spodziewać!...
Ale... bo właśnie najgorzej, kiedy na kogo napadnie w żołnierskim stanie 
medytacja...
to ci tak go rozbierze, że kosteczki w nim nie ostawi... Choć siedzieć, oczyma 
łypać i na
księżyc się gapić. Ni do jadła, ni do napoju, ni do zabawy, ni do roboty. Nie 
mówię, każdy
ma... przecie... każdy ma... swoją Zośkę... co mu dokuczy...
Florian, który był nie zwracał uwagi na dogadywanie baby, na ostatnie słowa 
drgnął i zagadnął
niespokojnie:
– Co? Co mówicie?!..
– Nic! – odrzekła Żubrowa udając obojętność. – Powiadam, że... że... każdy ma 
swoją
Zośkę, co mu dokuczy...
– Jaką znów Zośkę?
– Taką... Zośkę, panie kapitanie!... Gotartowski poruszył się niespokojnie.
– Żubrowa!... Wy coś wiecie?
– Wiem, panie kapitanie.
– Wszystko wiecie?...
– Wszystko, panie kapitanie! – odrzekła Żubrowa,’mrugając znacząco a szepcąc 
półgłosem
do siebie: – Święty Antoni, nie opuszczaj, choćbym zełgała!.
– Wiecie wszystko – powtórzył melancholijnie Florian. – No... i jak wam się 
zdaje?!
– Hm!.. Panie kapitanie... tego!...
– Chcecie powiedzieć, że się rozmaicie zdarza?!...
– Tak właśnie! – potwierdziła szybko markietanka. Florian spojrzał podejrzliwie 
na Żubrową
i zagadnął ją znienacka:
– Co „właśnie”?
– Nic... nic, panie kapitanie – odpowiedziała markietanka czując, że się jej 
ziemia spod
nóg usuwa i że lada chwila może się zdradzić za swą nieświadomością.
– A cóżeście... mówili?! – badał dalej Florian. Babie pot zimny wystąpił na 
czoło.
– Teraz się załamiesz... madame Żubrowa! – szeptała do siebie.
Gotartowski silił się na spokój.
– Nie macie mnie czego oszczędzać. Muszę wiedzieć całą prawdę!...
– I ja także! – bąknęła Żubrowa.
– Co... mówicie?...
– Nic, panie kapitanie!...
– Po co się łudzić?!... Ot, dziewczyna w pierwszej chwili uniosła się 
współczuciem, dała
porwać... może dolą tułacza... a potem rozważyła!... Może tam już kto i był pod 
ręką, w Warszawie
młodzieży nie brak!... I to bogatej młodzieży. Gdzieby jej czekać. Moja Żubrowa, 
ja to
wiem, że mi jesteście przychylni... więc lepiej mnie nie oszczędzajcie! 
Najgorsza bo jest niepewność...
lepsza zawżdy bodaj najsroższa świadomość... Dolegać będzie... aż i 
przestanie!...
Gotartowski tak żałośnie a smętnie mówił, że Żubrowej na płacz się zbierać 
poczęło. Markietankę
złość zdjęła za swoją własną ciekawość. Nuż teraz wyrwie się z czymś, co 
kapitana
ukłuje.
Florian, alterację Żubrowej poczytując za wahanie – przekładał jej dalej:
– Widzicie! Co tu długo mówić? Przypadła mi do serca!... Ni snu, ni myśli... 
Świat mi zamroczyło...
– W imię Ojca i Syna!... Panie kapitanie!...
– Takci jest!... Czasem to mi dobrze z tym smutkiem!
– Olaboga! – westchnęła przerażona markietanka. Gotartowski spojrzał na otwartą, 
szczerą
a pełną zapału twarz markietanki i naraz przyszła mu do głowy myśl, która 
zbawczą mu się
wydała.
– Uważajcie, Żubrowa – ozwał się Florian zastanawiając się zwolna.
– Uważam, panie kapitanie!..
– A gdybyście wy!...
– Gdybym ja... i mój stary, oczywiście, panie kapitanie! – poprawiła baba.
– No tak! Gdybyście do niej dotarli... a przez czas jakiś mieli ją w opiece, bo 
wszakci ma
matkę... ale niby...
– Niby rozumiem!
– I ja byłbym spokojniejszy... zupełnie spokojny... No i wam krzywda by się nie 
stała!...
Bo na krótko... rozumiecie?!...
– Wszystko rozumiem! Niby... a niby!...
– Więc pojechalibyście?...
– Czybym pojechała? Bo mój stary się nie liczy! A bodaj do Belzebuba! Na co bo 
człek
żyje? Dla kogo?!... Bez urazy pana kapitana, wyznam już mu całą prawdę, jak na 
świętej
spowiedzi! Dwie jeno rzeczy troją mi się po głowie! Łeb stary, ale fantazję 
swoją ma!... Więc
niechbym doczekała się jeszcze... jakiego krzyża na wojaczce... no i mój stary 
także i... z jednego
kapitaniątka! Więcej nie potrza!... A kiedy człek już zgrzybieje... to bodaj pod 
kościół
pacierze klepać a w piersi grzeszne się bić.
Markietanka pociągnęła nosem raz i drugi i łzę otarła. Gotartowski się poruszył.
– Co wam w głowie!... Da Bóg, dopóki ja żyję... nie zginiemy we troje!...
– Toć... wiem... proszę panicza!...
– Wybornie! – podchwycił z zapałem Florian, któremu słowa baby dziwnie do 
przekonania
trafiły. – Więc pojedziecie? Pojedziecie do Warszawy, do pułkownikowej 
Dziewanowskiej... i
kiedy?!
– Dziś jeszcze... zaraz!...
– Wiek wam tego nie zapomnę! No, tedy czekajcie, skoczę do ojców a inkaustu i 
piór wydostanę,
i pisanie wam wygotuję... A wy tymczasem... wybierajcie się...
Wosiński zasmucił się, że Żubrowie już wyciągać mają. Przywykł był do nich po 
trosze w
ciągu tych kilku dni, a osobliwie markietankę sobie upodobał; dowiedziawszy się 
jednak,
dokąd dążą, odwodzić ich nie śmiał.
Florian tymczasem pisanie gotował. Ciężko mu szło a powolnie. Bo to i całą duszę 
rad by
okazać, i tęsknicę, i smutek wyrazić, a tu strach, aby żwawszym słowem despektu 
pani Dziewanowskiej
nie uczynić lubo przykrości nie wyrządzić. Pocił się biedny żołnierz, wzdychał,
sapał i czoło tarł, aż powoli pisanie uskrobał.
Po odjeździe Żubra i Żubrowej znów chwilowa jednostajność zapanowała w obrębie
klasztoru. Wosiński w dalszym ciągu zajmował się formowaniem oddziałów 
ochotniczych.
Florian, uspokojony nieco wysłaniem posłów do Zośki, nabrał otuchy i pomagał 
byłemu kapitanowi
gwardii narodowej. Deschamps, jak zwykle, siedział pochylony nad mapami i 
liczbami,
ledwie czasem od niechcenia dopytując się, co się dzieje w okolicy.
W tydzień coś, późną nocą, wpadł do klasztoru kurier, od generała Milhaud z 
rozkazami.
Deschamps zajął się natychmiast rozpatrywaniem papierów. Wosiński, Florian i 
oficerowie
francuscy wzięli kuriera na spytki. Wieści były skąpe, choć pomyślne. Łęczyca 
opanowana,
Prusacy na całej linii ścigani, placówki armii Benigsena wysunięte aż pod 
Łowicz, zwinięte,
przeszły Wisłę i stoją pod Warszawą. Pochód całej armii rozpoczęty. Cesarz bawi 
w
Poznaniu, przyjmowany jak zbawca przez ludność.
Kapitan Douharai chciał dalej badać kuriera, lecz naraz ordynans pułkownika dał 
znać, że
Deschamps natychmiast wzywa do siebie oficerów. Porwano się do szabel, pasów i 
czapek,
założono temblaki. Jeden oficer drugiego zlustrował szybko, azali wszystko w 
porządku, i
ruszono do pułkownika. Deschamps stał już gotowy jak do pochodu. Oficerowie 
francuscy
spojrzeli znacząco po sobie. Wosiński szepnął kwaśno do Floriana:
– No, tylko patrzeć, a ten biały borsuk w pole nas wypędzi!...
Deschamps spojrzał surowo na Wosińskiego i uciął krótko:
– Monsieur Wosiński!...
Kapitan wyprostował się jak struna.
– Monsieur Wosiński! – odezwał się po raz drugi pułkownik marszcząc się coraz 
groźniej.
– Jego cesarska mość najjaśniejszy pan, w uznaniu położonych przezeń zasług, 
raczył pana
mianować majorem francuskim i komendantem fortecy w Częstochowie!... Pozwól pan 
sobie
powinszować tego zaszczytu.
Między oficerami powstał szmer zadowolenia. Wosiński tylko patrzył z podziwem na 
Deschampsa
nie wiedząc, o co idzie.
Pułkownik wyciągnął doń rękę. Florian szepnął mu nad uchem:
– Podajże waćpan rękę i podziękuj!...
Wosiński podał rękę. Deschamps chwycił ją i ścisnął, aż kości Wosińskiemu 
zatrzeszczały.
Kapitan posiniał i syknął przez zęby:
– A bodaj cię!...
– Panie Gotartowski, zechciej objaśnić pana majora! – rzucił pułkownik.
Florian przetłumaczył słowa Deschampsa. Wosiński poczerwieniał, nogi się pod nim 
zatrzęsły.
– Niechże was! – mruczał. – Francuzy!... Toście mnie chwycili... Jużci chyba... 
zdechnę
gdzie dla was!... Mości Deschampsie... ma parole!76... Vive 1’empereur!... Do 
milion diabłów...
Mówisz... sam Napolion o mnie pamiętał?!... Drwiny chyba!... Major... komendant!
Nie!... Widzę, panie... colonel... żeście dobre chłopy... porządne chłopy!... 
Miałem was za...
hołotkę, za boćwinkarzy... ale... ale... moćpanowie! Co tam... daj, drogi 
kolonelu, pyska!...
I zanim oficerowie zdołali zorientować się, co żywa gestykulacja nowomianowanego 
majora
znaczy, ten już rzucił się na pułkownika i ściskał go a całował z całego serca, 
wołając;
– Vive 1’empereur! Vive la France! Górą nasza! Niech żyje imć... Monsieur... 
Deschamps!
Hura!
Oficerowie francuscy oniemieli, działo się w oczach ich coś, o czym karność ich 
nie mogła
pomyśleć, czego sobie nie mogła wyobrazić!... Florian stał skonfundowany 
wybuchem swego
kolegi, sam nie wiedząc, co mu począć wypada.
A Deschamps – Deschamps w pierwszej chwili pod ciężarem Wosińskiego – zatrząsł 
się i
zachwiał, potem błysnął ponuro oczyma i zdawało się, że chwyci majora i rzuci 
nim o ziemię,
aż nagle, spojrzawszy w jasną, pogodną a wzruszoną do głębi twarz Wosińskiego... 
drgnął i
przycisnął go do swej wyschłej piersi...
W jednej chwili przykład Deschampsa porwał i uniósł wszystkich. Wosiński rzucił 
się z
kolei do kapitana Douharai, Florian całował się z Martinem i znów Deschamps z 
Gotartowskim,
a Martin z Wosińskim, potem dwaj Francuzi z trzecim i dwaj Polacy ze sobą. 
Zapanowało
ciepło, serdeczność, braterskość prawie.
Pierwszy przerwał ten nastrój Deschamps:
– Panowie! Musimy ruszać dalej, ile że generał Milhaud życzy sobie, abyśmy się z 
nim
złączyli przed jego dotarciem do Warszawy. Droga daleka! Chwili czasu stracić 
nie możemy.
Naturalnie, rozkaz nie dotyczy majora Wosińskiego, który, jako komendant, 
otrzymał oddzielną
instrukcję... i nadal wprost będzie się znosił z kancelarią sztabu... Kapitanie 
Douharai,
każ trąbić wsiadanego. Panowie, czekam na was!...
Oficerowie ruszyli do swoich plutonów. Wśród nocy rozległy się krótkie, żałosne 
dźwięki
trąbki. W godzinę strzelcy byli gotowi do wymarszu.
76 M a p a r o l e ! (franc.) – Daję słowo!
Wosiński, oszołomiony nową godnością i stanowiskiem, chodził tymczasem za 
Florianem
i z żalem patrzył, jak ten szykował się pośpiesznie do drogi. Deschamps 
tymczasem dyktował
ostatnie rozporządzenia. Więc będący na wyzdrowieniu Levitoux został 
pozostawiony Wosińskiemu
do pomocy wraz z plutonem strzelców. Deschamps atoli miast tego plutonu, który
dotąd z Flageoletem był pod rozkazami Wosińskiego, wyznaczył inny, czym 
niepomału majora
zmartwił, a nawet do żywego poruszył.
W ostatniej prawie chwili Wosiński uczepił się Floriana:
– Słyszałeś waćpan, colonel zabiera mi Flageoleta!...
– Słyszałem.
– I cóż waszmość na to?
– Hm!... Rozkaz!
– Rozkaz! Ładny mi rozkaz! Niechby go wymówić nie mógł! Co mi po takim 
rozkazie!...
– I cóż ja waści poradzę? – uciął zniecierpliwiony Gotartowski.
– No... to bierz licho cały awans i całą komendanturę! – rozgorączkował się 
Wosiński. –
Rzucam wszystko i wracam!... Mnie co z tej służby? Kawałek ziemi człowiek ma i 
wiele nie
potrzebuje, to mu wystarczy!...
– Ależ bo... – przekładał Florian. – Nieszczęście się nie stało!... Kto wie!... 
Pułkownik bardzo
dla waszmości łaskaw. Można by mu przedstawić, poprosić! Nie myślę, aby miał coś
szczególnego w tym, żeby Flageoleta zabierać!...
– Co waszmość?... No to chodźmy!... Idźmy zaraz do niego! – nalegał Wosiński. – 
Trzeba
mu to wyklarować należycie, a waszmość to potrafisz, podczas gdy ja się z nim 
nie dogadam.
Florian, ulegając prośbie, zwrócił się do Deschampsa z przedstawieniem. Biały 
pułkownik
skinął przyzwalająco głową.
W godzinę potem Wosiński był już pełnym komendantem Częstochowy i największą na
okolicę osobą. Pochlebiało to wielce bujnej ambicji majora i niekłamane 
sprawiało mu zadowolenie.
Po wyciągnięciu oddziału Deschampsa komendant Częstochowy rozsiadł się w swej 
stancji
przed kominkiem, i polecił wezwać do siebie Flageoleta.
Wachmistrz stawił się w pełnym uniformie i zatrzymał się z uszanowaniem przy 
drzwiach.
Wosiński spojrzał nań z ukontentowaniem i mrugnął nieznacznie.
– No... co? Piszczało? Hę?!... Krzywda ci, żeś na harce nie poszedł ze 
szwadronem? Gadaj!
– Comprends pas!77... Pan... commandant78!...
– Znów swoje pleciesz?! Do licha, czas wielki, żeby ci się język w drugą stronę 
wykręcił i
po ludzku chadzać zaczął.
– Comprends pas!... Pan... commandant!...
– Silence! Rozumiesz?!... Nie pytam ci się! – zniecierpliwił się Wosiński, a po 
chwili dodał
z powagą:
– Flageolet! Quand tu ne comprends, dis oui!...79 Comprends?...
– Oui – pan commandant!...
– Właśnie!... O to chodzi!... Bardzo dobrze! Powoli, a przy Bożej pomocy, 
jeszcze z Francuza
na człowieka wyjdziesz!... Zobaczysz!... Ja ci to mówię!
– Oui, pan commandant!...
– Ja myślę!... Nie od razu Kraków zbudowany!... No, ale nas robota czeka nie 
lada, bo tu
ludu ciuła się co niemiara... Trzeba będzie co rychlej, jak mówił kapitan 
Gotartowski, raport
77 C o m p r e n d s p a s ! (franc.) – Nie rozumiem!
78 C o m m a n d a n t (franc.) – komendant.
79 Q u a n d t u n e c o m p r e n d s, d i s o u i ! (franc.) – Kiedy nie 
rozumiesz, mów
tak!...
siarczysty do generalności francuskiej wystosować, niech nam dla wolontarzy 
ujście najdzie,
bo nas tu do cna zjedzą. Wigor duży, ale i apetyty, i gęby tęgie!... A przecież 
objadać klasztoru
i Najjaśniejszej Panienki nam się nie godzi.
– Oui, pan commandant!...
– No widzisz!... Zdaje ci się. Piszczało, że niby to trudno polskiej mowy się 
nauczyć?... Ot,
już zaczynasz wcale do rzeczy mówić...
– Oui, pan commandant!... – huknął znów wachmistrz.
– Ciągle „łój” masz we łbie!... Nie szkodzi!... Przyjdzie czas, że ci się i na 
olej zbierze!
Cóż, mumio? Marzyło ci się, że w tak zacnym regimencie służyć będziesz?... 
Hę?...
– Oui... pan commandant!...
– Skądże znowu!?... Franta chcesz udawać?... Tego nie lubię!...
– Oui...
– Jak wiesz, że mi to nie w smak... to po drugi raz tego mi nie mów! Słyszałeś? 
Patrzże teraz,
komu służysz! Wszakci to nie masz pono równie poważnego znaku na świecie! Niby 
Napolion
ma rozmaite srogie a pstrokate gwardie... lecz tu, mości panie, jesteś sobie bez 
mała
wachmistrzem Bogarodzicy!...
– Oui – pan commandant!
– Rad z ciebie jestem! Dobrze ci z oczu patrzy! Można z tobą wytrzymać!... 
Jeszcze parę
tygodni... i zupełnie przemówisz...
Może i ślepiami przewracać przestaniesz. No!... Dosyć tego!... Bo i tej 
konfidencji było za
wiele... Wynoś się!...
– Oui – pan commandant!
– Ruszże się z miejsca!...
– Oui – pan comm!...
– Będziesz mi ty łojował jeszcze!...
– Oui! – odpowiadał wciąż wachmistrz.
– Bodajżeś się udławił! A to skaranie... istne! Zachciało mi się tego błazna 
mieć przy sobie
– mam ci teraz nagrodę: miamle i miamle, aż uszy bolą!... Dormir!... 
Sacrebleu!... Flageolet
jął co tchu szykować Wosińskiemu posłanie. Wosiński się udobruchał i mruknął do 
siebie pod
nosem:
– Ma szelma rację! Człowiekowi się oczy do snu kleją! Pewnie; że się układę... 
zaraz. Niedługo
już i północ... Jaki sprawny, patrzcie, niczym pacholik albo stara piastunka! 
Filut stary!...
Wosiński nic nie mówiąc jął się rozdziewać powoli i układać do snu. Flageolet mu 
pomagał.
Komendant rozprawiał dalej:
– Dobrze, dobrze! Kaducznie mnie senność morzy... ładnie bym wyglądał, żeby mi 
tak teraz
przyszło tłuc się po nocy ze szwadronem. Ten cały wasz colonel to postrzeleniec 
wielki...
Noc, nie noc... deszcz, nie deszcz, pluchota... a wędrowałby po całym świecie, 
niczym pokutująca
dusza. Ja tam tego nie lubię, mam się bić, mam ścigać kogo... to po dniu... a 
nie po nocy!...
Bom nie kot żaden ani opętaniec czy niby lunatyk!... Widzisz! Tobie, stary, też 
ciepło
będzie... A!... Jak się człek tak wyciągnie spokojnie... to mu i na sercu 
lepiej... Aaa!... Flageolet!...
A ty także nie bałamuć... i wynoś się do swego barłogu... a obacz, żeby mi... 
tego...
szyldwachy na miejscu...
– Oui! Pan... commandant!
– Czekaj, jutro od rana wezmę cię na naukę, już się nie bój... ten cały łój... 
ci wyleci. Sałaty
także nie dostaniesz... ani listeczka!... Bo jużci, rozum z niej nijakiego 
pożywienia nie
ma. Aaa!...
Wosiński ziewnął przeraźliwie raz i drugi, przeciągnął się jeszcze, podniósł 
powieki i
chrapnął mocno.
Flageolet przez czas jakiś stał przy posłaniu Wosińskiego czekając jakby 
rozkazu. Spostrzegłszy
w końcu, że komendant śpi już na dobre, podsunął się ostrożnie do ławy, na 
której
leżała odzież Wosińskiego a broń, zgarnął ją delikatnie i wyniósł do sąsiedniej 
izby. Tam,
przy świetle łojówki, zasiadł do porządkowania munduru i czyszczenia rzemieni i 
broni.
Nie lada to była robota. Flageolet jednak był i majstrem w tej robocie, i 
służbistą wielkim.
Co by znów pierwszy lepszy pachołek czy żołdak miał się dotykać munduru 
komendanta!
Czyby potrafił nawet tak jak on na każdy guzik nakładać kolejno drewniane, 
wycięte we
środku deszczułki, a potem czyścić go suknem tak długo, aż nie da lustru, 
odpowiadającego
randze majora i stanowisku komendanta? Albo rzemień pucować, a głównie dopucować 
się
giętkości, glansu, usunąć najdrobniejsze zarysowanie skóry, najlżejszy meszek!
Flageolet pracował bez wytchnienia ze dwie godziny. Gdy w końcu rzucił okiem na 
równo
poskładaną odzież a lśniącą broń, niby od płatnerza prosto, aż mu się oczy 
zaśmiały.
– C’est joli! Ça!80 – szepnął do siebie ze szczerą radością. Za czym znów 
ukradkiem wsunął
się do izby, w której spoczywał Wosiński, ułożył starannie przy łożu odzież i 
broń i zatrzymał
się, patrząc z jakimś wielkim uszanowaniem na śpiącego komendanta. Wosiński
chrapnął głośno.
– Śpi sobie.
Wtem usta komendanta wymówiły wpółsennie:
– Flageolet!...
– Śni, śni o mnie! – ozwał się cicho rozczulony wachmistrz. – Mój... mój... 
komendant!
Ręka Wosińskiego wykonała w tej chwili jakiś senny odruch i zwiesiła się 
bezwładnie poza
krawędź posłania.
Flageolet przysunął się bliżej do komendanta, jakby wahając się, wreszcie zebrał 
się na
odwagę... pochylił się i przyłożył usta do ręki Wosińskiego.
80 C’e s t j o l i ! Ç a ! (franc.) – Ładnie!
VIII
Deschamps ruszył z oddziałem drogą na Wyczerpy, Rudniki, Kłomnice i Pławno, 
dążąc
wprost ku Warszawie, przed którą miał nadzieję spotkać się z generałem Milhaud.
Florian był w wybornym usposobieniu. Przecież bo się dlań ta męka skończy. A 
wreszcie,
jeżeli od razu trudno mu się spodziewać, by przed ołtarzem mógł stanąć... bo to 
i pani matce
trzeba sprawę przedłożyć, i zezwolenie a błogosławieństwo jej zjednać... to bądź 
co bądź...
jakoś zdoła się zapewnić i od pani Dziewanowskiej choć słowo poczciwe wydostać. 
Kto wie,
może i zrękowiny uda się wyprosić? Gdy tak Florian rozmyślał, kalkulował a 
układał sobie
zawczasu stosowne do matki wystąpienie, a do pani Dziewanowskiej przemówienie – 
przyszło
mu, że szwadronowi może byłoby i po drodze do Gotartowic zajechać!... A wówczas
mógłby i widokiem swoich się nacieszyć, i u pani matki z zamiarów swoich się 
sumitować.
Uradowany już samą myślą odprawienia chociażby krótkiego w Gotartowicach postoju 
– zaraz
na pierwszym popasie, korzystając, że Deschamps był w doskonałym humorze – 
projekty
swoje mu przedstawił.
Aliści Deschamps szarpnął się niecierpliwie i odrzekł:
– Ani myśli! Trzydziestu kroków zboczyć nam nie wolno!... Droga wytknięta jakby 
strzelił...
Musisz, kapitanie, odłożyć...
Nie, teraz nie pora! Wojna.
Gotartowski posmutniał. Biały pułkownik spojrzał nań przenikliwie i bardziej 
jeszcze się
nasrożył.
– Dziwię się panu bardzo, że masz odwagę... że ci podobne zamiary przychodzą na 
myśl!...
Chyba nie mogłeś się spodziewać innej odpowiedzi... Więc... gdzież nareszcie 
jest ta twoja
chałupa... rodzina, czy jak tam?...
– W Gotartowicach, pod Rawą!
– Aha! Czekaj... pod Rawą! Rawą! Coś takiego jest! Mamy jechać!... Zaraz 
sprawdzę!
Aha! Ujazd... a potem Rawa!... Wyznaczyłem tam postój! Hm! No... to tyle można 
by zmienić,
że zamiast w Rawie... popasać będziemy w tych twoich... jak powiedziałeś?
– Gotartowicach!...
– Właśnie! Tego nawet wymówić nie podobna.
Florian chciał podziękować pułkownikowi, lecz ten go ofuknął surowo:
– Za co? Komu? Nic pewnego jeszcze. Zobaczymy, jak nam droga wypadnie.
Znając szorstki, nieprzystępny charakter białego pułkownika, Florian poprzestał 
na tym
połowicznym przyrzeczeniu – ufny, że Deschamps święcie je spełni.
I rozradowało się serce Gotartowskiego, a i skrucha wewnętrzna go chwyciła. Ot, 
niedawno
jeszcze biadał a wyrzekał na los, na dolę smutną... gdy już i zamiary swoje 
widzi spełnione,
i życzenia ziszczone. Wszystko układa się jak najlepiej. Gdy teraz stanie przez 
Zośką, to
już z pozdrowieniem matczynym dla przyszłej synowej...
Po dłuższym marszu szwadron Deschampsa stanął około południa w Królowej Woli, 
położonej
na skraju borów lubocheńskich. Florian był więc prawie u celu... jeszcze dobre 
dwie
mile i stanie nareszcie w Gotartowicach. Serce kapitana żywiej bić poczęło. 
Myślą już oglądał
i jadalnię, w której przyjmować ich będą, i ów alkierzyk, w którym przyjdzie mu 
się wyspowiadać
przed panią matką ze swoich sentymentów dla pułkownikówny. Zdało mu się, że 
słyszy
już jowialne uwagi dziada, tęskliwe westchnienia piecuchowatego Staszka, że 
młodsze
rodzeństwo wita go wesołym zgiełkiem, a czeladź z ekonomem Lewandowskim – 
serdecznym
mruczeniem. Toż dziwić się będą tym Francuzom, toż i uciecha dla nich, i 
widowisko
nie lada w tym zapadłym kącie!...
Tak sobie rozmyślał Florian, spoczywając na ławie w izbie wieśniaczej, a nie 
bacząc, że i
pragnienie, i głód mu dokuczał. Nie do jadła mu było, nie do napoju...
Naraz wezwano go do pułkownika.
– I cóż? – rzekł ten ostatni na widok Floriana. – Jedziemy... na Chociw do Rawy, 
i koniec!
Co? Prawda?...
Gotartowski zbladł.
– Mówże, kapitanie!... Mówiłeś sam, że znasz te strony wybornie!... Przecież na 
Sochaczew
tędy najbliżej?...
– Do Sochaczewa?... Tak! – odparł z wysiłkiem Gotartowski.
– No widzisz!... Sam się przekonałeś!... Wybornie!... Ruszamy zaraz! – 
zakonkludował z
przekonaniem pułkownik i kazał trąbić do wymarszu.
Gotartowski dosiadł konia i powlókł się za szwadronem.
W oczach mu pociemniało. Wszystko, co wysnuł sobie, czym się karmił, czym żył od 
dni
kilku, rozbiło się o dziką, niezrozumiałą surowość Deschampsa.
W pierwszej chwili chciał przedłożyć pułkownikowi swoją sprawę, chciał prosić 
go, aby
jeżeli istotnie to małe zboczenie nie wydało mu się możliwym, jemu pozwolił 
odjechać na
dzień jeden od oddziału. Ale rogata dusza Floriana zacięła się, zamknęła w 
sobie. Jechał za
pułkownikiem w milczeniu głuchym, ponurym. Nagle, podniósłszy oczy i 
rozejrzawszy się
dokoła, jęło mu się zdawać, że tuż przed nim wystrzeliła wieżyczka kościoła w 
Rzeczycy.
Wpatrzył się uważniej i, ku wielkiemu swemu zdziwieniu a radości, dostrzegł 
znany mu dworek
i chaty Małowierzy... Więc oddział jest na drodze do Gotartowic!...
Wieczór zapadł, gdy szwadron nareszcie podjeżdżać zaczął do Gotartowic. Florian, 
mimo
panujące ciemności, odróżniać począł i chaty wieśniacze, i szczyty zabudowań 
folwarcznych.
Wieś tonęła w ciszy głębokiej.
Dwa, trzy migotliwe światełka w oknach, a zresztą, mimo wczesnej pory, noc w 
izbach i
ludzkich czworakach. Deschamps burczał po swojemu i mówił do kapitana Douharai 
tak,
żeby go Florian mógł usłyszeć:
– Ładny będzie nocleg. Ni psa, ni człowieka! Diabli mnie skusili słuchać! Wieś 
głucha,
pusta... Pięknie będziemy wyglądali!... Hej, kapitanie Gotartowski... to chyba 
nie tutaj jeszcze?!...
– Tu, tu! Panie pułkowniku! – odrzekł raźno Florian.
– Pustkowie.
– Z pozoru! Wieś, jesień! Ludzie tu żyją inaczej! Jeżeli pan pułkownik 
pozwoli... skoczę
naprzód... uprzedzić o naszym przybyciu!...
– Owszem! Jedź pan! Jedź się tam nacackać, oszczędzisz nam niepotrzebnego 
widoku.
Florian nie dał sobie dwa razy tego powtarzać, spiął konia ostrogami, pochylił 
się na siodle
i ruszył polem na przełaj, wprost do dworu.
Dwór gotartowicki tonął tymczasem w ciemnościach. Zaparte okiennice, odrzwia i 
bramy
folwarczne nieprzyjemnie zdziwiły Floriana. Lecz nie tracąc czasu na 
nawoływania, przywiązał
konia do furty, a sam przesadził żwawo okalającą folwark kamionkę i skoczył ku 
drzwiom
dworu. Wrzasnął raz i drugi, żelaznym ryglem zakołatał, huknął całym gardłem, aż 
echo dalekie
mu odpowiedziało – we dworze nikt nie dawał znaku życia.
Dreszcz zimny przeszedł Floriana. Złowrogie przeczucie targnęło nim. Sam nie 
wiedząc,
co czyni – dobijał się dalej, coraz silniej, coraz gwałtowniej.
Wtem, poza drzwiami dały się słyszeć ciche, powolne kroki, a potem rozległ się 
jakiś przestraszony
głos:
– Kto tam? Kto tam?!,..
– Otworzyć!
– Ba, komu?!... Czego chcecie!... Nikogo tu nie ma!
– Gotartowski jestem, do licha! Nie do obcych się dobijam... tylko do siebie!...
– Jezu! Chyba to panicz! – zawołano za drzwiami.
– Otworzyć jeden z drugim! – rzucił się kapitan.
Dał się słyszeć szczęk kluczy i drzwi się nareszcie otworzyły.
Gotartowski wszedł – przed nim stał starzec skulony z latarką w ręku.
– Kto wy?! Kto wy?! – pytał gorączkowo Florian.
– Panicz mnie nie poznali?! – odrzekł drżącym głosem starzec. – Mikołaj... 
włodarz!...
– Gdzie pani... gdzie dziedziczka?!...
– At... paniczu wielmożny... toć było... wszystko, było może jeszcze tydzień... 
temu albo i
lepiej trochę!... Ta i przyszło nieszczęście!... Zakotłowało się... i chlusnęło 
wszystko ze dwora!
Ostatni to starszy pan z pacholikiem jutro tydzień pojechał!... Nie ma 
nikogusieńko.
– Gadajcież mi, co się stało...
– Nieszczęście, wielmożny panie, i tyle!...
– Mówcież raz! Jakże to?! Więc...
– Juści że opowiem wielmożnemu paniczowi akuratnie!... Niechże ta wielmożny 
panicz
choć do komory pozwoli tu... bo i ziąb idzie...
Florian chciał nalegać, palony smutnym przeczuciem, lecz starzec podreptał 
naprzód do
komory na prawo, usadowił go na nakrytym kilimkiem stołku i ozwał się z 
właściwym sobie
gadulstwem:
– Było u nas cicho a spokojnie, aż ci tu wielmożny panicz nocką przyjechali z 
owym siarczystym
żołnierzem i niby tą żołnierzową...
– Nie wlecz, tylko gadaj od razu!...
– Wielmożny panicz daruje... wszystko się wypomni... całą biedę!... Aha! Więc 
panicz zarazże
odjechał. A co on żołnierz i ta żołnierzowa ostali. To przez kilka dni w całym 
dworze
rejwachu było co niemiara, osobliwie z onej baby, co powiadali, także oficjerem 
we wojsku
była... Potem naraz oboje odjechali. Bartoszów Wojtek odwiózł ich za Rawę i po 
nich!... Zeszło
potem ze dwa dni, najmłodszy panicz na Wszystkich Świętych z Piotrkowa 
przyjechał,
ze szkół od ojców pijarów...
Florian słuchał, siedząc jak na węglach. Starzec ciągnął swoje:
– Uciechy było co niemiara! Aż ci na drugi dzień we dworze popłoch a rwetes. 
Właśnie z
ludźmi byłem na klepisku przy młocce, gdy wpada ekonom Lewandowski.
„Mikołaju – woła – kto w Boga wierzy, niech na koń siada... starszego panicza 
gonić!...”
Rozpędziliśmy całą wieś na cztery świata strony, gdzie tam, ani śladu pana 
Marcelego! Jak
to młodemu!... Wojenka mu się udała silnie. Nie strzymał, chyłkiem do dnia 
konika wyprowadził,
zawiniątko pod pachę, pałasik do boku i hajda wojować. Oj, byłoż smutku a łez co
niemiara... Starszy pan aż zębami zgrzytał – a co dziedziczka, to się wypłakać 
nie mogła! Zeszło
tak ze trzy dni... patrzę, naraz cościś się czerni na drodze od Rawy... ledwie 
zdążyłem
ekonomowi powiedzieć, a tu walą już na podwórze Prusacy!... Przyjechało ich może 
z pół
rejmentu. Zaraz do dwora, do dziedziczki i sądy jakieś odprawiają, a co mogą to 
z izb, komór
grabią, co lepsze konie wybierają i cały folwark z dymem chcą puścić!... A to 
wszystko, że
niby oni wielmożnego panicza przyszli szukać i nie znaleźli!...
– Mnie?!...
– Jako żywo!... Tak nam tłumaczył ekonom, co całej rozmowy był świadkiem. W 
końcu
uczepili się, psiawiary, naszego pana Stanisława... głowę mu ostrzygli, harcap 
nałożyli, w
kamasze ubrali i... ze sobą uprowadzili... Dziedziczka aż do nóg im się 
słaniała, prosiła,
chciała dać okup!... Gdzie tam! Okup wzięli, a panicza także, a co ze wsi, to do 
dwudziestu co
najsprawniejszego parobka nam wybrali... I uprowadzili!... Potem... to już 
dziedziczkę taka
boleść chwyciła... że ani się z nią było rozmówić... Nie jadła, nie piła... 
siedziała aby i ledwie
dychała. Przyjeżdżał i ksiądz proboszcz, i państwo z Cielądza, cieszyli, koili, 
nic nie pomogło...
Będzie temu tydzień, zbudziła w nocy ekonoma, mnie, kolebkę wyszykowali i 
dziedziczka
z najmłodszym paniczem a panienką, ekonomem i trojgiem czeladzi odjechali. Ostał
tylko starszy pan!...
– Gdzież on jest?
– A! Ot i właśnie! Z początku to z dziedziczką nie chciał... a potem, jak 
odjechała, to nuże
zawodzić a lamentować, że z nim rady nijakiej dać nie można było. Już głowę 
traciłem, a co
moja stara się naprosiła, a nacałowała po rękach, nic nie pomogło!... 
Pozawczoraj niby z nieba
spadł tu jakiś tęgi szlachcic a pan... Rozprawiali ze starszym panem, radzili, 
biadali, aż ja
patrzę, a starszy pan z nim się zabiera w drogę. „Ziąb taki, flaga” – mówię. 
„Głupiś, Mikołaju
– powiada. – Marynować się tu nie myślę... Poszli w świat wszyscy, to i ja za 
nimi!...” Ta i
pojechali!...
Florian słuchał opowiadania włodarza i w głowie mu się mieszało. Zdawało mu się, 
że stary
bajdę mu jakąś sztukuje niezręczną i że lada chwila drzwi się otworzą i wyjdzie 
doń pani
matka z dziadem, a za nim i rodzeństwo, i czeladź. Podniósł się Florian z 
miejsca, dźwignął
ciężko ramionami, wziął latarkę i ją obchodzić kolejno izby dworu, niby we śnie 
jakimś, niby
szukając dowodów potwierdzenia słów włodarza.
Dwór gotartowicki świecił pustką zniszczenia. Na każdym kroku widniały ślady, że 
dopełniono
tu rabunku, że zbierano chudobę pośpiesznie, gorączkowo. Tu kufer z odbitym 
zamkiem,
ówdzie roztrzaskane wieko skrzyni, tam wysunięte na poły szuflady gdańskich 
szafeczek,
mnóstwo rozmaitych przedmiotów porzuconych jako bezużyteczne na stołach i 
podłogach.
Broń pozdejmowano ze ścian, koły na rzędy staroświeckie świeciły pustką. Tu 
puzdro
nie domknięte a próżne, łoże z wydartą ze środka pościelą, kredens z resztką 
starych, bezwartościowych
skorup, a na wszystkim znamię czasu – pył.
Florianowi serce się ścisnęło na widok tej ruiny, tego zniszczenia.
Chciał się był czegoś więcej dowiedzieć od włodarza, chciał przynajmniej 
wyrozumieć,
dokąd udała się matka, a kto zabrał dziada ze sobą, lecz tu pamięć starego sługi 
zawiodła.
Prawił coś niby o tym, że pani Jadwiga do krewnych się zbierała uciekać, że 
mówili coś państwo
o Lublinie, a dziad się wygrażał, że Marcelka bodaj na końcu świata pochwyci i 
za uszy
wytarga, lecz wszystko to było niejasne, mgliste, wątpliwe. A co już o tym 
szlachcicu, który
tak niespodziewanie do Gotartowic zajechał, to włodarz nic nie umiał powiedzieć, 
co by Floriana
na jakowąś myśl naprowadzić mogło. Według zdania Mikołaja krewnym żadnym nie
był, powinowatym także, bo się z dziadem „moćpanowali”, ale musiał być i 
nieobcy, bo
strasznie się o rzecz każdą kłopotał.
Mimo tych niezrozumiałych odpowiedzi Florian chciał był dłużej jeszcze badać 
włodarza,
mając nadzieję; że choć cośkolwiek z niego wydobyć zdoła, lecz wtem za 
ogrodzeniem rozległy
się sygnały oddziału strzelców.
Stary sługa struchlał.
– Paniczu! Pewnikiem Prusacy. Florian uśmiechnął się smutnie.
– Oj!... Może by lepiej było... gdyby oni nadeszli!... No, Mikołaju!... 
Biegnijcie wrota
odemknąć... nanieście ognia, gości mamy!... Ciężko będzie ich przyjąć w czas 
taki! Co robić!
Może tam kogo ze wsi weźmiecie sobie do pomocy.
Mikołaj podreptał spełnić rozkazy.
Deschamps po chwili zjawił się w izbie z oficerami.
– No, kapitanie, coś nam tu nie bardzo są radzi. Głucho, ciemno... kto wie, 
czyby nie lepiej
było do Rawy pociągnąć!
Florian milczał blady, przygnębiony.
Deschamps spojrzał niespokojnie na zmienioną twarz Gotartowskiego i rzucił 
niecierpliwie:
– Cóż więc... Nawet pan odpowiedzieć nie uważasz za właściwe?!
– I co powiem!... – odparł głucho Florian. – Miałem... rodzinę... dom... tydzień 
blisko żyłem
myślą, że ich zobaczę!... Widzicie sami, panie pułkowniku, głusza... zajechali 
Prusacy...
Zrabowali, brata wzięli w rekruty... a reszta z ostatkami uszła w świat...
Oficerowie francuscy poruszyli się niespokojnie. Deschamps usiadł ciężko na 
ławie i
ozwał się poważnie:
– Mówże nam, kapitanie... Co zaszło?... Mów! I tobie to ulży... i dla nas to, do 
milion kartaczy,
obojętnym nie jest!...
Florian jął powtarzać relacje włodarza. Gdy skończył – Deschamps ozwał się 
sucho:
– Wiele w tym rzeczy niejasnych, niezrozumiałych... boć skądże przyszło Prusakom 
ciebie
tu szukać, kapitanie?...
Gotartowski wyłuszczył dopiero rzecz całą od zajścia, jakie miał w początkach 
swej żołnierki
pod Madalinskim, jako wówczas już był na śmierć skazany za zniesienie oddziału 
huzarów
pruskich i za rozpłatanie łba porucznikowi Schmidtowi i jako, wracając do kraju 
z posłaniem
generała Dąbrowskiego, znów był tego samego Schmidta spotkał i znów był go, na
odmianę, kulą poczęstował. Kto wie, mógł więc Prusak go poznać i, przyszedłszy 
do zmysłów,
na niego wskazać.
– Hm! – wtrącił pułkownik. – To ci szelma, do ciebie szczęścia nie ma! – za 
czym, zwróciwszy
się do oficerów, rzekł surowo: – Moi panowie! Kolegę naszego spotkało 
nieszczęście!...
Jest zniszczony, zmarnowany, a my przecież nie będziemy chyba ostrzyli zębów i
resztek mu zabierali. Ruszymy natychmiast. Jest tu niedaleko miasteczko 
jakieś... tam się zatrzymamy!...
Niewielka droga!...
Gotartowski nie mógł się opierać. Wskoczył na siodło i powlókł się za 
szwadronem.
Nowy ciężar spadł na piersi Floriana. Zawierucha wojenna opustoszyła mu dom 
rodziny,
rozproszyła po świecie najbliższych jego sercu, gdzie ich teraz odnajdzie, kędy 
szukać będzie!
A może matka udała się z Urszulą i Fabianem do Warszawy?... W takim razie, kto 
wie,
mogą się z łatwością odnaleźć. Deschamps miał słuszność. Wyzwolenie Staszka może 
być
więcej niż pewnym, boć Prusakom niewiele zeń przyjdzie: ani żołnierz, ani 
personat żaden...
a tu gromada znacznych pruskich oficerów w niewoli.
Im dłużej Florian nad tym wszystkim rozmyślał, tym większej nabierał otuchy.
Aż wstyd było Gotartowskiemu przed sobą samym, że tak gładkie na wszystko 
znalazł
uspokojenie a wyjście. Wyrzuty sobie robił a smutne budzić usiłował refleksje.
Z Rawy oddział Deschampsa ruszył nazajutrz przed świtem drogą na Kurzeszyn, 
Chrzczonowice,
Staropol do Wiskitek.
Za Rudką, pod Puszczą Korabiewską, szwadron natrafił na pluton rekonesansowy 
dywizji
generała Milhaud. Prowadzący rekonesans oficer objaśnił Deschampsa,. że generał 
Milhaud
ciągnie od Łęczycy ku Warszawie, że wczoraj jeszcze pod Sochaczewem podjazd 
stoczył
lekką utarczkę z kozakami i że w tej chwili dywizja znajdować się musi na drodze 
z Bolimowa
do Miedniewic.
Na tę wiadomość biały pułkownik nakazał krótki popas w najbliższej wsi i ruszył 
ze szwadronem
mimo zapadającej nocy, aby stosownie do rozkazów co prędzej się z generałem 
połączyć.
Generał Milhaud ucieszył się wielce powrotem Deschampsa, bo główny sztab 
gwałtować
już zaczynał o raporta o ruchach nieprzyjaciela, a i sam generał, mimo rozkazów 
posuwania
się ku Warszawie, obawiał się, aby w matnię nie wpaść. Świeżo bo miał dowód pod 
Socha-
czewem. Ostrożny Benigsen, mimo pozorne układy, bardzo opieszale ściągał 
kozackie pikiety.
Marszałkowie zaś Davout i Murat o kilka dni marszów pozostawali w tyle.
Deschamps rozproszył wszelkie wątpliwości... na południu cisza, odwrót Prusaków 
za Wisłę
dokonany, zbrojna pomoc mieszkańców zapewniona.
Po raporcie Florian z oficerami był powołany do generała. Milhaud dziękował mu i 
winszował
uznania, jakie powziął był dla Gotartowskiego pułkownik, a w końcu zapewnił, że
cesarz potrafi nagrodzić go, a co się tyczy wziętego do niewoli brata, to przy 
pierwszej okazji,
jaka się zdarzy, do głównej kwatery pruskiej... odpowiednie przedstawienie 
zrobione zostanie.
Łaskawe słowa generała i czynione przezeń nadzieje wyzwolenia Staszka niemałą 
sprawiły
Florianowi uciechę – lecz radość jego może większą była, gdy, wychodząc od 
generała, spotkał
się oko w oko z Janem Dziewanowskim. Padli sobie w objęcia.
– Tuś mi, panie Florianie?!... Witajże mi waszmość!... Anim się spodziewał 
takiej siurpryzy81!...
– O, sztuk drogi się zrobiło...
– Przybladłeś waszeć!... Chodźże do mnie się rozgościć... Jest twoich cała 
gromada.
Dziewanowski pociągnął Floriana do siebie na kwaterę, zarzucając pytaniami. 
Gotartowski
bezładnie, dorywczo zdawał relacje z odbytej wyprawy – gdy skończył, zagadnął z 
kolei
Dziewanowskiego, gdzie się podziewał.
Pan Jan zachmurzył się nieco.
– Ba! I ja także nie lada kawał kraju przejechałem i niby zasłużyłem sobie 
podobno na
względy samego pana marszałka, lecz mi coś nie w smak, coś mnie ckli!... 
Wolałbym, wierzaj
mi waszmość, i tej ekspedycji nie odbywać, i owych zaszczytów nie zaznać...
– Jakże to? Co waści?! – zaniepokoił się Gotartowski. – Zastanawiają mnie wasze 
słowa.
– I mnie też niejedno zastanowiło. Co mam ukrywać? Całą wam prawdę powiem. Nie
mam się z czym kryć. Owóż, jako sobie pewnie przypominasz, że generał Dąbrowski 
dał mi
ordynans do armii Benigsena. A właściwie nie on, jeno generał Milhaud, a, jak 
wnoszę, pono
sam marszałek Davout. Opatrzyli na drogę, pisanie tajne dali i ruszyłem... niby 
pod Łowicz.
Aliści generał Benigsen przeniósł już był swoją główną kwaterę na Pragę. Rozkaz 
był wyraźny,
aby papiery jemu samemu doręczyć, więc jechałem dalej do Warszawy. Nie będę tu
waszmości opisywał, jako się kryć musiałem, a w chłopskim przebraniu między 
Prusakami
wędrować, jako mnie już byli schwytali na Woli i do zaciągu prowadzili, a jako 
im umknąłem...
bo to za długie na teraz historie... Dość że coś po tygodniu zaledwie dostałem 
się do
armii nieprzyjacielskiej i pisanie wręczyłem, a sam, według przykazu, czekałem 
na respons.
Długie były debaty sztabu rosyjskiego, tak że mi dni parę w obozie generała 
Benigsena zeszło.
Przyjmowali mnie tam bardzo politycznie, a wziąwszy asumpt z ważności ordynansu 
do
mej osoby, uważali mnie za znaczną w armii napoleońskiej personę i tu i ówdzie, 
nie kryjąc
się, szczerze przede mną mówili. I oto, panie Florianie, jak mnie tu żywym 
widzisz... słuchałem
i skóra mi cierpła... bo dopiero z boleścią przekonałem się, co warte są te 
francuskie zaklęcia
a napoleońskie zaręczenia.
– Darujcie, panie Janie, nie zdaję sobie sprawy.
– Toć przecie rzecz jasna! Nam się zdaje, że Napoleon przychodzi do nas na 
odsiecz, że
chce, bo ja wiem, świetność dawnej korony przywracać... a tymczasem cała jego 
fatyga własne
jeno ma cele a korzyści na widoku!... Nas uważa za coś, czym pokupczyć by 
można!...
– Panie Janie, czy nie za łapczywe sądy?
– O, bodajbym się mylił! Niczego więcej nie pragnę!... Niczego więcej nie 
żądam!... Zważże
teraz na cesarza Aleksandra!... Boć Benigsen na jego właściwie odpowiedź czekać 
mi
kazał. Owóż cesarz Aleksander odmówił. Słyszysz, wszystkie one świetne 
propozycje odrzu-
81 S i u r p r y z a – niespodzianka.
cił, mówiąc: „W sojuszu jestem z Fryderykiem, przyrzekłem, nie zdradzę!” – Oj, 
ciężko, mości
Gotartowski... służyć takiemu panu ciężko...
– Lecz bo się waszmość unosi! – tłumaczył Gotartowski. – Toć są przedmioty 
wielkiej polityki!...
Nie nam się głowić nad jej przebiegiem!... Patrzmy rezultatów! Na co sobie 
zaprzątać
głowy? Nasza rzecz czekać końca. To jedno powiem waszmości i za to jedno 
zaręczyć mogę,
że jego nie znasz... że gdy go ujrzysz na placu boju... to ci nigdy myśl taka w 
głowie nie powstanie!
Nie, w tak wielkim rycerzu, w takim wojowniku myśl nikczemna zrodzić się nie
może.
– Daj Boże! Daj Boże! Tego tylko pragnę, żebym się omylił! A dowód macie 
oczywisty,
żem się nie dał zniechęcić ani goryczy opanować... bo otom został... i otom w 
łasce... Milhaud
wielce mi życzliw. Akselbanty mi się już dostały. Adiutantem mnie swoim 
mianował. Ćwierć
Francuza chce ze mnie zrobić!... Młodzieży do nas huk się zwaliło. Czekaj, 
poznasz ich! Jan
Kozietulski ze Skierniewic cały oddział przyprowadził ze sobą. Dzielny chłopak, 
skończył był
korpus kadetów, na tęgiego może wyjść oficera. Tyle de publicis82 ci 
naopowiadałem, a zgoła
twoją biedę mimo uszu puściłem... Opowiedzże mi wasze raz jeszcze, jakże to się 
stało... więc
Prusacy najazd zrobili na wioskę matczyną?
– Darujcie, już później to wam dokładniej wyłożę. Chaos istny mam w głowie! Ani 
mi
myśli zebrać... Ale, czekajcież... powiadaliście, że byliście w Warszawie!...
– Byłem! – przytwierdził Dziewanowski. – Dwa razy! Opisać mi trudno, co się tam 
dzieje.
– I długo waszmość... bawił?
– A gdzie tam! Tyle że mi droga wypadła przez Warszawę... a zresztą to jak po 
ogień. I to
się strzec musiałem, bo misja ważna! Niechby tak Prusacy dostali papiery, do nie 
lada przyjść
by mogło zatargu... Myszkowałem, ile się dało... dla wszelkiego bezpieczeństwa 
nawet... najbliższym
się nie ukazując...
– Słusznie! – bąknął Florian, zawiedziony w domysłach, a chcąc się wszelkich 
wyrzec
wątpliwości, zagadnął ostrożnie:
– Bo... to, panie Janie, już mi jedna rzecz leży na sercu... Wyjechaliśmy 
wówczas tak raptownie...
tak po hajdamacku, aże sobie wyrzuty czyniłem... ażalim czymkolwiek tyle dla 
mnie
łaskawej pułkownikowej Dziewanowskiej nie uchybił...
– Gdzież znowu! Wybijcie sobie ten frasunek! Kobieta z sercem, żona żołnierza, 
za dobre
tylko energię a służbistość waszą wziąć mogła...
– Może... ale... zawsze!
– Nic! Nic! Ot na skrupuły niesłusznie wam się zbiera! – odparł z przekonaniem 
Dziewanowski,
ucinając znów przedmiot rozmowy.
Gotartowski zebrał się na odwagę i rzucił znienacka:
– A jakże tam, zdrowi?
– O kim mówicie?! – odpowiedział pytaniem Dziewanowski trąc niespokojnie 
zmarszczone
czoło.
– Pani... stryjenka wasza, pułkownikowa!
– Ach! Bez wątpienia... nie widziałem jej! Nie byłem!
– Nie widzieliście! – powtórzył przeciągle Gotartowski tonem wyrzutu.
– Cóż! Cóż było robić! Rozkaz gwałtował, bałem się być przez kogokolwiek 
poznany!
Żałuję bardzo!... Nie można było.
Florian utkwił badawczo wzrok w twarzy Dziewanowskiego.
– I nie widzieliście ich?...
– Klnę się waszmości słowem, że nie widziałem! Ale – dodał Dziewanowski, jakby 
ważną
myślą tknięty – uważa waszmość, już powracając, za Warszawą spotkałem był... 
kupca zna-
82 D e p u b l i c i s (łac.) – o sprawach publicznych.
jomego, co ze strachu przed nawałnicą z żoną i dziećmi do Krakowa się 
przebierał... On właśnie
powiadał, jako pani stryjenka była wyjechała z Warszawy... do familii.
– Wyjechała, mówicie, do familii!... – pochwycił Florian blednąc.
– Tak!... – plątał się Dziewanowski. – Czemu się dziwić nie można. Dwie same 
kobiety...
Inaczej im uczynić nie należało. Tam przynajmniej spokojne będą...
– Wyjechała do familii!...
Nie danym było Gotartowskiemu długo nad nowym zawodem rozmyślać. Życie obozowe
upominało się o swoje prawa.
Ordynans Dziewanowskiego zaraportował posiłek. Lada chwila można się było 
spodziewać
zwinięcia obozu.
Dziewanowski powiódł Floriana, kędy w obszernych izbach polscy ochotnicy 
śniadali z
francuskimi oficerami, i jął go zapoznawać z młodzieżą. Gotartowski witał się 
obojętnie, ucinał
wszczynaną z nim rozmowę i ledwie na pytania odpowiadał, nie dzieląc ani 
panującego tu
zapału, ani uniesienia. Próżno Dziewanowski zagadywał go a do gawędy ogólnej 
chciał wciągnąć.
Florian zamknął się w sobie i milczał. Tu ich w kącie siedzących znalazł 
porucznik
Martin, który przyszedł Gotartowskiemu ostatnie zwiastować nowiny.
– Kapitanie – rzekł – ani się domyślasz, co się dzieje!... Czeka was wszystkich 
co najmniej
siedmiodniowy urlop. I was, panie kapitanie, także.
Gotartowski milczał obojętnie. Dziewanowski zapytał przez grzeczność raczej niż 
ciekawość,
domyślając się w odezwaniu Francuza ukrytego żartu:
– Urlop?... Chyba niemożliwe.
– Ba! My to nazywamy urlopem. W tej chwili nadjechał kurier od księcia Bergu, 
nadjechał
z rozkazem natychmiastowego ruszenia do Warszawy... Generał Milhaud porozumiał 
się z
naszym pułkownikiem... ale że słusznie zwątpił, aby kto z nas zdolen był po tak 
forsownym
marszu wytrzymać w przedniej straży... więc wyznaczył czwarty szwadron... My 
zatem ruszymy
z generałem. Słusznie nam się to należy, bo nie każdy ma takie twarde kości jak 
Deschamps!
Ja pierwszy z ochotą przyjąłem wiadomość, że zobaczę Warszawę o kilka godzin
później!... Co – nie mam racji?!...
Florian ożywił się niespodziewanie.
– Pułkownik rusza do Warszawy?
– Niezawodnie, i to najdalej za godzinę! Naciera się pewno w tej chwili, według 
swego
zwyczaju, wodą ze spirytusem, a potem tylko patrzeć, jak ruszy. To, proszę 
panów, jest marynata!
Inny by sobie mięso od kości poodbijał. Gwarantuję, że generał nawet nie śmiałby
pułkownika wyznaczyć, lecz on sam prosił o to!
– Darujcie, panowie – przerwał krótko Florian – muszę do pułkownika.
Dziewanowskiego uderzyła nagła determinacja, która zarysowała się na twarzy 
Gotartowskiego,
i ozwał się zaniepokojony:
– Gdzie wasze? Po co?
– Mam sprawę ważną, darujcie! – odparł sucho Gotartowski, i nie zwlekając, udał 
się
wprost do kwatery generała Milhaud, gdzie także stał Deschamps.
Jak był przewidział porucznik Martin, biały pułkownik zmieniał odzież po 
zwykłych nacieraniach,
jakimi hartował ciało. Floriana przyjął niebawem.
– Co?! Co takiego?! – zagadnął niecierpliwie Deschamps, bo już nowa ekspedycja 
go paliła.
– Pan pułkownik podobno do Warszawy?
– Więc co? – oburknął. – Nie bójcie się... wy zostaniecie, pojedziecie sobie 
truchcika!...
Kanarki!...
– Właśnie... panie pułkowniku!...
– Co, co takiego?!... Idź się pan zameldować adiutantowi służbowemu ze swoją 
sprawą.
Nie mam czasu. Mnie nic już do was...
– Ja chciałem z panem pułkownikiem. Deschamps rozwarł szeroko oczy;
– Tak – powtórzył Florian. – Chcę prosić, aby mnie pułkownik zostawił przy 
sobie.
– Zostawić przy sobie?! Ciebie? Kapitanie, oszalałeś... Macie sześć godzin 
czasu!... Idź się
schować pod pierzynę!... Także! Temu się zachciewa! Dosyć! Wyglądasz, jakby z 
ciebie dusza
miała wyjść.
– Nie, panie pułkowniku! Ani krzty nie czuję zmęczenia i proszę jak o łaskę... 
aby mi pułkownik
zezwolił iść razem.
– Łaskę!... Łaskę!... Szczur taki! No, czekaj!... Konia drugiego nie masz!... 
Też się mu
przyśniło! Łaskę mu zrobić... No... no, czekaj, kapitanie... to się może zrobi. 
Powiem generałowi!...
Florian chciał dziękować, lecz Deschamps nasrożył się raptownie.
– Co pan sobie myśli, kapitanie! Marsz w tej chwili odświeżyć się wodą, rumu 
gorącego...
przeciągnąć się na ławie raz i drugi... inaczej ani myśli... Marsz i czekać 
rozkazów.
Gotartowski wyszedł od pułkownika jakiś spokojniejszy. Ruszy do Warszawy... 
ruszy zaraz...
więc tam może rozwieją się dręczące go niepewności, tam dowie się nareszcie, co 
się z
nią stało, dokąd wyjechała, gdzie przebywa.
Dziewanowski, który był czatował na wyjście Floriana od pułkownika – chwycił go 
za ramię.
– Panie Florianie! – rzekł serdecznie. – Wy coś zamierzacie, godziłożby się może 
mnie
powiedzieć. Wiecie chyba i nie wątpicie, żem wam oddany...
– Nic, nic takiego. Ot, chce waszmość... Rozmyśliłem się i dogodniej mi będzie 
iść ze
szwadronem mego pułkownika, ile że mnie zna...
Dziewanowski pokręcił głową.
– Gadaj wasze zdrów i sumituj się, jeśli wola, afektami dla Deschampsa! Ha! 
Pewnie że
nie mam prawa żądać od waszmości odkrywania zamysłów...
– Co tu bo są za zamysły! Chcecie, panie Janie, wiedzieć całą prawdę... Oto do 
Warszawy
wlecze mnie gwałtem, rad bym tam już jednym tchem polecieć.
– Zważ waszmość na utrudzenie wielkie. Pora nienawistna zdrowiu! O przypadłość 
nie
trudno... Słyszę, w rozgonie byliście nie lada.
– W Częstochowie odpocznienia było zadość.
– Może! Ale co waszeci tak pili do Warszawy jechać?... Pójdziemy tam wszyscy 
ledwie
dniem jednym później. W kompanii między swoimi zawsze raźniej...
– Czasem... czasem i godzina znaczy. Dziewanowski spojrzał smutnie na 
Gotartowskiego i
westchnął ciężko.
– Prawda, i godzina stanowi. At... niby wesele, niby radość powszechna, a gdzie 
się nie ruszysz,
tam smutek i boleść... Siła krzywd narobili nam Prusacy!... Strach pomyśleć. 
Zawierucha
taka wszędzie... Mówię waszmości, przez ten czas, co bawiłem w przejeździe przez 
Warszawę,
czegom ja się nie nasłuchał. Bo to na złodzieju czapka gore. Jak tylko zaczęła 
się potrzeba
z Francuzami, już wówczas Prusacy, czuj duch, czatowali na młodzież, co spod 
strzech
się wyrywała na wojnę, a pono w ostatnich czasach dyrektor policji de Tilly dał 
się potężnie
we znaki...
Florian niewiele zwracał uwagi na słowa Dziewanowskiego. Warszawę miał przed 
oczyma,
o niej myślał i do niej się rwał.
Dzień dwudziesty szósty listopada był dla Warszawy dniem przełomu, dniem, o 
jakim
jeszcze kilka tygodni temu marzyć się nie ważono. Na ulicach od wczesnego ranka 
zadudniły
wozy, pojazdy i bryki... Gubernator Köhler, a za nim i de Tilly, i Bachman, i 
Bauman, i Mejek,
i cały legion pruskich urzędników wyciągnął na Pragę. Za urzędnikami poszły 
sznury
całe ambulansów wiozących rannych żołnierzy pruskich i rosyjskich, a potem 
zaczął się kilkogodzinny
marsz wojska.
Noc dawno zapadła, mroźna, księżycowa noc, a most łyżwowy uginał się, skrzeczał; 
w pustych
ulicach rozlegał się ponuro szczęk broni i głuche stąpanie ciągnących 
pospiesznie oddziałów.
Miasto milczało – milczało także opuszczające je wojsko. W milczeniu tym było 
coś z zadumy
i coś ze wstydu.
Po północy ucichło wszystko. Nastąpiła głusza grobowa, a za nią trzask palącego 
się mostu...
Prusaków już nie było.
Nazajutrz miasto zbudziło się wcześniej niż zwykle i wyległo powoli na ulicę, 
oglądając
się trwożnie, azali zza węgła domu nie wysunie się oddział znienawidzonych 
harcapów, azali
nie zaturkocze na skręcie kolaska pana de Tilly lub nie ukaże się hajdukami 
otoczona koroca
Köhlera. Śmielsi szli na brzegi Wisły. Tam szczątki mostu dymiły, sycząc 
przeciągle w zetknięciu
się z wartkim prądem rzeki i wystrzelając w górę kłębami pary. A dalej, za 
Wisłą,
stały pasma wyciągniętych wojsk, mając przed sobą wymierzone ku Warszawie 
działa.
Około szóstej z wieczora, od strony Woli, usłyszano przeciągły, wzmagający się 
tętent koni.
Szwadron kawalerii w pełnym galopie pędził przez Warszawę wprost ku brzegom 
Wisły,
aż zatrzymał się u szczątków tlejącego mostu, po czym zawrócił.
Na ulicach rozległ się okrzyk: „Francuzi!” Okrzyk zerwał się i odtąd z ust do 
ust przechodził,
wspinał się na piętra i pięterka domów Starego Miasta, uderzał o szyby dworów, 
dworków
i pałaców, do każdego zakamarka zaglądał i wreszcie targnął murami Warszawy.
Tłumy ludu rzucały się witać wybawców. Ulice zamieniły się w sale biesiadne. 
Przed odwachem,
około Bernardynów, kędy był się szwadron strzelców francuskich zatrzymał dla
wypoczynku, istny bój zawrzał. Bój o jeden uścisk dłoni, bój o dotknięcie się 
bodaj munduru
francuskiego, bój o każdy wyraz, każdy łyk wina, każdy kęs – zaofiarowany 
żołnierzowi Napoleona.
Na odwachu pod Bernardynami straż obywatelska pilnowała koni francuskich i 
nadciągających
wózków z amunicją. Wola równocześnie drżała od tupotu a szczęku oręża. Generał
Milhaud wkraczał już i zajmował przedmieście.
Noc z dwudziestego siódmego na dwudziesty ósmy listopada nie znalazła w 
Warszawie
ani poszanowania dla swych mroków, ani spokoju dla swego majestatu. Bo nie noc 
to była, a
raczej wielki, jasny, oczekiwany, wymarzony, wymodlony u Boga dzień! Słońcem 
jego był
ten szwadron trzynastego pułku strzelców. Promienie padały, biły i od tych 
wytartych ciemnozielonych
mundurów, i od tych twarzy sczerniałych, zszarzałych na wietrze. Biły i padały
w serca warszawian! I łuny tryskały z rozchmurzonych twarzy, i iskry szły z 
oczu, a ogień
płynął i z ust, i z dusz. Ludzie płakali na ulicach! Nikt nie pytał o przyczynę 
łez.
Miasto pulsowało. Pieśń i okrzyki zrywały się, milkły i z nową wybuchały siłą.
Nikt nie myślał o spoczynku. Ci, co do szwadronu Deschampsa docisnąć się nie 
mogli,
biegli na Wolę. Szczytem szczęścia było mieć u siebie Francuza i gościć go.
Całowano ręce żołnierzy, tulono do twarzy poczciwie patrzące łby koni 
kawaleryjskich.
Gromadki dzieci przebiegały ulice. Starzec siwowłosy, ledwie na nogach mogący 
ustać, zrywał
się ze swego krzesła, mrugał na drepczącą jejmość i nucił pod nosem, przytupując 
ochoczo:
Słuchaj, Basiu, pono nasi biją w tarabany!
Florian nie ostał się fali, która porwała szwadron Deschampsa. Zagarnięty wraz z 
innymi
pod gościnną strzechę szlacheckiego dworku na Nowym Świecie, mimo wymawiań się a 
tłumaczeń,
musiał dotrzymać kompanii, ale kiedy pierwsze powitania a zapały rodaków minęły,
wysunął się cichaczem na ulicę i zawrócił pośpiesznie ku dawnym izdebkom pani 
Dziewanowskiej
na Podwalu.
Droga nie była łatwa do przebycia – mundur oficera strzelców francuskich co 
chwila stawał
się przedmiotem owacyj i wiwatów. Gotartowski jednakże wyśliznął się zręcznie 
jednej i
drugiej gromadzie ludu i, sunąc w cieniu pod murami, szczęśliwie był do 
kamieniczki dopadł.
Tu czekał go zawód. W izdebkach pani Dziewanowskiej mieszkał już ktoś inny. 
Sąsiedzi, a i
sam domu właściciel zapewnili, że pułkownikowa jeszcze jak przed Wszystkimi 
Świętymi
nocką się wyniosła, tak od tego czasu nikt jej ani córki nie widział. Florian 
wspominał na to,
że pani Dziewanowska; zabrawszy się onego pamiętnego dnia na kwaterę do 
bratanka, u niego
przebywać nie mogła i, nie tracąc nadziei, poszedł przez Kapitulną na Miodową, 
minął
pałac Branickiego, skręcił w Senatorską, obok rezydencji prymasowskiej, i dostał 
się na Daniłłowiczowską,
kędy był pan Jan Dziewanowski mieszkał. Lecz tu dawną kwaterę pana Jana
zastał zamkniętą.
Gotartowski chciał u sąsiadów zasięgnąć wiadomości, lecz kamienica prawie była 
jakby
opustoszała: kto żyw, wybiegł był na miasto wziąć udział w radości ogólnej a 
weselu.
Zawiedziony srodze Florian wyszedł był powoli na ulicę, postanawiając sobie 
powrócić tu
za dnia. Gotartowski czuł się znużonym, pospieszny marsz dał mu się teraz 
dopiero we znaki.
Do środka miasta wracać się ociągał, szukać chciał ciszy a wytchnienia. Sunął 
powoli Daniłłowiczowską,
a zastanawiając się, gdzieby mógł wypocznienie znaleźć, dojrzał wpółuchylone
drzwi winiarni. Nie namyślając się, wszedł.
Winiarnia była pusta. Stali nawet goście snadż przebywać musieli gdzieś podle 
Francuzów
na Krakowskim. Gotartowski osunął się ciężko na ławę za stołem i zażądał piwa 
grzanego.
Młoda szynkareczka na widok osobliwego munduru oficerskiego żwawo się zakręciła,
uśmiechnęła mile raz i drugi, duchem dzban żądanego napoju postawiła, a 
strzeliwszy ku szlifom
Floriana, zagadnęła śmiało:
– Toż chyba waszmość pan nie z naszych stron pewnie? Musi z daleka?
– At! – mruknął niechętnie Florian i zadumał się nad swoją troską.
Szynkareczka nie dała się zbić z tropu. Figlarne oczka nastawiła, pokręciła 
noskiem i zapytała
powtórnie, niby mówiąc wpół do siebie:
– Różne już mundury widziałam... i grenadierskie, i woltyżerskie, i pruskie, i 
rosyjskie, i
nasze, a co... takiego sobie nie przypominam. Waszmość pan chyba z adiutantów 
gubernatorskich?
– Mylisz się waćpani! – odrzekł nareszcie Florian. – Mundur to strzelców 
francuskich.
– Francuskich strzelców! – zawołała z odcieniem radosnego zdziwienia 
szynkareczka. – A
toż dopiero!... Że ja tego nie spostrzegłam od razu! Ot, głowa!... Hej, pani 
Wojciechowa! Pani
Wojciechowa!... Kumotrze!... Chodźcież, bo... gościa ci mamy nie lada... Pan 
oficer francuskich
strzelców! Jezu! Ani mi to nie przyszło na myśl... Niechże bo waszmość pozwoli, 
że mu
stół obrusem świeżym zaścielę... Tam, podle okna, niewygodnie... może tu, bliżej 
kominka!
Piwo, juści piwo, lecz może by też wino z korzeniami! Dobre wino? Pan oficer 
nietutejszy,
nie wie, a przecież u nas „Pod Kontuszem” co najprzedniejsi obywatele a szlachta 
pijają.
Szynkareczka uwijała się po winiarni; kręciła się żywo, a wołając niecierpliwie, 
zaglądała
do izby za szynkwasem. Zanim Florian zdołał coś odpowiedzieć a podziękować, w 
izbie gościnnej
ukazał się kusy, krępy mężczyzna w kubraku staroświeckim a jałowiczych butach i
wysoka, cienka starucha, o twarzy pokurczonej, zmarszczonej i jak piąstka spod 
białego czepca
wyglądającej.
– Czołem waszmość panu! – Maciej Kopytko, szewc, do usług... a obecnej tu wdowy 
a gospodyni
kumoter! – zaprezentował się mężczyzna, a wskazując na staruchę, dodał: – A 
to...
nasza Wojciechowa... trochę piastunka, a prawie familiantka.
Starucha dygnęła kapitanowi, Kopytko skłonił się i oboje pożerać zaczęli oczyma 
mundur,
kaszkiet i obszlegi Floriana.
– Rad, rad jestem... poznać! – bąknął Gotartowski.
– Waszmość pan daruje śmiałości! – ozwał się Kopytko. – Ale bo wprost spod 
Bernardynów
wróciłem i com się namordował, com natarmosił, żeby choć jednego dostać 
żołnierza,
lecz gdzie tam! Wstyd się przyznać... ledwie kawałek sukna francuskiego został 
mi w garści,
czego sobie darować nie mogę... bo on Francuz poczciwy brzydkie może powziąć o 
nas
mniemanie, obaczywszy tak srogie okaleczenie szarawarów.. Łaska atoli Boska 
czuwała
snadź, kiedy nam waszmość pana zesłała!... Wybaczaj waszmość, panie oficjerze, 
szewckie
natręctwo... lecz hej... dzień ci taki dzisiaj nadszedł, że i jak to onego 
czasu, nawet w pocięglu
serce się odzywa! Niechże bo kuma się zawinie a żwawo! Gość taki!... Toż chyba 
cała ulica
posinieje z zazdrości jednej...
– Bóg zapłać! Bóg zapłać za dobre, poczciwe słowo.
– Et! Panie oficjerze! – pochwycił wesoło szewc. – Za cóż bo Bóg miałby nam 
jeszcze
płacić?... To my raczej wszyscy w większej teraz niż kiedykolwiek jesteśmy 
względem niego
zaległości... Jest wino! Darujcie... darujcie... szewckiemu natręctwu... W wasze 
ręce... za pomyślność...
za... tego!... Tfy! Człowiek prosty zwyczajnie wygadać nie może... co ma na 
żołądku,
a co na wątrobie!...
– Moja gosposiu! – odezwał się znienacka kapitan. – Znacież wy dobrze okoliczne 
kamienice?...
– Czy znam! Panie oficjerze, a toż tu się urodziłam, tu rodzice moi trzymali 
jeszcze tę samą
winiarnię, tu przez dwa lata mieszkałam z moim nieboszczykiem, świeć, Panie, nad 
jego
duszą, tu mi zamarł na srogą gorączkę!... I tu od trzech lat żywot samotny wiodę 
z tą oto
Wojciechową i z rodziną kumotra, co w tej samej kamieniczce kunszt prowadzi!... 
Ja bym
kogo nie znała...
– A nie słyszeliście o panu... Janie Dziewanowskim?
– Czyśmy nie słyszeli?... – wmieszał się imć Kopytko. – Toć, panie oficjerze... 
jednej
przyszczypki na bucie nie było, która by z mego nie wyszła warsztatu! Pan 
Dziewanowski toć
mieszkał tu, niedaleczko, w dwóch izdebkach... Zacny szlachcic i podobno oficjer 
nie lada.
– U mnie to prawie codziennym bywał gościem!... Ledwie z rana okiennicę odemknąć
zdołam, a już drzwi się z trzaskiem otwierają i słyszę głos pana Jana, Dzielny 
kawaler... –
zakończyła z westchnieniem szynkarka.
– A czy nie wiecie nic o stryjence pana Dziewanowskiego? Szynkarka z kumotrem 
spojrzeli
na siebie znacząco. Ostatni ozwał się smutnie:
– Niby o pani pułkownikowej Dziewanowskiej?...
– Tak, tak właśnie! – potwierdził gorąco kapitan.
– Przepadła, przepadła i ona, i jej córka! Florian zbladł.
– Co – jak to przepadła?!...
– Ach! Panie oficjerze... nie ona jedna, biedaczka! Więcej ich było ofiar 
takich.
– Na miły Bóg, mówcie mi całą prawdę! Kopytko głos zniżył:
– Pani pułkownikowa sprowadziła się na kwaterę bratanka, jakby zaraz po jego 
wyjeździe...
Pomnę doskonale... akurat byłem był z butami poszedł, aż ci tu drzwi uchyla 
panna... i
mówi – nie ma Jasia, pojechał, nie wiadomo kiedy powróci!... Od słowa do słowa, 
dowiedziałem
się, jako niby imć pan Dziewanowski bratem stryjecznym jej wypadał... Owóż...
– Pozwólcie, kumotrze – przerwała szynkarka – ja to lepiej opowiem, bom patrzyła 
prawie.
W tydzień może, jak pan Dziewanowski po raz ostatni był w winiarni, około 
południa patrzę...
a tu walą ulicą Prusacy z milicjantami... Myślę, nie przypadek ich tu prowadzi w 
naszą
zaciszną uliczkę. Wyjrzałam, zawołałam na Wojciechową, a sama chuścinę na głowę 
i lecę
zobaczyć, co się dzieje!... Aż powiadają, że ci spisek jakiś odkryli i pana 
Dziewanowskiego
przyszli szukać... Co się tam działo na górze, tego nie wiem, bo straż nikogo w 
korytarz nawet
nie puszczała... Bobrowali może tam ze dwie godziny. Potem wóz sprowadzili. Na 
wozie
usadowili panią pułkownikową i jej córkę i wywieźli na odwach... stamtąd pono... 
dalej jeszcze
wyprawili!... Lecz co to panu oficjerowi?!...
– Nic, mówcie dalej! – rzucił Florian zaciskając zęby i tłumiąc w sobie wybuch 
żalu.
– Niewiele już zostaje do mówienia. Wywieźli, i jak kamień w wodę. W jakiś czas 
potem
patrzę, kto wchodzi, aż ci sam imć pan Jan. Aż się przelękłam... Akurat siedział 
tu za stołem,
jak waszmość... Biadał, narzekał, kłopotał się... lecz cóż mógł poradzić, samemu 
pilno mu
było gdzieś, a i Prusaków strzec się musiał, bo choć to plugastwo za Wisłę się 
już wybierało,
lecz pewnie by mu nie darowali. Potem znów jakiś chłop z babą się zjawili. 
Chodzili od domu
do domu a o panią Dziewanowską się przepytywali. Baba, jak sama powiadała, aż na 
policję
chodziła się pytać, bo niby jej pani pułkownikowa winna była sporo grosza. Na 
policji powiedzieli,
że pani Dziewanowską jest oskarżona o udział w spiskowaniach tych, co się do 
Francuzów
wykradali... i że wysłano ją... gdzieści za karę!... Gdzie, nie pamiętam!... 
Baba z chłopem
zakręcili się i przepadli. Oj, panie oficjerze... Nie jedne one!... De Tilly 
nikomu nie darował,
choćby dziecko schwycił, to i to skatował... A ów Köhler, co niby poczciwego 
udawał
i do polskich panów się mizdrzył... Prusak był, taki sam zapamiętały jak 
inni!!...
Florian milczał, ostatka sił dobywając, aby nie okazać słabości. Wielkie krople 
potu spływały
mu po twarzy.
Teraz jasno mu się przedstawiało dziwne zachowanie Dziewanowskiego i one słowa, 
które
był do niego wyrzekł przy pożegnaniu... Zośka przepadła... zginęła prawie... 
zmarnieje tam w
tej niewoli!...
Gotartowski podniósł się ociężale z miejsca – duszno mu było w tej małej izdebce 
gościnnej.
– Pozwólcie, gosposiu! Pora na mnie.
– Już pan oficer odchodzi!... Niełaskaw! – zakrzyknęła ze szczerym żalem 
szynkareczka. –
A przecież i kwatera by się znalazła!...
– Nie. Bóg zapłać! Ileż się należy ode mnie?...
– Panie oficjerze! Chyba tej nam krzywdy nie wyrządzisz, abyś w dniu tak 
radosnym niewolił
nas do przyjęcia pieniędzy! – rzekła nieśmiało szynkarka.
– A jeżeli waszmość koniecznie chciałbyś na kwit pójść z nami – podtrzymał 
mistrz Kopytko
– to już ostańcie tutaj! Noc późna. Nie sajety, nie salony, lecz wygoda wszelka 
się najdzie
u mnie, a żonisko...
– Ani sobie kumoter do głowy nie dopuszczaj, bym mu pana oficjera pozwoliła... 
Ho, ho!
Cóż to, niby mu krzywda się stanie? Nie mam tu gościnnego alkierzyka?...
Kum z kumą do nie lada się zbierali swarów, lecz Florian przypasał pałasz i 
rzekł wstając:
– Ani u was, ani u was ostać nie mogę... Darujcie... Po dniu, da Bóg, zajdę... 
nie teraz. Za
serca zacne dziękuję. Patrzeć tylko, inni przyjdą, wiela ich przyjdzie może... 
gości nie zbraknie
nikomu!... Bywajcie!...
Szynkarce oczy wilgocią rozbłyszczały. Zastąpiła Florianowi drogę.
– Panie oficjerze! – szepnęła cicho. – Wam czegoś markotno!... Miarkuję, 
możeście pani
pułkownikowej bliscy! A może i imć panu Janowi!... Napraszać się nie śmiem!... 
Wola wasza!
Skromne izdebki!...
Gotartowski spojrzał serdecznie w liczko szynkarki, rękę jej ścisnął i na ulicę 
wyszedł.
Tu dopiero uczuł niemoc a wyczerpanie. Pulsa wszystkie biły mu do głowy, krwawe 
plamy
ukazały mu się przed oczyma, pierś rozpierał ból suchy, drętwy.
Szedł niby we śnie, przez mgłę ledwie widząc przed sobą w łunach światła spowite 
domy i
ulice. Gwar a okrzyki, tu i ówdzie się rozlegające, drażniły go, napawały bólem, 
szarpały. I
pytał samego siebie zdziwiony – czego ludzie ci tak się cieszą, czym tak się 
radują?!...
Florian biegł prawie, gorączką trawiony wewnętrzną, biegł prosto przed siebie, 
zakręcając
ledwie wówczas, gdy ciągnąca się przed nim ulica załamywała się nagle lub 
kończyła w dwie
różne strony idącym rozgałęzieniem.
Myśl o Zośce kołatała się w nim, snując mu obrazy pełne grozy. Wszystkiego od 
Prusaków
mógł się spodziewać. W zapamiętaniu swym nie znali oni litości, w przemocy a 
gwałcie –
pomiarkowania. Im pewniejsi byli bezkarności, tym zwierzęcość ich występowała 
silniej!...
Wiedział o tym Florian nie od dziś.
„Przepadła, przepadła dla ciebie... na wieki!” – szeptał mu jakiś głos ponury, a 
równocześnie
błąkające się na ulicach cienie układały się w szyderczo wykrzywioną twarz 
Schmidta.
I oto bunt zerwał się pod czaszką Floriana.
Za lat tyle walki, za oddanie się, za zaparcie, za głód, za rany, za tęsknotę... 
takaż go spotyka
nagroda?...
Wzniósł oczy do góry. Niebo pogodne, szafirowe skrzyło się milionami gwiazd.
Florian chciał złorzeczyć, naraz uląkł się i zatrzymał. Wzrok spuścił ku ziemi i 
zadrżał... O
krok przed nim z lekkim szmerem Wisła toczyła swe fale...
Kapitan przeżegnał się. Jeden ruch jeszcze, a stoczyłby się z urwistego brzegu 
na dno rzeki.
Gotartowski cofnął się od brzegu i, uszedłszy kilkadziesiąt kroków, osunął się 
ciężko na
zwalony nad Wisłą budulec i tu zastygł prawie w szarpiącym go bólu.
Księżyc wysunął się spoza obłoków i oświetlił obydwa wybrzeża. Przeglądał się w 
błyszczących
krzyżach na wieżycach kościołów i w wypolerowanym szpontonie83 pruskiej 
placówki,
w jasnym nurcie Wisły i w lśniących kałużach Pragi, w mosiężnych kaskach dragoni
francuskiej i w końcach pik widet kozackich armii Benigsena. Zamek królewski 
rysował się
na jasnym tle nieba czarno, smutno, jakby w zadumie o świetnej przeszłości 
pogrążony, jakby
rozpamiętywał minione czasy.
Naraz na skraju tarasów zamkowych ukazała się wysmukła postać mężczyzny, spowita
burką szeroką. Postać mierzyła wzrokiem dalekie horyzonty, wodziła oczami po 
złomach
spiętrzonych murów Warszawy i zawróciła krokiem powolnym ku Wiśle.
Mężczyzna zatrzymywał się często, niby ważył coś w umyśle i znów szedł, bez 
widocznego
celu, kołując wśród wyboistych nasypów i porozrzucanych kłód drzewa, aż zbliżył 
się ku
stronie, gdzie leżał Florian. Na widok bezwładnej sylwetki Gotartowskiego, jakby 
rozciągniętej
w śmiertelnym skurczu na stosie bali, mężczyzna zatrzymał się. Zawahał się przez
chwilkę, a potem śmiałym, elastycznym krokiem podszedł do Floriana i za ramię go 
ujął.
– Hej!... Przyjacielu! – zawołał. – Cóż to?!... Na ziąb taki przyszliście 
noclegu tutaj szukać...
Florian poruszył się jakby w gorączce. Nieznajomy, przyjrzawszy mu się bliżej, 
poznał
mundur francuski.
– Hm! To go, widzę, uraczyli! Francuz jakiś pewnie! – mruknął do siebie i ozwał 
się ponownie
czystą francuszczyzną:
– Dalej, wstawajcie! Noc zapada, gdzie wam się tu wycierać!
Gotartowski podniósł zwolna ociężałe powieki, głos nieznajomego wydał mu się 
nieobcym.
Ten ostatni nalegał żywiej:
– Nie ociągajcie się, bo wam ta gościnność dać się może we znaki!... Mróz, mróz 
idzie!...
A w dodatku, nie bardzo tu może być bezpiecznie!
– Zostawcie mnie! – wyjąkał z wysiłkiem Florian, usuwając rękę mężczyzny. – Mnie 
tu
dobrze!...
Światło księżyca padło wprost na Floriana i przejrzało się w jego złotych 
kordonach oficerskich,
wyglądających spod płaszcza. Nieznajomy podsunął się żywiej.
83 S z p o n t o n – rodzaj krótkiej piki-halabardy, używanej przez oficerów 
wojsk pruskich.
– Co widzę?!... Oficer... tutaj?!... Polak? Wstańże waszmość!... Ani myśli, 
żebym cię tu
zostawił! No, wesprzyj się na mnie. Tak! Na każdego przyjść może. Podejmowali 
was sercem!
Bo aż wam w głowę a nogi weszło!... No... teraz!
Nieznajomy ujął silnie Floriana i postawił go na nogi.
– A teraz... poprowadzę was ku miastu!... Florian ustąpił na bok. Przytomność mu 
wróciła.
– Dziękuję, nie trzeba! – rzekł głucho. – Waszmość jesteś w błędzie... za 
podchmielonego
mnie masz! Bywają chwile... że człowiekowi lepiej byłoby spić się...
Nieznajomy utkwił bystry wzrok we Florianie i ozwał się znienacka:
– Wszak to mości Gotartowski?!... Kapitan drgnął, spojrzał na nieznajomego i 
szepnął z
pomieszaniem:
– Książę!...
– Toż dopiero spotkanie?! Jakimiż drogami chadzasz waszmość, że cię tu, aż na 
tym pustkowiu,
zdybałem?... Bo ja... jak zwykle, przechadzkę moją odbywam... i błąkam się!... 
Lecz
waszmość, waszmość... o tej porze?
– Tak przyszło na mnie... Wasza książęca mość... sam nie wiem.
– Zdajesz się być czegoś strapionym!... No, chodź wasze ze mną! Chodźmy stąd!...
Florian szedł za Poniatowskim z głową zwieszoną. Wspomniał był właśnie, że 
niedawno
kroczył tą samą drogą z Zośką... i boleść znów targnęła nim silniej.
W głębi, pod Zamkiem, ukazały się oświetlone drzwi pałacu Pod Blachą. 
Poniatowski rzucił
nagle:
– A gdzie, mości Gotartowski, kwaterujesz?...
– Gdzie kwateruję? – powtórzył Florian zbierając myśli. – Sam nie wiem jeszcze, 
mości
książę!...
– To chodźże do mnie.
– Czyżbym śmiał?
– No... nie bój się... kąt się jaki taki znajdzie! – zakonkludował z uśmiechem 
Poniatowski.
– Kłopotu mi nie przysporzysz, a rozgrzać się potrzebujesz.
Florian chciał się jeszcze wymawiać, lecz książę Józef rzekł urażony:
– Chyba że ci dach mój nie po sercu, w takim razie nalegać nie śmiem.
– Wasza książęca mość, to jeno przekonanie, że niegodnym się czuję zaszczytu...
– Bajesz waszmość! Żołnierz żołnierzowi równy – odparł Poniatowski i zawrócił w 
stronę
pałacu.
Florian, idąc z księciem, minął szereg z wyszukanym przepychem urządzonych 
salonów,
tonących w półmrokach przyćmionych świateł, i znalazł się znów w tym samym 
wymuskanym,
cackami zastawionym gabinecie, w którym pamiętną z nim prowadził rozmowę. 
Poniatowski
jednak zatrzymał się tu tyle tylko, aby zabrać ze sobą świecznik, i poprowadził 
Floriana
przez długi, wąski korytarz do dwóch obszernych izb.
– No, jesteśmy u siebie! – zagaił wesoło książę, stawiając świecznik na stole.
Za czym zadzwonił na pokojowca i wydał mu jakieś rozkazy.
Gotartowski, mimo przygnębienia a wyczerpania, jął się z ciekawością po tych 
izbach rozglądać,
nie mogąc się oprzeć pewnemu zdziwieniu.
Izby te bowiem w niczym reszty pałacu nie przypominały. Ściany proste, w poważne 
u
sklepienia łuki ujęte, ledwie że bielone, przypominały owe staroświeckie 
komnaty, w których
surowość obyczajów z rycerskimi przymiotami bratać się lubiła. Stoły, krzesła i 
ławy skromne,
drewniane; w drugiej komnacie łoże wąskie, twarde, skórą jelenią okryte, na 
ścianach kilka
miniatur, portret króla Stanisława, ciemnym zasłonięty welonem. Broń 
porozwieszana ponad
kopersztychami84, a zresztą ni cienia onej zniewieściałości, ni śladu 
wyszukanego zbytku,
84 K o p e r s z t y c h – miedzioryt.
jakim się reszta pałacu Pod Blachą odznaczała. Tu, za tym kurytarzem, był jakby 
inny świat
zgoła, mieszkał inny człowiek.
Pokojowiec ustawił tacę na stole z winami a posiłkiem. Książę zrzucił burkę, 
naciągnął
kubrak wojskowy i przyzwał do stołu Floriana.
– Siadaj waszeć! Niech i mnie wolno będzie w dniu tym powitać w tobie zwycięską 
armię!
Jedz, pij waszmość, nie trucizna.
– Wasza książęca mość, czymże sobie zasłużyłem...
– Wszyscy... wszyscy jesteście jednacy! – odrzekł porywczo Poniatowski, targając 
ręką
pierścienie swych kruczych włosów. – Wy, obrońcy ojczyzny! Nie po myśli wam 
Poniatowski,
bo patrzy głębiej! Naród powstaje... Może już powstał... Armię zbierzecie i co 
dalej?!...
– Armii tej potrzeba będzie wodza! – rzucił Florian pasując się z niemocą, która 
go znów
chwytać zaczynała.
– Wodza – powtórzył w zamyśleniu książę Józef. – Ha! Przecież jest pan 
Dąbrowski, ba i
pan Zajączek także kręci się pewnie. Owszem, tędzy żołnierze. Naczelnik bo 
odmówił...
– Prawda, wasza książęca mość! – ozwał się w uniesieniu Gotartowski, tracąc 
panowanie
nad sobą. – Naczelnik nie przyjął cesarskich propozycji i... cóż w tym 
dobrego?!... Może prosta
natura moja tej subtelności pojąć nie umie, lecz odmowa ta mi się nie widzi!...
– Bo nie rachujesz, jaką odpowiedzialność wziąłby na siebie. Wszak na jego głowę 
spaść
by mogły złorzeczenia całego narodu!... Jemu nie wolno i nikomu nie wolno – 
przykładać
ręki do dzieła tego bez gwarancyj należytych. Łatwo jest imienia sławnego 
nadużyć!... Czasem
jedno nazwisko może szalę przeważyć!... Naczelnik spełnił swój obowiązek. Zbadał 
intencję
i cofnął się.
– Daruje wasza książęca mość, lecz mnie to nie przekonywa – nie!...
Poniatowski zasępił się groźnie.
– Co wasze?!... Chcesz, aby na nową zgubę wyprowadzić tysiące?... Chcesz, aby 
znów legiony
marły na podzwrotnikowych wyspach i pustyniach?! Z lekkim sercem skazałbyś naród
na niedolę, na sieroctwo?!...
– Mości książę! Pomnę, gdy prostym będąc żołnierzem w brygadzie imć pana 
Dzierżka,
stałem pod Markuszowem. Wówczas nadjechał do obozu wysłaniec królewski, 
pułkownik
Kirkor. Treść przywiezionego pisma wkrótce była nam znaną. Było to zawiadomienie 
o przystąpieniu
króla do konfederacji targowickiej. I do dziś dnia pomnę słowa odpowiedzi waszej
książęcej mości: „Raczej należało obierać śmierć chwalebną”. I słowa te wryły mi 
się głęboko
w duszę. Może te tysiące z ochotą zniosą dolę, jaką im przeznaczenie gotuje?
Poniatowski szarpał niecierpliwie fałdy żabotu. Gotartowski mówił dalej głosem 
cichym,
słabnącym:
– Ja nie wiem, mości książę, przebaczenia proszę, lecz tam, na polach szerokich, 
na równinach
wielkich, wśród huku dział, pobudek wojennych, lepiej, jaśniej niż tu! W legii 
ciężko
było a ochoczo. Niewygód wiele, głód codziennym był gościem, żołdem była nam 
wiara w
przyszłość. Może się mylę, może błądzę... lecz inna rzecz, gdy pojedynczy człek 
staje i mówi:
„Pójdźcie ze mną, ja was poprowadzę” – a inna, gdy korna gromada zwraca swe 
błędne oczy i
żebrze: „Idź z nami, za twoim iść chcemy przewodem!”...
– Człowieku, zastanówże się nad tym, co mówisz! – krzyknął Poniatowski. – Toć w 
mgle
więcej treści niż w twoich supozycjach. Kto najdotkliwiej dał się nam dotąd we 
znaki? Kto
najgwałtowniej chce zetrzeć z nas piastowe znamię, kto siły swej użył na 
bezprawie, przemoce
najcięższe?! Austria! Z kimże teraz wasz odnowiciel w przyjaźni, kto mu zaręczył 
neutralny
spokój, z kim jest w przyjacielstwie? Z Austrią! Czy trzeba mówić dalej? Zdaje 
ci się, że
dla miłości naszej Bonaparte zerwie przymierze i trzecią potęgę na głowę swej 
armii zwali?!
Mrzonki! Powołujecie ludzi pod broń, formujecie oddziały, a wiecież, dokąd one 
iść mają?
Odpowiedz!...
– Ja – szepnął w gorączce Florian – ja chcę umrzeć!... Poniatowski spojrzał 
niespokojnie
na bladą, zmienioną twarz Gotartowskiego i zapytał pośpiesznie:
– Co waszeci?
– Nic! – jęknął kapitan, na próżno broniąc się raptownemu osłabieniu. – Tyle 
dni... nocy
tyle... daremnie!... Dziewanowski coś wiedzieć musi!... Zabrali ją... 
wywieźli... Dom pusty...
nikogo... i znów sam.
– Waszmość chory jesteś?! Napij się wina... to cię orzeźwi... i na spoczynek. 
Jam tu waszeci
niepotrzebnie rozmową tą trudził, nie pomyślawszy o twoim niewywczasie.
Florian nie odpowiadał. Książę zatrwożył się niepomału nagłą chorobą 
Gotartowskiego.
Zadzwonił na służbę i kazał przywołać natychmiast medyka. Tymczasem 
wpółomdlałego
Floriana ułożono na naprędce przygotowanym posłaniu w alkierzyku, za komnatą 
sypialną
księcia.
Medyk opatrzył Floriana i leki pośpiesznie zaaplikował. Choroba, według jego 
zdania,
była ciężka, bo silnie gorączkowa, tak że bez krwi puszczenia się nie obeszło i 
na lada driakwi
poprzestać nie można było.
Poniatowski zafrasował się szczerze chorobą Gotartowskiego i nakazał medykowi 
mieć o
nim pilne staranie.
Medyk, zmiarkowawszy z relacji służby, że chory nieznanym zgoła jest tylko 
oficerem,
doradzał księciu, aby go gdzie w oficynach ulokował, chory bowiem, będąc w 
gorączce,
snadnie mógł wpaść w malignę, a tym samym spokój księciu zakłócać. Poniatowski 
mimo
uszu puścił rady medyka, Floriana kazał w alkierzu pozostawić i wszelką opieką 
otoczyć.
Pusto było na drodze od Błonia ku Warszawie idącej. Ta część kraju po dniach 
gorączki,
po nocach, pełnych szczęku oręża i alarmujących wystrzałów, spoczywała we śnie 
miarowym,
spokojnym. Armia francuska szeroko rozrzuciła swe pułki i widety. W środku niej
można było nie troszczyć się już ani o spóźnione gromadki jeźdźców, ukazujących 
się na drogach,
ani o całe bodaj oddziały. Przestano się niepokoić i oddalonym tętentem, i 
dźwiękiem
sygnałów. Ten, co jechał drogą, swoim być musiał, bo któż by się ważył między 
rozstawione
kolumny francuskie wkraczać?
Spało Błonie. Spała snem twardym Warszawa. A tymczasem drogą, przez Błonie 
idącą,
pędziło dwóch jeźdźców. Jeźdźców dziwnych i ze stroju, i z zachowania się, i z 
zamienianych
niekiedy, urywanych wyrazów.
Pierwszy, otulony krótkim, zielonym surdutem, podbitym futrem, w łosiowych 
spodniach,
w nasuniętym mocno na czoło stosowanym kapeluszu, przekręconym według mody 
rewolucji
i Dyrektoriatu, parł naprzód białego jak mleko araba.
Drugi, w wielkim zawoju wschodnim, w białym burnusie, zarzuconym na jaskrawą 
odzież,
z wielkim kindżałem i krócicami za pasem, jechał o dwa kroki za pierwszym 
jeźdźcem na
koniu jak kruk czarnym.
Arab pruł powietrze i sunął naprzód sam, bez ostróg, bez targnięcia cugli. 
Cwałował a płynął,
zda się. Suchy, kształtnie wygięty kark ani drgnął prawie, chody prężyły się i 
zginały z
siłą niepomierną a giętkością i wdziękiem. Krew w arabie grała, każda żyłka 
delikatnych a
stalowych pęcin drgała, błyszczące oczy rumaka toczyły ognie. Niekiedy arab 
szarpał niecierpliwie
munsztukiem, zgrzytnął cisnącym mu pysk żelazem lub zarżał przeciągle, 
dźwięcznie,
hardo.
Kary dążył tuż za siwym, ani razu nie ważąc się łba przedeń wysunąć, ani 
usiłując nawet
pójść z nim w zapasy.
Jeździec w burnusie zdawał się konia swego naśladować. Z bałwochwalstwem jakimś 
pędził
za pierwszym jeźdźcem, nie spuszczając zeń wzroku. W jego zaniedbanej, 
pochylonej
postaci każdy ruch mówił, że jest cieniem tego, co jechał przed nim, że rzeczą 
jego jest zgadywać
i spełniać.
W karczmie przydrożnej pod Błoniem migotało spóźnione światełko. Pierwszy 
jeździec
osadził nagle araba przed karczmą i rzucił ostro:
– Rustan!...
– Sire!85 ...
– Może tu kogo znajdziesz!... Zapytaj się o drogę. Jeździec w burnusie jednym 
rzutem
ciała zeskoczył z konia, cugle na kark mu cisnął i wpadł do karczmy.
– Sire! – zaraportował. – Nie podobna się z nimi rozmówić!...
– Żołnierzy – oficerów?
– Ani jednego.
Jakby na potwierdzenie słów Mameluka drzwi karczmy otworzyły się szeroko – w 
progu
zarysowały się trzy ciekawie patrzące ku drodze cienie.
Bonaparte zakrzyknął ostro po francusku. Jedna z postaci, odgadłszy, że ktoś ją 
przywołuje
– wysunęła się ku przodowi i zgięła się nisko.
– Droga do Warszawy? – zagadnął Bonaparte znów po francusku.
– Psieprosiem wielmożne osobe... może osobe życzy przenocować? Ojej? Poszczeli 
się
znajdzie! Dziękować Bogu, różne oficery już nocowali.
– Varsovie!86 – krzyknął niecierpliwie Napoleon, nie rozumiejąc uprzejmych 
zaprosin.
Karczmarz skurczył się do ziemi prawie.
– Co wi... Ja nic nie wi!... Co mnie do tego? Byli panowie Prusaki, teraz są 
wielmożne
Francuzy! Ojej! Czy to ja trzymam rogatki! Żadne kopytkowe nie ma! Jadą sobie 
drogą...
niech sobie jadą!...
Bonaparte targnął się niecierpliwie, aż arab zarył kopytami.
– Rustan! Co robić!
– Ty wiesz... sire! – odrzekł Mameluk chyląc głowę, a ręce krzyżując na 
piersiach.
– Bacz na konie! Musimy się tu zatrzymać. Może kurier lub ktokolwiek, do 
pioruna, przejeżdżać
będzie, co nam drogę wskaże!
Napoleon zeskoczył lekko z konia, rzucił cugle Rustanowi i pewnym krokiem wszedł 
do
karczmy – prowadzony przez Żyda arendarza i Żydówkę.
Karczma pod Błoniem była, jak wszystkie ówczesne karczmy, brudna, ledwie 
okratowanym
szynkwasem, ławami i kilku stołami zastawiona, oświetlona syczącą łojówką, 
zatkniętą
na gwoździu przy szynkwasie, pełna zaduchu, świecąca pustką.
Bonaparte rzucił okiem po izbie, wzdrygnął się i, nie zwracając uwagi na 
szwargocących
doń Żydów, jął wielkimi krokami mierzyć karczmę.
Arendarz tymczasem z Żydówką dreptał za swoim gościem i napraszał się.
– Wielmożna osoba może życzy krupnik? Taki krupnik jak u Moszka, hę... to jego 
może
na całym świecie nie ma! Nie?!
– Czekaj, czekaj! – przerwała starsza Żydówka. – Co ty wielmożne osobie 
zawracasz głowę
z krupnikiem! Osoba pyje może samo wyno! Proszę wielmożnego pana... ja doradzę, 
ja
powiem... maślacz!!... No – już!... Maślacz!!
– Salcza! Jejej! – dziwiła się druga Żydówka. – Tobie się zdaje, że każdy musi 
pić zaraz!
Wielmożny oficer... może chce jeść! Jedno słowo! Osiem jajki na jajecznicę! Co?! 
Mam głowę?
– Tsyt! Sza!! – wmieszał się arendarz. – Najpierw kuń! Potem oficer! Taki jest 
wojskowy
porządek!... Może dwie miarki owsa?
85 S i r e ! (franc.) – Najjaśniejszy Panie!
86 V a r s o v i e ! franc.) – Warszawa!
Bonaparte nie zwracał z początku uwagi na bezładne okrzyki i na to asystowanie 
mu, lecz
nagle uczuł, że go ktoś trącił w ramię. Odwrócił się ostro i chciał zgromić 
śmiałka – lecz ujrzawszy
pociesznie wykrzywioną trójcę, która, mlaskając językami i gestykulując żywo,
chciała mu na migi wytłumaczyć, jak znakomicie karczma była zaprowiantowana – 
roześmiał
się.
Karczmarzowi tego znaku było potrzeba. Bez ceremonii zbliżył się już do 
Bonapartego,
ujął go pod ramię i do ławy poprowadził – kurz strzepnął połą chałata i gościa 
usadowił, za
czym, skinąwszy na Żydówki, jął zastawiać cynowe talerze, kubki, butelki, chleb, 
ser, jaja
gotowane. Aż starsza Żydówka go napomniała:
– Moszek! Moszek! Ty nie wiesz, co robisz!... Taki... ni wojskowy, ni 
szlachcic... on ci
może nie zapłaci!...
– Co to nie zapłaci! Niech spróbuje!
– Wielka rzecz!... Mało to rozbójników rozmaitych! Sam jeden – no, we dwu po 
nocy się
włóczą!...
Uwaga Żydówki podziałała piorunująco – zapał karczmarza ostygł w jednej chwili. 
Spojrzał
nieufnie na gościa.
Bonaparte, ubawiony niespodziewaną przygodą i tym niezwykłym otoczeniem, oglądał
ciekawie butelki, próbując wyrozumieć, co w nich było. W końcu odsunął od siebie 
i jadło, i
naczynia, czym arendarza i Żydówkę wyprowadził z cierpliwości.
– Co, co to jest! – krzyknął Żyd. – To... to kazał sobie naznosić, a teraz nie 
chce mu się
jeść... nie chce pić! Nie chce może płacić!...
– Widzisz, ja od razu mówiłam! – przytakiwała starsza Żydówka.
– Salcza!... Leć po sołtysa! – dysponował Żyd. – Zobaczymy! Pierwszy lepszy taki 
co się
włóczy! Może już tu nie ma ludzi?! Moje pieniądze? Mnie się należy!... Ja tu 
karczmy za
darmo nie trzymam!... Tu nie może być żadne rozbójstwo!...
Karczmarz coraz natarczywiej jął przyskakiwać do gościa. Hałas się wzmagał. 
Bonaparte
zachmurzył się z lekka, lecz w tejże chwili za ścianą, w przyległej komorze 
rozległ się cichy
chrobot. Drzwi się uchyliły powoli... w głębi dał się słyszeć krótki okrzyk 
przerażenia.
Karczmarz z Żydówicami, zacietrzewiony myślą o niechybnej stracie, nie zwrócił 
uwagi
na ruch w komorze i jął gwałtowniej jeszcze gestykulować a nawoływać:
– Tak robią francuskie wojaki!... Tfy!... Ja nie da...
Żyd nie skończył zdania, bo w tejże chwili drzwi od komory otwarły się ze 
stukotem i
dwie tęgie postacie rzuciły się na karczmarza.
W izbie powstał tuman pyłu, jakiś pisk krótki, przeraźliwy, a potem łomot 
wyrzucanych do
komory ciał i dziwaczne nawoływania:
– A przyłóżże mu, niezdaro! Ha, psiawiary! Kości wam pogruchoczę!!... Jasia!!! 
Sacrebleu!!.
Ogryzki!
Bonaparte porwał się był w pierwszej chwili zza stołu i chwycił za szpadę, lecz 
zanim
zdołał wyrozumieć, kto z kim i kto się tak gwałtownie rozprawił z Żydami – w 
izbie dwa głosy
ryknęły z mocą:
– Vive l’empereur!
Rustan z kindżałem w zębach i odwiedzionymi krócicami stanął już przy cesarzu.
Napoleon spojrzał bystro ku dwóm prężącym się w głębi postaciom i zagadnął 
krótko:
– Coście za jedni?!...
— Maciej Żubr... podoficer – wyrzucił gwałtownie wielki chłop i głos uwiązł mu w 
gardle.
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii... pierwszego batalionu!... – 
odpowiedziała
śmielej przysadzista baba, choć głos jej drżał, język kaleczył francuskie 
końcówki.
– Legii?! Włoskiej?!
– Tak jest... général... Święty Antoni, to bym głupstwo palnęła! Najjaśniejszy 
panie!
– Byliście w bitwach?!...
– Adyga, Hohenlinden, Salza... Marengo! – recytowała baba. Napoleon skrzywił się 
nieznacznie.
– Ty byłaś?!...
– Byłam!
– A ten człowiek?
– To... najjaśniejszy panie, nie człowiek, tylko mąż!
– Byłeś więc także?
– Był, najjaśniejszy panie! – potwierdziła gorąco markietanka.
– Ciebie się nie pytam! – napomniał babę cesarz. Żubrowa nagle straciła rezon, 
chciała się
wytłumaczyć, lecz francuszczyzna cała ją odbiegła.
– Najjaśniejszy panie – zaczęła wskazując na głowę męża. – Tutaj, to on nic, ale 
co tego...
do batalii bardzo mocny!...
– Drogę do Warszawy znacie?
– Stamtąd powracamy!
– Więc prowadźcie natychmiast. Konie może tu są!...
– Wedle rozkazu! – huknął tym razem Żubr całą piersią.
– Już... już... gębę rozpuszcza! – mruknęła pod nosem Żubrowa.
Bonaparte wyszedł na drogę i skinął na Rustana, aby podał mu konia. Zanim atoli 
zdołał
dosiąść araba, tuż za sobą usłyszał bezładny tupot. Obejrzał się. Żubr i Żubrowa 
na małych
chłopskich konikach siedzieli już na oklep.
Arab ruszył naprzód, za nim kary, a w tyle pomykać zaczęły mierzynki. Z początku 
kawalkada
szła dosyć zgodnie, lecz naraz chłopskie koniki, do wolnych snadź tylko 
przyzwyczajone
pociągów, jęły ustawać. Mimo wysiłków ze strony Żubra i Żubrowej dystans między
nimi a Rustanem zwiększał się coraz bardziej, nadto bułanek podoficera, ledwie 
na jednym
prowadzony kantarze, upierał się i zdradzał ciągłą ochotę do niesubordynacji. 
Próżno Żubr
cisnął go kolanami, kopał z lekka, cmokał, głosem zachęcał – bułanek grzywę 
jeżył, dyszał
ciężko i zwalniał biegu.
– Jasia! – szepnął błagalnie podoficer.
– Widzisz... ty niedołęgo! – oburknęła go baba. – A chciało się takiemu do 
kawalerii! Mnie
co do tego! Wędruj sobie na piechtę! Myślisz, bardzo mi twoja kompania 
potrzebna?...
– Nie gadaj... nie poradzi! – odrzekł łagodnie Żubr. Markietanka chciała 
energicznie zgromić
męża, lecz i jej szronek zaczął się w tej chwili wspinać, a łeb ku domowi 
odwracać. Baba
zaklęła przerażona – burnus Mameluka ledwie się już migał w oddali, na drodze.
– Święty Antoni... a to ci psie szczęście! Macieju, zdzielże go choć pięścią.
Podoficer zawahał się, lecz markietanka zawróciła gwałtownie cuglami szronka i 
wrzasnęła
po raz drugi:
– Zdziel, mówię... bo zginiemy!
Nawykły do ślepego posłuszeństwa Żubr pochylił się, pięść wzniósł do góry i 
uderzył nią
konia Żubrowej, aż się ten rozpłaszczył.
Poczęstowany tak potężnym razem szronek wspiął się jak wicher, wysunął się 
naprzód.
Markietanka ledwie przy boku araba zdołała zwolnić zapały chłopskiego konika.
Bonaparte, który zamyślony galopował naprzód, obrócił się nagle ku Żubrowej:
– Drogi jesteś pewna?
– Najzupełniej, najjaśniejszy panie, tylko ariergarda87 nie ma arabów!...
– Jak to?
– Nie możemy nadążyć!...
Bonaparte ściągnął araba. Konie przeszły w truchta.
Żubr zdołał się przybliżyć.
87 A r i e r g a r d a – straż tylna wojska.
– Daleko jeszcze do Warszawy?
– Dobra godzina!...
– W ilu bitwach byliście?
– W trzydziestu dwu... dziś trzydziesta trzecia!
– A!! Krzyże macie?
– Mamy! – odparła z fantazją markietanka.
– Jakie?
– Ze... chrztu świętego!
Napoleon spojrzał bystro na Żubrową.
– Nie o te pytam! O wojskowe.
– Nie ma, ale będą, najjaśniejszy panie!
– Proszę! Jesteście tego pewni?
– Najzupełniej...
Bonaparte się uśmiechnął – odpowiedzi markietanki podobały mu się.
– Jakże to myślicie je zdobyć?
– Zwyczajnie, najjaśniejszy panie! Trafi się chorągiewka, to tylko, aby 
potarmosić trochę, i
legia jest!
– Hm! Zapewne! Najprostszy sposób...
Cesarz ze wzrastającym zajęciem jął przypatrywać się babie, która w świetle 
księżyca,
skulona na koniu, z włosem wystającym spod owiązanej na głowie chusty, wyglądała 
jak
wcielenie bajecznej czarownicy.
Nagle uwagę Bonapartego zwróciła dziwaczna płachta, którą markietanka była 
okryta.
– Cóż wy to macie na sobie?!
– To?... Sztandar pruski, najjaśniejszy panie.
– Sztandar? Gdzie? Skąd?
– Dawna historia! Jechaliśmy, będzie temu z dziesięć dni, do Warszawy... wlekło 
się kilku
Prusaków z tą płachetką i – do nas! Mój stary się zawinął, jam palnęła i 
zabrałam sobie, bo to
dychtowne88, na ziąb taki grzeje niby skóra!...
– Mówcie prawdę, skąd jesteście, co tu robicie?
Żubrowa nie dała sobie powtórzyć rozkazu, plątała się, gestykulowała; wzywała 
pomocy
świętego Antoniego, lecz wybrnęła w końcu i przed Napoleonem rozwinęła dzieje 
swych
trosk, kłopoty, radości a nadziei na krzyżyki, wplatając co chwila imię 
Gotartowskiego i raczej
o nim, jak o sobie mówiąc.
Gdy skończyła, wzdychając ciężko, że im panią... kapitanową Prusacy zagarnęli, 
Bonaparte
odwrócił się żywo:
– No, więc krzyże już macie.
– My? Gdzie tam, najjaśniejszy panie.
– Macie... bo dostaliście w tej chwili legię – powtórzył z naciskiem Napoleon – 
za tę
chustkę... za bitwę pod Błoniem!
– Jasia! – huknął z zapałem Żubr.
– Milczałbyś, stary pomidorze! – zgromiła baba.
– Więc macie tylko na głowie „kapitaniątka”... lecz i te się znajdą powoli!... 
Tymczasem,
jeden kłopot mniej... w Warszawie zobaczymy.
– Najjaśniejszy panie, nie godniśmy tej łaski! A co kłopotu to nie ubyło!...
– Nie rozumiem.
– Bo juści zaszczyt wielki, ale trzeba się będzie jeszcze o krzyżyk starać, bo 
te... choć honor
nie lada, lecz...
– Mało wam! – rzucił z nieukontentowaniem cesarz.
88 D y c h t o w n e – szczelnie tkane, mocne.
– Broń Boże... tylko że za żydowską wojnę, a człowiek się na taką nie zaciągał!
Napoleon roześmiał się, za czym wzrok wytężył.
Hen, na końcu drogi coraz wyraźniej wyłaniały się ciemne kontury miasta. 
Napoleon ruszył
żwawiej naprzód.
Markietanka pozostała w tyle z mężem.
– Stary! – szepnęła cicho.
– Jasia... albo co?...
– Wartżeś takiej żony?
Podoficer chrząknął wzruszony, a po chwili zagadnął:
– Jasia?!
– Co?! Czego?!
– Legia... do choroby!...
– Cicho bądź... bo mnie zatyka!...
– I... i... mnie! – bąknął podoficer sapiąc ciężko. Na rogatce stała pikieta 
francuska. Żołnierz
wpółsenny zawołał swoje „kto idzie?!” i pogrążył się był w drzemce razem z 
koniem,
nie czekając nawet na odpowiedź, ufny, że go tu nikt obcy niepokoić nie może.
Wtem rozległ się surowy okrzyk:
– Cesarz!
Jeździec i koń w jednej chwili oprzytomnieli, pałasz błysnął w promieniach 
księżyca...
– Jaki pułk? – rzucił Bonaparte.
– Czternasty dragonów, księcia Bergu!...
– Pikiety rozsuń... i prowadź do odwachu.
Dragon wspiął konia, pocwałował wzdłuż okopów do następnej pikiety i w kilka 
sekund
wrócił i stanął salutując.
– Naprzód!
Dragon zatoczył koniem i ruszył z kopyta, prowadząc ulicami wprost ku 
Bernardynom
idącymi.
Odwach zajmowała druga kompania trzydziestego dziewiątego pułku woltyżerów. 
Wartę
przed odwachem trzymał młody żołnierz, La Rose. Trzecia godzina już się zbliżała 
ku końcowi.
Żołnierz, odgadując ją, coraz niecierpliwiej spoglądał ku drzwiom kordegardy, 
rychło
ukaże się sierżant ze zmianowym dla zluzowania warty. Był znudzony, zmęczony, 
zmarznięty.
Wśród pustych, ciemnych ulic żywej nie było duszy. Miasto spało. La Rose wsparł 
się na
karabinie, podtulając ręce rękawami płaszcza, aby mu stalowa lufa nie szczypała 
zimnem
palców, i dumał. Dumał nad psim szczęściem swoim do nocnych wart. Choć niby 
służba koleją
szła, lecz jakoś ciągle rachunek wypadał, że gdy deszcz, mróz, wichura... już go 
z pewnością
nocna pokuta nie ominęła. W końcu przed biwakiem, w polu, na linii raźniej mu 
bywało.
Miał przekonanie, że czuwa nad czymś, że coś znaczy... ale tu, w mieście, takim 
jeszcze...
stać i czekać, czy czasem zabałamuconemu oficerowi nie spodoba się przejść z 
daleka przed
odwachem i odwrócić się po... uszanowanie jego epoletów czy pióropusza... to 
zupełnie dziki
zwyczaj.
W dzień jeszcze warta taka to i zabawa, i rozrywka pewna. Ludzie się kręcą 
dookoła rozmaici
– jest na co spojrzeć. A teraz choć oko wykol!... Na dobitek jutro robota nie 
lada z samego
rana. Na południe kapitan zapowiedział przegląd lederwerków i patrontaszy. Trzy 
godziny
czyszczenia co najmniej!... Cesarza spodziewają się! Et! Jemu to dobrze 
pewnie... Śpi
sobie i ani mu w głowie jeszcze przyjeżdżać, a tu żołnierzy już zaczynają 
mordować przeglądami.
Gdzieś w załamach ulic rozległ się przyśpieszony tętent.
– Pewnie sztafeta do którego marszałka. Ci biedacy w konnicy także psią służbę 
mają! Na
taki mróz cwałować pustkowiem! Ha! Bodaj to u nas w Dordogne!... Spokojnie, 
ciepło... jasno...
Tętent przybliżał się coraz szybciej.
Żołnierz poruszył się. Na zakręcie ulicy pod kolumną Zygmunta dostrzegł gromadkę
jeźdźców.
– Patrol pewnie! – rzekł do siebie i znów podparł się na karabinie.
Jeźdźcy tymczasem zbliżali się do odwachu. Żołnierz patrzył ku nim obojętnie. 
Lecz wtem
drgnął z lekka i mocniej ścisnął karabin. Czyżby mu się w oczach ćmiło?...
Pierwszy z jeźdźców zeskoczył przed barierą odwachu i postąpił śmiało naprzód.
La Rose’owi wszystka krew uderzyła do głowy. To on był. Cesarz! Mylić się nie 
mógł.
Przecież widział go raz...
Żołnierz spojrzał ku alarmującemu odwach dzwonowi... był na przeciwległej 
stronie, zanim
doń się zbliży, cesarz go już może minąć! La Rose, nie namyślając się dłużej, 
chwycił za
karabin, skierował lufę ku górze, wypalił i stanął wyprostowany, salutując 
cesarza.
Z kordegardy wysypała się kompania żołnierzy z kapitanem na czele i wyciągnęła 
się w
dwie linie przed budynkiem.
Kapitan już chciał zakrzyknąć o powód alarmu, gdy posłyszał donośny, stalowy 
głos:
– Jak się macie, dzieci!...
– Vive 1’empereur! – ryknęli żołnierze.
– Kto komenderuje?
– Kapitan Hulot! Druga kompania, trzydziesty dziewiąty pułk woltyżerów korpusu 
marszałka
Davout – zaraportował kapitan.
– Kto trzymał wartę?
Szyldwachowi pot zimny wystąpił na czoło.
– Szeregowiec... La Rose!...
– Zmień go kapitanie... bo jest kapralem. Napoleon przeszedł przed frontem 
odwachu i zakomenderował:
– Na lewo zwrot... w tył... marsz!
Kompania zawróciła się do kordegardy. Napoleon wszedł za nią i rozsiadł się na 
stołku.
– Wody mi dajcie.
Stary sierżant skoczył szukać naczynia, lecz Bonaparte odgadł zakłopotanie jego, 
bo rzucił
ostro:
– Hej, Duquesnne, w manierce... W manierce! Sierżant naczerpał i podał 
cesarzowi. Staremu
ręce się trzęsły ze wzruszenia... cesarz pamiętał go... zwał go po imieniu... 
Szczęście!
Napoleon nie zwrócił uwagi na wrażenie, które wywarł, wypił wodę ze smakiem, za 
czym
skinął na stojącego już za nim Mameluka.
– Zawołaj mi tych!... Wiesz!...
Rustan wybiegł i wrócił natychmiast, prowadząc Żubra i Żubrową.
– Zameldujcie się jutro marszałkowi Muratowi. A... ten wasz porucznik także.
– Wedle rozkazu!...
– Ale, madame... może byś mi sprzedała tę swoją zaimprowizowaną chustkę?
– Najjaśniejszy panie – nie mogę sprzedać!...
– Dlaczego?
– Bo starzyzną nie handluję, a juści tej płachty aby sobie na ziąb 
pożyczyłam!...
– Wręczysz ją marszałkowi.
– Według rozkazu!...
Napoleon odwrócił się do kapitana.
W kilka chwil później cesarz Francuzów wszedł do Sali Marmurowej na Zamku, 
prowadzony
przez zbudzonego burgrabiego. Czterdziestu królów i królowych polskich spojrzało 
na
Bonapartego.
Warszawa spała marząc o oczekujących ją uroczystościach. Napoleon tymczasem 
odbył
już swój wjazd tryumfalny.
IX
Żubr z Żubrową przenocowawszy w zajeździe na Zakroczymskiej ulicy, skoro świt, 
jęli
dopytywać się żołnierzy o trzynasty pułk strzelców, chcąc się czegoś o Florianie 
dowiedzieć.
Mimo zaszczytu, który ich czekał niewątpliwie dzięki przygodzie pod Błoniem, 
skwaszeni
byli oboje. Misja ich spełzła na niczym. Śladu nawet pani Dziewanowskiej 
odnaleźć nie mogli.
Zawierucha wojenna przecięła wszystkie nici, po których dojść można byłoby 
prawdy.
Nie pozostało im nic innego, jak wracać do Gotartowskiego. Lęk ich zdejmował, bo 
z
czymże staną teraz przed ukochanym „porucznikiem”. Markietanka głowiła się nad 
wynalezieniem
sposobu choćby dowiedzenia się czegoś, choćby miejsca, dokąd „panią kapitanową”
uprowadzili Pruscy – na próżno. W rozgardiaszu a popłochu, który zapanował w 
Warszawie
na wieść, że Napoleon w nocy przyjechał, nie można się było z nikim rozmówić 
należycie.
Zresztą i tak przecież prawie całe miasto schodzili, za Wisłę się przekradali i 
także nic nie
wskórali. Tyle że ten i ów potwierdzał i przekręcał szczegóły, znane Żubrom z 
opowiadań
sąsiadów pani Dziewanowskiej.
Kręcąc się tu i ówdzie Żubrowie natrafili na znajomych strzelców kompanii 
Deschampsa i
od nich z przerażeniem się dowiedzieli, że Gotartowski przybył do Warszawy razem 
z awangardą
i tejże nocy przepadł bez wieści. W głowie im się pomieścić nie mogło, gdzie 
mógł się
„porucznik” zawieruszyć.
Miasto spokojne, nieprzyjaciela ani śladu, o napaści żadnej słychu nie było, a 
znów Gotartowski
był służbistą nie lada!... Musiała więc go inna spotkać przygoda!...
Popołudnie nadchodziło. Żubrowie wspomnieli na rozkaz cesarski i śród tłumów, 
jakie na
ulice wyległy, jęli się przeciskać do kwatery marszałka Murata. Tam taką ciżbę 
znaleźli oficerów,
ordynansów a panów rozmaitych, że marzyć nie mogli o zameldowaniu się 
adiutantowi
księcia, ile że ten ostatni ledwie co był z Zamku powrócił od cesarza i, jak 
powiadano sobie w
poczekalni, znów miał tam wracać natychmiast.
Żubrowie stali w kącie smutni, zasępieni. Markietanka mruczała pod nosem, klęła 
z cicha a
musztrowała męża.
W poczekalni ukazał się adiutant Murata, błyszczący od złotem szamerowanego 
munduru,
z papierem w ręku i jął wymieniać nazwiska tych, którym marszałek posłuchania 
miał udzielić.
Lista była krótka bardzo, ile że książę Bergu był zajęty.
– Pułkownik Deschamps! – czytał głośno adiutant. – Kapitan Gotartowski!...
Żubrowa rozepchnęła gwałtownie tłum otaczający adiutanta i zawołała:
– Panie poruczniku! Właśnie kapitan Gotartowski przepadł... zaginął, ani 
śladu!...
– To się okaże! – przerwał ostro adiutant.
– Kiedy bo...
Sierżant służbowy ujął markietankę pod ramię i chciał odciągnąć ku drzwiom.
– Dalej! Nie dla was tu miejsce! Wynosić się!... Baba pośmiała z oburzenia.
– Co to?! Komu będziesz?! Wynosić!... Kto?...
– Prędzej, prędzej, póki grzecznie mówię!..,
– Nie wyniosę się! Słyszysz, ruro grenadierska! Macieju... widzisz... 
dopytaliśmy się! Odczep
się, bo grzmotnę, jakem Muszyńska z domu! Stary, chwyćże go za hajdawery!...
– Wedle rozkazu! – huknął Żubr i wyciągnął rękę ku sierżantowi.
Powstał rejwach w poczekalni. Adiutant wpadł na Żubrową.
– Milczeć!... Precz stąd! Bo... każę was na odwach zaprowadzić!...
Markietanka pod boki się ujęła i mierzyła hardo adiutanta.
– Precz! Patrzcie go! Jamais!89... Rozumiesz, panie poruczniku, jumais! Stary, 
jak się kto
ruszy, wal w łeb!...
Adiutant się zatrząsł. W przedpokoju, tuż obok marszałka, zanosiło się na burdę.
Sierżant wybiegł przez sień. Baba zaparła się pod ścianą.
– Stary, wał, mówię! Zobaczymy!
– Oszaleliście! – napominał Żubrową jakiś stojący na uboczu szlachcic.
– Co miałam oszaleć? Rozkaz mamy wyraźny! Cesarz kazał nam się dziś tu 
meldować... A
tu lada porucznik, lala sztabowa, będzie nas pędzał! Stary, pluj w garść!... 
Vive 1’empereur!
Na hałas ten i krzyk wybiegł Murat, zmarszczony – zły. Adiutant objaśnił go w 
czym
rzecz. Marszałek zagadnął szybko:
– Coście za jedni?!
– Joanna Żubr, markietanka, z rozkazu najjaśniejszego pana...
– A!... Wyście mieli szczęście towarzyszyć?...
– Tak jest!
– Wpuścić ich natychmiast! – rozkazał Murat, za czym, zwracając się do 
adiutanta, dodał z
naciskiem. – Proszę uważać na listę, którą masz pan w ręku, i pilnować porządku!
Markietanka z mężem weszła do sali przyjęć Murata, pełnej generałów, oficerów 
sztabowych
i urzędników wojskowych.
– Najjaśniejszy pan raczył was obdarzyć krzyżami żołnierskimi legii – zaczął 
marszałek. –
Nadto polecił najmiłościwiej wypłacić wam dwieście napoleonów zasiłku.
– Panie marszałku!
– Z tym oto papierem stawicie się u naczelnika sztabu gwardii i odbierzecie 
dyplomy,
krzyże i pieniądze. Chcecie może zaciągnąć się do pułku?
– Wasza książęca mość, kiedy kapitan Gotartowski... zaginął... byliśmy właśnie, 
żołnierze
trzynastego pułku strzelców...
– Więc chcecie się zaciągnąć?
– Wasza książęca mość, jeżeli porucznik...
– Widzę, że nie macie ochoty! Żałujcie! Możecie odejść. Żubrowie zawrócili się 
ku wyjściu,
lecz markietanka przypomniała coś sobie i męża pociągnęła za rękaw.
– Czegóż jeszcze?! – zapytał niechętnie.
– Właśnie jeszcze te wiechcie miałam oddać! – odparła Żubrowa wręczając zwinięty 
kłąb
pruskich sztandarów. – Bo... najjaśniejszy pan kazał mi tylko jeden oddać, 
ale... jak zaczęliśmy
nasze rupiecie a tobołki przeglądać, to się dwa jeszcze znalazły!
Marszałek spojrzał z podziwieniem na Żubra i Żubrową.
– Może... macie jaką prośbę jeszcze?
– Wasza książęca mość... żeby naszego porucznika... Gotartowskiego!...
– Cóż wy z tym porucznikiem?!...
– Bo... bo... to pani kapitanowa także przepadła!... Murat dał znak Żubrom do 
odejścia, a
odwróciwszy się do Milhauda, rzekł półgłosem:
– Dzielni to ludzie... ale ciemne to wszystko... bardzo ciemne.
89 J a m a i s ! (franc.) – Nigdy!
Markietanka z mężem, wzruszeni, wyszli z sali. W przedpokoju z dumą spojrzeli na 
przyglądającego
się im spod oka adiutanta i zatrzymali się przed sienią, sami nie wiedząc, co 
dalej
im czynić wypada.
Baba chciała już alterację swoją wywrzeć na skórze męża, gdy zbliżył się do niej 
wysoki,
tęgi oficer francuski i zagadnął czystą polszczyzną:
– Wy mówiliście o kapitanie Gotartowskim?...
– My, kapitanie!...
– Czy nie Żubrowie?
– Święty Antoni! Któż by inny! Skądże bo nas pan kapitan zna?...
– Jestem Jan Dziewanowski!...
– Matko Najświętsza... toż nam niebo zsyła pana kapitana!
– Chodźcie do mnie! I mnie los imć pana Floriana obchodzi jak rodzonego.
Jan Dziewanowski zaprowadził Żubrów do siebie na kwaterę i tam wysłuchał ich 
obszernych
relacyj i zafrasował się szczerze.
– Dziw, dziw! Co się z panem Florianem mogło zrobić? Jakożem dociekł, ani chybi 
już o
wszystkim wiedzieć musi, bo kubek w kubek do niego podobny oficer przepytywał 
się tu niedaleko,
w winiarni. Jużci to on być musiał!... Kto wie, czy zalterowany nie ruszył gdzie 
za
śladem... tylko, czy aby go trafił. Błąka się może!...
– Biedaczek!...
– Cóż wy zamierzacie robić?
– Et, panie kapitanie. Bóg wiedzieć raczy. Porucznik mówił: „Dotrzyjcie, 
Żubrowa, do
niej, pisanie wręczcie”. Nieszczęśliwa moja godzina. Człowiek na koniec świata 
podreptać by
gotów, ale cóż, nie wie, w którą stronę. Już to, panie kapitanie, na mój kurzy 
rozum biorąc,
nasza pani może bardziej ratunku potrzebować! Zwyczajnie, słabe niewiasty. Gdyby 
jej się
coś stało, nie śmiałabym panu porucznikowi w oczy spojrzeć!... Co tu począć? 
Olaboga!
Człeka chyba zamorduje! Znikąd wiadomości! Jak kamień w wodę. Żeby choć 
wiedzieć, dokąd
uprowadzili.
– Ba, ba!... O toż idzie właśnie!... Armia francuska, powiadają, następować 
będzie. Lecz
gdzie! Dalekie historie! Żeby tak kogo z pruskich urzędników udało się schwycić! 
Lecz tak
łatwo ich nie znajdzie, pouciekało wszystko, a ci, co zostali, to się w mysie 
jamy zaszyli. Ale
czekajcie, gdyby tak można było tego nicponia Karlewicza...
– Karlewicza?
– Znacie go!... Nie?... Otóż jest to łotr spod ciemnej gwiazdy! On, nie kto 
inny, był zausznikiem
pana de Tilly!... Szyję daję, że szelma tu się kręci, węszy a donosi po cichu. 
Mam z
nim dawne porachunki, ani chybi, jego to robota. Mnie, hultaj, chciał ucapić... 
a że mu się nie
udało, więc zemstę swoją wywarł na niewinnych kobietach.
– Schwytać szelmę, panie kapitanie, i basta!...
– Łatwo wam powiedzieć.
– Toć, bez urazy, pan kapitan go zna!... Gdzie go szukać, jakem Muszyńska z 
domu, niech
wiem... a już my go przydusimy.
Dziewanowski zastanowił się i rzekł po namyśle:
– Hm! Nie ma co. Deklarujecie się na obławę?
– Panie kapitanie, toć...
– Według rozkazu!
– Ty się nie odzywaj. Niech jeno nam pan kapitan powie, kędy onego Karlewicza...
– Słuchajcie więc. Że Karlewicz jest w Warszawie, za to bym sobie rękę dał 
uciąć! Znaleźć
będzie go ciężko, bo filut wielki, potrafi się zręcznie przebierać, że go poznać 
trudno.
Jeden wzrost go zdradza, bo jest mały, mnie pod pachę akurat, a co wam, Żubr, do 
brzucha
chyba!... Rudy, aż mu się łeb pali, a na karku, prawie na łopatce brodawicę ma 
wielką. Zwyczajnie,
jak oczajdusza każdy, rzetelnie od Pana Boga naznaczony. Ale poznać trudno, bo
włosy farbuje, peruczki zmienia i co chwila inną skórę przybiera. Czekajcie... 
na Zapiecku
siostra czy krewna Karlewicza ma winiarnię i lichwą się trudni, pono swemu 
familiantowi w
przebiegach pomaga. Jużci ona – Krupkowa się nazywa – wiedzieć musi, gdzie się 
Karlewicz
obraca... Ją zatem trzeba by chwycić za język.
– Idziemy do niej, kapitanie!...
– Nie tak gorąco! Nie tak gorąco! Ją by trzeba z mańki zażyć... Spróbujcie! A 
już jak do
Krupkowej dotrzecie, to Karlewicz sam wam w garść wejdzie.
– Wedle rozkazu!
– Skaranie boskie!... Zróbże tu co z tym chłopem! Panie kapitanie, jam gotowa... 
tylko co
memu staremu muszę gębę zamurować.
– Tak, zapewne. Bądźcie ostrożni. Jeden wyraz może całą robotę zepsować.
– Słyszysz, stary?!
– Wedle rozkazu!
– Jeżeliby się wam udało Karlewicza wypatrzeć, to dajcie znać do mnie. Szpiegiem 
był i
jest nim bez wątpienia. Grafowi Moszyńskiemu da się znać i pochwycić go każe – 
czy podołacie?
Pomnijcież sobie, że to bodaj jedyna nić, która na ślad naprowadzić nas może... 
Że
najmniejsza nieostrożność...
Żubrowie wyszli na miasto.
Markietanka zadumała się i, przepytawszy się o kancelarię sztabu, pociągnęła za 
sobą męża.
Tam, ułatwiwszy się z odebraniem nagród i pieniędzy, zwrócili się na Zapiecek. 
Żubrowa
w drodze nie szczędziła mężowi przestróg.
– Słuchaj, stary! Żebyś mi pary z gęby nie wypuścił. Choćby do ciebie gadali, 
choćbym ja
nawet mówiła do ciebie, ani dudu! Niemową jesteś, kaleką, i już.
Winiarnia Krupkowej na Zapiecku świeciła pustkami. W pierwszej wąskiej a długiej 
izbie,
ciemnej i ponurej, siedziało w kącie kilku mieszczan i cichą prowadziło rozmowę. 
W głębi za
szynkwasem kręciła się mała, skurczona postać staruchy z kluczami i porządkowała 
rozstawione
kubki i butle. Starucha zerkała niekiedy przez przymknięte drzwi do alkierza, w 
którym
na tle blasku, zakradającego się przez omarznięte szyby małego okienka 
wychodzącego na
podwórze, rysowały się dwie ciemne a pochylone ku sobie postacie.
Żubr z Żubrową weszli i rozsiedli się tuż przy szynkwasie, żądając piwa 
grzanego. Starucha
zakrzyknęła na dziewkę służebną i zajęła się dalej porządkiem, dzwoniąc, 
stukając naczyniami
i spoglądając przenikliwie na Żubrów.
Przez chwilę panowało milczenie – wreszcie starucha mruknęła półgłosem do 
siebie:
– Ot ci dzień dzisiaj... psa kulawego nie widać! – za czym głos podniosła i 
rzekła zwracając
się do mieszczan pod oknem:
– Cóż to waszmościowie nie idą cesarza oglądać!... Dziw wielki!
– Pewnie że pójdziemy – odrzekł jeden z nich. – Ludzie się już zbierają, lecz 
podobno czas
jeszcze, bo mówili, ledwie około południa wyjedzie z Zamku!... A pani Krupkowa?
– Ja?!... To nie dla mnie. Siedzieć muszę a gości pilnować.
– Hę, hę!! Pani Krupkowej Francuzy nie po myśli! – zauważył trzeci z mieszczan.
– Mnie? Co też waszmość wygaduje!... Mnie co do nich?!
– No tak! Lecz co imć Karlewicz, wasz bratanek... Żubrowa trąciła męża znacząco.
– Karlewicz? – podchwyciła niechętnie baba. – A niech go tam jasności! 
Obieżyświat, i
koniec. Taki on i mój familiant! Piąta woda po kisielu... Przepadł zresztą...
– Z Prusakami! – dokończył złośliwie drugi mieszczanin. Krupkowa spojrzała nań 
ze złością.
– Ano waszmość pewnie musisz o tym wiedzieć, bo ja to nie.
– Pani Krupkowa nie w humorze! – zauważył drugi z mieszczan.
Starucha targnęła się niecierpliwie i chciała odpowiedzieć, lecz mieszczanie 
podnieśli się
zza stołu.
– Czas nam, bo się możemy spóźnić.
– Czołem waćpani! Czołem!...
Mieszczanie wyszli. Starucha ze złością postawiła trzy kreski kredą na desce za 
szafą i zaklęła
po cichu. Żubrowa zerknęła ku niej, trąciła nieznacznie męża i odezwała się 
półgłosem:
– Francuzy jakieś, czy co?
Krupkowa wzruszyła ramionami i, dając folgę irytacji, zaczęła piskliwie:
– Kto ich tam wie! Łyki i tyle. Moja jejmość dobrodziejko, chude to, 
wynędzniałe, u Żydów
w kieszeni, z borgu żyje, na borg pije, a złamanym dytkiem nie śmierdzi. I oto 
sobie pozwala
przytyki robić! A mnie równo, choćby i bisurmany przyszli – byle nie zarywali, 
byle
płacili. Cóż to, rodzą się u mnie kufy z miodem albo baryły z węgrzynem? Dziś to 
aby każdy
– dajcie, Krupkowa, i dajcie!... a potem – zapiszcie!
– Juści prawda! – przytwierdzała markietanka.
– Właśnie! Jak zwał, tak zwał, byle się dobrze miał. Turek, Prusak, Austriak 
zapłaci swoje,
to mu się pokłonię i z Panem Bogiem powiem!... Huku, puku już ci ze dwa 
tygodnie! Żołdactwa
się wtoczy co niemiara – chla to niby smoki, a o tynfie ani wspomnij, bo ci się 
znajdzie
w izbie dobrodziej, co się oburzy... „A pani Krupkowa od Francuza wymaga!” Gadaj 
z
nim! Kradnij, a daj! Bodaj ich wszystkich święta ziemia nie nosiła! Niby to źle 
było. Dzień
nie przeszedł, żeby się zacna kompania nie trafiła, co dała i dukata zarobić. 
Teraz – wrzasku,
krzyku, wiwatów co niemiara i... i... w końcu – daj, Krupkowa, na borg! W to im 
graj! Pruskie
porządki hołyszom nie w smak.
Tu starucha urwała nagle jakby się spostrzegłszy, że powiedziała może za wiele.
Żubrowa skorzystała z chwili i przytwierdziła znów:
– Z ust mi to wyjmujecie... z ust prawie!... Nie wiem, jak było, lecz co teraz, 
wcale mi nie
po myśli.
– Jejmość dobrodziejka pewnie przejazdem?
– Bo ja wiem – przejazdem czy nie. Dziś wszyscy w rozgonie! Rad by człek miejsca 
zagrzać,
ale nie można. Co było znajomych... to uszło!...
– Dobrze zrobili... mieli rację... ten się ostał, kto musiał.
– W dodatku samej kobiecie ciężko się wtoczyć. Męża ci mam, ale cóż, 
nieszczęście ogłuszyło
go do cna!...
– Ogłuszyło!
– Do cna! Choć mu w ucho hukaj... pień czysty.
– Od pioruna pewnie?...
– Et! Gdzie tam! Gorzej! Na to by się może driakiew znalazła!... Co mam skrywać! 
Powiem
wam całą prawdę, i już! Uważacie... było to pod Poznaniem... Chudobę rzetelną 
mieliśmy
– a jakże, krów pięcioro... konie, cielęta... świniaków mendel... Ruszyli się 
Francuzi!
Bitwa była sroga!... Wszystką gadzinę nam wystrzelali! O, widzi jejmość... jak 
to zęby szczerzy!
Pomieszany zupełnie! Tedy była bitwa! Mój stary... zwyczajnie mężczyzna... za 
broń
porwał i strzela... Nastrzelał ci się może z kopę... Co ugryzie nabój, 
przystempluje, trzaśnie
zamkiem... już ci para czerwonych hajdawerów nogami wierzgnie. Aż ci... Francuzy 
sprowadzili...
armaty!... Myśmy ledwie śmigownicę mieli, to prochu nam brakło... bo chociaż ja 
tłukłam
saletrę... ale gdzie! Nastarczyć nie mogłam... co zdążę zetrzeć, miału z węglem 
namieszać,
już ci dmuchną i nie ma! Z prochem, jak z prochem, lecz żelastwa nie stało!... A 
tymczasem
ci z armatami idą... i ustawiają., było ich z pięćdziesiąt. Jak ci nie hukną, 
tak mój stary
łomot – na ziemię!
– Łomot! – wykrzyknęła Krupkowa porwana okropnością opowieści.
Żubr w strachu, aby nie ryknąć śmiechem, przypiął się do kubka.
– Łomot! – powtórzyła z przejęciem markietanka, przewracając oczyma. – Ja tu 
myślę sobie,
co ja, biedna kobieta, sama zrobię, i także łomot!... Pukali jeszcze z godzinę, 
wrzeszczeli,
aż suponując, jakeśmy oboje pomarli... poszli dalej. Podnoszę się do mego 
starego... a on ci
się śmieje jako i teraz! A potem chwyciła go taka do trunków łapczywość... jako 
i teraz! Oddaj,
oddaj, bo mi się spijesz!...
Żubrowa odebrała przemocą opierającemu się mężowi kubek i westchnęła ciężko.
– Ano, to i macie całą historię jak na dłoni!... Krupkowa pokiwała 
niedowierzająco głową i
podejrzliwie jęła się przypatrywać Żubrom.
– No. no! Osobliwe rzeczy powiadacie. Ani rusz pojąć nie można.
– Bo też to nie są rzeczy do pojęcia! Bieda i tyle!... Został człek bez dachu, 
wyzuty ze
wszystkiego!... Nie ma co, przyjdzie się tu zatrzymać... gdyby się u jejmości 
kąt znalazł!...
– U mnie?! Et, moi drodzy! – odparła niechętnie Krupkowa, której wspomnienie o 
wyzuciu
ze wszystkiego odebrało ochotę do rozmowy. – Miejsca tu nie ma!... Mieszka jeden
szlachcic i po prawdzie... płaci dostatnio!... Ale przecież tańszą komorę czy 
kąt znaleźć możecie.
– Ha, wasza wola! Darmo nie chcemy!... Weźcie więc za piwo... ot – zdarzy się 
okazja,
to... wstąpimy na zagrzewkę!... Żubrowa wyciągnęła zza pazuchy skręcony mieszek 
i rozłożyła
go na stole. Złote napoleony zaświeciły. Krupkowa aż oczy zmrużyła.
– Fiu! To widzę... jejmość dobrodziejka coś tam ocaliła z dobytku!...
– A cóż bo sobie myślicie! – uraziła się niby Żubrowa. – Za kogóż nas bierzecie! 
Ot, gdyby
nie te Francuzy, człek by nie, jak dziady, furką, ale bryką do Warszawy 
zajechał!... Dajcie
reszty.
– Bo... gdybym wiedziała, że nie na długo, to może by się miejsce w alkierzu 
znalazło!...
Za cztery dytki nocleg.
– Cztery dytki – mówicie?!... Hm!... Niedrogo. Ano, co mamy się kręcić po 
mieście. Weźcie
sobie za ten tydzień od razu – jeden rachunek!...
Krupkowa skwapliwie schowała napoleona, rozliczyła się pruskimi srebrnikami i 
przysiadła
się do stołu Żubrów, sadząc się na ugrzecznienia.
– Pozwólcie spocząć. Może piwa z korzeniami albo krupniku?
– Bóg zapłać!
– Ot, poruszyła mnie wasza opowieść!... Człek zdrów zgoła, wygląda niby tęgo, a 
nieszczęście
takie. Już to nam te Francuzy narobiły rozmaitszej biedy!... Bo i znów się 
zaniosło,
jak onego czasu, i ładu się człek nie dopyta. Aż złość bierze, że jenszy cieszy 
się jeszcze i
pokrzykuje. To jejmość dobrodziejka pewnie z jakąś sprawą?...
– A pewnie.
– Ba... gdzie tu – do kogo? Wszystko do góry nogami poszło!... Może w klasztorze 
szukać
schronienia, bo siła teraz ludu ciągnie, ufni, że tam będą spokojni. U ojców 
karmelitów a kapucynów
jarmark istny – roi się od zbiegów! Czy tylko oni uszanują!... Myślicie?
– Co myślę? Myślę, żeście mi przypadli jakoś i wyznać się przed wami bierze 
ochota:
zwyczajnie w obcym mieście – nie znający żywej duszy – szuka się rady 
poczciwej...
– Mówcie! Nietęga głowa, lecz jakie takie wskazanie będziecie mieli.
Żubrowa odchrząknęła i rzekła zniżając głos:
– Bo to wysiudali nas z chudoby! Wracać nam niesporo!... Chciałoby się tę całą 
zawieruchę
przeczekać gdzie w spokojności. Zaszyć się w jaki kąt i siedzieć, rychło się ta 
wojaczka
nie ustatkuje. Może się wam to dziwnym wydawać będzie, ale jak co komu. Jedni 
wolą się za
Francuzem deklarować... Ja bo tam ich porządków ni mody niezwyczajna... tedy 
rada bym za
Wisłę powędrować i tam sobie przycupnąć! I dlatego chciałabym się tu kogo 
dopytać, co by
mógł nas przeprowadzić...
Starucha uśmiechnęła się chytrze:
– Ho! ho! Moiściewy!... Niby to dzisiaj łatwo. Za Wisłę! Toć armia cała stoi za 
nią. A w
tłoku wojennym i swojaka mogą nie poznać. Któż by się zresztą ważył na taką 
wyprawę!
Most spalony, a brzegiem Francuzy żołnierstwo już rozpuścili i czatują!...
– Już i ja sobie kalkulowałem, że niełatwa to będzie sprawa, ale przecież jest 
czym wynagrodzić...
a choćby i dziesięć napoleonów stracić przyszło... to wolej niż tu siedzieć...
– Dziesięć napoleonów!... Hm! Piękna sumka. Kto wie!... Czekajcie!... Może, siła 
tu rozmaitych
się kręci. Pewnie kto się trafi! Tylko ufni jesteście, że dobrze was tam 
przyjmą?
– Niby u Prusaków?
– Aha...
– Hm! Z tym kłopotu nie będzie. Krupkowa kiwnęła przyjaźnie głową.
– Zobaczymy!... Poradzi się coś. Wieczorem będzie u mnie szlachcic jeden! Z nim 
trzeba
pogadać. Kto wie!... Dziesięć napoleonów...
– Niechby piętnaście!...
– Pilno wam, widzę, na drugą stronę. No, mnie nic do tego!... Nie ciekawam. 
Dobrym ludziom
wygodzić, a zresztą niech się dzieje, co ma być!...
Krupkowa zaklęła się jeszcze parę razy, że z duszy i serca Żubrom służyć będzie 
– ale że
do winiarni kilku obcych weszło, więc umilkła, zalecając jeno markietance, aby 
się z zamysłami
swymi nie zdradzała i przed zachodem słońca na nocleg przyszła, bo nie wiadomo; 
co i
jak zdarzyć się może.
Markietanka przyrzekła święcie rady usłuchać i niby to, że po tobołki, 
pozostawione na furze,
iść musi, zakręciła się i wyszła z mężem.
Żubrowie wprost zawrócili do pana Dziewanowskiego. Niełatwa rzecz była go 
odszukać,
ile że cesarz właśnie był z Zamku wyruszył konno ku brzegom Wisły w otoczeniu 
sztabu i
panów polskich a nowozaciężnych ochotników. Mimo mrozu tłumy zalegały ulice. 
Dziewanowski,
jako adiutant generała Milhauda, był na służbie. Żubrowie długo szukać musieli, 
lecz
wreszcie znaleźli go stojącego wśród oficerów pod Bramą Krakowską.
Dziewanowski ucieszył się wielce Żubrom i jął ich żywo rozpytywać, co 
przedsięwzięli.
Markietanka opowiedziała mu szczegółowo, jak do znajomości z Krupkową przyszła i 
jakie
jej poczyniła przedstawienia.
Dziewanowski zdziwił się nieco.
– Nie ma co! Tęgo się zabieracie. Tylko nie rozumiem was dobrze!... Krupkowa bez 
wątpienia
znajdzie wam kogoś... I co? Przeprawicie się, a potem?...
– Panie kapitanie! Od czego głowa na karku. Już my tam bez Karlewicza się nie 
ruszymy.
– Tak, tak! A ja dam znać grafowi Moszyńskiemu... Niech milicja ma na oku 
winiarnię.
Bądźcie nadto pewni, że zasłużona was nagroda nie minie.
Dobrze się już zmierzchało, gdy Żubrowie znaleźli się w winiarni na Zapiecku. 
Pierwsza
izba była natłoczona szczelnie gośćmi. Markietanka próżno oglądała się za ławą, 
lecz z głębi
dojrzała Żubrów szynkarka i wybiegła ku nim.
– Pozwólcie dalej, do drugiej izby, tam przestronniej, zaciszniej. A przy tym – 
szepnęła –
czekają na was. Chodźcie!
Krupkowa wprowadziła Żubrów do drugiej izby, słabo oświetlonej małą lampką 
olejną, i
wskazała im stół w rogu, przy którym siedział mały, zgarbiony człowieczek ubrany 
z waszecia
w szaraczkowy kontusik przy szerpentynie.
– Owóż właśnie imć pan Dutkowski! – zagaiła uroczyście starucha swym piskliwym 
głosem.
– Jemu możecie cała sprawę przedstawić.
– Dutkowski! – pochwyciła markietanka przypatrując się natarczywie nieznajomemu. 
–
Znałam imć pana Barnabę Dutkowskiego, był wojskim krasnostawskim.
– Z tych samych, z tych samych – bąknął pod nosem sztachetka zacierając ręce. – 
A z
kimże mam honor?
– Skrobanek Agata! To mój mąż! – wyrzuciła gwałtownie Żubrowa. – Głuchy.
Żubr wtulił głowę w ramiona i przewracał oczyma, niby usiłując zrozumieć, o co 
idzie.
– Prosimy... prosimy! – kłaniał się Dutkowski. – Gosposia nam tu uschnąć nie da! 
Miodu!
– To się wie – zakonkludowała Krupkowa. – Rozgadajcie się, a co do mnie należy, 
nie zapomnę!
Już to – dodała – jedno i drugie panu Dutkowskiemu opowiedziałam.
Starucha podreptała, drzwi za sobą szczelnie zamykając. Szlachetka uśmiechał 
się, targał
małe wąsiki i mrugał małymi świdrującymi oczkami. Żubrowa zaczęła powoli:
– No. kiedy waszmość świadom jesteś naszej biedy... więc powiadać mu drugi raz 
nie będę.
– Chcecie się stąd wynieść! Pewnie – słusznie. Ale to nie łatwo, nie łatwo! 
Wisła przed
dwoma dniami stanęła. Można by brodem pod Bielanami...
– Na waszeci możemy liczyć?
– Ciężka wyprawa! Samemu nie poradzę! Trzeba chłopów przynająć. Za byle co nie 
pójdą!
Sześciu najmniej. Markietanka poruszyła się niespokojnie.
– Sześciu?... Na cóż tylu?
– Nie można mniej, nie można, zarobić każdy musi...
– Ileż?...
– Po trzy dukaty na głowę.
– A kiedyż?
– Dziś, zaraz! Okazja się trafia. Odkładać nie ma co! Z każdym dniem będzie 
trudniej!
Francuzi o przeprawie myślą... Lada dzień ruszy się budowa mostu!... Krupkowa 
wniosła
miód, kubki i nalała.
– W wasze ręce! – przepiła wesoło markietanka. – Niech będzie, siła dukatów 
żądacie, lecz
niech tam!... Za pomyślność!...
– Za pomyślność! Niby to drogo, a czasem tanio wypadnie. Wszystko zależy od 
sprawy.
Nie żal czasem wyrzucić... jak grosz świeży napłynie.
– Święte słowa! Ot, wdowa jestem, zgoła biedna... Żubr poruszył się 
niespokojnie.
– Jakże to, przecież to wasz mąż! – upomniał Dutkowski.
– To i co? Głuchy! Kaleka, bez mała nieboszczyk! O, już się do kubka przypina... 
Z nim
tak zawsze! Na picie to rozum ma! Co... co robić!...
– Hę, hę! Czasem taka głuchota to się akurat w porę zjawi! – zauważyła 
ironicznie Krupkowa.
mrugając nieznacznie na Dutkowskiego.
Żubrowa udała, że nie rozumie przytyku.
– Co waćpani! Gdzieżby takie nieszczęście mogło komu być po myśli! Wrogowi nie 
życzę!
Samemu się tak znaleźć! Jechało się i zdawało się człowiekowi, że jedną i drugą 
duszę
życzliwą znajdzie!... Ba!... Lecz nie narzekam. Dopytałam się. Ale powiedzcie 
waszmość,
znacie wy dobrze miasto?
– Warszawę? Hm! To zależy.
– Bo co mam ukrywać. W taką drogę człek na niepewne by nie jechał... Jeszcze w 
Poznaniu,
gdym się zbierała a rozpytywała, powiedzieli mi kogoś, co by wielką pomocą mógł 
być...
Lecz tu ani rusz znaleźć. Zagadywałam, ma się wiedzieć z cicha... Mówią: zginął, 
przepadł...
– O kogóż to wam idzie?
– Na zdrowie!... – odrzekła Żubrowa pociągając z kubka z determinacją. – Co ma 
być,
niech będzie! Owóż szukam ci jednego zacnego mieszczanina... Karlewicza!...
Krupkowa drgnęła całym ciałem. Dutkowski rzucił się niespokojnie na ławie. 
Żubrowa
ciągnęła dalej, udając, że nie zauważyła pomieszania:
– Ma to być człek bardzo rozumny, a sprytu nie lada. Pewien personat o nim 
powiedział mi
siła rzeczy. Pochodzenia pono nikczemnego. W Warszawie niby za szpiega go 
uważali – był
ci nawet przy milicji pruskiej... lecz to nic. Taki właśnie wiedziałby niejedno. 
Nie słyszeliście
o takim?
Dutkowski ochłonął już snadź z chwilowej alteracji, bo odpowiedział spokojnie:
– Karlewicz... Karlewicz... Coś słyszałem! Jakże... bo? Nie powiadali wam, gdzie 
go szukać,
jak odnaleźć?
– Owszem! Lecz któż mógł powiedzieć, że tu się tak pokrzyżuje wszystko a 
skotłuje...
Miałam nawet listy do niego... lecz jego nie ma! Więc się to zniszczyło. Na co 
ze sobą niepotrzebne
pergaminy wozić!... Mówili: niedużego wzrostu, rudy, z brodawką wielką na karku.
Dutkowski głowę w kołnierz od kontusza zasunął.
– Po tej brodawicy łatwo go poznać... tylko jakże tu każdemu szyję oglądać.
– Zapewne – bąknęła szynkarka.
– Co tam! Nie ma go... Co robić?
– Bo to imć Karlewicza znam dobrze... nie ma go w tej chwili, rad bym wszakże... 
bo w
razie czego... Może miodku?...
– Oho! Nie – nie mogę!... A co miodu to i owszem, tylko memu staremu nie 
nalewajcie, bo
mi się spije, niebożę, i będę miała z głuchym i pijanym równocześnie do roboty. 
No, o tym
już nie mówmy! Powiadajcie mi tedy, co i jak. Więc dziś ruszamy. Kiedy? Myśmy 
gotowi, tu
nie ma co robić!... Karlewicza i tak się nie dopytamy! Szkoda czasu na 
mitręgi...
– A gdyby się tak Karlewicz znalazł?
– Hm! To nie wiadomo. Zależy! – odrzekła markietanka i znów jęła rozmowę 
nakręcać na
mającą nastąpić przeprawę przez Wisłę.
Dutkowski zagadywał, dawał wymijające odpowiedzi, a sam zasypywał Żubrową 
krzyżowymi
pytaniami. Markietanka wiła się jak piskorz i wyślizgiwała zręcznie, w końcu, 
widząc
się do muru przyciśniętą, udała podchmieloną.
– Mości Dutkowski – bełkotała sięgając za ramię małego szlachetki. – Ratuj, nie 
opuszczaj...
i tyle!... Dwadzieścia pięć... napoleonów nowiutkich, a nie żadnych obrzynków, 
wyliczę
wam na stół... jakem... Skrobankowa po mężu...Wyliczę!... Sami zostaliśmy. 
Karlewicza
nie ma! Więc to, co jemu miało przypaść, dla was zostanie... uważacie. Niby 
szczęścia w nieszczęściu...
Tu człek traci, a tam korzysta. Tak to bywa zawsze! Byle stąd co prędzej się 
wydostać.
Po prawdzie, człowiekowi pilno. Komu by pilno nie było!... Późno... oczy się 
kleją!...
Kiedyż w drogę?
– Nocą, nad ranem!
– To może się zdrzemnąć jeszcze można?
– Wola wasza, czasu dość! – przyznał szlachetka i kiwnął na szynkarkę.
– Pozwólcie ze mną obok, do alkierza. Markietanka podniosła się ociężale.
– Tęgi miód! Do nóg mi się dobrał. Stary! A ty co? Niech sobie tu zostanie, ale 
mu wiele
pić nie dajcie, bo go furia napaść może i szkody wam, rwetesu narobi!... A 
zresztą on cichy,
można mu na głowie kołki ciosać – okiem nie mrugnie.
Żubrowa spojrzała ostro na męża i wyszła za szynkarką – ta ostatnia zabawiła 
chwilę w alkierzu
i powróciła do izby – zerknęła podejrzliwie na pochylonego nad kuflem podoficera 
i
przysunęła się do Dutkowskiego.
– Wałek – rzekła cicho. – Cóż ty na to?
– Nie widzi mi się.
– Co ci się nie widzi?
– Baba czegoś zanadto kręci.
– Et, gadasz! Mówię ci, sakwę bez mała złota dźwiga za pazuchą!
– Nie mówcie tak głośno.
– Głuchy, powiadam wam, jak pień!...
– Nie bardzo temu wierzę! Zaraz się przekonamy. Hej! – roześmiał się głośno 
Dutkowski.
– Patrzcie no, ten drab sączy jeszcze resztę z kubka.. ani mu w głowie, że 
truciznę pije!... Cha,
cha! Tylko patrzeć i jego diabli wezmą!...
W twarzy Żubra ani jeden muskuł nie drgnął. Ciągnął spokojnie miód i sapał 
ciężko.
Starucha klasnęła z tryumfem rękoma.
– Widzisz, widzisz, niewierny Tomaszu! Zawsze coś podejrzewasz!...
– Ostrożność nigdy nie zawadzi.
– No, nie bój się! Jam też niedzisiejsza. Dobrze ich nakręciłam, zanim tu ich 
ściągnęłam...
No, ale co z nimi zrobimy?
– Ba, wiedziałbym, gdyby nie ten Karlewicz, który mi po głowie chodzi. Skądżeby 
o mnie
słyszeć mogli? W Poznaniu jeszcze!... A może. Uważacie, ciotko, nie ma o czym 
mówić, tajne
papiery wiozą do pruskiej armii.
– Co gadasz?
– No, no! Wierzcie mi! Baba niby opowiada, obchodzi, że to jej się wypocznienia 
chce, a
w sam ogień iść się napiera. Mogli ją do mnie wysłać! Tylko mnie niesporo! 
Prusacy nic nie
znaczą. Służby niepewne... Obiecują, przyrzekają... Powiada, że jakoweś 
pieniądze dla mnie
wiezie... O to mniejsza, oddaje i tak.
Baba roześmiała się cicho.
– Ludzi masz?
– Będzie Mięczak i Piętka! Zobaczcie no, może i są... Krupkowa zajrzała do 
sąsiedniej
izby.
– Jakbyś zgadł... są hycle... Przycupnęli, szelmy, w kącie, niby dwa łyki.
– Setne chłopy! Tylko, ciotko – rzucił ponuro kusy szlachetka – jesteście pewni, 
bo to teraz
na lada co łaszczyć się nie warto... ni karku nadstawiać... Zastawić się kim nie 
będzie.
Gram – to niech wiem o co!
– Tylko mnie słuchaj... Robota się opłaci...
– Zobaczymy! Niech co dmuchnę porządnego, to zrękowiny sprawię takie, że ha!
– Ale cóż twoja? Surzą się? Rzucają jeszcze? Dutkowski zębami zgrzytnął.
– Wściekłe baby!
– He, he! Bo też ty się ceckasz z nią niepotrzebnie! Nibyś chwat taki, a tu rady 
sobie dać
nie możesz!
– Nie gadajcie! Ugryzła szelma... zawadziła mnie żelazem po łopatce! Ale i 
koniec na tym.
Już mi nie ujdą. Jaszczurczy ród! Najpierw matkę trzeba wyprawić, a potem 
zobaczymy.
Pięćdziesiąt czerwonych złotych na stół de Tilly’emu wyliczyłem za 
Dziewanowskie.
– Masz swój rozum! – rzekła Krupkowa. – Czyń, jak ci się widzi! Jać źle nie 
radziłam i nie
radzę!... Coś ty sobie do nich upatrzył takiego, nie wiem.
– Com sobie upatrzył? Wy, ciotko, pytacie się jeszcze! Zemstę sobie upatrzyłem!
– Twoja sprawa, nie moja. Łby sobie im poukręcaj, kiedy ochota! Ale... bo to raz 
przecież...
Więc jakże... będzie z tymi?
– Skończone, wyprowadzi się ich do schroniska, a tam się już rozprawimy!... Będą 
mieli
papiery do Prusaków – tym lepiej. Francuzy je kupią!... Ojej!...
– Rodzonego byś sprzedał.
– Może mam zrobić inaczej? – przerwał szyderczo szlachetka. – Karlewicza, 
uważacie,
ciotko, nie ma, jest na jego miejsce Dutkowski – a Dutkowski służy temu, do kogo 
mu bliżej!...
Macie rację... toć już kur pieje... Czas w drogę! Patrzcież, a ten pień śpi.
Krupkowa obejrzała się. Żubr, pochylony na łokciu, chrapał. Dutkowski podniósł 
się i poprawił
pasa.
– Dalej, ciotko, wyciągnijcie tę kwokę skrzeczącą z barłoga i niech zbiera 
wiechcie.
Krupkowa wyszła do alkierza i sprowadziła rozespaną markietankę.
– Pora, pora, mówicie? Kości nie czuję...
– Tak, tak! Zbierajcie się! Czas najlepszy – zapewniała szynkarka. – A 
rozbudźcie swego
biedaka, bo chrapnął na dobre! Opatrzcie się, bo zimno! Mróz poszedł na ostre.
– A ja – dodał Dutkowski – ludzi uwiadomię. Szynkarka wyszła za Dutkowskim do 
pierwszej
izby i jęła hałasować na Jagnę.
Żubrowa wpadła z impetem na męża. – Ty stary opoju!... Miast...
Tu markietanka urwała nagle. Żubr podniósł głowę i mrugnął znacząco. Żubrowa w 
lot go
zrozumiała.
– Gadaj, na miłość Boską!
– Głuchy jestem! Niemy!
– Macieju!
– Jasia... Kupił nas... – szepnął podoficer.
– Nic, gadaj dalej, a ja będę wrzeszczała na ciebie!
Za czym markietanka głos podniosła i niby tarmosiła męża:
– A to skaranie! Kłoda istna, kloc taki... Poradźże tu!...
– Będą nas rżnąć!...
– Rusz się, ciemięgo! Dalej, dalej, nie ma czasu... Spił się!...
– Poprowadzą do siebie! – mruczał Żubr.
– Pijanica! Na to mu oleju nie brak! Na miód aż się trzęsie... a... a...
– Pani kapitanowa... jest...
– Gdzie? Gdzie? Gdzie ja... nie poradzę sobie z tą bryłą... No!...
– Tam... u niego!...
– Chryste Panie! – wrzasnęła tym razem naprawdę poruszona markietanka.
Krupkowa przybiegła z pomocą.
– Co się stało? Co to?
– Wody dajcie albo co!... Spity do ostatka!
Szynkarka podała kwartę z wodą. Markietanka chlusnęła nią mężowi w twarz. Żubr 
jął
prychać, otrząsnął się i podniósł się z ławy, chwiejąc się na nogach.
– Jak to chodzi! Jak to chodzi? – biadała markietanka. We drzwiach ukazał się 
Dutkowski
z dwoma wielkimi chłopami.
– No, śpieszcie się. Czas nam, czas!...
Krupkowa pomogła markietance odziać męża w zwierzchni kubrak i powiązać tobołki.
Żubr wsparł się ociężale na grubym kiju i czekał, zataczając się z lekka. 
Żubrowa zakręciła
się jeszcze, poprawiła chustę na głowię, kaftan sznurem przepasała, kosztur swój 
znów ujęła i
rzekła:
– No, my gotowi!
– Idziemy! Chwili szkoda! Mości Piętka!
Czereda ruszyła ku drzwiom, lecz te otwarły się nagle.
Wpadła wystraszona Jagna i wrzasnęła:
– Milicja!
– Rety! – jęknęła Krupkowa.
Piętka z Mięczakiem jęli się niespokojnie oglądać za siebie.
Dutkowski nie stracił pewności.
– Ciotka za szynkwas! A wy za mną!...
Żubrowa zawahała się. Karlewicza można by teraz chwycić, lecz kto wie, czy od 
takiego
co się wydobędzie! Pewniej iść za nim.
Szlachetka zauważył ociąganie się markietanki i ofuknął:
– Cóż wy... Chcecie im wpaść w łapy?
– Prowadźcie.
Dutkowski chwycił lampkę i wpadł do alkierza. Tam odsunął kufer i podniósł 
klapę, odsłaniając
zejście do lochu. Za czym zakrzyknął krótko:
– Za mną! Byle prędko!
I spuścił się jak kot na dół.
Żubrowa nachyliła się do ucha mężowi i szepnęła:
– Kieruj się na ostatek.
Ostrożność była zbyteczna, dwaj chłopi bowiem sami porwali się naprzód schodzić.
Dutkowski na dole świecił lampką.
– Wszyscy są?
– Wszyscy – odrzekła markietanka. – Trzeba jeno klapę zasunąć.
– Nie wasza głowa! Krupkowa już sobie poradzi. Teraz naprzód... cicho!...
Dutkowski podniósł lampkę i świecił, zapuszczając się śmiało w głąb lochu.
Loch ciągnął się długo. Wił się, załamywał, zwężał w wąskie przejścia, to znów 
rozszerzał
się w szerokie korytarze. Raz stanowił chodnik suchy jakby wymoszczony dobrze 
ubitą polepą,
to znów zamieniał się w grząskie błoto lub zryte, bezładne nasypy.
Markietance cklić się zaczęło. Takich wędrówek jej natura nie znosiła. 
Poruszona, wylękła
wszystkimi na raz zabobonami, jakie ją doszły kiedykolwiek o lochach a 
ciemnicach, już
chciała do męża zagadnąć a użalić się, gdy naraz Dutkowski zatrzymał się, 
odwalił zaworę i
strumień świeżego powietrza wpadł do lochu.
– Wyłaźcie, wyłaźcie żywo – nalegał sztachetka. – Nic się złego nie stało! Ba... 
toć nam
krótsza droga tędy! A jam chciał był z początku miastem prowadzić!...
Markietanka wygramoliła się za mężem i westchnęła pobożnie – rada, że już niebo 
nad sobą
widzi. Obejrzała się dookoła. Byli pod opuszczonym domostwem za Warszawą. 
Dutkowski
nie dał czasu na zorientowanie się.
– Dalej! Idziemy! Nie pora!... Chodźcie! Mięczak z tyłu! Chłop wysunął się, aby 
zająć
wskazane miejsce, gdy Żubr się zatoczył i odepchnął go. Mięczak chciał go 
wyminąć, lecz ani
rusz. Dutkowski spostrzegł to i zaklął.
– Do czarta! Cóż ten wasz mąż?
– Zostawcie go! Niech się z tyłu wlecze. Co z półgłupim a podchmielonym... 
Polezie za
mną sam! Lepiej mu nie przeszkadzać, bo brewerii gotów narobić!
Dutkowski ustąpił i nic się nie odezwał.
Markietanka spojrzała z zadowoleniem na męża i mruknęła półgłosem do siebie:
– Anim się spodziewała!... Łeb a niby łeb!
– Co tam? – zagadnął Dutkowski.
– Nic. Toż i Wisła. Kiedyż do tej przeprawy dojdziemy?
– Nie taki gwałt! Potopić się chyba chcecie! Patrzcie, wodę ledwie lodem 
ścięło!... Zapaść
się można, załamać...
– Dlaboga! Co teraz poczniemy?... Chyba wracać do miasta i czekać sposobniejszej 
pory?
– Ot! Zebrało się wam na koncept. Wracajcie sami chyba, jeśli wola...
– Gdzież więc?
– Nie kłopoczcie się. Moja w tym głowa! Wszystko pójdzie po myśli!... Mam tu 
sadybę,
pod Bielanami, niedaleko... przenocujecie w spokoju... No, a jutro na noc, mróz 
stężeje, to
was przeprowadzimy. Ode mnie blisko. Sadyba tuż nad rzeką, można chwilę sposobną 
upatrzeć
doskonale.
Baba nic nie odrzekła.
Dutkowski prowadził żwawo, kołując między zaspami śnieżnymi, a szukając osłony 
przed
blaskiem księżyca za rozrzuconymi gęsto krzakami i drzewami.
Gromadka bez przeszkody dotarła do Lasku Bielańskiego, minęła z dala mury 
klasztoru
kamedułów i, zwróciwszy się ku brzegom Wisły, jęła ciągnąć do samotnie stojącej, 
a raczej
zawieszonej nad brzegiem rzeki chaty.
– No to już jesteśmy na miejscu.
– Dzięki Bogu, dzięki Bogu! – rzekła markietanka. – Ręce mi zgrabiały z zimna... 
a i nóg
nie czuję!... Mróz aż huka po lesie!... Oo!...
Jakby na potwierdzenie słów Żubrowej rozległ się krótki trzask gałęzi. Dutkowski 
obejrzał
się i rzucił do siebie przez zęby:
– Żeby tylko diabli nie dali nieproszonych gości!...
– Co mówicie? – zagadnęła markietanka.
– Nic! – odparł ironicznie Dutkowski. – Mówię, że się niedługo rozgrzejecie... 
Mięczak!
Prawda, już ty im ognia naniesiesz?
– Hę, hę! To się wie!... Zaraz im nogi roztają – zaśmiał się sucho drab.
Babę ciarki przeszły. Przysunęła się do męża i szepnęła cicho:
– Stary, na rany Boskie, trzymajmy się! Żubr kiwnął znacząco głową i powlókł się 
zataczając.
Sadyba Dutkowskiego była to na pozór zwykła chata kmieca słomą poszyta, wapnem
obielona, o małych oknach, pęcherzami zaciągniętych, sieni długiej a wąskiej, 
dzielącej ją na
dwie części.
Chata, zasunięta była w głąb lasu, druga jej strona wystawała nad urwistym 
brzegiem Wisły,
a że wartkie koryto od spodu żłobiło go podczas wylewów – przeto chata jednym 
bokiem
zdawała się być zawieszona pomiędzy niebem a wodą.
Od leśnej drożyny osłaniał chatę płot tarcicowy, pogrążając ją w nocnej pustce a 
ciemności.
Ledwie okna, na rzekę wychodzące, dawały czasem znak życia, mrugając mdłym 
światłem.
Dutkowski raźno zbliżył się do ogrodzenia i zastukał.
Furta skrzypnęła ciężko. Ukazała się wielka postać draba w czapce, nasuniętej na 
oczy, i w
kożuchu.
– Cóż tam? – rzucił krótko Dutkowski.
– Nic – odparł ponuro drab. – Co ma być? Diabli człowieka biorą na tym pustkowiu 
siedzieć!...
– Skończy się, skończy! – uspokoił go Dutkowski, a zwracając się do stojących za 
nim,
dodał: – Dalej, do izby! A ty, Kuźma, furtę zawrzyj! Ognia trzeba będzie 
pewnie!...
Dutkowski, idąc przodem, wprowadził Żubra i Żubrową do małej izby, zastawionej 
kilku
ławami, zakrzyknął na Kuźmę, aby latarkę przyniósł, a sam oddalił się na chwilę.
Żubrowa obejrzała się dookoła, chcąc przeniknąć panujące ciemności – na próżno.
– Macieju – ozwała się, lecz urwała nagle, bo do izby wszedł już Kuźma z 
latarnią, a za
nim wsunęli się cicho Mięczak i Piętka.
Żubr przykucnął na ławie w kącie i chwiał apatycznie głową.
Drabi nie zwracali uwagi na Żubrów i szeptali między sobą, rozplątując jakieś 
sznury.
Nadszedł Dutkowski.
– Jeszcze się bawicie! – syknął przez zęby i, wskazując na markietankę, 
rozkazał: – Dalej,
zabrać ją... Niech idzie spać!... A z tym idiotą skończy się później!...
Drabi dobyli noży i, włożywszy je między zęby, z głuchym pomrukiem szli ku 
markietance.
Dutkowski stanął w drzwiach z krócicą w ręku.
Żubrowa porwała się i zaparła w rogu izby. Legionista kiwał się machinalnie na 
ławie, niby
wpółsenny.
– Hej! Mości panowie! Co to znaczy? – zawołała markietanka.
– Nic! – zaśmiał się Dutkowski! – Czas wam odpocząć!... Dalej... Piętka, za kark 
babę!
– Ani kroku, bo w łeb! – wrzasnęła Żubrowa wyciągając krócicę i mierząc do 
zbirów.
Chłopi zatrzymali się. Dutkowski zębami zgrzytnął.
– Takaś jaszczurka! Poczekaj!
– Karlewicz, nie groź, bo będziesz wisiał! Szlachetka zatrząsł się, piana mu na 
usta wystąpiła,
oczy krwią nabiegły.
– Karlewicz? Karlewicza ci się zachciało! Jędzo!... Będziesz go miała!
– Milcz, szpiegu pruski... obwiesiu... rozbójniku... Szubieni... Żubrowa nie 
dokończyła.
Ciężkie polano, rzucone zręcznie, podcięło jej nogi i zwaliło ją na ziemię.
– Jezu!... Macieju!... – jęknęła baba, na którą rzuciło się trzech zbirów i 
jęło, mimo szamotania
się markietanki, krępować ją postronkami.
Karlewicz obejrzał się pośpiesznie ku Żubrowi, lecz widząc go siedzącym bez 
ruchu i
wpół drzemiącym, roześmiał się.
– Cha, cha!... Wołaj, sekutnico... swego Macieja, wołaj!... Dawajcie no kawał 
sznura,
niech mu nogi przewiążę... chociaż dla zwyczaju!...
Karlewicz spętał szybko nogi podoficera. Markietanka szarpała się z drabami czas 
jakiś, aż
w końcu musiała ulec.
– Macieju... niedołęgo!... Chwyć tego szpiega... rozbójnika! Psa rudego!
– Zatkać jej gębę! – burknął Karlewicz. – Kuźma, idź po garę z węglami!...
– Ratunku, ratunku! – dał się słyszeć przeciągły krzyk za ścianą.
Karlewicz zaklął.
– Piszczy jejmościanka – zauważył Mięczak.
– Jeszcze nam tu jaki patrol sprowadzi! – dodał Piętka. – Nie wasza głowa! – 
odrzekł hardo
Karlewicz. – Masz ochotę... idź, Piętka... Niech się nie drą, szelmy! Część cię 
nie minie!
Piętka wyszedł z izby. Dutkowski jął przetrząsać kieszenie i odzież Żubrowej.
– No, woreczek, jest! Papiery! Krzyże legii! Mądre ptaki! Kuźma! Garę z węglami, 
mówiłem...
Trzeba przecież ze staruchą pogadać! Wiedzieć musi niejedno...
Kuźma wysunął się na chwilę, rozstawił na środku izby garę pełną żarzących się 
węgli i
zasunął w nią żelaza.
– Co z tą gadać – zauważył niechętnie Mięczak. – Kula w łeb i w przerębel!...
– Głupiś! – odrzekł Karlewicz. – Zobaczysz! To rozmowna niewiasta! Daj latarkę! 
Za
czym przykucnął nad Żubrową i wykrzywił się szyderczo.
– Pani Skrobankowa! Hę, hę! Zimno wam, zimno?!... Rozgrzejemy się! Zaraz! 
Odkneblować
gębę i ściągnąć buty! Mięczak z Kuźmą jęli wykonywać rozkaz. Żubrowa odetchnęła
głęboko.
– Lżej, jejmości, lżej?...
– Jesteś... łotr... Karlewicz...
– O tym wiem! Ale jejmość powiesz nam zaraz coś więcej!...
– Będziesz wisiał!...
– Polityczniej, polityczniej!...
– Rakarz!...
– Rakarz! Cha, cha! Kuźma żelaza!...
Kuźma odwrócił się, aby sięgnąć do gary po rozpalony pręt, lecz wtem, tenże sam 
pręt...
ciął go przez głowę raz i drugi...
Kuźma zatoczył się i upadł na ziemię.
Mięczak z Karlewiczem zerwali się na równe nogi. Żubr atoli rzucił się na 
Mięczaka i powalił
go uderzeniem pięści. Karlewicz strzelił, lecz chybił. Legionista zamierzył się 
na niego
drugim, wyrwanym z gary prętem, lecz Karlewicz skulił się i chlusnął z izby do 
sieni.
Żubr skoczył za nim i zaparł drzwi skoblem. Potem rozciął postronki krępujące 
markietankę
i wpadł na Mięczaka, który, mimo ogłuszenia, już się zaczął czołgać.
Baba odzyskała od razu pewność siebie, a choć nogi jej omdlewały, podniosła się 
i jęła mu
pomagać w krępowaniu zbirów.
– Mocniej go! – komenderowała. – Nie żałuj psiawiarom!... Olaboga! Myślałam, że 
już po
mnie!... Toś mnie wytrzymał!... Niech się obuję!... Zabierz im noże!... Patrz, 
pistolety mają!...
Nie zdążyli, szelmy, pieniędzy zabrać!... No, no, a co teraz? Żubr spojrzał na 
żonę i wskazał
na ścianę izby.
– Są tam!
– Więc dalej! Byle prędko... bo naprowadzą cały regiment tych łotrów...
Żubr chwycił za żelaza i jął dziobać otwór w ścianie. Ściana zatrzeszczała, 
drzazgi się posypały,
a równocześnie dały się słyszeć stłumione okrzyki. Markietanka wytrzymać nie 
mogła.
– Hej! Melduję pokornie... imć pana porucznika Gotartowskiego podkomendni!
– Bywajcie! – ozwał się dźwięczny głos. Żubr z podwójną energią walił w ścianę. 
Markietanka
rzuciła się podważać tarcice. Chata trzęsła się a dygotała.
– Byle prędzej... Macieju, wal! Tylko patrzeć... jak zbiry do nas wpadną!...
Przewidywania Żubrowej były słuszne. Karlewicz, wyszedłszy z izby, zakrzyknął na 
Piętkę,
który był obok w komorze z więzionymi kobietami się porał, i chciał wracać do 
Żubrów, a
zastawszy drzwi zaparte – zgrzytnął z wściekłością zębami, Mięczak i Kuźma lec 
musieli.
Karlewicz się nie namyślał. Komorę zatarasował. Piętkę postawił z krócicami na 
straży, a
sam do lasu wybiegł szukać w niedalekiej, opuszczonej leśniczówce odsieczy. 
Rachuby jego
były słuszne. Zaczajony Piętka, gdyby Żubrowie uciekać chcieli do drożyny; 
dostateczny
opór mógł stawić. Drugiej strony rzeka broniła jeszcze lepiej. Ofiary ujść nie 
mogły. Pomoc
sprowadzi. Zapłaci im za wszystko.
Karlewicz wyrzucał sobie własną nieostrożność. Nie chcąc mieć za wielu 
wspólników do
podziału, zaniechał wezwania kompanów do pomocy.
Leśniczówka o kilka staj drogi zaledwie była oddaloną od sadyby Karlewicza. 
Pobudowana
na schronisko dla strzelców królewskich, opustoszała a powoli stała się jaskinią 
włóczęgów.
Osobliwie z rozpoczęciem się zawieruchy wojennej roiła się od opryszków a zbirów
rozmaitych.
Karlewicz jak wicher wpadł między swoich kamratów, jednym okrzykiem podniósł na 
nogi
całą bandę i poprowadził za sobą.
Banda szła na oślep, chciwa zdobyczy. Żandarmeria wojskowa francuska dała się 
już jej
we znaki, o robotę było ciężko... na żer wychodzić coraz niebezpieczniej. 
Wieszano bez pardonu.
Banda była zgłodniała, wyniszczona. Za Karlewiczem ruszyła jak stado szakali, 
nie
pytając gdzie, z kim ma się rozprawiać.
Karlewicz gnał naprzód, a za nim w rozsypce opryszki. Jednego ruchu wystarczyło, 
aby
tłum czarny, odarty, połyskujący stalą, rzucił się na ogrodzenie. Dwadzieścia 
ciał zawisło nad
płotem i zsunęło się w głąb.
Stojący na czatach Piętka nie zdążył się odezwać, gdy leżał już na ziemi 
rozciągnięty uderzeniem
noża w plecy.
– Wywalać drzwi! – huknął Karlewicz.
Lecz opryszkom nie trzeba było rozkazu. Wrzeciądze jęczały pod naciskiem 
żylastych rąk
i sękatych drągów. Jedne drzwi za drugimi padały na ziemię...
Karlewicz uląkł się, aby zbyt pośpiesznie nie rozprawiono się z ofiarami, i 
nawoływał:
– Chłopcy! Żywcem brać, żywcem! Lecz tłum opryszków po wywaleniu ostatnich drzwi
cofnął się raptownie: przed nim buchnął snop dymu...
– Pali się! Pożar! – rozległy się pojedyncze głosy. Karlewicz rzucił się z 
wściekłością naprzód.
– Za mną! O fortunę idzie!...
Kilku śmielszych skoczyło za Karlewiczem i wpadło do izby, w której zamknięci 
byli Żubr
z Żubrową. Płomieniste języki lizać zaczynały belkowania.
Karlewicz gorączkowo jął obszukiwać izbę. Natrafił na dwa ciała leżące na ziemi. 
Zawołał
na towarzyszów, aby wyciągnęli je przed chatę. Były to opalone do połowy zwłoki 
Mięczaka
i Kuźmy.
Karlewicz zaklął strasznie. Krwawa łuna buchnęła już ku niebu, a za nią snopy 
iskier.
Ogień wydostał się na poszycie, otulił je, przejął, skręcił kruche wiązania i 
poruszył w posadach
zmurszałymi belami.
Karlewicz, bezsilny, dygotał z pasji, nie mogąc zrozumieć, co stać się mogło z 
jego więźniami.
Naraz wiązanie dachu zatrzeszczało silniej, przepalone krokwie wygięły się, 
chata zachwiała
się... i zapadła, sypiąc gwiaździstymi iskrami i głowniami. Ogień jął sam siebie 
tłumić
a przyduszać.
Przed zbirami kotłowały się szczątki chaty. Zasłonięty horyzont ukazał się ich 
oczom.
Karlewicz spojrzał ponuro w dal i zadrżał. Środkiem Wisły sunęły po lodzie 
cztery skulone
postacie.
– Za mną! Za mną! – huknął na tłum i biegł ku brzegowi. – Uciekają!...
Zbóje rzucili się za Karlewiczem i jęli, jak koty, zeskakiwać na lodową powłokę. 
Lecz lód
jęknął, trysnął wodą i zaczął pękać kawałami. Karlewicz nie zważał. Przeskakiwał 
ze zwinnością
wiewiórki z kry na krę i zachęcał głosem towarzyszów. Czterech tylko takich jak 
on było
śmiałych.
Odległość między pogonią a uciekającymi zmniejszała się.
Żubrowie pośpieszać nie mogli. Markietanka, mając dotkliwie nogi polanem 
okaleczone,
ledwie się czołgała. Pani Dziewanowska mdlała z przerażenia... Żubr trzymał się 
z daleka, bo
co zbliżył się do kobiet, to lód pryskał, giął się pod jego ciężarem, a fala 
wody spod stóp mu
płynęła, znacząc czarne plamy na białej szybie Wisły. Zośka szła przodem. Lekka, 
pewna,
dodawała odwagi matce:
– Śmiało, mateńko! Chwyćże mnie za rękę!
– Jezu! Następują! Patrz, patrz!...
– Nie ma czego się oglądać!... Byle do brzegu!
– Święty Antoni!... Nie mogę! Nogi moje!... A obwieś, a łotr! – jęczała 
markietanka. –
Macieju, nie strzymam!
Żubr mruczał głucho.
Pogoń się zbliżała. Zaledwie trzy wąskie paski lodu odgradzały Żubra od 
Karlewicza i
opryszków. Ten ostatni wyciągnął już z zanadrza krócicę.
Legionista przeżegnał się, przykucnął na lodzie, a potem wyciągnął nóż składany 
i jął łamać
lód od strony Karlewicza.
– Macieju! Co robisz?! Woda cię zaleje!...
– Jasia, nie gadaj! – odrzekł Żubr uderzając coraz silniej.
Krucha powłoka jęła trzaskać i łamać się, tworząc coraz dalej idące szczeliny.
Żubr położył się na brzuchu i walił dalej, napierając od czasu do czasu drągiem, 
trzymanym
w ręku, kawały lodu. Woda dobywała się coraz silniej, coraz gwałtowniej. Ręce 
sztywnieć
mu zaczęły.
Karlewicz już był na drugim paśmie. Uciekające kobiety obejrzały się za Żubrem.
– Macieju! Chryste Panie!...
Karlewicz zbierał się do skoku. Jeszcze chwila, a stanie tuż, naprzeciw niego, 
oddzielony
ledwie wąskim strumieniem wody.
Żubr wsparł się na łokciu, oderwaną bryłę lodu uniósł i rzucił nią pod stopy 
Karlewicza,
miażdżąc przed nim do reszty spękaną powłokę.
Karlewicz wystrzelił – kula ledwie lód musnęła. Woda przybierała, musiał się 
cofnąć, aby
nie zapaść się w głębię.
Równocześnie prawie kawał lodu, na którym leżał Żubr rozciągnięty, oderwał się i 
zaczął
płynąć powoli w dół rzeki, torując sobie drogę wśród dobywającej się zewsząd 
wody.
Kobiety tymczasem, trzymając się za ręce a czołgając, przysunęły się do brzegu. 
Co krok
groziło im załamanie.
Pani Dziewanowska modliła się głośno – lód trzaskał groźnie.
Żubrowa znów obejrzała się za mężem. Tam, gdzie jeszcze przed chwilą widziała go 
na
lodzie... wzdymało się już czarne, lśniące pasmo wody i tworzyło pianę.
Markietanka zdrętwiała, w oczach jej pociemniało.
– Co wam? Co wam? Naprzód! – nawoływała Zośka. Żubrowa zatoczyła błędnie 
wzrokiem
i szepnęła cicho, ledwie głosu z piersi mogąc dobyć:
– Maciej mój! Jedyny!...
Zośka przypadła do markietanki i chwyciła ją za ręce.
– Za mną! Toż śmierć!...
– Wszechmogący wieczny Boże... zmiłuj się nad nami – modliła się pułkownikowa.
– Nie! Pozwólcie mi do niego! Ja za nim!
Zośka zaparła się i przeciągnęła Żubrową w stronę brzegu. Rzuciła okiem na 
słaniającą się
bezsilnie matkę i ku niej pośpieszyła z pomocą.
Dwa bezwładne ciała musiała wspierać, przesuwać, prowadzić, unosić. Dwa 
bezwładne
ciała, dwie obumarłe dusze.
Brzeg był już o kilka kroków zaledwie. Zośce ręce omdlewać zaczęły, drobne ręce 
kostniały.
Lód słabszy, bo ciepłem ziemi rozmiękczony, już nie łamał się, ale zapadał. 
Szczęściem
było to miejsce przybrzeżnej ławy piaszczystej. Zośka brnęła do pasa zanurzona w 
wodzie i
walczyła zapierając się o krę, krwawiąc sobie ręce o ostre jej złomy.
Pot kroplisty zraszał jej śnieżne czoło i zastygał na nim w kryształowych 
soplach. Z ust, ze
wzburzonego łona buchały kłęby pary.
Wątłe muskuły prężyły się, ostatnim szafowały wysiłkiem.
Na piaszczystym, przyprószonym śniegiem a wikliną porastającym brzegu słaniały 
się trzy
postacie kobiet.
Mijały długie chwile rozpaczliwe – lata płynęły.
Zośka, wpół zanurzona w wodzie, wpół ziemi uczepiona, pochyliła się wyczerpana, 
bezsilna.
Brzegi Wisły tonęły w milczeniu.
Od strony Bielan na tle sosen czerwieniły się coraz smutniej, coraz krwawiej 
głownie pogorzeliska,
słabo odcinając cienie snujących się dokoła niego ludzi.
W górze rzeki małe światełko, zawieszone wysoko, znaczyło Warszawę.
Praga biła śnieżną równiną, przeszywaną skąpymi kępami zarośli.
Środkiem Wisła, idąc śladem stoczonej dopiero co walki życia ze śmiercią, 
wzbierała,
chcąc zerwać swe lodowe okowy.
Niebo patrzyło chmurne, ołowiane.
Zośka stała tak w wodzie, przy brzegu, dysząc ciężko, a rozpalone usta cisnąc do 
zimnej
powłoki ziemi.
Niemoc ją opanowała i senność. Dobrze jej tak było. Tak by chciała wypocząć, tak 
zasnąć.
Wtem ostry ją dreszcz przeszedł. Ktoś ją objął wpół i pętał zwolna. Wyciągnęła 
rękę. Woda
zaczynała dokoła niej obmarzać.
Przytomność Zośce wróciła. Wczepiła się w wiklinę i stanęła na brzegu.
Pułkownikowa oprzytomniała nieco i pomogła wesprzeć Żubrową.
– Byle gdzie do chaty! Do chaty! – mówiła Zośka, czując, że znów słabnie.
Kobiety postąpiły krok naprzód.
Tuż przed nimi rozległ się krótki, groźny okrzyk: „Wer da?!” – a za nim 
alarmujący wystrzał
karabinu. Cichy brzeg Wisły najeżył się bagnetami. Patrol pruski otoczył 
kobiety.
Jakby w odpowiedzi na przeciwległym brzegu, od Bielan, huknęły krótko dragońskie
strzelby i błysnęły pałasze. Zgiełk chwilowy powitał i umilkł.
A potem znów obydwa brzegi patrzyły na się obojętne, głuche, puste.
X
Słońce biło już prostopadłymi promieniami ciepła i światła o pałac Pod Blachą, 
gdy Gotartowski
otworzył oczy i po raz pierwszy od kilku miesięcy obejrzał się dookoła, nie 
zdając
sobie sprawy, gdzie się znajduje. Jakieś oderwane przebłyski pamięci ostatnich 
wypadków
plątały mu się po głowie, w umyśle miał jeszcze niewyraźne odbicie ostatniego, 
dziwnego
dosyć snu, lecz mimo wysiłku na próżno starał się wypełnić olbrzymią przestrzeń 
czasu. Pamiętał,
jak szedł nad Wisłą... zima była... a potem...
Potem ciemń nieprzenikniona, niezbadana, a po niej... ta bogata komnata... 
ciepło... słońce...
Florian zadumał się. Przez otwarte okno komnaty szedł wesoły pogwar uliczny, 
pełen turkotu
kół a ochoczego szczęku broni. Niekiedy pobudka wojskowa przebrzmiała wesoło, od
Wisły biegło dudnienie pochodowych wojskowych pociągów na nowowybudowanym 
moście.
Gotartowski wpatrywał się w blaski słoneczne, które, wdzierając się przez wpół 
osłonione
okna komnaty, tryskały życiem, w smugach świetlanych igrały miliardami 
nieuchwytnych
pyłków, przejmowały ciepłem i wonią martwe przedmioty, a w oczach Floriana każdą 
linię,
kontur, bramowały w złotoniebieskie szlaki, czerwonozielone wstęgi.
Wtem, tuż przed Gotartowskim zjawił się cień, zasłonił na chwilę blaski 
słoneczne, a potem,
usunąwszy się w stronę, zamienił się w postać kobiety.
Florian wpatrzył się niespokojnie w przybyłą, zaciągając starannie osunięte 
fałdy okrycia.
Nieznajoma zdawała się być stropiona, zaambarasowana, natarczywym spojrzeniem 
Gotartowskiego.
A Florian? Florian śledził niespokojnie równe, pociągłe rysy nieznajomej, 
bladość delikatną
jej twarzy.
– Cieszy mnie – rzekła cicho dama – że waszmość jest... lepiej! To mi robi 
wielką przyjemność!...
Chirurg uważał pana być bardzo cierpiącym!...
Dźwięk głosu wydał się Florianowi nieobcy. Akcent tylko dziwny i sposób 
wysłowienia
raziły go. Dama postąpiła krok naprzód ku Gotartowskiemu i odezwała się z 
łagodną troskliwością:
– Nie macie potrzeby w czymkolwiek? Myślę, że będziecie mogli wytchnąć 
powietrzem
ogrodu! Respiracja wróci wam siły!
– Łaskawość pani!... – bąknął Florian usuwając nieznacznie głowę od ckliwego 
zapachu
perfum, które bić weń zaczęły.
– Ach! To was deranżuje! Ach, gdybyście odgadli, ile radości sprawiła wiadomość 
o waszym
wyzdrowieniu!...
Gotartowski chciał odpowiedzieć, lecz wtem drzwi się szybko otwarły, brzęknęły 
ostrogi i
do komnaty wszedł książę Józef.
– Witam was, witam, kapitanie! Siły wracają! Szczerze mnie to cieszy...
– Wasza książęca mość, nie wiem sam, co ze sobą pocznę...
– Co? Co waszmość! – fuknął raźno Poniatowski. – A pomnisz, jakoś mnie z mańki 
zażywał?
Ho, ho! Sianem się nie wykręcisz. Takich nam oficerów potrzeba...
– Wojna trwa jeszcze?
– Jakżeby?! Prawda, toć przez trzy miesiące o bożym świecie nie wiedziałeś. 
Niesposób ci
wszystkiego w dwóch słowach powtórzyć! Była wojna i jest, no i będzie. Nasze 
pułki chrzest
pierwszy odebrały. Generał Dąbrowski dzielnie się ze swoim korpusem sprawił przy 
oblężeniu
Gdańska, brygadier Sokolnicki, major Downarowicz odznaczyli się pod 
Wisłoujściem.
Wincenty Krasiński ufundował szwadron konnych strzelców... a dziś pułkownikiem 
formującego
się pułku mianowan. Czterdzieści tysięcy żołnierza mamy pod bronią. Słaby on 
jeszcze,
niedoświadczony, lecz serce w nim wielkie!... Ba, toć mieliśmy Pułtusk, 
Ostrołękę, Eylau, a
potyczek mniejszych niezliczoną moc. Burza zanosi się na lepszą.
– Cesarz?...
– Cesarz! – odrzekł książę chłodniej. – Bawił w Warszawie, przyjmował deputacje. 
Może
nie zadowolił nadziei... Lecz zdaje się mieć dobre intencje. Co tu rozprawy! 
Kości rzucone...
Ruszają wszyscy na zwycięstwo-li, na chwałę, czyli na zgubę... Iść trzeba!... 
Kraj się kurczy,
ciężary znosi z poddaniem, bez szemrania ostatniego grosza, resztek chudoby się 
wyzbywa.
Nie brak ani rąk, ani ducha. Oficerów jeno jeszcze wielki niedostatek. Dziś 
żołnierz, jutro
wachmistrz, pojutrze porucznik. Zły to awans – inaczej nie można!... Przybywa po 
trochu
ludzi ze służby pruskiej, dezerterzy od Austriaków napływają, lecz tego mało. 
Kule nie żartują!...
Tak, tak, mości Gotartowski, wypoczywaj że z Bogiem, a potem marsz.
– Czym się waszej książęcej mości wypłacę?
– Ani sobie tym głowy nie zaprzątaj! Jedna dla ciebie, dla mnie i dla nas 
wszystkich jest
tylko wierzycielka – Polska! Ona żąda od nas wypłaty za gnuśność stuleci. Nie 
masz teraz
innych długów!... Bywajże mi waszmość! Nie zrywaj się zbyt gwałtownie, abyś nie 
nadwerężył
zdrowia. A skoro się umocnisz, każ się do mnie meldować.
Florianowi siły wracały szybko. Młody dąb, rozdarty uderzeniem pioruna, długo 
stoi
sczerniały, bezwładny, na poły obumarły, lecz gdy za wiosny nadejściem korzenie 
uderzą
sokami ku zmurszałemu a strzaskanemu pniowi i pierwszy kiełek zielony przełknie 
spleśniałą
korę, wnet zmaga się, nowymi wystrzela ku niebu pędami i stroi się w nową koronę 
na wichry,
na burze.
Nie minął tydzień, a Gotartowski już o własnych siłach mógł sunąć po komnacie. 
Kroki
stawiał z początku niepewne, wspierał się na ramieniu chirurga, lecz zwolna 
muskuły zwierały
mu się silniej, pochylony krzyż i ramiona prężyły się, oczy patrzyły śmielej, 
jaśniej. Tylko
w duszy, w sercu Floriana złowróżbna panowała cisza.
Gotartowski bał się zajrzeć w siebie, bał się wspomnień, bał myśli, bał jutra. 
Cisza bywa
czasem straszną.
Im bardziej poprawiał się Florian na ciele, im więcej mu sił żywotnych 
przybywało, tym
większy go opanowywał smutek, tym większe zwątpienie.
Godzinami całymi siadywał w oknie zapatrzony w nieba majowe lazury. Chwilami 
dręczył
go niepokój o matkę, o dziada, o rodzeństwo. Gdzie i czy ich odnajdzie kiedy 
rozproszonych
po świecie?...
Maj się miał ku końcowi.
Pewnego ranka medyk, przyszedłszy na zwykłe oględziny chorego – zastał go już na 
nogach.
– A słowo stało się ciałem! – wykrzyknął z zadziwieniem chirurg, imć pan 
Dederko. –
Waszmość, widzę, nie żartem posłuszeństwo kuchni łacińskiej wypowiada!... Dobra 
nasza!...
Wójcicki posinieje ze złości... jak waszmości po świecie chodzącym zobaczy. 
Stary medyk,
króla Stanisława imci konsyliarz... ale co na legiońskim mięsie się nie zna, bo 
bąka rzetelnego
ustrzelił! Cha, cha, jeszcze temu tydzień będzie, spotykam go przy Bramie 
Krakowskiej –
pyta mnie o waszmości – ja mu na to gębę krzywą a zafrasowaną okazuję, a on ci 
łyp z powa-
gą oczyma i mówi: ns, „Nullum remedium! Malaria perpetua... febris intermittens 
ignis sanguinis!
90 Ani hajdamaka, ani kapucyn, krzyżyk wystrugać, ziemi garstkę i w dołek!” Ja 
niby
nic, choć mi aż śledziona ze śmiechu tańcuje! Toć uciecha będzie!...
– Mości Dederko, w porachunku dozgonnym ze sobą będziemy!...
– Te, te! Co waszmość! Chłop strzela... no i koniec!... Bogu dziękuj. Bo i co? 
Simplex servus
91 jest tylko babką wiejską bożych wyroków, i koniec. Ma się urodzić, to i bez 
babki się
urodzi! Niby nauka, niby sztuka, a czasem funta kłaków niewarta. Zdarzy się 
nieborak... że
mu się wszystkie medyckie rozumy przystosuje. Krzyże mu się piecze żelazem, 
pijawki stawi,
krew puszcza... oliwa, pieprz, makowiny, blekot, wilcza wiśnia, popiół gorący i 
co z tego?
Myślisz, żeś mu pomógł, a tymczasem on oczy sobie wytrzeszcza, tchnie raz i 
drugi i ad patres92
wędruje... Zaraz, zaraz, mości Gotartowski, pilno wam w świat... Zaraz, niech 
jeno zlustruję
jeszcze raz waszeci!...
Dederko zabrał się do auskultacji.
– Wybornie! – zaopiniował. – Miechy, nie płuca! Pulsa niby młoty, chodzą cicho a 
równo
jak w zegarze! Do rzeźnika teraz, do winiarza, na barszcz, na zrazy, na 
maślacz!...
Florian nie dał sobie dwa razy tej rady powtarzać. Poprawił swój mundur dawny, 
strzelecki,
przypasał szablę i wyszedł na miasto.
Warszawa kipiała życiem, werwą i otuchą, oddychając pełną piersią pod rządami 
Komisji
Administracyjnej, złożonej z marszałka Małachowskiego, dyrektora wojskowego – 
księcia
Józefa i gubernatora francuskiego, generała Lemarois.
Praca gorączkowa wrzała w każdym zakamarku stolicy Mazowsza, praca w jednym 
podjęta
celu, jednym owiana duchem, jedną kierowana myślą, a było nią tworzenie takiej 
armii,
która by nie tylko przekonała Napoleona o wierności, ale która by umiała osłonić 
piersiami
nadane swobody i wyzwolenie spod pruskiego jarzma.
Tłumy mundurów wypełniały ulice, kolumny nowozaciężnych ciągnęły od świtu do 
późnej
nocy. Książę Józef wdrażał młodego żołnierza do karności i posłuszeństwa. 
Musztry, parady a
ceremonie nie ustawały na chwilę. Stary kapitan Kurtz jak wicher przebiegał na 
spienionym
koniu ulice miasta lustrując kwatery, ćwiczenia, pierwsze instrukcje 
wachmistrzów.
Co dnia nowe barwy się ukazywały, co dnia przybywało feldcechów a szlif, co dnia 
postawa
oddziałów piękniała, szlachetniała.
Gotartowski, znalazłszy się na ulicy, był z początku oszołomiony panującym 
zgiełkiem,
zwolna atoli i jemu udzielać się zaczęła ochota a werwa. Poprawił kaszkietu, 
rękę wsparł na
rękojeści pałasza, ostrogi raźniej jęły pobrzękiwać.
Florian minął posąg króla Zygmunta, odwach pod Bernardynami i zapuścił się w 
wąską
gardziel Krakowskiego Przedmieścia ku Ujazdowu.
Przed pałacem Kazimierzowskim zwróciła uwagę Floriana gromadka oficerów 
rozprawiających
z niezwykłym ożywieniem. Gotartowski napatrzył się już podczas długiej żołnierki
swojej rozmaitych strojów, znał bez mała krój mundura a barwy wszystkich 
europejskich potencyj,
a co... takich, w jakie oficerowie ci byli przystrojeni, na oczy nie oglądał... 
Niby z pozoru
przypominali dawnych ułanów... lecz gdzie im tam!
Gotartowski aż przystanął nieznacznie, aby widokiem świetnych uniformów oczy 
napaść.
A był to widok nie lada. Czterech oficerów, młodzieńców smukłych, gibkich, 
zgrabnych,
wysokich. Cztery białe, czaple kity lśniły w słońcu i drżały uroczyście ponad 
rogatymi, karmazynowymi
czapami, pikowanymi a lamowanymi srebrem.
90 N u l l u m r e m e d i u m ! M a l a r i a p e r p e t u a... f e b r i s i 
n t e r m i t t e n s, i
g n i s s a n g u i n i s ! (łac.) – (Nie ma na to) żadnego lekarstwa! Malaria 
nieustająca... gorączka
okresowa, ogień we krwi!
91 S i m p l e x s e r v u s (łac.) – prosty sługa; tu: lekarz.
92 A d p a t r e s (łac.) – do ojców; w przenośni: umrzeć, pójść na tamten 
świat.
Białe, opięte kurtki z suto haftowanymi, karmazynowymi kołnierzami i tejże barwy 
wyłogami
na piersiach, bramowanymi delikatnie srebrną taśmą, przepasywały tkane, białe 
pasy z
kutasami, łączącymi się ze srebrnymi temblakami pałaszy. Karmazynowe spodnie, po 
bokach
białymi lampasami znaczone, zamaszyste akselbanty na prawym przerzucone 
ramieniu,
srebrne ładownice, zawieszone przez plecy, pozłociste ponad daszkami czap cyfry 
a orły –
składały się na strój bogaty, imponujący, pański, rycerski, wytworny.
Dwa tylko kolory – biały i karmazyn – znaczyły te mundury, a biła od nich taka 
harmonia,
taka wspaniałość, że oczy od nich trudno było oderwać!... Zwłaszcza też, że z 
tych wysokich,
groźnych kołnierzy, spod zuchowato nasuniętych czap wychylały się twarze młode, 
spojrzenia
ogniste, jasne, tryskały rumieńce, a gdzieniegdzie na wargach wiły się 
jedwabiste puchy.
Florian zapatrzył się z podziwem, na próżno usiłując odgadnąć, do jakiej broni 
należeli ci
wytworni oficerowie.
Wtem jeden z obróconych tyłem do Floriana, a najwyższy spośród gromadki, 
obejrzał się,
rzucił okiem na Gotartowskiego i zakrzyknął wesoło:
– Wszelki duch Pana Boga chwali! Florek, od morza do morza!... A niechże cię 
uściskam!...
Zanim Gotartowski zdołał odpowiedzieć, Hermelaus Jordan cisnął go już w swoich 
objęciach,
wołając wesoło:
– A bodaj cię!... Gdzieżeś się nam podziewał, od morza do morza?! Wicek! 
Patrzże!
Drugi Jordan skoczył witać Gotartowskiego. Dwaj pozostali na uboczu oficerowie 
zbliżyli
się również do Floriana. Gotartowski nie mógł przyjść do słowa, zakrzyczany 
przez Hermelausa,
który zwrócił się do towarzyszów:
– Patrzcie, chłopcy! Toż Florian Gotartowski! Niby z nieba spadł, jak duch, od 
morza do
morza, jawisz nam się!... Panie Sewerynie! Mości Wybicki! Florek... chyba Fredrę 
pamiętasz?...
Bodaj przy tobie sprzeczkę żeśmy wszczęli... no i do przyjaźni asumpt wzięli... 
Kalwin...
bo kalwin, ale setny kompan.
– Czekaj bo!... – przerwał zniecierpliwiony gadatliwością brata młodszy Jordan.
Lecz Hermelaus wołał dalej:
– Florek! Uważasz... musisz do nas iść... słyszysz? Takiego nam potrzeba, co? 
Co? Zaciągasz
się?
– Tak, tak. Racja. Z nami – przytwierdzili raźno Fredro z młodym Wybickim.
– Gdzie? Dokąd?...
– Cóżeś ty z nieba spadł? Nie wstyd to ci mizernym mundurkiem strzeleckim ludzi 
straszyć,
od morza do morza? Pójdziesz, i koniec. Siła znajomych, powinowatych!... Ba, 
kogo
tam nie ma!... Masz, Fredro – kalwin... ale, powtarzam, setny kompan, imć 
Łukasz, syn komisarza
a posła Wybickiego. Paweł Jerzmanowski, adiutant marszałka Duroca, Kozietulski,
Krasiński Piotr, Łubieńskich trzech, Niegolewski, Rudowski, Warskich dwóch, 
Szeptycki
Wicuś, Hemplów masz całą trójcę, Mierzejewskich także trzech i Romanów 
trzech!... Ba i
dwóch poczciwych Sokołowskich – Kuba i Stach! Niesposób ci wyliczyć! Kto żyw, 
naprasza
się, od morza do morza, walą zewsząd. Musisz do nas. Patrzże... to jeden mundur, 
a mamy
jeszcze prócz niego trzy inne!... Ciebie wezmą. Gdzieżby nie wzięli!...
– Daj że mu się odezwać – wmieszał się Fredro. – Tu nie miejsce na rozprawę, 
chodźcie
do mnie, na kwaterę! Buteleczka się znajdzie u mojej gosposi.
– Wiwat, kalwin!
– Hermelaus już się rozhulał! – odrzekł kwaśno Fredro.
– Sewerynku, nie mrucz! Daj gęby!... Wyższą masz ode mnie szarżę, aleś kalwin! 
Zresztą,
Florek jest – upiję się chyba.
– I na odwach pójdziesz.
– Wicek, nie dogaduj!...
– Niech no waszmości kapitan Kurtz upoluje – zauważy Wybicki.
– To i co?!.,. Mnie, porucznika szwoleżerów gwardii... śmiałby tknąć?
– Hm!... A Michałek Pfeiffer, równy waści rangą, na dwa dni się dostał.
– Królewiczu słodki! Nie strasz! Jużci „fajfer” mógł się ulać Kurtza... Tylko 
nie ja!...
– Nie życzę zatargu z Kurtzem.
– Królewiczu, cicho!,.. Florek, od morza do morza, toż nic nie wiesz, kogo masz 
przy sobie!
Wszak to nasz „królewicz”, syn imć pana komisarza, a panującego nam miłościwie 
Wybickiego
pierwszego.
Syn posła zmarszczył się i rzekł krótko:
– Hermelaus, rodzica mego nie tykaj.
– Ooo! Królewiczu kochany, od morza do morza... Przecież nie chciałem cię 
urazić, bom
nie zwierz, żebym ludzi kąsał, a co dla ojca twego mam tyle respektu, że daj 
Boże... niechby
wszyscy mu takimi byli.
Florian, odwykły od bezładnych gawęd, był z początku niby oszołomiony, lecz i 
jemu powoli
werwa a życie wracały. Przy butelce rozgadał się na dobre a z ciekawością jął 
się o
wszystko dopytywać.
Ze zgiełkliwych odpowiedzi dowiedział się dopiero, że za rozkazem cesarza 
Napoleona
powstał pułk szwoleżerów gwardii przybocznej pod dowództwem imć pana Wincentego 
Krasińskiego,
że do pułku tego, na wezwanie księcia Józefa, śpieszyła młodzież ze wszystkich
zakątków kraju, wróżąc sobie pod okiem tak wielkiego władcy a mocarza świetny 
los, a dysząc
żądzą odznaczenia się, że pułk szwoleżerów formuje się z pośpiechem, niebawem 
bowiem
wyruszy za Napoleonem, że w tym postanowieniu cesarskim najoczywiściej przebija
się dowód wysokiej łaskawości Bonapartego, ile że przy osobie swojej chce mieć 
młodzież
polską, że szeregi pułku stoją otworem dla wszystkich, bo książę a zarówno 
pułkownik nie na
stan, nie na urodzenie baczą, ale na wysokie przymioty a prawość charakteru 
nowozaciężnych,
że pułk sute odebrał uposażenie, a w przywilejach a prawach z gidami93 
cesarskimi
zrównany od razu został. Seweryn Fredro pierwszy przerwał gorączkowe a hałaśliwe 
relacje.
– Pozwólcie – rzekł – imć kapitanowi słowo rzec! Niech się dowiemy z kolei od 
niego, co
porabiał, gdzie się podziewał.
– Prawda! – przyznał Hermelaus Jordan. – Florek, od morza do morza... Na ciebie 
kolej!...
– Prosimy! Prosimy! – zachęcał Łukasz Wybicki. Gotartowski wspomniał krótko, 
jako był
zapadł na srogą gorączkę i w pałacu Pod Blachą był kilka miesięcy przeleżał, a 
gdy Hermelaus
natarł nań, aby ciekawych szczegółów z pobytu swego pod jednym z księciem 
Józefem
dachem nie skąpił, odparł krótko:
– Darujcie! Ciężko mi teraz. Ledwie na świat dziś po raz pierwszy wyjrzałem, a 
wstyd wyznać,
własne troski nie dają mi radości powszechnej dzielić.
– Wiem, wiem! – przyznał Fredro.
– Rozmawialiśmy o waszmości z imć panem Dziewanowskim! – huknął żywo Hermelaus.
– Ot, głowa zabita, od morza do morza. Toż Dziewanowski jest z nami w pułku!...
– Jest, jest tutaj, mówicie?
– Mało tutaj! W pułku naszym!... Kapitanem... od morza do morza... Bardzo wysoka 
szarża,
gdyby chciał pójść do legii nadwiślańskiej, ani chybi, pułkownikiem by został. 
Jest pod
szefem Małachowskim, dowodzi trzecią kompanią. Jędrek Niegolewski jest pod 
nim!... Powiadam
ci, personat, od morza do morza! U samego cesarza w łaskach wielkich.
Florian nie zważał na wykrzykniki Hermelausa i do Fredry się zwrócił:
– Dziewanowski tu służy? Jest? Gdzie go szukać? Rad bym do niego co prędzej. 
Niech
was niecierpliwość moja nie dziwi, lecz kto wie... on jeden może upragnionych 
wieści...
udzielić!...
93 G i d o w i e – w wojsku napoleońskim straż przyboczna cesarza.
– Kapitan Dziewanowski kwateruje przy sztabie pułku w mirowskich koszarach... 
Rozumiem
niecierpliwość waszą. Zatrzymywać was nie będę... a pozwólcie, przeprowadzimy 
was
do pana Jana.
Oficerowie ruszyli natychmiast w stronę koszar mirowskich.
Kapitan Dziewanowski właśnie był przegląd czynił nowozaciężnych szwoleżerów, gdy 
mu
dano znać o przybyciu Gotartowskiego. Zdał co prędzej służbę na Rudowskiego 
porucznika, a
sam do Floriana wybiegł.
Powitali się serdecznie, spojrzeli na siebie długo, badawczo i skierowali 
bezwiednie rozmowę
na potoczne sprawy.
Florian chciał pytać o nowiny, lecz strach go nagle zdjął. Smutek, na szerokiej 
twarzy
Dziewanowskiego osiadły, nie zdawał się wróżyć nic dobrego. Atoli niepewność nie 
dawała
Gotartowskiemu spokoju. Upatrzył chwilę, gdy młody Wybicki jął rozpowiadać o 
służbie
swojej pod generałem Dąbrowskim, pod Gdańskiem, i odciągnął nieznacznie 
Dziewanowskiego
do sąsiedniej pustej izby.
Dziewanowski nie czekał pytania.
– Wiem, wiem... czego po mnie się spodziewacie! – rzekł poważnie. – Czasem bodaj 
najżałośniejsza
wiadomość lepsza jest od niepewności.
Florian zbladł.
– Odwagi, odwagi! Panie Florianie... Wyroki boskie są niezbadane. Nie nam, 
nikczemnym
stworzeniom, sądzić o nich! Co tu skrywać przed wami. Bóg jeden mocen jest was 
pocieszyć.
– Mówcie, mówcie mi wszystko! – rzekł głucho Gotartowski.
– Owóż, wiadomo wam, jako po moim wyjeździe pani stryjenka z Zośką dostały się w 
ręce
Prusaków... niby to pod pozorem winy ukrywania mnie, a właściwie za podszeptem 
szpiega
pruskiego, niejakiego Karlewicza, który z dawna zemstą ku mnie i ku stryjowi 
nieboszczykowi
pałał. Przysłani przez was Żubrowie szukali, poznałem ich i o Karlewiczu 
powiadomiłem,
słusznie suponując, że on jeden wie, co się z niewiastami dzieje. Żubrowie żwawo
chwycili się moich wskazówek, Karlewicza wykryli i, udając przed nim wysłańców 
pruskich,
dotarli aż do kryjówki, w której ten łotr bezbronne kobiety więził, do gorszych 
rzeczy się sposobiąc.
Co się tam dalej działo, nie wiem, bo szczegółów dowiedziałem się z ust 
Karlewicza.
Owóż ten, wzięty na męki, wyznał, jak Żubrów przyprowadził do siebie, aby im 
przeprawę na
drugą stronę Wisły ułatwić, lecz gdy był się w nocy oddalił, aby brodu wyszukać, 
ile że rzeka
ledwie lodem się ścięła... Żubrowie zamordowali towarzyszów, okradli go i z 
pułkownikową i
Zośką na lód się puścili... Karlewicz, jak powiada, chciał ich uratować, lecz 
woda wystąpiła i
sam ledwie z życiem ujść zdołał.
– Więc mówicie...
– Potonęli wszyscy.
Gotartowski jęknął. Dziewanowski chwycił go w ramiona.
– Panie Florianie! – rzekł z głębokim uczuciem. – Mężczyzną jesteście... 
Patrzcież, i jam
został sierotą prawie... One jedne mi były na świecie. Nie dawajcie przystępu 
rozpaczy!...
– Światłem mi była jedynym!... Nie żyć mi bez niej!...
– Na Boga!... Słowa tego się sromajcie. Wspomnijcie na matkę waszą... na 
rodzinę, na
ziemię, dla której walczyliście lat tyle...
Gotartowski był nagle niby ogłuszony.
– Zatonęła niebożę i... ci starzy poczciwi... towarzysze wierni, opiekunami byli 
mi... rodzonymi.
Byle teraz... umrzeć, byle prędzej stąd.
– Jezus, Maria! Nie bluźnijcie, nie wzywajcie śmierci! Jesteście 
chrześcijaninem! – strofował
poważnie Dziewanowski.
– Ja też – odrzekł z cichym bólem Florian – pójdę, pójdę szukać tylko... 
uspokojenia
wiecznego.
– Nie, nie! Tak wam mówić nie wolno. Módlcie się raczej za nią i za siebie.
– Panie Janie!... Mówcie o niej jeszcze... wszystko...
– Cóż wam powiem?... Na co boleść powiększać... Robiłem wszystko, co się tylko 
dało...
byle dojść prawdy... Niestety, Karlewicz widocznie nie kłamał. Pochwyciła go 
żandarmeria
polowa francuska. Pan Moszyński śledztwo surowe prowadził. Znaleziono ciała 
zbirów Karlewicza
na pogorzelisku jego sadyby, natrafiono na strzępy odzieży na krach lodowych.
Zwłok nie odnaleziono. Spoczęły na dnie rzeki. Z początku byłem był suponował, 
że może i
wam, panie Florianie, krzywdę jaką wyrządzono. Karlewicza palili prawie 
żywcem... słowa o
was nie mówił, wyrzekał się, iżby was na oczy kiedy oglądał. Widząc was teraz, 
utwierdzam
się głębiej w przekonaniu, iż mówił prawdę. Naturalnie fałsz jeno jest w tym, 
aby Żubrowie
na rabunek doń przyszli! Dopuszczenie boże!... Lecz gdybyście byli jako ja przy 
badaniu tego
zbója, to może byście przekonali się, iż Opatrzność i tu bezbronnych kobiet nie 
opuściła.
Karlewicz z dawna zemstę naszemu rodowi był przysiągł!... Dawne dzieje! Jeszcze 
był podówczas
żył stryj mój a świętej pamięci pułkownik... Karlewicz był w domu jego 
pacholikiem.
I tu dopuścił się szpetnego występku. Pułkownik wpadł w gniew, sto bizunów kazał 
mu wyliczyć,
a zbitego do krwi, bosego precz od siebie wypędził. Stąd nienawiść. Owóż, gdy 
pani
stryjenka z Zośką w jego dostały się szpony, chciał się zemścić... i... właśnie 
upatrzył był sobie
chwilę sposobną... gdy Żubrowie nań spadli!. Wolej im śmierć było znaleźć niż 
hańbę...
– Gdzież jest ten zbój? – rzucił przez zęby Florian.
– Był przez sąd polowy na śmierć skazany... lecz, jak wszędzie zresztą przy 
zaprowadzaniu
nowych rządów... nieład a zamieszanie było wielkie. Karlewicz, w areszcie 
trzymany,
znalazł jakiegoś z czasów pruskich kamrata i uszedł przy jego pomocy. Aż dziw 
bierze, bo
okaleczon był srodze... na śledztwie.
– Przepadło wszystko. A jam był podobno tak bliski śmierci... Czemu mnie jej 
wydarto!...
– Panie Florianie! Poganinem jesteś?
Oczy Gotartowskiego zaszły łzami.
– Nie! – rzekł dławiąc w sobie szarpiącą go rozpacz. – Jeno nie wiem, czym 
zasłużyłem
sobie u Boga...
– Pamiętajcie na matkę waszą!... Jam bliższych nie miał... stryjenka była mi 
opiekunką...
Zośka siostrą!... Pocieszać was nie będę, nie umiem i nie mogę, jedno powiem 
wam, zaciągnijcie
się bez mitręgi... na służbę. A tam, wśród trudów, niewywczasu... wojennego 
rozgwaru
ukojenie powoli przyjdzie!... Na jedno bym was namawiał... chodźcie do nas, do 
szwoleżerów.
Mnie raźniej będzie... swojaków najbliższych siła znajdziecie... a słychać, że 
próżnować
nie będziemy...
Gotartowski niby słuchał, a dusza zrywała mu się, a gorycz i żal zalewały serce.
Dziewanowski żywiej natarł:
– Byle wola była, byle hartu stało, a minie smutek, zapomnienie przyjdzie. 
Florian drgnął.
– Zapomnienie, mówisz?... Jestże siła taka, która zapomnieć by pozwoliła?...
Dziewanowski uląkł się żałości, która zadźwięczała w głosie Floriana, i ozwał 
się z mocą:
– Biorę was tedy w jasyr!... Dziś jeszcze pułkownikowi rzecz całą przedstawię. 
Książę waszeci
wesprze.
– Nie – nie teraz! Zostawcie! Dajcie sercu się wypłakać... Pójdę... byle prędzej 
w ogień!...
Tak, księciu jeszcze za gościnę trzeba podziękować i za życie...
Kapitan szwoleżerów umilkł. Uścisnął gorąco Gotartowskiego i podjął się go do 
pałacu
Pod Blachą przeprowadzić.
Dnia następnego Gotartowski zerwał się wcześniej na nogi i, dowiedziawszy się od 
pokojowca,
że książę już wstał, kazał mu się natychmiast zameldować.
Poniatowski przyjął Floriana przyjaźnie, choć z odcieniem lekkiego chłodu.
– Rad jestem wielce – zaczął pierwszy – że widzę waszmości w zdrowiu... Mówiono 
mi
już o zamiarze jego zaciągnięcia się na służbę. Sprawiło mi to wielką 
przyjemność. Dziś jeszcze
nominację otrzymasz na dowódcę batalionu w czwartym pułku strzelców legii 
nadwiślań-
skiej... z zaliczeniem do sztabu... bo mam przekonanie, że oddasz nie lada 
usługi przy formowaniu
regimentów... Jako oficer czynny żołd będziesz pobierał. Nadto sądzę, iż na 
awans
długo nie będziesz czekać.
– Wasza książęca mość...
– O, nie dziękuj mi, proszę... majorze... Zalety wasze są mi znane.
– Wasza książęca mość... łaskaw, lecz chciałem...
– Bądź spokojny – przerwał mu Poniatowski. – Stanie się wszystko po twojej 
myśli...
Przez czas jakiś trudzić cię nie będę... Pułk twój kwateruje w kraju, więc 
możesz śmiało pomyśleć
o sobie!... Miałem to na względzie.
– Wasza książęca mość pozwoli.
– Cóż jeszcze? – zapytał z odcieniem niechęci Poniatowski.
– Ja... ani stopnia tego... ani łaski tej przyjąć nie mogę.
– Dlaczego? Wiem ci, że za tyle zasług należy ci się...
– Nic mi się nie należy! – wybuchnął Florian. – Nie rozumiem, kto był tak 
niefortunnym
myśli moich i zamiarów tłumaczem. Z innym tu zgoła przychodzę przedłożeniem.
– Mów waćpan, proszę.
– Do szwoleżerów gwardii chciałbym...
– Do szwoleżerów! Niełatwa to rzecz, ile że wszystkie stopnie oficerskie są 
obsadzone,
chociaż... uczynię wszystko, byle waćpanu dopomóc. Chwalę to postanowienie, 
atoli zważ, iż
pułk po sformowaniu natychmiast z kraju wyciągnie.
– Właśnie dlatego najmocniej obligować się ośmielam. Książę spojrzał zdziwiony 
na Floriana.
– Lecz bacz tylko, że wyższe awanse są już zajęte... czekać przyjdzie...
– Mości książę... prosząc o zaliczenie mnie do pułku szwoleżerów, nawet w głowie 
nie
miałem szlif oficerskich, bo sam wszak jestem oficerem piechoty, a ledwie za 
losu zrządzeniem
czasowo pełniłem służbę drogmana94 a przewodnika w szwadronie strzelców pod 
pułkownikiem
Deschampsem... więc służbę moją od szeregowca chcę rozpocząć...
Poniatowski przerwał żywo;
– Co mówisz waćpan?... Gdzież zastanowienie? Skądże ci takie myśli w głowie? 
Chcesz
rodzaj broni zmienić... wstępuj do ułanów nadwiślańskich... tam znajdziesz 
przynajmniej rangę
odpowiednią zasłudze!
– Wasza książęca mość, spadło na mnie wielkie nieszczęście... służby twardej mi 
trzeba,
abym nie oszalał...
– Mówże mi waćpan. Może pomóc w czym mogę?!...
– Nie, nie, mości książę... tego nikt nie odmieni!... Gdzie śmierć stąpi, tam...
– Mości Gotartowski... ja na to zezwolić nie mogę...
– Jak o łaskę największą błagam...
– Nie śmiem nalegać, lecz pozostaw to czasowi... powiadomię o waszmości 
intencjach
pułkownika Krasińskiego i grosmajora Dautancourta... Siedemnastego czerwca rusza 
pierwszy
szwadron... nie wiem, azali mógłbyś z nim wyciągnąć... Zaufaj mi, powziąłem dla 
ciebie
prawdziwą życzliwość...
Poniatowski, żegnając Floriana, chciał go na odchodnym sumką wspomóc, lecz 
Gotartowski
nie przyjął.
Prosto od księcia Florian udał się na kwaterę do Dziewanowskiego, opowiedział mu 
o
swoim postanowieniu, zarazem oświadczając, że do Gotartowic na czas jakiś udać 
się zamierza,
spodziewając się tam wiadomość jakąś o matce znaleźć, a nadto o opatrzeniu się 
na nową
służbę pomyśleć.
94 D r o g m a n (dragoman) – tłumacz.
Po ciszy chwilowej już w pierwszych dniach czerwca pod Braunsbergiem rozległy 
się wystrzały
rotowych ogni rosyjskiej piechoty, atakującej szaniec przedmostowy w Spandau.
Było to jakby nowe hasło do nowych zapasów. Z Spandau już nastąpił bój pod 
Lomitten,
Guttstadt, Wolfesdorf, Amt, Altkirchen, Deppen, Glattau, a wreszcie Heilsberg. 
Armia francuska
pod wodzą marszałków Neya, Bernadotte’a, Soulta, Murata i Davouta, a dzielnych 
generałów
utrzymywała się wszędzie na stanowiskach, mimo zaciekłych ataków wielkiego 
księcia
Konstantego a błyskawicznych poruszeń korpusów Benigsena, Kameńskiego, 
Bagrationa i
Gorczakowa.
Bonapartemu mało było tej przewagi. On pragnął i szukał wielkiej rozprawy, która 
by mu
pozwoliła dyktować warunki pokoju. Lecz niełatwe to było zadanie. Benigsen 
bowiem jej
unikał, nie chciał stawiać na szali losów swej armii i cofał się ku Królewcowi, 
ucierając się z
przednimi strażami następujących nań korpusów.
We Friedlandzie wódz rosyjski zastał niespodziewanie dziewiąty pułk huzarów 
francuskich,
a sądząc, że to resztki rozbitego przezeń pod Heilsbergiem korpusu Oudinota, 
wyparł
go z miasta.
Przyczajony Oudinot i Lannes z Mortierem natychmiast ogień tyralierski 
rozpoczęli, aby
Benigsena wciągnąć do bitwy. Jakoż Benigsen rozwinął linię bojową i natarł żywo 
na marszałków.
Zwycięstwo od razu przechyliło się na stronę armii rosyjskiej. Lannes z 
Mortierem
resztek sił dobywali, byle utrzymać się na pozycjach.
Tak zeszło do godziny piątej po południu...
Benigsen, widząc niechybną swoją przewagę nad nieprzyjacielem, zaparł się o mury 
Friedlandu,
nie ustraszony tym nawet, że tuż za miasteczkiem ma nurty Ali, że zarzucone 
mosty
pontonowe mogą nie wytrzymać szybkiego odwrotu, że dzień czternasty czerwca był 
rocznicą
Marengo!
Kanonada nie ustawała. Oudinot, Lannes i Mortier lada chwila mieli śmiałość 
swoją sromotną
przypłacić klęską.
Bonaparte tymczasem pod osłoną bitwy, poza lasami okrążającymi pole walki, słał 
kolumny
wojska, które, zataczając wielkie półkola, skradały się do armii rosyjskiej i 
czekały sygnału.
Słońce już zniżać się zaczęło ku zachodowi, gdy uformowana w zagajniku bateria 
artylerii
generała Sénarmonta obwieściła przybycie Bonapartego.
Milczące lasy poruszyły się, błysnęły stalowymi ostrzami bagnetów. Dywizja 
dragonów
Grouchy’ego rzuciła się wspomagać chwiejące się szeregi Lannes’a.
Nowe czworoboki wyrosły dokoła armii Benigsena. Ney natarł na parowy, w których 
stała
gwardia rosyjska. Marchand wżarł się w bok dywizji rosyjskiej i pchał ją ku Ali, 
Dupont
szarżował na działa. Mortier, nowymi dywizjami wspomożony, jął zmagać się z 
Gorczakowem
na śmierć i życie.
Dwie godziny trwały krwawe zapasy, dwie godziny męstwo ścierało się z męstwem, 
spiż
ze spiżem, stal ze stalą, pierś z piersią. Aż prawe skrzydło armii rosyjskiej 
drgnęło, zachwiało
się, raz jeszcze pod piorunową komendą dowódców próbowało stawić opór. Daremnie.
Generał Perrin pracował pod przewodem Neya na buławę marszałkowską! Berthier, 
książę
Neuchatelu, rzucał się w największy ogień, chcąc się okazać godnym tytułu 
ministra wojny
Napoleona!
Prawe skrzydło Benigsena jeszcze się opierało, wsparte ogniem działowym, 
skierowanym
na Neya. Lecz ten już powstrzymać się nie dał. Zdarł konia, spiął ostrogami, jak 
wicher wyrwał
się tłumowi otaczających go adiutantów... i z szablą wzniesioną, bez czapki, z 
włosem
rozwianym do nowego poprowadził ataku.
Soult natarł z boku. Dwudziestu pięciu generałów rosyjskich padło. Prawe 
skrzydło skręciło
się pod naporem Francuzów i jęło za Alę się cofać... Mortier zaś dziesiątkował 
już lewe
skrzydło i zajmował Friedland...
Słońce zaszło. Walka wre jeszcze. Mosty się palą, płomienie liżą zajadle domy 
miasteczka.
Armaty drgają ponurym światłem, w morzu ognia, krwi i żelaza kotłują się ludzkie 
ciała.
Żołnierz walczy już o śmierć chwalebną. Ale nie żołnierz pruski i nie pruski 
generał Lestoque!
Ten, po niedołężnych obrotach swego korpusu, za trzecią szarżą legii północnej 
oddaje
Dąbrowskiemu szpadę.
O północy umilkły działa. Szczątki armii Benigsena jęły się cofać pod Królewiec, 
nie
przypuszczając, że tam na drodze czai się jeszcze kawaleria Murata, która je 
ścigać będzie a
rwać aż do Tylży.
Bonaparte objeżdżał pole bitwy w otoczeniu Duroca, Bessičres’a i Berthiera. 
Zaduma błąkała
się po jasnym czole zwycięzcy. Oczy jego smutnie poglądały na te tysiące istnień 
ludzkich,
które tu słały się pod jego stopami, które ostatnią kroplę krwi wysączyły, aby 
dla niego
uwić laur, aby sławę jego w nowe ustroić blaski.
Zawały trupów co chwila znaczyły miejsca, gdzie bitwa ważyła się, gdzie natarcie 
było
silniejsze, gdzie obrona bohaterską. W mrokach jasnej nocy czerwcowej, na 
zielonej runi pól,
odbijały się wyraźnie obszerne różnobarwne koliska niby kwietne klomby...
Tu niebieskie mundury dragoni! francuskiej, przetykane krasnymi żupanami 
smoleńskich
kozaków, tam złote napierśniki preobrażeńców95 zmieszały się w śmiertelnych 
uściskach z
ciemnozielonymi furażerkami woltyżerów, ówdzie białe kamizele i białe pasy 
znaczyły
krwawe żniwo artylerii Sénarmonta, ponad parowami spiętrzone masy ludzkich ciał 
i końskich
świadczyły o pracy gwardii rosyjskiej.
Pole bitwy zdawało się jakby obumarłe. Kałuże krwi krzepły, ciała stygły, 
prochem okopcone,
miazgą obluzgane; na oblicza poległych zstępował majestat śmierci, ścierał ślady 
bólu,
zmarszczone wygładzał czoła. Niekiedy wśród ponurej ciszy słychać było jeszcze 
cichy jęk...
a niekiedy przeciągłe... ostatnie westchnienie konającego.
Od strony obozu francuskiego snuć się zaczęły już złowrogie cienie grabarzy.
– Duroc! – odezwał się Bonaparte do jadącego za nim wielkiego marszałka dworu. – 
Patrz,
ile ofiar!...
– Najjaśniejszy panie, rocznica Marengo!
– Tak, tak! Rzetelnie ją obchodziliśmy.
Napoleon skierował konia ku zgliszczom palącego się jeszcze Friedlandu. W tejże 
chwili
spoza zagajnika wysunęły się trzy cienie jeźdźców w generalskich mundurach i na 
widok cesarza
zdarły konie.
Bonaparte spojrzał bystro ku cieniom.
– Kto jedzie?
– Oudinot, Perrin-Victor i Dąbrowski! – odezwał się basowy głos.
– Zbliżyć się.
Jeźdźcy ruszyli ku cesarzowi i osadzili przed nim konie, salutując monarchę.
– Oudinot! Cudów waleczności dokazałeś, gdziekolwiek się pokażesz, o nic lękać 
się nie
trzeba, tylko o ciebie!...
– Sire! Spełnić chciałem obowiązek!...
– Za Ostrołękę zostałeś hrabią, za Friedland mianuję cię gubernatorem Erfurtu. A 
ty, Perrin,
jesteś marszałkiem. Berthier! Przygotujesz nominację do podpisu!... A! Generale 
Dąbrowski,
jakże pańska rana?
– Zapomniałem, że była!
95 P r e o b r a ż e ń c y – żołnierze tzw. Pułku Preobrażeńskiego gwardii 
przybocznej,
utworzonego przez Piotra Wielkiego.
Bonaparte targnął z lekka konia i wysunął się naprzód, a wskazując na szeroką 
polanę, zasłaną
zwłokami pruskich żołnierzy, ozwał się do towarzyszących mu marszałków i 
generałów:
– Patrzcie, tu leżą szczątki armii Fryderyka Wielkiego!... Dąbrowski! Gdyby 
tamten żył,
może byś żniwa takiego nie miał...
– Pod twoim przewodem, najjaśniejszy panie, inaczej by się stać nie mogło!... – 
Wielki
dzień! Wielki! – powtarzał w zadumie Bonaparte.
Naraz bystry jego wzrok zatrzymał się na małym pagórku tuż przy polanie. 
Napoleon spiął
konia ostrogami.
Na wzgórzu tym, zasłanym ciałami poległych, dziwna odgrywała się scena.
Pośrodku leżał młodzieniec w mundurze ułańskim, cisnąc do broczącej na piersiach 
rany
rękojeść strzaskanego pałasza. Wargi jego szeptały jakieś wyrazy nieuchwytne, na 
poły
przymknięte oczy szkliły się smutnie.
Tuż obok młodzieńca, jakby spod wyprężonego kadłuba końskiego, czołgał się 
starzec siwowłosy,
drżący, odziany w barwę województwa kaliskiego. Starzec miał lewą nogę 
przewiązaną
szmatą. Rana snadź jego była ciężka, bo z piersi starca czasem głuchy jęk się 
dobywał.
Starzec wspierał się na rękach, ustawał, omdlewał prawie. A jednak wlokło go coś 
do tego
szeptu młodzieńca. I nie zważał, że mimo szmaty rana krwawiła coraz silniej. 
Zmagał się a
pełzł.
Z przeciwnej strony inny cień również ku młodzieńcowi sunął. Był to stary 
legionista oficer.
Twarz jego wychudła, zmarszczona, sczerniała na słońcu, w łunach pożaru 
Friedlandu
zdawała się być jakimś widmem, groźnym zjawiskiem.
Legionista zasłaniał lewą ręką rozwarty bok – prawą się wspierał, a na nogach 
ustać nie
mogąc na kolanach się wlókł, z trudnością kołując pomiędzy stosami ciał 
ludzkich.
– Ludzie! Pomocy! Ratunku!... – jęczał starzec. – Matko Najświętsza... dodaj mi 
siły... ani
chybi, to ten smyk!... A, poczekaj, urwisie, uszu ci natrę! Od wszelkich złych 
przygód racz
nas wybawić! Ucapiłem cię przecie! Szałaputa, nicpotem! Pani matce zmartwienia 
takiego
narobić!... Wojaczki się smykowi zachciało! Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu! 
Jezu...
pozwól, niech się dowlokę!...
Starzec dyszał ciężko. Oczy jego z rozpaczą wpatrywały się w jasną twarz 
młodzieńca,
ozłoconą blaskami łuny pożaru. Suche, żylaste ręce zapierały się gwałtownie, 
żyły na czole
nabrzmiały. Ostatkiem sił darł się do młodego ułana. Aż... pochylił się wreszcie 
nad obumarłym
na poły ciałem. Siwa głowa zadrżała, spod ciężkiej powieki łza wielka spadła na 
czoło
młodzieńca. A snadź brzemienna była potężną modlitwą a bezmiernym bólem, gdyż 
ułan
otworzył nagle oczy i spojrzał na starca rzewnie. Wargi jego poruszyły się...
– Dziaduś... przyszli...
Starzec zatrząsł się, z piersi jego nieludzki dobył się ryk.
– Moćpanowie! Kto w Boga wierzy, ratujcie!... Chłopczyna mój serdeczny zamiera!
Wszechmogący, wieczny Boże... mnie... mnie... zabierz z tego świata!... Daruj 
życie... smykowi!
Wody!...
– Que diable! Sacrebleu! – odezwał się z przeciwnej strony głos legionisty. – 
Zaraz! Niech
się wygramolę. Mam manierkę!...
– Bywajcie, mospanie!... Bóg was zsyła! Ledwie dyszy... dzieciuch taki! 
Doczekałem się
pociechy!...
Oficer legii zdołał nareszcie zbliżyć się do ułana. Z wysiłkiem odpasał 
przewieszoną przez
ramię manierkę z wódką i wlał w usta ułanowi. Młodzieniec westchnął głębiej.
– Nom de chien!96 Wyliże się! – mruknął legionista. – Bagnet pruski! Macie 
bandaże?
Czekajcie! Będą!...
Legionista rozerwał mundur i wydarł szmat płótna z własnej koszuli... potem 
wyciągnął
nabój z patrontasza, rozgryzł i proch wysypał na szmatę.
– Niby kaleczy, a goi! – rzucił przez zęby, za czym, nie zważając na starca, 
który niespokojnie
śledził każdy ruch twarzy legionisty, jął opatrywać rany młodzieńca.
Ułan po raz wtóry otworzył oczy i spojrzał jaśniej, wyraźniej.
– Dziaduś się gniewają? – rzekł cicho. Starzec pochylił się ku ułanowi.
– Co, co waćpanu w głowie!... Potem, na kobiercu się rozprawimy, po 
szlachecku!... Widzisz...
lepiej ci?... Żołnierki ci się chciało!... Z domu matczynego uciekać... A gdyby 
cię tak
Prusak nadział bagnetem, to... co by było?... Nic waćpan dla dziada respektu nie 
masz! Widzisz,
z harmaty mnie uraczyli. Ooo!...
– Darujcie! Przebaczcie!...
– Co darować?! Co przebaczyć?! – burczał starzec. – Po jednych pieniądzach 
wszyscy!...
Jaki ojciec, taki syn! Tfy... Aż wymówić nie podobna... Józef, biedaczysko! 
Florian, no Florian,
mężczyzna!... Ale... ci smyk taki, żal się Boże! Kosteczki jak patyczki, piąstka 
jak u komara
i... wlecz się, dziadu, tłucz gnaty... naści pierzynę na stare lata!
Nagle oficer legii, który z kolei z jakąś zabobonną trwogą na starca spoglądał, 
rzucił okiem
na wielki sygnet szlachecki, lśniący w blaskach łuny na palcu dziada, i zadrżał. 
Ciało jego
osunęło się, zachwiało... Chwycił gwałtownie rękę starca i do ust ją przycisnął.
Starzec chciał coś rzec, chciał usunąć rękę, wreszcie spojrzał na chylącą się 
przed nim, siwizną
przyprószoną głowę. Serce zamarło mu w piersiach. Ciało legionisty zadygotało – 
łkanie
głuche rozrywało mu gardło, bok trysnął krwawą wstęgą.
– Co... co... waćpan?!... – szepnął starzec bojąc się dać porwać przeczuciu. – 
Któżeś ty?...
Mara?!...
– Ojcze!
– Józef! Boże miłosierny!... Ostatnia na mnie przyszła godzina! Czas – czas!... 
Józefie!
Synu... pilnuj swego smyka!... Marcelek... Figle mu w głowie... koszałki 
opałki!... Wojaczki
mu się chciało!... Tyżeś to?... Tyle lat waćpana nie widziałem!... W domu 
bezład!... Pisklęta
ci się zbuntowały... Staszek u Prusaków... I tak wszystko idzie, marnieje... 
ginie!... Tobie Boże
na ofiarę!...
– Dziadusiu!...
– Nie, nie ma dziadusia!... Rodzic twój niech mnie zastąpi!... Chciałem waści 
uszu natrzeć...
z harmat ucapili! Boże, błogosław was! Boże, nie opuszczaj was! Dziej się wola
Twoja! Józef!... Marceli!... Dajcie mi wasze ręce!... Oto niegodny schodzę z 
tego świata... bez
słowa pociechy, bez przebaczenia. Jezusie, wejrzyj na mnie ginącego pomiędzy 
Francuzami a
dysydentami97! Cicho, Marcelek! Widzisz... tam jejmość dobrodziejka a babka 
stoi... i kiwa
na mnie! Czekaj, Jaguś, czekaj! Cha – cha! Asińdźce pilno... zaraz!... Niech raz 
jeszcze chłopaka
naszego uścisnę i... tego urwisa... Ooo! Com ja się nażył!... Wódz nie lada ten 
Napolion!...
Ciało starca osunęło się bezwładnie na murawę. Skonał.
Syn i ojciec padli sobie w objęcia. Krew płynęła im z ran, zlewała się w jedno 
pasmo i,
spływając falisto, wsiąkała w ziemię i łączyła się z krwią dziada.
Wtem, ponad głowami rannych, rozległ się dźwięczny głos:
– Kto tu wzywa pomocy?!
Oficer legii podniósł błędne oczy i jęknął głucho:
– Cesarz!
96 N o m d e c h i e n ! (franc.) – Psiakość!
97 D y s y d e n t – innowierca.
– Co za pułk? Generale Dąbrowski, barwy legii północnej. Dąbrowski zeskoczył z 
konia i
podbiegł na wzgórze.
– Kto tu?... Jaki pułk?... Cesarz przed wami!...
– Józef Gotartowski z brygady Aksamitowskiego!
– Ranny? Kapitan! A ten młody...
– To mój syn! A ten wolontarz kaliski, to... dziad... Umieramy!...
– Co, co? badał Bonaparte, nie rozumiejąc odpowiedzi legionisty.
– Najjaśniejszy panie!... Trzy pokolenia rodu jednego... Dziad, ojciec i syn...
– Ratować ich! Ordynansa! Duroc!
Wielki marszałek dworu zawrócił konia i jak strzała pomknął ku biwakom 
francuskim. Cesarz,
a za nim marszałkowie i Oudinot zsiedli z konia.
Bonaparte podszedł do Józefa Gotartowskiego.
– Dzielny ród żołnierzy!... Nazywasz się?
– Gotartowski, najjaśniejszy panie.
– Służyłeś?
– Dziesięć lat w konfederacji, dziesięć w niewoli tureckiej... teraz w legii...
– Jesteś pułkownikiem. Kapitan uśmiechnął się smutnie.
– Umieram! – rzekł cicho.
Bonaparte odwrócił głowę. Dąbrowski przyklęknął przy umierającym i rzeźwił go 
wodą...
– Kapitanie! Czy Florian Gotartowski wasz krewniak?
– To mój syn.
– Słów dlań nie mam! Zaszczyt wam przynosi.
– Generale! Nie mnie ratujcie, lecz tego chłopca... Mnie także pora... Jego 
szkoda byłoby!
Taki młody! Czas ma przecie!..
Napoleon sięgnął po order legii, zawieszony na jego mundurze, odpiął go i ku 
kapitanowi
się pochylił.
– Jesteś oficerem krzyża.
– Najjaśniejszy panie – nie mnie!... Ja odchodzę!... Na mnie legia czeka 
niebieska. Lecz
ten dzieciak... już chrzest krwawy przeszedł... Jemu, najjaśniejszy panie... za 
ojca i dziada...
Bonaparte przyklęknął nad Marcelkiem. Ułan spojrzał na cesarza. Ojcu łzy w 
oczach zabłysły.
Wspierając się na podtrzymującym go generale Dąbrowskim, patrzył z dumą na syna.
Minister wojny Berthier tłumił wzruszenie. Marszałek Perrin płakał.
– Pułkowniku! – ozwał się Napoleon. – Nie maszże jakiego życzenia, które bym 
mógł
spełnić? Mów!
– Najjaśniejszy panie... Niech pochowają mnie razem z ojcem!... To wszystko!...
– Daj mi swoją rękę, niech ją uścisnę!... O synu twoim będę pamiętał!... Boli 
mnie, że nic
więcej dla ciebie uczynić nie mogę. Nie trać ufności!... Patrz... ambulanse 
nadjeżdżają!... Da
Bóg, rana twoja nie będzie śmiertelna!
Bonaparte usunął się na bok i patrzył w dal ponurą, patrzył na pożogę, która, 
przygasłszy
na chwilę, z nową wybuchnęła siłą, patrzył na to pole śmierci, pole sławy.
Kapitan tymczasem, wpół leżąc na ziemi, oddychał ciężko a raniony bok cisnął. 
Dąbrowski
zwilżył chustkę wodą i położył na ranę.
– Dziękuję, generale! Paliła mocno... Lżej mi teraz!... Marceli!...
Ułan ręce złożył na kolanach ojca.
– Marceli! Synu mój... nogi ucałuj matce. Florka, Staszka, Urszulę, Fabiana... 
Błogosławieństwo
moje im zanieś... Tyle lat rwała się do was dusza, ciągnęło serce... Nie dali! 
Miłujcie
się, kochajcie a czcijcie jego... cesarza! On wielki! Dobrze mi tak umierać... 
gdy ciebie
widzę!... Tam spotkamy się znowu!...
Odblask pożogi zaświecił w lśniącej powłoce krzyża zawieszonego na piersiach 
Marcelka.
Konający uśmiechnął się z rozrzewnieniem.
– Phi! Marcelku! Patrz... masz już legię! A wiesz ty, co taka legia znaczy?... 
Szanuj ją, aby
wnuki twoje poszczycić się nią mogły! Widzisz, chłopcze... legia!... Krzyż!...
Kapitan jęknął ciężko. Marcelek, leżąc na ziemi, ostatkami sił nogi ojca ściskał 
a całował.
Stary legionista raz jeszcze zbudził się do życia i powiódł dokoła błędnym 
wzrokiem, a spostrzegłszy
sylwetkę cesarza, rzekł wskazując nań ręką:
– Synu! Za nim pójdziesz i ty, i Florek, i wy wszyscy – aż do ostatniej kropli 
krwi! Na
śmierć, na życie!... To moja... wola... Módl się!...
Kapitan zaczerpnął gwałtownie powietrza, odetchnął ciężko jakby zbywając się 
ciężaru,
pod którym giął się, łamał... i zwiesił głowę...
Generał Dąbrowski zdjął kapelusz, za jego przykładem poszli marszałkowie. W 
tejże
chwili prawie zajechał pędem ambulans, zaprzęgnięty w czwórkę, a przyprowadzony 
przez
wielkiego marszałka dworu. Dwaj chirurdzy jęli opatrywać omdlałego ułana.
Bonaparte dosiadł konia i zawrócił do obozu.
Gdy się to działo, na przeciwnej stronie placu bitwy, na brzegach Ali, zgoła 
inna rozgrywała
się scena.
Brzegiem rzeki szedł wysoki, barczysty grenadier pruski i oglądał się 
niespokojnie na
wszystkie strony. Minął zagajnik nadbrzeżny, parów zasłany poległymi i szedł 
dalej, niby
miejsca upatrując. Niekiedy wzrok jego błądził bezmyślnie po błyszczącej toni, z 
której wychylały
się jakieś zawały straszne, bezkształtne, splątane ze sobą, chwiejące się 
ponuro. Czasem
znów patrzył obojętnie na krwawe szczątki stoczonej tu bitwy i mruczał coś do 
siebie.
Tak zbliżył się do miejsca, gdzie armia w bród Alę przebywała.
Ginące w nurtach szerokie koleje, zdeptana kopytami końskimi ziemia mówiła, że 
pochód
tu był gorączkowy, gwałtowny. Jakoż środkiem, śladami brodu, szła tama. Tama 
powstała z
lawet porzuconych, z uwięzłych pojazdów, z koni zatopionych, z ciał ludzkich. 
Fala żołnierzy,
koni i pociągów przeszła tędy – mówiły zastygłe ślady.
Grenadier zmierzył wzrokiem tamę, a przekonawszy się, iż ta zbita masa ludzi, 
koni,
drzewa i żelaza milczy obumarła, zwrócił się ku brzegowi, kędy porzucony wózek z 
prochami
i kulami zarył się w błotnistym gruncie.
Grenadier podniósł wieko, sprawdził zawartość wózka i uśmiechnął się do siebie z 
zadowoleniem.
Za czym przykucnął między jego kołami, odpiął pałasz, zaparł o kolano, złamał go
i odrzucił precz od siebie. Zdjął potem mundur i ze złością jakąś pozrywał zeń 
kolorowe naszycia,
nie darował ani tróigraniastemu kapeluszowi z kokardą, ani harcapowi.
Gdy zniszczył w ten sposób wszystkie ozdoby a oznaki swego pruskiego uniformu, 
dobył
noża i jął poły munduru ciąć na długie pasy, a potem pasy te skręcać i łączyć ze 
sobą. Kiedy
ten zaimprowizowany sznur był gotów, grenadier podsunął się do kół wózka i z 
piast jego
zaczął dobywać resztek smoły a sznur nią smarować. Po ukończeniu tej roboty 
skrzesał ognia.
Sznur zatlił się żywo. Grenadier zgasił go pośpiesznie.
Raz jeszcze sprawdził, czy wszędzie jest równomiernie smołą namaszczony, a potem 
podniósł
wieko wózka, podparł je strzaskaną kolbą karabina i jeden koniec sznura zapuścił 
w
głąb, w przegrody wypełnione kulami i wpół uchylone blachy z prochem, drugi 
zwiesił pionowo
między kołami wózka.
Ukończywszy te przygotowania, usłał sobie pod wózkiem z odzienia miejsce na 
ziemi,
ukląkł i jął się modlić.
Modlił się długo a żarliwie, w piersi bił się a kajał, jakby spowiedź z życia 
całego czynił.
Szeroka, surowa, bruzdami zorana, koścista twarz grenadiera przybrała wyraz 
łagodności,
zasłuchania się pobożnego. Chwilami wielkie, żylaste ręce zaciskały się kurczowo 
i wznosiły
ku niebu... rozżarzonemu łunami pożarów.
Grenadier skończył modlitwę, przeżegnał się a westchnąwszy ciężko, sięgnął w 
zanadrze,
wyjął zeń starannie omotane zawiniątko i klęcząc, przed sobą rozłożył. Z 
zawiniątka wydobył
papier pożółkły, sczerniały, zdobny w orły jakieś a pieczęcie, dwa krzyże 
żołnierskie i szmat
wstążki z kobiecego czepca i ze wzruszeniem jął wpatrywać się w te drogie dlań 
pamiątki a
szczątki przeszłości. Ręce mu drżały, dotknął papieru, łzy w oczach błysły na 
widok krzyżów.
Szmatkę do piersi przycisnął i tulił z głuchym bełkotem.
Upływały godziny. Grenadier mocował się z samym sobą, walkę toczył. Mrużył oczy 
i już
zaczynał skarby swoje chować, gdy znów je rozwijał: pieścił się nimi, a myślą 
może lata minione
sięgał. Ciężko mu było oczy oderwać i od tego zszarzanego papieru i od tych 
krzyżów,
i od tej szmaty!...
Przemógł się w końcu. Omotał zawiniątko, skrzesał ognia... iskra padła na koniec 
zawieszonego
sznura. Grenadier skrzyżował ręce na piersiach i zapatrzył się smutnie w budzący 
się
poza Alą brzask.
Iskra zatliła sznur. Niebieskawy płomyczek wybuchnął nagle i zaczął piąć się ku 
górze...
coraz wyżej... wyżej...
Naraz wśród wystającej ponad wodą masy ciał rozległ się cichy jęk.
Grenadier zwrócił oczy ku stronie, skąd jęk się dobywał, i dostrzegł rękę 
wyciągniętą błagalnie.
– Wo imia Chrysta... pomohitie!...98 – rozległ się przejmujący okrzyk.
Grenadier drgnął. Podniósł się powoli. Płomyk już pełzł po blaszanej puszce z 
prochem.
Stary żołnierz obojętnie sięgnął po palący się lont, zmiął go w ręku i, nie 
zważając na bolesne
oparzenie dłoni, podszedł do brzegu Ali, skąd go dochodziło rozpaczliwe wołanie. 
Zmierzył
wzrokiem odległość, dzielącą go od głowy wychylonej na powierzchni wody, i 
zatrzymał
się.
Zadanie nie było łatwe. Wzywający ratunku znajdował się pośród wału ciał 
ludzkich i
zwalonych furgonów. Grenadier widział go, jak chwytał się pływających kawałów 
drzewa,
jak zapierał się i mocował, szukając ocalenia w przewróconym wozie ambulansowym. 
Na
próżno. Snadź siły go odbiegały, a nadto ten spiętrzony wał malał, zanurzał się, 
zasuwał coraz
głębiej w grząskie dno rzeki.
Grenadier nie namyślał się długo. Przypadł do zastygłych w kulbakach koni, 
odciął im cugle,
powiązał rzemienie i wszedł w wodę.
Ala w tym miejscu była płytka. Nogi starego żołnierza osuwały się w muł, lecz 
brnął bez
wahania. Gdy już się zbliżył do zawały, rozpuścił rzemień i zarzucił go 
zręcznie. Rzemień
owinął się dokoła wyciągniętej jeszcze ręki, palce tonącego z rozpaczą chwyciły 
się rzemienia.
Grenadier zaparł się i jął przyciągać rzemień ku sobie – opór był silny. 
Żołnierz natężył
mięśnie. Masa jakaś zbliżała się ku brzegowi. Na powierzchni wody znów ukazała 
się twarz
ociekająca krwią, sina, z zamglonymi oczyma, ze śmiertelnym kurczem około 
zaciśniętych
ust. Nogi żołnierza zapadały się w bagniste dno, lecz grenadier targnął się ku 
brzegowi.
Już miał na brzegu stanąć, gdy naraz uczuł, jak go coś, niby kleszczami, 
uchwyciło pod
kolana. Żołnierz zatrząsł się ze wstrętu i przerażenia i rzucił się naprzód. 
Kleszcze zaciskały
się silniej. Ból drętwy go przejął. Ostatnim, nadludzkim wysiłkiem szarpnął się 
w topieli i
stanął na brzegu. W tejże chwili kilkanaście wielkich, błękitnoczarnych raków 
odpadło z
chrzęstem na ziemię, potoczyło się ku wodzie i znikło.
Żołnierz spojrzał po sobie. Wąskie pasma krwi spływały mu po nogach, znacząc 
miejsca
zajadłych cięć. Grenadier, mimo piekącego bólu, znów zwrócił się do topielca. 
Rzemień
około ręki opasał, przez ramię przerzucił i, zgiąwszy się, jął ciągnąć. Rzemień 
prężył się,
98 W o i m i a C h r y s t a... p o m o h i t i e !... (ros.) – W imię 
Chrystusa... pomóżcie!...
trzeszczał, lecz nie zdołał wyrwać się z uchwytu rozpaczy. Masa zbliżyła się do 
brzegu i zaparła
w mule.
Żołnierz porzucił rzemień i podsunął się do drżącego nad wodą korpusu.
Mrowie go przeszło. W ciało ratowanego wczepiło się sześć rąk pożółkłych, 
zzieleniałych,
zastygłych i zdało się ciągnąć je na dno topieli.
Grenadier pruski pochwycił za porzucony pałasz dragoński, zamierzył się, ciął 
raz, drugi i
trzeci po rękach. Woda zabełkotała ponuro, ręce rozwarły swe szpony i opadły. 
Grenadier
przegiął się i wyciągnął na brzeg omdlałego żołnierza.
Słońce wychylać zaczęło już swój rąbek czerwony spoza lasu. Łuna znikła, dymy 
unosiły
się jeszcze ponad Friedlandem.
Grenadier spojrzał na wyciągniętego z wody żołnierza i jął go opatrywać. 
Żołnierz mógł
mieć lat około dwudziestu zaledwie.
Poszarpany na nim mundur nie pozwalał rozpoznać, do jakiej armii, do jakiego 
pułku należał.
Lecz grenadiera nie zdawało się to zajmować. Ściągnął z żołnierza łachmany i 
badał.
Uratowany miał na ramieniu ledwie ślad lekkiej kontuzji, lecz za to ciało jego 
przedstawiało
jedną skorupę, pełną sączących się ranek, zadrapań, okaleczeń, sińców a śladów 
jakiejś
strasznej walki.
Grenadier z wprawą starej niańki ułożył żołnierza na brzegu, obmył mu zamulone 
rany.
Potem oddalił się na chwilę w stronę pola bitwy i, powróciwszy z pękiem białych 
szmat i manierkami,
przyklęknął nad żołnierzem i kończył opatrunek.
Oliwą pozalewał okaleczenia, poprzewiązywał gałganami, a w końcu w usta 
omdlałego
wlał potężny łyk wódki.
Żołnierz zakrztusił się, poczerwieniał i spojrzał z wdzięcznością na grenadiera.
– Kto ty? Prusak? – rzekł po rosyjsku. Grenadier potrząsnął przecząco głową.
– Chrancuz?
– Polak – odparł grenadier.
– Spasibo... bratiec!99 ...
Żołnierz wsparł się na ręku i obejrzał dookoła.
– Nie ma bitwy! Ot, narodu leży!... Strach, strach!...Samemu śmierć zajrzała w 
oczy i zaciągnęła
luta i maniła... Przeprawiałem się, a tu trupy chwyciły... Ooo!... W głowie 
szumi
jeszcze... ooo...
Grenadier podał znów żołnierzowi manierkę z wódką. Żołnierz napił się chciwie.
– Grzeje! Dobrze grzeje!... Wiesz, Sidora rozerwało! Sławny był gefrajter... 
preobrażeniec
zakamieniały! Prawda – tyś go nie widział... Wczoraj jeszcze mówił do mnie rano: 
„Waśka,
dzierżyś’.”... Rozerwało... Z jednego sioła był ze mną, krewniak, niby wuj!... 
Matce mojej
ciotecznym wypadał!... Ulżyło...
Aa... Pół dnia staliśmy w wąwozach. Chrancuzy sypali kulami... lecieli na nas 
jak ćmy...
Potem runęli! Zatrąbiono odwrót – my jeszcze stali! Aż przyszło i na nas. 
Pułkownika zwaliło,
kapitana aby trąciło... Gdzie nam sierotom... Prochu i kuli zabrakło, a karabin 
parzył, ani
go utrzymać...
Grenadier słuchał i kiwał głową, jakby na znak, że rzeczy takie nowiną mu nie 
są.
Żołnierz zniecierpliwił się:
– Cóż ty, stary, nic nie mówisz?
– Jasia! – mruknął ponuro grenadier.
– Jasia, Jasia?!... Co za czort taki?...
– Poszła tam!... – rzucił stary żołnierz i wskazał na obłoki, rozsrebrzone 
światłem budzącego
się dnia.
99 S p a s i b o... b r a t i e c ! (ros.) – Dziękuję... bracie!
– Hm! Tam poszła?!... Niech jej będzie królestwo niebieskie!... Pomóż, stary!... 
Tyś dobry!...
W języku jednak nieskory... Jakbym się narodził...
Młody żołnierz przysiadł i zapatrzył się smutnie w dal.
– Gdzie mnie teraz jednemu?! Słuchaj, ty musisz być z felczerów! Co? Nie? 
Patrzaj!...
Byłeś w bitwie? No, no... A żyjesz! Prawda, i ja żyję!... Kto jego wie 
zresztą...
Grenadier wstał i wyprostował się. Młody żołnierz spojrzał nań niespokojnie.
– Gdzie ty?
– Pora.
– Dokąd?...
– At!... Pora i już! – uciął grenadier.
– Ha! Idź! Wola twoja... Daj, stary, rękę!... A jak ciebie... niech wiem, kogo 
dobrym słowem
wspominać!
– Żubr!...
– Nu, Żubr!... Z Bogiem!... Mnie Waśka, a z ojca Iłariewicz! Grenadier uścisnął 
podaną
rękę, zawrócił ku wozowi z prochami i tam znów zajął się przerwanymi 
przygotowaniami.
Waśka z podziwem przyglądał się z dala staremu i czynił głośne uwagi:
– Patrzaj... stary się zatrzymał. Dobry stary, jemu, musi, ciężko coś!... Komu 
nie ciężko?,..
Sidorowi chyba! Królestwo mu niebieskie! Et, żeby ciotka Ewdokia wiedziała... 
westchnęłaby
baba a zapłakała!... Ucieszny ten stary!... Polak, powiada. Co on tam robi przy 
jaszczyku?!...
Juści nasz jaszczyk... z czwartej baterii. Ukląkł! Modli się!... Niech tam mu 
Bóg da zdrowie...
Honorowy człowiek. Z wody wyciągnął, opatrzył, a i gorzałką wspomógł!... Ba! Toż 
jeszcze
manierkę zostawił!... Dobra!... Jeść tylko się chce!... Kaszy hreczanej miskę, 
to choć znów na
bitwę!... Hę, hę! Dziwak stary! Ogień krzesze! Co on tam?... Odwrócił się!... 
Ej! Podpatrzę a
zobaczę!... Nogi stężały, osłabły!... A przecież dolizę.
Waśka podniósł się, zachwiał, lecz odzyskawszy równowagę iść zaczął ku wózkowi z 
prochem.
Świeżo założony lont palił się szybko, Żubr patrzył, jak płomyk piął się z 
sykiem ku górze,
a potem zawisł na krawędzi wózka i znikł w jego wnętrzu.
Stary podoficer ukląkł, ręce skrzyżował i czekał.
Upłynęła długa, milcząca chwila... Żubr poruszył się niespokojnie. Może lont 
zgasł! Podniósł
oczy...
Ujrzał tuż nad sobą pogodnie uśmiechniętą twarz Waśki, który trzymał w ręku 
okopcony
kawałek sznura i mrugał znacząco lewym okiem.
Żubr zmarszczył się surowo. Waśka wykrzywił się jeszcze zabawniej i ozwał się 
tonem
perswazji:
– Et, stary, stary! Ot się tobie zachciało... nieboszczyków straszyć!... Zmora 
cię napadła!...
Tfy! Wypluń ją... przeżegnaj się! Wysadzić w powietrze? Cóżeś ty, most jaki?!... 
To byś huku
narobił!...
– Odejdź stąd! – rzucił przez zęby podoficer.
– Odejdź? Nu, odejdę... ale z tobą! A sam taki nie pójdę! Pilno ci z tego 
świata? Nie bój
się: Przyjdzie sama, nieproszona, i zęby do ciebie wyszczerzy... Licha nie kuś! 
Dalej, stary,
chodź, pójdziemy.
– Dokąd?! Odczep się!...
– Odczepić ja się nie odczepię!... Wyciągnąłeś mnie, to teraz trzymaj!... 
Pójdziemy, gdzie
oczy poniosą... do ludzi. At, chyba jeszcze wszystkich nie pozabijali?
Żubr potrząsnął głową.
– Nie. Jasia poszła... pani kapitanowa, kapitaniątka... To i ja muszę!... Gdzie 
mnie?!
Odejdź!...
– Taki powiedziałem, że nie odejdę – i nie odejdę. Słuchaj, stary... Wiesz, co 
ci powiem?
Hm!... Znasz nasze sioło Znamienskoje? Phi! Piękne sioło!... Czterdzieści chat 
pod zrąb,
czterdziestu gospodarzy osiedziałych, co chata, to gospodyni zamaszysta, co 
chata – dziewczyna
krasna... Las – brodacz, step – dusza! Rzeka aż rybami łyska, a miodu! Choć od 
rana do
nocy gębę smaruj – chwyci! Piękne sioło! Pójdziemy – co?! Dobrzy ludzie są!... 
Ciotka
wspomoże. Piec, nie baba! Takiej baby drugiej za górami nie znajdzie... Jak 
stąpnie, aż ziemia
dudni, a łapa u niej! Tęga baba! Ona stara, ty stary... Sidora rozerwało! 
Chcesz, pożenię was?
Co?
Żubr poruszył się niecierpliwie.
– Nie po sercu? Jak chcesz, możesz i pojedynkiem zostać... Pójdziesz? Nie? Nu, 
to jak
chcesz, ja idę z tobą.
Podoficer żachnął się groźnie i wyciągnął swą żylastą pięść.
– Odejdź, bo...
Waśka zajrzał w oczy Żubrowi i pokiwał smutnie głową.
– Co ty, stary, breszesz? Rezuna udajesz?... Chcesz zabić!... Uratowałeś – twoje 
prawo!
Bij, choć na śmierć!... Bij, synku, nie żałuj sobie!...
Żubr pięść opuścił ciężko i westchnął.
– Rwie cię!... Boli? Co?
– Tu, tu! – rzucił głucho podoficer, chwytając się za piersi.
– Ta chodź! Nu, ja ci opowiem, jaka to jest baba ta moja ciotka!... Spluń a 
przeżegnaj...
Nie zginiemy!
Waśka ujął Żubra pod ramię i pociągnął w stronę lasu.
XI
Imć pan Bonawentura Głuski odsapnął ciężko, poprawił pasa i stanął przed oknem, 
patrząc
apatycznie, jak fale dżdżu smagały rozległe pola, zasłaniały horyzont, a mimo 
wczesnej pory
mrokami spowijały ziemię.
– Ładny czerwiec! – mruczał do siebie pan Bonawentura.
– Niczym october100 !... Siódmy krzyżyk na karku, a takiej aury o tej porze nie 
pamiętam!
Rób, co chcesz, siedź z babami, niby jaki wojski, i słuchaj szlochów i lamentów! 
Veto, i koniec!
Naraz krzaczaste brwi imć pana Bonawentury podniosły się wysoko, małe, 
przenikliwe
oczy wpatrzyły się żywiej w smugi deszczowe. Czy go wzrok mylił? Nie, bo oto 
tuż, przed
żywopłotem, zachlupotała stara kałamaszka i zatoczyła się przed sień dworku.
Imć pan Bonawentura wyszedł do sieni a na pacholika zakrzyknął – na próżno się 
głowiąc,
kto by to mógł być, bo choć drzwi stały otworem na ścieżaj, choć z kałamaszki 
gramolił się
już ktoś z der, lecz tak szczelnie był okutany, że rozpoznać nie można go było. 
Dopiero gdy
przed progiem z tajemniczej figurki pacholik opończę ściągnął – imć pan 
Bonawentura poznał
przybyłego i zawołał z ukontentowaniem:
– Pana mecenasa... sługa!... Kopę lat!...
– Czołem, czołem!...
– Dajże waszmość gęby.
– Zaraz, zaraz! Niech ją z wilgoci otrzepię! Uf!... A to czas! Psa nie wypędzi! 
No – witam!...
Jednym tchem z Pliszczyna!... Pod Snopkowem ugrzęźliśmy i ani rusz! Uf!...
– Dalej, dalej... do izby! Pietrek, powiedz Strzemrzalskiej, niech nam przekąskę 
przyśle.
– Jakże tam dzieweczki?
– A już mnie mecenas nie pytaj, bo, dalipan, urwanie głowy!... Chuchasz, 
dmuchasz, pilnujesz
i doczekasz się potem kłopotu... Ale pozwólże waszmość.
Imć pan Bonawentura wprowadził gościa do alkierzyka przy sypialce, usadowił w 
wygodnie
zasłanym krześle za stołem, a sam przysiadł się z drugiej strony na skrzyni i 
zagadnął żywo:
– No, mówże mecenas! Bo, dalipan, stęskniłem się do ludzkiej gawędy. Od świtu do 
nocy
brzęczą mi w uszach tylko „achy” i „ochy”... aż desperacja ogarnia.
– Owóż mamy wiadomość, że Napolion...
– Veto! Dobrodzieju! – przerwał energiczne imć pan Bonawentura. – Daruj 
waszmość,
lecz mam go już wyżej uszu!... Bodajby nigdy był do nas nie zaglądał. Dziwią 
acana takie
herezje?... Ba! Obaczże moją Marysię – cień, nie dziewczyna! Bawi tu u mnie imć 
pani Gotartowska...
drugie oczywiste documentum!... Nie, nie! Veto, i koniec!
– Ależ, panie Bonawenturo!
100 O c t o b e r (łac.) – październik.
– Wiem, powiesz mi waść, że jestem złym obywatelem, że lekceważę sprawę 
publiczną.
Niech i tak będzie! Klnę się waszmości, gdybym miał dwóch synów, sam bym się z 
nimi zaciągnął,
lecz że mam dwie córki, to słyszeć nie chcę o Napolionie!... Jeszcze to waćpana 
dziwi?!
Proszę! A to jasne! Pracowałem ciężko, strzegłem jak oka. I cóż z tego? 
Kwaśnieje to,
warzy się, czas leci... I kto winien?...
– Właśnie ja do waszmości w sprawie pana Tadeusza Zabielskiego.
– Tadeusza! – skrzywił się niechętnie imć pan Bonawentura. – Wiem, wzdycha, 
deklaruje
swoje służby pokorne!... Nie tak że? Ćwierka mi przecież na wszystkie strony! 
Janka mu nie
ucieknie – nie zając!... Lecz przecież decorum101 zachować trzeba. Niesporo o 
weselisku myśleć,
gdy oto smutek dom nawiedził.
– Zapewne! – bąknął skonfundowany nieco mecenas. – Lecz bo... imć Tadeusz dostał 
już
instrument na burmistrza do Ostrowa za Wisłą... więc przenosiny chciałby...
– Veto, dobrodzieju mój, i koniec! Pacholik wniósł na tacy zastawę z 
poczęstunkiem. Imć
pan Bonawentura zakrzątnął się raźno.
– Co tam! Odpowiedź moja mecenasowi nie po myśli! W ręce, starka przednia! Rad 
bym,
lecz nie mogę... Człowiekowi i tak już głowa puchnie. Panu Tadeuszowi życzliw 
jestem, ale
co!... Na zdrowie!...
– Ale Napoliona waszmość widział w Poznaniu.
– Phi! Nie osobliwość żadna! Kusy, do ramienia ledwie mi sięga. Irytacji aby 
siła zażyłem,
i tyle... Jechałem sobie z Kruszwicy w dobrej myśli do Gotartowic, żeby Staszka 
Gotartowskiego
za uszy wyciągnąć do Jastkowa i dwa weseliska ryczałtem wyprawić, a tu, panie, 
aż
gadać się nie chce!...
– Słyszałem, słyszałem, powiadał mi Tadeusz!
– No właśnie... Starego dziada aby zastałem i namówiłem go, aby ze mną jechał... 
Cóż myślisz?
W Rawie ci oddział wolontarzy znalazł i przystał do nich... W wasze ręce! 
Molestowałem,
stawiałem veto... panie... gdzie, ani weź... Wracam, do domu skłopotany, co i 
jak tu
dziewczynom przedłożyć... aż ci w domu zastaję panią Gotartowską z dwoma 
robakami...
Płacze, rwetes, urwanie głowy... W wasze ręce, mecenasie! Uciszyło się to 
niby... ale gdzie?!
Ani czasem słowem wspomnij o tym lub owym, bo ci łzy cebrami wylewają! A co 
tego,
znieść nie mogę...
– Wiem, wiem! Ciężko to jest, ale na cóż smutek jeszcze powiększać, niechby choć 
jedna
córuś odrobinę szczęścia znalazła.
– Nie odmawiam, lecz teraz veto, panie Józefie – i koniec. Nie ma zgody! Mores u 
mnie –
basta! W wasze ręce! Przykro mi, że odmówić muszę waszmości, ile że cenię go 
bardzo, a co
brata waćpana, nieboszczyka Augusta Podhorodeńskiego, sercem całym wspominam!... 
Nie
mówmy lepiej o tym. Na obiedzie się zostaniesz – barszcz z rurą mamy dzisiaj – 
to na własne
oczy zobaczysz... Takie psie czasy. Kto ma syna, to mu wyfrunie na koniec 
świata...
– W moim Pliszczynie nielepiej.
– Otóż tedy! I cóż robić?
– Co robić? – podchwycił żywo mecenas, podkręcając wąsa. – Na koń siadać i stare 
kości
na wojaczce przewietrzyć.
– Co waćpan?
– Rzekłem i nie cofam! Dosyć mam Austriaków!... Skórę drą z człeka! Prusaków 
wytrzepali,
teraz na nich kolej. Niech tylko zdarzy się okazja, chorągiewkę funduję i takie 
im sądy
trybunalskie wyprawię, że Podhorodeńskiego nie zapomną!...
Imć pan Bonawentura przeżegnał się z podziwu.
– Panie mecenasie! Wy, człek spokojny, na takie myślicie się puszczać przygody.
101 D e c o r u m (łac.) – pozór, przyzwoitość.
– Otóż dlatego, żem spokojny! – wybuchnął zapalczywie pan Podhorodeński. – 
Dlatego,
żem lat tyle niby ruda mysz pod miotłą siedział, a do żywego pozwolił sobie 
dopiekać! I pójdę,
jako mnie tu waszmość żywego widzisz! A co?... Żonisko da sobie radę, a dalipan, 
ja im
pokażę, jako patron dawnego trybunału snadnie inkauścicę102 na patrontasz, a 
pióro na szabelkę
zamienić potrafi! Co waszmość suponujesz, że my tu w Galicji – pokutować 
będziemy!...
– Uu! Gorącości takiej u mecenasa się nie spodziewałem.
– Ani ja u waćpana takiej zimnej krwi! – odciął się podirytowany pan 
Podhorodeński. –
Kraj cały się rusza. Napolion nawołuje, ze wszystkimi potencjami w rozprawy 
krwawe się
wdaje, a waćpan...
– Ja? Veto! Nie pozwalam!... Dobrze ci mówić, kiedy nie masz dwóch córek.
Podhorodeński machnął ręką.
– Et, możemy ta jeszcze dwa dni racje wywodzić i znów osiądziemy na tej waścinej 
mieliźnie,
na której utknąłeś waszmość.
– A cóżeś chciał, panie mecenasie, żebym Jankę i Marysię do ułanów wpisał?
– Hm! I nowiny by w tym nie było. Masz Kurdwanównę!
– Co? Jaką Kurdwanównę?
– Nie znasz jej waćpan?... Z tamtej strony Lublina... sierota, u krewnych się 
chowała... Panu
Tadeuszowi powinowata.
– Ta dzierlatka, trznadel, wścibinos?!...
– Właśnie ta sama! Osiemnaście lat zaledwie!... I co waćpan powiesz? Zbiera 
czeladź i
musztruje...
– Co? Komedie chyba?!
– Nie komedie, jeno szczera prawda. Dziewczyna aż się trzęsie do wojny i ani 
chybi pójdzie.
Sam chciałem tłumaczyć a odwodzić, lecz taki ma w sobie ogień, takimi 
odpowiedziami
sypie, że sprostać jej nie można! Jeszcze teraz jakąś sobie tam szlachcianeczkę 
przybrała do
pomocy i pono jeszcze babę hic mulier znalazła z końca świata i tylko patrzeć, a 
czmychnie
stąd... Rumor z tego na całą okolicę! Uważa waszmość, że już Austriacy kazali ją 
mieć na
oku.
– No, no! Dziwy mecenas powiadasz! Kurczę takie! Co się to roi! Nieobyczajność 
zgoła.
– Wolnoć ganić! Cenić jednak musisz poczciwe zapały! Dobra to krew 
Kurdwanowie!...
Ba! Gdybyś jej posłuchał! Toż obiecuje sobie szwadronik babski Napolionowi 
uformować...
– Tfy! Zepsuta koza, i koniec.
– Nawet objeżdża tędy i owędy za werbunkiem! Siła panien się deklaruje... Może i 
do waści
zawita.
Imć pan Bonawentura żachnął się niecierpliwie:
– Do mnie?!... Co waszmości?!... Tego by mi trzeba było jeszcze! Toż bym ją tu 
przyjął
pięknie!... Świat się do góry nogami przewraca.
– Et! Tak się mówi! Dziewczyna rezolut wielki... Zanim się na odpowiedź 
zdobędziesz,
ona już trzy razy wykręci. No, a gdyby tak waszmości dziewczyny wybrały się na 
Mazury i
do pułku gdzie przystały, hę?...
Pan Głuski otrząsnął się z przerażenia:
– Mecenasie, Sodoma! Veto, panie! Do samego Napoliona instancję bym wniósł! Toż
kryminał!
Pacholik wszedł i zwiastował, że do obiadu zastawiono. – Ot! W porę się zjawił! 
Proszę
waszmości na łyżkę strawy!
Chudo, ciężko, zwyczajnie u wdowca!...
102 I n k a u ś c i c a – kałamarz (inkaust – atrament).
Pan Podhorodeński się wymawiał, lecz imć pan Bonawentura słuchać nie chciał 
usprawiedliwień.
Mecenas uległ i dał się prowadzić panu Głuskiemu do jadalni, w której już 
domownicy
byli zgromadzeni. Gospodarz przedstawił gościa pani Gotartowskiej, panny dygnęły 
panu
Podhorodeńskiemu, skłonił się stary ekonom Lewandowski, który tu był ze swoją 
panią z
Gotartowic przyciągnął, pani Gotartowska rzuciła jakieś krótkie powitanie.
Zasiedli do stołu. Środkiem pani Gotartowska, przy niej pan Bonawentura z 
mecenasem,
dalej pomiędzy pannami Głuskimi Urszula Gotartowska z Fabiankiem, wreszcie 
Lewandowski,
gospodyni Głuskich i starosta jastkowski, siwowłosy Marcin.
Imć pan Bonawentura chciał rozruszać zebranych i o tym i o owym zagadnął 
mecenasa,
lecz gdy ten nad rządami Austriaków w Lublinie rozwodzić się zaczął – pan Głuski 
spojrzał
na pobladłe twarzyczki Marysi i Janki, na bólem napiętnowane lica pani 
Gotartowskiej a żałośnie
zadumane oczy Urszuli i sam się zasępił, nie zważając na wywody pana 
Podhorodeńskiego.
Ten ostatni usiłował podtrzymywać rozmowę, lecz w końcu urwał nagle i pochylił 
się
mocniej nad barszczem.
Cisza głęboka panowała przy stole, przerywana ledwie stukotem łyżek o naczynia, 
miarowym
chrobotem wielkiego zegara w rogu izby i sapaniem gospodarza. Wreszcie pani 
Gotartowska,
przemógłszy się, zagadnęła mecenasa:
– A jakież nowiny... z pola bitwy?
– Nowiny, pani dobrodziejko, prawie żadne!... Powiadają o srogiej rozprawie tu i 
tam, lecz
najpewniejszych wiadomości brak. Jesteśmy granicą odcięci zupełnie. Austriacy 
pilnują i boją
się tych nowin. Powiadają w Lublinie, że się na długą wojnę zanosi, bo niby to 
dwór wiedeński
chce się ująć za Prusakiem... Ho – ho! Siła, siła jeszcze ludzi wyginie a krwi 
popłynie.
Powiadają, że w ostatnich bitwach dużo naszych...
Imć pan Bonawentura trącił znacząco Podhorodeńskiego – ten stropił się myślą, że 
niepotrzebnie
najboleśniejszej dotknął struny, i urwał nagle.
Pani Gotartowska poruszyła się niespokojnie.
– Wyginęło, mówisz waćpan, dużo... dużo wyginęło?
– Te, te, te! Tam... tego... mości panie! – wmieszał się imć pan Bonawentura. – 
Mówi się a
niby się nie mówi... Czego już nie naopowiadano. A to bajdy... herezje! Krzty 
prawdy! Właśnie
bo naszych wcale nie ma... bo tego... dopiero oddziały się formują a regimenty 
zbierają...
Niby ruchawka jest, ale jeszcze... veto, i koniec!... Czy nie tak?...
– Istotnie, zapewne! – bąknął mecenas, chcąc zapomnienie się swoje naprawić.
Imć pan Głuski odsapnął ciężko i zafrasował się, czując, że mu wykręty gładko 
nie poszły.
Pani Gotartowska na domiar ozwała się cicho, ale stanowczo:
– Nie mogę słowom waszmości dać przystępu, bo takiej gnuśności po naszych 
oddziałach
spodziewać się nie mam prawa. Toż Francuzy dla nas krew leją, a myż mielibyśmy 
bezczynnie
się przypatrywać...
– Et! Pani dobrodziejko! Dla nas leją krew?... Myślę, Lucyferowi na uciechę 
prędzej! –
mruknął imć pan Głuski.
– Właśnie też pan Bonawentura powiada – wtrącił zręcznie mecenas – że tymczasem 
wojska
nasze udziału nie biorą... ale co potem naturalnie...
– Dziej się wola Boska! – rzekła smutnie pani Gotartowska. – Nic bez niej! 
Ciężko żyć w
takich czasach... a matkom bodaj najciężej...
– Prawda, prawda, pani dobrodziejko! – przyznał mecenas. – Lada pisklę 
niewypierzone
skrzydłami trzepocze... i z gniazda się zrywa! Ale co tam pisklę!... Bardziej 
chyba serce matki
smucić by się powinno, gdyby widziała, jak syn jej w samolubstwie trwa, nieczuły 
na sprawy
publiczne! Są ofiary, są smutki, są bóle serdeczne, lecz i ta w duszach słodka 
pociecha, że się
z zacnych latorośli dzielnej doczekało młodzieży. Toć na tym świecie początek 
naszego ży-
wota!... A którejż matce nie miło będzie zobaczyć syna, jak w królestwie 
niebieskim chodzić
będzie legią ozdobiony, w wielkim mundurze bożego żołnierzyka, ostrogami 
brzękać, a przy
majestacie służby odprawiać?... Hej! Co wobec tego małe smutki a tęsknoty?!...
Pani Gotartowskiej łzy w oczach stanęły.
– Sercem waszmość przemówił – niech ci Bóg nagrodzi!
– Pani dobrodziejko, moc Spartanek i hart niechaj cię nie opuszcza. Należy ufać.
– Veto! Nie ma zgody! – bąknął imć pan Głuski fyrkając nosem i wykręcając głowę 
ku
oknu, aby nie zdradzić się z poruszeniem.
– Co tam! – rzekł po chwili weselej pan Podhorodeński. – Troska troską, a co i w 
tej ciężkiej
okazji nie brak zgoła uciesznych nowin. Jejmościanki może nie wiedzą nawet, że 
tu i na
nich czeka sroga pokusa... A tylko patrzeć, trąbka będzie wzywała do apelu.
Panny Głuskie podniosły ciekawie oczy i zwróciły swe zadarte noski ku 
mecenasowi. Pan
Bonawentura trącił znów gadatliwego gościa, lecz ten nie zważał na dawane mu 
znaki napomnienia
i ciągnął:
– Jako żywo!... Starożytne zgoła powracają czasy!... Tylko patrzeć, a 
chorągiewki niewieście
staną a spódniczki na hajdawerki się zamienią...
Panny Głuskie spuściły oczy, Urszula Gotartowska zarumieniła się.
– Co... co... mecenas! – zagadywał pan Bonawentura. – Facecje, dykteryjki! Ooo! 
Gdzie?...
Figlarz z mecenasa...
– A bodaj mnie... jeżelim zełgał. Sam może bym nie uwierzył... Młoda 
Kurdwanówna,
osiemnastolatek, sierota!..
– Mecenasie... Veto, panie! Toć nie warto powtarzać. Pan Podhorodeński teraz 
dopiero
spostrzegł i zrozumiał pana Głuskiego i zawrócił na miejscu.
– Tak, zapewne, słusznie. W opowiadaniach ludzkich jużci wiele przesady.
– Oczywiście, oczywiście... i bajek – sekundował pan Bonawentura.
– Ale to musi być bardzo ciekawe! – ozwała się cicho Urszula Gotartowska i 
mocniej się
zarumieniła. Pan Głuski szarpnął się niecierpliwie.
– Ciekawe, ciekawe!... Owóż argumentum do słuchania lada czego!... Masz ci, 
mecenasie...
Zabiłeś dziewczynom klina. Już ci się napraszają!... Phi! Czasy, panie, czasy... 
że... veto,
do czarta, i... koniec!
Imć pan Głuski urwał nagle, bo oto drzwi od sieni z trzaskiem się otwarły i 
stanęła wyprostowana
po wojskowemu stara, zamaszysta baba, ubrana cudacznie.
Obecni poruszyli się niespokojnie. Urszula wydała lekki okrzyk, pan Głuski oczy 
zdziwione
wytrzeszczył i sunął od stołu, pytał niespokojnie:
– Co to, mospanie? Czego to?
Baba odchrząknęła groźnie, poprawiła sterczącą jej za pasem krócicę i huknęła 
basem:
– Rotmistrz wolontarskiego szwadronu województwa lubelskiego, imć panna Helena
Kurdwanówna, i pani kapitanowa Gotartowska proszą o gościnę.
Gdyby piorun padł u stóp imć pana Bonawentury jeszcze by go tak nie mógł 
przerazić.
– Co?! Mospanie, veto!... Nie ma zgody! – bełkotał wystraszony gospodarz.
– Mateńko... Toć nasza Żubrowa! – zawołała rozradowana Urszula.
Pani Gotartowska, a za nią mecenas, panny, ekonom i Fabianek ruszyli ku babie.
– Żubrowa! Skąd wy? – pytała pani Gotartowska, a zwracając się do stojącego 
bezradnie
pana Głuskiego, rzekła tonem perswazji: – Panie Bonawenturo, toć trzeba ich... 
przyjąć... tę
niewiastę znam... w legionach była z synem moim!...
– Nie, mospanie, nie znam babskich legionów – słuchać o nich nie chcę... Veto... 
Tu, mospanie...
– Cóż to?! – ozwała się tymczasem surowo baba. – Może to nie dom imć pana 
Głuskiego...
tylko jakiegoś austriackiego landrata?... To nam wszystko jedno. Obrok i kwaterę 
dać musi-
cie... Jakem Muszyńska z domu, do stu piorunów!... Piśnie kto słowo, to mu 
kulę... albo sapristi
103 tego...
– Hola, mospanie, najazd! Gwałt! Nie ma zgody! – pienił się pan Głuski.
– Mości Bonawenturo?... – mitygował mecenas.
– Rozbój! Hola! Wojciech! Grzela! Puszczaj mnie, mecenasie! Szerpentyny chwycę a
opłazuję...
– Panie Głuski! – wstawiła się Gotartowska.
– Ojcze dobrodzieju! – szepnęły nieśmiało panny Marysia i Janka.
Imć Bonawentura rzucił się jak ryś draśnięty.
– Dziewczyny, ani mrumru! Mores! Fora ze dwora! Nie masz gościny! Veto! Co to, 
panie!
Nie znam wolontarzy...
Imć Głuski fukał jeszcze, lecz nagle urwał, bo oto przed nim stanęły dwie młode 
dziewczyny
w krótkich, zgrabnie opiętych kurteczkach granatowych, w tegoż koloru krótkich 
spódnicach,
w rogatywkach barankiem obszytych a białymi kitkami strojnych, z pałasikami na
białych temblakach, z minkami chwacko a pogodnie patrzącymi.
Zanim imć Głuski miał czas się oburknąć, gdy pierwsza z dziewczyn, o gęstych a 
wijących
się pierścieniowato a jak len jasnych włosach, wyciągnęła małą rączkę, 
obciągniętą sutą rękawicą,
i energicznie uścisnąwszy szeroką, niezgrabną prawicę pana Bonawentury, rzekła
krótko:
– Jestem Kurdwanówna!
Imć Głuski nie mógł ochłonąć z wrażenia, gdy podeszła doń druga dziewczyna o 
włosach
kruczych a oczach palących i tymże tonem ozwała się:
– Jestem... Dziewanowska!
– Co... jak to... mospanie?! – jęknął strapiony pan Głuski, lecz naraz syknął z 
bólu, bo oto
z kolei ścisnęła go za rękę baba i huknęła basem:
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu!
– Mospanie... bo... – syknął pan Bonawentura. – Cóż to za uchwyt garści!...
– Po wojskowemu... u nas tak! – odparła Żubrowa.
– Po wojskowemu?!... Hę? A to, mospanie! Reduta istna, czyli maskarada zapustna! 
– fuknął
pan Głuski mierząc badawczo przybyłych. – No, no! Bestyjki fertyczne... choć 
malować!
Jakie miny gęste – uciecha!... Nie myślałem! Et!... Maryś, Janka! Marsz do 
alkierza!... Nie dla
was widowisko! No! Mores, jejmościanki!...
Zadarte noski panien Głuskich poruszyły chrapkami, płochliwe oczy spojrzały 
smutnie na
Kurdwanównę i Dziewanowską – rozkaz rodzica był wyraźny.
Marysia i Janka wyszły.
Kurdwanówna tymczasem, przywitawszy się z mecenasem i panią Gotartowska, ozwała
się swobodnie:
– Mości Głuski, widzę, że waćpan nam nie bardzo rad jesteś!... Ale trudno, droga 
nam tędy
wypadała... Ledwieśmy uszły pachołkom landrata. Zabawimy niedługo.
– Jużci zatrzymywać nie będę! – mruknął imć Bonawentura.
– Gdzie, gdzie znów, dokąd? – zagadywał mecenas.
– Szmat drogi jeszcze! – rzekła poważnie Kurdwanówna, trzaskając pałasikiem. – 
Aby konie
wytchnęły a podjadły... Ba! Co widzę? Barszczu faska na stole! Zośka, dalej – 
szkoda
czasu... Trzy mile kłusem wyciągniętym! Należy nam się popas!... Żubrowa!
– Według rozkazu!
– Dopatrzyć koni!
Żubrowa wykręciła się na pięcie i, głośno stukając podkutymi butami, wyszła do 
stajni.
Kurdwanówna zaś skinęła na Dziewanowską i zasiadła bez ceremonii do barszczu.
103 S a p r i s t i (łac.) – do licha.
Imć Głuski zapomniał języka w gębie, mecenas śmiał się z cicha a ręce zacierał, 
pani Gotartowska
patrzyła z kontuzją na dziewczyny. Urszula z małym Fabianem pożerali oczyma to
osobliwe widowisko, a stary ekonom Lewandowski szeptał coś do ucha gospodyni, 
trzaskał
tabakierką i głową kiwał.
Czas jakiś panowało głuche milczenie, przerywane tylko żywym brzękiem łyżek i 
talerzy.
Imć pan Głuski odsapnął głębiej i rzucił z przekąsem:
– Widzę, że... że... waćpannom impetu do misy nie brak.
– Jako waszmość widzi.
– Barszczyk nieproszony, ale smakuje.
– Z głodu się go chłepce – odcięła się Kurdwanówna.
– Niedobry! – przedrzeźniał się imć pan Głuski.
– Bo kwaśny... jako waszmość – ozwała się sucho Zośka.
– Taki, mosanie, być powinien... dla...
– Niech i tak będzie! W czasie wojennym...
– Waćpanny trznadlom czy poćwirkom bellum104 wypowiedziały?
– Bądź waszmość spokojny – krzywdy mu nie uczynimy! Mamy pałasze, nie rożny...
– Do ścinania makówek.
– Albo główek.
– Kapuścianych!...
– Waćpan się boisz o swoją?
Pan Głuski poczerwieniał.
– Cóż to, mosanie!... Hola!... Respekt znaj!...
– W tym rzecz właśnie.
– Bo czeladzi zawołam!...
– Strachy na Lachy.
Utarczka zaczęła się zaostrzać. Mecenas mitygować jął pana Głuskiego, lecz ten 
nie dał się
udobruchać.
– Dość komedii! Mores! Dzierlatki będą mnie, staremu, w moim własnym domu 
przytyki
czyniły...
– Służę waćpanu, jeżeli wola! – rzekła hardo Kurdwanówna, podnosząc się z 
miejsca.
– Czym mi waćpanna chcesz służyć?... Do posług mam...
– Panie Bonawenturo!...
– Nie – pozwól, asińdźko dobrodziejko!... Toć wszystko ustaje... Wolontarze!... 
Żal się
Boże! Świat durzyć... Pałasikami dzwonią... a dość palcem tknąć! A do 
fraucymeru, do kądzieli!...
Kurdwanówna pobladła nieco i chwyciła za głownię pałasza, Zośka pokraśniała i 
rzekła
poważnie:
– Mości Głuski! Daruj, nasza wina, nie suponowałyśmy, że taka u waszmości 
gościnność!
Może umiałybyśmy inaczej przekonać go o tym, że nie na komedię i nie na redutę 
jedziemy...
Lecz wolej nam uniknąć rozprawy i odjechać!...
– Bo... mosanie!...
– Z imć panią kapitanową Gotartowską zgadzam się – przytwierdziła Kurdwanówna. – 
I
jedno obligować śmiem, abyś waćpan obliczyć chciał uszczerbek, jaki mu 
wyrządziłyśmy, a
chętnie zapłacimy.
– Co, co?!...
– I w ten sposób... skwitujemy...
– Veto! Dokąd?
104 B e l l u m (łac.) – wojna.
– Czas nam wielki... boć waszmość gotów może nie tylko czeladź swoją zwołać, ale 
i Austriaków
przyzwać...
– Takiego przyjęcia... nie spodziewałyśmy się!
– Właśnie – podchwyciła znów Kurdwanówna. – Bo... wiedz waszmość, że... że... co 
kapitanowa
Gotartowska... to już płatnęła jednego Austriaka po drodze... a ja... nie... 
bo... był
tylko jeden! Żubrowa świadek!
Tu dziewczęcy głosik Kurdwanówny złamał się nagle. W oczach rotmistrza 
wolontarzy
województwa lubelskiego stanęły łzy. Zośka zacięła usta i groźnie zmarszczyła 
brewki.
Pana Głuskiego chwyciło coś nagle za gardło. Mecenas zatrzymywać jął dziewczyny, 
pani
Gotartowska przyglądała się Zośce, zapytując samej siebie, co by to za 
kapitanowa Gotartowska
być mogła... Może to z wielkopolskich Gotartowskich, a może to krewna daleka...
– Ot, co tam! Imć Głuski gorączka... waćpanny także wrzątek... Gdzie supozycje 
takie!... A
kto by żałował wam!... Jużci osobliwie się prezentujecie!... A to wigor 
dopiero... Panna Helena
choć do oczu!...
– Pewnie, mosanie!... Veto! Niech was nie znam!... Za barszcz chcą mi płacić... 
A cóż u licha!
Mores, aspanny, przed starym... Łeb siwy! Nie widzicie... Ojcem bym wam mógł 
być! A
to jurne przylepki! Despektu mi nie czyńcie! Zgoda na trzy lata... Tak was nie 
puszczę! Mości
generale! Mości pułkowniku czy hetmanię niewieściego ruszenia!... Zgoda! 
Veto!... Wybaczajcie,
jeżelim szarży waszej nie uszanował należycie, ale pierwszy raz takich srogich 
oficjerów
oglądam!... No!... dosyć fochów! Do stołu z nami!... Miodu, a może... węgrzyna?
– Bóg zapłać waćpanu – rzekła udobruchana Kurdwanówna. – Napoje nie dla nas. 
Jeżeli
łaska, to o naszej markietance nie zapomnijcie, a jej i szklanica się przyda... 
Byle prędko, bo
nam czas stąd!...
– Nic z tego!... Czas wojenny... więc biorę was do niewoli!... – wołał 
rozochocony pan
Bonawentura. – Nie taki Głuski sobek, jak wam się zdaje!... Dziewczyn tylko 
moich nie pokażę,
bo ich nie chowałem na ułanów ani na dragonów.
Kurdwanówna i Dziewanowska upierały się niby jechać zaraz i droczyły się z panem 
Głuskim
i mecenasem.
Pani Gotartowska zaś, miotana domysłami, wyszła niepostrzeżenie z komnaty, chcąc 
od
markietanki wiadomości bliższych o nieznajomej imienniczce zasięgnąć. Jakoż 
znalazłszy
Żubrową na podwórzu folwarcznym przed stajniami, przyzwała ją do siebie i 
zagadnęła dobrotliwie:
– Cóż to, Żubrowa nawet się nie przywitała ze mną? Markietanka przypadła do ręki 
pani
Gotartowskiej.
– Jejmościuniu, dobrodziejko nasza!... W tym rozgardiaszu!... Wstyd się 
wyznać!... A przy
tym służba! A służba to nie przelewki... Uszanowanie a respekt dla szarży...
– Skądże wy tu? Gdzie mąż wasz? Markietance łzy w oczach stanęły.
– Oj! Bóg jeden raczy wiedzieć! Pani kapitanowa zaklęła się, że spłynął w dół 
rzeki.
– Co, co się stało z waszym? – pytała pani Gotartowska.
– Jejmościuniu droga! – chlipnęła już na całe gardło markietanka. – Tak się to 
zrobiło...
nagle!... Karlewicz nas zaciągnął do swej nory, potem mnie chciał piec żywcem! 
On poczciwy
udał niemowę, a potem potarmosił zbirów... Dobiliśmy się do pani kapitanowej i 
na lód...
Mnie nogi utrzymać nie mogły!... Mój stary zaczął rąbać około siebie! Jakby 
teraz – jeszcze
go widzę!... Upominałam, a on do mnie. „Jasia, dzieci!” A potem jakby się zapadł 
w głębię...
Mnie zamroczyło... kapitanowa z topieli wyciągnęła ledwie... Prusacy nas potem 
chwycili na
spytki... Kapitanowa jakoś ich umitygowała... Zabrali napoleony, pogrozili i 
pognali niby do
niewoli... Lecz gdzie im tam... Zdarzyła się potyczka i porzucili nas... z 
chorą, bo nam matka
kapitanowej, niby świekra, zachorowała na dobre, męczyła się biedaczka!... Aż 
zamarła na
rękach. Słabowita była, a niezwyczajna niewygód takich niewiasta... Tułałyśmy 
się ze dwie
niedziele, ja się napierałam pod Zamość do ciotecznej, ale ot, natrafiliśmy na 
rotmistrza...
Rotmistrz powiada – wy dwie sieroty, a ja trzecia... raźniej nam będzie we 
troje... Szwadronik
miał się sztyftować. Panowie Denhoffowie, krewni rotmistrza, mieli nam pomagać – 
ale
gdzie!... Donieśli do Lublina – trzeba było nogi za pas brać, żeby aresztu 
umknąć... Pani Gotartowska
słuchała ze wzrastającym zdziwieniem bezładnego opowiadania Żubrowej, nie mogąc
chwycić wątku wypadków – gdy więc markietanka westchnęła ciężko, jakby tchu 
nabierając
do nowego potoku słów, matka Floriana zdołała wtrącić:
– A powiedzcież mi, co to za kapitanowa z wami jedzie? Teraz znów Żubrowa 
zdawała się
nie rozumieć pytania.
– Co za kapitanowa?... Jejmościunia nie wie?...
– Jako żywo!...
– Toć, jakby tu powiedzieć... Niby to jest pani kapitanowa naszego porucznika! 
Nie! Zawsze
mi się wydaje, że nasz porucznik... nie! Że nasz kapitan jest porucznikiem...
– Czekajcież – przerwała z lekkim zniecierpliwieniem pani Jadwiga. – Powiadacie, 
że to
kapitanowa Gotartowska... Więc z których jest Gotartowskich – bo my się 
wywodzimy z
Wielkopolski, z Liniewa... Chcę wiedzieć, bo może nam krewną wypada.
– Krewną! Czy wypada krewną?... – powtórzyła przeciągle markietanka. – Toż 
przecież
Zośka... nasza Zośka! Jejmościunia nie poznaje?
– O kimże wy mówicie? O jakiej Zośce? Markietanka aż przysiadła do ziemi z 
poruszenia.
– Święty Antoni! O Jezusie!... O Jezusie!... Toż jejmościuniu... jakby to 
powiedzieć?
Wszakci to... tak prawie, że nasza synowa.
– Nasza synowa! Więc macie syna?
– Et, niech Jejmościunia śmiałość wybaczy... Tyle czasu człek się natułał z 
naszym porucznikiem...
to mu się widzi czasem...
Panią Gotartowską niepokój nagły ogarnął. Miałżeby Florian śluby potajemne 
zawrzeć,
bez jej wiedzy?
– Tłumaczcie się jaśniej! O jakimże to poruczniku mówicie?
– O imć panu Florianie...
– O Florianie?!
– A przecież jeden jest dla nas porucznik!... Pani Jadwiga pobladła, lecz nie 
okazując wewnętrznego
wzburzenia, badała dalej:
– Więc ta... jest żoną Floriana?
– O to właśnie! – przytwierdziła z przekonaniem Żubrowa. – I tą samą Zośką, co 
go tak
mordowała w Częstochowie, że ni snu nie miał, ni spokoju... Chodził jeno, a 
wzdychał... aż
żal się było patrzeć... Tęsknota go ssała, wreszcie nas wyprawił do Warszawy!...
Pani Gotartowska nie podzielała uniesień markietanki.
Wieść o małżeństwie Floriana dotknęła ją boleśnie, zraniła głęboko uczucia 
patriarchalne.
Florian, ten ukochany syn, którym się tak chlubiła, który wzorem był zawsze 
dobrego
dziecka, on, który tak strzechę rodzinną miłował głęboko... a tyle okazywał jej 
miłości...
mógłże na krok taki ważyć się bez matczynego błogosławieństwa?...
Dopiero gdy Żubrowa powtórnie a dokładniej rzecz wyłożyła; pani Jadwidze lżej 
się zrobiło
na sercu. Florian nie zawiódł, nie uchybił, nie zawarł związków potajemnych. 
Wprawdzie
nie było wątpliwości, że jakoweś deklaracje między młodymi nastąpić musiały... 
lecz do
ślubnego kobierca jeszcze daleko... Dziewczyna się nie bardzo podobała pani 
Gotartowskiej.
Krewna wprawdzie zacnej familii, ale zawadiaka, oczywiście, postrzeleniec. Nie o 
takiej żonie
marzyła pani Gotartowska dla Floriana.
Mężczyzna taki jak on, prawy, zasłużony krajowi, a dorodny, mógłby w nie lada 
koligacje
wejść, a może i fortuny nieco przysporzyć.
Pani Jadwiga powzięła postanowienie wybadania Dziewanowskiej – wszedłszy więc do
izby, w której pan Podhorodeński z mecenasem słuchali gorących wywodów 
Kurdwanówny,
skinęła nieznacznie na pogrążoną w zadumie Zośkę Dziewanowską i, poprowadziwszy 
ją do
alkierza, zagadnęła żywo:
– Nie wiedziałam, że w waćpannie przyjdzie mi powitać krewniaczkę.
– Krewniaczkę?
– Jestem Gotartowska... matka Floriana!... Przez brata mego Jacka, skoligaconego 
z Mokronowskimi,
wypada mi waćpanna cioteczną!...
Zośka zarumieniła się mocno i schyliła do ręki pani Gotartowskiej – ta ostatnia 
pocałowała
ją w czoło i rzekła z powagą:
– Nie taję, że milej by mi było widzieć i spotkać waćpannę w innych niż te 
okazjach!...
– Sierotą jestem! – rzekła cicho Zośka. – Mateńka mnie parę miesięcy temu 
odumarła.
Prusacy nas w Warszawie pochwycili... Siła na nas biedy spadło!...
– Kogóż bo ona dziś ominęła?... Lecz powiedzże mi waćpanna, jak to się 
stało?!... Toć Basia!...
Dziećmi znałyśmy się jeszcze!...
Zośka, z pewnym drżeniem w głosie, jęła opowiadać szczegóły ostatnich wypadków, 
tając
tylko wszelkie o Florianie wspomnienia. Gdy skończyła – pani Gotartowska 
westchnęła cicho
i spojrzała ze współczuciem na piękną twarzyczkę Zośki, która pod wzrokiem matki 
Floriana
mieniła się kolorami.
– Ciężkie dopuszczenie boskie! Lecz gdzież teraz zamyślasz? Dokąd?...
Oczy Zośki błysnęły żywiej, lecz nagle skryły swe ognie pod osłoną jedwabistych 
rzęs.
– Rodzono-stryjeczny mi został. Do niego chcę, do Warszawy...
– A toć waćpanny przybranie co znaczy? Prawda to, że z Kurdwanówną o wojence 
zamyślacie?...
Zośka nic nie odpowiedziała. Pani Gotartowska rzekła z naciskiem:
– Powiem waćpannie szczerze!... Nie po myśli mi te zapały niewieście, bo Stwórca 
inne
zgoła przeznaczył nam obowiązki... Bacz nadto, że gdyby za mąż ci wyjść 
przyszło... rodzina
mogłaby krzywym okiem... patrzeć na cię!...
– Ja... ja nigdy za mąż nie wyjdę! – wybuchnęła Zośka, a łzy w oczach jej 
zabłysły.
Pani Gotartowska pokiwała z podziwem głową.
– Co? Dlaczego? Skądże to postanowienie?... Nie należy się wyrzekać przed 
czasem! Moje
dziecko... mojej posłuchaj rady! Trzeba, żebyś gdzie przy rodzinie osiadła. 
Pannie tak samotrzeć
tułać się nie przystoi. Ot, chcesz.. zostań ze mną czas jakiś, zanim się trochę 
nie uspokoi!
Brat, słyszę, wojskowy, też pociągnie za innymi – cóż poczniesz wówczas?... Ja 
wprawdzie
sama w gościnie a ciężarem panu Głuskiemu imci jestem, lecz to człek zacny, 
mający
wyrozumienie. Pomocy nie odmówi. Gdzie waćpannie! Kto wie, jaka cię przygoda 
może
spotkać! Kurdwanówny nie słuchaj, bo to postrzeleniec. Mówię jak do rodzonej, 
przez wzgląd
na matkę waćpanny, która serdeczną mi była!... Jakże? Godziszże się?... Zośka 
potrząsnęła
główką.
– Nie, ciotko dobrodziejko, mnie trzeba...
– Waćpanna zostaniesz ze mną tutaj.
– Ja?
– Tak! A chyba... zważywszy na węzły pokrewieństwa tak bliskiego, opierać się 
nie będziesz?...
– Nie wiem! Nie mogę...
– Jeżeli wolę moją za nic masz, tedy zatrzymywać cię nie będę. Zdało mi się, że 
słowa
moje i wola obojętnymi dla ciebie nie są...
Zośka pokraśniała.
– Co każecie, uczynię.
– Otóż tak, to lubię! Doświadczenia nigdy lekceważyć się nie godzi ani 
życzliwością gardzić!
Tu z nami zostaniesz jak swoja... Uspokoisz się nieco, do Gotartowic powrócimy, 
a tam
potem zobaczymy, jak się wykalkuluje... Daj – niech cię uścisnę. Dobre, widzę, 
jesteś dziecko,
jeno zbyt wcześnie opieki matczynej pozbawione.
Zośka ucałowała rękę pani Jadwigi; ta ostatnia zakończyła weselej:
– No więc cały wasz regiment pójdzie do niewoli, bo co i Kurdwanównę rada bym 
zatrzymać!
Szkoda i jej, żeby się miała zmarnować. Panna zacnego rodu, zamożna, bo to nie 
lada,
słyszę, fortunka na nią spada! Nie odmówisz mi wpływu swego?
Zośka skinęła przyzwalająco głową. W głębi trwożyła ją myśl sama, że na 
bezczynne
oczekiwania skazana zostanie, odmówić jednak nie śmiała. Ta odrobina 
serdeczności, okazana
jej przez panią Gotartowską, odebrała jej nagle całą wolę. Jego to była matka.
Pani Gotartowska z Zośką powróciły do izby jadalnej – gdzie Kurdwanówna 
zwierzała się
mecenasowi i poziewającemu Głuskiemu ze swoich planów.
– Więc regiment bez mała takiej kawalerii stanie wkrótce! – śmiał się imć pan 
Bonawentura.
– Musi! Czy babski tylko, nie wiem... alem się zaklęła z Denhoffami... Książę 
Ossoliński
nam pomoże!
– Ossoliński? Zmiłujcie się! – wmieszał się mecenas. – Szesnastoletni wyrostek!
– Nie znaczy! Taki musi, kiedy starsi, którym by iść prędzej wypadało, na 
austriackie
burmistrzostwa się pną!...
– I słusznie, bo im oleju w głowach nie braknie, bo się z motyką na słońce 
porywać nie
chcą! – odciął się za swego przyszłego zięcia imć Głuski.
– No, no? Tedy słuchamy dalej – zagadał żartobliwie mecenas chcąc uchylić 
starcie. –
Więc rotmistrz jest... kapitan także, podoficerową można na wachmistrza 
awansować... a
gdzie szeregi?...
– Będą – zakonkludowała z przekonaniem Kurdwanówna.
– I cóż potem?... Wątpię, czy Napolion takowy pułk odważy się między armię 
wpuścić...
bo mu się co najmniej gwardie zdezorganizują...
– Mości Bonawenturo! – wmieszała się poważnie pani Gotartowska. – Porzućmy 
przekomarzania.
Tuszę sobie, że imć panna Kurdwanówna także nie odrzuci dobrych intencyj.
– O to, to... dobrodziejko! – przytwierdził z ukontentowaniem mecenas.
– I z nami zostanie!... Jako już panna Dziewanowska się zgodziła...
Kurdwanówna zerwała się z miejsca.
– Zośka! Zostajesz?... Opuszczasz?...
– Tak, tak! Krewna moja... usłuchała rady zdrowej! – objaśniła pani Gotartowska 
spoglądając
na Zośkę, która pod piorunującym spojrzeniem Kurdwanówny głowę spuściła 
pokornie.
– Tak, trzeba, mościa panno Heleno – ozwał się pan Podhorodeński. – Patrz, głowa 
siwa!
Dzieckiem cię znam... Imć pani Gotartowska dobrodziejka ze szczerego serca... 
pan Głuski
także...
– Mosanie, jużci chleba nie zbraknie. Tylko... co pałasiki – veto! Nie ma zgody 
na pałasiki!...
– Dziękuję waćpaństwu... lecz przyjąć mi gościny nie wolno! Słowo dałam...
– Rozgrzeszą, mospanie!...
– Nie, nigdy!... Żegnam! Czas na mnie! Zośka, tego się nie spodziewałam! Kłaniam 
uniżenie!...
– Co? Gdzie? Dokąd?! – zawołali jednocześnie panowie Głuski i Podhorodeński, 
lecz
Kurdwanówna chwyciła za kołpaczek i wybiegła do stajni.
– Żubrowa! – zakrzyknęła z daleka. – Konie natychmiast!
– Wedle rozkazu, kulbaki nałożone.
– Siadać!
– Pokornie melduję, że się komenderuje „na koń”!
– Więc na koń! Nie ma chwili czasu!...
– Czy zatrąbić?
– Nie trzeba!...
– Może przez munsztuk, jako w pobliżu nieprzyjaciela?
– Żywo, nie marudzić! Dalej! Chwili nie ma do stracenia! Markietanka 
wyprowadziła trzy
konie i pomogła wskoczyć na siodło Kurdwanównie.
– No, a teraz wy... a tego trzeciego zostawcie...
– A jakże to... a pani kapitanowa?...
– Pani kapitanowa wystąpiła z regimentu!... Przekabacili ją!... Dalej!
Markietanka zafrasowała się.
– I... i... nie pojedzie z nami?
– Nie! Dalej! Patrzcie, lecą ode dwora... pewnie wstrzymywać będą! Ruszamy.
Żubrowa wgramoliła się na kulbakę, mrucząc pod nosem;
– Hm! Jakże to będzie? Regiment bez kapitanowej?!
– Mosanie! Hej!... Mości rotmistrzu, veto powiadam, nie ma zgody! – wołał z 
daleka imć
pan Głuski, chcąc odjazdowi Kurdwanówny przeszkodzić.
– Jedno słowo! Mościa panno! – przyzywał pan Podhorodeński.
Lecz Kurdwanówna targnęła cuglami i, przesławszy ukłon panu Bonawenturze, 
ruszyła
galopem.
Żubrowa zawahała się, westchnęła i pocłapała za swoim rotmistrzem.
Czas jakiś Kurdwanówna rwała naprzód, aż ujechawszy kilkanaście staj drogi, 
zwolniła
biegu, zrównała się z Żubrową.
– Tegom się nie spodziewała!... Niby zapał tyli, a ledwie... już się dała 
odwieść... Wstyd
pomyśleć... pułkownikówna!
– Jakże tedy będzie teraz?
– Jak ma być?... Niechże sobie tam godzinki odprawuje, a my w swoją drogę 
ruszamy.
– A kapitanowa nasza?
– Już mi nawet nie wspominajcie.
– Według rozkazu... Tylko co ja!...
– Co wy? Może też o dezercji myślicie? Dobrałam sobie kompanię. Na przypiecku 
wam
wszystkim siedzieć a pierze drzeć!... Nie trzymam, wolna droga! Dezerterujcie!
– Żubrowa nie dezerterowała nigdy i nie dezerteruje! Tak jej Panie Boże 
dopomóż!...
– Tak to lubię! Albo się idzie, albo nie... Lecz uchodzić się nie godzi.
– Ja bym też tego nigdy nie uczyniła, gdyby tego...
– To co?
– Podałabym się do dymisji!
– Zapewne! Przynajmniej politycznie! Lecz po Zośce się tego nie spodziewałam.
– Ba, i pewnie jej to nie po myśli – rzuciła niechętnie markietanka i umilkła 
nagle.
Po pewnym czasie Kurdwanówna zagadnęła niespodziewanie:
– A przecież musi być prawo na dezerterów?
– Prawo? Ba! W czasie wojennym – sąd polowy i kula w łeb...
– Sąd polowy? Czekajcie, na pierwszym popasie złożymy sąd!...
– Co?... Na kogo?
– Na Zośkę!
– Święty Antoni... Bez urazy pana rotmistrza... na naszą kapitanową?
– Tak! Przykład musi być! Subordynacja! Jeszcześmy się nie uformowali, a już nam 
chcą
regiment zdemoralizować!...
– Kiedy bo – tutaj na dobrą sprawę niesubordynacji nie było!
– Co powiadacie!...
– Pewnie! Boć nasza kapitanowa siak czy owak musi słuchać pana porucznika, a tu 
przecież
matka porucznika nakazała!... Prawo starszeństwa! Niby na przykład brygadier 
daje or-
dynans oddziałowi i powiada: pójdziecie tam a tam i zrobicie to i to! Oddział 
idzie, a w drodze
spotyka swego generała korpusu... no i musi korpusowego słuchać... boć ten jest 
i jego
starszym oficerem, no i brygadierowi naczelnikiem... Tako właśnie z naszą 
kapitanową i ze
mną.
– Co z wami?!...
– A ze mną jest taż sama okoliczność... Człowiek rotmistrza słuchać musi, ale mu 
porucznikowy
rozkaz spokoju nie daje.
– I wy mnie chcecie opuścić?...
– Gdzieżby! Teraz ani myśli... Pana rotmistrza zostawić samego nie uchodzi... 
ale co o
dymisję, to przy okazji przymówić się muszę!...
– O dymisję?...
– Tak jest, panie rotmistrzu, z powodu obowiązków familijnych.
Po odjeździe Kurdwanówny we dworze jastkowskim chwilowe zapanowało wzburzenie.
Imć Bonawentura jął gorąco powstawać na dawnych cnót a obyczajów upadek, mecenas 
próbował
wziąć w obronę zapały Kurdwanówny, lecz pani Gotartowska w części sprawiedliwość
oddała słowom pana Głuskiego.
Pan Podhorodeński, zwarzony nieco, ile że jego misja w sprawie imć pana Tadeusza 
znów
niefortunny obrót brać zaczęła – pomimo zapraszań gospodarza, jął się żegnać, 
wymawiając
się pilnymi sprawami w Lublinie.
W domu pana Głuskiego dawna wróciła cisza i jednostajność.
Zośka Dziewanowska z początku była przedmiotem ogólnego zajęcia. Pani 
Gotartowska,
Urszula, panny Głuskie zasypywały ją pytaniami, pan Bonawentura zagadywał a 
konceptami
sypał, byle pułkownikównę za język pociągnąć, lecz Zośka zacięła się, zasklepiła 
w sobie
zupełnie. Niby odpowiadała, niby pozoru nie dawała niechęci, a jednak nic z niej 
wydobyć
nie można było.
Pani Gotartowskiej ten dziwny stan Zośki nie podobał się wielce. Starała się na 
nią wpływać,
tę i drugą naukę jej wypaliła, do rozmów ją wciągała, pracą starała się ją 
zająć. Pułkownikówna
z pokorą każdemu życzeniu pani Jadwigi czyniła zadość, potulnie przyjmowała 
reprymendy,
wysłuchiwała nauk, lecz co serca otworzyć nie chciała.
Panny Głuskie, a już osobliwie Urszula Gotartowska, polubiły Zośkę całym sercem. 
Ta
ostatnia szczególniej nie tylko że sama się przywiązała do pułkownikówny, lecz 
zdołała i w
niej samej i zaufanie, i serdeczność obudzić.
Zośka, choć strzegła się wyjawić ze swoimi zamysłami, nadziejami a tęsknotami, 
zręcznie
zagadywana przez ciekawą dziewczynę, z niejednym się przed Urszulą zdradziła. 
Urszula
przytłoczona nagle ciężarem sekretu – pośpieszyła ulżyć sobie i to, i owo 
szepnęła Marysi i
Jance, te zaś, ogromem tajemnicy zaskoczone, zwierzyły się starej gospodyni... i 
po trosze
cały dwór w Jastkowie o przygodach pułkownikówny rozprawiać zaczął.
W ciszy a jednostajności zeszło tak kilka tygodni.
Tymczasem najniespodziewaniej na dwa dni przed świętym Janem zjechała do 
Jastkowa
Żubrowa.
Zadziwili się niepomału wszyscy, ucieszyła się wielce Zośka, a co pan Głuski 
śmiał się
serdecznie a podrwiwał z markietanki:
– To mi się jejmość wybrała! Ha! Mosanie, toż pewno wszystkie armie 
nieprzyjacielskie
muszą być rozbite!... Gdzieżby inaczej? Skoro taki oto rycerz bocznymi drogami 
wędruje. A
może to huczek armatni zanadto dokuczył, a ów wigor wielki a ochota do rejterady 
skłoniła?
Hę! Fugas chrustas105 się uczyniło. Pewnie!...
105 F u g a s c h r u s t a s – uciec w krzaki, drapnąć (żartobliwe wyrażenie 
utworzone niby
od łac. fuga – ucieczka).
– Żubrowa, dziękować Bogu, piąty krzyżyk kończy, a jeszcze ani razu pleców 
swoich nieprzyjacielowi
oglądać nie pozwoliła.
– Jakże więc?... Babski regiment dostał kataru i poszedł in primus Julii106 na 
hiberny107...
Bo to strzeżonego Pan Bóg strzeże, a co od świętej Anki, to chłodne wieczory i 
ranki! Słusznie,
mosanie. Sprawiedliwie! Kto tyle dokonał, temu się odpoczynek należy...
– Et! Jegomość dobrodziej uciechę sobie czyni. Co tu długo mówić! Jestem na 
urlopie... i
tak się tułam. Starego mego szukam. Myślę pod Zamość... może tam biedak do 
swojaków się
dostał i czeka.
– Na urlopie – u Belzebuba! – mruknął pod nosem pan Bonawentura.
Markietanka tymczasem ciągnęła swoje:
– Ot, byłam pod Lublinem, myślę: zajadę sobie przecież, mnie tu nikt nie uroczy, 
a zobaczę
przynajmniej, co nasze paniątko, pani kapitanowa porabia!... Człowiek się 
starzeje, a w
samotności takiej to szuka, gdzieby kości zagrzać stare. A i wygadać się 
szczerzej a serdeczniej...
– Daleko, dalekoście byli? – zagadnęła pani Gotartowska.
– Bez mała pod samym Płockiem. Jezu, co się tam dzieje!... Toć patrzyłam na to 
własnymi
ślepiami i myślałam, że mi się majaczy...
– Mówże aśćka, mów! – zachęcał pan Głuski.
– Hę! Czy ja to potrafię? Patrzyłam, wybałuszałam oczy, a pod sercem to mnie 
jakby
rwało coś a huczało. Co tu długo mówić... ani jednego Prusaka!
– Co wy, mosanie?
– Niech mnie poszarpie, jeżelim zełgała. Jakby kto wymiótł. Choćby na lekarstwo 
chciał –
nie znajdziesz ani kawałka.
– Same Francuzy?
– Gdzie zaś! Tam się czasem maruder trafi czy inwalid... Ale tak, to nie ma ich 
wcale!...
– Więc któż u licha jest?
– Nasi są! Nasi, proszę jegomości!..,
– Toć wiem, mosanie! Lecz czyjeż armie? Czyjeż wojska?
– Święty Antoni! A toć mówię, że nasze wojska! Nasza armia!... Toć na własne 
oczy widziałam!
Dragoni, ułani, strzelcy, artyleria... Chłopcy pod sznur, sprawne, ochotne. A 
nieraz
jak się oficerek napatoczy – tyci prawie paniczyk, krew z mlekiem...
– Hola, mosanie! Asińdźkę tu jakieś sentymenty biorą, a my chcemy się nareszcie 
dowiedzieć,
co się dzieje!
– Sentymenty? Mnie? Jakem Muszyńska z domu! Gdzie zaś! Niechby mi się mój Maciej
serdeczny odnalazł, już bym go...
– Ad rem!108 Słuchamy!...
– Cóż mam pedzieć? Król jegomość zjeżdża pono do Warszawy na jesień...
– Kto, kto? Król? Co, mosanie?!...
– Dobrze mówię! Król jegomość.
– Co aśćka wygadujesz? Jakiego znów króla znalazłaś sobie?!... Ten Napolion 
pewnie.
– W imię Ojca i Syna, a toć mówię wyraźnie, że król Sas... przyjeżdża na 
dziedzictwo
swoje i panować nam będzie. Imć pan Bonawentura zbladł i porwał się z miejsca.
– Mówcie wszystko!... Skąd wiecie?!... Był sejm? Była elekcja?... Co, jak!... 
Kto wam powiedział,
że Sas dziedziczy?... Gdzie to macie? Veto, mosanie... No?...
Markietanka zmieszała się tym nagłym wybuchem imć pana Bonawentury i jęła się 
plątać.
106 I n p r i m u s J u l i i (łac.) – od pierwszego lipca.
107 H i b e r n a – leże zimowe wojsk.
108 A d r e m ! (łac.) – Do rzeczy!.
– Nie wiem, proszę jegomości!... Pokój podpisany w Tylży... Ustanowiono Księstwo 
Warszawskie,
a na króla obrano Sasa...
– Kto go obierał? – rzucił z impetem imć pan Głuski.
– Przecież nie ja! – odparła porywczo Żubrowa.
– To wiem, bo asińdźka mogłabyś najwyżej kogutki na kapłony wybierać!... 
Mosanie!
Lecz ja go nie wybierałem! Rozumiesz asińdźka... a ja jestem posłem. Bo co nasz 
sejm jeno
jest limitowany! Protestuję! Veto! Mosanie! Nie ma zgody na intruza! Kto go 
obwoływał?
Gdzie pole elektoralne?!
– Ależ, mości Bonawenturo!... – mitygowała pani Gotartowska. – Toż pewno 
pogłoski jeno.
– Nie, jejmościuniu! Najszczersza prawda. Na własne uszy słyszałam, jak 
obębniali w
Płocku przed ratuszem...
– Co? Króla obębniali?!...
– Jakem Muszyńska z domu!
– Protestuję!... Veto! Sejmu elekcyjnego nie było – nikt go nie zwoływał!... A 
co my, tutaj,
w województwie lubelskim, ba i w bełskim, i sandomierskim, i ruskim o niczym nie 
wiemy.
– Toć prawda, proszę jegomości, że co już pod Łukowem i bliżej jeszcze Warszawy 
jakby
inni ludzie byli – Austriak siedzi im na karku i miętosi, a oni nic. Pary z gęby 
nie puści żaden,
a tam za Wisłą ludziska z jelit sobie ostatnią chudobę dobywają!... Pacholęta 
imają się szabelek,
aby za cesarzem pójść, a tu co?
– Dosyć! Veto!... Nie ma króla! Mosanie, i to sobie aśćka zapamiętaj, że póki 
Głuski żyć
będzie, to pacta conventa109 szanowane być muszą.
Wieści, przyniesione przez Żubrową, zburzyły spokój i ciszę panującą w 
Jastkowie. Pan
Głuski przez dwa dni pomstował a wygrażał, a potem nagle zapadł w głuchą apatię, 
z której
nic go wyciągnąć nie potrafiło.
Męska, wyniosła postać imć pana Bonawentury pochyliła się, żywe oczy przygasły, 
starcza
głowa coraz częściej ku ziemi zwieszać się zaczęła.
Pani Gotartowska, rozumiejąc, że tu żadne perswazje nie pomogą, a czas jeden 
zdolen jest
uspokojenie na pana Głuskiego sprowadzić, nie oponowała więcej, tym bardziej że 
sama zajęta
była myślą o powrocie do Gotartowic.
Markietanka zapewniła ją bowiem uroczyście, że na Mazowszu spokój zupełny 
nastąpił. Z
dnia na dzień więc do drogi gotować się zaczęła, bo i do gospodarstwa 
porzuconego wracać
chciała, a i ciągnęła ją jeszcze silniej myśl, że o synach i dziadzie zdoła 
zasięgnąć wiadomości.
Markietanka tymczasem z Zośką szeptała po kątach i tajne odbywała narady, które 
nieraz
do późnej nocy się przeciągały.
Pani Gotartowska, skłopotana podróżą, nie zwracała uwagi na pułkownikównę ani na 
niezwykłe
zasępienie Żubrowej.
Ekonom Lewandowski opatrywał kolebkę pani Jadwigi, a majstrował około niej po 
całych
dniach, byle ją do dalekiej drogi zaprawić. Żubrowa zaś chodzić zaczęła około 
konia pułkownikówny
i czyścić a szykować kulbakę. Lewandowski zagadnął ciekawie o tę nagłą 
pieczołowitość,
lecz markietanka obruszyła się na niego:
– A co to? Chcielibyście, żeby się to wszystko zmarnowało a zmurszało na wilgoci 
i kurzu.
– Pewnie! Widziało mi się, jakby się aśćka do wyjazdu zbierała...
– A tylko co? Toć wszyscy się wybieramy! Czasem dobrze byłoby dziewczynie 
troszkę się
na koniu przehajdać. Zakisnąć ma tu do cna?... I zwierzęciu niezdrowo, bo się 
zastoi. Już tu u
was dbają o dobytek pański, nie ma co!...
109 P a c t a c o n v e n t a (łac.) – w prawie polskim od śmierci Zygmunta 
Augusta –
umowa szlachty z królem obieralnym, określająca obowiązki nowego monarchy.
Ekonom umilkł na taki argument. Żubrowa dalej prowadziła swe przygotowania. A 
gdy
ukończone zostały, upatrzyła Zośkę, siedzącą samotnie w oknie alkierzyka, i 
mrugnęła znacząco.
– Co, jakże? – rzuciła niespokojnie pułkownikówna.
– Według rozkazu, wszystko gotowe.
– Kiedyż ruszamy?
– Im prędzej, tym lepiej! Jesień za pasem – bałamucić nie ma co! Choćby dziś 
jeszcze!...
Zośka przeżegnała się.
– Więc pod figurą?...
– Tak. Zaraz po wieczerzy... Co noc, to noc. Mogliby zgonić i przyłapać. Byłaby 
jeno niepotrzebna
konfuzja i wstyd.
– Na miłość Boską, aby dobrze wszystko ułóżcie... bobym chyba nie przeżyła... A 
tu ostać
nie mogę – nie! Dobrzy są dla mnie, lecz ani sposób... wlecze coś!...
– Nic! Dobrze będzie! – zakonkludowała z przekonaniem markietanka. – Radę sobie 
damy!
Żeby tak jeszcze mój stary gdzie się odnalazł... Ej! Na koniec świata choćby! 
Nie nowina
to dla mnie... i po takiemu, i po siakiemu językiem się miele... – A którędyż 
myślicie?...
– Jako się rzekło, paniusieczko moja! Do Niewirkowa, wprost na Lublin i 
Krasnystaw. Ba,
abyśmy do Krasnegostawu się dostały! Tam człowiek jak w domu! Niewirków akurat 
pod
Cześnikami. Cześniki pod Miączynem, Miączyn pod Sitnem, a z Sitna to już i mury 
Zamościa
widać o wschodzie słońca!... Tedy odzienie niech wezmę jeszcze...
Zośka wyjęła z kufra kołpaczek, hajdawerki a króciczkę i oddała markietance. Ta 
ukryła te
przedmioty pod narzuconą chustką i wyszła szybko, szepcząc na odchodnym:
– Dziś tedy... po wieczerzy...
Słońce zaszło. Na skraju nieba czerwieniły się jeszcze mgliste zasłony, znacząc 
miejsce, w
którym zapadły się ostatnie błyski dnia.
Na rozdrożu pod figurą Jezusa, tonącą w zieleni, stała Żubrowa przygotowana do 
drogi,
trzymając dwa wierzchowce.
Zośka nie nadchodziła. Markietanka zaczęła się już niecierpliwić. Naraz zarośla 
przydrożne
zaszeleściły silniej, a po chwili wysunęła się z nich postać pułkownikówny.
– Nareszcie! – odetchnęła głębiej markietanka. – Dalej, żywo!... Kołpaczek... 
hajdawerki i
na koń!... Zośka gorączkowo ustroiła się w podaną jej odzież, przepasała się 
rzemieniem,
przytroczyła krócicę i zebrała cugle, aby na kulbakę wskoczyć, lecz wtem czyjeś 
ręce objęły
ją za szyję.
Pułkownikówna ulękła się, lecz w tejże chwili posłyszała cichy szept Urszuli:
– Bóg z wami! Siostrą mi bądź!... Zośka padła w jej ramiona, chciała coś 
odpowiedzieć,
lecz markietanka, siedząc już na kulbace, zawołała ostro:
– Na koń!... Ani chybi, ktoś od folwarku nadchodzi!...
Pułkownikówna wskoczyła na siodło. Spojrzała na figurę Jezusa. Przeżegnała się. 
Konie
ruszyły z kopyta.
Urszula westchnęła smutnie i zawróciła zamyślona ku dworowi.
XII
Zaledwie w ostatnich dniach lipca Florian powrócił do Warszawy z Gotartowic i 
udał się z
końmi i pacholikiem wprost do kapitana Dziewanowskiego.
Ten ostatni, który już był zwątpił, żeby Florian w zamiarze swoim wytrwał, i 
posądził go o
zasklepienie się w wiejskim zaciszu – uradował się wielce na widok dawnego 
towarzysza. A
gdy pierwsze słowa powitania ze sobą zamienili, jął ostrożnie wypytywać go o 
dalsze zamiary.
Florian uśmiechnął się smutnie i rzekł spokojnie:
– Na próżno byś mnie pan pytał o zamiary! W domu głusza, pustkowie. Próbowałem 
ład
siaki taki zaprowadzić. Pola leżą odłogiem. Marnieje wszystko. O pani matce, o 
rodzeństwie
słychu prawie nie ma. Powiedziałem, dotrzymam!... Na ekwipowanie się brak. Więc 
przywiodłem
trzech źrebców. Dwóch myślę odprzedać, a trzeciego zachować dla siebie, na 
towarzysza.
– Doskonale! Jakiej miary?
– Cztery stopy, cali osiem.
– W sam raz! Takich potrzebujemy najwięcej. Jutro złożę raport grosmajorowi 
Dautancourtowi,
weźmie je z pewnością. Ba, i suto zapłaci, bo o dobre a młode konie trudno. Mało 
kto
chce sprzedać, bo każdy woli dla siebie zachować. O umundurowanie nie ma się co 
kłopotać.
Pełny komplet oficerski z trzema zmianami mundurów, rajtuzami zamszem 
podszytymi, z
pokrowcami ceratowymi, z rzemieniami, płaszczem i rzędem na konia kosztuje około 
trzystu
złotych polskich.
– Hm! A uniform szeregowca musi być tańszy.
Dziewanowski poruszył się niecierpliwie.
– Panie Florianie! – rzekł z mocą. – W chwili pierwszego żalu nie śmiałem ani 
wam przeczyć,
ani od zamiarów odwodzić, lecz to teraz muszę. Jakaż bo intencja wami kieruje? 
Przecież
jako oficer możecie dzielniej jeszcze służyć...
– Nie nie! —potrząsnął głową Florian. – Nie wódź na pokuszenie. Zakląłem się! 
Wstyd
powiedzieć... dzisiaj nie chluby szukam!... Chcę nie pociechy, lecz uspokojenia. 
Już mnie nie
mordujcie namowami. Dopomóżcie raczej, bo z kroku mojego nie chcę czynić 
rozgłosu, nie
chcę, aby o tym rozprawiano zbyt wiele.
Dziewanowski uścisnął serdecznie rękę Floriana.
– Już ode mnie słowa przeciwnego nie usłyszycie. Wola wasza! Tym mi lżej wam 
powiedzieć,
że pułk nasz jest niby starą husarią. U nas każdy szeregowiec ma należne 
zachowanie –
poza służbą... nie masz pomiędzy nami różnicy... jesteśmy sobie równi. A już mi 
tego zaszczytu
nie odmówisz... chyba i do mojej kompanii wstąpisz. Będzie nam obydwóm raźniej
obok siebie.
– Nie mogę! – odrzekł głucho Florian.
– Jak to? Więc nawet mi tego ustępstwa odmawiasz?
– Muszę!... Widzicie, panie Janie, ja chcę służby. Nie potrzeba mi względów, 
chcę być na
równi z innymi traktowany. I dlatego tam myślę pójść, gdzie mi najbliżsi 
oficerowie obcymi
będą.
– Ciężko z wami poradzić. Obligować nie śmiem... choć do czasu gościnę u mnie 
przyjmijcie!...
Florian bez zwłoki postanowił się zaciągnąć do szwoleżerów. Zaraz dnia 
następnego poszedł
księciu Józefowi się przedstawić.
Poniatowski również usiłował wyperswadować mu dziwaczny zamiar i namawiał, żeby
choć zaczynał służbę od porucznika drugiej klasy, lecz Florian nie ustąpił. 
Książę Józef, widząc
zawziętość Gotartowskiego, przyrzekł święcie wstawić się za nim, a żegnając go, 
odprawił
serdecznie słowami:
– Tracę w waszmości dzielnego oficera! Lecz choć wysokie zalety chcesz ukryć pod 
mundurem
żołnierza, poznają się na nich wkrótce... nie wątpię.
Formacją pułku szwoleżerów w Warszawie zajmował się major Piotr Dautancourt, 
szef
szwadronu żandarmerii polowej francuskiej. A ponieważ pułkownik Wincenty 
Krasiński podążył
był już za pierwszym wyprawionym oddziałem szwoleżerów jeszcze pod Tylżę – więc
major był zastępczo najpierwszą osobą w pułku w Warszawie. Od niego zależało 
przyjęcie
nowozaciężnych, od niego opinia o zdolnościach ochotnika, o przymiotach 
znajomości służby.
Dautancourt miał minę groźnego służbisty. Zawsze prawie namarszczony, z wąsami 
nastrzępionymi,
z krótkimi, szerokimi bokobrodami a czupryną rozwichrzoną – budził postrach
w ochotnikach. Lecz gdy który z nich pierwszą indagację przetrzymał, na zadane 
mu przez
tłumacza pytania odpowiedział przytomnie, wówczas surowe oblicze rozpogadzało 
się nagle,
a twarz tyle odstraszająca stawała się łagodna, pociągająca.
Niemniej Dautancourt przy przyjmowaniu nowozaciężnych był niezmiernie 
wymagającym,
a zapalczywość swą w uporze do tego stopnia posuwał, że poleconych sobie przez 
księcia
Poniatowskiego kandydatów usuwał – tak że niejednokrotnie sprawa opierać się 
musiała o
Gouviona, gubernatora warszawskiego, później o Bessičres’a, a w końcu o Davouta, 
który
jako gubernator wojenny przez czas pewien w Warszawie przebywał.
Młodzież garnąca się tłumnie do pułku szwoleżerów gwardii ze drżeniem 
przygotowywała
się do pierwszego przeglądu, który się na placu koszar mirowskich odbywał, bo 
często Dautancourt,
mimo pomyślnych zaświadczeń medyka służbowego, Onufriona, o stanie zdrowia
wolontarza, mimo że wolontarz miał zapewnione przez rodziców środki na 
wyekwipowanie
się... z listy trzymanej w ręku kandydata wykreślał.
Opowiadano sobie w Warszawie, iż major szwoleżerów ma sposoby zawsze na 
zasięgnięcie
wiadomości o zaciągającym się do pułku i jeżeli na przeszłym życiu ochotnika 
bodaj
plamka, skaza cięży, Dautancourt gotów jest nawet cesarzowi opozycję stawiać.
Z tych przyczyn formacja pułku szła opieszale, bo choć na pierwszą odezwę wydaną 
o
tworzeniu się gwardii ze wszech stron młodzieży napłynęło – jednak ten i ów w 
ostatniej
chwili wolał do legii nadwiślańskiej lub do wojsk Księstwa Warszawskiego wstąpić 
niż narażać
się na odprawę. A nadto Dautancourt nawet świetności rodu pod uwagę nie brał, 
tak że w
szeregach tworzących się kompanii i szwadronów częściej można było spotkać 
nazwisko
szlachcica drążkowego, mieszczanina, rzemieślnika, kmiecia niż pana.
Kapitan Dziewanowski, choć polecony sam Dautancourtowi przez generała Milhauda i
cieszący się wielkimi względami majora, gdy miał podanie Gotartowskiego 
przedstawić, udał
się do kolegi swego, kapitana Pawła Jerzmanowskiego, którego słowo u 
Dautancourta wiele
ważyło.
Jerzmanowski zainteresował się szczerze Florianem, ile że go z legii włoskiej 
pamiętał, i
tak sprawą pokierował, że na drugi dzień Gotartowski zaliczony został do pułku 
i, po przed-
stawieniu stanu swojej służby, przeznaczony do zbieranego oddziału, mającego w 
połowie
września wyruszyć do Francji dla połączenia się z dwiema poprzednio wysłanymi 
partiami.
Florian, ucieszony tak szybkim rezultatem swoich zabiegów, zajął się natychmiast 
sprzedaniem
dwóch przyprowadzonych źrebców i zakupieniem potrzebnych materiałów na 
umundurowanie
i rzęd, z których mistrze pułkowi zajęli się wyrobieniem całego uniformu według
wzorów a ustanowionych przepisów. W zabiegach tych dopomagał mu gorliwie 
Dziewanowski.
Przegląd pierwszy, inspekcyjny, nowozaciężnych szwoleżerów wyznaczono na placu 
Mirowskim
na koniec sierpnia.
Florian w mundurze służbowym, w narzuconym płaszczu białym, o karmazynowym 
kołnierzu,
dosiadł wcześniej upatrzonego konia i wyjechał na plac zlustrowany przedtem 
starannie
przez Dziewanowskiego.
Plac koszar mirowskich ciekawy przedstawiał widok. Tłumy ludu otaczały go 
zewsząd
zwartym kołem, tworząc pośrodku obszerny krąg, na którym kapitan Jerzmanowski 
przy pomocy
adiutantów i wachmistrzów ustawiał nowozaciężnych. A był to kłopot nie lada. Nie
ujeżdżone, nienawykłe do subordynacji konie rwały się, wyłamywały. Niewprawni 
jeźdźcy
nie wiedzieli czasem, czy konia za cugle trzymać, czy zsuwającą się czapkę, czy 
plączący się
płaszcz.
Tuż przy barierze wjazdowej na placu stali zgromadzeni ojcowie, matki, 
rodzeństwo i
znajomi nowozaciężnych, czekając na rezultat oględzin.
Niebawem nadjechał major Dautancourt w świetnym mundurze, otoczony sztabem 
oficerów.
Egzamin się rozpoczął. Każdy z ochotników, zawołany po nazwisku, wyjeżdżał z 
szeregu
i stawał przed majorem. Dautancourt mierzył bacznie przedstawiającego się i 
sprawdzał,
azali w rynsztunku jakiego uchybienia nie znajdzie. Równocześnie mistrz konował 
oglądał
konia, jeżeli ten nie miał jeszcze cechy pułkowej z dokonanej rewizji. Dwaj 
adiutanci ze swej
strony oceniali, czy mundur jest z przepisanego gatunku sukna uszyty, czy 
lampasy nie są za
szerokie, a kulbaka i porządki pochodowe w należytym ładzie.
Jeżeli ochotnik z badania tego wychodził zwycięsko, wówczas kapitan instruktor 
rozkazywał
mu kilka zwrotów z koniem wykonać i przejechać na nim stępa, kłusem i galopem.
Mistrz konował wówczas pilnie zważał na chody końskie i ich wyrzuty, a 
Dautancourt decydował,
czy szwoleżera należy zaliczyć jeszcze do plutonów początkowych, czy wcielić go,
jako obznajomionego dobrze z koniem, do szwadronu.
Dautancourt był dnia tego więcej niż zwykle nasrożony. Z trzydziestu pierwszych 
ochotników
dziesięciu uznał za nieposiadających odpowiednich uniformów, a z pozostałych 
żadnego
nie odesłał do szwadronu.
Kapitan Dziewanowski chciał przemówić za poleconym mu przez kogoś Toedwenem, 
lecz
Dautancourt oburknął się ostro:
– Ani mowy! Dzieciaki! Wyrostki! Materiał surowy. Lat trzeba, żeby z nich 
żołnierzy zrobić!
– Panie majorze... ten młodzieniec dołoży starań.
– Powiedziałem! Panu się zdaje... Ja sam chciałbym, żeby zaciąg skończyć jak 
najprędzej.
Wlecze się to do nieskończoności... Następny!
– Towarzysz Florian Gotartowski!
– Znów lada jakiś! – mruknął major i umilkł nagle. Siwojabłkowity źrebiec jak 
strzała wyrwał
się z szeregu i za pociągnięciem cugli zarył się o dwa kroki przed 
Dautancourtem. Majorowi
aż się oczy zaśmiały do dzielnego konia, spojrzał na prosto a dziarsko 
trzymającego się
jeźdźca.
– Kto to taki?
Dziewanowski szepnął mu kilka słów do ucha. Dautancourt skinął głową i rozkazał 
krótko:
– Kompania kapitana Jerzmanowskiego! – A potem dodał: – Co za koń pyszny!... 
Proszę
przejechać.
Florian spiął źrebca ostrogami i puścił cugle. Źrebiec zarżał, wyciągnął szyję, 
rozwarł
chrapy i ruszył wyciągniętym kłusem, zda się ziemi kopytami nie dotykając. Aż 
nagle na głos
Floriana zatrzymał się i szedł na miejsce łagodny, potulny.
– Dzielny! Znakomity!... Co za budowa!... Jaki łeb! W całym pułku nie mamy 
takiego konia!
Winszuję. No, następny! – zawyrokował Dautancourt, z żalem odwracając się ku 
nowemu
ochotnikowi.
Florian tymczasem na dany znak skręcił za kapitanem Jerzmanowskim w stronę, 
gdzie
stali brygadierzy szwoleżerów.
Jerzmanowski podjechał do pierwszego z nich i zawołał wskazując na Floriana:
– Brygadierze, weź pod swoją opiekę nowego towarzysza. Druga półkompania. 
Wyznaczyć
kwaterę.
– Według rozkazu!
Jerzmanowski odjechał. Florian spojrzał na młodzieńczą twarz, wystającą spod 
zamaszystej
czapy szwoleżerskiej brygadiera, i nie mógł się powstrzymać od okrzyku:
– Jezus! Maria! Marcelek...
Brygadier zatrząsł się i, roztworzywszy ręce, chciał rzucić się na szyję brata, 
lecz w tejże
chwili nadjechał młody szef szwadronu, Ludwik Małachowski. Brygadier wyprostował 
się
salutując.
– Hej! – zakrzyknął Małachowski. – Jakże acanowi?... Kupię od niego konia.
– Panie pułkowniku – odparł spokojnie Florian – nie na sprzedanie.
– Ile acan zażądasz, płacę!
– Nie sprzedam.
– Jak nazwisko?
– Florian Gotartowski.
– Więc ileż?...
– Nie handluję końmi.
– Jesteście hardy, mości Gotartowski... I to od pierwszego dnia wstąpienia do 
pułku. Subordynacji,
jako rekrut, możesz nie znać, ale o uszanowaniu dla starszych powinieneś 
pamiętać.
Florian zbladł i rzucił przez zęby:
– Czy dlatego mam ustąpić konia panu pułkownikowi?...
– Wiesz, że do oficera sztabowego mówisz?
– Wiem, bo dziś rano nim jeszcze byłem.
– Dosyć tego! Gotartowski!... Dziś jeszcze raport złożę... Takich nam nie 
potrzeba.
Małachowski zawrócił konia do sztabu. Bracia stali zwarzeni niespodziewanym 
zajściem.
Marcelkowi oczy gorzały.
– Florek, do milion diabłów, jak co, to ja jemu nie daruję!...
– Brygadierze!
– Nie wstydź mnie, bo te szewrony pozrywam!...
Alteracja brygadiera nie miała granic. Niespodziewane spotkanie, widok 
ubóstwianego
brata w mundurze żołnierskim, groźba szefa szwadronu wstrząsnęły do głębi 
Marcelkiem. Na
twarzy wystąpiły mu ceglaste wypieki, w oczach łzy walczyły z marsem. W tejże 
chwili trąbka
dała sygnał, że przegląd został skończony.
Marcelek poprowadził Floriana do stajen pułkowych, a stamtąd do koszar. Tam 
dopiero
padli sobie w objęcia, opowiadając nawzajem przebyte chwile. Rozmowa toczyła się 
urywana,
bezładna, niekiedy w głosie Marcelka jakiś spazm się odzywał, czasem bolesne 
wspomnienie
targnęło piersią Floriana. Gdy młody brygadier opisywał pamiętne spotkanie z 
ojcem
i dziadkiem na polach Friedlandu, Florian drżał całym ciałem.
Spowiadali się tak sobie wzajem wśród serdecznych uścisków a słów, tchnących 
ufnością i
przywiązaniem. Aż serca ich skrzepłe zabiły nową wiarą, nową otuchą.
Marcelek odezwał się weselej:
– Do kroćset, jednego nie rozumiem: ty, kapitan strzelców, legionista... kawaler 
krzyża, do
szeregu!... Tfy!... Do stu piorunów, niech mnie diabli porwą, jeżeli jest 
sprawiedliwość na
świecie!...
– Widzisz, wszak dobrowolnie idę! – odrzekł cicho Florian, który był ledwie 
przelotnie o
pani Dziewanowskiej wspomniał.
– Toż pewnie! Gwałtem cię nie chwycili! Lecz co dla ciebie, to się i u nas 
szlify kapitańskie
powinny by znaleźć!
– Et, zdaje ci się. Widzisz, chciałem do gwardii, wakansów było mało.
– Do licha!... Przecież i u nas w pułku młokosów nie brak... A i to 
porucznikowskie obszlegi
mają. Ty, Florek... na prostego żołnierza, niech mnie pierwsza kula nie 
minie!...
– Nie żałuję wcale!... Razem nam będzie lepiej.
– Prawda!... Tylko mi to brygadierstwo dokuczyło. Do pięćkroć stu tysięcy...
– Skąd takimi przekleństwami sypiesz!...
– At... przyzwyczajenie żołnierskie do...
Marcelek urwał i sięgnął po meszek lśniący pod nosem.
Florian z serdecznością a dumą spojrzał na brata, lecz ten ostatni nagle chwycił 
się za piersi
i zaczął kaszlać głucho. Na twarz wystąpiły mu znów ceglaste wypieki. Florian 
zaniepokoił
się.
– Marcelku! Tyś chory?
– Tfy, do czarta! Na psa urok! Ani mi w głowie. Czasem jeszcze to pchnięcie 
lancą dokucza,
ale to furda! Parę tygodni i... przejdzie, bo musi... Florek! Baczność... 
kapitan!
Bracia porwali się z miejsc, nadszedł Dziewanowski i skinął na Floriana.
– Chcę z waszmością pomówić.
– Kapitanie.
– Porzućże te tytuły! Wszystko poszło wybornie, major przed chwilą jeszcze 
wspominał o
was! Tylko cóż to za zajście mieliście z Małachowskim?
Florian opowiedział całą sprawę. Dziewanowski oburzył się.
– Pyszałek! Raport złożył do sztabu, żeście mu ubliżyli. Nieznośny człowiek!... 
Lecę do
Jerzmanowskiego, bądź pan spokojny... Ale, a kto był świadkiem rozmowy?
– Ten oto brygadier!
– Hm!... To bardzo ważne!... Brygadierze, słyszałeś, jak szef Małachowski mówił 
z towarzyszem?
– Słyszałem.
– A zeznasz?
– Nie będę zeznawał, kapitanie!
– Jak to?...
– Bo towarzysz jest moim bratem.
Dziewanowski uderzył się ręką po czole.
– Wszak ci to brygadier Gotartowski!... Patrzcie, panie Florianie, miałem się 
waszmości
pytać, czy wam powinowatym nie wypada... witajże mi!... Ba! To z Małachowskim 
sprawa
skończona!... Brygadier świadczyć nie może. Idę do majora!... Bądźcie spokojni. 
Dautancourt
go nie cierpi, bo wszystkim nam dał się we znaki. Trzeba tylko, żebyś, panie 
Florianie, trzymał
się ostro... i z kapitanem Jerzmanowskim ruszył stąd!... Wasza kompania będzie 
przydzielona
do szwadronu Kozietulskiego. A to zacna dusza!... Chociaż może się zmienić 
jeszcze,
bo ledwie podział szwadronów jest jako tako dokonany. Małachowski jest moim 
naczelnikiem.
Ciężki z nim żywot. O służbie wojskowej ani wyobrażenia, a mina i pretensje co
najmniej do wielkiej buławy!... Choć przebąkiwać zaczynają, że mimo wielkich 
protekcji
Davouta ustąpić będzie musiał.
Jak przewidywał Dziewanowski, zajście z Małachowskim skończyło się na niczym. 
Dautancourt
przeciął sprawę oświadczeniem, iż szwoleżer Gotartowski, nie przeszedłszy 
jeszcze
kursu instrukcji i służby, nie może być odpowiedzialny za nieświadomość, 
niemniej kapitan
dowodzący odnośną kompanią winien napomnienia nie żałować.
Tymczasem już dnia następnego rozpoczęły się długie i nużące musztry. 
Jerzmanowski
chwili wypoczynku nie dawał żołnierzom. Gdy konie ustawały, zaczynał służbę 
pieszą, wykładał
instrukcję ćwiczenia bronią.
Nadto, prócz Jerzmanowskiego, inni oficerowie tłumaczyli sposób kulbaczenia koni 
na
komendę, puszkarz pouczał o konstrukcji karabinów i pistoletów, w jakie byli 
uzbrojeni
szwoleżerzy, płatnerz wskazywał, jak pałasze toczyć, konował o pielęgnowaniu 
konia szeroko
się rozwodził.
Każda część służby, każdy drobiazg miał swego nauczyciela – ba! Nawet stary 
brygadier
legionista pokazywał młodzieży, jak rzemienie wygładzać a guziki czyścić.
Służba taka nie każdemu przypadła do gustu. Raz wraz paniczyk jakiś, 
zasmakowawszy
rygoru, a zrażony tym, że mu nawet pacholika na swoim koszcie, choćby i 
oficerowi, trzymać
nie było wolno – wymykał się po cichu i znikał, mając nadzieję przystojniejszą 
dla się służbę
wynaleźć.
Dautancourt gniewał się, pienił na wieść o każdej dezercji, lecz mimo to była 
ona na porządku
dziennym.
Na połowę sierpnia z wielkim trudem a mozołem udało się Dautancourtowi wygotować
trzeci oddział szwoleżerów, których miał poprowadzić do Chantilly we Francji 
kapitan Jerzmanowski,
aby tam połączyć się ze szwadronami wysłanymi pod Łubieńskim i Gorajskim.
Książę Józef chciał opóźnić wymarsz, tłumacząc, że lepiej byłoby większy oddział 
zebrać a
młodych żołnierzy lepiej do służby zaprawić, lecz Dautancourt nie ustąpił.
Nadto, gdy porucznik Łukasz Wybicki z Drezna przywiózł odpowiedź cesarską 
zalecającą
pośpiech i nakazującą udzielenie zaliczki na koszty dalszej formacji marszałkowi 
Davoutowi
– a z drugiej znów strony nadeszły listy gwałtujące z Francji od pułkownika 
Wincentego Krasińskiego
i pierwszego grosmajora Delaître’a – Dautancourt natychmiast ogłosił wymarsz.
Rozkaz, ogłoszony w koszarach, a otrąbiony i obębniony na odwachu miejskim, 
zapowiadał
nieodwołalnie na siedemnastego sierpnia wielki przegląd pożegnalny oddziału 
szwoleżerów
gwardii na placu Ujazdowskim, a na dzień następny – wymarsz do Francji.
Warszawa przyjęła tę wiadomość jako zapowiedź świetnego widowiska, książę Józef 
nakazał
poczynić przygotowania do ugoszczenia żołnierzy.
Rodziny odjeżdżających ostatnie przedsiębrały starania, aby synów swoich 
należycie opatrzyć.
Tu i ówdzie serce żywiej zabiło, smutnym trawione przeczuciem, ale nikt zresztą 
odjazdu
żałośnie nie brał.
Gwardia taka cesarska bardziej do parad a uroczystości służyć miała niż do 
rozpraw na
polu bitwy! Stąd ojciec, opiekun czy łaskawy protektor nie tyle wdrażał synowi 
czy pupilowi
swemu rycerskie zalety, ile przestrzegał go, aby gładkością obyczajów a 
przytomnością umiał
zasłużyć się na dworze francuskim i honoru munduru z kawalerską fantazją bronić.
Pułki Księstwa Warszawskiego a legii nadwiślańskiej nie szczędziły uwag 
złośliwych
szwoleżerom, opowiadając sobie, że udziałem ich będzie prowadzenie piesków 
cesarskich i
straż u drzwi fraucymeru.
Starszyzna znów zgoła inne stawiała horoskopy. Według niej Napoleon chciał mieć 
przy
boku swoim coś w rodzaju polskich janczarów, którzy by mu byli duszą i ciałem 
zaprzedani,
którzy stanowiliby niejako reprezentację narodową.
Przepowiednie zdawały się znajdować potwierdzenie. Bo gdy na polach Ujazdowskich
wyciągnęła się linia szwoleżerów gwardii, linia równa a odcinająca się niby 
świetnie haftowany
pas na zielonym kobiercu pól, gdy oczom tłumów przedstawił się z bliska ten 
oddział
młodzieńców, niekiedy wyrostków, w zgrabnie opiętych mundurach, błyszczących od 
srebra,
oślepiających śnieżnością białych, wzorzystych szlaków, lampasów a misternych 
wypustek –
gdy warszawianie zobaczyli ten szereg wypieszczonych, wymuskanych prawie 
uniformów,
linię nieskazitelnych białych kit i wstęgę oczu jasnych, patrzących tak 
poczciwie, tak spokojnie,
tak dziecinnie czasem – wówczas usta tłumu składały się do uśmiechu, wówczas 
zachwycano
się świetnością widoku i mówiono sobie, że trudno byłoby znaleźć bardziej 
zabójczy
regiment dla serc niewieścich.
Oddział dzielnie się spisał na przeglądzie, zwijał i rozsuwał linie, w 
największym galopie
nie łamał szyku, szedł za głosem trąbki, nie chybiając ani razu komendy.
Książę Józef dziękował majorowi Dautancourtowi, przemówił serdecznie do 
żołnierzy, ale
mimo ogniem tryskających słów – było to pożegnanie rodzica wyprawiającego ongi 
syna na
dwór wojewody magnata, w którym mówiło się o wielkim świecie, o zjednaniu dla 
domu
łaskawości pańskiej, o przypodobaniu się... pozyskaniu większych względów, a 
może o nowym
dla imienia splendorze.
Po przeglądzie oddział przy dźwiękach trąb, eskortowany przez dwa szwadrony 
ułanów,
wrócił do koszar, gdzie go czekały zastawione stoły i grono najprzedniejszych 
obywateli.
Nazajutrz pół miasta naznaczyło sobie schadzkę w mirowskich koszarach, z których 
oddział
szwoleżerów miał wyruszyć. Każdy spieszył bądź po raz ostatni uścisnąć rękę 
syna,
przyjaciela, krewniaka, bądź oczy napaść niezwyłym widokiem a przyjrzeć się 
ceremoniom.
Twarze wszystkich były rozradowane. Tu i ówdzie błysnęła łza w oku matki, 
błogosławiącej
syna, lub zawilgły długie, jedwabiste rzęsy w oku dziewicy, ba, niekiedy i młody 
szwoleżer
głowę odwracał i daszek u czapki poprawiał, ale ani żal, ani smutek dostępu tu 
nie miał.
Boć oddział nie na wojnę szedł, nie na zmaganie się, nie na trudy, ale na służbę 
cesarską,
dworską, na służbę przy osobie Napoleona. Miał być niby jednym z owych promieni, 
w blasku
których przebywać zwykł Bonaparte.
Nikt przeto ani nie współczuł trudom, bo gwardie opływały zawsze we wszystko, 
ani
trwożył się o najbliższego sobie, boć jemu tam lepiej może będzie niż w domu.
Była to wszakże przykra chwila rozłąki z miłymi sercu, niekiedy trwoga matki... 
czy aby
jej syn faworyt potrafi się na tym wielkim świecie znaleźć przystojnie.
Może najwięcej kłopotał się major Dautancourt, który co chwila przestrzegał 
Jerzmanowskiego
a zalecał mu, aby od pierwszego dnia zaprowadził rygor pochodowy i aby nie 
folgował
fantazji i samowoli młodzieży.
Jerzmanowski przyrzekał solennie, lecz Dautancourt znów po małej chwili odciągał 
go na
stronę i nowe kazanie prawił.
Na obszernym placu, przed koszarami, tłum zmieszał się ze szwoleżerami – ściskał 
ich,
żegnał, żartował a śmiał się. Szwoleżerzy odpowiadali ochoczo, chociaż na jasnym 
czole żołnierza
niekiedy chmura się ukazywała, a w oczach jakaś melancholia gasiła pogodne 
spojrzenia.
Na podwórzu koszarowym rozległy się dźwięki trąbki. Dźwięki przeciągłe, 
uroczyste, czasem
krótkie, stanowcze, jak gdyby mówiące: „Teraz ja was biorę w niepodzielną 
władzę!
Mnie odtąd słuchać musicie! Ja rozkazuję!”
Trąbka brzmiała długo, tęsknie, aż umilkła – potem jeszcze dwa akordy silne 
rzuciła i
dźwięki jej rozpłynęły się w dalekich echach.
Tłum przed koszarami zachwiał się. Z jego głębi wysuwać się zaczęli pośpiesznie 
szwoleżerzy
i dążyć do stajen pułkowych. Trębacze zagrali wnet wsiadanego. Oddział uformował 
się
we czwórki i wyciągnął na plac.
Szwoleżerzy wyglądali dziś poważniej, groźniej. Białe kity znikły, karmazynowe 
czapy
skryły się w szarych, ceratowych pokrowcach, białe paradne mundury zastąpiły 
granatowe
kurtki z wyłogami. Konie, objuczone sakwami płóciennymi, siatkami z racjami 
siana na najbliższy
postój – manierkami a całym dobytkiem żołnierza, nie wyglądały już tak dziarsko, 
tak
lekko.
Oddział wyciągnął się równo przed ustawionym na placu ołtarzem. Ksiądz Woronicz 
odprawił
krótkie modlitwy i przeżegnał szwoleżerów znakiem krzyża.
Książę Józef z marszałkiem Davout wystąpili naprzód w otoczeniu kapiącego od 
złota
sztabu. Szwoleżerzy sprezentowali broń.
Poniatowski zatoczył koniem naokoło oddziału, wyciągnął pałasz i skinął.
Sygnały rozległy się ponownie. Oddział skręcił się, odwrócił, złamał w trójki, 
wyciągnął –
schował szable.
– En avant, marche! – rzucił dźwięcznym głosem Jerzmanowski.
Trąbki zagrały ochoczego krakowiaka. Oddział skierował się ku drodze do Błonia.
Tłum rozsunął się i rzucił się za odjeżdżającymi. Gdy jedni biegli, aby choć raz 
ostatni
spojrzeć na bliskiego sobie a może przelotny uścisk dłoni zamienić – drudzy 
spieszyli do stojących
w dali pojazdów, aby oddział szwoleżerów chociaż do pierwszego popasu 
przeprowadzić.
Na drodze, idącej przez Wolę, wyciągnęły się w dwa zbite łańcuchy – sznury 
powozów,
kariolek, bryk, karoc i wózków, między którymi z trudem przeciskał się szwadron 
szwoleżerów.
Dautancourt ledwie że na koniu mógł usiedzieć na widok bezładu panującego w 
oddziale
– bo panowie towarzysze nie tylko głośne rozmowy prowadzili z otaczającymi ich 
wozami,
lecz przyjmowali nawet podawane im gościńce a poczęstunki.
Major nawoływał, burczał, lecz większość młodzieży nie rozumiała jego 
francuskich złorzeczeń,
a w dodatku i jego ścigały niekiedy przelotne pytania, uwagi rozbawionych dam a
poufałe zaczepki panów. Major zęby zaciskał i brwi ściągał. Toć ten z takim 
trudem a mozołem
sformowany oddział może mu się lada chwila rozprząc. Zawiadomienia do głównej
kwatery wyprawione. Odpowiedzialność spadnie na niego.
Ledwie w trzy godziny kolumna dotarła do Błonia. Obawy majora zaczęły się 
sprawdzać –
szwadron stracił już linię, plutony pomieszały się, skotłowały, Dautancourt, 
dojrzawszy wysmukłą
postać Jerzmanowskiego, który był kłusował na przedzie u drzwiczek powozu pani
Wincentowej Krasińskiej, dopadł do niego.
– Kapitanie! Na litość Boską, patrz, co się dzieje! Jeszcze mila, a nie zostanie 
ci ani jednego
żołnierza!...
– Panie majorze, jestem spokojny, że...
– Zobacz, zobacz! Szwadron prawie przepadł! Wstyd, hańba! Polski bezład! Z 
Błonia teraz
i za tydzień się nie ruszycie!...
– Więc co major każe?
– Co każę?... Zebrać ich... szyk sformować... odsunąć się od tej ciżby. Ale to 
już przepadło!
– wołał płaczliwie Dautancourt.
– Panie majorze! Za kilka minut złe się naprawi. Ruszamy w tej chwili!
Dautancourt spojrzał ze zdziwieniem na Jerzmanowskiego i pokiwał głową.
– Niedoświadczenie, nieopatrzność...
– Zobaczymy! – rzekł sucho Jerzmanowski i, skłoniwszy się damom, zawrócił konia 
ku
kolumnie.
Zadanie było istotnie niełatwe, lecz Jerzmanowski w jednej chwili zorientował 
się w sytuacji.
Powozy, widząc, że szwoleżerzy stają – zatrzymały się także. Wówczas 
Jerzmanowski
zakomenderował:
– Formuj się!
Żołnierze, sądząc, że to może jakiś manewr ceremonialny – spełnili rozkaz jak 
najszybciej.
Wówczas kapitan, wyjechawszy na pole tuż przy drodze, skinął na trębaczy i jął 
najspokojniej
wywoływać pluton za plutonem, a potem ustawiać frontem do drogi. Odprowadzający
przyglądali się z zadowoleniem tym manewrom, które dla nich snadź był zgotował 
dowódca
oddziału. Żołnierz ze swej strony, rozumiejąc chwilę popisu, sprawić się chciał 
jak najlepiej.
Trąbki grały. Szwadron zwrócił się i na komendę posunął się truchtem ku 
Warszawie, potem
znów wrócił na miejsce. Po małej pauzie ruszył kłusem w bok.
Na drodze rozległy się okrzyki zadowolenia.
Lecz tu nie był koniec niespodzianki, jaką zgotował na poczekaniu Jerzmanowski 
odprowadzającym
i odprowadzanym.
Sygnały zagrały gwałtowną, chrapliwą pobudkę.
Szwoleżerzy pochylili się na koniach. Ziemia zadudniła pod kopytami końskimi. 
Szwadron
jak wicher przesunął się tuż przed linią powozów, witany wybuchem wiwatów, i 
pomknął w
dal.
Na szosie dzielono się wrażeniami:
– Dzielnie! Znakomicie! Jak się świetnie trzymają. Szalony galop!...
Ten i ów zaczął powoli poglądać ku stronie, w której znikł był szwadron, lecz 
mgły zamknęły
za nim swe niebieskie zasłony.
—Muszą wypoczywać! – pocieszano się w tłumie i czekano cierpliwie. Tak minęła 
godzina.
Niepokój zaczął dręczyć oczekujących.
Pojazdy naprzód wysunięte potoczyły się zwolna, idąc naprzeciw... wracających 
pono
szwoleżerów. Gwar wesoły umilkł. Jeszcze krzepiono się, pocieszano.
Koniom musieli dać wytchnąć. Nadjadą wkrótce.
Upłynęła druga godzina. Kilku oficerów legii, którzy ze szwadronem pomknęli, 
powróciło.
Niespodzianka była obustronna, boć żołnierze nie spodziewali się, aby ten galop 
miał ich
rozdzielić z bliskimi sercu na lata całe... może na zawsze.
Jerzmanowski nie dał atoli im się spostrzec i blisko milę pędził ich co koń 
wyskoczy, a
potem dla ulżenia pianą okrytym rumakom, przeszedł w kłusa. Gdy nakazano 
stępa... już
szmat drogi oddzielał szwoleżerów od Błonia.
Żołnierze teraz dopiero jęli spoglądać po sobie w osłupieniu. Miałżeby to być 
taki odjazd!
W szeregu odezwały się szepty, potem pomruk lekki, Jerzmanowski ściągnął konia, 
zawrócił
i jak wicher podsunął się do pierwszej kompanii.
– Mości panowie! Co to znaczy? – huknął groźnie. – Niewoli nie ma! Komu nie do 
serca...
ten niech zawraca pod piec do kądzieli! Takich nam tu nie potrzeba. Dosyć tego 
cackania się.
Trzymaj szereg, do kroćset!...
W szwadronie zapanowało głuche milczenie. Żołnierze byli zachmurzeni.
Jerzmanowski powiódł bystrym okiem po twarzach żołnierzy pierwszego plutonu i 
dopadł
młodego szwoleżera Masłowskiego.
– Cóż to acan?! Co to za krzywienie się?
– Kapitanie.
– Odpowiadaj!...
– Panie kapitanie! – odrzekł plącząc się Masłowski. – Nic... tylko... bo 
właśnie... pani
stryjenka!...
– Dosyć! Wrócisz acan do niej dziś jeszcze! Może jeszcze kto więcej ma ochotę?! 
Dalej!...
Cisza zaległa szeregi.
– Więc Masłowski!...
– Panie kapitanie! – ujął się młody Wybicki za szwoleżerem. – Daruj!... 
Towarzysz Masłowski
nie ze złej woli... – Daruj, panie kapitanie! – odezwały się pojedyncze głosy. 
Jerzmanowski
pokręcił wąsa i rzekł, srożąc się niby jeszcze:
– No, zobaczymy! Co rzekłem, nie cofam, jeno odkładam!... A od imć Masłowskiego 
dowodów
służbistości podwójnej żądać będę.
– Kapitanie! – ozwał się rozpromieniony szwoleżer. – Na koniec świata prowadź, 
pójdę... i
ani pisnę!...
– Pamiętaj sobie waćpan! A i wy, mości panowie, także! Służba!... Słuchać, jeden 
z drugim!
W obce kraje jedziemy, wstyduż nie uczyńmy ziemi, która nas na tyle zaszczytne 
miejsce
przeznaczyła! Zgodą, gromadą! Braćmi sobie bądźmy, ale w szeregu komenda, do 
pioruna!
Nie ma tu mościów! Nie ma szemrania!... Na salony, na uczty czy na głód i 
niewczasy
pójdziemy za sygnałem, za sztandarem, za cesarzem naszym! Formuj się! Baczność! 
Za mną!
Marsz!...
Jerzmanowski skinął pałaszem na trębaczy. Wśród ciszy zapadającego wieczoru 
rozległy
się dźwięki smętnego krakowiaka.
Szwadron ruszył ochoczym truchtem.
Krakowiak na skrzydłach wiatru szedł po lasach, odbijał w parowach, rozpływał 
nad równinami
i żegnał, zda się, dźwiękami swoimi wierzbę przydrożną, każdy kątek zagajnika i
wartkie strumienie, i łąki, i zżęte pola...
Niekiedy nad drogą, którą ciągnął szwadron, kupiły się gromadki kmieci, 
poglądając ze
zdumieniem na szwoleżerów, czasem czapkując pokornie, a czasem żegnając się 
znakiem
krzyża..
A trąbki grały, aż niekiedy serce rosło. A zuch wielki, trębacz-brygadier 
Olszewski, na
chwilę nie ustawał. Trąbka jego śmiała się, huczała radością, zawodziła, jakby 
żegnał ziemię,
którą szwadron przechodził, drżała smutkiem.
Szwadron posuwał się szybko, trzymając się wiernie przepisanej marszruty, choć 
było to
zadanie bardzo ciężkie, całe kolumny bowiem armii francuskiej obozowały jeszcze 
zarówno
w Wielkopolsce, jak i na Śląsku, i w Saksonii aż po Ren. Nieraz dla zdobycia 
noclegu szwoleżerzy
kluczyć musieli i zbaczać z drogi, byle ominąć zajęte kwatery a wyjałowioną z 
furaży
okolicę. Jeszcze póki szwadron szedł ziemiami polskimi na Łowicz, Łęczycę, 
Kalisz do Wrocławia
– nie zbywało mu na niczym. Boć ten i ów spod serca sobie wyrywał, ostatni grosz 
z
kalety oddawał, byle drogich gości przyjąć poczciwie a miłe w ich sercu zostawić 
wspomnienie.
Lecz na Śląsku zaczęło być już ciężej. Lud, od roku bez mała znoszący ciężary 
przechodów
a postojów wojskowych, tarmoszony ukazami i proklamacjami, nie mającymi litości 
ani
nad ziarnem do siewu przygotowanym, ani nad niezbędnym do życia zapasem – 
uchylał się
od wszelkiej daniny, krył dobytek a nędzą się osłaniał.
Biedny lud śląski!
Oddany przed laty na pastwę pruskiej chciwości, na zjednanie sprzymierzeńca 
chwiejącemu
się królestwu, podarowany wspaniałomyślnie, aby zamaskować niemoc.
Śląsk został skazany na ofiarę! On miał okupić jeszcze chwilę pozornej mocy, 
samodzielności!
Biedny Śląsk! Lud jego cichy, spokojny, pracowity, zbożny, dostał się w żelazne 
obręcze
pruskich ukazów.
Zaczęto mu co dzień powtarzać: „Jesteś poddanym jego królewskiej mości, jesteś 
mieszkańcem
pruskiej prowincji, jesteś Prusakiem!” Lud śląski chylił głowę, dźwigał jarzmo, 
modlił
się i znosił w pokorze wszystkie rozlegające się nad jego głową wrzaski.
„Nie jesteś Słowianinem! Językiem twoim jest niemiecki. Ojczyzną twoją są 
Niemcy”.
Lud śląski słuchał, a gdy wzrok smutny, załzawiony, mgłami zasnuty podniósł – to 
można
w nim było jedną i tę samą zawsze myśl wyczytać: „Ja chcę żyć!”
Ile zatargów z elektorem, ile krzyżackich najazdów, ile razy Szwed konie w Wiśle 
poił,
tylekroć wsie i miasta śląskie stawały się pastwą płomieni i łupiestwa, tylekroć 
kmieć osiedziały
na własnej roli musiał zaczynać od szałasu i niekiedy lata schodziły, zanim na 
gruzach
swej sadyby zdołał wznieść zręby dachu, zanim lipy osłoniły ją swoim cieniem, a 
wspomnienie
krwawej nocy... przygasło.
Aż nieszczęścia znieczuliły Śląsk. Zastygł on na długie lata w bólu i nic go 
wzruszyć nie
zdołało, nic porwać. Nie wierzył żadnym mundurom, żadnym sztandarom, żadnym 
hasłom!
Śląsk w Gdańsku najdzielniejszy opór stawiał Francuzom, a stawił go nie dla 
bronienia pruskiego
królestwa, lecz siebie!... Bał się utracić to, co miał, a Bonapartemu nie ufał.
Jerzmanowski odczuł to usposobienie Ślązaków, zrozumieli je szwoleżerzy i 
unikali zatargów
z ludem. Kupowali za własne pieniądze strawę i jednali swemu mundurowi miłość i 
zaufanie.
W Dreźnie czekała szwoleżerów niespodzianka. Dwór saski wystąpił i jako 
najwierniejszy
Napoleona sprzymierzeniec, i jako władca nowoutworzonego Księstwa. Z rozkazu 
króla
zgotowano oddziałowi Jerzmanowskiego sute przyjęcie, a oficerów ugoszczono 
wspaniałą
ucztą, pełną wiwatów a wspomnień saskich czasów.
Drezno było ostatnim etapem, na którym szwoleżerzy nie czuli się jeszcze obcy, 
gdzie
wśród tłumu ukazywała się nieraz ogorzała twarz wąsala, gdzie niekiedy dopytać 
się można
było nie tylko swojaka, ale i krewnego.
Od Drezna zaczęła się droga ciężka, lud nieprzychylnie ku żołnierzowi zezujący, 
kryjący
się z dobytkiem i ledwie pod groźbami ustępujący.
Szwoleżerowie bez szemrania znosili trudy marszowe a niewygody. Choć niewielu 
było w
szwadronie zaprawionych, zahartowanych – jednak serce krzepiło ciało i nie 
pozwalało mu
osłabnąć.
Delikatne ręce kaleczyły się o popręgi, palce do krwi zacierały od trzymania 
cugli, lędźwie
drętwiały na kulbace. Niekiedy kaszel suchy, męczący rozlegał się w szeregach, 
czasem na
noclegu szwoleżer cisnął do siodła rozpaloną głowę. Służba!...
Jerzmanowski starał się ulżyć oddziałowi. Na każdym postoju kołatał o czyste a 
suche
kwatery, troszczył się o każdego z żołnierzy, a gdy bliskość korpusu 
francuskiego, a co za
tym idzie, brak dachu nad głową, zmuszała do biwakowania w polu – pierwszy z 
pogodnym
uśmiechem dawał przykład, jak na dżdżu wilgotnym na gołej ziemi posłanie zrobić, 
jak czuwać
na placówkach, jak chłód i głód po trosze znosić.
Szwoleżerzy polubili swego kapitana. Węzeł między nim a żołnierzami zacieśniał 
się coraz
silniej. A równocześnie szwoleżerzy między sobą nawiązywali serdeczne nici.
Florian przychodził zwolna do równowagi. Czas koił ból a uspokojenie zsyłał. 
Trudy marszu
pośpiesznego, rozmaitość przebywanych okolic, wreszcie otoczenie pełne życia, 
werwy a
ochoty – pozwoliły zagoić się zwolna jego ranom. W oku tylko Floriana, na 
obliczu jasnym
rysowały się jakieś cienie, niby ślady przeszłej tędy burzy. Florian stał się 
zamknięty w sobie,
małomówny, unikający obozowego rozgwaru i gawęd swywolnych towarzyszów broni.
Nawet z Marcelkiem niechętnie prowadził rozmowy, a gdy ten razu pewnego wręcz go 
o
przyczynę tej oziębłości a odosobnienia zapytał – zbył go oświadczeniem, że 
niezdrów się
czuje.
Szwoleżerowie krzywo patrzyli na Floriana, a o ile Marcelek pozyskał serca 
wszystkich –
o tyle Florianowi nie szczędzono przymówek. A szczególniej był z początku 
nastawał na Floriana
Józef Stadnicki, brygadier, chłop jak dąb, barczysty, krzepki niepomiernie, a 
gaduła i
zawadiaka nieokiełznany.
Florian nie podobał się był Stadnickiemu. Rozhukana natura brygadiera nie 
znosiła cichego
smutku, a tym mniej melancholii...
– Piechur, kawaler z morskiej piany... i tyle! – mruczał zawsze Stadnicki. – 
Niby kapitan,
niby legionista, a wygląda, jakby w nowicjacie drwa nosić się zabierał!... 
Choroba z takim!...
Nie lubię, psia... i już!... Nic mi nie zrobił... bo i gdzieżby chuchrak 
taki!... Ale ci tak czapkę
nosi, jakby wołał: „Patrzcież... jaki splendor na was spływa!” Nie lubię, 
psia!... Młodszy – nie
mówię! Smyk, ale aż mu się ślepia skrzą!... Świderek zgoła sobie, półkurczę... 
ba! Ale to żołnierz!
Kawał żołnierza!... Ale tamten!...
Stadnicki co dnia krzywiej spoglądał na Floriana i gdyby mu był ktokolwiek 
powiedział
wówczas, że dokucza swemu najlepszemu w przyszłości przyjacielowi, to gotów by 
za tę
obelgę kości porachować śmiałkowi.
Niemniej Stadnicki wprost sprzeczki z Florianem nie wszczynał, bo o to było 
trudno.
Ostatni bowiem unikał kompanii, a dwuznaczne uwagi puszczał mimo uszu.
Co zaś szczególniej gniewało Stadnickiego, to względy, które kapitan 
Jerzmanowski, a
bardziej jeszcze młody Wybicki, porucznik, okazywali Florianowi – zapraszając go 
do siebie
na gawędę, a często omijając go w kolei placówek i warty.
– Lizus, psiakość!... Skacze na dwóch łapkach! Nie lubię! – mruczał coraz 
głośniej Stadnicki.
Opinia ta, wygłaszana przez tyle lubianego brygadiera, udzieliła się całemu 
szwadronowi.
Wzgląd na Marcelka przeważył, że hamowano się jeszcze, lecz chmury co dnia 
zbierały się
groźniejsze.
Florian nie zdawał sobie sprawy z usposobienia towarzyszów i nie zwracał uwagi 
ani na
uśmiechy złośliwe, ani na szepty, którymi witano go w szeregach i na biwakach.
Marcelek spostrzegł zło, lecz nie wiedział, jak ma zapobiec. Wszczynał często 
gawędę z
kolegami w obozie, tłumaczył, ile on w życiu chwil ciężkich przebył, jak 
niedawno ze śmiertelnej
choroby wyszedł – lecz nie na wiele się to zdało. Jedno słowo Stadnickiego – 
znów
burzyło umysły, niweczyło perswazje Marcelka.
Szwadron zbliżył się tymczasem do Frankfurtu nad Menem, gdzie marszruta 
ustanowiła im
trzydniowy wypoczynek, a skąd wysłana sztafeta od stojącego tam ze swoim 
korpusem marszałka
Kellermana zapowiadała szwoleżerom gościnne a dostatnie przyjęcie.
Radość szwadronu była powszechna. Każdy czynił sobie projekty zakupów, a myślał 
o
oporządzeniu, się po męczącej drodze. Nadto postój w mieście, zajętym przez 
korpus francuski,
uwalniał prawie zupełnie szwoleżerów od służby i zapowiadał niebywałą swobodę.
Jakoż nadzieje nie zawiodły szwadronu. Marszałek Kellerman wysłał na spotkanie 
oddziału
swego adiutanta razem z intendentem. W godzinę wszyscy żołnierze znaleźli już 
wygodne
pomieszczenie w trzech obok siebie leżących domach w śródmieściu, a za 
zezwoleniem
Jerzmanowskiego, po roztasowaniu się a opatrzeniu koni, rozbiegli się po 
mieście, bądź
w pojedynkę, bądź gromadkami. Florian z bratem poszli za przykładem innych, 
oglądając się,
gdzieby rzemienia kupić na oporządzenie kulbak.
Błąkali się po mieście, a gdy wreszcie sprawunek załatwili, wstąpili do 
napotkanej gospody
pokrzepić się a pragnienie zaspokoić. W gospodzie, przepełnionej tłumem 
mieszczan, zastali
gromadkę szwoleżerów ze Stadnickim na czele, który, władając nieźle niemieckim, 
ofiarował
się za przewodnika kolegom.
Szwoleżerzy, wnosząc z rozczerwienionych twarzy a hałaśliwej rozmowy, mieli już 
nieco
w czubie. Florian z bratem usiedli w kącie gospody i zażądali piwa, nie 
postrzeżeni przez towarzyszów.
Tymczasem tłum mieszczan Niemców otoczył Stadnickiego, przyglądając się mu 
ciekawie,
a zarówno jemu, jak i pozostałym szwoleżerom nie szczędząc cichych a złośliwych
uwag.
Pomiędzy Niemcami przewodniczył barczysty mieszczanin, który, obrócony tyłem do 
Floriana,
raczył się wielkim kuflem, a spoglądając ku Stadnickiemu, mruczał przez zęby:
– Pudle napoleońskie! Jak to się rozbija, hołota!... Florian spojrzał na 
Marcelka znacząco i
zagadnął zirytowany:
– Co? Komu on tak?...
– A!... Pijane Niemczysko!... Co nam do niego!...
Stadnicki zaś, nie słysząc przymówki, perorował na całe gardło po niemiecku:
– Znałem ci bardzo wielu Niemców, porządnych ludzi. Wiem, że między wami dużo 
jest
nicponiów, a co u nas siła ich gościło; ale teraz, gdyście w skórę potężnie 
dostali, niech tam,
w wasze ręce!... Polak nienawiści długo nie chowa!... Rozumiecie?...
– Polak, Polak!... – rozszedł się ironiczny szmer między Niemcami.
– To wy jesteście Polakiem? – zagadnął piskliwy głos.
– Jakbyś wiedział! – huknął Stadnicki. – Grabiliście nas, a ot, widzicie, na co 
wam przyszło!
Hę?...
– Polskie zwierzę! – rzucił przez zęby barczysty Niemiec. Florian porwał się z 
miejsca i
stanął przed Niemcem.
– Cóżeś to powiedział? – zaczął groźnie.
Niemiec zmierzył pogardliwie Floriana, wyciągnął pięść i uderzając o stół, 
odparł hardo:
– Powiedziałem, bo mi się spodobało! A ty ze mną nie zaczynaj, bo ci kości 
połamię!....
– Czego ten opryszek polski chce?... Po uchu go! – mruknęli Niemcy.
Marcelek stanął za bratem. Przy stole Stadnickiego zrobił się ruch. Właściciel 
gospody
chciał uspokajać.
– Zamknijcie gęby!... – syknął groźnie Florian. Niemcy parsknęli śmiechem.
– Milcz sam, pauprze, żebyś swemu Napoleonowi kości całe zaniósł! – huknął 
barczysty
Niemiec.
Lecz w tejże chwili Florian wymierzył mu tęgi policzek. Niemiec porwał się zza 
stołu i
rzucił kuflem we Floriana, ale ten uchylił się i kufel uderzył w głowę stojącego 
obok Niemca.
Niemcy rzucili się na szwoleżerów. Florian, a za nim Marcelek wyrwali się z 
otaczającego
ich koła – stanęli w rogu izby i ujęli za ławy.
– Mości panowie! – wołał Florian. – Do mnie! Bij szelmy!...
Lecz tu nie potrzeba już było zachęcać do obrony. Stadnicki, napadnięty z tyłu, 
otrząsnął
się, porwał za stołek i jął młócić nim jak cepami, krwawiąc dokoła. Roman, 
Toedwen, Masłowski
i trębacz Olszewski pomagali mu dzielnie. Ale Niemiec barczysty nie dał za 
wygraną;
gdy mu Florian się usunął, zaszedł zza pleców Stadnickiego i powalił go na 
ziemię. Stadnicki,
mimo że był olbrzymiej siły, pod tym zdradzieckim napadem uległ, ile że na 
powalonego
tłum Niemców się rzucił. Toedwen z Romanem, widząc przewagę Niemców, 
zrejterowali ku
drzwiom, ale tu Florian dobył pałasza i rzucił się między Niemców, tnąc na prawo 
i lewo.
W jednej chwili na głowę Floriana posypały się kufle, gąsiory, stoły i ławy. Ale 
nic go
powstrzymać nie zdołało. Ze skroni sączyła mu się krew – on szedł naprzód, 
rozdzielając razy,
aż w końcu Niemca barczystego dopadłszy, który dławił za gardło Stadnickiego, 
ciął go
po głowie. Niemiec zwalił się, tracąc zmysły. Wówczas ruszył się z ziemi 
Stadnicki z twarzą
posiniałą, a oczyma krwią nabiegłymi. Był straszny. Pięście wzniósł do góry i 
szedł na Niemców
– jednym uderzeniem rozciągając najśmielszych...
W kilka sekund izba gospody przedstawiała istne rumowisko. Kto zdążył z Niemców, 
ratował
się ucieczką, reszta tarzała się we krwi wśród porozbijanych stołków, stołów i 
naczyń.
Ale Stadnickiemu nie dość tego było, gdy mu przeciwnika zabrakło – rzucił się do 
niszczenia
wszystkiego, co napotkał w nienawistnej gospodzie. Szwoleżerzy, pałający zemstą, 
poszli za
nim.
Stadnicki po schodach wpadł na pierwsze piętro. W jednej chwili cały dobytek 
znalazł się
na ulicy, pogruchotany w kawałki, razem z ramami okiennymi, szczątkami pieców i 
drzwi. W
ostatnim pokoju znaleziono dwie kołyski. Olszewski porwał jedną z nich i 
zmierzał ku oknu.
Dało się słyszeć kwilenie. Florian przypadł do Olszewskiego.
– Dziecko! Na Boga!...
– Zostaw je... psia! – ujął się Stadnicki. – Dalej za mną!...
Odgłos bijatyki przedostał się był na ulicę i wzburzył całe miasto. Dano znać na 
odwach.
Patrol żołnierzy księcia würtzburskiego otoczył gospodę. Oficer z karabinierami 
naszedł
szwoleżerów, gdy ostatnią szafę na bruk wyrzucali. Karabinierzy pochylili 
bagnety.
– W imieniu jego książęcej mości aresztuję panów! – oświadczył surowo oficer. 
Szwoleżerzy
zmieszali się, lecz Florian pierwszy oprzytomniał.
– Kto nas śmie aresztować?... Co za mość książęca?...
– Odzywaj się, braciszku, z większym szacunkiem... bo odpokutujesz za to ciężko! 
–
zgromił Floriana oficer.
– Ani myślę! Niech wiem, w czyim imieniu pan występuje.
– W imieniu jego książęcej mości... księcia würtzburskiego, który tu prawo 
stanowi! Dosyć
mitręgi! Żołnierze, brać ich w środek!...
Karabinierzy postąpili naprzód, lecz tu Stadnicki wystąpił i, ująwszy się pod 
boki, stawił
się ostro oficerowi:
– Mość würtzburska! Co? Ja jestem mość Stadnicka!... Rozumiesz, kawalerze?... 
Nie
wiesz, co to znaczy!... Będziesz nas napastował...
– Dosyć! Nie opierajcie się na próżno! Pogorszy to tylko waszą sprawę... Wzywam 
was po
raz ostatni do posłuszeństwa!...
– O, co to, nic z tego, mości oficerze brandenburski czy frankfurcki! 
Posłuszeństwa się tu
nie spodziewaj, bo my u twojej mości za pachołków nie jesteśmy...
– Józek – upominał Toedwen – lepiej...
– Co lepiej? – huknął Stadnicki.
– Gdzie racja?! – wołał Florian. – Kto zaczynał?... Tamtych nicponiów aresztuj, 
żeby ludziom
spokojnym nie wchodzili w drogę!
– Właśnie! – wołał Stadnicki.
– Trzymać się razem! Niech następują! – dowodził Florian.
Oficer dobył pałasza i skinąwszy na karabinierów rozkazał krótko:
– Między bagnety...
– Tak ci łatwo powiedzieć!... – zawołał drwiąco Stadnicki i, podsunąwszy się ku 
wymierzonym
ku niemu bagnetom, schwycił za dwa najbliższe... wyrwał je z rąk żołnierzy wraz 
z
karabinami.
W tejże chwili młody Masłowski, nie mogąc pohamować gorączki, krzyknął junacko:
– Walić psianogi!
Stadnickiemu tego tylko było potrzeba – zawinął młynka trzymanymi karabinami i 
spuścił
je na głowy atakujących żołnierzy. Reszta szwoleżerów skoczyła za nim.
W izbie rozległ się głuchy trzask, łomot i jęki tuzowanych. Patrol księcia 
würtzburskiego,
nie przygotowany do zbrojnego oporu, ratował się ucieczką pozostawiając na placu 
poturbowanego
oficera i kilku okrwawionych szeregowców.
Gdy się to działo, wieść o awanturze dobiegła już do kwatery marszałka 
Kellermana, do
którego już sam burmistrz zdołał dotrzeć i zawiadomić go, że oddział Polaków, 
świeżo do
miasta przybyły, rabuje domy...
Kellerman, który właśnie podejmował łaskawie sztab swój, a między nim i 
Jerzmanowskiego,
zatrząsł się z gniewu. Na suchym, bladym czole marszałka ukazały się czerwone 
plamy.
– Kapitanie! – rzucił groźnie. – Co to za bandę prowadzisz?!... Toż się nazywa 
gwardią?
Rozbój, tu?...
– Panie marszałku! Nie pojmuję, co się stało! – jąkał przerażony Jerzmanowski.
– Zaraz zobaczymy, pułkowniku! Stary adiutant Kellermana wyprężył się.
– Wysłać żandarmów. Okuć w kajdany. Na jutro sąd wojenny!... Przeprowadzić 
śledztwo!
Generale Roger, proszę tym się zająć!... Zło trzeba wytępić w zarzewiu!... Przy 
badaniu chcę
być!...
Jerzmanowski chciał się odezwać, lecz marszałek przeszył go zimnym spojrzeniem i 
uciął:
– Żadnych względów! Żołnierz, który w spokojnym a zaprzyjaźnionym z nami kraju 
zachowuje
się jak opryszek, będzie traktowany jak opryszek!...
Jerzmanowski umilkł, czując, że mu się grunt pod nogami usuwa. Rozkazy marszałka 
zaś
wybiegły już z kwatery, podniosły na nogi szwadron żandarmerii polowej 
francuskiej i skierowały
się ku nieszczęsnej gospodzie. Szwoleżerzy nie zdołali jeszcze się zorientować w 
odniesionym
zwycięstwie nad patrolem księcia würtzburskiego, gdy oczom ich ukazały się kaski
żandarmerii cesarskiej.
Porucznik, prowadzący oddział, z dwoma żołnierzami wszedł na górę.
– Oddajcie broń! Jesteście aresztowani!...
– Według rozkazu! – huknęli jednogłośnie szwoleżerzy, odpasując szable.
Porucznika, który spodziewał się oporu, ujęło to posłuszeństwo. Zagadnął więc 
łagodnie:
– Który najwięcej nabroił?!...
– Ja! – odezwali się równocześnie Florian i Stadnicki.
– Więc dwóch?
– Nie, panie poruczniku! – odezwał się Florian. – Jam rozpoczął, bo dałem 
mieszczuchowi
w gębę!
– To nic, panie poruczniku – zaoponował gorąco Stadnicki – ale ja pierwszy 
ubroczyłem.
– Ja, ja także! – huknęli pozostali szwoleżerzy. – Wszyscy jednakowo.
Porucznik pokiwał smutnie głową.
– A wy, szalone głowy!... Trudno!... Żal mi was... Naprzód!...
Konwój żandarmerii otoczył szwoleżerów i zaprowadził na odwach.
Jerzmanowski tymczasem z porucznikiem Wybickim starali się dociec prawdy, ale
wszystko świadczyło przeciwko szwoleżerom. Skargi na rozmiary bójki i 
zniszczenia rosły,
napływały ze wszystkich stron. Jerzmanowski był zdesperowany. Wiadomość o 
awanturze
trafi bez wątpienia do głównej kwatery. Hańba spadnie na cały pułk... a na jego 
głowę, jako
dowódcy, ciężka odpowiedzialność, a może i dymisja.
Jerzmanowski, chcąc się czegośkolwiek dowiedzieć, poszedł z Wybickim na odwach, 
aby
winowajców wybadać, lecz dowódca odwachu grzecznie, ale w sposób stanowczy 
odmówił.
Położenie było bez wyjścia. Oficerowie francuscy, znający surowość Kellermana, 
wróżyli
jak najsmutniejszy koniec przestępcom, wina bowiem ich była oczywista.
Uwięzieni szwoleżerzy ani przypuszczali, jak groźne chmury zawisły nad ich 
głowami, i
gwarzyli między sobą swobodnie, wspominając szczegóły walki. Jeden Florian 
zapadł już w
swoją zwykłą zadumę, ale co dziwniejsza, iż Stadnicki milczał zawzięcie, zezując 
kiedy niekiedy
na Floriana.
Milczenie Stadnickiego, przewodniczącego wszystkim rozprawom, zwróciło uwagę 
towarzyszów.
Pierwszy ozwał się Masłowski:
– Nasz brygadier Stadnicki... stracił coś cały humor!...
– Żal mu pewno, że mu się więcej Niemców nie nawinęło! – wtrącił Roman.
– Będą go pamiętali, a najlepiej podobno mość wiirtzburska – zauważył Toedwen.
– Panie Józefie, co?... Jakże? – zagadnął Marcelek.
– Et!... Psia... bodaj go! – mruknął Stadnicki poglądając na Floriana.
– Prawda! – przyznał Masłowski odgadując myśl Stadnickiego. – Imć Florian 
Gotartowski
zadał im chwacko! Ani mi w głowie było, że ma taki rozmach!...
– I serce! – dodał trębacz Olszewski.
– Psia! – westchnął pąsowy Stadnicki łypiąc powiekami.
– Waści nie lada przysługę oddał! Toć Niemcy na karku ci siedzieli!...
Brygadier sapnął ciężko i rzucił przez zęby:
– Flo... Florek... psia!...
– Co... brygadierze? – odrzekł spokojnie Florian.
Stadnicki machnął ręką i chciał coś rzec, lecz wtem drzwi się otworzyły i do 
kazamaty
wszedł oficer z rozkazem, aby więźniów rozdzielić i pojedynczo rozsadzić. 
Szwoleżerzy
przyjęli z poddaniem rozkaz.
Tego samego dnia jeszcze zaczęło się śledztwo przeciwko sprawcom „rabunku i 
rozboju”,
jak głosił protokół. Zeznania poszkodowanych były jednomyślne. Weszli do gospody 
i rzucili
się znienacka na spokojnych obywateli, ośmiu ludzi pokaleczyli, zniszczyli cały 
dom, stawili
zbrojny opór warcie książęcej.
Kellerman z gniewem wysłuchał raportu, a gdy adiutant zapytał go, czy należy 
przesłuchać
winnych, marszałek odparł z rozdrażnieniem:
– Nie trzeba! Jutro na sądzie wystarczy! Wina oczywista!
Jerzmanowski ze smutkiem dowiedział się o rezultacie śledztwa i decyzji 
marszałka. W
szwadronie niemniejsze zapanowało przygnębienie, dola towarzyszów była prawie 
zdecydowana.
W nocy Jerzmanowski otrzymał rozkaz, aby dwa plutony szwoleżerów z karabinami i
ostrymi ładunkami stawiły się z porucznikiem na placu za odwachem.
Marszałek potęgując surowość chciał, aby winni zostali rozstrzelani przez 
własnych towarzyszów.
Szwoleżerzy przyjęli rozkaz z ponurą determinacją.
Dnia następnego od wczesnego ranka przed domem, zajmowanym przez sztab 
francuski,
zbierać się zaczęły tłumy osób. Jedni przybyli dla zaspokojenia ciekawości, 
drudzy jako
świadkowie, trzeci poszkodowani.
Na parę minut przed godziną dziesiątą zjechał dowódca warty księcia 
würtzburskiego,
mający asystować przy sprawie, a wkrótce po nim sam marszałek w otoczeniu 
sztabu. W sali,
natłoczonej oficerami a co przedniejszymi obywatelami, zasiadł sąd wojenny, 
któremu przewodniczył
Kellerman.
Po odczytaniu aktu oskarżenia przez kapitana żandarmerii polowej, raz jeszcze 
przesłuchano
świadków i poszkodowanych, Zbrodnia gwałtu i haniebnej napaści nie ulegała 
wątpliwości.
Kellerman dał znak, aby wprowadzono oskarżonych.
Siedmiu szwoleżerów weszło z głowami hardo podniesionymi i ukłonem wojskowym 
powitało
marszałka.
Kellerman spojrzał groźnie ku przybyłym i zagadnął surowo:
– Przyznajecie się do popełnienia napaści na ludzi spokojnych?
– Nie! – odrzekł pierwszy Florian.
– Nie! – odezwali się niby echo pozostali winowajcy. Marszałek rzucił się 
gwałtownie na
fotelu i rozkazał krótko:
– Badać pojedynczo.
Dowódca warty wyprowadził szwoleżerów, pozostawiając tylko Floriana.
– Imię, nazwisko, miejsce urodzenia... stan służby? – badał pośpiesznie 
pułkownik prowadzący
protokół sądu.
– Florian Gotartowski, porucznik legii włoskiej, kapitan trzynastego pułku 
strzelców francuskich,
szeregowiec pułku szwoleżerów gwardii jego cesarskiej mości!...
– Co? Co? Porucznik? Kapitan? Żołnierz! – przerwał sucho Kellerman. – Kapitanie 
Jerzmanowski,
co to znaczy?
– Panie marszałku... szeregowiec mówi prawdę. Wstąpił dobrowolnie... pomimo 
rangi...
– Nazwisko?
– Gotartowski!
– Gotartowski? – powtórzył marszałek.
Na czole sędziwego marszałka ukazała się groźna fałda.
– Co masz do powiedzenia na swoją obronę?
– Nic!...
– Więc się przyznajesz?
– Nie... ekscelencjo!...
– Do licha!... Gadaj nareszcie, jak było?... Podpiliście sobie i wszczęli 
awanturę?...
– Nie, ekscelencjo! Nigdy nie byłem spokojniejszy i trzeźwiejszy... Niemcy 
drwili... Jeden
z nich ośmielił się znieważyć narodowość... Wyciąłem mu policzek... Jego kamraci 
rzucili się
na nas... broniliśmy się. W końcu chcieliśmy ukarać...
– Dosyć! Dlaczego stawiliście opór warcie księcia würtzburskiego?... Przecież ta 
napadać
na was nie miała zamiaru... Odpowiadaj...
– Bo żołnierz jego cesarskiej mości cesarza Napoleona nie oddaje broni jakiemuś 
cudzoziemskiemu
oficerowi!... Znam tylko oficerów armii cesarskiej, a nawet sam książę 
würtzburski
nie ma prawa ani rozkazywać, ani mnie sądzić!...
Cisza zaległa salę po tej odpowiedzi. Marszałek odwrócił głowę, aby ukryć dziwny 
blask
swych ruchliwych oczu, przedstawiciel księcia würtzburskiego kręcił się 
niespokojnie. Oficerowie
poglądali na siebie, zdziwieni śmiałością a dzielnością odpowiedzi.
– Kto między wami najwinniejszy? – zagadnął po dłuższej pauzie marszałek.
– Ja, ekscelencjo!
– Dosyć! Następny!
Warta wprowadziła Stadnickiego. Kellerman na dźwięk nazwiska „Stadnicki”, 
zapytał porywczo:
– Co za Stadnicki?
– Ten sam, któregoś wasza ekscelencja widział pacholęciem w Barze!... Kellerman 
spojrzał
surowo na brygadiera.
– Byłeś uczestnikiem wczorajszego napadu?... Tłumacz się! Co masz do 
powiedzenia?
– Że gdyby mi jutro ktoś poważył się znów tak ubliżyć... ani chwili bym się nie 
wahał, aby
mu dać taką samą nauczkę!...
– A wiesz, co cię czeka za taką śmiałość?...
– Wiem, ekscelencjo!... Pochwała, że nie pozwoliłem zbezcześcić munduru, który 
noszę!...
Kellerman pochylił głowę i, unikając spojrzeń oficerów, którzy szukali na twarzy 
marszałka
wyroku, mruknął:
– Słowem, przyznajesz się?!... Tyś pierwszy rzucił się na karabinierów... 
księcia...
– Tak, ekscelencjo!...
– Hm! Dali powód... odezwali się nie dość przystojnie?
– Nie, ekscelencjo! Kellerman zagryzł wargi.
– Więc... nic więcej nie masz do nadmienienia?
– Owszem, ekscelencjo! Ze karabinierzy księcia würtzburskiego powinni pójść na 
odwach.
– Milcz! Jesteś hardy...
– Dla każdej würtzburskiej mości.
– Byłeś pomocnikiem... tego Gotartowskiego!... On was pobudził, on 
przewodził?... On
był głównym sprawcą?
– Nie, ekscelencjo! To ja właśnie!
Kellerman szarpnął się niecierpliwie na fotelu. Wprowadzono kolejno resztę 
przestępców.
Żaden z nich nie stracił fantazji, każdy winę przyjmował na siebie i za głównego 
sprawcę
wszystkiego złego się przedstawiał.
W miarę badania Kellerman objawiał coraz większe zniecierpliwienie, które do 
zenitu doszło
przy indagowaniu Masłowskiego, gdy ten z całą werwą jął opisywać przebieg 
bijatyki... a
głównie epizod otrzymania tęgiego guza na czole.
– Ja, ekscelencjo, siedziałem ze Stadnickim. Słyszę trzask... a potem brzęk 
rozbitego szkła.
Gotartowskiego Floriana napadają. Stadnicki skoczył na pomoc. Mnie z tyłu chwyta 
dwóch
Niemców za bary i tarmosi. Szarpię się, wyrywam. Na próżno! Lecz Olszewski 
nadbiega z
pomocą i uwalnia mnie. Porywam za ławę i opieram się o ścianę... Zawinąłem raz i 
drugi –
pusto koło mnie!... Chcę posunąć się ku Stadnickiemu, lecz wtem zza framugi 
wysuwa się
Niemiec z prętem żelaznym w ręku... i zamierza się...
– A ty? – zagadnął żywo marszałek.
– Ja cofam się...
– Mazgaj!...
– Cofam się, ekscelencjo, dobywam pałasza, podbijam pręt, który mi oto tego guza 
zadaje,
i tnę po ramieniu...
Marszałek skinął z zadowoleniem głową, lecz naraz, jakby żałując mimowolnego 
ruchu,
zmarszczył się i odezwał się krótko do członków sądu:
– Panowie! Zdaje mi się... że zeznań tych wystarczy do powzięcia postanowienia?
Oficerowie sądzący skłonili się twierdząco. Marszałek się podniósł. Sąd udał się 
na naradę.
W sali wśród zebranych gwar powstał i zamieszanie. Oficerowie, przysłuchujący 
się rozprawom,
rzucili się ku winowajcom.
– Dzielnie! Wybornie! To zuchy! – odezwały się głosy. Śmielsi podchodzili do 
ławy otoczonej
żandarmami i zagadywali uprzejmie. Jerzmanowski jeden był niepocieszony. 
Rozprawa
wprawdzie była miłą niespodzianką, zmieniła bowiem całą postać oskarżenia... 
ale, bądź
co bądź, co do wyroku nie było podobna się łudzić! Młody kapitan szaserów 
francuskich, z
którym był się zapoznał Jerzmanowski, dodawał mu otuchy i pocieszał:
– Kolego! Nie znasz naszego marszałka! Ogień! Ale sprawiedliwość w nim wielka. 
Jedno
słowo jest w stanie go zmienić. Nie przeczę, że objawiał niebywałą zaciętość i 
wzburzenie,
ale... podczas badania widziałem w jego oczach błysk zadowolenia. Wyrok surowy 
być nie
może.
Jerzmanowski uściskał serdecznie rękę kapitana szaserów i, odnalazłszy w tłumie 
porucznika
Wybickiego, udzielił mu tych pomyślniejszych nieco nowin.
Szwoleżerzy stali tymczasem wśród karabinierów i gawędzili między sobą. Ktoś z 
tłumu
szepnął im, że wyrok będzie bardzo surowy.
– Niech sobie! – bąknął pogardliwie Stadnicki. – A co tamtym się dostało, 
psiamać... tego
im nikt nie odbierze.
– Marszałek się odgrażał! – zauważył Toedwen.
– Widzicie! – wtrącił Olszewski. – Tam, na lewo, na wzniesieniu, siedzi 
pułkownik księcia
i czyha na to, aby nam skórę wytatarowali!...
– Może nam się po funcie ołowiu dostać! – odezwał się melancholijnie Roman.
– Więc cóż z tego? – przerwał niecierpliwie Florian. – Choćby?... Strach 
taki?... Stać spokojnie!...
Niech nikomu nie postoi nawet myśl, że cośkolwiek może nas zalterować.
Szwoleżerzy spojrzeli z szacunkiem na Floriana. Stadnicki sapnął ciężko, 
przysunął się do
Gotartowskiego i rzekł cicho:
– Florek... psia!... Daruj, bo mnie dławi! Florian spojrzał ze zdziwieniem na 
Stadnickiego.
– Co wam, brygadierze?...
– Florek! Nie patrz tak na mnie... bo mi duszę wypatrzysz... Widzisz, ja tego... 
a tyś
chłop... na schwał... z flakami serdeczny... Daj rękę!... Bądź mi przyjacielem, 
daruj, przebacz.
Uważasz, psia... tyś nam kapitan... i koniec!...
– Ależ, brygadierze! Nie rozumiem... ja dla was...
– Nic, nic, Florek! Daj gęby!... Powiedz słowo!... A skoczę, bodaj ci tego 
würtzburga zezującego
ściągnę a wytuzuję!...
Zapał Stadnickiego udzielił się reszcie towarzyszów. Wszyscy rzucili się do 
ściskania Floriana.
Marcelek z dumą spoglądał na brata.
Wynurzenia przyjaciół przerwał ostry głos dzwonka. Cisza zaległa salę. Marszałek 
wszedł
na podniesienie razem z członkami sądu i skinął na pułkownika. Ten głosem cichym 
jął odczytywać
wyrok zaczynający się od ustępu pełnego formalistyki i nazwisk, wreszcie 
zatrzymał
się i wyrzucił gwałtownie:
– Sąd uznaje szwoleżerów za... niewinnych zbrodni napadu i przekazuje sprawę 
naczelnikowi
sztabu... do rozpatrzenia jej na drodze dyscyplinarnej!...
Sala zabrzmiała okrzykami zadowolenia i wiwatami na cześć marszałka. 
Przedstawiciel
księcia würtzburskiego posiniał i, wstając pośpiesznie z miejsca, rzekł do 
Kellermana:
– Doprawdy nie pojmuję, jaki miała cel wasza ekscelencja przywoływania mnie 
tutaj...
chyba, żebym był świadkiem krzywdy i obrazy jego książęcej mości...
– Mylisz się pan! – odparł sucho Kellerman. – Chciałem, abyś mógł dokładną zdać 
sprawę
i zapewnić księcia, że sprawiedliwości stało się zadość.
– Nie sądzę – odciął się przedstawiciel księcia – aby postanowienie sądu 
uwzględniało
krzywdę naszych mieszczan, i śmiem zapewnić waszą ekscelencję, że w tej mierze 
dziś jeszcze
wyślemy gońca do Paryża!
– Wolna droga! Proszę pamiętać tylko na przyszłość, że jeżeli milicja księcia 
raz jeszcze
poważy się zaczepić moich żołnierzy – wówczas zmuszony będę ją rozbroić!...
Kellerman odwrócił się po tych słowach od książęcego sługi i zaczął żywą rozmowę 
ze
swoim nieodstępnym adiutantem.
Wyrok tymczasem już zdołał się przedostać poza mury odwachu, budząc szczerą 
radość
nie tylko szwoleżerów, ale i żołnierzy załogi francuskiej.
Jerzmanowskiemu ciężar spadł z serca. Przynajmniej obyło się bez ofiar!...
Jerzmanowski z Wybickim udali się co prędzej na kwatery szwadronu, aby 
natychmiast
nakazać zgromadzenie się oddziału, a wypaliwszy perorę wszystkim, zapowiedział 
winnych
ukarać, niezależnie od tego, co jeszcze sztab postanowi.
Lecz zaledwie Jerzmanowski zdołał wydać pierwsze rozkazy – nadjechał ordynans 
marszałka.
Jerzmanowski ze drżeniem rozerwał kopertę.
Kellerman wzywał, aby szwadron stawił się za dwie godziny przed odwachem.
Jerzmanowski podał papier Wybickiemu.
– Masz, czytaj! Widzisz, co nas czeka!...
Wybicki przebiegł treść rozkazu i odezwał się spokojnie:
– Przegląd.
– Oszalałeś!... Nie znasz zwyczajów wojskowych. Szwadron jest wezwany, aby 
wysłuchał
napomnienia... i dowiedział się o karze... Wstyd... kompromitacja! Krasiński mi 
tego póki
życia nie daruje! A Dautancourt? Książę Józef?... Rękę sobie pozwolę uciąć, że 
za tydzień,
dwa, w Warszawie będą wiedzieli o wszystkim... Niesposób oczu pokazać! Marszałek 
miał
wzgląd... przyczynił się do uwolnienia ich... ale teraz!... Słuchaj! – ja podaję 
się do dymisji!...
W Chantilly mamy połączyć się ze szwadronem Łubieńskiego i z Gorajskim. 
Ustępuję, trudno!
Trzeba skwitować...
– Kapitanie!... Toć przecież... nie wiadomo!...
– Chcesz mnie pocieszać!... Rad bym dać posłuch, nie mogę!... Nauczyłem się 
śmiało myśleć
o tym, co mnie czeka. Trzeba w porę się usunąć... pomyśleć o powrocie do 
kraju...
– Za dwie godziny mamy się stawić.
– Masz słuszność! – zawołał Jerzmanowski. – Trzeba wytrwać do ostatka.
Jerzmanowski poszedł do kwater szwoleżerów wydać rozkazy i dopilnować 
natychmiastowego
zebrania się szwadronu. Nie było to jednak łatwym zadaniem, ile że część znaczna
żołnierzy rozbiegła się po mieście, zapijając i racząc się obficie na cześć 
uwolnionych towarzyszów.
Jerzmanowski atoli rozesłał starszych żołnierzy a wreszcie samego Wybickiego po
mieście. Więc choć w końcu kilku ludzi brakło, lecz szwadron mógł wystąpić.
Gwałtowne to było zbieranie się i szykowanie; ani na staranniejsze oczyszczenie 
koni, ani
opatrzenie mundurów czasu nie było. Jerzmanowski napędzał, strofował i za każdym 
żołnierzem
się uganiał. Gdy w końcu szwadron stanął gotowy, Jerzmanowski odezwał się 
krótko:
– Wolałbym się pod ziemię zapaść niż z wami na tę paradę ruszać. Czeka nas 
wstyd, a to
dzięki kilku awanturnikom!... Pod złą wróżbą zaczęła się nasza potrzeba... O 
jednym pamiętajcie,
że dopóki ja będę waszym zwierzchnikiem a dowódcą, dopóty nie spodziewajcie się
ode mnie żadnej względności, żadnego ustępstwa. Na krok nikomu nie wolno będzie 
z koszar
się oddalić. A co się tyczy tych siedmiu kawalerów, to z nimi ja będę miał 
jeszcze oddzielną
rozprawę!...
Jerzmanowski zakomenderował, szwadron ruszył kłusem na plac przed odwachem. A 
czas
był najwyższy po temu, bo zaledwie szwoleżerzy zdołali się ustawić według 
wskazówki czekającego
na nich oficera sztabowego – już był nadjechał marszałek w otoczeniu licznej 
świty.
Jerzmanowski złożył raport ceremonialny. Marszałek Kellerman kiwnął mu 
przyjaźnie głową.
– Zobaczymy teraz – rzekł – czy te zuchy coś więcej umieją prócz bijatyk po 
zajazdach!...
Generale Arrighi, weź no ich na egzamin.
Sędziwy generał kawalerii stanął przed frontem szwadronuJerzmanowski cofnął się 
na
prawe skrzydło i rozpoczęły się zwroty. Arrighi zwijał szwadron, wyciągał, łamał 
na szóstki,
zataczał nimi półkola, zawracał na miejscu, ale ćwiczenia szły kulawo, żołnierz 
nie znał dobrze
komendy francuskiej. Kellerman kręcił głową.
Skinął na Jerzmanowskiego.
– Słabo, niewprawnie!
– Wasza ekscelencjo, żołnierz nie rozumie dobrze komendy...
– Zobaczymy! Dawać sygnalistów!
Trębacze wyjechali na bok i zaczęli grać. W szwadron jakby jedna dusza wstąpiła. 
Konie
na włos nie chybiły obrotów, a gdy trąby zagrały „atak”, runęły naprzód 
szalonego galopa,
ledwie ziemi dotykając kopytami a trzymając linię łeb w łeb.
Marszałek podjechał do szwadronu i odezwał się łamaną polszczyzną:
– Jeszcze trochę pracy, a wyjdziecie na tęgich żołnierzy! Hej! Gdzie są ci 
awanturnicy?
Wystąpić z szeregu!
Florek, Marcelek, Stadnicki, Toedwen, Masłowski, Roman i trębacz Olszewski 
wysunęli
się naprzód.
– Zaczyna się – szepnął Jerzmanowski do Wybickiego.
– Gotartowski! – rzekł marszałek. – Jako kapitanowi strzelców nie przystoi ci 
być żołnierzem...
jesteś brygadierem... Stadnicki! Mianuję cię wachmistrzem!... Nie dlatego, żeś 
się dał
we znaki warcie księcia würtzburskiego, ale byś równie dzielnie stawał na polu 
bitwy!...
– Ekscelencjo... niech mnie psia!... – jąkał wzruszony Stadnicki. – Na śmierć!
– Zobaczymy, zobaczymy! Mam nadzieję o tobie jeszcze coś usłyszeć!... Kapitanie 
Jerzmanowski,
a tych zuchów przedstaw mi kilku do awansu, których za godniejszych uważasz.
Jutro w drogę! A dziś... żebyście znów jakiemu Niemcowi gospody nie zburzyli... 
kazałem
wam zgotować poczęstunek w koszarach moich szaserów !...
– Wiwat! Niech żyje marszałek! – huknęli szwoleżerzy. Jerzmanowski salutował 
Kellermana,
prężył się na koniu, a mienił wszystkimi kolorami, porwany niespodziewaną 
łaskawością
a dobrocią marszałka.
Kellerman zwrócił się do generała Arrighi:
– Zawsze ci sami!... Teraz można ich zaprowadzić na dno przepaści.
– Dobrze im patrzy z oczu! Wasza ekscelencja musi znać dobrze ich naturę!
– Czy znam? Zważ tylko! Ile lat walczyłem z nimi w konfederacji barskiej! 
Istotnie, oni
nie wywołali wczorajszego zajścia, ale gdyby to był nasz żołnierz, to kara 
byłaby potrzebna.
Z nimi surowością nie poradzi!... Za słowem dobrym w ogień skoczyć gotowi! A 
bądź przekonany,
generale, wiele bym dał, żeby w moim korpusie mieć taki oddział!...
Tu marszałek zwrócił się do Jerzmanowskiego:
– Kapitanie, proszę za mną na poczęstunek! A i twój porucznik! Szwadron 
odprowadzi ci
do kwater ten twój brygadier-oficer.
Jerzmanowski dał rozkaz Florianowi, a sam z Wybickim ruszył za marszałkiem.
Florian sformował szwadron szóstkami i dał znak trębaczom.
Olszewski, a za nim pyzaty Świętarek, Dzięcioł i młody Waśniewski zagrali od 
ucha marsza
szwoleżerów, ułożonego jeszcze w Warszawie przez porucznika Brockiego. A gdy 
trąby
ucichły – szwoleżer Norwiłł, niewyczerpany w koncypowaniu piosenek uciesznych a 
okolicznościowych,
zaczął nucie z początku cicho, półszeptem, a potem coraz głośniej, coraz
mocniej:
Nasz marszałek, wielki wódz, wielki wódz, wielki wódz...
Szwoleżerów nie dał zmóc, nie dał zmóc
Dziś...
Książę Würtzburg skwaszony, skwaszony, skwaszony,
Nam przybyły szewrony, szewrony
Dwa!...
Nazajutrz szwadron ruszył w dalszą drogę, kierując się w myśl odebranych 
rozkazów na
Metz, Châlons, Orléans, Tours aż do Bordeaux. Zdziwiło to nieco żołnierzy, 
zaniepokoiło
Jerzmanowskiego, że Paryż kazano mu ominąć.
W Bordeaux miał czekać szwoleżerów dłuższy postój i połączenie się z innymi 
oddziałami
pułku. Lecz co gwardia miała robić w Bordeaux?! Czyżby tam miała wyznaczone 
leże?
Nie!... Ani w Bordeaux, ani nigdzie. Leżem pułku miały się stać wzgórza Rioseco 
i Tudeli,
wąwozy Somosierry, pola Wagramu.
XIII
Bonaparte coraz częściej spoglądał na kąt Europy, gdzie za łańcuchami Pirenejów, 
wśród
kastylskiej pustyni wznosiła się stolica Karola IV, króla hiszpańskiego.
Smutne były rządy Karola IV. Już gdy w roku 1785 wkładał koronę po swym wielkim 
ojcu,
Karolu III, nad Hiszpanią zawisły chmury. Na próżno minister Florida Blanca 
usiłował je
zażegnać. Wojna z Anglią od razu podcięła finanse państwa, a echa rewolucji 
francuskiej
zniewoliły Karola IV do upominania się o tak bliskiego krewnego, wreszcie w nim 
samym
budzić zaczęły trwogę i nieufność.
Karol IV miał wiele zalet wystarczających do zyskania tytułu dobrego obywatela, 
lecz za
mało na miano dobrego króla.
Karol IV, nie ufając Blancowi, powołał do swego boku hrabiego Arandę i dalej 
oglądał się
a szukał człowieka, który by zdjął z jego ramion ciężar władzy.
Tymczasem do Madrytu przyszedł pieszo dwudziestoletni młodzieniec, syn ubogiego
szlachcica z Badajoz w Estremadurze... Manuel de Godoy... Przyszedł z mandoliną 
w ręku, z
piosnką na ustach, z ogniem w czarnych, głębokich oczach, przyszedł w pogoni za 
szczęściem,
za losem... i grać zaczął.
Rok cały przesiedział Godoy w Madrycie na łasce miłosiernego oberżysty, 
zbierając niekiedy
po kilka miedziaków. Aż camarera110 królowej Marii Ludwiki zwróciła nań uwagę i 
w
chwili nudy dworskiej wspomniała o młodym, pięknym śpiewaku.
Godoya przywołano do pałacu królewskiego i odtąd już zeń wyjść nie miał. Manuel 
Godoy
został zaliczony do gwardii przybocznej... i odtąd dzień każdy nowe nań 
sprowadzał zaszczyty.
W rok był adiutantem gwardii, w dwa lata później generałem i kawalerem wielkiego
krzyża. W cztery lata księciem Alcudia, kawalerem złotego runa i głową państwa.
Godoy stał u szczytu potęgi. W roku 1796 nowy traktat zawarł już z Dyrektoriatem 
francuskim
przeciwko Anglii. Ta ostatnia przyjęła wyzwanie; mimo pozornego powodzenia, 
klęski
jęły się zwalać na Hiszpanię. Skarb pusty, milionowe straty w ludziach i 
okrętach, zastój w
handlu, wrzenie rewolucyjne, tłumione z trudnością, niesnaski z duchowieństwem 
gnębiły
kraj, niszczyły, trawiły.
Lud z coraz większą nienawiścią spoglądał na Manuela Godoya, uważając go za 
przyczynę
wszystkich nieszczęść.
Nieszczęścia tymczasem nie przestawały spadać na kraj. Susza zniszczyła zasiewy 
południowej
Hiszpanii, żółta febra w samej Andaluzji około stu tysięcy ludzi pochłonęła, 
trzęsienie
ziemi w Granadzie napełniło lud zabobonnym lękiem.
Na morzu huk dział nie ustawał. Anglia nie mogła przebaczyć Karolowi IV 
przymierza z
Francją. Pokój w Amiens przywrócił półwyspowi chwilowe uspokojenie, lecz nie na 
długo.
Bonaparte skrępował swego sprzymierzeńca warunkami o dostarczaniu mu na każde 
żądanie
posiłków i coraz natarczywiej ich żądał. Anglia przy każdej sposobności nie 
omieszkała
110 C a m a r e r a (hiszp.) – dama dworu.
szarpać i rwać floty sojuszniczki nienawistnej Francji. Duma hiszpańska długo 
znosiła korsarstwo
angielskie, aż zapałała chęcią odwetu.
Drogą ofiar, drogą ciężkich podatków a wyzbycia się ostatnich plastrów – Godoy 
uzbroił
nową flotę. Cztery miesiące połączone okręty francusko-hiszpańskie kusiły się o 
zmożenie
Nelsona... aż pod Trafalgar rozbite zostały doszczętnie.
Wielki Nelson życiem własnym okupił zwycięstwo angielskie, lecz marynarka 
hiszpańska
istnieć prawie przestała.
Karol IV osłabł na duchu. Panował już tylko Godoy, opierając całą przyszłość 
upadającego
państwa na Francji. Lecz naraz, po zwycięstwie austerlickim, na dwór madrycki 
padł wyrok,
który goryczą napełnił serce słabego króla.
Król neapolitański, skuszony przez Anglię, przystąpił do koalicji. Bonaparte nie 
zniósł niesforności
i oświadczył krótko:
– Dynastia neapolitańska przestała panować!...
A przecież ta dynastia stanowiła najbliższą rodzinę Karola IV, przecież przed 
kilku laty
zaledwie przez związek syna swego Ferdynanda z Marią Antoniną neapolitańską 
chciał węzły
rodzinne zacieśnić!
Policzek był wyraźny. Znieść go było trzeba. Godoy jednak dał się wciągnąć do 
układów z
Anglią... i gdy Bonaparte ruszał na pogrom pruski – ulubieniec królewski wydać 
musiał manifest
do narodu, wzywający go do składania ofiar i zaciągania się pod sztandary.
Zanim ta odezwa dosięgła wszystkich zakątków Hiszpanii – echa Jeny i Auerstädtu 
odbiły
się o mury Madrytu. Uląkł się król, przestraszyła królowa – Godoy zaś, nie 
tracąc przytomności,
obwieścił, że manifest był sfałszowany, i jak najpoddańsze zaręczenie 
Napoleonowi wysłał.
Przyjął je Bonaparte z ponurym błyskiem oczu. Stojąc w obliczu Pułtuska, Iławy i 
Friedlandu,
nie miał czasu na karanie winnych zdrady za Pirenejami.
Hiszpanię czekały już krwawe dni, lecz może mniej bolesnymi, mniej 
upokarzającymi one
były od gorszących zajść, których świadkami miały być ściany zamku 
eskurialskiego, aranchueskiego,
w ostatku bajońskiego...
Stronnictwo nienawidzące panoszenia się estremadurskiego mandolinisty wzrastało 
z każdym
dniem. Książę Asturii, następca tronu Ferdynand, znieść nie mógł plamy, jaką 
Godoy
rzucił na koronę ojca, i z coraz większą następował nań zaciętością.
Nieokrzesany, niepowściągliwy charakter Ferdynanda a małe jego wykształcenie 
oddało
go na łaskę zauszników takich, jak Escoiquiz. A ci podsycali w nim nie tyle może 
poczucie
honoru, ile żądzę panowania, żądzę władzy, od której Godoy go odsuwał.
Gdy w posępnym Escurialu wrzała rozterka – Bonaparte, poruszony napaścią, 
dokonaną
przez Anglików na Danię, jako aliantkę systemu kontynentalnego – postanowił 
zgotować
Anglii odwet.
Pierwszym skutkiem odwetu było – wykreślenie z listy państw europejskich 
Portugalii.
Małe królestwo, zawieszone na pasku Półwyspu Iberyjskiego, miało być podzielone 
w
części na królestwo samodzielne Godoya, w części na berło Luzytanii dla króla 
dawnej Etrurii.
Egzekutorem wyroku Napoleona został Junot, który bez zwłoki wkroczył do... 
Hiszpanii
ze swoim korpusem, witany z zapałem przez ludność... Dnia 30 listopada Lizbona 
została
zajęta. Król z rodziną ratował się ucieczką do Brazylii.
W miesiąc niespełna w granice Hiszpanii wszedł drugi korpus francuski pod 
dowództwem
generała Duponta. Hiszpanie przyjęli ukazanie się tej armii równie przychylnie, 
choć nie mogli
się oprzeć zdziwieniu. W styczniu 1808 roku wszedł marszałek Moncey, a w kilka 
tygodni
za nim ukazały się dywizje generałów: Lecchi, Chabron, Duchesne...
Co znaczył ten pochód wojsk francuskich, które wciąż posuwać się ku Pirenejom 
nie przestawały?...
Co znaczyło, że już Bessičres gwardie cesarskie prowadził, ba, i sam Murat 
gotował
się do drogi na Bidassoę?...
Karty były otwarte.
Dwór Karola IV, bawiący w Aranjuez, rozumiał, że chwila upadku jego się zbliża. 
Godoy
nalegał, żeby natychmiast udać się do Sewilli. Propozycję przyjęto.
Uwolniony z więzienia książę Asturii umiał skorzystać z chwili.
Między lud wzburzony, wyniszczony głodem, uciemiężony podatkami, padły słowa:
„Król ucieka!”
I minęły piękne dni Aranjuezu! Minęły na długie lata, może bezpowrotnie.
Gwiazda, przyświecająca mandoliniście z Estremadury, zbladła, zgasła. Stopnie 
tronu załamać
się miały pod Karolem i losy ludu, losy mocarstwa, którego potęga sięgała 
dalekich
mórz i oceanów, które rządziło światem a niezmiernymi władało bogactwy – losy 
tego państwa
miały stać się zawisłymi od bohaterstwa kobiet, odwagi dzieci, poświęcenia 
starców.
Minęły piękne dni Aranjuezu. Na pierwszą wieść o zamierzonym wyjeździe króla – 
do
Aranjuezu, niby stada czyhających na żer kruków, zaczęły się zbiegać ponure 
postacie włóczęgów,
tłumy opryszków i fale nędzy. Setki mnichów kręciło się między ludem a wojskiem.
Hrabia Montijo był tu bożyszczem.
W dniu 18 marca 1808 roku nastąpił wybuch rewolucji. Lud rzucił się na pałac 
tego, którego
uważał za sprawcę wszystkich swoich nieszczęść. Godoy zdołał schronić się na 
dwór
królewski. Rewolucja wzmagała się. Rozszalały motłoch jął grozić...
Wylękły Karol IV nazajutrz, po zburzeniu pałacu swego ulubieńca, ogłosił 
usunięcie go od
władzy.
Lecz tego było mało. Oczy tłumu zwracały się ku księciu Asturii, jako mogącemu 
odwrócić
wszystko zło. Ferdynand umiał tę chwilę wyzyskać. Mając za sobą lud, wojsko, 
przywódców
rewolucji, w obliczu wściekłego motłochu, otaczającego pałac i miotającego 
obelgi na
króla, wobec tłuszczy, która z pianą na ustach zaczynała rękę wyciągać ku 
tronowi – Ferdynand
podyktował ojcu zrzeczenie się korony.
Wybuch szczerej radości powitał wstąpienie na tron Ferdynanda VII. Ale Joachim 
Murat
czuwał. Zawiadomiony o zajściach w Aranjuez, przyśpieszył pochód, zajął Madryt i 
wysłał
posłów do Karola IV.
Stary król, czując podporę, otrząsnął się z pierwszej niemocy i ogłosił 
unieważnienie zrzeczenia
się swojego, jako napisanego pod przymusem.
Ferdynand, dawszy ujście swojej zemście, wtrącił Godoy a razem z oddanymi mu 
sługami
do więzienia i, zwoławszy surowy sąd na niego, wyjechał do stolicy. W Madrycie 
jednak panował
Murat. Wszelkie zabiegi Ferdynanda, aby go namiestnik cesarski uznał za króla, 
spełzły
na niczym. Jedyną nadzieją Ferdynanda była zapowiedź Murata, że Napoleon zjeżdża 
do
Madrytu, aby sprawę między ojcem a synem rozstrzygnąć. Nie namyślając się długo, 
postanowił
zabiec drogę Bonapartemu jako wierny lennik.
Ferdynand wyjechał do Bajonny, za nim udał się Karol IV, Maria Ludwika, a w 
końcu
uwolniony przez Murata Godoy.
Szwadron Pawła Jerzmanowskiego dotarł szczęśliwie do Bordeaux, choć w drodze 
musiał
pozostawić porucznika Wybickiego z chorymi końmi.
W Bordeaux czekała szwoleżerów niespodzianka, na powitanie ich bowiem wystąpił
wcześniej tu przybyły szwadron Tomasza Łubieńskiego i oddział przyprowadzony 
przez Gorajskiego,
z szefami Łubieńskim i Kozietulskim na czele.
Żołnierze witali się z zapałem. Przybywający – ożywieni nadzieją wypoczynku, 
spotykający
– napełnieni otuchą, że odtąd większą gromadą chodzić będą.
Naczelne dowództwo objął z prawa starszeństwa szef pierwszego szwadronu, Tomasz 
Łubieński,
pod pozornym dozorem pierwszego grosmajora pułku, Delaître’a, który pod ten czas
siedząc w Paryżu zajmował się głównie administracyjnymi sprawami szwoleżerów.
W Bordeaux po raz pierwszy zaznaczyły się sympatie i kwasy żołnierzy.
Tomasz Łubieński był nielubiany. Choć oficer dobry a dbały o żołnierzy, choć 
powściągliwy
w wymierzaniu kar, nawet łagodny i wyrozumiały – miał w swoim obejściu coś, co
odeń odpychało szwoleżerów, co mroziło ich szczere, otwarte serca, co wznosiło 
między nim
a żołnierzami nieprzebytą zaporę ukrytych niechęci. Czy może działała tu głównie 
pewna
pyszałkowatość, cechująca skrzywioną protekcjonalnie twarz pana Tomasza, czy owo 
jego
rozwodzenie się w kole oficerów nad swymi arystokratycznymi węzłami, stosunkami 
przedostało
się do koszar, dość że nie miał miru Łubieński. Rzecz to była tym dziwniejsza, 
że właśnie
cieszył się był względami samego Napoleona.
Wykonywano bez szemrania rozkazy Łubieńskiego, poddawano się wszelkim jego 
zarządzeniom,
lecz oziębłość co dnia wzrastała. Żołnierzowi nie podobał się sztywny, wysmukły
szef szwadronu, który nawet w chwili uniesienia umiał pamiętać o formach 
towarzyskich,
który bodaj ani razu nie umiał przemówić do nich bez konwencjonalnych, 
sztucznych efektów.
Usposobienie żołnierzy udzieliło się i oficerom. Ci znów mieli za złe szefowi, 
że nie
szczędził uwag złośliwych Wincentemu Krasińskiemu, pułkownikowi, i zdawał się 
żywić doń
urazę, że ten go może wyprzedzić w łaskach u Bonapartego. Nadto oficerowie co 
dnia do
większej ze sobą dochodząc zażyłości a braterstwa, nawet dopuszczając doń wielu 
żołnierzy...
nigdy nie przeszli Rubikonu powszednich grzeczności z Łubieńskim.
Przeciwieństwem Tomasza Łubieńskiego był szef drugiego szwadronu, Jan 
Kozietulski.
Młody, bo dwadzieścia lat liczący pan Jan, a już okryty sławą dzielnego 
żołnierza i oficera
w krwawych bitwach, stał się duszą pułku.
Trochę zawadiaka, w fantazji przewyższał Jerzmanowskiego, a w zapalczywości może 
nie
miał sobie równego. Żołnierzy kochał. Burczał, klął, groził, lecz w końcu 
przebaczał każde
przewinienie, ujmował się nawet za szwoleżerami, a w chwili rozochocenia z ciurą 
gotów był
zdrowie pić.
Kozietulski nie miał postawy Seweryna Fredry, nie mógł się równać z Ambrożym 
Skarżyńskim
w szlachetności marsowej, lecz łączył w sobie jakiś wdzięk młodzieńczy a tak 
swojski,
tak sarmacki, tak polski, że porywał szwoleżerów i niewolił ich serca.
Kozietulski był szczupły, smagły, o włosach płowych, oczach skośnie 
zarysowanych, jasnoniebieskich,
małych, niedbale zwieszających się wąsikach i bujnej a rozwichrzonej czuprynie.
Na kształtnie wykrojonych ustach rysował się dobrotliwy a łagodny uśmiech, w 
oczach
błąkał się często smutek. Zdawał się być uosobieniem dobroci – nic nie było w 
nim, co by
znamionowało wielkiego rycerza.
Ale gdy Kozietulski dosiadł konia a dobył szabli, działa się w nim niepojęta 
przemiana. Na
twarzy Kozietulskiego zjawiała się stalowa wola, skry mu szły z oczu, a głos 
młodego szefa
dźwięczał jak metal, którego nigdy zagłuszyć nie mogły ani salwy armatnie, ani 
zgiełk i łomot
bitewny.
Głos Kozietulskiego miał moc nieznaną, która pętała żołnierzy, obezwładniała i 
porywała
za sobą, która trafiała do najzaciszniejszych zakamarków serc szwoleżerów, kędy 
przechowywać
zwykli byli najdroższe, najczystsze uczucia, kędy tryskały źródła ich siły, ich 
zapału,
skąd poświęcenie początek swój brało, gdzie się zrodziła ich pierwsza myśl, aby 
stanąć w
szeregach.
Kozietulski nie dobierał wyrażeń. Zdania i słowa jego były proste, graniczące 
może z grubiaństwem,
lecz płynęły z duszy, z uczuć czystych, jasnych.
Z domu rodzicielskiego wyniósł on był rzadką bogobojność a umiłowanie religii 
przodków.
Rzadką, bo choć wiara w opiekuńcze skrzydła Bogarodzicy nie zaginęła, choć pieśń 
jej
przetrwała... atoli pod koniec czasów pruskich nowe prądy z Zachodu zakradać się 
jęły. Loże
masońskie111 mnożyły się w całym kraju, a setki młodzieży przystawały do nich.
Więc i w pułku szwoleżerów nie brakło ani oficerów, ani żołnierzy, którzy nosili 
godła
„Świątyni Hesperydy”, „Rycerzy tarczy północnej”, „Eleusis”, „Świątyni szczerego 
połączenia
i doskonałego milczenia”, „Rycerzy Astrei”, „Izydy”, „Uwieńczonej cnoty”, 
„Świątyni
Salomona” i wielu innych.
Kozietulski nie dał się skusić. W wierzeniach pozostał takim, jakim był w 
dzieciństwie
swoim, gdy za rodzicem, imć panem Antonim Habdank Kozietulskim, starostą 
będzińskim,
odmawiał wieczorne i ranne pacierze.
Kozietulskiego kochali żołnierze. „Starościc”, jak go poufale tu i ówdzie 
nazywano, posiadł
serca wszystkich.
Za Kozietulskim szedł Jerzmanowski, istny zawierucha kapitan, potem Seweryn 
Fredro –
dla trafnego dowcipu, szlachetnego obejścia a nieskażonej prawości, obok 
niezwykłej dzielności
a nie lada rycerskości...
Szwoleżerowie tymczasem nie próżnowali. Szef Łubieński i Kozietulski codzienne a 
nużące
odbywali musztry, zaprawiając żołnierza do służby. A nadto generał Le Pic, 
dowódca dywizji
konnicy francuskiej, stojącej załogą w Bordeaux, mając swej pieczy powierzonych
szwoleżerów, również nie dawał im spokoju. Dwa razy tygodniowo wyciągał ich bądź 
z grenadierami
konnymi, bądź z szaserami, i rewie odbywał.
Na tych ćwiczeniach a manewrach zeszło szwoleżerom trzy miesiące. Od czasu do 
czasu
nadchodziły jakieś wieści niejasne z Paryża, zwiastujące niechybne wyruszenie z 
Bordeaux,
lecz nawet sam Le Pic nie wiedział, ile jest prawdy w tych pogłoskach. Zdawało 
się szwoleżerom,
że zapomniano o nich. Boć przecież dotąd w niczym się jeszcze nie sprawdziły te 
wróżby
o zaszczytnej służbie przy boku cesarza.
Żołnierze co dzień gubili się w domysłach, co znaczyć mogło, że ich trzymają w 
mieścinie
nadmorskiej – oficerowie co dzień posępniej witali mgły, zrywające się sponad 
koryta Żyrondy.
W końcu lutego gruchnęła nowina, że szwoleżerowie wraz z kawalerią francuską 
mają wyruszyć
za Pireneje, do Hiszpanii. A w ślad za nią nadeszły z Paryża zagmatwane 
szczegóły o
zatargu z Portugalią, wkroczeniu armii Junota do Lizbony i zapowiedzianym 
przyjeździe Murata,
księcia Bergu.
„Monitor” milczał, zamieszczając dwuznaczne artykuły, które rozwodząc się 
szeroko nad
upadkiem Hiszpanii i złą administracją – nic nie mówiły. Wśród szwoleżerów 
nieukontentowanie
się wzmogło. Tytuł gwardii był widocznie czczym przydomkiem, mieli się stać 
uczestnikami
jakiejś pustej demonstracji.
Jeszcze nie zdołano z tymi nowinami się oswoić, gdy w nocy nadjechał kurier z 
rozkazem
do generała Le Pic. Spokojne, ciche miasto zakotłowało się. Wymarsz wojsk 
nakazano natychmiastowy.
W koszarach szwoleżerów zawrzały gorączkowe przygotowania.
111 L o ż a m a s o ń s k a – jednostka organizacyjna masonerii zwanej też 
wolnomularstwem.
Masoneria – międzynarodowa organizacja o charakterze religijno-filozoficznym 
rozpowszechniona
w Europie i Ameryce od połowy XVIII w. – występowała przeciw nietolerancji
religijnej Kościoła i feudałów. W Polsce w pierwszej połowie XIX w. 
wolnomularstwo
było ściśle związane z ruchem niepodległościowym. Z biegiem czasu wolnomularstwo 
nabiera
charakteru wstecznego, staje w obronie praw burżuazji przed zorganizowanym, 
rewolucyjnym
proletariatem.
Florian przyjął rozkazy z ukontentowaniem. Jednostajność pobytu w Bordeaux dała 
mu się
już we znaki. Nie takiej służby się spodziewał.
Wprawdzie zarówno towarzysze szeregowi, jak i oficerowie darzyli go życzliwością 
i
przyjaźnią, lecz w tej ciszy, w tym wypoczywaniu wróciły doń ucichłe nieco żale 
a myśli ponure.
Zbiórka kawalerii wyznaczona została na godzinę dziewiątą rano... Czasu więc 
było dosyć!...
Gdy wtem około szóstej, wśród szarzeć zaczynających mgieł marcowego poranku 
ukazał
się pluton pędzących jak wicher białych ułanów Murata... a w dwie godziny sam 
marszałek
ze sztabem stanął na placu Żyrondy.
Zamieszanie się wzmogło. Sygnały zagrzmiały krótkie, gorączkowe. Kawaleria miała 
iść
za marszałkiem i eskortującą go gwardią.
Łubieński sprawił szyk szwadronów i już miał dać znać do ruszenia na plac, kiedy 
przyszło
mu na myśl, że należy zostawić pluton żołnierzy na miejscu dla uprzątnięcia 
porzuconych
gwałtownie koszar i rozciągnięcia opieki nad kilku chorymi żołnierzami. Wzrok 
Łubieńskiego
padł na Stadnickiego.
– Wachmistrzu Stadnicki! – zakomenderował oschle. – Wystąp ze swoim plutonem. 
Stadnicki
spełnił rozkaz.
– Zostaniesz się w Bordeaux!... Wyślesz kuriera z papierami, które doręczę ci 
przed wyruszeniem
do grosmajora Delaître’a, i czekać tu będziesz na dalsze jego rozkazy.
Stadnicki poczerwieniał. Żołnierze jego plutonu i brygadier Florian Gotartowski 
zbledli.
– Pułkowniku! – ozwał się śmiało Stadnicki. – W naszym szwadronie jest kilku 
żołnierzy
słabych... może oni by zostali.
– Powiedziałem! Zjechać na bok!... Formuj się! – zakrzyknął niecierpliwie 
Łubieński.
Stadnicki zacisnął usta, skręcił ze swoim plutonem na stronę.
Kozietulski, a za nim Jerzmanowski podjechali do Łubieńskiego.
– Kolego! – rzekł łagodnie Kozietulski. – Pozwól im! Są tacy, którzy by chętnie 
się zostali!
Tym dusza rwie się do pochodu!...
– Najlepszy pluton w całej mojej kompanii! – wtrącił Jerzmanowski.
Łubieński zmarszczył się, wydął pysznie policzki i zawołał swym piskliwym 
głosem:
– Panowie! Proszę na miejsca! Formuj się – powiedziałem raz! Marsz!
Jerzmanowski z Kozietulskim zawrócili do oddziałów. Szwoleżerzy ruszyli na plac.
Stadnicki z plutonem swoim stał na boku osłupiały, wreszcie, gdy ostatnie 
rogatywki zniknęły
na zakręcie ulicy, odwrócił się i spojrzał na towarzyszów.
– Co? Szczęście! Tfy! Bodaj go, psia! I co... Ano, chodźmy do budy!...
– Miałeś dostać jakieś papiery – upominał Wincenty Toedwen.
– Bierz je licho! Wracajmy, nie było rozkazu, żeby czekać.
Pluton zawrócił apatycznie w stronę koszar. Gdy szwoleżerzy rozkulbaczyli konie, 
nadjechał
w pełnym galopie szeregowiec Żwan i podał Stadnickiemu zwój papierów.
– Od pułkownika dla grosmajora! – rzucił spiesznie.
– Stoicie jeszcze?
– Czekamy na marszałka!... Wachmistrzu, żegnajcie mi!... Cały szwadron nasz 
oburzony.
„Starościc” aż zębami zgrzyta... Et! Lepiej wam może, że Łubieńskiego nie 
będziecie mieli na
karku!...
– Bierz go licho!... Ale jeżeli mu się zdaje, że na to zaciągnąłem się do pułku, 
abym gratów
i rupieci żołnierskich pilnował, no to myli się, psia... Jeszcze ja mu się 
przypomnę!...
– Bywajcie! – zawołał Żwan zwracając konia.
– Bywaj nam! – odpowiedzieli chórem szwoleżerzy.
W oddali dały się słyszeć dźwięczne tony trębaczy marszałka. Szwoleżerzy 
zwiesili ponuro
głowy. Najwięcej tym niespodziewanym rozkazem był wzburzony Florian, bo nie 
tylko
rozdzielił go z Marcelkiem, lecz tym razem na zupełną prawie skazywał go 
bezczynność.
Stadnicki klął na czym świat stoi. Toedwen, Roman, Masłowski chodzili jak 
struci. Pozostali
szwoleżerowie pocieszali i uspokajali wachmistrza.
Cierpliwość jednak Stadnickiego i jego towarzyszów na długą miała być wystawiona 
próbę
– co dzień prawie widzieli przeciągające przez Bordeaux wojska, co dzień 
przypatrywali
się uroczystościom, sprawianym przez miasto rozmaitym pułkom. Kurier wysłany do 
Paryża
przez Stadnickiego ruszył natychmiast i zginął.
Na domiar utrapienia coś w tydzień po wyruszeniu szwadronu pod Łubieńskim 
nadciągnął
kapitan Radzimiński, prowadząc z Chantilly szóstą kompanię szwoleżerów.
W Stadnickiego i Gotartowskiego otucha wstąpiła. Poszli razem meldować się 
kapitanowi
i przekładać, aby ich zabrał ze sobą. Radzimiński wysłuchał dokładnie 
Stadnickiego i rzekł z
żalem w głosie:
– Ot!... Chciałoby się, lecz nie można... Sami to widzicie. Rozporządzenia szefa 
Łubieńskiego
zmieniać mi się nie godzi, a tym mniej pod bokiem grosmajora!...
Odpowiedź była stanowcza. Stadnicki zębami zgrzytał. Wszystko zdało się 
zapowiadać, że
jeszcze i miesiące całe zejść mogą, zanim się to pokutowanie w Bordeaux skończy. 
Na trzeci
dzień po swoim przybyciu Radzimiński ruszył dalej.
Kurier z Paryża nie wracał. Znów dnie płynąć zaczęły plutonowi na wypatrywaniu 
gońca
bądź na zasięganiu wiadomości u komendanta placu Bordeaux, azali nie ma rozkazu.
Aż pewnego wieczora, wśród wiosennej nawałnicy, która dobywszy spod chmur resztę
śniegu lunęła na Bordeaux, szwoleżerzy posłyszeli znane im dźwięki marsza 
Brockiego.
Był to Jan Dziewanowski z trzecią kompanią trzeciego szwadronu.
Florian szczerze się uradował panu Janowi i zwierzył mu się ze swoich utrapień, 
lecz
Dziewanowski uśmiechał się a mrugał filuternie.
– Widzisz, panie Florianie, rwałeś się naprzód, nie chciałeś czekać, a wpadłeś w 
moje ręce!
– Jakże to?
– Masz, czytaj! Grosmajor kazał mi was ze sobą zabrać i do kompanii wcielić! Na 
wasze
zaś miejsce nadciągnie tu porucznik Wybicki z chorymi ludźmi. Biedakowi temu aż 
serce się
kraje, że ma taki szpitalny ordynans, ale rychło pewno za nami pójdzie. Dwa dni 
będziemy
spoczywali i ruszymy!
Stadnicki, Toedwen, Roman i Masłowski przyjęli nowinę z zapałem. Uciecha zaś ich 
była
tym większa, że w kompanii Dziewanowskiego znaleziono setnych towarzyszów a 
serdeczność
taką, jakiej pod Kozietulskim nawet nie było. Nadto całą gromadę znajomych.
Więc Piotr Wasilewski z Wasina – wachmistrz, Benedykt Zielonka, Wojciechowski, 
dwaj
bracia Sokołowscy, Babecki – brygadierzy, Krzyżanowski, Rudowski, Niegolewski – 
porucznicy,
a śród szeregowców wielu młodzieńców co z przedniejszych rodów obok synów 
kmieci,
mieszczan, kupców a zagonowej szlachty.
Wszyscy tu żyli ze sobą gromadą.
Dziewanowski sam w chwili wolnej między żołnierzami zasiadał i żartował z nimi a 
gawędził.
Kompania Dziewanowskiego była już słynna, że w niej podobno było najwięcej 
nazwisk
jednobrzmiących, tak iż nieraz cały pluton zawierał szwoleżerów jednego 
nazwiska.
Gdy po roztasowaniu kompanii Stadnicki z kolegami swego plutonu wszedł do koszar 
witać
towarzyszów, natrafił na tak zwany w kompanii pluton „dwóch drzew”, ponieważ 
było w
nim jedenastu Jaworskich, dwunastu Grabowskich, jeden Jaworowski i jeden 
Grabczyński!
Szwoleżerzy ci nie byli nawet powinowatymi.
Stadnicki podszedł do gromadki żołnierzy, wyciągnął rękę i huknął:
– Stadnicki jestem!...
– Grabowski! Grabowski! Grabowski!... – sypnęły się odpowiedzi.
Stadnicki podkręcił wąsa.
– Panom towarzyszom... żarty!... Moja stryjenka Grabowska z domu!... Za kpa mam 
tego,
kto imieniu Grabowskich waży się przymawiać!...
– Wiwat! Niech żyje Stadnicki! – odpowiedzieli chórem wszyscy Grabowscy, ujęci 
wielkim
dla ich imienia zachowaniem.
Stadnicki zachmurzył się i zawrócił do obok stojącej gromadki, lecz tu nowa 
czekała go
niespodzianka – trafił na jedenastu Jaworskich.
Za szóstym Jaworskim Stadnicki już nie mógł się strzymać.
– Do czarta! Cóż wy! Chcecie, abym wam kości policzył?...
– Co to? Patrzcie no! – ozwało się kilku Jaworskich urażonych tonem 
Stadnickiego.
Stadnicki garście już zacisnął i marsa postawił, lecz w tejże chwili ktoś go 
uderzył z impetem
w plecy. Wachmistrz obejrzał się. Przed nim stał młody brygadier z twarzą 
jowialnie
uśmiechniętą.
– Podnóżek wachmistrza! Jestem Gąsiorowski, do usług... jeden! Uważ, 
wachmistrzu, jeden
tymczasem!...
– Gdyby mi nie szło o uniknięcie zwady, dostałoby się tobie i tamtym 
trefnisiom...
– Wachmistrzu! – perswadował brygadier. – Toć z waszeci nikt dworować nie myśli! 
Jużci
taka kompania zdarzona! Nie dość tego, bacz, że mamy u siebie... dziesięciu 
rozmaitych
Bieńkowskich... pół tuzina Laskowskich, mendel, którzy nazwę swą wzięli od 
wiśni... trzech
Michałowskich, siedmiu Orłowskich, dwunastu Piotrowskich – jeden, ani chybi, 
Judaszem
będzie – pięciu Zielińskich i czterech Zawadzkich! Uważ, jaki bigos mamy... 
Waści miano
Stadnicki... To będziesz trzecim, bo mamy już Ignacego i Adama!
– Tfy! Toście się chyba w korcu maku szukali! – zauważył wprowadzony w dobry 
humor
Stadnicki.
– Pewnie!... Mamy w kompanii stu trzydziestu siedmiu ludzi... nie licząc 
maruderów, którzy
dla kataru w Chantilly... rumianek zapijają, a raptem wystarcza nam dwadzieścia 
trzy nazwiska!
Gąsior tylko w całym regimencie jest dotąd jeden!...
– I jeden Puciata! – rozległ się przeciągły bas za plecami Stadnickiego.
– Nie drzyj się, borsuku nieświeski, bo nie jeden Puciata, tylko jedna 
Puciata... maskulina z
femininami112 nie mieszaj... a wstydu infimie113 nie czyń!...
– Ło-ło-ło! – zaśmiał się basem Litwin. – Świergolisz... nu!...
– Bodaj was, psia! – sekundował wesoło Stadnicki. – Jeno, mości Gąsiorowski, 
muszę
twoją pychę złamać... dowiedz się, iż... w pierwszym regimencie jest towarzysz 
Gąsowski!...
– Ło-ło-ło! – huknął basem Puciata. – Nu, widzisz...
– Gąsowski, powiadacie? Hm! Wcale mi nie dziwno, boć to wam nie tajno, 
wachmistrzu,
że zawsze musi być para! Gdy przeto na jednym końcu świata rodzi się chłopak, na 
drugim w
tejże godzinie jawi się dziewczyna! Sprawiedliwa więc rzecz, że i tu w 
regimencie gąsior
znajduje gąskę.
– Nu, nu! Świergolisz, a co Puciata?!...
– Puciata? – pochwycił wesoło Gąsiorowski. – Prosi na dzbanek wina bordoskiego, 
o którym
nam Francuzy przez całą drogę dziwy prawili.
Ochota w kompanii zawrzała wielka, ile że śród zbratania się szwoleżerów 
rachunki nie
istniały, a jeden z drugim dzielił się wszystkim, więc kompanii na niczym nie 
zbywało.
Dla plutonu Stadnickiego była to tym większa uciecha, iż koledzy, jako później z 
Warszawy
wyruszywszy, moc nowin ze sobą przywieźli z kraju, i to nowin pomyślnych.
Więc przede wszystkim opowiadano sobie o uroczystościach, obchodach, jakie na 
cześć
króla saskiego wyprawiano w Warszawie, o niezmiernej dobroci, łagodności i 
sprawiedliwo-
112 M a s k u l i n a z f e m i n i n a m i – masculinum (łac.) – rodzaj męski; 
femininum
(łac.) – rodzaj żeński.
113 I n f i m a – najniższa klasa w dawnych szkołach polskich.
ści nowego monarchy, o popularności jego i wielkim umiarkowaniu w roztaczaniu 
królewskiego
majestatu.
Dalej przywieziono nowiny o nowym podziale Księstwa na sześć departamentów, o 
mianowanych
ministrach, o zarządzeniach wojskowych marszałka Dayouta, o wyprawieniu czterech
pułków piechoty do Hiszpanii, o kwasach, jakie zaszły pomiędzy generałem 
Zajączkiem
a księciem Józefem wskutek tego, że nie pierwszy, lecz drugi mianowany został 
wodzem naczelnym.
Floriana czekała tu może nierównie milsza pogawędka z panem Janem, który, 
złożywszy
ceremonialną wizytę komendantowi miasta i prezydentowi bordoskiej 
municypalności, zaprosił
do siebie Gotartowskiego na cały wieczór – ani razu nie dając uczuć mu swej 
wysokiej w
stosunku do Floriana rangi.
Rozmowa, wszczęta de publicis, ciągnęła się długo.
Florian z zaciekawieniem a zapartym oddechem wysłuchiwał relacji 
Dziewanowskiego.
– Przykra to rzecz tak daleko od kraju wędrować, jako my na przykład, lecz godzę 
się i na
to, choć zgoła pojąć nie mogę, dokąd i przeciwko komu iść mamy. Z Hiszpanią 
przymierze
zawarte. Portugalia dawno w rękach Junota.
– Ba! Wam, panie Florianie, mogę rzec całą prawdę, bo i korci mnie wygadać się 
przed
kimś!... Anim marzył o tak zaszczytnym ordynansie, jaki nas spotkał. Uważ – mam 
rozkaz
maszerowania do Bajonny i tam zatrzymania się dla asystowania pobytowi 
cesarza!...
– Cesarz tam jedzie?
– To tajemnica jeszcze!... Nie wolno mi nawet moim zuchom tej nowiny zwiastować. 
To
by się ucieszyli!... Patrzaj, nie spodziewałem się takiego honoru! My pierwsi z 
całego pułku,
bo tamci poszli za Muratem. Mam ordynans zaadresowany wprost na imię cesarza. 
Stąd i
uciecha, i strach. Co dzień molestuję towarzyszów, aby umundurowanie, rynsztunek 
a konie
mieli w szczególniejszej pieczy.
– Cesarz w Bajonnie! – powtórzył z podziwem Florian.
– Sza! Ani słowa!... Wam się zdradziłem, bo nic bym skrytego przed wami mieć nie
chciał!...
– Panie Janie, powinszowania moje przyjmijcie. Cieszy mnie, że to wam w udziale 
przypadło.
– A mnie, że was mieć będę obok siebie. Pusto było człowiekowi na świecie po 
waszym
wyciągnięciu! Et! Co tam... Niby przykro było z Warszawy, ale gdym rozważył, że 
nikogo
tam nie zostawiłem życzliwego...
– Nie doszły was, panie Janie, wieści nowe o tym nieszczęściu?
– Nic!... Przepadło wszystko! Pusto, i tyle!..: Nie wiem, lecz mam jakieś 
przeczucie, że już
nigdy do kraju nie wrócę!...
– Co? Dlaczego?...
– Nie wiem sam. Tak mi coś szepce do ucha! I... śmiejcie się ze mnie – ale ot, 
wożę ze sobą
garść naszej poczciwej, mazowieckiej ziemi... Kto wie...
– Panie Janie! Toć grzech takimi supozycjami głowę zaprzątać!... Wy, żołnierz 
zasłużony,
tak wysokiej rangi...
– Chcesz mi przymawiać?
– Nie. Widzicie, ja na nic się przydać nie mogę. Złamało mnie, lecz wy!... Ale, 
ktoś z
kompanii Radzimińskiego powiadał mi, że chcieli was żenić, i nie tylko nie 
dziwiłem się temu,
lecz szczerze się cieszyłem...
– Nie mówmy o tym! – przerwał energicznie Dziewanowski. – W Warszawie swatek nie
brak... Nigdy o tym nie pomyślałem, klnę się...
– Na cóż zaklęcia!... Czyżby grzechem było?... Czy nie masz, panie Janie, 
prawa...
Dziewanowski potrząsnął głową.
– Może i mam! Nie pytaj mnie waćpan. Nie dlatego, bym się krył przed tobą... 
Przyjdzie
czas – powiem... Teraz pozwól zamilczeć.
Po dwudniowym wypoczynku Dziewanowski ruszył na południe, zagarnąwszy ze sobą
pluton Stadnickiego.
W Bajonnie wiadomość o przyjeździe cesarza i przeznaczeniu kompanii szwoleżerów 
do
służby – przestała być tajemnicą. Szwoleżerowie przyjęli nowinę z zapałem i 
zaczęli natychmiast
szykować się do uroczystego wystąpienia, ile że w Bajonnie lada dzień już 
spodziewano
się Bonapartego.
Forteca bajońska ledwie pomieścić mogła tych, których tu z przyczyny przyjazdu 
cesarskiego
ściągnęli.
Wyporządkowane ulice, zaprowadzone nad brzegami Aduru kwietniki, girlandy, orły 
cesarskie,
flagi, transparenty przystrajały miasto. Co rozleglejsze domy najmowano na 
pałace
dla dostojników dworu. Dla Napoleona wykańczano urządzenie zamku Marrac, 
położonego
na wzgórzu poza Bajonną, wśród gajów okrytych bujną zielonością, z przepysznym 
widoTuem
na faliste wzniesienia niknących w Atlantyku Pirenejów i na szeroki przestwór 
gaskońskiej
zatoki.
Równocześnie pod miasteczkiem nadmorskim Biarritz szykowano namioty, budowano
ozdobne pawilony i uprzątano pole do uroczystości a rewij cesarskich.
Dnia piętnastego kwietnia sto jeden salw armatnich powitało monarchę. Wśród bram
triumfalnych, hołdów deputacyj, orszaku kapiącego od złota odbył Bonaparte swój 
wjazd.
Przy starożytnym moście zwodzonym, znajdującym się w baszcie broniącej przystępu 
do
drugiego mostu na kanale Aduru – wyciągnął się szwadronik Dziewanowskiego.
Bonaparte, wjeżdżając konno na czele świty adiutantów i generalicji, skinął 
przyjaźnie
szwoleżerom.
Książę Neuchâtelu, jadący tuż obok Napoleona, zauważył złośliwie:
– Najjaśniejszy panie!... Można im powinszować stroju. Przeszli Mameluków... Nic 
podobnego
nawet na teatrze paryskim nie ma!
– Prawda! Mundurem zakasowali całą gwardię... A co będzie, gdy ją przejdą na 
polu boju?...
– Ach, sire! Tego się nie obawiam! Twoi gidowie dawni nie dadzą wydrzeć sobie 
pierwszeństwa...
Zresztą ta młodzież prędzej z paziami pójdzie w zawody.
– Zobaczymy!... Tymczasem chcę ich mieć przy sobie!...
Szwadron Dziewanowskiego tego samego dnia znalazł pomieszczenie w pobliżu zamku,
otrzymawszy rozkaz, aby co dzień na służbę wysyłał pluton szwoleżerów. Ze świtą 
Bonapartego
spadł z Paryża grosmajor Delaiître, nie chcąc pominąć okazji zbliżenia się do 
Bonapartego.
Delaître jął nachodzić koszary, nudzić, męczyć szwoleżerów pytaniami, których 
częstokroć
nie rozumieli, a z przerażeniem biadać nad tym, co będzie, gdy cesarz każe sobie 
szwadron
sprezentować. A tu czasu na naukę nie było. Dzień i noc luzowały się kolejno 
plutony.
Służba ordynansowa ciągle rozpraszała żołnierzy. Nadto znaczniejsze podjazdy 
wysłano naprzeciw
przybywającej z Paryża cesarzowej Józefinie. O zebraniu się więc oddziału całego 
i
szykowaniu jakiejś próbnej rewii mowy być nie mogło. Dziewanowski z porucznikami 
ledwie
tyle czasu miał niekiedy, żeby mundur do porządku doprowadzić lub zmienić.
Szwoleżerowie wpadli w wir wielkiego życia dworu. Tuż przed ich oczyma odbywały 
się
uczty, zebrania, świetne przyjęcia, festyny, tuż przed ich oczyma rozegrać się 
miała pamiętna
w dziejach Hiszpanii chwila.
Mocarz Europy nie na próżno wszak stawał na granicy swego państwa, nie na próżno
przyciągał pod Pireneje, nie na próżno przybywał w pełnym blasku swego 
majestatu.
Florian, zaraz po przyjeździe cesarza, wraz z plutonem Stadnickiego pod 
porucznikiem
Krzyżanowskim został wysłany dla towarzyszenia marszałkowi Berthier w drodze do 
Vittorii,
gdzie miano spotkać nadciągającego króla Ferdynanda VII.
Szwoleżerowie z ochotą wielką przyjęli wiadomość o nowym zaszczycie, który na 
nich
spływał oczywiście, z cicha szepcząc między sobą, jak to będą mogli napatrzyć 
się hiszpańskiemu
dworowi.
Cała ta wyprawa zdawała im się być uroczystym pochodem, wielką paradą.
Świta księcia Neuchâtelu składała się zaledwie z kilku adiutantów, a poza 
szwoleżerami
pod Krzyżanowskim i kilku Mamelukami, dodanymi dla większej okazałości a 
przydzielonymi
do komendy polskiej – nikogo więcej nie było. Lecz na samym wstępie nadzieje 
szwoleżerów
doznały zawodu.
Milczący, nieprzystępny, zamknięty w sobie charakter marszałka nie znosił 
żadnego rozgwaru,
nie dopuszczał najmniejszej swobody. Oficerowie jego świty jechali za karocą 
księcia,
bojąc się ust otworzyć. Szwoleżerom zły humor i zasępienie udzieliło się także. 
Orszak ten
ponury, mimo świetności swojej, zakrawał na jakąś wyprawę zbrojną.
W Irunie, kędy na granicy hiszpańskiej miejscowy alkala114 wyszedł na spotkanie 
wysłańca
cesarskiego, Berthier ledwie mu głową skinął z okna karety i nawet nie wysiadł z 
niej, nagląc
tylko do szybkiego przeciągania koni.
W Tolosie, pod Vittorią, po przebyciu ciężkiej, bo wijącej się już wśród gór 
drogi – marszałek
zmuszony był zarządzić wypoczynek.
Tymczasem z dala, wśród czerwonych blasków zachodzącego słońca, spoza góry 
wyłonił
się orszak królewski. Berthier ściągnął konia i jak gdyby umyślnie opóźniał 
chwilę spotkania.
Karoca króla Ferdynanda mknęła szybko naprzód. Tuż przed Berthierem kawalkada 
się
zatrzymała. Książę Neuchâtelu salutował Ferdynanda i wyrzekł kilka powitalnych 
wyrazów,
tytułując go „jego królewiczowską mością”...
Ferdynand udał, że nie zwrócił uwagi na ten tytuł, i zaprosił księcia do karocy, 
w której już
siedział nieodstępny a oddany królowi Escoďquiz i książę Infantado. Berthier 
usadowił się
obok króla, konwój marszałka salutował świtę Ferdynanda i ruszono ku Tolosie.
Orszak króla Ferdynanda był nader szczupły. Składał się z trzech pojazdów, z 
których
pierwszy zajmował król, drugi don Carlos z ministrem Cevallosem i generałem 
Savary, trzeci
margrabia Musquis z kawalerem don Pedro Labrador, don Justo de Hax Navarro. Za 
pojazdami
wlókł się furgon królewski, ośmiu mułami zaprzęgnięty.
Bokiem jechało dwunastu gwardzistów królewskich w białych metalowych kaskach pod
dowództwem trzech oficerów: pułkownika Butron, kapitanów Lazan i don Joségo 
Palafoxa y
Melzi. Nadto za karocami kłusowało czterech ordynansów generała Savary z dwoma 
adiutantami
z gwardii francuskiej.
Kiedy orszak króla połączył się z Berthierem – porządek pochodu nieco się 
zmienił, a to za
wskazówką Floriana. Za każdym pojazdem stanęło po czterech szwoleżerów. 
Oficerowie
francuscy, z wyjątkiem adiutantów księcia Neuchâtelu, którzy jechali przy 
drzwiach karety,
usunęli się ku kolegom spod dowództwa generała Savary.
Pozostali zaś szwoleżerowie z Mamelukami rozciągnęli się wzdłuż całej kawalkady, 
tak że
nie tylko przód zamykali i strzegli furgonów, lecz opasywali i boki, mając 
pośród siebie żołnierzy
gwardii królewskiej. Nadto jechali z karabinami wspartymi na siodle...
Szyk pochodu sprawiony został tak nieznacznie, tak błyskawicznie, że ledwie go 
spostrzec
zdołano, gdy pojazdy ruszyły już wyciągniętym kłusem.
Tak dojechano do Tolosy. Król Ferdynand chciał zarządzić odpoczynek dłuższy. 
Berthier
atoli zaoponował, przekładając, że wyruszywszy na noc, staną w południe w 
Bajonnie, gdzie
poczyniono już przygotowania na przyjęcie gości.
Ferdynand próbował się opierać, lecz marszałek nie chciał ustąpić. Poprzestano 
na krótkim
popasie przed opuszczoną dopiero co przez marszałka hosterią.
114 A l k a l a, a l k a d (hiszp. alcalde) – wójt, burmistrz, sędzia.
Ludność Tolosy zebrała się tłumnie na powitanie tyle upragnionego króla, który 
kraj
uwolnił od niecierpianego faworyta, Godoya. Deputacja miasteczka i okolicznych 
obywateli
przygotowała się do uroczystego wystąpienia. Król wszakże nie wysiadł z karocy, 
a nadto,
gdy alkala chciał do orszaku się przysunąć, spotkał się z ostrą odprawą 
szwoleżerów.
Tłum wzburzył się, szemranie rozlegać się zaczęło, wieść, że król jest uwięziony 
przez
Francuzów, przechodziła z ust do ust... Lecz adiutanci marszałka czuwali. Zanim 
iskry zapalić
zdołały umysły, orszak ruszył z kopyta ku granicy francuskiej.
W Bajonnie powitała orszak cisza popołudniowej sjesty. Żadnego przyjęcia, 
żadnego powitania.
Gdy kareta stanęła przed skromnym pałacykiem, przeznaczonym na mieszkanie
hiszpańskich gości, Ferdynand, rozdrażniony do głębi, zagadnął ostro:
– Racz zakomunikować, panie marszałku, jego cesarskiej mości, że życzeniem 
naszym jest
jak najprędzej złożyć mu osobiście nasze pozdrowienia.
– Stanie się zadość woli waszej wysokości. Nie sądzę, żeby to mogło nastąpić 
zaraz. Cesarz
mieszka za Bajonną, w zamku Marrac. Rozkazy dotąd nie nadeszły.
Ostatnie nadzieje prysły. Hiszpanie przestali się łudzić. Escoďquiz, twórca tego 
politycznego
kroku, który miał utrwalić koronę Karola IV na głowie Ferdynanda, wpadł w 
rozpacz.
Wszystkie po mistrzowsku obmyślane plany były zagrożone. Triumf nad Godoyem mógł 
się
rozbić lada chwila o jedną zmarszczkę Bonapartego. Przyjęcie, jakiego doznano, 
pozwalało
się spodziewać najgorszej przyszłości.
Florian ze szczerym zadowoleniem powitał mury Bajonny – ta służba strażnicza nie 
po
myśli mu była. Szwoleżerzy niemniej uradowani byli, że ów ponury a dziwny pochód 
skończył
się nareszcie.
W Bajonnie atoli zawiódł spodziewany wypoczynek, gdyż ledwie zdążono się 
oporządzić,
konie oczyścić, a jak towarzysze Floriana u cyrulika rany lekkie obmyć a 
przewiązać, gdy
ordynans grosmajora Delaďtre’a przybiegł z rozkazem do Dziewanowskiego, że na 
ranek dnia
następnego naznaczony został przegląd szwoleżerów pod zamkiem Marrac.
Praca gorączkowa zawrzała w koszarach. Dziewanowski z porucznikami, a w końcu 
sam
grosmajor każdą sprzączkę, każdy drobiazg żołnierski lustrowali.
Delaďtre był w doskonałym humorze. Przegląd zapowiadał się świetnie. Pochwała 
cesarska
wisiała już w powietrzu... no i bez wątpienia na to, aby spaść na głowę tego, 
który najmniej
trudów poniósł przy organizacji pułku. Dziewanowski natomiast był skwaszony, zły 
nawet. A
gdy Florian, według zwyczaju, wpadł doń na serdeczną pogawędkę, zastał pana Jana 
niezwykle
zachmurzonego.
– Coś wam, kapitanie, ten przegląd się nie uśmiecha!
– Kapitanie!... Nigdy może tak bardzo nie pragnąłbym być we własnej kompanii 
brygadierem
lub wachmistrzem jak dzisiaj... Jak sobie pomyślę o jutrze, to mi się trzewia 
łamią!...
– Dlaczego? Szwadron przecież...
– Nie o szwadron tu chodzi, lecz o Delaďtre’a!... Mam złe przeczucie i obawiam 
się, żeby
nam piwa nie nawarzył!... Zapowiadał mi, że on poprowadzi rewię!... Nie pojmuję. 
Człowiek,
który ani razu nie miał z naszym żołnierzem do czynienia... bierze się do 
komendy na cesarskim
przeglądzie!... Gotóweś przypuścić, że mnie idzie tu o wydarty zaszczyt!... Pal 
go kat!
Florian uspokajał, jak mógł, kapitana, lecz Dziewanowski był niepocieszony.
– Gdyby choć jedną, dwie musztry z Delaďtre’em odbyć – co innego! Jesteś starym, 
doświadczonym
żołnierzem, wiesz, co to za zamęt z nowym dowódcą, ile czasu potrzeba nieraz,
aby żołnierz nauczył się rozpoznawać akcent komendy. W dodatku wiesz, że 
żołnierz nasz z
francuskim jest nie bardzo!... Mówiłem o tym majorowi. Ale gdzie! Wzruszył tylko 
ramionami.
Pewny był, że chcę z nim iść o lepsze...
Szwadron według rozkazu wyciągnął się nazajutrz w pobliżu pałacu. Delaďtre z 
zadowoleniem
toczył koniem przed szwoleżerami, starając się przybrać równie imponującą 
postawę.
Upłynęła dobra godzina, zanim na ścieżce wiodącej do pałacu ukazał się orszak 
świty z
Bonapartem.
Napoleon szedł z rękoma założonymi, słuchając opowiadań Berthiera o odbytej 
podróży z
Ferdynandem.
Marszałek, skończywszy, poważył się zagadnąć:
– Sire, kiedy rozkażesz stawić się królewiczowi hiszpańskiemu?
– Nie wiem! Nie dziś i nie jutro... dowiesz się od Duroca. Po czym, zwracając 
się do generała,
wielkiego koniuszego, odezwał się, spoglądając na linię szwoleżerów:
– Durosnel!... Patrz!... Dobrze wyglądają!...
– Postawę mają świetną , sire!
– Zobaczysz zaraz resztę!...
Adiutant gwardii dał znak Delaďtre’owi. Grosmajor w pełnym galopie stanął przed 
cesarzem,
salutując szpadą.
– Trzecia kompania, trzeciego szwadronu pułku szwoleżerów polskich gwardii jego 
cesarskiej
mości!...
Bonaparte zmierzył Delaďtre’a bystrym wzrokiem.
– Ilu ludzi?
– Stu... dzie... dziesięciu! – wyjąkał grosmajor tracąc przytomność.
Napoleon spojrzał na linię szwadronu i rzucił przez zęby:
– Zełgałeś... Zaczynaj! Najpierw rozwiniętą linią! Delaďtre zawrócił konia i 
ruszył ku
szwadronowi, a odsądziwszy się na kilkanaście sążni od cesarskiego orszaku, 
zakomenderował
zdyszanym głosem:
– Fermez vos rangs!115
Szwoleżerowie stali w miejscu, spoglądając niespokojnie po sobie.
Grosmajor po raz wtóry podniósł szablę do góry i zawołał z wysiłkiem:
– Fermez vos rangs!...
Lecz tym razem słowa komendy nie doszły żołnierzy. Wiatr silny, idący ku 
nadjeżdżającemu
grosmajorowi, tłumił jego z natury cichy, piskliwy, niewyraźny głos.
Bonaparte szarpnął się gniewnie.
– Ces jeunes gens ne savent rien!116 Dosyć! Durosnel!
– Sire?...
– Weźmiesz ich pod swoją komendę! Od pierwszej musztry zaczniesz!
Napoleon odwrócił się z gniewem i poszedł do pałacu. Konfuzja była 
niepowetowana.
Delaďtre trząsł się z gniewu i w pierwszym impecie wpadł na Dziewanowskiego.
– Kapitanie!... Ładną masz kompanię!... Żołnierz nie zna rozkazów, nie ma 
pojęcia!...
– Nie, majorze!... Żołnierze znają komendę, lecz aby ją wykonać, muszą ją 
słyszeć.
– Jak pan śmiesz tak mi odpowiadać?... Wiesz, co cię może spotkać za... takie 
niedbalstwo?
Degradacja!... Jak Dautancourt mógł wypuścić tych rekrutów! Wstyd! Hańba!
Dziewanowski zaciął zęby i zbył milczeniem wymówki Delaďtre’a.
Wiadomość o niefortunnym przeglądzie dosięgła wnet Bajonny. I zaczęto odtąd 
uśmiechać
się ironicznie na widok karmazynowych wyłogów.
Delaître prawie nie pokazywał się na ulicy, udając chorobę. Dziewanowski był 
niepocieszony.
Wszyscy spodziewali się ważnych zmian, kar nawet, lecz wbrew przepowiedniom te 
nie
nadchodziły. Natomiast w koszarach zjawił się pewnego dnia generał Durosnel i 
rozpoczął
115 F e r m e z v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda 
nakazująca
żołnierzom zwarcie szeregów.
116 C e s j e u n e s g e n s n e s a v e n t r i e n ! (franc.) – Ci młodzi 
ludzie nic nie
umieją!
długie, codzienne musztry. Pierwsza, druga, trzecia szła dosyć kulawo, lecz za 
czwartą szwadron
tak dzielnie się spisał, że aż Durosnel się zadziwił.
Tego samego wieczora pluton szwoleżerów znów rozpoczął codzienną służbę w zamku
Marrac, Florian zaś został wyznaczony na ordynansa w pałacu zajmowanym przez 
króla Ferdynanda.
Położenie tego ostatniego jakby zaczęło się poprawiać. Bonaparte przyjął go 
kilkakrotnie
na posłuchaniu, rozmawiał z Escoďquizem, a choć oświadczył, że dotąd nie może 
uznać Ferdynanda
za króla, dopóki z ust Karola IV przyzwolenia nie usłyszy, atoli w orszaku 
Hiszpanów
zapanowało lepsze usposobienie.
Florian, którego służba ograniczała się na nudnym wystawaniu w antykamerze 
Ferdynanda,
był niemym świadkiem dziwnych i niezrozumiałych dlań prawie wizyt, które 
oddawały
rozmaite figury nieznane, a nie budzące powierzchownością swoją zaufania. Dziwił 
się niepomiernie
Gotartowski tej odbywającej się co dzień procesji, lecz nie mieszał się do niej, 
nie
mając żadnych w tej mierze poleceń, a będąc dla ostentacji przeznaczony do dworu 
Ferdynanda.
Służba królewska nie robiła sobie z nim ceremonii, otrzaskała się z wyprostowaną 
figurą
szwoleżera, a wiedząc oczywiście, że Gotartowski nie zna języka hiszpańskiego, 
rozprawiała
przy nim głośno. Nawet panowie ze świty tuż przy Florianie żywe prowadzili 
rozprawy.
Gotartowski wsłuchiwał się mimo woli w dźwięki obcej mowy i zaczął chwytać 
pojedyncze
wyrazy, przypominające mu żywo łacinę.
Stadnicki i Masłowski, którzy luzowali Floriana, również szybkie czynić zaczęli 
postępy.
Szczególniej pierwszy prym trzymał, ile że zaprzyjaźniwszy się z gwardzistą 
hiszpańskim,
umiejącym trochę po francusku, szerokie z nim prowadził rozprawy, zabijając 
dłużący mu się
czas. Choć dobrze im się działo na tej służbie ordynansowej, gdyż don Pedro 
Labrador, pełniący
urząd marszałka dworu Ferdynanda, sute wydawać kazał szwoleżerom poczęstunki,
czym szczególniej ujął sobie Stadnickiego.
– Florek, psiakość – zwierzał się z tego powodu wachmistrz. – Mów sobie, co 
chcesz, a te
Hiszpany to honorowy lud!... A taki ci dworski, że aż człeka chwyta, psia... 
Niby kuchnię
gorszą mają od piwnicy... Bo ta baranina i ta ich oliwa już mnie dławi. Chrzanu 
ani poświeć,
soli skąpo, przaśne jadło, ckliwe zgoła... lecz dla gardła święto nie lada. Te 
ich petercymenty,
małmazje czy po ichniemu malagi zgoła błogością cię smarują... Grzeczni ludzie, 
aż mi żal,
żeśmy tamtym czterem karku nadkręcili w drodze. Francuzów ci nienawidzą 
okrutnie... ale
cóż, my też nie Francuzy!...
– Ba, jak dla nich, to i Francuzy!...
– Pewnie!... Lecz tych czarnych diabłów lubię, choć przysiągłbym, że tam coś 
knują nieczystego
– Co mówisz?
– Trzech groszy bym za to nie dał. Niedalej jak wczoraj nad wieczorem – ty byłeś 
na służbie...
ja stoję sobie za węgłem, no i gapię się bezmyślnie... aż tu od bramy 
hiszpańskiej wlecze
się jeden o kiju... Myślałbyś, włóczęga, nędzarz oberwany. wytarty, i staje 
przed podjazdem...
Gwardzista oburknął go, lecz naraz wyprostował się drągal i wpuścił nicponia 
wprost do pałacu...
Splunąłem! Nie lubię, do licha, takich komedii!... I powiadam ci, że to nie 
pierwszy
raz.
Floriana uderzyło opowiadanie Stadnickiego, bo potwierdzało w zupełności jego 
własne
spostrzeżenia. Przy sposobności wspomniał o tym Dziewanowskiemu. Kapitan się 
zasępił i
rzekł niechętnie:
– Już mi się ta cała awantura hiszpańska nie podoba od dawna. Na dworze 
cesarskim szepcą
na dobre... że korona hiszpańska ma się dostać Muratowi, który już się podobno 
zainstalował
w Madrycie. Hiszpanie się burzą i o zbrojnym oporze myślą. Nie w smak im ten 
najazd!...
To ci powiadam, martwi mnie! Sam nie wiem... co z tym zrobić!... Czekaj! Toć 
wczoraj przy-
był Dezydery Chłapowski, który mianowany został własnym jego cesarskiej mości 
ordynansem.
Temu rzecz wyłożę...
Dziewanowski udał się zaraz do Chłapowskiego; rezultatem widzenia się był 
rozkaz, aby
Stadnickiemu wachmistrzowi dodać jeszcze czterech szwoleżerów i zalecić w razie 
zauważenia
czegoś podejrzanego użycie siły i zaalarmowanie załogi.
Wachmistrzowi rozkaz ten popsuł humor.
– Florek! – zwrócił się Stadnicki z prośbą do Gotartowskiego. – Ratuj, bo się 
załamię. Na
takich sztuczkach się nie znam i nie lubię... Bić, to bić, ale tu trzeba zimnej 
rozwagi! Radź,
przyjacielu, bo mię te Hiszpany w pole wyprowadzą!...
Florian przyrzekł pomoc, lecz Stadnicki nie był wcale tak niezaradnym, za 
jakiego się wydawał.
W dwa dni później, gdy Florian czekał z Norwiłłem, aby zluzować Masłowskiego i 
Kasarka,
niespodziewanie nadszedł Stadnicki, który powinien był zajmować pierwszy 
posterunek w
antykamerze królewskiej.
Florian zaniepokoił się opuszczeniem warty.
– Wachmistrzu! Co wy? Tutaj? A tam?...
Stadnicki przewrócił znacząco oczyma i zatoczył się bezwładnie.
– Florek! – bełkotał. – Psyt! Ani... mrumru... psiakość!... Mal..aaaga... 
psia... porządny caballero
117... Don Husto de Ibare... avaro118!... Drugi także, marcypan... Pal... 
fex!!...
– Panie Józefie! Na litość... toć spiliście się!...
– Ja?... Nie!... To... mal... aaaga... psia!...
– Chodźcie stąd, na miły Bóg... Żeby was kto nie zobaczył... Gotartowski skinął 
na Kasarka
i zaciągnął Stadnickiego do pobliskiej austerii nad Adurem, tam w izdebce na 
ławie go
ułożył.
Stadnicki opierał się i bełkotał z uporem:
– Florek, odczep się! Tobie się zdaje, że ja jestem pijany! Nie! To mal... 
aaaga!... Porządni
Hiszpanie!... Mają drzwiczki z antykamery do ogrodu!... Niech sobie mają!... 
Chodzą rozmaici...
niech chodzą, na zdrowie!... Ja nie jestem Francuzem!... Mal... aaaga!... Daj 
gęby, Florek!
Tobie się zdaje! Cha, cha! Czekaj!... Wracam na służbę! Służba!
Gotartowski z Kasarkiem zaczął układać Stadnickiego do snu, a chcąc mu ulżyć, 
rozpiął
wachmistrzowi wysoki a niewygodny kołnierz mundura... w tejże chwili pęk 
papierów wysunął
się z zanadrza.
Wachmistrz uśmiechnął się wpółprzytomnie.
– Widzisz, Florek... i ten!!! Stadnicki, uważasz... co mal... aaaga – to mal... 
aaaga... a co
papiery, to papiery... Uważasz! Oni porządni i ja porządny – a papiery 
służba!... Caballero... a
su saluted de usted!119 Po naszemu... w wasze ręce! Mal... aaaga!
Wachmistrza trunki na dobre rozmarzać zaczęły. Florian powierzył go opiece 
właściciela
gospody, a sam podążył zająć opuszczone przez Stadnickiego stanowisko, Kasarkowi 
zalecając
objęcie dozoru nad zmianą posterunków.
W antykamerze królewskiej zastał Gotartowski tylko Masłowskiego, który z 
gorączkową
niecierpliwością przyjął Floriana.
– Jesteś nareszcie! Mało się nie skręcę... Widziałeś Stadnickiego... upoili go. 
Mniejsza, żeby
tylko nie doniosło się do kwatery!... Ale słuchaj, tu, w pałacu, coś się dzieje, 
czego pojąć
nie mogę... Jacyś ludzie się zakradli... Teraz tam, w pokojach królewskich, 
zebrali się wszyscy
prawie... Oficerowie gwardii przybrani jak do pochodu. Rzecz dla mnie niepojęta, 
bo
przysięgnę ci, stojąc w głównym wejściu, nikt tu dzisiaj, prócz zwykłych osób, 
nie wchodził i
117 C a b a l l e r o (hiszp.) – kawaler, rycerz.
118 A v a r o (hiszp.) – skąpiec.
119 A s u s a l u t e d d e u s t e d ! (hiszp.) – Pańskie zdrowie!
nie wychodził. Tymczasem przed chwilą, gdy pokojowiec uchylił niebacznie drzwi, 
dojrzałem
kilka obcych zupełnie twarzy! Rękę dam uciąć, że tu coś się knuje! Ba!... Już 
mnie dwa
razy ciągnęli na poczęstunek... do tej tu izdebki. Co robić?...
– Nie przypuszczasz, że mogą mieć drugie, boczne jakieś wejścia?
– Jestem tego pewny nawet...
– Stadnicki coś bełkotał o tym. Ale teraz z nim się dogadać nie można!... 
Czekaj, miał przy
sobie jakieś papiery. Widzisz, lecz kto je tam zrozumie, po hiszpańsku pisane...
– Masz papiery?... Musiał je stary urwis im zabrać... Przed chwilą jeszcze ich 
tu szukali!...
Florian zamyślił się, a po chwili rzekł:
– Gra tu się zaczyna nie lada! Zmierzch zapada... Nie ruszaj się stąd. Pójdę do 
kapitana i
powrócę natychmiast. Na wszelki wypadek trzeba będzie sprowadzić kilku naszych 
zuchów.
Gotartowski pobiegł szybko do Dziewanowskiego, oddał mu papiery, wyrażając swe 
obawy.
Kapitan nie zdawał się podzielać niepokoju Gotartowskiego i, ledwie ulegając 
jego naprzykrzaniem,
pozwolił mu zabrać pluton „dwóch drzew”, prosząc, aby możliwie szybko
wrócił do koszar z uwagi na ludzi... Papiery zaś przyrzekł wieczorem oddać 
Chłapowskiemu
lub Laplace’owi, aby je tam rozpatrzyli.
Florian udał się do koszar, zebrał Jaworskich i Grabowskich i, omijając główne 
ulice, poprowadził
ich zaułkami na tyły pałacu królewskiego.
Tam, natrafiwszy na otoczony niskim parkanem ogród, rozstawił ich, zalecając 
surowo,
aby każdego, kto by chciał wydostać się z ogrodu, zatrzymano bezwzględnie.
Tak się sprawiwszy, sam poszedł do głównego wejścia, aby zluzować nareszcie 
Masłowskiego.
Jakież atoli było zdziwienie Floriana, gdy wszedłszy do przedpokoju 
królewskiego, nie zastał
towarzysza.
Gotartowski się przeraził. Czyżby było podobieństwem, aby i ten dał się upoić 
czy lekkomyślnie
porzucić stanowisko, a przecież za to spotkać go mogła ciężka 
odpowiedzialność...
Florian machinalnie jął się rozglądać po słabo oświetlonej antykamerze, lecz nie 
było w niej
żywej duszy. Nawet gwardzista hiszpański, stojący przez całą noc przy drzwiach 
wchodowych,
nie przybył jeszcze.
Florianowi przyszło na myśl, że może Masłowski poszedł do sąsiedniej austerii, 
gdzie Kasarek
z Norwiłłem siedzieli przy Stadnickim, i w tym celu skierował się spiesznie ku
drzwiom, aby ich z gospody wyciągnąć. Zaledwie jednak postąpił kilka kroków 
naprzód, gdy
drzwi, prowadzące do królewskich pokoi, otworzyły się szybko.
Florian ujrzał przed sobą ciemną, ściągniętą twarz oficera gwardii, Palafoxa.
– Hej! Mości brygadierze! – zaczął ostro ten ostatni łamaną francuszczyzną. – 
Jakieś nieporządki
między was się zakradły! Przed chwilą potrzebny był ktoś dla odniesienia 
papierów
panu marszałkowi dworu... żadnego z was nie było. Nie wiem, czy to się zgadza z 
waszą instrukcją!...
Gotartowski zmieszał się.
– Kapitanie! – rzekł. – Szwoleżer, który tu stał, musiał być wezwany. Nie 
podobna mi nic
innego przypuścić.
– To się pokaże! Dowiemy się, Jakie was przepisy obowiązują! Tymczasem 
odniesiesz te
oto papiery do zamku Marrac i doręczysz je służbowemu oficerowi...
– Według rozkazu!...
Florian wyszedł z ciężkim sercem, czując, że nowa burza zawisła nad szwadronem. 
Mijając
gospodę, wstąpił był, aby upomnieć Masłowskiego, a przynajmniej Kasarka z 
Norwiłłem
napędzić, lecz ku wielkiemu zdziwieniu, prócz pogrążonego we śnie Stadnickiego i 
kiwającego
się nad nim gospodarza, w gospodzie żadnego ze szwoleżerów nie było.
Właściciel austerii zaś zapewnił, że zaraz po oddaleniu się Gotartowskiego 
szwoleżerowie
wyszli do pałacu i dotąd nie wrócili.
Florian przeraził się tym oświadczeniem. Oczywiście koledzy pozwolili sobie na 
jakąś
lekkomyślność, mogącą pociągnąć wprost zgubne następstwa dla nich i całego 
pułku.
Gotartowski, chcąc ratować zagrożoną sytuację, podążył za pałac, gdzie był wartę 
rozstawił,
aby którego z Jaworskich postawić tymczasem dla niepoznaki w antykamerze. Lecz 
tam,
skoro się zbliżył do pierwszego z brzegu towarzysza, ten jął mu dawać znaki 
tajemnicze, a w
końcu ujął za rękę i poprowadził ku trzem Grabowskim, przyglądającym się pilnie 
przez
szczelinę parkanu, co się w ogrodzie królewskim dzieje.
Florian, zniecierpliwiony tym dziwnym zachowaniem się kolegi, zagadnął oschle:
– Cóż wy tu widzicie osobliwego, miast służby pilnować?
– Brygadierze! – szepnął wystraszony Jaworski. – Ani słowa! Patrz!
Florian przysunął głowę do parkanu i wzrok wytężył. Wśród mroków zapadających 
ujrzał
pięciu uzbrojonych ludzi, opatrujących karetę dworską i zaprzęgających 
pośpiesznie konie...
W głębi gromadka mężczyzn, ubrana po podróżnemu, przypatrywała się tym 
przygotowaniom.
Pośród gromadki Florian dostrzegł nachmurzoną twarz króla i chude, żółte oblicze
Escoďquiza.
Florian, stropiony tą sceną, chciał coś rzec, lecz Jaworski odciągnął go na bok 
i na końcu
małej, wąskiej uliczki wskazał mu kawalkadę jeźdźców.
– Widzisz, tamci czekają!... Radź, co robić?
Władza jego nie sięgała jednak tak daleko, aby samowolnie na krok jakiś się 
ważyć. Bo
nawet gdyby król chciał wyciągnąć z pałacu... nie miał rozkazu zatrzymania go... 
Ta rzecz
należała do komendanta strzegącego bram i przejazdów Bajonny. Jednakże te nocne 
szykowania
wydały mu się podejrzanymi.
Nie namyślając się dłużej, skinął na dwóch Grabowskich, aby szli za nim, i 
przesadziwszy
parkan, zapuścił się w zarośla do ogrodu, chcąc możliwie jak najbliżej podejść 
do karety.
Zaledwie jednak kilka kroków zrobił naprzód, jeden z Grabowskich, sunący obok 
Floriana,
potknął się i upadł.
– Na miłość Boską! Uważaj, bo nas spostrzegą! – upominał Gotartowski.
– Brygadierze! – mruknął Grabowski. – Tu ktoś leży.
Florian pochylił się i natrafił na leżące bezwładnie a jakby skręcone ciało. 
Grabowscy
unieśli je pod parkan, kędy na wolnej od zarośli przestrzeni padały promienie 
księżyca.
Gotartowski nachylił się nad ciałem. Był to Masłowski, skrępowany powrozami z 
głową
szczelnie owiniętą w płachty i ustami zakneblowanymi. Grabowscy uwolnili szybko 
towarzysza
z więzów i napoili winem z żołnierskiej manierki.
Masłowski odetchnął ciężko.
– Ratujcie... zdrada!... Zamach na cesarza... słyszysz!... Dziś mają napaść... W 
Bajonnie
pożar.
– Mów wyraźniej... przez litość!... Majaczysz!
Masłowski potrząsnął głową.
– Nie! – jęknął z wysiłkiem. – Patrz, co ze mną! Norwiłł raniony, Kasarek! 
Chwili nie trać,
zaklinam cię!
Masłowski omdlał. Florian przestał się wahać. Pluton cały wprowadził do ogrodu i 
uformował
łańcuch, gotowy wystąpić na każde skinienie. Jednego zaś z Grabowskich wysłał do
koszar dla zaalarmowania porucznika Krzyżanowskiego, a dwóm Jaworskim nakazał 
trzymać
wartę przed pałacem od strony głównego podjazdu.
Gdy przygotowania te zostały ukończone, Florian wysunął się śmiało z zarośli i 
jął podchodzić
do karety. Kilkunastu ludzi czyniło ostatnie przygotowania do odjazdu. Z pałacu 
wynoszono
pośpiesznie puzderka i skrzynki, lokowano je pod siedzeniem i przytraczano w 
tyle
między kołami. Król z Escoďquizem, ministrem i książętami stał na uboczu i 
przyglądał się
przygotowaniom.
Florian zastanawiał się jeszcze, co mu czynić wypada, i namyślał się, czy nie 
lepiej będzie
czekać rozkazów, które od porucznika nadejść muszą, gdy nagle zadrżał z 
przerażenia. Oto
spoza karety wysunęło się naraz dwóch oficerów pułku strzelców gwardii 
cesarskiej.
Więc to, co się tu działo, było za wiadomością cesarza.
Gotartowski otrząsnął się, mrowie go przeszło na myśl, co by go spotkać mogło za 
zbytnią
gorliwość. Florian cofnął się pośpiesznie ku oparkanieniu, zamierzając co tchu 
ściągnąć placówki,
byle uniknąć zajścia z oficerami francuskimi.
Lecz było już za późno. Z zarośli, w które miał zamiar skręcić Florian, wyszedł 
trzeci oficer
strzelców francuskich i rzucił ostro po hiszpańsku:
– Kto tu?
Gotartowski zmieszał się. Nogi pod nim się ugięły. Awantura była nieunikniona, i 
to... z
oficerem gidów!...
– Odpowiadaj natychmiast! – groził oficer, lecz tym razem już po francusku.
– Brygadier szwoleżerów gwardii jego cesarskiej mości!
– Co tu robisz? Jak śmiesz? – zgromił oficer podchodząc do Floriana.
– Kapitanie! – jąkał Gotartowski rozpoznawszy już szlify.
– Jesteś aresztowany! Wytłumaczysz się z tego nocnego zakradania się...
– Według rozkazu! – odrzekł ponuro Gotartowski.
Oficer klasnął w dłonie. Z zarośli wychyliły się dwie ciemne postacie i, zanim 
Gotartowski
zdołał zdać sobie sprawę z tego, co się dzieje, rzuciły się na niego i jęły go 
krępować.
Florian, przytomnością oficera zbity z tropu, nawet się nie bronił, gdy jednak 
wiązano mu
ręce, szarpnął się, a mając nogi skrępowane, zatoczył się ku oficerowi.
Kapitan zaklął z cicha i zawołał na zbirów po hiszpańsku:
– Trzymać mi tego psa francuskiego!
Gotartowski rzucił wzrokiem na oficera i teraz dopiero w świetle księżyca poznał 
w nim
Palafoxa.
Zbirowie zdołali go już dosięgnąć, usiłując mu głowę workiem okręcić. Florian 
zaczął się
bronić rozpaczliwie, a uwolniwszy się na chwilę z dławiących go rąk – huknął 
gwałtownie:
– Do mnie, towarzysze! Na pomoc!...
– Skończyć z nim! Dalej! – komenderował oficer.
Zbir wyciągnął nóż. Równocześnie prawie zakołysały się zarośla – zwarte koło 
szwoleżerów
otoczyło polanę. Palafox dobył szpady, zbirowie odstąpili Floriana.
Szwoleżerowie, widząc mundur oficera francuskiego, stanęli jak wryci. Palafox 
zrozumiał
niepewność żołnierzy i cofnął się w tył, chcąc się wydostać za łańcuch, lecz 
Gotartowski rozkazał
krótko:
– Brać ich! Zdrada!
Szwoleżerowie rzucili się na Hiszpanów. Florian, uwolniony z więzów, objął 
dowództwo.
Czterech ludzi odkomenderował dla strzeżenia obezwładnionych więźniów, a sam z 
pozostałą
częścią plutonu, uformowawszy półkole, zbliżał się do karety.
Wtem tuż za oparkanieniem ogrodu buchnął snop ognia ponad dachem drewnianej 
lepianki
i szeroką łuną rozlał się na niebie.
Radosny okrzyk około karety powitał łunę. Konie ruszyły naprzód.
Florian wahał się. Dookoła karety widać było jeźdźców w mundurach francuskich
Kareta zmierzała wprost alejami ogrodu ku miejscu, gdzie szwoleżerowie 
pokazywali Florianowi
ruchomy parkan. Gotartowski nie namyślał się dłużej.
– Baczność! – zakomenderował szeptem. – Broń opatrzyć!...
A gdy kareta zaczęła najeżdżać na łańcuchy, zawołał groźnie:
– Stój, kto idzie?!...
Na głos ten dokoła karety wszczął się popłoch. Jadący na czele oficer ściągnął 
konia.
– Do mnie, żołnierze! – huknął wyciągając pałasz. – Kto śmie nam zastępować 
drogę?...
Florian chciał odpowiedzieć, lecz oficer ciął go po ramieniu. Pałasz atoli 
rozpłatał mu zaledwie
rzemień od przewieszonego patrontasza. Równocześnie prawie padło sześć strzałów.
Jeden z Grabowskich zatoczył się brocząc krwią. Szwoleżerowie podnieśli 
karabiny.
– Mierz w konie! – komenderował Florian. – Pal! Nabijaj! Cel!...
Trzy salwy jedna po drugiej rozległy się w ogrodzie. Dwa konie u karety padły na 
miejscu,
cztery pod jeźdźcami, ranione, wspinały się i mieszały szyk orszaku...
– Zdrada, zdrada! – dały się słyszeć nawoływania Hiszpanów.
– Poddajcie się! – wołali szwoleżerzy.
– Nacieraj! Za mną! – komenderował oficer prowadzący kawalkadę.
Hiszpanie skupili się i sunęli ku szwoleżerom.
Gdy wtem wśród ciszy nocnej rozległy się tuż za ogrodem bębny piechoty 
francuskiej.
Hiszpanie się cofnęli. Z karety wyskoczyło kilka ciemnych postaci i rzuciło się 
ku pałacowi.
W ślad za nimi jeźdźcy jęli porzucać swe konie i na przełaj uciekać ku pokojom 
królewskim.
Zanim szwoleżerowie się spostrzegli, przed nimi była już tylko próżna kareta i 
kilkanaście
rozbieganych lub powalonych na ziemię koni.
Gdy się to działo, w zamku Marrac zgoła inna rozegrała się scena.
Dziewanowski, otrzymawszy od Floriana papiery, zaledwie nad wieczorem wybrał się 
z
nimi do zamku, chcąc równocześnie, jak to miał w zwyczaju, naocznie przekonać 
się, czy w
plutonie pełniącym służbę przy cesarzu wszystko jest w porządku.
Na odwachu zamkowym zastał Dziewanowski Niegolewskiego, siedzącego razem z drugą
zmianą szwoleżerów i gawędzącego z nimi. Kapitan jął pytać o Chłapowskiego, lecz 
Niegolewski
zapewnił go, że Chłapowski jest w tej chwili na służbie i że pewno wówczas 
będzie
wolny, gdy cesarstwo przejdą do swoich sypialni; teraz bowiem Duroc ma swój 
raport dzienny,
po którym jeszcze cesarz zwykł był pracować przez czas pewien. Dziewanowski, 
znając
zwyczaje dworu, rozumiał, że mowy nie było, aby przed północą można widzieć 
Chłapowskiego.
Papiery zaś doręczone nie wydawały mu się dość ważne, aby docierać do pokojów 
cesarskich
i wszczynać alarm. A że kapitana Laplace’a nie było także, gdyż ten oddalił się 
właśnie
do Bajonny razem z marszałkiem Berthierem, więc Dziewanowski po namyśle oddał 
papiery
Niegolewskiemu, prosząc, aby je Chłapowskiemu doręczył i, udzieliwszy mu 
objaśnień, jaką
drogą te papiery rąk jego doszły, zawrócił z powrotem ku Bajonnie.
Zaledwie atoli Dziewanowski się oddalił, gdy na odwach wpadł jak wicher 
Chłapowski.
– Dowodzący wartą?
– Porucznik drugiej klasy, Jędrzej Niegolewski, panie adiutancie!
– Wysłać natychmiast szwoleżera do Bajonny, do komendanta, aby dwóch kurierów 
było
gotowych! Dalej! Co koń wyskoczy!...
– Według rozkazu! Szwoleżer Michałowski na koń!...
– Gdy kurierzy nadjadą, dasz mi znać, poruczniku!
– Wedle rozkazu! Chłapowski zawrócił spiesznie.
– Panie adiutancie! Mam papiery do wręczenia.
– Co za papiery?!
Niegolewski powtórzył słowa Dziewanowskiego.
Chłapowski wziął niechętnie papiery.
– Dzieciństwa jakieś! No, zobaczymy!... Kurierów natychmiast zaraportować.
Chłapowski powrócił spiesznie na stanowisko swoje w komnacie poprzedzającej 
gabinet
cesarski.
Porucznik grenadierów gwardii, Villeneuve, który chwilowo pełnił obowiązki 
drugiego
oficera ordynansu, powitał Chłapowskiego szeptem:
– Latasz, kolego, jak fryga!
– Zdaje się koledze, że za prędko! No, ręczę ci, że zanim żołnierz zdąży dopaść 
do Bajonny,
najjaśniejszy pan już zapyta, dlaczego jeszcze nie ma kurierów.
– Już to noc będzie dzisiaj ciężka!
– Z czego to wnosisz, kolego?
– Najjaśniejszy pan zasiadł do przeglądania papierów i podpisywania...
– A co to, kolego, masz w ręku?
– Sam nie wiem! Jakieś papiery hiszpańskie. Odebrane czy znalezione pod pałacem 
Ferdynanda!
Objaw gorliwości! Nie wiem, co z nimi zrobić. Obawiam się, czy niezbyt błahe 
te...
papiery.
– Pozwól, kolego, niech obejrzę...
– Znasz hiszpański?
– O tyle, że rozumiem.
Villeneuve jął niedbale przewracać papiery, naraz drgnął i porwał się z miejsca.
– Kolego! – rzekł szybko. – Nie pojmuję! Własnym oczom nie wierzę!...
– Co takiego, co? – pytał gorączkowo Chłapowski.
– Rozkaz do junty120 madryckiej... wzywający ją do zbrojnego oporu!... Manifest 
do wojska!
Do ludu!... Spisek... spisek na życie najjaśniejszego pana! Kolego, chwili nie 
ma do stracenia...
Natychmiast zaraportuj.
– Do gabinetu cesarskiego? Czy nie za śmiało?...
– Idź natychmiast!... A nie, to ja pójdę! Każda sekunda tu decyduje!...
Chłapowski, podniecony wzburzeniem Villeneuve’a, odebrał papiery i poszedł do 
drzwi
gabinetu cesarskiego, lecz zanim zdążył ująć za klamkę, te otwarły się 
gwałtownie, stanął w
nich Bonaparte.
Oficerowie wyprostowali się.
– Kurierzy gotowi? – spytał ostro Napoleon.
– Natychmiast będą, według rozkazu, najjaśniejszy panie!...
– Powinni już być. Jak staną, dać mi natychmiast znać!...
– Według rozkazu, najjaśniejszy panie! – odpowiedzieli raźno oficerowie.
Bonaparte odwrócił się. Chłapowski postąpił naprzód.
– Najjaśniejszy panie!...
– Co takiego?
– Doręczono mi papiery, przejęte wypadkowo w pałacu jego królewskiej mości.
Napoleon skrzywił się pogardliwie.
– Oddasz je jutro marszałkowi dworu.
– Najjaśniejszy panie... papiery bardzo ważne...
– Powiedziałem!...
– Najjaśniejszy panie...
– Jak śmiesz?
– Tu o życie waszej cesarskiej mości idzie!...
– Oszalałeś?!...
– Manifesty do junty, do wojska!...
Napoleon odebrał niecierpliwie papiery z rąk Chłapowskiego i wyszedł. Rustan 
drzwi za
cesarzem zatrzasnął.
Chłapowski po wyjściu Bonapartego spojrzał przerażony na Villeneuve’a.
120 J u n t a (hiszp.) – dosłownie: związek; nazwa organów rządowych, 
organizacji i
związków społeczno-politycznych w Hiszpanii, Portugalii i w krajach Ameryki 
Południowej.
– Kolego, na miłość Boską!... Czy aby nie pomyliliście się... Jeżeli słowa wasze 
się nie
sprawdzą...
– Bądź, kolego, spokojny!... I popraw raczej szablę i opatrz pistolety... mogą 
nam być dziś
potrzebne!...
Chłapowski spojrzał niedowierzająco na Villeneuve’a, lecz naraz drzwi gabinetu 
cesarskiego
rozwarły się po raz drugi, szybciej, gwałtowniej.
– Rustan! – dał się słyszeć stalowy głos Bonapartego. – Szpadę i pistolety!...
Mameluk spełnił rozkaz w mgnieniu oka.
– Duroc! Alarmuj odwach!
Wielki marszałek ruszył naprzód. Napoleon rzucił okiem na oficerów.
– Panowie, za mną!
Przed pałacem rozległ się wystrzał karabinowy – a tuż w ślad za nim gwałtowne, 
chrapliwe
dźwięki trąbki.
Pluton Niegolewskiego zerwał się na równe nogi, dosiadł stojących w pogotowiu 
koni i
sunął galopem przed ganek.
Bonaparte spojrzał ku szwoleżerom z zadowoleniem.
– Ilu was jest?
– Pluton, najjaśniejszy panie!..
– Karabiny nabite?
– Nie mamy nabojów!... Po ostatniej rewii inspekcja wstrzymała wydawanie!...
– Słyszysz, Duroc?... A czymże wy mnie bronić będziecie?
– Wasza cesarska mość! – rzekł z zapałem Niegolewski. – Mamy szable... Po 
naszych trupach
droga do ciebie, najjaśniejszy panie!...
– Gdzie reszta warty, Duroc?
Marszałek chciał odpowiedzieć, lecz naraz zza węgła zamku wysunął się oddział 
grenadierów.
– Do pioruna! Stare wąsy grenadierskie, ładnie się spisujecie!... Patrzcie, ta 
garść dzieciuchów
od kwadransa zdążyła zebrać się na alarm, a wy?...
– Sire... – próbował odezwać się oficer dowodzący.
– Milcz!... Przez miesiąc nie włoży z was żaden wielkiego munduru!
Szeregi żołnierzy zaległa cisza grobowa. Bonaparte wydał rozkazy Durocowi. 
Mamelucy
pałacowi rozniecili pochodnie. Grenadierzy podzieli się na małe oddziały i 
rozpoczęli obchód
zamku. Szwoleżerowie stali przed gankiem, czekając dalszych rozkazów.
Napoleon przechadzał się niespokojny, wzburzony, poglądając ku Bajonnie. Naraz 
na
skraju miasta ukazały się płomienie, w ślad za nimi w trzech innych punktach 
również buchnęły
ogniste języki.
Bonaparte wskazał je Durocowi.
– Widzisz je. Piekielny pomysł... Ferdynand podpalił własną koronę!...
– Sire, nie każesz zaalarmować załogi?
– Po co? Tam przecież jest Berthier, a ten ma obowiązek wiedzieć, co się wokoło 
niego
dzieje.
Berthier atoli nic nie wiedział – w godzinę ledwie po zaalarmowaniu odwachu 
cesarskiego
stawił się w zamku Marrac z wieścią, że król Ferdynand usiłował wymknąć się z 
Bajonny, ale
czujność jego przeszkodziła zamiarom.
Bonaparte z ironicznym uśmiechem wysłuchał raportu ministra wojny.
– Mości marszałku! Dosyć nowin jak na generała, za mało jak na ministra. Fouché 
by tego
błędu nie popełnił. Przyjechałby może później, lecz wiedziałby o wszystkim. 
Gdyby papiery,
które rąk moich doszły przypadkiem, trafiły tam, dokąd były adresowane... twój 
garnizon nie
wytrzymałby napadu guerillów121, a ja może musiałbym układy prowadzić w 
Hiszpanii jako
więzień...
– Sire! – jąkał zmieszany Berthier. – Któż by się ważył?...
– Masz tu papiery! Dowiedz się!... Od dziś warty rozciągniesz około Ferdynanda, 
wezwiesz
do mnie Fouchégo i dwa pułki strzelców.
Za czym Bonaparte zwrócił się do szwoleżerów:
– Cóż wy, dzieciaki, umiecie już musztrę?
– Tak jest, najjaśniejszy panie! – odparł raźno Niegolewski.
– Tak mówisz! – ozwał się z niedowierzającym uśmiechem Napoleon i, postąpiwszy 
naprzód,
zakomenderował znienacka:
– Faites ouvrir vos rangs!122
Niegolewski w lot zrozumiał pułapkę... Gdyby był w tej samej formie powtórzył 
rozkaz,
wówczas pierwszy szereg musiałby najechać na cesarza. Więc Niegolewski ściągnął 
gwałtownie
konia i rozkazał ostro:
– En arričre!123
A gdy pluton odsunął się o kilka sążni od Bonapartego, dopiero huknął żwawo:
– Ouvrez vos rangs!124 ...
Szwoleżerowie wykonali ruch ani na włos nie chybiając. Bonaparte przeszedł się z 
zadowoleniem,
kazał następnie zwinąć linię i na odwach zawrócić.
W pół godziny służba cesarska zaczęła znosić kosze z winem i półmiski z 
potrawami a
frykasami do kordegardy szwoleżerów.
– L’empereur vous envoie!125 – objaśnił furier cesarski.
Żołnierze wybuchem serdecznej radości przyjęli ten dowód szczególniejszej łaski.
Z ław złożono na poczekaniu stoły, wezwano do kompanii strapionych grenadierów 
francuskich,
a gdy jeszcze jadła i napoju nie ubywało, Niegolewski pchnął posyłkę do 
Dziewanowskiego
i Krzyżanowskiego, aby z resztą wolnych szwoleżerów przybywali.
Florian zaś, gdy się znalazł z plutonem „dwóch drzew” przed opustoszałą karetą i 
porzuconymi
końmi – bez namysłu cofnął się, rozumiejąc, że pościg w pałacu nie do niego 
należał i
że tam władza jego chwilowo ustać musiała, tym bardziej że z drugiej strony 
słyszał odgłos
nadchodzącego wojska.
Cofnął więc pośpiesznie żołnierzy ku parkanowi, a sam chciał wracać na swoje 
miejsce do
antykamery, lecz wtem przypomniał sobie o więźniach i skierował się ku polance w 
zaroślach.
Tu czekała go niemiła niespodzianka.
Oto szwoleżerowie, pozostawieni dla strzeżenia więźniów – rozumiejąc, że ci, 
przywdziawszy
mundury francuskie, wyrządzili im także obelgę – nie tylko że poobdzierali z 
nich
szlify, obszlegi i akselbanty, lecz po obcięciu pół u zielonych fraków 
gwardyjskich, jęli wymierzać
Hiszpanom sprawiedliwość.
Już dwóch żołnierzy hiszpańskich leżało rozciągniętych na ziemi, chłodząc na 
wietrze
mocno wytatarowane skóry. Szwoleżerowie zabierali się właśnie do Palafoxa, gdy 
zaszedł ich
tu Florian.
121 G u e r i l l o w i e (hiszp. guerilla – wojenka) – partyzanci hiszpańscy 
walczący przeciwko
Napoleonowi.
122 F a i t e s o u v r i r v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej 
kawalerii komenda
nakazująca oficerom uformowanie żołnierzy w luźny szyk.
123 E n a r r i č r e ! (franc.) – W tył!
124 O u v r e z v o s r a n g s ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda 
nakazująca
żołnierzom luźny szyk.
125 L’e m p e r e u r v o u s e n v o i e ! (franc.) – Cesarz wam przysyła!
– Co wy tu robicie?
– Nic, brygadierze! – odrzekł spokojnie jeden z Jaworskich. – Smarowanie 
nicponiom wyprawiamy,
aby uczciwych mundurów szaserskich do sztuczek nie używali!...
– Puśćcie mi natychmiast tego oficera! Nie do was sąd należy! Wstydźcie się 
wywierać
dziką złość nad bezbronnym...
– No, przecież nic by im się nie stało – mruknął najstarszy z Grabowskich – a co 
imć oficera,
żeśmy uszanowali, bo przecież na połciach z fraków leży!
– Dosyć, nie ma rozpraw... Wstań, panie oficerze!... Palafox, uwolniony z 
więzów, podniósł
się i spojrzał z wdzięcznością na Floriana, a potem zagadnął ponuro:
– Co zamierzasz ze mną uczynić?
– Odprowadzić na odwach.
– Pozwól mi odejść do pałacu.
– Nie, kawalerze. Naprzód odpowiesz mi, gdzie są nasi dwaj towarzysze?
– Słowem ci ręczę, że są nietknięci. Patrz, tam na lewo znajdziesz ich w 
zaroślach.
Florian skinął na szwoleżerów, aby pośpieszyli ich uwolnić co prędzej. Na 
polance Gotartowski
sam został z Palafoxem, mając w pobliżu powiązanych gwardzistów hiszpańskich.
– Brygadierze! – zaczął po małej pauzie Palafox. – Wiesz, co ocaliło twoich 
żołnierzy od
śmierci?
– Chcesz mi, kawalerze, dać poznać swoją wspaniałomyślność?...
– Mylisz się! – rzekł oschle Palafox. – O tym nie ma mowy! Ocaliło ich to, że 
nie są Francuzami!...
Ich ocaliło, a nas, jeżeli chcesz wiedzieć, zgubiło!...
– Nie rozumiem tych względów waszych dla nas ani tym mniej nienawiści ku 
Francuzom.
Cóż złego wam uczynili?
– Co złego? Pytasz się! – wybuchnął z głuchym gniewem Hiszpan. – Kto podstępem 
ziemię
naszą naszedł, kto od lat tylu łudził nas przymierzem, wybierał żołnierza, 
wciągał w wojny...
a w końcu, udając sojusznika, wprowadził armię i zalał nas wojskiem? Kto więzi 
naszego
króla?
– Ilekroć będziemy mogli przeszkodzić zdradzie, tylekroć...
– Zdradzie?... Ty nazywasz to zdradą?!... Patrz... Król nasz został wszak tu 
jako przyjaciel
przyzwany, a teraz jest waszym więźniem, nie wolno mu nawet na miasto wyjść bez 
zezwolenia
marszałka!... Otóż pamiętaj, że ja dumny jestem z tej zdrady, jak ją nazwałeś 
przed
chwilą, i tak zdradzać gotów jestem zawsze!...
– Nie spieram się, kawalerze! Choć inne mną rządzą sympatie i uczucia – chętnie 
mu przyznaję
słuszność w jego wyobrażeniu, jeno niepojęte mi jest to wielkie przywiązanie do 
waszego
króla czy wybrańca narodu, jako powiedziałeś!... Cesarz źle narodowi waszemu nie
życzy, a o ile mi powiadano, chce nie lada przywilejami i nadaniami kraj wasz 
otoczyć... Dobrodziejstwa
na was spłyną niewątpliwie.
– Jesteś zaślepiony! Znasz ty dumę Hiszpana? Nie znasz oczywiście. Inaczej 
wiedziałbyś,
że on nie przyjmie żadnego z tych dobrodziejstw, woląc znosić przemoc własnego 
króla niż
łaski najezdnika. Wara obcym od naszych spraw domowych! Nie zdajesz się mnie 
rozumieć.
Olśniła cię wielkość Bonapartego. No, prowadź mnie. Możesz być pewien, że słowa 
jednego
z tego, co rzekłem, nie zaprę! Spełniłem tylko obowiązek!...
– Kawalerze! – ozwał się po namyśle Florian. – Wracaj do pałacu.
– Jak to? Chcesz mnie...
– Ja także uczyniłem to, co do mnie należało!... Prowadzić cię na odwach ani 
oskarżać nie
chcę i nie będę... Niech tam odpowiada i zapytuje... kto chce. Jestem tylko 
żołnierzem...
– Nagroda cię nie minie!
– Nie płać mi, kawalerze, obelgą!
Palafox ujął żywo Floriana za rękę.
– Więc masz moją przyjaźń dozgonną!... Kto wie! Może kiedyś, w przyszłości, 
przyda ci
się jeszcze!...
– Wracaj, wracaj, kapitanie! – upominał Florian. – A tych swoich gwardzistów 
zabierz ze
sobą, byle prędko. Wasze zamysły wniwecz obrócone, to mi wystarcza!
Palafox rzucił się ku powalonym żołnierzom, zdjął z nich szybko pęta i znikł 
wraz z nimi
w zaroślach.
Gdy szwoleżerowie powrócili z uwolnionymi, Kasarkiem i Norwiłłem, na polanie był 
już
tylko Gotartowski.
– Brygadierze! – zagadnął wystraszony jeden z Jaworskich. – A gdzie tamci?
– Uciekli! – odrzekł krótko Florian.
– Czemużeś nas nie przywołał?...
– Bo miałem was za żołnierzy, a nie za gończych. Szwoleżerowie spojrzeli po 
sobie znacząco.
– Złote słowa! – ozwał się śmiało Michał Grabowski. – Bić, to bić, ale cłapać po 
krzakach
i bezbronnych na postronki chwytać... to do paralusza z taką żołnierką!
– Racja! – huknęły głosy. – Niech sobie umykają z Bogiem!...
Szwoleżerowie zawrócili na swoje poprzednie stanowiska, lecz zanim zdołali się 
rozstawić,
nadbiegł porucznik Krzyżanowski, potem kapitan Dziewanowski, a za nim sypnęli 
się
oficerowie sztabu francuskiego. Rozpoczęło się śledztwo.
Piechota francuska zaciągnęła warty dookoła pałacu – równocześnie prawie w 
pokojach
Ferdynanda ukazał się generał Savary w otoczeniu licznej świty.
Na próżno Escoďquiz tłumaczył generałowi, że dla spóźnionej pory... jego 
królewska mość
musi odmówić sobie zaszczytu oglądania wysłańca cesarskiego. Savary ustąpić nie 
chciał.
Po długich pertraktacjach ukazał się Ferdynand z książętami i panami 
hiszpańskimi.
Savary powitał go przesadnym ukłonem.
– Wasza królewiczowska mość daruje, że go o tak spóźnionej porze trudzę, lecz 
jest to
objaw wysokiej pieczołowitości najjaśniejszego pana, który polecił mi naocznie 
przekonać się
i dowiedzieć, czy prawdą jest, że zdrowie waszej królewiczowskiej mości... 
cierpi wskutek
przeziębienia?
– Panie generale! Racz podziękować cesarzowi Francuzów za jego troskliwość.
– Niepokój jego cesarskiej mości jest tym większy, że na jutro sygnalizowano nam 
przyjazd
jego królewskiej mości króla Hiszpanii i Indii.
Ferdynand zbladł. Savary ciągnął dalej z obłudną dworskością:
– Życzeniem zaś najjaśniejszego pana jest, abyś wasza królewiczewska mość 
przyjął
udział w powitalnych uroczystościach, jakie odbędą się na cześć jego ojca i – 
jego... króla...
– Ojciec mój znajdzie mnie jutro z wyrazami powinnego szacunku na ustach.
– Takiej właśnie odpowiedzi spodziewał się mój monarcha!... Nadto żywi 
przekonanie, że
wasza królewiczowska mość... raczysz przewodniczyć tym z poddanych króla, którzy 
dopuszczeni
zostaną do ucałowania ręki.
Ferdynand osunął się ociężale na fotel. Infanci i panowie hiszpańscy milczeli 
ponuro. Jeden
Savary nie przestał się uśmiechać mile, niby zwiastun jakichś pożądanych a 
upragnionych
nowin.
– Wasza królewiczowska mość – ciągnął dalej ten mały generał i niewielki 
polityk.
– Cóż jeszcze? – rzucił sucho Ferdynand.
– Doszło do wiadomości najjaśniejszego pana, że wasza królewiczowska mość w 
rezydencji
swojej nie rozporządza dostateczną ilością wart pałacowych... i dlatego od dnia 
dzisiejszego
batalion piechoty będzie do usług waszej królewiczowskiej mości. Co się tyczy 
dnia jutrzejszego,
marszałek dworu cesarskiego będzie miał zaszczyt doręczyć przez swego ordynansa
szczegółowy ceremoniał.
Gdy Savary oddalił się w ukłonach – Ferdynand omdlał. Upokorzenie złamało całą 
energię,
którą rozbudzić w nim zdołał Escoďquiz. Niełaska Bonapartego burzyła wszelkie 
nadzieje.
Czy niełaska?...
Nie minął tydzień, a zrzeczenie się korony hiszpańskiej podpisał zarówno wierny 
Napoleonowi
Karol IV, jak i skłonny do knowań Ferdynand.
Członkowie junty madryckiej zjeżdżać się zaczęli tłumnie dla złożenia powinnych 
hołdów
„nowomianowanemu” przez Bonapartego królowi Józefowi.
Tymczasem po pierwszych rozruchach madryckich, zlanych obficie krwią 
nieposłusznych
rozkazom Murata Hiszpanów, południe Iberii zatrzęsło się w posadach. Z ust do 
ust szły wieści
o gwałcie popełnionym na osobie Ferdynanda. Lud jeszcze się wahał, lecz gdy 
klątwa,
rzucona w Rzymie na Bonapartego, dosięgła furt klasztornych, gdy uprowadzenie ze 
stolicy
Piotrowej głowy Kościoła stwierdzono na kazalnicach, wówczas jedna bulla 
dokonała tego,
czego dotąd jeszcze sprawić nie zdołali gońce i odezwy Ferdynanda.
Przekleństwo, zawisłe nad laurami Napoleona, spadało i na jego żołnierzy. W 
szeregach
guerillów stawać zaczęli zakonnicy. Krzyż był godłem powstania.
Junta sewilska wypowiedziała wojnę Bonapartemu!...
Napoleon wzruszył pogardliwie ramionami i odjechał do Paryża, a stamtąd na zjazd 
erfurcki,
aby koronę hiszpańską bratu zatwierdzić i berło neapolitańskie, przekazane 
Muratowi,
w państwach sprzymierzonych uprawomocnić.
Armia francuska, rozrzucona w Hiszpanii, otrzymała rozkaz lakoniczny: uśmierzyć 
rozruchy
– Józefowi I zaś nakazano odbyć wjazd do stolicy.
Równocześnie jednak od Gibraltaru zaczęła napływać broń i złoto angielskie. 
Angielscy
oficerowie zjeżdżali do Andaluzji, angielskie zaręczenia najśmielsze wspierały 
zamysły. Nieliczne
a rozproszone oddziały wojska hiszpańskiego wypowiadały posłuszeństwo stronnikom
Józefa I.
Generał hiszpański Vives starł się dzielnie z korpusem francuskim Schwarza. 
Eskadra
francuska, stojąca w Kadyksie pod dowództwem admirała Rosilly, zagrożona od 
strony morza
przez Anglików, a napadnięta od lądu przez oddziały generała hiszpańskiego 
Morla, poddała
się.
Generał Dupont, po morderczej bitwie pod Alcadem, zdobył przez wyłom Kordobę. 
Marszałek
Bessičres pobił pod Rioseco dwudziestotysięczny oddział generała Cuesta, 
usiłującego
przeciąć drogę królowi. Duchesne toczył zażarte utarczki w Katalonii, Moncey 
ucierał się z
Walencją, Lefebvre-Desnouettes przebiegał Biskaje i Navarrę, Lassale zajął punkt 
obserwacyjny
w Burgos.
Guerille tymczasem mnożyły się z przerażającą szybkością. Łańcuchy Pirenejów, 
Guadarramy,
Nevady, Moreny, Grillemany roiły się od zbrojnego ludu, grożącego rekonesansom
francuskim, znoszącego pikiety, przejmującego rozkazy, niszczącego furaże, 
zmuszającego
niekiedy całe dywizje do nużącego czuwania, alarmującego obozy i koszary, a 
wyzierającego
spoza każdej skały, czatującego w lasach, na drogach, u poideł, na pastwiskach, 
wokół ambulansów.
W Starej Kastylii zerwał się już był Martin Diaz, przezwany przez oddany i 
wierzący mu
lud „Smoluchem”. Za nim szedł Saturnin Albuir, popularniejszy nierównie pod 
nazwą „Mańkuta”,
a dalej cały szereg ludzi hartu, woli, odwagi, siły, poświęcenia i nieubłaganej 
nienawiści
dla najezdników, jak don Juan Palarea, inaczej „Lekarz”; don Juan Diaz Porlier 
albo
„Markiziątko”; Pablo Morillo, czyli „Paweł Pastuch”; Sanchez Nebot, znany pod 
przydomkiem
„Wściekłego”; dwóch Minów, Gaspar Jauregui – także „Pastuch” jak Morillo; a 
jeszcze
Acedo, Thomas Longa „Kowal” i mnich Merino.
To byli wodzowie ludu, gdy nad nimi stali jeszcze pełni bohaterstwa oficerowie 
hiszpańscy.
Lecz wszyscy ci wodzowie, zarówno z dawna do służby wojskowej zaprawieni jak i 
ci,
którzy stanąwszy na czele zbrojnych gromad pierwszy chrzest ogniowy odbierali, 
nie stanowili
jeszcze tej mocy, która zerwała się w narodzie, a która przeniknęła wszystkie 
jego słoje.
Ile wiosek, ile sił, ile sadyb liczyła Hiszpania, tyle było oddziałów guerilli, 
tylu naczelników,
tyle gromad snujących się pomiędzy dywizjami francuskimi.
Lecz straszniejszymi o wiele dla armii napoleońskiej byli ci starcy, te kobiety 
bezbronne i
dzieci, które nie towarzyszyły mężom, braciom, ojcom a synom, które, przyjąwszy 
pozory
cichych pracowniczek, dalekich od mieszania się do rozpraw wojennych... stały 
się najzaciętszymi
wrogami Francuzów.
Biada śmiałkowi, który poważył się pod dachem hiszpańskim szukać noclegu, 
spoczynku,
bodaj napoju.
Trucizna czyhała nań w każdej kropli wody, sztylet skradał się, gdy znużony 
mrużył powieki,
kula zwalała go z konia, kiedy w wąwóz górski się zapuszczał. Co dnia ginęli 
gońcy
francuscy, przepadały placówki, zwabieni chęcią zysku kupcy znikali.
Na drogach i drożynach przeciągające wojska co krok spotykały oszpecone zwłoki, 
zawisłe
na drzewach ciała, zatknięte na tykach głowy... była to robota guerillów. Robota 
niekiedy
straszna, niepojęta w swym ohydnym wyrafinowaniu, zaciekłym pastwieniu.
Nie dość było guerillom pochwycić Francuza, nie dość obezwładnić go i na śmierć 
skazać...
Guerille jeszcze musieli być świadkami męki – ucięcie głowy, powieszenie, 
rozstrzelanie
nie zadowalało ich...
Doraźne sądy guerillów w okrucieństwie nie miały granic.
Generał René, dążący do armii portugalskiej Junota, w otoczeniu zaledwie pięciu 
żołnierzy,
wpadł na noclegu w zasadzkę guerillów. Nazajutrz pochwyconemu oficerowi 
wyłupiono
oczy, wydarto język, poobrzynano uszy, a po dwóch dniach mąk rozpiłowano go, 
między
deski włożywszy.
Pułkownik dragonów był może szczęśliwszym, bo go tylko wrzucono do rozpalonego 
pieca.
Co dzień dywizje francuskie trafiały na drgające kadłuby ludzkie, na ciała, z 
których życie
ujść zdołało ledwie z ostatnią kroplą krwi.
Wojska szukały odwetu. Generałowie krwawe odprawiali sądy. Łuny pożarów karały 
całe
wioski. A ponad tym morzem nienawiści, krwi, zemsty nie wahano się nieść 
krzyżów, Chrystusowego
imienia wzywać i ku niebu wyciągać rąk!...
Król Józef ruszył już do Madrytu. Ruszył wśród łun i pogorzelisk, stosów nie 
pogrzebionych
trupów, nędzy i skradającego się głodu. Ruszył ufny, że dość mu będzie stanąć na 
stopniach
tronu, a bunty ucichną i nowe jego dziedzictwo zakwitnie pod dobroczynnymi 
promieniami
swobód i nadań.
Madryt powitał swego monarchę ponurym milczeniem. Józef I nie stracił otuchy. 
Natychmiast
po przyjeździe zarządził świetne uroczystości koronacyjne. Lud, niewolony przez 
wojsko,
składał w kościołach przysięgę. Ale zaledwie ostatnie salwy wiwatowe umilkły, z 
południa
nadeszła wiadomość, która zatrzęsła posadami sławy napoleońskiej.
Siedemnastotysięczny korpus generała Duponta, osaczony pod Baylen przez 
przemagającego
siłą Castańosa, odcięty od wszelkiej styczności z innymi korpusami, zmożony 
upałami a
trawiony chorobami, poddał się.
Poddał się korpus Bonapartego! Poddał się Dupont, który pod Kordobą złożył 
dowody
niezaprzeczonej odwagi.
Kapitulacja pod Baylen zdecydowała o losach Hiszpanii. Upadające na duchu junty 
i guerille
z większym zapałem rzucili się do walki.
Anglia, mając dowód oczywisty, że jej zabiegi świetne mogą wydać owoce, jeszcze 
hojniej
sypnęła złotem na powstańców i wysłała Wollsleya do Portugalii.
Klęska pod Baylen trafiła nawet do korpusu La Romana, który od czasu pruskiej 
potrzeby,
wysłany jako pomocniczy oddział, pokutował w Zelandii, otoczony pieszą dywizją 
Bernadotte’a.
La Romana nie wahał się postawić na szali życia swojego i swoich żołnierzy, 
rzucił się na
port Nyborg i dostał się na okręty angielskie, i powrócił morzem do ojczyzny, 
wioząc sprawnego
i zahartowanego żołnierza.
Klęska pod Baylen przeraziła Józefa I. Nowy król ze sztabem i dworem, nie czując 
się
bezpiecznym w stolicy, cofnął się pośpiesznie do Vittorii i stamtąd wysłał 
kurierów do cesarza
i brata.
Bonaparte ze zgrozą wysłuchał raportu o kapitulacji. Z oczu jego nie gniew, lecz 
żal jakiś
spłynął i gorycz.
– Dupont się poddał! – ozwał się głucho do Duroca. – Dupont, któremu tak ufałem! 
Generałowie
francuscy nie przenoszą już śmierci nad kapitulację! Tę hańbę zmazałbym chętnie
własną krwią!...
Kapitulacja Duponta była straszna, bo nie dość że tyle fatalnych pociągnęła za 
sobą skutków
– stała się jeszcze dla składających broń wyrokiem.
Castańos zawarował Dupontowi wolność żołnierzy, lecz skoro tylko broń odebrana 
została
Francuzom, junta sewilska podeptała zaręczenia swego generała... Francuzów 
batami popędzono
do Kadyksu na galery, gdzie z głodu i nędzy wymierać mieli...
Marszałek Junot w zapasach z nadciągającą armią Wollsleya tracił zwolna, choć z 
honorem,
opanowaną Portugalię – król Józef zaś, cofając się ku granicy francuskiej, 
staczał co dnia
zacięte utarczki. Saragossa porzuconą pozostała po dwumiesięcznym oblężeniu 
przez generała
Lefebvre-Desnouettes’a.
Hiszpania triumfowała, nie myśląc, aby Napoleon chciał i mógł szukać odwetu... 
wobec
grożącej mu Anglii i zaręczeń dworu wiedeńskiego.
Bonaparte jednak nie wahał się pomścić korpusu Duponta. Szybko porozumiewawszy 
się z
dworami petersburskim i berlińskim, a uniknąwszy rozterki z Austrią, ruszył z 
Erfurtu ku
Bajonnie, posuwając przed sobą dzielne korpusy Neya, Lefebvre’a – księcia 
gdańskiego, marszałka
Victora, Soulta, Lannes’a i Gouviona. Jourdan objął miejsce Savary’ego przy 
królu
Józefie. Bessičres prowadził jazdę.
Tłum najdzielniejszych oficerów, fala wiarusów spod Austerlitz, Marengo i Lodi 
ruszyła
od Renu, ruszyła na zmazanie hańby pod Baylen, na pokaranie Hiszpanów.
Zaledwie wieść o zbliżaniu się Bonapartego dotarła do ariergardy francuskiej, 
wnet potężne
zaufanie wstąpiło w wielką armię. Żołnierz spoglądał groźniej, mocniej karabin 
ściskał i
czekał jeno, aby żelazny głos wodza pchnął go na drogę chwały.
Niesnaski marszałków i generałów ucichły nagle, na biwakach szeptano wieczorami, 
dociekając
na próżno planów kampanii.
Piątego listopada o północy rozległy się pod Vittorią gromkie okrzyki: „Vive 
1’empereur!”
Bonaparte nadjechał chmurny. Wysłuchał raportu Jourdana – rzucił okiem na mapy i 
plany
– i tej samej nocy jeszcze nakazał pochód. Armia przyjęła rozkaz z zapałem – 
obecność wodza
zapowiadała znów wielkie dni.
Napoleon nie znał kunktatorstwa. Czwartego dnia pochodu spotkawszy 
ośmiotysięczną
armię estremadurską generała Cuesty, który wsparty na silnej pozycji chciał 
zagrodzić drogę
Bonapartemu, rzucił w nią korpusem Soulta.
Ogień trzydziestu armat przywitał atak dywizji Moutona. Dywizja drgnęła pod 
morderczym
ogniem.
Soult zaciął zęby. Na ogorzałym jego czole ukazały się ponure fałdy. Spiął konia 
ostrogami
i śród kul dopadł generała Moutona, usiłującego szyk sprawić w dywizji.
– Generale! – upomniał surowo marszałek. – Życzeniem cesarza jest, abyś mu drogę 
utorował
do Burgos! Patrz tam, nadjeżdża ze sztabem!...
Mouton zeskoczył z konia, wyrwał karabin najbliżej stojącemu żołnierzowi i 
huknął zajadle:
– Za mną! Na bagnety!... Dosyć tej zabawy!
Kolumna piechoty zwarła się i ruszyła naprzód... Artyleria Sénarmonta wsparła ją 
z boku.
Atak był zażarty. Dywizja Moutona wpiła się w szeregi Hiszpanów i chłonęła je. 
Dwadzieścia
minut trwało to zmaganie się... trzy tysiące Hiszpanów legło...
Wojsko Cuesty zaczęło się chwiać, zataczać, aż w szalonym popłochu rzuciło się 
do
ucieczki. Kawaleria porwała się do pogoni.
Bonaparte był już w Burgos, zanim niedobitki armii hiszpańskiej zdążyły opuścić 
miasto.
To było dopiero pierwsze słowo Napoleona!
Lecz pod Tudelą stały jeszcze korpusy generałów Castańosa, Palafoxa i Peńasa z 
siedemdziesięciu
pięciu tysiącami żołnierza, wśród których, prócz wyćwiczonych oddziałów Aragony,
Walencji, Kastylii, Andaluzji i Tarragony były sformowane świeżo bataliony 
powstańcze,
prowadzone przez angielskich oficerów.
Lannes rozpoczął atak na Tudelę. Na czele trzydziestu tysięcy ludzi natarł na 
główną pozycję
Castańosa. Mężnie stawili się Hiszpanie. Lannes nie zwykł był ustępować. Sam 
prowadził
pułki, sam je zagrzewał.
Trzy konie pod nim padły, kule ocierały się o złote szlify marszałka, muskały 
jego biały
pióropusz.
Żołnierze błagali ukochanego wodza, aby się nie narażał. Lannes nie znał innych 
zwycięstw,
jak te, do których szedł w jednym z żołnierzami szeregu.
Hiszpanie nie ustępowali. Zawały trupów rosły z nieubłaganą szybkością dookoła 
ich pozycji.
Lannes, nie mogąc przełamać środka, wysłał ordynansa do Bessičres’a. Ordynans 
przyniósł
krótką odpowiedź: „Szarżować natychmiast!”
Bessičres wezwał generała Lefebvre-Desnouettes’a, równego słynnemu Lassale’owi,
przewyższającego w sprawności Montbruna, a bodaj z Muratem gotowego iść w 
zawody.
– Generale! Szarżuj na środek! Wybór pułku pozostawiam twemu uznaniu.
Desnouettes pogalopował na tył armii, kędy w odwodzie stały nieruchome pułki 
kawalerii.
Minął zielone mundury strzelców konnych, błyszczące kaski dragonów, futrzane 
bermyce
grenadierów i skierował się w stronę, gdzie na rozległej równinie niebieszczyły 
się mundury
siódmego pułku ułanów Konopki.
Desnouettes dopadł jak wicher. Trąbki zagrały atak. Pochyliły się kity ułańskie 
na czapkach,
wysunęły lance, Desnouettes stanął około Konopki.
– En avant! Ventre ŕ terre!126 – zagrzmiał Desnouettes. Pułk zaszamotał się i 
runął naprzód.
Zadudniła ziemia pod kopytami końskimi – zafurkotały groźne chorągiewki u lanc.
Korpus Lannes’a ledwie zdążył roztworzyć szeregi, gdy potok koni i ludzi 
przepłynął przezeń.
„Niech żyje cesarz!” – a potem jakiś łomot straszny i szczęk rozległ się na 
hiszpańskiej
pozycji. Zdawało się chwilami, że słychać było trzask gruchotanych kości... 
bluzganie krwi...
Rozpędowi natarcia nie ostali się Hiszpanie. Łańcuch ich został przerwany. Nim 
Castańos
zdołał zwrócić fronty – ułani już natarli z tyłu na prawe skrzydło, które z 
przodu cisnęły
pierwszy i trzeci pułk legii nadwiślańskiej. Tu pułkownik Szott, kapitan Stański 
i porucznicy
Wiśniewski i Barański pracowali na krzyże!
Jeszcze kilka bohaterskich wysiłków, nowa zawała trupów około chwiejących się 
sztandarów
– i znów pogrom.
126 E n a v a n t ! V e n t r e a t e r r e ! (franc.) —Naprzód! W cwałt!
XIV
Ponura, mglista noc listopadowa spowiła małą wioskę hiszpańską Bocequillas, 
jakby usiłując
zagasić w niej łuny świateł, którymi zapaliła się ta cicha, górska sadyba. Na 
próżno. Z
okien opuszczonych a na poły rozwalonych domów buchały jasne strumienie, 
rozświetlały
ciemne kałuże nad wijącą się wśród skał drogą. W dali, poza wioską, tysiące 
ognisk stroiły
zasłony mgieł w żółtoczerwonawe wstęgi, pasy, koliska.
Na skraju sadyby piętrowy domek gorzał silniej. Dookoła niego kupiły się tłumy 
pióropuszów.
Stąd co chwila wyrywał się rumak ordynansa i ginął hen, śród ciemni, lub tonął w 
morzu
obozowych ogni. Domek ten był jakby sercem, z którego rozchodziły się potoki 
rozkazów,
sięgając najdalej położonych pulsów.
Główna kwatera w Bocequillas.
Bonaparte, otoczony marszałkami, siedział zadumany przed stołem, na którym 
leżały rozłożone
wielkie mapy, poznaczone ciemnymi liniami.
– Victor! – rozległ się dźwięczny głos Bonapartego. – Cóż sądzisz o naszej 
pozycji?
– Sire! – odrzekł marszałek. – Dotarłem prawie do wąwozów... pozycja, według 
mnie...
niezdobyta!
– Jak to? Dlaczego?
– Jedyne przejście przez Guadarramę... to wąwóz Somosierra... tysiąc złych 
żołnierzy może
w nim stawić opór... całej armii... Góry strome, skaliste... czynią nie podobnym 
wszelki
dostęp!
Bonaparte zmarszczył się.
– Nie zapominaj, marszałku, że przechodziliśmy Alpy.
– Najjaśniejszy panie! – odpowiedział żywo Victor. – Lecz gdybyż to były 
Alpy!... Mimo
szczytów wyniosłych, przepaści... żołnierz kilku drogami przedostać się może!... 
A tu stoimy
wobec ściany górskiej... i tej jedynej, wąskiej drogi, która udaremnia wszelkie 
poruszenia,
która może...
– Dosyć! Bessičres!...
– Ja, sire, nie widziałem pozycji, jednak wydaje mi się, że czwarty korpus 
Lefebvre’a
zdoła obejść nieprzyjaciela przez Valladolid i Segovię, a wówczas don Benito 
będzie musiał
ustąpić z Guadarramy.
– Więc radziłbyś?...
– Pozostawić korpus obserwacyjny, a rozpocząć ruch flankowy bądź ku Saragossie, 
bądź
ku Segovii...
– Chcesz zatem, abyśmy ustąpili przed tą bandą powstańców?
– Pochwyceni Hiszpanie podają siły don Benito San Juana na dwadzieścia 
tysięcy...
– Wolontarzy!...
– Oficerowie angielscy...
– Wszystko jedno! Armia spod Austerlitz i Jeny nie cofa się!... Bessičres!
– Sire!
– O świcie wyjedziesz sam dla rozpoznania jeszcze raz pozycji 
nieprzyjacielskiej. Tymczasem
zaś... Berthier, notuj! Dywizja Lapisse’a... uda się na noc na prawe skrzydło i 
o świcie
przypuści atak na pozycję od Supelvedy... Pułk dziewięćdziesiąty szósty z 
baterią Sénarmonta.
ruszy wprost ku wąwozowi i będzie miał za zadanie zdemontowanie dział 
hiszpańskich
– dywizja Ruffina wesprze Lapisse’a. Pułk dwudziesty czwarty uderzy w lewe 
skrzydło!
Niech prowadzi generał Semele! Victor!
– Najjaśniejszy panie!
– Ufam, jak widzisz, twemu korpusowi! Nie możemy pozwolić, aby nam ów don Benito
śmiał stawić czoło...
– Sire! Zarówno ja jak i moi żołnierze przed żadną nie cofną się przeszkodą!...
Bonaparte spojrzał na Bessičres’a.
– A... ty, Bessičres, wykonasz, jak rzekłem, rekonesans... Gwardia pójdzie ze 
mną!...
Marszałkowie w wojskowych ukłonach zaczęli rozchodzić się do swoich kwater. 
Równocześnie
prawie w ślad za nimi rozbiegli się adiutanci z rozkazami.
Bonaparte, otuliwszy się płaszczem, wyszedł przed dom. Licznie rozstawione 
straże grenadierów
gwardii salutowały.
Napoleon spojrzał ku drodze: wśród migotliwych światełek pochodni sunęła zwarta 
kolumna.
Bonaparte skinął na stojącego za nim Chłapowskiego.
– Co to za oddział?
– Bateria Sénarmonta – idzie na pozycję.
Napoleon się zadumał.
Artyleria przeciągnęła w głuchym milczeniu, nie poznawszy stojącego w cieniu 
cesarza.
Zaledwie chrzęst i stukot umilkł na drodze, tuż za nim dał się słyszeć równy, 
przyciszony
tupot kawalerii, spośród którego wyrwały się swywolne tony krakowiaka:
Czy to w Pirenejach,
Czy pod Guadarrama,
Piosnka w uszach dzwoni
Jedna i taż sama!
Krakowiak rozbrzmiewał coraz pewniej, silniej, mocniej. Aż naraz przerwał go 
basowy
głos:
– Norwiłł... psia... przestańże, do licha, bo nadjeżdżamy pod główną kwaterę!
– To i co, wachmistrzu?
– Jeszcze nas despekt może spotkać! No, nie lubię, i koniec! Nie ma rezonów! 
Słyszysz,
Florek!... Rozpuściło się to wszystko... do czarta!
– Et, głupstwo! Unosisz się!...
– Bom zły! Ręce mi zgrabiały... Ziąb taki... a tu wlecz się!... Wtem przed 
koniem jadącego
naprzód wachmistrza zarysowała się ciemna postać otulona szczelnie płaszczem.
– Dokądże to jedziecie? – ozwał się spokojny głos po francusku.
Wachmistrz ściągnął niechętnie konia i rzekł:
– Cóż wam do tego?
– Widzisz, że tu jest moje stanowisko!
Wachmistrz dojrzał słabo rysujący się kapelusz stosowany.
– Przepraszam was, panie oficerze, nie dostrzegłem! Pluton trzeciej kompanii 
szwoleżerów!...
Wleczemy się, panie poruczniku, do szwadronu... Darujcie, jeżelim nie rozpoznał 
rangi!
– Nic nie szkodzi! Porucznik wystarczy! Byliście na rekonesansie?
– Gdzie tam! Naznaczono nas niby to na służbę przy cesarzu... ale gdzie! 
Szaserzy z grenadierami
stoją tutaj, a nas wypędzili w pole pod ostatnie placówki... Cóż – cierpi się, i 
tyle!
Gdzie to!... Nasz szwadron – chłopcy jeden w drugiego – a tu rano nadjechał 
adiutant i przebierał
między nami jak w ulęgałkach... i z całego szwadronu uskrobał ledwie pięć 
kompanii!...
– Kto dowodzi waszym szwadronem?
– Ba, dziś to pułkownik Kozietulski, a jutro pewnie Łubieński.
– Jakże to?
– Ano, szwadron bez szefa! W Warszawie był nim Małachowski, ale wziął dymisję, a 
teraz
mamy Stokowskiego, lecz jeszcze go nie widać dotąd!... W Paryżu podobno jest... 
Ale, przepraszam
was, panie poruczniku! Czas nam! Bo tam kapitan Dziewanowski czeka ze szwadronem
na furaż...
– Ty prowadzisz? Jak się nazywasz?
– Stadnicki! Ale prowadzi właściwie Florek... także wachmistrz – Gotartowski!..
– Byliście w bitwie?
– My? Gdzie tam! Podjazdy, rekonesanse, rozgony... niby pod Tudelą goniliśmy!... 
I tyle...
Aż złość bierze! Bo i teraz utknęliśmy pod tymi górami!... I co? Podobno jakieś 
marsze będą
jutro – żeby się na co zdały!...
– A ty byś, jak myślał, bez marszów?...
– Pewnie! Rzucić parę regimentów, rozbić to... i koniec!... To byłoby jak się 
należy, po
napoleońsku!...
Florian Gotartowski, który był się podsunął do rozmawiających, aby przerwać ten 
niezwykły
postój na drodze, ile że z tyłu nadciągał oddział wojska – spojrzał bystro na 
otulonego
płaszczem oficera, zdarł gwałtownie konia i huknął ostro na pluton:
– Baczność – cesarz! Prezentuj... broń!...
Stadnicki aż się zachwiał na siodle.
– Jak się macie, zuchy?!
– Niech żyje cesarz! – zagrzmiał ochoczy okrzyk.
– Ruszajcie! Naprzód – marsz!...
Pluton pocwałował wyciągniętym kłusem.
Stadnicki ledwie mógł przyjść do siebie.
– Tom się ubrał dopiero! Bodajże mnie! Jeszcze z tego chryja będzie! Ciemno, 
choć oko
wykol!... Nie lubię! Aż mnie ckli!... A ja mu od poruczników!... Masz ci 
spotkanie! Wszystkiemu
Norwiłł winien... Nigdy mu się usta nie zamkną. Krakowiaki mu skaczą po głowie i 
w
dzień, i w nocy... No, spotka ci mnie krakowiak!...
Florian uspokajał wzburzonego kolegę. Stadnicki był niepocieszony.
– Bo – zakonkludował w ostatku – tyś winien!...
– Skądże ja?
– Pewnie! Odebrałeś ordynans od kapitana... Tyś powinien był odpowiadać!... A on 
mówi
– „porucznik wystarczy”, słyszałeś?... Nic by to – lecz co mu przymówiłem w 
ostatku!...
– Bądźcie pewni, panie Józefie, że wam za to włos z głowy nie spadnie. 
Pociecha!... Bodajbym
był lepiej wyłysiał!... Każdy wie swoje. Zawsze to pójdzie na karb pułku... A 
niech
tam sobie... psia!...
Pluton dotarł do stanowiska, które trzeci szwadron, odkomenderowany na służbę, 
zajmował
poza wsią Bocequillas.
Florian złożył raport Dziewanowskiemu ze spotkania na drodze.
W szwadronie powstały żywe z tego powodu rozprawy. Kapitanowie Dziewanowski i 
dowódca
siódmej kompanii, Piotr Krasiński, uradzili wysłać natychmiast zawiadomienie o 
wypadku
do pułkownika Wincentego Krasińskiego i grosmajora Dautancourta, stojących z 
pozostałymi
szwadronami szwoleżerów z drugiej strony wsi, aby w razie czego umieli chociaż
jako tako wytłumaczyć niefortunną rozmowę.
Gdy pierwsze wrażenie przeminęło, szwoleżerowie powoli jęli znów układać się 
dokoła
rozpalonych ognisk, szukając bodaj chwilowego wypoczynku na oślizgłej, wilgotnej 
ziemi.
Krótkie to było wytchnienie.
Dla bliskości nieprzyjaciela i obowiązków służby cesarskiej – jeden pluton stał 
ciągle w
pogotowiu, trzymając konie za cugle, drugi miał powierzone sobie pikiety dokoła 
obozowiska,
trzeciemu wolno było tylko rozluźnić popręgi koniom i karabiny w kozły ustawić,
czwarty miał prawo grzać skostniałe członki przy ogniu, a piątemu dopiero już 
drzemać nie
wzbraniano.
Co dwie godziny plutony luzowały się, zamieniając kolejno wartę na drzemkę, 
oddział rezerwowy
na współrozkulbaczenie czy też ostatnie na rozgrzewanie się przy ogniu.
Pluton przyprowadzony przez Stadnickiego i Gotartowskiego, jako zmęczony drogą –
otrzymał prawo dwugodzinnego wypoczynku.
Lecz szwoleżerom sen jakoś nie dopisywał. Założywszy koniom obroki, podsunęli 
się do
ognisk – gwarząc wesoło. Ten i ów ćmił fajeczkę, inni przysmaczali sobie wino i 
grzali je.
Niekiedy rozprawy milkły nagle. Wzrok szwoleżerów tonął zadumany w kotłujących 
się językach
ognisk, niby w płomieniach tych, oparach migotliwych a snopach dobywających się
iskier szukając twarzy drogich sercu, może myśli jaśniejących, może uspokojenia. 
I cisza głucha
zalegała obozowisko, że słychać zda się było przerywane serc bicie.
Aż nagle z piersi młodej dobywał się głos raźny. Żart, żwawy odzew, swywolna 
uwaga
padała w ten smętek, w to zasłuchanie – i rwała myśli, i budziła znów ochotę i 
życie, i śmiechy.
Gotartowski ułożył się przy ognisku, otulił płaszczem i próbował usnąć. Sen 
jednak nie
przychodził.
Żarty i śmiechy towarzyszów nie nęciły go. Nawet do udania się na zwykłą gawędkę 
do
Dziewanowskiego nie miał ochoty. Spostrzegł to Stadnicki i przysunął się do 
Gotartowskiego.
– Florek! Cóż ty, kameduło!... Markotno ci! Na kapitańskie nauki dziś nie 
idziesz?
– Hm! Ot, czasem lepiej z własnymi myślami zostawać!...
– Powiadaj mi! A może! Ja tego zresztą nie potrafię!... Natura taka, że jak 
tylko zacznę
rozpamiętywać, to zdechł pies – zaraz mnie senność morduje!... Ja ci mówię, z 
ciebie byłby
setny towarzysz, gdyby cię tylko te sentymenty odbiegły. O, widzisz! Zaraza dziś 
jakaś morowa
napadła cały szwadron bez mała! Patrzże! Oczy wytrzeszczają... i nic!
– Cóż chcesz, panie Józefie! Każdy tam kogoś w kraju zostawił!... Przyjdzie 
chwila, że
wspomni na strzechę rodzinną, na bliskich, to go chwyci...
– Hm! Może chwyci! – bąknął pod nosem wachmistrz.
– Przyznaj się – ciągnął Florian. – Wy pewnie tam kogo macie?
– Ja? – szepnął chmurnie Stadnicki, poprawiając palące się głownie końcem 
szabli. – Ja
miałem rodzica, a teraz nikogo! Stryjów, bo ten, nie liczę! No, Janek, poczciwa 
dusza, jeden!
Wątły tylko, mizerak... nie do wojenki mu. Serdeczne chłopię, ba, w naukach 
mocny! Żeby
go tak tego mieć pod bokiem... Hej!... Ale tfy, tfy! I mnie coś zaczyna, 
psia!... Nie lubię tego!...
– Cóż się tak otrząsasz, wachmistrzu? – rozległ się poważny głos koło ogniska.
– Kapitan! – zawołał Stadnicki zrywając się na równe nogi. – Siedź, siedź 
waćpan, a i wy,
panie Florianie! Nie łaskawiście, więc ja do was! Nie czyńcie mi honorów – tu 
równi sobie
jesteśmy... Wypoczynek – nie służba. U was tu cieplej i weselej niż u mnie w 
namiocie.
– Gdzie tam do wesołości! Ot, dziś wszyscy pokwaszeni! Już co Florek, nie mówię, 
ale
Norwiłł, ani mrumru!...
– Prawda! – przytwierdził Dziewanowski, spojrzawszy ku następnemu ognisku. – Nie 
każdy
ma wasz rozmach, wachmistrzu. Toć dziś szpetnie przymówiłeś samemu cesarzowi!
– Dobrze mu tak, niech porucznika na drugi raz nie udaje! – rzekł raźno 
Stadnicki. – A
gdyby nie Florek, to, dalipan, jeszcze lepiej bym mu dokuczył! Bo co? Czas psi! 
Powiadali,
że Hiszpania kraj ciepły, a tu ci taki wielmożny listopad, że dwa kożuchy by się 
zdały! Szelmy,
powdrapywali się na góry – a my stoimy albo robimy marsze...
– Nie łatwo bo ich tam na tych skałach ucapić!
– Panie kapitanie! Łatwo, nie łatwo, a mnie już złość bierze, od trzech miesięcy 
uganiamy
się tam i z powrotem i nic!... Szósta kompania miała szczęścia odrobinę pod 
Rioseco, tamci
kapitan Radzimiński ma już krzyż, z dziesięcioro niższych stopni także!... Ba, w 
pierwszym
szwadronie także lepiej idzie! Porucznicy Hermelaus Jordan i Józef Załuski 
awansowali na
pierwszą klasę... My tylko nie mamy szczęścia; tyle że Florek dochrapał się 
wachmistrza,
czego mu nie wymawiam.
– Powoli, powoli, doczekamy się, i na nas przyjdzie kolej. Przed ogniskiem 
ukazał się nagle
wyprostowany jak struna porucznik Niegolewski. Dziewanowski poruszył się 
niespokojnie.
– Jędrek! Co tam?
– Melduję pokornie panu kapitanowi – zaraportował z komiczną powagą Niegolewski 
– że
porucznik Krzyżanowski zgotował przedziwnej dobroci polewkę migdałową, która w 
tej
chwili czeka dalszych rozkazów pana kapitana!...
– No, no, Bóg zapłać! Przypuśćcie szturm sami.
– Nie godzi się nam, kapitanie! Nie ma rozkazu ustępować!
– Oj, dzieciaku! No, panie Florianie, panie Józefie, chodźcie razem! Czy tylko 
nie za wielki
wyłom wam uczynim w waszej polewce?
– Próżne obawy, jest tego kociołek bez mała!... Dziewanowski z Niegolewskim, a 
za nimi
Florian ze Stadnickim udali się do namiotu poruczników, w którym na 
zaimprowizowanym
stole z tarcic buchał aromatyczną parą spory kociołek.
Porucznik Krzyżanowski uwijał się koło niego i przy pomocy adiutanta Rudowskiego
przecierał i układał na stole łyżki. Kapitan Piotr Krasiński, siedząc w kącie na 
porzuconych
sakwach, pykał z ulubionej fajeczki i uśmiechał się dobrotliwie.
– Jesteśmy bodaj wszyscy – zagaił wesoło Niegolewski – bo co Szeptycki, ten tam 
na ordynansie
u marszałka lepiej się pewno pożywi.
– Czekajcie! – wtrącił Dziewanowski. – Zapas polewki widzę niemały, godziłoby 
się jeszcze
ze dwóch chociaż wachmistrzów: Wasilewskiego, burczymuchę...
– Ba! Trzyma wartę z porucznikiem Rowickim – zauważył Krasiński.
– Prawda!... Hm!... To może by Dobieckiego?
– Wybornie! – przytwierdził Niegolewski. – Stadnicki niech go sprowadzi, ja 
wartę honorową
muszę pełnić przy misie.
Stadnicki przywiódł Dobieckiego. W namiocie zrobiło się gwarno. Niegolewski 
przymawiał
Krzyżanowskiemu a żartował:
– Słuchaj, Stefek, jeżeliś się źle spisał, to wyprę się, żebym z tobą z 
Wielkopolski pochodził...
Zupka dosyć mi obrzednio wygląda, byle nam tylko dywersji jakowejś nie uczyniła!
Możeś ty dał się przekabacić jakiemu Hiszpanowi?... Przyznaj się! Panowie, 
baczność! Krzyżanowski
chce nas struć!
– Ba! Dobrze mówisz! – przytwierdził adiutant Rudowski.
– A co, a co! – dogadywał Niegolewski.
– Bądź spokojny. Widzisz, próbuję sam! Poleweczka, buzi dać!...
– Hola! Panowie, do łyżek! Kapitanowie prowadzą! Równaj się!
– Złoty hu... hu... humor w tym Niegolewskim – jąkał się Krasiński.
– I serce! – dodał ciszej Dziewanowski.
– Mości Stadnicki, Gotartowski, Dobiecki, dalej do misy! – zachęcał 
Krzyżanowski.
– Specjał, na taki ziąb!
– Cesarz nie miał nic lepszego! – zauważył Dobiecki. Polewka znikała prędko z 
kociołka.
Dziewanowski tylko coś nie był przy apetycie, a co adiutant Rudowski – ten 
ledwie przełknął
parę łyżek.
– Adiutancie, do czarta! Zdaje się wam, że Krzyżanowski naprawdę trucizny 
nawarzył?
– Dziękuję wam! Nie mogę!... Sam nie wiem, co mi jest!
– Fu... fu... furda! – napomniał kapitan Krasiński. – Trzymać się!...
Rudowski uśmiechnął się smutnie.
– E! Toć i nasz kapitan także gardzi?...
– Czasem przyjdzie coś!...
– Nie, Jędrku! – odrzekł Dziewanowski. – Owszem! Smakowita, aż dziwić się należy
sprawności Krzyżanowskiego! Ale, czekajcie! Mam tu i ja coś dla was.
Kapitan klasnął w dłonie i służbowemu swojemu dał jakieś ciche polecenie.
Po chwili oczom kompanii przedstawił się mocno wydęty wór z koziej skóry.
– Wino! To ci uczta! Górą nasi! – zawołano wesoło.
Gdy kubki napełniły się ciemnym, rubinowym trunkiem, Dziewanowski rzekł 
serdecznie:
– Towarzysze a koledzy!... Ten oto mieszek dźwigam na swojej kobyle prawie od 
Bajonny.
Nieraz mnie brała ochota zajrzeć do niego, lecz nie było okazji!... Dziś się ona 
zdarzyła. –
Choć beeez... przyczyny! – dorzucił Krasiński. – Właśnie, panie Piotrze, że się 
mylicie! Dziś
bowiem mamy wigilię świętego Andrzeja, a że już po północy, przeto wnoszę 
zdrowie naszego
Jędrka.
– Wiwat Jędrek! Niech żyje porucznik!...
Niegolewski jął dziękować a ściskać towarzyszów za ręce.
– Awansu! Krzyża! Zasługi! Generalstwa! – padały zewsząd życzenia.
– Bóg zapłać! Toż mnie spotkała niespodzianka! A to dzięki kapitanowi!... Jego 
zdrowie!
Oby nam szefem został!...
– Wiwat Dziewanowski!
– Kapitan, psia... – zaczął basem Stadnicki i urwał nagle.
– Stadnicki, gadaj! Śmiaaa... ło! – zachęcał Krasiński.
– Co tu gadać! Kapitan nasz, psia... ojciec, brat... druh lada ciurze! Bodaj... 
żeby... niech,
mu – tfy! Jak się pomyśli, to człowieka tu, za gardziel...
– Dooo... brze mówi Stadnicki! Wiwat Dziewanowski! – wołał z zapałem Krasiński.
– Hola, towarzysze! Dwóch nas jest kapitanów!...
– Panie Janie, a nie wypominajcie mi rangi! Paaa..trzę na was i zdumiewam się!
– Zdrowie kapitanów!... – wołał Niegolewski.
– Powoli, powoli, Jędrek! – upominał Dziewanowski. – Wino hiszpańskie! 
Zdradliwe! Na
pozór łagodne, potulne, a mocy w nim do licha. Jesteśmy na służbie... Jutro, 
skoro świt, czeka
nas pewno rekonesans, a może eskorta cesarza...
– Więc niech żyje cesarz!
– Wiwat!...
Zasłona namiotu uchyliła się nagle – wszedł Kozietulski. Zebrani umilkli z 
uszanowaniem.
– Czuwacie, widzę, nie na żarty! Czy nie za huczno? Generał Montbrun objeżdża 
przednie
straże. Siadajcie, panowie!
– Święcimy, pułkowniku, iii...mieniny Niegolewskiego! – objaśniał Krasiński.
– Pomyślności! Rangi wyższej!...
– Niech żyje nasz pułkownik! – huknął rozochocony Stadnicki.
– Niech żyje! – podtrzymał chór głosów.
– Przyjmuję w zastępstwie nieobecnego Stokowskiego.
– Który coś na pułkownika in partibus infidelium zakrawa! – dorzucił 
Dziewanowski.
– Zjawi się i on, zjawi!... Dobry to oficer.... Rozmowa urwała się nagle.
– Coś tu u was markotno! – zauważył Kozietulski. – Może wam ze mną nieswojo?
– Gdzie tam! – rzekł Krasiński. – Wszyscy podobno jesteśmy dziś krzywi... Jędrek 
nam
nieco humory poprawił. Cóż, ziąb, głusza! Zanosi się na długie 
po...po...chooody!...
– Kto wie? Toć marszałkowie sami nie wiedzą, co będzie. Byłem z raportem u 
Bessičres’a!...
Rozmawiałem z naszym pułkownikiem!... Stadnicki pewno wie więcej, boć z cesarzem
samym konferował.
– Pułkowniku!...
– No, upiecze się waści! Ale bądź na drugi raz ostrożniejszy!... Dobrze tu się 
gawędzi, ale
czas nam. Kogo służba nie wiąże, bodaj oko zmrużyć warto.
W namiocie poruszono się z miejsc. Kozietulski z Krasińskim wyszli. Dobiecki ze 
Stadnickim
zawrócili do ognisk. Krzyżanowski z Niegolewskim jęli posłanie sobie szykować.
Rudowski zapadł w półdrzemkę.
Florian skierował się ku biwakom, lecz Dziewanowski ujął go z lekka za ramię.
– Idziecie, panie Florianie, wypocząć?
– Rozgrzać się trochę przy ogniu.
– Idę z wami.
Kapitan z Gotartowskim podeszli do najbliżej palącego się ogniska i usadowili 
się pośród
smacznie śpiących żołnierzy.
– Ale może wam przeszkadzam, chcielibyście usnąć? Florian potrząsnął głową.
– Nie do snu mi dzisiaj!...
– Ani mnie.
– Cóż to wam, kapitanie?
Dziewanowski dźwignął swymi szerokimi ramionami.
– Nie umiem odpowiedzieć!... Pamiętacie, panie Florianie, zawsze wam 
wymawiałem...
Dziś na mnie napadło! Jakieś wspomnienia nachodzą!... Ostatniej nocy sen mnie 
zmordował.
Zresztą nie mam ja nikogo na świecie, kogo by moje losy grzały albo ziębiły! 
Pusto!...
– Prawda!
– Jak sięgam w przeszłość, ilekroć razy myślą pogonię ku stronom ojczystym, to 
zdaje mi
się, jak gdyby przepaść mnie od nich odgradzała, jak gdybym już nigdy nie miał 
ich oglądać.
– Panie Janie! Skądże takie przypuszczenia?
– A widzisz! Sam tobie wymawiałem dawniej... Oto na mnie przyszło teraz. Bywają 
rozmaite
przeczucia – niekiedy wieszcze!... Mamy wojnę. Nie podobna się łudzić, aby i 
śród nas
nie było ofiar. Niejeden tu legnie. Co krok czatują na nas, a to bodaj jest 
najstraszniejsze...
– Macie słuszność! – przyznał gorączkowo Florian. – Niedalej jak wczoraj 
szaserzy ciągnęli
drogą, naraz z wierzchołka góry padły trzy strzały – trzech ludzi położyli 
trupem.
Okropne! Ale umrzeć na polu bitwy, wśród gradu kul, umrzeć i w ostatniej 
godzinie widzieć
zwycięstwo, do którego się rękę przyłożyło, to zgon piękny... takiego bym 
pragnął, takiego
rad bym szukać!...
– Tak, to szczęście! Dla śmierci takiej warto się wyrzec życia.
– Tym łatwiej to uczynić, gdy ono dokuczyło.
Dziewanowski ujął Floriana za rękę.
– Nie mówcie tak! Nie bluźnijcie wyrokom Bożym. Więc jeszcze nie zeszło na was 
ukojenie?
Przyjdzie zwolna – czas goi!...
– I mnie się tak zdało! – szepnął głucho Florian. – Bywają chwile, że w 
rozgwarze obozowym
nikną żale, że myśl bieży raźniej. Lecz to się zdarza, gdy nie patrzę w 
siebie... gdy w
szeregu idę za głosem komendy. A potem wspomnienia odżywają...
– Biedny, biedny panie Florianie – rzekł ze współczuciem Dziewanowski. – Byle 
nie poddawajcie
się, skończy się.
– Zapewne! – przyznał głucho Florian.
Kapitan podniósł się.
– Ziąb i tutaj! Patrz, ognisko wygasa!... Otul się płaszczem i spocznij!
– Nie, nie! Lepiej mi na obóz wyjść.
– Ja z wami! Obejdziemy placówki. Kapitan ruszył ociężale z Florianem ku 
wysuniętym
pikietom.
– Jakby się na śnieg zaniosło! – zauważył Dziewanowski spoglądając na ołowiane 
płachty
obłoków, wyzierających spoza mgły.
– Śnieg tutaj?
– Podobno nawet częstym bywa gościem! Zabójczy klimat. W dzień parzy słońce, a 
nocami
ziąb. Dwunastu mamy już chorych w szwadronie...
– Ludzie łatwiej bodaj dają sobie radę niż konie. Pasza niedostatnia...
Dziewanowski wskazał nagle na namiot szefa szwadronu, około którego 
przechodzili.
– Kozietulski nie śpi! Czekaj, pozdrowię go.
Dziewanowski uchylił zasłonę, Kozietulski klęczał z rękoma ku niebu 
wzniesionymi.
Kapitan cofnął się szybko.
– Modli się! – szepnął.
Na linii pikiet spotkano wachmistrza Piotra Wasilewskiego.
– Cóż tam, wachmistrzu?
– Nic!... Stoi się! Przejeżdżał przed chwilą generał Montbrun. Jest pewnie teraz 
na pierwszej
linii... Armaty zatoczyła artyleria.
– Gdzie porucznik Rowicki?
– Przy pikietach, na prawo.
– Nie było jakich alarmów?
– Ba!– Piechota trzyma przed nami mocny łańcuch... Nie ma nic do roboty!
– Jesteście, widzę, cierpcy jak zwykle?...
– Anibym śmiał, panie kapitanie! Tylko...
– Tylko?...
– Znów sworują się woltyżery, szasery, a my na gapiów zejdziemy.
– Nie chmurz się, stary! Służba!...
– Hm! Według rozkazu... to się wie.
– Pluton twój w porządku?
– W zupełnym, panie kapitanie – jeden Szum stoi czwartą godzinę w pełnym 
rynsztunku!
– Za co?
– Za krnąbrność, panie kapitanie!
– Wachmistrzu, to potulne chłopię!
– Tak jest, lecz od czasu, gdy mu pan kapitan nowe buty kupił... ani weź z nim 
było poradzić.
Co do niego mówić – on nic! Na buty pogląda i śmieje się do nich!... Trzy razy 
zmylił
komendę!
– No, no! A już mu tam daruj!
– Melduję pokornie, nicpotem wielkie!... Tylko co koszulin ze dwie to by mu się 
zdało...
Biedactwo to jest, aż źle patrzeć... Grosza przy duszy nie ma!... A pod mundurem 
szmata jedna!...
– Coś trzeba wymyślić! Widzisz, wachmistrzu, mówiłem, biedak, a wątły przy 
tym.... na
ziąb taki!...
– Nic mu nie będzie, panie kapitanie!... Subordynacja musi być, jako 
przekazano... No, a
półkożuszka pod mundur to mu dałem, bo mnie nic było po nim.
Dziewanowski poklepał wachmistrza po ramieniu i odszedł z Florianem ku 
obozowisku.
– Szczery żołnierz ten Wasilewski – zauważył Dziewanowski. – At, jak i cały nasz 
szwadron!...
– Panie Janie, wasza to zasługa.
– Te, te!... Ot, waści przyszło mi komplimenty prawić. Gotartowski chciał 
odpowiedzieć,
lecz Dziewanowski, rzuciwszy okiem na ognisko, dokoła którego leżeli pokotem 
żołnierze,
dostrzegł jak jeden, snadź wśród niespokojnego snu, zdarł z siebie płaszcz i 
leżał odkryty.
Dziewanowski podszedł szybko i okrył żołnierza płaszczem.
Szwoleżer oczy otworzył.
– Kapitan! – szepnął współsenny.
– Cyt! Śpij, śpij, dzieciaku! – rzekł łagodnie Dziewanowski i oddalił się za 
Florianem.
– Patrzę na was i zdumiewam się waszemu sercu! – odezwał się Gotartowski po 
małej
chwili.
– Przesadzasz, prosty obowiązek! Toć policz no, ilu my tu w kompanii mamy 
dzieciuchów,
prawie młodzieniaszków. Nam, starym żołnierzom, to nic, ale z takimi! Wyrwali 
się na
świat – odrobina troskliwości im się należy! Ile przy tym biedy a nędzy!... 
Mundurki ledwie
się trzymają, rzemienie pękają, niszczeje wszystko. A mało jest naprawdę takich, 
którym by
dukaty słano z kraju, a bywa, że i z żołdu strącają mu jeszcze wydatek na 
pierwszy rynsztunek.
– Tak ci jest, lecz co w naszej kompanii, nikt bodaj, krom was, kapitanie, nie 
ma powodu
do utyskiwań!... Wam raczej należałoby raport złożyć pułkownikowi... boć 
przecież zgroza,
abyście się grosza ostatniego mieli wyzbywać!
– Zdaje ci się, zdaje! Mnie wiele nie potrzeba... Służby nie trzymam. Luzaków 
nie prowadzę!
Starczy mi, dzięki Bogu! No, bywajcie mi, panie Florianie! Raport muszę 
wygotować w
zastępstwie szefa, a wy choć oko zmrużcie. Lada chwila zmiana przyjdzie.
Dziewanowski skręcił do namiotu swego, Florian legł przy ognisku około 
Stadnickiego.
Światło poranku leniwie jęło mgły przezierać. Białe zasłony ważyły się ponad 
ziemią, zlewały
się pod niebieskimi obłokami, szarzyzną przejmowały nawet amarantowe kołnierze
płaszczów szwoleżerskich. Z dogasających ognisk wyrywały się smugi dymu, a nie 
mogąc
przemóc tłoczących je oparów, rozlewały się w przyziemne koliska i pełzały śród 
leżących
pokotem żołnierzy.
Porucznik Niegolewski trzymał dyżur na pikietach. Obszedł już po kilkakroć 
stanowiska,
dotarł do łańcucha piechoty francuskiej, spokój głęboki panował dokoła. Niekiedy 
rozległ się
głos monotonny placówki, obwołującej nadchodzący ront, czasem patrol żandarmerii 
polowej
zadzwonił kopytami na skalistej drodze – i cisza.
Niegolewski przysiadł na kamieniu i otulił się płaszczem. Po nie przespanej 
prawie nocy
ranek przejmował go do szpiku. Wilgoć o febryczne przyprawiła drżenie. 
Niegolewski nasunął
czapkę, podniósł kołnierz i omotał się mocniej. Senność go ogarnęła. Zdało mu 
się, że
widzi przed sobą rodzica, jak się doń uśmiecha łagodnie i mówi:
„No, mości panie Andrzeju, dzień to twego patrona!... Weźże sobie na wiązarek 
srokatą
kobyłkę i tę uzdeczkę pradziadowską, o którąś się tak przymawiał”.
Widzenie było tak żywe, iż Niegolewski aż się pochylił do nóg ojcowskich.
Ruch ten go obudził. Porucznik zerwał się na równe nogi.
– Pięknie bym się popisał! – mruknął do siebie. A chcąc senność odpędzić, 
zawrócił wielkimi
krokami na linię od drogi.
Naraz, w oddali, dał się słyszeć przyśpieszony tętent kopyt końskich. 
Niegolewski postąpił
naprzód ku pikiecie. Chciał rzucić już stereotypowe zapytanie szwoleżerowi, gdy 
o kilkanaście
kroków przed sobą dojrzał cesarza.
Bonaparte kłusował zasępiony, mając za sobą ledwie dwóch oficerów ordynansowych.
Mgły kłębiły się dokoła niego, on pruł je śmiało.
Niegolewski pogonił wzrokiem za cesarzem, lecz te same mgły, które go oczom 
porucznika
ukazały – już się zasnuły, zwarły.
Niegolewski pobiegł do namiotów.
Okrzyk: „Cesarz na linii!” – postawił wszystkich oficerów na nogi. Jeden tylko 
porucznik
Krzyżanowski spał tak twardo, że Niegolewski aż wodą musiał mu na twarz 
chlusnąć.
– Wstawaj, śpiochu! Cesarz na linii! Krzyżanowski z żalem zwlókł się z 
rozesłanych der.
– Kozietulski dawno na nogach! Lada chwila cesarz może wracać! – strofował dalej 
Niegolewski.
– Cesarz? – odrzekł Krzyżanowski. – Gdybyś ty wiedział, jak ja spałem!...
– Dalej! Nie marudź!
Trąbki zagrały długo, przeciągle. Dźwięki ich wspinały się po mglistych 
zawałach, parły
ku obłokom i darły się aż pod chmury.
Szwoleżerowie zerwali się na równe nogi – konie powitały ich raźnym parskaniem.
Żołnierz żegnał się, zbierał swoją chudobę i biegł konia opatrywać.
Ruch zawrzał gorączkowy. Pod kociołkami zatrzeszczały drzazgi. Szczotki jęły się 
butów i
mundurów. Klamry, guzy i blachy spotkały się ze szmatą. Zgrzebła wycierały 
konie.
Oficerowie doglądali porządku. Wachmistrz Wasilewski rozłożył swoją słynną na 
cały
szwadron torbę i, wydobywszy z niej wosk, nici i igłę, przyszywał gorączkowo 
guzy u płaszcza,
prawiąc naukę siedzącemu obok niego Szumowi:
– Widzisz, urwisie!... Obrywać to potrafisz! Hę? Co? Gadaj mi zaraz...
– Urwały się, wachmistrzu! – rzekł z pokorą Szum.
– Urwały się. Same się urwały? Sto lat przesłużysz... i nawet brygadierem nie 
zostaniesz!...
Gdzie takiemu!... Tak, patrz się znów na buty!... Dalipan, zaraportuję. A kaszel 
cię dusi? Nicpoń!...
Szum ozwał się smutnie:
– Taki już jestem – niezdarzony!...
– Hm! Niezdarzony! Choroba, dalipan, jak to odpowiada! Ja mu to jeszcze będę 
guzy
przyszywał! Dalej! Precz z tym... Niech cię kapitan przyłapie!
Wachmistrz odrzucił ze złością płaszcz. Szum podniósł go z ziemi. Guzy były już 
przyszyte.
Na bladej twarzy młodego szwoleżera trysnął rumieniec.
– Bóg wam zapłać, wachmistrzu! – szepnął potulnie Szum. Wachmistrz zatrząsł się 
z
gniewu.
– Co mi ty koszałki opałki! Cóż sobie myślisz? Pana Boga do guzików swoich 
będziesz mi
wzywał?! A to kara istna!... Jemu do wojska! Do kawalerii, do gwardii!...
Szwoleżerowie spiesznie kończyli ranne zajęcia. Nie upłynęła godzina, a szwadron 
stał
wyciągnięty w dwie równe linie. Kozietulski obchodził szeregi i lustrował 
oddział.
Mgły zaczęły się powoli przerzedzać. Od głównej kwatery nadjechał furier dworu 
cesarskiego,
major de Ségur, i przywiózł rozkaz, aby szwoleżerowie byli w pogotowiu.
– Ba, majorze! – ozwał się wesoło Kozietulski. – Toć widzisz... czekamy!...
– Cierpliwości! Cesarz wyjechał na obejrzenie pozycji!... Niech mnie licho 
porwie, jeżeli
co nowego! Góry, skały, a między nimi korytarz na dwóch ludzi. Szyja wąska, 
podobno kręta...
trzema armatami mogą nam cały korpus wystrzelać. Uwaga, pułkowniku! Czy mnie
wzrok nie myli? Cesarz nadciąga!
– Baaa... czność! – zakomenderował Kozietulski.
Bonaparte ukazał się w dali. Jechał stępa – na twarzy jego rysowała się głęboka 
zaduma.
Szwoleżerowie oddech zaparli w piersiach, gotując się do powitalnego okrzyku, 
lecz Napoleon
o kilkadziesiąt kroków przed nimi zatrzymał konia, zeskoczył lekko na ziemię i, 
rzuciwszy
cugle ordynansowi, usiadł pod drzewem w pobliżu drogi. Drugi oficer służbowy 
cesarza
doskoczył do szwoleżerów.
– Pułkowniku, każ ogień rozniecić żołnierzom przed najjaśniejszym panem! Macie 
tu dery?...
Pan de Ségur pośpieszył ze swej strony z pomocą w urządzeniu zaimprowizowanego 
spoczynku
cesarskiego.
Żołnierze rozbiegli się do marszałków i sztabów z wiadomością, że cesarz 
spoczywa pod
linią pikiet. Wielkie ognisko buchnęło z trzaskiem u stóp Napoleona.
Od wsi Bocequillas nadciągać jęli generałowie, Mamelucy, wreszcie marszałkowie.
Pod smutnie czerniejącymi konarami rozłożystego platanu zaroiło się od mundurów. 
Na
zbrukanej murawie ukazały się barwne mundury adiutantów, złote szychy generałów, 
żaboty
marszałków, malownicze zawoje Mameluków, akselbanty, pióropusze, feldcechy, 
srebrne
ładownice, dworskie fraki, niedźwiedzie czapy, wysmukłe kity.
Napoleon wysłuchał raportu naczelnika przedniej straży generała Montbruna, a 
potem długą
miał rozmowę z Bessičres’em.
Marszałek zdawał sprawę z odbytego rekonesansu pod górami. Cesarz z uwagą 
słuchał
wniosków i wywodów. Bessičres w żywych barwach malował obronność pozycji 
nieprzyjacielskiej.
Napoleon z głową schyloną poglądał na ognisko. Wtem między drzewami cichy 
powstał
szmer. Bonaparte podniósł głowę i zobaczył żołnierza, który z fajeczką w ręku 
przedzierał się
do ognia cesarskiego, aby ją zapalić. Generał Montbrun zdążył go w porę 
zatrzymać. Lecz
cesarz Napoleon skinął na generała i rzekł spokojnie:
– Laissez le faire!127
Montbrun ustąpił z drogi śmiałkowi. Żołnierz z flegmą zbliżył się do ognia, 
ukląkł, wygarnął
rozpalony węgielek końcem pałasza i z zadowoleniem pociągnął raz i drugi 
fajeczki, rozkoszując
się błękitnym dymem.
Bonaparte śledził uważnie ruchy żołnierza, ten atoli nie zdawał się zwracać 
uwagi na
obecność cesarza.
Oficerowie poglądali w milczącym zdumieniu na tę scenę.
Kiedy już fajeczka rozżarzyła się na dobre – żołnierz zawrócił spokojnie od 
ogniska.
Montbrun schwycił go za ramię.
– Podziękuj najjaśniejszemu panu za jego łaskawość! – upomniał gorączkowo.
Żołnierz przystanął – spojrzał na Bonapartego i odparł flegmatycznie, wskazując 
na wychylające
się z mgieł górskie łańcuchy:
– Ja mu tam... podziękuję!...
Montbrun cofnął się mimo woli. Żołnierz skręcił na lewo ku obozowisku 
szwoleżerów. A
za nim szedł wzrok Bonapartego jasny, promieniejący, zapatrzony w 
czworograniastą czapę
żołnierza, w karmazynowy kołnierz białego płaszcza.
Za żołnierzem skoczył tymczasem stojący w świcie szef Kozietulski.
– Jak się nazywasz?
– Paskudnie, panie pułkowniku! – odrzekł ponuro żołnierz.
– Mów – jakże?
– Poniński128.
Bonaparte spojrzał znów pytającym wzrokiem na Bessičres’a, który przerwał 
raport.
– Więc cóż więcej?
– Sire! Potwierdzić muszę to, co mówiłem wczoraj. Pozycja jest niezdobyta... 
Trzeba by
zacząć obejście gór.
– Albo zaatakować wprost!
– Tak jest, sire... Lecz czy piechota zdoła się wedrzeć?...
– Jazda!...
– Sire! – wyjąkał pomieszany marszałek. – Niech mi wolno będzie... przypomnieć, 
że w
wąwozie ledwie czterech żołnierzy obok siebie... pomieścić się zdoła... 
szesnaście armat go
broni... trzynaście tysięcy wojska na górach. Krzyżowym ogniem zniosą każdy 
pułk, zanim
127 L a i s s e z l e f a i r e ! (franc.) – Zostawcie go w spokoju!
128 P o n i ń s k i – bohater czyni aluzję do nazwiska Adama Ponińskiego, 
marszałka sejmu
rozbiorowego w latach 1773-1775. Poniński, jako zdrajca zaprzedany caratowi, 
został skazany
na konfiskatę majątku i utratę czci.
ten dotrze do pierwszej pozycji... Przed wąwozem jest przekop czy rzeczka nawet. 
Sire, to jest
niepodobieństwo!
Bessičres umilkł, wystraszony własną śmiałością. Napoleon zaciął usta. Po chwili 
milczenia
rzekł sucho:
– Który szwadron szwoleżerów jest na służbie?
– Trzeci, sire! – odpowiedział Bessičres.
– Niech będzie przy mnie.
– Według rozkazu!
– Victor!...
Marszałek Perrin stanął przed cesarzem.
– Możesz zaczynać.
Victor salutował cesarza, a potem skoczył do trzymanych w pobliżu wierzchowców. 
Tłum
adiutantów rzucił się za marszałkiem.
Bębny warknęły – trąbki zagrały chrapliwie. W dali iść zaczął głuchy, miarowy 
szum.
Bateria Sénarmonta ryknęła ponuro, a w ślad za nią padły pierwsze, bezładne 
strzały tyralierów.
Góry milczały, połyskując dumnie swym skalistym pancerzem i tonąc w mgłach.
Za czwartą salwą Sénarmonta Guadarrama plunęła żelazem. Huk przeraźliwy, 
pomnożony
przez echa górskie, wstrząsnął powietrzem. Don Benito San Juan czuwał.
Kule armatnie pruły opary i darły zasłony. Dziewięćdziesiąty szósty pułk ruszył 
środkiem,
wprost ku wąwozowi, dźwigając pęki faszyny.
Na lewym skrzydle pierwszego batalionu maszerował stary kapral, Protot, i 
gawędził z
idącym obok niego szeregowcem:
– Zagadali do siebie! Co? Jak to gwiżdżą! Ślepa pukanina! Chociaż, czasem 
szelmy... wymacać
potrafią!... Baczność!...
Kula armatnia padła u stóp kaprala, żłobiąc krwawą bruzdę w szeregach.
Protot chwycił się za pierś i jęknął z triumfem:
– Widzisz... mówiłem, czasem potrafią!...
Armaty grały coraz szybciej, coraz zajadlej. Piechota hiszpańska raziła ołowiem. 
Pułk
dziewięćdziesiąty szósty topniał w ogniu, każdy krok znacząc krwawymi strugami, 
aż zdołał
rzucić pęki faszyny w rozwarte szeroko brzegi rzeczki.
Faszyna spływać zaczęła, szarpana wartkim nurtem, lecz tuż za nią jęły się 
staczać ludzkie
ciała.
Pułk osłabł. Jeszcze wlec się próbował, raz jeszcze zdobył się na rotowy ogień, 
lecz zasypany
żelazem, cofnął swoje strzępy. Za nim już stał drugi pułk, za drugim trzeci, 
czwarty.
Tyralierzy coraz zacięciej razili stojących na stokach gór Hiszpanów. Ci cofnęli 
się za wierzchołki.
Cel zniknął dla tyralierów. Wąwóz i góry jeżyły się stalowymi lufami karabinów i 
groźnymi
paszczami armat.
Pułki piechoty szły. Szły ponure, milczące. Szły, rozumiejąc, że na zgubę pewną 
idą, że
zanim zdołają do skał dotrzeć – armaty nieprzyjacielskie zdziesiątkują je, 
zmiażdżą.
Marszałek Victor zsiadł z konia i stanął na czele dziewiątego pułku, 
maszerującego na lewe
skrzydło – generał Semele z przeciwnej strony wiódł pułk dwudziesty czwarty. 
Wodzowie
pierwsi wdarli się na najwyżej stojące skały i usiłowali pociągnąć za sobą 
żołnierzy – góry
bluznęły gwałtowniejszym jeszcze potokiem kul.
Żołnierze francuscy zmieszali się i jak fala morska, rozpadająca się u podnóża 
raf – rozprysnęli
się w bezładne kłęby i cofnęli się w nieładzie.
Victor nowy pułk zagrzewa. Dywizja Ruffina posuwa się na czoło. Już dopaść 
zdołała
pnącego się ku górom tarasu, już kilkunastu żołnierzy skryło się za zrębami 
skał, gdy znów
grad stalowy stoczył się ku dywizji, pierwsze szeregi zmiótł, drugie potargał, 
trzecie zmieszał.
Bębny warczały zajadle. Co chwila z huku armatniego dobywa się rozpaczliwa 
komenda:
– Szlusuj!
Kolumny zbierają się posłusznie i nikną w oczach.
W baterii Sénarmonta już dwa działa umilkły, zdemontowane przez Hiszpanów.
Bonaparte siedział zadumany pod drzewem, jak gdyby wsłuchiwał się w huk armat. 
Od
czasu do czasu podnosił wzrok i mierzył badawczo prężących się przed nim 
ordynansów i
adiutantów, którzy urywanymi zdaniami raportowali przebieg bitwy.
Raporty brzmiały wciąż jednakowo.
– Pułk zdziesiątkowany. Ogień nieprzyjaciela zabójczy! Dostępu nie ma!
Napoleon szarpnął niecierpliwie trzymaną w ręku rękawicą.
– Montbrun! – rzucił ostro. – Wysłać mi rekonesans w góry poza linię – niech 
pochwyci
języka!... Montbrun skinął na stojącego w pobliżu Dziewanowskiego.
Rozkaz wnet dosięgnął szwoleżerów. Niegolewski ruszył na czele plutonu 
Wasilewskiego.
Do Napoleona tymczasem dopadł młody adiutant artylerii:
– Najjaśniejszy panie! – zawołał. – Trzecie działo zdemontowane.
Bonaparte zerwał się na nogi.
– Sire! Mam dać rozkaz... artylerii gwardii? – zagadnął pośpiesznie Bessičres.
– Chcesz góry rozbijać?... Konia!...
Napoleon wskoczył na konia i ruszył ku górom. Bessičres, Montbrun, Duroc, de 
Segur i
orszak ordynansów i adiutantów dosiedli koni. Za nim już postępował trzeci 
szwadron szwoleżerów,
prowadzony przez Kozietulskiego.
Bonaparte minął idące do ataku pułki piechoty i zatrzymał się dopiero na 
szerokiej płaszczyźnie,
zasłanej ciałami poległych.
Napoleon badał pozycje. Rozproszone nieco mgły odsłaniały już widok na ciemną 
gardziel
wąwozu Somossiery, w głębi którego ustawiona bateria sypała zabójcze pociski.
– Sire! – rzekł z mocą Bessičres. – Nie narażaj tyle nam drogiego życia!...
Bonaparte poruszył się niecierpliwie. Koń cesarza wśród huku a świstu kul targał 
się a
otrząsał niespokojnie.
– Rzeczka założona faszynami?...
– Niezupełnie, sire.
– Ponowić atak.
Świeży pułk piechoty porwał się z miejsca.
– Vive 1’empereur! – huczeli żołnierze przeciągając w pobliżu. Okrzyk ich atoli 
wśród ryku
armat ginął, rozpływał się.
Pułk szedł z hardo podniesionym orłem.
Bonaparte ścigał go wzrokiem. Widział, jak masy ciał słały się, jak ranni, 
wpółżywi darli
się do rzeczki. Szczytem bohaterstwa było dotrzeć do niej i rzucić w nią pęk 
chrustu!...
Rzeczka wypełniała się szybko. Ciała żołnierzy lepiej tu się sprawiały niż 
faszyna.
Niegolewski tymczasem zdołał sprawić ordynans. Generał Montbrun stawił przed 
cesarzem
wydartego górom Hiszpana. Napoleon spojrzał na przerażoną twarz jeńca i dał 
znak, że
nie chce o nic go pytać.
– Bessičres! Gdzie szwoleżerzy?
– Na prawo, pod górą!...
Bonaparte spojrzał w stronę, kędy bielił się pas sinych płaszczów i czerniały 
ceratowymi
pokrowcami okryte ułanki.
– Dobrze stoją.
– Prawda, sire!...
Napoleon zwrócił lunetę ku rzece. Orzeł cesarski chwiał się bezwładnie ponad 
cofającymi
się szczątkami pułku.
– Dosyć! Bessičres!
– Sire...
– Szarża natychmiast! Szwadron szwoleżerów!...
– Najjaśniejszy panie, atak niemożliwy!... Niech obejdą nasze...
– Co niemożliwy? Powiedz im, że ja chcę. Marsz!...
Pułkownik Kozietulski rozmawiał był właśnie z generałem Montbrunem i panem de 
Ségur.
Marszałek rzucił Kozietulskiemu rozkaz, Montbrun zdarł konia.
– Panie marszałku! Szarża? Niemożliwa! Na zgubę.
– Rozkaz cesarski! – uciął krótko Bessičres. Kozietulski dobył pałasza i 
zatoczył koniem
przed szwadronem. Kilka gromkich zawołań zwinęło linię, wyciągnęło szwadron w 
czwórki.
Szable błysnęły. Słońce wychyliło się spoza obłoków.
– Do milion diabłów! – rozległ się stalowy głos Kozietulskiego. – Cesarz chce, 
abyśmy
tych szczurów wymietli... Naprzód, psiekrwie!...
Szwadron drgnął.
Kozietulski podniósł pałasz do góry i spiął konia ostrogami.
– Naprzód, psiekrwie! Cesarz patrzy!...
– Niech żyje cesarz! – huknęli szwoleżerowie i pochylili się na siodłach.
Szwadron sunął jak wicher ku ziejącej ogniem gardzieli.
Z oczu wszystkich żołnierzy jednakie tryskały iskry, jedna w brwiach zaciętość, 
jedna morowość.
– Naprzód! – dźwięczał głos Kozietulskiego.
– Naprzód! – wołali kapitanowie Dziewanowski i Krasiński.
– Naprzód! – huczał ostatni żołnierz, jadący na tyle plutonu Krzyżanowskiego.
Konie szły jak burza, jak wezbrany potok górski, jak lawina. Wyciągnęły szyje, 
rozwarły
chrapy, ledwie ziemi dotykając kopytami. Jeden koń drugiego napierał, jakby do 
szalonego
zachęcając wyścigu.
A za tym szwadronem gonił wzrok Bonapartego, w którym, zda się, można było 
czytać
zdumienie, podziw.
Szwadron przesadził rzeczkę, w połowie zasypaną ciałami poległych, a w połowie 
chrustem,
i wpadł w wąwóz. Bateria hiszpańska, ustawiona na pierwszym jego skręcie, 
rzygnęła
gradem kul. Sześciu żołnierzy zwaliło się z koni.
– Na armaty, chłopcy! Niech żyje cesarz! – huknął teraz Dziewanowski.
– Wal, psia! – ryczał basem Stadnicki.
Szwoleżerowie wpadli na kanonierów hiszpańskich, zanim ci po raz drugi zdołali 
podłożyć
lonty.
Walka była krótka. Ciała Hiszpanów legły na lawetach. Szwadron pędził dalej, 
ledwie
końcem pałaszy zawadzając o resztki kanonierów. Czego nie dokonały cięcia, 
tratowały konie.
Gardziel wąwozu za pierwszą baterią zwężała się, tworząc zaciemniony korytarz, a 
w końcu
załamywała się i znów się wydłużała, aby po raz trzeci i czwarty zmienić 
kierunek.
Każdego z czterech załamów broniła oddzielna bateria, zagradzała drogę, tworzyła 
węzeł,
stanowiła niezdobytą redutę, była dość silną, by atakowi stawić czoło, by go 
zetrzeć na miazgę,
by z miazgi tej dla samej siebie zawałę obronną utworzyć.
Termopile hiszpańskie cztery miały ogniwa, cztery czeluście, w których czego by 
armaty
nie zdołały wymieść – lasy karabinów, na szczytach ustawione, miały do skał 
przygwoździć.
Strzałów chybiających tu nie było. Wąwóz prostował skrzywienia celów, a gdy kula 
o
ścianę jego uderzała, wypryskiwał odłamami granitu i srogie zadawał kontuzje.
Wiedział o tym don Benito San Juan i spokojnie czekał za górami, rychło fala 
żołnierzy
francuskich, szamocząca się u stóp Somosierry, nie odpłynie upokorzona. 
Wiedziała o tym i
junta, rządząca powstaniem, i czekała spokojnie w Aranjuez wiadomości o 
ustąpieniu Bonapartego.
Gdy szwadron Kozietulskiego porwał się do szarży – don Benito San Juan 
uśmiechnął się
pogardliwie. Lecz gdy ponad pierwszą przepłynął baterią, gdy do uszu don Benita 
doszedł
okrzyk gromki, potężny, brzmiący szaleństwem – wódz hiszpański zbladł.
Szwadron pędził naprzód. Stu dwudziestu ludzi rzucało się na armię, na grad kul, 
na góry,
na skały, na Somosierrę!
Szwadron pędził naprzód. Kozietulski, stoczywszy się z konia, pomimo kontuzji, 
oczy
wzniósł błagalnie ku mijającym go w pędzie żołnierzom i żebrał:
– Bracia! Towarzysze! Konia!
Nikt go nie słuchał.
Przed drugą baterią padł porucznik Krzyżanowski. W ataku na kanonierów odłam 
skały
uderzeniem w piersi zwalił z konia Piotra Krasińskiego. Dziesięciu żołnierzy 
okupiło drugą
redutę.
Dziewanowski prowadził dalej, mając tuż przy sobie wachmistrza Wasilewskiego ze
szwoleżerem Szumem.
Na trzecim załamie ogień nieprzyjacielski wzmógł się. Piechota hiszpańska 
strumieniem
żelaza zasypywała wąwóz – baterie raziły zajadle. Kule zrywały szwoleżerom 
czapy, szarpały
płaszcze i mundury na strzępy, raniły i zabijały konie, dziesiątkowały szeregi. 
Co chwila ktoś
zaczynał się słaniać na koniu i zapadał się w potok pędzący.
Bez komendy – konie szlusowały, zamykały przerzedzone szeregi, a choć na 
grzbiecie
swym dźwigały niekiedy już tylko krwią zalaną kulbakę – mknęły dalej, dopóki 
kule armatnie
nie poszarpały ich, nie zbiły z nóg.
Kompanie zmieszały się, plutony brały już podział życia i podział śmierci.
Florian, którego kompania szła druga z kolei, dzięki rączości siwka, znalazł się 
tuż za
wachmistrzem Wasilewskim w chwili, gdy trzecia bateria zdążywszy do drugiego 
wystrzału
się przygotować – zionęła żelazem. Salwa była straszna. Snop dymu otulił 
szwoleżerów. Gdy
się rozwiał – kanonierzy leżeli stratowani.
Florian zadrżał. Dziewanowskiego na przedzie nie było... Szum zniknął... 
Gotartowski
obejrzał się – kula karabinowa musnęła go po ramieniu.
– Naprzód! – huczał teraz adiutant Rudowski.
– Naprzód! – wołał nadbiegający z tyłu Niegolewski.
Siwek Floriana targnął się i ruszył na czwartą baterię, a zobaczywszy poza nią 
wolny przestwór,
zaczął ponosić. Próżno Gotartowski wstrzymywał go, próżno nawoływał głosem. W
siwku zbudziła się rogata dusza, krew syna pustyni nagle w nim zagrała.
Na górach tymczasem stało się to, czego ani dzielny don Benito, ani junta 
rządząca, ani
Bonaparte przewidzieć nie mogli.
Szczyty Somosierry zakołysały się, szeregi Hiszpanów zachwiały, okrzyk 
przerażenia dobył
się z piersi wojska powstańczego... U ich stóp, na krańcu niezdobytego wąwozu 
ukazały
się białe płaszcze szwoleżerów i pokrowcami okryte ułanki.
Armaty zagwożdżone, z zalanymi krwią zapałami, zasłane trupami zwycięzców i 
zwyciężonych
– umilkły... Okrzyk: „Niech żyje cesarz!” – huczał a piął się po skałach, a 
jęczał.
Hiszpanie zdumieli się – broń wypadła im z rąk, zmieszali się, złamali karne 
łańcuchy i jak
fala spływać zaczęli ze stoków Somosierry i szukać schronienia, kędy wiła się 
ścieżka, kędy
górski wąwóz wiódł ku Saragossie, Madrytowi, Aranjuezowi, Walencji...
Ucieczka była obłędna. Lęk nie znał pomiarkowania, głuchym był na zaklęcia 
dowódców,
niepomnym na własne bezpieczeństwo. Żołnierze parli przed siebie na oślep, 
częstokroć na
końcu wąwozu znajdując ponurą, nieubłaganą ścianę, która była im wyrokiem 
śmierci, gdyż z
gardzieli somosierskiej wysypały się już świeże szwadrony szwoleżerów, szaserów 
i konnych
grenadierów, a na góry pięła się bezkarnie piechota francuska.
Zgiełk bitwy milkł za górami i rozpraszał się. Oddziały kawalerii wracały 
powoli, prowadząc
tysiące niewolników. Piechota zajęła obóz don Benita.
Wąwóz Somosierra stężał – zastygł ze zgrozy i ponure cienie słał na bezkształtne 
masy ciał
ludzkich.
Pod trzecią baterią spod lawety czołgać się zaczął ranny szwoleżer, klnąc głośno 
a nawołując:
– Nie lubię, psia!... Psa nie ma! Hej! Do czarta – rusz się choć który! Panie 
poruczniku!...
Ciało adiutanta Rudowskiego, leżące bezwładnie na armacie, drgnęło.
Szwoleżer ryknął z całej siły:
– Poruczniku, bo mnie, psia!... Nie słyszy!... Stadnicki po...
Szwoleżer dotknął ręką porucznika i przeżegnał się, za czym z wysiłkiem obejrzał 
się dokoła
i raz jeszcze zakrzyknął:
– Odezwijże się który!
W odpowiedzi jakiś jęk cichy rozległ się z drugiej strony armaty. Stadnicki 
posunął się na
rękach.
– Przecież jedna poczciwa dusza, co się tym diabłom wyrwać z ciała nie 
pozwoliła!...
Ba!... Ani chybi, albo Jaworski, albo Grabowski.
Leżący żołnierz snadź zrozumiał, bo potrząsnął głową.
– Hę? Ruszasz się? Czekaj, dam ci wina. Olaboga! To mnie potrącili!... Phi, 
bratku! Wlać
się, wleje – lecz trzeba ci brzuch zaszyć... boć dziurawy na wylot! A tu 
ambulansu ani poświeć!
Łykaj!
Ranny otworzył szeroko oczy i uśmiechnął się.
– Jeden Puciata! – szepnął z zadowoleniem.
– Co? Co pleciesz?
– Nie jeden – tylko „jedna” mówiłem... feminina z maskulinami nie mieszaj! – 
odezwał się
chrapliwy głos tuż obok.
Stadnicki obejrzał się pośpiesznie. O dwa kroki od niego, pod skałą, siedział 
Gąsiorowski.
– Jesteś, urwisie! Ruszże się, trzeba by któremu nieboszczykowi ulżyć.
Gąsiorowski wskazał ręką na Puciatę i poruszył wargami, lecz miast słów, krew z 
nich
buchnęła. Puciata zaczął się śmiać spazmatycznie, aż spazm przeszedł w krótkie 
rzężenie i
zastygł w głębi skrzywionych kurczowo ust. Stadnicki otarł pot z czoła.
– Pilno im wszystkim, biedakom!... Człowiekowi może samemu przyjdzie... 
wędrować!...
Żywego ducha!...
Naraz w głębi, od strony czwartej reduty, dał się słyszeć przyśpieszony odgłos 
kopyt końskich,
a po chwili ukazał się wachmistrz Wasilewski.
– Hola! Panie Piotrze! Ratujże, bo się ruszyć nie mogę... Gdzie nasi?
Wasilewski ściągnął konia i mruknął ponuro:
– Poginęli! Leży to wszystko pokotem w wąwozie.
– A Hiszpanie?...
– Goni ich za górami nasz pułk z grenadierami!... No, czekaj waść, pilno mi!...
– Dokąd? Ratujże, psiamać!...
– Jadę po ambulanse! Porucznik Niegolewski dogorywa! – wachmistrz spojrzał przed 
siebie
i zmarszczył się. – Kapitan tu leży!... Bywajcie... chwili czasu nie ma!...
– Czekajże... Kobyła wasza nozdrzami krwawi...
– Dostała w lewy chrap – trzy zęby jej wybiło! Porucznikowi Rowickiemu nogi 
obydwie
urwało!... Skończył!...
Wasilewski szarpnął konia i, klucząc między stosami ciał, skierował się ku 
głównej kwaterze.
Gdy wachmistrz mijał miejsce, gdzie leżał Dziewanowski, posłyszał cichy, rzewny 
szept:
– Wachmistrzu!...
Wasilewski zębami zgrzytnął.
– Milczeć! Sprowadzę wam ambulanse!...
– Wachmistrzu – buty!...
Wasilewski zatrzymał konia. Tuż przed nim leżał szwoleżer Szum i poglądał z 
rozpaczą na
rozdartą cholewę.
– Co ci?
– Nic, wachmistrzu – rzekł pokornie szwoleżer, osłaniając ręką krwawiącą ranę na 
piersiach.
– Ale buty!
– Mówiłem! Tobie nic uczciwego nie warto sprawiać! Trzeci dzień...
Szum skinął twierdząco głową i skonał.
Wasilewskiemu łza zawisła na nastroszonych wąsach.
Spiął konia ostrogami i pomknął.
Od wsi Bocequillas ruszył już Bonaparte ze swoim sztabem i wjechał w wąwóz – tuż 
za
nim postępowała kareta pułkownika Krasińskiego, wysłana po Kozietulskiego, i 
wozy ambulansowe.
Napoleon jechał wyciągniętym kłusem, oglądając uważnie wąwóz – od czasu do czasu
zwracał się do Bessičres’a i rzucał lakoniczne uwagi:
– Pozycja niezdobyta! Wąwóz stworzony do obrony!...
– Prawda – sire! Dzielni ludzie, odwaga szalona!...
– A co mówiłem!
– Sire... oto pierwsza bateria! Jakiż tu atak być musiał!... Kanonierzy leżą... 
z lontami w
ręku do nowego wystrzału!...
– Sont-ils braves ces Polonais!129
– Żeby uwierzyć – trzeba widzieć.
Im orszak się dalej w głąb wąwozu zapuszczał – tym zdumienie, podziw sztabu 
wzrastał.
Jak wedrzeć tu się mogła kawaleria, jak przepłynąć zdołała ponad bateriami, 
które całą szerokość
wąwozu zajmowały?
Koń cesarza przeszedł w stępa, omijając kałuże krwi i ostrożnie depcząc około 
poległych.
Od czasu do czasu spośród stosu ciał unosiła się ręka, a z piersi konającego 
wydobywał się
okrzyk pełen zapału:
– Niech żyje cesarz!
Okrzyk ten brzmiał groźny, mocny i dookoła czary rzucał. Wpół zastygłe ciała 
poruszały
się, posiniałe wargi składały się do uśmiechu, w zbielałych oczach drgało życie.
– Niech żyje cesarz! – wołali ranni.
– Niech żyje cesarz! – szeptali konający, ostatnie wydając tchnienie.
Na drugiej baterii Bonaparte dostrzegł żołnierza siedzącego na armacie i 
operującego coś
koło ręki.
Żołnierz, zobaczywszy cesarza, podniósł lewą ręką bezwładnie zwieszającą się 
dłoń i
przyłożył ją do czapy.
– Cóż ci to, zuchu?
– Nic, najjaśniejszy panie, jesteśmy teraz na kwit.
– Jak to? Jesteś ranny?
– To za dzisiejszy ogień do fajki!...
– Marszałku, podaj go do krzyża.
– Jak się nazywasz?
– Paskudnie, panie marszałku!
– Odpowiadaj!...
– Poniński!
– Podziękuj najjaśniejszemu panu! Żołnierz ruszył ramionami i syknął z bólu, a 
potem
ozwał się sucho:
129 S o n t - i l s b r a w e s c e s P o l o n a i s ! (franc.) – Dzielni są ci 
Polacy!
– Dziękować?... Na dobrą sprawę, jakby zmierzyć tę dziurę, którą mi szelma 
carajo130
hiszpański wywiercił w ramieniu, z węgielkiem do fajki... to i tak jeszcze mi 
należeć się coś
będzie.
– Jesteś wachmistrzem!
– To znów ja będę w zaległości!...
– Więc jakże chcesz? – roześmiał się Bonaparte.
– Niech już wachmistrz zostanie u mnie na procencie!
U mnie będzie pewniejsze.
Cesarz, w świetny humor wprawiony, ruszył dalej. Pod trzecią baterią powitał go 
Stadnicki.
– Jesteś wachmistrzem?
– Tym samym, który miał szczęście rozmawiać zeszłej nocy z najjaśniejszym panem.
– Ranny?
– Dwie kontuzje!
– Kto tu jest więcej?...
– Porucznik Rudowski!... Na lawecie...
– Bessičres... legia... krzyż oficerski!...
– Najjaśniejszy panie, porucznik nie żyje! Jemu aby na mogiłę potrzeba krzyża! 
Lecz tam
nasz... ojciec... nasz kapitan Dziewanowski!
Bonaparte zsiadł z konia i zbliżył się ku miejscu, gdzie leżał Dziewanowski. 
Kapitan miał
strzaskaną po kolano prawą nogę, lewe ramię nadto wisiało na kawale skóry. 
Dziewanowski
otworzył oczy.
– Cierpisz?...
– Nie... najjaśniejszy panie!... Rany nie bolą!...
– Okryłeś się sławą!... Bessičres!... Ranga pułkownika... Oficer legii, 
dożywocie!...
– Co tego, to długo płacić nie będą! – ozwał się z ziemi Stadnicki, który był 
się doczołgał
do Dziewanowskiego.
Kapitan skinął twierdząco głową.
– Najjaśniejszy panie! O żołnierzach... o kompanii mojej nie zapomnij!... Oni 
warci... a
ja... ustąpić muszę...
– Czymże ci się odpłacę za twoje poświęcenie!... Jesteście moją chlubą! Dumny 
jestem z
was! Hej! Bessičres! Ambulanse niech nadjeżdżają prędzej! Otoczyć ich staraniem, 
opieką!
Życie i zdrowie każdego z tych żołnierzy jest nieocenione.
Bonaparte zwrócił się ku czwartej baterii.
Pułk szwoleżerów wracał z pogoni za nieprzyjacielem, wracał z hiszpańskimi 
sztandarami,
wracał z niedobitkami trzeciego szwadronu na czele – tego szwadronu, który 
opromienił go
sławą, który nań niesłychane sprowadził zaszczyty.
Bohaterska odwaga tej garści młodzieńców rzuciła czary na armię Napoleona. Stara 
gwardia
cesarska, dumna, nieprzystępna, harda, spoglądająca na pułki liniowe z wysokości 
Alp i
Piramid – usuwająca się od „polskich smyków”, którzy wśród niej się kręcili a 
dzwonili zawadiacko
szablami, teraz porwana, uniesiona zwycięstwem, kajała się.
Lody pryskały – stalowe twarze gorzały, w lwach spod Marengo, Hohenlinden, 
Arcole odzywały
się stwardniałe w bojach serca.
Pułk szwoleżerów wracał wśród okrzyków, wracał salutowany przez żołnierzy i 
oficerów.
A gdy rozłożył się obozem, aby zasłużonego zażyć spoczynku – tłumy żołnierzy ze 
stojących
w pobliżu pułków zbiegały się do szwoleżerów, śpiesząc dłoń ich uścisnąć, 
podzielić się manierką,
przyjrzeć się im z bliska.
O zmierzchu zatrąbiono na apel, poczynając od trzeciego szwadronu.
130 C a r a j o (hiszp.) – dosadny epitet hiszpański.
Wachmistrz Dąbczewski miał czytać kontrolę siódmej kompanii, Wasilewski 
trzeciej.
Wincenty Krasiński pułkownik i Dautancourt major w otoczeniu oficerów stali 
przed
frontem. Spieszone szeregi szwoleżerów grobowa zaległa cisza.
Wasilewski rozwinął podziurawioną kulami kontrolę – ręce mu drżały.
– Zaczynaj, wachmistrzu! – rzekł Krasiński. Wasilewski zaczął czytać koleją 
plutony.
– Zielonka Benedykt wachmistrz szef!...
Wasilewski urwał czekając na odzew – szeregi milczały.
– Ranny! – ktoś odezwał się szeptem.
– Sokołowski wachmistrz? – czytał dalej Wasilewski. I znów cisza była mu jedyną 
odpowiedzią,
a potem pomruk smutny:
– Zabity na baterii!
– Toedwen?
– W ambulansie!
– Roman?
– Kontuzja!
– Stadnicki?
– Dwie kontuzje!
– Gotartowski Florian! Wasilewski podniósł głowę.
– Jeżeli który wie, odpowiadaj! – wtrącił się Krasiński, a po przestanku rzekł 
do Wasilewskiego:
– Zapisz tymczasem, wachmistrzu – „bez wieści”.
Wasilewski czytał dalej – czytał coraz gwałtowniej, gorączkowiej, kontrolę do 
oczu podnosił,
aby snadź lepiej wymawiać nazwiska. Chór żołnierzy odpowiadał co chwila głuchym,
ponurym głosem.
Stojący poza szczątkami trzeciego szwadronu szwoleżerzy odkryli głowy, a za nimi 
poszli
przypatrujący się z dala gwardziści francuscy.
Wasilewski skończył.
Dwunastu zabitych... sześciu dogorywających, czterech rannych ciężko, 
kontuzjowanych
piętnastu, stratowanych trzech!
Wachmistrz Dąbczewski wystąpił z kontrolą kompanii Piotra Krasińskiego... Żniwo 
śmierci,
kalectwa i niemocy i tu było obfite, i tu kompania ledwie świeciła niedobitkami.
Zestawiono cyfry. Krasiński obwieścił pułkowi rozrachunek. Pięćdziesięciu 
siedmiu poległych
i ciężko rannych, nie licząc oficerów, z których dwóch legło na placu, dwóch 
dogorywa,
dwóch budzi nadzieję przyjścia do zdrowia, jeden szef szwadronu lekko 
kontuzjowany!...
Jeden porucznik Szeptycki ocalał, ile że nie był w szarży.
Długo w noc gwarzono przy ogniach, rozprawiając o bitwie, wspominając poległych 
towarzyszów.
Długo w noc spełniano czarki a zapijano wiwaty.
Tylko w trzecim szwadronie wśród żołnierzy smutek a pustka wiała. Choć ciągnięto 
ich a
zapraszano do kompanii, jako bohaterów dnia, woleli w swym szczupłym kolisku 
zostawać...
i dzielić się myślą.
Tu wczoraj Norwiłł ucieszne swoje krakowiaki ciągnął, tu Dzięcioł pyzaty ze 
Świętarkiem
w zawody szli, który dłużej tchem jednym apel wygra na trąbce, tu zasiadał 
gwarny pluton
„dwóch drzew”... Z jedenastu Jaworskich ocalał jeden, Grabowskich zostało dwóch, 
Zawadzcy
legli wszyscy. Szum, Rymdejko, Olszewski, Waśniewski, trzech Bieńkowskich, dwóch
Orłowskich – zabici.
Co chwila przypominano sobie kolegów, gdzie który padł. O jednym Florianie 
Gotartowskim
nikt nie umiał nic rzec pewnego. Wasilewski twierdził, że Florian był jeszcze 
przy
czwartej baterii, zanim porucznik Niegolewski spadł z konia, i że widział go, 
jak pędził za
uchodzącymi Hiszpanami. Toż samo powtarzał słowo w słowo młody Siemoński, który, 
mimo
rany, wolał udawać zdrowego niż leżeć w ambulansie.
Jedna i druga relacja nic dobrego nie wróżyła. Nieobecność Floriana była jasnym 
dowodem,
że zapędziwszy się zginął w jakim parowie albo, ranny, zakłuty został przez 
uciekających
Hiszpanów.
Takich zaginionych było więcej, ile że i zwłok poszarpanych na bezkształtne 
kawały a zamienionych
w miazgę nie brakło.
Marcelek, który był ze szwadronem Łubieńskiego, nadbiegł dowiedzieć się o bracie 
a
sprawdzić chodzące wieści, z boleścią przyjął wiadomość o zaginięciu, łudząc się 
jeszcze
nadzieją, że może nadciągające wciąż ambulanse choć rannego przywiozą.
Dnia następnego o świtaniu trąbki postawiły pułk szwoleżerów na nogi.
Pochód ku Madrytowi został nakazany. Szwoleżerowie iść mieli w przedniej straży 
i objąć
rekonesanse.
Pułk wyciągnął się w długą wstęgę trójek, aby przesunąć się przez gardziel 
Somossiery, i
na dany znak ruszył ku głównej kwaterze. Przed wsią Bocequillas stał obozem 
korpus marszałka
Victora. Tu, gdy z daleka ujrzano karmazynowe ułanki, porwano się na nogi i bez 
komendy
uformowano się nad drogą witając szwoleżerów okrzykami i salutując ich.
Zapał żołnierzy udzielił się sztabom. Z namiotów wysypali się oficerowie, 
nadjechał marszałek.
Okrzyki grzmiały. Szwoleżerowie salutowali bronią na podziękowanie. Serce rosło 
w nich,
skry szły im z oczu, twarze promieniały.
Zanim pierwsze trójki zdołały dosięgnąć głównej kwatery – na drodze ukazał się 
Bonaparte
ze świtą. Przodem pędził co koń wyskoczy marszałek Bessičres.
Krasiński zakomenderował:
– Prezentuj broń!
Bessičres ręką skinął i rzucił Krasińskiemu:
– Formuj szyk bojowy!
Pułk stanął – złamał wstęgę, zwrócił konie.
– Demi ban! 131 – komenderował dalej marszałek. Trąbki zagrały długo a 
powłóczyście.
Nadjechał Bonaparte ze sztabem i zatrzymał się przed pułkiem, który błysnął na 
powitanie
szablami. Cesarz zdjął kapelusz.
– Honneur aux braves des braves!132 – rozległ się donośny, dźwięczny głos.
– Niech żyje cesarz! – huknęli żołnierze.
Bonaparte zatoczył koniem. Muzyka korpusu Victora, na dany znak przez 
Bessičres’a, zagrała
Mazurka Dąbrowskiego. Pułk przedefilował przed cesarzem i znów wyciągnął się we
wstęgę i znikł w wąwozie Somosierry.
Wąwóz czerniał ponurą pustką. Armaty, ciała poległych były już uprzątnięte. 
Gdzieniegdzie
tylko widniały skrzepłe, brunatne plamy, czasami złamana klinga błysnęła pod 
ścianą lub
spoza skały wyjrzała uwięzła kula.
Pułk ciągnął w milczeniu głębokim a w skupieniu. Na przedzie pułkownik Krasiński
wszczął cichą rozmowę z majorem Dautancourtem i jadącym tuż kapitanem Jerzma 
nowskim.
– Piękny dzień! O takim nie śniłem!
– Ba! To, co dziś nas spotkało, jest niesłychanym w dziejach armii 
zaszczytem!... Nie
pierwszy rok służę, rozmaite już widziałem uroczystości... byłem świadkiem 
wielkich pochwał,
które spadały na starą gwardię, ale cesarza odkrywającego głowę przed 
pułkiem!...
– A przypomina sobie major, jak to na nas burczał w Warszawie? Co? – wtrącił 
żywo
Jerzmanowski.
131 D e m i b a n ! (franc.) – używana w dawnej kawalerii komenda dla trębaczy i 
doboszów.
132 H o n n e u r a u x b r a v e s d e s b r a v e s ! (franc.) – Chwała 
najdzielniejszym z
dzielnych!
– No, no!... Przecież znów nie tak bardzo! – bronił się major. – Chociaż ja wam 
powiadam,
że ta szarża, te zaszczyty niewarte są jednego Dziewanowskiego.
– Robią nadzieję utrzymania go przy życiu.
– Nogę mu jeszcze w wąwozie odjęto, a ramię strzaskane podobno budzi obawy!...
– Tak, pułkowniku! – rzekł major. – Byłem i ja u niego!... Poznał mnie!... Śmiał 
się!... Pytam,
czy czego nie potrzebuje, a on do mnie, żeby mu z namiotu węzełek przynieść. 
Posłałem
natychmiast. Przynieśli, a w węzełku tym, zgadnijcie, co było? Garść ziemi!...
– Zacny pan Jan! – szepnął Jerzmanowski.
– Prastary to u nas zwyczaj.
– Jam go nie znał! Zagadnąłem więc Dziewanowskiego.
Krew ścierpła mi w żyłach! Nie, nie! Wy swoje, ja swoje!... Nie chcę, nie życzę 
wam takich
szarży!... Ofiara krwi za wielka! Kwiat młodzieży! Prawda, szesnaście krzyżów na 
pułk,
dwadzieścia kilka awansów, deszcz złota hiszpańskiego, ale nie!... Patrzcie, 
tam!...
Dautancourt wskazał ręką na żółty, świeżo usypany kopiec, który wznosił się za 
wylotem
wąwozu – pośrodku rozległej doliny.
– I pomyśleć, że ludzie ci na to urodzili się nad Wisłą... aby tu, na tym 
pustkowiu lec!...
– Majorze! – upominał Krasiński. – Mówisz, jakbyś nie był Francuzem.
– Nie o tym teraz myślę! Tfy! Gorzko człowiekowi! Toż tych dzieciaków sam 
wybierałem,
sam co przedniejszych szukałem... i ot, macie na co!...
Pułk wysunął się powoli z wąwozu i spływał ku dolinie.
Krasiński, zbliżywszy się do kopca, przystanął, za jego przykładem poszły 
szeregi. Żołnierze
zdjęli czapy.
Wachmistrz Wasilewski zeskoczył z konia i ukląkł u stóp kopca. Z drżących ust 
Wasilewskiego
dobyły się słowa modlitwy za umarłych. Modlitwa na skrzydłach wiatru przebiegała
szeregi, chwiała się nad orłem sztandaru i ginęła hen, w wąwozie.
– Amen! – rzucił gromko wachmistrz.
– Amen! – powtórzył pułk.
– Amen! – odpowiedziały góry.
Major Dautancourt fyrknął energicznie nosem i mruknął cicho:
– Jak się człowiek będzie z nimi dłużej zadawał, to jeszcze kamedułą na stare 
lata zostanie!...
Krasiński uścisnął rękę majora.
– Więc tu nasze drogi się rozchodzą?
– Tutaj, pułkowniku!
Sygnaliści grać zaczęli. Regiment podzielił się na dwa oddziały. Na czele 
pierwszego stanął
Krasiński, dowództwo drugiego objął Dautancourt.
Oddziały salutowały się i ruszyły dwiema rozchodzącymi się drogami.
XV
Armaty umilkły pod Saragossą. Marszałkowie Moncey i Mortier opuścili ręce.
Po zdobyciu w pierwszym dniu oblężenia stanowiska Monte Torrero i fortu na 
przedmieściu
Arrabal – od dwóch tygodni nie zdołali kroku naprzód zrobić. Wszystkie ataki 
wróciły
zdziesiątkowane. Kule szczerbiły mury stolicy aragońskiej, wzniecały pożary, 
rozbijały domy,
a mimo to Saragossa ani drgnęła w posadach i stała dumnie zaparta o brzegi Ebro, 
wystrzelając
starożytnymi wieżycami kościołów Nuestra Seńora del Pilar, La Seo, Miguel, 
Felipe,
Jago i Juan, groźnie mierżąc nieprzyjaciela z czworogrannych baszt 
mauretańskiego zamku
Aljaferia.
Od dwóch tygodni w dzień i w noc rażono miasto żelazem, szturm przypuszczano za
szturmem. Zdawało się, że lada chwila na murach ukaże się biała chorągiew, że 
lada chwila
Saragossa się podda.
Marszałkowie spoglądali po sobie zdumieni. Co ta garść kilkunastotysięczna 
ważyła wobec
ich korpusów! Skąd powstać im mogła śmiałość oporu?
Co dnia marszałkowie nowe kreślili plany zdobycia miasta, co dnia liczba rannych 
i poległych
wzrastała.
Moncey trzaskał z gniewu palcami – zrywał się o świcie i śród mroków podnosił 
pułki,
skradał się, czaił, spadał jak sęp i zawsze spotykał wyszczerzone lufy karabinów 
i opór zacięty,
nieubłagany.
Mortier po całych dniach z generałem Lacoste wykreślał plany przekopów.
A tymczasem z głównej kwatery co dnia nadchodziły gońce z zapytaniami i co dzień 
niosły
ze sobą wiadomość krótką a stereotypową: „Lada dzień Saragossa się podda!”
Co dnia marszałkowie czuli, że tam, w głównej kwaterze sława ich topnieje, wpływ 
niknie,
że lada chwila dowództwo wypaść może im z rąk.
Marszałkowie opuścili ręce. Oblężenie trzeba było rozłożyć na dwa miesiące. Jak 
zawiadomić
o tym sztab, jak umotywować raport, żeby uniknąć uwag złośliwych a poszeptów?
Zanim jednak Mortier i Moncey zdążyli powziąć decyzję, kurier cesarski nadjechał 
pod
eskortą oddziału grenadierów gwardii.
Mortier spojrzał ponuro na Monceya.
– Kolego! Możemy sobie powinszować! Nie łudzę się, co ta koperta zawiera!...
– Odwołanie!... Tym lepiej.
– Czy tylko odwołanie? Ręczę, że Savary o nas pamiętał i na wodza się 
wysforował!
– Savary!... Za nic – usuwam się!... Dziś składam raport o urlop!...
Mortier rozerwał szybko kopertę, rzucił okiem na papier zdobny w orły cesarskie 
i szepnął
cicho:
– Lannes!...
– Lannes? – powtórzył ze zdumieniem Moncey. – Lannes do nas?
– Jest już w drodze! Ma objąć naczelne dowództwo!...
– Lannes’owi ustąpię bez wahania.
– Dzielny żołnierz i prawy towarzysz.
– Żal mi go!... To robota Berthiera! O te przeklęte mury nawet Lannes rozbić się 
może.
Zdobędzie je – zasługa żadna! Niewdzięczne stanowisko.
Marszałkowie uspokoili się. Tam gdzie Lannes się ukazywał, tam ustawały zawiść, 
ambicje,
swary.
Lannes zawsze myślał o innych, a zapominał o sobie. Troszczył się, żeby żaden 
żołnierz
nie został pominięty przy rozdawaniu nagród, wstawiał się za oficerami, walki o 
nich staczał
ze sztabem, a w gronie generałów i marszałków – był pierwszym do uznania zasług 
kolegi.
Lannes nie dał na siebie długo czekać. Zebrali się Moncey z Mortierem, dowódca 
inżynierów
generał Lacoste, generałowie Gazan, Morlot, Grandjean, Musnier, Rognat, Suchet i
Chłopicki.
Lannes wysłuchał raportu z poczynionych robót oblężniczych – i zagadnął krótko 
Lacoste’a:
– Ile czasu potrzeba na podminowanie całego miasta?
– Najmniej cztery tygodnie!
– Więc za miesiąc staniemy się panami gruzów!... Zdwoić pracę. Nic tu zmienić 
nie można.
Godzę się w zupełności na taktykę kolegów Mortiera i Monceya.
Te słowa złamały ostatnie lody.
– To jedyna rada! – ozwał się gorąco Moncey. – Minować!... Gouvion de Saint Cyr 
z Desnouettes’em
poszczerbili sobie raz już zęby przed paru miesiącami... Odstąpienie nasze,
ustępstwo obudziłoby jeszcze większą śmiałość... z ziemią ich zrównać.
– Zapewne! – wtrącił sucho Mortier. – Ja byłem tego samego zdania jeszcze 
pozawczoraj!
Lecz oni na miny odpowiadają minami. Trzy dni pracy kosztowały nas przekopy pod 
klasztor
świętego Józefa, noc całą ustawialiśmy baterie... Rano trzydzieści dwa działa 
zionęły, lecz
zanim miny zdołaliśmy podpalić... oni kontrminami wysadzili je w powietrze. Toż 
samo zrobili
z mostem na Huervie! Wczoraj... Co tu ukrywać!... Zrobili wycieczkę na Santa 
Engracia,
przed którą mieliśmy dobrze opatrzoną baterię! Osiem armat zagwożdżonych!... 
Głodem ich
chyba będzie można wziąć...
– Jeżeli sami go przetrzymamy! – uciął Moncey. Lannes zasępił się.
– Jutro damy wypocząć żołnierzom. Wezwiemy raz jeszcze Palafoxa do poddania, a 
potem
zdwoimy energię! Musimy działać wszyscy, bez wypoczynku, równocześnie! Pan, 
generale
Lacoste, prowadź miny. Generał Gazan niech atak za atakiem przypuszcza i niech 
sforsuje
przedmieście. Generał Suchet zdwoi łańcuchy, żeby nam i od guerillów zapewnić 
spokój, i
ducha żywego z Saragossy nie wypuścić. No, a i my, koledzy, próżnować nie 
będziemy.
Wyłomy być muszą!...
Gdy się to działo, w obozie ruch i ożywienie zapanowało. Dwudziestu młodych 
poruczników,
nadesłanych z głównej armii, a więc wiozących ze sobą nieprzebraną ilość nowinek 
i
wiadomości – rozproszyło przygnębienie. Drugi pułk legii miał szczególniejsze w 
tym razie
szczęście, bo aż pięciu zuchów w mundurach prosto z igły stawiło się przed 
namiotem majora
Michałowskiego i pułkownika Kąsinowskiego. I to zuchów nie lada, bo jak adiutant 
zapewnił,
na podstawie papierów, wszyscy jeden w drugiego byli to szwoleżerowie gwardii 
spod Somosierry,
dla braku awansu przeniesieni w randze oficerskiej do legii.
Jeden major Michałowski nie dzielił ukontentowania, bo rzuciwszy okiem na listy 
służbowe,
ozwał się do kapitana woltyżerów Rybińskiego:
– Phi... kochanku! Ruszyli konceptem!... Marcypanowych kawalerów, paniczyków, 
cacanych
żołnierzyków nasłali, kochanku. I co? Phi, męka, mordęga, utrapienie, kłopot, 
zamieszanie,
pilnowanie – choroba! Na koniku frygał, pałasikiem majtał, galopkiem się 
przetryndał
i był, kochanku, rycerzem!... A tu piechota!... Ano, cóż... wołaj ich, 
kapitanie, niechże ich
zobaczę!
Major strzepnął desperacko rękoma, poprawił osuwający mu się pas na okrągłym 
brzuszku,
ręce założył w tył i jął mierzyć wielkimi krokami namiot.
Po małej chwili zasłona się odchyliła. Rybiński wprowadził nowomianowanych 
poruczników.
Ci stanęli wyprostowani, czekając na pierwsze słowa majora. Lecz Michałowski, 
jakby na
nich uwagi nie zwracał. Chodził po namiocie i mruczał pod nosem:
– Nie miała baba kłopotu!... Taki Szczygieł albo Radło więcej potrafi, kochanku! 
Co to z
tego może być?!... Phi!... Zaczynaj od a, b, c!... Kawaleria do piechoty!... 
Nieopatrzność, brak
zastanowienia, kpiny, drwiny, nieład, choroba!...
Oficerowie stali jak wryci. Major podniósł głowę, zmierzył ich wzrokiem i rzucił 
sucho:
– Proszę o nazwiska!
– Łaguna! Masłowski! Strumiłło! Jaworski! Stadnicki! – rozległy się kolejno 
głosy.
– Wszystko porucznicy! Phi! Gwardia, kochanku! Szwoleżerzy! O piechocie ani 
wyobrażenia,
co?
– Owszem, panie majorze! – rzekł śmiało Jaworski.
– Co, kochanku? Co: owszem?...
– W pułku odbywaliśmy piesze musztry, według regulaminu dragoni!!...
– Piesze musztry! Hę? Znam ja wasze piesze musztry! Parodia, śmiechu warte, 
pociecha,
żal się Boże, karykatura, choroba! Bo piechota, kochanku, to nie parada, nie 
kity, nie ogony,
nie akselbanty – tylko karabin, bagnet, mur. Mur, kochanku, armia, siła, broń w 
ramię i stój!
Szturm, to dalej na mury – ani na włos nie chybić, bo opłazuję!...
Major odsapnął ciężko, a naraz doskoczył do Stadnickiego i, wskazując na srebrny 
galon u
kołnierza, rzucił groźnie:
– A to co jest, kochanku?...
– Galon porucznika pierwszej klasy!
– Pierwszej klasy! Proszę! Waćpan porucznikowałeś w szwoleżerach?
– Nie, byłem wachmistrzem.
– I waćpan tak sobie jednym susem przeskoczyłeś porucznika drugiej klasy?
– Pod Somosierrą było nas takich więcej!...
– Proszę! Patrzcie!... Z wachmistrza! Dalipan, świat się przewraca! Zobaczymy, 
zobaczymy!
Mundurki piękne!... Kapitanie, ano cóż?... Weź tych panów poruczników pod swoją
opiekę. Komendy dać nie mogę... niech widzę najpierw we froncie... Niech poznam 
sprawność,
przytomność, rozwinięcie, uzdolnienie, choroba... to jest... kochanku, tego! Hm! 
Tyle
waszmościom powiem, że wątpię, aby wam tu, u nas, było wygodnie. Lada 
pałasikiem, konikiem
tu się nie poradzi, do pałaców na ordynanse się nie chodzi, miną, czupryną nic 
się nie
zwojuje! Piechota, phi, kochanku, musi pracować ciężko, bo piechota to sedno, 
moc, siła,
jądro, podstawa, grunt, armia – choroba!... Żegnam waćpanów!...
Major odwrócił się, odsapnął ciężko, poprawił pasa i puścił palcami impetycznego 
młynka.
Porucznicy spojrzeli po sobie i wyszli z namiotu. Kapitan Rybiński podążył za 
nimi.
– Panowie! Pozwólcie za mną! Przedstawię was kolegom. Do pułkownika 
Kąsinowskiego
jutro, bo dziś zajęty bardzo.
Rybiński zaprowadził poruczników do baraku oficerskiego. Tam ich czekało o wiele 
milsze
przyjęcie.
Porucznicy Kaliński, Niewodowski, Pągowski i Niechcielski powitali nowych 
towarzyszów
z otwartymi rękoma, zapraszając na skromny bardzo posiłek, bo składający się z 
mięsa
gotowanego, chleba i kubka wina.
– Darujcie, koledzy! – usprawiedliwiał się Niewodowski. – Gdybyśmy choć dniem 
jednym
naprzód wiedzieli, można byłoby pomyśleć o czymś przystojniejszym... Dziś 
podzielcie, jeżeli
łaska, nasz chleb powszedni.
– Oo! Cóż za ceregiele! – przerwał żywo Strumiłło. – Wojna, obóz, co na misie, 
to nieprzyjaciel.
– Prawda – pochwycił Kaliński – i w dodatku ciężka wojna, i ciężki obóz! Tym w 
Saragossie
także musi być niewygodnie a głodno, ale co i u nas się nie przelewa. Kto tu w 
oblężeniu,
nie wiadomo!
Rozmowa potoczyła się ochoczo. Nowomianowani porucznikowie opowiadali o głównej
armii, o szarży pod Somosierrą, o pobycie w ambulansach pod Bujtrago, słuchając 
znów
opowieści o ostatnich robotach oblężniczych i nieudanych szturmach.
Jeden Stadnicki siedział ponury, nasrożony i ledwie półgębkiem słowo jakieś 
rzucał. Kapitan
Rybiński, który do poruczników był się przysiadł, postrzegł kwaśną minę 
Stadnickiego
i, kiedy się okazja zdarzyła, zauważył z intencją:
– Hm! Waćpanowie z wielkiego świata przybywacie! U nas chuda fara!... Choć 
zuchów
nie brak, ale nie ma komu ani patrzeć, ani chwalić, ani nagradzać... Nie dziwno 
mi też wcale,
że imć Stadnicki, obaczywszy to nasze chudopacholskie obejście, nie bardzo i rad 
swemu
awansowi!...
– Z czegóż bo pan kapitan to wywodzi? – zagadnął basem Stadnicki.
– At, z czego! Daruj waćpan, nie chciałem go tknąć. Lecz u nas co na sercu, to i 
na języku!
Widząc cię zaś takim, jakbyś pół garnca octu wypił, muszę suponować...
– Że mnie nim napojono, do licha!
– Otóż właśnie!
– Więc, panie kapitanie, jeżeli ma być szczerość, niechże będzie!... Cóż to, 
psia... na rekrutam
do was przyszedł się napraszać... Nie naharowałem się dość na te galoniki! Co?
– Poruczniku! Któż waćpana?...
– Kto? Jużci imć pan major! Szanuję szarżę, znam powinny jego randze szacunek... 
lecz,
jakem Stadnickł, ważyć się lekce nie pozwolę!... Bom nie nowicjusz, nie 
wiechetek!... Lada
pałasikiem! – powiada! Nie życzę mu, aby się z tym pałasikiem spotkał...
– Panie Józefie! Major – burczymucha! – perswadował Jaworski.
– Niech mu w żołądku burczy! Ale co ja, nie dam się poniewierać, psia... 
Piechota, kawaleria,
sapery, woltyżery... dla mnie zawsze, będą w jednej cenie!... Tyle zaś waćpanom 
powiem,
że gdyby tu nasz pułk był... to nie patrzylibyście, spuściwszy nosy, na ten 
kojec saragoski!...
– Nie tak gorąco! Nie zapalczywie! – ozwał się poważnie Rybiński. – Major człek 
zacny,
prawy...
– Nie lubię!...
– Pozwól waćpan dokończyć!... Dziwadło trochę, rozkochany w piechocie!... 
Zrzęda, lecz
słów jego nie należy brać do serca!... Wykażesz się waćpan – pierwszy odda 
sprawiedliwość...
– Niech sobie! Cale mi ona niepotrzebna!... Pierwsza okazja – poproszę, niech 
mnie przeniosą.
Zresztą, zadeklaruję to pułkownikowi... Nie chcę imć panu majorowi być zawadą!
W gronie oficerów zapanowało przykre milczenie. Porucznicy poglądali po sobie, 
kapitan
Rybiński bębnił nerwowo po głowni pałasza i targał temblak.
Naraz zasłona w otworze baraku uchyliła się. Przed stołem zjawił się niski, 
pucołowaty porucznik.
Powiódł bystrymi oczami po zebranych, skoczył do Stadnickiego i zawisł mu na 
szyi
– wołając z zapałem:
– Królu! Józiu! Nicponiu!... Dajże gęby!... A bodaj cię... Caramba!133 Prędzej 
bym się
śmierci spodziewał...
Stadnicki porwał się z miejsca, nie mogąc poznać witającego. Mały porucznik 
atoli nie
ustawał w wykrzyknikach, huśtając się na szyi Stadnickiego a ściskając go.
133 C a r a m b a ! (hiszp.) – przekleństwo hiszpańskie.
– Góra z górą!... Królu mój!... Patrzże, do naszego pułku!... Upiję się chyba... 
kozim mlekiem!...
Cóż ty, filistynie... tak oczy raczysz!... Nie poznajesz?... Mateusz... Bzura, 
herbu Bzura
vel134 Lis... ze wsi Bzury... ziemi wileńskiej!...
– Bzura, Bzura! – powtarzał niepewnym głosem Stadnicki.
– Zapomniałeś?... W Warszawie pod Karasiem!... Tyżeś tego... ja tamtego... 
skrobnąłeś
mnie po ramieniu... potem zgoda!...
– Bodaj cię!... Prawda!... Na dwa dni przed wjazdem cesarza!...
– To, to! – pochwycił wesoło Bzura. – Mości panowie, rekomenduję wam setnego 
kompana,
rębacza całą gębą!... Takich nam tu potrzeba! Upiję się?!... Hm!... Widzę, że tu 
cienko u
waćpanów!... Lura! Nie po chrześcijańsku witacie kolegów...
– Ba! Mój kochany!... Rada by dusza... Skąd?...
– Mości panowie, uwaga! Wracając z warty przechodziłem około wózka mamy 
Żubrowej!
Spojrzałem na minę i szyję daję, że coś tam musi mieć!... Co tu długo się 
namyślać! Proponuję
atak przypuścić!... Dowództwo oddaję Niewodowskiemu, który cieszy się 
największymi
względami u „mamy”...
– Doskonale! Wybornie! Atak! – pochwycili ochoczo Kaliński i Niechcielski.
– Jeżeli Niewodowski prowadzi, zwycięstwo pewne! – wołał Pągowski. – Idziemy!...
– Tylko ostrożnie, żeby „mama” nie zwąchała pisma nosem! Niewodowski pójdzie na 
rekonesans,
za nim ja z, Józiem, królem moim, niby przepytać się o nici i wosk... Ty, 
Kalińsiu,
z Pągowskim sforsujesz tył!... Niechcielski uważać będzie na zawartość wózka... 
Kapitan
poprowadzi gości!...
– Wiwat Bzura!
– Tylko cicho! Znacie „mamę”. Jedno słowo niebaczne i wypłoszycie worek malagi, 
a może
kseresu. A na to się zanosi. Niewodowski, naprzód! Ty masz łaski i względy...
– Mam być zdrajcą?
– Musisz, królu nasz!... Ja to wiem, że ciebie to będzie drogo kosztowało! Lecz 
nam za to
tanio wypadnie!... Uwaga, mości panowie! Należy przestrzec tylko kolegów, że 
jakby zobaczyli
Michałka, to na miły Bóg – niechże pary z ust nie wypuszczą... boby nas sromotna
kontuzja spotkała!... Pamiętajcie, co się mnie samemu przytrafiło!...
Oficerowie, śmiejąc się i żartując, ruszyli z baraku gromadkami w stronę, kędy 
na linii
rozgraniczającej leże pierwszego, drugiego i trzeciego pułku legii – stał furgon 
markietanki.
Koło furgonu uwijała się tęga, przysadzista baba w dostatnim kaftanie, 
przypominającym
barwę legii, i w wielkiej chuście na głowie, okręconej na kształt turbana. Przy 
furgonie kręcił
się młody legionista i, na komendę markietanki, rąbał nawiezione drwa, rozniecał 
ognisko a
nastawiał kociołek z wodą.
Chwilami wzrok legionisty zanurzał się pod nakrycie furgonu, w cieniu którego 
rysowała
się – dziwnie piękna a delikatna twarzyczka, wyglądająca spod kaszkietu.
Markietance nie podobała się snadź ta ciekawość żołnierza, bo pochwyciwszy go na 
spojrzeniu,
wymierzonym pod płótno furgonu, zakrzyknęła oburzona:
– Pietrek! A będziesz ty mi... ognia pilnował!... Jak to nastawia kocioł!... Nie 
widzisz, że
się gibocze!... Skaranie!
Żołnierz, na widok groźnie zmarszczonej twarzy markietanki, usunął się 
pośpiesznie, nacisnął
furażerkę i jął poprawiać ognisko.
Żubrowa zwróciła się do furgonu i zajrzała do budy.
– Darujcie Piotrkowi! – ozwał się melodyjny głos spod płótna.
– Hm! Darować, to darować! Według rozkazu. Ale co mu się kiedy dostanie, to 
dostanie!
Tfy! Lada ciura zęby szczerzy!... Rangi nie uszanuje! Żeby tu był nasz porucznik 
albo i mój
stary! Inaczej by szło!
134 V e l (łac.) – albo, czyli.
– Pewnie! – odezwał się smutnie tenże głos.
– Gdzie tu! Ani poradzić!... Wóz pusty prawie!... Może lepiej byłoby przebrać 
się do francuskiej
granicy!... Kiedy ani myśli!... Czekać trzeba!... To oblężenie licho wie kiedy 
się skończy!...
Rozstąp się, ziemio – siedź i pokutuj! Ani w lewo, ani w prawo!... Dziś podobno 
mieli nasi
oficerowie nadciągnąć z marszałkiem. Może coś będą wiedzieli. Ba! I ułani 
siódmego pułku
są!... Pietrek! Nie trap się, tylko rozpalaj ogień! Dałby Bóg!... Ani chybi do 
nas ściągną. Moje
szczęście, żem wczoraj z batalionem na furażowanie poszła!... Niewiele tego 
jest. Pokazać
nawet nie można... Wychlapaliby, nicponie, do ostatniej kropelki!... Uf!... 
Chyba wypadnie
znów dziś u pułkownika się zamówić. Może który z adiutantów!
– Moja Żubrowo!... Lepiej nie wspominajcie. Może znów na próżno!... Nie wiem 
sama –
lecz od pewnego czasu smutne mnie przeczucia nękają. Naszych ginie tysiące! 
Może... Nie!...
Aż się boję wymówić...
– Pani kapitanowo! – zakrzyknęła energicznie markietanka. – Co? Nasz porucznik? 
Do stu
piorunów, ani o tym myśleć się nie godzi!... Ho, ho! Słowo, to mur!... 
Powiedziane – skończone!
Nie ma wykrętów.
– Ale są kule.
– Ku-kule są?... No, są! Niech sobie będą!... Mało to jest rozmaitego mięsa!... 
Lecz od porucznika
naszego – wara. A toć jest w niebie sprawiedliwość. Nie mówię, żeby tam mnie
gdzie potrąciło – już to człek sobie rzetelnie zasłużył... ale co porucznika! 
Tfy! Język człowiekowi
na myśl samą kołowacieje. Porucznika naszego... Toż się chyba taka podła nie 
narodziła.
Panie Boże, odpuść... święty Antoni, już nas nie opuszczaj! Licho nas tu 
przyniosło, ale
Ty nas wyprowadź.
Markietanka otarła nieznacznie twarz rękawem i odsapnęła ciężko.
Wtem, od ogniska rozległ się donośny okrzyk Pietrka:
– Pani Żubrowa, porucznik! Markietanka zatoczyła się na nogach.
– W imię Ojca i Syna!... Porucznik Niewodowski idzie.
– Zasunę się! Powiedzcie, że śpię...
– Wola pani kapitanowej!... Choć on tam znów nie taki straszny. Poczciwa dusza! 
Oczy
mu się świecą. W tym jego kawalerska rzecz... Oskomę próżną sobie czyni!
Niewodowski pozdrowił wesoło markietankę.
– Jak się macie, pani Żubrowa?
– Mam się! – ucięła krótko baba.
– A Michałko?
– Chrapie.
– Coś mi krzywi jesteście?
– Panu porucznikowi?... Sobiem krzywa... Bieda z nędzą, i tyle!... Nawet dziś 
pukaniny nie
ma. Zimować tu chcecie? Malowane wojsko! Ani w lewo, ani w prawo.
– Marszałek przyjechał!...
– Nowina! Toć ci było trąbienia a bębnienia, mało uszy nie popuchły.
– Hę, hę! Pani Żubrowa coś przysmaża dzisiaj! Furaże były wczoraj dobre?
– Jak zawsze! Bijatyka, hałasy, a w końcu na ręce byś zabrał wszystko!... 
Wyłapali znów
osłów co niemiara! Widzi mi się, że jak nowy marszałek także ośliną zacznie się 
karmić, to
my tu i za rok nic nie zwojujemy!
– Prawda, prawda!... Nie ma tam pani Żubrowa jakiej manierki pod ręką?
– Manierki?
– Coś mi dolega... Nie wiem!...
Markietanka pokiwała głową.
– Mówiłam, przestrzegałam!... Jak wejdziesz między wrony – krakaj jak i one. Nie 
darmo
te czarne diabły bez mała prześcieradłami się przepasują!... To im grzeje 
wnętrza!... A u nas
ci dnia nie ma, żeby kogoś kolka madrycka nie sparła!... Dolega? Hm – bardzo 
dolega?
Baba zakrzątała się koło furgonu. Wyciągnęła kubek z puzderka, wypłukała wodą, 
wytarła
czysto, a potem spod siana dobyła brzuchatą sakwę z koziej skóry – wyciągnęła 
ołowianą
zatyczkę i strumień rubinowego napoju trysnął do kubka.
– Widzisz waćpan!... Jak dokuczy, to się zawsze u Żubrowej pożywić można. 
Rozgrzeje
was rzetelnie – po wypiciu jeszcze się płaszczem okręcić i na posłanie. Podwójna 
gorączka
kolkę przejmie i zmoże!... Co mówicie? Hę?
Żubrowa podniosła oczy w stronę, kędy stał Niewodowski, i nogi pod nią się 
ugięły z przerażenia
– zobaczyła tuż przed sobą pucołowatą twarz Bzury i wyniosłą postać 
Stadnickiego.
– Sługa pokorny mamy dobrodziejki! – zawołał wesoło Bzura.
– Co, czego to? – mruczała baba usiłując ukryć sakwę z winem.
– Nic, kolka, królowo moja! O!... Przecież wam to zawadza!... Dajcie, ja 
potrzymam!...
Markietanka rzuciła się w tył.
– A to skaranie istne! Licho jakieś waćpana przyniosło! Ani kroku dalej!...
– Kolka!
– Idźże do ambulansu! Niech wam stary Gulicz da driakwi.
– Kruszynkę!... Królowo!...
– Ani kropli!... Święty Antoni! Toż ich się cały regiment jawi! Pani kap... 
Michałko!
Baczność na tyle pozycji!...
Żubrowa wsunęła się pod płótno furgonu, tak że zasłoniła cały otwór. Porucznicy 
z kapitanem
Rybińskim, śmiejąc się i żartując, zacieśniali pierścień około markietanki. 
Bzura wciąż
parlamentował:
– Królowo, wejrzyj miłosiernym okiem na sromotną pustkę!... Po kapeczce!...
– Nie dam! Nie mam!... Ilu waćpanów? Dwóch, czterech, sześciu, dziesięciu... Ani 
myśli.
Jakem Muszyńska z domu! Gdzie? Skąd?... Wody chyba z pieprzem!...
– Krewniakowi nie odmawiaj!...
– Komu? Jakiemu krewniakowi?...
– Przecież mówiłem... jeden Bzura o mały włos nie pojął za żonę Muszyńskiej...
– Niech mu będzie na zdrowie! Dobrze zrobił – despekt mnie ominął!...
– Królowo! Patrz, ilu zacnych młodzieńców stoi przed tobą!...
– Pani Żubrowa! – odezwał się Kaliński. – Jeżeli nie, to choć uszanuj przybyłych 
świeżo
do legii towarzyszów, niechże złego nie mają o tobie mniemania.
– Pewnie, psia – huknął basem Stadnicki. – A nie, to szturm, za dwie minuty 
furgon
nasz!...
– Wiwat! Albo – albo! – Wybierajcie! – odezwały się głosy.
– Ehe! Więc to tak?... Taka cnota przyjechała... Hola, waćpanowie, nic! Nie ma! 
A to szarańcza
istna! Czy to ja mam winnice pod nosem? Kawaleria jeden w drugiego jak dęby – a
miast samym sobie głową nakręcić, to ci do mnie...
– Przecież nikt darmo nie chce.
– Darmo. Masz, mości Strumiłło, napoleony, to je sobie zjedz, bo u mnie sklepik 
zamknięty.
Porucznicy spojrzeli po sobie zbici z tropu. Jeden Bzura nie tracił fantazji, 
oparł się o furgon
i szepnął półgłosem:
– Et, żeby tu był imć Żubr!
Markietanka westchnęła ciężko.
– Byłoby inaczej – ciągnął Bzura.
– Pewnie! Garść miał taką uchwytną, że respekt czuj!
– Co tam garść; człek poczciwy! Krzywdy by nikomu nie zrobił!...
– Oj, to święta prawda! Mój stary... Gdzie on teraz nieborak?...
– I sam by pewnie powiedział: „Daj im, nie skąp! Bieda i nędza... Czczo w sercu, 
w gębie,
w żołądku!”...
– I zełgałbyś waćpan! Bo co mój stary do gadania nie był. No, ale co tam... ma 
być nędza...
Niech tam – inaczej wam się, panowie oficerzy, nie opędzę.
– Wiwat, nasza Żubrowa!...
– Zatracone to, szalone! Hej, Pietrek, a wypłuknij no kubki. Zwijaj się żywo.
Porucznicy, śmiejąc się i żartując, porozsiadali się dokoła ogniska. Markietanka 
przecierała
kubki a rozlewała wino.
– Czary, dalipan! – mruczał kapitan Rybiński. – Gdzie u marszałków w kredensie 
chuda
fara – ale co u pani Żubrowej... wszystko się znajdzie!... Kiedybyś zajrzał!...
– Ba! Człowiek też, dzięki Bogu, ma głowę na karku.
– A Michałka w furgonie! – dorzucił Bzura. Markietanka pogroziła mu palcem.
– Co tego, to nie lubię!... Ja waćpanu do tornistra ani do mantelzaków nie 
zaglądam!
– Zdrowie naszej markietanki! – przerwał wesoło Kaliński.
– Wiwat!...
– Hola! Zaraz!... Nie jestem kaleką! Niechże się trącę!
Baba schwyciła za kwartę – nalała sobie wina i pociągnęła mocno.
– Królowo! Z nóg się zwalisz!...
– Przedni trunek.
– Zdrowie naszych towarzyszów! Niech żyją szwoleżerzy.
– Widzisz, królowo!... Panowie porucznicy do nas prosto z gwardii!...
Baba strzepnęła rękoma.
– Co powiadacie? Szwoleżerzy!... Gwardia!... Święty Antoni!... To... to może 
waćpanowie
znacie... rety... kapitana Dziewanowskiego!...
– Byliśmy pod nim!
– Jezusie! Gdzie? Rozstąp się, ziemio!... Pani kapit... Bodaj mi język kołkiem 
stanął... Michałku!...
A tfy!... Kapitana Dziewanowskiego podkomendni!... Górą nasza!...
Baba śmiała się przez łzy a podskakiwała z uciechy. Porucznicy patrzyli, nie 
rozumiejąc
wybuchu radości. Żubrowa tymczasem dopadła Stadnickiego.
– Mówże mi waćpan! Gdzie jest?!... No dalej, co tam! Masz pusty kubek! Daj, 
niech ci
naleję!... Więc... jest w szwoleżerach? Co?... Mówże waćpan!
Stadnicki zasępił się.
– I cóż wam powiem... do licha! Zacna dusza!... Żołnierz, choćbyś szukał, 
drugiego takiego
nie znajdzie!... Kochaliśmy go Jak ojca, jak brata... Nigdy o sobie, zawsze o 
innych myślał!...
– Gdzież, gdzież on?...
– Ha! Cóż, szarża... zwaliło go!...
Markietanka odsapnęła ciężko.
– Mówcie, panie poruczniku!... Wszystko!...
Oficerowie skupili się około Stadnickiego.
– Krótkie moje opowiadanie będzie. Słyszeliście o tym piekielnym wąwozie?... Pół 
szwadronu
poszło w strzępy! Dziewanowski prowadził trzecią kompanię na froncie. Łomot! 
Chlasnęła
mu kula nogę. Jeszcze rwał się na baterię! Hiszpanie plunęli z armat w same 
oczy. Granat
strzaskał mu ramię. Nadjechał cesarz... Wzięli go do ambulansu. Krzyż oficerski, 
szlify
pułkownika, dożywocie, opieka niby, złota garściami – wszystko było... tylko 
życia nie stało.
Stadnicki urwał nagle, szarpiąc bokobrody. Słuchacze zapadli w ponure milczenie.
Naraz, poza nimi rozległ się głuchy jęk. Tuż przy furgonie chwiała się 
bezwładnie drobna
postać młodego legionisty.
Markietanka z krzykiem rzuciła się z pomocą – porucznicy porwali się na nogi. 
Młodemu
żołnierzowi wlano w usta wina, zwilżono mu skronie wodą, rozluźniono opięty 
kołnierz pod
szyją.
Legionista odzyskał przytomność. Żubrowa jeszcze nie mogła się uspokoić.
– Olaboga! Tyle nieszczęścia!... Biedna sierota!... Tożem się dopytała!... 
Święty Antoni, za
grosz w starym łbie nie ma zastanowienia!... Naści jeszcze!... Wina!... Jakie to 
blade biedactwo!
Dycha sobie!... Ooo!... Czegóż się tak waćpanowie gapicie... sacrebleu?!...
Porucznicy stali nieporuszeni – pochłonięci niezwykłym widokiem, który oczom ich 
się
przedstawił.
Chłopięca twarz młodego legionisty wydawała im się z początku dziwnie delikatną, 
niezwykle
pociągającą, lecz gdy w miarę odzyskiwania przytomności zabarwiła się rumieńcem,
gdy przysłonione długimi, ciemnymi rzęsami oczy zadrgały życiem a spod 
usuniętego kaszkietu
wychylił się promień lśniących, ciemnych włosów – porucznicy spojrzeli w 
milczącym
zdumieniu po sobie.
Tu oto, na tym pustkowiu hiszpańskim, pod strzałami zaciętych saragossan – z 
żołnierskiego
munduru wychyliła się ku nim postać pięknego jak sen dziewczęcia. Dziewczęcia,
którego każdy rys twarzy, każde żyłki drgnienie i te usta wpółrozchylone, jakby 
w pocałunku
anielskim, i to czoło jasne, wyniosłe – mówiły do nich: „Sarmatką jestem!”
Ciżba myśli przesunęła się przez mózgi zapatrzonych oficerów – aż wystrzeliła 
skrami.
Młody legionista pod wpływem spojrzeń drgnął i podniósł się. Kaszkiet zesunął mu 
się i
zawisł na podpince – a spod niego już fala włosów spłynęła na ramiona żołnierza.
Uśmiechy rozpogodziły twarze oficerów. Jedna markietanka, spostrzegłszy, co się 
dzieje,
załamała ręce.
– Królowo moja! – odezwał się pierwszy Bzura. – Toś nam figla zgotowała.
– Święty Antoni! Jakem Muszyńska z domu! Masz, diable, kaftan!...
– He, he! Nie wypierajmy się!... Miałem dobre przeczucie!... Michałko!...
– Nie ma gniewu!...
– Zuch markietanka!...
– Dawać mi tego żołnierzyka do plutonu!...
– Dobra nasza!...
– Niech żyje legia!
Między oficerami ruch się wszczął, koło ich zaciskało się coraz silniej. Żubrowa 
osłaniała
dziewczynę, gdy ta zerwała się jak łania spłoszona, dumnie podniosła główkę i 
rzuciła spokojnie:
– Może choć przez pamięć dla brata mego, Jana Dziewanowskiego, uszanujecie mnie 
waćpanowie!...
Słowa te jak grom padły na rozochoconą młodzież. Porucznicy zmieszali się i 
cofać się zaczęli,
straciwszy nagle rezon i wigor. Aż pierwszy Stadnicki podniósł głowę i huknął 
zapalczywie:
– Mości panowie! Dosyć! Dziewanowski!... Jeżeli kto, psia... to te pięście 
poczuje!... Ani
słowa! Nie lubię, psia...
– A niechże waści Bóg da zdrowie! Znalazła się poczciwa dusza!... Święty Antoni, 
a już ci
do pacierza jedno „Zdrowaś” dołożę!...
– Waćpanowie, pozwólcie! – wmieszał się kapitan Rybiński, który był stał na 
uboczu i tej
scenie się przyglądał. – Toć wiadomo wam o zakazie, który najsurowiej zabrania 
przytomności
niewiast w obozie!... Wy, Żubrowa, na wielkie niebezpieczeństwo narażacie i 
siebie, i tę
oto pannę! Lada chwila wieść może się roznieść i będziecie pod strażą 
odstawieni...
– Panie kapitanie!... Toć chyba sprawiedliwości nie ma!... Mnie? Hę! I tę 
niebogę?... Cóż
to my nie po bożemu żyjemy? Toć wina, że biedactwo brata szukać przyszło...
– Wierzę wam – wierzę!... Lecz się rozniesie.
– Kto rozniesie?... Cóż to, nie oficerzy wszystko? Szpiegi nas opadły?... Kto 
rozniesie?
Kto nie uszanuje nieszczęścia? Co o to – jestem spokojna!...
– Dobrze mówi, dobrze! – zawołali porucznicy. – Ani pary z ust! Sekret, 
tajemnica! Słowo
oficerskie!...
– Słowo! Słowo!
– Tylko się strzeżcie! – upominał Rybiński, – A zdarzy się okazja, to uciekajcie 
stąd. Nie
dla was miejsce!...
– Prawda, prawda, żałość nas zagnała!... Mój stary! Pan porucznik!... Juści 
czekać nie będziemy!
Et! Co tam!... Kiedyście, waćpanowie, tacy!... Na zgodę!... Ostatnie cielę z 
obory
spod serca!... Mam tu jeszcze petercyment hiszpański – niby miód, a małmazja, 
czyli muszkatel
korzenny!... Przedni prawdziwie! Pietrek, kubki!...
Markietanka drugi wór skórzany z winem wyciągnęła. Porucznicy zasiedli znów. 
Zośka
znikła pod nakryciem furgonu.
Oficerowie powoli jęli się rozchodzić, solennie przyrzekając dotrzymania 
tajemnicy.
Żubrowa upatrzyła chwilę i odciągnęła na stronę Stadnickiego.
– Panie poruczniku – rzekła gorąco. – Raz jeszcze dziękuję ci pokornie za 
poczciwe odezwanie...
– Hm! No cóż... nie ma, psia, i tego! Dziewanowski! Et! Człowiek był...
– Ciszej, przez Boga!...
– Dusza zacna!... Pięć dni się mordował, biedaczysko, amputowali mu nogę, 
rękę!... A on
nic!... Śmiał się chwilami!... I precz rozprawiał... a tak rozprawiał, że ci 
serce rosło!... Nie ma
go.
– Święty Antoni!...
– No nic! Wracać do dom!... Zabrać ją co prędzej... Gdzie! Nawet mogiły by się 
nie dopytał!...
– Prawda, panie poruczniku, wracać!... Tylko bo... jakby tu powiedzieć?... Hm! 
Chyba
prawdę. Pan porucznik tak mi jakoś przypadł! Na wzrost, jak mój stary!... 
Zupełnie!... Bo to...
– No co? Co takiego?
– Hm! Niby tak! Kapitan Dziewanowski był rodzono-stryjecznym i jedynym. Kochali 
się
okrutnie z naszą kapitanową, lecz co my, tożeśmy powędrowały naszego porucznika 
szukać,
co podobno wyciągnął z Francuzami – ale dokąd i z jakim regimentem, ani rusz się 
dowiedzieć!...
– Cóż to za porucznik?...
– Gotartowski!...
– Ba! Szukaj wiatru w polu... W naszym pułku dwu było Gotartowskich!...
Markietanka chwyciła Stadnickiego za ramię.
– Co waćpan powiadasz? Dwóch?...
– Obydwaj byli wachmistrzami!... Jednemu Marceli, a drugiemu... Florian!
– Rany Boskie! Na miły Bóg ciszej!... Florian? Wachmistrz!... To chyba inny!... 
Nasz porucznik
w legii służył... potem kapitanem został...
– Więc ten sam...
Żubrowa poczerwieniała i chwyciła gwałtownie powietrza.
– Ten sam. Jezusie!... Smagły na obliczu... wąs do góry? Czupryna kędzierzawa 
nieco!...
– Wstrzemięźliwy w słowie? Pełen sentymentów.
– Służbista okrutny!...
– Odwagi niepospolitej.
– Ma ciemną myszkę na lewym policzku!
– I mniejszą pod prawym okiem!...
Żubrowa zacisnęła nagle usta. Z oczu markietanki łzy trysnęły rzęsiste – a 
równocześnie
szeroka jej twarz drgała zadowoleniem, szczęściem.
– Śrebło moje... Juści on! Nasz porucznik!... Poczciwina! Kto mu tam mundur 
opatrzy!
Kto o bieliźnie ma staranie? Kto pasik wygładzi? Święty Antoni, toż chyba do 
grobu Jezusowego
pójdę... a kajać się zacznę, jako Bóg taką nam pociechę zesłał!... Gdzie? Gdzie 
tedy jest
regiment? Dziś się wynosimy! Guerillasy, diabły, czorty, caramby, caraje – jakem 
bezbronna
sierota – swoje zrobię, a kto mi dywersję... uczyni... Ale, bo... panie 
poruczniku, waszmość
mi markotny?...
– Nic, psia...
– Gdzież jest więc regiment?...
– Pono pod Madrytem!... Na dwa podzieleń oddziały!...
– Przy którym jest nasz porucznik?...
– Nie wiem!...
Żubrowa zbladła.
– Panie poruczniku!... Prawdę chcę wiedzieć, całą prawdę?... Co się stało?... 
Był w szarży?!...
– Był!...
– Jezus, Maria! Ranny?!...
– Nie wiadomo!
– Nie męczcie, przez litość.
– Przepadł... zginął!... Po szarży szukaliśmy, nigdzie ani śladu! Może się 
zapędziwszy, samopas
się przedziera, może w ambulansie którym wypoczywa... może dostał się do 
niewoli!...
Kto wie!...
Żubrowa ponuro zwiesiła głowę, głos jej jasny, silny, zmienił się w szept:
– Na takiż mu koniec przyszło! Ani nad nim, ani nad tym dziewczęciem nie było 
zmiłowania!...
Wszystko zginęło, przepadło.
Po chwili milczenia markietanka stęknęła głucho:
– Waćpan zmiłuj się... niechże słuch o tym do niej nie dojdzie!... Do czasu może 
lepiej,
aby nie wiedziała!...
– No, do licha, i ten. Jest źle – ale tego... jeszcze desperować się nie godzi! 
A nuż, psia!
Markietanka potrząsnęła głową ponuro.
– Bóg zapłać waćpanu, Bóg zapłać! Ale wiem ja ci, co to znaczy przepadł! Wiem, 
co między
tym rozbójstwem jest niewola! Ludzi tną piłami, rąbią na sztuki... ćwiartują!... 
Czasem
lepiej niekiedy na polu lec, śmierć rychłą sobie uprosić niż się dostać 
żywcem!...
– Różnie, różnie bywa. Cóż, może!... Liczcie na mnie!... Jakby co... 
Dziewanowskiego kochałem
jak ojca, a Florek był mi bratem!... Co mogę – uczynię!... Wracać wam stąd co 
tchu.
– Trzeba wracać!... Okazja się zdarzy... z pierwszym regimentem!... Boże, Boże! 
Aby siły
stało, aby żałość nie złamała!... Lepiej – stokroć lepiej jej nie wiedzieć!...
– Cha, cha!... Witam imć porucznika, kochanku! – rozległ się poza plecami 
Stadnickiego
rubaszny głos.
Stadnicki obejrzał się. O dwa kroki za nim stał major Michałowski i uśmiechał 
się pogardliwie.
– Trafiliśmy już do „mamy”. Panowie gwardia radzą sobie, jak mogą!... Kubeczki, 
kozie
skórki, winko, humorki, zdrowieńka, wiwaciki – choroba!... Co? Hę?...
– Panie majorze!...
– Co, kochanku? Hę?... Żubrowa dusi, dolewa, poi, częstuje! Co? Hę?...
– Panie majorze! Gdzie tu, czym? Kozim mlekiem a oślim udźcem!...
– No, no! Pani Żubrowa! Znamy się, kochanku, znamy!... A cóż wasz chłopak?
– Słabowity, panie majorze!...
– Słabowity! Ananasik, gagatek, piecuch, maminsynek – choroba! Skończone! Mundur
zdjąć i niech wraca, skąd przyszedł!... Nie ma zabawy!... Nie ma wyjątku!...
– Według rozkazu pana majora!... Juści, taka tu jest uciecha, że psy lepiej nie 
mają!...
Zdjąć, to zdjąć!...
– Hę? Niezadowolenie, niehumor, kwasy, utyskiwania, szemranie – choroba!... Co 
tam,
kochanku, jest co do wypicia?
– Dwa sagany wody.
– Przeszkodziłem waćpanu, mości Stadnicki?...
Stadnicki zaciął zęby. Major puścił młynka i ciągnął dalej:
– Pierwszy krok do markietanki. Dobrze się zaczyna! Dobrze, kochanku!... To 
ciekawsze
niż nieprzyjacielska pozycja, niż fosy, przekopy, wały, mina – choroba!... 
Co?...
– Prawda, majorze.
Michałowski szarpnął wąsa.
– Hę? Co, kochanku?...
– Że owe roboty oblężnicze licha warte, jeżeli od miesiąca Saragossa nie została 
zdobyta!...
– Hę?... Taak!... Pewnie!... Dlatego też przysłali waćpanów! Co? Hę!... Żeby 
spijać zapasy
u markietanki.
– Panie majorze!...
– Co takiego? Hę?
– Widzę, że mi przyjdzie dziś jeszcze prosić o dymisję!
– Aha! Nie smakuje piechota! Co?
– Piechota? Nie!... Tylko przymówienia pana majora!
– Waćpan myślałeś, że cię tu będą głaskać, hołubić!
– Do pioruna, nie! – huknął Stadnicki. – Tylko szlifów moich nie wyskakałem na 
socjecie!
A pan major swoje supozycje raczy zachować do czasu, gdy zobaczy mnie w ogniu.
Major nie uraził się wcale. Dobył tabakierki, pociągnął potężny niuch tabaki, 
otrzepał nos
kraciastą chustką i mruknął:
– Jurnie, kochanku! Dobrze! Hm! Bardzo dobrze!... Tylko ja tam w gwardie nie 
wierzę... a
kawaleria u mnie, to, panie, na posyłki... Waćpanom nie odmawiam, kochanku!... 
Owszem...
– Dziękuję panu majorowi!... Dziś złożę raport o uwolnienie!...
– Hę?!...
– Właśnie, złożę... bo nie widzę, abym się tu na co mógł przydać!... W pułku 
nauczono
mnie iść na przebój!... Tu wraz z piechotą za wiele zaufania i za mało 
rezultatów!... Pan major
pozwoli się oddalić...
Stadnicki zawrócił się na pięcie i, przyłożywszy rękę do kaszkietu, odszedł.
Major stał przez chwilę ścigając wzrokiem Stadnickiego, po czym zwrócił się 
nagle do
markietanki i rzucił oschle:
– Jest tam co do wypicia?...
– Kwaterka koziego mleka, według rozkazu...
– Wypili, kochanku? Smoki!...
– Co do kropelki!... Niech im będzie na zdrowie! Miało się komu innemu dostać – 
lepiej,
że się porucznicy uraczyli!
– Co mówicie?
– Że z panem majorem ciężki żywot.
– Prawda? Co? Kochanku! Oho, ze mną!... Ani weź!... Nie podoba im się służba!... 
Piechota,
kochanku!...
– Panie majorze! Naczelnik dywizji wzywa go do siebie! – rozległ się dźwięczny 
głos
młodego ordynansa.
Major machinalnie schwycił się za guzy płaszcza i jął opatrywać obsuwający mu 
się pas.
– Idę, kochanku! Naczelnik!... Hm! Będzie robota!... Idę! Żubrowa!...
– Co pan major rozkaże?
– Nie ma tam ani kropelki?
– Kwaterka, według rozkazu, koziego... Major machnął ręką niecierpliwie.
– Nie o to pytam się, kochanku!... Tedy, Żubrowa... dziś wieczorem... do mnie 
zajdźcie...
tam jest jeszcze jeden woreczek! Tylko, kochanku, szafować ostrożnie!... Którego 
kolka, ziąb,
febra – pół, ćwierć kubeczka!... I ani mrumru! Sza! Pary z ust!
– To się wie!
Major zawrócił ku kwaterze generała Huppeta, Żubrowa pokiwała znacząco głową.
– Kto go wie! Diabeł wcielony. Zjadliwy jak ono robactwo hiszpańskie!... To 
znów!... Kto
go wie!... Dola!...
Twarz markietanki spochmurniała nagle. Spojrzała na budę furgonu i żałość ją 
chwyciła i
targnęła nią. Naraz zabrakło odwagi markietance odezwać się do Zośki. Mocowała 
się z sobą,
chciała dobyć głosu – nie mogła. Przykucnęła pod kołem na ziemi i ukryła twarz w 
dłoniach.
W piersi Żubrowej odezwał się cichy chrobot. Tam bój wrzał, szarpał, rwał na 
kawały. Markietanka
widziała przed sobą morze krwi, ognia. Czemuż ona żyje?... Czemu na nią nie 
przyszła
pomsta niebieska?...
Prostacze serce Żubrowej nie mogło przenieść żalu – jęk cichy wstrząsnął jej 
ciałem. Zośka
wyskoczyła z furgonu i stanęła przy markietance.
– Co wam, Żubrowa?... Co się stało?... Mówcie mi! Powiadajcie!...
– Nic – at... przyszło... nic!
– Wy coś ukrywacie!... Mówcie! Najgorsza prawda lepszą jest zawsze!... Muszę 
wiedzieć!
Żubrowa!...
Markietanka podniosła głowę, spojrzała w rozpalone niepokojem oczy Zośki i naraz 
moc
w nią jakaś dziwna wstąpiła. Porwała się na równe nogi i zawołała ostro:
– Tfy! Ot, z przeproszeniem – babska natura staje czasem w człeku okrakiem!... 
Paniusieczko
moja!... Jako żywo! Nic! Wspomniałam sobie imć pana Dziewanowskiego!... Było
czemu... choćby zapłakać!...
– Żubrowa – nie! Ja was znam! Wy coś!... Boże! Jakieś smutne przeczucie!...
– Nie, nie! – powtarzała markietanka, jakby we własnym głosie szukając mocy, 
siły, oparcia.
Zośka chwyciła Żubrową za rękę.
– Słuchajcie! – rzekła. – A... nie pytaliście ich o niego?... Ja chciałam, lecz 
taki mnie nagle
zdjął strach, że bałam się wspomnieć, bałam imienia jego wymówić, bo mi się 
zdało... że z
oczu sczeznąć może ten urok słodki, to jedyne moje szczęście...
Żubrowa kiwnęła głową,
– Więc pytaliście się! I... cóż?
– Jest podobno w ułanach księcia Bergu.
– Żubrowa – powtórzyła groźnie Zośka. – Muszę wiedzieć prawdę!
Markietanka poczerwieniała nagle i huknęła z impetem bijąc się w piersi:
– Prawdę powiedziałam... niech mnie!... W ułanach Książęcych jest... lecz nie 
wiadomo,
gdzie przebywa, bo ułani zawrócili za marszałkiem... może do nowego królestwa 
neapolitańskiego!...
Szczera prawda! Ha! Toć imć Stadnicki – wszyscy poświadczą. Gdzieżbym śmiała
panią kapitanową!... Niech mnie diabli porwą, do kroćset milionów bomb, 
granatów!...
A tfy! Złocista moja, srebrna!... Tylko niby tego – z pierwszym regimentem 
zawracamy,
także... bo co?... Tu?... Po co – na co?!... Byle do granicy, a potem już bodaj 
samotrzeć się
docłapiemy!... Jako żywo! No i tego... A jakże... Niech mnie!...
Zofia westchnęła ciężko.
– Daj Boże, aby wasze słowa się sprawdziły!...
– Muszą sprawdzić... Inaczej ani myśli! Powiedziałam!... Pani kapitanowa – nasz 
porucznik...
Jezus, Maria! Ha!... O, trąbią! Dalipan, trąbią!... Może szarpi też trzeba 
nagotować...
Polecę, dowiem się.
Zanim Zofia zdołała odpowiedzieć, markietanka jak kula zaczęła się toczyć w 
stronę sygnałów.
Żubrowa biegła co sił, byle uciec przed smutnym spojrzeniem Zośki, które jej 
duszę wypatrywało.
Z ust markietanki wyrywały się co chwila słowa głuchego buntu na los, na świat
cały:
– Cieszcie się, diabły zatracone!... Bodaj was pokurczyło!... Będę łgała, będę 
kłamała!...
Święty Antoni, jakem Muszyńska z domu... kwita z przyjaźni!... Pytałam się i 
dopytywałam!
Wolę, niech mnie na rożnie, niżby moja kapitanową łezkę uronić miała!... Oj, 
żeby mój stary
był!... Stało się! Chyba się zatchnę! Niechże się to skończy piekłu na uciechę! 
Uf!... Byle już
więcej nie pytała!... Zadławię się chyba!...
W obozie francuskim trąbki grały długo, przeciągle na zbór żołnierzy. Na liniach 
obozowych
wyciągały się czarne wstęgi batalionów i zlewały się w pułki, w dywizje. 
Generałowie
objeżdżali szeregi, oczekując na Lannes’a.
Marszałek nadjechał nareszcie, mając obok siebie Monceya i Mortiera. Pozdrowił 
lakonicznie
pułki, przebiegł szybko szeregi unikając wszelkich ostentacyjnych powitań i, 
rzuciwszy
krótkie, ostre rozkazy, aby na dzień następny pułki gotowe były do boju, 
zawrócił do
kwatery. Wstęgi na liniach obozowych zaczęły niknąć powoli, topnieć.
Stadnicki wraz z towarzyszami, z nim przybyłymi, po przeglądzie skierował się do 
baraku,
aby z pełnego rynsztunku się uwolnić i co prędzej pułkownikowi się zameldować. 
Stadnicki
dotąd trwał w postanowieniu natychmiastowego podania się do uwolnienia. Stosunek 
z tym
majorem złośliwym a dokuczliwym wydał mu się niepodobieństwem. Lepiej do kraju 
wrócić
– i tam przecież ludzi potrzebują – niż tu zmarnieć w piechocie.
Jaworski i Strumiłło tłumaczyli Stadnickiemu, aby choć czas jakiś się wstrzymał, 
lecz ten
ani słuchać nie chciał.
Kąsinowski był zajęty właśnie z majorem Michałowskim rozpatrywaniem rozkazów 
nadeszłych
od generała Huppeta – gdy mu ordynans zameldował porucznika Stadnickiego.
– Co za Stadnicki? – zagadnął niecierpliwie Kąsinowski.
– Ba – fiu, kochanku! Szwoleżer, gwardzista, zawadiaka, panicz – choroba, dziś 
przybył...
właśnie w raporcie jest jego nominacja! Co my tu z nimi będziemy robili! Nieład, 
zamieszanie,
butne to, pewne siebie, phi... konnica!... Choroba!...
– Zobaczymy, zobaczymy! Może się i z nich ognia wykrzesze! Szwoleżerzy sławą się
okryli. Wprowadzić!
Stadnicki stanął wyprostowany przed pułkownikiem.
– Cóż mi powiesz, mości poruczniku?...
– Przyszedłem prosić o uwolnienie z pułku!
– Dla powodu?
Stadnicki poczerwieniał nagle – pasował się przez chwilę, aż w końcu wybuchnął:
– Bo... panie pułkowniku... widzę, że tu nie dla mnie miejsce!... Zaledwie 
mantelzaki rozpakować
zdążyłem – już bez przyczyny... a przecież krwawo zapracowałem na te szlify!
Kąsinowski zachmurzył się. Major bębnił palcami po tabakierze i mruczał coś pod 
nosem.
Pułkownik odezwał się oschle po małej pauzie:
– Skończone! Prośba waćpana będzie uwzględniona! Nie znoszę w pułku kwasów! 
Dopóki
jednak naczelnik dywizji i marszałek nie zatwierdzą uwolnienia, zechcesz waćpan 
pamiętać o
swoich obowiązkach!...
– Pułkowniku! – wmieszał się major. – Pozwól, kochanku! Mnie imć pan Stadnicki 
zgoła
niepotrzebny. Nawet proponuję go wykluczyć z dzisiejszego losowania. Nużby 
wyciągnął
gałkę na parlamentarza! Gotów by myśleć, że mu i to major na złość zrobił, żeby 
go tam
Hiszpanie posiekali!... Choroba, kochanku!...
– Powiedziałem raz! – przerwał pułkownik. – Nie chcę waćpanu despektu czynić, 
choć na
to byś zasługiwał! Dopóki nie ma rozkazu – prawa są jedne!
– Panie pułkowniku! Jeżeli łaska – to prosiłbym właśnie o zwolnienie mnie od 
losowania.
– Hm? Tak? Nie chcesz ryzykować, obawiasz się kusić licha? U mnie nie ma 
niewoli!...
Nie brak zacnych żołnierzy!...
– Nie, panie pułkowniku!... Nie dlatego! Tylko ja w tej konnicy, którą tak 
lekceważy pan
major, nauczyłem się iść na ochotnika. U nas losów nie ciągnięto, chyba gdy nad 
potrzebę,
nazbyt wielka liczba wolontarzy się deklarowała, psiakość!...
– Jak to mam rozumieć?...
– Że... panie pułkowniku, jeżeli, jako wnioskuję, ono parlamentowanie tak ci ma 
być niebezpiecznym...
to ja za odznakę będę je sobie poczytywał!
Kąsinowski spojrzał w jasną, otwartą twarz Stadnickiego i rzekł łagodniej:
– Powoli, nie za gorąco! Nie znasz niebezpieczeństwa. Tu junactwo nie na wiele 
ci się
przyda!... Hiszpanie nie uznają praw wojennych!... Na wezwanie do poddania 
odpowiedzieć
mogą... obwieszeniem parlamentarza.
– Albo poćwiartowaniem! – dorzucił groźnie Michałowski.
– Niech spróbują! Nie cofam... i obliguję pana pułkownika!... Nie mam nikogo na 
świecie.
Przyjdzie, no to niech przychodzi! Jednego szwoleżera będzie mniej. Kapitanowi 
Dziewanowskiemu
jeden wachmistrz przybędzie. Co inny ma po niewoli uczynić... ja na to z ochotą
się piszę. A bodaj za te cierpkie słowa, które usłyszałem, należy mi się!
– Dobrze! – odparł krótko Kąsinowski. – Bądź waćpan gotów, za pół godziny 
zaprowadzę
cię do głównej kwatery.
Stadnicki skłonił się i wyszedł z namiotu, nie zwracając uwagi na wzburzone 
ruchy majora.
Wiadomość o tym, że jeden z nowoprzybyłych poruczników na ochotnika idzie na 
parlamentowanie,
gruchnęła po legii. Zewsząd do baraku poruczników pierwszego pułku zaczęli
ściągać oficerowie, aby się z bliska owemu desperatowi przyjrzeć – bez wątpienia 
po raz
pierwszy i ostatni.
Jeden Stadnicki nie zdradzał niepokoju ani zdenerwowania. Opatrywał spokojnie 
broń i nie
zważał nawet na gorączkowe uwijanie się koło niego Jaworskiego i Masłowskiego.
Z artylerii przyprowadzono mu konia osiodłanego i wezwano do głosowania 
trębaczy.
Czarną gałkę wyciągnął szesnastoletni Duszek. Młody trębacz zbladł, przeżegnał 
się i dosiadł
drugiego konia.
Kiedy Stadnickiemu okazano trębacza sygnalistę, który mu miał towarzyszyć, 
splunął z
obrzydzeniem.
– Smyku! – huknął ostro. – Jak ci na imię?
– Stach!
– Dąć potrafisz?
– Według rozkazu!
– Zagrasz mi „Przepióreczkę”?
– Z przyśpiewkami?
– Jakbyś wiedział!...
Duszkowi aż się oczy zaśmiały. Około Stadnickiego tumult się wzmagał. Wreszcie 
nadbiegł
ordynans od pułkownika. Stadnicki ruszył za nim. Kąsinowski powiódł dalej 
Stadnickiego
aż do kwatery marszałka.
Lannes zmierzył bystrym wzrokiem Stadnickiego.
– Przyjechałeś ze mną?
– Tak jest, ekscelencjo!...
– Nazwisko?
– Stadnicki!
– Oto papiery! Doręczysz je Palafoxowi. Zaczekasz na odpowiedź. Miej baczne oko 
na
wszystko. Zimna krew niech cię nie opuszcza. Gdyby ci włos spadł z głowy, 
będziesz pomszczony!
Ruszaj!
Stadnicki wyszedł. Adiutant mu wręczył białą chorągiew.
Na placówkach gromada oficerów czekała, aby raz jeszcze uścisnąć rękę 
Stadnickiego.
Pożegnania były serdeczne, lecz krótkie, dzień miał się ku schyłkowi.
Stadnicki wskoczył raźno na konia, za jego przykładem poszedł Duszek. Wiatr 
zatrzepotał
fałdami godła pokoju. Porucznik zebrał cugle i już miał ruszyć, gdy naraz tuż 
przy nim ukazała
się krępa postać majora.
– Jedziesz, kochanku?...
– Jadę, majorze.
– Tego... więc tego... kochanku!... – bąkał Michałowski. – Rozwaga, 
zastanowienie... tego...
choroba!... Piechota, no, piechota! Ale i tego... szwoleżerzy... choroba, 
kochanku!... Zawzięte,
zacięte, zatracone i... o!... Tabaki!... Dawaj tego... rękę, kochanku! Było, to 
było!... I
tego... Michałowski nie taki, choroba!... Bo co tam!
Major chrząknął groźnie i ujął Stadnickiego za rękę. Stadnicki odpowiedział tak 
gwałtownie
na uścisk, że major aż syknął z bólu.
– Bywajcie, panowie!
– Z Bogiem!
Stadnicki szarpnął konia i ruszył wyciągniętym kłusem za przekopy. Duszek 
pocwałował
za nim.
Czas jakiś jechali w milczeniu, kierując się z wierzchołka Monte Torrero ku 
bramie del
Carmen.
Naraz Stadnicki posłyszał za sobą ciężkie westchnienie. Obrócił się ku Duszkowi.
– Co ci to, smyku?
– Nic, poruczniku! – odrzekł głucho trębacz.
– Nic. Oblatuje cię?... Głupstwo, psia! Przeżegnaj się, a potem mnie się 
trzymaj!... Do pioruna,
tak łatwo nas znów nie zjedzą!...
– Juści, panie poruczniku! – odrzekł z westchnieniem trębacz.
– Smyku – masz widzę zbytek tchu – zagraj że im, a od ucha!... Niech znają, 
psia!...
Duszek chwycił gorączkowo trąbkę i zagrał. Metaliczne dźwięki spłynęły ku 
położonej w
dolinie nad Ebrem Saragossie, odbiły się o jej żółte, ponure mury i dosięgły 
obozu francuskiego.
Duszek snuł melodię za melodią, wieniec tonów wił się, łzy łączył z 
zapamiętaniem a weselem;
rozterkę z hartem a wolą mieszał, zadumę rozpraszał w pustocie, swywolę w 
powadze
topił.
Krakowiak rodził się z kujawiaka, kujawiak z mazura, dumka z poloneza, polonez z 
pobudki,
pobudka z oberka, oberek z kołomyjki – a pieśń sięgała aż do stóp Bogarodzicy.
Chłopięca twarz Duszka pobladła, usta mu posiniały, a on grał jeszcze.
Stadnicki poglądał co chwila na Duszka i mruczał pod nosem:
– Smyk!... Bestia, płuca całe wygrał!... Nieboszczyk Norwiłł był nie lada... ale 
ten nicpoń...
psia!... aż człowiekowi w pięście włazi.
Na obumarłych murach Saragossy ukazało się kilka ciemnych postaci.
– Spostrzegli nas caraje! Nic! Graj im, Duszek... niech widzą, psiamać!...
Biała chorągiew zafurkotała silniej. Cichy pomruk powitał ją pod bramą del 
Carmen, kilkanaście
luf pochyliło się, aby uraczyć wysłańców pokoju...
Stadnicki spojrzał spod oka na błyszczące lufy i bąknął przez zęby:
– Naszpikują nas kulami, zanim gębę otworzymy! Nic! Duszek... graj im! Bierz 
diabli, co
swoje!...
Tony zadrgały silniej, dźwięczniej.
Lufy karabinów czekały. Nagle między nimi zamieszanie powstało. Spoza załamu 
muru
ukazał się kapelusz z czerwoną kokardą.
– Ani kroku dalej, bo zginiesz!
– Duszek, graj im, niech znają!...
– Dosyć! Czego chcecie? – ozwał się ten sam głos po francusku.
Stadnicki dał znak Duszkowi. Trąbka umilkła.
– Parlamentarz jego ekscelencji marszałka Lannes’a, dowódcy wojska francuskiego! 
– odrzekł
basem Stadnicki.
– Z czym przybywacie?
– Pisanie do generała Palafoxa.
Na murach znów zerwał się pomruk zajadły, groźny – a równocześnie ostry, 
gwałtowny
głos:
– Calla!135 ...
Pomruk umilkł.
Za bramą rozległ się łoskot odwalanych kamieni i belek.
Duszek grał dalej. Aż szczęknęły wrzeciądze. Oficer hiszpański z plutonem 
żołnierzy stanął
przed Stadnickim i salutował go. Stadnicki odpowiedział na ukłon.
– Ma pan pisanie do generała Palafoxa?
– Senior136 jesteś generałem?...
– Wszystko jedno – dawaj!...
– Ani myślę!... Mam je wręczyć generałowi i odpowiedź odebrać!...
– Palafox nie prowadzi układów! – rzucił dumnie Hiszpan. – Jeżeli nie oddasz 
dobrowolnie,
zmuszę cię do tego!...
– Hola, mój panie!... Jestem parlamentarzem!...
– Nie uznajemy parlamentarzy!..,
– Żarty!... Jesteście wojskiem, czy bandą? Duszek, graj im, niech znają.
Hiszpan stropił się tą pewnością i spokojem Stadnickiego. Dał znak żołnierzom, 
aby otoczyli
parlamentarza, po czym kazał zawiązać Stadnickiemu i Duszkowi oczy. Hiszpanie 
ujęli
konie za uzdy i wprowadzili w mury.
Stadnicki siedział na koniu, słaniając się automatycznie. Chustka szczelnie 
zasłaniała mu
oczy, ale czuł i słyszał.
Czuł, jak koń jego ocierał się prawie o zwarte fale tłumu wydającego groźne 
okrzyki, jak
coś dokoła niego kotłuje się, jak otaczający go żołnierze razami torują mu 
drogę. W miarę
zagłębiania się w mury Saragossy hałas się wzmagał, potężniał, rósł. W szalonym 
rozgwarze
Stadnicki chwytał jakieś półdzikie melodie, nucone ochrypłym głosem, brzęk 
blach, stukot
miarowy kastanietów, szczęk oręża, zgrzyt toczonych noży i głuche, przejmujące 
jęki, jakby
dobywające się spod ziemi.
Pan Józef, choć mężnego był serca, lecz tracił zwolna zimną krew. Już raz i 
drugi kamień
go dosięgnął – kule przelatywać zaczęły nad jego głową, wywołując wybuchy 
szalonej radości
śród tłumów.
– Istne potępieńcy! – monologował porucznik. – Zaszlachtują człowieka po 
ciemku!... Duszek,
smyku! Zagrajże im, tym biesom zatraconym.
Duszek chwycił za trąbkę.
Tłuszcza umilkła. Krakowiak opanował ją, zagłuszył wycia, swywolą niewinną a 
skocznością
oczarował. Kastaniety jęły chwytać takt i wtórować.
Stadnicki odetchnął.
135 C a l l a ! (hiszp.) – Milczeć!
136 S e n i o r (hiszp . seńor) – pan.
– Smyk! Szelma sprawny! Był ci jeden, co na flecie szczurom umiał do rozumu 
trafić... a
ten na trąbce sygnałowej umie!... Caramba!
Śród ciągłego kołysania się na koniu a odruchowych drgnień chustka na czole 
Stadnickiego
ściągnęła się i podskoczyła do góry. Wąski pas światła przedarł się do oczu 
porucznika.
Stadnicki po oswojeniu się z blaskiem jął ostrożnie rozglądać się dookoła. 
Widok, który
oczom się jego przedstawił, przejął go, zmroził.
Jechał właśnie wąską, zamurowaną uliczką, obramowaną dwoma rzędami wysokich 
domów
o nielicznych a okratowanych oknach. Uliczka była tak zacieśniona, że koń 
Stadnickiego
musiał chwilami przeciskać się pod murem, żeby ominąć wylęgających zewsząd 
Hiszpanów.
Stosy kamieni, belek, połamanych wozów dwukołowych i gromady porzucanych rupieci
co krok tworzyły trudne do przebycia zawały.
Miejscami ulicę przegradzały niekształtne kopce, spod których wystawały zeschłe 
ręce,
stopy, włosem pokryte czaszki. Czasem na takim kopcu taczała się szara postać 
ludzka w
śmiertelnych kurczach i własnymi rękoma ryła sobie mogiłę. Z ponurych sieni 
domostw wyzierały
wpółnagie ciała, okryte ledwie szmatami a drgające jeszcze. Niekiedy w tłumie 
ukazywały
się nosze, a na nich zwłoki przerzucone ledwie, chwiejące zaciśniętymi pięściami 
w
takt ruchu tragarzy. Na obszerniejszych wgłębieniach uliczki siedziały gromady 
dzieci. Dzieci,
o twarzach wybladłych, sczerniałych, z jakimiś fałdami groźnych zmarszczek na 
czołach.
Uliczką snuł się tłum – wynędzniały, o oczach zapadłych, błyszczących 
zapamiętaniem,
rozpaczą, potrząsający hardo strzępami kolistych płaszczów, błyskający nożami – 
tłum zastygły
w uczuciach, nędzą doprowadzony do znieczulenia.
Szarpały go kule, rwały miny podziemne, głód trawił, zaraza skradała się już w 
zaułkach –
Hiszpanie bronili się. Bronili się zajadle, wściekle, bohatersko.
Myśli o poddaniu nie było. A jeżeli gdziekolwiek pojawiła się dusza słabsza, 
serce nieskamieniałe
jeszcze, to wówczas padała ofiarą straży bezpieczeństwa... śmiercią okupywała
lęk, męką płaciła za każdy wyraz o zaniechaniu obrony.
Stadnicki patrzył i zdało mu się, że go mara ponura dręczy. Te krzyże, sterczące 
na ulicach,
czerniejące na węgłach domów, a podnoszone ku niemu z błyskiem zemsty – te 
ciemne
kaptury zakonników, którzy tłumowi przewodzili... a w końcu fale ludzkich ciał, 
pogrążonych
w modlitwie, te koliska, które śród śmierci, niedoli ludzkiej wiły się w takt 
mandolin – śpiewając
na własnych grobach – głosy chrapliwe, dzikie, pijane rozpaczą – przejęły 
porucznika
zabobonną trwogą.
Stadnicki się przeżegnał. Biegnąca około niego rozpasana tłuszcza umilkła nagle. 
Oficer,
prowadzący parlamentarza, przyśpieszył kroku.
Stadnicki znalazł się na szerokiej ulicy Coso i stanął zatrzymany przed bramą 
starożytnego
pałacu książąt de Luna.
Tu warta przeprowadziła porucznika na obszerny mozaikowy podwórzec, zdobny 
potężnymi
kolumnami, pod których łukiem warczały kamienie płatnerzy. Wysłańcom francuskim
zdjęto chusty z oczu.
Stadnicki odetchnął i spojrzał na Duszka. Trębacz był siny.
– Smyku, do licha, trzymaj się! Cóż, do licha!... Widzisz, nie zjedli nas!
W obszernej sali starożytnego pałacu książąt de Luna zbierała się tymczasem rada 
wojenna.
Około stołu zasiedli już generałowie don Felipe de San March, San Genis, 
Versage, Villalba,
Butron, don Manuel Cavallero, Manso i Esteban Fleury.
Cisza ponura panowała wśród zgromadzonych. Czekano na Palafoxa, poglądając ku
drzwiom. Palafox opóźniał się z przybyciem.
Żywy a niecierpliwy Butron ozwał się pierwszy:
– Czy dano znać don Josemu?
– Przed chwilą się z nim rozstałem! – objaśnił generał Manso. – Poszedł na 
nabożeństwo
wieczorne, lada chwila powróci!...
– Nie wiadomo panom, z czym przybywa parlamentarz? – zagadnął niespokojnie San 
Genis.
– Łatwo zgadnąć! – odparł sucho generał artylerii, Villalba. – Wzywają nas do 
złożenia
broni...
– Nigdy! Za nic!... Raczej śmierć! – zawołał gorączkowo Butron. – Zginiemy 
raczej!... Jak
śmią nam ubliżające stawiać propozycje? Na pal parlamentarza!...
Głos Butrona przebrzmiał śród sklepień sali rycerskiej. Generałowie zasępili 
się. Manso
odezwał się po chwili cicho:
– Butron ma słuszność! Tak powinniśmy postąpić... lecz w Saragossie... są 
starcy, kobiety
i... dzieci... Głód nas pożre!... Zaraza coraz zajadlej wybucha... Zginiemy 
wszyscy bez walki!...
Prochu coraz mniej... brak saletry!... Ojcowie ją wypłukują z błota, skrobią 
mury!... Nie
są w stanie wyrównać ubytku!...
– Mamy noże!...
– Butronie! – rzekł z kolei San March. – Dobrześ powiedział!... Ale czy starczy 
nam sił na
podniesienie ich! Żołnierz wyczerpany... Ludzi na zmianę nie ma! Z murów nie 
schodzimy!
Ojczyzną naszą jest Hiszpania!... Gdzie indziej moglibyśmy bronić jej 
skuteczniej, z większym
powodzeniem i skutkiem!... Gdy legniemy na gruzach Saragossy, co stanie się z 
ojczyzną?...
Serca słabną w ludzie!... Francuzi przebiegają kraj cały!... Patrzcie!... Bracia 
naszego
wodza, don Francisco i margrabia de Lazan, mieli na wypadek oblężenia 
przyprowadzić odsiecz!...
Że chcieli dotrzymać przyrzeczenia, o tym nie wątpię... ale co z nimi się stało? 
Oby
ich Bóg ochronił od klęski!...
– Czy nie należałoby się obawiać ludu naszego? – rzucił jeszcze generał Manso.
Butron zerwał się zza stołu.
– Ludu?... Nie słyszycie, co przed pałacem się dzieje?...
Generałowie umilkli. Poprzez kwadratowe okna sali szedł szmer głuchy, 
złowróżbny, zajadły.
– Słyszycie? Lud żąda śmierci wysłańców francuskich!...
– Słusznie! – pochwycił don Esteban.
– Panowie! – upominał Manso. – Jesteśmy żołnierzami.
– Śmierć! Nie ma praw! Nie ma względów! – rozległy się pojedyncze głosy. – Muszą 
zginąć!
Rozgwar się wzmagał. Iskry z oczu zaczęły padać, krzyżować się. Brwi ściągały 
się ponuro.
Wtem drzwi otwarły się z trzaskiem – wszedł Palafox i cisza zapadła – oczy 
wszystkich
zwróciły się ku wodzowi.
Palafox szedł z głową hardo wzniesioną, z błyskawicami w ciemnych, palących 
oczach, z
chmurami na wyniosłym czole.
Ściągła, śniada jego twarz biła siłą, hartem i odwagą. W tych łukach brwi, w 
rozwichrzonej
bezładnie czuprynie, w tym czole wypukłym było coś z bohaterstwa i coś z 
męczeństwa. Palafox
szedł ociężale, lecz sprężyście. Idąc pochylał się niby pod brzemieniem 
strasznej odpowiedzialności,
którą dźwigał na barkach. Tylko wzrok, tylko te ciemne oczy rzucały ognie,
przenikały serca i paliły – mieszkała w nich dusza narodu.
Palafox zasiadł między radą, powiódł wzrokiem po zebranych i ozwał się 
spokojnie:
– Butronie!... Z czymże przybył posłaniec francuski?
– Nie wiem!... Czekaliśmy na ciebie, aby najpierw postanowić, czy go nam przyjąć 
należy...
– Myślicie więc...
– Myślimy – rzekł ponuro Butron, spoglądając groźnie na generała San March – że 
bez
wysłuchania należy go wbić na pal!... Będzie to najwłaściwsza odpowiedź! Za 
ubliżenie po-
czytuję sobie wszelkie wdawanie się z Francuzami!... Powinni byli zrozumieć, że 
nie masz
takiej przyczyny, która by mogła skłonić nas do poddania!
Palafox potrząsnął głową. Generałowie śledzili każde drgnienie jego twarzy.
– Czy ma kto z was co więcej do powiedzenia?
– Nie! – rzucił szybko Butron. – Między nami takich nie ma!...
– Mylisz się! – przerwał zimno Palafox. – Ja „takim” jestem!...
– Jose! – szepnął Butron z wyrzutem.
– Wysłańców trzeba przyjąć, wysłuchać ich i puścić wolnych z odpowiedzią. Śmierć
dwóch ludzi bezbronnych zaszczytu nam nie przyniesie ani korzyści! A bądź co 
bądź, ciekawym
jest dla nas to posłannictwo. Kto wie! Może ono zawierać dla nas niejedną 
pożyteczną
wskazówkę...
San March i Manso spojrzeli z tryumfem na Butrona. Pierwszy odezwał się śmielej:
– Wodzu! W zupełności podzielam twoje zdanie!... Są prawa, których nie godzi się 
poniewierać
nawet wśród walki na śmierć i życie!...
– Słusznie, słusznie – przyznali Manso i Cavallero.
Palafox klasnął w dłonie. Do sali wszedł oficer kompanii szwajcarów 
hiszpańskich.
– Wprowadzić parlamentarza.
Oficer zniknął za drzwiami, a po chwili ukazał się prowadząc za sobą 
Stadnickiego.
– Co masz, kawalerze, do powiedzenia?
– Wiozę list marszałka Lannes’a do generała Palafoxa!
– Więc mi go oddaj!
Stadnicki wręczył list Palafoxowi.
– Masz jeszcze co do powiedzenia?
– Że jego ekscelencja polecił mi przywieźć odpowiedź twoją, generale.
Palafox skinął głową i zwrócił się do oficera służbowego.
– Kawalerze Sanchez! Wyprowadź parlamentarza do izby tu, na lewo!... Pod 
drzwiami zaciągnąć
wartę!...
Oficer salutował i wyprowadził Stadnickiego. Palafox podał zapieczętowaną 
kopertę don
Estebanowi.
– Przeczytaj nam!
Don Esteban złamał pieczęć marszałka i jął czytać.
List był krótki. Marszałek w dobitnych słowach wystawiał niemożliwość obrony, 
wzywał
Palafoxa do poddania się, zapewniając mu należne względy i przyrzekając ludzkie 
obejście
się z jeńcami.
Pisanie Lannes’a wiało taką prawdą nieugiętą, taką siłą nieubłaganej logiki, że 
nawet Butron
odezwać się nie śmiał. Jeden Palafox podniósł hardo głowę.
– Panowie! Zanim zaczniemy radzić nad daniem odpowiedzi – godzi nam się powołać 
do
narady tych, którzy choć nie piastują wojskowych godności, atoli... w zasłudze 
nie dają nam
się prześcignąć! Bez junty pełnej obejść się nie może!...
– Tak, tak! – potwierdzili generałowie.
Na rozkaz Palafoxa po zaułkach Saragossy rozbiegli się gońcy. W niespełna 
godzinę sala
pałacu zaczęła się wypełniać.
Mroki wieczorne słały ponure cienie. Zapalono pochodnie. Zółtoczerwone światła 
zabłysły.
Don Pedro Maria Ric zabrał głos i obwieścił juntę za prawomocną. Palafox 
przedstawił
poselstwo Lannes’a.
Członkowie junty milczeli długo, wsłuchując się mimo woli w głuchy pomruk tłumu, 
rozlega
jacy się na placu przed pałacem.
– Śmierć Francuzom! Poćwiartować! Na pal! Pod piłę!...
Santiago Sas odrzucił kaptur z głowy i porwał się z miejsca. Na bladej, 
pożółkłej jego twarzy
stalowa ukazała się wola. W zapadłych oczach błysnęły złowrogie ognie.
– Nad czym myślicie? Czy nie słyszycie odpowiedzi?... Tu lud woła!... Lud nie 
chce wydać
na pohańbienie kościołów i do ostatniej kropli krwi bronić chce wiary i praw 
swoich! Nie
ma układów!... Raczej w gruzach się zagrzebać.
– Ojcze! – rzekł cicho San March. – Armaty nieprzyjacielskie mierzą coraz 
celniej, prochów
nie mamy!... Czym bronić się będziemy?...
Santiago Sas zacisnął nerwowo suche pięści i zmarszczył się szukając odpowiedzi.
– Dobrze mówi March! – wtrącił ostro Jorge Ibort. – Przygnębienie wzrasta. Lud 
coraz
głośniej domaga się układów!... Was łudzi ten krzyk! Zobaczcie, co się dzieje w 
zaułkach!
Moi almogavares137 opuszczają ręce!... Kazaliście każdą myśl o poddaniu karać 
śmiercią!...
Wczoraj uduszono czterdziestu!... Postrach nie działa! Skazani dziękują za 
śmierć! Jest ona
dla nich skróceniem męczarni!...
– Pomocy znikąd! – pochwycił żywo Mariano Cerezo. – O nas nie idzie!... Jam 
gotów!...
Lecz dzieciom należy się bodaj prawo pomszczenia nas!... Niechaj więc chociaż 
one znajdą
ocalenie! Głód – zaraza! A odsiecz... obrona?... Nie widzę ich! Giniemy! Znikąd 
pomocy
spodziewać się nie możemy!...
Wtem ponad wrzawą huczącego poza oknami tłumu wzbiły się miarowe tony dzwonów.
Santiago Sas rękę wyciągnął i rzekł z mocą:
– Słyszycie tam?... Słyszycie?... Dzwony Nuestra Seńora del Filar przypominają 
wam o
Tej, za wdaniem się której już raz serce Aragonu wydobyto z przemocy 
nieprzyjacielskiej!...
Znikąd – mówicie – odsieczy spodziewać się nie możemy?... A patronka nasza nie 
jestże nam
odsieczą?... Patrzcie! Trzydzieści dni ognia... a dotąd ani jedna kula nie 
tknęła świątyni naszej
Opiekunki!... Z nami jest Ona, a z Nią Bóg!... Nic się tu stać nie może bez Jego 
woli... A jeżeli
oblicze Wszechpana od nas się odwróci, to za grzechy, za małoduszność, za brak 
wiary,
za bezbożność!... Wy chcecie radzić? Raczej się módlcie!... A dwóch dróg przed 
sobą widzieć
nie będziecie!... Palafoxie! Oby cię Duch Święty natchnął!... Ty przemów! Tyś tu 
wodzem i
wiernym żołnierzem naszej Pilaryki!... Powiedz!...
Palafox powstał spokojny, zimny, świadomy siły, jaka w nim była.
– Hasta la ultima tapia!138 – rzekł krótko.
Cisza grobowa zaległa salę, a wśród niej – słowa Palafoxa na skrzydłach szeptu 
biegły już
z pałacu, wpadły w zakamarki, dosięgły piwnic, przebiegały miasto – aż wsparły 
się o straże
na wałach.
– Hasta la ultima tapia! – powtarzała tłuszcza. – Hasta la ultima tapia! – 
mówiły kobiety. –
Hasta la ultima tapia! – jęczały głodne dzieci.
I słowa te odurzyły wszystkich, porwały, szaloną wywołały radość. Lud przed 
pałacem
wybuchnął gromkimi okrzykami. – fale jego oczarowały juntę.
– Hasta la ultima tapia! – zawołał pierwszy Santiago Sas.
Butron, Esteban Fleury i don Basilio Boggiero podtrzymali go. Junta łamała się 
przez
chwilę, aż wreszcie wszyscy porwali się z wyciągniętymi rękoma do Palafoxa.
Trzaskały szpady, błyskały noże, zaciskały się pięście, z oczu ognie szły. 
Śmierci rzucono
rękawicę.
Gdy rozgwar ucichł nieco – sędziwy prezes junty, don Pedro Maria Ric, odezwał 
się cicho:
– Więc... „do ostatniej zagrody”... A potem?!...
– Potem?! – pochwycił żywo Palafox. – Zobaczymy!...
– Zobaczymy! – zakrzyknęła złowrogo rada.
– Zobaczymy! – grały dzwony Nuestra Seńora del Pilar.
– A teraz – zawołał raźno Santiago Sas – idźmy u stóp naszej Patronki 
dziękować!...
137 A l m o g a v a r e s (hiszp.) – nazwa specjalnych oddziałów żołnierzy 
aragońskich.
138 Hasta la u l t i m a t a p i a ! (hiszp.) – Aż do ostatniej zagrody!
Junta ruszyła gromadą z pałacu przez Coso i ulicę Alfonsa ku brzegom Ebro, ponad 
którymi
wznosiły się potężne mury świątyni.
Stadnickiego, według rozkazów Palafoxa, przeprowadzono krużgankami do niskiej, 
sklepionej
izby o mocno zakratowanym oknie – i tu zatrzaśnięto za nim ciężkie, okute drzwi.
Stadnicki stropił się tym niespodziewanym uwięzieniem, a głównie, że go 
rozdzielono z
biednym Duszkiem. Porucznik jednak samemu sobie dodawał otuchy.
– Diabły zatracone!... Zjeść by gotowi! Tchórz ich oblatuje! Niechby spróbowali! 
Marszałek
nie darowałby im!... Tfy! Licha pociecha, jak dla mnie!
Stadnicki opatrzył pistolet i zasunął go pod mundur, przy czym mruknął:
– Ale przepiłować się nie dam.
Za czym jął rozglądać się po izbie, lecz prócz ławy szerokiej, pleczystej, i 
zmurszałych
malowideł na ścianach nic w niej nie było. Stadnicki raz i drugi zmierzył 
krokami izbę –
wreszcie podsunął się do okna, ale i tu spotkał go zawód. Okno wychodziło na 
boczną, zacieśnioną
uliczkę – a że okratowanie nie pozwoliło wychylić głowy – więc nic, krom 
sczerniałej
ściany przeciwległego domu dojrzeć nie było można. Za to gwar uliczny i odgłos 
wydawanych
okrzyków dochodził wyraźnie, co Stadnickiego niepomiernie gniewało.
– Wyjcie, krzyczcie, potępieńcy, diabłu na uciechę! Jeszcze – jeszcze! 
Głośniej!... Nie lubię,
do licha... Samotrzask, pułapka! Wyrwałem się jak Filip z konopi!... Cierp 
ciało, kiedyć
się chciało!... Pokraja cię razem z parlamentarskim sztandarem i zapiekanki 
sobie uczynią.
Bodaj ich zadławiło!... Dzicz zgoła!...
Zwolna melancholia opanowywać zaczęła porucznika. Mocował się z nią, próbował 
wyciągać
mazurka, wreszcie zapadł w zadumę. Ciężka ona była. Bo już to pan Józef, ile w 
cięciu
był sprawnym a w zamachu tęgim – tyle do samotności czuł wstręt, a do 
rozpamiętywań
szczerą niechęć.
Kotłowały się więc w umyśle porucznika obrazy, twarze znajome, wypadki 
rozliczne, gadki
obozowe, sygnały, przyśpiewki, a wszystko to ani rusz powiązać się ze sobą nie 
mogło,
zgodzić się w ciągłym wątku.
Odsapnął pan Józef ciężko, pot otarł z czoła i już miał zakląć siarczyście, gdy 
w izbie rozległ
się cichy szmer. Porucznik podniósł głowę i zdumiał się.
Przed nim stała postać młodej dziewczyny, w czarnych spowita szalach. Postać 
bijąca pełnią
niezwykłej krasy i wdzięku.
Stadnicki przeżegnał się zabobonnie. Postać skinęła mu głową ze smutnym 
uśmiechem i
szepnęła cicho po hiszpańsku:
– Chodź za mną!...
– Que139, seniorita140, que?... – jąkał zmieszany porucznik. Dziewczyna ujęła go 
za rękę i
pociągnęła lekko. Porucznik powstał i szedł za nią. Szedł bez słowa poprzez 
ukryte w ścianie
drzwi, przez komnaty sklepione, mijał szeregi poglądających nań surowo portretów 
rycerzy,
piął się po wąskich, kamiennych schodach. Myśl, że ona kazała, wydała mu się tak 
jasną, tak
prostą, tak zrozumiałą, że ani mu w głowie było zastanawiać się, dokąd idzie.
Po kilku minutach dziewczyna wprowadziła Stadnickiego do niskiej, sklepionej 
izby, jakby
zgoła takiej samej, w jakiej go zamknięto.
Porucznik rozejrzał się niepewnie wśród mroku, szukając spojrzenia dziewczęcia, 
lecz w
tejże chwili z ławy pod oknem powstał dorodny mężczyzna w stroju hiszpańskim i 
ozwał się
raźno:
– Witaj mi, panie Józefie!... Stadnicki aż się zatoczył na nogach.
– Wy tutaj!... Florek!... Do licha! Dawaj gęby!... Młodzi ludzie uściskali się 
serdecznie.
139 Q u é ? (hiszp.) – Co?
140 S e n i o r i t a (hiszp. Seńorita) – panna.
– Ale co? Skąd?... Mieliśmy was za przepadłego. No, ja!... Potrąciły mnie dwie 
kontuzje...
przenieśli do legii... Lecz wy? W tym stroju?...
– Koń mi się zbiegał... poniósł... Dwa dni błąkałem się w górach, aż wpadłem w 
ręce
„wuja” Jorge Iborta!... Mieli mnie palić żywcem... wstawiennictwu tej oto 
seniority zawdzięczam,
że kaźń odłożono... Palafox, przed którego mnie przyprowadzono, ocalił mnie. 
Przebrano
jakiegoś nieboszczyka w moje odzienie... i rozerwano końmi na sztuki!... I 
czekam oto
przyjaźniejszej chwili... zamknięty!... Lecz, jak widzisz waszmość, pod takim 
dozorem będąc,
na los skarżyć się nie mogę.
– Prawda, prawda! – bąkał Stadnicki, poglądając na Hiszpankę.
– Panie Józefie! Powiadajże mi waść, co z naszym pułkiem?... Widziałeśże 
Marcelka?...
Towarzysze nasi... kapitan?...
Stadnicki głosem urywanym jął opisywać nie znane Florianowi wydarzenia, aż 
skończył
na śmierci Dziewanowskiego.
Gotartowski twarz ukrył w dłoniach.
Stadnicki patrzył na to chmurny, zasępiony.
– A co tutaj w Saragossie? – zagadnął sucho.
– Sam widzisz! Jąć powiedzieć nie mogę nic! Zaprzysiągłem... Nie mogę zdradą 
płacić za
ocalenie!... Głód... tu, obok stoi mój koń. Udało się go uprowadzić... Na dole 
byłby zjedzony
dawno!... Dzielimy się we troje jedną porcją... I jeżeli... nas nie podminują, 
nie zadławią w
gruzach... czeka nas śmierć głodowa!... Biedny kraj, biedny lud!... Gdy patrzę 
na jego bohaterskie
wysiłki... to wierz mi, panie Józefie, błogosławię przeznaczenie, które mi 
wytrąciło
oręż z ręki!...
– Rozumiem... psia! Rozumiem!...
– Widzę, że mi chcesz przymówić!... Nie ma co taić... Dolores jest córką don 
Basilia de
Boggiero, obywatela członka junty...
Stadnicki spojrzał dziwnie na Floriana.
Florian się uśmiechnął.
– Wiem, wiem, psia! – bąknął Stadnicki nie odrywając oczu od Dolores.
– Zdajesz się być czegoś niechętnym?...
– Ja, niby?... Tfyi... Gdzieżby!... Naturalnie!... Co tu gadać! Można waćpanu 
winszować.
– Czego?
Stadnickiemu oczy błysnęły – chciał coś odpowiedzieć, lecz nagle za ścianą 
rozległo się
gwałtowne pukanie. Dolores porwała się z miejsca.
– Wracać trzeba natychmiast! Temperanica daje znak umówiony. Junta skończyła 
obrady...
– Bywajcie mi, panie Józefie... Obyśmy się w lepszych spotkali czasach! Niech 
was zimna
krew nie opuszcza!...
– Florek, do... milion diabłów!... A czy wiesz?...
– Co takiego? Mów! Chwili nie ma...
Stadnicki spojrzał na Dolores i machnął niecierpliwie ręką.
– Co ja tobie będę!... Dobrze ci jest z tym, psia i ten!... Niech!...
– Mówcie, przez Boga!...
– Pora, to pora!... Do lepszych, jak mówicie, czasów! A przynajmniej tej 
strzeżcie!... Czołem!
Florian chciał zagadnąć jeszcze Stadnickiego, lecz ten zniknął w krużganku, 
postępując
szybko za biegnącą naprzód Dolores.
Pośpiech ten był usprawiedliwiony, bo zaledwie Stadnicki dopadł izby, w której 
go zamknięto,
a Dolores zasunęła ukryte drzwi – w zamku rozległ się zgrzyt kluczy – wszedł 
oficer
ze strażą.
– Chodź, kawalerze!
– Dokąd?
– Staniesz przed juntą!
Stadnickiego wprowadzono do tej samej sali zebrań. Grobowe milczenie powitało 
parlamentarza
francuskiego.
Wyniszczone twarze członków junty w bladym, migotliwym świetle kaganków zdawały
się być wykutymi z kamienia.
Porucznik wyprostował się hardo, wsparł się na głowni pałasza i zagadnął dumnie:
– Wzywałeś mnie, generale?
Palafox zmierzył go zimnym spojrzeniem.
– Wezwała cię prześwietna junta.
– Jakąż otrzymam odpowiedź na pismo jego ekscelencji?
– Hasta la, ultima tapia! – rzucił gwałtownie Palafox. – Do ostatniej zagrody!
– Amen! – potwierdzili chórem członkowie junty.
Stadnicki zmieszał się tą niespodziewaną odpowiedzią.
Santiago Sas spostrzegł zdumienie parlamentarza i dorzucił surowo:
– A ty, kawalerze, to sobie zapamiętaj, że na przyszłość podobne poselstwo 
będzie uważane
za obrazę... i taki jak ty... jako winien zniewagi, będzie cięty kołem!...
– Ojcze duchowny! – odparł sucho Stadnicki. – Śmiercią żołnierza nie 
przestraszysz, tym
mniej chrześcijanina!... Santiago Sas porwał się z miejsca.
– Prześwietna junto!... Ten zuchwalec śmie nas lżyć!
– Na pal z nim! – wrzasnął zapalczywie Boggiero.
Palafox uśmiechnął się gorzko.
– Nie tak gwałtownie!... Osoba parlamentarza jest nietykalną... i powinna nią 
zostać!...
Bywają chwile, że najwyższy zapał stygnie... że nas może zabraknąć, a 
wówczas!... Panie
kawalerze, słyszałeś odpowiedź!... Wracaj!... Don Pedro Ric osłoni cię swoją 
powagą i o świcie
doprowadzi do bramy.
Santiago z Boggierem chcieli protestować, lecz don Pedro ogłosił posiedzenie za 
skończone.
Junta zaczęła się rozchodzić. Stadnicki rozglądał się, nie wiedząc, co ze sobą 
zrobić, gdy
don Pedro zbliżył się do niego.
– Chodź ze mną, kawalerze... Noc – nie podobna byś wracał... Jesteś moim 
gościem!...
Don Pedro zaprowadził Stadnickiego do przeciwległego skrzydła pałacu – tam 
wskazał mu
staroświecki fotel, klasnął na służbę i wydał jej jakieś ciche rozkazy.
Po chwili stół okryto obrusem i zaczęto wnosić bogatą za sławę. Stadnicki 
spoglądał z podziwieniem
na dzbany srebrne, wypełnione winem przedziwnego aromatu, półmiski pełne
mięsiwa, misy kopiaste owoców suszonych i pytał samego siebie, skąd w tym 
wygłodzonym
mieście brał się ten dostatek.
Ric z zadowoleniem zezował na Stadnickiego i z dworską swobodą zapraszał go do 
jadła.
– Pozwól, kawalerze!... Wybacz, jeżeli czegoś nie staje! Czas wojny!...
– Panie! – odrzekł ze szczerą prostotą Stadnicki. – Toż uczta cała przede 
mną!... Od sześciu
miesięcy nic podobnego nie widziałem! Marszałek u nas lepiej nie jada!
– Czy tak?... Cha, cha! – zaśmiał się nerwowo starzec. – A my tak!... Zawsze!... 
Jedz –
proszę! Daruj, że nie będę ci towarzyszył, lecz wiek ma swoje prawa...
Stadnicki nie dał sobie powtórzyć zaproszenia i z całą ochotą zabrał się do 
jadła. Don Pedro
ledwie kawałek chleba wziął do ust i popił odrobiną wina.
Stadnicki porcję za porcją sprzątał z apetytem. Mięso wydawało mu się dziwne 
nieco w
smaku, lecz to go nie zrażało.
Gdy wreszcie nasycił się a pociągnął jeden i drugi haust wina, humor zwykły i 
fantazja mu
powróciły.
– Pyszny głód u was!... My dziękujemy Bogu, jak nas co dzień dojdzie kawałek 
ośliny.
– Aż tak?...
– Parol kawalerski!... Ot, a u nas pletli już niestworzone rzeczy o głodzie 
saragoskim.
– Widzisz go sam.
– Prawda! – przyznał się otwarcie Stadnicki. – Mogę sobie powiedzieć, że właśnie 
w Saragossie
raz rzetelnie się pożywiłem!... Ale, a mój trębacz – jeżeliście panie łaskawy, 
chłopię
młode!...
– Bądź spokojny!... O nim pamiętają.
– Pyszne wino!...
– Więc marszałek Lannes objął dowództwo? – rzucił od niechcenia don Pedro.
– Od dziś dopiero.
– Moncey i Mortier wyszczerbili sobie zęby?
– Nie bardzo!... Szło tu o szybsze ukończenie oblężenia!...
– Lannes potrafi, myślisz?
– Marszałek!... Nie wątpię!... Sam pójdzie, gdy będzie trzeba... Atak za 
atakiem, szturm za
szturmem przypuści!... Miny was rozbiją.
– Tak, gruzy zdobyć może, miasta nigdy!
– Mylicie się, panie!... Jeden wyłom i wedrzemy się do miasta...
– A co potem?...
– Miasto będzie nasze. Starzec potrząsnął głową.
– Nigdy!...
– Szturm nie poprzestanie na jednym wyłomie...
– Zróbcie ich dziesięć!
– Pożar was zmusi do poddania się. Miny nasze dochodzą pod środek miasta.
Don Pedro zaczerwienił się z lekka i siląc się na spokój zapytał cicho:
– Dokąd, mówisz, dochodzą?...
Stadnicki spostrzegł, iż zaczyna być zbyt gadatliwym.
– Darujcie!... Nie mówmy o tym!...
– Nie mówmy.
Starzec zamyślił się. Po chwili nakreślił kilka wyrazów na skrawku papieru i 
przywoławszy
służącego dał mu jakieś zlecenie. Po czym próbował znów z porucznikiem nawiązać 
gawędę,
lecz Stadnicki stracił nagle ochotę i jął mierzyć wielkimi krokami salę, 
spoglądając,
rychło czarne zasłony nie zaczną się rozpraszać.
Gdy go w końcu zmęczyło chodzenie, rozsiadł się wygodnie w fotelu i jął poddawać 
się
ogarniającej go drzemce. Don Pedro siedział wciąż przy stole, wsparty niedbale 
na łokciu.
Porucznik dłużej powieki przymykał, silniej oczy mrużył. Oddech jego przeszedł w 
miarową
sapkę. Chciał ją odpędzić, lecz nie mógł, całodzienne utrudzenie obezwładniało 
go coraz
gwałtowniej.
Gdy tak walczył jeszcze ostatkiem woli, a jakby przez mgłę poglądał na kościstą 
czaszkę
don Pedra – naraz zdawało mu się, iż czaszka ta się porusza. Stadnicki ocknął 
się i przez zapuszczone
rzęsy wzrok wytężył.
Don Pedro jadł, a raczej ściągał ostrożnie porzucone na talerzu Stadnickiego 
skrawki i kości
i gryzł je, i żuł z dziką rozkoszą. Niekiedy matowe oczy starca poglądały na 
półmiski z
jadłem i odwracały się z wysiłkiem.
Stadnickiego pusty śmiech ogarnął, lecz powstrzymał się w porę.
„Co ten stary za komedię stroi!... Czy mi się śni? Dalipan, uciecha!...”
Porucznik wytrzeźwiony zupełnie nieoczekiwanym widowiskiem – udawał dalej 
sennego.
Starzec zaś, przekonany, że jego gość śpi jak zabity, na dobre rozpoczął 
gospodarkę.
Roztworzył w rogu stojącą szafkę żelazną, uprzątnął jej zawartość ze srebrnych 
naczyń, a na
ich miejsce poustawiał półmiski z jadłem i dzbany z winem i zamknął szafkę na 
wszystkie
zamki. Naczynia srebrne zostały porzucone na ziemi. Za czym Don Pedro 
własnoręcznie zebrał
końce obrusa, okruszyny wszystkie zsypał w rozpostartą na ziemi chustkę i 
zapukał z
lekka do wąskich drzwi, prowadzących do izby sąsiedniej.
We drzwiach ukazała się siwowłosa kobieta w bogatej, powłóczystej sukni. Don 
Pedro podał
jej okruchy. Ta pochwyciła je i z chciwością jeść zaczęła...
Stadnickiego dreszcz zimny przeszedł, zdawało mu się, że go ktoś dławi za gardło 
i wydrzeć
zeń chce każdy kęs chleba.
Porucznik otrząsnął się. Kobieta znikła za drzwiami.
Don Pedro obejrzał się niespokojnie i powrócił na swoje krzesło przy stole.
Stadnicki nie mógł spać. Chciał zagadać do starca, lecz jakiś go znów lęk 
ogarnął. Siedział,
bojąc się poruszyć, bojąc się zajrzeć w siwe, zamglone oczy don Pedra.
Tak upłynęły godziny.
Aż światło zimowego poranku zaczęło się skradać powoli po łukach sali i stroić 
ją w fantastyczne
cienie.
Don Pedro powstał ociężale i zbliżył się do porucznika.
– Kawalerze, pora!...
Stadnicki podniósł się szybko, poprawił odzież i poszedł za don Pedrem. Na 
stole, pod
balustradą podwórza czekał Duszek, otoczony strażami. Na widok Stadnickiego 
twarz trębacza
rozjaśniła się.
Don Pedro dał znak straży. Zawiązano oczy porucznikowi i Duszkowi, dwóch 
żołnierzy
ujęło ich pod ręce – pochód ruszył.
Stadnickiemu nie podobało się takie rubaszne obejście, odezwał się bez ogródki:
– Hej! Mości panie!... Konie mieliśmy!
Żołnierz prowadzący porucznika przyśpieszył kroku.
– Do czarta – nie rwij!... Gdzie są konie?
I tym razem nikt nie odpowiedział Stadnickiemu. Porucznik zirytowany odezwał się 
po
polsku:
– Psiamać... bodaj ich... Wloką nas po wybojach!... Gdzież nam szkapy 
uprowadzili?...
– Koni nie ma, panie poruczniku! – rzekł cicho Duszek.
– Jak to nie ma?
– Zabrali je do rzeźnika jeszcze wczoraj!
– Hej, milczeć tam! – zgromił surowo oficer, dowodzący strażą.
Stadnicki zaciął zęby i szedł, sam zdwajając kroku, byle co prędzej dotrzeć do 
bramy.
Po półgodzinnym kluczeniu między uliczkami i stosami gruzów, pochód zatrzymał 
się.
Parlamentarzom zdjęto opaski z oczu.
Stadnicki ujrzał przed sobą wpół otwartą bramę. Don Pedro wysunął się na czoło 
żołnierzy.
– Kawalerze, jesteś wolny! Znaną ci jest odpowiedź, którą masz zanieść 
marszałkowi!...
Stadnicki bąknął coś pod nosem i, skłoniwszy się niedbale, zawrócił szybko ku 
bramie.
– Kawalerze, kawalerze! – mówił jeszcze don Pedro. – Przykro nam, że musisz na 
piechotę
wracać, lecz konia masz w sobie... boś wczoraj miał tak świetny apetyt, żeś go 
połowę
zjadł!...
Stadnicki chwycił za pałasz, lecz się pohamował i zakrzyknął na Duszka:
– Trzymaj krok, smyku!... Byle dalej od tych diabłów!....
Psem będę, jeżeli tu nie powrócę!...
Marszałek Lannes czekał niecierpliwie na powrót Stadnickiego. Gdy ten ostatni 
ukazał się
na linii placówek, dano znać natychmiast marszałkowi.
Porucznik zdał szczegółową sprawę ze swego poselstwa. Ledwie skończył, marszałek 
jak
ryś raniony rzucił się do trzymanego w podwórzu konia.
– Dosyć tego! – zawołał groźnie. – Saragossa musi być naszą! Ordynansi rozbiegli 
się w
pełnym galopie rozwożąc rozkazy, z których każdy był wyrokiem śmierci na harde 
mury stolicy
Aragonu.
Pięćdziesiąt dział zatoczonych na nowousypanych bateriach rozpoczęło ponurą 
pracę. Kula
ścigała kulę, granat biegł za granatem. Ryk miarowy nie ustawał na chwilę. 
Kanonierzy
zmieniali się co godzinę. Rozpalony spiż studzono mokrymi płachtami.
Równocześnie pod osłoną nasypów zawrzała zażarta, krecia robota... Oddział 
generała Lacoste’a
rył chodniki podziemne i zanurzał się coraz dalej, coraz głębiej. W łonie ziemi 
głuche
uderzenia oskardów wtórowały miarowym salwom. Rozstawiona piechota na rękach 
wynosiła
wory gliny.
Lannes co chwila przyjeżdżał nad przekopy i zarzucał Lacoste’a pytaniami. Miny 
były na
ukończeniu. Miny straszne, mające wyrwać z korzeniami oporne mury klasztoru 
Santa Engracia
i San Francisco, zamku Aljaferia i domów zasłaniających wejście na Coso.
Stadnicki po zdaniu raportu marszałkowi powrócił do obozu zachmurzony, ledwie 
odpowiadający
na serdeczne pozdrowienia kolegów.
Pułkownik Kąsinowski wezwał go do siebie. Stadnicki po raz wtóry musiał ab 
ovo141 zdawać
relację, a gdy skończył tym, że go koniną poczęstowali, i to z własnego konia, 
poza plecami
pułkownika rozległ się serdeczny wybuch śmiechu. Grosmajor Michałowski za brzuch
się trzymał a dygotał.
– Dobrze tego!... Wybornie!... Zjadłeś go waćpan... a bodaj cię... Będzie z 
waści piechota
nie lada!... Koń był przedni... W nogi wejdzie chód, w wątrobę temperament!... 
Wytrwałość,
rozpęd, sprężystość... choroba!... Hm... tego!... Gdyby ci wszystka kawaleria... 
ba! Uważasz,
mości Stadnicki, siła, dopiero wojsko tego, choroba!... Pułkowniku, co?
– Cha, cha! Toś waść wyprowadził!... No, kontent jestem z waćpana, 
poruczniku!...
– Święte słowa! – pochwycił Michałowski. – Bo wrócił cały tego, nietknięty...
– Narobiłeś nam niepokoju, bo gdyś tak długo nie wracał, mieli cię już za 
przepadłego.
Osobliwie major nie miał spokoju a zamęczał mnie wymówkami, że zezwoliłem!... 
Wracaj,
mości Stadnicki, do obozu i zapomnij o przeszłym!...
Pan Józef mruknął coś pod nosem, skłonił się i wyszedł. W obozie nowe go czekały 
pytania.
Stadnicki zbywał wszystkich krótkimi, urywanymi odpowiedziami, nawet przed 
Masłowskim
nie wspominając słówkiem, że widział Floriana.
Zawziętość a opryskliwość Stadnickiego aż uraziła oficerów, a czupurny Bzura nie 
mógł
się wstrzymać i palnął prosto z mostu:
– Józiu! Królu mój!... Idź do infirmerii, medykom się pokłoń, niech ci driakwi 
użyczą...
aby ci kwas wyszedł! To nie ma żartów! Patrz! Gęba ci się wykrzywiła – mruczysz 
jak
niedźwiedź, zębami dzwonisz. Jeszcze odrobina, a żółć cię zemdli i szpetną ci 
uczyni dystrakcję!!...
– Bacz lepiej na siebie, aby ci kto języka nie przyciął!...
– No, widzisz, królu, nie mówiłem? Łeb oliwą opatrzyć, żeby ci rozum choć od 
skóry kruszynkę
nasiąkł, a potem do cyrulika, niech ci narzędzie przystawi! Chwila jedna, a i 
konina
wierzgać przestanie!...
Stadnicki rzucił się ku Bzurze, lecz Jaworski z Masłowskim zatrzymali go.
Zaniosło się na nie lada awanturę. Stadnicki rwał się ku Bzurze, temu ostatniemu 
oczy
rozgorzały.
Lecz wtem na linii obozu dały się słyszeć przyśpieszone dźwięki pobudki. 
Adiutant służbowy
jak piorun wpadł pomiędzy poruczników.
– Panowie, na miejsca! Pułk staje pod broń! Porucznik Stadnicki zwolniony dla 
wypocznienia!...
141 A b o v o (łac.) – dosłownie: od jaja; od początku.
Porucznicy rozbiegli się natychmiast do swoich kompanii, Stadnickiemu ta 
względność nie
przypadła do smaku, a że w dodatku zabrakło Bzury, więc zwrócił się do 
adiutanta:
– Ja o zwolnienie nie prosiłem!...
– Rozkaz grosmajora! Ma waćpana w szczególnej opiece!...
– Prawda, aż mi ona do żywego dojadła!... Adiutant wzruszył ramionami.
– Powtarzam rozkaz. Reszta do waćpana należy.
Stadnicki chciał coś odpowiedzieć, ale adiutant wykręcił się na pięcie i 
odszedł.
Porucznik zawrócił do baraku oficerskiego i tam rzucił się na posłanie. Tu 
zeszła go niespodziewanie
Żubrowa.
– Olaboga! Tom się zbiegała!... Bez urazy pana porucznika, wczoraj to mnie mało 
nie zatrzęsło...
Gdzie!... Jeden się znalazł szczery porucznik a żołnierz... i już ci go tym 
diabłom
wysłali!... Przysiądę sobie!... Uf! To ci łomoczą harmatami!... Pan porucznik 
daruje! Ale to...
jak pan porucznik... o naszym poruczniku... to już ci mnie chwyciło!... Pani 
kapitanowa
zdrzemnęła się kruszynkę. Biedactwo noc całą dychało! Strata okrutna! Jedyny 
stryjeczny!
Sierotka!... No, a o tym zaginięciu ani pary z ust! Boję się!... Żałość by ją 
zamordowała!
Święty Antoni, jeżeli ze mną jesteś na bakier, to aby tego śrebła mi strzeż!... 
Ale! No właśnie
– myślałam, pan porucznik pewnie tam nic rzetelnego nie zażył... przydżwigałam 
kropelkę!
Można pić!... Sama nie wiem, jak to zwać, bo te Hiszpany to takie rozmaitości 
pędzą z wina,
że ani weź!... Łykasz – smak przedziwny – grzeje!... Lecz co grzeje – gwoździk 
czyli pieprz,
imbir alboli anyż, ani rusz rozpoznać! No, panie poruczniku, co tam!
Stadnicki pociągnął z podanego mu kubka i orzeźwił się.
– A co? Prawda? Można gardło płukać, silnie sprytny naród do wina! Ba, tu by 
trzeba mego
starego!... Lubił poczciwiec! Ja też nie od tego!... Ciężkie życie!... E!... 
Człowieka język
świerzbi, a wymówić się boi!... Jest bieda – jest nieszczęście – to mu się 
jeszcze chce o nim
gadać! Panie poruczniku... jakże tedy... więc przepadł i ani słychu?...
– Nie wiem nic – może!... Co mi do niego! Niech sobie i ten!...
Żubrowa strzepnęła rękoma.
– Niech sobie?... Dopytałam się!... Ja tu do pana porucznika z sercem, jak do 
towarzysza
broni!... No i... „niech sobie”... Właśnie ci nowomodne przyjacielstwo!... 
Sakieweczka, wypitka
i tyle!... Lecz gdy którego... to mu „niech sobie”! I... i jeszcze... „i 
ten”!...
– Czego tedy chcecie?
Markietanka uraziła się na dobre.
– Czego chcę? Niczego! Zdało mi się... Lecz się obejdzie! Nie waćpan jeden! Są 
inne oficery,
co smutek cudzy uszanują, dobrą radą wesprą.
– Tu nie ma kogo pocieszać!...
– Mości poruczniku! Jak to? On biedak tuła się, przepada!...
– Oszaleliście? Czego ode mnie chcecie?... Nie lubię z babami! Nie chcę słyszeć 
o waszym
poruczniku! Pilno wam do niego? Jemu do was nie!... Dawno go widziałem!... 
Skończona
poufałość!... Wynosić się!... Wiedzieć nie chcę o niczym!...
– Przecież – odrzekła markietanka ponuro – człowieczeństwa odrobina mi się 
należy!... Jeżeli
nie mnie, to tej biednej dziewczynie. Waćpan powiadałeś się przyjacielem 
nieboszczyka
Dziewanowskiego, a toć jego jest siostrzyca jedyna! Bodaj dobre słowo!
– Dobre słowo?... Więc zabierać ją stąd czym prędzej – niech ucieka!... Dziś 
jeszcze, do licha!
Nie dla niej tu miejsce! No, teraz wiecie?
– Nic nie wiem!
– Florek jest w Saragossie!...
– Jezu Chryste! – zakrzyknęła z przerażeniem markietanka. – Co waćpan powiada? 
On,
on?... Przecież miał zginąć?...
– No i zginął!... Wczoraj go odnalazłem!...
– Olaboga! Toć go tam biedaka zamordują te Hiszpany! Od zmysłów odchodzę! W 
Saragossie...
w niewoli!...
– Nie bójcie się... o robaczka! – przedrzeźniał ze złością Stadnicki. – Nic temu 
kanarkowi
nie będzie. Znalazł sobie taką opiekunkę, że mu włos z głowy nie spadnie. Cała 
Saragossa
może się zapaść, a jemu nawet nikt palcem nie pogrozi! Zmiarkowałem dobrze!...
– Czy aby prawda? – trwożyła się Żubrowa. – Dałby Bóg! Panie poruczniku, 
napytlowałam
rozmaitości... Człowieka dojęło! Jezu! A to mi ciężar spada z serca!... Uf!... 
Więc bezpieczny?
Ba! Toć i Hiszpany się na nim poznali!... Ho!... Nasz porucznik to serce zacne,
wielkie serce!
– Powiedziałem! Gadać jedno w koło nie lubię! Zbierać manatki, i fora!
Żubrowa zwiesiła głowę i dyszała ciężko, a potem chwyciła gwałtownie 
Stadnickiego za
rękę i błagać jęła, by całą powiedział jej prawdę. Porucznik rzucał się, jeżył, 
lecz uległ prośbom.
Markietanka z zapartym oddechem wysłuchała opowiadania Stadnickiego. Gdy ten 
skończył,
rozpłakała się jak dziecko.
Porucznikowi żal się baby zrobiło.
– Co tam! Stało się! Ród zdaje się przedni!... Córka generała czy pułkownika! 
Florek też
nie z kamienia!
Żubrowa trzęsła głową.
– Nie, nie! Nie może być! Nigdy!... Ani myśli... Ooo!... A waćpan, waćpan mu ani 
słówka
nie powiedziałeś?... Ani słowa? Ani napomnienia?...
– Na co? Do kazań nie jestem! Co by to pomogło?... Ma swój rozum!...
Naraz Żubrowa uderzyła się energicznie w czoło.
– O głowo zakuta! Phi!... Nigdy!... Nie wierzę! Rozumiesz waćpan, nie uwierzę, 
aż nie
obaczę! Porucznik dał słowo!... Parol!
– Zobaczymy!
– Juści! Kłaniam uniżenie!
Markietanka wybiegła wzburzona z baraku, lecz po chwili, jakby nowymi tknięta 
myślami,
powróciła do Stadnickiego.
– Panie poruczniku! Jak jest, to jest – obliguję waćpana nie wspominać... bo 
diabeł zawsze
diabłem! Lepiej licha nie kusić! Niech ona nie wie!... Zagryzłaby się, 
zamartwiła!
Stadnicki przyrzekł tajemnicy dochować. Lecz ciężko mu z nią było. Sam nie 
wiedział
dlaczego, ale dawna jego życzliwość dla Floriana ostygła, nie dość – Gotartowski 
złość w nim
budził.
Porucznik skwaśniał tak raptownie, iż go starzy towarzysze jak Jaworski i 
Masłowski poznać
nie mogli. Pan Józef pod natarczywymi ich pytaniami wił się jak piskorz, 
wykręcał i cały
swój niehumor na Michałowskiego spędzał, klnąc godzinę, w której awans i 
przenosiny do
drugiego pułku legii przyjął.
Tymczasem bombardowanie trwało dalej! Grad kul nie przestawał razić Saragossy.
Pięć dni i pięć nocy pracowały armaty francuskie, łomocząc mury i burząc fosy; 
przez pięć
dni saragossanie pod deszczem żelaza i ognia podpierali osuwające się ściany, 
zastawiali wyrwy,
naprawiali wały ochronne, zmagali się z kartaczami.
Dnia dwudziestego siódmego stycznia artyleria francuska umilkła. Kolumny 
piechoty stanęły
pod bronią. Lacoste zdołał odwrócić czujność kontrminierów hiszpańskich i mury
klasztoru Santa Engracia ujął we dwa złowrogie chodniki.
Lannes’owi oczy gorzały. Wśród nocy ponurej sam przebiegał szeregi, sam nakazał 
ściągnięcie
placówek.
Plan był krótki. Miny rozsadzą mury klasztorne, piechota pójdzie do szturmu na 
gruzy i na
pokruszone już przez armaty wały.
Obóz francuski zalegała cisza grobowa. Wśród namiotów wyciągać się zaczęły 
czarne pasy
i łączyć w czworoboki. Wejście do min osłaniał trzeci pułk legii pod Szottem. 
Lacoste za
saperami czuwał przy lontach.
Saragossa spała.
Naraz, na czole trzeciego pułku powstał zgiełk głuchy, gwałtowny, a za nim 
bezładny odgłos
wystrzałów.
Trzeci pułk złamał się, zmieszał i wpadł na drugi regiment Kąsinowskiego. Okrzyk 
grozy
dobył się z piersi żołnierzy. Noc ciemna potęgowała popłoch. Pułki chwiały się – 
trąbki grały
na alarm – komenda niknęła wśród warczenia bębnów. Dowódcy tracili głowy.
U wejście do przekopów wrzał tymczasem bój zażarty, śmiertelny. Butron z 
Boggierą dowodzili
wycieczką.
Już spędzili regiment Szotta – już pierwsi saperzy padli – a inni w zamieszaniu 
jęli rotowym
ogniem dziesiątkować oddział trzeciego pułku, biorąc go za nieprzyjaciela, gdy 
Lacoste
prochowymi lontami zapalił stosy drzewa. Szott jak lew rzucił się z karabinem w 
ręku. Chłopicki
z pierwszym pułkiem zaszedł z boku.
Lecz Hiszpanów prowadził szalony Butron i zażarty Boggiero! Hiszpanie darli się 
jak lwy,
świadomi miejsca, do którego dążyli.
Wejście do chodnika lada chwila miało się stać zdobyczą Hiszpanów, lada chwila 
owoc
dwutygodniowej pracy miał być zburzony.
Lacoste nie zawahał się. Porwał płonącą szczapę i zniknął w otworze chodnika.
Hiszpanie ostatka sił dobywali – byle do miny dotrzeć.
Już Szott starł się z Butronem i skrwawił mu pierś bagnetem, gdy wtem huk 
straszny
wstrząsnął powietrzem.
Fala kamieni i odłamów muru wzbiła się pod czarne obłoki. Ziemia jęknęła ponuro 
i zadrżała
w posadach.
Klasztor Santa Engracia leżał w gruzach.
Hiszpanie cofnęli się. Łuna pożaru zadrgała na sklepieniu niebieskim. Lannes jak 
burza
spadł na pułki piechoty.
Legia ruszyła z bagnetami pochylonymi. Ruszyła na mury, na gruzy.
Saragossa plunęła żelazem. Pułki szły. Nic ich nie zdołało powstrzymać, nic 
strwożyć! Za
każdy krok, za każdą piędź ziemi krwawy składały haracz i szły.
Legię wiódł Chłopicki.
Działa hiszpańskie raziły coraz gwałtowniej. Stojący na murach, wałach i gruzach 
Hiszpanie
już ręcznym ogniem sięgali.
Bębny warknęły zajadlej. Piechota kłusem uderzyła na przekopy i resztki 
zburzonego
klasztoru.
Zaczął się bój na bagnety, na szable, na kolby, na noże, na pięści.
Hiszpanie bronili się zawzięcie. Ani jeden nie cofnął się, ani jeden przed 
zgonem broni z
rąk nie wypuścił. Lecz i piechota legii nie ustępowała.
Godzinę trwało to potykanie się, godzinę lała się krew, przez godzinę ani jeden 
sztandar
się nie zachwiał.
Lecz naraz za szeregiem Hiszpanów ukazał się tłum zbity – bezładny. Na czele 
jego szły
krzyże niesione przez zakonników. Tłum zbliżał się do okopów z pomrukiem 
modlitwy na
ustach, z błyskawicami w rozpalonych oczach.
Żołnierze hiszpańscy cofnęli się, rozstąpili – tłum potoczył się ku wałom i 
murom.
Na oblegających runął grad kamieni, lunęły strumienie wrzącej wody, sztaby 
żelaza. Belki
gruchotały żołnierzy – miażdżyły. Osadzone na długich żerdziach noże – cięły. 
Kołyszące się
ponad wałami krzyże budziły lęk.
Pierwsze szeregi legii zachwiały się i cofnęły. Chłopicki zaklął. Armaty 
hiszpańskie zagrały
silniej. Lannes wpadł na drugi pułk Kąsinowskiego, który stał dotąd bezczynnie. 
Kąsinowski
skinął głową na doboszów i sygnalistów i porwał za sobą pułk.
Grosmajor Michałowski szedł w pierwszym szeregu, mając około siebie 
nowomianowanych
poruczników.
Gdy bębny zagrały, major zacisnął pas na brzuchu i rozpoczął perorę:
– Równo! Trzymać krok!... Ani na włos mi nie chybiać!... Piechota! Piechota! 
Mur!... Bagnety
niżej – oko śmiało, nachylenie – ciężarem gnieć!... Niech znają!... Świszczą 
kule! Równo!
Kula nie mucha! Jest tu twoja, to cię znajdzie! Szlusuj! Mości Stadnicki, tak, 
dobrze! Nauczysz
się!.,. Właśnie, karabin w garści – to lubię!... To nie skakanie, wywijanie 
żelazkiem,
kiwanie kitką, straszenie czapką... kawaleria... choroba! Miara – szereg! Już 
się szczerzą!...
Do ataku!... Równo! Razem, chłopcy!... Łomocz!... Naprzód – choroba!...
Drugi pułk uderzył tak gwałtownie, że zdało się, iż mury jęknęły. Hiszpanie 
atoli nowy
szturm przyjęli jeszcze dzielniej. Na próżno Kąsinowski zachęcał i nawoływał. 
Pułk taczał się
pod gradem kul, pławił się we krwi, a wystać nie mógł.
– Równo, dzieci!... Na bagnety... choroba! Mur, do kroćset! Razem! Grzmoć!...
Stojący obok Michałowskiego porucznicy walczyli zaciekle, lecz coraz to któryś 
łamał linię
i bądź następował z bagnetem, bądź broniąc się razem cofał się i zapierał o 
drugi szereg.
Szczególniej Stadnicki był niesforny. Major to dostrzegł i huknął nań:
– Stadnicki, szereg!... Tu nie szwoleżerzy!... Choroba!... Stadnickiemu na to 
odezwanie się
w oczach pociemniało. Schwycił karabin za lufę i ryknął swym basem:
– Szwoleżerzy, właśnie! Za mną, chłopcy! Niech żyje cesarz!
Zanim major zdołał opamiętać się, Stadnicki jak piorun rzucił się na Hiszpanów, 
młócąc
kolbą karabinu. Jaworski, Masłowski i Strumiłło wpadli za nim i pociągnęli 
żołnierzy. Klin
legii, prowadzony przez Stadnickiego, wżarł się w środek Hiszpanów i rozdarł go.
Na próżno bohaterski San Genis na czele garstki szwajcarów wyparować chciał 
śmiałków,
na próżno sam wiódł, sam pierwszy nacierał.
Legia, jak potok, który raz wyrwę znalazłszy, pędzi niczym nie powstrzymany i 
zatapia
równinę – tak ona opanowała już gruzy klasztorne, już wpadła poprzez zawalone 
trupami
ogrody na Coso. Lecz domy Saragossy zamieniły się w ogniem ziejące fortece.
Trąbki zwoływały zbór.
Saragossa nie poddała się.
W łonie jej wyżarto już krwawą drogę, połowa domów groziła zawaleniem, 
rozłożyste
miasto stało się ledwie pasem chwiejących się zabudowań. Główne baterie dostały 
się w ręce
nieprzyjaciół, a dzwony Nuestra Seńora del Pilar nie przestały Aragończyków 
wzywać do
obrony.
Sztandar króla Ferdynanda VII łopotał hardo na wieży kościoła La Seo i tulił się 
do ramion
krzyża.
Na ulicach stawiano barykady – okna przeistaczały się w strzelnice. Miny czyhały 
na wrogów,
aby ich pogrzebać.
Nieprzyjaciel sroższy od oblegających trawił Saragossę w jej ostatnich szańcach.
Chleba już nie było. Konie i psy zjedzone. Każde ziarnko, każda łyżka 
najnikczemniejszej
strawy szła na wagę złota... aż w końcu i ono utraciło wartość.
Straż obywatelska coraz częściej w piwnicach domów znajdowała niezastygłe 
jeszcze
zwłoki z wyrwanymi kawałami ciała...
Zaraza wybuchała coraz gwałtowniej, coraz zajadlej. Umarłych zaprzestano 
grzebać...
Wrzucano ich do opuszczonych piwnic lub lochów – a gdy te się wypełniały, 
zawalano kamieniami
otwór i ustawiano przy nich straż. Ludzie stali się już hienami.
Dumna stolica Aragonu przeistaczała się w jedną wielką mogiłę. Już trzydzieści 
tysięcy
ludzi ubyło.
Palafox bronił się – Lannes coraz silniej zaciskał pierścień armat.
Po zdobyciu Coso, pułk Kąsinowskiego trzydniowy dostał wypoczynek na 
zaprowadzenie
ładu w mocno przerzedzonych szeregach. Zabitych i rannych było co niemiara – 
między oficerami
nawet nie brakło ran ciężkich.
Grosmajor frasował się, a sam zabiegał, byle cierpiącym ulżyć – najwięcej zaś 
troszczył
się o Stadnickiego, który oprócz cięcia po głowie dostał znów kontuzję i to w 
toż samo miejsce
nad biodrem, co pod Somosierrą. Major nie pozwolił nawet pana Józefa do 
ambulansów
zanieść, lecz, naradziwszy się z doktorem Guliczem, oddał go Żubrowej.
Stadnicki cierpiał mocno, lecz znać po sobie nie dawał i leżał blady, siny z 
bólu, lecz milczący.
Michałowski po kilka razy dziennie zaglądał do namiotu rozbitego przy furgonie 
markietanki
i pochylał się nad Stadnickim.
– Jakże waćpanu? Hm! Co? Piecze? Choroba!... Zdaliśmy raport marszałkowi. No, 
tabaczki.
Gdzie tobie... Byle spokojnie i tego!... Jakżeś to ty krzyknął?... – 
„Szwoleżerzy... właśnie!”
– Rozpęd, wigor, impet, morowość... choroba!... W ogień by! Hm! Słowa nie 
piśnij, bo ci się
drzazga taka zapali w oczach!... Co tu gadać... krzyż, kochanku!... Zjadłeś 
wszystkich!... Pułkownik
gdzie został!... Hm! Nie myślałem... kawaleria... na piechotę, tego!... A jakże 
kochanku!...
Piechota, to jest wszystko – wał nie wał, góra nie góra, okop, skała, las nie 
las – wszędzie!...
Marszem, kłusem, na brzuchu, po drzewach, po drabinach i... hm! Choroba... Cóż 
ty
się tak krzywisz? Dokucza, co?
– Psiakość! – jęczał Stadnicki.
– Czekaj, kochanku, sprowadzę ci Gulicza! Musi Niemiec, szelma, poradzić, bo 
opłazuję,
kochanku!...
Major poprawiał energicznie pasa na okrągłym brzuszku i biegł do medyka.
O dziwo, po odejściu majora chory się uspokajał zazwyczaj. Baczna na wszystko 
Żubrowa
domyśliła się, w czym rzecz, i gdy Michałowski po raz piąty zwykłą sobie perorę 
jął wygłaszać
nad Stadnickim, ozwała się z perswazją:
– Bez urazy, już by pan major dał spokój panu porucznikowi z tą piechotą! Jemu 
to pewnie
do smaku nie idzie...
– Hę? Co, kochanku? Piechota nie w smak? A wiecie wy, co to jest piechota, hę?
– Juści nie sekret, bo pan major to z mendel razy co dzień powtarza.
– Nic, kochanku! – przerwał surowo Michałowski, palec podnosząc do góry. – 
Piechota –
to sedno, jądro, fundament, serce, grunt!...
– Choroba... mur! – wybuchnął nagle Stadnicki.
Grosmajor kiwnął z zadowoleniem głową.
– Dobrze, kochanku! Przekonałeś się – kawaleria to... aby rozgony, posyłki, 
furaże, sztafety,
widety, kuriery, ordynanse... choroba i koniec! Nie, nie spieraj się! Byłeś 
szwoleżerem,
aleś urodził się na piechura! Ja ci mówię. Widzisz, nawet konia sam zjadłeś.
Stadnicki zerwał się z posłania.
– Dosyć!... Nie chcę znać piechoty, do licha! Dymisja!... Nie lubię!... Tu mi 
jeszcze dopieka!...
Opaska z głowy się zsunęła. Krew zaczęła broczyć. Porucznik omdlał. Żubrowa aż 
zgrzytnęła
zębami.
– Będzie ci wyzdrowienie! Pan major ani krzty serca nie ma! Gdzie mu biedakowi! 
Głowa
rozwalona! Bez czucia!...
Major przestraszył się.
– Kochanku! Hej! Gulicza co tchu!
– I na co? Ledwie on naprawi – już ci pan major popsuje.
– Popsuje!... Jużci... kiedy mu moja fizys tak opaczna! Ale bo szkoda go – 
uważacie, Żubrowa,
piechota...
– Znów ci piechota wyjechała!... Doktora potrzeba, bodaj cyrulika. Bandaż 
krwawi!
Major, porzuciwszy swój wykład o wyższości piechoty nad jazdą, pobiegł szybko do 
ambulansów.
Niebawem zjawił się doktor Gulicz z cyrulikami, zmienił bandaże, opatrzył 
rannego i
przewrócił znacząco oczyma.
– Jakże, jakże, panie doktorze? – spytała Żubrowa.
– Bezie koronszka! – zaopiniował medyk. – Rumana napasić i pyć! Glofę w simny 
fodzie
umocić. W nogi i brzuch srobić sieplo!
– Co, co mu robić?...
– Sieplo!
– Z kubeczek malagi? Doktor Gulicz zatrząsł się.
– Was ist das? Keine Malaga! Kein Wein! Frau Szubrofa, niech bezie Temperatur... 
niech
mu nic nie dmucha... Keine Luft!142 Rumana pyć!
– Pies by się ogonem z tobą rozmówił !...
– Pies? Nein! Z pies będzie dym, Feuer, schlechte Temperatur143.
– No, no, już dobrze! Wiem, co mam robić! Gadaj sobie zdrów!...
– Skrów? Bezie skrów! Herr Leutnant hat eine wunderschöne Konstruktion144.
Żubrowa nie odstępowała Stadnickiego ani na chwilę. Zmieniała zimne okłady, 
zwilżała
usta rannego łagodzącym płynem, poprawiała zsuwające się dery.
Nad ranem markietankę zastąpiła Zośka. Maligna trwała dalej. Zośka jeszcze z 
większą
pieczołowitością doglądała rannego.
Noc była zimna, przejmująca. Armaty wyły ponuro. Obóz francuski czuwał. Rezerwy 
stały
ciągle pod bronią, aby odeprzeć spodziewaną wycieczkę oblężonych. Między 
namiotami z
łoskotem i zgrzytem snuły się wozy ambulansowe. Żandarmeria polowa objeżdżała 
placówki.
Zofia siedziała zadumana u wezgłowia Stadnickiego, wypatrując niecierpliwie 
brzasku.
Noc styczniowa nie ustępowała tak łatwo. Słońce zimowe nieśmiało skradało się 
zza mórz –
nie jego było panowanie, nie jego królowanie.
Stadnicki bredził coraz gwałtowniej. Z ust jego wypadały bezładne słowa. Zofia 
nie zwracała
na nie uwagi, zapatrzona myślą w głąb własnej duszy.
Porucznik tymczasem prowadził w malignie do ataku, klął majora, rozmawiał z 
Kellermanem,
pełnił służbę... aż nagle zaczął rozmawiać z Florianem i Żubrową.
Gdy Stadnicki wymówił po raz pierwszy imię „Florek”, Zofia drgnęła i machinalnie 
jęła
nadsłuchiwać...
Gdy się to działo, Saragossa trwała w hardym milczeniu. Na próżno kule 
francuskie łomotały
o resztki jej murów. Stolica Aragonu nie odpowiadała. Straże ledwie przebiegały 
wąskie
uliczki, gasiły ognie rozniecone lub naprawiały osunięte barykady. Na murach, w 
oknach
domów wpół zawalonych belkami, gdzieniegdzie migała twarz wartownika. Zresztą 
cisza.
Ludzie spali w piwnicach, w wykopach lub kajali się u stóp Nuestra Seńora del 
Pilar.
W pałacu książąt de Luna gorzały pochodnie. Junta zebrała się na naradę, a 
raczej na rozej
rzenie się w spustoszeniu po ostatnim szturmie.
Generał San March zdawał sprawę wśród głuchego milczenia.
142 W a s i s t d a s ? K e i n e M a l a g a ! K e i n W e i n ! F r a u (...) 
T e m p e r a t
u r (...) K e i n e L u f t ! (niem.) – Co to znaczy? Żadnej malagi! Żadnego 
wina! Pani (...)
ciepło (...) Żadnego przeciągu!
143 N e i n (...) F e u e r, s c h l e c h t e T e m p e r a t u r (niem.) – 
Nie! (...) ogień,
szkodliwe ciepło.
144 H e r r L e u t n a n t h a t e i n e w u n d e r s c h ö n e K o n s t r u 
k t i o n (niem.) –
Pan porucznik jest doskonale zbudowany.
– Coso opanowane, ten jeden pałac... ocalał... nie na długo. Obrady trzeba 
przenieść do
pałacu Infantado, pod katedrę. Tysiące ludzi legło!... Waleczny San Genis kona z 
ran!... Esteban
Fleury broni przedmieścia. Czy długo jeszcze, nie wiadomo... Nabojów coraz 
mniej!
Gdyby opanowali Arrabal... most na Ebro trzeba zburzyć!... Resztki koniny nikną. 
Za tydzień
ci tylko otrzymywać będą racje, którzy mogą stanąć do walki. Dla ludu, dla 
chorych nie starczy!...
Butron w tej chwili skrada się z oddziałem na pobojowisko. Rezultat wątpliwy! 
Snadź
w obozie nieprzyjacielskim musi być nędza. W tornistrach Francuzów coraz 
rzadziej można
się spotkać z manierką, z sucharami. Nabojów trochę przybędzie!...
– Ciężko! – mruknął generał Manso. – Martin Diaz jest widocznie bezsilny!...
– Są jednak prócz niego... Albuir, Juan Palarea – wtrącił pośpiesznie Santiago 
Sas.
– Czy są? – rzekł niedowierzająco Villalba. – Kordon francuski musi być silny, 
jeżeli przerwać
go nie zdołali. Kto wie, co się w kraju dzieje?... Może my jesteśmy ostatnią 
placówką,
która stawia czoło?... Może wysiłki nasze daremne?...
– Nigdy – przerwał głucho Palafox – daremnymi być nie mogą!... Saragossa nie 
zhańbi się
kapitulacją! Komu zaś ciasno, ten ma wolną drogę... Ja zostanę!
– I my wszyscy z tobą! – zawołał z zapałem Boggiero.
– Na śmierć!
– Na śmierć! Amen! – rozległy się głosy.
Palafox powstał i odezwał się po małej chwili:
– Teraz czas, byśmy podzielili między sobą domy!... Don Manuel Cavallero... 
niech kończy
miny... Bronić będziemy każdej piędzi, a jeżeli się wedrą, to rozpoczniemy walkę 
na noże
od piwnic aż do stropu... gdy i tu nas zmogą, wybuch musi pogrzebać wrogów. 
Śmierć nasza
musi być śmiercią ich!...
– Amen!... – potwierdzili członkowie junty.
Don Pedro de Ric milczał, zwiesiwszy ponuro głowę. Gdy Palafox skończył, rzekł 
cichym,
drżącym głosem:
– Prześwietna junto! Oto zwracam się do ciebie z pokorną prośbą... Wspomnijcie 
na oddanie
się moje, na usługi... na poświęcenie!...
– Mówcież, don Pedro, mówcież! – rozległy się przyjazne głosy.
De Ric odetchnął ciężko, jak gdyby siły zbierał.
– Ciężko powiedzieć!... Wolałbym chwili tej nie dożyć! Lecz powiem!... Straciłem 
dwóch
synów... umarła mi przed tygodniem żona... wczoraj siostra!... Nie szemrałem, 
nie skarżyłem
się!... Dziś stygnie mi na rękach córka!... Ostatnie dziecko, jedyna córka!... 
Umiera... z głodu!...
Wątła zawsze, słabowita... głód ją dobija!... Leży bezwładna prawie... Porcja, 
którą mi
wydzielacie na nas dwoje, nie starcza!... Od wczoraj w ustach nic nie miałem...
Głos don Pedra złamał się nagle. Członkowie junty milczeli. De Ric pasował się z 
samym
sobą, borykał się z dumą rodu, z hardością krwi. On, pan wielki, bogacz, grand 
hiszpański,
potomek wysokiego rodu – musiał się korzyć, ręce wyciągać i błagać o chleb dla 
swego
dziecka!...
Po długiej, męczącej chwili don Pedro zaczerpnął gwałtownie powietrza i wyrzucił 
z siebie:
– Więc zaklinam was! Dajcie jedną rację więcej!... Zamrze!...
Wycie armat francuskich było odpowiedzią junty.
Don Pedro powiódł błędnym wzrokiem po zebranych i szepnął rozpaczliwie:
– Pół racji!...
Junta nie odpowiedziała.
– Na Boga!... Ćwierć!
– Don Pedro! – przemówił nareszcie Santiago Sas. – Dla ciebie chcielibyśmy! Lecz 
wiesz,
wyjątków nie ma żadnych... Najmniejsze uchybienie władzy sprowadzić mogłoby 
bunt!...
Niech cię Bóg pocieszy w nieszczęściu!
– Niech cię Bóg pocieszy! – powtórzyli członkowie junty.
De Ric jak gdyby własnym uszom nie wierzył.
– Odmawiacie, mnie odmawiacie?...
– Prawa są jedne dla wszystkich! – mruknął Boggiero.
– Dziecko moje!... Jedyne dziecko!
– Umiera ich dziesiątki! – zauważył z nieubłaganą oschłością Santiago Sas. – 
Zobacz, don
Pedro, co się dzieje przed Lonją!... Każda porcja przechodzi przez kontrolę 
dwunastu!... A
potem, przyjrzyj się z bliska temu tłumowi, zalegającemu co dzień ulice, 
przekonasz się, że tu
nasza władza ustaje!...
De Ric jęknął głucho. Na czole jego ukazały się sine plamy. Członkowie junty 
powstali z
miejsc i zaczęli się rozchodzić. Don Pedro siedział za stołem jak skamieniały. Z 
czym pójdzie
do konającej córki?
Wtem do zrozpaczonego starca podszedł Palafox.
– Don Pedro... Ja czuję się trochę niezdrowym!... Jeść nie mogę!... Dziś 
weźmiesz moją
część, pół szklanki wina i kawałek suchara...
– Palafoxie!... Połowę majątku mego.
Palafox uśmiechnął się pobłażliwie.
– I cóż bym z nim począł?... Sam widzisz, ile jest wart!... Butron i San March 
zbliżyli się
do Palafoxa.
– Wodzu – rzekł ten ostatni – kiedy każesz rozpocząć ogień?
Palafox potarł zmarszczone czoło.
– Ogień? Prawda!... Sam rozporządź! Daruj mi!... Czuję się osłabiony. Dajcie mi 
spocząć!...
– Palafoxie! – ozwał się niespokojnie Butron. – Na Boga, co ci jest! Pójdę 
wezwać ojca
Antonia!
– Nie, nie trzeba! Chwilowe wyczerpanie... przejdzie!...
– Zdrowie twoje wiesz, czym jest dla Saragossy!...
– Więc nie rzucaj niepotrzebnie wieści, która by mogła wywołać niepokój! San 
March
mnie zastąpi.
Butron chciał protestować, lecz Palafox przerwał mu ruchem ręki i odszedł w głąb 
pałacu.
Obrońca Saragossy minął kilka komnat i krużganków i zapuścił się w wąski 
korytarz. Palafox
szedł powoli, krocząc ociężale śród panujących ciemności. Chwilami ustawał i 
zatrzymywał
się dla nabrania tchu. Wreszcie dotarł do wąskich drzwiczek i zapukał. Zamek 
zgrzytnął.
Palafox znalazł się w wysokiej izbie, słabo oświetlonej kopcącą lampką olejną. 
Przed nim
stał młody mężczyzna.
– Witaj mi, kawalerze! – rzekł cicho Palafox. – Ja do ciebie... spocząć na 
ławie! Ciężko
mi!...
– Jakież nowiny, jakież?
– Ha! Ciesz się!... Coraz gorzej, a raczej dla ciebie coraz lepiej! Nie 
słyszysz, jak armaty
grają?... Nie odpowiadamy. Nie stać nas na niepewne strzały! Głód... zaraza... 
ciesz się!
Młody mężczyzna spojrzał z wyrzutem na Palafoxa.
– Gorzkie wasze słowa i niesprawiedliwe. Gdybym mocen był, na waszą zgubę bym 
nie
nastawał...
Palafox ujął mówiącego za rękę.
– Wybacz! Czasem gorycz, zniechęcenie dojmie! Tam nie mogę!...
– Mówcie! Ulgę wam to sprawi.
– Masz co do picia?
– Jest odwar!...
– Z siana?
– Pewnie... Lepszy od wody!...
– Daj! Pali mnie gorączka. Prawda! Nie jest wcale tak zły!... Było dziś zebranie 
junty.
– I cóż?...
– Jak zawsze! Nędza coraz większa. Dwa tygodnie wytrwamy... a potem!... Ba, dziś 
nawet
motłoch jest gotów nieprzyjacielowi bramy otworzyć! Nie dziwię mu się!...
– Generale! Czy więc nie lepiej byłoby uniknąć męki niepotrzebnej... Warunki 
mogłyby
być lepsze!...
– A ty? Co byś ty zrobił, będąc na moim miejscu?
– Ja? Broniłbym się!
– Widzisz! I ja myślę tak samo! Ale kto wie... siły mnie opuszczają. Słaby 
jestem bardzo!...
Przekleństwo!... Florianie! Musisz stąd uciekać... Coso zdobyte! Ten pałac jest 
podminowany...
Lada godzina tu może zacząć się walka!... Dziś nie mogę, lecz jutro wyprowadzę
cię. Musisz wziąć ubranie Hiszpana! Uprzedzę Dolores! Temperanica je dostanie... 
Tu znaleźliby
cię, a wówczas... nawet ja bym cię nie uratował! Władza moja tak daleko nie 
sięga!...
Cha, cha... Tu rządzi teraz śmierć! Ona wyrokuje.
– Generale... otuchy!.. Skończy się nareszcie! Potomność poświęcenia twego nie 
zapomni!...
– Dobrze mówisz – otuchy!... W tym odmęcie kruszeje wszystko! Patrz, córka de 
Rica
umiera z głodu... Prezes junty... mąż niepożytej zasługi... błagał dziś o 
dodatkową rację...
Córka umiera mu z głodu! Odmówiono!... Kto odmówił?... Okrutna, nieubłagana 
samoobrona!...
Biedna Juanita!... Giniemy!... Słuchaj, kawalerze! Ty nie masz czego zwlekać, 
powinienem
był ci dawno to powiedzieć – przenosić się do pałacu Infantado... co za cel?... 
Wracaj do
swoich! Ułatwię ci drogę! A i nam lżej będzie... Ba! Suto będziemy wynagrodzeni, 
zostanie
nam twój koń! Jeszcze nie zdechł?
Florian potrząsnął głową.
– Dziwna rzecz! Czym go karmicie? Przykro mi, lecz będziesz musiał się z nim 
rozstać –
chudnie niepotrzebnie!
Palafox zwilżył usta chłodzącym napojem i zaczął po chwili:
– Więc wracaj! Sam obmyśl sposób! Może podczas ataku?! Co mogę, zrobię! 
Skwitujemy
się!... Cóż chcesz, to dla nas oszczędność! Jedna porcja przybędzie i z tym 
trzeba się liczyć...
Im prędzej, tym lepiej!
– Generale, nie mówmy o tym!...
– Dlaczego? Przecież nie jesteś jeńcem, odejść masz prawo zupełne, gdyby nie 
oblężenie,
wróciłbyś dawno.
– Nie wątpię! Lecz teraz niech mi wolno będzie zostać!... Tam, w obozie, 
czekałaby mnie
służba... a ja przeciwko wam walczyć nie chcę, nie mogę! O mnie się nie troszcz! 
Dam sobie
radę...
– Dolores?...
– Zawdzięczam jej wiele... ale...
– Strzeż się! – przerwał gorączkowo Palafox. – Nie znasz Boggiera... on nie 
zniesie, nie
przeżyje myśli!... On stanie pomiędzy wami i nie zawaha się podnieść noża...
– Próżne obawy!... Nie dam powodu do zemsty... Zresztą nie wie o niczym.
– Jak chcesz, tak zrób!... Ostrzegam cię – nie znasz Boggiera... Nie będzie 
szukał winy...
Palafox urwał nagle i jął cisnąć głowę rozpaloną w dłoniach.
– Czuję, jak siły mnie opuszczają!... Gorączka trawi... Boże, co z nami się 
stanie?... Poddadzą
się, zaprzedadzą? Słyszysz?... Niech legnę powalony!... Oni wszyscy pójdą? Może 
już
czekają, aby parlamentarza wysłać!... Butron, Santiago, Boggiero... prócz nich, 
nikogo!...
Hańba!... Saragossa raczej w gruzy zapaść się powinna!
– Generale!... Chwilowa niemoc, osłabienie minie!...
Palafox zwiesił ponuro głowę.
– Nie łudź mnie!... Od czterech dni coś łamie się we mnie, szarpie, trawi!... 
Czuję, że co
chwila staję się słabszym!... Dziej się wola boska!...
W głębi komnaty drzwi skrzypnęły cicho. Palafox podniósł krwią nabiegłe oczy.
– To ty, Dolores?
– Przynoszę wam pozdrowienie od Juanity!...
– Jeszcze nie umarła? – rzucił cicho Palafox.
– I nie umrze! Generale, uspokój się!... Biedny don Pedro był w rozpaczy... duma 
zamykała
mu usta! Juanita głodu nie zazna! Zaufaj mi, generale.
– Nie zazna głodu, powiadasz.
– W tym nasza sprawa! Nie patrz tak i nie pytaj.
– Masz słuszność! Lepiej! Słowa twoje mi wystarczają. Wolę nie wiedzieć!... 
Gdzie don
Basilio?
– Poszedł na przedmieście do don Estebana...
– Niech cię Bóg strzeże przed jego wzrokiem! Rozumiesz?
– Wiem, generale – szepnęła cicho Dolores.
Palafox powstał ociężale.
– Odchodzę! Ułożę się obok... gdyby mnie potrzebowano, zbudźcie. Nad ranem 
musimy
opuścić pałac!...
Wódz Saragossy wyszedł w milczeniu do sąsiedniej komnaty.
Dolores spojrzała za nim z niepokojem i rzekła ze współczuciem:
– Biedny on! Stokroć biedny...
– Obawiam się, że go choroba powali... Skarżył się przed chwilą!...
– Przepadłoby wszystko! Saragossa poddałaby się...
– Zdumiewam się twojej sile, twojej odwadze... Niech się tylko to okropne 
położenie
skończy!... Mamy podobno jutro się przenieść! Widzisz, Palafox proponował mi 
ucieczkę –
odmówiłem. Chcę być z wami, z tobą, abym się wam wywdzięczył... Może przyjść 
chwila, że
słowo moje coś zaważy! Ty tylko się schroń, aby cię nie postrzeżono!...
– Nie obawiaj się! Temperanica jest mi oddana!... Powiadasz, że mamy opuścić 
pałac?
– Przed chwilą uprzedził mnie o tym Palafox! Żal mi konia! Biednemu stworzeniu 
niewiele
już się należy... Nogi od stania mu puchną! Zastrzelę go!... Inaczej nie 
podobna.
Dolores zbladła, nową myślą tknięta.
– Florianie! Zastanów się!... Z pałacu de Luna nie możemy wyjść! Nie zapominaj, 
iż są tu
ukryte wszystkie nasze zapasy!... Zabrać ich nie możemy. Jeżeli je spostrzegą, 
zabiorą pod
dozór junty. Z czego byś żył? I tak Palafox mnie podejrzewa! A wiesz – nie wolno 
ukrywać
ani kawałka chleba! Pod karą śmierci!
Musimy tu zostać.
– Pamiętaj, że lada chwila może się rozpocząć walka, jest to ostatnia reduta na 
całym Coso!
Tu obrona będzie zawzięta!...
– Bądź spokojny!... W labiryncie ukrytych korytarzy nie znajdzie nas nikt.
– Zapewne nikt – prócz miny!...
– Co mówisz?...
– Powtarzam słowa Palafoxa; pałac jest podminowany!
W razie opanowania go, będzie wysadzony w powietrze!...
– Trzeba temu przeszkodzić! To ostatnia deska zbawienia. Tam zginiesz! Mogą cię 
wykryć!
A wówczas nikt cię nie osłoni! Jednego słowa starczy, aby cię rozszarpano!... 
Słuchaj!
Minę trzeba zburzyć, zepsuć, tak żeby nie działała! Nie traćmy czasu! Chodźmy do 
piwnic –
może natrafimy na ślad!...
Palafox ledwie nad ranem zmrużył powieki. Sen niespokojny, gorączkowy, raczej 
mordował
go, niż umacniał, lecz i tego snu nie danym mu było zaznać.
O świcie działa francuskie ryknęły zajadlej. Generał Gazan rozpoczął szturm – 
tym razem
silniejszy.
Próżno San March, Esteban Fleury i Butron zagrzewali żołnierzy, świecili 
przykładem.
Hiszpanie cofać się zaczęli. Generał francuski Rognat, który po Lacoście objął 
komendę nad
saperami – już dwa przekopy zburzył, zrównał z ziemią.
Lud z przedmieścia Arrabal rzucił się na most kamienny, cofając się do 
Saragossy. Na moście
ścigały go armaty, szarpały i strącały w nurty Ebro.
Wśród wynikłego zgiełku i rozgwaru Butron na próżno szukał Palafoxa. Spotkał 
wypoczywającego
na kamieniu don Estebana i zagadnął go niespokojnie:
– Gdzie Palafox?
Pytanie, choć cichym wymówione głosem, doszło do czujnych uszu tłumu.
Rozgwar umilkł.
– Gdzie Palafox?... – szeptano dokoła z trwogą.
Żołnierze bez wahania zsunęli się do zasłanej trupami fosy. Po gorączkowych 
poszukiwaniach
odnaleziono wreszcie wodza.
Palafox leżał na wznak, przywalony zwłokami poległych obok niego. Z szerokiej 
rany na
czaszce sączyła się struga krwi.
Gdy omdlałe ciało Palafoxa poniesiono ku Saragossie, lud aragoński jęknął 
głucho.
Cios nie mógł być dotkliwszy! Cała nadzieja, cała moc, siła, zaufanie, wola, 
hart... padły!
Łoże Palafoxa otoczyli bracia zakonni. Całą sztukę lekarską rozwinięto, byle mu 
powrócić
siły, przed tron Wszechpana spłynęły modły o zdrowie, o życie.
Palafox leżał bezsilny. Nie ta rana go powaliła, nie ona wytrąciła mu oręż z 
ręki, lecz nieubłaganie
zajadła febra, a z nią tyfus!... Czerwone plamy okryły twarz bohatera, gorączka
odjęła mu resztki przytomności.
Dzień sądu zawisł nad Saragossą. Ołowiane niebo zdawało się być głuchym na jęki.
Zebrana junta powierzyła dowództwo generałowi San March.
Gazan ponowił szturm na przedmieście. Lannes przygotowywał się do stanowczego 
ciosu.
W legii zawrzała praca gorączkowa. Zbijano drabiny – wiązano pęki chrustu.
W Saragossie modlitwa i pieśń zamarła. Zabrakło Palafoxa, twarz Bogarodzicy 
odwróciła
się od Aragonu.
Junta już czekała tylko, by wyrzec stanowcze słowo, narady rwały się, 
zgromadzeni poglądali
po sobie, jakby czekając na wyrzeczenie wyrazu, z którym co dnia oswajali się 
coraz
więcej.
Santiago Sas, Boggiero i Butron jeszcze trzymali juntę na wodzy.
Francuzi, po zdobyciu przedmieścia, znów ucichli, wiedząc, że gdy oni 
spoczywają, pracuje
za nich głód i zaraza!...
Czwartego dnia po klęsce, na zebraniu junty podniósł głos alkala zabranego 
przedmieścia,
Solanilla. Mówił krótko, a skończył na wyrzuceniu gwałtownych słów:
– Musimy kapitulować!...
Boggiero posiniał, oczy mu krwią nabiegły.
– Milcz, zdrajco! – zakrzyknął z wściekłością sięgając po szpadę.
– Szpieg, tchórz! Precz z nim! – podtrzymał Santiago Sas.
Solanilla zębami zgrzytnął.
– Wyście sami zdrajcy!... Wy wiedziecie do zguby! Wymordowaliście połowę miasta!
Szubienica was nie minie!...
– Na pal łotra! – wołał Boggiero. – Niech zginie! – i :porwał się zza stołu. San 
March i
Manso zatrzymali go.
– Prześwietna junto – ryknął tymczasem Santiago Sas – żądam wydalenia kawalera 
Solanilla!...
Nie dla niego miejsce między nami! On chce zaprzedać to, za co my chcemy
umrzeć...
– Precz ze sprzedawczykami! – pienił się Boggiero.
– Słuchaj ty, zbirze! – mruknął groźnie Solanilla. – Ty mnie zdradę chcesz 
zarzucić!... A
wiesz ty, kto tu jest zdrajcą? Ty i twoja córka! Czuła donia Dolores!... Cha, 
cha... Teraz ja
żądam od junty nakazania śledztwa!... W pałacu książąt de Luna... ukrywa się 
szpieg francuski
pod opieką cnotliwej córki don Basilia Boggiero... no i za jego oczywiście 
wiadomością!...
– Potwarco! Krwią odpowiesz.
– Będziesz wisiał, don Basilio – śmiał się szyderczo Solanilla – twój skarb obok 
ciebie!...
– Hola, Solanillo! – ozwał się don Pedro Ric. – Znieważasz... rzucasz hańbiące 
podejrzenie!
– Mówię prawdę! Prawdą płacę za zniewagę!
– Prawdę mówisz? – powtórzył uroczyście don Pedro i spojrzał pytająco na 
Boggiera.
Don Basilio znów rzucił się na oskarżyciela i szamotał się z San Marchem.
– Puść mię, generale! Niech go zmiażdżę!... Nikczemnik śmie kalać swoimi ustami 
imię
mego dziecka!... Sprawiedliwości żądam!...
– Niech dowiedzie!... – huknął Santiago Sas.
– Niech dowiedzie – powtórzyła junta jednogłośnie. Solanilla schylił głowę.
– Prześwietna junto, niczego więcej nie pragnę! Niechże stanie się oczywiste, 
gdzie zdrada
prawdziwa się kryje!...
– Solanilla! – upominał don Pedro. – Rzucasz podejrzenie straszne na 
najszanowniejszego
z obywateli kraju!... Na tego, którego Palafox nazywa swoim „maestrem”, 
ojcem!... Jeżeli nie
dowiedziesz słów... junta pomści krzywdę!...
– Don Pedro Ric! Wiem, co mówię! Nic łatwiejszego! Kto chce zobaczyć, proszę za 
mną
do pałacu de Luna!
Członkowie junty ruszyli z miejsca za Solanilla. Zgroza i przerażenie malowało 
się na obliczach
idących. Solanilla mówił tak śmiało, tak odważnie...
Wierny, oddany Boggierowi Santiago Sas uląkł się, a odsunąwszy się na tył 
korowodu,
chwycił gorączkowo don Basilia za rękę.
– Basilio – mówił półszeptem zakonnik. – Zaklinam cię, powiedz! Byłożby to 
prawdą?...
Patrz, on prowadzi... Jeżeli cień pada na ciebie, raczej zgiń razem z tym...
Boggiero zatrząsł się.
– Santiago, postradałeś zmysły! Fałsz!... Patrz na mnie... Ale ja sobie 
sprawiedliwość znajdę
sam... Niech idzie, niech wiedzie, a tam ten nóż!...
Zakonnik zniżył głos:
– Wierzę ci, lecz czy jesteś pewny córki! Jeżeli ona... bez twojej wiedzy!...
Boggierowi piana wystąpiła na usta.
– Nie mów tak do mnie! Moja córka? Nigdy! Słyszysz!... Nie ma dziewczęcia 
bardziej oddanego!
A gdyby... Nie! Nie podobna, Sasie! Na to lat tyle żyliśmy, abyś i ty mnie ranił 
w
tym, co mam najdroższego?
– Wybacz, przyjacielu!... Przysięgam ci zemstę! Twoja zniewaga jest i moją 
zarazem! Solanilli
nie cierpiałem, nienawidziłem zawsze!
– Nikczemnik, śmiał żądać ręki Dolores... Szuka zemsty.
– Niefortunną sobie obrał drogę! Basilio, jeżeli ty go nie dosięgniesz, mnie nie 
ujdzie! Naraz
zakonnik przystąpił i jeszcze więcej głos zniżył:
– Słuchaj, a może to podstęp! Oni chcą poddać miasto! San March opierać się nie 
będzie,
ani Manso...
– Wówczas – mruknął Boggiero – zginąć powinni!...
Członkowie junty zdążali do pałacu książąt de Luna, kołując między barykadami i 
zawalonymi
gruzem ulicami. Na czele zdążał Solanilla.
Pochód był już około kościoła San Felipe, już ledwie kilka minut drogi 
oddzielało go od
pałacu, gdy wtem, w stronie Puerta del Carmen, odezwały się armaty, a za nimi z 
przeciwnej
strony, od kościoła świętej Magdaleny, odpowiedziały im salwy karabinowe.
San March porwał się do szpady.
– Nie czas na waśnie! Za mną, na mury! Butronie, ty w drugą stronę pośpieszaj! 
Manso, do
rezerw! Przygotować się do odparcia szturmu! Solanilla, bądź przy mnie!
Junta rozbiegła się.
Generałowie pośpieszyli na swe stanowiska. Przed kościołem zostali: Santiago 
Sas, Boggiero,
don Pedro Ric i Manuel Cavallero.
Boggiero, widząc oddalającego się za San Marchem Solanillę, chciał biec za nim, 
lecz don
Pedro powstrzymał go.
– Basilio! Teraz nie czas! Wobec nieprzyjaciela muszą ustać waśnie. Zaufaj, on 
ci wyrządził
krzywdę, bez wątpienia wielką, lecz przyjdzie czas na niego!... Dla dobra 
ojczyzny zaniechaj
teraz!... Nie sprowadzaj bratobójstwa!...
Burza wrzała w umyśle Boggiera.
Za poświęcenie się jego, za krew, za oddanie się – oto obluzgano go, 
sponiewierano,
oplwano najdroższe dlań uczucie, a potwarca odszedł nietknięty! Żaden członek 
junty, prócz
Sasa, nie ujął się za nim! Żaden nie powalił łotra!...
Gorycz wykrzywiła twarz don Basilia. Doczekał się nagrody. Gdyby Palafox to 
słyszał,
gdyby nie leżał bezsilny, mocujący się ze śmiercią... Solanilla w tej chwili 
byłby w klamrze
garoty145...
Przed pałacem, od strony ulicy de Cerdan, biwakował oddział piechoty. Oficer 
dowodzący
pozdrowił potężnego Boggiera.
– Cicho tu, kawalerze?
– Najzupełniej, generale. Francuzi snadź boją się murów. Spotkałoby ich nie lada 
przyjęcie.
Sygnalizowano z wieży, iż działa są wymierzone przeciw pałacowi, lecz jakoś nie 
mają
ochoty się odezwać.
– W pałacu nie ma nikogo?...
– Podobno córka pana generała raczy pozostawać!... Przed chwilą właśnie mówiłem 
jej
camarerze. Lada chwila ma opuścić pałac.
Don Basilio skinął milcząco głową i wszedł do pałacu.
Równocześnie prawie pierwsze kule armatnie wstrząsnęły posadami starożytnej 
budowli.
Don Basilio minął pustą kolumnadę na dziedzińcu i szedł wprost do skrzydła, w 
którym
mieściły się pokoje jego córki. Ku wielkiemu zdziwieniu pokoje zastał puste. 
Obejrzał się
niespokojnie dokoła.
Czyżby Dolores już była wyszła? Nie podobna! Na stoliku jej leżała mantyla obok 
kobiecych
drobiazgów.
Boggiero wyjrzał na schody marmurowe, przeszedł kilka komnat sąsiednich i znów 
powrócił
ku wejściu.
Na schodach spotkał był oddział żołnierzy, prowadzony przez tego samego oficera.
– Nie widziałeś, kawalerze, mojej córki?
– Nie, generale! A czas największy, by się stąd oddaliła, może tu być lada 
chwila gorąco.
Szturm z tej strony niemal pewny. Don Esteban Fleury lada chwila nadciągnie.
Boggiero znów wpadł do komnat – raz jeszcze przebiegł je – w końcu, tknięty 
myślą, że
może Dolores zabawia się niebezpiecznie przypatrywaniem się z górnych pięter 
szturmowi,
ruszył dalej.
145 G a r o t a (hiszp. garrote) – urządzenie używane w Hiszpanii do tracenia 
skazańców
przez uduszenie.
Wspiął się po schodach bocznych. I tu atoli spotkał go zawód. Don Basilia 
ogarnęło nerwowe
drżenie. Złowrogie przeczucia wstrząsnęły nim. Przebiegać zaczął z szalonym 
pośpiechem
krużganki i przejścia – mimo iż pod uderzeniem bomb z sufitów i sklepień 
odrywały się
tynki.
Po kilkunastu minutach kołowania wpadł do szerokiej izby na dole, służącej za 
skład pałacowych
rupieci. I tu nie było nikogo. Boggiero osunął się na porzucony stołek i dyszał 
ciężko.
Naraz pośród huku armat rozległy się w oddali przeciągłe dźwięki trąbki... a 
jakby w odpowiedzi
im... tuż za ścianą żwawe rżenie konia.
Boggiero osłupiał. Skoczył ku drzwiom, szarpnął, lecz te były zaparte z 
przeciwnej strony.
Don Basilio zatrzymał się, trąc niespokojnie czoło. Czyżby mu się zdawało?
Rżenie odezwało się po raz drugi, wyraźniej, pełniej.
Boggiero bez namysłu porwał za porzucony między rupieciami młot żelazny i 
podsunął się
ku drzwiom.
Pod silnymi uderzeniami zardzewiałe zawiasy pękły – Boggiero wszedł, obejrzał 
się i
przetarł oczy.
W izbie stał koń. Koń siwy, nie przypominający ani nawarskich koników guerillów, 
ani
andaluzyjskich wierzchowców hiszpańskiej kawalerii.
Don Basilio walczył z okropnym przeczuciem, które teraz silniej w nim nurtować 
zaczęło,
i szukał dookoła znaku, śladu, który by go mógł utwierdzić.
Przebiegł raz i drugi izbę. Wzrok jego padł na ławę w kącie. Postrzegł starannie 
ukryte
siodło i pełne okulbaczenie... Na karmazynowym czapraku widniała litera N.
Pod Boggierem nogi się zachwiały – byłożby to prawdą, co mówił Solanilla?...
W rogu izby, na jasnym tle muru rysowały się małe drzwiczki. Don Basilio ścisnął 
młot
trzymany w ręku i pchnął je silnie. Drzwiczki rozwarły się.
Boggiero znalazł się w długim, ciemnym korytarzu, na końcu którego widniał snop 
światła
dziennego, zakradający się tu przez wąski otwór w ścianie.
Don Basilio szedł z ponuro ściągniętymi brwiami. Korytarz zakręcał się w 
miejscu, gdzie
wpadało światło, i tworzył już tylko wąskie przejście.
Boggiero spojrzał bystro przed siebie, w oczach mignęła mu się ciemna postać 
kobiety.
Bez wahania zbliżył się ku niej.
– Kto tu?!...
– Ja... senior! – szepnął wylękniony głos.
– Gdzie seniorita?
– Nie wiem... senior... u siebie!...
– Kłamiesz! – przerwał ostro Boggiero. – Muszę wiedzieć całą prawdę! Czyj to 
koń, tam?
Mów!...
– Nie wiem... nie wiem, senior – jąkała drżącym głosem stara Cyganka.
Don Basilio schwycił ją za ramię i cisnął gwałtownie do muru.
– Słuchaj, wiedźmo!... Patrz, tym młotem łeb ci roztrzaskam!
Gitana146 padła do nóg Boggierowi.
– Senior, łaski!... Nie służyłam ci...
– Gdzie jest moja córka?... Odpowiadaj!...
– Seniorita?... Nie – nie wiem!... Nic nie wiem!... Don Basilio targnął 
gwałtownie ciałem
Temperaniki i pchnął ją. Cyganka zachwiała się i oparła o ciężkie odrzwia. 
Boggiero był ich
nie dostrzegł.
– Co to za drzwi?!...
– Nie wiem, senior!...
– Otwórz je...
146 G i t a n a (hiszp.) – Cyganka.
– Senior... Zamknięte... zabite!...
Boggiero podsunął się ku drzwiom, gdy wtem Cyganka odwróciła się i wyciągnęła 
szybkim
ruchem klucz tkwiący w zamku. Don Basilio przytrzymał ją za rękę.
– Dawaj ten klucz... Słyszysz?...
Cyganka wszystkich sił dobyła, by się uwolnić ze stalowego uścisku. Boggierowi 
oczy
krwią nabiegły.
– Żmijo!... Zadławię...
Temperanica schyliła się do ręki don Basilia i wpiła w nią swe zęby. Boggiero 
syknął z
bólu. Cyganka szarpnęła się gwałtownie i rzuciła się do ucieczki. Don Basilio 
skoczył za nią.
Temperanica uciekała, ile ichu starczyło – zatrzaskiwała za sobą drzwi, lecz 
Boggiero mimo
to doganiał ją. Odległość się zmniejszała. Raz już Temperanica padła powalona 
kawałem muru,
którym rzucił za nią don Basilio. Lecz zdołała porwać się na nogi. Po kilku 
minutach Cyganka
wpadła na schody – chwila jeszcze, a wydostanie się z pałacu i zniknie w 
labiryncie
uliczek. Na schodach atoli stało wojsko!...
Boggiero zawołał na żołnierzy. Cyganka miała drogę zagrodzoną.
Don Basilio jak sęp wpadł na Cygankę. Schwycił ja za włosy i uderzył młotem, 
gruchocząc
czaszkę Temperaniki! Żołnierze oniemieli ze zgrozy.
Boggiero wyrwał z konwulsyjnie zaciśniętych rąk Cyganki złowrogi klucz i znów 
wpadł
do komnat i korytarzy.
Gdy stanął przed drzwiami, przy których znalazł Temperanicę, zimny pot wystąpił 
mu na
czoło. Wahał się, jakby bojąc się spojrzeć w oczy okropnej prawdzie!...
Po krótkiej walce wsunął klucz i nacisnął. Już tylko pozostawało pociągnięcie za 
wiszącą
klamrę żelazną.
Boggiero oparł głowę o mur i dyszał ciężko. Huk armat wstrząsał posadami pałacu, 
głuchy
łomot i trzask co chwila rozlegał się po komnatach.
Byłobyż to możliwe? Dolores!... Kochanie jego całe... pociecha starości... 
Dziecię ubóstwianej
Moniki... miałoby imię jego wydać na hańbę!... Nie! To wymysł tego nikczemnika!
Córka Boggiera do zdrady nie zniżyłaby się, a jeżeli... to sądzić ją będzie 
ojciec!...
Basilio uchylił drzwi po cichu i stanął w sklepionej niszy, odgrodzonej od 
szeregu wielkich
izb kratą żelazną, zamkniętą na sztabę z wewnątrz.
Boggiero wytężył wzrok. Przeczucie go nie zawiodło. Poprzez otwarte na ścieżaj 
drzwi,
prowadzące do sąsiedniej komnaty, zobaczył córkę obok nieznajomego mężczyzny w 
mundurze...
Don Basilio sięgnął po pistolet. Lecz ręka mu tak drżała, iż utrzymać go nie 
mógł. Zamierzył
się młotem, by zgruchotać kratę. Krata była mocna – mogłaby się oprzeć i dać co 
najmniej
czas do ucieczki, może i obrony. A on musi ich zgładzić, musi ich tak właśnie 
dosięgnąć!...
Wtem don Boggiero zaśmiał się dziko do siebie.
Jest sposób i na nich! Zginą! Nikt nie będzie wiedział o jego hańbie! Solanilla 
na próżno
chciał go upokorzyć!
Basilio wysunął się cicho z niszy i powrócił do żołnierzy gotujących się już do 
ataku.
Oficer uznał za właściwe objaśnić go o przebiegu wypadków. – Generale – rzekł – 
nieprzyjaciel
gotuje się do szturmu! Pod Puerta del Carmen już walka idzie na bagnety!...
Don Basilio przyświadczył głową i wyjąkał:
– To dobrze, bardzo dobrze!... Ale... a miny w porządku?...
– Tak jest, generale!
– Czy tylko nie mylisz się, kawalerze? Gdzie jest wejście? Każ mnie zaprowadzić!
– Generale, obawiam się wypadku...
– Dosyć! Chcę zobaczyć! Rozumiesz? Nie, ty nie masz o tym wyobrażenia!
Oficer spojrzał na wykrzywioną dziwnie twarz Basilia i miał ochotę oprzeć mu 
się, lecz,
wspomniawszy na burzę, która mogłaby wyniknąć – ustąpił.
Don Boggiero, prowadzony przez sapera, szedł do podziemi. Żołnierz postępował z 
latarką
w ręku. W długim, wąskim przejściu saper zatrzymał się i wskazał na białawą 
taśmę, zwieszającą
się pod ścianą muru.
– Generale, oto lont!...
Boggiero przysunął się doń.
– W tym miejscu? Czy aby jest dostateczny?...
– Generale, żywa dusza stąd nie wyjdzie! Nawet domy okoliczne są opróżnione, bo 
wybuch
ich nie oszczędzi!
– A kto ją podpali?
– Ja, generale! Gdy się szturm zacznie, mam rozkaz stania przy minie!
– Zginiesz!
– Lecz i kilkuset Francuzów!
– Nie może być! – mruknął Boggiero. – Słuchaj! Idź, przywołaj mi którego z 
poruczników...
albo nie... Odszukaj don Manuela Cavallero... i powiedz, aby... natychmiast 
wysłał do
mnie którego z inżynierów!...
– Generale, mam rozkaz.
– Idź, ja tu zostanę, dopóki nie powrócisz!
Saper postawił latarkę na ziemi i oddalił się spiesznie.
Boggiero, gdy odgłos kroków żołnierza ucichł, podniósł latarkę, spojrzał na lont 
i zaśmiał
się z dziką radością.
Teraz chwila jedna i zawali się wszystko – wszystko!... Razem z jego hańbą! 
Razem z wiarołomną!...
Cha, cha!... Solanillo... nie doczekasz upokorzenia Boggiera!... Gruzy, ziemia
ukryją na wieki i ojca, i nikczemną córkę!... Śmiało, śmiało, Basilio – masz 
zniszczyć wszak
piętno zdrady! Tu, w tym podziemiu, jest twe uspokojenie... twój honor – za nim 
klątwa całego
Aragonu!... Wstyd!
Don Basilio wyjął z latarki lampkę olejną. Lont zapalił się z trzaskiem. Płomień 
biegł po
białym sznurze... Boggiero postępował za nim... aż póki nie znikł we wgłębieniu 
muru.
– Spełniło się! – szepnął Basilio i padł na kolana.
Z wgłębienia dobył się snop iskier. Boggiero czekał, podniósł hardo głowę do 
góry ku
sklepieniom i czekał, aż te nie pękną...
Upłynęła długa, milcząca chwila. Krew nabiegła don Basiliowi do głowy i biła 
nerwowo o
pulsa. Boggiero chciał się modlić, chciał ręce skrzyżować na piersiach – nie 
mógł. W uszach
miał już łomot i huk piekielny. Zdawało mu się, że ziemia go pochłonęła, że 
czworogranne
kamienie filarów zwaliły mu się na piersi, że oślizgły gad skrada się ku niemu, 
aby zeń ostatnią
iskrę życia wytoczyć.
Naraz Boggiero drgnął i spojrzał z przerażeniem ku wgłębieniu, w którym zniknął 
płomień,
lecz czekał jeszcze.
Czyżby mina aż tak daleko leżała? A może nie potrafił zapalić jej, może lont 
zagasł, zanim
jej dosięgnął?!...
Don Basilio poszedł za śladem zwęglonych a chwiejących się jeszcze resztek 
lontu. Wyciągnął
ruchomy kamień zasłaniający otwór miny. Mina była pusta – nigdzie śladu 
naboju!...
Boggiero zgrzytnął zębami. Lecz wydało mu się niepodobieństwem, aby miny nie 
było –
saper musiał go wyprowadzić w pole... może bezwiednie! Cavallero nie zawiódł 
jeszcze nigdy!
Może jest obok...
Generał powstania jął opatrywać mury, bacząc, czy nie natrafi na ślad lontu – 
bodaj prochu.
Podziemia pałacu czerniały głuchą pustką. W sąsiednich korytarzach i chodnikach 
sople
pleśni pokrywały szczelnie każdy załom, każde wygięcie.
Wtem w stronie wejścia rozległy się przyśpieszone kroki.
Don Manuel Cavallero, prowadzony przez sapera, biegł szybko, nawołując don 
Basilia po
imieniu.
Boggiero chciał się ukryć, ujść, lecz Cavallero już dojrzał go z daleka.
– Don Basilio! Co się tu stało? Dlaczego wysłałeś posłańca? Mów! Szturm 
rozpoczęty!...
Lada chwila może trzeba będzie...
– Gdzie jest mina? – rzucił ponuro Boggiero.
– Mina?... Stoisz przed nią!...
Don Basilio roześmiał się sucho.
– Tu?... Nie widzę jej!...
Cavallero podszedł do otworu – zbladł.
– Cabrera! – rzekł do stojącego za nim sapera. – Patrz!... Kto tu był?...
– Generale, przysięgam!...
– Gdzie lont?... Lont spalony!... Zdrada!
– Generale! – szeptał saper. – Nie pojmuję! Przed chwilą pokazywałem lont 
generałowi
Boggiero!...
Cavallero spojrzał ponuro na don Basilia.
– Czy to prawda?...
Boggiero zmarszczył się. Żołnierz z niepokojem czekał potwierdzenia swych słów. 
Don
Basilio zachmurzył się.
– Nie! – rzekł krótko. – Nie widziałem lontu i dlatego po ciebie wysłałem!...
Cavallero przeszył Cabrerę piorunującym spojrzeniem.
– Kłamiesz, łotrze!
Saper chciał odpowiedzieć, lecz Cavallero wyciągnął pistolet zza pasa i wypalił. 
Cabrera
zatoczył się i padł. Twarz żołnierza zamieniła się w wielką, bezkształtną ranę.
Basilio ujął don Manuela za rękę i rzekł z trwogą:
– Więc ten pałac zostanie?...
– Sam widzisz, co się stało!... Francuzi co dzień więcej mają przyjaciół!... 
Chodź! Jest to
klęska!
– Nie możesz nowej miny założyć?
– Szalony! Na to by trzeba godziny, dwóch nawet! Sam lont...
– Na co? Po co lont! Każ zatoczyć dwie skrzynki prochu!...
– I któż je podpali?...
– Ja!...
Cavallero spojrzał w błyszczące gorączką oczy Boggiera i odezwał się po chwili 
cicho:
– Wierzę ci, Boggiero! Ty jeden może nie cofnąłbyś się... Oddałbyś życie!... 
Ale... niestety,
prochu już nie mamy... Trzeba by inne miny burzyć! Nie podobna!... Tu moglibyśmy 
nie
zdążyć, a tam zmarnowalibyśmy pracę! Wracajmy! Drżę, aby nam więcej takich 
figlów nie
wypłatano!... Muszę zaciągnąć wartę natychmiast.
Boggiero zwiesił głowę ponuro i szedł za Cayallerem. Już byli przy wyjściu z 
lochów, gdy
don Basilio po raz wtóry zagrodził don Manuelowi drogę.
– Manuelu! – rzekł tonem błagalnej prośby. – To, co mówisz... Nie! Ten pałac 
musi runąć!
Musi zapaść się w gruzy!... On nie może zostać tak!... Trzeba!... Rozkazuj... Ja 
uczynię
wszystko!...
Cavallero szarpnął się niecierpliwie.
– Dzieciństwa! Powiedziałem... Mnie chyba więcej zależy, aby im zgotować 
fanfarę!...
Mina była!... Zniszczyli ją!... Może Solanilla, nie darmo mówił, iż tu chyba...
– Milcz! – huknął groźnie Boggiero.
Don Manuel spojrzał na niego badawczo i mruknął:
– No, jeszcze do tej sprawy powrócimy! Odchodzę. Chwili czasu nie ma! Słyszysz?
Szturm! Lecz może ty wolisz zostać?...
Cavallero, nie czekając na odpowiedź Boggiera, rzucił się ku wyjściu.
Boggiero, nową myślą wiedziony, wypadł z lochu na podwórzec pałacowy. Tu zamęt i 
popłoch
panowały nie do opisania. Z pięter znoszono po schodach dziesiątki rannych – 
dźwigano
do góry belki i kamienie, prowadzono świeżego żołnierza. Fala ludzi przeciągała 
z gorączkowym
pośpiechem, cisnąc się i tratując.
Don Basilio, widząc zatarasowane przejście, skręcił do dolnych komnat ku bocznym 
schodom
i dostał się na piętro. Tu wrzała już bitwa. W zatarasowanych oknach stali 
żołnierze i
sypali kulami na oblegających.
W kilku miejscach już ukazały się kaszkiety poza oknami.
Drabin szturmujących przybywało, w prawym skrzydle pałacu, do którego dążył 
Boggiero,
szturm był silniejszy. Drugi pułk legii nadwiślańskiej darł się zajadle. W 
narożnej komnacie
garstka Hiszpanów walczyła na śmierć, lada chwila nieprzyjaciel miał wpaść do 
pałacu.
Don Basilio biegł szybko, nie zważając na padające kule, na czołgające się ciała 
rannych,
na sypiący się gruz. Biegł, nie rozumiejąc okrzyku zgrozy i przerażenia, jaki 
rozległ się na
głównych schodach. Aż dostał się do korytarza i stanął przed kratą...
Komnaty zdawały się być puste. Boggiero wstrząsnął zagradzającym mu drogę 
żelazem.
– Dolores! – zakrzyknął w końcu z wściekłością.
Zgiełk bitwy był mu jedyną odpowiedzią. Don Basilio wołał coraz silniej, 
zajadlej – aż mu
się głos złamał; z piersi Boggiera dobył się jęk głuchy.
W otwartych drzwiach sąsiedniej komnaty ukazała się Dolores.
Don Basilio zadrżał i sięgnął w zanadrze po nóż.
– Otwórz! – rozkazał ponuro.
– Ojcze! – szeptała Dolores. – Nie podobna – zasuwa!... Uciekaj stąd! Francuzi 
są w pałacu!...
– Cha, cha! – zaśmiał się dziko Boggiero. – Wiem, wiem o tym... lecz ty mnie 
osłonisz!
Co, prawda?...
Dolores drgnęła i spojrzała trwożliwie na ojca.
– Nie... ja... drugim wejściem! Ojcze, na lewo jest chodnik! Na Boga, uchodź!
– Otwórz, powiadam ci!...
– Nie, nie podobna! Zasuwa!...
Don Basilio osunął się bezwładnie na podłogę i dyszał ciężko.
– Dolores! – błagał. – Patrz... Francuzi się zbliżają!... Jestem ranny!... 
Jedyną miałem córkę...
Ty kłamiesz! Wiem! Ojca wolisz wydać na śmierć...
Dolores twarz ukryła w dłoniach.
– Ojcze drogi, ratuj się... czas!... Spotkamy się za murami...
– Nie mogę!... Czy nie widzisz, że siły mnie opuszczają?... Tu mi sądzono 
zdechnąć!...
Cha, cha, a moja córka...
Dolores rzuciła się ku kracie i odsunęła ukrytą za ścianą sztabę. Don Basilio 
porwał się na
równe nogi i z dzikim śmiechem schwycił Dolores za włosy.
– Jesteś! Masz, widzę, czułe serce! Gdzież szpieg?... Gdzie moja hańba?!... Mów! 
Odpowiadaj!
Dolores osunęła się do nóg ojca.
– Daruj! On niewinny! Przysięgam ci!... Zabij mnie raczej!...
– Prosisz?... Dobrze! Lecz najpierw on!... Boggiero odepchnął gwałtownie córkę i 
biegł do
sąsiedniej komnaty. Dolores uczepiła się jego ramienia.
– Ojcze! Wysłuchaj mnie najpierw!
– Milcz! Widzisz ten nóż?... Masz odpowiedź!
– Więc bij, uderz !...
– Pilno ci?... Poczekaj!... No odsuń się! Nie chcesz?... Cha, cha! Ostudzę ci ja 
bohaterstwo
twoje!...
Boggiero zdarł z siebie pas rzemienny, zarzucił go na szyję Dolores i zaciągnął. 
Dziewczyna
broniła się, lecz don Basilio szarpał stryczkiem coraz silniej. Twarz Dolores 
posiniała.
Don Basilio, pochylony nad ciałem dziewczyny, nie dostrzegł, że z sąsiedniej 
komnaty
wybiegł Florian.
Boggiero dalej krępował Dolores rozprawiając z samym sobą. Naraz dwie silne ręce 
ujęły
go za ramiona i odepchnęły w róg pokoju.
Don Basilio stanął oko w oko z Gotartowskim.
– Jesteś, psie?! – ryknął wyciągając nóż.
– Szaleńcze! Czego chcesz od tego dziecka?!
– Czego chcę? Ty się pytasz?... Stawaj, tchórzu! Stawaj, szpiegu!...
Florian zbladł, Boggiero zmierzył go krwią nabiegłymi oczyma, przyczaił się i 
wpadł z nożem
na Gotartowskiego. Lecz Florian uchylił się. Nóż ledwie drasnął go po ramieniu. 
Florian
dobył pałasza i zasłonił się od napaści. Boggiero wyciągnął pistolet i wypalił, 
lecz chybił.
Don Basilia ogarnęła bezsilna wściekłość.
– Ustąp! – wołał nań tymczasem Florian, młynkując pałaszem i osłaniając sobą 
szamoczącą
się na ziemi Dolores.
– Ustąpić tobie?! Nigdy! Dalej!... Wyswobodźże ją, niech się rzuci na ojca!
– Postradałeś zmysły! Gniew cię unosi!...
Boggiero cofnął się ku kracie. A dojrzawszy w głębi korytarza biegnących 
żołnierzy hiszpańskich,
krzyknął zajadle:
– Do mnie, do mnie, tu! Do mnie, bracia! Patrzcie! Gniazdo szpiegów!... Do 
Boggiera!...
Florian przeciął więzy krępujące Dolores i zasłonił ją. Do komnaty wpadło 
czterech Hiszpanów
z twarzami sczerniałymi od prochu. Don Basilio ryknął z radości:
– Dalej, naprzód!... Na szpiega!... Żywcem go brać!... Pod piłą musi zdychać!
Żołnierze sunęli z karabinami ku Florianowi. Gdy wtem Dolores stanęła przed 
pochylonymi
bagnetami.
– Aragończycy!... Nie poznajecie mnie? Jam córka Boggiera!... Ten starzec 
oszalał!...
Żołnierze zatrzymali się nagle. Don Basilio wyrwał najbliżej stojącemu karabin i 
huknął
groźnie:
– Za mną! Ja rozkazuję!...
Florian pod natarciem bagnetów jął się cofać do drugiej izby, a wyparowany 
stamtąd, stanął
w niszy, mając za sobą Dolores. Hiszpanka próbowała błagać litości, lecz 
Boggiero ani na
chwilę nie pozwolił zatrzymać się żołnierzom.
– Brać go! Brać szpiega! On tu się ukrywał! On donosił, on naprowadzał!... Nie 
oszczędzajcie
jej... podłej!... Fałsz – to nie moja córka!...
Koło bagnetów zaciskało się coraz silniej. Florian rozpaczliwymi cięciami 
odbijał ostrza.
Jeden z żołnierzy rzucił w Gotartowskiego odłamem muru. Florian zachwiał się, 
jęknął,
lecz Dolores zdołała go wesprzeć.
– Dobrze! – zachęcał Boggiero. – Walić mocniej! Żołnierze schylili się po bryłę 
gruzu, gdy
wtem wpadła między nich gromadka Hiszpanów, cofająca się z bronią w ręku, tuż za 
nimi
były już kaszkiety legii.
– Francuzi! Na śmierć! – wołali Hiszpanie.
– Naprzód! Ramię w ramię, kochanku!... Bij – choroba! – huczała ostro komenda. – 
Niech
wam się zdaje, że major prowadzi!
Żołnierze, atakujący Floriana, zwrócili się ku legionistom. W Gotartowskiego 
wstąpiła
otucha.
– Bracia! Do mnie!...
Boggiero porwał za nóż.
– Wyjesz, psie! Nie ujdziesz mi!...
Hiszpanie pod naporem piechoty padali, ginęli.
– Pardon wołajcie!
– Śmierć Francuzom!...
Florian zasłaniał się przed don Basiliem rzucającym się przed nim i usiłującym 
kolbą karabina
wytrącić mu pałasz.
Dolores przytulona do muru z trwogą śledziła każdy ruch ojca, gotowa rzucić się 
między
walczących.
Opór Hiszpanów konał. Ostatnie dwa strzały padły...
Oficer, prowadzący oddział drugiego pułku legii, ukazał się we drzwiach.
– Skończyć z nimi! Dalej, królowie! Górą nasza!...
Sześciu żołnierzy ruszyło naprzód, lecz na widok walczącego Floriana z Boggierą 
zatrzymali
się.
– Naprzód, bracia – zawołał Florian – obezwładnić go!... Oficer dowodzący, na 
dźwięk
polskiego wołania o pomoc, stanął przed żołnierzami:
– Co to – nie marudzić!
– Poruczniku! – wzywał Florian. – Zajść go z tyłu! Jeńcem jestem hiszpańskim!
– Dobra!... Chłopcy – a po uchu carambę!
Karabiny wyciągnęły swe stalowe żądła ku Boggierowi, Dolores jęknęła:
– Ojciec!...
– Hola! Towarzysze! Żywcem go wziąć!... To generał!
– Żywcem!
– Ale ty, psie, zginiesz!
– Brać carambę, brać!
Boggiero tymczasem ani na chwilę oczu z Floriana nie spuszczał i nacierał coraz 
gwałtowniej.
Florian odbijał razy nie szukając cięcia. Boggiero młynkował karabinem i 
osłaniał się
przed atakiem legionistów.
– Macnijże go waćpan pałaszem! – zachęcał porucznik.
– Dosyć tych ceregieli! Generał, nie generał!
– Ojcze! – błagała Dolores. – Ustąp! Patrz, przemagająca siła! Zaklinam!
– Pilno ci... Nic z tego! Wesele wam sprawić muszę! Francuzi! Patrzcie! Z wami 
nie walczę.
Chcę tylko błogosławieństwa ojcowskiego udzielić.
Boggiero z włosem rozwianym, z wykrzywioną twarzą i z pianą na ustach wyglądał 
na
upiora. Już teraz nie atakował, lecz wprost szedł na ostrze pałasza.
Florian tracił siły i cierpliwość.
– Mości oficerze! Tylu was jest! Zabierzcie tego... szaleńca!
– Naprzód, chłopcy! Marsz!
Legioniści zsunęli się i ruszyli z pochylonymi bagnetami. Jeszcze chwila, a 
Boggiero miał
runąć pod ostrzami, gdy wtem wzrok Floriana padł na idącą odsiecz... i naraz w 
drugim szeregu
przy boku porucznika dojrzał patrzącą ku niemu spod kaszkietu twarzyczkę.... 
Gotartowskiemu
w oczach pociemniało... ręka trzymająca pałasz zadrżała. Boggiero rzucił się na 
Floriana,
powalił go i ciął nożem po ramieniu. Gotartowski stracił przytomność. Boggiero 
zamierzył
się po raz wtóry, mierząc celniej, lepiej, lecz Dolores chwyciła go za rękę. 
Między ojcem
i córką wywiązała się walka, lecz legioniści pośpieszyli z pomocą i obezwładnili 
don Basilia.
Dolores przypadła do ciała Gotartowskiego z jękiem.
Boggiero rzucał się i targał w nakładanych mu więzach. Porucznik zarządził 
dalszy pościg
Hiszpanów, pozostawiając w pokoju przy don Basiliu zaledwie kilku żołnierzy z 
kapralem i
nakazując mu, aby i tę senioritę, i Gotartowskiego miał na oku, ile że cała ta 
sprawa podejrzanie
mu wyglądała.
Gdy legioniści wyciągali z komnaty, do porucznika zbliżył się młodziutki 
żołnierz i ozwał
się cicho:
– Mości Bzura! Pozwólcie mi tu ostać!...
– Co? Gdzie? Hm!.,. Może i lepiej... bo tam jeszcze nie koniec. Lepiej! Zgoda! 
Kapralu!
Zostawiam wam i... A miejcie na niego baczenie!
– Według rozkazu! – mruknął kapral.
Florian nie dawał znaku życia. Dolores starała się zatamować krew, buchającą z 
rany Gotartowskiego
– daremnie. Krew przesiąkała chustkę. Dolores zwróciła się do żołnierzy z 
błagalną
prośbą o ratunek. Boggiero klął i śmiał się dziko, wyrzucając wyrazy bez 
związku.
Młody legionista podał Hiszpance bandaże i manierkę z wodą.
Dolores łzami powitała pomoc. Lecz opatrywanie szło jej niezręcznie. Legionista 
przyklęknął
i z wprawą chwycił za szarpie, namoczył je wodą, obmył krew, nałożył warstwę 
suchych
szarpi i przewinął bandaże.
Dolores z wdzięcznością poglądała na legionistę.
– Życie mi wracasz! – szepnęła Hiszpanka łamaną francuszczyzną.
Legionista podniósł swe wielkie, ocienione oczy i spojrzał na Dolores tak, jakby 
jej duszę
chciał przeniknąć.
Zgiełk i zamieszanie w pałacu de Luna ustawały. We drzwiach korytarza ukazał się 
kapitan
Rybiński z rontem obchodowym. Kapral zdał raport.
– Więc odprowadzić ich do obozu! A tam zobaczymy, co pułkownik postanowi.
– A ten tu... ranny? Podobno w niewoli był!...
– Do ambulansu pod strażą! Licho wie, co za jeden! Rybiński chciał zawrócić, gdy 
wzrok
jego padł na wątłą postać młodego legionisty. Kapitan otrząsnął się aż z 
podziwienia i rzekł
półgłosem do żołnierza:
– Waćpanna tutaj? Chcesz, aby którego z nas pod sąd oddano?...
– Kapitanie, daruj... to się już nie powtórzy!
– Co za nierozsądek! Czuję, że to sprawa Bzury – natrę mu za to uszu! Proszę 
wracać mi w
tej chwili! Kapralu! – dodał głośniej Rybiński. – Ten szeregowiec, żeby mi 
wrócił natychmiast
do koszar! Chory jest – toż widoczne!...
– Według rozkazu!
– Wracać natychmiast! Tu nie ma czego czekać! Pułk trzeci lada chwila nadciągnie 
i zajmie
tu stanowisko.
Rybiński odszedł.
Kapral wydał rozkaz żołnierzom. Z porzuconych na ziemi karabinów zrobiono 
zaimprowizowane
nosze i ułożono na nich Floriana. Boggiera i Dolores wzięli między siebie dwaj 
legioniści
i ruszyli do obozu. Kapral z Michałkiem zamykali pochód.
Zdobycie pałacu de Luna było ciosem dla Saragossy. Lannes nie tylko wżarł się 
głębiej w
jej mury, lecz posiadł nadto obronną redutę, spoza której mógł razić 
Aragończyków silniej,
dotkliwiej, celniej. Rozstawiona w oknach piechota francuska na kilkaset kroków 
dookoła
trzymała w szachu Hiszpanów.
Noc z dnia osiemnastego na dziewiętnasty stycznia była straszną, przeszła grozą 
wszystkie
dni oblężenia, stolicę Aragonu cierniową ozdobiła koroną, koroną męczeństwa i 
bohaterstwa.
Lannes wszystkie wytężył siły, wszystkie zogniskował środki.
Siedemdziesiąt armat huknęło po południu i lunęło na w połowie zapadłe w gruzy 
miasto
deszczem żelaza. Zaprowadzone miny rozrywały mury, burzyły każdą przeszkodę, 
rozrzucały
barykady.
Piechota ze wszech stron przypuściła szturm, wdzierając się na resztki murów, 
prąc w ulice
i co chwila krwawe staczając rozprawy.
Saragossa broniła się. Wojsko Lannes’a, dostawszy się na ulicę, miało przed sobą 
ziejące
ogniem armaty. W domach każde piętro, każdy zakamarek, piwnicę, strych trzeba 
było zdobywać.
Już nie żołnierze hiszpańscy, nie gromady guerillów, lecz dzieci, kobiety i 
starcy stanęli do
walki.
Z okien lano olej gorący, sypano kamienie, a gdy przychodziło do zapasów oko w 
oko, kobiety
z nożami rzucały się na najeżone bagnety.
Noc bitwę zamieniła w mord obustronny. Łuny wznieconej pożogi otulały Saragossę, 
ryk
dział ginął wśród dzikich, zajadłych okrzyków. Piechota francuska, zbrojna 
ręcznymi granatami,
szła naprzód.
Gdy nad ranem ognie francuskie umilkły, Hiszpanie legli, jak stali, na 
pozycjach, murach,
dachach domów. Słaniające się cienie kobiet rozdawały tylko wodę – źdźbła 
pożywienia nie
było. O rannych Hiszpanach nikt nie myślał, nie troszczył się. Kto padł, ten już 
powstać nie
mógł; kogo kula dosięgła, ten czekać musiał nie na opatrunek, nie na chirurga, 
lecz na gangrenę...
Jeżeli zaraza zdążyła zjawić się prędzej, ranny błogosławił ją. A zaraza ta była 
nieubłaganą.
Tysiące zwłok niepogrzebanych zapowietrzyło miasto miazmatami, krew krzepnąca na
ulicach wydawała z siebie zabójcze oddechy. Były miejsca, że ludzie ustać nie 
mogli, że zawrót
głowy nogi im podcinał.
Przed namiotem Lannes’a stanął don Pedro Ric.
Armaty umilkły.
Układy trwały krótko. Lannes umiał być wspaniałomyślnym, nie wiedział, że 
przyrzeka
więcej, niż mu dać pozwolą...
Dnia dwudziestego pierwszego lutego armia Lannes’a stanęła w szyku uroczystym 
pod
murami Saragossy. Na wystrzał armatni rozsunęły się barykady i ukazały się 
oddziały Hiszpanów.
Oddziały szły do otoczonego grenadierami placu i tam składały broń.
Serce zamarło w piersiach armii francuskiej, gdy z bliska ujrzała tych, którzy 
jeszcze
chcieli rwać kapitulację i stawiali żądania grożąc oporem!
Obraz nędzy i wyniszczenia zdumiał zwycięzców. Patrząc na te szeregi postaci 
bladych,
wychudłych, chwiejących się, owiniętych szmatami, czasem ledwie przytomnych – 
żołnierz
francuski zapadł w ponure milczenie. Bębny i trąby, które miały fanfarami 
powitać upokorzonych,
ogłuchły.
Oficerowie odwracali oczy.
Z Saragossy nie armia ustępowała, lecz nędza, głód, zaraza.
Z trzynastu tysięcy ludzi, którzy zdołali wyjść za mury – do wieczora tysiąc 
padło!
Armia francuska musiała zacząć od kopania mogił. Cztery pułki chwyciły za 
łopaty, sypiąc
sznury kopców.
Suchet ruszył za furażem.
Generałów hiszpańskich osadzono pod strażą w dolnych komnatach pałacu de Luna – 
tam
także dano pomieszczenie kilku co przedniejszym seniorom, tam Dolores cieszyła 
Juanitę, a
Juanita krzepiła Dolores. Palafox leżał w izbie wraz z Boggierem i Santiago 
Sasem.
Wódz Aragonu, od chwili gdy u jego łoża stanęli żołnierze francuscy, jakby 
zaniemówił.
Nawet, znalazłszy się razem z Santiago Sasem i Boggierem, trwał w milczeniu.
Marszałek odwiedził Palafoxa, zdobył się na słowa uznania dla jego męstwa i 
odwagi, lecz
żadnej nie otrzymał odpowiedzi. Palafox milczał.
Solanilla, który jeden spośród oficerów hiszpańskich pozostawał na wolnej 
stopie, a rozsypywał
się w proch przed marszałkiem – po dwakroć zwracał się do Palafoxa z 
przedłożeniami,
aby z poddaniem zniósł wyrok losu, lecz ani razu odpowiedzi nie odebrał. 
Natomiast
Santiago nie szczędził Solanilli obelg i pogardy.
Na trzeci dzień po poddaniu Saragossy do izby, zajmowanej przez Palafoxa, wszedł 
oficer
żandarmerii polowej z Solanillą.
– Oto są! – rzekł ten ostatni. – Don Basilio Boggiero i Santiago Sas.
– Judaszu! – wykrzyknął ten ostatni.
– Szpiegu! – huknął Boggiero.
– Panowie! – przerwał ostro oficer. – Proszę za mną!
– Dokąd? – rzucił Santiago.
– Dowiecie się!...
Dwunastu żołnierzy otoczyło Santiago i Boggierę. Ten ostatni zwrócił się do 
oficera:
– Kawalerze! Dokąd mam iść, jest mi to obojętne. Przedtem pozwól mi ucałować 
moją
córkę.
Solanilla zaśmiał się ironicznie.
– Poruczniku! – wtrącił. – Jeżeli słowo moje zaważyć może... nie podobna mu 
odmawiać
tej przyjemności!...
Oficer skinął przyzwalająco. Trzech żołnierzy z Solanillą wyszli do sąsiednich 
izb, a po
chwili powrócili wiodąc Dolores.
– Boggiero, masz pięć minut czasu na rozmowę!...
Basilio na widok córki zatrząsł się i rzucił się ku niej z wybuchem szalonej 
radości.
Straż odwróciła głowę, nie chcąc patrzeć na scenę pożegnania.
Boggiero mówił coś do Dolores szeptem tak cichym, tak stłumionym, że ledwie 
chrobot
słychać było w izbie. Rozmowa przeciągała się. Oficer raz i drugi zawołał na 
Boggierę,
wreszcie nakazał rozdzielić ojca z córką.
Żołnierze oderwali przemocą ręce don Basilia.
Na ziemię osunęło się bezwładne ciało dziewczyny. Sine pręgi na szyi i sztylet, 
tkwiący w
piersi Dolores, przeraziły oficera.
– Morderca! – wybuchnął Solanilla z dziką rozpaczą.
– Ale nie szpieg!...
– Naprzód! – zakomenderował groźnie oficer. – Kawalerze Solanilla, ustąp...
– Szpiedzy na bok! – huknął groźnie Santiago i podniósł głowę.
Żołnierze ujęli Boggierę i Santiago Sasa i ruszyli z pałacu.
Gdy pochód zbliżył się nad brzegi Ebra, Santiago rzucił półgłosem do Boggiery:
– Módl się!
– Nie mogę! – jęknął Boggiero.
Żołnierze wprowadzili więźniów na szczątki kamiennego mostu. Oficer 
zakomenderował
głucho:
– Stać!
A potem mruknął ponuro:
– Skończyć!
Dwanaście bagnetów pochyliło się i jęło szarpać ciała Santiago Sasa i Boggiery. 
Mordowani
nie wydali ani jednego jęku, ani jedna skarga nie skaziła zaciśniętych ust, ani 
jedno słowo
o litość nie dobyło się z rozrywanych piersi. Tylko ręce ich wyciągały się ku 
rysującym
się na tle gwiaździstym nieba murów świątyni Pilaryki.
W kilka chwil ciała Hiszpanów zamieniono w miazgę, zgarnięto bagnetami i 
wrzucono w
fale Ebra.
I w ten sposób stało się zadość rozkazowi, który nakazywał zgładzenie dwóch 
najzaciętszych
wrogów nowego króla bez hałasu i bez rozpraw.
Dzięki staraniom doktora Gulicza Florian już na czwarty dzień po zdobyciu pałacu 
de Luna
odzyskał przytomność.
To niezwykłe staranie zawdzięczał Gotartowski rozkazowi sztabu, który domyślał 
się w
nim jakiegoś tajnego sprzymierzeńca Hiszpanów a powiernika junty.
Wiadomość o powrocie do zmysłów Floriana sprowadziła do niego oficerów 
żandarmerii
polowej na śledztwo. Badanie było krótkie; odpowiedzi Gotartowskiego usunęły 
wszelkie
podejrzenia, świadectwa Masłowskiego, Laguny i Jaworskiego rozproszyły 
wątpliwości i
powróciły Florianowi zaufanie.
Gotartowski był zgnębiony, przybity, zniechęcony. Myśl, że go śmieli posądzić o 
zdradę
czy konszachty, napełniła go goryczą. Gorzej jeszcze dręczyło Floriana 
wspomnienie o Dolores,
o którą się na próżno dopytywał. Poza tym, ilekroć sięgał pamięcią chwili walki 
z Boggierą,
tylekroć opanowywał go zabobonny przestrach.
Zdawało mu się, iż spod kaszkietu żołnierskiego pogląda nań jeszcze ta ściągła 
twarzyczka,
pogląda z bolesnym wyrzutem, jakby skamieniała z bólu... Próżno Florian bronił 
się przed
nią, próżno odpędzić chciał, mara wydała mu się tak uchwytną, tak wcieloną, tak 
żywą – iż
wszelki głos zimnego rozsądku głuszyła.
Gotartowski próbował wyperswadować sobie zjawisko podobieństwem, osłabieniem 
głodowym,
gorączką, a mimo to wciąż niby na jawie widział drobną postać legionisty, tak 
uderzająco
podobną do Zośki.
Po dwutygodniowej kuracji Florian zdołał zwlec się z posłania przy pomocy 
Strumiłły. Pusto
było Gotartowskiemu i obco dotąd.
Koledzy w legii, choć uprzejmi, trzymali się od niego z daleka, a jeden 
Stadnicki, z którym
Florian był może w najściślejszych stosunkach, jeszcze leżał bezwładny prawie.
Od czasu do czasu Gotartowski zaglądał do Stadnickiego, lecz pan Józef dziwnie 
zimno go
przyjmował, a niekiedy na przytyki się zdobywał.
Floriana ubodła w końcu opryskliwość i oschłość Stadnickiego, pewnego więc razu 
wobec
Bzury zagadnął wprost pana Józefa:
– Nie wiem, coś sobie do mnie upatrzył, lecz krzyw mi jesteś! Jużci naprzykrzać 
ci się nie
będę!...
– Oo!... Królu! Dobrodzieju! Stadnicki! Ot, sobie burczy a burczy, nic zresztą! 
Myślicie,
wachmistrz dla mnie jest łaskawszy? – łagodził Bzura.
– Łaskawszy, nie łaskawszy! – mruknął pan Józef. – Nie lubię, psia, i koniec! A 
ty siedź
cicho... bo i tak jeszcze ci się należy ode mnie!...
– Dopytałem się!... Parlamentarz po łbie dostał... Józiu, królu serdeczny, 
zapomniałeś, jak
to było pod pałacem Karasia?... Daj pyska! Co o tym – potem! A teraz nie surz 
się, nie symuluj
suma, bo ci z tym nie po sercu! Widzisz, my cię tu wszyscy doglądamy, hołubimy, 
a ty
zęby szczerzysz! Powiadam ci, grosmajor ślubował ofiarę na kościół, jeżeli przed 
półpościem
na nogach staniesz!...
– Bodaj się zapadł ze swymi życzeniami!
– Jużci uciął! Józiu, a wiesz ty, co on powiada? Powiada, że ma psie szczęście, 
bo się jeden
naprawdę porucznik udał w legii, a licho nadało, że kawalerzysta, i to taki 
zajadły, iż konia
w brzuchu nosi!...
Stadnicki, mimo całego swego zmarszczenia, uśmiechnął się. Bzura próbował 
skorzystać z
tego chwilowego rozpogodzenia.
– No i widzisz! Samego cię śmiech zrywa!... A rad byś srogość udawać a kłuć, a 
gryźć!
Pluń, kolego! Dzięki Bogu, oblężenie się skończyło, biedy co dnia ubywa, a 
wreszcie i my się
wydostaniemy na przestwór, gdzie o kubek wina będzie łatwiej, a do rangi czy 
krzyża bliżej!...
Hę, hę! Wiem ci ja, czego ci braknie – naszej Żubrowej, co?...
– Trafiłeś jak kulą w płot! – bąknął Stadnicki.
– No, no, przyznaj się!... „Mama” umiała wygodzić!...
– Co to za Żubrowa? – zagadnął Florian uderzony podobieństwem nazwiska.
– Markietanka legii naszej! Setna baba! Żeby ona tu była!...
– Więc nie ma jej teraz?...
– Wyciągnęła z pierwszą partią niewolnika!... Coś ją jakby postrzeliło! Gdzie, 
po co, dokąd?
Mówię: Przebiedowaliście całe oblężenie! Ani myśli!... Michałko naparł się!
– Michałko?...
– Ba, ba! To cała historia! No, nie ma ich teraz – mogę rzec. Uważacie, 
markietanka miała
przy sobie dziewczynę! Naturalnie, tajemnica wielka!... Dziewczyna po żołniersku 
się nosiła!
Diablik wcielony! Podobno z zacnego rodu. Co ją tu przygnało, trudno dociec. Nie 
ma co –
niejedną nam oddała przysługę. Obie to Gulicza potrafiły zakasować, a Józio, 
dalipan, im
zawdzięcza, że się dziś chmurzyć może.
Stadnicki zamyślił się ponuro. Gotartowski głową chwiał ze zdumienia.
– Dziwy mówicie! – szeptał machinalnie.
– Można by o nich ze trzy wieczory prawić. Co to było uciechy z babą!... Lis 
stary, mądrala
taka – ho, ho!... A przy tym serce złote. W języku zaś tak sprawna, że jej nic 
ani generał,
ani marszałek. Na dwa dni przed ostatnim szturmem spotkał ją książę Montebello i 
zagadnął,
od jak dawna jest markietanka, a ona na to: „A przecież wasza książęca mość z 
manierki mojej
pił pod Montebello!...” Lannes sypnął babie garść napoleonów! Ale wierzcie mi 
albo i nie
– a on Michałek był w szturmie. Kiedy legia wdarła się do pałacu, nas podzielili 
na oddziały,
aby zaczajonych po kątach Hiszpanów wytłuc... Ja z moją półkompanią ruszam, a 
wtem spod
ziemi zjawia się przede mną Michałko i ślepkami strzyże... i błaga, żeby ją 
brać! Ciarki mnie
przeszły, lecz nie było czasu!... Z tyłu szedł trzeci pułk!... Kazałem wziąć ją 
w środek!... Poszła!
Ba! Mości wachmistrzu, toć była ze mną – kiedym to was nadszedł był w rozprawie 
z
tym Hiszpanem!...
Florian zbladł.
– Natarli mi uszu potężnie!... Kto wie, czyby z tego chryja nie wypadła, ale 
nazajutrz markietanka
zwinęła wózek! No i tak się skończyło.
Bzura umilkł. Florian chciał go o coś zagadnąć, lecz nagle sił mu zabrakło.
– Milczałbyś! – zauważył ze złością Stadnicki. – Bajesz i bajesz, a co kolega 
Gotartowski
mógłby ci więcej o tym powiedzieć!...
– Józefie! O kim myślisz?...
– Cha, cha! Nie wiesz jeszcze? Proszę!... A przecież takim serdecznym 
nieboszczyka kapitana
się powiadałeś? Zdawałoby się, że o jego jedynej stryjecznej choć wspomnisz 
poczciwie!
Florian porwał się i zawołał groźnie:
– Człowieku! Nie szarp mnie! Nie dręcz! Przez Boga! Kogo ty wspominasz?!
– Zofię Dziewanowską.
Florian zatoczył się bezwładnie. Bzura wsparł go.
– Co wam, królu?...
– Nic, nic – szeptał Florian.
Radość, uszczęśliwienie odjęło mu mowę. Rzucił się na tapczan i śmiał się do 
siebie, śmiał
się jakimś bólem tajonym, śmiał się a płakał na przemiany.
Stadnicki, poglądając na Floriana, chmurzył się i mruczał do zdziwionego tą 
sceną Bzury:
– Nie lubię, do licha!... A diabli go wiedzą!... Tfy! Nie lubię!... Komedie 
chyba!
Po opanowaniu pierwszego wzruszenia Florian jął rozpytywać się a dociekać 
szczegółów,
drżąc, aby ta radość nie prysła, aby nadzieja, która już tak gwałtownie, tak 
żywiołowo wryła
się w jego serce, nie rozwiała się, nie sczezła.
Wszystkie szczegóły, przytaczane przez Bzurę, potwierdzały w najmniejszym 
drobiazgu
wszystko.
Gotartowski słuchał z zapartym oddechem, krzepł na duchu i rósł w siły. Jakby 
nowe weń
życie wstępowało. Myśl, że ona żyje, że była tu, napełniła go pociechą, lecz i 
trwogę roznieciła.
Dlaczego Zośka uciekła, dlaczego odstąpiła go, dlaczego i dokąd się oddaliła?...
Stadnicki te wątpliwości rozwiał.
– Wszystko to cię dziwi – uciął oschle. – Chciałbyś, żeby druhną była na weselu 
z tą... z
tą...
– Postradałeś zmysły!...
– Z nas dwóch chyba ty...
– Skąd takie przypuszczenie mogło powstać?...
– Z twych własnych słów!... Zapomniałeś, coś do mnie mówił... gdym cię spotkał, 
parlamentując?...
Florian ręce załamał.
– Oby ci Bóg przebaczył krzywdę, jakąś mi wyrządził! Stadnicki szarpnął się 
niecierpliwie.
– Wypominaj sobie samemu!
Gotartowski powlókł się ku wyjściu. Stadnicki porwał się za nim z posłania.
– Florek, psia!... Cóż ty?... Niech mnie diabli!... Lichoż wiedziało!... Ty ani 
„be”, ani
„me”! Tfy, nie lubię, i ten!... Dawaj gęby – przecież do mnie żalu nie dźwigaj! 
Toć ją znajdziesz!
Czart się wmieszał, a niepokoju znów napłodził... Bodajby mnie gdzie kula była 
przetrąciła,
zanim gęby o tobie uchyliłem! Ale ci się klnę, że słowa przed nią nie pisnąłem, 
nawet
z babą zaklęliśmy się pary z ust nie puścić... no, lecz cóż chcesz, com krył, to 
mi gorączka z
gęby wydarła... Florek!...
– Zrządzenie losu! – przyświadczył Bzura. – Królowie moi! Stało się! Łatać 
trzeba!...
Chwytać dezerterów i koniec! Gotartowski uścisnął rękę Stadnickiego.
– Wierzę, iż nie ze złej woli!... Żegnajcie mi!
– Dokąd ci tak pilno?
– Muszę!... Idę do sztabu!... Pora mi w drogę!...
– Ja z tobą!...
– Józefie! Ty?... Pułk twój na miejscu!... Chory jesteś...
– Co mi tam! Dosyć mam tych piechurów! Wolę buty szwoleżerom czyścić.
– Józiu! Królu, jak cię szanuję, tak przetrącę na drogę! – upominał Bzura. – 
Krzyż dostałeś...
pierwszy awans dla ciebie, nie urągaj piechocie!...
– Niech sobie!... Chcecie, na szable z całym regimentem, a ja tu nie 
wytrzymam!...
Gotartowski uspokoił Stadnickiego, że nie tak prędko do drogi się zbierze, a sam 
cichaczem
natychmiast zameldował się adiutantowi sztabowemu, przekładając, że czuje się na 
siłach
do drogi, i prosząc o ordynans do grosmajora Delaitre’a w Paryżu. Adiutant 
przyrzekł
złożyć raport.
Sprawa atoli nie poszła tak gładko, jak był przypuszczał Florian. Kancelaria 
sztabu była
zawalona robotą, która powiększała się wskutek nieustannego ruchu wojsk i 
transportów niewolnika
hiszpańskiego.
Florian co dzień odbierał zapewnienie, iż odesłany będzie z najbliższą 
ekspedycją, i co
dzień gotował się do drogi. Najwięcej troski nabawiał go siwek, który choć 
poprawiać się
zaczął, lecz przecież nie tyle, by go dosiąść można było. Gotartowski był 
zdecydowany konia
zostawić. Dnia jednego nie chciał stracić.
Bzura, a i Stadnicki, który już podnosił się z tapczana, cieszyli 
Gotartowskiego, zachęcali
do cierpliwości.
Pan Józef tymczasem ze swej strony starał się także o dymisję, motywując ją 
nadwerężonym
zdrowiem. Próżno grosmajor Michałowski namawiał, próżno pułkownik Kąsinowski
wróżył mu karierę. Stadnicki upierał się. Grosmajor był niepocieszony.
– Kochanku! – mówił pociągając pasa. – Głupstwo robisz! Fochy, fumy, muchy, 
niezadowolenie,
krzywienie, bałamuctwo, choroba! Już to ja wiem, że wszystkiego narobił ten 
kamrat,
koleżka, towarzysz, szwoleżerek, co to nie wiadomo skąd, co, jak, którędy w 
Saragossie
hiberny odprawiał!... Jeżeli znów ci się zdaje, że mi tak bardzo idzie o ciebie, 
to... to się mylisz,
kochanku! U mnie rygor, powinność, piersi naprzód, ręka u kaszkietu i stój, 
jeden z drugim,
uszanowanie miej... a u waćpana to zaraz gęba jak w febrze, jęzor na łokcie, 
zęby bodaj
generałowi wyszczerzyć, a byle słowo, to ci zaraz brząka szabelką, oczyma 
świdruje, wąsy
gryzie a sapie... Kochanku, rozpuszczenie, bisurmaństwo, tatarszczyzna, choroba!
– Właśnie! – odcinał się porucznik. – I dla regimentu lepiej, że się jednego 
warchoła pozbędzie!
– Uu! Zajechałeś, kochanku! Hm – tego!... Widzisz, regiment to... tego... 
rozmaitych potrzebuje!
W uczciwym pułku musi być i saper, i kuchmistrz, chirurg i krawiec, szewc, 
płatnerz,
puszkarz, rymarz, muzykant, stylista, a jeden impetyk, szalona pałka, choleryk, 
morowiec,
zawierucha, choroba... musi być także! Czekaj, jakżeś to krzyknął?... „Właśnie 
szwoleżerzy!”
Bodaj cię, urwisie!... Patrzę, puścił sobie młynka niby laseczką! Co tam! 
Zostań, mówię!
Jeden impetyk jest potrzebny!...
Pan Józef był nieporuszony.
Na koniec Florian otrzymał upragnione papiery ze sztabu. Chwili czasu nie 
tracąc, pobiegł
do Stadnickiego pożegnać się, aby nazajutrz, skoro świt, ruszyć z oddziałem do 
Francji. Ku
wielkiemu swojemu zdziwieniu zastał pana Józefa w mundurze, przy szabli. 
Stadnicki przywitał
go głośnym okrzykiem:
– Jedziesz, Florek! Wiem! Doskonale, ja z tobą, do licha!... Masz, czytaj... 
Dymisja gotowa!
Koniec! Byle prędzej do kraju. Niech sobie inni w tej przeklętej kampanii 
stawają. Nie po
sercu mi ta wojna! Wracamy, nie ma o czym mówić!...
Legia z żalem rozstawała się ze Stadnickim. Pułkownik Kąsinowski wręczył mu 
chlubnie
napisany stan służby. Grosmajor tylko milczał, trzaskał tabakierką i fyrkał 
groźnie nosem.
Kolumna niewolników hiszpańskich, z którą iść mieli Stadnicki z Florianem, 
ruszała na
noc pod osłoną półbatalionu szaserów. Marszałek Lannes zapowiedział przegląd 
kolumny.
Oficer, dowodzący pochodem, ustawił oddział na polu pod Puerta del Carmen.
W kolumnie panowała grobowa cisza. Niekiedy stek ciężki rozległ się wśród ciżby 
niewolników,
czasem szept modlitwy zakłócił ciszę. Hiszpanie stali stłoczeni, zbici w masę, 
skuci
jedną ponurą dolą, jedną grozą strasznego jutra.
Żołnierze straż trzymający niemniej byli milczący. Pod kaszkietami ściągały się 
brwi, w
surowym kurczu wykrzywiały się twarze, a mimo to z ócz szedł smutek, a mimo to w 
źrenicach
tlały skry współczucia. Strażowanie bezbronnych nie przypadało do smaku 
szaserom.
Na lewym skrzydle, kędy stała gromadka inwalidów a uwolnionych ze służby 
oficerów,
panowało bodaj największe rozgoryczenie.
Stadnicki języka na wodzy utrzymać nie mógł, aż Florian go musiał mitygować.
– Panie Józefie – mówił – zastanówcie się. Toć prawo wojenne.
– Tfy, z takim prawem!... Ładny powrót! Nie lubię, i koniec! Piękna wojna! Cóż 
oni z tym
biedactwem zrobią! Toć do skrobania kartofli im się nawet nie zdadzą! Patrzże 
sam!
– Toć wiem lepiej. Ha! Nam słuchać... Rozkaz! Byle prędzej stąd! Byle już się 
wyrwać!
Wierzajcie mi, nie pierwszy raz prochu zażyłem – ale co takiego zwycięstwa 
jeszczem nie
oglądał!... Strach! Strach się obejrzeć. Licho wie, kto tu wygrał i co?...
– Cicho, cicho, panie Józefie! Patrz, marszałek nadjeżdża. Lannes, z chmurą na 
swym jasnym
czole, zatoczył kołem przed kolumną, wysłuchał raportu dowodzącego oddziałem i
zwrócił się ku miejscu, gdzie na prawym skrzydle, pośród gromadki inwalidów a 
uwolnionych
ze służby, stali Stadnicki i Florian.
Tu dopiero twarz marszałka rozpogodziła się. Zmierzył z zadowoleniem olbrzymią 
postać
Stadnickiego i ozwał się łaskawie:
– Wracasz, poruczniku, dla nadwerężonego zdrowia!
– Nie, ekscelencjo!
Lannes spojrzał ze zdziwieniem na jadącego tuż przy nim generała Chłopickiego.
– A więc na urlop!...
– Uwolniony ze służby, ekscelencjo! – objaśnił Chłopicki. Marszałek skrzywił 
się.
– Szkoda! Widzę, żeś krzyża się dosłużył! Nie uśmiechają ci się awanse? Tęsknisz 
do
swoich?
– Nie, ekscelencjo!...
– Więc podałeś się do dymisji?
– Bo... bo... z tymi Hiszpanami już nie mogę!...
Generał Chłopicki, chcąc zatrzeć wrażenie dziwnie śmiałej odpowiedzi, pośpieszył 
objaśnić
Lannes’a, że Stadnicki służył w szwoleżerach i że jest tak przywiązany do dawnej 
broni,
iż niewątpliwie zamyśla znów zaciągnąć się do kawalerii.
Marszałek atoli, jakby uwagi nie zwrócił na słowa Chłopickiego, rzekł oschle:
– Nie podoba ci się wojna?
– Nie, ekscelencjo! Tylko... brak mi do niej serca! Z babami nie potrafię... A, 
ekscelencjo,
do tych Hiszpanów inwidii nie czuję! Bo... bo... to bitny naród!...
Lannes zamyślił się. Po chwili położył rękę na ramieniu pana Józefa.
– Nazywasz się?
– Stadnicki!
– Jeżelibyś chciał zaciągnąć się znów do armii, zgłoś się do mnie!...
Marszałek wsiadł na konia i odjechał. Około Stadnickiego ruch się zrobił. 
Oficerowie otoczyli
go i ściskali za ręce. Nawet sztabowcy spieszyli pieczęć przyłożyć na 
względności wodza.
– Śmiały! Marszałek takich lubi! Dobrze powiedział! Ryzykant! – odezwały się 
pojedyncze
głosy.
Stadnicki zaś, odzyskawszy w jednej chwili całą pewność siebie, huknął 
zapalczywie:
– Caramba! Zdawało się wam, że będę w bawełnę obwijał? Hańba! Póty gębę 
trzymałem
na wodzy, póki za pazuchą nie miałem dymisji! A teraz co!? Tfy! To jest wojna? Z 
kim? O
co? Jadę, panowie, bom żołnierz, a nie rabuś ani oprawca! Tu zaś pono trzeba już 
nie żwawych
do karabina, lecz sprawnych do stryków!.. Nie lubię! Niby sami dla siebie chcemy 
Bóg
wie czego... a tu, caramba...
– Kochanku! – przerwał gwałtownie major Michałowski.
– Co ty wygadujesz!?... A milczenie, posłuszeństwo, szacunek, mores... 
choroba!... A,
urwisie! Bunty, rokosze, warcholstwo kawalerowi w głowie!... A na odwach 
wezmę!... Pod
sąd!...
– Panie majorze! Już ci sygnał dają... już mnie licho niesie! Już nie będzie 
komu o niezadowolenie
pana majora przyprawiać, do gniewu okazji dawać.
Major żachnął się niecierpliwie i poprawił energicznie pasa na brzuchu.
– Kochanku! Nie wypominaj! Ja wiem. To nie ty! Tylko ten twój kamrat, z którym 
na
utrapienie moje zwąchałeś się aż tutaj.
– Majorze – wtrącił Florian. – Nie wpływałem...
– No, no! Ja was znam!... A cóż to acan tę szkapę chcesz ze sobą prowadzić! 
Nielepiej zostawić
ją na pieczyste?
– Majorze! Z jednej ona wioski ze mną!... Jak pies przywiązana! Porzucić mi jej 
nie wolno!
Kawalerzysta...
– Trafiłeś, kochanku! Kawalerzysta! Chcesz mnie w oczy kłuć swoją kawalerią! 
Tfy! Już
się znalazł! Kawaleria, kochanku...
– To, psiakość... kitki, brząkadełka, pasiki... choroba!... – dokończył 
pośpiesznie Stadnicki.
– A... a... ty skąd wiesz o tym?! – zagadnął ze zdumieniem major.
– Przecież to każdy legionista potrafi...
– Dobrze, kochanku! – mruczał skonfundowany major. – No, kawalerze, bądź 
tego!... Dawajcie
garście! Kochanku, jeden z drugim... niby a niby!... Służba, to służba! A 
jeżeli... Widzicie,
grają!... Bywajcie!... Komu do dom, a komu do obozu! Czekaj, kochanku, jakżeś to 
ty
zakrzyknął: „Szwoleżerzy właśnie!” Niech cię uściskam, Stadnisiu, pamiętaj – 
piechota! Widzisz,
już i tak konia we wnętrzu masz! Weź rozbrat! I tego... bo to grunt... to jest 
wojsko!...
Michałowski chciał coś jeszcze odpowiedzieć, lecz trąbki zagrały długo, 
przeciągle – kolumna
ruszyła z miejsca. Żołnierze i oficerowie żegnali odchodzących towarzyszów. 
Powstał
rozgwar hałaśliwy i bezładny.
Major ściskał pana Józefa, pożegnał życzliwie Floriana i nagle ze wzburzeniem 
zawrócił
ku swemu namiotowi, mając za sobą Bzurę, który był dnia tego na ordynansie.
W drodze major zatrzymał się nagle i zagadnął ostro Bzurę:
– A co, widać ich jeszcze?!
– Widać!
– To dobrze, kochanku...
Po ujściu kilkunastu kroków Michałowski po raz drugi przystanął.
– Poruczniku, obejrzyj się! Widać ich?...
– Słabo, ale widać!
– To dobrze!
Gdy byli pod murami Saragossy – major zagadnął po raz trzeci:
– Widać ich, kochanku?
– Nie, majorze! – odrzekł ze smutkiem Bzura.
Major odsapnął ciężko.
– At, nie może być!...
Michałowski odwrócił się, rzucił bystrym wzrokiem w dal, lecz w miejscu gdzie 
stała kolumna
pochodowa, już mgły słać się zaczęły. Major szarpnął z alteracją pasa.
– Nie ma ich!... Nie ma!... – mówił cicho. – Tego dryblasa mi szkoda! Co to za 
dusza! Co
za serce!...
– Gdyby jeszcze, panie majorze, nie miał tych zapałów kawaleryjskich! – wtrącił 
z przekąsem
Bzura.
– Głupiś, kochanku! – przerwał surowo major Michałowski. – Jednego miałem 
dzielnego
oficera piechoty, a był nim, choroba, szwoleżer!...
Kolumna tymczasem posuwała się w głuchym milczeniu, rozpływała w szarzyźnie 
horyzontów
i nikła poza wzgórzami. A w kolumnie tej szedł za Pireneje tryumf nędzy tysiąca
niewolników, tryumf nieszczęścia ludzkiego. Te twarze skamieniałe w bólu, te 
szkielety słaniające
się ledwie – miały ucieszyć Francję! A równocześnie strachem przejąć Hiszpanów i
wytrącić im oręż z ręki.
Niedołężne to były rachuby, zawodne wróżby, nieświadomość duszy narodu 
hiszpańskiego
wielka.
To, co miało być uśmierzeniem, to, co miało chęć oporu w lęku roztopić, to 
właśnie krzepiło,
dodawało sił, umacniało, stawało się zarzewiem. Serca stygły, zaciskały się 
pięście,
śmierć była życiem.
Z gruzów i mogił saragoskich wiały hasła bohaterskie ku zakątkom półwyspu i 
wołały
gromko:
– Tak gińcie, niechaj tak sczezają sioła i miasta!
Gdy do głównej kwatery dopadł goniec z wieścią o upadku krnąbrnego miasta, 
powiedziano
tam:
„Koniec oporu hiszpańskiego!”
Przeznaczenie rzekło: P o c z ą t e k!
XVI
Dnia pierwszego stycznia 1809 roku kwatera cesarska była jeszcze w Astorga, a 
dwudziestego
tegoż miesiąca Napoleon już stanął w Paryżu – pozostawiając marszałkom 
uśmierzenie
ostateczne Iberii. Sam zaś zwrócił się ku wrogom, którzy, korzystając z jego 
oddalenia, gotowali
mu zgubę.
Ukazanie się Napoleona przeraziło spiskowych, rozpłaszczyło ich u stóp orła. 
Praca ciemności
w promieniach bonapartowego słońca skonała, znikła. Lecz nie dla niej tylko 
cesarz
zasiadł na tronie.
Oto ze wschodu nadciągały znów chmury. Anglia nie dała mu nigdy zaznać pełni 
tryumfu.
Nie dość jej było wspierać Hiszpanów, nie dość Portugalczyków zbroić, flotą 
brzegi Iberii
obstawiać – oto udało się jej w państwie Habsburgów obudzić chęć odwetu, udało 
się jej do
Prus trafić i do podeptania tylżyckiego traktatu namawiać.
Austria podniosła głowę. Cała monarchia drżała już szczękiem oręża i pomrukiem 
nadciągającej
burzy.
Nad brzegami Dunaju i Wisły już gruchnęły słuchy. Chmury ołowiane, ogniste, 
które tak
daleko poszybowały, jakby odbiły się tylko o Somosierrę i wracały brzemienne 
jeszcze większą
zajadłością.
Arcyksiążę Karol objął naczelne dowództwo nad armią austriacką, sięgającą pół 
miliona
żołnierzy – i zanim gabinet francuski zdołał w nocie dyplomatycznej zażądać 
wytłumaczenia
tych nagłych ruchów – on już złamał granicę.
Wojna zaczęła się bez wypowiedzenia, bez pogróżek, bez żądań.
To zachowanie się Austrii nie było niespodzianką, bo mimo traktatu, pozornej 
zgody a
przymierza, wojna trwała wciąż! Ci Napoleonowi strzymywali warunków, którym nie 
stawało
sił na opór. Wierność ich bywała bezsilnością!
Wódz austriacki długo gotował się do skoku, czaił się, aż rozstawiwszy swoje 
korpusy,
rzucił nimi.
Austriacy równocześnie prawie ukazali się na całej linii granic, uznanych za 
wrogie Habsburgom,
i rozpoczęli nie jedną, lecz cztery wojny. Włochy, Tyrol, Księstwo Warszawskie,
Bawaria już zaroiły się od białych mundurów, a starczyło ich jeszcze na korpus 
wymierzony
wprost przeciw Bonapartemu.
Oudinot rozpoczął kampanię bitwą pod Pfaffenhofen, Davout starł się pod Thau – 
aż pod
Abensbergiem przewodził dopiero Bonaparte. Krótka była walka. Wirtemberg z 
Bawarią szły
za orłem na śmierć. Generał Vandamme prowadził. Korpus arcyksięcia Ludwika 
austriackiego
został zniszczony.
To było pierwsze słowo Napoleona. Czego nie zrobił Abensberg – tego dokonał 
Landshut.
Lecz nie tu był opór Austrii.
Niepowodzenie nie zmieszało arcyksięcia Karola, nie strwożyło go, nie ustraszyła 
go nawet
porażka pod Eckmühl.
Wódz austriacki stawił się śmiało Bonapartemu pod Ratyzboną, świecąc przykładem 
męstwa.
Lecz daremnymi były wysiłki Austriaków, próżnymi talenty dowódcy. Żołnierz 
napoleoński
parł z szaloną odwagą, w spojrzeniu Napoleona, w głosie, w każdym ruchu czerpiąc 
niespożyte
męstwo.
Napoleon szedł dalej...
Wojna tymczasem rozpalała się – ze wszech stron gotowała zgubę orłom cesarskim. 
Na
szczytach Tyrolu wśród nocy gorzały ognie: to Andrzej Hofer wzywał swych 
współbraci do
wypędzenia Bawarczyków, do walki śmiertelnej za koronę Habsburgów. Z gór i z 
dolin gromady
włościan spłynęły na Innsbruk i w pień wycięły bawarską załogę. Powstanie, 
wsparte
przez korpus austriacki Chatelera, rozlało się aż po Piemont i zagroziło 
Mediolanowi. Marszałek
Lefebvre śpieszył na opanowanie Innsbruku, na pokaranie Tyrolu.
Na wschodzie znów arcyksiążę Ferdynand wiódł trzydziestopięciotysięczny korpus 
wprost
ku granicom Księstwa Warszawskiego.
Wojna przybierała coraz groźniejsze rozmiary, coraz szersze zataczała koliska. 
Europa,
która przed rokiem korzyła się u stóp Bonapartego, po raz trzeci targać chciała 
nałożone pęta,
po raz trzeci porywała się na obalenie tego, co ją ujarzmił, co pod stopy swe 
podesłał. Pękały
wątłe nici traktatów i zaręczeń.
Lecz Bonaparte jeszcze nie zadrżał. Podniósł głowę dumnie i szedł sam na czele 
armii liczebnie
mniejszej, lecz silnej geniuszem wodza. Atoli geniusz nie wszystko mógł ogarnąć, 
nie
wszędzie sięgał.
Może najmniej tam, kędy słabe dziecię tylżyckiego traktatu tuliło się do brzegów 
Wisły,
kędy wątłe Księstwo Warszawskie, wycieńczone wymarszem co dzielniejszego 
żołnierza pod
mury Saragossy a na płaskowzgórza Aragonu i Kastylii – ledwie że stroiło się w 
pajęcze sieci
ładu wewnętrznego, ledwie że nowo zaciężnego żołnierza zdołało na pułki 
podzielić a w
mundury opatrzyć.
Arcyksiążę Ferdynand zjawił się jak duch nad brzegiem Pilicy – przeprawił się i 
stanął pod
murami Warszawy. Książę Józef dzielny stawił opór na polach Raszyna, lecz 
przemagającej
sile ustąpić musiał. Warszawę zajęli Austriacy. A wojsko Księstwa Warszawskiego 
podzielone
zostało na trzy korpusy i rozpierzchło się w trzy różne strony – wkraczając z 
kolei w granice
tak zwanej Galicji Zachodniej i Wschodniej.
Książę Józef, porzuciwszy Warszawę, stoczył bitwę pod Górą i ruszył do Lublina – 
nie
tyle Austriaków szukać, ile nowozaciężnych. Na linii pochodu tymczasem wrzały 
potyczki i
mniejsze rozprawy – z dość pomyślnym dla wojsk Księstwa skutkiem.
Odprawiwszy wjazd do Lublina i imieniem cesarza Francuzów wezwawszy go do 
przysięgi
na wierność – Poniatowski skierował się do Janowa, mając po prawej stronie mocno 
obwarowany
Sandomierz, po lewej zaś – niezdobyte mury Zamościa.
Poniatowski postanowił obydwie warownie wydrzeć Austriakom. Sokolnicki i 
Rożniecki
otrzymali już rozkaz uderzenia na Sandomierz. Lecz co do Zamościa, jeszcze 
Poniatowski
zdecydować się nie mógł, jeszcze ważył, jeszcze się namyślał, jeszcze obawiał 
się, żeby o
potężne mury warowni nie rozbiła się otucha żołnierza, zapał, a może i jego 
własna sława.
Zamość był fortecą nie lada. W szesnastym wieku pobudowany przez Jana 
Zamoyskiego, a
przez dwa następne stulecia obsiadły w posadach, umacniany nasypami, pancerzony 
poszyciem
mięsistych murów, opasywany liniami rowów i fos – mógł dzielnie się bronić, mógł
szturm wytrzymać – nawet i odeprzeć. Miał bowiem i żywności, i amunicji pod 
dostatkiem, i
trzy tysiące dobrze wyćwiczonej załogi, i doświadczonego pułkownika – dowódcę 
Pulszky’ego.
Nadto Zamość rozsiadł się na pozycji obronnej, do przebycia ciężkiej, ruchy 
wojsk udaremniającej.
Głębokie, przepastne bagna otulały warownię, wartkie strugi przeszywały 
okoliczną
płaszczyznę. Wieprz tu rozpoczynał toczyć swą krętą wstęgę. A chociaż od stron
Lwowa i Lublina grunta wyniesione przedstawiały niejaki do fortecy dostęp, atoli 
tam znowu
sztuka inżynierska zryła je i pokrajała.
Tam za podniesieniem śluz i zawór jawił się zalew i obejmował Zamość 
pierścieniem
wód...
Na drodze, wiodącej z Janowa do Zamościa, panowała głucha cisza. Nawet 
rozciągnięte
nad drogą chaty wieśniacze milczały spowite cieniami. Naokół nigdzie ani 
kmiecia, ani baby,
ani piosnki, idącej z pól, ani odzewu z obórek lub stajni. Nawet wiejskich 
kundysów słychać
nie było.
Dzień ledwie minął, jak tą drogą właśnie generał Kamiński mknął na czele pięciu 
szwadronów
jazdy, witany niskimi pokłonami, prowadzony znakami krzyża, ścigany trwożnymi
spojrzeniami.
Generał Kamiński ciągnął pod Zamość, aby pierwsze łańcuchy placówek zarzucić a 
nie
spuszczone jeszcze śluzy opanować. Ukazanie się oddziału kawalerii trwogą 
przejęło lud
osiadły i wypłoszyło spod strzech. Kto żyw zabierał dobytek i ciągnął w 
przeciwną stronę, nie
przeczuwając, że niebawem i Sandomierz, i Przeworsk, i Trześnię obejmie pożoga 
wojenna,
że piędzi ziemi nie zostanie, której by nie tknęła stopa żołnierza, że 
zniszczeją zasiewy, a praca
dziesiątków lat pójdzie na pastwę płomieni.
Była północ. Księżyc już większą część swej niebieskiej drogi przepłynął i 
ledwie rąbkiem
spoza lasu poglądał na faliste idący gościniec, spozierając ciekawie, azali kogo 
nie postrzeże.
Raz i drugi zerknął badawczo, przeciągle i zasunął się za mur sosen a 
wystrzelistych świerków.
W tejże samej chwili na skraju drogi ukazał się chłopski wózek i z wesołym 
brzękiem jął
toczyć się z góry wprost ku czerniejącemu na skraju drogi Szczebrzeszynowi.
W wózku dwie przytulone do siebie kobiety prowadziły dość ożywioną rozmowę. 
Szczególniej
jedna z nich, popędzająca małego chłopskiego konika, rozprawiała zawzięcie.
– O... mówiłam! Juści widać! Albo i nie! Ba, ba!,.. Drogi nie znałabym! 
Sacrebleu, niech
mnie pierwsza kula nie minie... jeżeli skoro świt nie staniemy w Zamościu! Już 
go czuję prawie
przez skórę!... Paniusieczko moja, toć rodzinne strony! Jeszcze trochę tego 
trzęsienia, no i
spoczniemy! Mam w Zamościu stryjeczną. Mąż jej pisarkuje w kancelariach 
ordynackich!
Dobrzy ludzie oboje. Jemu Chryzostom, a jej Katarzyna!... Pani kapitanowa sama 
się przekona.
Przyjmą nas sercem, a i barszczem Phi! Ale ci to pustkowie się zrobiło! Noc 
niby, a przecież...
Niech sobie! Po omacku także trafię! Tu nie te Pireneje zatracone, że chybnij 
się jedno,
a już po tobie. Przestworu do wolna! Choć się wywrócisz, jeszcze święta ziemia 
cię nie opuści.
Uf! Ciepła noc! Jak wspomnę, że tam może mój stary siedzi sobie i wypatruje, to 
mnie aż
trzęsie z alteracji! Dola!...
– Oj, dola, dola! – westchnęła smutnie druga z kobiet.
Pierwsza trzasnęła energicznie bacikiem.
– Oj, paniusieczko moja! Komu tu wydziwiać na dolę. Gdybym to ja miała, jak pani 
kapitanowa,
dwudziestkę w takich ślepkach, tyle krasy na obliczu, a takie perły w gębie, bez 
urazy...
Ech! A tak, cóż? Jeżeli mego starego nie pochwycę gdzie... to... to... już taki 
zostanę!...
Poczciwy był! Krzepię się ciągle, złego nie dopuszczam do głowy... a... a... 
jednak ono dławi
człowieka! Ślubowałam, obiecywałam! Nic! Z takim próchnem to już i Święci Pańscy 
nie
chcą wchodzić w układy! A co patron mój, święty Antoni, pozbadł mnie z kretesem! 
Co robić?
Wio, maluśki!... Wio!... Niech sobie! A jak się zawezmę, to jeszcze znajdę sobie 
drogę!...
Byle do swoich! Wypocząć, odsapnąć po tej biedzie a tułaczce... no i... tego ... 
sacrebleu!...
Rozprawiająca baba umilkła nagle i głowę smutnie zwiesiła. Po małej chwili 
zwróciła się
żywo do swej towarzyszki i rzekła cicho:
– Bo... pani kapitanowa zdrzemnęłaby się trochę!...
– Nie, nie. Noc taka piękna!...
– Hm! Właśnie jakby do snu! Paniusieczka się nie wysypia! Na nic taka jazda! 
Musi być
ład. Jedna zmiana odpoczywa, druga na stanowisku. A to myślenie ani zdrowe, ani 
na zmorę
skuteczne! Teraz nic nie mówię – ale niech no dobrniemy do Zamościa!... 
Subordynacja musi
być! Pani kapitanowa nic na szarżę niepomna!...
– Moja Żubrowa, gdzie?... Przepadło wszystko – wszystko! Trzeba mi teraz 
uspokojenia
tylko! Byle dalej od ludzi, od świata... Wam nie zawadzę! Może przyjmą gdzie!...
Baba pociągnęła nosem i ozwała się z impetem:
– Doczekałam się! Mnie – zawada! Przepadło! Bodajbym się pod ziemię skryła! 
Pocieszenia
nie ma! Tfy! Niech mnie samą!...
– Szarpiecie boleśnie! Co wam w głowie?... Mało jeszcze goryczy?... Zdaje się 
wam, że to
się zmieni?... Nigdy! Powiedziałam raz...
– Olaboga – mruczała markietanka. – Dogadałam się!... Wio, malutki!... Jak to 
się wlecze!
Nieszczęście po piętach idzie!... Do Szczebrzeszyna jeszcze z godzina drogi! Ha! 
Jedna bieda!
Dwa miesiące włóczęgi na koniec świata, dwa miesiące z powrotem, no i co? Gorzej 
jest,
niż było!... Zdawało się, tu przynajmniej, chociaż w spokojności posiedzisz!... 
Gdzie!... Z
jednej wojny się wyszło, w drugą się wchodzi!... Byle do Zamościa się docłapać. 
Byle znów
złe nie namieszało kłopotów!
– Zdaje się wam, że to prawda, co mówili w Radomyślu?
– Mnie się już nic nie zdaje! Powiadają, że nasi idą pod Zamość! Niech idą! Nam 
byle
zdążyć przed wojskiem i do swoich dopaść!
– Oblegać mogą!
– Niech oblegają! Niech szturmują, niech zdobędą. Co począć? Pod ziemię się 
schować
chyba! Do Warszawy, mówili, nie jechać, bo Austriak siedzi, do Krakowa nie, bo 
żołdactwo
bobruje w okolicy, do Lwowa także nie, bo znów jakieś bitwy na drodze będą! Do 
pioruna,
sacrebleu. Przecież gdzieś trzeba!
Baba zaklęła i szarpnęła energicznie lejcami.
– Pusto! Żywego ducha nie widać! Musi być po północy chyba! Chociaż... tam, na 
wzgórzu
– kto ich wie – niby cień, a przysięgłabym, że to konni.
Baba wpatrywała się uważnie w słabo rysujące się cienie. Zośka również wzrok 
wytężyła.
– Jezdni! – zakrzyknęła ta ostatnia. – Dwóch, sześciu, dziesięciu...
– O! Jak się to wychylają spoza drzew! Święty Antoni, byle nie jacy łotrzykowie! 
Tego by
jeszcze brakło!... Pani kapitanowa niech się przesiądzie tutaj!... A ja te 
pukawki opatrzę!
– Nie myślcie tylko o oporze! Próżne rzeczy! Lepiej zgodą!
– Pewnie! Zgoda, to zgoda, ale co króciczka za pazuchą nie zawadzi.
Jezdni tymczasem, którzy ukazali się na załamie drogi, zbliżali się szybko, 
dążąc wprost
naprzeciw wozu. Żubrowa ledwie miała czas się usadowić za plecami Zośki, gdy dał 
się słyszeć
donośny głos:
– Stój! Kto jedzie?
– Nikt! – odparła ostro Żubrowa. – Baby dwie jadą!
– Skąd – dokąd?
– Z Radomyśla do Zamościa.
– To zawracać z powrotem! Zamość już otoczony!
– Do licha!... A bodajże!...
– No, no! Nie ma czego pomstować! Zawrócić konia... Nie czas na gawędy!...
– Zawrócić? To się jeszcze zobaczy.
– Słuchać, bo was każę zatrzymać!
– Phi! A może to byłoby dobrze...
Jezdni podsunęli się do wózka. Baba spostrzegła ułańskie czapy i rabaty.
– Ruszajcie, ruszajcie! – upominał łagodniej głos dowodzącego oddziałem. – 
Krzywdy
waszej nikt nie chce. Możecie się znaleźć w samym ogniu.
– Ani myśli! Gdzie nam! Choć do Szczebrzeszyna pozwólcie!
– Nie ma ducha żywego!
– No, to my jedziemy do Zamościa!
– Pójdziecie pod straż!
– I właśnie dobrze! Będzie przynajmniej bezpiecznie!
– Poszalałyście!...
– No, jedziemy! Gdzie tu straż?
– Wziąć ich do Szczebrzeszyna, a tam się zobaczy! – rozkazał surowo dowódca.
– O i właśnie!...
Jezdni otoczyli wózek i ruszyli żwawo. Konik chłopski, znalazłszy się w 
towarzystwie rosłych
wierzchowców ułańskich, nastroszył grzywę, parsknął raźno i pomknął ochoczo.
Zośka zdumiała się takiej rezolucji i szepnęła:
– Żubrowa! Dokądże my?... Nielepiej po dobrej woli ustąpić?
– A to po co? – uparła się markietanka i głos podniosła tak, żeby ją jadący obok 
kawalerzyści
słyszeć mogli. – Jesteśmy między swoimi! Czy to Niemce albo Austriak!? Zjedzą 
nas?
Mamy się po nocy tułać, toć lepiej nam w kompanii ułańskiej! I weselej, i 
pewniej!...
Po niecałej godzinie drogi oddział dostał się do Szczebrzeszyna. Dowódca 
rozsiadł się w
chacie na skraju wsi, wysłuchał raportu wysłanych z podjazdami podoficerów, a 
następnie,
przybrawszy surową minę, polecił przywołać zatrzymane kobiety.
Żubrowa, ciągnąc za sobą Zośkę, weszła z fantazją, skłoniła się oficerowi i 
rzekła z ukontentowaniem:
– Przecież bo pan porucznik o nas sobie przypomniał! Co niewiastom, to należy 
się zachowanie.
– No! Przekonałyście się, że tu żartów nie ma! Na ten raz wam jeszcze daruję. 
Możecie jechać.
– Do Zamościa?
– Nie do Zamościa! Powiedziałem. Bądźcie kontente, że cało was puszczam.
– Bóg zapłać! Tylko co ani ja, ani pani kapitanowa kroku stąd nie zrobimy. 
Wziąłeś nas,
panie oficerze, to trzymaj!... Bezbronne sieroty jesteśmy!... Jak nie do 
Zamościa, to nigdzie!
– Zobaczymy! – przerwał groźnie porucznik, a spojrzawszy na smutną twarzyczkę 
Zośki,
dodał znowu łagodniej: – Waćpani sama nie wiesz, na co się narażasz... Chmara 
żołnierzy
sunie tutaj... a w zamieszaniu może cię despekt spotkać, a potem i niepotrzebne 
indagacje...
– Te, te! Panie poruczniku! – przerwała żywo markietanka. – Strachy na Lachy. 
Nam nie
nowina! Już ja tam sobie radę z nimi dam... Jeszcze pan porucznik na szlify zza 
płota wyglądał,
kiedy człowiek po bitwach się tułał!... Co tam! Pozwólcie, do woza skoczę... 
Czas popasać!
Pan porucznik może i głodny! Nie zginiemy!
Baba skoczyła żywo do drzwi, a powróciwszy z dwoma koszami, jęła się 
gospodarstwa,
zapędzając do pomocy stojących przy drzwiach ułanów.
Porucznik wydął poważnie usta i rzucił oschle:
– Jak się nazywacie?
– Hm! To nam najpierw należałoby wiedzieć, z kim mamy honor?
– Porucznik trzeciego pułku ułanów, Stanisław Błędowski, adiutant brygady 
generała Kamińskiego.
– Joanna Żubr, markietanka legii, czasowo przykomenderowana do wielmożnej pani 
kapitanowej
Zofii Dziewanowskiej! – odparła uroczyście baba.
Błędowski roztworzył szeroko oczy.
– Dziewanowska? Czy nie krewna pułkownika Dziewanowskiego, dowódcy szóstego 
pułku
ułanów?...
– Nie, panie poruczniku! – odrzekła Zośka.
– My się z lepszych Dziewanowskich wywodzimy. Stryjeczny nasz, świętej pamięci 
pan
Jan, szarżował pod Somosierrą...
– Pan Jan Dziewanowski, kapitan szwoleżerów! Oficer wielkiego serca...
– Właśnie! Prosimy na bigos!
Błędowski nie ociągał się dłużej i zasiadł przy stole. Markietance wróciła cała 
już zwykła
fantazja.
Gdy jeszcze porucznik zagadnął o jedno i drugie – tak się rozgadała, że jednym 
tchem
wszystkie smutki, żale a kłopoty mu zwierzyła.
Młody adiutant słuchał, głową kiwał a na zarumienioną Zośkę spoglądał. Kiedy 
Żubrowa
skończyła – odezwał się ze współczuciem:
– Ciężkie termina! Słucha się jak o bajce! No, no! Ale cóż ja z waćpaniami 
pocznę?...
Dalipan, rzetelnie mówiłem! Wojna!... Generał Kamiński już blokuje Zamość... 
Lada
chwila korpus generała Pelletiera nadciągnie... Będziem dobywali! Gorąco 
będzie!... Z jednej
biedy w drugą! Zamość mocny – licho wie, jak długo potrwa oblężenie! A na dobrą 
sprawę
Austriacy z odsieczą mogą nadejść!
– Trzeba się też waćpanom uwinąć.
– Dobrze mówisz waćpani! Ani słowa... tylko murów tak łatwo nie ugryzie! 
Żołnierzy
mają pewnie ze cztery tysiące, armat i prochu na pół roku. Kto ich wie!...
– No, to już by wstyd był, żebyście waćpanowie pokpili sprawę! Zamość! Phi! Znam 
go.
Ma mocne bastiony – nie ma co!... Ale toć po swoje pójdziecie – caramba, 
inżynierskim figlem
wysztukować można taki szturm!... Fiu! A imaginujże sobie waćpan, iż w samym 
Zamościu
i luda jest siła rozmaitego, co pewnie Austriakom nierad bardzo!...
– Prawda! Tylko z ludem ciężka sprawa! A o takich, którzy by Zamość znali, też 
ciężko...
– Hę?... No, a ja?... Jakem Muszyńska z domu... niech mego starego na oczy nie 
oglądam,
jeżeli po ciemku do każdego zakamarka nie trafię!
– Wy? Moglibyście?...
– Przysięgam Bogu!... Caramba! Trzeba wam czego? Święty Antoni... a toć 
pokażę!...
Prowadź mnie waćpan do sztabu! Już wiem. Od Lwowskiej Bramy najpewniejsze! 
Dostęp
gładki... Przed bramą pagórek na baterię! Sacrebleu! Zbębnić trochę podmurówki, 
a potem do
ataku! Ho, ho!... Ja bym do Zamościa nie trafiła!...
Baba biła się w piersi a zaklinała z taką gorącością, że aż Błędowskiemu oczy 
się zaiskrzyły.
– Wiwat, mości Żubrowa! W wasze ręce! Za pomyślność! Jedziemy zaraz do generała! 
Ja
tu pół dnia bałamucę, rzetelnych przewodników szukam, a tu ani weź. Co pochwycą 
mi chłopa
– słowa ze strachu wymówić nie może! Obiecuję nagrody, przyrzekam – nic poradzić 
nie
można! Na zdrowie!
– Bóg zapłać! Niech no tylko pan porucznik tak bardzo się do gąsiorka nie 
przypina! Jechać,
to jechać. Ja wam pokażę, co Żubrowa, a co Zamość! Hej! Siodłać konie!
– A jakże będzie z imć Dziewanowską?
– Jak ma być? Rusza z nami! Nie bój się o nią!... Kto hiszpańską odbył potrzebę, 
ten się
znowu waszej austriackiej pukaniny nie ulęknie!
– Opatrzyć wózek!
– Tylko nie wózkiem! Tam sobie odkomenderuj dwóch ułanów! Albo – albo! No, rękę
dam sobie uciąć, panie kawalerze, jeżeli i dla ciebie na krzyż nie zarobimy!
Błędowski jął szybko gotować się do drogi. Właśnie miał już do koni z 
przewodnikami ruszać,
gdy chaty dopadł ułan na spienionym koniu.
– Melduję pokornie, że kolumna generała Pelletiera nadciąga spod Janowa pod 
Zamość!...
– Dobrze! Kapral Kozakiewicz!...
– Panie poruczniku?
– Obejmiesz dowództwo pikiety! Gdy generał Pelletier nadjedzie, złożysz raport i 
wrócisz
pod Zamość.
– Według rozkazu!
– A teraz na koń! Czterech ze mną! Gajewski, Skłodowski, Grosz, Borkusiak!
Żubrowa pomogła Zośce usadowić się na kulbace, a potem zakrzyknęła na kaprala:
– Kawalerze! Podajże mi rękę, bo albo koń za wysokiej miary, albo moje nogi za 
krótkie!
Uf! Niezdara z waszeci! Na rękodajnego bym cię nie wzięła! Ruszamy!
Konie poszły wyciągniętego kłusa.
Po dwóch godzinach zajadłego kłusowania na jasnym tle roziskrzonego nieba 
zarysowały
się siedmiogranne mury Zamościa.
Baba przeżegnała się pobożnie.
– Święty Antoni! Teraz prowadź dalej!... Każdy kamuszczek znam, byle licho nie 
nasadziło
siurpryzy!
– Jeszcze dwie staje! – zachęcał Błędowski.
– Ba, i na jedną staję zdrowia nie staje – oburknęła się Żubrowa. – Tańczy ze 
mną, że ledwie
się trzymam! Zbełtał mnie z kretesem! Wytchnąć by tutaj chyba.
Błędowski ani słuchać nie chciał o popasie. Baba się upierała, gdy wtem rozległo 
się zawołanie
wysuniętej na drodze pikiety ułańskiej. Porucznik odetchnął.
– Jesteśmy przecież! Gdzież generał? Prowadź nas! Podoficer objazdowy ruszył od 
pikiety
i powiódł przybyłych do opuszczonej w zaroślach chaty, kędy był generał Kamiński 
z oficerami
obradował. Wejście Błędowskiego wywarło rozruch w izbie.
Kamiński wysłuchał raportu o nadciąganiu kolumny Pelletiera, a potem rzucił 
gorączkowo:
– A przewodników znalazłeś waćpan?
– Są, panie generale!
– Dawać ich tutaj co prędzej!
Błędowski wprowadził Żubrową i Zośkę. Generał Kamiński żachnął się 
niecierpliwie:
– To, to? To mają być przewodnicy?... Mości Błędowski, waćpan nadto lekceważysz 
sobie
rozkazy! Cóż ja z babami pocznę?
– Generale, właśnie...
– Nie tłumacz się waćpan! Miałem go za roztropniejszego! Naraziłeś mnie! 
Pelletier się
zbliża, a tu nawet rozpoznania nie ma!...
– Pomimo najsilniejszych poszukiwań...
– Nie znalazłeś! – dokończył ironicznie generał. – Moja wina, że młokosowi 
zaufałem!
– Horrendum!147 – mruknął basem pułkownik Brzechwa. Generał mierzył wielkimi 
krokami
izbę. Spod nasuniętych krzaczastych jego brwi szły błyskawice gniewu.
Oficerowie spoglądali na skonfundowanego adiutanta, ścigali wzrokiem stojące 
pode
drzwiami kobiety i uśmiechali się do siebie. Kamiński, podrażniony zachowaniem 
się swego
sztabu, uniósł się gniewem.
– Waćpan o służbie pojęcia nie masz! Sprowadziłeś mi baby! Nie wiem po co, chyba 
asanowi
głupstwa w głowie! Widzę, że się zawiodłem! Do pioruna, wstyd mi, że nosisz 
adiutanckie
akselbanty! Proszę mi zdjąć! Postąpiłeś sobie jak smyk! Dosyć tego! Marsz do 
szwadronu!
Pułkowniku Strzyżewski, proszę porucznika Błędowskiego wziąć na naukę... – 
trzeba
mu wdrożyć dopiero wyobrażenie o służbie!...
Błędowski, blady jak chusta, wyprężył się, złożył ukłon wojskowy i wyszedł z 
izby. Zośka
chciała wysunąć się także, lecz Żubrowa przytrzymała ją za rękaw.
Generał Kamiński mierzył wciąż izbę krokami, klął a pięści zaciskał. Naraz wzrok 
jego
padł na stojącą spokojnie markietankę.
147 H o r r e n d u m ! (łac.) – Okropność! Straszne!
– A wy tu czego? Słyszałyście? Precz mi w tej chwili, żebym więcej was nie 
widział!...
Bab mi jeszcze potrzeba było!
Żubrowa ani drgnęła i spoglądała obojętnie przed siebie. Kamiński nasrożył się:
– Słyszałyście?!
Baba flegmatycznie potrząsnęła głową.
– Nie, nie słyszałam...
Major Suchodolski zbliżył się do markietanki i rzekł groźnie:
– Macie generała Kamińskiego przed sobą!
– Kamińskiego? Hm! Znałam dwóch Kamińskich i obydwóch kapitanów! Jednemu było
Jan, służył w trzecim batalionie legii, drugi Faustyn – w szóstym, pod 
Zagórskim! Ale co
obydwaj znani byli z dworskiej dla niewiast grzeczności! A co Jan... rzetelny...
Suchodolski nie dał jej skończyć i przerwał z napomnieniem:
– Nikt tu nieciekaw waszych wywodów!... Zbierajcie nogi, żebyście skórą nie 
nadłożyły!
– Nogi zbierać? Hę?... Mości pułkowniku, nauczże mnie, bo nie potrafię! Pewnie w 
waćpanowym
szwadronie tej sztuce przypatrzyć się można!...
– Jesteście harda!...
– Nie, panie generale, Żubrowa, do usług!...
– Zawołać służbowych, niech ją wyprowadzą! – rozkazał sucho generał.
Jeden z oficerów skoczył przez sień. Markietanka ujęła się pod boki i wysunęła 
na środek
izby.
– Hola! Mości panowie! Znaj uszanowanie! Bo może tu niejeden tylu włosów pod 
nosem
nie ma, ile ja widziałam bitew! Kłaniam uniżenie! Źlem trafiła, bo z podjazdem 
nie powinnam
się była wdawać! Tyle sobie zapamiętajcie, że nie wy, jeno ja do Zamościa wejdę 
przed
wami... Chyba że mnie śmietankowe mundury austriackie na sztuki porąbią!
Kamiński chciał coś powiedzieć, lecz baba pociągnęła za sobą Zośkę i wybiegła 
przed
chatę.
Dziewanowska chciała mitygować markietankę, lecz Żubrową pasja ogarnęła.
– Nie, paniusieczko! – wołała. – Niech mnie połamie, sacrebleu, jeżeli nie 
strzymam!... Są
konie! Dawać dwa konie! Żywo, do stu diabłów, kartaczy, fur beczek, 
batalionów!...
Żołnierz, stojący przy koniach ordynansowych, usunął się z uszanowaniem przed 
tak
gromkim rozkazem. Baba wgramoliła się na siodło – przytrzymała konia Zośce i 
zanim sztab
w izbie zdołał otrząsnąć się z pierwszego wrażenia, dwa dzielne wierzchowce 
unosiły już
odprawione przewodniczki drogą ku Szczebrzeszynowi.
O świcie, na drodze od Janowa, ukazał się korpus piechoty z dwiema armatami i 
czterema
moździerzami.
Pelletier przywiózł ze sobą rozkaz księcia Józefa, oddający mu pod dowództwo 
konnicę
Kamińskiego.
Nie podobało się to generałowi, lecz uległ, ugłaskany nieco komplementami 
francuskiego
wodza.
Wojsko postępowało szybko. Ze wstęgi pochodowej formowało się w podłużne pasy,
ustawiało w czworoboki i flankowymi ruchami zataczało wielkie koliska, 
pierścieniem karabinów
obejmując Zamość.
Komendant austriacki czuwał. Ukazanie się piechoty powitał salwą armatnią i 
rotowym
ogniem strzelców ukrytych poza wałami, usypanymi przed murami fortecznymi. 
Pelletier
natychmiast wysłał woltyżerów pod Stanisławem Potockim.
Kamiński, który się przygotowywał do rady wojennej i całe postulaty o oblężeniu 
układał,
zdziwił się niepomału takiemu pośpiechowi. Pelletier wskazał mu na widniejące w 
oddali
śluzy.
– Jeżeli woltyżerzy nie spędzą stamtąd Austriaków – za dwie godziny droga 
szczebrzeszyńska
będzie zalana!...
– Czy podobna?...
– Jeżeli kolega łaskaw, proszę ze mną na objazd!...
Kamiński dosiadł konia i podążył za Pelletierem. Gdy mijano tymczasowo rozbity 
namiot
sztabu, przyłączył się do nich zamaszysty szlachcic w bekieszy, a spoza niego 
wysunęła się
znajoma Kamińskiemu postać markietanki.
Kamiński zagryzł wargi i rzekł przez zęby:
– Czy kolega znasz tę jejmość?
– Doskonale! Pozwól sobie przedstawić. To pan Domański, rządca dóbr ordynackich, 
który
już swoimi wskazówkami oddał nam nie lada usługi... A to Joanna Żubr, dawna 
markietanka
legionów, znakomicie orientująca się w położeniu Zamościa! Ba, ba!... Dziwię 
się, że
kolega jej nie znasz z dawniejszych czasów!... Ja ją sobie przypominam z wjazdu 
najjaśniejszego
pana do Warszawy.
– Nie, nie pamiętam! – mruknął niechętnie Kamiński, wspomniawszy nocną przygodę.
– Jak ten postrzał w biodro dokuczy panu generałowi na wilgoci, to może wówczas 
wspomni
pan generał na tę, co go opatrywała! – huknęła śmiało baba.
Kamiński spojrzał ze zdumieniem na markietankę i już chciał odezwać się 
życzliwiej, lecz
znów myśl o nocnym zajściu zmroziła w nim krew. Odwrócił się obojętnie od 
Żubrowej i
ruszył naprzód.
Pelletier z uwagą objeżdżał fortecę. Co chwila rozpatrywał okolicę, badał lunetą 
mury,
słuchał objaśnień imci pana Domańskiego, a niekiedy wpół żartem a wpół serio 
zagadywał
markietankę.
Baba, przejęta swoim posłannictwem, trzęsła głową, przewracała z powagą oczyma i 
co
chwila powtarzała:
– Ja bym tam zbębniła odrobinę mury około Lwowskiej Bramy, a potem na wały! 
Jedyne
miejsce, jakem Muszyńska z domu!...
Pelletier uśmiechnął się pobłażliwie.
– Jejmości na odwadze nie brak! Patrzcie jednak – mury i na trzydzieści stóp... 
przed nimi
rowy na dwadzieścia głębokie a trzydzieści szerokie!... Baterie mają mocne i cel 
otwarty!...
– To i co? Byle ci duch był, drabin trocha... chrustu – nie takie pozycje pod 
cesarzem się
brało! Święty Antoni, na śmierć bym przepomniała! Panie generale, jest 
furteczka!... Jest,
żebym tak mego starego nie zobaczyła...
– Gdzie, jak?
– Około Bramy Lwowskiej!
– Wskażcie mi!
– Ot, tu, na lewo... założona dla niepoznaki kamieniami, ale jest! Klnę się, 
jakem bezbronna
sierota!... Po omacku bym do niej trafiła!...
– Może...
Pelletier kończył objazd i dzielił się uwagami z Kamińskim.
Żubrowa, choć nieproszona, dogadywała a wtrącała się co chwila.
Generał Pelletier zdanie swoje zakonkludował uwagą, że trzeba działać szybko i 
natychmiast
poczynić przygotowania do szturmu.
Żubrowa aż się kiwnęła na siodle z ukontentowania.
– Sprawiedliwa racja! – zakrzyknęła. – Austriak siedzi tam za murami, a że ludu 
ma do
wolna, więc nie lada niespodzianek może nagotować, a tak się umocnić, że i sto 
armat nic mu
nie zrobi! Tu znów, u nas, żołnierz młody – czy to już nie zmiarkowałam? W 
pierwszym impecie
po diabła do piekła skoczy i za rogi go wyciągnie!... Dać mu jeno czas do 
namysłu,
wnet go zniechęci, zemdli i serce mu odejmie...
Dziś, jutro będzie fruwał, byle muru się uczepić – prawiła dalej stara 
markietanka – za tydzień
kijem go do rzetelnego szturmu nie napędzi! Jam prosta baba, lecz co się 
napatrzyłam
generalskiego rzemiosła, to napatrzyłam! Pan generał tak ci mądrze skalkulował, 
że chyba
cesarz nie inaczej by rozkazał!... Bo ja to nie wiem! Cesarz to by kiwnął tylko 
głową i zawołał:
„Chłopcy, chcę podwieczorek zjeść w Zamościu!”...
Pelletier życzliwie słuchał babskiej perory. Kamiński zaś zżymał się i marszczył 
zniecierpliwiony,
w końcu rzekł półgłosem:
– Czyby kolega nie uważał za właściwe ją odprawić?
– Jeżeli kolega uważa... – odparł przeciągle Pelletier, a zwracając się do 
markietanki,
ozwał się spokojnie: – Możecie wracać, a proszę, żebyście byli w pobliżu mego 
namiotu.
– Według rozkazu! – huknęła ochoczo Żubrowa i zawróciła konia.
Generałowie kończyli objazd – ważąc, co i jak poczynać należy.
Bitwa powoli z bezładnych salw armatnich ł wystrzałów karabinowych przeistaczała 
się w
miarowy pomruk wojny.
Artyleria austriacka zasypywała żelazem okoliczne równiny, piechota odpowiadała 
gradem
kul na tyralierskie strzały woltyżerów. Zamość spowijał się kłębami dymów, jeżył 
grzbietami
spiżowych paszcz i coraz nowe odsłaniał baterie.
Pelletier zachmurzył się. Nieprzyjaciel do nie lada był przysposobiony obrony. 
Potężne
mury fortecy dumnie wznosiły swe bastiony i pogardliwie spozierały na wątłe siły 
Pelletiera.
Wątłe siły. Żołnierzyk taki ledwie czasem karabin podźwignąć zdoła a głowicę 
szabli objąć,
niezahartowany w ogniu ani do komendy nieprzywykły. A co między porucznikami 
dzieciuchów
szesnastolatków, jakby makiem nasiał. Oficerów sprawnych mało. Artylerię ledwie
wiwatowym oddziałem nazwać było można.
Noc nadeszła. Zamość huczał jeszcze, łyskając czerwonym oddechem armat. Obóz 
polski
zalegała chwilowo cisza. Naokół leżały bezładne masy faszyny, drabin i koszów 
ochronnych.
Żołnierze posilali się gorączkowo, poglądając w milczeniu na opatrzone świeżo 
karabiny.
Porucznicy rozdzielali amunicję i ostatnie wydawali rozporządzenia. Rozkazów 
jeszcze nie
było, lecz żołnierz czuł, że nocy tej krwawa go czeka rozprawa.
Poza linią pikiet Pelletiera, w zagajniku nad Wieprzem, w opuszczonej chacie 
rezydowała
Żubrowa z Zośką.
Markietanka pod wieczór właśnie straciła na humorze. Te oblężnicze przygotowania 
nie po
myśli jej były. Zośka mitygowała ją, jak mogła, ale Żubrowa nie dała sobie żalu 
wyperswadować.
– Paniusieczko moja! Skarbie! To są oficery! Na pisarzów jakich albo 
palestrantów to byłoby
dobre! Gdzie! Zamiast słuchać – oni ani chybi całą Saragossę zrobią! Teraz 
faszyny,
potem miny, przekopy, rozsadzanie murów – phi! A tu właśnie trzeba było prosto z 
mostu –
uderzyć na mury, popsuć trochę Austriaczków, i koniec!...
Zośka głową kręciła.
– Co wy macie na myśli!... Przecież generałowie znają się lepiej! Nam by raczej 
należało
pomyśleć o bezpieczniejszym miejscu! Bo tu, kto wie, co wypadnie?
– Pewnie, pewnie! Takie rządy! Takie wodze! Tfy! Wstyd nazwać. Smyki do wojaczki 
się
biorą. Idę obozem, a tu poruczniczyna przede mną. Szabla w pachę go szturcha, 
kaszkiet, żeby
nie uszy, to by się oparł na karku, dzieciuch, mleczak! Ładna armia! Żeby 
kompanię naszych
zuchów spod Marengo sprowadzić, to by kolbami rozpędzili! Aż człowiekowi we 
wnętrzu
kruczy z irytacji! Jakem Muszyńska z domu, alteracji nie strzymam i do oczu 
chyba im
skoczę! Generały, sztaby, akselbanty, inżyniery, a co głowy, to pewnie ani 
jednej! Mówiłam
im – od Lwowskiej! Przestwór, mówię, jest, furtka ledwie przysłonięta, zbębnić 
odrobinę i w
fosy! Tfy! Już nie powiem więcej!
– Moja Żubrowa – rzekła spokojnie Zośka – gdzie wam! Toć są wysokie oficery! To 
nie
kobieca sprawa. Porzućcie lepiej te zawadiackie myśli, bo się jeno biedy jakiej 
dopytamy, i
tak, dzięki Bogu, uszłyśmy niejednej! Nasza babska rzecz w to się nie mieszać.
– Babska, nie babska, a trzeba prać! Ehe! Gdyby tu mój stary był, nieborak! 
Juści, bezbronnej
sierocie ciężko! Ale co robić. Jakem obaczyła tę malowaną lalę z generalskimi 
szli-
fami, to mnie garście do tej pory świerzbią! A pewnie, siedź przed Zamościem i 
patrz się, jak
ci austriacka chorągiewka na zamkowej wieży fyrka!
Zośka chciała odpowiedzieć, lecz w tejże chwili drzwi chaty z trzaskiem się 
otwarły.
Wbiegł zdyszany ułan i rzekł gorączkowo:
– Zbieraj się, waćpani, generał Pelletier wzywa was do siebie!
Żubrowa porwała się na równe nogi, zaciągnęła pasa i jęła się tłumaczyć przed 
Zośką:
– Muszę, pani kapitanowo! Służba! Duchem powrócę! Zośka ledwie zdążyła skinąć 
głową,
gdy już markietanka wypadła z izby za ułanem. Żubrowa w kilka chwil później 
stanęła wyprostowana
przed Pelletierem.
– Mówiliście mi o furtce! – zagadnął żywo ten ostatni.
– Tak jest, generale!
– Nie zawodzi was pamięć?
– Gotowam przysiąc!
– Hm! Obawiam się, czy się nie mylicie! Pan Domański właśnie przywiózł nam 
staroświecką
mapę Zamościa, bardzo dokładnie narysowaną... Śladu tej furtki nie ma! Jest, ale 
pod
Bramą Szczebrzeszyńską...
– To druga!
– Gdyby można się przekonać?...
– Ja, panie generale, pójdę!
– Waćpani?...
– Pójdę i wypatrzę – niech pan generał pozwoli!
– Ależ... narazić się możesz. Tu nie ma żartów!
– Ba! Toć wiem! Panie generale, ja jedna tylko mogę! Ja jedna znam... przejdę 
koło śluzy!
Pół godziny nie minie, będę z powrotem!... Nikt tego nie potrafi.
Pelletier wahał się jeszcze. Baba upierała się i nalegała. Generał ustąpił.
– Ile czasu potrzebować będziecie na drogę?
– Nie więcej jak godzinę!
– Popamiętajcież sobie!... Wojsko stoi w pogotowiu do szturmu. Zatrzymam je do 
waszego
powrotu!... Gdyby was Austriacy dostrzegli – strzelajcie! Cała kolumna ruszy wam 
na pomoc!...
Jeżeli byłby dostęp trudny... cofnijcie się. Każdej chwili szkoda!...
– Według rozkazu!
– Wiadomość o furcie jest dla mnie o tyle ważna, że trzeba byłoby zmienić 
porządek
szturmu.
– Uważam!
– Ale oficer ordynansowy doprowadzi was na linię pikiet i powie wam hasło, bo 
wolałbym,
żeby cała wycieczka odbyła się bez zwrócenia uwagi!...
– Według rozkazu!...
Baba poszła żwawo za oficerem.
W drodze omotała się mocno chustką, sięgnęła do króciczki i ozwała się do 
towarzyszącego
jej porucznika:
– Panie adiutancie! Gdybym tak mogła dostać pałasika?...
– A to na co?
– Bo kto wie, co może wypaść... Rozmaicie się zdarza! Czasem trzeba będzie kogo 
macnąć...
– Hm!... Na pikietach może będą mieli! Zresztą, około śluz leży broni porzuconej 
do wolna.
– Ano i prawda!...
Porucznik powiódł markietankę do dowódcy placówek i powtórzył mu rozkaz 
generała.
Dowódca zdziwił się na widok tak niezwykłego posłańca – zalecił raz jeszcze 
Żubrowej
ostrożność – uprzedzając ją, że w odległości dwustu kroków znajdzie jeszcze 
drugi łańcuch
placówek, które po odebraniu hasła przepuszczą ją bez najmniejszej trudności.
Żubrowa powtórzyła kilkakrotnie powierzone jej hasło, skłoniła się zamaszyście i 
ruszyła
śmiało ku okopom.
Oddaliwszy się na kilkadziesiąt kroków od pikiety, przysiadła nad rowem i jęła 
ważyć, co i
jak przedsięwziąć należy, mrucząc pod nosem i oglądając się dokoła.
– Niemen i Wilejka... Żebym tylko nie zapomniała. Wilejka i Niemen! Noc widna, 
przydałaby
się odrobina cienia! Święty Antoni, aby mnie już teraz nie opuszczaj, bo tu już 
nie o
mnie tylko idzie! Wytchnę sobie jeszcze! O, gorąco! Napraszałam się, dobrze mi 
taki Kocia
robota! Caramba. Takie skradanie się to mi nie po sercu, bo ludzie ludźmi, 
Austriaki Austriakami,
a bies po nocy także sobie promenady odprawuje! No, rusz się! Bez mitręgi! Czy 
mi się
zdaje?... Przysięgłabym, że to jakiś dryblas austriacki wygląda ot tu, spoza 
kępy! Nie może
być! Mówili – jeszcze jedna linia naszych placówek. Psa nie widać. Generałowi 
się zachciało.
Powiedziałam: jest furtka, to jest. Jemu trzeba sprawdzenia, ale co mnie, to 
nie! Niechby sobie
sam chodził na wypatrunki!... W imię Ojca i Syna! Co będzie, to będzie!
Baba odsapnęła ciężko, zacisnęła chustkę na głowie i zaczęła skradać się powoli, 
kierując
się w stronę krzakami porosłej równiny.
– Tam sobie spocznę, żebym wiedziała jeszcze, czy to swój, czy nie swój! Musi 
austriacki
piechur. Chłop taki, gdyby cesarskie grenadiery stały... myślałabym! Nie 
szkodzi, poczekaj,
jak dmuchnę przez łeb, zaraz do miary należytej dojdzie!
Markietanka zwolniła kroku. Sierp księżyca wyjrzał spoza baszt zamojskich i 
obrzucił
markietankę snopami białosrebrzystych promieni.
Żubrowa aż przykucnęła do ziemi.
– Tego mi było potrzeba! Ciekawy! Chmury na takiego nie ma!
Baba skuliła się i jęła pełznąć na czworakach. Przez czas jakiś posuwała się 
nawet dosyć
szybko, gdy w końcu niespodziewanie natrafiła na nie lada przeszkodę.
Przed nią było płytkie wgłębienie, stanowiące koryto sztucznego zalewu. Nie było 
w nim
wody, atoli resztki dżdżu przejęły ilasty grunt i pokryły go głębokimi słojami 
grząskiego błota.
Markietanka co chwila zapadała weń, na próżno szukając suchego kawałka ziemi. Po 
dwakroć
zamoczyła się aż po ramiona i z największym wysiłkiem zdołała wydobyć się na 
płytsze
miejsce trzęsawiska. Pot zimny wystąpił na czoło markietanki. Oślizgłe, 
rozbłyszczone światłem
księżyca błota przejmowały ją lękiem, lecz mimo to krzepiła się i parła naprzód 
ku krzakom,
spoza których wyglądał jakby skamieniały cień żołnierza.
W miarę posuwania się droga stawała się coraz cięższa. Błoto całymi warstwami 
przylegało
do odzieży Żubrowej, utrudniając jej ruchy i jakby ją skuwając.
Po kilkunastominutowym szamotaniu udało się markietance zbliżyć do krzaka i 
uchwycić
się za pochylone nad błotem łodygi wikliny.
Baba wytężyła wszystkie siły, zawisła przez chwilę, wczepiona w krzaki i, 
szarpnąwszy
się z nadludzkim wysiłkiem, wydostała się na twardy brzeg.
Przy tym zmaganiu się wiklina raz i drugi zachrzęściała zdradziecko. Baba ledwie 
zdołała
odsapnąć i z błota się otrząsnąć, gdy wtem, tuż nad swoją głową, posłyszała 
gromkie zawołanie:
– Kto idzie?
Na dźwięk tego głosu serce jakby zamarło w piersiach markietanki. Chciała coś 
odpowiedzieć,
chciała dać odzew, którego ją nauczono, lecz tylko w oczach jej pociemniało, a 
ze ściśniętego
gardła dobył się przeciągły chrobot.
Krzaki wikliny jęły rozsuwać się z hałasem. Tuż przed Żubrową wyrosła niby spod 
ziemi
olbrzymia postać żołnierza.
– Kto idzie? – huknął ten sam głos, tym razem ostrzej, groźniej.
Baba, wpół rozpłaszczona jeszcze na ziemi, zatrzęsła się całym ciałem i po 
chwili pasowania
ryknęła:
– Jezu!...
Żołnierz, który był trzymał karabin pochylony jakby do strzału, zadrżał. Przez 
długą
chwilę panowało milczenie. Aż żołnierz całą piersią zaczerpnął powietrza i 
wyrzucił gwałtownie:
– Jasia!... Bo... strzelę!...
Markietanka w jednej chwili odzyskała przytomność, zerwała się na równe nogi i 
jęknęła,
rzucając się na szyję żołnierzowi.
– Macieju! Rany Boskie!
– Cicho, Jasia... nie gadaj – mruczał stary Żubr trzęsąc się jak listek.
– Święty Antoni! Gdzieżeś się podziewał?!...
– O, nie gadaj! Służba!
– Stary, cóż ty będziesz rodzoną żonę służbą straszył?! Równaj się, psianoga, 
dawaj gęby.
Tfy, skaranie Boskie z tym chłopem! Myślałam, że go tam gdzie zatłukli, a on ci 
tu jak spod
ziemi wyrasta!
– Jasia! Cicho... placówka.
– Macieju! Znaj uszanowanie!
– Strzelać muszę – bąknął Żubr. Babie łzy rzęsiste trysnęły z oczu.
– Strzelać?! Ty mnie?! Zwariował!
– Jasia, nie mogę! – bronił się stary legionista. – Nie ma hasła! Służba!...
Baba odskoczyła od męża, dmuchnęła w garście i palnęła go z dwóch stron, 
wołając:
– Oto masz Niemen, a tu Wilejkę! Naści hasło!...
– Według rozkazu! – odpowiedział Żubr.
Markietanka chciała rozpocząć dalszą indagację, gdy wtem, od strony obozu 
polskiego,
nadszedł ront obchodowy, zwabiony odgłosem małżeńskiej rozprawy.
– Co tu się dzieje?! – zawołał dowodzący porucznik.
– Wszystko w porządku, panie oficerze!
– A, to wy? Jakże, dostaliście się?
– Według rozkazu, panie poruczniku! Furtka musi być, bo była, a po drodze to i 
mój stary
się znalazł!...
– Więc czego tu bałamucicie? Generał czeka, chodźcie za mną.
– Iść! To iść! Poczekaj, stary, już ja cię stąd wyciągnę – odezwała się raźno 
markietanka i
udała się za rontem.
W drodze Żubrową ruszyło sumienie. Rozkazu nie spełniła, miała dotrzeć do murów, 
nie
dotarła. A jeżeli generał jakąś wielką kalkulację wybudował na onej 
wiadomości?!...
Żubrowa westchnęła pobożnie.
– Święty Antoni! Aby mi wstydu nie narób! Aby już ten ostatni raz się zełgało, a 
od dziś
aby jedną prawdą serdeczną żyć się deklaruję!
Pelletier bardzo się ucieszył widokiem markietanki.
– Jakże furtka?
– Jest, panie generale... tylko...
– Tylko co?...
– Tylko beze mnie to sam diabeł do niej nie trafi...
– A to dlaczego?...
– Bo, panie generale, szelmy Austriaki, jak to mówiłam, założyli kamieniami, 
zasmarowali,
że kto nie wie, ani rusz nie rozpozna.
– Tak, zapewne! Lecz gdzieżbym mógł jejmość wysłać, a jakby cię jaka kula 
dosięgła?
– Wielmożny generale! Toć bez urazy, moje grzeszne cielsko bitewnego gwizdania 
zwyczajne!
Jak o największą łaskę się przymawiam, niechże mi pan generał pozwoli! Jakem 
Muszyńska
z domu, bodaj dywizję doprowadzę.
– Więc dobrze, pójdziecie z piątą kolumną, którą szef Brzechwa prowadzi. Udacie 
się tam
natychmiast. Za pół godziny rozpoczynamy szturm.
– Właśnie, bo, panie generale...
– Cóż takiego jeszcze?
– Bo... juści, jako się rzekło, jam zwyczajna, tylko co by mi raźniej było, 
gdyby tak mój
stary mógł iść przy mnie.
– Co za stary?
– Długo by o tym mówić! Stary, to juści mąż! Właśnie go tu odnalazłam na 
pikiecie!
Chłop mocny okrutnie! Niby mnie tam wszystko jedno, ale gdyby wielmożny generał 
pozwolił
mojemu Maciejowi, byłoby mi raźniej i pewniej.
Pelletier skinął przyzwalająco głową. Adiutant powiódł markietankę do stojącej w 
oddali
kolumny i dał rozkaz wysłania do niej furiera Żubra ze zwinąć się mających 
placówek.
Głusza zaległa równiny dokoła Zamościa. Księżyc ześliznął się po niebieskim 
sklepieniu i
zapadł w dal horyzontu. Na murach fortecy snujące się cienie świadczyły, że 
pułkownik
Pulszky czuwał, nie dowierzając złowróżbnej ciszy, w której tonęły obozowiska 
wojsk Księstwa
Warszawskiego.
Pelletier z Kamińskim dosiedli koni. Ciche dźwięki trąbki rozległy się około 
namiotu dowódcy,
a powtarzane przez rozstawionych na linii oblężniczej sygnalistów, wędrowały w
mrokach nocy, zataczając kręgi około murów warowni.
Trąbki mówiły długo, aż naraz dźwięk ich zamarł w chrapliwej pobudce. 
Równocześnie
prawie nad domami Lwowskiego Przedmieścia, tulącego się do wałów i bastionów 
Zamościa,
ukazały się czerwone języki, skłębiły się, trysnęły snopami iskier i w szerokiej 
łunie pożaru
rozpłynęły się na stropie niebieskim.
Pelletier palił przedmieście. Krwawa łuna w ponurych swych odblaskach ukazała 
Austriakom
pięć czarnych kolumn posuwających się ku Zamościowi.
Artyleria, porwana na nogi, stanęła z zapalonymi lontami, gotując się do 
krwawego powitania.
Rezerwy piechoty zapadały w fosach, każdą piędź wału znacząc stalowymi 
grzebieniami
bagnetów.
Jeszcze echo pierwszych strzałów ubogiej baterii nie przebrzmiało, gdy już z 
bastionów
czterdzieści sześć armat zionęło na kolumny gradem żelaza zasypując płaszczyznę.
Kule austriackie przelatywały ponad głowami oddziałów, tonęły w błotach i 
trzęsawiskach,
sięgały w dali rozrzuconych zagajników, darły pożogą trawione przedmieście, 
napełniały powietrze
przeciągłym rykiem.
Kolumna Brzechwy, usłyszawszy strzały tyralierskie idące od strony 
Szczebrzeszyna, ruszyła
teraz podwójnym krokiem.
Brzechwa szedł na przedzie, obok niego Błędowski, a tuż za nim markietanka ze 
starym
Żubrem i dwoma przydanymi jej żołnierzami.
Baba szła zamaszyście, co chwila zwracając się ku mężowi dźwigającemu drabinę.
– Idź, stary! – mruczała. – Mnie się pilnuj i patrz, caramba! Jak my teraz tym 
śmietankowym
mundurom za skórę nie trafimy, tfy, bodajbym w złą godzinę nie wymówiła, to 
przepadliśmy
z kretesem.
– Równaj się. Trzymaj krok! – upominał dowodzący szef szwadronu.
– Trzymaj krok! Do milion diabłów! – strofował, idący na prawym skrzydle 
szeregu, kapitan
Krasnodębski.
– Ułanom, sacrebleu, niesporo na piechotę! – zauważyła Żubrowa. – Nie leźć tam. 
Broń w
garści! Patrz przed się! Zważać pierwszy okop... Naprzód za mną! Plują nicponie! 
Kiwnijże
się, stary, bo ci ten łeb wystrzelisty zmiotą.
Stojący na murach strzelcy salwami karabinowymi jęli razić kolumnę. Brzechwa 
rzucił się
w fosę. Bębny warknęły zajadlej. Fala żołnierzy już dosięgała pierwszych okopów.
– Żubrowa! – huczał teraz szef Brzechwa. – Gdzie furtka? Prowadź do furtki! 
Błędowski,
bierz pluton, idź z nią!
Markietance w oczach pociemniało, spojrzała ku szczytom piętrzących się 
bastionów i
drgnęła. Myśl straszna wstrząsnęła jej mózgiem. Do furtki nie trafi, cały 
oddział wyda na
strzały zabójcze Austriaków.
Rozkaz Brzechwy już spełniono. Błędowski wyrwał z szeregu pluton, stanął za 
markietanką
i wołał chrapliwie:
– Prowadź waćpani! Rusz się, do czarta!
– Według rozkazu! – huczał stary Żubr.
– Prowadź! – pienił się już z gniewu Brzechwa, widząc jak oddział w ogniu 
nieprzyjacielskim
topnieje, ginie.
Baba posiniała, w oczach jej jakieś rozpaczliwe iskry błysnęły, wyrwała karabin 
stojącemu
obok niej żołnierzowi i ryknęła:
– Za mną, trznadle, smyki i żółtodzioby, sacrebleu, caramba! Stary, ciągnij 
drabinę! Trzymać
się mnie, do stu tysięcy par diabłów! Święty Antoni, ma która we mnie trafić, to 
byle od
razu! Macieju, wlecz drabinę i pluj w garście!...
Pluton ruszył bezładnym kłusem ku murom. Trzech ułanów padło, zanim Żubrowa 
zdołała
stanąć pod bastionem.
– Dawajcie drabiny! – wołała markietanka.
– Zwariowaliście! Precz z drabinami!!! Do furtki prowadź – upominał Błędowski.
– Właśnie do furtki, sacrebleu! Słuchać, jeden z drugim, bo łby poukręcam! 
Stary, drabina!
Adiutant zębami zgrzytał, nie mogąc zrozumieć zarządzeń markietanki. Nie czas 
było na
rozprawy. Żubrowa swym głosem zajadłym jakby zaklęła żołnierzy plutonu. Mimo 
strzały
rzęsiste i mimo tryskającą z ułańskich mundurów krew sztukowano z gorączkowym 
pośpiechem
drabiny, wiązano je postronkami.
Błędowski nie posiadał się z rozpaczy: jeszcze chwila, a strzelcy austriaccy 
wybiją pluton
co do nogi.
– Gdzie furtka, do pioruna?! – wołał znów adiutant.
– Zaraz będzie! Stary, trzymaj drabinę!
Baba przeżegnała się, chwasty u pałasza zasupłała na ręku i jęła się piąć ku 
górze.
Drabina kołysała się pod ciężarem markietanki, gięła się, łamała w wiązaniach, a 
trzęsła
się tak, jakby lada chwila w drzazgi miała się rozprysnąć. Żubrowa z zapartym 
oddechem, z
zaciśniętymi usty darła się na bastion, krwawym wzrokiem śledząc rysujące się 
cienie piechoty
austriackiej. A piechota austriacka stała zimna, zadumana, pilnie strzegąca 
głosu komendy,
wyrzucająca co chwila chmury żelaza. Nieprzyjaciel w odległości trzystu kroków 
za
pierwszymi wałami krył się a chował za faszyną. Z tej strony szturmu jeszcze nie 
było i być
nie mogło. Piechota austriacka szukała dalekich celów, ledwie kilkanaście kul 
wysyłając ku
tarmoszącej się u stóp bastionu gromadzie.
Żubrowa skradała się, nie ustając. Zawadzał jej karabin, plątał się pałasz, 
gięły i pękały
szczeble. Żubrowa pięła się. Już była tak wysoko, że odróżniała złote obszlegi u 
munduru
austriackiego porucznika. Zaledwie kilkanaście szczebli dzieliło ją od szczytu 
bastionu.
Markietance krew uderzyła do głowy. Jeszcze jedno okamgnienie, a spostrzegą ją, 
naszpikują
kulami i zrzucą.
– Bodaj was połamało! A niedoczekanie! Chociaż jednego, a płatnąć muszę! Jakem 
Muszyńska
z domu! Sacrebleu, nie ma śmiechu! Święty Antoni, jeżeli mnie teraz nie 
wesprzesz,
to bodaj do Belzebuba... Tfy! Żeby nie wymówić...
Baba była u wierzchu drabiny. Już chciała rękę wyciągnąć, aby za załam się 
chwycić, gdy
wspomniała, że od plutonu jest odcięta, że ją jedną mogą roznieść na bagnetach. 
Markietanka
zawahała się, gdy wtem w oczach stojącego ponad jej głową żołnierza w blasku 
karabinowego
ognia dostrzegła nieme przerażenie.
Cofać się było za późno. Baba zwróciła głowę ku ziemi i rzuciła przeraźliwym 
szeptem:
– Macieju! Rany Boskie, właź za mną!
Drabina zatrzeszczała u dołu. Żubrowa wyciągnęła rękę, wpiła się palcami w 
zmurszałą
powierzchnię bastionu, a natężywszy muskuły, podrzuciła się gwałtownie i wpół 
zawisła na
murze. Ciało markietanki szamotało się, szukało równowagi aż, zdoławszy znaleźć 
zaparcie
na wystającej galeryjce bastionu, targnęło się silniej.
– Za mną, żółtodzioby! Tu jest furtka , sacrebleu, caramba! – huknęła gromko 
markietanka
i ze ściśniętym karabinem wpadła na stojących na murach strzelców.
Zanim Austriacy zdołali otrząsnąć się z osłupienia, jakim ich przejęło 
niespodziewane
ukazanie się baby, ta już kilku zdołała powalić i zmieszać najbliżej stojącą 
linię. Zgiełk i popłoch
powstał na murach. Cienie nocy mnożyły postać markietanki. W imaginacji 
austriackich
żołnierzy baba urastała na oddział, oddział na batalion, batalion na pułk, pułk 
na dywizję.
Kilku bliżej stojących strzelców pochyliło karabiny ku Żubrowej i błysnęło 
bagnetami.
Markietanka, widząc ku sobie wysunięte żądła, ujęła swój karabin za lufę i jakby 
cepem młócić
zaczęła na lewo i prawo, wołając głosem chrapliwym:
– Za mną, smyki, jest furtka, niech żyje cesarz, precz króliki! Kości 
poprzetrącam! Dobrze
ci, szczygle, caramba. Macieju, a drap się do stu par diabłów! Do mnie! Bij! 
Święty Antoni,
takie to cherlawe rękę wyciąga! Masz, pokrako, niech cię święta ziemia nie nosi! 
Stary, niech
żyje cesarz!
– Jasia! Według rozkazu! – huknął już głos starego legionisty, a w ślad za nim 
rozległ się
łomot ponury w skotłowanej gromadzie Austriaków.
Szedł Żubr, trzymając w rękach wielki drąg i zataczając dokoła krwawe kręgi, 
szedł niby
kosiarz bujnym łanem i wycinał złowrogie polany.
Na próżno dowodzący oddziałem oficerowie w zmieszanych szeregach chcieli ład 
zaprowadzić:
głos komendy ginął, okrzyki zgrozy, jęki ranionych głuszyły nawet nerwowe zewy
trąbek i bębnów. Żołnierz wpółprzytomny sięgał do karabinu i strzelał na oślep, 
nie bacząc, że
swego zabija towarzysza. Tymczasem za Żubrem, porwany zawołaniem markietanki, 
wdarł
się adiutant Błędowski z resztą ułanów.
I skoczył na pomoc słabnącym już Żubrom.
Szef Brzechwa stał w okopach, oczekując, rychło furta wyrąbaną będzie, aby z 
całym oddziałem,
ruszyć na nieprzyjaciela, a tymczasem zatoczyć kazał dwie armaty dla poparcia
szturmu. Pluton zniknął w mrokach nocy. Strzelcy austriaccy razili. Brzechwa 
niecierpliwił
się i klął. Długie chwile płynęły. Strzały na bastionie umilkły, zgiełk głuchy 
spływał z murów
ku równinie. Brzechwa wysłał podporucznika Budzyńskiego ze świeżym plutonem, aby
sprawdził, co się dzieje z Błędowskim i markietanką..Budzyński ruszył naprzód. 
Po kilkunastu
minutach nadbiegł wysłany przez niego ułan.
– Pułkowniku! – zaraportował. – Nasi w Zamościu! Brzechwa nie słuchał dalszych 
relacyj,
skinął na sygnalistów. Pobudki zagrały. Kolumna rzuciła się ku murom. Czas był 
po temu
największy. Żubrowa, Żubr, adiutant Błędowski i ułani walczyli jak lwy. Mimo 
atoli popłochu
wznieconego groziło im wielkie niebezpieczeństwo. Kapitan von Kolbe zorientował 
się
bowiem w położeniu i, zebrawszy dwie kompanie piechoty, natarł śmiało na 
Błędowskiego.
Sierżant Faliński i kapral Kącki padli, osłaniając adiutanta. Żubrowa, 
potrzaskawszy karabin,
uchwyciła teraz za pałasz. Legionista następował przy boku żony. Austriacy 
wygięli linię i już
zatoczyli półkole, aby zagarnąć śmiałków.
Gdy wtem, ponad zębami bastionu ukazał się kapitan Krasnodębski z szaserami 
drugiego
pułku.
– Naprzód, smyki! – huczała znów markietanka. – Naprzód, grzmoć królików, 
caramba!
– Jasia! Nie gadaj! – wołał Żubr.
Austriacy jeszcze próbowali stawić opór – daremnie. Inny zgoła przebieg szturmu 
był od
strony, skąd prowadził Hilary Krasiński. Tam kapitanowie Daine, Słupecki i 
Grotowski po
trzykroć wiedli do szturmu, po trzykroć armaty austriackie zmusiły ich do 
odstąpienia, aż za
czwartym razem Daine z porucznikiem Wężykiem pierwsi wdarli się na mury, 
pociągnęli za
sobą grenadierów i wpadli na armaty. Godzinę z górą trwało szamotanie się z 
kanonierami i
woltyżerami. Natarcia były tak szybkie, tak gwałtowne, tak piorunowe, iż 
żołnierz nie miał
czasu broni do oka podnieść. Pryskały stalowe igły bagnetów, trzaskały kolby. 
Były chwile,
że walczono złomami kling i głowni, że walczono na pięści. Podporucznik 
Remiszewski legł,
kaprale Wiśniewski i Kantycki padli na lawetach armat, dobosz Miaskowski śród 
największego
zamętu bitewnego skoczył na armatę, rozsiadł się na lawecie i bębnił szturm.
Białe płachty powiewać zaczęły, a błagalne wezwania rozlegały się zewsząd. 
Kapitan Słupecki
runął naprzód ze swoim oddziałem i jął wywalać Bramę Szczebrzeszyńską, a potem
Lubelską. Wojska ze wszech stron darły się już teraz do fortecy, zagarniając 
tysiące niewolnika.
Pelletier i Kamiński, którzy byli w oddali, śledzili przebieg bitwy, ruszyli ze 
sztabem do
Bramy Szczebrzeszyńskiej, a połączywszy się z oddziałem Hilarego Krasińskiego, 
ciągnęli
wprost na rynek zamojski.
Pelletier ostrożnie postępował ku rynkowi, obawiając się, że na odwachu natrafić 
może na
liczniejszy oddział wojska.
Jakoż przeczucie go nie zawiodło. Idąca w awangardzie kompania piechoty 
sygnalizowała,
że odwach obsadzony jest silnie przez nieprzyjaciół. Nakazano więc ruchy 
obchodowe, aby
odwach ze wszystkich stron otoczyć i tym samym do poddania zmusić.
Po kilkunastu minutach postoju bębny w ulicach Zamościa warknęły przeciągle. 
Pelletier z
Kamińskim stanęli na czele grenadierów i postępowali ku rynkowi, aby obecnością 
swoją
zapobiec rozlewowi krwi. Jakież atoli było zdziwienie generałów, gdy ponad 
odwachem austriackim
ujrzeli unoszący się sztandar Księstwa Warszawskiego z pozłocistym orłem 
cesarskim
na drzewcu. Pelletier nie zdążył jeszcze zapytać, gdy od strony odwachu rozległ 
się
przeciągły warkot bębna, w ślad za którym wysypała się warta i stanęła w 
szeregu.
Kamiński rzucił okiem i zawołał w zdumieniu:
– Toż nasi ułani!
Pelletier spiął konia i ruszył naprzód ku odwachowi, pociągając za sobą generała 
Kamińskiego
ze sztabem i adiutantami.
– Ba-a-a...czność! – dał się słyszeć doniosły głos komendy. Żołnierze 
sprezentowali broń.
Pelletier zdarł konia.
Oczom jego dziwny przedstawił się widok. Dwudziestu kilku żołnierzy prężyło się 
przed
generałem w dwa uszykowane szeregi. Żołnierze o twarzach sczerniałych od prochu, 
w mundurach
zbryzganych krwią. Dziwna to była warta: z prawej strony ośmiu ułanów, 
uzbrojonych
w austriackie karabiny, w środku dwóch woltyżerów drugiego pułku piechoty, 
czterech grenadierów,
a dalej kilkunastu żołnierzy w austriackich, białych mundurach a polskich 
kaszkietach.
Na prawym skrzydle prężył się wielki chłop w uniformie furiera piechoty. Przed 
frontem
stała baba spowita chustami, salutując wielkim dragońskim pałaszem.
Pelletier podjechał ku odwachowi i rzucił z podziwem:
– A wy tu co robicie?
– Nic, panie generale! Po wypędzeniu Austriaków, zaciągnęliśmy wartę – odparła 
raźno
baba.
– Co? Kiedy?! Jak?!
– Będzie temu dobra godzina.
Pelletier spojrzał na zasmoloną twarz baby i zapytał:
– A wy co za jedni?
– Joanna Żubr, markietanka pierwszej legii, pierwszego batalionu, czasowo 
ordynans jaśnie
wielmożnego generała Pelletiera, a od godziny, w zastępstwie rannego adiutanta 
Błędowskiego,
porucznikująca temu oddziałowi, żal się Boże, z prawa starszeństwa!...
Pelletier aż się na siodle pochylił ze zdumienia.
– Wy! Wy! – powtarzał. – Więc odnaleźliście furtkę! Dzielnieście się spisali, a 
myślałem,
żeście nie zdążyli! Gdzie szef Brzechwa?!
Spośród oficerów wysunął się szef szóstego szwadronu.
– Generale?
– Mości pułkowniku, zdasz mi raport o zasługach położonych przez tę dzielną 
markietankę!
Tymczasem przyjmij pozdrowienia! Twój oddział zdołał uprzedzić wszystkich!
– Nie, generale! Atak mój był równoczesny!
– Więc skądże się tu wzięła markietanka? Nie zdążyliście dotrzeć do furtki?!
– Owszem, generale! Tylko ta jejmość wypłatała nam figla! Jej furta była na 
szczycie bastionu!...
– Nie rozumiem!
– Pierwsza wdarła się na mury i pociągnęła za sobą pluton Błędowskiego!
Pelletier zwrócił się ku markietance, która stała wyprostowana z twarzą 
rozczerwienioną,
wciąż salutując pałaszem. Generał wyciągnął rękę ku Żubrowej.
– Imieniem całego wojska dziękuję ci i pozdrawiam! Zanim wódz naczelny wyda 
stosowne
rozkazy, ja, mocą przezeń nadaną, mianuję cię porucznikiem!
Pelletier skinął. Bębny zawarczały długo, uroczyście, generał uściskał szeroką 
prawicę
markietanki.
Żubrowa zbladła. Oczy jej mgłą zaszły. Na twarzy sine ukazały się plamy. Chciała 
coś
rzec, coś odpowiedzieć na podziękę, lecz słowa uwięzły jej w gardle. Pierś 
wezbrała głuchym
łkaniem.
Szeregowcy warty stali, jakby w ziemię wrośli, wpatrzeni w niezgrabną postać 
tej, która
im przewodziła. Tylko na prawym skrzydle wyniosła kita na kaszkiecie furiera 
chwiała się
coraz silniej. Z ócz starego legionisty łzy rzęsiste trysnęły.
Nowomianowany porucznik pasował się jeszcze ze wzruszeniem, aż nagle odrzucił 
pałasz
i runął w objęcia furiera.
– Macieju! – łkała Żubrowa. – Trzymaj, bo mnie rozerwie!
– Nic! Nic! Jasia! – bąkał legionista.
Długa upłynęła chwila, zanim Żubrowie odzyskali panowanie nad sobą. Pierwszy 
otrząsnął
się furier.
– Jasia – szepnął cicho – uważasz, nie uchodzi! Porucznik z furierem?!...
– Stary, sacrebleu! Teraz, psianogo, mores znaj! Równaj się!
Żubr wyprężył się, aż mu lederwerki zatrzeszczały na piersiach, i huknął basem:
– Według rozkazu, panie poruczniku! Żubrowa wytarła z trzaskiem nos, zaciągnęła 
pasa
od szabli i rozejrzała się po swojej komendzie, ku której podchodziła już 
kompania piechoty
dla objęcia warty.
– Baczność! – zawołała znów markietanka, wykonując ustanowione zwroty.
Oficer, prowadzący nową wartę, salutował porucznika w spódnicy, wysłuchał 
raportu o
tym, że na ławie w kordegardzie leży adiutant Błędowski, postrzelony w nogę, i 
że warto mu
świeży okład z zimnej wody nałożyć, i przy dźwiękach bębna zajął odwach. Baba 
wyprowadziła
swój oddział na plac i zawróciła do szefa Brzechwy, żądając dalszych rozkazów.
Tyle przy tym w obliczu nowomianowanego porucznika było zaufania a rozmachu 
oficerskiego,
że aż to w podziw wprowadziło przytomnych. We wszystkich obrotach Żubrowa ani
na włos nie chybiła, jakby pół życia spędziła w szeregu. Jedna tylko w 
zachowaniu się jej
była osobliwość, bo gdy ruszyć jej kazano na Lwowską ulicę, kędy oddział 
Brzechwy miał
wyznaczony spoczynek, wówczas porucznik z niezwykłym impetem, prawie że w takt 
marsza
rozpoczął sążnistą perorę:
– Równo! Równo! Pierś naprzód! Ślepiami nie kręć. Ty, o tam z lewej, sucharze 
austriacki!
Sacrebleu! Caramba! Dobrałam sobie kompanię, jakby do sadzenia pietruszki! 
Mocniej
stąpaj: Raz, dwa! Za mną... Za mną!!
W tym miejscu wzrok porucznika padł na idącego tuż obok niej furiera.
Żubr szedł wyprostowany jak struna niby na cesarskiej paradzie, nogi prężył a z 
zaciętym
impetem stawiał... Równocześnie w marsowo nasrożonych łukach brwi gorzała jakaś 
duma,
szczęście.
Żubrowa zerknęła raz i drugi, westchnęła głęboko, a potem huknęła z mocą:
– Raz. dwa, trzymaj krok!
Tylko w tym mocnym zawołaniu jakby roztkliwienie przebijać się zaczęło.
Po roztasowaniu się na kwaterach, markietanka wzięła męża na spytki, zasypując 
go potokiem
pytań, gdzie przez tyle czasów się podziewał. Ale ze starym legionistą dogadać 
się było
trudno; głową trząsł, a z ust jego dobywały się pojedyncze wyrazy. Daremnie baba 
pieniła się
a gorzkimi wyrzutami zasypywała męża.
– Jasia, nie gadaj! – mruczał pokornie Żubr.
– Nie gadaj, nie gadaj! Święty Antoni, a toż mój stary zgłupiał z kretesem, co 
ja z nim poradzę?
Zawszeć miał głowę do niczego! Ale co teraz, sacrebleu, to rozstąp się, ziemio! 
Gadajże,
gdzieżeś się wtoczył?! Tak to rodzonej żony pilnujesz? Mówże nareszcie!...
– Według rozkazu!
– Będziesz ty mi powiadał?!
– Jasia... nie gadaj... potem Friedland, no a potem Waśka...
– Jakaż znów Waśka?...
– No Waśka – powtarzał Żubr – tak i Waśka, no i chodziliśmy, gdzie się zdarzyło, 
a potem...
pod Częstochowę... i... kapitan Wosiński, no i Raszyn, a za Raszynem zaraz 
Góra... i...
i... Zamość!
Żubrowa pięści zaciskała a łamała ręce, lecz nic nad to z męża wydobyć nie 
mogła. Legionista
głuchym był na przełożenia, na opisy niepokojów, które ona przeżyła, na biedę a 
nędzę
przebytą... Z osłupiałym uwielbieniem spoglądał na twarz żony, a z ust wyrywał 
mu się co
chwila szept cichy:
– Poruczniku!...
Żubrową aż ta flegma oburzyła.
– Macieju, capem byłeś i capem zostaniesz!
Żubr chciał coś odpowiedzieć, lecz baba porwała się z miejsca i zakrzyknęła z 
przestrachem:
– Macieju! A toć i dzień szczery się zrobił! A ty nic! Rozpuściłeś gębę, z 
Zamościa do
Hiszpanii, a pani kapitanowa czeka! A o przepytaniu się o moją stryjeczną nic 
nie myślisz?!
Mam pociechę!... Mam wyrękę!... Ruszajże się!... Bo jakem Muszyńska z domu.... 
na odwach
zasadzę!...
– Według rozkazu!...
Baba wybiegła żywo na ulicę, za nią sunął legionista. Przez czas jakiś szli w 
milczeniu.
Nagle spoza węgła wysunął się barczysty piechur i z oznakami ukontentowania 
dopadł starego
legionisty. Żubrowa oburknęła się:
– Macieju! Będziesz mi tu marudził! Naprzód!...
– Jasia! – odezwał się błagalnie Żubr. – To... to Waśka!...
Markietanka wykręciła się, zmierzyła żołnierza od stóp do głów i zagadnęła 
ostro:
– Coś za jeden!? Gadaj jeden z drugim!...
– Waśka! – tłumaczył się legionista nieśmiało.
– Macieju! Chybaś rozum stracił?!... Co ty mi brzęczysz!... Caramba, 
sacrebleu... bo się
nie strzymam!...
Żołnierz tymczasem mrugnął znacząco lewym okiem na Żubra i ozwał się śmiało:
– He, he! Tak pozwólcie!... Waśka Iłariewicz!... A więc od bat’ki z daleka, on 
stary dobry!...
Lada babie nie dam przystawać do niego!...
Żubrowa aż się zachwiała z irytacji.
– Co ty? Komu ty?!... Mnie, rodzonej żonie!... Lada baba!... Do stu fur beczek, 
caramba,
sacrebleu! Bierz go, stary!... Za obrazę oficera... sąd wojenny – kula!... Co 
sąd!... Ja cię tu
sama nauczę!...
– Waśka! – jęknął błagalnie Żubr.
Żołnierz stropił się, cofnął się i z uszanowaniem sięgnął ręką do kaszkietu.
– Darujcie!... Nie wiedziałem!... Wy, musi być Jasia... co bat’ko wspominali!... 
Obadwaj
wspominali dobrym słowem!...
Żubrowa natarła z kolei na męża.
– Skądżeś go wziął?... – zagadnęła surowo męża.
– Z wody!!...
– Skąd?!
– Tak pozwólcie!... Stary ot, dusza człowiek, lecz niemowny!...
– No, no!... Pewnie...
– To było tak!... Byliśmy pod Friedlandem! Sławna bitwa!... Narodu zabitego 
pokotem
wszędzie... Chrancuzy sypali ogniem, a my stali!... Co huknie, to tylko 
zmiecie!... Strach, co
mołodców padło!... My stali!... Sidor nawet nie poradził, a gefrajter, 
preobrażeniec zakamieniały!...
Mnie wuj!... Kto jego wie, jak tam było!... Śmierć jedna została... Ja dostałem 
się do
rzeki, przeprawiać się chciałem, trupy nie dały!... Morduję się, a one wloką do 
topieli... No,
wtenczas bat’ko wyciągnął a opatrzył... Dobry stary!... A potem chciał się 
prochami wysadzić,
nu, tak go żałość zdjęła!...
– Czekaj, poganinie!...
– At, nie wspominajcie!... Rozmyślił!... Zostaliśmy sieroty!... Chciałem go do 
sioła prowadzić
rodzinnego!... Gdzie! Austriacy schwycili, w białe mundury wystroili i chodzić 
kazali.
Pluł bat’ko, ja plułem. Poprowadzili w pole i powiadają: wojna!... Komu wojna, a 
nam nie do
wojny. Austriak nie kum!... Starego dręczyło i mnie także... My w nogi pod 
Częstochowę!...
Kapitan Wosiński dobry pan!... To i wszystko szczera prawda!... Złe słowo 
darujcie!...
– Hm! – mruknęła baba po namyśle. – Zobaczymy, może... cię wezmę do mojej 
komendy!...
Waśka spojrzał z zakłopotaniem na Żubrową i rzekł nieśmiało:
– Gdzie mnie!... Kiedyś człowiek około ojcowej chałupy umiał chodzić, a co wodę 
nosić
potrafił i drwa rąbać, a choć i kartofle skrobać... ale dziś?...
– Dosyć!... Słuchać!... U mnie będziesz nosił karabin, rąbał pałaszem a skrobał 
lederwerki,
bo inaczej , sacrebleu, caramba, nie ma żartów!...
– Nie ma żartów... według rozkazu!... – przytwierdził basem Żubr, spoglądając z 
tryumfem
na osłupiałego Waśkę.
Żubrowa zawróciła z powagą ku chacie, w której była zostawiła Zośkę, mając za 
sobą męża
z żołnierzem.
Zośka szczerze ucieszyła się z ostatnich wypadków – nie tyle może przypisując 
wagi do
wysokiego odznaczenia markietanki, ile radując się odnalezieniu Żubra.
Po krótkiej gawędzie o wydarzeniach nocnych udano się natychmiast na 
poszukiwania
owych stryjecznych, a odnalazłszy ich, rozlokowano się w schludnych izdebkach 
pod pałacem.
Imć pan Chryzostom Dobrzański, kancelista ordynacki, przyjął Żubrów całym 
sercem, a co
żona jego, pani Marcjanna, ledwie na miejscu usiedzieć mogła z nieustannej 
troski, aby go-
ściom na niczym nie zbywało. Cichej kanceliścinie nieco dziwaczną się wydawała 
postać i
zachowanie się krewnej, ale co pan Chryzostom – jeno palcami trzaskał z 
ukontentowania,
słuchając wynurzeń markietanki. A były one tyle obfite, ile że nowy frasunek 
znów dokuczać
zaczął Żubrowej.
Znalazła męża, w Zamościu spocząć może, a potem?!... Co pocznie sama, 
ważniejsze,
gdzie podzieje Zośkę? Prosta natura markietanki rozumiała, że ani dom 
kanceliściny, ani sadyba
jaka w zaścianku drążkowo-szlacheckim to nie dla pułkownikówny... Z drugiej 
strony,
wspomnienie o Florianie spokoju jej nie dawało!... Myśl, że musiałaby stracić 
ukochanego
porucznika, spokój jej burzyła. Teraz zaś z podwójną siłą gnębić ją jęła.
Po południu, gdy pierwsze rozmowy a poczęstunki minęły, Żubrowa wykiwała 
nieznacznie
imć pana Chryzostoma do ustronnej izdebki i dalej żale swoje rozwodzić a o radę 
prosić.
Pan Chryzostom trząsł głową, trzaskał tabakierką, chrząkał znacząco – to i owo 
już wykoncypował,
lecz do gustu markietance trafić nie mógł.
Kiedy tak rozprawiali – z oddali iść zaczął cichy, miarowy, niewyraźny, 
zagłuszony gwarem
ulicznym odgłos wojskowej kapeli. Z początku ledwie uchwytny, aż stopniowo coraz
dźwięczniejszy, pełniejszy. Za odgłosem tym zerwała się nagle burza okrzyków i 
zatrzęsła
uliczkami Zamościa.
Żubrowa, a za nią pan Chryzostom rzucili się do okien. Markietanka spojrzała i 
aż w ręce
klasnęła z ukontentowaniem.
Był to korpus księcia Józefa, nadciągający z Janowa. Lecz to nie taką uciechą 
napełniło
Żubrową, jak widok jeźdźca zamaszystego w czerwonym kontuszu, który na czele 
dwóch
szwadronów jechał na szpicy pochodowej kolumny. Jeźdźcom tym być imć pan Józef 
Podhorodeński
z Pliszczyna, dawny mecenas trybunału lubelskiego.
Markietanka zeszła na dół, a stąd pobiegła naprzód dowiadywać się, kędy pan 
Podhorodeński
kwateruje. Lecz nie łatwo było doń dotrzeć – ile że nadciągające wojska 
zatarasowały
ulicę, a nadto na rynku deputacje obywatelskie witały wodzów a podejmowały.
Żubrowa nie dała się atoli zbić z tropu. I tak zachodziła a kluczyła, że między 
sztab się
wcisnąwszy, imć pana Józefa dopadła i pokłoniła mu się.
Pan Podhorodeński zajął się szczerze Żubrową, wysłuchał cierpliwie opowiadania i 
rzekł
po namyśle:
– Ot, masz waćpani!... Statku było mało!... Wiem, wiem, jak to, niby 
hajdamaczki, uciekłyście
z domu pana Bonawentury!... Cenię waćpani intencję, ale samaś przyczyniła się do
biedy powiększenia!... Pannę Dziewanowską najlepiej by... do pani 
Gotartowskiej... krewną
jej wypada! Chociaż, kto wie... Trzeba by... się jej samej zapytać, co myśli, bo 
to, widzę, nie
taka znów panna, co by się wodzić dała... Ba – tylko w tym sęk – kiedy?!... 
Jutro rano parada
ma być, a potem ruszymy dalej, kto wie, co wypaść może!... Czekajcie – to ja 
chyba do was
wieczorem wpadnę. Pannę uprzedźcie!... Chwili nie ma czasu!... Jutro, kto wie, 
gdzie wyciągnąć
przyjdzie!...
Żubrowa powróciła uspokojona nieco do izdebek. Późnym wieczorem nadszedł pan 
Podhorodeński
i, rzecz krótko zagaiwszy, natarł żywo na Zośkę. Dziewanowska zbywała go 
odpowiedziami,
dopiero gdy pan Józef, sam na sam z nią zostawszy, silniej nalegać zaczął, a
całą grozę położenia przedstawiać – zmiękła nagle.
Rozmowa przeciągnęła się do późnej nocy. Żubrowa w przedsionku już drzemać 
zaczęła,
kiedy nareszcie pan Podhorodeński wyszedł. Baba pobiegła za nim pytać. Mecenas 
był zasępiony.
– Cóż wam powiem?!... Złe jest, i koniec.
– Wielmożny panie, aby nie opuszczaj!...
– Nie ma czego pod koszem chować – do klasztoru chce...
– Święty Antoni... do klasztoru?!
– Nie krzyczże asińdźka a słuchaj!... Tłumaczyłem, wystawiałem... Zaparła 
się!... Sierotą
jest – nikt jej tu zabraniać ani zezwalać nie może!...
– Paniusia moja, kapitanowa... mniszka ... sacrebleu!... – Cicho!... Takie ma 
postanowienie!...
Lepiej pod wodę nie iść, może ją samą odejdzie... Dostaniecie ode mnie pisanie 
do
Warszawy... do siostry Agnieszki... u panien wizytek...
– Jezu!...
– Odwieźcie ją tam!... W liście rzecz całą wyłożę!... Mam nadzieję, że tam 
wpłynąć potrafią...
a jeżeli nie – ha – widocznie przeznaczenie!... Tymczasem dla panny to bodaj 
najprzystojniejsze
schronisko!... Czasy ciężkie! Wam, starym, łacno – lecz co na nią, to złe czyha
wszędzie! Wojna! Dziś nasze górą w Zamościu, a za dni parę może znów Austriaki 
tu będą...
– Warszawa także przecież Austriakiem obsadzona!...
– Prawda! Lecz was puszczą – a jak raz dostaniecie się do klasztoru, to i 
siedzieć możecie.
– Dlaboga! Zmiłowania nade mną nie było!!
– Bywajcie mi teraz! Na jutro rano rzecz całą wygotuję!... Może i do księcia 
trafię po sukurs!...
Zobaczymy!...
Żubrowa wracała do izdebek zalterowana, przygnębiona, złamana. Odbiegła ją i 
fantazja, i
żywość zwykła, i przytomność. Wszystkie myśli a projekty, jakie była sobie w 
głowie ułożyła,
prysnęły nagle, rozwiały się...
Dnia następnego Zamość zbudziły raźne pobudki wojskowe. Na rynku ustawiać się 
zaczęły
oddziały, tworząc zwarte wstęgi około placyku przed kościołem, który przeciągłym
biciem we dzwony wzywał zamościan na niezwykłą uroczystość.
Za wojskiem nadciągali powoli co przedniejsi obywatele, sztabowcy, karmazynowi 
adiutanci
księcia, generałowie. Dopiero gdy na placu stanął Poniatowski, błysnęły w słońcu 
stalowe
ostrza bagnetów i pałaszy, a cisza uroczysta zaległa szeregi. Tylko kościół 
gorzał światłem,
szmerem modlitwy drżał a rozbrzmiewał pieśnią... aż naraz, gdy Te Deum148 
uderzyło o
jego sklepienie, zatrząsł się w posadach. Salwy armatnie wtórzyły hymnom.
Książę Józef, mając przy swoim boku Pelletiera, generałów Sokolnickiego, 
Rożnieckiego i
Kamińskiego, zwrócił się do ustawionych na prawo żołnierzy i oficerów, nad 
głowami których
łopotały fałdy barwnych sztandarów.
Tu stali wszyscy ci, których męstwo rozstrzygnęło o zwycięstwie, a na froncie 
ich – Żubrowa...
Adiutanci czytali listę walecznych.
Książę rozdawał awanse, szlify oficerskie, szewrony.
Gdy w ostatku wywołano Żubrową – baba zbladła.
Poniatowski zbliżył się do niej łaskawie.
– Mości poruczniku! – rzekł. – Godność, nadaną waćpani przez generała Peiletier, 
zatwierdzam!
Drugi pułk piechoty jest dumny, że miał ją w swoich szeregach!... Da Bóg, czas
wojny przeminie, a wówczas weźmiesz nagrodę należną twej zasłudze!... Teraz 
podaj mi rękę
i przyjmij ode mnie pamiątkę dzisiejszego dnia.
Poniatowski ujął łagodnie twardą dłoń markietanki, uścisnął i podał jej 
kosztowny sygnet.
Żubrowa chciała dziękować, lecz cały rezon ją odbiegł.
Tego samego jeszcze wieczora, sprzed domu, w którym zamieszkiwał imć pan 
Chryzostom
Dobrzański, ruszył wózek chłopski, uwożąc ze sobą Żubrów i Zośkę.
Stary legionista, znów w kubraku chłopskim, zajął miejsce woźnicy. Markietanka z 
pułkownikówną
usadowiły się na sianie.
Wózek potoczył się w głuchym milczeniu. Ani Zośka, ani Żubrowa nie miały ochoty 
do
gawędy.
148 T e D e u m (łac.) – Ciebie, Boże; pierwsze słowa dziękczynnej pieśni 
kościelnej Te
Deum laudamus (Ciebie, Boże, chwalimy).
Minęli mury a fosy zamojskie, przesunęli się przez łańcuch rozstawionych straży, 
opowiedzieli
się podjazdom i sunąć zaczęli falistym gościńcem lubelskim.
Noc rozścielała swój płaszcz ciemnogranatowy. Ostatnie błyski słoneczne 
rumieniły tylko
rąbki obłoków na dalekim widnokręgu. Pustka z wyludnionych wiosek a opuszczonych 
pól
wiać zaczęła.
O kilkanaście staj za Zamościem, w miejscu gdzie szosa przepasywała swą 
białożółtą
wstęgą olszowy zagajnik, ku toczącemu się wózkowi wyskoczył spoza drzew jakiś 
cień wysmukły.
Wpółdrzemiąca Żubrowa zatrzęsła się, legionista szarpnął mimowolnie końmi.
– Wszelki duch Pana Boga chwali! Skaranie Boskie! Już się zaczyna! Kto idzie, do 
stu piorunów?
– Nic! Nie gniewajcie się, to ja, Waśka.
– Święty Antoni! Waśka, nicponiu jeden! A jakie licho aż tu ciebie przyniosło?
– Darujcie! Wy mieli jechać, mnie nie pozwolili z wami. Powiadali – służba! Jaka 
tam
służba bez was! Tak i poszedłem, i czekam.
– Wracaj mi zaraz! Bo cię na pierwszym posterunku za dezertera wydam!
– Wola wasza, jeżeli trzeba, wydajcie! A ja taki z wami pójdę.
– Jego właśnie brakowało!
– Żubrowa! – ujęła się Zośka. – Niech jedzie!
– Dla mnie wszystko jedno – oburknęła się markietanka. – A wieszże, ty 
zatraceńcze, że
my do klasztoru jedziemy?! Uciekaj, bo i ciebie za łeb chwycą i do kapucynów 
wezmą.
Waśka wzruszył flegmatycznie ramionami.
– Wola wasza; był ja w grenadierskim, był w austriackim, był w woltyżerskim, tak 
można i
w kapucyńskim.
XVII
Piękna była jesień roku 1809 – piękniejsza nad brzegami Wisły i Sanu niż nad 
Innem i
Dunajem. Maleńkie księstewko, wyposażone w połać swej własności, spoczywało, 
garnąc się
do nowej zapowiedzi pokoju i przemyśliwając o cichej pracy na zagrodzie.
Z tą wagramską jesienią szła zima mocna, dla pustych spichlerzy groźna, dla 
zniszczonych
wsi i miast surowa, zwiastująca niedostatek, nędzę, głód – lecz nie kłopotała 
się o te widma
Warszawa.
Jesień brała za wiosnę i żyła odgłosami, obficie płynącymi stamtąd, kędy wówczas 
losy
narodów się ważyły. Wśród obchodów napoleońskich tryumfów a zwycięskich rozpraw 
z
Austriakami – ginęły słowa, które dotąd, mimo widome znaki bonapartowej łaski, 
nie zaprzestały
swego memento149. Jesień była tak piękna! Słońce tyle ciepła niosło, jak gdyby 
krzepnące
w mogiłach zwłoki zapamiętałych bojowników Napoleona do życia powołać chciało.
Białe ściany maleńkiego dworku pod Ujazdowem lśniły śród pożółkłych lip 
odświętnie,
uroczyście. Dziwne ściany, dziwny dworek! Od czasu, jak go imć pan Chryzostom 
Jemiołkowski,
dziad żyjącego pana Andrzeja, pobudował a sam pan Andrzej na przenosiny z żoną
swoją, panią Barbarą, wybielił, nikt go ani ręką nie tknął.
Na ganku przed dworkiem siedziała pani Andrzejowa zasłuchana w opowiadanie 
krępej,
przysadzistej baby.
Opowiadanie snadź ciekawym być musiało, bo pani Andrzejowa chwiała z przejęciem
głową, ręce rozkładała i szeptała, poprawiając osuwający się z głowy czepiec:
– Ależ bo, mościa Żubrowo! Kiedy mi powiadasz o imć panach Gotartowskich, 
Kniaziewiczu,
Dziewanowskim, Wosińskim, to wierzę, bo co naszej szlachcie na rycerskości nie
zbywało; ale gdy mówisz, że jakiś po prostu Kubik spod tej Saragossy, to... tego 
już sobie nie
imaginuję!... Asińdźka sama jesteś szlachcianką...
– Więc cóż z tego! Mam może, caramba, czarne podniebienie?
– Ach! Mościa Żubrowo! Urodzenie znaczy! Moja, świętej pamięci, matka, będąc 
panną
respektową...
– Wiem, co powiedziała, bo waćpani już to z kopę razy wyprowadziła! A ja, do 
caramby,
jakem Muszyńska z domu...
– Asińdźka za nic sobie masz indygenat150?!
– Cóż to, bezdomna jaka jestem? Może jejmość przymawia co Muszyńskim, a może 
Żubrom?
Hę? Zła szlachta?
– Bez wątpienia, jeno na moje wychodzi! Zawsze asińdźka musisz szlachcie 
przyznać...
– Co przyznać? Ee! Do stu ... sacrebleu... caramba! Z asińdźką do ładu dojść, to 
by prędzej
na czworakach do Rzymu doszedł! Szlachta, nie szlachta! Bierz licho, co swoje! 
O, tego jesz-
149 M e m e n t o (łac.) – pamiętaj.
150 I n d y g e n a t – herb szlachecki.
cze tu było potrzeba! – zakończyła energicznie Żubrowa, spostrzegłszy wysoką, 
pochyloną ku
przodowi postać męża, wysuwającą się z dworka na ganek.
Żubr zmieszał się.
– Jasia, bo...
– Do raportu stawaj...
Podoficer wyprostował się jak struna.
– Melduję pokornie... tego... Jasia... Do pani kapitanowej!
Markietanka westchnęła głęboko. Pani Andrzejowa, chcąc zatrzeć wrażenie 
stoczonej walki,
ozwała się pojednawczo:
– Smutne odwiedziny.
– Oj, smutne, moja jejmość! Zmiłowania Bożego nie ma nad nami! Gdzie...
– Może by jeszcze przedłożyć?...
– Hę, hę! Niby mało się mówiło! Sacrebleu, już to z przestawania z moim starym 
małomówność
wzięłam, ale co przecież z panią kapitanową... Siostra Agnieszka sama przekłada;
ksieni nawet nie ochotna, bo... to dość spojrzeć... temperamentu na dowódcę 
szwadronu, w
oczach ognia, że jak czasem spojrzy, to aż parzy ślepkami i... i zakonnej sukni 
zachciała...
Pani Jemiołkowska miała coś odpowiedzieć, lecz Żubrowa szarpnęła przewieszoną 
przez
plecy chustką, dygnęła z rozmachem pani Andrzejowej i zawróciła wielkimi krokami 
na drogę
ku Warszawie.
Ulice Warszawy roiły się od tłumu ludu przybranego odświętnie. Gdzieniegdzie 
wyglądały
czarne szale i żałobne chusty, gdzieniegdzie starzec o twarzy zoranej bruzdami 
sunął na kulach,
gdzieniegdzie kadłub ludzki z krzyżem błyszczącym na piersiach czołgał się pod 
murem.
W tłumie przeważały kobiety.
Czasem ledwie dostrzec można było raźno sunącego gwardzistę, czasem błysnął z 
daleka
bogatymi szlifami mundur oficerski.
Nigdy może takiego braku młodzieży nie było, jak wówczas.
I nie młodzieży tylko: komu sił stało a woli dobrej – ten wyciągnął był bądź za 
Napoleonem,
bądź z korpusami, ustawionymi jeszcze na granicy austriackiej.
Prawda, pokój zawarty rokował rychły powrót wojska – ale ile to razy już o tym 
powrocie
głoszono, ile razy powrót ten był zapowiedzią nowych wojen! Wyludnienie było 
trudne do
wiary.
Najświetniejsze zebrania świeciły pustkami. Nie bywali na nich i ci, którzy w 
zakamarkach
Warszawy kryli się, aby potem udawać bohaterów i imiona swoje łączyć z tym, na 
co zajęcze
serca ważyć im się nie zezwoliły.
Żubr z Żubrową szybko szli do zamierzonego celu, nie zwracając uwagi na mijające 
ich
tłumy.
Co im było do nich! Inne ich smutki dręczyły, inne niepokoje, a co nadzieja – 
krzepić tych
dwojga rozbitków nie mogła. Za wiele od losu wymagali – za wielkie do życia 
rościli pretensje,
za wiele chcieli.
Około Kazimierzowskiego pałacu tłum ludzi był większy jeszcze – miejscami tak 
zbity, że
z trudem wielkim Żubrowie przezeń przecisnąć się mogli.
Pod klasztorem wizytek ciżba tak zgęstniała, że, pomimo rozdawanych przez 
markietankę
na prawo i lewo szturchańców, Żubrowie przedostać się nie mogli.
– Ludzie, a ustąpcież z drogi! – huknęła podirytowana baba.
– Ustępujcież sami, kiedy wola! – odcięła się chuda mieszczka.
– Do klasztoru nam potrzeba!
– Któż aspani broni?!...
– Mądrala się znalazła! Po głowach wasaństwa pójdę? Sacrebleu!
– O! Jak to jej pilno! Państwo! Nie puszczać jej – rozległy się głosy z tłumu.
– Do milion diabłów... caramba!
– Widzisz ją, diabłami straszyć to potrafi – pisnął chrapliwy głosik.
Baba zmiarkowała, że złością nic nie wygra, i ozwała się spokojniej:
– Ludzie! Przecież to nie procesja! Ustąpcie! Co wam z tego stania?
– Hm! A może i co przyjdzie?...
– Bodaj was... sacrebleu!
– Cicho byś jejmość była! – upominał pękaty szlachciura w bekieszy. – Nikt ci 
się tu nie
usunie, bo każdy ciekaw!...
– Święty Antoni! Czego?
– Jejmość nie wiesz? Więc bacz – do tamtej oto kamieniczki, za klasztorem, co to 
jej dach
aby widać... zajechało – będzie może z godzina, trzech oficerów z gwardii 
cesarskiej!
– Z gwardii? Cie! Wielka obrada!...
– Dla waćpani może niewielka – a co z nas, to każdy rad by się ich widokiem 
ucieszyć!...
– No, to się cieszcie, bo to taka gwardia jak jegomość senator! Szlachcic chciał 
się oburknąć,
lecz naraz wśród tłumu rozległy się głosy gorączkowe:
– Idą, idą!
Ludzie jęli się wspinać jeden przez drugiego, tłoczyć a ciżba cała falować, a 
łamać się. Żubrów
przy tym tak ściśnięto, że ani naprzód pójść, ani w tył cofnąć się nie mogli. 
Markietanka
nie posiadała się z gniewu.
– Macieju! Nadstawiajże łokcie! A to zatracone mieszczuchy! Sacrebleu!... Gdzie 
leziesz!...
Gadaj im!... Tfy!...
– Idą, idą! – huczały tłumy.
– Wiwat! Wiwat gwardia! – zrywały się już głosy.
– Znaleźli sobie gwardię i co im! Macieju, a obaczże dobrze, jaki mundur!
Żubr wyciągnął szyję. W dali ukazały mu się trzy białe kity wystrzeliste, trzy 
czapy karmazynowe
srebrem bramowane, ze złotymi blachami.
– Co widzisz? Mówże! – nalegała markietanka.
– Nie gadaj, Jasia...
– Jaki mundur?
– Nic nie wiem! – mruknął Żubr. – Musi ułany!... Nie, nie ułany!
– Mów, bo się skręcę, sacrebleu!
– Nie widziałem takich!
– Więc mnie podnieś! Dalej! Żywo!
Żubr z wysiłkiem ujął zamaszystą swą małżonkę i uniósł w górę, lecz mało że nie 
zwalił
się pod jej ciężarem, gdyż ta, ledwie głowę wychyliwszy, zatrzęsła się całym 
ciałem i krzyknęła:
– Rany Boskie, szwoleżerzy! Jezu! Porucznik Stadnicki! Baba wyciągnęła ręce, 
jakby
chcąc jednym susem przebyć dzielącą ją przestrzeń od porucznika, lecz tłum 
zakołysał się,
baba osunęła się na ziemię.
Lecz tu cały temperament wrócił nagle markietance. Zacisnęła pięści i rzuciła 
ostro mężowi:
– Musimy dotrzeć!
– Musimy! – powtórzył groźnie Żubr.
– Następuj!...
Stary legionista plunął w garście i wpadł na najbliżej stojącego.
– Na bok! Puszczaj! – dowodziła z tyłu Żubrowa.
– Co to za śmiałość?! Jak się ważysz asan! – zagrzmiały głosy oburzenia na 
Żubra.
– Pluj w garście i wal! – ryczała baba.
Żubrowi nie trzeba było dwa razy jednego powtarzać. Zakasał rękawy i jął 
grzmocić po
karkach zagradzających mu drogę.
Gwałt i zamieszanie powstało nie do opisania.
– Na ratusz z nim! Na ratusz! Wołać pachołków! – odgrażano się zajadle, a mimo 
to ustępowano,
byle uniknąć spotkania z potężnymi pięściami, wzniesionymi do góry, a niekiedy
spadającymi na ramiona opornych.
Żubrowie parli zawzięcie naprzód, kierując się ku chwiejącym się ponad tłumem 
kitom u
czap szwoleżerskich.
Już raz i drugi oczom ich ukazały się srebrzyste kołnierze, gdy nagle z tyłu 
poturbowani
mieszczanie jęli się burzyć, atakować, co gorsze, ustępować miejsca dwom 
halabardnikom.
Jeszcze chwila, a śmiałkom groziła rozprawa ze sługami porządku. Markietanka 
dostrzegła
niebezpieczeństwo.
– Macieju, do ariergardy!
Żubr cofnął się gwałtownie za żonę, a spostrzegłszy wyciągniętą ku sobie 
halabardę,
pchnął jakiegoś mieszczucha w objęcia pachołka tak gwałtownie, że skotłował cały 
pościg.
Markietanka tymczasem jak kula wpadła między oficerów.
– Tfy! Od morza do morza! – oburzył się pierwszy i zmierzył babę piorunującym 
wzrokiem.
– Nie lubię, psia!... – huknął drugi oficer, lecz spojrzawszy na zaczerwienioną 
a dyszącą
ciężko Żubrową, zawołał raźno:
– Wszelki duch Pana Boga chwali! A wy co tu robicie?
– Jesteśmy! Bieda okrutna! Panna w zakonie! Ratuj, poruczniku, bo nas te 
zatraceńce usieką!
Stary, do mnie!
– Na ratusz napastników! Na ratusz! – wołał tłum.
– Co się stało? – rzucił pan Józef.
– Przepychali się! Ludzi nasiniaczyli!
– Pachołkowie, brać ich! – zakonkludował znowu Stadnicki. – Prowadzić ich za 
nami!
Halabardnicy wzięli pomiędzy siebie Żubrów.
– Poruczniku, panie poruczniku!
– Milczeć! Nie lubię, psia!... Słuchać!...
– Caramba!
– Jasia, caramba, i już! – potwierdził Żubr, zgorszony takim zakończeniem.
Stadnicki tymczasem skinął na towarzyszów i ruszył naprzód szybkim krokiem. Tłum 
rzucił
się w ślady odchodzących, lecz zanim zdołał z samym sobą się uporać, ci już 
wydobyli się
na wolny przestwór.
– Za mną! Prędzej! – komenderował Stadnicki i, dorwawszy się miejsca pod 
Karmelitami,
gdzie Krakowskie Przedmieście zwężało się, skręcił raptownie w Bednarską i 
wszedł do
pierwszej z brzegu winiarni.
Halabardnicy spojrzeli po sobie zdumieni. Stadnicki nie dał im się opamiętać.
– Macie tu na wypitkę!... No i umykajcie.
– Wielmożny poruczniku! Kiedy...
– Marsz! Nie lubię! Żubrowie za mną!
Stadnicki wpadł do winiarni jak wicher i, spostrzegłszy ustronny alkierz, tam 
kompanię
usadowił zalecając gospodarzowi, aby maślacza dał i do alkierza natrętów nie 
puszczał.
Towarzysze Stadnickiego spoglądali nań zdziwieni, nie rozumiejąc zgoła całego 
tego spotkania.
Pan Józef nie dał im przyjść do słowa.
– Żubrowa! Do raportu, żywo! Najpierw, co to za drab?
– Mój stary!...
– Grzeczny kawaler!...
– Według rozkazu!
– Macieju, już gębę rozpuszczasz? Panie poruczniku!...
– Cicho być! Odpowiadaj! Co pułkownikówna?
– U wizytek!
– Gdzie, mówicie?
– U panien wizytek, w klasztorze, panie poruczniku. Co ja się nie natłumaczyłam, 
napłakałam,
naprosiłam! Ale nic! Do zakonu! „Mniszką – powiada – zostanę. Mnie jednej tułać 
się,
sierocie?... Lepiej – mówi – skryć się przed ludźmi” – i mówi... sacrebleu, 
caramba... tak mówi,
że jakby ci rękę w trzewia włożył i darł je a miętosił... A... a już, aby 
imienia porucznikowego
przy niej nie wymów, bo ci się zatnie, odwróci i umknie na swoje pacierze a 
modlitwę!
Stadnicki wsparł się na ręku i głowę zwiesił ponuro.
– Więc skończone? – zagadnął.
– Za tydzień czy za dwa obłóczyny!...
Pan Józef uderzył pięścią w stół i zawołał basem:
– Tak mi mówcie, do licha! Nie lubię, do pioruna! A wy mi takie desperacje 
wałkujecie,
jakby było po wszystkim!... Jest panna, i basta.
– Florkowa? – wtrącił starszy z oficerów.
– Otóż właśnie!
– Górą nasza, od morza do morza! To mi na sercu leżało!
– Pozwólcie, chłopcy! – przerwał Stadnicki i zwrócił się do Żubrów:
– A wy czego!... Miny rzadkie, nie lubię!
– Jakże bo, panie poruczniku, będzie?
– Skończone, i nie ma o czym mówić!
– Jezu! – jęknęła baba. – Skon... czo... ne!... Macieju...
– We... e... e... edle! – sapał podoficer.
– Czego stękacie? Co wam!
– Porucznik!
– Siedzi w Gotartowicach i tak samo wzdycha, jak wy! Nie lubię, psia... 
rozmazanie, babstwo,
piecuchostwo, mazgajstwo!... Pamiętacie pod Saragossą?
– Majora Michałowskiego? – zakrzyknęła ochoczo Żubrowa. – Bogać nie! Rzetelny 
żołnierz!
„Piechota, kochanku, grunt... podstawa... moc... choroba!...” Gdyby mógł, to by 
pewno
kawalerii na piechotę szarżować kazał!... Ale serce!... Sacrebleu!... Więc nasz 
porucznik w
Gotartowicach?... No, no! Dziw, dziw! A za pozwoleniem pana porucznika...
– Dosyć! Imć pani Jadwiga Gotartowska pół wsi na szukanie was rozesłała! Dziś 
jedziemy
do Gotartowic! Skończone!
– Macieju, a słyszyszże ty? Święty Antoni, toć w dyrdy lecieć trzeba! Oj, 
biedactwo moje,
jak się ona ucieszy, jak się ucieszy! Nasz porucznik! Ho, ho, mości panowie, 
mówiłam!...
Gdyby taki zawiódł, to!...
– Za pomyślność! Do licha z sentymentami! – przerwał rubasznie Stadnicki. – Co 
było, to
było – dobrze jest, psia! Florek się w czepku rodził!
– Ja... Jaś... – bełkotał z przejęciem Żubr.
– Co? Ty?... Macieju!
– No! Dajcie pokój, od morza do morza!... Jakże wam tam?
– Żubrowa!
– Bierzcie za kubki! Zdrowie Florka i tej jego, jego...
– Pułkownikówny!
– Niech żyją! Wiwat! – huknęła markietanka podnosząc kubek do góry.
Lecz w tej chwili wzrok jej padł na męża i struchlała z oburzenia. Żubr bowiem, 
nie czekając,
aż wiwaty przebrzmią, przechylił kubek i sączył zeń zapamiętale.
– Macieju! Opoju jeden!... Taki respekt? Takie zachowanie?!
Ale Żubr zhardział nagle. Wywinął kubkiem i wyrzucił gwałtownie:
– Jasia... nic...
– Tfy! Masz ci utrapienie! Oj, żeby nie kompania!... I on tu jeszcze nadstawia 
kopyta! Kary
nie ma na takiego! Caramba! Łyp ślepiami! Poczekaj, ja ci pomrugam!
Porucznicy aż za boki się brali, słuchając owych strofowań a nauk.
– Mościa Żubrowo! Nie chciałbym ja pod waszą komendę się dostać, od morza do 
morza.
– Takiego starego pelikana ujarzmić!... Urszula mi mówiła! Teraz was poznaję.
– Panna Urszula! Pelikan! Juści, że pelikan w moim babskim ordynansie może 
chodzić, ale
co nie trznadel ani szczygieł – oburknęła się z godnością Żubrowa.
– Asani nadto śmiała! – zauważył sucho młodszy z oficerów.
– Jordan jestem! – huknął zapalczywie starszy. – Hermelaus Jordan! Respekt dla 
oficerów!
– Respekt – sacrebleu!
– Uszanowanie.
– Subordynacja! – przytwierdziła markietanka.
– Równaj się!...
– Równaj się, stary, bo ty jeden miast szlifów dziur w ciele jeno się dorobiłeś!
– Jestem porucznikiem szwoleżerów gwardii cesarza Napoleona! – pienił się 
Hermelaus
Jordan, któremu maślacz zaszumiał już w głowie.
– A ja!... Porucznikiem ordynansem sztabu Księstwa... – odpowiedziała tymże 
tonem markietanka.
Hermelaus porwał się z miejsca, lecz w tejże chwili Stadnicki ujął go za 
ramiona, uniósł i
posadził z impetem na ławie.
– Dosyć swarów! Nie lubię, psia... Nibyś Florkowi życzliw...
– Florkowi! – jęknął płaczliwie Hermelaus. – Józiu! Od morza do morza, prujcie! 
Mordujcie!...
Dla niego!... Bierz, nie pytaj! Rwij na kawały, od morza do morza! 
Przyjacielu!...
– Wicek! – zakonkludował krótko Stadnicki. – Bierz go w obroty! Żałość go 
sparła, a wino
dokuczyło!... A ja z tym pójdę! Trzeba by skończyć! Żubrowa! A wam co?
Baba chlipnęła gwałtownie.
– Nic, panie poruczniku, aby człowiekowi przyjemnie, jak o takim przyjacielstwie 
słucha!...
Stadnicki zaklął gwałtownie i, skinąwszy na Żubrową, wyszedł na ulicę.
– Prowadźcie do klasztoru – rozkazał gniewnie. – Znów będą szlochy! Z babami się 
wdawać!
Nie lubię, psia i... ten!
Żubrowej nie trzeba było dwa razy powtarzać rozkazu. Wysunęła się naprzód i 
wiodła
wprost do panien wizytek rozpromieniona, szczęśliwa. Radość teraz dopiero 
przepełnić zdołała
serce markietanki.
Szła a śmiała się po cichu do samej siebie, a przesuwała rękoma po twarzy, jakby 
chcąc się
upewnić, że nie śni, że nie marzy... W głowie jej powstał chaos wypadków, myśli 
goniły się,
wyprzedzały i znów cofały. W uszach dźwięczały jej słowa Stadnickiego.
Naraz markietance w oczach pociemniało, zdawało się jej, że idzie za legią, że 
tuż przed
nią maszeruje kompania Dziurbasa, a w oddali rozlegają się dźwięki marsza 
wojskowego, i
oto z piersi Żubrowej wyrwała się znana przyśpiewka napoleońska:
Allons, ça ira bien, camarades!
– Allons, camarades! – ryknął z zapałem Żubr. Głos męża otrzeźwił markietankę.
– Prowadzić! – huknął Stadnicki. – Popiliście się, psia i... ten!... Nie lubię! 
Gdzież ten
klasztor?
*
Było południe. Październikowe słońce ważyło się w górze, na próżno mocując się, 
na
próżno do czerwcowego chcąc sięgnąć majestatu. I biło warkoczami złotych 
promieni, i szukało
na ziemi pieśniarzy swoich niedawnych lenników niezawodnych.
Lasy milczały, sczerniałe pola wiały pustką i głuszą – tylko świeżo usypane 
kurhany a
mogiły bieliły się krzyżami a żółciły się gliną z łona ziemi dobytą. A ponad 
kurhanami szedł
wiew silny, miotając przed sobą szeleszczącymi zawałami opadłych liści. Potulna 
brzoza już
się gięła i zawodziła – tylko jodły stały dumne, tylko graby wznosiły harde 
czoła, tylko dęby
pogardliwie witały jesienne poszumy. Nie łudziły ich ani blaski spóźnione i nie 
ustraszały
groźby przedwczesne.
Dwór gotartowicki aż drżał od zgiełku i rozgwaru. Pani Jadwiga w izbie czeladnej 
doglądała
gorączkowej roboty, jaka od dwóch dni wrzała.
Wszystkie wozy a bryki były w rozgonie, służba cała na nogach od świtu do nocy, 
bo po
owej pamiętnej nocy – zasobny dwór gotartowicki zubożał, zapasy znikły, 
piwniczka opustoszała,
słynna na całą okolicę spiżarnia do dawnej zamożności dojść nie mogła. Frasowała 
się
pani Jadwiga a zabiegała... bo tu goście się zamówili i nie lada... a tu brakło 
wszystkiego!...
Nie tak bywało, gdy świętej pamięci Józef Gotartowski stawał na ślubnym kobiercu 
z imć
panną Jadwigą Mieroszewską!
Wprawdzie nie lada pociechę miała pani Jadwiga w dosadnych uwagach Żubrowej, 
która
choć do żadnej z robót niewieścich się nie brała – ale za to krok w krok za 
panią Gotartowską
chodziła, cieszyła ją, jednym słowem rozstrzygała każdą kwestię, a co 
ważniejsze, w chwilach
wolnych miała coś ciekawego do powiedzenia.
Pani Jadwiga dawała posłuch markietance, krzepiła się jej zapewnieniami, ale w 
końcu żal
taki ją chwycił, że po raz trzeci umknęła do alkierza i łzami się zalała, 
wspominając na biedę,
której ukryć nawet było niesposób. Żubrowa, spostrzegłszy tę alterację pani 
Jadwigi, za nią
się wysunęła i perswadować jęła. Pani Gotartowska uspokoić się nie mogła.
– Bóg zapłać za dobre słowo, za serce! Ale mnie się nie dziwujcie!... Nie chcę 
świetności,
niechby to było, co sama miałam!... Gości tyle... trzech generałów, imć pan 
Henryk Dąbrowski
przez ordynansa się zapowiedział, pułkownik Kozietulski, Jordanów cała rodzina, 
powiadają,
może pan wojewoda Wybicki... a tu kręć głową... nie uhonorujesz!
– Jejmościuniu! A czy to nie żołnierze! Albo im potrzeba ucztowania, frykasów, 
ananasów,
marcypanów?...
– Tak to, tak!... A nie staje! Zośka przecież biedactwo potrzebuje 
niejednego!...
– Pani kapitanowa?!...
– Jużci!... Ogarnąć się trzeba... jakoś ludziom się sprezentować!...
– A czy to imć pułkownikówna...
– Nie ma! Ha! Dziej się wola Boża!
– Jejmościuniu... sacrebleu... Racja!... Ale bo... przecież weselisko... huczne 
nie będzie!...
– O tym ani marzę! – przytwierdziła żywo pani Gotartowska. – Staszek przepada. 
Marcelek
pisał, że urlopu wziąć nie może i z pułkiem na paryskie parady rusza... a potem 
śmierć
ojca... i męża... Ważyłam się na to dla Florka!... Honory spadają i spaść mają 
na niego i na
dom cały... a ot... supła się ostatek... i rwie się, i nie starcza!... Wiem, co 
mi powiecie!... Nie o
próżność idzie – nie dziwcie się sercu matczynemu... Roiłam dla syna o 
świetności... i gorzko
patrzeć teraz!... Toć wrócił mizerakiem niepodobnym do siebie... zewsząd słychać 
pochwały...
i odznaczył się, i krzyżów nawysługiwał się, i krwi nie szczędził... i ot... 
ledwie na nim
lada jako sklecony mundurek, a pod nim blizny i szramy!...
– Żołnierski dorobek! – mruknęła Żubrowa.
– Wierzcie mi! Dla siebie niczego nie pragnę!... Słowem nie przeczyłam, gdy rwał 
się do
boju!... Jeno boleść... Wybrał sobie Dziewanowską!... Kiedym poznała ich afekta 
gorące, ani
śmiem negować... kocham ją jak rodzoną... i biedy nie wytykam, tylko się trapię, 
że jej osłonić
nie mam czym!...
Baba westchnęła ciężko. Pani Gotartowska ulękła się swej niemocy.
– Co tam! Nie ma dobytku, ale jest imię nieskalane, czyste a nowym indygenatem 
zdobne.
– Święta prawda, Jejmościuniu!
Pani Gotartowska chciała coś rzec, lecz Żubrowa zawróciła się i wybiegła w głąb 
dworu,
kędy Żubr pykał fajeczkę i tu wszczęła krótką a energiczną rozmowę.
W kilka chwil później Żubrowie stawili się przed nią Jadwigą i nieśmiało 
wysypali przed
nią tęgi mieszek napoleonów.
Pani Gotartowska ledwo oczom wierzyła.
– Jejmościuniu! To szczere... cesarskie!... Pozwólcie, nie odmawiajcie!...
– Was bym śmiała?... Nie, nie podobna!
Markietanka do nóg jej padła.
– Paniuleczko moja! Jejmościuniu! Przecież my nie obcy... z porucznikiem lata 
przeżyli,
kapitanową my hołubili... nie zbierali dla siebie!... Nie krzywdź, nie odmawiaj! 
Oni nam jak
rodzeni!...
– Dzie... dzie... – bełkotał Żubr.
Pani Jadwidze aż serce zadygotało. Podniosła markietankę i do piersi przytuliła.
– Zacne dusze! Z nami jesteście, z nami zostaniecie!...
– Dobrodziejko! Jejmościuniu! Ani roiłam! Toć radości takiej...
– Dosyć tego, psia i... ten... nie lubię! – huknął nagle w alkierzu drżący a 
znajomy bas.
– Wszelki duch!... Jezu! Imć pan Stadnicki, sacrebleu!...
– Daruj, miłościwa pani! – sumitował się porucznik przed panią Gotartowska. – 
Jadę co
koń, prosto z Warszawy! Staję przed gankiem, żywego ducha, wchodzę, no i... 
jawię się obces!
Miłościwa pani! Książę Józef zjeżdża pojutrze do imć panny Dziewanowskiej... w 
drużby
się napraszać! To... lubię, psia i... ten!!...
POSŁOWIE
Somosierra, Madryt, Saragossa, Teruel, Ebro – to nie tylko nazwy znane nam z 
lekcji geografii.
Somosierra to coś więcej niż wąwóz, przez który prowadzi jedna z dróg do 
Madrytu.
Saragossa to nie tylko miasto położone w określonej szerokości i pod określoną 
długością
geograficzną. Ebro to nie tylko rzeka przecinająca Półwysep Pirenejski.
Somosierra, Madryt, Saragossa, Teruel, Ebro – to również nie nazwy znane nam 
tylko z
lekcji historii i związane z taką czy inną datą. Znaleźć je można nie tylko w 
podręcznikach
historii i geografii. Powtarzają się one w wielu naszych książkach – 
pamiętnikach, powieściach,
poematach. Powtarzają się częściej niż nazwy miast czy rzek innych krajów. To 
nie
przypadek.
Po utracie niepodległości Polacy walczyli na wielu polach bitew Europy i nie 
tylko Europy.
Na polach Hiszpanii bili się dwukrotnie. Po raz pierwszy na początku XIX wieku, 
po raz
drugi w sto kilkadziesiąt lat później, w trzydziestych latach XX stulecia.
W ciągu tych stu kilkudziesięciu lat, które legły między pierwszymi i ostatnimi 
bojami
Polaków w Hiszpanii, dużo się na świecie zmieniło. Wieleśmy się przez ten czas 
nauczyli,
między innymi odróżniać wojny prowadzone w obronie wolności ludów od wszczętych 
przeciwko
ludom. Łatwo więc nam dzisiaj dziwić się, że Polacy mogli wziąć udział w owej
pierwszej wojnie w Hiszpanii – rozbójniczej, prowadzonej w interesie Napoleona.
Im wówczas trudniej było zorientować się, w czyim interesie walczą.
Przypomnijmy sobie, co to były za czasy.
Powieść, którą dostajecie do rąk, nazywa się „Huragan”. Huragan – czytamy w 
słowniku –
to straszna burza z wiatrem, to niszczący wicher. Takim huraganem, który 
przeszedł przez
całą niemal Europę, zabijając setki tysięcy ludzi i ścierając z powierzchni 
ziemi miasta, były
wojny napoleońskie.
Autor nie opisuje wprawdzie wszystkich kampanii napoleońskich, zajmuje się tu 
głównie
wojną w Hiszpanii, ale właśnie ta wojna stała się później na długo synonimem 
wojen niesprawiedliwych,
zbójeckich, grabieżczych.
O co szło w tej wojnie?
Napoleon postanowił podbić Hiszpanię i przyłączyć ją do Francji, a pretekst 
znalazł bardzo
łatwo. W sporze między królem hiszpańskim a jego synem stanął po stronie syna i 
w jego
rzekomo obronie wprowadził do Hiszpanii swoje wojska. A gdy już miał do swej 
dyspozycji
bagnety, zdetronizował zarówno ojca, jak syna i na opróżnionym tronie osadził 
swego brata
Józefa.
Zdawało mu się, że w ten sposób wszystko załatwi, że zakończył pomyślnie 
kampanię
hiszpańską, tymczasem okazało się, że był to dopiero początek. Początek 
długotrwałej, zażartej,
okrutnej wojny, w której, na nieszczęście, po stronie Napoleona znaleźli się 
Polacy.
Przeciw najeźdźcom francuskim podniósł się wtedy cały lud hiszpański. Potężnej 
armii
Napoleona przeciwstawiły się samorzutnie oddziały partyzanckie, źle uzbrojone, 
bez dowódców
często, ale natchnione wolą zwycięstwa, zdecydowane raczej zginąć niż nachylić 
kark
pod jarzmo. Armia hiszpańska liczyła tylu żołnierzy, ilu było Hiszpanów. Obok 
mężczyzn
walczyły kobiety i dzieci. Wojska francuskie nigdzie nie czuły się bezpiecznie. 
Każda chata
wiejska stawała się dla nich twierdzą, którą trzeba było szturmować. Zza każdego 
węgla groziła
lufa karabinowa, a gdy broni palnej nie starczyło, zastępowała ją siekiera, 
chłopskie cepy
i widły. Hasło wszystkich Hiszpanów brzmiało: „Hasta la ultima tapia” – „Aż do 
ostatniej
zagrody”.
Osiem miesięcy oblegały wojska napoleońskie Saragossę. Całe miasto było prawie 
spalone,
zdawałoby się, że nie ma już w nim schowka, gdzieby ktoś mógł się ukryć. Gdy 
jednak
oblegające wojska ruszały do szturmu, z każdej szczeliny, zza każdego kamienia 
wysuwały
się karabiny obrońców.
Jak doszło do tego, że wśród najeźdźców znaleźli się również Polacy, którzy 
przecież sami
dobrze poznali smak niewoli?
Wielu Polaków związało swe losy z cesarzem francuskim znacznie wcześniej. 
Niejednokrotnie
wprawdzie przekonywali się, że Napoleon nie myśli o dotrzymaniu obietnic, jakie
składał, wciąż jednak żywili nadzieję, że w zamian za krew polską, obficie 
przelaną we Włoszech,
na San Domingo, nad Dunajem i Renem, wcześniej czy później odbuduje Polskę.
Akcja powieści Gąsiorowskiego rozpoczyna się mniej więcej w tym samym czasie, 
gdy
Napoleon rzuca swe wojska przeciw Prusom. Kampania skończyła się błyskawicznym 
zwycięstwem
Francuzów. W dziewiętnaście dni po rozpoczęciu walk wojska francuskie weszły
do Berlina, skąd Napoleon z kolei wkroczył na ziemie polskie. Nie trudno sobie 
wyobrazić, z
jaką radością lud polski witał pogromcę znienawidzonych Prusaków. Zapomniano 
Napoleonowi
jego nie spełnione obietnice, widziano w nim teraz obrońcę, a w jego wojskach – 
dawną
armię sankiulotów, którzy źle obuci, obdarci i głodni bili stokroć silniejszego 
wroga nie
tyle siłą oręża, co wiarą w słuszność swej sprawy, bo na sztandarach nieśli 
hasła rewolucji
francuskiej: wolność, równość, braterstwo.
Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty później traktat w Tylży doprowadziły 
do
przywrócenia państwowości polskiej.
Prawda, że był to tylko mały skrawek Polski, utworzony z trzeciego, drugiego i 
części
pierwszego pruskiego zaboru. Prawda, że chyba na pośmiewisko nazwano go 
Księstwem
Warszawskim a nie polskim, bo Napoleon nie chciał drażnić Aleksandra I. Prawda, 
że na tronie
osadzono króla saskiego, wobec którego Napoleon miał jakieś zobowiązania. 
Prawda, że
Napoleonowi bardziej chodziło o teren, z którego mógł grozić Rosji czy 
ewentualnie uderzyć
na nią. Ale po raz pierwszy od kilkunastu lat Polacy mieli własny rząd i 
administrację, własne
sądownictwo i szkoły. Czy powinni byli wyrzec się Polski choćby okrojonej i 
obwarowanej
różnymi warunkami, czy też brać, co im dawano, i czekać, aż Napoleon, zrobiwszy 
pierwszy
krok, wcześniej czy później uczyni również dalsze i odbuduje całą Polskę?
Niewielu znalazło się Polaków, którzy mimo utworzenia Księstwa Warszawskiego w 
dalszym
ciągu z nieufnością odnosili się do Napoleona. Jednym z nich był Kościuszko. 
Wszyscy
inni łudzili się, że Księstwo to początek.
Niebawem jednak i łatwowierni mogli się przekonać, że Napoleon odbudowując 
miniaturowe
państwo polskie myślał nie tyle o Polakach, ile o swych własnych interesach, i 
snuł plany
dalszego podboju Europy. Cesarz francuski zmusił króla saskiego będącego 
jednocześnie
władcą Księstwa Warszawskiego do utrzymywania na ziemiach polskich załóg 
francuskich i
saskich, a jednocześnie Polacy mieli wystawić trzydziestotysięczne wojsko, 
którego Napoleon
mógł dowolnie używać do własnych celów poza granicami Księstwa. Z wojsk tych 
niektóre
jednostki, jak legię nadwiślańską i oddziały szwoleżerów, dowództwo francuskie 
odprawiło
na Półwysep Pirenejski z chwilą, gdy lud hiszpański postanowił z bronią w ręce 
przeciwstawić
się najeźdźcom.
Rozpoczyna się jedna z najbardziej tragicznych kart w naszych dziejach. 
Żołnierze narodu,
który po latach uporczywych walk odzyskał cząstkową niepodległość i spodziewał 
się pełnej,
stanęli przeciwko ludowi, który postanowił bronić swej wolności do ostatniej 
kropli krwi.
Czy Polacy zdawali sobie sprawę, że są narzędziem w haniebnej sprawie?
W każdym razie nie od razu i nie wszyscy.
Szturmowanie przez szwoleżerów polskich wąwozu Somosierry, bronionego przez 
dziesiątki
armat hiszpańskich i osaczanie Saragossy, bronionej tak zaciekle – to dwie 
bitwy, które
stały się sławne na cały świat i przeszły do historii jako świadectwo 
niesłychanego męstwa
Polaków i bezprzykładnej pogardy śmierci. Męstwa chyba niepotrzebnego, bo 
okazanego w
złej sprawie, brawury z pewnością daremnej, bo nie służącej jakiejś wielkiej 
idei, ale męstwo
Polaków było takiej miary, że chylili przed nim czoło nie tylko żądny władzy, 
bezwzględny,
zimny Napoleon i jego otoczenie, ale także Hiszpanie, którzy rozumieli, że 
Polacy walczą nie
z własnej woli.
Dopiero z czasem otworzyły się Polakom oczy. Powoli zaczęli rozumieć, jaką rolę 
spełniają
w Hiszpanii. Nie jest przypadkiem, że główny bohater powieści, Florian 
Gotartowski,
bierze udział w słynnej szarży pod Somosierrą, ale później dostaje się do 
niewoli i oblężenie
Saragossy przeżywa nie po stronie Francuzów, lecz wewnątrz twierdzy. Gdy zetknie 
się, jeszcze
przed wzięciem Saragossy, ze swym kolegą, wyrwą mu się z ust następujące słowa:
„Biedny kraj, biedny lud!... Gdy patrzę na jego bohaterskie wysiłki... to wierz 
mi, panie
Józefie, błogosławię przeznaczenie, które mi wytrąciło oręż z ręki!...”
Te same słowa: „biedny kraj, biedny lud!...” powtarzało niechybnie więcej 
Polaków. Ale
nie wszyscy. Nie wszyscy wyciągnęli z lekcji hiszpańskiej jedynie słuszną naukę, 
że lud, który
postanowił bronić swej wolności, jest niezwyciężony. Magnaci hrabiowie, jak 
Łubieński,
Krasiński, Chłapowski, niezależnie od tego, czy tylko kręcili się po 
przedpokojach Napoleona,
czy też prowadzili oddziały polskie do ataku i nawet dzielnie się bili, widzieli 
w walczącym
ludzie hiszpańskim motłoch, na który jest jedna tylko rada – kula i stryczek. 
Traktowali
zresztą lud hiszpański nie inaczej jak polski.
Gdy ci sami ludzie w dwadzieścia kilka lat później znaleźli się podczas 
powstania listopadowego
na czele wojska polskiego, zdradzili swój naród, każdy innym, ale wszyscy razem
haniebnym sposobem. Hrabia Krasiński w pierwszych dniach powstania przeszedł na 
stronę
cara, hrabia Chłapowski trochę później – na stronę króla pruskiego, a hrabia 
Łubieński
wprawdzie pozornie wytrwał na stanowisku do końca, ale jako szef sztabu głównego 
więcej
służył carowi niż Polsce. Natomiast wielu wiarusów z czasów wojny hiszpańskiej 
znalazło się
wśród setek żołnierzy, którzy po klęsce powstania woleli wybrać tułaczkę niż 
poddać się carowi.
Poszli za przykładem patriotów hiszpańskich, którzy mając do wyboru między 
śmiercią
i niewolą nigdy się nie wahali.
Pisząc na innym miejscu, że Florian Gotartowski nie przypadkowo przeżył 
oblężenie Saragossy
wewnątrz osaczonej twierdzy, wśród broniących się Hiszpanów, a nie wśród 
oblegających,
nie miałem na myśli „zrządzenia losu”. To autor „Huraganu” – Wacław Gąsiorowski 
–
zrozumiał, że chcąc, by czytelnicy darzyli sympatią szlachetnego bohatera 
powieści, nie może
go dłużej utrzymywać w szeregach najeźdźców. Chciał w ten sposób zrehabilitować 
honor
Polaków.
Czy zrehabilitował?
Wiemy skądinąd, że lud hiszpański nie utożsamiał Polaków z najeźdźcami. 
Hiszpanie rozumieli,
że oddziały polskie nie przybyły do Hiszpanii z własnej woli. Ale też wiemy, że 
gdy
nam ktoś zadaje ciosy, nie zastanawiamy się, czy czyni to z własnej woli, czy 
też z czyjegoś
nakazu. Tak samo nie mogło być dla Hiszpanów zadośćuczynieniem, że niektórzy 
Polacy
niechętnie wykonywali rozkazy Napoleona czy też w ten lub inny sposób okazywali 
im nawet
współczucie.
Pełna rehabilitacja dobrego imienia polskiego miała nastąpić znacznie później, 
po stu kilkudziesięciu
latach.
W roku 1936 rozgorzała znowu wojna na ziemi hiszpańskiej. Tym razem inna niż ta, 
która
toczyła się tu za Napoleona. Domowa. Przeciw prawowitej władzy republikańskiej 
zbuntowała
się grupa wojskowych z generałem Franco na czele, związana z hiszpańską reakcją 
i
faszystami różnych krajów. Cała Hiszpania podzieliła się na dwa obozy. W jednym 
znajdował
się rzeczywisty gospodarz ziemi hiszpańskiej – lud, ten sam, który obronił 
ojczyznę przed
najazdem Napoleona. W drugim – wyzyskiwacze i ciemięzcy ludu hiszpańskiego, 
właściciele
ziemscy, fabrykanci, kler. Po stronie wyzyskiwaczy opowiedzieli się faszyści, 
przede wszystkim
niemieccy i włoscy. Ludowi hiszpańskiemu z pomocą pospieszyli robotnicy i chłopi 
z
różnych krajów. Naprzeciw dywizji generała Franco, Mussoliniego i Hitlera 
stanęły obok
zbrojnych oddziałów ludu hiszpańskiego różne brygady międzynarodowe, a wśród 
nich polska,
nazwana imieniem Jarosława Dąbrowskiego.
I znów, jak przed stu kilkudziesięciu laty, cały świat z zapartym tchem 
przysłuchiwał się
wieściom z Hiszpanii. Depesze donosiły codziennie o bohaterskich walkach 
obrońców wolności.
Powtarzały nazwy znane z tamtej, pierwszej wojny: Madryt, Saragossa, Ebro i 
nowe:
Teruel, Guadalajara, Brunete. Z wszystkimi tymi rzekami i miejscowościami znowu 
wiązały
się nazwiska Polaków.
Dwie wojny, a jakże różne.
W jednej i drugiej Polacy bili się mężnie, roznosząc sławę oręża polskiego po 
wszystkich
krajach Europy. Ale gdy pierwszy Madryt i pierwsza Saragossa stały się dla 
potomności synonimem
desperackiej brawury, drugi Madryt i druga Saragossa przeszły do historii jako
symbol wielkiego bohaterstwa wykazanego w imię słusznej, wielkiej sprawy 
wolności.
W pierwszą rocznicę powstania polskiej Brygady imienia Jarosława Dąbrowskiego 
jej bojownicy
otrzymali list, w którym między innymi znajdowały się następujące słowa:
„...Rok temu, do ziemi hiszpańskiej, na której ongiś, przed wiekiem, 
szwoleżerowie Kozietulskiego
i ułani Dziewanowskiego torowali drogę inwazji Napoleona w wąwozie Somosierry
i na ulicach Saragossy – do tej ziemi rok temu przybyły pierwsze grupy górników, 
robotników
i chłopów polskich, by tutaj, ramię w ramię z bohaterskim ludem hiszpańskim,
podjąć walkę orężną z faszyzmem Hitlera i Mussoliniego, by życie składać 
ofiarnie za wolność,
za chleb, za przyszłość Polski pracującej...”
List nosił podpis: WALTER, generał, dowódca 35 dywizji.
Polacy z Brygady imienia Jarosława Dąbrowskiego wiedzieli, że pod tym 
niepozornym
przydomkiem kryje się były metalowiec warszawski, rewolucjonista, bojownik 
barykad Rewolucji
Październikowej, Karol Świerczewski, chwałą owiany „el general Polaco”.
Generał Karol Świerczewski zmył plamę na honorze Floriana Gotartowskiego, 
oficera polskiego,
który na rozkaz Napoleona walczył przeciw ludowi hiszpańskiemu, a wszyscy 
dąbrowszczacy
wraz z nim sprawili, że słowa Madryt i Saragossa zatraciły dawną gorycz i 
zapisały
się pięknymi, niezniszczalnymi zgłoskami w dziejach walk ludu polskiego o 
wolność i
sprawiedliwość na świecie.
LEON PRZEMSKI