MEICHIOR WANKOWICZ

STRZĘPY EPOPEI
SZPITAL W CICHINICZACH

STRZĘPY EPOPEI
OPOWIADANIA

Twardy był los legionistów, lecz stokroć twardszy i boleśniejszy był los wojsk
polskich, tworzonych na terenie Rosji.'
Legioniści, bądź co bądź, cierpieli, walczyli, umierali na ziemi ojczystej,
byli w ciągłym zetknięciu ze swoją społecznością, dzielili z nią rozpacze,
nadzieje, chwile triumfu i upadku... Wspólność przeżyć potęgowała upojenie
zwycięstwami, a osłabiała ciężar klęsk.
Wojska polskie na Wschodzie były zupełnie sieroce, osamotnione, od-
dzielone żelaznym murem podwójnego frontu, oraz olbrzymimi przestrze-
niami, lasami, stepami, górami od serc drogich, sumień bliskich i braterskiego
poparcia... Dość zajrzeć do skromnej, prostej, rzeczowej książki podpułkow-
nika H. Bagińskiego, żeby zrozumieć jakie straszne dramaty przeżywały
te pułki polskie, gwałtem niegdyś wcielane w rosyjskie szeregi, z niezmiernym
wysiłkiem następnie od nich oderwane, przepojone tęsknotą do kraju, do
rodzin, wstrząsane obawą o los łupionej i palonej Ojczyzny a jednocześnie
rzucane i zalewane wciąż, niby szczapy rozbitego okrętu, potwornymi
' wichr zyskami krwawej rosyjskiej burzy, wstrętnej i obcej Polakom...
Mała książeczka pana Melchiora Wańkowicza daje króciuchne i wstrze-
mięźliwe opisy tych przeżyć straceńczych. Są to niezmiernie żywe obrazy
osób i zdarzeń skupiających w sobie nieraz charakterystykę całych okresów.
Dzięki przenikającemu je gorącemu uczuciu, bezwzględnej szczerości, pros-
tocie, prawdzie oraz świetnej barwności stylu, opowiadania te, pomimo ich
[przyp. red.:] W wydaniu I z 1923 r. przed opowiadaniem, zatytułowanym W noc. z 
21 na
22 maja zamieścił Wańkowicz następujący tekst:
"Pierwszy Korpus Wschodni - zwany popularnie Korpusem generała Dowbora - zaczął 
formować
się jesienią roku 1917 w myśl uchwal ogólnego zjazdu wojskowych Polaków - jako 
zaczątek polskich
sil zbrojnych, mających skupić wszystkich polskich żołnierzy. Formacja ta, 
tworzona w imię
politycznego hasła - czynnej walki po stronie koalicji przeciw Niemcom - 
ściągnęła na siebie
bolszewickie zamachy. Tamę walkom polsko-bolszewickim, które w styczniu i lutym 
1918 przeis-
toczyły się w regularną wojnę, położyło wkroczenie Niemców, z którymi generał 
Dowbor podpisał
umowę, gwarantującą Korpusowi określone terytorium w widłach Dniepru i Berezyny, 
jako bazę
postoju i wyżywienia pod własnym, polskim, cywilnym zarządem. Tę idyllę bez 
przyszłości zakończył,
jak nietrudno było przewidzieć, niemiecki rozkaz rozbrojenia, ubrany w formę 
"umowy" z generałem
Dowborem z dnia 21 maja roku 1918, na której podstawie Korpus stał się składową 
częścią 10. Armii
niemieckiej."
7
szkicowości, robią silne wrażenie. Każde z nich może być rozwinięte
w powieść lub dramat. Każde z nich budzi na przemian ból, dumę lub wstyd...
I, zaiste, miejscami to już nie "Strzępy" mało znanej "Epopei", lecz
są to strzępy naszych własnych serc, ociekających jeszcze żywą krwią,
omywanych łzami żalu po cieniach tych, co się zhańbili lub na wieki odeszli
w zaświaty... Cała skala bojowej duszy polskiej odbita w tych opowiadaniach,
poczynając od zuchwałości i geniuszu nowych Kircholmów, aż po niziny
Pilawców i Żółtych Wód... Niektóre sceny są jak gdyby wierną kopią obrazów
z trzydziestego roku... Dość przeczytać karty - opisujące szare szeregi
żołnierzy, oczekujących wytrwałe a nadaremnie, w noc ciemną i zimną
z bronią u nogi na rozkaz walki z Niemcami... Dość wżyć się nieuprzedzonym
sercem w samobójstwo porucznika Gielniewskiego, dość wniknąć w znaczenie
fatalnego zawahania się ówczesnego Kordiana, pułkownika Bartny, dość
posłuchać kazuistyki niektórych wodzów i oficerów, aby zrozumieć jak bliską
jest w swej psychologii kapitulacja Korpusu generała Dowbora-Muśnickiego
do oddania, pełnej gorączkowej bojowości. Warszawy Moskalom w 1831
roku przez generała Krukowieckiego...
Stało się... Nie wyzyskano momentu, nie "kopnięto w szklany dzwon
niewoli nad Polską", nie napadnięto w chwili decydującej dla losów świata
"na chybki, wątły, rozciągnięty od morza do morza front landwery
niemieckiej"! (s. 71).
Jakże inaczej wyglądałyby wówczas punkty Traktatu Wersalskiego,
tyczące się Polski!... Oszczędzono by Ojczyźnie morza krwi, cierpień
i bolesnych wysiłków...
I... nie miałby czelności pastor niemiecki w kazaniu nad Berezyną
powiedzieć o rozbrojonym korpusie, że "to byli żołnierze, którzy nie mieli
honoru"! (s. 97).
Stafo się!... Spłonęła na marne śmiertelna ofiarność prostych dusz
żołnierskich, pozostawiając jeno przykry czad marnych marności przy-
krytych wielkością... tytułu!
Takie wspomnienia długo palą, niby nie zasłużony policzek, oblicze tych
"innych", umiejących cenić na świecie "inne" rzeczy ponad życie i dobrobyt,
których sylwetki autor również w tej samej książce podaje...
Wieczny dramat ludzkiego współżycia!
WACŁAW S IERO SZEWSKI
26 kwietnia 1923 r.
PRZEDMOWA
Do tego trzeciego wydania, ukazującego się w dwanaście lat po pierwszym
i w osiem lat po drugim, dodałem trzy następujące opowiadania:
Związek Broni, Ostatnie słowo i Rozkoszna pała.
Ostatnie słowo mogłem zamieścić dzięki uprzejmości pani Natalii
Włochówny, która je znalazła w papierach po śp. Czesławie Zawistowskim.
Rozkoszną pałę zamieszczam w tej książce z najwyższą niechęcią: myślę
jednak, że troska o poziom książki' winna ustąpić przed obowiązkiem
poinformowania czytelnika, który czytając o psychologii związkowców,
powinien zajrzeć i w psychologię, z którą związkowcy walczyli.
Wreszcie opowiadanie Związek Broni stało się dla samego autora
niespodzianką. Było zaczęte jako przedmowa do 3. wydania tej 'książki,
a rozrosło się w oddzielny rozdział Strzępów epopei. Widać najważniejsze
rzeczy jest mówić najtrudniej i widać wymagają perspektywy lat. Jestem
wzruszony, myśląc o tych cichych i nieznanych ludziach, którzy pracowali
ze Związkiem Broni, i którym dane było w pewnej chwili dziejów pochwycić
z rąk legionowych sztafetę.
Panu majorowi Wacławowi Lipińskimu dziękuję za przypisy.
MELCHIOR WANKOWICZ
POLEGŁYM
ZWIĄZKU BRONI I
POW-^ WSCHÓD
I. LEGIONOWA SZTAFETA
OPOWIADANIE PASIKA1
Pamięci WŁADYSŁAWA PASIKA
strzelca II Brygady Karpackiej 2. Pułku 10. Kompanii, w Korpusie
generała Dowhora strzelca 12. Pułku oddziału karabinów maszyno-
wych jucznych, wreszcie żołnierza Polski Niepodległej, poległego
w walkach z Czechami na Śląsku w roku 1919
Było to w zawianych śniegami barakach Jelni - w miejscu postoju
3. Dywizji generała Iwaszkiewicza, w początku 1918 roku.
Przyjechałem, by starać się pchnąć do marszu wśród walk tę dywizję.2
Zadanie było wielkie, a garstka nas, związkowców, wobec niego mizerna.
Snuliśmy się w głębokich śniegach, między drewnianymi barakami,
w których były porozrzucane kompanie.
Z dnia na dzień oczekiwano, że siły bolszewickie zlikwidują to całe
"wojsko".
Uważaliśmy się za żołnierzy, ale czuliśmy się raczej jak zapadłe
w śniegi stadko kuropatw. Każda sobie dołek wygrzebie, główkami dla
ciepła zwrócą się do środka i w Bogu mają nadzieję, że je jastrząb
przeoczy.
W tej kuropatwiej psychice marzyliśmy o prawdziwych żołnierzach
- legionistach, którzy pono wkroczyli do Królestwa, niosąc w rękach
siodła.
I wówczas, kiedy staliśmy przed najcięższymi zadaniami - ujrzeliś-
my żywego legionistę, który z jeniectwa rosyjskiego do 3. Dywizji
uciekł.
Władysław Pasik, eks-legun, jeniec rosyjski, typ dwudziestoletniego
osiłka wiejskiego (z Grabin pod Tarnopolem był rodem), zawitał do
ciemnej kancelaryjki pułkowej i rozgadał się:
Przypisami (L.) zaopatrzył major Wacław Lipiński (przyp. z cyfrą - autora).
Patrz w tej książce opowiadanie pt.: Związek Broni.
12
- W książkach, co je pan czytał o legionach, nic, widać, o bitwie pod
Czerniowcami nie ma1. Tam to dopiero było ciężko!
Cofali my się z Bessarabii, spod Dobranocy wsi. Madziary, bestie,
Rusa puścili... Był Trojanowski z nami i Januszajtis i Roją2... Parli nas
ze Sadogóry za Prut nazad. A za Prutem, lewy brzeg jego obsadzając,
mieli my zająć Lisią Górę.
Ledwie my ku Prutowi zeszli, aż tu most, co na tamten brzeg ku
Czerniowcom wiedzie, Rosjanie gęsto kulkami kryją i już od niego rychtyk
ich piechota i kozaki walą.
Więc my - w bok, na prawo. Drogą, co wzdłuż Prutu idzie, odchodzić
my poczęli ku drugiemu mostowi, o osiem kilometrów. Ten jednak
Austriacy przed samym nosem nam wysadzili w ucieczce. Skotłowały się,
zamąciły dwa pułki nasze. Moskal już nas ze wszystkich stron otoczył.
Artyleria wali w nas jak w bór i zdrowo kruszy. Piechota półkolem idzie,
ściskają, juchy, pętlę, a tylko Prut nas od Lisiej Góry przegradza.
Pozeskakiwali my pod brzeg stromy - zasłony szukać od strzałów.
A tu artyleria ziemię czarną rwie i brzeg łamie, we wodę pociski biją, aże
się do dna za każdym razem ta woda rozwiera.
Skotłowały się, zamieszały pułki. Roją nawet, pułkownik, głowę stracił.
Były tam dwa czółna spore uwiązane u brzega. W te czółna po czterdziestu
żołnierzy wsiadło i ku brzegowi przeciwnemu przepychać się jęli. Nurt
ich czarny porwał, zakręcił, pocisków parę leje rozwarło, że się tylko raz
i drugi chybnęli i ku dnu poszli...
Wpław też wielu rzucało się, w wirze bystrym ginąc.
W tej godzinie ostatniej doktor Bobrowski, szablę z pochwy wyrwaw-
szy, krzyknął: "Chłopcy! za ten sztandar, który tutaj widzicie! Za tę
Najświętszą Matkę Boską, za Orła, co na nim!" I jak skoczy! My za nim.
A już kozacy swoje sotnie w szyku puścili na zgniecenie nas ostateczne.
Poszliśmy na bagnety. Siedemdziesięciu naszych padło, aleśmy odsunęli
pętlę. A tu chłopcy z drugiego brzegu bród wskazują i tyczki stawiają.
Ale raz jeszcze trzeba było spod brzegu wychynąć i na bagnety iść.
Takeśmy ich trzymali, ażeśmy do ostatniego bród przeszli.
Żeby nie doktor Bobrowski, już by onych dwóch pułków naszych
nie było.
Pod tą Lisią Górą, to my się mało wiele przepierali tam z Rosjanami.
Chodzili my na nich nocną wycieczką, ale czterech złapali i powiesili kozacy.
I po siedmiu większych bojach, w czerwcu, stanęliśmy pod Rokitną.
Pozycja nasza wyciągnęła się w dwa kilometry frontu. Dwa one kilometry
' Mowa o bitwie II Brygady Legionów w rejonie Kołomyi, na linii Czemiawki-
Dobronocy,
stoczonej 10 maja 1915 r. (L.).
^ Relacja biedna. R^ja był już wówczas w Piotrkowie, gdzie organizował 4 p.p. 
Legionów (L.).
13
szedł okop lekki, płyciuchny, nie do klęczenia nawet, w trawie bujnej
całkiem ukryty. Przed nim step rozległy, trawy tam aż po krańce sine,
gdzieś w czerwcowym słońcu rozkołysane.
W te tedy okopy w pierwszą linię ściągnęli my wszystkie nasze
maszynowe karabiny. Dziesięć ich było.
Czekali my.
I w jasny dzień poczęli wrogi jak mrowie jakie, jak szarańcza, iść.
Sznur po sznurze, jak małe mrówki, ciemne punkty przebiegały z dala,
zbliżały się, rosły. Przebiegną i padną. Znów wznoszą się, pędzą ku nam
i zapadają. A za nimi w trop nowi i nowi. Świeże siły. Już rozróżnisz
postacie na czele biegnących. Oficerów widać na przedzie. Zapadają. A za
nimi nowe mrowia. Jakby z każdej trawy ruski wojak się rodził. I jakby
cała trawa na nas sunęła.
Nasza linia milczała. Rosjanie bez okopywania się, bez przypadania
już niemal, ciągle szli i szli. Już słychać głuchy tupot przebiegających.
Aż doszli na kroków sto pięćdziesiąt. Naraz zaśmiały się wtedy kulomioty
z trawy, ze stepu. Niby wicher po nim poszedł. Padło wszystko, wtuliło
się w trawę. Dopiero wtedy nasze maszynki dalej po polu przechadzać
się, a przebierać. Równo, kwadratami kosiły one łąkę na czysto, a z nas
karabinu nikt nie tknął nawet. Jenośmy patrzyli. I co który wróg wzniesie
głowę, już ci go skoszą. Tak do nogi sześć pułków rosyjskich ułożono
w tym stepie. Poszły nowe ataki zażarte i wróg jeszcze cztery pułki
pokotem kulomiotom naszym złożył w ofierze, bo kraniec stepu hen coraz
to nowe mrowie słał na nas.
Aż zeszła noc czarna i smolista, jak besarabski czarnoziem. Aż duszno
było w powietrzu i straszno w tych płyciutkich okopach u skraju oceanu
trupów i rannych. Zda się, że tam coś roiło się i mrowiło w ciemności
i sen nie brał żadnego z nas tej nocy.
I widać nie próżno. Sotnie spieszone kozackie wśród korytarzów
trupich w ową noc ciemną dopełzły aż pod okopy nasze strzeleckie.
Wychynęli z nocy o piętnaście kroków przed nami, jak czarty czarne.
Drgnęło coś w piersi, zda się serce skoczyło pod gardło i w dół szarpnęło.
Nimeś się obejrzał, już cię nogi prężne za okop skurczem jednym rzuciły,
a dłonie wraz bagnet ślepym razem w gąszcz pchnęły. Zderzyli my się
bagnet w bagnet i od okopów kozaków wstecz pchnęli.
Ale nie tę tylko niespodziankę gotował Rusek.
Od lewej ręki był tam kurhanek nieduży, w step wrosły. Tam nocy
owej, korzystając z czynionego z kozakami gwałtu, wróg milczkiem
armatkę polową wtoczył. To ścierwo, skoro świt nastał, bić celnie po nas
poczęło, była bowiem owa armata o tysiąc kroków od nas, nie dalej. Raz
wyrżnie w okop, że kilku chłopa pobije i roztrąci, raz w lasek pobocz za
okopem, gdzie stał sztab pułku. Raz w nas, raz w lasek. A tak celnie jucha
14
bije, że żadnej cierpliwości nie ma. Januszajtisowi pułkownikowi, co
śniadanie właśnie jadł, strawę wyrzuciło, z ziemią zmieszało, pułkow-
nikowi w głowę deską jakąś czy polanem stuknęło. Wychodzi przed
chałupę zły - klnie armaty. Patrzy: Austriak! z armatami jadą, rozbijać
tego szkodnika. Pojeździły, pokręciły się, zabrzęczały po nich szrapnele.
"Przykrycia nie ma" - prawią i... zuruck". Januszajtis głodny i zły, klnie
austriackiego kapitana, co mu wycieczkę radzi.
Ale naszym się spodobało. Wyskoczył chorąży - o pozwolenie prosi.
Dobrał nas czterech - na ochotnika. Jeno żywcem przykazał Januszajtis
brać, że to, prawi: "Śniadanie mi zepsuli, gadać z nimi sam chcę".
Poszliśmy w pięciu, boczkiem, a trawą. Ujrzeli już nas z bliska Rusy,
a było ich kilkunastu i szkapy na gwałt dalejże wprzęgać. Tedy my salwę
po koniach, pomni, aby ludzi żywcem, w niewolę.
Zatrajkotali do nas z rewolwerów artylerzyści, ale niedługo tego.
Skoczyliśmy na bagnety, oni zasię, szabel dostawszy, nie poddają się. Aże
nam dziwno się zrobiło, bo choć ich kilkunastu, zawsze to bagnety u nas,
a przy tym nie ruski to zwyczaj nie poddać się. A oni tymczasem widzieli,
że od tyłu nam piechota zachodzi i przewlekali.
Biliśmy się tak, nic nie wiedząc, minut dwadzieścia i ułożyli już dwóch
artylerzystów, aż tu nagle siła wielka z tyłu skoczyła i "Zdajsici*1"1'1 
krzyczą.
Jeden dał dęba, ale go ustrzelili na miejscu. Nas zaś otoczyli, ku swoim
pędzą.
Upał był duży. Pozdejmowali my maciejówki, że to gorąco niby i każdy
rogi czapki za brzegi ugiął - do Austriaka się upodobniając.
Wiedli nas między tabory i kuchnie, między pałatki lazaretowe.
Zewsząd tłum rozwścieczony na nas parł, "śmierć" krzycząc. Jakże to!
Ich dziesięć, dwanaście pułków tam w stepie ziemię gryzło, a nas czterech
- ot cała zdobycz! I ranni, zwłaszcza z noszy, z tapczanów, ku nam
wyciągali pięści i klęli, zdrowych przeciw nam judząc.
Z taką muzyką do pułkownika my doszli. Pułkownik tęgi, ogromny.
Ujrzał nas, napęczniał krwią: "Wy legioniści." - "Nie, my pułk
austriacki." - "Łżecie, to strzelcy w pierwszej linii stali. WieriowokF**"
Przynieśli sznury. Przypomnieliśmy wisielców - onych czterech, dob-
rych kolegów spod Lisiej Góry. Aż tu doktor jakiś, człowiek starszy,
idzie. "Co robisz, pułkowniku, toż Austriacy!" I naraz do nas po polsku
zagaduje. Bierze papiery nasze, w których jak byk stoi, jako żeśmy strzelce
polskie tego i tego pułku. A doktor nic, jeno w głos rżnie po niemiecku,
czytając niby: "Kaiser-Kónigliche Regiment...,****"
Z powrotem.
"Poddajcie się"
Sznurów, powrozów!
Cesarsko-Królewski Pułk...
15
Dopiero kazał pułkownik powrozy precz wziąć, a nas pytać pocznie,
gdzie i co i jak wojska stoją i do generała wysłał. Tam w sztabie
chorąży nasz, co spod Przemyśla był i po rusińsku potrafił, napędz-
lował1 mu dziwów: że Austriak! za laskiem od trzech dni pozycję pod
ciężkie działa betonują, że nasze dwa pułki dwie dywizje austriackie
zastąpiły, że nasze chłopy odeszli i stoją tam i tam (a tam stał stary
landszturm). Generał taki był rad, aż sapał i po trzy ruble kazał nam
wszystkim dać.   *
Pędzili nas potem dwa dni do stacji Mamałyga, kęsa chleba nie
dawszy. Z Mamałygi pojechaliśmy do Kijowa, też bez strawy nijakiej.
Zegarek na ręcem miał, co go nie potrafili zagrabić, bom go pod
rękaw wciągnął. Tom go teraz za pół bochenka chleba konwojnemu
oddał.
W Kijowie spali my na piachu, co aż się podnosił od wszów. Wydzielili
nas w transport trzystu jeńców. Węgry tam były i Czechy i Niemce
- Polaków mało. My czterej legioniści daliśmy sobie słowo, że jeśli okopy
każą kopać, czy inne co takiego na froncie - nie zgodzim się. A inni też
słowo dali i za jedno iść przyrzekli.
Wyładowali nas we wsi Filimony grodzieńskiej guberni i w stodole
zamknęli. A rankiem drugiego dnia w pole pognali, rozdali łopaty i kazali
kopać.
A tu stu dwudziestu pieszych konwojnych i czterdziestu kozaków. Ale
my nie chcieli. Saperski oficer po naszego kapitana posłał, co nad nami,
jeńcami, był. Ten kolejno nas brać kazał i obijać kozakom. Aż kiedy do
ósmego doszli, feldfebel to był, Rusin: "Wszyscy będziem robić - po-
wiada. - To ci czterej - powiada - co nas nabuntowali" - i na nas
ukazuje.
Chwyciły nas kozaki i w maleńki ciasny chlewik rzucili.
Leżym dzień cały bez jadła i wody. Na swoją potrzebę nawet nie
puszczają i pies kulawy nie zajrzy.
Przeleżeli my tak dzień i noc całą, aż na drugi dzień, koło południa,
dopiero słyszym - głosy niemieckie słychać - jeńców gdzieś koło naszego
chlewka prowadzą.
Tedy my zrozumieli, że coś będzie. Rozwarł kozak drzwi, stanął
w nich, za nim inni. Wzięli nas pomiędzy siebie i powiedli.
Na zielonej łące już jeńcy stali w krąg. Wkoło nich konwój i kozacy
na koniach. W środku kapitan z papierem w ręku.
Odczytał, że wypada na nas po dwadzieścia pięć razów nahajem. Prosili
się kozaki, że nie chcą bić. Ochotników wywołał. Wystąpiło dwóch i pięciu
Serbów-jeńców, chłopów jak byki, do trzymania.
' Nakłamał
16
Od pierwszych uderzeń krew trysła. Koniec nahaja ciało rwie i jak
ogniem praży. A potem to już nie bolało nic. Jeno cięło się robiło od krwi
i w butach pełno, jakbyś wody nabrał.
Zwalili nas potem do tego chlewa na gnój. Ruszać my się nie mogli,
bo krwi sporo zeszło, a szmaty przykrzepły i coś się krzynę dźwignął, to
jakbyś darł ciało.
I nie jedli my już drugi dzień nic.
Wraz zajrzał ku nam jakiś sanitariusz. "Czekajcie" - powiada po
polsku i łeb cofnął.
Nie przeszło dwóch godzin, aż rozwierają się drzwi i wpada doktor
wojskowy. Młody i Polak. Sanitariusz ten mu telefonował do Grodna.
Doktor ten zaraz nas do powozu kazał brać. Przyleciał kapitan. Co
mu doktor rzekł, nie wiem, bom niewiele co wtedy po rosyjsku rozumiał.
Ale aż za szablę chwytał. Zaczerwieniał kapitan i zmilkł i ustąpił.
Trzy miesiące leżeli my w Grodnie, w szpitalu. Wyżej czterdzieści
stopni gorączki my mieli, bo gnój w rany wszedł i ognił.
Aż wreszcie wypuścili zdrowych kolegów i mnie, ale każdego w inną
stronę rozegnali i nie wiem już co z nimi.
A mnie pchnęli do Mikielewszczyzny wsi, do tegoż kapitana. Kopałem
już okopy - cóż robić...
Poczęli Niemcy przeć. Koleje, szosy zawalone wojskiem i wygnańcami.
Nas, jeńców, w hordy ogromne spędzili i pieszo na Mińsk, Smoleńsk,
stamtąd za Dźwińsk, a potem znowu z powrotem do mińskiej guberni
gnali.
Szli my tak, jedenaście tysięcy jeńców, polami i rżyskami bez strawy
żadnej, bo nie wydano nam nic zupełnie. Szli my tak miesiąc. Gdzie się
jakie kartoflisko trafiło, tośmy upadali, jak te psy gryząc się ze sobą.
Chłopy się z fuzjami zasadzali, rządcę sprowadzali kozaków. I bywało,
że kozacy co sił rżną ludzi nahajami po głowach, skóra pęka, krew płynie,
a my nic, nie zasłania się nawet żaden, jeno te ziemniaki z ziemi rwiemy.
I nikt tam nas nie miał siły wygonić, nim pole puste całkiem nie zostało.
Z tej nędzy i głodu setki nas czerwonkę' miało i pobocz drogi niejeden
się tam kulgal w boleściach i na wieczne odpocznienie zostawał.
Aż mi to psie życie ku gardłu podeszło, żem nie mógł sobie dać rady.
I żebyż tylko głód. Ale to gnanie het, kiedyś co wieczór myślał, że miejsca,
coś je rano przemierzał, Niemiec już zajął, a za nim nasi, te wypominki
- pokoju mi nie dały.
Pamiętam, jak mnie wzięli, myślałem - nie może to być. Jasne było
południe i dął taki lekuchny wiatr. Sprowadzali mnie tak od tej armaty
z kurhanu, a tam o tysiąc kroków nasz okop, gdyby na dłoni. Tom patrzył
' Krwawą dyzenterię.
2 Strzępy epopei...                                I "7
w to miejsce, gdzie, wiedziałem, siedzi mój brat, co z nim my razem na
wojnę poszli. I myślałem, że to jakby na chwilę jedną do Rusa odchodzim
i że nie może to być, że już ja nie strzelec i nie w kompanii swojej i że
to się nie stanie nic.
I w Kijowie potem, i w Filimonach, i we szpitalu, tom czuł jakoś
ciągle, że niby wypadek jest, że się odmienić musi.
Aż kiedy pognali nas w rosyjski świat coraz dalej i dalej, coś się we
mnie skręciło i urwało. Że to już niepowrót ostatni.
Począłem z kamratami radzić. Bali się. Chłopaki byli dobre, spod
Lwowa, co je wróg w niewolę w cywilu wziął. Pomieniał jeden ze mną
swą przyodziewkę na mój mundur niebieski.
Pod Dokszycami na ściernisku my na noc zalegli. Konwój palił ognie
wokoło. Między nimi miejsca czarne jak sadze, od ciemni nocnej. Ziemią
wiłgłą przez ciemnie przepełzłem. W lesiem, co ściernisko grodził, na
sosnę wlazł i czekał świtania.
Nazajutrz gonitwy w krąg poszły. Telegramy pewno poleciały, spra-
wki'. Tak dwa dni po lesiem się tułał, wysunąć się bojąc.
Trzeciego dnia było już po południu, ku wsi się posunąłem pod
lasem. Cicha była i pusta, obgorzała na poły. Ludzi z niej dawno
wygnali.
Zobaczyły mnie plądrujące po polu kozaki: "Coś za jeden?" "Ja z tej
wsi." Pognały mnie do komendanta ze sobą.
Poszedłem po etapach, aż na trzecim etapie pułkownik każe mi do
wojska iść. "Jako żeś ruski poddany" - prawi. O Boże! a przysięga nasza
strzelecka...
Zeznałem, ktom jest. Pchnięto mnie tedy wraz od etepu do etapu
dalej. Aż na etapie ósmym był koniec. Dowiedli mnie do mojej drużyny,
do tegoż kapitana.
Krótkie było przywitanie. Znowu plag dwadzieścia pięć i znów lizanie
się z ran.
A potem znów życie jenieckie. Zmienili dawnego kapitana, przyszedł
naczelnik nowy. Ten buty i bieliznę dał, bo to już styczeń był,
a my boso, jeno w łachmanach i gałganach. Pierwsze buty i bieliznę
po siedmiu miesiącach niewoli. Z dawnej koszuli strzęp jeno został.
Latem tom w strumieniach przepierał, teraz brud jeno jeden na
nas wszystkich był, że gdyś nocą ręką sięgnął na gołą pierś, lub
przejechał po karku, pełną dłoń wszów miałeś, żeś mógł nimi, jak
zbożem, siać.
Karmić też lepiej nas poczęli, piec żelazny w stodołę wstawili.
Przehandlowali my zaraz buty z sołdatami na gorsze, dopłaty każdy pięć,
Powiadomienia.
18
sześć rubli wziął. Z tych pierwszych pieniędzy poszła chciwość i granie
w karty.
Podoficer jeniec ciągnął bank przeciw mnie. W banku sześć rubli stało.
Postawił na całe sześć rubli. A sam asa z rękawa ciągnie. Kolega mnie
trąca: "Widzisz, Władek"? - powiada.
Jakoś aż zamroczyło mnie z tej gorącości. Kociołek, co pobocz stał,
chwycę - i w łeb. Skórę mu jeno rozciąłem, ale się zjuszył i krzyku narobił.
Wpadli konwojni, zabrali mnie. Znowuż mi przysądzili dwadzieścia
pięć. Ale przez ubranie. I takem się wiercił (miękko jakoś trzymali), że
dziewiętnaście mi tylko wleciało.
Od tego bicia, chociażem się nie położył i felczer jeno mnie opatrywał,
zesłabłem jakoś. Doktor, Żydówka jakaś w "sojuzie", była dla mnie
życzliwa, więc wyprawili mnie do Kinieszmy, do obozu dla jeńców.
Tam dwa miesiące za kucharza u jeńców oficerów byłem, nim nie
zwinęli obozu w Kinieszmie. Wyprawili mnie wtedy do Iwanowo-Woz-
niesieńska na roboty z innymi jeńcami. Na nas osiemdziesięciu dawali
tam dwa pudy kartofli i pół funta łoju dzień w dzień. Prócz tego na
każdego pół bochenka chleba i dziesięć kopiejek dziennie (o ile pracował),
a trzy razy na tydzień dziewięć funtów mięsa z krowich głów na
wszystkich.
Tak rok przeżyłem aż do końca. Aż szynel sołdacki dostawszy,
wyrwałem się i do dywizji drała dałem.
Stoi przede mną w szarym szynelu, oczy siwe we mnie wparł - jasne
oczy, jakby ten świat męki polskiej przeszedł mimo niego bokiem, a on
tak tu zawsze w Dywizji tkwił. Wór na plecach poprawia, puszki konserw
brzęczą.
- Cóż to, wyjeżdżacie, Pasik?
- Jakże, do Iwanowo-Wozniesieńska komenderówkę dostałem. Z po-
wrotem... Po jeńców'.
Ten legionista był jak sztafeta, którą nam przysłali nasi i dalecy - by
dalej nieść.
' Do Korpusów Wschodnich werbowało się ochotników nie tylko z rozrastającej się 
armii rosyjskiej,
ale i spośród jeńców-Polaków.
V                           19
WYPRAWA I ŚMIERĆ
PUŁKOWNIKA MOŚCICKIEG01
Pamięci dowódcy wyprawy
rotmistrza BRONISŁAWA ROMERA,
członka Związku Broni, rozstrzelanego w drodze na Murmań nad
brzegiem Newy, w Powieńcu, dnia 23 września roku 1918
Działo się to w szarych kazamatach bobruj skiej twierdzy, w dzień ów,
dżdżysty i ponury.
Zaciskające się wilcze koło bolszewickie zmuszało dowództwo do
szukania dróg wyjścia, w poczuciu odpowiedzialności za Korpus.
Kazano nam, delegacji, ku Krajowi iść, o radę i dyrektywę pytać, ku
władzy jedynej zza kordonu w Kraju widomej - ku Regencyjnej Radzie.
Pułkownik Mościcki na czele stanął. Dalej szedł podporucznik Bisping
przedstawiciel Naczelnego Komitetu, chorąży Maruszewski, porucznik
Żaboklicki i ja, żołnierz - ziemianin z Białorusi.
2. i 3. szwadron porucznika Podhorskiego i podrotmistrza Romera
szedł za nami.
Śmigłe szwadrony, w sześćdziesiąt szabel każdy, z dwoma filig-
ranowymi kulomiotami Louisa.
Szło wszystko lekko, sprawnie, bez juków zbytnich. Wózków kilka
podążało jeno za nami, obroku i produktów trochę wioząc.
Prawdziwy komunik to był, zlatujący w ostępy zbrojnych poleskich
wsi z twierdzy bobrujskiej, niby kobuz myśliwski z łowieckiego łęku.
Wiódł go wytrawny żołnierz - podrotmistrz Bronisław Romer,
dowódca 3. szwadronu Krechowieckich Ułanów.
Zwiłgły i dżdżysty był ten lutowy poniedziałek naszego wyjazdu.
Oślizgła szosa przewlekle połyskiwała w zgaszonym świetle dnia
i w oczy prószył drobniutki, ledwie wyczuwalny kapuśniaczek.
' Opowiadanie wolontariusza Witolda Wańkowicza, członka delegacji Korpusu do 
Rady Regencyj-
nej.
20
Omenów nie brakło... Przy wyjeździe z koszar podporucznik 2.
szwadronu. Plater, pada z koniem i nogę łamie. Odesłany do twierdzy,
oddaje swego konia porucznikowi Bardzyńskiemu (z 3. szwadronu).
Zaraz na trzeciej za Bobrujskiem wiorście - memento wojny, wyrwa
czarna i rozrzucone bale wysadzonego mostu.
Wysuwa się porucznik Bardzyński, by zbadać przejście, zapada się
z chrapnięciem jego koń, a jeździec powstaje z wywichniętą nogą i ubywa,
na wy jezdnym zaraz, drugi oficer.
I na trzeci szwadron "padło"...
Nie mówią nic do siebie "malowane dzieci", w szeregu cisza.
Cóż chcecie - żołnierski los w ręku Boga; ma on jednak swoje gońce,
znaki złe i dobre, omena życzliwe, jak jasny len w słoneczne południe
i srogie a ponure, jak czarnej płachty machnięcie przed oczy.
Cóż chcecie - walka to wiara, a wiara to uczucie i wyczucie.
Zły i nieswój jakiś jedzie przodem pułkownik Mościcki. Nieskończone
mięsiwo rozwiłgłej szosy szkli się pod nogami. I czarne wyrwy rozwarte
wysadzonych mostów szlak grodzą.
Aż skręcamy wreszcie na boczne dróżki polne. Znacie nasze białoruskie
dróżki polne? Wije się to i przepada, znaczne nieraz tylko Bogu i miej-
scowym ludziom, znów się wyłania w kontur wyraźniej szy i wiedzie w te
ostępy, tym szeregiem polan ogromnych, obrzeżonych zawsze ze wszys-
tkich stron horyzontu obramowaniem lasów.
Gęsiego dróżką taką jadą ułani. Gdy spojrzysz z zakrętu - zda się
wstęga szara polem się wije, prążkiem amarantowym czapek po wierzchu
się znacząc. Tysiąc pod nim końskich nóg-macek, ponad nim szpaler
chorągiewek furkoce.
Uszliśmy tego pierwszego dnia wiorst trzydzieści. Dzień następny
o czterdzieści wiorst znów w głąb kraju rzucił.
Czterdzieści, pięćdziesiąt wiorst był nasz zwykły przemarsz. Coraz
dalej za nami zostawał Bobru j sk, coraz czarniej, coraz szczelniej otaczał
nas krąg zwierających polany lasów.
Wsie milczały i były jak zastygłe w konwencjonalnej chłopskiej
pokorze.
Migiem znajdowało się siano i mleko i chleb. Rotmistrza Romera
w tym była ręka, a niezmęczone oko i kierownictwo czujne.
Galopem co dnia przed oddział sforowali się kwatermistrze. W oka
mgnieniu rozbita, na kwatery podzielona wieś i na spotkanie z opłotków
wjeżdżają wysłani żołnierze. Cicho i sprawnie ciemnymi wieczorami
zapadaliśmy na spoczynek. Jeden szwadron z jednego końca wsi, drugi
z drugiego, a delegacja w środku, strzeżona wzmożoną wartą.
I nie widziałeś naczelnika ekspedycji, rotmistrza Romera, śpiącym.
We dnie, czy w nocy, baczny na wszystko, jako stale będący na służbie,
21
stale w czapie na głowie, duszą był oddziału i mózgiem kierowniczym
wyprawy.
Mnie los mniej odpowiedzialne stanowisko wyznaczył. Byłem kucha-
rzem delegacji i gospodarzem naszego podróżnego klubu (ordynansów nie
mieliśmy).
Z rzadka zdarzały się gratki kulinarne. Raz był nią kucharz fachowiec,
który się znalazł w jednej z wiosek i był przez nas wyeksploatowany
należycie. Raz - wieprz dopiero zabity w osadzie szlacheckiej.
Zaś zwykle - konserwy mięsne, w postaci przeróżnej (to znaczy:
siedząc, stojąc, leżąc), herbata i natychmiastowe spanie (prócz Romera).
A o szóstej rano następnego dnia pobudka, szósta i pół - siodłanie,
siódma - wymarsz.
Wysforowują się tedy naprzód szpice, "oko" i łączniki, dalej idzie
szwadron 2. lub 3., wedle kolejki, potem my - delegacja - i szwadron
zamykający.
Trafia raz, na drugi dzień drogi, za Hłuskiem, patrol boczny na
dwór Daszkiewiczów, których grabią chłopi, rozprasza rabusiów. Wieś
tedy, którąśmy po tym fakcie musieli przejeżdżać, wita nas rykiem
- wyciem babskim i lamentem unisono. Nic podobnego w życiu-m nie
słyszał.
Od jednogłośnego zawodzenia aż powietrze w krąg drżało. Myślałbyś,
że dzwoni lamentem każdy kołek w płocie, każda belka sosnowa w poles-
kiej chałupie.                     *
Szedł jednak nasz żołnierz grzecznie, a potulnie, jeno okiem łypał, nie
ruszał nic.
Zakaz bowiem był. Delegację wiedli. Kraj, lud - milczał wciąż. Ale
widziało się znaki, że kordon wojskowy coraz bliżej.
Raz, a było to ku końcowi dnia, wynurzyła się przed nami wieś, niby
z bajki: ozierodów' las, złocony po wierzchu blaskiem gasnącego słońca,
słał dołem po śniegu dziwnie splątany flores cieni, biegnący pod nogi
końskie. Spomiędzy nich przybiega konno grupka ułanów-kwatermist-
rzów i wita nas, raportując dowódcy o poczynionych we wsi przygoto-
waniach ku rozkwaterowaniu wyprawy.
Innym znów razem, ze wsi, ku której dojeżdżaliśmy, szło rzępolenie
skrzypiec i jednostajny, nawrotny, monotonny, złożony z paru tylko
taktów zasadniczych, refren harmonii.
Wieś "spraulała swadźbu".
' Wskutek wilgotnego klimatu na Białorusi powszechnie używają do suszenia 
koniczyny, wyki
itp. tak zwanych ozierodów - wysokich na 4-5 metrów słupków, połączonych długimi 
poprzecznymi
żerdziami, na których suszy się sprzęt. Te ozierody, zwykle na gumnisku każdego 
gospodarstwa
stojące, w niektórych wsiach poleskich są wspólne dla całej wsi i zajmują dużą 
przestrzeń pola przed
nią, tworząc długie szpalery.
22
Wyszedł na środek drogi pan młody z mirtem u klapy. Wysypali się
drużbowie. Wziął się młody pod boki. Biała papacha ze skórek zajęczych,
bielaków, na tył głowy zdarta.
"A kab że was trascća mordowała, burźuji proklatyje" - przemowę
wielce niegościnną poczyna. Biorą go ułani pod pachy i porywają
z uroczystości. Otrzeźwiały niebawem i wywieziony o wiorst kilkanaście
za wieś, wraca do stęsknionej młodej.
Teren zmienia się coraz bardziej. Poczyna się typowe Polesie. Pińsz-
czyzna tu. Lasy wyniosłe, czarne, giną gdzieś bezpowrotnie. Polany
uprawne też. Dziesiątkami wiorst ciągnie się karłowaty niskodrzew,
czepiający się o poleszucką tundrę.
Przed Sieniawką namacujemy tor wąskotorówki. Wzdłuż niej wszy-
wamy się coraz głębiej i coraz głębiej w las. Na Brześć, ku Zachodowi...
Aż któregoś dnia stanęliśmy w maciupeńkim dworku - zaścianku,
uległym wśród tych błot lesistych. Parę izb i stodółkę zapełnia zwał
śpiących ciał - ułan na ułanie.
Delegacji dostaje się honorowe miejsce - pod fortepianem. Jest to
niby szacowna arka przymierza zbiedniałych szaraczków między dawnymi
i nowymi laty. Dziwny sprzęt o paru pożółkłych klawiszach, niby resztki
zębów, dla których Filon, jedzący maliny, jest dotychczas realną rzeczy-
wistością, a podniosła "Priere d'une yierge"" jeszcze nie doszła zapewne
z dalekiego świata.
Biedny, stary klawikordzie! Może dla ciebie ten ułan polski, śpiący
kamiennym snem pod twoim kadłubem, jest realną rzeczywistością dnia
powszedniego? Przespałeś może lata niewoli, śniąc zakurzonymi strunami
sentymentalne, beztroskie piosenki prababek?
Tu dopadły nas pierwsze groźne wieści. Zmylone naszym marszem
na Hłusk, bolszewickie dowództwo zdążyło już "wysoczyć" nas, wedle
białoruskiego myśliwskiego wyrażenia, w podsieniawskich bagnach i za-
komunikowano nam, że eszelon wojskowy zostaje przerzucony ku nam
torem kolejowym.
Rusza dwóch przebranych po chłopsku ułanów saneczkami na wywiad
głęboki.
Wracają z wiadomościami pierwszorzędnej wagi. Trzy wsie, dzielące
nas od frontu, mocno są obsadzone przez siły bolszewickie. Co gorsza,
w tropy nasze dąży podjazd konny bolszewicki, od trzech dni będący na
naszym śladzie.
Meldunek ten przynosi Mroziński, krępy, zwięzły w sobie blondyn,
o siwych oczach. Rozświetlają się jakoś te oczy i siwieją, gdy
"Modlitwa dziewicy" - kompozycja na fortepian autorstwa Tekli Bądarzewskiej 
(1856),
rozpowszechniona na świecie w dziesiątkach wydań i najróżniejszych 
transkrypcjach.
23
wyprostowany wywiadowca wysłuchuje lakonicznej, a tak cennej,
pochwały pułkownika.
- Ku chwale Ojczyzny!' ...
Natychmiast też, o drugiej w nocy, wyruszamy. O świcie dajemy
wytchnienie koniom w sadybie jakiegoś dzierżawcy. Ofiarowuje się on
przeprowadzić delegację przez kordon, ale uradzono razem ze szwad-
ronami aż do kordonu wojennego się przebić.
Popasłszy, ruszamy dalej. Przecinamy tor kolejowy, idący przez lasy.
Dąży nim jakiś pociąg, ale "ujrzawszy" nas, cofa się i ginie za dalekim
zakrętem.
Ułani mocniej poprawiają się w siodłach.
Niebawem wynurzamy się u wsi Łopatycze. Przed nami obszerna
płaszczyzna błotnista, groblą ubitą przecięta, która jest przedłużeniem
naszej drogi.
Prostopadle do grobli tej idzie linia chat łopatyckich. Ulica główna
i jedyna wsi przecina drogę naszą (przedłużenie grobli) pod kątem
prostym.
Ku tej wsi biegną schylone szare figury żołnierzy rosyjskich.
Tymczasem dwa czołowe plutony pod komendą porucznika Dowgiałły
przeszły już wieś - nie zaczepione ani jednym strzałem.
Aż gdy w wieś wąski łańcuszek łączników wszedł, wszczął się w niej
tumult.
Ze wsi wypada ułan z szablą obnażoną:'
- Panie pułkowniku - naszych z koni ściągają!
Jadący czołem szwadronów pułkownik Mościcki i dowódca szwadronu
Romer, konie ostrogami spięli i w ulicę wsi wjeżdżają, by sytuację zbadać.
- Ułani naprzód! - woła do podrotmistrza Romera pułkownik,
nerwowym ruchem szpicruty drogę przez wieś wskazując.
Podrotmistrz Romer konia wpół do pułkownika zwraca, by sprawdzić,
czy dobrze dosłyszał: czy w rzeczy samej ma on rzucić szwadrony
•w konnym szyku w wąską uliczkę wsi, do której wjeżdżać pod kątem
prostym, zaledwie pojedynczo będą zmuszeni atakujący?
Tak, w rzeczy samej, pułkownik tak chce...
Błysnęła szabla w jaskrawym słońcu mroźnego poranka, łuk świetlny
a groźny kreśląc nad głową rotmistrza, komenda w szwadrony wybiega:
"Lance do boju! Szable żaj!"...
I ruszył podrotmistrz na czele najbliżej będących ułanów ulicą. Idą
w cwał. Porucznik Łebkowski wysforowuje się naprzód.
Nikną za domami wsi... A tam szalona się zrywa strzelanina - trzask
karabinów wściekły wita walecznych garstkę...
' Przepisowa odpowiedź żołnierska w I Korpusie Wschodnim na podziękowanie 
dowódcy.
24
Ściągają się, zgęszczają w sobie szwadrony, lecz do wsi już w ślad za
swymi towarzyszami wejść nie mogą: nie puszczają ich świszczące wzdłuż
ulicy kule. Mus każe się cofnąć pod przykrycie lasu - pułkownik ku
temu daje znak. Dowódca szwadronu, Podhorski, podaje komendę
i bezładny w pierwszej chwili odwrót zamienia w manewr wojskowy.
Zaczyna teraz przed oczy we wspomnieniu iść szereg obrazów.
Rozdrganych, błyskawicowych, ginących szybciej niż okiem się dały
ogarnąć.
Ku galopującym na las szwadronom wypada ze wsi podrotmistrz
Romer w towarzystwie jednego żołnierza. Przeleciał wieś w koniec lewy,
a teraz jej prawym końcem wychynął.
Zda się, że to jakiś mistyczny "krwawy mąż" wojny. Cały prawy bok
jego, od czoła, aż po ostrogę - w krwi (koniowi jego przestrzelono na
szyi arterię, a krwi fontanna ubroczyła jeźdźca).
Wokoło nas gęsto gwiżdżą kule. Jeden z ułanów zrulował.
Dalej...
Wpadliśmy z błota w skraj lasu rzadkiego, niskopiennego. Zamieszanie
się robi. Część zsiadła już z koni. Na gwałt jedni zdejmują karabiny,
innym w ręku połyskują jeszcze nie schowane w pochwy szable.
Przeciwnik strzelać nie przestaje.
Smukła postać Podhorskiego w kożuszku się miga i głos jego donośny:
"Drugi szwadron do mnie!" - biegnie przez las. Opodal Romer trzeci
szwadron zbiera. Bieganina. Jakiś ułan melduje romistrzowi Romerowi,
prężąc się według wszelkich prawideł:
- Panie rotmistrzu, koń pana rotmistrza zdycha!
U brzegu lasu Matusewicz już z Louisem się pora. Woła rozpaczliwie
o talerze do kulomiotów.
Jaroszewicz, tęgi drab, eks-marynarz, co to w Stanisławowie kozac-
kiego oficera za grabież był usiekł, przez pół go przeciął, "nie strzymał"
teraz w obozie, gdzie więzion był, gorączkując sobie krzynę. Przywlókł
się teraz, czarną swoją burką kaukaską po śniegu znaczny i przystrzeliwuje
się uważnie do szarych figur, majaczących w opłotkach wsi.
Aż wyciągnął się, na komendę porucznika Podhorskiego, ułańskiej
sznur tyraliery poprzez polanę i przeciął groblę. Sam porucznik rozkazał
mi do pułkownika iść z meldunkiem, że "trzyma przeprawę".
Pułkownika w lesie znajduję, jak drobnymi kroczkami nerwowo
przebiega od kępy ku kępie. Melduję mu, co mi kazano.
- Gdzie Romer? - pada pytanie'. - Niech Podhorski cofa się przez
las ku polanie.
' Rotmistrz Romer przez ten czas pobiegł do taboru, w którym poczynała się 
panika i zdołał ją
uśmierzyć.
25
- Wedle rozkazu!...
Wracam na pole z rozkazem. Tam już zmilkły wystrzały. Leży jeszcze
sznur ułanów, ale już co który śmielszy, to się podniesie lub przebiegnie.
Podchorąży spokojnie stoi wyprostowany, badając przez lunetę wieś
i teren poza nią.
Bokiem, chaszczami, luzaki przemycają konie. Melduję porucznikowi
Podhorskiemu. Zawraca natychmiast i sam kieruje się do lasu zdać sprawę
ze stanu rzeczy pułkownikowi. Nudno poczyna się robić. Zawracam więc
ponownie w las, aby wyciągnąć swego konia, który zagrzązł w błocie. Ale
jest to zadanie nad siły. Biedne stworzenie przy każdym wysiłku jeszcze
głębiej się zapada.
Przybiega ułan zdyszany z prośbą, by pomóc prowadzić rannego
Belinę. Wiedli go już stajań parę we dwóch, ale ich siły opadły.
W lesie, o kilkaset kroków, na kępie stoi ułan, krwią brocząc. Ręce
rzucił towarzyszowi na szyję i obaj czekają pomocy. Z ułanem Lasockim
zastąpiłem zmęczonych i transportowaliśmy dalej rannego z kępy na kępę
dobre pół godziny, aż do chaty samotnego dzierżawcy.
Po czym biegniemy "wyjrzeć na świat Boży".
A tam właśnie dochodził do wsi pierwszy szereg tyraliery ułańskiej.
Migiem stanęła w płomieniach pierwsza z brzega stodoła. Dalej jednak
palić wzbroniono.
Równo z ogniem, co wspiął się ponad słomiane poszycie, z lasu gdzieś,
z tyłu za nami, rozległ się wyrazisty głos trąbki.
Zbiórka!...
To rotmistrz Romer zestawił tabor, zebrał rozproszonych po lesie
i zbiórkę trąbić rozkazał.
Ściągają ze wsi ułani rozpaleni, z wypiekami na twarzy, o rozgorzałych
oczach, pełnych żalu.
Wyjeżdża ze wsi troje sań w kondukcie powolnym...
Wyprostowują się postacie żołnierskie, palce przywierają do daszka.
Ciągnie majestat śmierci...
Pierwszego wiozą Łebkowskiego, podporucznika. Ciało stężało na
mrozie w ruchu półwygiętym. Twarz cała w grubą maskę krwi skrzepniętej
skuta, że tylko wąs w krwawy sopel zmieniony się znaczy. Wzrok szklisty,
zimny - nie odgadniesz, jaką myśl wziął ze sobą do grobu ostatnią.
Wiozą go cichego, groźnego, zmilkłego nagle. Coś, jak lekkie zdziwie-
nie podnosi ludziom brwi. Milczą, sprężeni w ostatnim hołdzie.
A pod szynelami szarymi łopocze bystre, niechwytne, śmigające jak ptak
nocny bezszelestnym skrzydłem, zdyszane pytanie: "To Łebkowski?!..."
W następnych saniach, na wznak, twarzą ku niebu, wiozą Mroziń-
skiego. Też same siwe oczy rozwarte, co nocy ubiegłej rozgorzały na
pochwalę dowódcy. Patrzą teraz w niebo spokojnie i niemrugliwie, tak

26
samo jasno, jak za życia. Zda się, że obłoki przeciągające górą odbijają
się w nich - "Ku chwale Ojczyzny!"...
Ostatnich wiozą: Śledzia - ulubieńca szwadronu, dzielnego towarzy-
sza - i poległego z nim razem ułana Sitarka.
Prócz tych w wiosce osunęło się z koni dwóch rannych. Uszli oni
śmierci, udając martwych.
Cofać się trzeba wstecz, chcąc ujść zaciskającej się pętli bolszewickiej.
Przez las, zawracając ze sobą spotkanych chłopów, by śladu nie dać,
wracamy do tegoż dzierżawcy, u któregośmy popasali o świcie. Teraz już
nie chce on podjąć się przeprowadzenia, tłumacząc, że wszystkie wsie są
na nogach i czujność bolszewików wzmożona do ostatecznych granic.
Jedziemy dalej. Spotykamy dwunastu zbłąkanych ułanów - zostali oni
ostrzelani. Sześciu ich kolegów wpadło do niewoli. Pomykamy dalej.
Gdzieś, w lesie, nieustannie grzechocze kulomiot. Poczynają huczeć
armaty; okazuje się, że biją w to miejsce, u skraju lasu łopatyckiego,
gdzieśmy się, chowając od obstrzału, spieszyli.
Nastrój jest ponury.
Pomyka knieją jeden szwadron, dalej wozy z rannymi i zabitymi,
szwadron drugi zamyka pochód.
Następuje czarna i wściekle mroźna noc. Jest to druga bezsenna noc
pochodu.
Siedzę, przycupnięty, na skraju sań rozłożystych z rannymi (koń
w bagnie został), zda się, że ten pochód w nieskończoność się wydłuża.
Jest to uczucie tak krańcowego wyczerpania, że reaguje się na wszystko
wszystkimi pięciu zmysłami.
Wszystkimi porami skóry sączy się długi jednostajny chrobot lodu
pod kopytami ułańskich koni. Chrobot ten prześladował mnie później,
przez cały czas pobytu mego w szpitalu w Baranowiczach.
W zaścianku Jasieniec wreszcie dostajemy dwie i pół godziny od-
poczynku. Tam, w kapliczce małej, złożone zostają zwłoki trzech poleg-
łych. Kartki im - z zapisem rang, nazwisk i daty śmierci - zostawiono
na piersiach, z prośbą o ostatnią posługę.
Trzeba było ruszać...
Żywo mi dotąd stoi w oczach scena przed wyruszeniem z Jasieńca.
Na łóżku śpią: pułkownik Mościcki i podporucznik Bisping. Ostatni
umieścił nogi na poręczy łóżka.
Porucznik Podhorski przy stole, wygięty w pałąk, siedzi. Brodę o gardę
swojej "złotej szabli'" wsparł i śpi snem ciężkim. Tuż obok Dowgiałło,
porucznik. Ten w pewnej chwili budzi się, nagłym i stanowczym ruchem
' Wysokie odznaczenie bojowe w armii rosyjskiej.
27
chwyta konserwy, zjada całą puszkę w najwyższym pośpiechu, jak
człowiek nie mający chwili czasu do stracenia, i natychmiast zasypia.
Faworyt pułku - dziś już nieżywy.
Sinieją w pomroce strudzone śmiertelnie twarze. W czapie, jak zwykle,
pochyla się nad stołem głowa rotmistrza Romera. Pisze kartki klepsydry
- zwięzłe, żołnierskie, dla przypięcia na piersi poległym.
"Polegli..." - wywodzi ołówek. Ręka się zatrzymuje. Rotmistrz
Romer śpi.
"Śmiercią walecznych..." - mówi ołówek dalej nadludzkim wysił-
kiem. Opada głowa. Sen znów ogarnia rotmistrza.
Skończone jednak zostało epitafium i ludzie stanęli na nogi.
Rzuciliśmy Jasieniec, dalej się usuwając od frontu.
W liliowych cieniach świtu została za nami kapliczka, zwłoki towa-
rzyszów kryjąca.
Błogosławione ręce kobiece potem w opiekę ich wzięły. Pani Obucho-
wiczowa z Rewieńskich, gdy służba się rozbiegła, sama do kaplicy dąży,
ciała myje na wieczny spoczynek. Trumny im każe robić tej formy, jak
ich zmroził mróz, bo nie mieszczą się w trumnę zwykłą ciała pogięte.
A kiedy rannego Belinę chce jej wyrwać rozbestwiona tłuszcza, pani
Obuchowiczowa własną piersią przed bagnetami drogę zbirom grodzi,
nie bacząc na draśnięcie, którym ją jedno ze stalowych żądeł kąsa.
Rewieńskich to krew... Żołnierzy spod Somosierry.
W pewnej chwili zatrzymujemy się na rozdrożu. Dowództwo nie może
zorientować się w drodze. Postój. Zimno przejmujące.
Z piętnaście grup stara się rozpalić ogniska. Zgrabiałe palce odmawiają
posłuszeństwa, drzewa ogień nie chwyta.
Nic z tego.
Wtedy to pewna liczba ludzi w szwadronach nogi odmraża. Ulegam
temu losowi i ja.
Nasi ranni tylko śpią wybornie, otuleni przepysznie. Gdzieś na jakimś
karczu wysypujemy ich wszystkich na ziemię i z sercem zamarłym dążymy
z pomocą.
Rankiem o godzinie siódmej stajemy w zapadłej leśniczówce Radziwił-
łowskiej.
Zasypiamy natychmiast.
Nocy tej uszliśmy pięćdziesiąt wiorst lasami po dniu bojów i nocy
poprzedniej, spędzonej w marszu.
O godzinie dwunastej wstajemy. Pułkownik Mościcki decyduje się
przekradać bez asysty szwadronów. Przebieramy się, jak kto może.
Pułkownik z waszecia, nieokreślenie.
28
I o godzinie szóstej wieczorem, cicho, w największej tajemnicy, tylnym
wyjściem wymykamy się w towarzystwie katolickiego chłopa-przewod-
nika i dwu ułanów.
Iść mieliśmy na Dub, odległy o wiorst piętnaście. Było postanowione,
że szwadrony też natychmiast wyruszą w dalszą drogę powrotną.
Zagłębiliśmy się od razu w czarną matnię lasu. Ciemno już było. Już
po dwóch-trzech godzinach drogi zrozumieliśmy, że przewodnik błądzi.
Rzucani to tu, to tam jego domysłami, kołujemy noc całą po korzeniach
i wyrwach leśnych. Dzień zastaje nas w dziewiczej głuszy.
O godzinie szóstej rano natykamy się na jakąś rozgromioną sadybę
i tam, rozgrzawszy konserwy, posilamy się i odpoczywamy półtorej
godziny.
Nogi odmrożone dokuczają mi silnie.
Dalsza droga znów była plątaniem się bezładnym w matni. Do samego
południa nie natrafiliśmy na ślad żywej istoty.
I na myśl, że oto już szwadrony odeszły, a my, jak ścigana zwierzyna,
błądzimy w lasach, dziwnie niemiło robi się człowiekowi.
O pierwszej, niemal po dwudziestu czterech godzinach kołowania,
wpadliśmy na pierwsze żywe istoty - chłopów wiozących siano. Ci nam
wskazali drogę na Dub. Poczęliśmy się zbliżać do niego koło godziny
trzeciej po południu.
Ponieważ tak liczna nasza grupa mogłaby zwrócić uwagę, rozdzielamy
się. Pułkownik, chorąży Maruszewski i ułani tworzą jedną grupę, porucz-
nik Żaboklicki, podporucznik Bisping i ja - drugą.
Pułkownik z towarzyszami ginie nam niebawem z oczu.
Przed nami zaczyna rzednąć las. To Dub.
Bezładna strzelanina zrywa się gdzieś z boku. Z gąszcza leśnego
wynurza się ogromny drab, rudy, z rozesłaną po piersiach, jarzącą jak
czerwone złoto, brodą. Trzyma dubeltówkę w ręku.
Wiedzieliśmy dobrze, że wsie telefonicznie i telegrafem polowym
zmobilizowano, by łapać delegację, o której już bolszewicy byli powia-
domieni.
Drab pyta nas o papiery.
Z boków wysypuje się na polanę więcej ludzi uzbrojonych.
Moje notatki podróżne, lakoniczne, pisane po polsku, gdzie notowałem
skrzętnie godziny postojów i wymarszów, wzburzają tłum strasznie.
Wyraz "Szpion!" groźnie huczy i koło się zacieśnia.
Dywersję niespodziewaną robi przyprowadzenie złapanego Marusze-
wskiego. Pułkownika z nim nie ma...1
' Okazało się potem, że ścigany, rozłączył się z chorążym Maruszewskim i w 
strzelaninie, którąśmy
słyszeli, został zabity.
29
Podporucznik Bisping, który został w lesie, szukając zgubionej rękawi-
czki, wynurza się teraz z lasu.
Ten ma jednak szczęście. Papiery pisarza urlopowanego lepiej jakoś
trafiają do przekonania i puszczają go wolno. (Wpada potem na inny
kordon, który go aresztuje).
Nas wiozą do gminy (wołosti), o wiorst piętnaście odległej.
Zsiadając przy jakiejś przeprawie, kiedyśmy się znaleźli chwilę razem,
postanowiliśmy nie taić naszej misji, w nadziei, że odstawią nas wobec
tego do jakiej władzy wyższej, z którą łatwiej będzie rozmawiać.
W gminie stoi już mur chłopstwa, rozgestykulowany, rozogniony.
Wciągają nas do izby.
Orator jakiś poczyna podjudzającą mowę. "Kontrrewolucja", "bur-
żuazja", "diemokratija", "rewolucja", uczone nazwy partii, zjazdów
i sowdepów - istna mieszanina słów oklepanych, wytartych jak miedziaki,
śmiertelnie nudnych na bruku miejskim, tu, w tym poleszuckim ką-
cie,splata się w fantastyczny skręt macek, które, zda się, ku gardłu pełzną.
Tłum poczyna się "rozkołysywać". Poczynają bić naszego prze-
wodnika.
Jego jękliwe zawodzenie, przypominające płacz zagryzanego przez psy
zająca, rozpala masę.
- A Bożeczka - jęczy biedaczysko. Łup, lup - głucho walą razy
ściśniętych kułaków.
- Aj rodnieńkije - wymadla się zabijany Białoruś. I nic, jeno znów
razy zawziętych uderzeń.
Tłum dalszy jeno pokrzykuje i napiera naprzód, najbliżsi milcząc, po
chłopsku, jakby najcięższą pracę pełniąc - biją.
Kolej przychodzi na mnie.
Od razu otrzymuję silny cios w twarz, za nim sypią się inne razy.
Zostaję wywleczony do izby przyległej. Tłum powala mnie na ziemię.
Otrzymuję uderzenie w skroń kutym butem sołdackim. Dalej przestaję
liczyć i reagować. Żegnam się i zaczynam gotować się na śmierć.
I dziwnie myśli robią się równe i spokojne.
Pastwiący się tłum jest niby za mgłą. A w samym sobie wstaje jasne,
równe światło i wypromienia się ku najbliższym... Ku tym, których już
nie zobaczę.
W pewnej chwili (a teraz to, retrospektywnie odtwarzając obrazy,
widzę), jakiś uralski kozak wyciąga mnie z tłumu.
Snadź ma posłuch.
Niewiele pamiętam. Izba czarna... Błyskawica złoconego kiwotu1
przed oczami... Jazda nocna na wozie ze słomą.
' Obraz bizantyński, w złoconej blasze.
30
Na stacji Łosza mój wybawca daje nam wiadro gorącej wody, chleb
i słoninę.
Porządkuję twarz, zakrzepłą w krwi, jak mogę.
Rano jesteśmy w Łunińcu.
Krasna gwardia. Sowdep. Celka więzienna w zarekwirowanym ho-
telu. I ten szwargot, ten ciągły szwargot Żydów - komisarzy bol-
szewickich.
Aż wtem... zaczyna się ruch niespokojny po korytarzach więzienia.
Wdziera się do nas wieść, że Niemcy idą.
Nie, myślę sobie, to nie do wiary. Cooper lub Mayne Reed lubi tak
nagle zbawiać swoich bohaterów, ale tak kiepsko pisanych romansów
w życiu nie ma.
Jednocześnie rosną złowrogie projekty zamordowania nas natych-
miast: projekty te snują pilnujące nas draby - milicjonerzy.
Kładę się "na złość" na łóżko (moje to trzy godziny były kolejki
- bośmy ją wprowadzili, ile że jednośmy tylko mieli łoże) i śpię.
Gdy budzę się - wątpliwości nie ma.
Niemcy idą... Nad Łunińcem już rozlega się warkot niemieckiego
propellera.
Uczucie możności ratunku lub groza natychmiastowego nadziania na
bagnet przez milicjantów, rozwścieczonych przybyciem Niemców, a krzą-
tających się koło rabowanych w ogólnym popłochu przedmiotów, dziwny
stwarza w naszym uwięzionym gronie nastrój. Trwa to do późnego
wieczora.
Groza śmierci i nadzieja wyzwolenia na przemian się zmieniają.
Nastaje noc - większość milicjantów, złowrogo ku nam usposobio-
nych, znika z więzienia, unosząc zrabowane przedmioty. Pozostali zwra-
cają się ku nam bardziej przyjacielsko.
Wszystkich uwięzionych wypuszczają z celek, nam każą pozostać:

pojedziemy pod konwojem czerwonej gwardii do Moskwy...
Drzwi celki jednakże pozostają nie zaryglowane.
Wolno, wolniuteńko, z nader obojętnymi minami, jak lordowie,
a z zatajonym sercem, wychodzimy z nie strzeżonej celi i wymykamy się
na ulicę.
Stoją tam jeszcze, za węgły domów się chowając, grupy młodzików
Żydków, udających czerwoną gwardię.
Z zaciekawieniem muszą spoglądać na tę grupę perypatetyków, z gracją
wędrujących sobie środkiem ulicy.
Najbardziej uroczo zapewne wyglądam ja. Z rozbitym nosem, z pa-
pachą, spadającą na oczy, w spodniach krótkich i... w pożyczonych
kaloszach, wdzianych wprost na obwinięte płachtami, odmrożone nogi.
Kierujemy się do księdza.
31
Ksiądz sprowadza miejscowego przedstawiciela Rady Polskiej Ziemi
Mińskiej - pana Rogozińskiego.
Niemałe było zdumienie zacnego przedstawiciela, skoro zza plebań-
skiego stołu podniosło się na jego spotkanie jakieś widmo i z całym
wdziękiem, na jaki się mogło zdobyć, zaprezentowało się... jako wice-
prezes Komitetu Wykonawczego Rady Polskiej Ziemi Mińskiej.
Dalej rzeczy potoczyły się szybko i normalnie.
W Brześciu, w myśl rozkazu, byliśmy - aczkolwiek, rzecz prosta, już
spóźnieni.
Po czym towarzysze moi wrócili do Korpusu, ja zaś zostałem umiesz-
czony w szpitalu w Baranowiczach.
Taki był koniec ułańskiej wyprawy.
Zapuściła się ona od Bobrujska, ku kordonowi wojennemu, w głąb,
wiorst dwieście pięćdziesiąt.
Z wrażych szponów wyszła, pięciu ułanów straciwszy, pozostawiając
wspomnienie jednego z naj świetniej szych czynów junackich, godnych
polskiej kawalerii, a chlubę niosących strażnikom wyprawy - dowódcom
szwadronów: Romerowi i Podhorskiemu.
Sądzonym było w niej paść dwóm bohaterom Krechowiec - pułkow-
nikowi Mościckiemu i podporucznikowi Łebkowskiemu.
Niech groby ich po wieki otaczają skrzydła Sławy i cześć Narodu.
ZWIĄZEK BRONI
Poległym komendantom Związku Broni:
na i. Dywizję Piechoty sp. porucznikowi STANISŁAWOWI MA-
ŁAGOWSKIEMU', na 2. Dywizję Piechoty sp. porucznikowi
ZDZISŁAWOWI ZABŁOCKIEMU, na 3. Dywizję Piechoty sp.
szeregowcowi JANOWI LITAUEROWI i jego następcy sp. porucz-
nikowi ZYGMUNTOWI MOSIEWICZOWI, na i. Pułk Ułanów
rotmistrzowi BRONISŁAWOWI ROMEROWI
Zabawne jest patrzeć wstecz, przez tę książczynę moją, wydobytą
gdzieś z jakiejś ostatniej półki z pyłu i zapomnienia, na te sprawy,
o których piszę, oglądane przez pryzmat perspektywy lat i przez
pryzmat państwa zorganizowanego, zhierarchizowanego i przez pryz-
mat spraw historycznie zważonych, wymierzonych, wyretuszowanych
i zarejestrowanych.
Dziwna to książeczka, te Strzępy epopei, na przestrzeni kilku opowia-
dań mająca rozpięcie od relacji prostego chłopaka legionowego Pasika,
relacji, którąśmy z tamtej strony frontu spragnionymi usty chwytali - aż
po opowiadanie z dziejów wojny polsko-bolszewickiej, aż po wrzesień
1920 roku.
Bo to wtedy, po wrześniu 1920 roku kończy się improwizacja, kończy
się szukanie wyrazu dla walki dla imperatywów snutych z siebie, przykręca
się ogień nieukojony, żarliwy, płonący na wietrze. Fabryki mundurowe
poczynają szyć jednolite uniformy, w armii nikną fantazyjne półkożuszki,
lokalnego pomysłu rabaty i szasery, "trzepaczki" królewiackie, pętlice
wielkopolskie, Hallerowskie medaliony. Fabryki ideowe nie tolerują
strzępów epopei, targanych na wietrze, wyrudziałych w poniewierce,
utytłanych w mazi przeróżnych orientacji, dezynfekowanych krwią,
dezynfekowanych krwią...
Brat żony Wańkowicza, Zofii z Małagowskich.
3 Strzępy epopei... 33
Jeśli Marszałek Piłsudski pytał, gorączką trawiony: "Wielkości, gdzie
twoje imię", to znać wziął to pytanie z cierpienia tysięz cierpienia nas
wszystkich, nas małych, wziętych na straszną mękę dziejową.
Jeśli szukać gdzie tej męki, to tam gdzie go nie było. Za was w kraju
- on myślał.
Petersburg jesienią 1917 roku. Posiedzenie komendy Ligi Walki
Czynnej, zawiązanej ad hoc według wzorów drużyniackich, aby kleić coś
w tym chaosie. Prowadzi Stanisław Wojciechowski - późniejszy prezy-
dent. Koalicja! Koalicja! (Pan Wojciechowski jest równocześnie prezesem
Rady Naczelnej Zjednoczenia Międzypartyjnego organizacji polskich
w Rosji - mimo wszelkich omówień - ekspozytura endecji). Jest noc.
Za oknami czarna ulica. Nagle po niebie poczynają biegać smugi z re-
flektorów. Rzucamy się do telefonu: Korniłow ciągnie na stolicę carów,
w której zasiadł "uzurpator" Kiereński. Reflektory, wypatrujące na
czarnym niebie carosławnych aeroplanów, drżą niepewnym światłem.
Tym pewniejszy siebie jest uśmiech naszego "komendanta", prezesa Rady
Międzypartyjnej:
- Poród się zaczął - mówi.
Koalicja, koalicja!...
Petersburg w parę miesięcy później. Październik. Z porodu, którego
oczekiwał Wojciechowski, całkiem inne urodziło się dziecko. Po placach
wśród zimnej nocy płoną ogniska. Grzeją przy nich dziecinne ręce ostatnie
resursy Rządu Tymczasowego - junkrzy. Przed Zimowym Pałacem,
siedzibą tego rządu, wyciągnął się w dwuszereg kobiecy batalion śmierci
Boczkariowej. Te też mają bronić Kiereńskiego. Dziwnie bezradnie
sterczą wielkie kupry w sołdackich portkach. Ostatni obrońcy Kiereńs-
kiego i koalicji.
A tymczasem, gdy przejeżdżam przez Newę, dążąc do formującej się
kompanii polskiej, most za mną podnosi się groźną, czarną sylwetą w górę.
Tu już państwo sowietów, marynarzy z taśmami naboi na krzyż. Nie ma
przejścia przez Newę! Wsuwa się na nią bolszewicki "Ałmaz". Przybył,
aby bombardować Pałac Zimowy. W pałacyku rozkosznicy carskiej,
Krzesińskiej, goreją wszystkie okna. To pracuje sztab nowej Rosji, która
idzie. Olbrzymie napisy: "Śmierć wojnie. Pokój bez aneksji i kon-
trybucji!" A zaanektowana Polska? To te kupry i te dziecinne ręce mają
umożliwić walkę o nią?
W Dierawinskich Koszarach konsystuje dwa tysiące marynarzy.
I w małej, użyczonej przez rząd Kiereńskiego, salce czterdziestu ludzi
34
- zaczątek naszej kompanii. Duszą się we własnym sosie. Oficerów
nadkomplet, zdatny na trzy pełne kompanie, jada oddzielnie, za prze-
gródką (dyscyplina, prestige!}. W tym komplecie siedzi i je zdemaskowany
na złodziejstwie z kasy kompanijnej oficer. Nie ma jurysdykcji, której
by go można oddać. Więc tyle, że się do niego nie mówi i po sól
musi sięgać sam.
Na dole w wielkiej sali u marynarzy wiec. Mają wyruszyć przeciw
Pałacowi Zimowemu. Elektryczność nie działa. W świetle szabasówek jak
rzeźbione twarze najbliższych mówców: młode energiczne twarze o ob-
nażonych, muskularnych szyjach.
Polakom odebrać broń!...
Tłumaczę im, żeby nam dali spokój, bo my neutralni. Musimy
pilnować od mętów ulicznych naszych instytucji dobroczynnych.
Neutralność, neutralność!...
- Towarzyszu, wasze papiery!...
Nie mogę długo ich znaleźć.
- Otóż widzicie, towarzysze! Jakieś podejrzane indywidua bez
papierów wciskają się między nas...
Koło się ściska. Są papiery!
O początkująca bestio rewolucyjna - cofasz się przed każdą pieczątką
pod warunkiem, aby była okrągła, bo owalna jest nieważna.
Długie tunele ulic. Obchodzę z rontem bolszewickim posterunki,
by wykazać, że istotnie... przytułki, że... neutralność. Dyskusja
z marynarzem z kałużskiej guberni. Że taki ustrój się nie utrzyma.
Wyższość inteligenta w walce z argumentami supłowatymi jak chło-
pskie ręce.
O drogi bracie - jeśli gdzie żyjesz na rosyjskich rozłogach, chciałbym
ci przysłać w ekspiacji Opierzoną rewolucję. Może byś przypomniał topiel
spraw nierozpoznanych, przez którąśmy szli: ty ze swoją rewolucją, ja ze
swoją niepodległością. Dyskutowaliśmy, co ważniejsze, co po czym. Co
dla kogo jest płaszczem, co dla kogo jest guzikiem u tego płaszcza. To
nie zawsze wiadomo.
Polska, Polska czekała, podniewolna, Beselerowska.
Koalicja... Neutralność... Guzik i płaszcz... Sojusz z tymi kuprami
Boczkariowej... I ten "ziemlak" z Kałużskiej to wróg?
I... mieliśmy łeb w łeb na każdego wielkiego "działacza" po dwadzieś-
cia kilka lat jak obszył.
W poselstwie duńskim jestem komendantem warty. My, Polacy,
ochraniamy wszystkie poselstwa. Jak Hindusi w Addis Abebie. Jesteśmy
dumni z pokładanego w nas zaufania. Brat dostał się na śniadanie do
35
posłów i dogadał się z posłową do pokrewieństwa przez Moniuszków.
Nowa kuzynka uskarża się, że jej nasi wartownicy skradli jedwabne
pończochy. Sztandar nowo tworzącej się po stuleciu armii polskiej jest
zhańbiony.
Mówimy między sobą, że takiego, gdyby go wykryć i gdyby to
można było i w ogóle gdyby... należałoby rozstrzelać. A przedtem
w Koszarach Dierawińskich mówiliśmy, że żołnierz nie wydaje broni
i byliśmy gotowi strzelać i bronić się do upadłego i ponieść śmierć za
tych kilkadziesiąt parszywych karabinów, których po Rosji walały się
stosy. Bo tego wymaga honor... Honor wymaga nie pozwolić zdjąć szlif.
Honor i hierarchia wymaga słuchać starych zmoskwiczonych pułkow-
ników.
Honor... koalicja... neutralność... i ten płaszcz czy guzik...
Ileż fałszywych zapachów atakowało te młode wyżle nosy nie nałożone
do rewolucyjnego pola.
Następny dzień. Chwilowa odgrywka Kiereńczyków... Junkrzy zajęli
gmach telefonów na Morskiej. Ręką podać do Morskiej wielki hotel
"Astoria", w którym kwaterujemy z bratem. Hotel - przeznaczony dla
wyższych oficerów i dla cudzoziemskich wojskowych. My jesteśmy
"cudzoziemscy wojskowi". Drą się o tym wielkie srebrzyste orły na
amarantowych otokach naszych czapek. Hotel obfituje w białą mąkę,
w przepyszne kruche ciastka, w "bałyki", siomgi i kawior.
Przed hotel zajeżdża pancerne auto Rządu Tymczasowego. Białogwar-
dyjskie. Dwóch oficerów z rewolwerami w dłoniach wpada i rozbraja
wartę z trzydziestu żołnierzy zainstalowaną przez bolszewików w tym
przybytku żarcia. Trzydziestu kapcanów idzie gęsiego do niewoli do
piwnicy hotelowej. Zwycięzcy wciskają karabiny rozbrojonej warty goś-
ciom hotelowym. Proszą mnie i brata, którzy właśnie mamy iść na zmianę
warty do poselstwa, abyśmy po drodze dali meldunek do dowództwa,
rezydującego na stacji telefonicznej.
Nim wyszliśmy, już tylko jeden gruby pułkownik stoi u wejścia do
hotelu z karabinem na warcie. Trzyma ten karabin z takim zażenowaniem,
jakby mu dano kądziel. Inni od razu pozbyli się tego nietaktu. Żona do
niego podchodzi i daje mu zdrowego łupnia. Przy ogólnym śmiechu
odkłada karabin.
- Czy to ci oficerowie są naszymi sojusznikami?
Idziemy na Morską. Wchodzimy w bramę, pełną junkrów. Nim
dotarliśmy do dowództwa, przychodzi wieść, że ci, od których meldunek
niesiemy, polegli. Motor im się zaciął. Wyskoczyli poprawiać. Rzucono
im granaty ręczne przez wierzch.
36
Ulica Morska jest teraz bez osłony pancerki. Sygnalizują, że idzie
atak. Żal tych dzieciaków. Bierzemy karabiny, leziemy na dach.
Dach drapacza chmur góruje nad Piotrogradem. Z sąsiednich dachów
zobaczyli nas i strzelają. Poszczególne kule cmokają przy nas o cynk
blachy, którą jest pokryty dach. Rejterujemy za kominy. Patrząc na wielki
zad brata w szynelu (brat leci na czworakach) myślę ze złością: "Ot, niech
ci strzelą w ten zadek za to wszystko!" Bo to on mnie wciągnął. Uważa,
że całe prospectum jest po to, aby cieszyć oczy pana z Kalużyc (nic nie
łżę: jadł też śniadanie na bolszewickim "Ałmazie" z jakimiś znajomkami
wśród jego oficerów). Teraz schował się za komin i strzela w drobne
figurki ludzkie na dachu odległego Admiraltiejestwa. Praporszczyk iż
zapasnych, dowodzący nami, zapewne w cywilu jakiś geometra albo
dentysta, patrzy z łagodnym wyrozumieniem na te wyczyny, ale kiedy
brat ładuje następny magazyn, odzywa się z perswazją:
- Niech pan da spokój - oni tam stoją od Piotra Wielkiego.
Istotnie, figury są ze spiżu.
- Pamiętasz mnie? - pyta jakiś junkier. - Popów!
Maturzysta z Jełatmy nad Oką. Próbowaliśmy tam szczęścia matural-
nego z paru kolegami ze szkoły polskiej. Mocnośmy pili i liberalizowali
"za naszą i waszą..."
Gdzie nasza, a gdzie wasza? I która wasza. Nie wiem. Z okna
przeciwległego domu jakiś rozentuzjazmowany kadet z siostrami przesyła
nam całusy. Szlag was trafił. Uspokoiło się. Ściągam z dachu wojow-
niczego brata i idziemy na swoją wartę.
To uspokojenie to była cisza przed burzą. W trzy kwadranse po naszym
wyjściu poszedł atak bolszewicki. Chwytano junkrów za ręce i nogi i,
rozbujawszy, wyrzucano na bruk.
Stałem w bramie poselstwa, gdy ulicą z placu walki przejeżdżała
bolszewicka pancerka. Wracała z tej rzezi. Pancerka, starego typu, miała
dwie śmieszne, wysokie wieżyczki pancerne. Te wieżyczki kręciły się
z niepokojem typowym dla tych dni upojenia władzą, wolnością, możno-
ścią strzelania. Przed lufami karabinów maszynowych wsiąkał w bramy
domów ludek petersburski. Wkoło pancerki robiła się biała pustka.
• Stałem pod strachem Bożym z karabinem u nogi. Nie wiadomo nigdy,
co takiemu strzeli do głowy. Pyszczek karabinu maszynowego obmacał
mnie od stóp do głowy z widocznym zdziwieniem i wahaniem. Pokiwałem
mu przyjacielsko. Że niby... neutralny... Pojechał dalej.
Krew wkoło się leje, świat drży. Jakże tu tą neutralnością wywojuje
się Polskę?
W Petersburgu walki skończone. Jedziemy do Moskwy. Mamy sliping
ze śnieżną pościelą i służący w liberii Vagons-Lits mówi do mnie: "Barin".
37
Za nami już zwycięski rząd bolszewicki wydaje w Smolnym dekrety,
przed nami Moskwa, która ze wszystkich "czerwonych" dział bombarduje
Kreml, obsadzony przez białogwardzistów. Gdy rano budzimy się,
dojeżdżając do Moskwy, służący podaje nam herbatę z konfiturami.
Łyżeczki na spodkach drżą: to nic, to tylko armaty.
Połączenia między dworcem, na który przyjechaliśmy z Petersburga
i dworcem, z którego pojedziemy do Mińska, nie ma. Jest jakieś
przypadkowe lando, takie, które zaprzęgają d la Douomont w dni wielkich
dworskich uroczystości. Lando jedzie okrężnymi przedmieściami. Armaty
grają.
Brat jest ucieszony: teraz Moskwa uważa za stosowne bawić dziedzica.
Więc łypie okiem na cywilów z karabinami, patrolujących skrzyżowania
ulic i ryczy:
Antek Mańkę schwycił w pasie
A ta głupia u...śmiała się.
Wymyślam bratu od czerepów rubasznych, ale sam doświadczam
podobnego podniecenia. Jest to rześki ranek i milionowa stolica stanęła
na głowie.
Z dworca, na który przyjechaliśmy, idziemy na miasto. Raz po raz
rewidują nas patrole, szukając broni. Jeśli zataić broń i sami znajdą, mają
rozkaz rozstrzeliwać na miejscu. Brat ma chytrze schowaną "piątkę"
- mały brauning. Przy każdej rewizji ciarki mnie przechodzą, gdy brat
teatralnym gestem rozwiera poły szynela.
- O co ci chodzi? O te czterdzieści rubli, które kosztuje piątka?
- Mój drogi - odpowiada z namaszczeniem - czterdzieści rubli, to
utrzymanie przez cały miesiąc dla niejednego.
Akurat go sparło na oszczędnościowe morały. Szkoda, że tak późno.
U Nikitskiej Bramy stajemy przy dziale, które strzela na Kreml.
Żołnierz przy armacie, jakiś Sybirak, ma dobroduszną gębę, siwe oczy
i chlebak przez ramię. My jesteśmy w bekieszach, w armatach, ze
srebrnymi orłami. Rozlewnie nam wyjaśnia, że już biali są "na ostatnich
nogach". Rewolucja jest jeszcze łatwowierna, życzliwa i naiwna. Pierwsza
jej wiosna.
Przyjeżdżamy do Mińska ni takiego, ni siakiego. Czeka na wieści ze
stolic. Jest to siedziba frontu zachodniego, niezliczonej ilości sztabów
i urzędów. Roi się od wojskowych Polaków. Wielki zjazd wojskowych
Polaków, który się odbył w czerwcu w Petersburgu, zamącił im w głowie.
Jedni nie chcieli tworzyć armii polskiej, by nie osłabiać rewolucji, inni
- czekając woli kraju, nie chcą krzyżować polityki Piłsudskiego, inni
38
jeszcze, na czele z Matuszewskim, chcą tworzyć wydzielone skupiska
Polaków w ramach rosyjskiej armii, ale unikać nadania piętna politycznego
sprawie, którą zamortyzuje endecja. Najliczniejsi wreszcie - chcą tworzyć
armię polską na obczyźnie i "prać" Niemców. Jestem z nimi, bo uważam,
że w czasie rewolucyjnym poprzestawać na skupianiu się nie można, że
trzeba żądać ofiary, a ofiara to walka, a walki bez sprecyzowania celów
politycznych być nie może. Mało mnie obchodzi, że ktoś zechce amor-
tyzować nasze zasługi. Zbyt mało, by nie wzywać do walki natychmias-
towej, bez mandatów, porozumień, ubezpieczeń, z jedynym najeźdźcą,
który został.
Wiec w Mińsku. Żołnierz Polak z armii rosyjskiej gardłuje przeciw
hienom kapitalizmu. Oponent jego mówi, że takich się nie wpuści do
Polski. Czerwony z oburzenia bolszewik zabiera ponownie głos:
- On mówi, że on mnie do Polski nie wpuści. Jak on to powiedział,
to on już mnie zabił.
Do Polski, do Polski... Za wszelką cenę, całując niemieckie ręce,
wyskamływując niemieckie przepustki, chce wracać żołnierska masa. Na
kolanach, o głodzie, do tych opłotków, do tych dymów.
Honor... koalicja... neutralność... Guzik i płaszcz... I powrót do kraju...
W bocznej uliczce przy Zacharzewskiej poczyna się krzątać sztab
formującego się korpusu. Dziwne gile zleciały do tego lokalu. Rozsiedli
się przy stołach, krawcy im dzień i noc tną w pasy sztuki amarantów, oni
dzień i noc, uczenie, wedle zasad sztuki, smażą instrukcje, opracowują
tabele rang, przepisy musztry formalnej. Przeważnie rozkazy są pisane
po rosyjsku - młodzi porucznicy z rezerwy tłumaczą je na polski. Zwaliła
się szarańcza pułkowników, trochę chytreńkich generałów, nie wiedzą,
czy tę Polskę się jada nożem, czy też widelcem. Schroniło się to przed
wierzgającą rewolucją.
Dół - do kraju, góra - do posad. A wkoło czasy rewolucji, czasy
wymagające napięcia i poświęcenia.
Do wianuszka przybywa ... hierarchia.
Wokoło tych hieratycznych stupajów - polityka. Naczelny Komitet
Wojskowy - złożony z co wybitniejszych oratorów zjazdowych i z co
kompromisowszych mediatorów. Ci w sztabie mają zmartwienie z tabelą
rang. Ci w komitecie - z ustosunkowywaniem się, z finezyjnymi
rozgrywkami, z uzgadnianiem - jedni z wolą kraju (w Sztokholmie
Skąpski i Babiański widzieli się z Kunowskim, przybyłym z kraju i ten
w imieniu Rady Stanu zapowiedział, żeby nie ważyć się politykować na
własną rękę), inni z wolą Paryża, w którym siedzi Komitet Narodowy.
Muszą ciągnąć taką linię, aby wykazać się rewolucji dostatecznym
demokratyzmem, kontrrewolucji dostateczną dyscypliną, zapewnić żoł-
nierzom Polakom, że ich krwi nikt przelewać nie będzie, oficerom
39
Polakom, że ich prawa zostaną uszanowane, wpoić przekonanie w koalicję,
że "rzucamy nasz miecz na szalę" i rzucić ten miecz z taką maestrią, aby
nie zadźwięczał zbyt nieprzyjemnie dla państwowotwórczej Rady Stanu.
To się widzi w rządzącej nami górze wojskowej i politycznej. A kiedy
się wychodzi z tych Olimpów z czadem w głowie, widzi się, jak chodnikami
przeciąga masa ciągnąca z frontu, jak po placach buzuje się tłum, jak
wilczym krokiem przesuwają się, niby szczupaki w głębinowych wodach,
opięci w skórzane kurty komisarze.
Chcę iść do tworzących się oddziałów i mówić im żywe słowo.
Porucznik rezerwy, w cywilu belfer, następnie w kraju poseł, gładzi
wypielęgnowaną brodę:
- Lada chwila będziecie mogli to zrobić. Właśnie kończymy wy-
pracowywać instrukcję. Patrzcie: "Instruktor oświatowy korpusu przesyła
instruktorowi dywizyjnemu, instruktor dywizyjny..."
Nie doczytuję, co ma robić instruktor dywizyjny aż do kompanijnego,
bo mnie nagła krew zaleje. Jadę na front rosyjski - werbować żołnierzy.
Jadę do 75. Dywizji, w której w jednym z pułków dowodzi kompanią
wywiadowców sztabskapitan Matuszewski, lider centrum na Zjeździe,
zwolennik tworzenia skupisk polskich nie wydzielonych z armii rosyjskiej
i bez wyraźnego celu politycznego.
Sztabskapitan Matuszewski to oficer bojowy wielkiej klasy, wielokrot-
nie ranny. Znamy się z czasów szkolnych.
Teraz jedziemy bryczką do poszczególnych oddziałów. Metodą daw-
nych dyskusji sztubackich dyskutujemy "w piramidkę", to znaczy od-
rzucając raz uzgodnione pojęcia i zwężając przedmiot sporu. Aż kiedy
zostaje sporu tego tylko cypel, Matuszewski się zamyśla i mówi:
- Nie wiem, dalej już trudno dyskutować. Tu pozostaje kwestia
instynktu. Ty pochodzisz z kresów, to zapewne nie czujesz tak jak ja
tych, co są w kraju. Oni niewątpliwie nie chcieliby, żeby poza krajem
wyrastał czynnik rozstrzygający, nad którym władzę obejmą czynniki
przypadkowe.
Milknę. Istotnie, gdzie się zaczyna instynkt, tam kończy się dyskusja.
Obaj apelujemy do przyszłości. Ta przyszłość stała się teraźniejszością.
Były sztabskapitan, obecnie mąż stanu, Ignacy Matuszewski, w "Gazecie
Polskiej" drukuje swoje przemówienie na zjeździe pitrogrodzkim i stwier-
dza, że nie żałuje z niego ani słowa. Ja z tamtych swoich przekonań też
nie mógłbym ustąpić piędzi. Widać, że słowa "przyszłość okaże, kto ma
rację", bywają zawodne.
Słów swoich nie żałuję, przekonań swoich nie żałuję, ale żałuję, że
byliśmy tacy młodzi, że mieliśmy taką złą na rewolucyjne czasy szkołę
myślenia, szkołę myślenia, odziedziczoną w Organizacji Młodzieży Na-
rodowej w spadku po endecji, pogłębioną przez ostatnie przedwojenne
40
lata rozłamowe, kiedy na głupich swoich głowach dźwigać musieliśmy
ciężar rozgrywek programowych, kiedy odcienie ideowe zdawały się
przesłaniać świat i groziły, że teraz, kiedy ten świat ociekał krwią, znowu
przesłonią czyn zbrojny.
Czułem instynktem, że istnieje typ psychiczny człowieka, który ma
łatwość czynu, czynu bojowego, czynu rewolucyjnego, bez głębszych
uzasadnień i natychmiast. Takich ludzi było trzeba. Szukałem takich
ludzi u eserów Polaków, ale zbyt mnie od nich odrzucało. Swego typu
rewolucjonisty, swego typu powstańczego nie mieliśmy na terenie Rosji.
Stąd ulga, gdy potem nad nami objęło komendę POW.
Ale do tego jeszcze było daleko. Z dnia na dzień nienaturalny sojusz
czynu bojowego z polityką endecką się pogłębiał. Ta polityka wy-
chodziła z założeń antyniemieckich, jedynych, które mogliśmy przyjąć,
przygotowując walkę. Ale w temperamencie swoim endecy byli zaprze-
czeniem walki. Chcieli rozbudowywać, a nie pogłębiać. Chcieli demons-
trować, a nie walczyć. Rozumiałem, że wyjście jest nie tam, nie u nich,
nie w sztabach, nie w uzgadnianiu, nie w masie, a w pójściu choćby
szczupłym na razie oddziałem w las i rwaniu Niemców. Pojęcia nie
miałem, jak to należy robić. Na razie Niemcy nie manewrowali, a trzy-
mali front. Front, czekaliśmy na to, pęknie i ruszy, wówczas nadejdzie
czas. Należało pogłębiać gotowość bojową. Z zaendeczoną psychicznie,
zapolitykowaną Ligą Walki Czynnej, o wyższym stopniu konspiracyj-
nym AP (Armia Polska) nie było można nic zrobić. Liga była for-
mowana doraźnie, pod kątem zyskania sojuszników przy głosowaniu na
zjeździe piotrogrodzkim. Na zjeździe nie byłem ani jako członek, bo nie
byłem w rosyjskim wojsku, ani jako gość, bo się leczyłem od postrzału.
Teraz należało tę Ligę rozwalić.
Po usunięciu pułkowników i wyższych wojskowych i polityków została
nas garstka. Przeważnie oemenowcy (Organizacja Młodzieży Narodowej).
W tym środowisko kijowskie silnie zendeczone i pono już organizacyjnie
wyeleminowane (piszę "pono", bo nie brałem udziału w życiu or-
ganizacyjnym). A w ogóle całe środowisko mające o wiele mniej tak
potrzebnej teraz rewolucyjności w sposobach działania niż młodzież
postępowo niepodległościowa, mająca tradycje PPS.
Nie był to najodpowiedniejszy materiał, ale politycznie nastawiony na
bezkompromisową walkę z Niemcami, rzetelnie uczciwy, ofiarny.
Na Zacharzewskim Piereułku pod nr 8 zawiązaliśmy nową konspirację,
tę, którą wleliśmy następnie w całości do POW - Związek Broni i wyższy
jej stopień - Koło Rycerskie. Ta nieco napuszona nazwa wyższego
stopnia tłumaczy się nastrojem chwili: biorąc nastawienie na działanie
bezpośrednie, choćby w małej grupie, musieliśmy przygotować elitę
organizacyjną na gotowość poświęcenia życia w każdej chwili.
41
Nie mam statutu organizacji, ani żadnych po niej nie pozostało
papierów. Gdy to piszę, żona mówi, że pamięta każde słowo przysięgi.
Mówi, a ja pod jej dyktando piszę:
"Przysięgam na tę Polskę, którą w sercu noszę, że wiary we mnie pokładanej
nie zawiodę, prac ani tajemnic organizacji nie wydam, za towarzyszy będę murem
stał, a honoru żołnierza polskiego nigdy nie splamię".
Patrzę w przeszłość. Komendanci z ramienia Związku Broni polegli:
komendant i. Dywizji Małagowski w wypadzie z pancerki, komendant
2. Dywizji - Zabłocki przy przebijaniu się przez bolszewików pod stacją
Usza, komendant 3. Dywizji - Litauer przy wysadzaniu mostu w prze-
braniu za bolszewika pod Smoleńskiem, jego następca - Mosiewicz
w więzieniu w Moskwie, gdy już jako peowiak jechał z ludźmi na Murman
(w Korpusie były tylko te trzy dywizje), komendant na kawalerię
- Romer, rozstrzelany w lwieńcu pod Piotrogrodem, kędy przekradał
swych ułanów na Murman, komendant na artylerię, Karol Wańkowicz,
nie "z własnej winy" ocalały, gdy samotrzeć ruszył na bolszewicki karabin
przy przebijaniu się do Korpusu, potem ciężko ranny w 6. Pułku
legionowym nad Dnieprem w 1920 roku. Wreszcie z trzech członków
Komendy Naczelnej Związku Broni: Lechnicki ciężko ranny w 1920 roku,
Hubicki, który się przekradał przez Szwecję do Europy i niżej podpisany,
który spełnił swój skromny obowiązek przed sądem polowym.
Po krótkiej odprawie rozjechaliśmy się zakładać nową organizację.
Była instrukcja, aby nie poszerzać. Staraliśmy się byle mieć na pułk
jednego człowieka związanego przysięgą.
Teraz, kiedy papierki nabrały takiej mocy. Komenda KN3 raz po raz
odsyła mi ludzi dla zaświadczenia, że był w POW. Wziąwszy już, że POW
i Związek Broni to to samo - trudno jest te zaświadczenia wydawać.
Archiwów żadnych nie ma, a gdyby nawet były, to przecież nieraz ludzie
naj gorliwie j działali w myśl instrukcji Związku Broni, a przecież nie byli
zaprzysięgani. Teraz się kupią i nie mogą otrzymać zaświadczenia.
Krzywda im się dzieje, bo przykładają do nich peowiacką miarkę. Jednak
POW była tajną armią i rejestrowała każdego szeregowca. Związek Broni,
stworzony na wzorach konspiracji "petowych" i "zetowych", był szta-
bem, był ośrodkiem ideowym. Krzywda się tym ludziom dzieje i należało-
by coś na to zaradzić.
Zostało nas w Mińsku kilku. Położenie zaostrzało się. Duchonina
zabito w sztabie generalnym w Mohylewie. Komendant Związku Broni
na i. Dywizję przejeżdżał przez Mohylów następnego dnia. Wówczas
jeszcze Korpus nosił szlify wzorowane na rosyjskich, które wkrótce miały
42
być zamienione oznakami trójkątów na lewym rękawie. Małagowskiego
korciło nosić szlify rosyjskie, wykombinowali u siebie w kompanii
saperskiej błękitne płaszcze i trzepaczki na wzór tych, jakie nosiliśmy
w pierwszym roku wojny.
Teraz więc, kiedy go otoczyła rozjuszona banda udał, że nic nie
rozumie po rosyjsku, pokazał na trzepaczki i powiedział: "Portugal".
Istotnie, byliśmy dla bolszewików "Portugal", cudacznym wojskiem.
To się musiało skończyć. Zachodzi między nimi i nami stan wojny.
Oddziały nasze są rozrzucone po obszarach guberni mińskiej, witebskiej,
smoleńskiej. Pomiędzy tymi oddziałami znajdują się całe miasta, olb-
rzymie garnizony, pozostałe po likwidującym się froncie. Do garnizonów
tych wpływają coraz nowe zasiłki czerwonej gwardii, formowanej w głębi
Rosji. Dławią się od mnogości sprzętu bojowego.
Dowództwo Korpusu wydaje rozkaz koncentracji w rejonie Bobrujska.
Bobrujsk, jak na potrzeby wojny domowej, jest silną twierdzą i można
się w nim długo trzymać. Ale dowództwo samo nie wierzy, by rozkaz ten
został spełniony. Morale żołnierza jest pod psem. Jakże by mogło być
inne, jeśli werbowano go nie pod hasłem walki, a powrotu do kraju, nie
pod hasłem ofiary, a wygody?
Związek Broni wytęża wszystkie siły, by koncentracja się udała.
Komendanci mają instrukcję iść naprzód, dawać przykład. To wtedy ginie
Zdzisław Zabłocki, komendant na 2. Dywizję, pragnąc zorganizować
kontratak pod Uszą, gdy podążająca ku Bobrujskowi dywizja natrafiła na
rozkręcone szyny i obstawione kulomioty. To wówczas pod Krynkami
Karol Wańkowicz, komendant na artylerię atakuje samotrzeć dwa kara-
biny maszynowe i oba je zabiera, bo oba się zacięły. To w czasie tej
koncentracji idzie w ostatniej ariergardzie komendant na 3. Dywizję
Litauer, powstrzymuje napór depczących po piętach bolszewików, zostaje
przez nich schwytany, gdy wysadza most i rozstrzelany.
Litauer! Trzecia Dywizja!...
Jadę do niej z objazdem ośrodków organizacyjnych Związku Broni
jako członek Komendy. Jadę jeszcze w mundurze. W tej zabawnej jeszcze
pół wojnie pół pokoju możliwe były takie groteskowe kombinacje.
O 3. Dywizję najbardziej nam szło. Była najliczniejsza. Szło o to, by
nie zawagonowali się, jak 2. Dywizja, bo to znaczyło wydać się na łup
bolszewików. Powinni byli dążyć pochodem do odległego o czterysta
kilometrów Bobrujska. Był koniec stycznia i wielkie mrozy. Masy
rosyjskich oddziałów w drodze. Impreza szalona, ale jedyna możliwa.
Mogli mnie słuchać związkowcy, ale dla dowództwa musiałem czymś
się wylegitymować. Otrzymałem papiery z Naczelnego Komitetu Wojs-
kowego i rozkaz dla doręczenia dowódcy Dywizji, generałowi Iwasz-
kiewiczowi, natychmiastowego wymarszu.
43
Przyjechałem do Jelni w smoleńskiej guberni, w której była konsyg-
nowana dywizja, wieczorem. Na stacji czekał komendant Związku Broni
na 3. Dywizję, Litauer, z kilku związkowcami. Byli zafrasowani, ale
twierdzili, że stan psychiczny żołnierzy poprawia się z dnia na dzień, że
dowództwo jednak tego nie widzi i nie ma dojścia do żołnierza. Zdaniem
ich pierwsze strzały, pierwsza krew, znakomicie zmontują morale. Zresztą
cóż innego można było robić? Ryzyko nie jest ryzykiem, jeśli nie ma
innego wyjścia.
Noc spędziłem w macierzystym pułku jedenastym, do którego byłem
zaliczony i odkomenderowany jako instruktor oświatowy do sztabu.
Nikt się tam mną zbytnio nie interesował, bo układanie tabel "instruk-
tor kompanijny instruktorowi batalionowemu" itd. wciąż jeszcze
trwało; miałem więc nieskrępowaną możność pilnowania pracy or-
ganizacyjnej.
Moja dziewiąta kompania mieściła się w baraku drewnianym, którego
ściany wiały. Piecyk żelazny na środku nie dawał ciepła. Mała lampka
naftowa nie przebijała gęstego mroku. Do skostniałych ludzi dowódca
kompanii miał pogadankę o... dyscyplinie, o obowiązkach żołnierskich.
Ja byłem tu od paru godzin zaledwie, a już mnie wściekłość ponosiła na
to kazanie.
Rano przyszedł po mnie Litauer i zabrał na obchód naszych ludzi po
pułkach. Stwierdziłem bardzo niejednolity stan psychiczny już nie
u żołnierzy, a u naszych ludzi, którzy różnie oceniali sytuację. Nic
dziwnego - wszak Związek Broni istniał dopiero od miesiąca.
U generała miałem być o pół do dziewiątej. Wychodząc z koszar
ostatniego pułku, natknąłem się na samosąd żołnierski nad jednym
z kolegów, który skradł zegarek. Gdy się zwalił w śnieg, dostał butem    k
cios w zęby. Na zmięty śnieg rozwarty płat mięsa broczył krwią.          '
Z tym ostatnim wrażeniem, po tych sprzecznych meldunkach, stawi-
łem się u generała Iwaszkiewicza, syna powstańca, urodzonego na Syberii,    |
dzielnego i uczciwego żołnierza, ale nie mówiącego niemal po polsku.
Generał zebrał dowódców wszystkich czterech pułków i szefa sztabu,
Rosjanina Kessiera. Gdy im odczytano rozkaz marszu do Bobrujska,
zapanowała cisza. Pytani przez generała, wyrażali powątpiewanie, żeby
żołnierz posłuchał rozkazu marszu. Spojrzałem na zegarek:
- Panie generale, proszę o rozkaz zebrania pułków: 9. o pół do
dziesiątej, 10. o dziesiątej, li. o pól do jedenastej, 12. o jedenastej.
Przemówię do nich jako delegat Naczpola, a o dwunastej zamelduję się
panu generałowi.
Zebrania pułkowe przeszły nadspodziewanie. Związkowcy mieli po-
lecone natychmiast po skończeniu mego przemówienia intonować Jeszcze
Polska nie zginęła, aby, broń Boże, nie narazić się na dyskusje.
44
Bezzwłocznie po odśpiewaniu jednej strofki, oficerowie wyrywali
szable z pochew, krzyczano: "Naprzód! Łączyć się z rodakami! Śmierć
czubarykom!"
Nie były to metody parlamentarne fair, ale cóż było robić? Byliśmy
pewni, że raz wyprowadzony w pochód żołnierz się będzie bić. A wy-
prowadzić mogło go tylko dowództwo, które należało przekonać.
Kiedy na dwunastą wróciłem na naradę, wiedziało już dowództwo
o przebiegu tych zebrań. Mimo to pułkownicy milczeli. Aż Rosjanin
Kessier zabrał glos i energicznie powiedział, że sprawa jasna, że należy
przebijać się do Bobrujska. Widziałem, że generał Iwaszkiewicz był rad.
Powiedział, że ruszy za kilka dni, których potrzebował dla uruchomienia
tego przedsięwzięcia.
Na stacji żegnał mnie Litauer. Widziałem go wówczas po raz ostatni.
Kiedy pociąg ruszał, machnął ku mnie ręką i krzyknął:
- Będziemy się trzymać.
Potknął się przy tym na zaspie i pamiętam, że doznałem bolesnego
skurczu.
Istotnie "trzymał się". A gdy w parę dni potem ruszyła dywizja, był
przy tej akcji koncentracyjnej w myśl rozkazów Związku dla komendantów
tam wszędzie, gdzie najniebezpieczniej. Jak komendanci Zdziś Zabłocki
od Uszą, jak Karol Wańkowicz pod Krynkami przed nim, jak Bronek
Romer pod lwieńcem, jak Mosiewicz na Tagance po nim.
Szedł tam, gdzie najniebezpieczniej, to znaczy w ariergardzie, bo
bolszewicy dążyli za oddalającą się dywizją. Gdy już zacichł chrzęst na
śniegu ostatnich żołnierzy ariergardy, został przy moście pod Smoleńs-
kiem, który miał wysadzić. Ujęty i rozstrzelany. W numerze drugim
"Sumienia", organu konspiracyjnego Związku Broni (konspiracyjnego
również wobec dowództwa Korpusu, Naczpola i innych wielkich tego
świata) na pierwszej stronie, poświęconej pamięci Zabłockiego i Litauera,
obiecałem, że "głośno kiedyś w kraju powiemy o waszej pracy oddanej".
Upewniwszy się co do 2. Dywizji, podążać musiałem do Brygady
Zapasowej, stojącej w Dorohobużu, odległym o czterdzieści kilometrów
od Jelni, aby skłonić ją do połączenia się z generałem Iwaszkiewiczem
i wzięcia udziału w tym wiekopomnym przemarszu, który udał się wbrew
wróżbom fachowców. Dorohobuż był na innej odnodze kolejowej, mocno
już strzeżonej. Wpadłem więc do Mińska przebrać się za rosyjskiego
zdemobilizowanego żołnierza i z papierami na imię pisarza wojskowego
Michała Wiktorowicza Torwalda, wyznania ewangelickiego, wyruszyłem.
Miałem na głowie ogromną papachę, a na nogach walonki, obszyte skórą.
Ponieważ zamierzałem maszerować z brygadą, która nie miała jeszcze
Związku Broni, ani komendanta, więc byłem objuczony chlebakiem
i innymi utensyliami. Siedziałem w tiepłuszce w tłumie obszarpańców
45
uciekających z frontu, gryzłem siemieczki, cisnąłem się do żelaznego
piecyka i bałem się ciągłych rewizji dokumentów, które na każdej niemal
stacji przeprowadzali marynarze. Na jednej ze stacji jakiś komisarz
odsylabizował mój dokument i spytał:
- Niemiec, znaczy? A jaka profesja?
Niemiec to nie było nic groźnego. Ale profesja...
- Monter - odpowiedziałem, pokazując ręce pełne odcisków od
wiosłowania.
Mozolistyje ruki - to była druga pierwszorzędna legitymacja obok
okrągłej pieczątki.
Stacyjka kolejowa, od której, jeśli się nie mylę, o dziewięć kilometrów
był odległy Dorohobuż, była zawalona bolszewickimi oddziałami.
Marynarze też stali we wsi napotkanej po drodze. Było jasne, że
pętla się zaciska. Przemarznięty na kość w pociągu, leżałem w roz-
łożystych saniach, licząc minuty i sekundy, które wydłużają się
w nieskończoność i oddzielają mnie od jakiegoś ciepłego domu.
Po przybyciu zagrzałem się i ruszyłem niezwłocznie do generała
Pawłowskiego, dowódcy brygady. Zameldowałem się jako instruktor
oświatowy przydzielony do jego brygady. Nie pamiętam dlaczego,
ale zdaje mi się, że tym razem nie miałem rozkazu wymarszu od
Naczpola.
Generał bardzo się ucieszył z mego przybycia. Instytucja komisarzy
politycznych, przydzielanych przez bolszewików wojskowym specom,
odpowiadała wielu dowódcom, którzy z głowy zwalali odpowiedzialność
za całą politykę. Generał Pawłowski wziął mnie widać za coś w rodzaju
takiego komisarza, nie miał jednak widać wygórowanych pojęć o roli, jaką
mam odegrać w oddziale, po moim bowiem płomiennym expose o koniecz-
ności natychmiastowego marszu do Jelni, o tym, że Jelnia za dwa dni
rusza, o tym, że bolszewicy poczynają już otaczać brygadę, odpowiedział:
- Ot, dobrze, że pan przyjechałeś, bo u mnie w piekarni żołnierze
chleb kradną. Tak pan ich powinien urezonic (opamiętać...).
Lisowi-Kuli, kiedy się zameldował generałowi Dowborowi i zaznajo-
mił go z położeniem w kraju oraz z koniecznością przygotowywania się
do walki z Niemcami i umacniania opinii Korpusu, generał Dowbor żywo
przytaknął:
- Umacniajcie. Ot, żołnierze znów teraz chcą świętować św. Stani-
sława, tak wpływajcie, co by nie było tyle świąt.
Poszedłem spać. Na drugi dzień obudziłem się z silną gorączką.
Poszedłem do szpitala. Szpital był nie wojskowy, ale "ziemski", w którym
leżeli i nasi żołnierze i cywile. Po jednej jeszcze nocy dowiedziałem
się, że bolszewicy są tuż i nasi żołnierze urządzili wiec. Gorączka
wynosiła 39,8.
46
Przed oknami szpitala widziałem wzburzone tłumy. Ubrałem się
w swoje czubaryckie ubranie i wyszedłem. Jeden oficer po drugim,
mniejsza o ich nazwiska (są teraz w Polsce), nawoływał do sprucia
odznaczeń i rozproszenia się. Pod pozorem, że "krew się przyda ojczyź-
nie", że należy w pojedynkę przedzierać się do Korpusu. Zabrałem głos,
mówiłem o Jelni, wskazywałem, że 3. Dywizja jest tuż, że główne siły
bolszewickie są od strony stacji kolejowej, że lepiej się przebić do Jelni,
niż marnieć w rozproszeniu, że najście bolszewików od strony stacji
powstrzyma byle kto zdecydowany; wzywałem, żeby takich znalazło się
dziesięciu, że ręczę, iż w dziesięciu powstrzymamy zbliżanie się bol-
szewików, nim brygada nie wymaszeruje.
Żadna ręka się nie podniosła. Jeden z oficerów replikował, że prze-
mówienie moje "było jak zgrzyt żelaza po szkle" i cytował górne frazesy
ze Słowackiego.
Żadna ręka się nie podniosła. A przecież nie mógł to być inny żołnierz
niż ten, który przed dwoma dniami w Jelni wołał "Śmierć czubarykom
- idziemy do Bobrujska!". Ale tam miałem związkowców, tu byłem sam
i chory.
Wyszedłem z wiecu, jedną miałem chęć - położyć się... za wszelką cenę!
Przed rozwartymi drzwiami składów wojskowych kotłował się tłum
żołnierzy. Rozgrabiano co się dało. Nagle posłyszałem rześki głos trąbki.
Szeroką wiejską ulicą Dorohobuża zbliżała się kolumna piechoty. Ma-
szerowali jak na paradzie, wybijając tempo. Poczet sztandarowy przed
nimi. Prowadził porucznik Frankowski, znajomy, upatrzony do Związku
Broni, którego właśnie miałem w Dorohobużu powołać.
- Wańkowicz, maszerujemy do Jelni. Chodźcie z nami.
Poprawiam swój chlebak i chcę doszlusować. Ale okazuje się, że na
razie jest to marsz demonstracyjny po Dorohobużu. Brygada miała dwa
pułki. Ten, w którym ja przemawiałem, rozleciał się. Ale w tamtym
Frankowskiemu się udało. Jeszcze jeden dowód, co znaczy postawa oficera
nawet w rozluźnionych stosunkach rewolucyjnych.
Nim wyruszą, minie dobrych kilka godzin. "Odpocznijcie sobie, damy
wam znać. Pojedziecie w trenie".
Nie wiem co się stało, ale obudziłem się na drugi dzień. Było koło
południa. Chorzy poinformowali mnie, że Dorohobuż bez wystrzału objęli
bolszewicy. Część brygady rozsiała się, część wymaszerowała (pewno
Frankowski).
Siestriczki kurowały mnie bardzo poczciwie. Lekarz Rosjanin był ten
sam. Po trzech dniach pozwolono mi za własne pieniądze kupić kurę
i zjeść rosół. Uważałem nieraz, że w ciężkich opresjach takie momenty
jak wyspanie się lub najedzenie nabierają wielkiego znaczenia. Tę kurę
wspominam najżywiej.
47
Pisarz Torwald otrzymał wreszcie u miejscowych władz bolszewickich
dokument podróży, dający prawo na bezpłatny przejazd koleją "na   \
rodinu" w Mińsku. Serce mi podskakiwało z radości, kiedy, z dokumentem
za pazuchą, szedłem po swój chlebak do szpitala. A gdyby tak kto wsypał    ,
jeszcze moje wyczyny krasomówcze?                                   f
Stróż szpitala, chytry chłopina o capiej bródce, skręcając "kozią
nóżkę", zradlił pomarszczoną gębę chytrym uśmiechem:
- Harno wy tutki balakały - powiedział z ukraińska.
Zdębiałem. Udałem, że nie słyszę i poszedłem równiutkim krokiem
na stację. Myślałem, że mnie zaaresztują na dworcu. Ale nic. Chachoł,
jak to chachoł, zarzuciło go aż na Białoruś, nudził się i chciało mu się
pośmiać.
W Mińsku nie zastałem żony w domu. Była na zabawie Koła Polek.
Poczłapałem na tę zabawę i śmiesznie mi było widzieć sterty pensjonar-
skich kanapek na bufecie, panów podoficerów, zabójczo podkręcających
wąsiki i cały ten drobnomieszczański, burżuazyjny fason. Zresztą i tu
była "rewolucja": sala chciała tańczyć, ale organizatorki nie pozwalały,
bo był wielki post.
To Koło Polek powstało na polecenie Związku Broni. Przy sferach
akselbantowo sztabowych, w high lifie mińskim, który ongi witał carów
chlebem i solą, zawiązało się Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza Pol-
skiego. Owo TPŻP było zbożne, poczciwe, moralne i święto-wincen-
to-a-paulowate. Z tęczowych robronów łaskawości w dnie uroczyste
żołnierz miał otrzymywać pakiecik, w którym tkwiło pięć papierosów,
różowe mydełko, grzebuszek, arkusik papieru z kopertą i jakaś modlitwa
Matki Polki.
Naturalnie, skoro wypadki szły, Tepeżepe też stawiało sobie coraz
większe zadania, napływały do niego dzielne elementy ludzkie, ale "czym
skorupka...".
W tej naszej przebudowie psychicznej, którą podjęliśmy, mającej na
celu jakość, nie ilość, ofiarę, nie wygodę, walkę, nie powrót, dzielność
nie hierarchię - okropnie trzeba było istotnej demokratycznej pracy nie
dla żołnierza, a z żołnierzem. Było to naszą troską w Komendzie. I tak,
jak czuliśmy swoje braki w wychowaniu ideowym, swój brak tradycji
PPS w kierunku ubojowienia naszej akcji drogą rewolucyjną, tak w dzie-
dzinie opieki nad żołnierzem nie umieliśmy przełamać w sobie pańskich
nawyczek. Tak jak tam szukaliśmy eserów, aż przyszedł Lis-Kula
i nauczył, tak tu pomógł nam szczęśliwy traf.
Nazywał się M.A. Nowakowski. Związkowiec. Nigdy by zapewne do
Związku nie trafił, gdyby nie trafił do Ligi, do której przyjmowano i raka,
i rybę. Jednak już w Lidze zdążył się wykazać i ostał się przy jej
reorganizacji w Związek Broni.
48
O ile pamiętam, był to pomocnik drogerzysty z Częstochowy. O ile
pamiętam, nosił bródkę w szpic i mówił językiem przedziwnym złożonym
z najgórnolotniej szych wyrazów. Gruźlica już wtedy go gryzła.
Tę groteskową postać usuwaliśmy z naszego pola widzenia, o co się
nie obrażał. Coś giędził o ojczyźnie w kajdanach i o tym, że dobrze by
było, żeby żołnierzom upiec placek i że on ma tani i doskonały przepis.
Ucieszyliśmy się, że ma ten przepis, bo się na jakiś czas odczepi. Każda
dziejowa chwila poruszenia dusz ludzkich ma histrionów, deklamatorów,
megalomanów, reformatorów i filutów. Nie można się jednak odgrodzić
od tej piany, idącej w awangardzie oceanu serc, bo ocean odpłynie.
Kiedy nas M.A. Nowakowski zaprosił wreszcie na ów placek, zdu-
mieliśmy się. Wykombinował lokal, wykombinował jego dekorację. Nie
zliczyłbyś, ile tam było orłów, serc gorejących, Polsk powstających spod
płyty grobowej, Kościuszków patrzących z nieba i kruszonych kajdanów.
Ale co było najważniejsze, to te panieneczki, powyciągane przez M.A.
Nowakowskiego zza lad sklepowych, z rodzin różnych funkcjonariuszy
kolejowych, ewakuowanych z Królestwa, w których siedziały bezczynnie,
oderwane od swoich środowisk w kraju.
Teraz biegały, rozpromienione, roznosząc placek upieczony wedle
świetnego, częstochowskiego przepisu. Czuły się zupełnie na miejscu
w swoich naiwnych kretonowych sukienkach, patrzyły na częstowanych
żołnierzy nie jak na pupilów, ale jak na władców. Wszystkim było dobrze.
A kiedy M.A. Nowakowski wygłosił przemówienie i zażądał od wszystkich
przysięgi, że tu na miejscu, a jakże, natychmiast będą padali "gęstym
trupem", jak Najjaśniejsza Rzeczpospolita zażąda, przysięgały - a jakże!
- panienki z wypiekami na twarzy, przysięgali żołnierze, wycirusy po
czterech latach frontu, a potem jedli placek, tańcowali i bawili się w gry
towarzyskie.
Zły, że musiałem z siebie robić małpę i przysięgać na gęstego trupa,
poczułem, że M.A. Nowakowski ma wielki talent organizacyjny, że potrafi
stworzyć nowy styl, którego my, skoro nie zaczęły się bitwy, skoro nie
zaczęły się niebezpieczeństwa, stworzyć nie potrafimy. Po prostu - nie
mieliśmy czym opłacić wpisowego w zaufanie żołnierskiej masy.
Na drugi dzień detaszowaliśmy ze Związku parę niewiast z poleceniem
pracy z M.A. Nowakowskim. Na szczęście był on bardzo karny i w istocie
płonął ideą. Nasze niewiasty miały zapał, młodość i zupełne poświęcenie
sprawie. Nie mogli się nie zgadać. Gdy odrzucono wolę organizacyjną
i talenty społeczne szerszego typu, robota poczęła się szerzyć jak pożar.
Nowakowskiego zaś wysłał Związek Broni do innych ośrodków zawiązy-
wać Koła Polek, zawsze jakiegoś dźwięcznego imienia. Koło Polek
Mińskie było np. "Kołem Polek imienia Księcia Józefa Poniatowskiego".
Patron był znamienny i obiecujący. Dziewice przestały się nudzić.
4 Strzępy epopei...                                            49
Żołnierze zżerali masę placków i na kredyt czuli się bohaterami. Gruźlik
M.A. Nowakowski, czepiając się stopni przepełnionych towarówek,
przelatywał w trzaskające mrozy od miasta do miasta i zakładał coraz
nowe koła.
W ten sposób ze strony uspołecznienia żołnierza zrobiono dużo. Ze
strony ubojowienia nasi ludzie przerabiali w oddziałach robotę, która
nadspodziewane dawała wyniki. Tej robocie trzeba jednak było, jak roli
uprawionej deszczu - chrztu krwi. Czekaliśmy na to.
Tymczasem w dziedzinie wpływu na dowództwo mieliśmy najsłabsze
możliwości. Nie mieliśmy rang wyższych, korpus zaś tworzył się według
zasad hierarchicznych. Odwrócić umysły od ustalonego porządku było nad
nasze siły. Naj samodzielnie j sze z nich, jak pułkownik Mościcki,wpadały
w herezję: adorację kraju, a z nim Rady Stanu. Czyż można się dziwić, że
żołnierz, który całe życie spędził na Syberii, tęsknił do kraju, do hierarchii i 
do
władzy, której może słuchać. Cóż mogliśmy, młodzi ludzie, mu przeciwsta-
wić? Nieobowiązujące filozofowanie? Czy może masowy werbunek do
Związku Broni? Byłoby to powtórzeniem błędów Ligi Walki Czynnej.
Karty odkryliśmy tylko generałowi Żeligowskiemu. Cały czas był dla
nas lojalny. Pamiętam narady, czy go zaprzysięgać. Ale wówczas musiałby
być podwładnym własnego porucznika Małagowskiego. Więc pozostawał
w charakterze życzliwego niezaprzysiężonego obserwatora.
I w tej dziedzinie - wpływu na bieg spraw od góry - byliśmy
najsłabsi. Generał Dowbór mówił w publicznych przemówieniach o "to-
warzystwie", które stanęło za wojskiem, nie znając jeszcze w swoim
ubogim leksykonie wyrazu "społeczeństwo". Mimo woli jednak mówił
prawdę. Owo zaś towarzystwo w kobiecej swojej połowie uprawiało
filantropię i kult "malowanych dzieci", a w męskiej żądało natarczywie
obrony majątków. Raz po raz pluton ułański lub szwadron jechał
w obronie dziedziców na ekspedycje karne i katował do krwi. Juści byli
to Polacy, trzeba było bronić polskiego stanu posiadania. Ale sens sprawy
kurczył się w świście ułańskich nahajów.
Ten sens sprawy był inny dla ziemian, inny dla oficerów, inny dla
pragnących powrotu żołnierzy i inny dla endeckich polityków. Pierwsi
czekali Niemców, drudzy Korniłowa czy innego Kołczaka, trzeci wieści
z Paryża, a my pierwszych strzałów. Czuliśmy, że przegramy, jeśli nie
zaczniemy strzelać do Niemców. Ale ich front trwał nieruchomy. Tym-
czasem dla wprawy strzelaliśmy do bolszewików.
W rejonie koncentracji bobrujskiej najwcześniej znalazła się i. Dywizja
Żeligowskiego z komendantem związkowym Małagowskim. Małagowski
dobrał sobie kompanię typową dla tego okresu. Sam będąc saperem,
stworzył oddział konnych saperów - wybuchowców, bardzo potrzebny
w podjazdowej wojnie. A jakby mu tego dziwoląga nie było dosyć,
50
zafasował zdobytą na bolszewikach lokomotywę, lory, wagony, opatrzył
to workami z piaskiem, postawił armaty i karabiny maszynowe, zawago-
nował swoich konnych saperów z trzydziestu końmi i rozpoczął jedyną
w swoim rodzaju partyzantkę na Krasny Brzeg, na Tiełuszę, na Żłobin.
Z drugiej strony dyslokacji bronił ze swymi żołnierzami toru kolejowego
związkowiec Sołtan. Pod Jasieniem mosty wysadzał nasz człowiek,
porucznik Strawiński. Doszedł do tego jeszcze, już poza sferą wpływów
Związku Broni, porucznik Golcz ze swym partyzanckim oddziałem jazdy.
Poza tym były jakieś poruszenia tam i z powrotem jakichś naszych
oddziałów, ale jądrem gotowości bojowej były te cztery grupki. Nazywało
się wojna, a byli poszczególni ludzie. Pod Żłobinem do kontrataku ruszył
Małagowski na czele niespełna dziesięciu ludzi i odparł kontratak idący
szeroką ławą. Mówiłem o ataku samotrzeć na karabiny maszynowe
komendanta związkowego artylerii. Takie zdarzenia były typowe dla tej
improwizowanej wojny. Typowe i rozstrzygające. Dlatego moja propozy-
cja w Dorohobużu zatrzymania ataku bolszewickiego siłą dziesięciu ludzi
była realna. Te improwizacje przeciągnęły się aż na wojnę 1920 roku.
W tej książce dalej znajdzie czytelnik opowiadanie porucznika Lechnic-
kiego o odparciu ataku kawalerii Budionnego w kilkanaście szabel.
Żołnierze pociągu pancernego Małagowskiego byli zaprzysiężeni do
Związku. Pociąg sam nazywał się "Związek Broni". Kiedym zobaczył po
raz pierwszy tę dumnie wymalowaną nazwę, ogarnęło zgorszenie moje
konspiratorskie serce. Stasiek Małagowski parsknął śmiechem:
- Cóż chcesz? Artylerii może nie mamy? Jest! Może nie mamy
kawalerii? Jest. Wojska techniczne? Są! Wojsko kolejowe - a jakże!
Jesteśmy Związek Broni na fest i jak się patrzy.
Dziwne to było bractwo na tej pancerce. Trochę junkrów, co wolnymi
czasy lubili politykować, trochę jakichś bandyciaków, mających w kraju
kondemnatki karne, co wolnymi czasy lubili pograbić. Mieli maszynistę,
eks-jeńca z armii niemieckiej, Dreczkowskiego. Stary miał ponad pięć-
dziesiątkę i kochał się w broni i w swoim komendancie, a Niemców
nienawidził żywiołowo. Na tendrze miał cały magazyn sztucerów krótkich,
długich, rozmaitych modeli. Kiedy pokazywała się bolszewicka tyraliera,
stary zatrzymywał maszynę, krzyczał tryumfalnie: "Uny! uny!", pakował
pośpiesznie nie zgaszoną fajkę do kieszonki od kamizelki, wyskakiwał na
tor, przyklękał na jedno kolano i grzał w bolszewików, starannie mierząc.
Potem, kiedy tyraliera bolszewicka pierzchała, a z towarowych wagonów
spadały specjalnie sporządzone pomosty, którymi zjeżdżał w pełnym
ekwipunku oddział "konnych saperów pancernych" i ruszał na rekone-
sans, stary wracał mrucząc do swoich oliwiarek. Przeczuwał już, że
wracając z wycieczki, komendant już z daleka krzyczeć będzie: "Za
namiętowy karaluch jesteście, Dreczkowski!".
51
Za to dwaj sierżanci byli wzorem twardej żołnierskiej dyscypliny.
Sierżant Wilk - twardy zupak, jak się mówiło w galicyjskiej armii,
gorochowaja szkura według żargonu moskiewskiego, był zawodowym
feldfeblem rosyjskim. Chłopisko ponure, w sobie zamknięte, zimne
w swoim okrucieństwie, przeznane w fortelach "rekruckich mord", które
należy cukać i wyprażać na sołdatów.
Z Wilkiem zachodziła dziwna metamorfoza. Otrzymał komendanta
narwanego, do którego nie wiadomo było, jakim bokiem należy się
ustawić. Stasiek zdobył gdzieś beczkę doskonałej starki, którą jego
żołnierze wymyszkowali zakopaną przez dziedzica w jakiejś stodole.
Starka miała przedziwny aromat i stała w przedziale pana porucznika.
Popijawa odchodziła całym oddziałem i przy czynnym udziale pana
komendanta. Stasiek miał słabą głowę i po paru kieliszkach robił się
niesłychanie czuły, wymowny i arbitralny. Kazał sobie śpiewać piosenki,
inicjował tysiąc zabaw, sypały się kawały. Wilk patrzył spod oka i klasy-
fikował. Miał w swoim długoletnim doświadczeniu szefów bałagułów
i pijaniców. Miał takiego, który lubił po pijanemu bawić się z żołnierzami
w "czechardę" (przeskakiwanie kolejne przez pochylone plecy). Takiego
szefa dobry feldfebel łatwo zażywa.
Ale przy tym narwanym komendancie równocześnie pełniła się twarda
służba, którą nade wszystko cenił Wilk. Patrzył swymi chłopskimi
zimnymi oczami spod blond czupryny strzyżonej na jeża, marszczył niskie
czoło i usiłował zrozumieć ten styl sobie nie znany. Z wolna przenikało
go ciepło rzeczy nowych, wojska, które przecież było takie inne, a jednak
było wojskiem i wojskiem dobrym. Wilk milczał i nic nie zrobił się miększy
w dotknięciu. Ale wodził za komendantem oczami i można było polegać
na nim z całą pewnością.
Drugi wachmistrz. Pająk, był inny. Chłop z Opoczyńskiego. Żądny
oświaty, własną pracą doszedł do pięknego ortograficznego pisma i stylu
bez zarzutu. Natura miękka, słowiańska, gdy przyszedł do Korpusu,
cztery już lata potyrał się na froncie. A ponieważ, gdy wojna się zaczęła,
właśnie kończył służbę wojskową czteroletnią, więc zdążył w klubach
ośmioletniego sołdactwa zmarznąć i stężeć w sobie. Z tym biedy nie było.
Chłonął blask, bijący z młodości i z entuzjazmu Małagowskiego, życz-
liwość towarzyszy broni, emfazę barw narodowych, orłów i własnej
komendy. Jako związkowiec - był duszą organizacji. Kiedy z nakazu
Małagowskiego Związek Broni uwziął się ujawnić afery pieniężne, które
popełniał pewien oficer w dywizji. Pająk obstawił śledztwo, wziął na siebie
cały ciężar ryzyka, które doprowadziło do aresztowania oficera przez
związkowców bez rozkazu władz wojskowych. Na szczęście oficer uwie-
rzył w legalność aresztu, ugiął się i przyznał. Pająk, chłop z Opoczyńs-
kiego, tłamszony osiem lat przez soldateskę, grał tu grubą grę. Grać
52
potrafił również grę o życie. Pod Krasnym Brzegiem, gdy atakował naszą
żałosną parodię pociągu pancernego świetnie zestawiony pociąg pancerny
bolszewicki, przed którym należało wysadzić tor, i sznur Bickforda
zamókł. Pająk skoczył po głownię do budki dróżnika. Niósł ją w gołej
dłoni, a tu już bolszewicka pancerka szła i strzelała z karabinów maszyno-
wych. Pod wachlarzem serii Pająk wysadził most, ale kurował się potem
kilka tygodni w szpitalu.
Czy mam mówić o innych żołnierzach pancerki? Wrócę do nich w toku
opowiadania. O tych tu mówiłem, aby pokazać, jak ziszczał się w praktyce
nasz rachunek, że wojsko zmontują nam pierwsze strzały. Ale była to
walka bezideowa, obronna. Kiedy będziemy strzelać do Niemców?
Jakoś nie zanosiło się na to. Przeciwnie, coraz nam goręcej było
w walce z bolszewikami. Oficerstwo wyższe, ziemiaństwo poczynało
wzdychać do przyjścia Niemców. Mróz nam szedł po kościach. Co
wówczas się stanie?
W Mińsku obłudne kondominium polsko-bolszewickie skończyło się.
Bolszewicy poczęli rekwirować zapasy w polskiej stołówce "Ignatycze",
interweniował nasz szwadron, bolszewicy zatoczyli karabiny maszynowe
i nasze dwa szwadrony będące ochroną sztabu musiały wraz ze sztabem
wycofać się do Dukory, gdzie stał pułk Krechowieckich Ułanów. Znikły
mundury polskie z ulicy. Ale równocześnie niepowstrzymanie napływała
fala rozbitków z polskich oddziałów, dążących torami kolejowymi do
Bobrujska i rozbijanych przez bolszewików po drodze. Koło Polek
przestało piec smaczne placki. Na rozkaz Związku Broni wyłoniono
z niego Pogotowie Wojskowe, do którego weszło i TPŻP. Po różnych
punktach miasta wynajdywano kwatery, w których rozbitkowie znaj-
dowali przytułek i posiłek. Kobiety spisywały ich w dziesiątki, na czele
których stawiały dziesiętników. Potem byli setnicy. Pamiętam przed
samym wybuchem, o którym zaraz będę mówił, notatnik na biurku żony,
przewiązany, niby saszet z bielizną, niebieską wstążeczką. W tym notat-
niku było 1600 nazwisk - szesnaście setek.
Równocześnie Związek Broni uruchamia dwa lotne oddziały bojowe.
Są one nie umundurowane, bo działają z Mińska, który jest pod okupacją.
Oddziały te przeważnie wysadzają tory kolejowe, opóźniając wysyłkę
wojsk bolszewickich na "front polski", jak go nazywały komunikaty
bolszewickie z placu boju.
Finansowo kasie organizacyjnej robi się lżej. Mamy pieniądze od misji
wojskowej francuskiej.
W Bobruj sku skoncentrowały się poważne siły polskie, ale bardzo
osaczone. Siedząc na tyłach, widzieliśmy, że z niezmierzonej Rosji szły
53
resursy bez końca, podczas gdy Bobrujsk był osaczony tak, że nie mógł
już liczyć na dopełnianie kadr.
W Bobruj sku z komendy Związku Broni był Lechnicki. Przysłał
związkowca Kobylańskiego, który następnie poległ, rażony w ataku kulą
w czoło. Kobylański w przebraniu się przekradł i zdał relację. Zebraliśmy
z Hubickim Związek Broni. Rozumieliśmy, że każdy człowiek z wolą
i świadomością w obecnej chwili dla Korpusu, to jakby oddział wojska.
Spraw takich nie można było załatwić rozkazem, bo stawka była o życie.
Wtedy jedna z kobiet powiedziała: "Nasz obowiązek tam. Trzeba prze-
drzeć się i zrobić z Bobrujska Częstochowę". Kobylański otrzymał
polecenie wracać natychmiast z wiadomością, że wyślemy związkowców,
ile się da. Jednak część nas miała zostać ze względu na te siły zor-
ganizowane konspiracyjnie w Mińsku.
Miłem wyjechać następnego dnia w towarzystwie Ziemomysła Zabor-
skiego, przezywanego przez nas Ziomkiem. Ziomek odznaczał się nieby-
wałą flegmą i tym, że nigdy nic nie gadał. Tylko gdziekolwiek cokolwiek
się zdarzało, brał czapkę i szedł pierwszy.
Mieliśmy papiery na imię jeńców austriackich, wracających do domu,
a więc jadących ku frontowi. Zdobyliśmy niekute sanie i parę doskonałych
koni. Po krótkiej naradzie postanowiliśmy broń wziąć, w owych czasach
bowiem dwóch zdecydowanych ludzi, strzelających nie leniwie i mających
dobre konie rozporządzać mogło dużymi szansami.
Na drugi dzień zwlekł się nam wyjazd do południa. W południe poczęły
dużymi masami napływać z "polskiego frontu" wojska bolszewickie.
Okazało się, że front niemiecki drgnął i ruszył na Mińsk.
Natychmniast zmobilizowaliśmy owych tysiąc sześciuset żołnierzy.
Ale nie mieli broni. Komendę nad akcją objął Matuszewski, posiadający
rangę sztabskapitana. Zastępcą jego został Hubicki.
Zdobycie broni powierzyliśmy jednemu z owych naszych lotnych
konspiracyjnych oddziałów, który operował pod dowództwem mego brata
Witolda. Siedliśmy do tego auta uzbrojeni jak Bóg da. Ja np. miałem
dwulufowy sztucerek Kruppa, z którym brat polował w Afryce. Była to
leciutka jak dziecinna strzelbinka i świetnie precyzyjna broń.
Na ustronnej ulicy Mińska wznosił się ogromny arsenał wojskowy
Frontu Zachodniego. Przed gmachem z czerwonej cegły stała budka,
a przed nią wartownik w kożuchu. Na białym sznurku na szyi miał
gwizdawkę. Szarpnąłem za nią, a równocześnie któryś z żołnierzy wyrwał
mu karabin. Ściskając w ręku zdobytą świstawkę uczułem się podniesiony
na duchu, pędziliśmy szerokimi schodami na pierwsze piętro, gdzie jakoby
miał być zarządca arsenału. Wyszedł ku nam ze świeczką w ręku (widać
elektryczność nie działała). Powiedział, że on nic nie wie, że wszystko
zależy od komisarza i sprytnie się ulotnił.
54
Komisarz był Żyd w swojej typowej skórzanej kurcie. Było to w kilka
dni po zabiciu Zdzisia Zabłockiego. Pamiętam uczucie, jakie mną targnęło,
aby bo ustrzelić. Wstydziłem się widać głosu, który we mnie krzyczał:
"Za Zabłockiego", i usiłowałem sobie wytłumaczyć, że nie chcę go zabić
z zemsty, a z konieczności, że nie wiadomo, ilu ich tu jest, że nas jest
kilkunastu i należy bolszewików sterroryzować. Ale zabójstwo było zbyt
łatwe. Powiedziałem: "Odprowadźcie go i pilnujcie". Pamiętam, że od
razu zdumniał i ręce włożył w kieszenie. Stałem przez chwilę, bezsilnie
przeżuwając wściekłość.
Tymczasem oddział brata znosił naręcze karabinów ręcznych i ma-
szynowych. Brat z pierwszym transportem i częścią ludzi wyruszył do
komendantury. Nad pozostałymi pięciu objąłem komendę. W arsenale
okazało się przeszło 50 ooo ręcznych karabinów i kilkaset karabinów
maszynowych.
Kiedy poszedłem postawić wartę na dole, usłyszeliśmy skrzyp wozów.
To ciągnął ulicą nieskończony tren żywnościowy, bolszewicy wobec
zbliżania się Niemców ewakuowali Mińsk.
Zastąpiliśmy we dwójkę drogę pierwszemu wozowi:
- Slezaj...
Brodacz posłusznie zlazł z wozu. Toż samo woźnice następnych
podwód.
- Marsz na stację kolejową. Tam są wasi. Śpieszcie, bo jeszcze was
zostawią.
- Towariszcz - podnoszą się błagalne głosy - daj na drogę
konserwów.
- Dobra!...
I nocy tej wyfasowaliśmy hojne deputaty cofającej się z "polskiego
frontu" bolszewickiej armii. Pozostaliśmy sami, ja i wartownik, z tymi
stłoczonymi wozami, z licznymi końmi, których nawet nie znaliśmy liczby,
wkoło stały piekielne ciemności. To tu to tam, gdzieś z daleka, z różnych
stron rozlegała się strzelanina. Najbliższe zaułki tonęły w milczeniu
i napięta uwaga kazała nasłuchiwać, czy nie nasuwa się atak. Ale niebawem
dostano mi dwudziestu ludzi.
Całą noc zajeżdżały auta i nasi chłopcy wynosili naręcze broni. Gdy
rozbłysł ranek, miasto było pełne uzbrojonego i umundurowanego (!)
żołnierza polskiego.
Ale wszak miasto było równie pełne bolszewików. Liczebność od-
działów konsystujących w Mińsku wynosiła 15 tysięcy, nadto dwa
eszelony na torze. Obecnie to wszystko zostało zepchnięte na dworzec.
Słychać było, że dowódca frontu, Miasnikow, podąża z wojskami, aby
ukorzyć zbuntowany Mińsk. Lada chwila stłoczona na dworcu masa
mogła oprzytomnieć i wylać się na miasto.
55
Wówczas związkowiec Mosiewicz przebiera się za pruskiego oberlej-
tenanta. Ziomek Zaborski, którego straciłem z oczu, wypływa, nic nie
gadając, przebrany za niemieckiego podoficera-tłumacza, dwaj skauci
przebierają się za niemieckich żołnierzy i wszystko to pełnym motorem
pędzi na dworzec.
Nasze patrole otwierają szeroko oczy, jeden z nich nawet strzela. Auto
wrzyna się w tłum bolszewicki. Oberlejtenant przez tłumacza oznajmia,
że jest delegowany przez dowództwo 83. Dywizji niemieckiej z oznaj-
mieniem, że jeśli w ciągu trzech godzin bolszewicy nie ewakuują Mińska,
dworzec zostanie obrócony w perzynę.
Jakiś komisarz Żyd zwrócił się po niemiecku:
- Aber Exellenz wie kónnen wir ohne Zuge fahren?
- S'ist mir ganz egal - brzmiała odpowiedź Mosiewicza. - Kónnen
die Kerle zu Fuss laufen.*
I istotnie - traktem na Bobrujsk pociągnęły wielkie masy bolszewic-
kie. W południe wjechała kawaleria niemiecka, którą prowadził hrabia
York. Asystował jej oddział czterdziestu naszych żółtych ułanów, którzy
pod bolszewikami za sprawą swego wodza i pułkownika Wysockiego mieli
przygotowane uniformy i konie.
Kapitan Matuszewski, jak zwykle, zachował się z fasonem. Przyjął
Niemców słowami, że, jako podkomendny generała Dowbora, na jego
rozkaz nie przyjmuje ich z bronią w ręku.
Ale przecież nie mamy wątpliwości, że Dowbor pójdzie na ugodę.
Istotnie, cóż można było robić, skoro mieliśmy stan wojny z bolszewikami.
Walczyć na dwa fronty? Z Korpusem, w którym właściwie walczyły
oddziały ochotnicze? Należało się zewrzeć w sobie, odgrodzić od Niemców
i szybko się dociągnąć do stanu psychicznego, umożliwiającego walkę
Z nimi. Jak przedtem czekaliśmy na pierwsze strzały, tak teraz liczymy
na pierwsze wieści z kraju: będzie to najlepsza antyniemiecka propaganda.
Należy szybko działać, aby nowo tworzącej się formie od razu nadać
styl. Tak jakoś ułożyło się niepisanym prawem, że Lechnicki prowadził
sprawy wojskowe, Hubicki - zagraniczne (stosunki), ja - wewnętrzne.
Teraz więc Hubicki zostaje w Mińsku, a ja jadę do Bobrujska. Zaraz więc
świtaniem tejże nocy jadę na dworzec dowiedzieć się, czy i kiedy zostaje
nawiązana łączność.
Na dworcu już się kręcą jeźdźcy z tzw. Dzikiej Dywizji. Ich dowódca
eks-sierżant łkajew, przeszedł w czasie walk polsko-bolszewickich
w osiemset koni (jakich koni!) do Polaków. Mają w uszach kolczyki, noszą
czerkieski, papachy i ogromne kindżały. Uśmiechają się do "sprzymie-
- Ależ ekscelencjo, jak będziemy podróżować bez pociągu?
- To dla mnie obojętne. Mogą łobuzy iść pieszo.
56
rzeńca" i klepią mnie po ramionach. Pytam łkajewa, jak się czuł
w minionych walkach. Bardzo sobie chwali walkę pod Jasieniem, bo
zgwałcił dwunastoletnią Żydówkę, wpadłszy do miasteczka. Cmoka
z zachwytem, podnosząc do mnie małe skośne oczki.
Niemcy zainstalowali się dopiero na drugi dzień. Gdy po dworcu
jeszcze pętali się dzicy jeźdźcy, w komendanturze stacyjnej już rozłożył
cetelki niemiecki podoficer.
- Się sind ein Freiwilliger also?" - zakwalifikował sobie i wydał bilet
dla mnie i dla żony.
Tak oto, spomiędzy Azji i Nadrenii, wypłynął nasz pierwszy pociąg,
idący do Bobruj ska. Jechaliśmy przez pola, zagubione w śnieżnej oćmie
brzóz, krzywe, czarne płotki podchodziły do toru, ozierody sterczały na
stalowym niebie sękatym kośćcem. Jechaliśmy krajem ojców, który
zbuntował się nową prawdą. W Bobrujsku siedziała amarantowa, bez-
czelna, krzykliwa, przeciągająca z koroniarska okupacja. Gdzież wielkość,
która tę powłokę koroniarska rozwali, gdzież duch nieśmiertelny Rzeczy-
pospolitej, który by na skrzydła wziął te nasze poczynania? Jakiż modus
współżycia ułoży się na tej ziemi? Czy Niemcy będą łaskawymi obrońcami
ludności wobec nas?
Gorzko było jechać w te dni "zwycięstwa" mińskiego do Bobrujska,
zostawiając za sobą rozradowane twarze wszystkich dziedziców, wszyst-
kich krewniaków i oficerów "pańskiego" wojska. W południe, kiedy już
Niemcy objęli miasto, spotkaliśmy się z niedoszłym towarzyszem podróży
Ziomkiem Zaborskim przed bramą jego oddziału radiotelegraficznego,
w którym Zaborski był żołnierzem. Na bramie wisiał napis w języku
niemieckim, wyszczególniający nazwę oddziału.
Chwyciłem ołówek i napisałem przez ten napis:
Trza na to wielkiego bydła,
By włazić Niemcom bez mydła.
Melchior Wańkowicz,
Zacharzewski Zaułek 8.
Flegmatyczny Ziomek nic nie rzekł, ale dopisał:
Ziemomysł Zaborski,
szeregowiec niniejszego oddziału.
Do Bobrujska przyjechaliśmy wieczorem, zatrzymaliśmy się u Małagow-
skiego. Trzeba się było śpieszyć, aby zdążyć na zebranie oficerskie,
odbywające się w sali garnizonowej. Zebranie nazywało się "informacyj-
ne" ze względu na dyscyplinę i odbywało się w obecności pułkownika
Pan to ochotnik, nieprawdaż?
57
Malewicza, o ile mi się zdaje komendanta garnizonu. Lechnicki już tam
był, zebranie bowiem odbywało się z inicjatywy Związku. Z inicjatywy
Związku uprzednio grupa oficerów (czytaj: związkowcy) wystąpiła do
generała Dowbora z memoriałem, w którym prosiła go o wydzielenie
odpowiednich zapasów i uzbrojenia formującemu się oddziałowi, który
miał wyruszyć na wschód i albo uzyskać porozumienie z bolszewikami,
albo przebijać się partyzantką do Czecho-Słowaków. Generał się wściekał.
- Wezwał mnie - opowiadał Malagowski - z zapytaniem, co znaczy ten podpis.
Podpis dano beze mnie, bo byłem na froncie. Ale domyśliłem się, że to tylko 
Związek
mógł mnie podpisać. Więc mówię, że podpis położono zgodnie z moją wolą. Generał
pyta, czy znam treść memoriału. Nie mogłem mówić, że znam, bo zacząłby 
dyskutować
i wsypałbym się. Mówię, że nie znam. Generał zachodzi w głowę, jak można 
podpisać
coś, czego się nie czytało. Odpowiadam, że przyjaciele podpisali, a ja im 
wierzę. Powiedział,
że nie uważa sprawy za skończoną.
W kasynie garnizonowym - głowa przy głowie. Już się zacząły obrady.
Lechnicki daje mi głos poza kolejką pod pozorem, że przywożę wieści
z Mińska. Mówię o sytuacji, o sensie naszego istnienia, o odpowiedzial-
ności za mundur, który mamy nosić, o różnicy między żołnierzem, który
słucha prawowitej władzy, żołdakiem, który słucha każdej władzy, i le-
gionistą, który musi nosić sumienie w tornistrze. To sumienie każe nam
trwać z bronią w ręku. Musimy sobie przysiąc, że nie damy Niemcom
tej broni sobie wydrzeć.
Grzmot oklasków. Uchwała jednomyślna. Pułkownik Malewicz po-
wstaje z miejsca i wzruszonym głosem obiecuje, że zamelduje nastrój
panów oficerów generałowi.
Idziemy spać do mieszkania Małagowskiego, podczas gdy on wraca
do siebie na pancerkę, stojącą na dworcu bobruj skim. Nad ranem
przybiega wzburzony:
- Wysadzam pancerkę. Ruszamy za Dniepr!
Świtaniem zajechał na dworzec Bobrujska eszelon niemiecki. Żołnierze
z tego eszelonu zaczęli bobrować po torach.
Na warcie przy pancerce "Związek Broni" stal olbrzym Kępa. Słuchy
chodziły, że w kraju "za ruskiego" lubił robotę "na mokro". Teraz Kępa
dostąpił zaszczytu złożenia ślubowania w Związku Broni i żarzył się
gorliwością prozelity.
Kiedy zobaczył przed sobą niemiecki hełm, krew mu uderzyła do
głowy. Ogromnymi łapskami złamał Niemcowi karabin, po czym schwytał
go w pół, uniósł w górę i trzasnął o beton peronu. Zrobił się gwałt, zbiegli
się Niemcy. Wypadł z pancerki komendant w płaszczu, narzuconym na
bieliznę, ze szpicrutą w ręku. Za nim biegli jego żołnierze z pochylonymi
58
bagnetami. Małagowski pokazywał swoje szlify (nie wiem czy jeszcze
"Portugal") i nie salutujących Niemców, którzy nie wiedzieli, o co chodzi,
walił przez pysk szpicrutą. Potem wlazło bractwo za te swoje woreczki
z piaskiem, a stary Dreczkowski począł gęsto puszczać parę. Rozbudzono
Dowbora, który wezwał Małagowskiego przed swe oblicze.
Teraz więc Stasiek wpadł na kwaterę, ściął z munduru wstążeczkę,
otrzymaną od dowództwa Korpusu za waleczność, i popędził z po-
stanowieniem odmeldowania się i ruszania ze swymi "konnymi saperami
pancernymi" za Dniepr, do bolszewików, do których jeszcze przedwczoraj
strzelał.
Rozmowa na razie zahaczyła się. Rozirytowany Dowbor spytał:
- Więc kto właściwie jest dowódcą pana porucznika. Ja czy Piłsudski?
- Piłsudski przez pana generała - odpowiedział Stasiek.
Dowbor jednak postarał się załagodzić. Chwalił Małagowskiego jako
bojowego oficera, obiecywał, że będzie Niemców bił, prosił, aby mu
sytuacji nie utrudniać, i pozostawił na dowództwie pancerki, biorąc na
siebie załagodzenie konfliktu.
Praca, którą rozpoczęliśmy w Korpusie, znajduje swój wyraz w opo-
wiadaniu Noc z 21 na 22 maja.
Dążymy za wszelką cenę do związania się z krajem. Pierwszy oficer
legionowy, który przyjechał, to porucznik Korkozowicz. Wieziemy go
na pancerkę "Związek Broni". Uszczęśliwiony Małagowski ustawia
załogę na baczność, wygłasza przemówienie i każe prezentować broń.
Następnie, ze zwykłą sobie fantazją, wyrwawszy gdzieś wcale szykowny
powóz i naciągnąwszy białe rękawiczki, wiezie oficera legionowego na
ucztę, która jest ucztą nie lada, bo to właśnie 19 marca. Za Kor-
kozowiczem przyjeżdża równie upragniony gość - antałek "komen-
danckiej" starki.
Na honorowym miejscu stoją trzy fotele majone zielenią. Na tym po
prawej siada jeden solenizant, ordynans komendanta, Ocipka. Na środ-
kowym nie siada nikt. Spłoszone "kolki polki" rohaczewskie (M.A.
Nowakowski i tu już zdążył się zakręcić, a jakże...) uwijają się koło jadła.
Komendant pociągu ma już nieco w czubie. Wstaje, by wygłosić toast.
Jeden z tych, co to, jak powiedział jeden z junkrów, "nigdy nie wiadomo,
czy po nim pocałuje, czy może strzeli w mordę".
Komendant pije na cześć sierżanta Wilka, wspominając jego zasługi
bojowe. I na cześć Ocipka, który mu z własnej inicjatywy przyniósł zupę
na linię ognia. Że to praca żołnierska różna, a każda szacunku godna.
A teraz...
- Baczność! - pada komenda.
59
- Obywatelu Komendancie - zwraca się Małagowski w stronę
pustego fotela - załoga pancerki "Związek Broni" melduje w dniu twych
imienin gotowość walki pod twymi rozkazami zawsze i wszędzie do
ostatniego tchu.
Potem dopiero bujamy obu obecnych Józefów. Kurzy się z czupryn,
pomieszały się szarże. Komendant wstaje i wznosi nowy toast: mówi
o minionych walkach. Nadjeżdżała - pancerka bolszewicka, trzeba było
wysadzić tor, nie było lontu.
- Cośmy zrobili, Jasiu? - pyta młodego Jasia Walentynowicza,
sapera-wybuchowca.
- Wzięliśmy wstążkę, panie poruczniku - pręży się Jasio, a oczy
mu się śmieją: czuje kawał.
- Tak jest, wzięliśmy wstążkę. I cośmy z niej zrobili, Jasiu?
- Lont, panie poruczniku.
- Tak jest, lont. A kto nam dał wstążkę, purpurową wstążkę, gdyśmy
odjeżdżali na front?
- Panna Sabina, panie poruczniku.
- Tak jest - zwraca się emfatycznie porucznik do drobnej, zasuszonej
miejscowej nauczycielki. - Ze wstążki panny Sabiny zrobiliśmy lont
i wysadziliśmy tor. W górę pannę Sabinę!
Śmiesznie migają płaskie butki na nogach jak zapałki, śmiesznie
rozkręca się kukiełka, tęgo zapleciona na czubku głowy.
Zdyszana panna Sabina zostaje postawiona pod piecem i cichutko
płacze.
Panno Sabino! Czy marzyłaś kiedy, czy śmiałaś marzyć, że z twego
szarego życia wywinie się kiedyś purpurowa nasaletrowana wstęga,
spalająca się w terkocie karabinów maszynowych, niosąca iskrę - znisz-
czenie pod dudniące w grzechocie kół, blach i pancerzy tony spiżu
i stali?
Potem zaczynają się zagęszczać goście z kraju. Najprzód - niewia-
domymi drogami, przełazami, legionowe łaziki. Ci od razu bez wielkiego
pytania wsiąkali do szeregów.
Pewnego dnia zadzwonił do mego mieszkania emisariusz z kraju,
wylegitymował się jako Horodyński. Po pewnym czasie powiedział, że
właściwie nazywa się Hołówko. Potem jeszcze dłuższy czas w kraju plątało
mi się, które z tych nazwisk jest pseudonimem.
Ale ci goście przywozili tylko informacje i sami byli żądni informacji.
Z ich słów widzieliśmy, jak słuszna była nasza linia. Oni przekonywali
się, że nie jest tak świetnie z naszą siłą zbrojną, jak się zdawało w kraju,
ale widzieli niesłychane możliwości, jakie stoją przed nami.
60
Wyjeżdżali, a myśmy zostawali w rozterce, w nieumiejętności pora-
dzenia sobie z sytuacją.Wiele robiło się samo: żołnierz się dyscyplinował,
oficer nabierał autorytetu, bo za nim gdzieś na granicy naszej dyslokacji
stały karabiny maszynowe Niemców. Ale przecież w ostatecznym rezul-
tacie po tośmy tu byli, takiśmy kontrakt zawarli z Dowborem, aby przeciw
tym karabinom maszynowym kiedyś wystąpić. Tymczasem oficerowie
robili się coraz bardziej aroganccy, żołnierz miał luz w jednym kierunku
- grabienia ludności.
Teraz to były najstraszliwsze dni organizacyjne. Jak wtedy w roze-
śmianym, rozradowanym zwycięskim Mińsku, zajętym przez naszych
"powstańców", straszno mi się zrobiło, kiedy zobaczyłem lśniącą pikiel-
haubę hrabiego Yorka i z ulgą wyjechałem do Korpusu, tak i tutaj teraz
w Korpusie czuliśmy nad sobą wszędzie tę niewidoczną pikielhaubę.
Czuliśmy, że nie możemy stężeć w jakiś wehrmacht. Małagowski szalał.
Z właściwą sobie impulsywnością wystąpił na jakimś zebraniu żołnierskim
z kokardą czerwoną na mundurze i zapewnił, że jest socjalistą.
- Zwariowałeś? - pytałem.
Zionął mi stekiem brzydkich słów na napuszone dowództwo. W chło-
paku urywała się dusza.
Ja jeździłem, jak szalony, po oddziałach z odczytami. Z baraków
drewnianych wychodzili na spotkanie nasi ludzie. Brnąc w śniegach
prowadzili do świetlic aranżowanych w kazarmiennych miejscach, w któ-
rych przez stulecia rozlegał się ciężki sołdacki "mat". Przy ciemnym
świetle naftowym siedzieli żołnierze. Uczyło się ich wszystkiego, do
astronomii włącznie. Nad nimi wisiały bibułkowe festony, rozpięte
wszędzie rękami Kół Polek. Cierpliwe niewiasty zrobiły wielką akcję
ogrodów. Po wszystkich formacjach zakładały grządki, warzywa. Na cóż
to? - "Na przyszły rok wzejdzie". "Dla kogo?" - "Dla was, żołnierze".
"To my tu tak długo będziemy?" - "Pewno. Nie będziemy wracać do
kraju. Polska czeka, że przetrzymamy, aż będziemy potrzebni".
Związek Broni nakazał, aby przy otwieraniu świetlic kończono inau-
guracyjne przemówienie zdaniem: "Życzymy nie wam powrotu do
Ojczyzny, ale Ojczyźnie powrotu do wolności".
Ale przez te grządki, przez te festony, przez te astronomie i przed-
stawienia amatorskie i odczyty szła, drążyła się pustka czarna, podchwyt-
liwa, pytania: "Co będzie?"
Ale wieczorami z tych świetlic przychodzili nasi ludzie, siadali ciężko
pod ścianami i pytali - czemuśmy nie poszli za Dniepr, czemu oszuku-
jemy sami siebie?
Pancerka jeździła od stacji do stacji, uchylając się spod oka ewidencji
i władz, fasując spyżę i wikt dla ludzi jak się da. Już teraz nie była nikomu
potrzebna.
6r
Gdy przejeżdżała przez Rohaczew, zwrócił się Niemiec, komendant
stacji, do drugiego Niemca, z obliczem wyrażającym najwyższe zdu-
mienie:
- Es ist etwas fantastisches durchgefahren..."
Owe etwas fantastisches to była dławiąca się w sobie, konająca
w codziennym fasunku... polska fantazja bojowa.
Już nikomu nie była potrzebna pancerka. Bujnie poczęły się tworzyć
mity bohaterskie. Jedna z moich kuzynek, której majątek Bircza był
położony w rejonie dyslokacji Korpusu, mówiła:
- Wiesz, w dzisiejszym rozkazie dziennym do Korpusu generał
Dowbor udziela amarantowej wstążeczki za waleczność porucznikowi...
za "przedarcie się z Birczy do Bobruj ska". Jechał cały czas konno przy
naszym powozie i w głowie mi nie postało, że spełniamy jakiś czyn
bohaterski.
Niewygodny świadek była pancerka, bo nużby jej załoga zaczęła
przypominać, jak to od Tiełuszy po Krasny Brzeg, od Żłobina po
Rohaczew pusto było i amatorsko na tym "polskim froncie".
Dowbor wzywa Małagowskiego, wzywa mnie. Ma mi za złe moje
odczyty. Pytam, czy popełniam coś złego, ucząc żołnierza, że ma mocno
karabin trzymać w garści? Mówi, że nie, ułaskawia Małagowskiego.
Zwiedza nawet jedną ze świetlic. Siedzi na wykładzie w ławce, na której
wyciął ktoś scyzorykiem: "Mikołaj Rey z Nagłowić".
- Mikołaj Rey jest zapewne zuch i dzielny żołnierz - mówi generał
po skończonym wykładzie - ale powiedzcie mu, żeby kazionnych ławek
nie psuł.
Miota się po torach bezrobotna pancerka. Co dzień kwateruje gdzie
indziej, byle nie przyschnąć do jakiejś ewidencji. A w jednym z wagonów
ustawiono kaszty. Pochyleni nad nimi Czajka i Defus, zecerzy, składają
"Sumienie". Biedę mam z korektami. Mamy tylko jeden krój pisma,
w dodatku tylko garmont. Nie mamy żadnych linii, ozdobników, przeryw-
ników.
Na przystankach wychodzą w świat całe paki "Sumienia" z czeluści
pancerki. Są chwytane rękami chciwymi. Bywa, że szukają sensacji,
a znajdują słodkie słowo "Ojczyzna".
Po salach koszarowych łamią się okruchy chleba, mieszanego z kuku-
rydzianą mąką. Prowiantowi wydzielają krwawe ochłapy mięsa, wydzielają
herbatę, cukier, papierosy, suchą jarzynę... Brzęczą cynowe kubki,
siorbają łyżki, pływa gęsta okrasa. Trwamy. Ładujemy węglowodany,
białka i tłuszcz, świadomi, że jest głód i nicość - pod stienką albo
w koncentracyjnym obozie.
To rzeczywiście fantastyczny przejazd...
62
Tak niedawno - zdawałoby się, gorzej było. Kiedy trzeba było się
zbroić, a wkoło szalała gadulska polityka. Kiedy trzeba się było zdyscyp-
linować, a żołnierz urządzał bunty.
A teraz nic z tego nie ma - tylko to wokoło siorbanie łyżek
w regularnych porach posiłku, nabożeństwa, przypominające "molebny"
uroczystości narodowe, które już poczynają tracić zapach egzotyzmu
i stają się galówkami.
I najgorzej - to gdy przychodzą ci zapaleńcy, których serca są jak
płomień na wietrze. Rzuca się w ten płomień nędzne drzazgi - co się
tam zrabuje, wydostanie. Z tego, co przywiózł Korkozowicz spęczniało
"Sumienie" i serca ludzkie gorzały na tym przez dwa tygodnie.
Ale wypalił się zasób wiadomości. Już wiemy jak to jest. Wiemy, że
Piłsudski w więzieniu, że legiony za drutami, że POW się organizuje, że
niemylny był instynkt naszych serc. Chcą one teraz żyć nie wiadomościami
z bezwolnego kraju, a czynem. Lechnicki wyjechał dla nawiązania
kontaktu na Ukrainę, Hubickiego bardzo długi czas zatrzymuje likwidacja
spraw mińskich. Najcięższy to okres, jaki miałem w Rosji.
Aż raz - to już było w szóstym tygodniu mego pobytu w Bobrujsku,
w początkach kwietnia - siedziałem wyjątkowo u siebie w domu między
jednym wyjazdem a drugim. Przy drzwiach zadzwonił dzwonek. Wsunął
się człowiek młody, by nie ten wzrost, rzekłbym: chłopak! Gdy ot-
worzyłem drzwi, szeptem spytał:
- Obywatel Wańkowicz?
- Tak jest - odpowiedziałem i poszedłem poprosić żonę, by zostawiła
nas samych.
Przybysz siadł przy stole, manipulując swymi długimi nogami. Wtedy
podniósł na mnie wzrok i z tą chwilą wszystko inne stało się formalnością:
wzrok był chłopięcy i męski, jasny i życzliwy, skupiony i rozradowany.
Ręka, chłopięca jeszcze ręka, wyciągnęła się z mocno za krótkiego
rękawa. Zauważyłem, że na nieznajomym tkwiła okropnie wąska szara
marynarczyna sportowa, która była aż humorystycznie przykrótka.
Odebrałem kartkę - była od Lechnickiego. Że poświadcza, iż od-
dawca, kapitan legionowy Kortyna, jest przysłany przez POW dla objęcia
komendy.
- Moje nazwisko właściwe jest Kula, a w legionach miałem pseudonim
Lis - wyłożył przybyły swoje personalia na patelnię i znowu się uśmiechnął.
Nie wiem - na uśmiech ten, czy na papier - krew mi musiała
przypłynąć do głowy. Poczułem lekkość i szczęśliwą jasność. I 7, pra-
wspomnień te słowa, którymi się mówiło w Strzeleckim Związku (kiedy
Rydz-Śmigły uczył nas tyraliery pod Skawiną i kurtuazyjnie się certował
z obywatelem Ignacem, Zamorskim, który z nich ma objąć dowództwo
plutonu):
63
- Rozkaz, obywatelu komendancie!...
Na wieczór - miała już być wspólna odprawa z POW.
Kiedy Lis wyszedł, rzuciłem się do żony:
- Zobacz, zaraz wyjdzie z klatki schodowej. To oficer legionowy,
przysłany dla objęcia komendy nad organizacją. Miał papiery od Tadeu-
sza. Działa z ramienia Śmigłego.
Trzeba zrozumieć naszą ówczesną mękę, niepewność, bezradność,
poczucie odpowiedzialności, któremu nie mogliśmy sprostać, żeby daro-
wać żonie, zresztą młodziutkiemu stworzeniu, z którym pobraliśmy się
zaledwo, że zawołała:
- Melku, jak archanioł się zjawił...
"Archanioł" tymczasem szedł ogromnymi krokami, z pewnością
rozstawiając swoje cybate nogi więcej niż na przepisowe siedemdziesiąt
pięć centymetrów, przez piaszczyste podwórko.
Spojrzałem na tę zabawną, opiętą postać i roześmiałem się:
- Archanioł w cyklistówce!...
Wieczorem miała miejsce pierwsza odprawa. Zameldowaliśmy się
Lisowi wraz z Basińskim Kubą ', komendantem POW. Patrzyłem na
prawy but Kuby, Bożego człowieka, podczas gdy czytał legitymację Lisa.
But był otwarty na nosie, jak żabi pysk. Kuba czytał uważnie zmięty
papier, potem go zwinął i podniósł dobre, wyblakłe, zmęczone oczy:
- Rozkaz.
Lis niepotrzebnie chce uszanować ambicję Związku Broni:
- Od dziś likwidują się obie organizacje. Organizacja wspólna będzie
się nazywała... Związek Walki Czynnej.
Uśmiecham się...
Nazajutrz siedzieliśmy z nim w moim pokoju w pysznych humorach:
mieliśmy odtąd razem redagować "Sumienie".
Kuba, Boży człowiek, stary pepeesiak, usmażył okrutny artykuł
wstępny o pachołkach burżuazji.
- Z bykaście spadli? - pytam.
- Macie rację - uśmiecha się swoim dobrym uśmiechem. - Wedle
starego szablonu. A to nie o to chodzi. Teraz, tymczasem, wszyscy razem.
Pochyla się nad papierem i zawzięcie skrobie. Potem czyta artykulik,
kończący się słowami: "Niech żyje Dmowski i Piłsudski!"
- Opowiem wam białoruską anegdotę - powiadam. - Pewien chłop
nie mógł wskoczyć na konia. "Światy Mikola pomohi! hop!" - nie
' Rozstrzelany przez bolszewików w Winnicy.
64
wskoczył. "Światy Iwan pomohi!" - nie wskoczył. "Usi światy je pomo-
hitie! hop!" - przewalił się aż na drugą stronę. "Da nie usi razom!"
- monituje zbyt gorliwych wszystkich świętych.
Śmieje się Kuba. Żona stawia herbatę. Przez otwarte okno wlewa się
świeży wiew pierwszej wiosny, idącej z bobrujskich ogrodów. Teraz toną
one w ciemni. Tam gdzieś montuje teraz komendę Lis. Jest nam bardzo
lekko i radośnie.
Tak zakończył się Związek Broni.
W rozdziale tym korzystałem w pewnych ustępach z materiałów publikowanych przez 
moją żonę
w wydawnictwie zbiorowym Służba Ojczyźnie - wspomnienia uczestniczek walk o 
niepodległość oraz
w "Gazecie Polskiej".
5 Strzępy epopei...                                             65
W NOC Z 21 NA 22 MAJA
W I KORPUSIE WSCHODNIM
Jasnej pamięci
podpułkownika LEOPOLDA LISA-KULI, komendanta POW
w I Korpusie Wschodnim, poległego pod Torczynem; pułkownika
JERZEGO BARTHLA DE WEYDENTHAL, wysłannika Ko-
mendy Głównej POW, poległego pod Odessą; porucznika MIECZY-
SŁAWA GIELNIEWSKIEGO, zastępcy szefa Wydz. Prop. POW
- Wschód, tragicznie zmarłego w noc z 21 na 22 maja i()i8 roku,
KAROLA KUBY-BASIŃSKIEGO, członka Komendy POW na
I Korpus Wschodni
Kiedyśmy się znaleźli w sferze niemieckiej potęgi, dowództwo ogarnęła
radość i spokój.
Nieorientowanie się w całokształcie polityki światowej w ogóle,
w polskich stosunkach w szczególności, pozwoliło przypuszczać naszym
wyższym oficerom, że dane im będzie formować kadry przyszłej armii,
pozwoliło się łudzić, że rządy Rady Regencyjnej to rządy normalnego
państwa, do jakiego przywykli, państwa, które da spokojne oparcie tym
kadrom i automatycznie pocznie zaliczać lata służby, fasować krzyże
i ordery.
Nas, którzyśmy z Polski wyszli i wyrośli, którzy patrzyliśmy na dzieje
okupacji niemieckiej i martyrologię już nie ludzi, ale legionowej idei,
groza przejmowała, bo rozumieliśmy , że albo Niemcy zechcą nas użyć
jako atut polityczny, wykorzystać ugodę z nami jako akt polsko-niemiec-
kiego przymierza, albo nas rozbiją.
Na samą tylko myśl o pierwszym krew ścinała się w żyłach tym, którzy,
rzucając wszystko, do tego Korpusu szli w imię idei powstańczej, pomni,
że gdy Kraj nie może i nie powinien, ci co poza tym Krajem stoją, winni
wznosić wysoko sztandar walki o Polskę.
66
Druga ewentualność kazała się gotować do walki. Nie wierzyć w tę
walkę, tak jak potrafiła w nią uwierzyć o ileż mniejsza 2. Brygada
Legionowa, która przekroczyła front - znaczyło nie być w Korpusie,
znaczyło przedsięwziąć środki w kierunku samowolnej, jak najprędszej
jego likwidacji.
"Sumienie", pismo nasze, konspiracyjnie wydawane przez Związek
Broni1, stawiało to ludziom przed oczy. "Spokojnie doprowadzić te
kilkanaście tysięcy bagnetów do spokojnego żłobu powojennej egzystencji
wypadki nam nie dadzą" pisaliśmy we wstępnym artykule pierwszego
numeru.
Sama nazwa "Sumienie" kazała ludziom patrzeć w głąb sprawy
i rozważyć jej konsekwencje do końca.
Te konsekwencje czuliśmy pospołu z żołnierzem, który miał intuicję
niezawodną. I aczkolwiek generał Dowbór przed frontem 3. Dywizji
mówił o Hallerze, że ten przeszedł "połączyć się z bolszewikami",
aczkolwiek do oficera, który przyjechał z Ukrainy 2, rzekł: "Powiedz Pan
tam, że żołnierzy przyjmę, ale takich panów jak Haller mi nie potrzeba",
aczkolwiek nic nie czyniono w kierunku przeciwniemieckiego wywiadu,
przygotowania do walki z Niemcami, rachowaliśmy, że ta niezawodna
intuicja wzmagać się będzie w miarę zetknięcia się z Krajem, że roz-
szerzająca się świadomość grozy położenia, idąc od dołu, tak się wzmoże,
że poruszy wreszcie sumienia niewiedzące i nieczułe tych ludzi, którym
jak przez ironię dane było stanąć na czele żołnierza bez Ojczyzny, na
czele legionów...
Milczeliśmy, pracowaliśmy, wierzyliśmy.
Korpus zaczyna stawać na nogi. Odgrodzenie od bolszewizmu, sąsie-
dztwo regularnych niemieckich wojsk, wpływa dodatnio. Wieści z Kraju,
praca wytężona naszego Związku Broni, spaja żołnierza moralnie. Wielkie
oparcie daje akcji nawiązanie kontaktu z Krajem. W pierwszych dniach
kwietnia przyjeżdża Lis-Kula z pełnomocnictwami POW.
Z POW w Rosji byliśmy w niezgodzie, bo byli oni przeciw formacjom
polskim. Teraz Lis zjawił się w imieniu organizacji, która przeciwko
Niemcom gotuje opór zbrojny.
Przyjęliśmy go, stając "na baczność" do rozkazu. Garnęliśmy się
wszyscy w kupę, ludzie różnych przekonań. Jakoś dziwnie malały nam
różnice polityczne wobec wagi chwili, pod tchnieniem, które szło przez
Polskę od kazamaty magdeburskiej.
' Tajna organizacja wojskowa, którą powołaliśmy ad koc w celu stworzenia idei 
czynu zbrojnego,
która nie była popularna wśród demobilizującej się masy wojskowej pragnącej 
powrotu do kraju.
2 Porucznik Korkozowicz.
5-                              67
Wszystko, co było z tężyzny w człowieku, ze szczerego złota w duszy,
zwierało się w jeden złom. Wykuwały nas te dni bobrujskie. Żal już tych
dni - ciężkich, ale bez wątpień.
Wtedy stawaliśmy się piłsudczykami w ręku Lisa. Ten zawsze
uśmiechnięty pogodnie Lis był duszą nas wszystkich i radością
życia każdego z nas. Przecież było bardzo ciężko. Korpus kradł
i rabował, tysiące malwersacji było wokoło, zruszczenia, skretyni-
zowania wyższych stopni, zdziczenia niższych. Z tego materiału
trzeba było budować. Ludziom naj chętniej szym ręce opadały. Kon-
spiracja dla wojskowych jest rzeczą wstrętną. Jakże się tu do roboty
brać, by szeregów, dla których spoistości życie by się dało, nie
rozbijać?
"Lisek" wszystkim nam metodę dawał. Każdego niemal za rękę brał
i wiódł po tej jego ścieżce pracy. Miał ten najwyższy przymiot dowódcy,
że podbijał osobiście każdego z podkomendnych. Nieraz zastanawiałem
się, jak on to osiąga. Ale to były rzeczy nieuchwytne. Była to wielka,
ogromna życzliwość dla każdego z nas, wielkie poszanowanie jego pracy.
I taka młoda, jasna "Liskowa" uciecha, z każdej inicjatywy, z każdej
spełnionej roboty.
Lis mieszka na razie jako człowiek cywilny. Przygląda się stosunkom.
Ale go do wojska ciągnie. Pamiętam, kiedy na tych bezkreśnie długich,
szerokich ulicach rozrzuconego Bobrujska spotykaliśmy maszerujące
kolumny wojsk, jak się twarz "Liskowi" rozjaśniała, ta jasna twarz
chłopskiego dziecka. Czuł się w tym cywilu, pożyczonym gdzieś od kogoś,
źle, stale mylił się i salutował do swej dżokejki. Był to żołnierz, żołnierz
każdym fibrem.
Toteż idzie do generała Dowbora, melduje mu się i mówi, kto jest
i po co przyjechał. Mówi mu o grozie chwili, o bliskiej walce.
Generał odnosi się do organizacji przychylnie. Aprobuje jej działal-
ność. Przyrzeka, że będzie walczył.
Po rozmowie z Dowborem, Lis wstępuje do Korpusu w należnej sobie
randze kapitana pod pseudonimem Kortyna i ćwiczy oddział szturmowy
Legii Oficerskiej.
Wstaje o szóstej rano i uczy się języka rosyjskiego. Po czym odbiera
meldunki. Potem idzie na ćwiczenia. Po południu - odprawa w komen-
dzie. Wieczorem konferencje z przyjeżdżającymi z Kraju, od Hallera,
z Ukrainy, z Rosji.
Od rozmowy z Dowborem działalność organizacji przerzuca się niemal
wyłącznie na zewnątrz.
Idą transporty broni do Królestwa i to jest główne zadanie organizacji.
Poza tym ludzie organizacji obsadzają wywiad antyniemiecki - ten
bowiem jest zaniedbany przez sztab.
68
Wydawnictwo "Sumienie" rozkazem organizacyjnym jest zawieszone,
rozszerzanie organizacji w szeregach wstrzymane.
W Korpusie od dołu idzie coraz mocniejszy jednolity puls.
Pracujemy, wierzymy, czekamy.
Położenie staje się coraz bardziej groźne. Niemcy robią próbę stop-
niowej demobilizacji, kazawszy wysłać tysiąc ludzi z bronią do Kraju.
"Sumienie" odpowiada na to artykułem pt. Pierwszy i ostatni zamach
niemiecko-rejencyjny, który tak się kończy:
...Streszczamy wywód: jeśli daliśmy wziąć owe pierwsze tysiąc żołnierza, jeśli, 
pomimo
wrzenia, niczyja ręka nie drgnęła, ani nikt nie rzucił Korpusu, to dlatego, że 
dowódca
Korpusu miał się sam zaciąć w niedawaniu następnych tysięcy.
Czekamy z niepokojem. O ile dowódca stanie na wysokości zadania, znajdzie 
posłuch
i wykonanie rozkazów bezwzględniej sze, niżby się spodziewał. Klęską naszą była 
w 31 r.
niewiara dowództwa w żołnierza, klęską jest i teraz. Walkę z bolszewikami 
prawdziwą,
nie drażniącymi depeszami i telefonogramami, w znacznej mierze od dołu 
musieliśmy
począć. Obyśmy nie potrzebowali i teraz nowej walki poczynać od dołu.
Jeno dowództwo winno zrozumieć, że "dokooptowywać" go wtedy nie będziemy,
a wysuniemy ludzi wiary, nowych całkiem, którym pomazanie na dowództwo dało nie
czubaryckie' "proizwodztwo", ale Kraj, ale Polska, która "cierpi, zbroi się i 
czeka".
I rzeczywiście ująć drugiego tysiąca już by się nie dało. Czekaliśmy
cięcia zasadniczego.
Byłem wtedy zajęty sprowadzaniem z Ukrainy maszyny drukarskiej.
Aczkolwiek bowiem "Sumienie" komenda organizacji zawiesiła, zdawa-
liśmy sobie sprawę, że nie można polegać na słowie dowódcy Korpusu,
że należy mieć zabezpieczoną możność rozwinięcia akcji uświadamiającej.
Żołnierz żadnej strawy umysłowej nie miał. Urzędowiec Korpusu,
ukazujący się dwa razy na tydzień - była to jedna ckliwa grafomania.
Chcieliśmy więc wydawać "Legionistę" - pismo zupełnie lojalne wzglę-
dem władz korpusowych, nielegalne zaś przez wzgląd na oko niemieckie.
Urządziłem już odpowiednio maskowany lokal, sprowadziłem czcion-
ki, zapas papieru, zecerów, zakupiłem maszynę i właśnie jechałem do
Homla, by ją zabrać: ze Żłobina jechać miała specjalnym automobilem
ciężarowym do Bobrujska, aby się nie "wsypać" przy wyładowaniu na
bobruj skie j rampie.
W Żłobinie jednak komendant organizacyjny na 3. Dywizję i komen-
dant równocześnie stacji (por. Mosiewicz) dał mi tego rodzaju informacje,
' Moskiewskie.
że musiałem się cofnąć. Prowadzony z ramienia organizacji wywiad
ustalał niezbicie fakt otaczania przez Niemców Korpusu. W dzień
mego przyjazdu, przyjechał dowódca niemieckiego dywizjonu artylerii,
który stanął pod Żłobinem i badał miasteczko: przybiegali chyłkiem
zdyszani poznańczycy donosząc, że trzydzieści kilometrów maszerowali
lasami, aż wynurzono ich pod samym Żłobinem (węzłowa stacja na-
szych kolei) i trzymają w ostrym pogotowiu. Zajechał wreszcie cały
wagon (dosłownie) z samymi hallerczy karni. Nie wyglądali na ludzi
pobitych, tyle śmiechu było w tych oczach, tyle rześkości w nich
samych:
- Nakruszyliśmy u siebie Niemców niemało, a teraz wam przyjecha-
liśmy pomagać.
- A jakżeście uciekli z niewoli?
- My? Jechał tam nas cały długi pociąg. Do każdego wagonu po
trzydziestu ludzi nas wsadzali i po dwu szyldwachów. A potem drzwi
zasuwali i zakręcali drutem.
Na jednej stacji, co nas wypuszczali, spiknął się cały pociąg. Od-
jechaliśmy trzy, cztery kilometry od stacji, każdy wagon swoich Niemców
zatłamsił, potem jeden w okienko się wsunął, reszta trzymała go za nogi
- i odkręcał druty. A potem wyrzucaliśmy zabitych Niemców i sami jak
żaby wyskakiwaliśmy jeden po drugim.
- Wszyscyście uciekli?
- E nie, wielu było takich, co mówili, że im jeszcze za daleko do
domu, to potem uciekną. W naszym wagonie, to gdzieś koło Białej wysiąść
się przybierali.
Wybuch zbyt wisiał w powietrzu. Trzeba było wracać, nie chcąc
narażać się w Homlu na odcięcie od Korpusu.
W Bobruj sku zastałem pułkownika Barthę1.
Przyjechał po tragicznych walkach tzw. Korpusu III pod Niemirowem
na Ukrainie, którymi kierował ze zwykłą sobie zimną krwią. Przyjechał
na dwa dni przed zamachem.
Ucieszyliśmy się, że jest szarża, która da firmę ewentualnym samorzut-
nym poczynaniom, jeśli nas zmuszą do tego wypadki. Lis przecie był
zaledwie kapitanem, Bartha z Ukrainy przyjechał z rangą pułkownika.
Było to dla nas bardzo pomyślne. Z pułkowników bowiem Korpusu można
było liczyć tylko na generała Żeligowskiego (wówczas pułkownika). Ten
jednak już wtedy był usunięty z dowodzenia i. Dywizją i pozbawiony
wszelkiego stanowiska przez dowódcę Korpusu.
' Barthel de Weydenthal - kapitan Wolski w legionowej artylerii, potem szef 
artylerii w dywizji
generała Żeligowskiego w Odessie. Poległ, dowodząc ariergardą, która osłaniała 
wycofywanie się
dywizji z miasta.
70
21 maja podpisali kapitulację w Mińsku upełnomocnieni przedstawi-
ciele generała Dowbora. W twierdzy stało się to wiadome między szóstą
i siódmą wieczorem. Powstała panika. Biegnąc do komendy, widziałem
po drodze cwałujących na oślep żołnierzy straży Korpusu.
- Do i. Pułku ułanów - krzyczeli - za Dniepr!
Podobno w innych miejscach przebiegali pojedynczy jeźdźcy, wołając:
"Wszystko przepadło!", albo "Ratuj się, kto może!"
Lada chwila wybuchnąć mogła dezorganizacja. Pokost ładu zbyt
świeży był na naszym żołnierzu. Chwila decydowała o wszystkim. Mogła
go zebrać w jedno, lub rozprzęgnąć. Toż żołnierz był, co wyszedł
z odmętów rewolucji.
W ogrodzie przy małym domku na "Prisutswiennoj" ulicy nr 26,
w którym mieszkali Hubiccy, zebrali się komendanci organizacji od-
działów kwaterujących w Bobrujsku, bądź też łącznicy z tych oddziałów,
których komendanci, ze względu na stan umysłów, porzucić nie mogli.
Wszystko było zbrojne, z karabinami w ręku. Wielu w hełmach.
Czekano rozkazów.
Lis z Barthą byli w sztabie. Chwile się dłużyły. Zapadł wieczór. Między
drzewami snuły się cienie ludzi, których twarzy nie można było rozeznać.
Baliśmy się, że się załoga rozprzęga. Oto nadeszły chwile, ku którym
przygotowaliśmy żołnierzy. Więc kiedyż?...
Na wszelki wypadek dźwignięto ludzi pod broń, gdzie się dało
legalnymi rozkazami, i trzymano w koszarach.
Wreszcie zajechał Barthą:
- Lis zaraz będzie. Dowbor nie chce się bić. Co z waszymi
żołnierzami?
Podchodzi szereg łączników:
- Panie pułkowniku - meldują - wszystko w porządku. Ludzie do
rozporządzenia.
Aż się dziwno wszystkim robi. Każdego miotała trwoga o inne
oddziały. O swoim wiedział, że trwa. Aż usłyszał, że trwają i inne.
Więc teraz... Jeszcze tej nocy powtórzymy Kaniów, tylko większy,
wspanialszy. Nie trzy dni, a trzydzieści nasze trzy świetne pułki ułańskie
będą prowadziły partyzantkę. Nie damy Niemcom ani konia, ani wozu»
ani armaty, ani karabina - nic. Zniszczymy wszystko. "Pierwsi kop-
niemy w szklany klosz niewoli nad Polską"'. Aż od tego dziesięćkroć
potężnego echa Kaniowa zapali się, zakołysze chybki rozciągnięty olb-
rzymi front od morza do morza, na którym Niemcy rozpięli wątłą siatkę
"Sumienie" nr 2.
71
landwery. Pocznie się rwać ta sieć, pękać, walić się pocznie ledwo stojąca
ostatkiem tchu potęga niemiecka.
My to pierwsi rysę potężną w niej uczynimy. My, jedni my, którzy
na niewolniczo ległym pod niemieckie nogi Wschodzie, wzniecimy walkę.
Da ona nam pomazanie i prawo na przejawianie tu naszej woli twórczej
i płomiennej, jasnej woli wolnego z ducha narodu wśród niewolnych.
Nikt tam z nas takimi górnymi zdaniami nie myślał. Ale były z nami
te myśli przez trzy miesiące gotowania się do ofiary krwawej i drżały
teraz niecierpliwym płomieniem w duszach ludzi.
Myślę, że z takiej chwili jak wtedy, zrodziły się płomienne słowa
Warszawianki.
Przyjechał Lis niebawem. Była bodaj godzina dziesiąta. Odbyła się
teraz obrada ostateczna, w której ja, jako nie mający wykształcenia
wojskowego, bierny tylko przyjmowałem udział. Mocą narady tej Barthel
został komendantem Korpusu, Matuszewski szefem sztabu. Lis komen-
dantem twierdzy, więc również naczelnikiem garnizonu i kierownikiem
antyniemieckiej operacji w samym Bobrujsku.
Po czym poczęto układać plan bojowy. Planu bowiem opanowania
władzy nad Korpusem i aresztowania generała układać nie było trzeba.
Wszystkie oddziały były w naszym ręku i sprawiła to nie rozgałęziona
organizacja Związku Walki Czynnej, bo ta ostatnia była bardzo nikła
w szeregach, ale duch, postawa i nastrój żołnierza.
Plan strategiczny za to nastręczał duże trudności. Trzeba było ująć
w rękę Korpus i pchnąć możliwie celowo i skutecznie do walki, która
winna się była pociągnąć czas jak najdłuższy i dać możność zniszczenia
zapasów Korpusu, jak to poczyniła u siebie 2. Brygada Legionowa.
Opanowanie tematu tak rozległego w ciągu tych kilku godzin było
dziełem intensywnej roboty mózgowej. Już w zakreśleniu samej operacji
bobruj skiej wychodziły coraz nowe kwestie, w których rozstrzygnięciu
bardzo pomocny był kapitan Jatylnicki, który, biorąc czynny udział
w opracowaniu planu, okazał dużą pomoc znajomością lokalnych spraw
Korpusu.
Organizacja miała ścisłą ewidencję rozlokowania Niemców.
Około dwunastej plan był gotów. Dyspozycje dla oddziałów wydane.
Zachodziła kwestia, czy jeszcze zwracać się do generała Dowbora. Barthel
postanowił raz jeszcze zwrócić się z propozycją prowadzenia Korpusu do
walki.
Naznaczono poczęcie akcji na drugą w nocy.
Lis polecił mi być stale przy sobie. Siedliśmy w samochód. Przy
szoferze siedział oficer wywiadu korpusowego. Ten załatwiał sprawę
z patrolami, gęsto krążącymi po mieście i zatrzymującymi samochód oraz
z wartą przy wjeździe za wały forteczne.
72
Wysiedliśmy w fortecy. Samochód odjechał. Weszliśmy z Lisem do
brzozowego gaiku, który rósł naprzeciwko sztabu Korpusu.
Było to umówione miejsce. Niebawem też poczęły przybywać przez
łączników raporty z poszczególnych oddziałów. Kompania samochodowa
obsadziła już wszelkie wejścia do sztabu. Pułk inżynieryjny był pod bronią
i z kompletem oficerskim. Postawione zostały na nogi wszystkie pułki
piechoty, półbatalion etapowy, konni wywiadowcy legii oficerskiej, szkoła
podoficerska, komendancka kompania, inne oddziały, których nie pamię-
tam. Baza lotnicza ze stacji meldowała, że ustawiła już kulomioty i gotowa
jest uderzyć na niemiecką załogę na dworcu. Ani jeden oddział nie zawiódł.
Łącznicy wyłaniali się z cienia, meldowali i znów znikali w ciemności.
Lis, przechadzając się po dróżce, odbierał raporty. Wrył mi się tak
w pamięci na całe życie. Dobieram wyrażeń najprostszych, żeby oddać
treść tego wrażenia: promieniało od niego dziwną słodyczą i spokojem.
"Lisek" miał zawsze bardzo jasne oczy. Teraz te oczy zdawały się
przesączać ciemność nocną i przenikać człowieka ciepłem. Chodził sobie
po alejce, rozmawiał dokumentnie i tak, jakby nic innego nie miał na
głowie, po kolei z każdym i rozgospodarowywał się powoli w swoim
zadaniu bojowym.
Kiedy patrzyłem, jak ta złożona machina pod ręką Lisa zaczyna
sprawnie i bez ochyby działać, nie mogłem się wstrzymać od radosnego
wynurzenia:
- Wygraliśmy...
- Jak to? - zwraca Lis do mnie głowę (a była to chwila, żeśmy zostali
sami).
- Bo Korpus bić się będzie. O rezultaty mniejsza. Stworzyliśmy fakt
dokonany walki z Niemcami. Nie na próżnośmy zostali tu i pracowali.
- Ale trzeba, żeby fakt ten był możliwie dobrze zrobiony - od-
powiada Lis i zamyśla się.
Po czym posłał mnie do konnych wywiadowców z rozkazem, aby
wzmocnić nasze straże przy obu bramach fortecznych.
Wracając, zbłądziłem w lasku. Mijała mnie jakaś postać na ścieżce.
Zwróciłem się z pytaniem, w której stronie jest główny szpital, od niego
bowiem chciałem wziąć dyrekcję. Pytany przystanął, by odpowiedzieć.
Poznałem pułkownika Jaźwińskiego, dowódcę twierdzy Bobruj sk i ko-
mendanta kwaterującej w Bobrujsku 2. Dywizji. Był on kiedyś w Polskiej
Lidze Wojennej Walki Czynnej Korpusu.
Przy reorganizowaniu ligi w Związek Broni (reorganizację prze-
prowadziliśmy w końcu 1917 pod hasłem spotęgowanej bojowości i od-
grodzenia się od elementów rozprowadzających i politykujących), puł-
kownik wraz ze wszystkimi niemal innymi ligowcami z Naczelnego
Komitetu, pozostał poza ramami organizacji.
73
Z poprzednich jednak narad i konferencji ligowych znaliśmy się
z pułkownikiem, który orientował się co do mojej roli w Korpusie dobrze.
Teraz więc, wskazawszy kierunek, spytał w jakim celu dążę do szpitala
nocą i co znaczy broń, którą mam ze sobą (miałem mały mauzerek przez
ramię).
Na moją odpowiedź, że do szpitala dążę dla poczynienia zarządzeń
w sprawie pogrzebu kuzyna, Maurycego Wańkowicza, którego tego rana
przywieziono zabitego w potyczce z oddziałkiem bolszewickim zza
Dniepru i że broń mam wobec niepewności położenia po podpisaniu
kapitulacji, pułkownik skierował rozmowę na tę kapitulację. Mówił, że
to jest ciężka rzecz, ale żołnierz by się nie bił. Pomyślałem, że byłoby
nad wyraz krzepiącą dla oddziałów rzeczą pozyskać wojskowego o tak
dużym stanowisku w Korpusie.
- A gdyby żołnierz się bił, czy pan pułkownik by z nami poszedł?
- spytałem wprost.
Pułkownik odpowiedział żywo:
- W czasie wojny rosyjsko-japońskiej szesnaście razy szedłem na
bagnety. Ja jestem żołnierz. Nie zniósłbym, żeby mi kto zarzucił tchórzos-
two. Ale nasz żołnierz nie będzie się bić.
Dotąd rozmawiałem z pułkownikiem po towarzysku raczej. Nie
uważałem za stosowne obserwowania wojskowych reguł w stosunku do
dowództwa, które z własnej winy od chwili podpisania kapitulacji,
dowództwem naszym być przestało. Teraz wyprężyłem się służbowo:
- Melduję posłusznie, że żołnierze dzisiejszej jeszcze nocy będą się
bić, panie pułkowniku.
Z ust pułkownika poczynają biec gorączkowo pytania:
- Jak to?
- Oddziały już stoją pod bronią, panie pułkowniku.
- Pułk inżynieryjny?'
- Stoi pod bronią.
- A oficerowie?
- Z pułkiem.
- Dowódca pułku?2
- Nie wiem dobrze. Ale batalionowi przy swych batalionach.
Pułkownik zamilkł. Wiadomości, które otrzymał, były zbyt ważkie.
Widząc jego wahanie, rzekłem:
' Pułkownik Jaźwiński przed objęcie) dywizji był dowódcą tego pułku, który mu 
się zbuntował
i rozleciał w czasie walk z bolszewikami. Uważał więc widać ten pułk za 
najtrudniejszy do ruszenia
do walki.
2 Potem okazało się, że ówczesny kapitan, obecny pułkownik Skoryna, stanął 
osobiście na czele
"zrewoltowanego" pułku.
74
- Za kwadrans przyjedzie do twierdzy ktoś, kto będzie zupełnie
kompetentny, by dać panu pułkownikowi wszelkie informacje. Dam
wtedy panu pułkownikowi znać.
- Będę czekał w mieszkaniu - odpowiedział pułkownik Jaźwiński.
Kiedym wracał do Lisa, spostrzegłem automobil, który dojeżdżał ze
strony przeciwnej. Zbliżywszy się, rozeznałem wysiadających Barthę,
Matuszewskiego i kilku inych oficerów. Zaprowadziłem ich do naszego
"sztabu" - na ławeczce ogrodowej.
Bartha przyjął raport o sytuacji.
- Idę do sztabu - mówi.
- A ja każę uderzać natychmiast - mówi Lis - już druga.
- Nie, wstrzymajcie się jeszcze z kwadrans, aż się rozmówię z gene-
rałem. Choć to forma, ale jeszcze raz mu zaproponuję podjęcie walki.
Znikli w cieniu. Zostaliśmy z Lisem sami. Opodal majaczyła grupa
łączników.
Zameldowałem o pułkowniku Jaźwińskim. Nie pamiętam już, czy na
skutek wezwania, czy samorzutnie, znalazł się on w gaju niebawem.
Poczęli się z Lisem przechadzać. Siedziałem na ławce, oparty o drzewo,
pod świadomym wrażeniem tylko łowiąc słowa rozmowy. Znałem te
rozmowy świetnie. Mówi się do tego kogoś jasno, prosto, tak najprost-
szymi myślami, tak zrozumiałym, zdawałoby się, językiem.
To wszystko usuwa się, niby o lśniącą powierzchnię, o takie jakieś
wielkie, zasadnicze niezrozumienie, o tak naiwny puklerz wiary w oparcia
nieistniejące, o kanony tak nierealnych w danej sytuacji prawd, o res-
trykcje zasadnicze, które czepiają się przecież o drobiazg wobec ca-
łokształtu kwestii, której się nie jest w stanie rozmówcy unaocznić.
Ręce wtedy opadają, bo trzeba by się cofnąć do prapoczątków kwestii,
rozłożyć elementarz sprawy polskiej i z wolna najprzód uczyć - tych
dużych liter - polskiej racji stanu, logiki, konsekwencji i odpowie-
dzialności za robotę, i tych małych, codziennych, najpotrzebniejszych
- instynktu narodowego.
Rzecz prosta, że można było sobie pozwalać na tak gruntowną naukę
z oficerami młodszych stopni - z rangami starszymi nie było to rzeczą
możliwą. Wszelkie audiencje, by najżyczliwiej poczynane, by najsumien-
niej przeprowadzane ze stron obu, były samotną gimnastyką stron, a nie
pojedynkiem. Argumenty ich nie zazębiały się, nie stykały nawet - padały
w próżnię.
Więc teraz, kiedy już za nami był cały ten okres owej ciężkiej pracy,
kiedy czuć było, że już przygotowania skończono, wszystko niby zamarło
na chwilę, by za kilka minut podjąć walkę, patrzyłem na to zmaganie się
Lisa, pamiętam jak dziś, z uczuciem człowieka, który chce obejrzeć
fragment jakiegoś okresu swej egzystencji, niepowrotnie już się kończący.
75
Taką świadomość musi mieć uczeń na ostatniej lekcji, żołnierz przy
ostatnim apelu przed zwolnieniem ze służby, więzień w ostatnim dniu
odsiadywanej kary.
Cały okres w Korpusie to było takie oto szturmowanie do dusz
ludzkich. Skończyło się. Niech tam Lis połyka sobie jeszcze ostatnią
pigułkę. Ja już swoje zjadłem za siebie i za innych. Siedzę sobie oto na
ławeczce, czuję mauzer pod ręką, nie przezrocza, nie pióro, lub inne
paskudztwa "kulturalno-oświatowe" i czekam swojej kolejki. Poślą gdzie,
to pójdę, a nie - to będę siedział i cieszył się, że się moja robota skończyła.
Posyłają mnie też niebawem. Nasz patrol przyprowadził trzech aresz-
towanych żołnierzy niemieckich (bodaj majstrów z dynamomaszyny
sztabowej).
Zaczęło się?...
Lis każe mi iść "ustalić miejsce pobytu pułkownika Barthy".
Idę do sztabu, W bramie, na schodach, na pierwszym piętrze przy
wejściu do sztabu - warty żołnierzy kompanii automobilowej, roz-
stawione już z naszego ramienia. Ich czarne kurty skórzane, przepasane
na krzyż ładownicami, pełnymi nabojów, hełmy francuskie małe, dają
dziwnie prosty, bojowy charakter temu lokalowi sztabowemu, który dotąd
łączył się w umyśle z brzękiem ostróg, lśnieniem szabel, galonów,
migotaniem różnych kolorów wszechwładnej "lampasomanii".
Pełen dobrej wiary, że Bartha już wrócił z mieszkania generała
Dowbora i znajduje się w sztabie, zwracam się do dyżurnego oficera
sztabu, porucznika Gąssowskiego1 z meldunkiem:
- Panie poruczniku, melduję posłusznie: z rozkazu komendanta
twierdzy, kapitana Kortyny, mam ustalić miejsce pobytu dowódcy
Korpusu, pułkownika Barthy. Czy pułkownik Bartha jest tutaj?
- Dowódca Korpusu jest u siebie - odpowiada automatycznie
porucznik.
Widzę, że tu jeszcze nic nie wiadomo o zamachu. Salutuję i chcę się
wycofać. Jednocześnie porucznik uświadamia sobie, że w moim meldunku
wymieniłem jakieś obce nazwisko. Podbiega ku mnie:
- Jak pan nazwał dowódcę Korpusu?
- Zaszła pomyłka. Za chwilkę pan porucznik otrzyma wyjaśnienie.
Równocześnie z mymi słowami rozwierają się drzwi. Wchodzi przez
nie Bartha, za nim grupa oficerów.
Bartha rozgląda się po pokoju i składa telefony, których niósł pełne
garście. (Kazał je pościnać w mieszkaniu generała Dowbora, skąd,
aresztowawszy tegoż, wracał).
- Gdzie jest oficer dyżurny?
' Utonął w Zatoce Puckiej na skutek katastrofy hydroaeroplanu.
76
- Ja jestem.
- Proszę mi dać klucze od gabinetu dowódcy Korpusu.
- Mogę słuchać tylko rozkazów dowódcy Korpusu.
- Generał Dowbor jest aresztowany. Dowództwo objąłem ja i roz-
kazuję dać klucze.
- Żądania nie mogę spełnić. Dyżur objąłem z rozkazu generała
Dowbora i jego mogę tylko słuchać.
- Aresztować! - rzuca Bartha.
Z grupy oficerów wysuwa się porucznik Strawiński, eks-adiutant pana
Lednickiego, jeden z tych, co to czekali "woli Kraju" (czytaj: Rady Stanu),
aby począć budować wojsko. Potem uznał błąd, wstąpił do szeregu,
walczył mężnie (nagrodzony wstążeczką za wysadzony most w czasie walki
pod Jasieniem), przyjęty do Związku Walki Czynnej' na dwa dni przed
wybuchem.
- Jest pan aresztowany, proszę oddać broń.
Porucznik Gąssowski oddać broni nie chce, gotów jest natomiast dać
słowo honoru, że z niej użytku nie zrobi. Porucznik Strawiński broń chce
wziąć, zwraca się już po żołnierzy, których hełmy i karabiny z nasadzo-
nymi bagnetami migają poprzez rozwierające się drzwi. Sytuacja staje się
tragikomiczna i zbędna. Bartha zezwala krnąbrnemu dyżurnemu ofice-
rowi zatrzymać broń.
Bartha zajął gabinet dowódcy. Matuszewski skierował się do oddziału
telefonów i telegrafu, by wydać dyspozycje Korpusowi; nie wyszedł
stamtąd przez całą noc, pełniąc służbę.
Natychmiast po Barcie zjawił się Lis w asystencji pułkownika Jaźwiń-
skiego. Weszli do gabinetu Barthy, zawrzała krótka wojskowa dyskusja.
- Co chcecie robić? - rzuca pułkownik Jaźwiński.
Bartha udziela odpowiedzi.
Po chwili wszyscy trzej rzucają się ku ścianie - do wielkiej mapy
sztabowej. Rzuty ręką -słowa jak błyskawica - zarzuty pułkownika
- krótkie repliki.
Telefon dzwoni. Biegnę przyjąć. Telefonuje naczelnik żandarmerii
korpusowej - porucznik Jelski. Jest zupełnie zdezorientowany. Żandar-
meria zawsze stawiała warty w bramach fortecznych. Tymczasem stoją
jakieś warty, które nie puszczają nikogo.
- A kto przy telefonie? - pyta porucznik.
- Wańkowicz.
Porucznik zaczyna rozumieć.
- Co wy wyprawiacie! Co ja mam robić?
' Bo na razie Lis nas przyjął do Związku Walki Czynnej. Przy poszerzaniu się 
organizacja przybrała
nazwę POW.
77
- Stawić się po rozkazy do dowódcy Korpusu, pułkownika Barthy.
Rzeczywiście te warty zagwoździły bramę. Trzeba ustanowić hasło.
- Jakie hasło? - radzi się mnie ktoś z oficerów.
- Jakie hasło? - zamyślam się. Musi to być hasło krótkie, którego
się nie zapomina, jasne.
- Piłsudski - mówię.
I w ową noc imię to strzegło obu bram fortecznych.
Poczyna teraz przed oczy iść kalejdoskop długi starszych szarż
korpusowych. Przychodzą przed Barthę, prężą się, salutują.
Żebyż choć jeden powiedział: "Oto moja szabla. Moim wodzem
Dowbor. Żołnierz jestem i jego słucham". Żebyż to zrobił choć jeden
z nich, którzy znajdowali potem w sobie tyle pogardy dla dziecinnych
i obłąkanych, a najpewniej przez Niemców zleconych planów tego
prowokatora Barthy, pogardy "fachowców" i "żołnierzy".
Wszyscyście postąpili nie jak żołnierze. Uderzaliście w ostrogi, mó-
wiliście "Według rozkazu", udawaliście, że idziecie spełnić rozkaz,
a myśleliście lękliwym sercem o obstrukcji, której też baliście się robić.
Jeden tylko człowiek okazał wahanie, czy uznać Barthę.
Był nim dowódca i. Legii, kapitan Wżaliński, żelaznej ręki bojowy oficer.
Kazano mu zameldować się - przybył do sztabu. Bartha, w cywilnym
ubraniu, zaczął mu wydawać polecenia.
Kapitan Wżaliński zdumionym okiem powiódł po otoczeniu. Składało
się ono z wojskowych szarż najwyższych, których przecież zdawało się
nie dziwić rządzenie się Barthy.
Tedy, gdy Bartha skończył, kapitan głosem człowieka, który już prawie
rozumie sytuację, ale jeszcze nie jest tego pewny, mówi tonem pół
zapytania, pół oświadczenia:
- Ale... mój dowódca to jest... generał Dowbor-Muśnicki.
"Porządny chłop - myślę sobie - żebyż zechciał iść z nami. Ale nie
pójdzie. To kadrowy oficer. Nie pomieści mu się w głowie".
- Ja jestem dowódcą Korpusu. Proszę spełniać moje rozkazy - mówi
z ogromnym spokojem, który jednak jest sztuczny, Bartha.
Łuna uderzyła na twarz Wżalińskiego:
- A generał Dowbor?
- Generał Dowbor jest aresztowany.
Waży w sobie coś kapitan. Stoi wyprostowany. Patrzą uważnie
w Barthę oczy żołnierskie. Wzrok Barthy w jego wzroku.
Snadź porozumieli się żołnierze.
- Komu mam się zameldować? - pyta kapitan.
- Pułkownikowi Jaźwińskiemu - odpowiada Bartha.
"Według rozkazu" - brzęknęły ostrogi. Kapitan robi zwrot - objął
służbę.
78
Objęli służbę i inni oficerowie. W gabinecie został Bartna, Lis,
pułkownik Malewicz. Ten znów teraz dowodził, że plan jest mylny. Że
lepiej działać inaczej...
Godziny szły. Siedziałem w przyległym pokoju na framudze okna,
u drzwi gabinetu i czekałem. Czego tak spierają się ci ludzie? Przecież
każdy plan, wojskowo biorąc, jest zły. No, ale Lis powiedział, że musi
być możliwie dobry. Pewnie.
Do pokoju wprowadzają aresztowanego oficera niemieckiego, Góde-
lera, i trzech jego żołnierzy. Nasi chłopcy, poczciwe mazurskie pucułowate
gęby pod francuskimi hełmami, wprowadzają ich uroczyście, jakby
celebrowali jakiś obrządek i ustawiają się przy drzwiach.
Gódeler rozgląda się; widząc, że nikt go nie zaprasza, przysuwa sobie
fotel i siada. Nie ma w nim cienia tchórzostwa, ale i cienia buty. Jest
tylko bardzo blady.
Jego trzej żołnierze, niezgrabne, klockowate knechty, stoją pod ścianą
i ich porcelanowe oczy nie odbijają żadnego wyrazu.
Wchodzi nasz oficer, daje znak. Warta wyprowadza Niemców. Góde-
ler mówił, potem, że był przekonany, iż idzie na rozstrzelanie. Szedł
jednak tylko na kilkugodzinny pobyt na odwachu, na którym miał mnie
ustąpić miejsca za nadejściem dnia.
Lis posyła mnie do kapitana Matuszewskiego, do aparatów. Praca tam
wre w pełnym toku. Sztab łączy się na gwałt ze sztabami dywizji pieszych
i z dywizją kawaleryjską.
- Co się dzieje? - pytam.
- Trudno - odpowiada kapitan. - Najprzód dużo czasu trzeba,
żeby się złączyć. A jak się złączyć, to kręcą, zwłaszcza Pierwsza
Dywizja. Tylko kawaleryjska przyjęła do wykonania (rzeczywiście
poszedł rozkaz przemarszu do pułków. Pułk Drugi nawet ruszył i wziął
do niewoli załogę osiemnastu żołnierzy niemieckich - p r z y p .
m ó j MW). Trzecia Dywizja - generał Iwaszkiewicz, zwołał naradę
pułkowników.
- A Żłobin co? (był to najważniejszy punkt węzłowy na skrzyżowaniu
dwu dróg kolejowych).
- Dobrze, Mosiewicz' powiedział, że ma wszystko gotowe i że czeka
sygnału.
Wracam do kapitana. W przejściach, w korytarzyku, na schodach,
siedzą skulone postacie żołnierskie. Są to różne patrole, oddziałki, warty,
które czekają kolejki, ordynansi, łącznicy.
Wszystko to śpi snem sprawiedliwych.
' Komendant Żłobina, związkowiec, zmarł w Moskwie w więzieniu na Tagance w 
drodze na
Murman.
79
I tak mi zostali w oczach: w hełmach bojowych, z taśmami ładunków
przez piersi, z karabinami w dłoni, skracający czekanie snem. Zawołają
ich - pójdą. Teraz - nie ich głowa. Ani śladu wiecowania.
Ci ludzie zaczynali rzecz bardzo ważką. Ale przecież wiedzieli, że
nadejdzie. Więc o czymże tu było teraz mówić?
I żołnierz kradł łapczywie i przezornie godziny snu.
Wyjrzałem przez okno. Tam ciemna linia żołnierza stała już drugą
czy trzecią godzinę w szeregu na "spocznij" wzdłuż drogi. Szereg ten
stał cichy, niemy.
Generał Dowbor pisze w swej III części Szkicu1, że opieraliśmy się
tylko na kompanii samochodowej i "kilkunastu omamionych junkrach",
że byliśmy "zbrojną bandą zupełnie bolszewickiego pokroju".
Inspirację szpiegostwa, jaką generał Dowbor rzucił na ludzi, których
intencji nie był w stanie umysł jego objąć. Kula i Bartha odparli swą
śmiercią, Matuszewski swą pracą.
Ale zniesławienie tej szarej żołnierskiej masy, która potrafiła noc całą,
ciemną, duszną noc przed beznadziejną walką, wystać z bronią u nogi,
do końca czekając rozkazów, niech choć tu znajdzie zadośćuczynienie.
Niech choć tu oddam cześć tej kompanii jednego z pułków piechoty, do
której, gdy zwrócił się w ową noc komendant pułku: "Już nie generał
nami dowodzi, tylko jakiści Barthy, tak on mówi, żeby bić się; tak kto
chce bić się, niech idzie na prawo" - kompania cała przeszła na prawo.
Żołnierz stanął nad podziw. Lepiej, niżeliśmy czekali. I nie było ani
jednego wypadku nieposłuchania naszych rozkazów przez jakikolwiek
oddział żołnierzy (o Legii potem).
W sztabie poczęło szarzeć. Od pokoju, gdzie trwały narody, do którego
chodzili i wychodzili wojskowi różnych stopni, otwarły się drzwi. Wyszedł
Lis. Miał twarz popielatą. Za nim Bartha.
- Chodźmy do Legii - powiedział Lis głucho.
Poszliśmy. Na ulicy owiało nas świeże powietrze. Wyszliśmy ze sztabu,
w którym paliły się lampy, a tu już był ranek. Ten najpierwszy ranek,
zimny i przedsłoneczny.
- Jest niedobrze - kręci Lis głową - pułkownik Jaźwiński całą noc
zwlekał z rozpoczęciem akcji, wynajdywał trudności, a teraz odmówił
udziału.
- A po cóż jeszcze zwlekamy? Po co idziemy do Legii Oficerskiej?
- Legia przysłała delegatów, żądają, aby im generał dał wyjaśnienia
osobiście.'
Druga Legia Oficerska uszykowana była na placu przed swymi
koszarami. Stali w dwuszeregu. Za nimi uszykowało się kilkunastu
Szkic do historii I Korpusu Wschodniego.
80
konnych wywiadowców Legii (reszta ich pełniła straż przy bramach
fortecy).
- Baczność! w lewo patrz - dał komendę pułkownik Habicht
- komendant Legii.
Oddział oddał Barcie honory.
Bartha począł mówić do Legii. Długi front nie pozwalał obu skrzydłom
słyszeć słów jego.
Miast złamać dwuszereg w czworobok, Bartha dał znak rękami:
"Stańcie naokół!"
Dwuszereg się skotłował - szyk prysł. Oddział znikł, stała naokoło Barthy
banda wiecowników. Nikogo tu nie obowiązywała postawa, ani równanie
i krycie, każdy mógł wtulić się w tłum, gestykulować, wołać z ciżby.
Bartha egzekutywy fizycznej nie miał. Żołnierz by szedł do walki
z Niemcami, ale było rzeczą nie do pomyślenia, żeby zechciał do tej walki
z bronią w ręku zmuszać całe oddziały.
Bartha, stojąc w ciżbie tłumu, musiał albo znaleźć w sobie ton, który
by tłum porwał i znów wojskiem uczynił, albo przegrać.
I przegrał.
Zemściła się na nim nieznajomość stosunków w Korpusie.
Przybył na dwa dni przed zamachem. Nie znał psychologii Korpusu.
Postarał się tylko zorientować co do sytuacji militarnej. Pamiętam, jak
pytał w przeddzień: które oddziały przedstawiają największą siłę bojową?
Odpowiedziano mu zgodnie: obie legie oficerskie. Myślano bowiem
o zaopatrzeniu i uzbrojeniu, wyekwipowaniu, liczbie karabinów maszyno-
wych, liczebności składu bojowego, nikt zaś nie zwracał uwagi, by do
tego całego inwentarza dołączyć morale Legii. Morale była w całym
Korpusie chybka i nie ugruntowana, choć coraz krzepła, by w tę noc zdać
chlubnie egzamin.
Zaczynało się całą rzecz pod strachem Bożym nie tylko o Legię, więc
po cóż było specjalnie jej duchem się zajmować?
Teraz więc, kiedy Bartha stanął przed karnym dwuszeregiem, który
go witał na "w lewo patrz", przypomniał sobie, on oficer legionów,
których szarże dźwigały się nie z soli ani z roli, ani z lat wysługi, lecz
z zasługi bitewnej, z najniższych stopni, że ma przed sobą samych
oficerów, kwiat Korpusu, oddział o najlepszej sile bojowej.
Skinął więc ręką, zebrał wkoło siebie oddział i, po koleżeńsku, chciał
zarządzić krótką odprawę, rzeczywiście wyjaśnić sytuację, tak, jakby tym
ludziom naprawdę szło o wyjaśnienia.
Do Korpusu idąc, żołnierz wyrzekał się pewnych swobód. Korpus
więc skupił element najlepszy. Oficer - unikał szykan w armii rosyjskiej
i znajdował port zaciszny. Oficer więc pchał się każdy i oficerowie Rosjanie
nieraz wykazywali wyrafinowaną pomysłowość w wynajdywaniu babek
6 Stn^py cpopri...                                      81
i ciotek Polek lub w ogóle najmniejszych pozorów, które by im pozwoliły
wstąpić do Korpusu.
Z tego całego materiału oficerskiego bardziej wydatne elementy
znalazły się na etatach w szyku lub w administracji.
W Legii został narybek najgorszy, przeważnie chorążowie z owych
smutnych czasów, kiedy Rosja w braku oficerów była zmuszona do
trzymiesięcznych szkół oficerskich brać element z paroklasowym wy-
kształceniem.
Tak sformowana Legia stała się miejscem wygnania. Oficerów
podejrzanych o kradzież, niedołęgów, nie władających gładko polskim
-- pchało się do Legii. Pchało się do niej, co prawda, i "politycznie
niepewnych", na przykład dzielnego wojskowego, pułkownika Konarze-
wskiego' - brygadiera w Mohylewie, który jako tamtejszy komendant
starał się ukrócić swawole tzw. tekińców, konsystujących pod skrzydłami
Korpusu. Oddział ich liczył osiemset koni, nie brał ani żołdu, ani zasiłków
z Korpusu, mimo to dowódca jego "rotmistrz" łkajew każdemu
szeregowcowi wypłacał trzysta rubli miesięcznie, o których pogardliwie
w oddziale mówiło się "na tabak". Oddział ten, obwożąc portret
Mikołaja, grasował za Dnieprem i cieszył się specjalną sympatią sztabu
Korpusu.
Pułkownik Konarzewski, rygorysta, odgradzał usilnie swój teren od
miłych gości. Przeniesiony za to został do Legii na szeregowca pod głupim
pozorem, że "nie umiał rozwiązać zadania taktycznego", które mu zadał
jako teoretyczne ćwiczenie delegat Dowbora - generał Karnicki.
Rzecz zrozumiała więc, że tu żadne wyjaśnienia Barthy by nie
pomogły. On sam nie wygłosił żadnego przemówienia, nie poruszał spraw
zasadniczo. W paru zdaniach podał do wiadomości fakty. Gdy dały się
słyszeć pomruki, zaniepokoił się widać o psychikę oddziału. Myślał, że
to nieliczne jednostki. Chciał od razu przeciąć sytuację.
- Kto chce walczyć - na prawo. Kto nie chce - na lewo - wydał
rozkaz niby przewodniczący na wiecu.
Tłum się jeszcze bardziej skłębił. Zobaczyłem najprzód końskie łby,
zwracające się na prawo. To konni wywiadowcy, jak jeden, stawali na
stronie, która miała się bić.
Niebawem zebrał się przy nich pluton z trzydziestu ludzi, który
sformował się od razu karnie w dwuszereg.
Na lewo - nie poszedł nikt.
Cała masa, gardłująca, gestykulująca, stała na miejscu.
Wpadłem w ten tłum. Mignęły mi jakieś znajome twarze:
- Ludzie, co robicie, czemu nie idziecie do tamtych?!
Późniejszy wiceminister spraw wojskowych.
82
Spotkały mnie unikające wzroku, płochliwe oczy, niechętnie od-
wracane głowy:
- My zaraz... czekamy tylko na naszego plutonowego... Mnie jeszcze
ładunków przyniosą!
Tymczasem z tyłu, z boków, charczące, syczące słowa: "bolszewik",
"znamy takich"...
I twarze zielone ze strachu, obłędne.
Z wolna począł się orientować tłum, że dzięki inicjatywie tamtej garstki
zdecydowanych, cały oddział, pozostając w miejscu, znalazł się niejako
po lewej stronie.
Tchórze poczuli się pewniej. Niezdecydowani zdecydowali się. Za-
skoczeni i nieprzygotowani, nie ufający Barcie, upewnieni przez opozycję.
W powietrzu zaszumiało skrzydlate słowo: "prowokacja niemiecka".
Sprawa były przegrana.
Odwróciłem się do Lisa. Stał spokojnie, jasnymi swymi oczami patrząc
na zgraję.
Z ulicy wciągano jeszcze kulomioty, niesiono taśmy. Rozpęd przygo-
towań bojowych szedł stamtąd.
Jakiś oddział piechoty, liczący z górą stu ludzi, równym krokiem
czwórkami, w pełnym ekwipunku bojowym, wkraczał w podwórze. Lis
dał rozkaz oficerowi prowadzącemu. Komenda. Oddział w marszu spraw-
nie robi w tył zwrot i oddala się, wybijając tempo, od ogniska zarazy.
Podchodzi Bartha.
- Obejdziemy się bez Legii - powiada.
- To niemożliwe - mówi Lis - przygotowałem operację, licząc na
oba oddziały Legii. Nie mam czym luki zastąpić.
- Chodźmy do i. Legii - mówi Bartha.
Idziemy. Nastrój ten sam. Bartha już nie robi eksperymentu głoso-
wania. Posłyszawszy głosy: "Niech przyjdzie generał, niech objaśni",
wychodzi z podwórza koszar l. Legii.
Wracamy do sztabu.
Począł teraz przed oczy iść kalejdoskop obrazów szybkich, wyrazis-
tych, równorzędnych nieraz tak, że trudno je obecnie w chronologicznym
porządku ustalić.
W pokoju między gabinetem dowódcy, a pokojem dyżurnego oficera,
na fotelu, gdzie przed dwoma godzinami siedział Gódeler, siadł Bartha.
Zagłębiony w wygodny fotel, ręce na poręczach oparł, dłonie przy
piersiach splótł i opuścił głowę w surowej zadumie.
Lis przechadzał się po pokoju. Oczy jego, rzecz charakterystyczna,
nie straciły i teraz wyrazu pogody i jakiejś radości życia. Tylko na
tych chłopięcych jeszcze ustach usiadła zmarszczka gorzka. Widziałem
ją potem, gdym spotkał Lisa w najcięższe dni jego bojowej pracy
6-                                83
konspiracyjnej w Kijowie. I kiedy teraz myślę o zabitym Lisie, rzeźbią
mi się okrutnym wspomnieniem owe gorzkie zmarszczki, których nie
szczędziło życie temu mężczyźnie, ledwo wyrastającemu z chłopca.'
W pierwszym pokoju, pokoju dyżurnego oficera i poczekalni, skupiliś-
my się my wszyscy, związkowcy, którzy znaleźli się pod ręką.
Wiedzieliśmy, że Bartha zameldował się do rozporządzenia generała
Dowbora i nie chcieliśmy się usuwać.
Byliśmy przekonani, że Niemcy zażądają satysfakcji i będą nalegać na
danie daleko idących zadośćuczynień, na które nie mieliśmy wątpliwości,
że dowództwo się zgodzi.
W progu poczekalni zjawił się Lis. Wyprostowany służbowo, oficjalny.
- Kapitan Matuszewski, porucznik Małagowski, Wańkowicz.
Wywołał jeszcze szereg nazwisk. A gdyśmy stawili się w następnym
pokoju, gdzie był Bartha, Lis zakomenderował: "Baczność" i rzekł:
- Pozostaję waszym komendantem, jak nim byłem. Dyscyplina
obowiązuje. Tu mam ja zostać z pułkownikiem. To wystarczy. Rozkazuję
iść do domów, być tam i czekać rozkazów.
Zrobiliśmy wstecz zwrot i wyszliśmy, nie żegnając się ze sobą, nie
mówiąc słowa.
Sprawa była przegrana.
Pamiętam, wyszedłem przed sztab i rozejrzałem się po otoczeniu,
jakbym pierwszy raz je widział.
Lis powiedział: "iść do domu" i umysł ze zdziwieniem ogarniał to
słowo. Myśli uparcie wiązały, wiązały do niego jakiś wątek, który się rwał.
Wiedziałem, że mam wrócić "do domu", jako do punktu, z którego mam
coś rozpocząć zupełnie nowego, jakiś etap zupełnie niepoczęty.
I dopiero teraz, po raz pierwszy, stanął mi przed oczami ów "dom"
w czerwonych ścianach kutaiskich koszar, bez wody i światła, bez mebli
i bez gospodarskich sprzętów, "dom" wiecznie pełny nocujących gości,
rzadko oglądający gospodarzy. Rzeczy nasze były częściowo rozgrabione
na wsi, częściowo rozkradzione na kolei, częściowo w Mińsku. Nocy tej
nie było i żony w tym "domu", powiozła bowiem pyroksylinę do Mińska,
skąd dalej szwarcowało się materiały wybuchowe do Kraju.
Stałem więc tak przed sztabem, zbierając myśli. Nagle suchy huk
wystrzału rozległ się o kilkanaście kroków. Rzuciwszy okiem w tym
kierunku, zobaczyłem zaraz przez drogę na wydeptanej trawie skweru
pod dużą brzozą pochyloną postać jakiegoś wojskowego. Jednocześnie
rozległ się drugi strzał, po którym nastąpiło dziwne nachylenie się postaci.
Miałem wrażenie, że człowiek strzela z pozycji stojącej do kogoś leżącego
na ziemi.
Jednym skokiem przesadziłem drogę. W biegu już posłyszałem trzeci
strzał.
84
Gdy dopadłem, człowiek już leżał na ziemi. Twarz, którą odwracał
do nadbiegających, miał bladą. Poznałem go!
Był to Gielniewski. Sędzia śledczy przy prokuratorze Korpusu,
porucznik artylerii, który właśnie od kilku dni zgłosił się na mego
pomocnika w dziale prasowym, a tej nocy był dowódcą warty oficerskiej
(tzw. custodia honesta") przy Dowborze. Kiedy Dowbor zamierzył się na
Barthę, Gielniewski skierował nań rewolwer. Teraz, gdy Bartha kazał
Dowbora uwolnić, Gielniewski zdjął wartę, oznajmił o tym Dowborowi
i zameldował się do jego rozporządzenia.
Dowbor burknął coś na to i wypadł z mieszkania ku odwachowi
- przepraszać Niemców, którzy tam byli uwięzieni.
Za nim biegła grupa jego adiutantów. Strapiony naczelnik warty przy
odwachu sądził, że oficerowie wiodą Dowbora na odwach. Przejęty tak
niezwykłymi więźniami, których oddawano mu w ręce tej nocy, gdy go
ostro Dowbor zagadnął: "Proszę mnie prowadzić do Niemców. Gdzie
siedzą Niemcy?", odparł służbiście: "Pan generał będzie łaskaw chwilkę
się wstrzymać. Ja przecież oddzielną celę w tej chwili każę naszykować
panu generałowi".
Gdy zaś tam jeszcze w dobrej wierze chciano umieścić dowódcę
Korpusu w celi więziennej, Gielniewski wyszedł przed sztab pod ona
brzozę i trzy kule wpakował sobie w pierś z tegoż nagana, którego kilka
godzin wstecz dobył w obronie Barthy.
Dobiegł do niego natychmiast doktor Orgelbrand, przyklękła przy
nim doktor Hubicka, ujmując głowę umierającego w swe ręce.
- Nie trafiłem w serce - szepnął Gielniewski.
A gdy go złożono na nasze i niesiono do odległego o kilkanaście kroków
Szpitala Głównego Korpusu, dodał:
- Trzeba umierać, trudno. Szkoda. Tak strasznie chciało się żyć.
Trudno.
Potem przy samych drzwiach szpitala cichutko: "Szkoda życia".
Konając na łóżku szpitalnym, prosił, póki miał przytomność, żeby
przyszedł do niego generał Dowbor. "A jeśli nie zechce... to mu proszę
powiedzieć... że umieram jak żołnierz... Bo mam tylko jedno słowo... Nie
dwa... jak generał..."
Zmarł tegoż dnia w południe.
Na huk strzałów z okna sztabu wychylił się Lis z zapytaniem, kto się
zabił. Poszedłem mu objaśnić. Bartha w tejże pozie siedział w fotelu.
Ledwom skończył, otwarły się drzwi. Stanął w nich młody podoficer
w pełnym rynsztunku bojowym, z karabinem w ręku:
- Panie pułkowniku. Melduję posłusznie: podoficer z warty na odwachu.
Straż honorowa.
85
- Cóż takiego? - pyta Bartha.
- Panie pułkowniku, dwie godziny temu przyprowadzili Niemców
na odwach. Zamknęliśmy ich. Teraz przychodzi generał Dowbor i każe
ich wypuścić. Więc komendant warty mnie przysłał zapytać: co z gene-
rałem robić i czy go uwięzić, czy co?
W ostatnim zdaniu jakoś ton służbisty nie dopisuje. Drga w nim,
wbrew najusilniejszej woli sprężonego podoficera, jakaś nuta junakierii,
coś z "warsiawskiej" gwary Antka, który "odwalił" kawał i wypytuje
groźnie zaczepionego, czy "ma pretensję?"                     i
- Generał Dowbor jest nadal dowódcą Korpusu. Należy spełniać
jego rozkazy.
Nie zapomnę nigdy, jak te słowa meldujący przyjął. Pytający przed
chwilą z fantazją, czy uwięzić Dowbora, na odpowiedź Barthy krótko
i twardo odpalił: "Według rozkazu", precyzyjnie zrobił zwrot wstecz
i oddalił się, wybijając starannie tempo. Ani cienia zdziwienia, zapytania,
przestrachu.
"Świetny żołnierz" - myślę z żalem i wychodzę za nim ze
sztabu. Tam przed sztab przymaszerowuje właśnie pluton dwudziestu
do trzydziestu ludzi z Legii Oficerskiej. Prowadzi ich porucznik
Strawiński, o którym już była mowa w opowiadaniu niniejszym.
Bartha jeszcze przed zrzeczeniem się dowództwa kazał mu zorga-
nizować patrole po twierdzy, zebrał więc ludzi i przymaszerował
po instrukcje.
Któryś z adiutantów Dowbora wychodzi ze sztabu i mówi, że z rozkazu
generała Dowbora wszystkie oddziały mają wrócić do koszar.
- Zależni jesteśmy tylko od pułkownika Barthy - odpowiada
porucznik Strawiński.
"Boże - myślę sobie - i tu się tli jeszcze. I tu zgasić będzie trzeba.
My to robimy sami, którzyśmy w pojawienie się każdej skry takiej całych
siebie kładli".
Rzeczywiście. Wychodzi ktoś od Barthy:
- Pułkownik Bartha każe spełniać rozkazy generała Dowbora.
- Według rozkazu - odpowiada porucznik Strawiński.
Ale oto sam generał Dowbor idzie. Otoczony świtą, z Gódelerem
u boku, którego odprowadza z więzienia.
Z boku stoi oddziałek porucznika Małagowskiego1. Przygotowany był
na zaimprowizowanie ad hoc natychmiast dwóch pociągów pancernych.
Z tych jeden miał ruszyć na Osipowicze, drugi na Żłobin i po drodze
zdusić załogi niemieckie po stacjach.
' Poległ w jednym miesiącu ze swym bratem Kazimierzem w roku 1919 w lipcu jako 
komendant
pancernego pociągu "Śmiały".
86
Porucznik Małagowski przygotował więc maszynistów, palaczy, ka-
rabiny maszynowe. Koło tzw. Mińskiej Bramy fortecznej stał wóz
z materiałami wybuchowymi, przygotowany, by zaopatrzyć pociągi.
Oddziałek porucznika miał wziąć udział w ataku na dworzec, po czym
bezpośrednio począć zestawiać pociągi. Ludzie więc byli zaopatrzeni
w granaty ręczne.
Teraz, gdy zobaczyli idącego wolno Dowbora asystującego Niemcom,
targnęła nimi ślepa, chłopska, nie rozumująca rozpacz. Jeden z nich
z przekleństwem, nie dającym się powtórzyć, schwycił ręczny granat zza
pasa i zamierzał rzucić w grupę Dowbora z Niemcami i adiutantami.
Porucznik Małagowski w samą porę zdążył go chwycić za rękę.
Pluton porucznika Strawińskiego, widząc, że generał zbliża się do
wejścia do sztabu, został na miejscu jak był, w rozwiniętym dwuszeregu,
frontem zwrócony do sztabu.
Chwila była ciekawa. Dwuszereg stał jak wryty. Długie bagnety
rosyjskie karabinów, wziętych do nogi, ani zakołysały się. Rzekłbyś
- parada.
Do tak znieruchomiałego oddziału zbliżał się generał.
Pierwszy był to oddział, z którym miał zetknąć się po tej nocy. Zbliżał
się wolno i w twarzy jego można było czytać wewnętrzny niepokój. Oto
chcąc wejść do sztabu, musi przejść przed dwuszeregiem. Spotykając
oddział, musi wymienić pozdrowienie. Co będzie, jeśli mu oddział nie
odpowie?
Próżne obawy! Na generalskie "czołem", pluton odpowiada zgodnie,
jak na paradzie: "Czołem, panie generale". Po czym, obawiając się, że
na tym się skończy, zrywa się ze wszystkich ust tych ludzi:
- Prowadź nas na Niemca, panie generale! Prowadź nas na Niemca!
Stanąłem tuż za oddziałem i każde słowo odpowiedzi generała zostało
mi w uszach.
- Ja sam jestem z biednej szlachty - rozpoczął generał - i ziemi
ani majątku nie mam.
Po czym dowodził, że panom nie służy i jest życzliwy ludowi.
Zdumiałem się. Ludziom, którzy prosili, ażeby ich prowadził na
śmierć, generał rozwijał swoje demokratyczne poglądy. Oto przeżyli może
najtragiczniejszą noc swego życia, wyrwali się z wszelkiej troski o siebie,
w sercach ich rozgorzał ogień dziejowej błyskawicy, z którego skier
zrodziła się Marsylianka i Warszawianka i Grottger, a ten generał-lejtnant
uważał za stosowne... uspokajać wzburzone fluktua bolszewickie.
Niechby nie był politykiem. Niechby był tylko żołnierzem. Zrozumiał-
by wtedy. Nie odczuć tych ludzi mógł tylko żołdak.
Do sztabu, w którym znajdował się Bartha i Lis, Dowbor nie zachodzi.
Posłał tam dowódcę żandarmerii, porucznika Jelskiego, aby aresztował
87
Barthę. Lis oświadczył swoją solidarność z Barthą w wystąpieniu. Wobec
tego Jelski wycofał się, by po chwili wrócić z adiutantem Dowbora,
porucznikiem Szebeką.
- Generał prosi, żebyście panowie nie utrudniali mu sytuacji - po-
wiedział Szebeko - i opuścili Bobruj sk.
Po tym powiedzeniu obaj oni opuścili sztab.
Udałem się do domu. Ordynans jednego ze znajomych oficerów, który
u nas nocował, zawiadomił mnie, że przyjechała żona moja i udała się na
poszukiwanie za mną. Wyszedłem, aby ją sprowadzić. Przeszedłem
wzdłuż całe miasto tam i z powrotem. Żadnych luźno wałęsających się
żołnierzy. Oddziały jeszcze nie były zdemoralizowane.
W pewnym punkcie piaszczystej szosy bobruj skiej zobaczyłem auto-
mobil pasażerski, naładowany kuferkami żołnierskimi, workami, skrzyn-
kami. Na nim kilku żołnierzy. Między nimi poznałem podoficera, który
przychodził pytać, czy ma uwięzić Dowbora.
- Gdzie jedziecie?
- Gdzie! - odpowiada zuchowato - aż Bobrujska precz - w oczach
mu latają złe ogniki. - Odbiliśmy zamek, nabraliśmy co się da i wieziemy
do Żydów. Wszystko jedno, wszystko przepadło.
"Wszystko jedno, wszystko przepadło!" - oto słowa, które od tego
dnia zawisły nad Korpusem. Przez całe dwa miesiące jego likwidacji stały
się one przykrywką dla wszelkich złodziejstw, wszelkiego łajdactwa,
w którym poczęła się pławić ta żołnierska i oficerska masa zdemoralizo-
wana, zrujnowana psychicznie, ta masa ludzi, którym odebrano godność
własną, żołnierzy, którym odebrano cel istnienia, którzy tkwili w szeregu
bez sensu, czekając aż ich, przepuściwszy przez kwarantannę niemieckiego
obozu, zawiozą do domu.
Gdym wracał, przechodziłem koło koszar pułku inżynieryjnego. Była
już godzina ósma rano. Pułk jeszcze stał w pełnej gotowości bojowej.
Oficerowie otoczyli mnie kołem. Właśnie otrzymali telefonogram ze
sztabu, żeby wracać do koszar, że nic z całej akcji, ale jeszcze nie mogli
uwierzyć. Żołnierze jeszcze nie wiedzieli nic. Stały jeszcze wozy z amuni-
cją, materiałami wybuchowymi ładowne, gotowe do drogi.
Ciężko było przechodzić przez tę oazę, pełną świeżości bojowej
minionej nocy, gdy przyszło się do niej z zakurzonych ulic, po których
już przemykała się nikczemność - cuchnący produkt kapitulacji bez boju.
W mieszkaniu naszym było ludno. Wróciła żona, ściągnęły różne
niedobitki. Na podłodze wszędzie leżały sterty granatów ręcznych,
rozdzielanych z wieczora (niemieckie - model 1918 - których trzy skrzynie
nieco wcześniej skradli Niemcom żołnierze porucznika Małagowskiego).
88
- Cóż, Dreczkowski, nie będziemy bili Niemców? - pyta porucznik
Małagowski maszynistę swego pancernego pociągu, poznaniaka.
- Nie będziemy, panie poruczniku - odpowiada były niemiecki
żołnierz, zbieg z niewoli rosyjskiej na Murmanie, twardy człowiek. I nagle
po spalonej przy kotle parowozu, ściętej w surowy wyraz, twarzy
poczynają iść Izy. Twarz nie traci spokojnego, surowego wyrazu. Łzy nie
ocierane, spadają na skórzaną kurtkę. Wszyscy milczą. Jeden z pod-
chorążych oparł się o okno i też płacze. Temu też najlżejszy skurcz nie
wykrzywia twarzy, łzy same płyną.
Macham ręką, idę spać do drugiego pokoju. Wywabia mnie jeszcze
głos porucznika Kobylańskiego'. Kobylański, mówiący dużo, to rzadkość!
Milczał zawsze i robił robotę za trzech. Czy to przy przekradaniu się
z organizacyjnymi rozkazami przez bolszewików w czasie oblężenia
Korpusu, czy potem, przy ekspediowaniu ludzi na Murmań, czy potem
jeszcze, przy transportowaniu granatów ręcznych i piroksyliny przez
niemieckie kordony.
Teraz mówi, mówi dużo, gorączkowo. Wyglądam z drugiego
pokoju na niego. Jakiś inny człowiek. Usta trzęsące się, białe jak
papier.
- Jaka podłość, jaka podłość, jaka podłość...
Powoli zaczynamy rozumieć. Wraca z rewii, którą Dowbor urządził.
Mówił tam żołnierzom, że chciano przelać ich krew, że byli to prowoka-
torzy... Że on ich nie dał... Że niech wracają do domów...
- Jak najgorszy bolszewik, jak najgorszy demagog - wybucha
Kobylański - znam ja ich!... Jak Kiereński zaczynał ofensywę, też same
argumenty rzucali, też same... Tłumaczyli żołnierzom, że chce ich krew
przelać...
Idę stanowczo spać i zasypiam natychmiast. Budzą mnie o jedenastej.
Lis przysyła, żeby u niego być.
Udajemy się tam z żoną.
Na Kaznaczejskiej, w dużym ogrodzie przylegającym do domu,
w którym mieszkał Lis, w tym samym ogrodzie, w którym tylokrotnie
odbywały się nasze odprawy, teraz żegnamy się.
Lis wyjeżdża jeszcze dziś. Bartha też. Matuszewscy jutro. Mamy
różnymi drogami ściągnąć do Kijowa po rozkazy.
Ostatni uścisk dłoni. Wychodzimy. Jest jasne aż oślepiające słońce.
Liście drzew, które wyzierają na ulicę zza parkanów, są nienaturalnie
zielone, piasek szosy żółty rażąco, wszystkie przedmioty rzuca j ą "krótkie,
czarne, ostro ucięte cienie. Całe otoczenie - niby z jakiegoś bioskopu,
niby martwe przedmioty oświetlone sztucznym światłem.
Poległ w 1919 roku w ataku, trafiony kulą w czoło.
Oto zakręt w boczną, trawą zarosła uliczkę. Tam mój skład papieru
i miejsce na drukarnię...
- Teraz przyjdą ciebie aresztować - mówi żona - nie wracajmy
do domu.
Ale myślę, że to teraz ich obowiązki się skończyły, a moje, jako szefa
propagandy, się zaczynają. Ktoś musi powiedzieć za wszystkich. Dręczy
mnie myśl, że zbyt zaufałem, że się będziemy bić, że nie opanowałem
drukarni, że nie zasypałem Korpusu odezwami, że nie spełniłem obowiąz-
ku. Lis kazał wyjeżdżać, ale obiadu w domu zjeść nie zabronił.
I gdy siadamy do obiadu, żona, ja i porucznik Małagowski, przychodzi
gładki porucznik Sidor, oficer żandarmerii. Wywołuje mnie z mieszkania,
szeptem objaśnia. Żołnierzy zostawił za domem "nie chcąc nastraszyć
małżonki".
Proszę go, aby usiadł, kończę obiad. Żona niepotrzebnie chce być
rycerską i oświadcza współczucie porucznikowi Sidorowi, że jako żołnierz
musi spełniać tak ciężki rozkaz. Robię uwagę, że jest zbyt grzeczna.
Porucznik Małagowski dodaje cierpko, żeby nie zapominała, jaka jest
różnica między żołnierzem i żołdakiem: pierwszy słucha tylko prawowitej
władzy, drugi zaś każdej. Porucznik Sidor milczy.
Wstaję od stołu i ładuję z możliwą precyzją mój sakwojażyk, przywo-
łując sobie na pamięć całą eksperiencję z Danilowiczowskiej ulicy.
Z przykrością raptem konstatuję, że jakoś zupełnie zaczynam tracić
wiarę, żeby mi się ten oto zawijany w pled Jasiek przydał jeszcze tej nocy.
Robi mi się nagle zimno aż do czubka pięt. Ale zaraz potem przychodzi
zawziętość i zagłusza wszystko.
Uwięzienie mnie było takim samym nieobliczalnym odruchem, jak
tyle innych zarządzeń.
Była duża możliwość, że Niemcy zechcą wykazać politykę twardej ręki
i albo zażądają rozstrzelania winnych albo wydania ich niemieckiej
jurysdykcji (Korpus bowiem mocą warunków kapitulacji, wszedł od godziny
szóstej 21 maja w skład 10. Armii niemieckiej jako jeden z jej oddziałów).
Jaka w tym wypadku byłaby pozycja generała?
Drugą ewentualnością było nieingerowanie Niemców, co też się stało.
Wtedy albo należało mnie skarać za bunt wojskowy w twierdzy, albo
uniewinnić.
W pierwszym wypadku mogłaby to być tylko kara śmierci, na co by
się generał, nie zoprymowany wyraźnie przez Niemców, nie ważył,
w drugim - byłoby usankcjonowaniem buntu, potępieniem dowództwa.
Przez moje aresztowanie dowództwo znalazło się w sytuacji bardzo
trudnej. Ni stąd ni zowąd aresztowano niejakiego doktora Biernackiego,
90
osobistość cieszącą się najgorszą opinią w Korpusie, który w naszej pracy
organizacyjnej nie brał udziału, ale znalazł się jakimś trafem w grupie
łączników itp. w ogrodzie przy domu na Prisutstwiennoj, w którym Bartha
udzielał nam ostatniej odprawy. Wyszedłszy sprowadzić łączników,
zastałem go gardłującego przeciw zamachowi i musiałem zagrozić re-
wolwerem, co poskutkowało.
Jedynym tytułem dla aresztowania jego był chyba opozycyjnie ostry
język i szyld antyniemiecki, który lubił nosić.
Peowiacy nie porzucili mnie. Zaraz nazajutrz rano zjawił się w mej
celi podoficer warty, wywołał na korytarz, wyprostował się służbowo
i spytał "z rozkazu kapitana Rosińskiego" (związkowiec - wyjechał
w parę dni potem z bratem na Murman. Mówiono później, że zostali
w Orszy schwytani i powieszeni), kiedy każę się wypuścić z więzienia.
Tegoż dnia pozwolono odwiedzić mnie żonie.
Przyniosła wiadomość, że czeka na mnie, przygotowane przez kolegów,
ubranie cywilne, wóz z parą koni, którym się mam udać na Rohaczew
i papiery na imię Józefa Simpsona z żoną. Papiery te oglądałem po
odzyskaniu wolności. Były spreparowane, zaiste, artystycznie, kończąc
na najdrobniejszych szczegółach, jak wizy z pieczęciami komendanta
miasta itd.
Oddziałek kilku podchorążych zaabsorbowałby uwagę, rozpocząwszy
strzelaninę w innym końcu twierdzy, a tymczasem miano mnie odbić
cichaczem z więzienia i wyprowadzić z góry obsadzoną naszymi ludźmi
Bramą Mińską, przy której czekałyby już konie.
Naturalnie z oferty nie skorzystałem, bo skoro raz dobrowolnie
wlazłem, to trzeba było siedzieć, ale serca, które mi okazano, póki życia
nie zapomnę.
Chcąc się, zresztą, uwolnić, nie trzeba było się uciekać do całego
arsenału romantycznych środków. Począwszy od trzeciego dnia mego
więzienia, różnymi drogami sfery najwyższe Korpusu prywatnie dawały
mi do zrozumienia, że mojej ucieczce nie będą robione przeszkody.
Kiedy te podszepty nie odniosły skutku, widać zatroskano się o brak
wynalazczości z mej strony i nasunięto gotowy, bardzo dowcipnie
skonstruowany plan ucieczki.
Ale byłem ciekaw, co zrobią ze mną i jak wybrną z tej sytuacji
i odmówiłem.
Po trzech dniach, kiedy ze strony niemieckiej było głucho, obawa, że
mnie rozstrzelają, zaczęła się zmniejszać. Była, co prawda, możliwość, że
dowództwo 10. Armii przyśle swego przedstawiciela na sąd, który będzie
miał za zadanie dać groźny przykład, sterroryzować wrogie Niemcom
masy żołnierskie, tracące poczucie dyscypliny i postawić w ten sposób
prestige niemiecki.
91
Ale myślałem, że "jakoś to będzie" i zupełnie w głowie mi się nie
chciało pomieścić, żebym miał zginąć.
Gdyby już miało być bardzo źle, chciałem doprowadzić grę do punktu,
w którym albo sąd zhańbi się wydaniem wyroku, albo przekazaniem mnie
Niemcom.
Wtedy bym uważał, że obowiązek swój spełniłem, postawiwszy kropkę
nad i oraz, że mogę wziąć nogi za pas. Bo na bohaterską śmierć wcale
nie miałem ochoty.
A zresztą... tak były wtedy zapiekłe z bólu i zapamiętania serca w nas
wszystkich, że się mówiło sobie: "niech tam najgorsze" i czuło się, że to
najgorsze mogłoby być finałem, który da zadośćuczynienie za policzek,
który palił, za hańbę, która się stała, którą zrzucił Gielniewski, ale której
my reszta, ani zrzucić, ani pozbyć się nie mogliśmy, nie wiedzieliśmy jak.
Osadzono mnie w maleńkiej wilgotnej celce starych kazamatów
fortecznego odwachu, obliczonej na jednego więźnia, w której jednakże
mieściło się sześciu więźniów.
Bardziej opłakane warunki były chyba tylko po powiatowych więzie-
niach, na bezpośrednich tyłach bojowego frontu. Takie zaś pałace, jak na
Danielewiczowskiej wspominało się w tej polskiej "ciupie" z rozrzew-
nieniem.
Myślałem z chełpliwością kolekcjonera (siadywałem w Warszawie i na
prowincji, na ratuszu, w cyrkule, w powiecie i w gminie), że może byłem
pierwszym "politycznym" od 1831 roku, którego bagnet pilnował.
W więzieniu miałem możność rozmawiać z Kalmanowiczem - byłym
dowódcą bolszewickim odcinka frontu antypolskiego. Trzy miesiące
ciągnęła się jego sprawa. Miał być rozstrzelany.
Uważałem, że należy szukać porozumienia, choćby bardzo przejś-
ciowego, z bolszewikami, które by nam choć na moment otwarło drogę
na wschód - do Czecho-Słowaków.
Rozmawiałem też wielokrotnie z oficerem, prowadzącym śledztwo
i z prezesem sądu polowego. Tłumaczyłem, że żadnej racji rozstrzeliwania
Kalmanowicza nie ma. Że, przeciwnie, przez niego można z centrum
bolszewickim nawiązać kontakt, wypuściwszy wolno i obszedłszy się po
ludzku. Na pograniczu bowiem naddnieprzańskim stosunki były stale
zaognione. "Przychodźcie - odpowiedziano wysłańcom, gdyśmy na
własną rękę starali się wysondować grunt - szubienic starczy na was
wszystkich".
Przy Kalmanowiczu znaleziono pamiętniki, pełne mistycznej wiary
w rewolucję, sąd posiadł listy jego, pisane do narzeczonej, z których
wywnioskować się dały czyste pobudki tego człowieka - jednym słowem:
nadawał się do akcji na arbitra jako ideowiec, mający mir w swoim
środowisku.
92
Kiedy przyszedł sąd, zameldowałem się generałowi z prośbą o dopusz-
czenie na sprawę. Generał nie zgodził się.
- Zresztą nic tam nie będzie ciekawego, ja z góry powiem, jaki będzie
wyrok: skażą go na rozstrzelanie.
I tymczasem, wbrew temu wyrokowi z góry, sąd Kalmanowicza
uniewinnił.
Generał uniewinnienie zatwierdził, ale kazał wziąć Kalmanowicza
żołnierzom "eskorty" i dać mu dwadzieścia pięć nahajów, po czym, gdy
się wykuruje "odstawić i puścić za Dniepr".
Teraz Kalmanowicz pokazywał mi zbite szkło szyby w swej celi.
- Nie miałem broni, ani choćby sznurka - mówił. - W pierwszym
porywie upokorzenia, gdy mnie po sponiewieraniu na egzekucji od-
stawiono do celi, stłukłem szkło i próbowałem sobie brzuch rozciąć. Ale
pociąłem się tylko na próżno.
Wskutek fatalnych warunków cała nasza cela się rozchorowała. Jed-
nego uwolniono, jeden został nadal w więzieniu, czterech zaś w ciągu dni
kilku przeniesiono do szpitala korpusowego.
W szpitalu było całkiem dobrze dzięki nadzwyczajnej przychylności
doktora Orgelbranda', dla którego zachowuję szczerą wdzięczność, oraz
uczynności sióstr.
Dziewiątego dnia wieczorem dowiedziałem się, że na pojutrze jest
naznaczony sąd.
Kurowałem się gorliwie, żeby do tego dnia wyzdrowieć, ale niezupełnie
mi się to udało. Bo w dzień sądu miałem 39° z małymi kreskami.
Na sąd ubrałem się w mundur, z którego poleciłem spruć wszelkie
oznaki. Sfery sztabowe były pełne świętej wiary, że kierował nami
bolszewizm, a sam generał udawał przekonanie, że jesteśmy agentami,
płatnymi przez Niemców. Rozumiałem, że ciąży na mnie odpowiedzial-
ność reprezentowania całego POW.
Niestety, nie wiedziałem jakiej treści postawią mi zarzuty. Zresztą
gorączka mnie nie opuszczała. Nie układałem więc sobie żadnego planu
obrony.
Jako eskortę, która miała mnie prowadzić na sąd przysłano pięciu
żołnierzy z pułku inżynieryjnego. Ci, kiedy się dowiedzieli, że to mnie
mają sądzić, a oni mają mnie pilnować, wzburzyli się. Do więziennej sali
w szpitalu o zakratowanych oknach wszedł dowodzący patrolem podoficer
-młody chłopak, który przedarł się właśnie z Odessy, z rozbrojonych tam
przez Austriaków oddziałów Skrzyńskiego i oświadczył, że oni pilnowanie
mnie uważaliby sobie za hańbę, że jestem wolny, żebym z nimi wyszedł za
bramę twierdzy. Podziękowałem chłopcom jak umiałem, ale odmówiłem.
Nie żyje.
93
Przyszedł oficer i przyprowadził patrol, który mnie wziął ze sobą. Na
słowa komendy jeden z żołnierzy, ogromny milczący o zaciętej twarzy
i łagodnych niebieskich oczach człowiek, który do całej rozmowy kolegów
dotąd się nie mieszał, rzekł, biorąc karabin: "Wszystko jedno, jeśli pana
zasądzą, my ten sąd weźmiem na sztyki". Czułem, że nie mówił frazesu.
Sąd trwał jedenaście godzin. Przesłuchano czterdziestu świadków.
Sądzono mnie i Biernackiego. Ten ostatni użył całej elokwencji, aby
wykazać, że zawsze jego zdaniem było, że walka Korpusu z Niemcami
byłaby największym głupstwem i szkodą dla Polski. Powoływał się w tym
względzie na świadków, których starannie zebrał.
Ja swoje ostatnie słowo mówiłem z zezwolenia sądu siedząc, bo mi
jaskrawe koła migały w oczach i czułem silne dreszcze. Zaznaczyłem, że sąd
jest bezprawny, bo nie może mnie sądzić ani z ramienia armii niemieckiej,
której członkiem bez mej zgody zrobić mnie nikt nie może, ani z ramienia
Rady Regencyjnej, która jeszcze przed tzw. buntem ręce od nas umyła, ani
z ramienia generała Dowbora, który wobec tego miałby prawo wyroku
tylko w imię jakiejś idei, którą reprezentuje - a tej się sprzeniewierzył.
Przemówienie moje było nieskładne. Jakoś nie miałem poczucia, że
mówię "przez otwarte okno", jak się potem okazało, dobierałem więc
najprostszych argumentów, żeby ci, do których mówię, zrozumieli, żeby
się do ich świadomości jakoś przedrzeć. Głównie położyłem nacisk na
straty, jakie kapitulacja przyniosła. Nie kusiłem się, będąc bardzo wy-
czerpanym, wykazywać tym ludziom korzyści, jakie by walka dała.
Sąd mnie uniewinnił.
Generał Dowbor, podając uniwinniający werdykt sądu w rozkazie
dziennym do Korpusu (którego tekstu, niestety, nie mam), obwieszczał,
że nie darowuje bynajmniej winy podsądnym, którzy nie stawili się na
sąd: Barcie, Kortynie (Lisowi) i Matuszewskiemu, zarzuca im tchórzos-
two i ucieczkę (choć sam ich przez adiutanta prosił, żeby mu nie utrudniali
sytuacji), każe ich chwytać i pisze, że byli to "nie Polacy, a łotry działający
za cudze pieniądze".
Jednego z owych "łotrów", kapitana Matuszewskiego, dogoniła de-
pesza gończa na stacji Żłobin. Komendant Żłobina, porucznik Mosiewicz,
u którego właśnie spał kapitan, nie uważał za potrzebne przerywać jego
snu, natomiast zadepeszował do sztabu Korpusu ... prosząc o rysopisy
zbiegów.
Stanąwszy na nogi, zwróciłem się natychmiast do dwu bardzo szano-
wanych przez dowódcę Korpusu i będących z nim w dobrych stosunkach
ludzi: doktora Orgelbranda i porucznika Sołtyka (obecnego posła) z pro-
śbą, aby udali się do generała Dowbora i wyjaśnili podstawę owego
rozkazu. Wybrałem ich mianowicie, szło mi bowiem bardzo o to, żeby
generał nie zbył sprawy niczym.
94
Panowie Orgelbrand i Sołtyk złożyli mi po tej wizycie oświadczenie
następujące:
Szanowny Panie!
Dnia 8 czerwca 1918 r. stawiliśmy się u dowódcy I Korpusu Polskiego, generała
Józefa Dowbor-Muśnickiego i zakomunikowaliśmy Mu, że uproszeni przez Szanownego
Pana, przychodzimy dowiedzieć się, czy zarzuty, postawione panu Bartna i jego 
towa-
rzyszom w rozkazie nr 256 § i, oparte są na niezbitych dowodach.
Generał zaznaczył, że jako zwierzchnik, nie jest obowiązany dawać w tej sprawie
odpowiedzi.
Wówczas zwróciliśmy uwagę, że przychodzimy nie w charakterze świadków Szanow-
nego Pana, lecz dlatego, że sprawa ta obchodzi wielu ludzi, znających niektórych
towarzyszów pana Barthy, jako ludzi nieposzlakowanych i działających zawsze pod
wpływem czystych pobudek. Na dany czyn ich można patrzeć tak lub inaczej z 
punktu
widzenia korzyści dla sprawy narodowej, nie można jednak posądzać ich o zbrodnię
działania za obce pieniądze, chyba jedynie będąc w posiadaniu niezbitych 
dowodów.
Zaznaczyliśmy przy tym, że sprowadza nas do dowódcy również życzliwość i oddanie
Mu, czego niejednokrotne złożyliśmy dowody, przez wzgląd zaś na perspektywy 
przy-
szłości pragnęlibyśmy, aby nie można było postawić generałowi zarzutów wydania
gołosłownego i w dodatku tak bardzo obciążającego ludzi sądu.
Na to generał odrzekł:
1) Mieniący się pułkownikiem Barthą jest człowiekiem o niemieckim nazwisku von
Berlitz czy coś podobnego. Nazwisko Bartha - to pseudonim.
2) Kiedy generał prosił Niemców, aby pomogli Mu w zatrzymaniu Barthy, odrzekli
mu, że nie są w tym zainteresowani.
3) Gdy Niemcy zapytali generała, czy kryje się u niego "hallerowszczyzna", a 
generał
odpowiedział: "Hallerowszczyzny nie ma, ale był lub może jeszcze jest Bartha" - 
Niemcy
zamilkli.
Powyższe fakty, zdaniem generała, wystarczały Mu do postawienia zarzutów wymie-
nionych w rozkazie nr 256 § i.
Co do uczciwości i czystości intencji Szanownego Pana, generał nie ma żadnych
wątpliwości.
Z poważaniem
(-) dr Stanisław Orgelbrand
(-) chorąży S. Sołtyk
Zadowoliłem się tym oświadczeniem. Rzecz prosta, nie szło mi
o otrzymanie "satysfakcji" od generała Dowbora, bo jakiegożby rodzaju
być ona mogła? Szło mi tylko o autentyczną wykładnię rozkazu z ust
samego jego autora.
Nie miałem po co dłużej siedzieć w Bobrujsku. Po twierdzy wałęsało
się mnóstwo niemieckich oficerów. Dzień w dzień konie, broń, magazyny
95
i zapasy przechodziły w ich ręce. Długie eszelony rozbrojonych żoł-
nierzy były wywożone do kwarantannowych baraków. Kradzież cynicz-
na i niczym nie hamowana od góry do dołu rozwielmożniła się wszech-
władnie.
Czekałem też tylko wyzdrowienia żony, która natychmiast po wyroku
zachorowała.
W trakcie tego przyjechał z Ukrainy od Lisa porucznik Tadeusz
Lechnicki1, z którym wspólnie byliśmy w komendzie Ligi Wojskowej,
a potem Związku Broni.
Przywiózł rozkaz ruszania na Murman...
Równie ciężkiej pracy nie miał chyba i nie będzie miał. Trudno było
pracować w Korpusie i przed rozbrojeniem, ale teraz depresja ogarnęła
ludzi najtwardszych i straszne rozbicie woli.
A mimo to porucznik Lechnicki nie ustąpił, nie sfolgował sobie ani
innym. Pchał ludzi na Murman, do Hallera, bo miał taki rozkaz.
Jechali, bo im kazano. Doszedł też do nas rozkaz mobilizacyjny Hallera
z Moskwy.
Toteż jechali tłumnie, z Korpusu I wyjechało z górą tysiąc ludzi.
Trwało to, nim wieść nie przyszła, że generał Haller ruszył do Francji.
"Sumienie" (pismo) nie odzywało się od dawna. Jedynym pokarmem
duchowym w te dni hańby pozostawał "Żołnierz Polski" - urzędowiec
korpusowy.
Jego redaktor, Henryk Nowodworski, eks-humorysta "Muchy", do
końca pisał konsekwentnie ckliwe, bogobojne artykuły "dla tych po-
czciwych zagrożonych bolszewizmem żołnierzy".
Oto kość pacierzowa jednego z nich, który mi utkwił w pamięci:
Najświętsza Panienka dała nam trzy łaski. Pierwsza - żeśmy byli
żołnierzami. Druga - żeśmy mieli na tym bobrujskim skrawku miniaturę
niepodległości. Ale trzecia łaska, którą zesłała na żołnierza Najświętsza
Panienka, jest największa. Oto szczytem szczęścia dla żołnierza jest
bohaterstwo. Odmawiając go sobie, żołnierz składa dowód wielkiego
zaparcia się swego szczęścia. I to jest ta największa laska Najświętszej
Panienki, że dała nam hart odmówić sobie bohaterstwa.
W zapałach dowborochwalczych posuwał się "Żołnierz Polski" do
śmieszności. Felietonista jego, opisując rzewnie pożegnanie generała
z 2. Pułkiem Ułanów, komunikował, że pułk ku generałowi nadjeżdżał ze
śpiewem: "Miałeś, chamie, złoty róg".
Ostatni numer zawierał napaść pana Nowodworskiego, likwidującą
porachunki z kapitanem Matuszewskim, który się nie mógł bronić.
' Dowódca późniejszy baterii artylerii konnej, ciężko ranny 12 września 1920 
roku przy forsowaniu
przez naszą kawaleryjską dywizję Bugu. Obecnie podsekretarz stanu.
96
W miejscowej cerkwi rozległy się słowa, które były epilogiem, palącym,
jak nie odpłacony policzek z ręki wroga.
Niemcy urządzili w tej cerkwi nabożeństwo dla swych żołnierzy.
Pastor, przebiegłszy dzieje wojny, pouczał żołnierzy, że stoją nad Bere-
zyną, na której niegdyś skruszyła się moc Napoleona. Po czym prze-
strzegał "dzielne, mężne i wierne serce żołnierza niemieckiego" przed
zepsuciem, które niesie Wschód.
- Patrzcie na Polaków - wołał - miejcie szeroko otwarte oczy. Oto
przyszliśmy tu i Bóg ich dał w ręce nasze. Dlaczego? Bo to byli żołnierze,
którzy nie mieli honoru. Zastaliśmy wśród nich brak honoru, złodziejstwo
i przekupstwo. Strzeżcie się, żołnierze, tej zarazy i niech modlitwą waszą
będzie prośba o czystość serca.
Tak zakończył się wielki wysiłek setek tysięcy Polaków, rozsianych
po bezbrzeżach Rosji i Syberii. Z wirów szalejącego rozkładu niósł wielki,
na przebój idący, prąd patriotyzmu przegięte, bezwolne ciała wpółżywych,
wpółzachły śniętych ludzi. Aż z ciał ich począł stawać żywy ląd nad topielą
wojny, pierwszy bastion na Wschodzie u drutów spękanej Ojczyzny.
Coś - traf, czy logika dziejów? - wyrżnęło czołem o szaniec i nie
zostało nic. Przez czarną noc 21 maja przewinął się, niby zygzak piorunu,
krwawy prześmiech bohaterstwa i zjełczał w kurzu wschodzącego dnia.
I dziś, kiedy w piątą rocznicę nocy podaję w książce te słowa,
drukowane ongiś jako żarzące jeszcze wspomnienia, ręką troskliwą od-
siałem z nich cały kąkol nazwisk i faktów.
Niech tam!
Wstaje bo szeroka Polska z krańca w kraniec. Łatwa. Pomieściwa.
7 Strzępy epopei..
OSTATNIE SŁOWO
Melchiora Wańkowicza stawionego przed sądem polowym I Korpusu
pod zarzutem przygotowania i dokonania buntu wojskowego
Jeślim skorzystał z ostatniego słowa, to bynajmniej nie dla swojej obrony.
Uważam przede wszystkim, że byłoby to ujmą bronić się przed tego
rodzaju zarzutami, jakie mi sąd wytacza. Poza tym długi szereg świadków
wykazał mój udział nad wyraz skromny w wybuchu, wiele mniej wydatny
niż udział wielu z panów pułkowników i kapitanów, świadków nawet
w procesie niniejszym. Toteż, gdybym stał przed sądem polowym
rosyjskim lub niemieckim, wyrzekłbym się ostatniego słowa w przeświad-
czeniu, że nie mam potrzeby mówić w swojej obronie.
Ale ja stoję przed sądem polowym polskim. I od sądu tego należy mi
się zadośćuczynienie za moją pracę z zupełnym zaparciem się siebie
prowadzoną od pierwszych chwil powstania Korpusu. Obawiam się, że
za tę pracę nagrodą będzie część hańby jaka i na Korpus spadła. Boję się
też, czy nie zbyt mało wyraźnie podkreśliłem, jak dotąd, swoją zupełną
solidarność z wybuchem.
Odnosi się to zwłaszcza do mej odpowiedzi negatywnej na zapytanie
wstępne, czy czuję się winnym buntu wojskowego.
Nie mając do chwili stanięcia w sądzie sformułowanego aktu oskar-
żenia, będąc zmuszony odpowiadać natychmiast po wysłuchaniu go "tak"
lub "nie", zawahałem się chwilę i gotów już byłem powiedzieć, że czuję
się winnym buntu, gdy przysło mi do głowy, że skoro nie pociągnięto do
odpowiedzialności tylu znaczniejszych wojskowo osób, które w pamiętną
noc objęły nad oddziałami komendę, stały pod rozkazami pułkownika
Barthy, widać więc pojęcie buntu sąd precyzuje inaczej.
I teraz, po namyśle, odpowiadam: "Nie, nie jestem winien buntu
wojskowego".
Jestem żolnierzem-ochotnikiem, który z dobrej i nieprzymuszonej woli
zaciągnął się do szeregów, formowanych w imię pewnej idei, aby tej idei
służyć. Trafiłem pod dowództwo generała Dowbora, który zależny był
od Komitetu Naczelnego, a ten ostatni... - od masy wyborców. Gdy
Komitet Naczelny przez Radę Naczelną przelał swe atrybucje na Radę
Regencyjną, za dowódcą Korpusu stała ta ostatnia. Mniejsza o to, że Rada
Regencyjna była niepowołana do rządzenia wojskiem. Bądź co bądź był
to miraż jakiegoś rządu, który stoi ponad dowódcą Korpusu. Najmylniej
98
w świecie nawoływano do ślepej karności. Komu i w imię czego? Byliśmy
żołnierzami - ochotnikami, byliśmy legionistami, a nie
żołdactwem.
W praworządnym państwie żołnierz może i musi ślepo słuchać
dowódcy. Ponad tym dowódcą jest rząd zależny od parlamentarnej
większości, jest parlament zależny od wypadkowej sił ścierających się
w narodzie, jest niepodległa prasa wytykająca błędy.
W wojsku, które rządu nie ma, nakazy ślepej dyscypliny zamieniać
musi idea mocna, której żołnierz po równo z dowództwem hołduje.
Inaczej - nawoływanie do ślepego posłuchu przyprowadza do tak
tragikomicznych sytuacji jak sąd dzisiejszy. Z czyjego. Panowie, sądzicie
mnie ramienia? Czy z ramienia dowódcy Korpusu? Ale któż go do tego
upoważnił? Rada Regencyjna przecież nas od przysięgi zwolniła. Gdzież
jest więc władza zwierzchnia? Przecież i nie z idei wspólnej sobie
i żołnierzom czerpie ją generał, skoro zdał broń.
Z jakiego więc tytułu sądzicie mię, panowie? I jak się stało, że ja,
ochotnik, który wstąpił do szeregów w imię pewnej idei, staję się prywatną
własnością dowódcy Korpusu, członkiem, wbrew mej woli, 10. Armii
niemieckiej i jestem pomawiany o bunt dlatego, że przy idei swej
konsekwentnie stałem?
Nie może mię więc sądzić sąd z ramienia dowódcy Korpusu, bo za
ostatnim nie stoi ani rząd, ani idea powstańczej walki.
Nie może mię sądzić sąd z ramienia 10. Armii niemieckiej, nie jestem
bowiem niemieckim poddanym, a dobrowolnie do tej armii nigdy nie
wszedłem.
Nie jestem też winien buntu wojskowego, w noc bowiem z 21 na
22 maja, po umyciu rąk przez Radę Regencyjną i kapitulacji dowództwa,
przestaliśmy być wojskiem i staliśmy się luźnym zbiorowiskiem, które
nie opiera się więcej ani o rząd, ani o ideę.
Nie widzę więc potrzeby żadnej bronić siebie. Ale skoro już raz zebrał
się sąd dzisiejszy, którego zwołanie uważam za taki sam niewytłumaczony
odruch, jakich tylekroć widownią był Korpus, tedy wytknąć w nim muszę
tę ciężką krzywdę, jaką przyniósł Korpus całej sprawie polskiej.
Nie będę mówił o rzeczy najważniejszej: o szkodzie politycznej, jaką
sprawiliśmy, o atucie politycznym, jaki Niemcom daliśmy. Nie będę
poruszał hańby Korpusu w płaszczyźnie historycznej i współcześnie
- międzynarodowej, bo żeby ją zrozumieć trzeba albo pilnie studiować
bieg spraw polskich, albo... po prostu czuć po polsku. Na brak jednego
lub drugiego jednorazowe przemówienie nie poradzi.
Toteż wyjdę tylko z przeciętnego "bobrujskiego" światopoglądu
zwykłego oficera i żołnierza i z tego tylko punktu widzenia ocenię fakt
poddania się Korpusu.
/•                               99
Jak tylko zawisła groźba przyjścia Niemców, widoczny stał się fakt,
że współżycie z nimi polskiego Korpusu musi się skończyć rozbrojeniem
tego ostatniego. Fakt ten aż nadto widoczny był nie dzięki spekulacjom
myślowym lub zawodnej intuicji, a dzięki nauce, którą przyniosły
dwuletnie rządy Niemców w Polsce, dzięki doświadczeniu Szczypiorna
i Beniaminowa w roku zeszłym i Hust w roku obecnym, jak raz w chwili,
kiedyśmy przechodzili pod rękę niemiecką.
Ale ludzie nie lubią patrzeć prawdzie w oczy. Pierwszy czas po
przyjściu Niemców był okresem żadną chmurką nie osnutej radości i zaiste
dziecinnych marzeń o... kadrach przyszłej armii polskiej.
Nie pomagały słowa upomnień - przyjemnie było bawić się w wojsko.
Nie traciliśmy jednak, ja, ani ludzie tak jak ja myślący, wiary
w otrzeźwienie. Wiedzieliśmy, że życie nam idzie z pomocą.
I kiedy, dzięki urlopom z kraju, zaczął pryskać czar wiary w Najdos-
tojniejszą Radę Regencyjną i przemożny płaszcz jej opieki, kiedy aż do
ostatniego żołnierza wszystkim stała się widoma twarda, zachłanna
polityka niemiecka, kiedy przestano majaczyć o kadrach armii, zdało się
nam, że można mówić z dowództwem, z rangami starszymi, mającymi
wpływ na życie Korpusu.
Żebyśmy tam spotkali jasno powiedziane: "Nie", żeby nam oświad-
czono: "Nie będziemy, nie możemy bić się z Niemcami, będziemy trwać
poty, póki oni pozwolą", staralibyśmy się przekonać dowództwo, że nie
czując gotowości walki, zniszczyć raczej własnymi rękami ten Korpus
należy i zdemobilizować, bo traci wszelką rację istnienia. I albo byśmy
dopięli tego, albo opuścili Korpus.
Ale nie. Dowództwo, wszyscy oficerowie rang wyższych, ci wpływ
mający, od dowódcy Korpusu począwszy, zapewniali zawsze, że broni
z ręki nie wypuszczą, że rozbroić się nie dadzą. Zawieszeni nadzieją na
tych obłudnych obietnicach "na odczepnego" własnemu sumieniu da-
wanych, zostaliśmy ja i wielu takich jak ja, by być z Korpusem razem
w ciężkich chwilach, które nań przyjdą. Dziesiątkami całymi, setkami
wstrzymywało się ludzi, którzy nie chcieli brać na siebie hańby przejścia
pod okupację niemiecką. Z tych, których ja spotykałem, jednego tylko
rotmistrza Żółkiewskiego nie udało się zatrzymać.
Wiedzieliśmy, że nas rozbroją. Uprzedzaliśmy. Dowództwo zaś w rze-
czy tak wielkiej dla narodu wagi, jak wojsko i jego linia wytyczna opędzało
się frazesem oszukańczym i w chwili stanowczej zdradziło swoje obietnice.
Na cztery dni jeszcze przed przyjęciem ultimatum rozmawiałem
z naczelnikiem cywilnym kraju panem Porębskim. Niemcy już ciasnym
pierścieniem otoczyli Korpus, na Żłobin, na Mohylów skierowane były
armaty, na sztab i. Dywizji skierowane bombomioty ze zbudowanych
tuż pod nosem sztabu na naszym terytorium niemieckich okopów, Haller
100
właśnie został rozbity, a pan Porębski pławił się w optymizmie. "Nas
rozbroić nie zechcą - mówił - bo zachowujemy się lojalnie. Haller ich
prowokował. Przenigdy nas nie rozbroją". A przyciśnięty do muru, co by
należało robić, gdyby jednak stzła się ta niemożliwość, że zażądają Niemcy
rozbrojenia, odparł: "No, wtedy się będziemy bić, ale co o tym gadać przed
czasem, my zawsze potrafimy umrzeć, Polakom to zawsze było łatwo".
W ten sposób bufonadą i tromtadracją wymigiwaliśmy się od dania
własnemu sumieniu odpowiedzi na pytania najbardziej zasadnicze.
Tegoż samego wieczoru inspektor artylerii z wielkim przejęciem mówił
o "niepożytej zasłudze, którą Korpus nasz przyniósł narodowi", o tym,
"z czym pójdziemy do kraju" i "co przekażemy pokoleniom następnym"
- mianowicie "o rocie przysięgi na wierność Radzie Regencyjnej,
którąśmy zdobyli na Niemcach".
A w cztery dni taż sama Rada Regencyjna od przysięgi owej i od nas
wszystkich ręce umyła. W ten sposób naiwne zachwyty nad wartościami
nieistotnymi i pozornymi przesłaniały nam twardą rzeczywistość.
I niech nie mówią ci, co losami kierowali Korpusu, że ich nie
uprzedzano, albo że fatalnie się wypadki złożyły, że taka Boża wola. Oni
wiedzieli, że krach, który nastąpił, nastąpić musi, a dobrowolnie zamykali
oczy, pociągani piękną zabawką, od której oderwać się nie dawała im
próżność własna lub względy własnej wygody.
I cóż w darze narodowi Korpus Pierwszy
przyniósł? Przejściem pod okupację niemiecką dał silny atut
polityczny Niemcom w ręce. Tym Niemcom, dla których rzeczą najistot-
niejszej wagi jest, by nie wypuścić z rąk swych spraw Europy Wschodniej,
a więc przede wszystkim sprawy polskiej, która we wschodniej Europie
jest czynnikiem najbardziej ważkim. I w sprawie naszej wciąż oni dzierżą
twórczą inicjatywę w ręce wbrew naszej woli, a czynnik w ten monopol
niemiecki bijący, jakim miał być nasz Korpus, dobrowolnie w orbitę
centralnych państw wszedł jako element niemal współdziałający, bo jakaż
była nasza neutralność? I Niemcy nie omieszkali wygrać tego politycznego
atutu na swą korzyść przez swoją światową ajencję i prasę.
Prowadziliśmy na terenie okupacji politykę rabunku, gwałtu i bezeceń-
stwa, zmuszeni tylko częściowo do tego twardą koniecznością. To
podkopało powagę naszego imienia na wschodzie, utrudniło na szereg lat
pokojową ekspansję Państwa Polskiego na kresy, dało możność Niemcom
ingerowania pomiędzy nas i Białorusinów jako obrońców tych ostatnich.
I to jest drugi dar, jaki Korpus nasz Polsce przyniósł.
Pilną pracą i staraniem zmontowaliśmy, zebrali, odczyścili, uporząd-
kowali ogromne zapasy materiału wojennego; ofiarnością prywatną,
przemyślnością osobistą zebraliśmy duży zapas koni. Jest to zaiste
królewski dar dla Niemców, a dla narodu dar trzeci Korpusu.
101
I wreszcie przełamaliśmy, zgnietli, w bagno wtłoczyli psychikę dwu-
dziestu pięciu tysięcy żołnierza, który po bitwie wraca cały przeczyszczony
psychicznie i umocniony moralnie do kraju, teraz zaś rzuca się na
rozgrabienie korpusowego majątku, demoralizuje się, klnie dowództwo
i wróci do kraju jako banda negatywnie nastrojona, złodziejska, dla której
nie będzie autorytetu w narodzie, ani świętości. I te dwadzieścia pięć
tysięcy zdemoralizowane, w ostatnich chwilach istnienia Korpusu zbol-
szewizowane jego kapitulacją - oto czwarty dar, jakiśmy w pracy swej
na emigracji ojczyźnie przygotowali.
I można było chcieć bić się lub nie. Ale niech powiedzą ci, co się od
walki cofnęli, jakim prawem nosili orły i amaranty, jakim prawem Korpus
tworzyli i w nim tkwili, skoro//m.? był od dawna widoczny, a z nim i jego
rezultaty i nie widzieć ich można było tylko dobrowolnie zamykając oczy.
Nikt uczciwy nie mógł pozostawać w Korpusie bez zdecydowania na
walkę, gdy zechcą nam broń wziąć. Broń tę oddaliśmy i narodowi
wyrządziliśmy krzywdę ciężką. Nic nie ma na usprawiedliwienie Korpusu.
ROZKOSZNA PAŁA1
ZAGADNIENIE MENTALNOŚCI
Generał Dowbor, podając do wiadomości Korpusu wyrok sądu polowego
w mojej sprawie, podał, że nie zwalnia od odpowiedzialności Barthy
(Barthla de Weydenthal), Kortyny (Lisa-Kuli) i Matuszewskiego, wzywa
do doniesienia o ich miejscu pobytu i twierdzi, że "byli to nie Polacy,
a łotry działający za czyjeś pieniądze".
Od tego czasu poczyna się długa historia usiłowań załatwienia tego
niesłychanego oszczerstwa.
Przede wszystkim posłałem po wyjściu z więzienia do generała
Dowbora dwóch ludzi - doktora Orgelbranda i chorążego Sołtyka, którzy
zażądali wyjaśnień co do sławetnego rozkazu. Generał uchylił się od
traktowania sprawy jako z mymi przedstawicielami, uważając się za mego
zwierzchnika, ale tym niemniej wyjaśnił powody dla których pisał
o łotrach działających za pieniądze. Mianowicie: że Bartha ma niemieckie
nazwisko, że gdy prosił Niemców, aby aresztowali Barthę, ci się od tego
uchylili i że kiedy doniósł Niemcom (!), iż ukrywa się u niego Bartha, ci
nie reagowali.
Kiedy wszyscy znaleźliśmy się w Polsce, w imieniu spotwarzonych
udali się do generała z żądaniem zadośćuczynienia doktor Loria i porucz-
nik Lechnicki. Ale generał Dowbor odmówił, motywując "liczę (sczitaju)
klientów Panów za tchórzy", bo rzekomo uciekli, nie zameldowawszy się
generałowi.
Wobec tego panowie Loria i Lechnicki spisali protokół jednostronny.
Niebawem Lis poległ, Barthel de Weydenthal poległ, mimo to generał
nie pośpieszył ze sprostowaniem ciężkiego oszczerstwa. Opublikowałem
w "Głosie Prawdy" fotografię z meldunku, z jakim zgłosili się po
nieudanym zamachu do rozporządzenia generała Bartha i Lis. Kłamstwo
generała było jasne. Generał ograniczył się publikowaniem felietoniku
pełnego wątpliwych dowcipów wymierzonych we mnie, ale w tej zasad-
niczej sprawie nie reagował.
' Ponieważ książka generała Dowbora była szeroko czytana, należało na nią 
zareagować. Jej poziom
jednak uniemożliwiał polemikę. Uważając, że wystarczy wskazać na ten poziom, 
drukowałem
powyższy artykuł. Chociaż odcina się on od stylu książki, zamieszczam go, bo 
uzupełnia opowiadanie
Noc z 21 na 22 maja.
103
Przeszły lata. Najgorzej zakuty łeb zrozumiałby wreszcie, kim byli
spotwarzeni ludzie. W Rzeszowie stanął pomnik Lisa-Kuli i z tej okazji
wydał książkę major Lipiński, którą poprzedziła wstępem Pani Marszał-
kowa. To dało asumpt generałowi Dowborowi do rozsyłania głupawego
memoriału pełnego inwektyw, w których pomawia, że chciano się zasłonić
Panią Marszałkową, bo wiadomo, że on jest rycerski dla płci pięknej, że
ataki na niego, Dowbora, chybiły, bo lis został, a kula chybiła, i tym
podobne niewiarygodne bzdury.
Było to w dwanaście lat po śmierci spotwarzonych i ogól posłów,
dziennikarzy i działaczy społecznych, którzy otrzymali memoriał (jest do
obejrzenia choćby w bibliotece uniwersyteckiej) zachodził w głowę,
jakiego to typu mentalność może być sprawczynią tak niewiarygodnych
popisów.
GENERALSKA AUTOBIOGRAFIA
Odpowiedź na to daje książka, jaką właśnie wydał generał Dowbor
pt. Moje wspomnienia. Książka, licząca wraz z przypisami 172 strony,
nie szczędzi narodowi uwag moralnych, cennych aforyzmów i zba-
wiennych rad:
"Niewola, wpływ zaborców, szczególnie robota panów od między-
narodówki zaszczepiły nam pierwiastek materializmu; patriotyzm znika".
"Czym się różni demokrata od chama, nikt mi tego nie potrafił wyjaśnić".
Generał nie jest zadowolony z Polaków: "Pewien wybitny Rosjanin tak
scharakteryzował Polaków: - Nie znosicie wędzideł i stale jesteście
gotowi do buntów. Definicja ta wydaje mi się słuszną. Opinia o wiecznej
gotowości naszej do awantur utrwaliła się dość mocno z naszej historii
oraz z literatury cudzoziemskiej. Nie było rewolucji w świecie, w której
by Polacy nie brali udziału".
W książce jest pełno rozważań zbawiennych, na jakie kto zapragnie
tematy - sprawa żydowska, ukraińska, socjalna, sprawy ustrojowe są
rozstrzygane z iście Cyceronową prostotą (jak miał określić styl Dowbora
Paderewski). "Chcąc zrobić coś dla ludzkości lub dla państwa dość
posiadać zdrowy rozsądek. Mogę się nim pochwalić" - rekomenduje się
generał. Wobec tak zachęcającej autoreklamy warto się wczytać w żywot
tego męża stanu.
DZIECIŃSTWO PATRIOTY
Zaiste, żywot to spartański. Urodzony w Sandomierskiem, wykarmiony
był przez prostą wieśniaczkę, Marię Kwapiszównę (Słownik Biograficzny
104
-uwaga!). "Posiadane zalety i wady oczywiście przyjąłem w znacznej
mierze także od niej, ponieważ pochodziła z ludu, nabyłem też wiele jego
cech". Matka miała zbawienne zasady pedagogiczne: "Zabijajcie się
nawet, ale nie przysparzajcie rodzicom kłopotu". Wnosić z tego można,
że nie byłaby specjalnie zakłopotana, gdyby przyszły statysta łeb skręcił.
Rżniątkę mały Dowborek obrywał jak się patrzy. Zalokowany został
na stancji szkolnej u Moskala (!), który "wymusił na ojcu przywilej
dawania mi w skórę, z którego, niestety, nieraz korzystał".
Po roku umieszczono go na stancji u "urzędniczyny gubiernskawo
prawlenja". Widać ojciec był konsekwentny w dobieraniu atmosfery. Czy
urzędniczyna bił w skórę nie dowiadujemy się, ale wśród pewnej części
biografów powstanie niewątpliwie hipoteza, że bił po głowie, bo z powodu
złych postępów trzeba było odebrać Dowbora z gimnazjum w Radomiu
i wieźć do Petersburga, bo tam wynaleziono taką szkołę wojskową,
w której, jak z rozczulającą prostotą wyznaje pamiętnikarz, "zamiast greki
była dyscyplina".
Nie bardzo to się podobało sąsiadom w Sandomierskiem: "Ja byłem
już drugim dzieckiem z tej samej rodziny, oddanym do służby w wojsku
rosyjskim, więc zakrawało to jakby na manię rusofilstwa. Oddanie mnie
do rosyjskiej szkoły wojskowej uważano niemal za zdradę narodową,
potępiano nie tylko rodziców, ale i nas samych. Dlatego też stosunki
sąsiedzkie z nami podtrzymywano wprawdzie, ale w sposób oziębły. Co
prawda, mało nas to wzruszało. Ponieważ zaś niektórzy sąsiedzi nie
powstrzymywali się od głośnego wypowiadania swoich poglądów, na tym
tle wynikały nieporozumienia".
MŁODOŚĆ DOBRZE ODKARMIONA
Istotnie mogło to mało obchodzić Dowbora, bo po skończeniu szkoły,
wówczas, kiedy młody chłopak najgoręcej czuje, już nie widzi potrzeby
zaglądania do Polski. Do 1886 roku jeszcze czytuje nadsyłaną przez ciotkę
"Biesiadę Literacką". Potem przez trzydzieści lat nie mówi po polsku,
urlopów nie spędza w kraju (ta obojętność chłopaka, który wyjechał
z Polski już w zaawansowanym wieku, jest fenomenalna) i zapomina
zupełnie mówić po polsku. Pociesza nas jednak, że księcia Józefa zwano
"niemieckim książątkiem" oraz wskazuje na Henryka Dąbrowskiego
"ożenionego z Niemką i mówiącego fatalnie po polsku".
Przyszłemu księciu Józefowi lepiej się podoba w kadeckim korpusie
niż w gimnazjum w Polsce, bo wprawdzie trzeba było "brać udział
w nużących cerkiewnych ceremoniach", ale "karmiono obficie, nawet
wykwintnie".
105
KALWIN WIERNOPODDANY
Kiedy Dowbor chce się dostać do Akademii Sztabu Jeneralnego, "w roku
1890 złożyłem raport, by mnie od tej daty uważano za kalwina". W tym
miejscu "cyceronowy styl" posiłkuje się mówieniem sub rosa.
Widać zwierzchność umie ocenić to samozaparcie, bo już w 1903 roku
młody renegat otrzymuje funkcję policyjną, mało dla wojskowego za-
szczytną, ale świadczącą o wielkiej dozie zaufania ochrany. Zostaje
mianowicie odkomenderowany "w celu uzgadniania rozporządzeń władz
cywilnych, duchownych i wojskowych" na uroczystości kanonizacji
jakowegoś Serafina w Sarowskiej "Pustyni", na którą przyjechał car.
W 1905 roku - hokus pokus - już jest dziecko, ale z kim się zdążył
ożenić, dzielny kalwin nie mówi nawet sub rosa, mimo że w narracji ma
czas na opisywanie nawet mamki.
Przed wojną przenoszą generała Dowbora do Łucka, a więc na
nasze kresy, gęsto zasiedlone przez dwory polskie. Ale żadnego śladu
stosunków z Polakami nie ma. "Rzadko miałem sposobność mówić po
polsku. Stan ten trwał z górą 30 lat aż do powrotu do Polski".
Natomiast są ślady rozmów z "chochlami", którym tłumaczy, że "teraz
Ukraińcy muszą się czuć dobrze, ponieważ nie gnębią ich Lachy,
a cesarz dał ziemię, więc w razie wojny z Austrią powinni się chętnie
bić".
W czasie wojny generał Dowbor posuwa się dosyć prędko w karierze
służbowej. Władze nawet zastanawiają się, czy mu nie powierzyć dowódz-
twa nad jedną z formowanych dywizji doborowych, które via Archangielsk
miały być przetransportowane do Francji. "Szkoda, że nie pojechałem,
bo dywizje wysłane do Francji po wybuchu rewolucji w Rosji nie
zbuntowałyby się. Zbuntowali żołnierzy panowie socjaliści. Dziwię się,
że nie wstyd było im robić coś podobnego".
Zamiast do Francji, zostaje wysłany na turecki front. "Nie posiadałem
odpowiednich jucznych transportów. Poradziłem sobie w ten sposób, że
stworzyłem je z tureckich kobiet, które się dostawały do naszej niewoli
po każdym ataku".
Rządy kamaryli dworskiej z Rasputinem i Suchomlinowem na czele
doprowadzają szlachetnych Rosjan do rozpaczy, ale generał Dowbor
jest innego zdania. Suchomlinowowi nie szczędzi zachwytów w róż-
nych miejscach książki, tak jak i słynnemu "usmiritielowi1'' generałowi
Mellerowi ("Pozostawił po sobie dużą niechęć do strajków - straj-
kujących bez pardonu rozstrzeliwał" - pisze z zachwytem generał
Dowbor). Jaki ma stosunek do Rasputina, nie pisze. Sądząc jednak
z czynnej współpracy przy kanonizacji "błazennawo Serafina" - zape-
wne nie ujemny.
106
Toteż kiedy książę Wiaziemski, członek starej, jednej z najbardziej
historycznych rodzin rosyjskich "zwrócił się do mnie z poufny zapyta-
niem, jak bym ja, jako dowódca dywizji, zareagował, gdyby usunięto
Cesarza (cesarz wszędzie w pamiętnikach pisany jest z dużej litery)"
- wzorowy janczar, Dowbor, odpowiada: "stanowczo wystąpię w jego
obronie, nie oglądając się na nic i nie czekając rozkazu".
DOWÓDCA POLSKIEGO KORPUSU
Kiedy jednak to się stało, generał Dowbor, jak i inni "katolicy" chroni
się do formujących się oddziałów polskich i otrzymuje dowództwo
korpusu.
Chwila jest ciężka, umysły ludzkie zdezorientowane i nawet człowie-
kowi dobrze zorientowanemu w stosunkach niełatwo by było dać sobie
z tym wszystkim radę. Zastanawia jednak kontenans, z jakim generał
Dowbor rozprawia się z okolicznościami i z ludźmi otaczającymi. Ci
ludzie domagali się, aby formował wojsko dla walki z Niemcami, nie
bawił się zaś w etaty, musztry, tabele rang itp., bo na to czasu nie ma.
Te ich dążenia są w pamiętnikach określone "stylem cyceronowym" tak
oto: "Kwitła w szeregach agitacja przeciwko mnie, bo nie chciałem
uznać »ideologii Piłsudskiego«, a później konieczności walk z Niem-
cami" (rzekomo w obronie honoru narodowego). "W tymże kierunku
działali miejscowi Żydzi". Patriotyczne środowisko Związku Broni,
przemianowane następnie na POW, określa jako środowisko "łazików,
socjal-patriotów", a z zarzutami tego środowiska, że w Korpusie działy
się nadużycia finansowe, rozprawia się krótko: "Kradli rzeczywiście, ale
nie Korpus, który był jednostką zdyscyplinowaną, a właśnie ci pano-

wie".
SĘDZIA SUROWY
Nikt nie znajduje w oczach generała Dowbora uznania. "Pułkownik
Żeligowski wykazał swą nieudolność... Talentów żadnych nie wykazał..."
Poległy pułkownik Mościcki "chciał być mądrzejszy od swego zwierzch-
nika", Raczkiewicz "chorował na manię wielkości, trzymał przy sobie
świtę do reprezentacji", Matuszewski "udawał skruchę" i "postępował
nie po rycersku", Wańkowicz "za rosyjskich rządów zadzierał z władzą,
ale na tyle ostrożnie, żeby nie trafić do katorgi" (zarzut zabawny w ustach
rosyjskiego generała, który, nawiasem mówiąc, w innym miejscu książki
staje w obronie katorgi, która "polegała tylko na pozbawieniu wolności
słowa i czynu, podobnie postępuje się gdzie indziej na kuli ziemskiej"),
Inni też byli o "niewyraźnych dążeniach. To chcieli objąć przy mnie role
107
politycznych mentorów, to powoływali się na Piłsudskiego i żądali
uznania jego autorytetu. Wszyscy oni zarozumiali, nieszczerzy, bez
wykształcenia. Do liczby tych zaliczam pana Bagińskiego Henryka,
pragnącego objąć wydawnictwo regulaminów (na czym się nie zna)...
małżonków Hubickich, Lisa, Barthę i wielu, wielu innych". Bartha był
to "młodzieniec okazały z twarzą blagiera... Sprawił na mnie wrażenie
źle wyszkolonego rekruta. Stukał piętami, wykręcał się i rzucał głową,
niczym narowisty koń". Lis "będąc piłsudczykiem, mógł nabyć eks-
periencji tylko w szeregach legionów lub austriackiej armii, stale bitej.
Nie była to zachęcająca rekomendacja". A w ogóle "przewrót w umys-
łach robili ci, którzy najstaranniej dążyli do tego, aby nie trafić pod
kule".
W SŁOWACH MOCNY
Sam zamach opisuje generał Dowbor, popełniając kłamstwo po kłamstwie.
Przedstawia sprawę tak, jakbyśmy aresztowali go na przelotną chwilę,
podczas gdy był uwięziony przez całą noc, że Bartha wpadł blady do
gabinetu, wołając: "Ratuj, generale" (a przecież sam mówi, że mu się nie
zameldował po zamachu?), że Gielniewski, mój zastępca w wydziale
propagandowym, zastrzelił się, oświadczając, iż "jako prawnik i oficer
nie mogę przeżyć tego, że dałem się wciągnąć do buntu przeciwko
dyscyplinie i swemu dowódcy", podczas gdy Gielniewski, na którego
śmierć patrzałem, kazał oświadczyć generałowi, że się zastrzelił, bo jako
żołnierz, ślubujący z Niemcami walkę, ma jedno słowo, nie dwa, jak
generał (ciekawe, że ciało Gielniewskiego pochowano w najgłębszej
tajemnicy. Dlaczegoż generał odmówił honorów wojskowych swemu
wiernemu podwładnemu?). Wreszcie, że Wańkowicz "miał płomienną
mowę do junkrów, namawiając ich do wystąpienia przeciw karności.
Pociągnął za sobą tylko kilku..." (jakże więc kilku ludzi mogłoby w szachu
trzymać przez całą noc cały Korpus z panem generałem pod kluczem
łącznie).
Ale wszak nie zależy na prostowaniu kłamstw generała Dowbora.
Chodzi o przyjrzenie się na podstawie książki tej rozkosznej naiwności,
ogłupiającemu sołdackiemu chamstwu, które w osiemnastym roku
Niepodległego Państwa - gdy ustaliły się pewne, zdawałoby się niewąt-
pliwe wartości, jak śmierć Lisa, śmierć Barthla de Weydenthal, osoba
Marszałka Piłsudskiego - nic nie cofa, nic nie koryguje i w dalszym
ciągu rozumuje takimi kategoriami, jakby siedział u siebie w koszarach
w Tambowie.
108
FILOZOF I STATYSTA
"Stawiano mi zarzut, że uznałem władzę Rady Regencyjnej, bo była
ukonstytuowana przez Niemców, a że nie uznałem autorytetu Piłsuds-
kiego. Z tego wniosek, że wszystko, co pochodzi od Niemców powinno
być w Polsce w czambuł odrzucone. Poprowadźmy takie rozumowanie
do ostateczności. Więc Radę Regencyjną powołali Niemcy, Rada powołała
Piłsudskiego na Naczelnika Państwa, Piłsudski zwołał Sejm, który go
mianował Naczelnikiem Państwa. Należy więc potępić obecne władze
polskie, bo wzięły... początek od Niemców?!"
Zabawnie ta filozofia z koszar rosyjskich odnosi się do powstającej
Polski. Wszystko mu się w tej Polsce nie podoba. Ubrany w cywilne
ubranie, czuje się w nim nieswojo, bo "wiatr przez spodnie podwiewał
pod szyję". Czuje się równie nieswojo w tej nowej polskiej skórze.
W Galicji "wszyscy są gotowi do padania do nóżek i całowania rączek",
wszyscy w niej "politykują, pięknie gadają, doktoryzują". W Warszawie
niepotrzebnie wypuszczono Beselera, bo... powinien był wprzód wy-
tłumaczyć się, dlaczego rozbrojono korpus niefortunnego generała. Nie-
mców rozbroili dowborczycy i "peowiacy nie mają co sięgać po pierw-
szeństwo, choć byli jako tako zorganizowani, ale byli nieliczni, składali
się z elementów jednostronnie nastrojonych, nie wyćwiczonych, nie
zdyscyplinowanych, nie przywykli walczyć z Niemcami" (a kiedyż to
dowborczycy walczyli?). Zresztą "grawitowali ku socjalizmowi". "Człon-
kowie POW więcej mieli do czynienia z polityką (czytaj obsadzanie posad),
niż z wojskowością; dlaczego nazywali się organizacją wojskową, to jest
już ich sekretem".
Geneza naszych walk wolnościowych przedstawia mu się mniej więcej
tak, że np. demonstracja na pl. Grzybowskim, "odbyła się za poduszcze-
niem Żydów, Rosjanie drwili z tego powodu, że Polakami mogą kierować
tylko Żydzi". Dochodzi do przekonania, że "przyczyną buntów 1905 roku
byli tchórze, którzy pragnęli uniknąć frontu i aferzyści, płonący żądzą
robienia dobrych interesów w czasie rozruchów". Nie martwi się ostatecz-
nie tą rewolucją, gdyż jej wynik "zbliżył szersze masy do caratu i wzmocnił
dyscyplinę w armii", ale ubolewa, że "za eksperyment międzynarodowych
oszustów zapłaciło życiem tysiące ludzi". Jeszcze w Radomiu zauważył,
że "grawitujący do socjalizmu należeli do młodzieży o powierzchownych
poglądach (do nieuków)" (ależ w takim razie generał, sądząc z własnej
autobiografii, powinien by być liderem radomskim). Obecnie w kraju
stara się z mozołem pogłębić swoje studia socjologiczne: "co to jest
międzynarodówka, w szczególności zaś druga lub trzecia międzynarodów-
ka? Dlaczego nie mówi się nigdy o pierwszej? Czy trzecia międzynarodów-
ka jest ostatnim etapem i osiągnęła najdoskonalszą treść? Jeśli nie, co jest
109
pewnikiem, czy nie nastąpią: czwarta, piąta i... dalsze międzynarodówki?
Nikt mi, niestety, nie dał wyczerpujących odpowiedzi".
Nie otrzymawszy odpowiedzi, dzielny generał sam rozwiązuje sprawę:
"Sprawa podziału społeczeństwa na klasy jest absurdem", bo wówczas
"ludność kuli ziemskiej musiałaby się podzielić na klasy: inżynierów,
nauczycieli, astronomów, aktorów, robotników itd."
W ten sposób uporawszy się z ogólną doktryną, "muszę z kolei rozpatrzyć
kwestię socjalizmu tzw. polskiego". Tu już następuje takie brekekeks ("partia
ta nie tylko współdziała z socjalistami innych krajów w nieznanym mi bliżej
celu, ale pobiera od bogatych zagranicznych współwyznawców pieniądze.
Wątpić należy, czy je dawali i dają dla pięknych oczu biedniejszego odłamu
wielbicieli Marksa?" itd., itd.), że nie czuję się na siłach go streszczać.
Utrudzony, ale tym niemniej rad z siebie socjolog, łaskawie przypuszcza, że
"może taki koryfeusz socjalizmu, jakim jest, jak wiadomo, w Polsce
Daszyński, potrafiłby lepiej wyłożyć swoje zasady i dążenia".
Panie generale! - to już tylko zbytek skromności. Lepiej nikt by nie
wyłożył.
OBYWATEL WOLNEJ POLSKI
Jak w Korpusie dolegali mu wszyscy, tak dolegają mu w Polsce. Posłowie
sejmowi kradną łyżki, prezydent tego państwa, w którym się znalazł,
"sprawiał wrażenie Zołzikiewicza i nie mówił, lecz beznadziejnie giędził"
(nic podobnego nie ma np. o Mikołaju II). Witos "czcigodny chłopek
przekonał się, że odpowiedniejszym dla niego zajęciem siać rzepę, aniżeli
kierować państwem", Julian Stachiewicz skupuje nielegalnie jakieś skóry,
generał Haller, podejrzewany przez Dowbora jakiś czas o bolszewizm,
wraz z Piłsudskim "w dziedzinie wojskowości mogliby się wiele u mnie
nauczyć, gdy ja nie mam nic do zapożyczania od nich".
KANDYDAT DO WIELKOŚCI
Stosunek do Marszałka Piłsudskiego jest stuszowany jakąś wewnętrzną
cenzurą, zapewne przyjaciół politycznych Dowbora. Zapewne mieli
krwawą pracę z doprowadzeniem tej abrakadabry do porządku. Istotnie
osiągnęli, że książka nie ma zbyt wielu rusycyzmów, aczkolwiek skład
zdań nieraz jest czysto rosyjski. Gorzej było z treścią. Kto wie, przez ile
filtrów musi przechodzić korekta książki (rękopis, maszynopis, odbitka
szpaltowa, pierwsza korekta, druga korekta, odbitka kolumnowa, rewizja),
zdumieje się zapewne, widząc w książce liczne białe miejsca. To już
wówczas, kiedy szła maszyna, zrozpaczony cenzor-przyjaciel przylatywał
zapewne i wydłubywał szydłem jeszcze jakieś, przepuszczone przez te
wszystkie filtry, ekstrawagancje.
110
Ale mimo to pamiętniki dają soczysty obraz stosunku do pierwszego
marszałka Polski. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej, Japończycy roz-
rzucali odezwy z rysunkiem, na którym do "pająka rosyjskiego" (pewno
polipa, panie generale) strzelał "wcale udatnie oddany Polak w kon-
federatce, przy czym mógłbym twierdzić, że sylwetka jego przypominała
głośnego działacza doby obecnej" (zabawna jest w tym miejscu delikatność
- Dowbor uważa, że podanie przy tym miejscu nazwiska Marszałka zbyt
by już może go zhańbiło).
Zapytywany przez władze rosyjskie o możliwości powstania polskiego
(cóż za rozczulające zaufanie do fachowca wszak pono tylko wojskowego
- to ochrania kanonizację Serafina, to informuje o polskich nastrojach)
generał Dowbor uspokajał je, że "w masie narodu może znajdzie się
kilkudziesięciu ludzi, którzy zechcą spróbować wzniecić powstanie, ale
realnego wyniku nie osiągną. Opierając się na danych, które obecnie, gdy
piszę ten pamiętnik, posiadam, nie myliłem się. - Ruch strzelecki
w Galicji przetworzył się w legiony, te zaś mogły zorganizować po długich
zabiegach ledwo trzy chude bry gadki". Generał z powodu kryzysu
przysięgowego uważa, że "na takie esy-floresy może sobie pozwolić
polityk, ale nie wojskowy".
"O Piłsudskim wiedziałem tyle, co dowiedziałem się z kontrwywiadu
rosyjskiego. Wiadomości te nie bardzo zachęcały do uznania go za
człowieka, któremu można by powierzyć losy Polski".
"W talenty strategiczne Piłsudskiego uwierzyć nie mogłem. Rozu-
miem, że mógł mieć do mnie niechęć, bo przyznać mu na kredyt talentów
i doświadczenia wojskowego nie mogłem..." Toteż Marszałek, wstydząc
się fachowego kolegi "niestety, nie patrzył mi w oczy. Ja przyzwyczaiłem
się w wojsku postępować odwrotnie".
Dowbor czuje się zupełnie nie w mniejszej mierze niż Marszałek
powołany do objęcia rządów w Polsce. Delegacji z ks. Oraczewskim,
wtajemniczającej go w przygotowany zamach, odpowiada, że "jeżeli
zamach się uda, a mnie powołają, to stanowisko (ministra wojny) obejmę".
Kiedy mu Poznaniacy, przy formowaniu się państwa, proponowali objęcie
dyktatury (szkoda, że nie pisze kto - może znowu ktoś tak poważny, jak
ks. Oraczewski), oznajmia: "Byłbym może zgodził się na proklamowanie
dyktatury, ale był już ogłoszony dyktator w Warszawie w osobie Piłsud-
skiego".
A szkoda. Są pewne dane, że ten dyktator miałby posunięcia w dzie-
dzinie międzynarodowej pełne świeżości ("W czasie pertraktacji z Nie-
mcami podsunąłem taką myśl: niech Wilhelm II proklamuje złączenie
wszystkich trzech dzielnic Polski i ogłosi się królem polskim, pozostając
królem pruskim i cesarzem niemieckim. Będzie mógł wówczas dyktować
swoją wolę całemu światu").
III
ZAKOŃCZENIE I WNIOSEK GENERALNY
Najlepsze jest zakończenie książki: autor prosi o wybaczenie mu przez
swych współtowarzyszy "tego wielkiego błędu, że nie narzuciłem Polsce
ustroju, który odpowiadałby naszym ideałom. Realne do tego możliwości
posiadałem; wtedy miałbym i ja możność nagrodzenia Was. Stało się
inaczej..."
W pewnym miejscu książki autor żali się, że gdy wrócił do Polski,
"starano się mnie ogłupić". Myślę, że się niewiele sfatygowano.
"ŚMIAŁY" ODBIJA LWÓW1
SZTAFETA, PRZENIESIONA PRZEZ PASIKA - ZNÓW
POWRACA. PANCERKA "ZWIĄZEK BRONI" ODRADZA
SIĘ W KRAJU
Ogniomistrzowi pancerki "Śmiały"
KAZIMIERZO W I MAŁA GO WSKIEM U, poległemu w wypadzie
z pancerki pod wsią Zalesię ziemi mińskiej w dniu i lipca 1919 roku
na dwadzieścia pięć dni przed śmiercią brata, STANISŁAWA
MAŁAGOWSKIEGO, komendanta "Śmiałego", poległego w wy-
padzie z pancerki 25 tegoż miesiąca pod wsią Pohorelce ziemi mińskiej
A więc na odsiecz... Złapało mnie to całkiem nagle. Do Krakowa przecież
przyjechałem tylko na dzień po rzeczy2.           '
Chwila - i już jestem zaliczony do formującego się pancernego
pociągu. Nie pojedziesz już, niebożę, do Warszawki. Jeno na wojenkę
i to, niestety, niezbyt daleką.
Już zadudniły koła pod ciężkimi pancernymi wozami. Kapitan Hic-
kiewicz prowadzi pociąg. Siedzę w bastionie i całą duszą wchłaniam
widoki, które się przesuwają, swąd lokomotywy, blady mat pancerzy.
Wszystko to już było. Przypominają mi się boje z bolszewikami, w których
tereny wrzynał się mój pociąg3.
Czyż teraz nie to samo? Ta sama partyzantka chłopska, ten sam
front bez ustalonej linii, też same ryzyka i możliwości. I też same
kochane gęby moich żołnierzy z bobruj skiej pancerki, związkowców,
peowiaków - którzy się zlecieli, usłyszawszy, że jestem na "Śmia-
łym".
Nasz "Śmiały" idzie pierwszy na czele szczupłej odsieczy w nieznane
ruskie mateczniki.
' Opowiadanie komendanta pancernego pociągu "Śmiały" porucznika Stanisława 
Małagowskiego.
2 Porucznik Małagowski wracał właśnie do Kraju, powołany rozkazem POW z Ukrainy, 
gdzie
prowadził lotne oddziały wojskowe. Nim dojechał jednak do rodziny w Warszawie, 
złapała go
w Krakowie "potrzeba lwowska".
3 W Bobruj sku porucznik Małagowski był komendantem zaimprowizowanego przez 
siebie pociągu
pancernego "Związek Broni".
8 Stłzepy epopei...                                           113
Przed nami lśniąca wstęga szyn, biegnąca w bezkres, a na niej gdzieś
- twierdza Przemyśl.
Oto już jego wieże. Sanu woda przed nami i most przez San ogromny,
żelazny, odrutowany, jak łapka na myszy.
Podminowali go z pewnością.
Wyskakuje to sprawdzić patrol. Strzelanina ruska, i tak dosyć oży-
wiona dotychczas, potraja się. Wszystkich pięciu wywiadowców zostaje
rannych i wraca, brocząc krwią.
Zbadać most jest niemożliwe.
Ano trudno! Rozpędzamy się, parę wstrzymujemy, żeby nam nie
zasłaniała widoku i wpadamy na most pełnym pędem.
Chwile idą krótkie, ale emocjonujące. Most dudni okropnym szczę-
kiem żelastwa pod ciężarem pociągu i nie chce się skończyć. To u drugiego
końca pewno założono minę...
Uf! -wypadliśmy na drugi brzeg i "Śmiały" staje jak wryty. Jesteśmy
w sferze tak szalonego ognia, że od pancerza, po którym idzie ciągły
warkot płaszczących się kuł, łuna bije.
Przez małe otwory obserwacyjne wlewa się strumyk kuł do wnętrza.
Kilku naszych ludzi pada. Odgryzamy się z naszych kulomiotów. Nic nie
pomaga.
Aż dopiero, gdy prażyć poczyna nasze działo poważnym basem, opór
słabnie. Zaraz pierwszy nasz szrapnel pęka na dachu domu obsadzonego
przez Rusinów. Następne równie skuteczne.
Przez most już suną szare mundury naszego 5. Pułku. Stara gwardia!
Wpadają do miasta. Huk walki toczy się dalej i przewala się kłębami strzałów
po splątanych ulicach miasta. Lokomotywa sapie z zadowoleniem.
(Nazajutrz Przemyśl był w naszym ręku...)
Dalej na Lwów!...
Wpadamy na pierwszą zasadzkę chłopów pod Medyką. Przebijamy
się jednak z powrotem do Przemyśla. Nocą wyruszamy ponownie. Tym
razem za nami wlecze się wąż pociągów, ładownych wojskiem wszelkich
rodzajów broni. Nasz "Śmiały" sunie powoli naprzód wśród głębokiego
śniegu. Coraz to stajemy, naprawiając zerwany tor i mosty. Z rzadka
witają nas chłopi odległymi strzałami.
Aż po dwóch dobach dopiero tej mitręźnej jazdy zajeżdżamy do
Lwowa, na dworzec główny, który jest w rękach polskich. Jesteśmy
pierwsi, którzy przyszli na pomoc ze świata. Nie zapomnę wrażenia tego
wjazdu! Wszędzie snują się uzbrojone postacie. Twarze jakieś szczupłe
i sczerniałe. Oczy błyszczące. Kobiety z bronią. Malcy dźwigają na
rzemieniach większe od nich karabiny.
114
Tu - czuć chęć do walki, wewnątrz rwący, najtajniejszy, potężny
strumień radości życia i wiary.
Tam - przed nami - spowity w nocne cienie Lwów, pełen wroga.
A więc świtaniem atak...
I skoro świt - "Śmiały" rusza. Przed nim grzechoczą trzy puste
platformy. Kierujemy się tak ku Podzamczu.
Aż kiedy zaczerniał przed nami most na Pełtwi, który stanowi linię
bojową, odczepiamy "lory" (platformy) i puszczamy je z góry wolno.
Lory rozpędzają się, dopadają we wściekłym pędzie do mostu i rozbijają
się, spadając z nasypu na wyrwanej szynie. Nie udała się Rusinom
niespodzianka.
Niby w odwet za to, potęguje się ich ogień. Mimo to polscy obrońcy
Lwowa wyskakują z najprzeróżniejszych zakamarków, machają uroczyście
czapkami i chustkami i pozdrawiają pociąg. Radość to tym większa, że
na razie nie zorientowali się, co to za monstrum wpada na tor od kilku
tygodni zamarły i powitali nas strzałami.
Ukraińcy też wiwatują po swojemu, aż trzeszczy pancerz. Zza mostu
zaciekle bije prosto w okienko karabin maszynowy. Iście piekielnym
ogniem zieje do nas młyn! Padają znów ranni w wagonach. Pada ciężko
ranny w oko i w nogę waleczny komendant pociągu, kapitan Hickiewicz.
Obejmuję komendę.
Po tamtej stronie Pełtwi wśród Rusinów wszczyna się panika. Jak
sierpem rzucił - przed nami na wprost w odległości pół kilometra
przecina szosę droga. Skrzyżowanie jej z torem wypełnia nagle potok
ukraińskiej piechoty, koni, wozów, jaszczyków, kuchen polowych, jezd-
nych, karetek sanitarnych.
"Śmiały" stoi nieruchomo na miejscu i aż drży od ognia wszystkich swych
karabinów maszynowych oraz armaty, z których szyje w skotłowaną gardziel.
Gołym okiem doskonale było widać straszne rezultaty naszej kanona-
dy. A jednak lawa ruska niepowstrzymanie szła, szła i szła, ścieląc się
pokotem i przez pół godziny dygotał pociąg w febrze wystrzałów, niby
bastion ruchomy.
Przypominało to z Ogniem i mieczem forsowanie mostu przez Krzywo-
nosa pod Konstantynowem.
Aż po upływie pół godziny, gdy już nie stało żeru dla rozpalonych
luf, wycofujemy się na dworzec główny dla oddania komendanta i rannych
towarzyszy.
Odwożę ich do szpitala. Ogromne sale, tonące w półmroku nikłych
świateł. I te setki dziecinnych ciał, zalegających prycze, setki rozszerzo-
nych oczu ciężko rannych, wczoraj dzieciaków, dziś żołnierzy.
8*                                                      115
Nazajutrz 21 listopada wyruszamy znów o świcie. Na krętych, bardzo
wysokich nasypach ku Podzamczu czujemy się trochę niepewnie, tym
bardziej, że przez gęstą mgłę nic nie widać.
Rusini "powinni byli" spuścić nas z nasypu. Ale tak szybko wymknęli
się nocą, że widać nie zdążyli. Pomału, ostrożnie dojeżdżamy do mostu
na Pehwi. Stajemy tuż przy zwalonych z nasypu platformach, sto kroków
od mostu i wczorajszej linii bojowej. Dnieje. Cisza. Stoimy dwie, trzy,
pięć minut. Nikt nie strzela. Wychodzę z dwoma ludźmi i ostrożnie
zbliżam się do rzeki. Po pewnym wahaniu wchodzę na drewniany mostek,
na który ani my, ani Rusini nie śmieliśmy jeszcze wczoraj spojrzeć.
Cisza.
Dochodzę do okopu, gdzie wczoraj jeszcze stal nieprzyjacielski karabin
maszynowy. Pusto. Tylko za węglem domu leży trup feldfebla z Żółkwi
(jak opiewały dokumenty), kilka taśm od karabinów maszynowych,
granaty ręczne, rakiety i inne rekwizyta wojenne, porzucone w pośpiechu
przez Rusinów.
Zdejmujemy miny, założone na moście (o Rusini, gdzie zastanowienie?
Samiście rozebrali tor przed podminowanym mostem. Dwa grzyby
w barszcz w tym wypadku więcej zaszkodziły kucharzowi, niż tym, dla
których barszcz był przyrządzany). Niebawem zostaje naprawiony tor
- znów świat przed nami otworem. Huczy lokomotywa. Ludzie biegną
do wagonów. Hej! - naprzód!...
Wstaje dzień tak piękny, jakiego już od dawna nie było. W suchym,
z lekka mroźnym powietrzu rzeźbią się wyraziście najdalsze perspektywy.
Ludek lwowski wysypuje się tłumnie na ulicę. Pierwszy to dla niego,
po trzech tygodniach siedzenia po piwnicach i lokalach dzień, w którym
można wyjrzeć na świat Boży bezpiecznie. Pociąg posuwa się wśród nie
milknących okrzyków i wiwatów, wśród łez i płaczu, pomieszanych ze
śmiechem.
Drugi jeszcze most (już w mieście) jest podminowany. Powoli docie-
ramy aż na dworzec Podzamcza. Stamtąd krętymi wirażami na Łyczaków.
Stacja w Łyczakowie wzięta była po zaciętej walce. Widywałem łany
ludzkie skoszone ogniem karabinów maszynowych przy świetle reflek-
torów ciemną nocą, jak je witał dzień mroźny, skostniałe w szponach
śmierci. Widziałem liczne pobojowiska przez cztery lata tułaczki wojennej,
ale nic podobnego, jak pobojowisko łyczakowskie, nie widziałem.
Ogień polskich karabinów poszedł tu nie po spokojnej linii okopów,
ale po rwącej, jak lawina, do ataku masie.
W tym miejscu wrzała partyzantka ruska, tak typowa dla walk
lwowskich. Każdy tu działał sam, na własną rękę, z maksimum inicjatywy
osobistej. I tak ich zastawała śmierć. Niektórzy z nich zdawali się dotąd
strzelać, wyciągając wciąż jeszcze przed siebie stężałe ręce, z których już
116
pozabierano karabiny. Innego złapała kula w pełnym biegu, a w ręku została
mu jeszcze kartka meldunkowa. Jeden trup, jak żywy został w pozycji
siedzącej z kawałkiem chleba w ręku; siadł był do śniadania za wałem,
bezpieczny od kuł polskich, ale widocznie szrapnel sięgnął go z góry.
Na samej stacji Łyczaków trupa najwięcej. Wrzała tam najzaciętsza
walka, zwierająca się w bój na bagnety raz po raz.
Teraz trupy tylko, zwieszone w głuchym milczeniu przez parapety
okien, dawały tej walce świadectwo.
Po krótkiej naradzie z komendantem stacji Łyczaków, postanawiam
"popatrzeć" na Rusinów, którzy odeszli ze Lwowa na Winniki.
Iskrzący, jasny, zimowy dzień. Kto nie zna podmiejskich okolic
Lwowa, temu nie potrafię uprzytomnić ich wspaniałości. "Śmiały"
dumnie powiewa narodową flagą i płynie poważnie wśród śniegów. U stóp
naszych doliny, wioski.
Aż wreszcie, niedaleko Winnik, pędząc torem nad urwiskiem zwie-
szonym, wpadamy na rusińskie ariergardy, które ciągną na dole szosą.
Pod ogniem naszym oczyszcza się ona błyskawicznie; maszerujące od-
działy rzucają się w las.
Dojeżdżamy do Winnik. Malownicze to miasteczko wyrasta pod nami
nagle niby spod ziemi, jak tylko minęliśmy ostry zakręt ostatni.
Zatrzymuje się czarne cielsko pociągu, zwieszone, niby sęp w górze
nad miasteczkiem, którego ulicami płynie ruskie mrowie.
Z wolna, flegmatycznie artylerzysta, porucznik Hrebenda, wymierza
działo. Kulomioty, nerwowsze, wcześniej zaczynają szyć w wyloty ulic.
I dzwoni tak Winnikom hejnał naszego powitania dobre pół godziny, aż
martwa nieruchomość siada na rynku, ulicach i zaułkach.
Wracamy więc na Lwów. Aliści, nie dojeżdżając doń cztery kilometry,
spotykamy przedni patrol wojsk naszych.
Dobra nasza! Jazda na Winniki z powrotem. Znów mignęły na chwilę
przed nami góry i doliny i szosa, z której śmy dziś strącili ariergardę ruską.
Oto już zakręt ów ostry, ostatni. Oto znowuż rojne Winniki. Ale nie
dajemy się skusić widokiem ruszających się w ulicach ruskich kolumn.
Pełnym pędem mknie "Śmiały" dalej, okólną linią, kilometr długą, na
dworzec winnicki, nie dawszy ani jednego strzału.
Pod samym dworcem dopiero podchorąży Majewski celnym strzałem
z karabinu na miejscu kładzie jakiegoś rusińskiego żołnierza przebiega-
jącego ku stacji.
Strzał ten otwiera walkę. Rozpoczyna się piekielna strzelanina za-
czajonych Rusinów. "Śmiały" wpada, ziejąc ogniem, na stację i bierze
ją triumfalnie w posiadanie. Odgryzamy się teraz na wszystkie strony.
Nawet karabiny ręczne puściliśmy w ruch. Ale robi się ciepło. Między
nami i naszymi cale miasteczko Winniki, któreśmy okrążyli, a w nim dwa
117
bataliony Rusinów. Ci ostatni zachodzą nam od tyłu. Usadowił się tam,
na bliski dystans od nas, ich karabin maszynowy, który młóci po pancerzu
aż pociąg grzmi i piekielnie nam doskwiera.
Toteż walimy na pożegnanie parę razy z armaty i wycofujemy się
z powrotem.
O wojenko, jakże rozkoszny twój trunek! Jak dobrze czuć ręce cale,
nogi całe, siedzieć oto sobie jak pan w swej wieżyczce z głową wytkniętą
na szerokie pola i jechać że aż miło do Lwowa i wdzięcznych Lwowianek.
Trącam nogą w kark kulomiotacza. Siedzi on nad frontowym kulo-
miotem tuż pode mną i takeśmy się już zgrali, że obu nogami daję mu
najdrobiazgowsze wskazówki przy strzelaniu.
- Maciek!
- A ino?
- A na odwyrtkę!
- Rżnij!!! - odrzuca ochoczo kulomiotacz i jeszcze niżej pod nim
siedzący artylerzyści. Po czym przez podniesione żaluzje w świat szeroki
toczy się roześmiana piosenka.
Po walkach tedy pod Przemyślem i Lwowem, zagnieździł się nasz
"Śmiały" w tym mieście na dobre. Lwów była to nasza baza, a z niej
w krąg szła sieć naszych wywiadów głębokich - na Stanisławów, na Styr,
na Sambor i Podhajce aż ku Rawie Ruskiej.
Na tej ostatniej drodze pod Glinną Nawarią mieliśmy z Rusinami
ciepłą przeprawę.
W Glinnej Nawarii nie byliśmy dotąd. Stacja to za górą stromą i za
zygzakiem podwójnym boru ukryta.
Posuwa się nasz pociąg pomaleńku, pomału, urwiska z jednej strony
strome, wyniosłe, gęstym młodniakiem na zwisających szczytach porosłe,
z drugiej dół zalesiony, czarny.
I te zygzaki toru, zza których licho wie, jak nas powitają. Bo że
powitają, to pewna.
Zdziwienie nasze wzrasta, bo oto mijamy jeden zakręt i drugi - nic
- tor, jak stół, równy. Aż gdyśmy ostatni załom minęli i otworzył się
widok na stację przed nami, okazało się, że tor zerwany. Zatrzymaliśmy
się, a jednocześnie całe strome zbocze góry, po prawej ręce od nas,
zatrzęsło się od strzałów nad samą naszą głową.
Kulomioty tedy, co prawego boku bronią, wzniosły nosy, szperać po
owych zboczach zaczęły niby psy, kiedy za myszą stóg siana prują.
Bum - bum - bum wali armata w stację, cel nasz główny. Robi się
gorąco i wesoło. Dał oto Pan Bóg taki wesoły, cudny dzień. Ani żywego
ducha wkoło. Czarny las jeno wisi nad torem i hen, na lewo od niego
118
czarnym kobiercem w dół się ściele, w doliny schodzi. A tymczasem las ten
tak piekielnie terkocze w nas, a my w niego. Dziwne uczucie, tu w stalowym
pudle tkwić i wymieniać z martwą przyrodą salwy, aż się grzmot przetacza.
Ale oto żywa istota. O pięćdziesiąt, nie, o czterdzieści kroków przed
nami tor przecina droga.
Z naglą na nią zza zakrętu, spoza grupy drzew wypada jeździec
i w pełnym pędzie sunie w stronę szlabanu. Kopię siedzącego pode mną
kulomiotacza. Widzę, jak troskliwie ryjek karabinu maszynowego, niby
rozumna istota, bierze na cel skrzyżowanie drogi z torem.
Jeszcze chwila...
Na tor ogromnym susem wskakuje Ukrainiec. Widzę go dobrze. Ma
austriacki kabat ułański na sobie.
Wachlarz kuł z naszego kulomiotu go wita. Wygiął się, jakby chciał
zrobić "most", widać kule mu tuż przy plecach szły. Przesadził tor.
Wpada w las. Cały wyszedł! Zawstydzony ryjek kulomiotu milknie, po
czym z pasją zwraca się na stację.
Wjeżdżamy na nią, tor poprawiwszy pod ogniem i obejmujemy
w posiadanie.
Strzały milkną. Jesteśmy zwycięscy.
Z dolnej wieżyczki, wyściubia się ku mnie mazurski płowy łeb
i gapiowato zadarty, filuterny nosek kulomiotacza:
- Szkoda tego sielmy Rusina, panie poruczniku, cośmy go chybiły
(z frontowego kulomiotu strzelamy "my" - ja, Józiek i kulomiot).
- A szkoda - odpowiadam z przekonaniem.
Tak strzegliśmy w ciągłych potyczkach toru - nasz "Śmiały"
i "Piłsudczyk" poległego kapitana Wilka.
"Tłukliśmy się" sami, tłukliśmy się w kombinacji z piechotą. Zwykle
poczciwe "akademusy" taplały się w miękim błotku i papie śniegowej
i szły kontynuować walkę, zaczętą przez pancerny pociąg.
Nasze "pancerki" to arystokracja. Siedzą sobie w nich chłopcy
w suchości i wyśpiewują:
Cóż to za gęganie?
Co za świńskie kwiki?
To z boju wracają
Już akademiki.
Idzie tyraliera
Okrutnie strzelając,
A polem ucieka
Wystraszony zając.
119
Rodzą się te wiersze na kamieniu, rym i rytm mają nieco kamienisty,
ale smakują!
Zapisują na świeżo każde zdarzenie, są żywą kroniką wojny, a to grunt.
Ten wypadek z zającem udało mi się na własne oczy oglądać.
Wkopany w rów strzelecki oddział akademicki, współoperujący z po-
ciągiem, strzelał z odległości osiemdziesięciu kroków do rusińskiej linii,
która żywo odpowiadała. Wtem szarak porywa się między liniami tuż
przy polskim okopie. Grzmią strzały i biedny kot, wlekąc zadnie nogi,
pomyka ku rusińskiej pozycji.
Na ten widok, wyskakuje z polskiego okopu kilku zbyt gorliwych
myśliwych i pędzi za zającem. Pod gradem ukraińskich kuł łapie go wiara
za tylne skoki i z triumfem przynosi do swoich.
Był na obiad zając, a na wieczerzę dzwoni nowy refren piosenki...
Aż i "porządne" wojska przyszły. Było to pod Obroszynem. Napierano
nas silnie. Pociąg zasłaniał odwrót. Wtedy rozwinął się do kontrataku
batalion "beselerów"1. Nic podobnegom przez całą wojnę nie widział!
Tyralierę prowadzą jak balet. Z rzadka, a równo idą, pod górkę zgarnęło
ich, a gdy z niej poczęli znów spuszczać się na wieś - rzekłbyś, paw po
śnieżnej płaszczyźnie równiutko ogon roztoczył.
Jedziemy za nimi i przyglądamy się. Porucznik Hrebenda wali! - no,
ten by chyba świece z działa mógł gasić, albo białogłowom korki u bucików
z armaty urywać!
Pierwszy strzał - wali się kopuła cerkiewki. Niby rój czarnego
robactwa wywala się z niej skłębiona masa Rusinów i rozpierzcha się po
opłotkach.
Drugi strzał - trysnęła fontanna ceglanych ułamków murowanej
plebanii. I stamtąd sypią się zbrojni. Ależ i czują macie, poruczniku
Hrebendo!
"Beselery" już są we wsi.
Wracają niebawem zziajani, ale dumni. Żołnierz to prawy i ćwiczony
na podziw.
"Niech żyją beselery!" - krzyczy pociąg.
A oni wznoszą swoje młode bezwąse twarze i śmieją się siwymi oczami.
Nie masz już urągliwych przezwisk, nazw haniebnych. Został tylko
polski żołnierz, który walczy.
Jest coś podobnego do walk morskich w tej taktyce bojowej naszego
pancernego pociągu. Równie niepewnie wrzyna się człek w nieznane,
' Tzw. Wehrmacht - formacje wojskowe polskie tworzone podczas okupacji.
120
obsadzone przez wroga tereny i czeka, że lada chwila eksploduje pod nim
mina, pod szynami ukryta.
Równie nieprzenikliwe pancerze otaczają załogę pociągu, równie
pancerne wieże strzelnicze sterczą nad stalowym kadłubem, niby nad
pomostem, równie przykuty jest każdy z nas do swego stanowiska, równie
marny los czeka nas po zdemontowaniu pociągu, jak okrętową załogę po
zniszczeniu okrętu. Piechota, kawaleria, saperzy, każdy tam orze jak może,
a jak jest źle, każdy sobie radzi. My jesteśmy związani ze sobą, z pociągiem,
w jedno. On bez nas, my bez niego, nie znaczymy nic.
Podobieństwo potęguje się w walce, zwłaszcza w walce z nieprzyjaciel-
skim pociągiem pancernym. Silą wtedy zależy od tego, kto pierwszy zdoła
w pojedynku artyleryjskim utrącić przeciwnika, czyje nerwy na dłużej
starczą, kto dłużej placu dotrzyma.
Bój taki mieliśmy pod Hermanowicami. Wracaliśmy właśnie z pat-
rolowania okolicy aż spod Niżankowic. Raptem natykamy się na tor, który
chłopstwo za nami zerwało. Wyskakują nasi z pociągu z narzędziami, a tu
sąsiednia wieś, Drozdowice, poczyna prażyć do nich ogniem karabino-
wym. Nasza armata zwraca się ku Drozdowicom, na lewo, i zabiera się
do ostrzeliwania.
Wtem z zakrętu od prawej ręki po tejże linii wypada pełnym pędem
na nas pociąg.
Nimeśmy głowy odwrócić zdołali, rozlega się strzał działowy ukraiński!
Ich pancernik wypadł sobie i wali. A nasze działo narychtowane hen!
w pole...
Tymczasem ten "złodziej" (jak mówi Józiek) wali do nas znowuż
z armaty. Szczęście, że po raz drugi chybia. Cofa się teraz, dymiąc silnie
(ze strachu - opowiada potem Józiek), zakrętem za wzgórek.
Ale jeśli on się boi, to czego my się nie mamy bać? On się już wystrzelał
przynajmniej, a nam mało co się nie dostało. Stoi tam teraz za górką (nie
kombinuje widać, że zdradza go pióropusz dymu) i niechbyśmy tylko
pokazali nos, pięknie nas spotka!
Mija pięć minut. Oba "pancerniki" sapią i czekają wizyty.
Wreszcie brat-Rusin wyjeżdża delikatnie zza górki.
Jezu, rety! Jak huknie porucznik Hrebenda... Rusin w nogi. My za
nim. On coraz większy pęd bierze. My też. Walimy z tej naszej Bożej
armaty aż huczy. Przepędziliśmy go aż za Niżankowice. Rezultaty
strzałów Bogu wiadome, ale Józiek klnie się, że go "dojmało".
Objawił się nam w załodze Diogenes.
A było tak. Przyjechał generał Rozwadowski i lustruje pociąg. Chwali
maszynistę. Morowy dziadek jest ten nasz Raszke. Ma pięćdziesiątkę,
121
brodę jak się patrzy, cywil jest i nie nosi munduru, bo służy "z wolnego",   ,      
1
z ochoty.
- Zuch jesteś - prawi generał - porucznik chwali ciebie. Chcę ci
dać nagrodę. Czego byś chciał?
Raszke przestępuje z nogi na nogę. Znać, że nie lekceważy sobie
generalskiej łaskawości.
Nagle twarz mu się rozjaśnia. Odgarnia marynarkę i prezentuje, cywil
nieszczęsny, nader zdekompletowany garnitur. Guzików nie ma czym
przyszyć, nici mu brak.
Nazajutrz paradował stary akuratnie obszyty.
Generał przysłał mu przez adiutanta szpulkę nici.
Chodzi teraz i wszystkim prezentuje guziki:
- Dobra nić, generalska...
Hej! Wojenko, wojenko...
II. STRZĘPY EPOPEI-ZŁĄCZONE!1
1 Opowiadanie porucznika Tadeusza Lechnickiego, dowódcy 2. baterii 3. dyonu 
artylerii
konnej.
123
i. BUDIONNY IDZIE
Pamięci
porucznika KLEMENSA LEC UNICKIEGO poległego ii czerwca
1920 roku pod Gronostajpolem nad Dnieprem
Z porucznikiem Lechnickim przeżyliśmy wiele chwil dobrych i złych na
tułaczce w Rosji przy tworzeniu tam polskich sil zbrojnych. Wypadki
rozdzieliły nas potem.
Teraz odwiedzam go już jako majora, kawalera Virtuti Militari,
w szpitalu. Są pierwsze dni października 1921. Przełamała się już
bolszewicka fala, ale wzdłuż całego frontu toczy się grzmot bitwy
nieustającej.
W półmroku skupionej sali szpitalnej, w jęku rannych, w cichym
przesuwaniu się sióstr, przytaił się, zakrzepł niby wielki pęd życia, huragan
bitewny, płomień i gorączka wysiłku.
Major leży oparty o poduszki. Ma rany w plecach, poszarpaną
lewą rękę i zgruchotaną kość prawej, która spoczywa w nieruchomej
szynie.
I ten, jak inni, w oczach ma ciągle obrazy, którymi żyje. Ten ranny
to fragment wielkiej epopei, to rozedrgana struna, która szarpnięta, jeszcze
wciąż dźwięczy.
- Dogoniłem - opowiada major Lechnicki- baterię pod Chwas-
towem, do któregośmy wnet, niemal bez walki, weszli. Już w drodze
dążyłem z różnymi oddziałami. I wśród nich i w baterii napotkałem tenże
duch: Żołnierz szedł tą wczesną wiosną rozłogami rozmiękłych czarno-
ziemnych traktów ukraińskich w jakimś upojeniu, w ekstazie. Rzekłbyś
- pora roku i dusza żołnierska dobrały się jak nigdy. Równo z runią,
wybijającą się na polach, szła coraz nowa wieść o naszych powodzeniach.
Z każdym cichym trzaśnięciem rozpękającego pąka na drzewie padała
nazwa miasta lub miejscowości, którąśmy obsadzili.
124
Widywałem już masy objęte jednym dążeniem, ale były one wtedy
wprzemocnym władaniu instynktów burzycielskich. Czegoś zaś podobnego
chyba już nie będę przeżywał. Tu wszystkich, do ostatniego ciury, wzięła na
swoje wielkie skrzydła historia. Wszyscy rozumieli, że oto na stare polskie
szlaki wali kilkadziesiąt tysięcy polskich szabel i bagnetów. Czuł każdy, że
jest współtwórcą wielkiego dzieła, że spełnia się jakiś gigantyczny plan,
twórczą wolą poczęty, i świadomość, że jesteśmy żołnierzami pierwszej
wielkiej polskiej ofensywy, była u każdego i w każdym.
Toteż, kiedy na święto 3 Maja w kościele miejscowym stanęły w kolisku
pełgających kling sztandary trzech pułków jazdy naszej brygady, kiedy
w stallach zasiadł generał Sawicki i sztab, a z ambony miejscowy ksiądz
witał wojska i sztandary "wolność niosące i ład", kiedyśmy potem
z kościoła, wiszącego nad miastem, spowitym w zieleni, wymaszerowali
na plac rewii, gdzie w zwarte czworoboki jazdy uderzyła wieść, że wojska
nasze już u bram Kijowa, że Romer ogromny łup zagarnął w Koziatynie
- wstrząs poszedł po szeregach.
Toż podjazdy naszej brygady były już pod Wasylkowem! Kto zajmie
Kijów, kto? Hej, przelewał się nam w uszach tupot złotych ostróg po
ametystowych brukach zdobycznych miast. Huczał dźwięk ciętej Złotej
Bramy. Już wraz!
Ale nie było sądzone. Ostrym marszem rozkaz pchnął naszą brygadę  •
jazdy na Białą Cerkiew. Opanował ją śmiałym nocnym wypadem rotmistrz
Suszkiewicz. Ze swym szwadronem jazdy 12 Pułk Ułanów wpadł krętą
uliczką od przedmieścia w centrum zajętego przez bolszewików miasta,
rozstawił kulomioty na rynku i prażył we wszystkie strony.
A rano wjeżdżał do Białej Cerkwi generał Romer. Biły wszystkie
dzwony kościołów i cerkwi, przewalała się ulica wezbranym tłumem
pijanym radością, a w tej radości i w słońcu, w wiwatach, w skrzeniu się
jasnego majowego dnia, jechał nasz żołnierz w kwieciu i w zieleni, umajony
młodymi listkami, uleczony tym powitaniem, którym spotykano go na
naszym szlaku ojcowym.
I te już były ostatnie, najświetniejsze nasze dni...
Z Białej Cerkwii forsowny marsz na Taraszczę. Zajęta bez walki. Tedy
stajemy. Tu ma trwać nasza linia obronna. Jeno podjazdy nasze, wiecznie
czujne macki, penetrują Bogusław, Koszowatę, Stawiszcze, idą poza
Zwinogródkę.
W międzyczasie przyjeżdża i obejmuje komendę nad całą jazdą generał
Karnicki. Wielka rewia na zielonych błoniach taraszczańskich. Odprawa
oficerska.
Tedy skupiamy się, tężejemy w sobie. Żołnierz planów ogólnych nie
zna i nie widzi, a przecież plany te, niby elektryczny tok, idą przez każdego
żołnierza.
125
Zrozumieliśmy, że oto stoimy i czekamy na coś!
To "coś", zrazu nieokreślone, bez wyraźnego konturu, ot... zwykła
kontrofensywa bolszewicka, z wolna precyzuje się w umysłach żołniers-
kich, aż wreszcie któregoś dnia zawisa na wszystkich ustach jedno słowo:
"Budionny!"
Z głębokich stepów Dzikich Pól powstaje jakiś straszny watażka i na
czele swoich tabunów toczy się nad Dniepr. Pogromca Denikina, szybki
jak piorun, wódz lotnych i dzikich jeźdźców na nie posiodłanych koniach,
spod Taganrogu sunie swe wypróbowane pułki, a każdy krok siły jego
powiększa, a każda wiorsta nowych ludzi mu daje, nowe tabuny koni
spędza.
Kto zacz on jest? Ilu ma ludzi? Gdzie jest teraz? Nikt nie wie.
Mówią, że wynalazł nowy sposób walki - taczanki. Że w te
ruchome kulomioty na lotnych kibitkach uzbrojona jest cała jego jazda,
że celuje we wciąganiu w zasadzkę i w krzyżowym ogniu taczanek.
Coraz gęściej, coraz nerwowiej, coraz dalej poczynają krążyć nasze
patrole. Idą łukiem na sto i więcej wiorst w głąb kraju. Na próżno.
Myszkujące oddziały ukraińskich powstańców, polami idące het gdzieś!
w bezkres Ukrainy szerokiej, też nie przynoszą nic, prócz wieści zawod-
nych a fantastycznych.
Aż wreszcie pierwszy świadek, pierwsza jaskółka, uciekająca do kraju
Polka. Na moście w Krzemieńczuku widziała przewalające się pułki za
pułkami, tielegi, artylerię i długie sznury taczanek. Wszystko to płynie
dzień i noc, niby fala niczym nie powstrzymana - na zachód!...
Od tej chwili zagęszczają się znaki i wieści. Pieszo i konno przemykają
coraz liczniejsze grupy zbiegów. Już dochodzą nas w zawodzeniu bab,
w głuchym pomruku chłopów nazwy wsi, spalonych za "powstanie". Do
tła zwęglone Stieblów, Dawidówka, Nebohate.
Jakiś dziadowina, wieziony na płytkim wózku ukraińskim, wyrzeka,
że z jednej strony ulicy na drugą we wsi przejść godzinami nie można,
bo idą i idą...
Tak jest! Idzie Budionny. Już i nasz sztab zaczyna otrzymywać
konkretne, ustalone wieści. Budionny, mianowicie, skręcił dość nie-
spodzianie na Koziatyn i idzie prędkimi marszami skupioną siłą w tym
kierunku.
Koziatyn - najważniejszy węzeł kolejowy!
Nasza brygada zostaje natychmiast przerzucona tam. Gdy przy-
chodzimy, Budionny już jest! Zetknął się już z Hallerowskim baonem
naszej piechoty i pokruszył go mocno. "Zrobił go" najprzód atakiem aut
pancernych i dokończył szarżą kawalerii. Potem cofnął się i zapadł na
kilka dni. Wiedzieliśmy, co to znaczy. Koncentrował się między Skwirą
i Pohrebyszczami.
126
Do naszej brygady przyłączają jeden z najlepszych w Polsce oddziałów,
baon odsieczy Lwowa kapitana Żongołłowicza. Koncentrujemy się w Za-
rudyńcach. Uderzamy na stojącą tam brygadę Budionnego. Odrzucamy
ją, zdobywamy baterię. I wtedy otrzymujemy rozkaz marszu na Nowo-
chwastów, gdzie właśnie poszarpano ów Hallerowski baon. Znajdujemy
wspólną mogiłę naszych trzydziestu czterech poległych i zbieramy ran-
nych, których ludność pokryła po strychach i stodołach.
Ranni opowiadają, że stawali dobrze, póki w grę nie weszły automobile
pancerne, przeciwko którym nic nie mogli wskórać. Rzuciły one popłoch.
Budionny ma tej taktyki trzymać się zawsze.
A no! zobaczymy...
Wiadomości nasze precyzują się coraz bardziej. Nie ma już żadnej
wątpliwości, że główne siły Budionnego koncentrują się między Nowo-
chwastowem i Samhorodkiem. Staje się rzeczą pewną, że tu właśnie
postara się on przełamać front. Z godziny na godzinę oczekujemy ataku.
Trzebaż, że w jego jądrze sądzone mi było się znaleźć, że w pamiętnym
dniu biłem się w tej właśnie kropce frontu, którą wlał się na dalekie tyły
naszej armii Budionny...
W tym oczekiwaniu przeszła noc cała - z 4 na 5 czerwca. Przez cały
jej ciąg na przedpolach naszych pozycji nieustannie pojawiały się ciemne
kontury bolszewickich patroli, albo sylwety jeźdźców.
Noc była parna, mglista, zawiłgła i rozmazana. Czuć w niej było ten
nerwowy niepokój przeciwnika, to niby lekkie drganie muskułów olb-
rzymiego cielska, zaczajonego w stepach do skoku, a raz po raz rozlegające
się pojedyncze strzały, ku ranu gęściejsze coraz, wieściły bitwę.
Tedy przede dniem jeszcze ze sztabów pułków suną w mrok nocy za
linię podjazdy silne, opatrzone w karabiny maszynowe i nawet działa.
Miast dawnej podatności, tuż tuż nieomal przed naszymi liniami trafiają
na teren zagęszczony silnie, z każdej wioseczki, z każdego futoru,
wyskakują za ich zbliżeniem natychmiast dziesięćkroć liczniejsze siły.
Ściągamy się więc, zwieramy w sobie. Czas już wielki. Bo oto około
piątej rano przeciwnik rzuca pierwszą kartę na stół: to wszystkie jego
baterie koncentrują ogień na Samhorodek i Oziernę.
Sytuacja przedstawia się tak: z północy na południe w odstępach
dwuwiorstowych wzajemnych leży: Toporówka, Samhorodek, Ozierna
i Nowochwastów. Pierwszy - to nasze lewe skrzydło, ostatni - to prawe.
Bolszewicy bombardują centrum, Samhorodek i Oziernę, bo jasna sprawa,
że w tym miejscu szykują sobie przejście.
Ja z jednym plutonem dział (drugi pod porucznikiem Falewiczem tkwi
w samej Oziernej) i plutonem moich karabinów maszynowych dostaję się
127
do rezerwy. Są tam jeszcze trzy szwadrony jazdy pod pułkownikiem
Tokarzewskim.
Stoimy wprost za Ozierną przy trakcie, który do niej idzie, o niespełna
dwie wiorsty od pierwszych domów. Ulokowaliśmy się na skrzyżowaniu
dwóch dużych traktów od Zarudyniec i Koziatyna.
Jest mgła - mży deszczyk. Na lewo widać jednak wieżyczkę
cerkwi samhorodzkiej. Na prawo faliste wzgórza zasłaniają Nowo-
chwastów.
Ogień nieprzyjacielski wzmaga się coraz bardziej. W Oziernej przed
nami okopala się nasza piechota i zajadle bije. Wiemy, że to bardzo
dobra piechota. Patrzymy pilnie na strony, bo przecież te nasze trzysta
szabel, dwa działa i siedem karabinów maszynowych (dwa moje i pięć
12. Pułku Ułanów), to cała rezerwa dla wszystkich czterech punktów
sześciowiorstowego odcinka: Toporówki, Samhorodka, Oziernej i No-
wochwastowa.
Wtem - i dotąd trudno mi uzmysłowić raptowność, z jaką to się stało
- od strony Samhorodka widzimy posuwających się bolszewików. Snadź
sforsowali lukę między Samhorodkiem i Skwirą, minęli Samhorodek
i walą na nas, aby od tyłu wziąć Oziernę.
Nasze działa i karabiny maszynowe kierują się w tamtą stronę,
szwadrony szykują się do kontrataku, gdy wtem zbocza falistych wzgórz,
które nam przesłaniają Nowochwastów, zaroiły się czarnymi masami
kawalerii nieprzyjacielskiej.
Jest dystans około trzech wiorst. W każdym razie widzimy jasno, jak
równe, rozrzucone szeroko ławy jeźdźców raz po raz ukazują się na
szczycie wzgórza, by za chwilę stoczyć się w jar i jeszcze za chwilę
- wynurzyć się już znacznie bliżej nas.
Dzielna piechota Oziernej wciąż walczy. Falewicz tam ze swych dwóch
dział gra - aż w niebie słychać.
Szybkim manewrem pułkownik Tokarzewski dwa szwadrony formuje
przeciw nowemu niebezpieczeństwu. Tam też kierują się paszcze naszych
dwóch dział. Na tych od Samhorodka zostaje szwadron i karabiny
maszynowe.
Ledwośmy się tak przegrupowali, jeszcze rozkaz nie został oddany
i jeszcze nie ruszyły szwadrony, gdy splątana masa wozów, koni i ludzi,
jaszczów amunicyjnych, kuchen polowych i sanitarek runęła w ślepym
popłochu z Oziernej.
To pękł nasz opór w tym ostatnim punkcie.
Splątaną masą w galopie oto mijają nas i trudno oddać ten szał ucieczki,
wspinanie się koni, przewracanie wozów, turkot i brzęk wiezionych
kuchni, furgony bez woźnicy, które niosą oszalałe konie wraz z całą
uciekającą masą; znać, że im wszystkim ktoś naprawdę "jedzie na karku".
128
I w istocie. Poprzez mgłę tego dnia, w czarnej gardzieli traktu
pomiędzy drzewami ukazują się nagle trzy opancerzone auta bolszewickie.
Między nimi a ostatnimi wozami przerwa jakich dwustu - trzystu
kroków. Jadą pełnym pędem, strzelając ze wszystkich swoich maszynek.
Równolegle z nimi z jednej i z drugiej strony polem idzie rozrzucona
ława jeźdźców bolszewickich.
Staje się jasne, że sytuacja przegrana. Krzyczę, żeby zaprzodkowano
działa. W trakcie tego wali się z konia ich dowódca, Dzieduszycki, młody
i niezmiernie odważny adiutant sztabu naszej dywizji jazdy, który
wyprosił się na tę wyprawę.
Nasze szwadrony, dostawszy się w ogień pancerek, cofają się w nie-
ładzie. Pułkownik Tokarzewski, ranny trzema kulami, zsuwa się z konia.
Ratują go i wynoszą adiutanci Grocholski i Hahn. Moje działa i jaszcze
pełnym pędem wjeżdżają na trakt i wpadają pod lufy pancerek. Konie
z kwikiem przysiadają w zaprzęgach. Są białej maści jak ulał, przedmiot
naszych starań i naszej chluby. Teraz widzę, jak po nich, niby sznurecz-
kiem, przeciągają swoją serię kulomioty i jak po takiej serii na białych
zadach końskich wykwita niby krasny haft - ścieg krwi. Wybito konie
przy jaszczach i przy jednym z dział. Drugie uratowano.
Próbujemy jeszcze z dowódcą ułańskich kulomiotów, porucznikiem
Naruszewiczem, strzelać w auta, w ławę. Ale auta niebawem nas mijają
w pełnym pędzie, pozostawiając nas nasuwającej się swojej kawalerii.
Chciwe ryjki ich kulomiotów pełgają dymkami wystrzałów, niby
złośliwymi żądłami, ku uciekającym działom i taborom.
I tak oto przesuwają się tuż, że widzimy jasno wielki napis czerwony
na boku przodującego. Zwie się ,,Put' w Warszawu" (droga do Warszawy).
Wrzucam swoje oba kulomioty w ostatnie dwa czterokonne wózki.
Liczymy się. Zostało nas ośmiu. W tym porucznik Naruszewicz
i sześciu żołnierzy. O pół wiorsty widnieje zbawczy las. Poczynamy
rej terować w tamtym kierunku.
Jestem w ciężkim szynelu, obładowany utensyliami, zwłaszcza ciąży
mi torba z mapami. Moje chłopaki wyrywają z całym zrozumieniem rzeczy
i nasza grupa zaczyna się rozciągać.
Po polu uwijają się już luźne tylko bandy kozactwa i wyłapują
rozproszonych naszych żołnierzy. Oto i partia jakich czterdziestu koni,
widzą nas, podrywają się z miejsca i szeroką rozrzuconą gromadą dążą
ku nam. Na czele sadzi wspaniały drab w czerwonych spodniach,
olbrzymiej czapie, rozwianej czerkiesce, za nim wysforowuje się kilku
innych na lepszych koniach. Już są na dwieście kroków, i dzielący nas
dystans maleje wciąż. Widzę, jak jakiś nasz żołnierz staje, wznosząc ręce,
i jak czołowy watażka tnie go całym rozmachem w te ręce, jak nadlatujący
za nim kozak rąbie go w głowę.
9 Strzępy epopei...                                           129
Źle z nami. Las daleko jeszcze. Słyszymy krzyki: ^Polaczki, zdajties!
Wsio rawno nie ujdiotie".
Na szczęście nasi chłopcy właśnie zobaczyli, jak to poddanie się
wygląda.
Więc z nagłą determinacją odwracamy się i plujemy z naszych
karabinów jedną salwę. Potem drugą.
Czołowy kozak zwinął się na swoim białym koniu; strzał skręcił i zmiótł
go na ziemię. Padł jeszcze drugi. To wstrzymuje całą bandę. Małpimi,
szybkimi ruchami zeskakują z koni, rozsypują się w łańcuch i poczynają
nas ostrzeliwać.
Tak, odgryzając się im, sięgamy lasu. Wpadamy w głęboki rów,
otaczający go - i już jesteśmy bezpieczni. Chyłkiem, w pojedynkę,
wydrapujemy się jego przeciwległą stroną - do lasu.
Lesie, lesie zielony z gęstym poszyciem! Jakże śmigle przemierzały
ciebie nogi żołnierskie... Biegliśmy, potem szliśmy, z karabinem do
strzału, bacznie, bo przecież w lesie pełno mogło być bolszewickich
patroli, niepewni gdzie się wynurzyć, nic nie wiedzący, czy nie
pluszczemy się, jak ujęte i wybrane z wody płotki, w okach bolszewic-
kiego saka.
Miało się ku wieczorowi, gdyśmy wynurzyli się ostrożnie na trakt koło
Morozówki. Było to zaledwie o cztery wiorsty od Śnieżnej - naszej
straconej pozycji.
Na tej czwartej wiorście napotkaliśmy patrole 5. Pułku Ułanów.
Budionny nie rozlewał się, widać, na boki, nie patrzył na strony na cały
nasz front, tak jak nie zwróciły na nas w południe uwagi jego pochłonięte
pogonią pancerne auta. Szedł naprzód!
Wydrapaliśmy się wraz z napotkanym patrolem na kurhan wyniosły.
Widać było z tego miejsca dobrze, zwłaszcza przez lornetę, skrzyżowanie
dwóch traktów, na których kilka godzin wstecz stały moje działa i ma-
szynki Naruszewicza i szwadrony Tokarzewskiego.
Teraz tam, w świetle zachodzącego słońca, w wypogodzonym wieczo-
rze 5 czerwca sunęły siły Budionnego. Ostrym wyciągniętym krokiem
szedł szwadron za szwadronem, aż tylne szeregi coraz dobijać musiały
truchtem. Szły szwadrony, znaczone co pewien czas w przerwie czer-
wienią sztandarów, szły działa i znów szwadrony, szwadrony. To Budion-
ny parł na Berdyczów...
Patrzyliśmy na ten rwący potok koni i ludzi z naszego kurhanu, aż
zapadł mrok zupełny.
W ciemnościach nocnych, traktem rozwiłgłym, szliśmy, żolnie-
rze-rozbitki, do sztabu w Morozówce.
Z rozległych pól Ukrainy wstało westchnienie ogromne. Zdało się, że
w czarnym niebie zderzyły się falangi duchów, harcujących na tych polach
130
przedwiecznie, zapełgały po kurhanach samotnych, po girlandach grobów
żołnierskich światełka i po czarnoziemnych polach poszedł, jak przed
wiekami, zduszony wiew wojny.
Tam, na nasze głębokie tyły, na zachód, szedł Budionny.
Któż z nas wtedy rozumiał, że w tym dniu 5 czerwca przeżywaliśmy
na skrzyżowaniu traktów pod kurhanem w Śnieżnej chwilę przełomową
dla Polski na wiele może lat w przód.
9*
2. ODWRÓT
Przebiwszy nasz front pod Oziemą, Budionny dał nam spokój. Równo-
cześnie bowiem powyżej Kijowa, pod Gronostajpolem kilka pułków jego
kawalerii w połączeniu z kilku brygadami piechoty sforsowało Dniepr
i znalazło się po prawej jego strome. Teraz więc poczęła dążyć ta grupa
od Gronostajpola w dół, w kierunku południowo-zachodnim, podczas
gdy siły nas oprymujące spod Oziernej szybkim marszem ruszyły w górę
- na północny zachód. W ten sposób zaciągał się ogromny niewód, który
miał się spiąć ostatecznie na linii Korosteń - Kijów. W saku miała znaleźć
się armia Śmigłego i osiemset stojących na linii ładownych wagonów.
Pędził więc Budionny na Chwastów dniem i nocą, pędziliśmy i my
w jego tropy, niby ogary za dzikiem, dopadając boków, szarpiąc, starając
się osadzić i powstrzymać. Siły nasze były sześciokrotnie mniej liczne
- a przecież szło tak w pościgu dziewięć naszych pułków ułańskich.
Aż wreszcie pod Czerwoną następuje efekt pożądany. Budionny tempo
zwalnia, wstrzymuje, kupi się, zwraca się ku nam - rzekłbyś - przysiada
w miejscu.
Lekko, niby bajaderki tańczące, odtruwają nasze szwadrony wstecz,
kolistymi ruchami nasuwając się nacierającej ławie i znowu pierzchając.
Wnet za nimi tryskać poczynają sploty wysuniętych oddziałów,
opatrzone w podjazdów sieć ruchomą, zagęszczać pole, zasnuwać, aż i cały
wał sił głównych potoczył się za nami.
Eureka! Pękła pętla!
Zwolniła ona siły Śmigłego, ale w nas za to nieuchronnie uderzył taran
kawalerii moskiewskiej. Spiesznym marszem cofaliśmy się na Słucz, gdzie
miała stanąć nasza linia obronna. Tuż za nami szła burza, którąśmy na
siebie ściągnęli.
Niegościnnie nas przyjęła bystra Słucz. Wąska kładka dla pieszych
i głęboki a wąski bród do przebycia w jedną tylko parę koni.
Czas nagli. Pociski niesiemy kładką. Pierwszy jaszcz pusty, zaprzężony
szóstką koni, wjeżdża w bystre wody. Inne za nim. Niebawem płynie po
fali jak korek. Znosi go woda, uderza o pustą skrzynkę, przewraca, konie
tracą grunt, znosi je woda. W spienionym nurcie rozlega się chrap
132
zduszonych nozdrzy, kwik koński, klątwy woźniców, starających się
odciąć uprząż, niebawem parę łbów końskich czernieje już o ćwierć
kilometra w dół na rzece.
...Za wzgórzami huczy kanonada dział moskiewskich i słychać daleki
jeszcze, ale groźnie wydzwaniający memento trzask karabinów maszyno-
wych. To nasi tam powstrzymują "budionnych".
Kładką wyciągnął się barwny sznurek: to ułani przeprowadzają konie
gęsiego. Szlachetne zwierzęta idą lekkim krokiem, pochylając niespokojnie
chwytliwe nozdrza i węsząc rwący, czarny nurt wody na dole, a kładka,
niby trampolina, chy boczę się i odpręża, drga niby struna przeciągnięta.
I tak przelewa się wąskim ciurkiem pluton za plutonem na drugą stronę,
"naszą", której nam bronić przyjdzie. Wreszcie bród przebywają armaty.
Te suną dnem. Konie w lejc, gdy jedna para płynie w tym najgłębszym
miejscu, inne już sięgają albo jeszcze sięgają dna.
A więc koniec odwrotu! Rozpoczyna się tydzień walk nadsłuczańskich.
Walk coraz zacieklej szych, w które coraz większe siły wchodzą.
I czasem tylko w środku spiekłego dnia, gdy z nagła cichnie strzelanina,
dzień czerwcowy występuje w całej rozwiniętej krasie lata i na nadsłuczań-
skich błoniach, po jarach tamtej strony, po łanach i po sinym lesie na
lewo, na tamtym brzegu bramujących horyzont, rozpina się przedziwna
cisza, aż w uszach dzwoni granie koników polnych.
Zboża w tym roku zdarzył Pan Bóg obfite, wyrośnięte, złote - słoma
dorodna kryje ludzi z głową. Faluje po nich wiatr, kładą się na nich cienie
od idących górą białych obłoków (od kilku dni jest upał i ani kropli
deszczu) i tak bucha ta rodzajna ziemia czerwcem i zapachem traw
i błogosławieństwem Bożym. Słucz srebrzy się w słońcu, uspokaja się,
równo płynie i już tylko ta drobna, drobniuchna podziergliwa fala, co
wierzchem drży na wodzie, targa gdzieś w zapadającej w cichość letnią
duszy struny niepokoju.
Bo przecież, jeśli rzucimy Słucz, Bóg raczy wiedzieć, gdziebyśmy się
mogli zatrzymać. Rozumieją to oni, zapadli w jary tamtej strony, skryci
siniejącym lasem, rozumiemy my, rozumie Słucz, w słońcu srebrem
drgająca.
Toteż krótkie są takie chwile ciszy. Niebawem zaczyna oschłym głosem
w ten cudny dzień rzucać kulomiot oklepaną formułę wojny. Leniwymi
ruchami zwlekają się ludzie do narzędzi śmierci. Obie linie zaczynają
przemawiać coraz głośniej, nerwowiej, kulomioty rozgrzewają się, stawiają
"serie" (znamy już niektóre z nich z ich "tokowiska"). Wreszcie, niby
uderzenie pięścią w stół w dyskusji, która się rozpaliła - to strzały armat.
Z dnia na dzień huczą ku sobie oba brzegi coraz mocniej, coraz
intensywniej. Znać, że się siły zgęszczają z godziny na godzinę, że oto
dojrzewa nad brzegami Słuczy wypadek dziejowy.
133
Nacisk bolszewicki wyklarowuje się zwłaszcza na Zwiahel, gdy przy-
bywa nam na pomoc 3. Dywizja Piechoty Legionowej generała Berbec-
kiego, przerzucona z północnego frontu.
Wtedy przesadzamy Słucz, odrzucamy bolszewików na Żytomierz
o dwadzieścia kilometrów i... szybko cofamy się na dawną linię obronną
Słuczy.
Mijają spokojne trzy dni, w czasie których umocowujemy w Hulsku, tam
bowiem stanęła nasza bateria, przedpole na "bolszewickim" brzegu. Czym
mógł myśleć, że właśnie przez to przedpole i przez Hulsk wróg sforsuje linię
Słuczy, że po raz drugi będzie mi sądzone być w miejscu jego przebicia się!...
Na razie nie zanosi się na to. Przeciwnie. Na czwarty dzień zjawiają
się pierwsze oddziały bolszewickie pod Zwiahiem i tam ich nacisk coraz
bardziej się wzmaga.
I tu, po raz pierwszy na naszym froncie, zjawia się klęska wszystkich
bitew późniejszych i wszystkich niepowodzeń - żołnierz nie ćwiczony.
Pod naciskiem bolszewickim ustępuje z przyczółka mostowego zwiahel-
skiego. Samej jednak przeprawy zwiahelskiej nie udało się bolszewikom
sforsować. Rzucono tam nasze posiłki i zadano im krwawą porażkę,
Główna operacja miała wziąć za podstawę Hulsk, miejsce naszego
postoju, na którego przyczółku mostowym tkwił punkt obserwacyjny
mojej baterii.
"Nasz" brzeg jest płaski i równinny, przeciwległy zaś stromy i wysoki.
Opanowawszy go, bolszewicy "w garnki-by nam mogli zaglądać" z takiej
wyniosłości. Toteż dlatego mieliśmy umocowany na tamtym brzegu
przyczółek. W miejscu jego naj wyniośle j szym był punkt obserwacyjny
mojej baterii, z którego też mogłem dokładnie widzieć wszystko.
Zaczęło się to 25 czerwca w piątek wieczorem, kiedy z lasku na lewo,
odległego o pól wiorsty, wysunęła się tyraliera bolszewicka. Odparta
naszym ogniem cofa się i niebawem zapada noc cicha zupełnie i spokojna.
Przecież wiemy jednak, że - jutro!...
To jutro przychodzi jako dzień przejasny, rozedrgany ogromem
słońca. Mamy możność to obserwować, bo całe świtanie i pierwszy
poranek nie zapowiada nic. Oczy nasze wpatrują się w szosę idącą do
Zwiahia, której fragmenty odsłaniają nam się zza wypukłości terenu,
powietrze drga w słońcu - i nic.
Aż już słońce dobrze stało na niebie, gdy tą szosą Zwiahel-Żytomierz
rozpoczął się marsz oddziałów bolszewickich.
Widać ich fragmenty dobrze w lukach między pagórkami, które
osłaniają części szosy. Wiemy, że zachodzą nam od naszego prawego
skrzydła, że gdy obsadzą je, rozpocznie się atak ogólny na Hulsk.
134
Melduję telefonicznie do dowództwa odcinka, że wkrótce rozpocznie się
atak. Jakby na potwierdzenie tego - jest godzina 10 minut 30 - rozpoczyna
ogień artyleria rosyjska. Z dowództwa odcinka komunikują, że 3. Dywizja
przegrupowuje się i niebawem nas zluzują, każą się trzymać i ostro strzelać.
Z obu więc stron teraz trwa intensywna kanonada. Mam pod sobą
dolinę, szumiącą żytem olbrzymim, dojrzałym, bujnym.
U jednego krańca tych łanów, tuż u ich skraju niemal, parę stajań od
Słucza, zasiadła nasza piechota. Jest to młody, nie ćwiczony żołnierz,
przypędzony skądś właśnie dziś w nocy dwudniowym marszem.
Chłopaki siedzą w czarnych dołach, wykopanych naprędce w lesie
ukraińskim, i rozpaczliwie nie widzą nic - morze przed nimi złote
i poszumne. Najbliżsi z nich są tuż, o kroków trzydzieści ode mnie.
Widzę dziecinne ręce poborowych osiemnastolatków, wysuwające się
z przykrótkich rękawów mundurów, ręce naiwne, zdziwione, niezdarnie
trzymające karabin - narzędzie obce.
Widziałem ich właśnie świtaniem, gdy zajmowali pozycje. Póki szli
uliczką wsi - było jako tako. Ale gdy trzeba było wychynąć na trakt
i przebiec krótki dystans do okopu, przez który szły dosyć gęsto kule
karabinowe, chłopaki zbijały się w gromadkę przy ostatniej chałupie i jakoś
im dalej było niesporo. "Zaraz, panie poruczniku, jeno se krztynę
odpocznę" - tłumaczył taki monitowany wojak i na oficera patrzyły
błękitne mazurskie oczy dziecka z zacisznej wsi polskiej.
Więc teraz serce mi się ściska na chwilę. Oto ku tym chłopaczynom,
zmęczonym i wynędzniałym, niemal bez oficerów, tkwiącym w in-
dywidualnych okopkach, jak stadko kuropatw wkopanych w śniegu, rwie
się ta zgraja, której oni nawet nie widzą, o której nie wiedzą zupełnie.
My za to, ze wzgórza, my, artyleria i karabiny maszynowe, wiemy
i widzimy. Wiemy i widzimy, że z tego czarnego lasu wychynie ku naszym
chłopcom śmierć, że tymi źdźbłami złotymi sunie się nad brzeg rzeki
zagłada.
Więc czujne są paszcze dział i rozgrzane lufy maszynek.
Między skrajem lasu a żytem jest pas wąski ugoru, jasną zielenią
znaczny. Jest to jedyny pas, na którym widzieć możemy wroga, jak wyrzuca
coraz to nowe łańcuchy tyraliery, pędem przebiegające to otwarte pole.
W to więc miejsce skierowuje się cały nasz ogień. Wciąż obiecują nam
nowe baterie, więc nie oszczędzamy się nic. W ciągu czterech godzin
dajemy sześćset strzałów armatnich.
Aż około godziny czwartej wystrzeliliśmy ostatnie pociski i działa
polskie umilkły...
Karabiny maszynowe usiłują nastarczyć - bezskutecznie. Z lasu
w żyta wlewać się poczynają coraz gęstsze, coraz częstsze łańcuchy
nieprzyjacielskiej tyraliery.
135
Całe pole żytnie jest przesiąknięte rosyjską piechotą, a raczej spieszoną
kawalerią. Pod osłoną tych pełnych wspaniałych kłosów idzie atak
na j straszniejszy, jaki można sobie wyobrazić: atak bez strzału, milczący.
Obserwator artyleryjski, oracz cierpliwy na tej wrażej gospodarce
przez cały oto dzień miniony, stoi bez słowa i patrzy w lornetę polową.
Zna on każdy punkt tego place d'armes, dotknął, wyczuł strzałami swych
dział w tym dniu pracowitym każdy załamek terenu.
Oto wlewają się na tak świetnie przystrzelany ugór. Grupują się
w żytach na tym kwadracie, ujętym ramką miedz. Godzinę wstecz,
popłynąłby natychmiast, na jedno skinienie, strumień pocisków. Ale...
działa nasze, ustawione na przeciwległym brzegu Słuczy, zamarły...
Aż wreszcie rozlega się dzikie "ura!". To Rosjanie dotarli do krańców
żyta i wynurzyli się przed naszą piechotą znienacka na kroków piętnaście.
Piechota nie wytrzymała nagłego ataku. Pękła i znikła linia obronna. Była
godzina szósta wieczór.
W najwyższym pośpiechu ledwo mam czas wycofać się wraz z kara-
binami maszynowymi. Po naszej stronie rzeki stoi solidny młyn z ka-
mienia. Ten obsadzamy i staramy się stworzyć sobie nową orientację.
Ze strony bolszewickiej ucichło. Widać dociągają swe siły. Ale nieba-
wem z tamtego przeciwległego brzegu szyć do nas poczynają ich cztery
kulomioty. Mają nas jak na dłoni. Szczęściem noc zapada. Generał
Berbecki telefonuje, że na rano przyśle dwa bataliony i że trzeba rzekę
forsować z powrotem.
Otrzymuję więc rozkaz, aby o dwunastej w nocy ustawić armatę
o dwieście kroków od brzegu. Żołnierz jest zmęczony strasznie - zwłasz-
cza piechota, która dwa dni już walczy. Zabieramy się do wykonania
rozkazu. Noc jest bardzo czarna, nie widać nic na krok. Jest tak parno,
że zduszone piersi z trudnością chwytają powietrze. Pozycja ich i nasza,
stanowiska najbliższe, wszystko gdzieś wtopione w noc. Jest cicho.
A przecież nad obozem w nastroju tej nocy drgają jakieś niepokoje.
Naprawdę można wtedy uwierzyć w materialną teorię fluidów. Każdy
żołnierz emanuje z siebie cząstkę zdenerwowania i niepokoju i nad tym
wielkim zbiorowiskiem ludzkim wytwarza się atmosfera nad wyraz ciężka
i szarpiąca. Nocy tej czuwały nie tylko warty. Czuwało każde serce
żołnierskie.
Około godziny pierwszej w nocy w dół Słuczy, niedaleko od nas, na
lewo, rozlega się nagle schrypły nierówny wrzask "ura-a-a!"
Rozumiemy. Będącym tam brodem wparła się masa bolszewicka.
Już są na naszym brzegu! Słychać bezładną strzelaninę. Nadbiegają
spiesznie dwie kompanie posiłków, ale się wstrzymują. W tej ciemni nie
wiemy nic. Może to tylko jakaś nic nie znacząca dywersja, bo wszystko
zacichło?
136
Posłany na zwiady oficer nastąpił niemal na okop przed kwadransem
nasz, z którego teraz rozległo się kilka naraz głosów rosyjskich ("Barin,
chodi, nie boiś").
Ruszamy tedy z owymi dwoma kompaniami. Na linii naszych okopów
ruch, którego nie można rozeznać w ciemności. Zbliżamy się. Dwukrotnie
rzucamy pytanie do tych ruszających się w ciemni, których raczej uszy nasze
wyczuwają, a nie otrzymując odpowiedzi, dajemy salwę. Na to podrywa się
ze strony przeciwnej strzelanina silna, zdecydowana i jednolita.
Bolszewicy obsadzili brzeg na dobre. Pod własną osłoną brodem teraz
bezkarnie mogą pchać coraz nowe siły. Zajęli szosę na Rohaczów. Stało się!
W strugach deszczu, które się rozpętują niebawem, cofać się poczynają
nasze wojska na Kołodenkę. Na szosie rohaczowskiej wpadły w ręce
bolszewickie nasze tabory. Żołnierz wycieńczony ustaje zupełnie. Kładzie
się przy drodze, przysiada na głazie polnym i już się nie rusza, głuchy
na wszystko, obojętny nawet na czekającą niewolę. Gromadki żołnierskie
rozciągają się, rozwłóczą coraz bardziej. Co wygarnie szrapnel bolszewi-
cki, to się poderwą szybciej, by po chwili znowu zwolnić tempo.
Żołnierz nie wierzy w karabin, nie wierzy w te ładownice, które mu
tak strasznie obciążają pas. Nie przyrósł do broni a broń do niego. Przez
to nie ostrzeliwuje się, nie broni. Jedynie ułani 5 Pułku kryją odwrót.
Rozkisłym szlakiem, gniotąc czarnoziemne błoto, kilka godzin temu
jeszcze będące pyłem spalonym w spiekocie, zboczami dróg, miedzami,
ugorami rozmiękłymi, po których w splątane szlaki idą koleiny od kół
tysiącznych wozów, łanami zdradzieckich wczoraj pod Hulskiem, dziś tu
stratowanych i zdeptanych kłosów - idzie nasz odwrót.
Tam, z tej zadżdżonej dali, od Hulska, Zwiahia i Słuczy już nie naszej,
sunie za nami pościg bolszewicki, leniwy jak ten dzień rozmiękły,
rozmazujący się w kapaninie nierównej i niecelnej strzelaniny karabinowej.
Gdy nagle z tej strzelaniny i mgły, z jednostajnego klekotu kopyt
końskich, klapiących po szkliwiu błota, wybiega miarowy tętent galopu.
Niebawem w poklasku pełnego carriere walących w błoto czterech podków
wynurza się tuż przed nami jeździec.
Ledwo się zjawił - już jest. Młody nasz piechur - z tych rekrutów
osiemnastolatków... Koń pod nim niski, kudłaty, kozacki, lęki kułbaki
czarne, w górę wygięte.
Zarwał szkapę, aż siadła na zadzie - z nagła widać nas spostrzegł.
Wnet go otaczają ci, co byli bliżej.
Opowiadanie proste. "Przyzostał" z towarzyszami w chałupie we wsi.
Aż tu... tętni. Wyskoczył z chałupy - bolszewicy...
"Ja w niego tak tylko, panie poruczniku, strzeliłem aby raz z tego
karabina, a on ze śkapska wyrt! na ziemię. O, z tego karabina raz, a on
wyrt!... Ja za skąpe, oni za mną, ale dzie!... ot z tego karabina".
137
Trzyma ten karabin w ręku, przygalopował z nim przecie i jasne oczy
osiemnastoletniego dziecka ze zdumieniem i szacunkiem patrzą na tę
broń, podświadomie niemal użytą, która przecież strzela tak świetnie i tak
znakomicie przydać się może.
Ten żołnierz wierzył w karabin, który się trzyma w ręku.
Długo jeszcze, aż do samej Kołodenki, słyszę radosny głos chłopaka,
drgający zdumieniem: "Jaztegokarabina... a on... wyrt!... ztego...o!..."
Wkrótce tysiące jego kolegów miały istotnie poczuć te karabiny
w dłoni. Niepowstrzymany ruszył wtedy napór polskiej kontrofensywy,
by jeszcze raz przemierzyć szlaki bojowe i nad taż Słuczą zatknąć graniczne
kopce Rzeczypospolitej.
3. ZWYCIĘSTWO!
Teraz więc nastąpiły dnie odwrotu i wszelkiego odcięcia od wieści z kraju.
Serca żołnierskie wzięty cęgi czarnego niepokoju i głuchej nurtującej
trwogi. Nie przed wrogiem - to była realna rzeczywistość - ale przed
tym czymś nieznanym, co niby grzmot zdawało się przetaczać po tyłach.
Teraz już wiedzieliśmy, że to nie częściowa porażka. Doszły nas wieści
z rozbitego północnego frontu.
Tymczasem z kadry nie nadchodziły żadne uzupełnienia. Kraj milczał.
Poczynają krążyć niby skrzydła nietoperza w wieczór letni po szeregach
wieści: chybkie, trwożne, obłędnie czarne, niechwytne.
Na jednym z postojów przyszli mnie pytać żołnierze, że podobno rząd
bolszewicki już w Warszawie...
Przeciw nam zaś lała się wszystkimi drożynami i łęgami wołyńskimi
jazda Budionnego.
Jak kiedy wiosną masa wód zruszy, a drobne strumyki z cichym
szmerem biegną przez pola, łąką i bruzdą polną, rowem przydrożnym
i miedzą - nie powódź to, nie groźny prąd, a przecież wszędzie wokół
ciebie ta woda jest, nabrzmiewają stawy, a po mokradłach zapadłych
podnosi się nurt szklisty - tak i teraz Budionny wsiąkał wszystkimi
porami w leśne dąbrowy Wołynia. Nie walczył, nie kruszył, nie łamał się
pierś o pierś - mieliśmy go po prostu wszędzie: przed sobą, na skrzydłach
i na tyłach.
W Korcu "ogarnęło" samego Berbeckiego ze sztabem. Właśnie obiad
jadł na kwaterze, gdy na ulicy posypały się bezładne strzały, a za chwilę
u samych drzwi zmieszane głosy rosyjskie: "Podawaj Berbeckawo!"
Bohater spod Łowczówka miał krótką orientację i jeszcze szybsze
wykonanie: karabin w dłoń - bagnet na broń - w okno - ogród
- naprzód ze swoją kompanią sztabową! Przebili się - żołnierze potem
się śmiali, że "bolszewicy w Korcu (maku?) generała szukali".
Takie spotkania były ciągle. Pod Kilikjewem podjazd ułanów krecho-
wieckich w dwadzieścia kilka koni wjeżdża pełnym pędem w rozrzucone
sioło. Opłotki jego roją się od kawalerii rosyjskiej, ulica wsiowa zatara-
sowana, 62. Pułk sowiecki na niej biwakuje.
139
Za podjazdem zwiera się masa zielonych kapuz1. Jest w matni.
Dwadzieścia kilka szabel trysnęło do słońca. Chwilę - a już
sadzą przez gęsty skręt dwukółek i wozów taborowych. Rzekłbyś
- wierzchem suną.
Wypadli za wieś nie sami. Wszyscy byli, a z nimi - sztandar 62 Pułku
sowieckiego.
A pod Tajkurami!... Stary zamek tam olbrzymi, wspaniała rezydencja
stoi. Do jego stóp ledwo na dwunastą w noc przywlokła się i. Dywizja
Jazdy znużona.
Dołem ogromnych skarp, podwórcami brukowanymi drobno, gdzie
między kamieniami porosła trawa i chwasty, cicho, niby cienie, przesu-
wały się plutony. Roztasowali się, rozluźnili puśliska. Szkapy wytchnęły.
Żołnierze poczynają pojenie.
Koło drugiej w nocy strzały placówek, strzały wroga w ogromnym
rozpięciu. Nawała idzie!...
Chwila jeszcze - i znowu zostają same stare mury, a w oddali ginie
zgiełk oddalającej się bitwy.
Tak było zawsze.
Ogarniane, otaczane były i nawzajem ogarniały i otaczały nie drobne
patrole, lecz całe kupy wojsk i dywizje.
W Równem stało dwa tysiące szabel polskich na przedmieściach.
W mieście kwaterowała 3. Dywizja Piechoty. Z późnego wieczora wszcze-
pił się wróg pomiędzy jazdę i piechotę i tuszył, że jedną i drugą ma we
wnęku.
Rysi instynkt pułkownika Sochaczewskiego wyzuł nas wtedy z tej
obieży. Chyłkiem, na cichy rozkaz, siada wiara na koń.
Pułkownik bezdrożami wymknął bolszewikom owe dwa tysiące szabel,
jarami i rozpadlinami, po polach, owiniętych w ciemń nocną. Konna
artyleria jechała środkiem. Szwadrony szły cicho, wilczym krokiem.
Rozkaz był, w razie ataku nieprzyjacielskiego, uderzyć wręcz i nie strzelać,
by nowych sił wroga nie zwabiać.
I wyszliśmy.
Jakże mi żywo w oczach odtąd stoi czar przeprawy nocnej, kiedy to
Piłsudski trzy bataliony spod Krzywopłotów wyprowadził do Krakowa,
między dwoma posuwającymi się korpusami rosyjskimi.
Aż stanęliśmy u brzegu wschodniej Małopolski. Wojna coraz to
kondensowała się bardziej. Tu za naszymi plecami leżała szczera Polska.
Prosty żołnierz, gotów dalekie wyprawy kresowe traktować niemal jak
' W ubiegłej ofensywie żołnierz bolszewicki w wielu oddziałach nosił czapki 
"tatarskie" - z dnem
kolorowym, z uszami futrzanymi, podniesionymi i związanymi u góry.
140
wojnę "kolonialną", poczuł teraz pod nogą próg Ojczyzny. Przestrzenie
zmalały, pojęcie mil rozległych ściągnęło się do kilometrów, boleśnie
liczonych.
Hen tam, na tych obszarach bezbrzeżnych, na których walczyliśmy
kilka tygodni temu, sto wiorst naprzód, sto wstecz, było pojęciem
abstrakcyjnym, sportowo-militarnym.
A tu... miły Boże!
Więc kiedy tak odsądziliśmy się pod zręby Polski i przypadli, by
nabrać tchu, przypadł na krótki czas i Budionny.
Ważył coś w sobie.
I niewiadome było: na Kowel pójdzie, czy przez Dubno dawnym
bat'ki Chmielą szlakiem - na Lwów?
Na północy, od strony Kowla, stał mu na drodze Śmigły. Czy ta
okoliczność, czy to, że należałoby przebyć zniszczony pas między Styrem
i Stochodem, gdzie by konie kawalerii karmy dla siebie nie miały - dosyć,
że Budionny całą masą zwrócił się na południe - na Dubno.
W Dubnie, opuszczonej fortecy, gospodarzył sobie "od wieków"
komendant baonu etapowego, major Matczyński.
Major żył całkiem jakby za onych dobrych czasów, kiedy to starzy
komendanci siedzieli po stepowych zapuszczonych fbrtalicjach, kiedy to
w gardzieli groźnej wiwatówki gnieździły się wróble, a najwyższą władzą
była groźna komendantowa, której potrzebom służył mąż i załoga.
Nie wiem, czy i w danym wypadku analogia była aż tak daleka, zgoła mi
nie jest wiadome, czy w ogóle komendant Dubna miał swą komendantowa,
ale wiem, że żył po bożemu, miał to i owo i niezłą gospodarkę i zwłaszcza
- klomby pysznie założone, przedmiot chluby i dumy komendanckiej.
Teraz na to wszystko zwaliła się cała siła Budionnego. Major Mat-
czyński osadził się w jednym forcie dubieńskim i odgryzał się. Po kilkakroć
ponawiane ataki Budionnego odparły dzielne "taboryty", czy tam "de-
kowniki etapowe", majora Matczyńskiego.
On sam, w rozpiętym mundurze, w pantoflach, był wszędzie przy
swoich żołnierzach. Pedant i mantyka i teraz, w największym ogniu, nie
pozwalał przebiegać po kunsztownie zasianych klombach, klął i złościł
się, i trzymał się, aż mu z baonu, liczącego niespełna siedmiuset ludzi,
padło dwustu żołnierzy.
Więc teraz, kiedy Dubno padło, stanęła Budionnemu Polska otworem,
niebronna i niezbrojna. Werżnął się wraz klinem między grupę północną
- Śmigłego i południową - generała Romera. Grupy te nie miały
kontaktu. Lukę między nimi zajął Budionny i zapadł między Berestecz-
kiem a Dubnem w ogromnych lasach rządowych.
141
Przed nim szlak równy stał, jak sierpem rzucić, na Radziwiłłów
- Brody - Lwów...
Brygada jazdy, w której była moja bateria, stała właśnie jako ostatnie
ogniwo grupy Śmigłego, wysunięte na południe. Staliśmy w kolanie Styru,
tam, gdzie nagle skręca ku zachodowi, na dawnych beresteckich polach.
Za rzeką - na południe w dół - była pustka. Szły tam głębokie lasy,
pełne wojsk Budionnego, i hen! o pięćdziesiąt wiorst w dół, w Brodach
- pierwsze znów siły polskie grupy Romera, sławna 18. Dywizja
Krajewskiego.
Teraz więc Śmigły i Romer musieli sobie podać ręce, a przecież na
ten kawał przestrzeni sił nam było brak.
Rwą tedy tylko raz po raz wypady konne, szalone, pięćdziesiąt wiorst
w głąb, aż do Brodów.
Podchorąży 12. Pułku Ułanów, Wasiutyński, szedł tą drogą trzy razy.
Po raz pierwszy w dwadzieścia jeden koni. Do Brodów dotarł bezkarnie.
Z powrotem szedł ciemną nocą, przelatując w ciszy śpiące wsie, pełne
jazdy bolszewickiej. Ubili mu siedmiu ludzi, postradał wszystkie konie.
Bagnami beresteckimi, w których ongi potonęło tyle łbów kozaczych,
przedarł się ku nam z powrotem.
A kiedy drugi raz szedł - w szpicy jechał wtedy - z nagła,
w Stanisławczyku na postoju, opadli go kozacy.
Tyle, że z konia zdążył spełznąć i buchnąć w wysoką fasolę. "Wźe
win tut schowawsia. W fasaliu skocziw" - informowała jakaś poczciwa
babina. Łazili, kłuli spisami, tykami, omal nie nastąpili na niego - i nic.
Od tej pory zhardział podchorąży Wasiutyński. "Już mi nie zrobią
nic" - śmiał się swoim śmiechem, który brał za duszę i twarz jego,
smagła, czarniawa twarz, spalona na wichrze i ulewie, rozjaśniała się.
A kiedy trzeci raz poszedł - zginął.
Wtedy, w tych walkach pod Beresteczkiem, przychodzą pierwsze
wieści, że kraj drgnął. Podobno stanęło pod bronią 300 ooo ochotnika!
Kadry, obozy ćwiczebne, koszary i place musztry roją się. Pomoc bliska!
Czekajcie tylko.
Czekajcie i przetrwajcie.
Taki rozkaz.
I rzeczywiście i sierpnia zjawił się pierwszy szwadron marszowy.
Stanowią go na j dziwacznie j dobrane elementy. Część - to stara wiara,
zwerbowana na Pomorzu, wygi Wielkiej Wojny, weterani zachodniego
frontu.
Łazi to po murawie, po krzaczkach i ugorach i szuka "sztellungów",
gniazd cementowych na kulomioty itd. - "nieprawdaż?", "no nie?"
{nicht war?). Nie znalazłszy nic podobnego, zabierają się flegmatycznie
do ogromnych faj i klną "pierońsko" tę polską wojnę.
142
Reszta to chłopaczki, zgarnięte po świecie jak się dało, różnego gatunku
i różnej wagi-"ochotnicy".                                   •
"Powstańcy" - określili ich żołnierze. Przezwisko miało być pogar-
dliwe, drwiące, miało oznaczać wojaka, co jeśli nie z pierzyną, to w każdym
razie z termosem rusza w pole. "Powstaniec" - mówił żołnierz-fachowiec
o żołnierzu-amatorze.
A przecież w ciągu tygodnia miały napłynąć coraz gęstsze masy owych
"powstańców". I w okamgnieniu znikło przezwisko. Stał się głęboki
przełom. Cała armia stała się inna jakaś - powstańcza.
Teraz z dnia na dzień przybywa ducha i waga moralna coraz bardziej
odchyla się na naszą korzyść. Walki nasze z Budionnym z dnia na dzień
stają się coraz skuteczniejsze. Inicjatywa coraz bardziej przechodzi
w nasze ręce. Pod Radziechowem, Chołojowem, Mostami, Kulikowem
itd. staczamy pomyślne, chociaż ciężkie bitwy.
Mamy sposobność w tym okresie po raz nie wiem który stwierdzić
walor inicjatywy i zdecydowania.
Na trzeci dzień uporczywych walk pod Łopatynem działa nasze zostały
bez osłony. Ruszyła na nie do ataku ława kawalerii Budionnego: trzysta
- czterysta szabel.
Moment był krytyczny. Żadnych sił pod ręką nie mieliśmy. Ława była
tuż-tuż.
Wtedy w kilkanaście szabel przygodnie zebranych (był między nami
pułkownik Rummel, dowódca l. Dywizji, major Brochwicz-Lewiński,
rotmistrz Dziewicki i inni) ruszyliśmy do szarży. O kilkadziesiąt kroków
przed nami atak rosyjski zdarł konie, skłębił się - i pierzchnął.
Epizody podobne zaczynają się mnożyć. Pod naciskiem naszej wzmo-
żonej inicjatywy Budionny w zdecydowany sposób "odskakuje" od nas,
odbija się w kierunku na Włodzimierz Wołyński, w sposób tak radykalny,
że traci kontakt z nami, robi łuk, aby pod Hrubieszowem przesadzić Bug
i runąć na Zamość.
Tam jednak dostaje się w cęgi. Z południa ciągniemy my, z północy
uderza grupa Hallera, z północo-wschodu ukosem maszeruje na niego 2.
Dywizja legionowa.
Spomiędzy zaciskających się czeluści wymyka się z powrotem - za
Bug. Lewa więc strona Bugu nasza.
Teraz następuje cisza. Stoimy pod Kosmowem nad Bugiem. Wieś
zbiega pochyło nad samą rzekę. Po stronie bolszewickiej rozległa płasz-
czyzna otwarta biegnie hen, pod las. To nam daje przewagę. My dotykamy
rzeki bezpośrednio. W gorące południa możemy nawet kąpać się bezkar-
nie. Oni gdzieś muszą aż pod lasem się maskować.
Takiego zupełnego spokoju mamy pięć dni. Aż dziwnie, jak się wszelka
wojna urwała. Chłopcy powracają do rekruckich zabawek - niby w kadrze.
143
W 12. Pułku Jazdy porucznik Grocholski, słynny "kawalkator", jakby
powiedział Sienkiewicz, niby nigdy nic demonstruje karkołomne triki.
Wrzesień jest piękny i słodki jest czas odpoczynku.
A przecież wie z nas każdy, że ten spoczynek to tylko ciężkie powolne
odwracanie się karty - nowej karty wojny. Tam, w sztabie, teraz właśnie
rozgrywa się w najwyższym napięciu najwalniejsza bitwa. Teraz właśnie
zapadają decyzje.
Tam - na tyłach - teraz właśnie, w śmiertelnym naprężeniu, są
zbierane wszelkie siły, wszystkie rezerwy, koordynowane wszystko dla
uderzenia.
Czekamy 2. Dywizji Jazdy Dreszera i wiemy, że gdy ona nadejdzie
- uderzymy.
A tymczasem saperzy nasi nocami, jak pracowite mrówki, budują most
na Bugu. Wiemy, że to dla nas most. Z chwilą, gdy Dreszer nadciągnie
i ostatnia listwa mostu przybita zostanie, karta odwróci się ostatecznie.
Odwróciła się nocą z 11 na 12 września.
Tej nocy Kosmów wzbiera, pęcznieje naszymi siłami.
Opłotki wsi, wygony, gumniska i obejścia, sady i droga wsiowa
- wszystko w tej ciemnej nocy jest jedną żywą masą. Nie widać ani koni, ani
ludzi, tym bardziej odznak i twarzy. A przecież - rzekłbyś - jeden sznur
wszystkie serca niże. Ten rytm tysięcy serc chwyta każdego z nas na skrzydła.
Jest to stan niewypowiedzialny, jaki się przeżywa przed bitwą,
wspólnie z tłumem kilku tysięcy ludzi. Rapsodie rycerskie, hymny
bitewne, rodzą się z takich chwil, nie z chwil samej bitwy, która już jest
tylko rzemiosłem, sportem lub ciężką pracą. I w takich chwilach czuje
się potęgą i urok, jaką musiała mieć śpiewana przed bojem Bogurodzica.
...do Kosmowa napływają wciąż nowe i nowe oddziały.
Stoję z baterią tuż przy moście. Trzecia godzina już. Jeszcze nie dnieje,
a przecież ciemność robi się jakaś matowa i mleczna.
I w tej chwili pierwsze kopyta końskie uderzają o most. To Pułk 14.
otwiera pochód.
14. Jazłowiecki Pułk Ułanów!
Widziałem jego zaczątek. Było to wczesną wiosną 1918 roku. Korpus
generała Dowbora stał internowany niemal w widłach Dniepru i Bere-
zyny. Hen, w dół, za Prypeć, na Radomyśl, za Kijów, od Skwiry
i Taraszczy, po Dniepr i za Dniepr, po stepy Chersońszczyzny i po
Odessę, burzyło się i kołysało morze uzbrojonej czerni.
Przez to morze obecny pułkownik, wtedy rotmistrz, Plisowski, prze-
prowadził w ciągłych utarczkach spod Odessy do Bobruj ska, robiąc tysiąc
kilkaset wiorst, swój szwadron - zaczątek Pułku Jazłowieckiego.
144
Po haniebnej kapitulacji Korpusu, rotmistrz Plisowski nie chce złożyć
broni. Ze swymi ludźmi przedziera się na Kubań, walczy pospołu
z kozakami przeciw bolszewikom, maszeruje do Taganrogu, wreszcie,
gdy powstaje dywizja Żeligowskiego - wraz z nią, jeśli nie "borem
lasem", to błotem bessarabskim podąża do Polski.
A właśnie jest rok 1919 i pełnia walk z Ukraińcami. Na tyły ich w walce
pod Jazłowcem wyłania się raptem obecny Pułk 14. Trafił w sam czas na
bitwę - z Kubania i spod Odessy.
Wściekła szarża "jazłowiecka", od której pułk wziął imię, daje mu
w ręce łup olbrzymi, w czym samych dział czterdzieści.
Tak oto pułk się ochrzcił i zameldował w Ojczyźnie.
Ma on odtąd charakter specjalny, różniący go od tylu innych pułków,
formowanych normalnie. We włóczęgach dalekich, w marszach i w bojach,
wypaździerzył się z pułku wszelki mniej hartowny element. Do kadry tej,
która kompletowała się w lotnej tułaczce bojowej po kozaczych stepach,
przywierały tylko duchy twarde albo duchy niespokojne. Wielu tam
służyło Polaków, co nigdy nie widzieli Polski i mowy polskiej nie znali,
często gęsto niejeden tam Kozak przywarł, teraz z nagła okazawszy się
na regularnej służbie u Rzeczypospolitej.
Przeszłość i skład żołnierski dają pułkowi egzotyczny charakter.
Widomym jego znakiem jest wielbłąd i Chińczyk, którzy przywędrowali
wraz z pułkiem do Polski.
Jazłowiecki Pułk, "wolonterski", w rewiach może nie tak świetny jak
inne, w walkach wyrobił sobie ustaloną reputację.
Popularna piosenka żołnierska mówi o nim, że:
Zawadiacko głowę nosi
I do szarży sam się prosi.
W kampanii latem roku 1920 pułk stracił trzydziestu ośmiu oficerów.
Teraz oto prowadzi go w bój dowódca rotmistrz Belina-Prażmowski,
bratanek legionowego Beliny. Dawny dowódca pułku, pułkownik Pli-
sowski, dowódca obecnie 6. Brygady Jazdy, stoi na brzegu. Puścił
na czoło swój pułk stary pod Beliną. Koń się pod rotmistrzem skręca.
Czyżby na znak?
Rotmistrz Beliną owego poranku poległ, rozszarpany pociskiem ar-
matnim. Trzydziesty dziewiąty!
Przeszli już... Wsiąkli w przestrzeń po tamtej stronie Bugu. Karabiny
maszynowe bolszewickie poczynają grać. Bitwa się rozpoczyna.
Od strony bolszewickiej, nad czarnym rąbkiem lasu, niebo poczyna
różowieć. Zaraz potem rozpala się na nim kilka krwawych, ostro zaryso-
wanych pręg. Zorza wstaje.
W tę zorzę rusza teraz następny pułk jazdy - i. Krechowiecki.
10 Strzępy epopei...                                          145
Widać już ich dobrze, jak trójkami zjeżdżają z wysokiego brzegu.
Wiedzie ich major Podhorski, który właśnie pułk objął, jeden z tych
starych w nim oficerów, w których po śmierci nieodżałowanego Romera
lepiej, niż w kimkolwiek bądź, spoczywa żywa tradycja tego wspaniałego
pułku.
Pułk Krechowiecki! Krechowce i Dukora. Lwów i Wołyń - jedno
pasmo walk, jedna złotolita nić tradycji ułańskiej.
Pułk Krechowiecki! Wychuchany i wyniańczony przez pierwszego
swego dowódcę, śp. pułkownika Mościckiego, w odmęcie moskiewskim,
w bestialstwie zbuntowanego chamstwa, w bagnie moralnym, zasłuchany,
zapatrzony w świetne prawzory polskiego ułana, świetny, wymuskany
pułk, górnie noszący tradycje ułańskie zarówno w polu, jak w salonie,
zarówno na rewii, jak w walce.
O nich żołnierska śpiewka mówi:
Zawsze pierwsi, zawsze znani
Krechowieccy są ułani.
Jednak ci "zawsze pierwsi" nie "zawsze znani" byli. Kiedy wrócili
do Kraju - inne pułki miały tu tradycję obywatelstwa. W kraju szalała
orgia inwektyw politycznych i kalumni. Ślepa partyjność szukała sobie
popleczników wśród wojska na tle słusznych i niesłusznych rozżaleń.
i. Pułk Krechowiecki nie znalazł się wtedy na parkietach politycznych
salonów, żaden mundur krechowiecki nie stanął do jakiejkolwiek bądź
zamachowej roboty.
"Zawsze znani" bez żadnego "ale" poszli od pierwszego dnia
w pole i zapisali sobie najpiękniejszą kartę, jaką dobra służba żołnierska
zapisać może.
Po Krechowieckim Pułku teraz jechał 12. Pułk Podolski, prapoczątek
swój biorący w tzw. III. Korpusie Polskim na Ukrainie, rozbity ongi
w krwawej rzezi przez zalew uzbrojonego chłopstwa pod Niemirowem.
W pułku tym zgrupowała się cała podolska młodzież ziemiańska, toteż
podśpiewywano mu, że:
Po majątki na Podole,
Pułk Dwunasty rusza w pole.
Jeśli jednak zważyć, że w kampanii tego lata pułk stracił trzydziestu
dwu zabitych i rannych oficerów i że w ciągu dwóch miesięcy padło mu
na linii kolejno sześciu dowódców, to musielibyśmy przyznać, że ta
młodzież za majątki płaciła cenę pełną, rzetelną.
Te trzy pułki stanowiły 6. Brygadę Jazdy pułkownika Plisowskiego.
Teraz most zadudnił pod kołami konnej artylerii. W godnym siebie
towarzystwie jechała arystokracja - trzy najstarsze w Polsce konne baterie.
146
A więc najprzód senior tej arystokracji - szła i. bateria i. Dyonu
Artylerii Konnej pod kapitanem Mirzą-Sulkiewiczem.
Na swych czarno-amarantowych proporcach ma bateria zapisane
przede wszystkim Wilno. Tam to porucznicy Kopański i Sarnecki, obaj
w walce tej potem ciężko ranni, w ciasnych uliczkach wileńskich, pod
szalonym ogniem bolszewickim, wytoczyli armatę bez wszelkiego przy-
krycia i podciągając ją za szprychy i za lawetę, pluli granat za granatem
na dystans najbliższy w broniących się w mieście bolszewików.
Znała i. bateria Dźwinę i Berezynę i zmienną kolej bezustannych
dwuletnich walk.
Dalej szedł 3. Dyon Artylerii Konnej pod majorem Trzebińskim.
Więc i. bateria pod kapitanem Kołaczkowskim. Ta, co pod Łaszczowem
intensywnym ogniem kartaczami w napierające siły Budionnego ocaliła
dywizję, za co od dowódcy dywizji otrzymała specjalne podziękowanie,
od 1918 roku począwszy, od kampanii ukraińskiej, poprzez bój pod
Dołhobyczowem w ciągłej niemal walce.
Więc 2. bateria 3. Dyonu pod porucznikiem Lechnickim, samorzutnie
przez swego dowódcę, natychmiast po zrzuceniu okupanta, jesienią 1918
roku, w Lubomlu-Maciejowicach na Wołyniu - niemal z niczego
stworzona, gdzie każdy koń, każdy rzemień, od początku były nie
"wyfasowane" a zdobyczne, bateria, dźwignięta inicjatywą prywatną
swego dowódcy, drogą niejako powstańczą, wierna Wołyniowi i z Woły-
niem przez cały czas dwuletnich bojów związana, teraz srodze pod
Ozierną, pod Hulskiem przerzedzona, pozbawiona w bojach dwu trzecich
swego składu oficerskiego.
A dzisiaj miał paść ciężko ranny jej dowódca, porucznik Lechnicki.
Przeszła więc i konna artyleria. O niej to miał powiedzieć Budionny,
że najwięcej Polsce konnej artylerii zazdrości1.
Teraz ukazał się dowódca korpusu jazdy, pułkownik Rummel ze
sztabem. Zawsze obecny w pierwszej linii i obecnie nie czekał na przejście
całego korpusu. I dopiero za sztabem pułkownika Rummla, w pełnym
już blasku rozbłysłego dnia, udały się na most głębokie szeregi 7. Brygady
Jazdy.
W dwie godziny po jej przejściu nadciągnął Dreszer ze swoją 2.
Dywizją ułańską.
On - za innymi - pociągnął na wschód - za Bug - w tę wielką
bitwę, której grzmot szerzył się na coraz rozległej sze j przestrzeni, w miarę
wlewania się wciąż nowych i nowych pułków jazdy.
' Słowa te Budionny wyrzekł do porucznika Wiktora, który z patrolem 9. Pułku 
Ułanów został
(był już koniec działań wojennych) zaproszony do kwatery "bat'ki" i na znak 
braterstwa wymienił
swój rewolwer na szablę rosyjskiego Murata.
10.                                                    147
Bitwa owa, rozpoczęta o godzinie trzeciej w nocy z dnia ii na 12
września, nie skończyła się tego dnia, ani następnych. W ciągłym boju,
w nieustającym pościgu, przeniosła ona zwycięskie sztandary ułańskie nad
Styr, Horyń i Słucz, aż oparła się w ostatnim komunikacie tej pol-
sko-rosyjskiej wojny o odebrany z powrotem Korosteń.
Na południowym froncie, w tej bitwie i w tym właśnie dniu 12
września, wstało znowu z kurzawy i z klęski i zajaśniało - ZWY-
CIĘSTWO!
[Z WYDANIA I]
Za wcześnie jeszcze, aby wielka sztuka objęła dorobek wielkiej wojny. Przecież z 
ostatnimi
pogłosami epopei wojennej sprzed oczu naszych usuwa się i zapada w otchłań 
niepamięci
prawda tych przeżyć, które przeorały duszę naszego pokolenia.
Te kilka skromnych opowiadań, które bez żadnej pretensji do ich wartości 
literackiej
podaję, są niby strzępy z eposu, drobne skry z popieliska wygarnione - nim 
zgasły.
Postarałem się bądź z własnych przeżyć, bądź ze słów innych odtworzyć parę
momentów zwrotnych. Z żalem pominąłem te liczne opowiadania i korespondencje
wojenne, drukowane różnymi czasy, które, może barwniejsze, były jednak bardziej
fragmentaryczne. To, co tu podaję - śmierć Mościckiego, kapitulacja Dowbora,
najpierwsza odsiecz Przemyśla i Lwowa, moment włamania się Budionnego za linię
polskiego frontu, sforsowanie Słuczy i wreszcie punkt i miejsce, z którego 
runęła nasza
kontrofensywa 1920 r. - wszystko to tematy, mające ogólniejsze znaczenie. Jedno 
tylko
opowiadanie czołowe Pasika kreśli dzieje zbyt indywidualne pojedynczego 
żołnierza, ale
że dzieje jego to krwawa martyrologia tysięcy naszych żołnierzy w czasie wojny - 
sądzę,
że wolno mi było dołączyć je do zbiorku i na pierwszym miejscu umieścić - jako 
hołd
polskiemu nieznanemu żołnierzowi.
W opowiadaniach, które tu podałem czytelnikowi, szło mi przede wszystkim o 
wierną
prawdę nawet w nic nie znaczących trzeciorzędnych opisowych szczegółach.
Niechże spełnią one rolę jednej z niezliczonych cegiełek dla kogoś w przyszłości
- kiedy już będzie czas po temu.
SZPITAL W CICHINICZACH
WEDŁUG PAMIĘTNIKA ZOFII Z WAŃKOWICZÓW
TADEUSZOWEJ ROMEROWEJ
PAMIĘCI Ś P. MAURYCEGO WAŃKOWICZA,
POLEGŁEGO 17 MAJA 1918 ROKU W POTYCZCE
NAD DNIEPREM
Z Ziutką znaliśmy się od małego. Wspólnyśmy mieli umiłowany krem,
który kucharz Michaś z truskawkami znakomicie przyrządzał i wspólne
chlubne boje na szyszki w przepastnej, tchnącej wilgocią, starej alei
świerkowej w najdalszym zakątku parku. Było to zawsze czupurne i harde,
ale bardzo jakieś dziewczyńskie i za serce biorące. Ot, taki sobie podlotek,
szybko rosnący, jak chmiel w słońce.
Aż ci, nim dorosła, wojna przyszła. Zamiotło nami wszystkimi
- ludzie najbliżsi potracili się z oczu.
Ujrzeliśmy się już znowu w ciężkie dni bobrujskie - na ziemi naszej
niby, a już nie naszej, w kraju rodzonym, nad wszystko drogim, a już
obcym. Jak przed wiekami po wrzosowiskach i sośniakach białoruskich
szedł wichr dziejowy. Jak przed wiekami... i jak przed pół wiekiem, kiedy
ojca mego na dożywotnie osiedlenie, jej stryjów na wygnanie zmiótł.
Gustaśmy ongi - młody student i owo dziewczyństwo - mieli różne.
Mnie, chowanego w Warszawie, trąciły one tam społeczności i izmy. Ją
- nieco yogi, nieco misterne jakieści angielskie pieski, od szczeniaka wódką
pojone, a zresztą - coraz innego coś, "byle nic mądrego", jak zgryźliwił brat
jej, Moryś (krechowiecki podoficer, w potyczce nad Dnieprem poległy).
Więc teraz, w Bobruj sku to było, po odsunięciu od szyi splotu
bolszewickiego i nadejściu Niemców, spotkałem ją z ciekawością rzetelną.
Przyjechała z "frontu" jako siostra miłosierdzia i fama stugębna już
poprzedziła jej powrót opowiadaniem o Cichiniczach.
"Jakże tam było, Ziutką?" - zapytałem zwolenniczkę małych po-
kracznych bullów i yogów.
Uśmiechnęła się: "Ot wiesz, nic. Byłyśmy i wróciłyśmy".
Aczkolwiek nie da się zaprzeczyć, że w odpowiedzi tej było idealnie
wszystko, wysupłałem wszelakoż jej pamiętnik. Było tego, ceratowych
kajetów, milion i troszkę. Z pięciu lat. Dostępne wszystkim. Nic ze
sztambucha, wiele z kroniki, ale drobiazgowej aż do rozczulenia. Z tego
zapasu wybrałem wypadki w Cichiniczach. Dopieroż czytając, a notując
skrzętnie, po tych kołkach epicznych, spisywanych w noce bezsenne,
w obliczu śmierci i hańby, rozpiąłem żywą opowieść z opowiadań
i dopełnień narratorki - świadka i uczestnika.
153
Podaję ją tu... I to jest "strzęp epopei". Strzęp epopei kresowej, nigdy
nie kończącej się, rwanej i kontynuowanej od stuleci, a zapisywanej nie
w księgach i nie w "malowanych dziejach", które "przetrawiał ogień",
nawet nie w pieśni, której w tym kraju o etnograficznym podłożu obcym
nie miał kto tworzyć, a żłobionej wyraziście rylcem milczenia - w du-
szach i charakterach ludzkich.
Nie ma już tych kresów. Więc niechże im, niby wiązanka białego
kwiecia, na grób padnie to opowiadanie.
Cichinicze, styczeń roku iyiS
Wszystko już śpi. Świeca postawiona na mojej walizce, ustawionej
sztorcem, oświetla nikłym blaskiem pięć polowych łóżek, na których już
śpią inne siostry. Śpią snem sprawiedliwych - a tyleż było pisku,
śmiechów, witań na ten mój powrót dzisiejszy. Tylko ja markuję. Pisanie
dziennika, choćby na kolanie, jak w tej chwili, i po całodziennym trzęsieniu
tiepłuszką i bryczką - to już taki nałóg. Ale jak zaraz nie zapisać, to już
nazajutrz w głowie nie ma nic.
Co było? Nic nie było. Przyjechałam, przywitałam się. Pokazali szpital.
Dali jeść. Poszłam spać. Oto wszystko.
Tymczasem dziś, gdy tak piszę w ciszy nocnej, a wyolbrzymione cienie
pełgają po kątach tego ponuro sklepionego pokoju (nie wiem czemu pokój,
mieszczący sypialnię sióstr, nazywa się "kaplicą"), nawał cały wspomnień,
zamiarów, wrażeń, głowę mi rozsadza. Żebym tylko zdążyła zapisać, nim
zasnę.
Ostatni raz żegnałam ten swój szpital, do którego dziś wracam, sześć
miesięcy temu. Było to na początku sierpnia, w czarnoziemach połtawskiej
guberni, gdzie szpital nasz kwaterował wraz ze swoją Pierwszą Dywizją
Strzelców.
Po upadku z konia i ciężkim nadwerężeniu nogi, jako tako pod-
kurowawszy się, rzuciłam szpital, zacisznie "urzędujący" w starym
"barskim" dworze, w parku olbrzymim, starodrzewnym, poszumnym.
Były to początki rewolucji, "kiereńszczyzna", w hasła podniosłe, w na-
dzieje, w biały chleb, w kołacze małorosyjskie zasobne.
Dziś wracam na służbę, ileż cięższą, do tych zamarłych w śniegach
Cichinicz. Jechałam do nich przez świat zapluty łupinami siemeczek,
cuchnący brudem zaśniedziałych tiepłuszek, zrudziały w chamstwie,
zszarzały w biedzie, zaciągnięty niby ołowianą chmurą.
Jechałam do nas, do swoich, na swój posterunek, na ostatnią niejako
chwilę, lada dzień już nie można będzie z Mińska dojechać. Krylenko
wydał nam wojnę. Korpus Polski tkwi w rejonie Bobrujska. Szpital nasz
jest na peryferii rejonu. Zewsząd, z północy od Mohylewa i z północy
od Mińska, z południa od Kalinkowicz, ze wschodu zza Dniepru, a przede
155
wszystkim z zachodu - z resztek dawnego frontu, ciągnie na nas Batyjowe
morie nieobjatoje, wyjącej, lękliwej i krwiożerczej tłuszczy.
Ale to nie dlatego nazywam, że wracam na ciężką służbę - jakoś się
nie boję - pewno dlatego, że na linii frontu nie byłam dotąd - niebez-
pieczeństwa uświadomić sobie nie umiem. Ciężko i straszno jest z innego
powodu. Nie wiadomo gdzie sens i gdzie koniec tej walki. Gromadził się
Korpus, by bić Niemców i bijąc Niemców, przeć do Polski, zaś teraz
- ta walka rozczłapana na wszystkie fronty, z leniwym przeciąganiem
gdaczących gdzieś tam w przestrzeń kulomiotów. O co i po co? - Z musu.
Taka walka bez entuzjazmu i, boję się to powiedzieć sobie sama, bez
nadziei, przytłacza widać nie tylko mnie, ale wszystkich. Szpital nasz to
nie ten dawny wesoły "chichociniec" w zieleni połtawskiego parku.
Wszyscy oni ciż sami: naczelny - doktor Mroczek; lekarka - Józka
Dowgiałło; starsza siostra - Wolbekowa Henrietta, mała, fertyczna,
elegancka, żelaznej wytrwałości, nie zapominająca w najcięższych tara-
patach przejeżdżać puszkiem po nosku; Lala Landsberżanka - cicha,
małomówna Litwinka (z Kowieńszczyzny); Ira Krzyżanowska, zwana Peo
(podpisywała się czas jakiś p.o.), energia chodząca, ignis ardens*', Halka
Skibniewska, kozak kresowy z czupryną a la garconne, której szeroki
stepowy uśmiech rozjaśnia wszystko i poczciwa Olesia Białkowska,
eks-klucznica, pulchna, stara panna z pretensjami, ale jak mówił nasz
gospodarz "koczkodan poczciwy z kościami i nawet z papilotami". I inne
- sióstr jest dwanaście - to już nie te, nie te, co pół roku temu.
Może taki nastrój powoduje i ten dom przeklęty. Stary dwór jakichś
moskiewskich Niemców, po ich wysiedleniu, od początku wojny pusty.
Teraz od pół roku rozgrabiony. Wreszcie na przyjazd szpitala wybielony
i wy dezynfekowany. Buda to zawsze była pewno bez tradycji, którą zabiło
powstanie i konfiskata, a niemieckie rządy zatarły. Teraz jest to grób
pobielany - bez tej nikłej, choćby byle jakiej tradycji ostatnich miesz-
kańców.
To my go więc mamy rozgrzać i ożywić? Czym?
Landara ta ma pokoi, sal, skrytek, galerii szklonych i otwartych,
schodów kręconych, przybudówek - bez liku. Na dole - hali (sień
raczej) i sale z chorymi. Na górze - my, a więc: jadalny, "krokodylarnia",
to znaczy bogobojny pokój starszych sióstr i "koziarnia", to znaczy owa
"kaplica", w której to piszę (zimna jak psia buda). Oprócz tego na parterze,
od dziedzińca, odseparowana część szpitala: pierwsza sala - tyfusowych
- tzw. izolatka, druga - podejrzanych - tzw. separatka, i kuchnia.
Nudny dom, nudno w domu, nudno wokoło domu. Jakiś umarły
pseudopark, pseudosad, z drugiej strony czerwona ściana gorzelni o kro-
Plonący, żywy ognik.
156
ków trzysta, z trzeciej coś, co kiedyś było gazonem, czy tam klombem,
a z czwartej dziedziniec i o kilkaset kroków pierwsze domy miasteczka
Cichinicze.
Nie lubię wsi pod nosem. Nie lubię przed oczami cegły czerwonej.
Nie lubię, jak pole uprawne z jednej, droga publiczna z drugiej, włażą
niemal na dom. Ckni mnie od tego wilgotnego sinego tynku ścian
wewnątrz domu. Ciężko mi. Moryś gdzieś tam w śniegach, w nocy, ze
swoim szwadronem. I gdzie teraz?... O Boże... jakby mi kto serce w wielką
chamską garść wziął. Tak jak ten drab dzisiaj, jadący z frontu, który wiózł
wiewiórkę. O Boże, o Boże, niech dzieje się coś, byle nie ten szary dzień,
ciężki kamień na piersi, straszna niepewność.
Ładnie zaczynam służbę.
Trzeba wziąć się w garść. I pracować. Pracować.
Już tydzień minął od mego przyjazdu. Tydzień - sznurek siedmiu
dni tak absolutnie wyjałowionych z wydarzeń, jak ten szpitalny bandaż:
wije się i wije białą obojętną taśmą, bez końca, bez końca. Kryje rany,
znaczy go krew, on sam - to zawsze ta równa, biała, bez końca wywijająca
się taśma.
Nasz szpital, nasze tu życie, my same, w tej wielkiej rzeczy, która się
nazywa "polski czyn zbrojny", jesteśmy jak ta biała, martwa taśma
bandaża. Korpus już się bije - coraz goręcej. Ale nie od naszej strony.
My jesteśmy na wschodzie dyslokacji Korpusu - od strony byłej carskiej
"stawki", obecnie kwatery głównej sił bolszewickich. Tymczasem szarpią
nas oni od zachodu, od Osipowicz, od Żłobina, a tu szykują uderzenie
rozstrzygające i koncentrują siły. Więc obecnie nie mamy ani jednego
rannego. Zapadły to kąt nasze Cichinicze. Strasznie to ciężko tak deptać
w tej "pokojowej" pracy szpitalnej, wiedząc, że to nie to... I nic nie
wiedzieć. I do Morysia tęsknić i niepokoić się.
Dobrze, że chociaż pracy dużo. Dostałam dwie sale, to jest około
sześćdziesięciu chorych. Wieczorem czasem wydaje się, że głowa pęknie
i huczy w niej, jak w młynie. Janka Gościcka ("Jaskółka") i "Peo" (Irena
Krzyżanowska) założyły szkółkę dla sanitariuszy i dzieci z czworaków
dworskich. Wieczorem, po skończonym dwunastogodzinnym dyżurze,
znajdują jeszcze dosyć siły, by do późna tam przesiadywać.
Wstyd mi, ale dotychczas nie mogę się na to zdobyć, by im w tym
pomagać. Postanawiam to sobie co rano, ale wieczorem wyskakuję z mdłej
atmosfery szpitalnych sal i brnę gdzieś w śniegi, ma to być kwadransik
"przewietrzenia się", a kończy się na parogodzinnej wagabundzie. Ot
i dzisiaj z takiej wróciłam. Odbyłam ją z dwoma elementarzami w ręku.
Dróżką wydeptaną w śniegach, polami - idę zawsze w tym samym
kierunku - na cmentarz wiejski. Im dalej od domu, tym bardziej otwiera
się przede mną świat zaśnieżony, znaczony esem-floresem oszronionych
157
drzew, samotnych w polach, znacznych martwą sylwetą na tle zmarz-
niętego nieba.
Jak mi ciężko, jak mi strasznie ciężko i straszno...
Przechodzę przez spróchniałe i osunięte bierwiona cmentarnej
zagrody. Chłopski cmentarz. Białoruskim zwyczajem brzozy między
grobami, a groby same - każdy kryty zmurszałą kapliczką. Jak
w Mickiewiczowskich Dziadach. Dziwnie te wiejskie cmentarze są
zaciszne i pogodne. Zwłaszcza latem, gdy pszczoły brzęczą i trawy
pachną. Ale ten dzisiaj obcy mi był i wrogi. Zatrułam się tymi
Cichiniczami, tą martwotą, tym niepokojem strasznym, tą biernością
przeklętą. To straszne, tak się czuć strutą, jak dzisiaj. Ani mnie
cmentarz nie uspokoił, ani nie przestraszył. Siadłam na pniaku i rozu-
miałam, że oto tu gnije ścierwo ludzkie, nikomu niepotrzebne, wy-
rzucone. Znam je: te brudne, zrogowaciałe stopy, zdeformowane
sękowate ich palce. Ten łój pod białą porowatą skórą, pryszcze, płuca,
wnętrzności, bebechy - gnije to tu wszystko wyrzucone, nikomu
niepotrzebne, zwalone na kupę. Och, znam ja, siostra szpitalna, ten
nadmiar, tę taniość, tę zbędność ton całych ludzkiego mięsiwa. Jed-
nako tu w szpitalu - jednako tam, na cmentarzu. Ci umarli, ci chorzy,
my zdrowi, tutaj zamknięci - czyż to nie jedna mierzwa, czyż to nie
jedno.
Z tamtej strony - od Mińska - coraz gorętsze walki. Po wyjściu
z Dukory 3. szwadron l. Pułku Ułanów Krechowieckich wpadł w zasadz-
kę - zginął porucznik Suzin i wachmistrz Nowicki. O czwartym
szwadronie, Morysia, nie wiem nic.
To bardzo poetycznie i to bardzo lekko marzyć elegię na wiejskim
cmentarzu, albo śnić o pióropuszach bohaterskich w huku salw armatnich.
Ale to bardzo ciężko pełzać jak mrówka, nakryta pokrywą cichinickiego
domu, między łóżkami sześćdziesięciu chorych, wędzić się w jodoformie
i nie wiedzieć nic i czekać biernie, podczas gdy już wszędzie walka.
Siostry śmieją się, rozmawiają, piszą listy, uczą dzieci.
Czy one nie rozumieją nic? Przecież to dni liczone.
Doktor Mroczek nie mówi nic, ale widzę, że rozumie. Uderzenie
główne bolszewickie zacznie się od Mohylewa, więc na nas. Korzę się we
własnym sumieniu i robię jego rzetelny rachunek. Nieprawda. Nie boję
się. To nie to...
Tylko... brak pióropuszów. Brak idei. Jatka. Tony mięsa ludzkiego.
O co? I jaki koniec?
Zaczyna się. Cały szpital niemal już wyewakuowany, byle przebyć tę
noc - jutro i nas tu nie będzie. Byle nas nie ogarnięto... Jesteśmy jak
resztka załogi na szczątku okrętu. Szalupy, których czekamy, to konie,
które wywiozły szpital i mają wrócić.
158
Ale co ja plotę. Trzeba wszystko po porządku. Moryś zawsze mówił,
że najtrudniej jest coś postanowić, a już jak się sobie postanowi to już
potem łatwo...
Postanawiam więc sobie i słowem honoru zaręczam, że pamiętnik ten
będę pisać zawsze, wszędzie, w najcięższych okolicznościach. Nie dowo-
dzę nikim, mam maleńki zakres odpowiedzialności... Chcę być taką, jaką
Wańkowiczówna być powinna. Niech będzie ten choć sprawdzian, poza
mną stojący, nie będę głowy tracić. A przy tym - pamiętnik to jak ciągły
rachunek sumienia i jak oczy osoby bliskiej, ale poza mną stojącej.
Piję wodę, siadam i piszę.
Noc całą miałam dyżur, więc ranek dzisiejszy wolny. Postanowiłam
z tego skorzystać i wyrwać się na świat Boży. Jechał gospodarz szpitala,
pan Sztyller, do Rohaczewa (o dwadzieścia wiorst). Siadłyśmy: "Peo",
Halka Skibniewska i ja. Sanie, tzw. razwalnie, szerokie, niskie, lekkie,
z rozstawionymi na boki "odkosami", niewywrotne, słomą moszczone.
Droga kopna. Śniegi puszyste, wysokie. Mróz i słońce. Radość.
Jechałyśmy w "wielki świat".
W tym "wielkim świecie" - Rohaczewie - ruch, rwetes, krążenie
wyładowanych furgonów... Adieu piękne panu Sztyllerowi, do zobaczenia
w cukierni o trzeciej - i... nurka w ten tłum, w te ulice, co prawda
gdzieniegdzie trawą między brukiem porosłe, ale zawsze...
A więc... po sklepach, po sprawunki. Jakieś gumki, guziki, tasiemki,
drożdże, szkiełko na lampę etc. Zawszeć to sprawunki...
Raptem... Buch-buch... Po chwili - jeszcze raz. I jeszcze... Biało
się robi na ulicach od bladego strachu. Ludzie pędzą do bram, do domów
i szczęki im drżą. Co to jest? Pytamy żołnierzy.
- Bolszewicy bombardują z armat dworzec.
A więc już...
Kroczymy dalej ulicami - niby wciąż po sprawunki. A w gruncie
- żeby się nie bać... A najważniejsze - że już się odwróciło. Straszno,
ale niech tam. Od razu lżej - jakby ręką przygnębienie i przeczucie odjął.
Już na godzinę przed umówioną trzecią jesteśmy w cukierni i dys-
ponujemy ciastka. Strzelają wciąż - ale jakby dalej.
Wpada Sztyller. Blady. Spocone kosmyki długich blond włosów
wysuwają się spod okucia czapki, której nie zdjął.
- Siostry... Proszę... zaraz za mną... Wszystko potem...
Wybiegamy za nim. Wpadamy w sanki. Sam powozi, a furmanowi
konie jeno każe zacinać. "Razwalnie" nasze, jak szalone, toczą się z jednej
na drugą stronę wyślizganej ulicy. Przed dworcem bierze wąską uliczką
w prawo. W skok. Oto ostatnie koślawe szyldy podmiejskich kramików.
159


"Razwalnie" nasze, jak szalone, toczą się z jednej strony na drugą...
Hop! - podrzuciło sanie na pół metra o wysoki próg. Wjechaliśmy na
główny trakt.
Pan Sztyller oddaje żołnierzowi cugle i wyjaśnia:
- Cofamy się. Cała i. Dywizja już wycofana. To, co panie widziały
- to resztki: generał Ostapowicz i sztab. Równocześnie wyjeżdżają i oni.
Za pół godziny najdalej będą w Rohaczewie bolszewicy, jeśli zaryzykują
wejść. Nasz szpital zapomniano uwiadomić.
Milkniemy pod wrażeniem tych wieści. Konie mkną wyciągniętym
kłusem. Klacz prawa podrywa w galop. Twarde grudy spod kopyt walą
w twarz i coraz to o dycht sani stuknie kopyto.
A gdy tak podlatujemy pod szpital, pan Sztyller nachyla się:
- Siostry - sza... Nikomu nic. Idę do naczelnego.
A więc czekamy w "koziarni" i rozdzielamy sprawunki. Po chwili
wzywa nas Henrietta. W "krokodylami" już są wszyscy. Doktor Mroczek
wita żartobliwie, pogodnie:
- No, siostry, do roboty... Translokata. Pan Sztyller przywiózł
rozkaz (Wiem, że żadnego rozkazu nie było). Do wieczora już nas tu ma
nie być.
Pisk. Śmiechy. Translokata - to zawsze atrakcja. I wszyscy z tego
domu uciec chcą precz.
...Na wieczór wszystko gotowe. Koło dwunastej w nocy odjechał
ostatni transport: wysłaliśmy dwustu czterdziestu chorych. Dwudziestu
160
ciężko chorych jeszcze zostało i my, siostry. Sanitariusze niemal wszyscy
pojechali ze szpitalem.
Wchodzi doktor Mroczek.
- Brawo! siostrzyczki. A teraz za mantelzaczki własne... i wio. Konie
czekają.
Radość. "Knocik" piszczy z uciechy. "Jaskółka" okręca mnie parę
razy. Sanna po księżycu.
- A jeśli starczy miejsca, weźcie ze sobą i tych dwóch oficerów (lekko
ranni, nie wyjechali ze szpitalem). Bardzo się niepokoją - dorzuca doktor
Mroczek i wychodzi.
Jeśli starczy miejsca?... A doktor?... Starsza siostra mówi, że ma zostać,
bo koni brak. Toż samo doktor Psarski, doktor Józka Dowgiałło, aptekarz
Nehrebecki, intendent, gospodarz Sztyller.
To nie może być - posyłamy Henriettę, jako starszą siostrę, żeby
powiedziała, że nie jedziemy.
Wraca po upływie pół godziny. Doktor gniewał się. Ale doktor Józka
Dowgiałło nas poparła. Doktor Mroczek ustąpił. "Was dwanaście bab
- a ja jeden. Cóż zrobię". Tylko doktora Psarskiego posłał saniami
w stronę Rohaczewa - na wywiad'. "Ale siostry niech spakują kuferki
i będą gotowe do drogi" - zakończył. Więc chwytam walizkę, mocno
w nią wszystkie rzeczy wgniatam, zatrzaskuję.
Idziemy spać. One śpią, ale ja piszę. Czy nie ostatni to raz piszę? Ale
wszystko jedno - nie boję się. Lata mi szybko ołówek po papierze,
chciałabym się cała tak w ten ołówek wcielić, rozmachać i wjechać teraz
zaraz w jutrzejszy dzień - co to będzie?
Idę spać i będę spać mocno. I smacznie. Po raz pierwszy w tym
przeklętym domu.
' Doktor Psarski, jak się potem okazało, ogarnięty został przez nasuwających się 
bolszewików
i uwięziony w Mohylewie (uwaga autora).
11 Strzępy epopei...                                          161
W NIEWOLI
Dwa dni i noc już jesteśmy w niewoli, a teraz idzie noc druga. Mój dyżur.
Stłoczeni wszyscy: chorzy i cztery siostry, które zostały - Halka, "Peo",
Olesia i ja - w "izolatce". Jest to jedyny pokój, w którym, jako położonym
od tyłu domu, nie wystrzelano okien. Normalnie przeznaczony był na
cztery osoby. Teraz mieści dwudziestu trzech chorych i nas cztery.
Duszno i zimno. Przez okno coraz zagląda twarz wartownika.

Fartuch szpitalny mam cały w krwi poległych, których chowałyśmy.
Zawijam się jak mogę i piszę. Będę pisać ten dzienniczek do ostatniej
chwili życia.
Rano przedwczoraj obudziłyśmy się przy spakowanych walizkach.
"Peo" i Halka objęły dyżur. My z "Knocikiem" poszłyśmy się przejść.
Uszedłszy pół wiorsty, posłyszałyśmy strzały. Niebawem nadbiegła
gromada uciekających dzieci. Wyrostek jakiś objaśnił, że u wylotu
miasteczka Cichinicze kilku żółtych ułanów walczyło z kilkuset bol-
szewikami. Jeden spadł z konia, inni go wzięli na siodło i umknęli.
Bolszewicy tu idą. Istotnie strzały zamilkły.
Szybko wracamy do domu. Już gdy dobiegamy, widzę jakiegoś
brodatego pana w zrudziałej zielonej bekieszy.
- A czyż to prawda, że to panna Wańkowiczówna - zatrzymuje
mnie, pytając raczej samego siebie.
Poznaję go - nasz sąsiad z Mysłobórza. Opowiada chaotycznie, że
wypadki go tu z rodziną zagnały i na folwarku mieszka. "Knocik" nie
czeka na koniec rozmowy i wpada do domu. Wtem tuż koło nas rozlegają
się gęste strzały karabinowe. Widzę, że porucznik - dowódca 2. Pułku
Piechoty, który opuścił poprzedniego dnia Cichinicze - ostrzeliwuje się
zza płotu folwarcznego z garścią żołnierzy'.
Wzrok mój idzie po linii strzałów. Tam, traktem od Cichinicz, ciągnie
zbita czarna masa. Zatrzymuje się. Drobne punkty odprysku j ą od niej
i rozsypują się po polu. Rzekłbyś - żywe srebro się rozlało. W chwilę
- nic już nie widać na pustym trakcie cichinickim. Tylko od tamtej
' Został dla dopilnowania ostatecznej ewakuacji mienia pułkowego i tak go z 
pozostałymi wraz
z nim kilku żołnierzami zaszło.
162


...porucznik ostrzeliwuje się zza plotu folwarcznego...
strony gęste strzały poczynają się. Najprzód górą - dziińń - dziińń..., potem
z suchym stukaniem w płot, jakby kto orzechy łuskał. Pan X znika. Żołnierze
nasi się kładą i strzelają. Ja idę do domu wolno, wolniutko, sobie na przekór,
bo fala prężnej krwi miota się w ciele i bije w kończyny. Oto ganek, zasłonięty
od kuł. I teraz dopiero rozprężam muskuły i pędem wpadam do domu.
Na piętrze w jadalnym, którego okna właśnie zwrócone są na Cichi-
nicze, doktor Mroczek rozdaje pozostałym sanitariuszom karabiny i na-
boje, po które schylają się do kwadratowych dębowych skrzyń. Wtem
wpada porucznik - ów dowódca 2. Pułku:
- Obejmuję komendę. Sanitariusze, za mną. Trzech tu, pod komendą
doktora, obsadzi okna. Pułk mój niedaleko. Przetrzymamy się do nadejścia
pomocy łatwo.
Wybiegają. Doktor i trzech pozostałych zajmują stanowiska w oknach.
Daleko w polu czarne figurki podrywają się i biegną w przód. Do nich
nasi strzelają, ale nie widzę, żeby ze skutkiem. Bolszewicy też źle trafiają.
Po długiej dopiero chwili zaczyna na suficie wykwitać szereg ciemnych
otworków i sypie się tynk.
11-                              i63
Górują.
Na razie nie boję się nic. Ale wiem przecież, że będzie goręcej
i umacniam się, aby nie tchórzyć. Nie ma do roboty nic, prócz podawania
nabojów strzelającym. Przysiadam na pace i rozmyślam, że danych
żadnych nie ma, żebym stchórzyła. Ojciec i Moryś są odważni - dziad-
ków, stryjów miałam w powstaniach. Ile okiem sięgnąć wyżej wstecz
- nigdzie nic hańbiącego. Nie, konkluduję, chyba nie stchórzę.
Te rozmyślania widocznie idą w takt wciąż słabnącej kanonady, która
niemal zacicha. Strzały idą kapaniną. Doktor Mroczek poleca podać obiad,
bo, jak mówi: "ta historia będzie się ślimaczyć".
Wtem rozlegają się gęste strzały, głuszone przez piekielny jazgot
wysypujących się ze wszystkich trzech okien podwójnych szyb.
- Na ziemię - woła doktor Mroczek. Leżę na podłodze i pytam:
- Co to?
- A cóż, psiakrew - wola doktor - rżną do nas z kulomiotu
z gorzelni.
Okazuje się, że przerwa w strzelaninie była spowodowana tym, że
bolszewicy zaciągnęli kulomiot na piętro murowanej gorzelni, odległej
od domu przez podwórze o jakie dwieście, trzysta kroków. Teraz górują
nad naszymi, broniącymi się w ogrodzie.
Podsuwam się po podłodze ku oknu i wyścibiam zza framugi jedno
oko. Z czerwonych futryn nietynkowanej cegły sterczy czarny ryjek
karabinu maszynowego i pyka nerwowymi drgawkami gdzieś w dół, od
nas na lewo.
Drzwi uderzone kolbą i butem roztwierają się nagle, wpada żołnierz,
twarz chłopska poruszona najsilniejszym ogniem wewnętrznym (kano-
nierzy przy działach w Olszynce u Kossaka mają takie):
- Naboi... nasi już ostatkiem kropią.
Ładuję mu kartony z nabojami po kieszeniach, "Peo" ze stołu chwyta
karafkę - szklanka gdzieś się zadziała - i podaje. Pije wielkimi łykami.
Chwytamy w fartuch ile się da naboi i niesiemy do ogrodu. Nasi
ostrzeliwują się zza drzew, przebiegając wciąż od jednego do drugiego.
Porucznik tak kazał, aby bolszewikom się zdawało, że jest więcej strze-
lających.
Nosimy teraz z domu pełnymi naręczami naboje. Kulomiot gdacze,
ale nie ma czasu się bać.
Cóż, kiedy za każdym nawrotem z domu zastajemy obrońców coraz
mniej. Coraz to więcej karabinów rzuconych w śnieg i ślady w śniegu
gdzieś za ogrodzeniem sadu, het - w pole.
Naboi naniosłyśmy dość. Więc gdy przemykamy się po raz ostatni do
domu, w sieni "Peo" zatrzymuje mnie. Z przedpokoju drzwi do apteki.
"Peo" otwiera szafkę. Wprawnie po flakonach, niby po klawiaturze, suną
164
jej wąskie białe dłonie i różowe paznokcie ścięte "w migdał". Znalazły.
Zahaczają jakiś szklany korek. Windują na wierzch małe ampułki z białym
proszkiem.
- Zosiu - mówi "Peo", wciskając mi jedną z nich w rękę - masz
to... To strychnina... miej przy sobie... ale tylko w ostateczności.
W osta-tecz-ności... pamiętaj!
Chowam mały flakonik w kieszonce pod fartuchem. Mówią, że żołnierz
mniej boi się kuł, jeśli ma karabin w dłoni. Te flakoniki od razu doskonale
nas równoważą.
"Peo" chwyta za butlę z eterem. "Trzeba rozbić, żeby się nie popili".
Chwytam drugą butlę. Wypadamy na ganek - pod kulomiot... Jakże
wolno przez wąską szyjkę ulatnia się płyn. Po kilku długich, jak wieczność,
chwilach, orientuję się i roztrzaskuję butlę o schodek. A teraz myślę, że
przecież mogłyśmy to zrobić na miejscu w aptece.
Wróciwszy, chwytamy oburącz blaszany rezerwuar ze sprzętem i wle-
czemy. Trzask paru kuł o drzwi zatrzymuje nas. Przecież ten blaszany
sześcian nie da się rozbić.
Wpadamy na pomysł i wylewamy do w.c.
Gdy wracamy stamtąd, przez drzwi wpada ów porucznik, kierujący
obroną.
- Gdzie naczelny lekarz? - pyta, dysząc ciężko.
Biegniemy z nim na górę. Tam natykamy się na idylliczną scenę.
Siostry siedzą naokoło stołu, przycupione, nieswoje. Doktor Mroczek
wielką łyżką własnoręcznie nalewa do talerzy zupę pomidorową i dowcip-
kuje, że już jeśli iść na tamten świat, to z pełnym żołądkiem... (O Boże,
o mój Boże - biedny doktor Mroczek - spadł dziś tak niezręcznie do
dołu, musiałam mu szyję przekręcić i ułożyć).
Porucznik wybucha:
- Tu nie czas na żarty. Sanitariusze pouciekali. Tam na dole strzelają
już tylko Sztyller, Nehrebecki i moi żołnierze. Czy jest koń? Skoczę sam
po pomoc do pułku, bo tylko ja orientuję się w terenie. To ostatnia
nadzieja.
- Niech pan bierze Nelly, albo klaczkę Halki Skibniewskiej - wtrą-
cam się ze swego kąta.
- Gdzie to?
- Pokażę - odpowiadam i wybiegam z nim.
Jeszcze więc raz muszę wyskoczyć za te drzwi bezpieczne - pod
kulomiot... Za każdym razem, gdy z nich wyskakuję, mam wrażenie,
jakbym rzucała się do zimnej wody. A potem już nic - płynie się.
Biegnę, a porucznik za mną. Stajnia stoi od domu na pół drogi do
kulomiotu. Szczęściem dopadamy załadowanych wózków obozowych
i mkniemy poza nimi. Kule chlaszczą po brezentach i matowo cmokają
l65
trafiane blaszanki konserw. Widzą nas. Kulomiotowa seria goni po piętach
- tuż...
Nim nas dognała, wpadamy do stajni. Równocześnie kulomiot dopada
do jej ścian drewnianych. Zabielało parę wiórków odłupanych na ciemnej
przeorynie. Oszalałe konie miotają się na kantarach z surowca. Nerwowe,
suche ciało Nelly napięte jak jedna cięciwa. Porucznik ładuje siodło, ja
dopinam tręzię.
Biegnę pchnąć podwójne drzwi stajni. Huknęły, rozwarłszy się sze-
roko, o podmurówkę. W ciemni stajennej stanął jasny kwadrat. Koń
i jeździec runęli na zewnątrz.
- Do widzenia, siostrzyczko!...
Tyłem usłyszała. Pognała za nimi wściekła nagonka strzałów. Dopieroż
za tym wszystkim ja, niby jakaś perliczka, od wózka do wózka, ku ścianie,
do ganeczka... Z bezpłodnej pogoni wracał kulomiot, a ja mocowałam się
z klamką zamkniętych drzwi. Zrozumiawszy, że na próżno, obiegłam dom
na zaciszną stronę i weszłam do "izolatki".
Tu ogarnia mnie inny świat - normalny dzień szpitalny. Połowa
chorych jest nieprzytomna - ci nie wiedzą nic. Przytomnych Lala
i "Peo", które tu się krzątają, umiały uspokoić. Ruszają się wciąż,
rozmawiają z pacjentami, rozdają lekarstwa. Lala, dyżurująca przez całą
noc, nogą dziś stąd jeszcze nie ruszyła. Jest godzina pierwsza, nic jeszcze
w ustach nie miała. Jest blada, spełnia swe obowiązki z najzupełniejszym
spokojem, ale chodzi jak senna. Wysyłam ją, aby się pokrzepiła (drzwi
od "izolatki" odtarasowano i mamy już komunikację wewnętrzną z wnęt-
rzem domu). Po długich certacjach uparta Litwinka się zgadza, wynoto-
wuje mi z największą pedanterią, jakie lekarstwa zażywają chorzy, co
któremu dolega, po czym zdejmuje biały fartuch, w który mnie ubiera,
nie zapominając nawet zapiąć na wszystkie guziczki i wyciągnąć biały
kołnierzyk na wierzch.
W chwili, kiedy kieruje się już do wyjścia, rozlega się ogłuszający huk.
Tuż pod dom widocznie rzucono ręczny granat. Chorzy zrywają się
z łóżek. Zaczyna się wytwarzać psychoza paniki, której tak łatwo ulega
tłum ludzki, bezbronny i niewiedzący.
Gwałtownie szukam jakiegoś skutecznego kłamstwa, jakiegoś uspo-
kojenia - gdy wtem następuje szereg detonacji, jedna za drugą.
- Lala - krzyczę przez huk pękających granatów - mów Pod Twoją
Obronę, bo ja się pomylę.
Lala klęka przed obrazem Matki Boskiej. Ogromny bizantyjski obraz
Matki Boleściwej, z ciemnym obliczem, w ciężkiej złoconej sukni, obraz
rodzinny i przedwieczny Wańkowiczów Birczańskich, z Birczy przy
naszym odstępowaniu wywieziony, teraz ściąga ku sobie oczy tej gromadki
chorych i bezbronnych ludzi.
166
Padam na kolana i powtarzam za Lalą. Chorzy wtórują z łóżek i panika
cichnie. Dusze skupiają się w jedno i związują w jedno - na zawsze.
Zaproponowałam modlitwę jako wybieg, mający służyć do uspokojenia
chorych, ale mnie samą porywa modlitwa do tego obrazu. Słów nie skleję,
ale te myśli najgłębsze pamiętam:
"Boże Ojców Moich - Najświętsza Panienko Birczańska. Tyłeś
wieków patrzyła na krwawe zmagania się nasze - przed Tobą może
jeszcze modlił się Juchno Wańkowicz, dwunastu zbrojnych wiodący
Łoktkowi, żona Wacława Wańkowicza, Zofia, córka Gedymina, do Ciebie
może się uciekała.
Pani nasza. Orędowniczko, Pocieszycielko Nasza. Przez ile płonących
w życiu swoim wędrowałaś dworów, ile razy u stóp Twoich - obrony
jedynej - zostawali starcy, kobiety i dzieci..."
Cisza zapanowuje na zewnątrz i cicho robi się w sali. Gdy wtem drzwi
się otwierają i zjawia się w nich głowa Halki Skibniewskiej, która mnie
wywołuje. Wychodzę do sieni. Stoi tam trzech naszych żołnierzy z ka-
rabinami "jeszcze dymiącymi" w ręku.
- Zosiu, co robić? - pyta rozpaczliwie Halka. - Bolszewicy już
w ogrodzie. W tej chwili tu wejdą. Chorym może ujdzie, ale ci?
Spoglądam na "tych". Stoją nieruchomo, z karabinami opartymi
o ziemię. Czekają biernie na naszą decyzję. Strzelali, póki mogli. Zostali
ostatni. Znam przecież ich - żołnierzy - dobrze. Nieruchome twarze
chłopskie- ale czytam je, rozumiem, że je ścięła tępa rozpacz. W chwilach
ciężkich wyczuwam po niej zawsze polskiego chłopa. Bo rosyjski żołnierz
w tych wypadkach ma tępą rezygnację na twarzy.
Czyje, jak gorąca fala uwielbienia dla tych ludzi uderza mi do głowy.
Ratować... Wydaje mi się, że w tej chwili nie ma na świecie bliższego
nic, ani nikogo nie kocham bardziej.
- Rozbierajcie się. Do łóżek - wołam.
- Nie zdążą - szepcze gorączkowo Halka.
Szybko otwieram drzwi składzika, mieszczącego się pod schodami.
Wpadamy do niego wraz z żołnierzami i zamykamy się na haczyk.
- Rozbierajcie się!
Ściągam żołnierski but. Halka szarpie rękaw. A kiedy są w bieliźnie,
wsuwamy im na nogi pantofle, narzucamy szlafroki.
- Marsz na salę. I do łóżek - wołam. Nie kwapią się. Przestępują
z nogi na nogę.
- Wszystko równo - ciągnie jeden z nich, ponury olbrzym, litewskim
akcentem. - Przepadniem tak, czy siak. Dla panienków darmo
tylko mitręga była.
- Proszę siostry - mówi drugi - tych bolszewików prowadzi jeden
chłop z miasteczka. On faktycznie posporzył ze Staszewiczem,
167
zajzdrośny był o dziewczynę, a Staszewicz, z przeproszeniem,
s i e l n i e jego nabił.
Trzeci, Staszewicz, krępy konopiasty Mazur z czerwoną gębą i zadar-
tym noskiem, prostuje się, jako że "tak jest".
Co robić? Trzeba, żeby ich nie poznali.
- Halka, strzyż i bandażuj.
Sama oglądam się po składziku. Leżą jakieś olbrzymie zapylone nożyce
- ogrodnicze, bądź do strzyży owiec czy cięcia drutu. Tym zardzewiałym
instrumentem manewrując, haniebnie oprawiam Staszewicza, kupki mu
zostawiając włosów. Halka znalazła w kieszonce fartucha nożyczki do
manicure, więc jej szybciej idzie z dwoma drugimi. Gdy już są ogolone
czupryny i wąsy, chwytamy gazę, bandaże, a przede wszystkim jodynę.
Jodynuję pół głowy memu Staszewiczowi, tak silnie trąc watą, że skóra
robi się czarna.
- A jak spytają, na co my chorzy? - pytają biedni delikwenci,
w których zaczyna wstępować duch.
- Nie odpowiadajcie nic... macie zapalenie mózgu - mówię i ładuję
Staszewiczowi funt waty na głowę. - A wy zapalenie szczęki (wata na
policzek). Wy zaś dyzenterię.
Tak postawiwszy diagnozę, wepchnęłyśmy ich do łóżek i odetchnę-
łyśmy.
Teraz w naręcz chwytamy porzuconą broń i mundury i wynosimy
daleko w ogród, w gęste krzewy. "Peo" idzie wyprostowana, obojętna na
świsty kuł. Staram się na niej wzorować.
Powracając do domu, natykamy się na Nikodema, żołnierza, który
nam usługiwał. Oszalały z trwogi, rzuca się nam do nóg.
- Ratujcie, siostry, ratujcie - woła zwierzęcym głosem, i drga i wije
się całym ciałem. - Oni już są w podwórzu.
- Nikodemie - mówi "Peo" swoim dźwięcznym metalicznym
głosem - proszę wstać. - Bierze go za ramiona i wstrząsa.
- Zabiją mnie - zachrypłe, przeciągle, skamle oszalały człowiek
Wpychamy go w sień, ubieramy w fartuch, nakładamy na ramię
czerwony krzyż.
- Nikt was teraz nie ruszy; będziecie pielęgnować chorych.
Wtem dziki ryk rozlega się na dziedzińcu przed domem. Olbrzymi
czarny tłum zaściela gazon. Widzę najbliższe twarze, wykrzywione
wściekłością. Słów nie słychać - tylko grzmiący ryk tłumu, zlany w jeden
huk, który wciąż potężnieje i rośnie.
W sali, wśród naszych chorych panuje cisza. Ludzie wcielili się
w słuch. Twarze skamieniały. Tylko ręce, wychudłe, pergaminowe ręce
ciężko chorych, zaciskają się około ram noszy. Te ręce żyją straszliwym
napięciem, mówią śmiertelnym niepokojem oczekiwania.
169
My trzy stoimy na środku, wziąwszy się za ręce. Gdy nagle Nikodem
podbiega do nas: "Ja nie chcę tu z wami ginąć. Nie chcęęę..." - zrywa
fartuch i krzyż i wybiega.
Ocknęłyśmy się. Trzeba zbadać, co z resztą szpitala. Halka i "Peo"
zostają, ja idę.
Po drodze widzę, jak w bocznym pokoju magazynier Nowakowski
i aptekarz Nehrebecki ścinają swoje podoficerskie odznaki. Idę dalej.
Rozróżniam już krzyk tłumu: "Wy-ch-o-o-o-d- i-i..."
Z dziedzińca przez zaryglowane drzwi frontowe rozlega się straszny,
zachrypły głos:
- Wy-ch-o-odi! Oficerkowie naprzód. Kto nie wyjdzie i tak kulę
dostanie.
Z pierwszego piętra schodami wąskimi schodzi smutny pochód,
z głowami spuszczonymi, z ociąganiem się. Pierwszy idzie doktor Mro-
czek, blady, ale spokojny, coś mówi do idących za nim. Odryglowuje
drzwi i równocześnie wsypuje sobie coś do ust. Za nim Henrietta. Dalej
Lala - ze szklanym wzrokiem, utkwionym przed siebie - nie widzi
moich znaków, żeby przyszła do mnie. Za nią owi dwaj chorzy oficerowie,
za nimi Sztyller i Lesiewski, niosący na ręku małą córeczkę. Ramienia
jego czepia się żona i szepcze zdyszanym, świszczącym szeptem:
- Stachu, nie idź tam. Stachu, nie idź tam, nie idź tam.
Widać, że już sama nie rozumie treści swych słów, mechanicznie je
powtarza, w męce strasznej.
Na końcu idą zbitą gromadą siostry. "Knocik", Stasia i Ela szlochają
na cały glos. Zamyka pochód doktor Józka Dowgiałło, czupurnie wsadziw-
szy ręce w kieszenie kożuszka i hardo podniósłszy głowę. Łapię ją
w przejściu za rękaw:
- Pani Józko, dokąd wy wszyscy idziecie?
- Jak to, czyż nie słyszysz, że każą wychodzić? Bronić się dalej nie
sposób. Naczelny chce im wytłumaczyć, że to szpital, żeby dali spokój.
No, chodźże, czego stoisz? Nie trzeba ich teraz drażnić.
Ale nagle wzrok jej pada na mój fartuch i czepeczek:
- Ty co, Zośka, na dyżurze? Dobrze, wracaj do chorych.
Bolszewik jakiś wdziera się przez otwarte drzwi i kolbą zamierza się
na Józkę. Uskakuję wstecz, zatrzaskując drzwi, i wracam do sali chorych.
Zastaję tam "Peo" i Halkę, szamoczące się na środku sali z biedną
Olesią, która, wydając pawie krzyki, chce na przemian to wleźć pod łóżko,
to wyskoczyć oknem do ogrodu.
Wreszcie perswazje słowne i czynne skutkują - pada znękana na fotel.
W sali zapanowuje względna cisza, którą od czasu do czasu przerywają
strzały. Kto i po co teraz może strzelać? Pragną nas pewno z domu
wystraszyć. Nie wystraszą.
170
Po pewnym czasie zaczynają łomotać kolby karabinów w drzwi i krzyki
zachrypłe:
- Wycho-o-odi-i-i... Kto nie postuszajet i tak propadiot.
Ale natychmiast odstępują, nim zdążyłyśmy się zdecydować na od-
powiedź.
Cisza krótka. Potem gniewne przekrzykiwania kilkunastu rosyjskich
głosów. Wśród nich w pewnym momencie wybija się spokojny głos
doktora Mroczka, ale ginie. Nagle straszny krzyk Henrietty. Potem strzał.
Potem sypie się kilka, czy kilkanaście strzałów. Cisza. Sala szpitalna
zamarła w nasłuchu.
Rzucamy się do drzwi i chcemy biec tam, gdzie się odbywa jakaś
tragedia. Równocześnie ze wszystkich kątów sali rozlegają się błagania:
"Nie zostawiajcie nas, siostry". Jeden z dopiero co przebranych przez
nas żołnierzy wyskakuje z łóżka i kładzie się w poprzek drzwi:
- Zabijcie nas lepiej, siostrzyczki.
- Zabijcie nas lepiej - jęczy sala.
Chory na tyfus plamisty, rozpalony maligną, pokręca bezwładną głową
na poduszce, wlepia w nas oczy rozżarzone pod matem i nieprzytomnością
gorączki. Ceglaste wypieki, usta spalone, twarz nie golona dawno.
Otwierają się spękane wargi, głos nie dopisuje, ale oczy mówią.
- 0-o-o-ch... - wybiega tylko z krtani rdzawy poskrzyp: jęk błagalny,
prośba o ratunek.
Jest coś dziwnie wzruszającego w tej bezbronności tylu dorosłych
mężczyzn. Chłopak - podrostek szesnastoletni, wolontariusz z zagonowej
szlachty, katolik, nie umiejący po polsku, słowem "tutejszy", ulubieniec
szpitala, wielki bohater i rezolut w gębie, któremu już się tyfus przesilił
- wyciąga chudą rączynę spod szpitalnego koca i chwyta mnie za fartuch.
Patrzę na tę bezkrwistą rękę chłopięcą i przypominają mi się rączyny
ochronkowych bobasów, czepiających się "Pani" o łakocie.
- Ależ dobrze już, dobrze - mówimy do chorych. - Zostajemy
z wami, naturalnie, chciałyśmy się tylko dowiedzieć, może komu dopo-
móc, tam się coś niedobrego dzieje. A wam tu przecież nic nie grozi.
Siadamy na brzegu noszy, starając się uspokoić więcej wzburzonych.
Chorzy są jak dzieci. Uspokajają się. Na parę chwil szpital znowu
zalega cisza, przerywana tylko pochlipywaniem Olesi, która, siedząc
w kącie, głośno uciera spłakany nos i ręce łamie, aż w stawach trzeszczą.
Niepewność straszna nas szarpie. Nie możemy ani wyjść, ani się
porozumieć. Szpiegują nas, niepokoju pełne, oczy chorych. Ale oczami
sobie podajemy wieść nieomylną, wiadomość pewną: "Ale kto? Czy
wszystkich?... Dlaczego tak krzyknęła Henrietta".
Nagle we wszystkie okna jednocześnie zaczynają się dobijać. Znowu
ten nieznośny okrzyk:
172
- Wy-ch-o-o-o-o-d-i-i!
Zupełnie jak pohukiwanie leśników berezyńskich nad lisią norą,
w którą puszczają jamnika.
Pod drzwiami zaczyna perorować jakiś głos - widać któregoś dowódcy
(jakże zachrypłe głosy mają ci wszyscy ludzie);
- Ej wy tam, poczemu do sich por jeszcze otsiuda nie wyszli? My dumali,
czto so wsiemi zdielan poriadok, a zdies okazywajetsia jeszczo. Siemion,
poliezaj czerez akoszko i wygoni ich wsiech otsiuda.
Okna bowiem nasze, choć na parterze, umieszczone są na wysokim
podmurowaniu, na które trzeba się wspiąć, chcąc zajrzeć do środka.
- Sam właź - mruczy zagadnięty Siemion - skoro cię łeb świerzbi.
- Trzeba się z nimi porozumieć - mówi "Peo". Podchodzimy
wszystkie trzy do okna, które otwieramy.
Na nasz widok tłum pólszubków, zalegający dziedziniec, wzmaga
rozgardiasz, który z wolna przechodzi w wycie. Gdzieś na drugim planie,
gdzie już tłum nie stoi zbitą lawą, na ławeczkę ustawioną na gazonie
wlazło dwóch krasnoarmiejców i wymałpiają się w naszą stronę, robiąc
nieprzyzwoite gesty. Mocniej zaciskam w ręku flaszeczkę ze strychniną.
Widzę, że "Peo" robi to samo.
Halka wysuwa się w oknie i podnosząc głos, stara się opanować sytuację.
- Słuchajcie, bratcy - mówi po rosyjsku - my u was w niewoli, ale
to zrozumcie - wyjść nie możem; tu u nas chorzy. Wy im, rzecz prosta
(konieczna) zła nie zrobicie. Broni u nas nie ma, możecie wejść i sprawdzić.
- Ależ nie bójcie się - dodaje po chwili - strzelać my nie umiemy.
W ostatnim zdaniu "kozaczka stepowego" brzmi jakaś pogardli-
we-żartobliwa nuta, mimo jej woli zapewne.
Bo też "bohaterowie" nie kwapią się bynajmniej skorzystać z za-
proszenia. Boją się zasadzki i dlatego nie wchodzą do reszty domu, chociaż
drzwi frontowe są wywalone. Powtarzają tylko tępo i uparcie:
- Wy-ch-o-o-od-ii... goworiat że wam. Bo jak nie, dom podpalimy
natychmiast.
Jakiś Żydziak w skórzanej kurtce na baranim kożuchu, anemiczny typ
wojskowego pisarza kancelaryjnego, objuczony utensyliami bojowymi,
począwszy od szabli i kindżału, skończywszy na rewolwerach i granatach
ręcznych za pasem, krzyczy:
- Da co z nimi cackać się, krwiopijcami przeklętymi. Strzelać nie
umiecie? A kto zabił naszego marynarza, który tam leży na drodze? Ot
wam za niego.
Wyrywa ręczny granat i rzuca w nas.
Rzucamy się od okna w bok. Celnie rzucony granat zatacza łuk i pada
pod przeciwległą ścianą - właśnie między tyfusowego w malignie
a młodego chłopca-ochotnika.
173
Znamy granaty ręczne, wiemy, że nie od uderzenia wybuchają, tylko
w parę chwil od wyrwania bezpiecznika przez rzucającego. Oczy nasze
więzi ten mały przedmiot żelazny na podłodze, leżący na rubieży dwóch
żyć ludzkich. Gorączkujący żołnierz nie rozumie nic. Młody chłopak
zerwał się, stanął na łóżku, przywarł do ściany i zatula się kołdrą. Śmierć,
gdy zagląda w oczy, mąci rozsądek. Ale i my czujemy podcięte nogi. Jak
reaguje sala, nie wiem. Widzę w niej tylko wycięty wąski sektor-z per-
spektywą na ten czarny punkt między dwoma noszami.
Na szczęście granat nie wybuchł. Siedzimy zlęknione, nie wiedząc co
robić. Do okien obawiamy się podejść.
Co to za słowo tłum krzyczy? Już jego zbiorowy krzyk nie brzmi
"ooo-yyy", w czym dzień dzisiejszy nauczył nas rozróżniać uparte
"wychacH"'.
Nowe słowo syczy jak lont wilgotny.
Halka nagle blednie:
- Spalić nas chcą.
Istotnie. "Zżecz. Żgi. Zażgiom"1 - huczy tłum.
Nagłym podrzutem postanowienia zbliża się Halka do okna. Idzie na
ścianę, by jej widać nie było. Doszła. Krok w prawo - jeden szeroki,
zdecydowany krok, niby skok w wieczność. Staje w całej bieli swego
sanitarnego fartucha w obramieniu ramy okiennej. Pierwsze kłęby dymu,
buchając nierówną falą z dołu, przesłaniają ją co chwila od tłumu.
- Słuchajcie, zgaście ogień - woła Halka. - Wszyscy my wyjdziemy
stąd. Pomóżcie nam wynieść chorych.
Odpowiada nam jazgot leniwego urągliwego śmiechu. Rycerstwo
bolszewickie jest obrażone - ktoś im zaproponował pracę i w dodatku
tak hańbiącą.
Ludzie są zawsze wdzięczni tym, którzy im dają okazję do śmiechu.
Wśród niesłychanych urągowisk, właściwych rosyjskiemu językowi, nie-
oczekiwanie i bez wszelkiego powodu nastrój dla nas staje się jakby
przychylniejszy:
- Pluńcie na nich, na tę padlinę białoarmiejską. Czort z nimi, niech
się zeskwarzą. Spieszcie się, czyż nie widzicie, że się pali?
Już teraz na tę konwersację wychylamy się i my z "Peo" z okna.
- A jak nie chcecie wychodzić, to was i podsmażyć można - mówi
dobrodusznie jakiś chudy mężczyzna w skórzanej kurcie, z koźlą rudą
bródką i twarzą suchotnika. To mówiąc rzuca pod naszym oknem naręcz
zwiłgłej słomy. Tłum wybucha śmiechem.
- Sosiku troszki nie zaszkodzi - woła jakiś bezwąsy bolszewik,
o miłej, rumianej jak jabłuszko, twarzy osiemnastolatka. To mówiąc,
' "Spalić. Pal. Spalimy."
174
wylewa, przy ogólnej aprobacie, na rzuconą słomę zawartość "baka"
z naftą, zrabowanego z dwukółki szpitalnej.
Gęsty, czarny, gryzący dym wpelza przez okno. Zatrzaskujemy je
i rzucamy się do wynoszenia chorych. Na szczęście "separatka" nie miała
łóżek, a tylko nosze.
Zadanie okazuje się nad nasze siły. Z pierwszym zaraz chorym, tęgim
mężczyzną chorym na zapalenie mózgu, ugrzęźliśmy w wąskim koryta-
rzyku. Ręce wyciągają się ze stawów, nogi się gną. Niemożliwe. Jest
przecież dwudziestu trzech chorych. A zresztą co za sens wynosić ich na
tęgi mróz.
Dźwigamy więc nosze z powrotem. W izolatce panuje prawdziwa
przedśmiertna cisza. Kilku przytomniejszych chorych porusza bezdźwię-
cznie wargami, jakby się modląc. "Peo" oparła głowę na dłoni - może
także się modli. Za zapotniałymi szybami burymi kłębami przewala się
dym. Dzień jest słoneczny i słońce pada w okno. Kłęby dymu są tak
ciężkie i gęste, że raz wraz przysłaniają światło. Po chwili znowu izolatka
rozbłyska światłem.
Siadamy z Halką na pustych noszach na środku sali i czekamy - na
śmierć.

Nie wiem, jak długo w tym odrętwieniu znajdowałyśmy się
wszystkie. Każda zapewne rozrachowywała się ze sobą i ze swoimi.
Zapewne stan ten trwał długo, bo gdy ja pierwsza go przerwałam,
podchodząc do okna, stwierdziłam, że tłum zdążył się rozejść, płachty,
maczane w nafcie oraz słoma, podłożona na rogach domu, zgasły
i tylko żarzyły się jeszcze przewiłgłe belki. Otwarłszy okno i wychyliw-
szy się z niego, stwierdziłam, że liczne postacie mijają się na dziedziń-
cu, pochylając się nad czymś leżącym na ziemi. To samo widzę
w różnych miejscach i aż za drogą. Na dziedzińcu folwarcznym tłum
oblega nasze szpitalne wozy z bielizną i produktami, rabując co się da
i wyrywając sobie z rąk nawzajem. Zamykam okno. Halka i "Peo"
podnoszą głowy:
- No, jak tam Zosiu?
- Zdaje mi się, że lepiej niż mogłyśmy oczekiwać, bo ogień zgasł...
ale słyszycie?
W pokojach na górze, ponad nami, słychać wyraźnie tupot wielu nóg,
zmieszane głosy i krzyki.
"Peo" wstaje i bierze mnie za rękę:
- Chodź, Zosiu, pójdziemy na górę, a może potrafimy się dowiedzieć,
co się z tamtymi siostrami stało. Halka z Olesią może tymczasem zostaną
przy chorych.
275
Wchodzimy we dwie po schodach zaśmieconych i ociekających od
topniejącego śniegu, naniesionego butami tej zgrai.
W stołowym pokoju tłum bolszewików zasiadł przy stole. Z dzikim
śmiechem i wrzaskami chwytają rękami z pełnych półmisków, przygoto-
wanych do naszego obiadu. Wszystkie talerze, widelce i noże zostały
Rozrzucane na podłogę. Jeden z bolszewików chwycił w obie ręce wazę
z zupą i przechyliwszy ją, pije, nie zważając, że całe strumienie zupy leją
mu się za kołnierz i na ubranie. Kilku innych stoi za nim i, szarpiąc go,
domaga się swej kolei.
Stojący na środku stołu duży krzew białej azalii, cały osypany
śnieżnymi kwiatami, teraz został oblany jakimś pomidorowym sosem.
Nie mogąc dłużej patrzeć na te okropności, nie postrzeżone cofamy
się od progu i zmierzamy do naszej "koziarni". Tam, oprócz bolszewików,
cały tłum chłopów ze wsi, bab i dzieci, kręci się po pokoju i rabuje.
Wszystkie nasze walizki już zostały opróżnione. Skórzane porozcinano
nożami, drewniane kolbami rozbito, wszystkie rzeczy wyrzucono na
podłogę, która cała jest usłana najprzeróżniejszymi przedmiotami. Baby
o niesamowitych, zwierzęcych pyskach bobrują po wszystkich zakątkach,
rwąc, ciągnąc, tłamsząc łupy. Część z nich przy tym płacze i lituje się
nad nami. Jedna zwłaszcza, potężna baba, chlipie rozdzierająco, pociąga
przeraźliwie nosem, coraz przypada do ręki którejś z nas z jękiem: "A
biednieńkije"... i łapczywie szarpie coraz nowe przedmioty do fartucha,
związanego jak płachta, który spęczniał już w istotny tobół.
Bolszewicy, uzbrojeni w karabiny, od czasu do czasu podnoszą z ziemi
na końcu bagnetu jakąś część naszej garderoby, głośno wykrzykując: "A
eto komu ponadobitsia?" - i w zależności od tego, co to przedstawia, albo
się wyciąga do tego przedmiotu kilkanaście par rąk (największe powo-
dzenie mają buciki, płaszcze, wierzchnie ubrania), albo też przy akom-
paniamencie śmiechów i dowcipów wyrzuca za okno. Tą właśnie drogą
wyfrunęły na podwórze książki do nabożeństwa, wszystkie nasze pończo-
szki i batysty, bo baby zabierały tylko bieliznę z grubszego płótna. Kilka
par moich pantofelków, ręczne robótki... o zgrozo... fałszywy kok z włosów
siostry Olesi, która w zamieszaniu musiała zapomnieć go przypiąć.
Nikt na nas nie zwraca uwagi. Z trudem przeciskam się przez tłum
i zbliżam się do swego łóżka, myśląc, czy nie uda mi się odnaleźć czegoś ze
swych rzeczy. Ze zdziwieniem widzę, że jedna z mych walizek jest na wpół
wsunięta pod łóżko i widocznie dzięki temu dotychczas uszła uwagi
rabujących. Przyklękam i otwieram ją, wyjmując tylko kilka rzeczy, o które mi
szczególniej chodzi - resztę pozostawiam. Zabrałam ten oto pamiętnik
czerwony, skórzany zeszyt z mymi ulubionymi wierszami, książkę do
nabożeństwa, którą dostałam przy pierwszej komunii i ostrogi Morysia, które
przywiozłam dla niego, ale nie miałam dotychczas sposobności oddać mu.
176
Chcę już powracać na dół i tylko oglądam się za "Peo". Widzę jak
obładowana całą furą różnych ubrań i rzeczy przeciska się ku drzwiom,
roztrącając energicznie tych, którzy jej sami nie ustępują z drogi.
Dziwny jest ten tłum, tolerancyjnie, a nawet z aprobatą, dopuszczający
nas do "udziału w zyskach", ale nie krępujący się też bynajmniej grabienia
naszych rzeczy w oczach właścicieli. To nie bandyci, ani mściciele.
Ot - szakale.
Wydostajemy się wreszcie na korytarz, a stamtąd do sali chorych.
Tutaj dopiero "Peo" z dumą pokazuje nam swą zdobycz. Kochana "Peo"
zawsze myśli tylko o innych. Ze swych rzeczy nie zabrała nic prawie, ale
za to każda z nas odnajduje tam coś ze swoich. Halka swój płaszcz, Olesia
mundurek i buciki, ja skórzaną kurtkę i sweter - znajdujemy też trochę
rozmaitej bielizny i parę pamiątek, należących do nieobecnych koleżanek:
jak to miniaturę matki Hanki Trzcińskiej itp.
Halka, zachęcona naszym przykładem, także postanawia wyruszyć na
górę po nowy transport rzeczy.
Jesteśmy tym bardzo ubawione, bo czyż to nie jest zabawne rabować
swoje własne rzeczy? Tylko Olesia nie śmieje się wraz z nami i oświadcza,
że za żadne skarby nie ruszy się z tego pokoju oraz zaklina nas na wszystko,
byśmy jej nie opuszczały.
Zostaje więc z nią "Peo", a tylko Halka ze mną wyrusza do "kozłami".
Tu wśród uwijających się bab poznajemy naszą służącą Fruzię, która
uzbierała już pełen fartuch naszych rzeczy. Halka podbiega do niej:
- Ach, jak to dobrze, że Fruzia została, proszę nam pomóc znieść na
dół trochę rzeczy.
Fruzia spogląda na Halkę z ukosa, potem trwożliwie rzuca okiem
wokoło i wzruszając ramionami, odpowiada: "Czto wam ot mienia nuźno?
Ja was nie znoju"... - i szybko miesza się z tłumem.
Przenosimy więc same jeszcze trochę bielizny i ubrań - ale wciąż nie
mogę zapomnieć niewdzięczności tej Fruzi, którą od roku wszędzie ze
sobą woziłyśmy, nigdy się nie spodziewałam, że się nas wyprze w ciężkich
chwilach.
Powróciwszy do chorych, widzimy na drzwiach izolatki białą tablicę,
której przedtem nie było, z napisem:
"Otdieł zaraznych halnych.
Tif. Ospa. Dissintieria".
"Peo" nam tłumaczy, że sporządziła tę tablicę w czasie naszej
nieobecności i że to znakomicie odstrasza bolszewików. Każdy nieproszo-
ny gość, gdy się tylko do drzwi zbliży, jak przeczyta napis, zaraz zmyka.
Powoli zmrok zapada, a my dotychczas nie wiemy, gdzie reszta naszych
koleżanek... Szczególnie się niepokoimy o Lalkę - ach, czemuż z nami
nie została.
12 Strzępy epopei...                                         177
Robimy naradę i decydujemy, że musimy się zaraz dowiedzieć, gdzie
są, co się z nimi stało, jak też i z resztą personelu. "Peo" z Olesią zajmują
się chorymi, a ja i Halka wyruszamy na zwiady. Wszędzie kręci się pełno
ludzi, ale na nasze zapytania, gdzie są nasze siostry, nikt nie umie, czy
też nie chce nam odpowiedzieć. Przy tym na widok naszych białych
fartuchów każdy stara się trzymać jak najdalej. Niektórzy nawet roz-
mawiać z nami się obawiają:
- Wy ot zaraznych bolnych? podalsze, podalsze siestryczki.
Myśląc, że może się czegoś dowiemy na folwarku lub w miasteczku,
wychodzimy na dziedziniec.
Jest już ostatnia przedwieczorna chwila, kiedy nagle pogodny zimowy
dzień zasnuwa się niby popiołem. Szarzeje wszystko i zastyga i tylko
jeszcze wrony, sadowiące się na spoczynek, z głuchym łopotem poprawiają
się na zesztywniałych gałęziach wierzchowin.
Tam górą jeszcze światło, a dołem ściele się zmierzch. W zmierzchu
tym szarzeje jakaś plama, zbliżamy się. Człowiek leży. Podchodzimy.
Leży twarzą w śniegu, bielizna tylko porwana, stopy bose. Pochylamy się.
Na krótko ostrzyżonych włosach na tyle głowy widać plamkę, niby od
uderzenia i trochę krwi. Może żyje jeszcze? Może kto z naszych. Wyciągam
rękę - rękę, co w ciągu dnia przywykła dotykać tylu głów rozpalonych.
Twarda zimna wrogość, niby cięcie noża, spotyka moje palce. Zrywam się:
- Halka, to trup.
Przejmuje mnie lodowaty strach. Chciałabym stąd już być jak najdalej,
ale coś więzi moje nogi.
Halka mówi melodyjnym, wnikliwym głosem:
- Zosiu, uspokój się. Zosieńko, bądź rozsądna. Temu biedakowi nic
już nie pomoże. Musimy zobaczyć, kto to jest.
Lodowacieję cała. Zmagam się z sobą. Halka usiłuje obrócić trupa.
Robię szalony wysiłek: ujmuję za ramiona trupa. Obracamy go wolno
- w pół obrotu odwala się sam i leci, padając na wznak.
Z podeptanego śniegu u naszych stóp patrzy na nas otwartymi oczami
- naczelny lekarz.
Stoimy bezradnie nad tym trupem, patrząc w pusty i obcy świat. Gdy
nagle chwytam Halkę za ramię. O kroków kilka czernieje drugie ciało...
Trzecie... Dziko oglądam się za siebie. Czwarte... Piąte... już ledwo
majaczeje w mroku, który zalega dalej jak nieprzejrzany welon.
- Ile tu tych trupów? - pytam nieswoim, rzężącym głosem i prze-
rażam się, jakby to kto inny mówił. Zaczynam drżeć całym ciałem.
Halka głaszcze mnie po twarzy.
Może żyją?...
Na tę myśl pierzchają trwogi. Trzymając się za ręce, podbiegamy do
trupów kolejno. Drżąc ze wzruszenia i niepokoju, kolejno obracamy
178
leżących (nie boję się już nic, nie boję się, tylko się spieszę), przykładamy
rękę do serca. Na próżno. Wszędzie ^ia próżno.
Niektórych nie badamy nawet. Leżą zmasakrowani okrutnie, w posoce
rudej, którą obficie przesiąkł śnieg.
Pan Sztyller leży najbliżej doktora Mroczka. Twarz ma ściętą w skur-
czu wściekłości, zęby na wierzchu, pięści zaciśnięte. Któż wie, może rzucił
się w chwili krytycznej na ratunek szefa? Ostatni raz wczoraj do nas
powiedział po powrocie z Rohaczewa: "Cicho sza, siostrzyczki - nikomu
ani słowa"... Potem już nie rozmawialiśmy z sobą.
Nowakowski, biedaczek, ma ziejącą ranę w szyi. Nie pomogło sprucie
naszywek. Dalej zamordowani leżą owi dwaj oficerowie - nasi pacjenci:
Jabłoński i Rajkowski. Dalej inni...
O kroków kilkadziesiąt dalej znajdujemy trupa, którego nie umiemy
rozpoznać. Jest to jakiś młody człowiek, z bujną, ciemną czupryną, oczy
ma zamknięte i twarz łagodną, spokojną, prawie że uśmiechniętą - wy-
gląda jak gdyby spał, gdyż na razie nie można dostrzec rany, która by go
o śmierć przyprawiła.
- Nehrebecki - woła nagle Halka. - Patrz, on zawsze nosił obrączkę
na trzecim palcu, zedrzeć mu ją chcieli - widzisz, cały palec poszarpany
i skóra zdarta.
Nehrebecki. Jak dziwnie śmierć zmienia człowieka. Wyszlachetnia
albo zezwierzęca. Nehrebecki walczył do końca. Strzelał w ogrodzie (mówi
Halka, która widziała), gdy już wszyscy rzucili broń. I tu przyszedł
z bronią - widać walczyć... Karabin jego leży przy nim, ręka zmarłego,
odrzucona na śnieg, pokrywa go sztywnymi palcami. W tej twarzy trupa,
przez którą przesiewa się ciche światło, piękno iście zaziemskie, nie
poznałyśmy aptekarza Nehrebeckiego.
Koło niektórych trupów kręcą się jeszcze grupki dzieci wiejskich,
ściągając co się da, bodąc kijkami, ze śmiechem rzucając grudkami
w zastygłe twarze. Szare zwierzątka, wtapiające się bezszelestnie w szary
mrok za naszym zbliżeniem.
To jasne, że nie możemy tak na pastwę dzieci i może zwierząt zostawić
zabitych. Wracamy więc do domu po nosze, odwołujemy "Peo" na stronę,
zostawiamy Olesię przy chorych i z noszami wyprawiamy się z powrotem.
Spotykamy kilku wałęsających się bolszewików i prosimy ich o pomoc.
Zbywają nas przekleństwami.
Zanim weszłam w to grabarskie rzemiosło, znowu musiałam się
przełamać. Klęczałam w śniegu nad pierwszym trupem, nie decydując
się podłożyć pod niego rąk. Znowu przykład Halki i "Peo" dodał mi
bodźca. Włożyłyśmy doktora Mroczka i Sztyllera na dwoje noszy. Przy
Sztyllerze i innych zabitych zostaje Halka, a my z "Peo" niesiemy
Mroczka.
12*                              179
Boże, cóż to za ciężar nad siły nieść ciało ludzkie przez te zaspy
i wykroty śnieżne. Ręce wyciągają się ze stawów tak, że co chwila utykamy
i nosze stawiamy w śnieg. Nogi idą esem-floresem i gną się, jak z ciasta.
Zapadamy się i powstajemy. Mamy jedno gorące pragnienie i jedną żrącą
obawę: żeby trup nie wypadł...
Potem już poszło... Jedna zawsze na zmianę dyżurowała, dwie zaś
czołgały się z ciałem; trudno bowiem powiedzieć - niosły. Ale wysiłek
nerwowy podwaja widać siły i ostatnie tury odbywają się lekko i wiele
prędzej. Człowiek też widać tępieje. Pod trupy, leżące w kałuży krwi,
podsuwałyśmy ręce i ładowałyśmy, niby drzewo w boru, na przychylone
nosze.
Dziesięciu tak zaniosłyśmy, pomimo że trupy leżały coraz dalej,
a ostatni leżał aż na szosie do miasteczka, o jakie pół kilometra od
dworu.
Rzędem ustawiłyśmy dziesięć noszy pod oknami, abyśmy mogli nocą
wyglądać i w razie potrzeby ciał bronić. Ciemń już zapadła zupełna.
Nerwowe napięcie teraz osłabło, bo przyniósłszy ostatnie nosze, nagle
opuściłam ręce bezwładnie i osunęłam się przy zabitych w śnieg. Jego
świeże dotknięcie mnie otrzeźwiło. Wstałam, nim "Peo" nadbiegła
z pomocą.


180
-•^.e                  •-
Jedna dyżurowała, dwie zaś czołgały się z ciałem..
Ach, spocząć - już zaraz, tylko Halka przyniesie prześcieradła, by
pokryć zmarłych.
Wtem z ciemności wysuwa się mała figurka, opatulona w dużą chustkę
na krzyż. Dziecinna rączka ciągnie mnie za fartuch i cienki głosik szepcze:
- Siostrzyczko.
Poznaję małą dziewczynkę z czworaków, uczennicę "Jaskółki", która
przerywanym głosem opowiada mi, że za ogrodem koło kuźni leży polski
żołnierz, że bolszewicy jeszcze z rana rozbili mu głowę, a on leżał na polu
sam i strasznie się rzucał i okropnie krzyczał. Ale że ona bała się strzałów
i bolszewików, więc przesiedziała w dole na kartofle, a teraz do sióstr
przyszła, bo on okropnie krzyczy.
Nie ma rady - Halka, najsłabsza, zostaje, a my z "Peo" bierzemy
nosze i idziemy, eskortowane przez dziewczynkę. Czy aby nie będzie za
późno?
Niestety - za późno. Widok, któryśmy ujrzały, był straszliwy nad
wszystko. Tamtych zastrzelono. Tego zamordowano łomem żelaznym,
który porzucono obok. Głowy nie ma - jest jedna krwawa masa.
Z rozłupanej w paru miejscach czaszki wypływa mózg. Śnieg obok
zdeptany świadczy, że napastników było kilku, że ten atletyczny mężczyz-
na bronił się, że mordowano go z trudem i z przeszkodami.
Dziewczynka, zobaczywszy z bliska potworny, krwawy kikut głowy,
z krzykiem ucieka. Zostajemy przy tym ciele olbrzymiego mężczyzny
w polu za kuźnią ode drogi; daleko od domu.
Jak odbyło się to ciągnięcie ciała do domu - nie wiem, nie pamiętam.
Padając, ciągle na kolana, starałyśmy się w samym upadku czołgnąć się
o parę centymetrów - byle dalej. Padając na twarz w śnieg sypki,
w ostatnim momencie, kiedy jeszcze ciało nasze było w ruchu, chwytałyś-
my pnącz wikliny, gałąź, korzeń - byle się podciągnąć o piędź i byle nie
stanąć, bo na chwilę stanąć, znaczyłoby zadania zaniechać.
Jak przez mgłę pamiętam, że gdyśmy się doczołgały do domu,
klęczałam przy noszach i nie mogłam puścić ich drzewca, nie mogłam
rozgiąć zaciśniętych palców - klęczałam i czekałam, aż mi "Peo" pomoże.
Bolszewicy tymczasem postawili przed drzwiami wartę, która nas nie
wpuściła. Mróz aż piszczy, a my tylko w fartuchach szpitalnych. Ach,
już wszystko jedno... Siadamy na stopniu ganku, zrezygnowane na
wszystko. I dopiero jakiś zwierzchnik, który obchodził warty, kazał nas
wpuścić.
W naszej salce zaduch nie do opisania. Ludzie stłoczeni są jak śledzie.
Na podłodze leżą Halka i Olesia, podłożywszy tylko ręce pod głowę.
Posuwają się, robiąc nam miejsce.
Coraz to któraś z nas wstaje, by dawać lekarstwo, zastrzykiwać kamforę
i spełniać inne posługi przy chorych.
181
Staram się zasnąć, ale twarze jedenastu zabitych, leżących tuż
za ścianą, ciągle mi stoją w oczach. Muszę mieć nieco gorączki,
bo po pewnym czasie przestaję rozróżniać, gdzie jest sen, a gdzie
rzeczywistość.
Po jakimś ciężkim widzeniu budzę się i rozglądam. Gdzie ja jestem?
i czemu mnie tak bolą nogi? Ach, przecie zawsze tak jest po balu - jestem
w Ślepiance i dużo dziś tańczyłam. Znowu tańczę. Wir świateł, dźwięków
i ludzi. Tol Kalużański znów wybił w mazurze kwadrat z posadzki;
wszyscy się śmieją. Witold Szypiański łapie chusteczkę - on zawsze
- taki wysoki... Stasiunio Rudakowski pokazuje jakieś zabawne pas, które
przywiózł z Paryża. Muk Zdz. prosi mnie do tańca. Nie mogę - tańczyć
będę z tym ułanem w pince-nez. "To Radecki-Mikulicz" - mówi
Maniuta. "Widzi pan, panie Muku, nie mogę"...
Ale co to jest? Mówię z Mukiem, a przecież pamiętam doskonale, że
parę lat temu odebrał sobie życie.
"Panie Muku, panie Muku" - wołam. Wszystko się rozwiewa,
niknie... Unoszę głowę - widzę śpiącą "Peo". Ach, to "koziarnia". Ale
czemuś ty ubrana "Peo", czy masz dyżur? Podbiegam do okna.
Pełnia księżycowa świeci czarnym szeregom trupów w twarze. Patrzą
na mnie straszliwie nie zamknięte zamarzło źrenice.
Trzeźwieję.
Ale kiedy ponownie układam się na swym miejscu na podłodze, majaki
oblegają mnie znowu. Po jakimś strasznym widziadle chwytam Halkę za
ramię.
- Halko złota, czy ty wiesz, że ja nie mogę zaśmiać się, to okropne,
ale ja czuję, że już nigdy śmiać się nie potrafię i nawet uśmiechać się nie
będę mogła... Halko, czy i ty także?
Halka przykłada mi zimną rękę do czoła i powraca do mnie ze
szklanką jakiegoś płynu, który mi daje wypić. Świtało, gdy zaczynałam
zasypiać.
*
Z rana budzę się pierwsza od przejmującego chłodu, idącego od
podłogi. W podłodze są duże szpary, z których wieje. Szyję mam
wykręconą i bolącą, bok odleżany, nogi zimne jak lód i jak zbite i tylko
głowę gorącą. Na domiar złego ręce spierzchły, popękały i bolą. Pył
drobny, tłusty zaściela podłogę. Mam wrażenie, że całe ciało mam nim
pokryte.
Ostrożnie, żeby nie zbudzić nikogo, wysuwam się z pokoju do sieni,
a potem do małej kuchenki obok. Szukam wody do mycia. Za wszelką
cenę pragnę się odświeżyć i otrząsnąć z tej nocy. Wiedzie mi się. Przez
182
okno spostrzegam wiszący na płocie mój gumowy tub*, a w korytarzyku
znajduję dwa wiadra pełne wody. Przeciągam więc to wszystko do
kuchenki, gdzie się zabieram do mycia, gdy najniepotrzebniej w świecie
drzwi się otwierają i wchodzi Olesia:
- Zosiu, oszalałaś? Co ty robisz?
Jestem już na wpół rozebrana, rozczesuję właśnie włosy i zupełnie nie
rozumiem, co tak oburza Olesię.
- No, jak widzisz, teraz się czeszę, a potem chcę się umyć i przebrać,
bo ciągle mi się wydaje, że po tym spaniu na tutejszych parkietach coś
po mnie łazi; czy masz coś przeciwko temu?
Olesia tragicznym ruchem załamuje nade mną ręce:
- Na miłość Boską, ta dziewczyna ma źle w głowie, będzie się tu
myła, stroiła, czesała, kiedy każdej rozumnej kobiecie chodziłoby o to,
żeby właśnie jak najstraszniej wyglądać. Widocznie chcesz, żeby się
w tobie jaki bolszewik zakochał i wywiózł do Moskwy. Patrz na mnie:
grzywki nie fryzuję, włosy chowam pod czepek, twarzy ani rąk nie umyję
za żadne skarby, dopóki się nie skończy ta nasza niewola.
Tu Olesia wznosi do góry oczy i wzdycha:
- Im gorzej teraz wyglądamy, tym jest dla naszej cnoty lepiej.
Pomimo tragicznych okoliczności wybucham śmiechem: patrząc na
Olesię myślę, że doprawdy chyba nie ma obawy, by porwał ją nawet
bolszewik.
Olesia, urażona moim śmiechem, przybiera ton poważny:
- Zdaje mi się, siostro Zofio, że czas jest zupełnie nieodpowiedni na
żarty i mogłabyś choć raz posłuchać starszych sióstr, które choć i lat mają
więcej od siostry, ale też i więcej rozumu: oto zamiast myć się i stroić,
lepiej byś wysmarowała twarz sadzą. Popatrz tylko na siebie, jak wyzy-
wająco wyglądasz.
Olesia wyjmuje z kieszeni lusterko i podsuwa mi je pod nos. Doprawdy
nie wiem, czego Olesia chce ode mnie - chyba wyglądam tak jak zawsze,
tylko od zmęczenia i gorączki oczy mam jakby trochę większe, nienatural-
nie błyszczące i otoczone ciemnosinymi obwódkami. Z przyjemnością
bym napisała, że twarz moją pokrywała marmurowa bladość - niestety
jednak tak nie było, a moje policzki były pokryte najpospolitszymi
w świecie rumieńcami, były to nawet nie rumieńce, ale jakieś ceglaste
wypieki, które w moim pojęciu były jak najbardziej nie na miejscu, po
tak strasznych przejściach. Co prawda jednak ta Olesia tylko przez
poczciwość na mnie tak gderze i to jest tylko dowodem jej życzliwości dla
mnie, a ja jestem taka niewdzięczna, wyśmiewając ją.
W przypływie skruchy ściskam ją serdecznie:
Z ang. - wanna, cebrzyk, balia; tu: podróżna wanienka.
- Oleńko, już nie gniewaj się na mnie. Rzeczywiście wyglądam
okropnie, ale pozwól mi tylko się umyć, a potem wysmarujesz mnie sadzą,
atramentem, czym chcesz.
W obawie przed jej perswazjami zrzucam z siebie resztki ubrania
i wskakuję do tubu, gdzie z rozkoszą zlewam się lodowatą wodą.
Olesia, pełna skromności, przysłania sobie ręką oczy. Ubierając się
podług wskazówek Olesi, wsuwam mocno skręcone włosy pod czepek,
przedtem jednak Olesia sama mi je przygładza, żeby nie odstawa! żaden
loczek, tylko się wzdragam przed włożeniem na siebie fartucha, który
miałam na sobie wczoraj i który przy przenoszeniu trupów został cały
zawalany ich krwią - ale Olesia wcale nie pyta mnie o zdanie, tylko
wciąga go na mnie i sama zapina mi go pod szyją, twierdząc, że już jeśli
nie moja twarz, to za to fartuch będzie odstraszał bolszewików.
*
Od rana chorzy zaczynają się skarżyć na głód. Przypominamy sobie,
że rzeczywiście już drugi dzień, jak nie mieli nic w ustach. Piękne z nas
opiekunki. Ale skąd tu czegoś dostać, bo spiżarnia i wszystkie zapasy
zostały doszczętnie zrabowane. Przy tym bolszewicy nas teraz bardzo
pilnują, wprawdzie nie wchodzą do naszej izolatki, jednak śledzą każdy
nasz ruch przez okna i nie pozwalają nam wcale wychodzić z domu. Po
krótkiej naradzie, wyznaczamy każdej z nas odpowiednie zajęcie. Halka
zostaje komendantką naszej całej załogi. "Peo" bierze na siebie aprowiza-
cję, Olesia, ponieważ boi się opuszczać izolatkę i jest z nas najbardziej
doświadczoną siostrą, ma się zająć wyłącznie chorymi i ich leczeniem; ja,
ponieważ lubię się ruszać i, jak twierdzi Olesia, jestem bardzo nieostrożna
i na pewno zrobię jakieś głupstwo - muszę przyrzec, że nic nie będę
robiła na własną rękę i we wszystkim będę słuchała Halki, która mnie na
dziś przeznacza do pomocy "Peo" i Olesi.   ^-
Zaraz "Peo" zabiera mnie ze sobą na poszukiwanie pożywienia.
Plądrujemy po opustoszałej kuchni i spiżarni dość długo i zupełnie
bezskutecznie, gdy wreszcie, na najwyższej półce, w ciemnym kącie kuchni,
widzimy dość dużą skrzynkę - wdrapuję się tam momentalnie i, ujrzawszy
jej zawartość, zeskakując, z wielkiej radości omal że nie łamię sobie nogi.
Znalazłam tam pełną skrzynkę grochu i pół bochenka chleba. Zabieramy to
do małej kuchenki koło izolatki, gdzie "Peo" ma zamiar groch ten ugotować
- niesiety, nie ma tam ani kropli wody i ani kawałka drzewa.
- Widzisz, Zosiu, użyłaś całą wodę do mycia.
- Peosiu złota, doprawdy widzę na tobie już wpływ bolszewicki,
żeby poczytywać człowiekowi za zbrodnię to, że się umył. Już tylko nie
burcz, a woda zaraz będzie.
184


...eskortuje mnie z karabinem aż do studni i z powrotem.
Chwytam dwa puste wiadra i chcę biec do studni na folwarku koło
stajni, bo tylko stamtąd można dostać wodę, ale we drzwiach zatrzymuje
mnie bolszewik:
- Kuda, kuda, siestryczka? pożalujsta obratno.
Tłumaczę mu, że muszę pójść po wodę i że, jeśli mnie puści, to jak
ugotujemy grochu, to go poczęstujemy. Bolszewik uśmiecha się i puszcza
185
mnie, ale widocznie jednak niezupełnie mi dowierza, gdyż eskortuje
mnie z karabinem aż do studni i z powrotem. Nie odznaczał się jednak
zbytnią galanterią, bo pomimo że widział doskonale, jak uginałam się
pod ciężarem pełnych wiader, ani myślał mi dopomóc. W ogóle nie
jestem taka słaba, ale dzisiaj bardzo bolały mnie plecy i ramiona od
noszenia zabitych.
Wczoraj również odmroziłam sobie ręce - są teraz zupełnie fioletowe
i popękane aż do krwi. A dzisiaj znowu mróz jest bardzo silny. Toteż
sumiennie dziś zapracowałam na grochową zupę, bo musiałam jeszcze
przynieść i urąbać drew toporem, pożyczonym od bolszewików. Ciągle
myślałam o tym, że wolałabym tak zamiast drzewa, łupać głowy tych
zbójów.
Nie mam jeszcze wielkiej wprawy w rąbaniu i parę razy o mało nie
obcięłam sobie nogi.
Bolszewicy już przywykli do tego, że się ciągle i wszędzie kręcę i nie
zatrzymują mnie.
"Peo" otrzymała od nich pozwolenie na przyniesienie z piwnicy trochę
kartofli. Zabrałyśmy więc dwa worki i poszłyśmy - okazało się jednak,
że kartofle były zupełnie zgniłe. Mimo to jednak nabrałymy tak dużo,
jak tylko zdołałyśmy unieść. Zawsze to lepsze niż nic.
Po obiedzie z grochu i przemarzniętych kartofli, którym obdzieliłyśmy
siebie i naszych chorych, znowu staje nam przed oczy rzeczywistość,
o której w krzątaninie dnia codziennego i w zwykłej radości - z tego, że
się żyje - niejako zapomniałyśmy. Ci zmarli leżą wciąż pod naszymi
oknami, o losie sióstr nic nie wiemy.
Halka, nasz komendant, zabiera mnie ze sobą do dowódcy tego
oddziału, który "zdobył" Cichinicze.
Rezyduje w budynku miejscowej szkoły ludowej. Mnóstwo tam kręci
się żołnierzy i interesantów. Lepka maź naniesionego błota pokrywa
podłogę.
Przyjęcie celebruje się w dosyć uroczysty sposób. "Komendant"
- człowiek lat trzydziestu o jasnej prostej twarzy, tryskającej zdrowiem
i opalenizną - typ jakiegoś plutonowego byłej armii regularnej, nie może
się zdecydować na styl. Stara się "trzymać fason", ale nie może się
zdecydować - czy ma być "mścicielem na burżujach", czy przed-
stawicielem twiordoj własti.
Przyjmuje nas w czapce na głowie, siedząc i widocznie upajając się
stanowiskiem. Na naszą prośbę, żeby kazał pochować zmarłych, od-
powiada, że jego żołnierze nie są grobokopatieli (grabarzami).
Z takim typem trzeba mówić bardzo uczonym stylem - żargonem
pretensjonalnych słów, które między masy wniósł język mityngów i agi-
tacyjno-pouczających świstków.
186
Halka też dowodzi principialno, że rozkład ciał zagraża "infekcjej
iepidemjej", co "z toczki zrenia sanitarnawo położenia" ma b "nieżałatiel-
nym" i tym podobne bzdury.
Zostaje to wysłuchane łaskawie i ze zrozumieniem, w wyniku czego
pan komendant obiecuje nas "nie sabotażować"(??) i nie bronić chłopom
pogrzebać ciał, jeśli się co do tego z nimi ugodzimy. Wędrujemy więc
pod eskortą do prezesa miestnawo komitetu.
Jest to widać najbiedniejszy chłop w Cichiniczach, mieszka we wpół
walącej się chacie.
Prezes jest pijaniuteńki jak bela. Swoją typową twarz "chitrieńkiego"
Białorusa ubiera w wyraz bogobojnego przerażenia.
- Da czto wył - mówi czyściutkim rosyjskim językiem. - Bielag-
wardijcew chować? Nie połagajetsia.
Z dalszego toku wielce zawiłej przemowy prezesa, też często
gęsto przetykanej cudzoziemskimi terminami, wynika, że teraz jest
czas ekstriennij. Cichinicze są na linji fronta, a więc wszelkie miery
przyjmuje władza wojskowa, której dolg jest coś tam "presiekat'
w kornie". Z tego ostatniego passusu szlachetny prezes już nie
może wyleźć zupełnie, opowiada coś, z czego można by wyrozumieć,
że on, jako władza cywilna, jest obecnie skrępowany w swych
atrybucjach, wikła się coraz bardziej, wreszcie, zniecierpliwiony,
rozcina ten gordyjski węzeł retoryki prostym i za serce biorącym
wynurzeniem, że mu komendant "da po mordie", jeśli pozwoli
na pogrzeb poległych.
Gdy jednak tę wątpliwość kompetencyjnie rozwiało zapewnienie
Halki, że właśnie z polecenia komendanta tu przychodzimy, wicekról
cichinicki stawia sprawę w płaszczyźnie biznesu i za wykopanie grobu
żąda sześćdziesiąt rubli. Warunek trudny, bo nam pieniądze wraz
z rzeczami zrabowano. A jednak Halka przystaje.
Dwóch ludzi, zaopatrzonych w łopaty, podąża za nami. Po upływie
paru godzin głęboki i szeroki dół jest gotów w głębi parku, pod jesionem.
Idę, by o tym zakomunikować Halce. Okazuje się, że się przerachowała.
W kieszeni kurtki miała tylko dwadzieścia rubli. Ja wysupłałam jakieś
dziesięć, Olesia i "Peo" ledwo po kilka.
Nieoczekiwanie nasi chorzy przychodzą nam z pomocą i jeden za
drugim zaczynają wydobywać spod poduszek pieniądze, oddając bez
liczenia:
- Bierzcie, bierzcie, siostrzyczki, ile wam tylko trzeba. Dzisiaj
tamtych chowacie, jutro i na nas może przyjść kolej.
Uzbierawszy potrzebną sumę, pozostawiamy chorych pod opieką
Staszewicza, gdyż teraz nawet Olesia decyduje się wyjść z domu i we
cztery zabieramy się do przenoszenia zabitych pod jesion.
187
Przed domem czeka nas już tłum. Kręcą się między noszami, od-
słaniając pokrywające ciała prześcieradła i komentując rany ze śmiechem
i dowcipami, oglądają wykopany dół, snują się między domem i jesionem.
Nastrój świąteczny i wyczekujący na widowisko. Spacerujący z cichinic-
kimi pięknościami żołnierze, udają, że je chcą wepchnąć na trupy, a te
piszczą i udają, że się boją.
Oparte o filary ganku, czekając aż wiecznie guzdrząca się Olesia
przyłączy się do nas, czujemy, że teraz właśnie nadchodzą najcięższe
chwile. Staramy się więc nie patrzeć na ten cały tłum jeszcze przez chwilkę,
jeszcze chwileczkę.
Nieco na stronie kupi się gromada. W jej środku mały i wiertki
żołnierzyk, typ chachła małorosyjskiego, coś opowiada, gestykuluje żywo.
Nie, nie opowiada właściwie - odgrywa jakąś scenę, zmieniając gesty,
ruchy i pozy. Jest to talent kultywowany u chachłów, jakiś zaczątek
komedii ludowej, komedii jarmarków, hal fabrycznych i koszar. Każda
kompania rosyjska zwykle miała swego "łomakę" - narratora. Każde
zdarzenie przez niego było transponowane na swoistą groteskę słów
i gestów.
Toteż patrzymy na to przedstawienie, bo to nieco osłania nas przed
tłumem gapiów i odwleka chwile, które się zbliżają.
"Co też on opowiada?" - myślę leniwie, a zmęczony wzrok przesiąka
niejako bolszewika, słuchaczy i wtapia się w pola rozległe, rozległe, na
których kładą się blaski złociste zachodzącego słońca.
Gdy nagle bolszewik robi gest, jakby się zasłaniał rękami od cięcia
i wydaje krzyk - okropny krzyk. Drgnęłyśmy i chwyciły się za ręce. To
był wczorajszy krzyk Henrietty... Bezpośrednio po nim opowiadający
zrobił ruch, jakby ciął w powietrzu, wyrzucając z ust jednocześnie jakieś
pięciopiętrowe przekleństwo, słuchający zataczali się ze śmiechu.
Wlepiłyśmy wzrok w tę pantomimę, która miała odkryć nam zagadkę
dnia wczorajszego. Ten widział i wie...
Jednak opowiadający, zachęcony powodzeniem, zaczął bisować bez
końca scenę rąbania, powtarzając z coraz większą szarżą najpierw krzyk,
a potem przekleństwo, które musiało za każdym razem być inne i coraz
bardziej pomysłowe, bo w tym miejscu nieodmiennie tłum wybuchał
śmiechem.
Teraz więc my zaczynamy swój "numer". Brudne i obdrapane,
Z roztarganymi włosami, dysząc ciężko i uginając się, niesiemy pod jesion
ciała zabitych. Tłum patrzy na nas tępo, natrętnie, bez ceremonii.
Obawiamy się ekscesów względem zmarłych. Jedna stróżuje pod jesio-
nem, druga pod domem, dwie noszą. Od Cichinicz nadciągają coraz nowe
rzesze. Tłum staje się coraz dokuczliwszy - znudziło mu się bierne
przyglądanie. Ze szpalerów, które niejako się tworzą z obu stron drogi,
188
padają dowcipy - zniewagi - coraz uszczypliwsze, coraz bardziej
natarczywe.
"Chachoł" - dowcipniś, skończywszy swe opowiadanie, poprzedza
teraz za każdym razem nosze, imitując orkiestrę wojskową, bicie w bęben
i trąbienie, co wywołuje głośne aplauzy i śmiechy.
Staramy się nie okazać nic po sobie, ale czujemy, że nasze poważne
twarze, właśnie w kontraście do błazeństw, podnoszą tylko śmieszność
sytuacji.
Nad grobem, na wzgórku usypanego piasku, układamy wszystkie
jedenaście ciał rzędem, aby potem już wszystkich razem złożyć do mogiły.
Nie mamy trumien. Więc tylko każdemu z nich wkładamy do rąk, lub
na piersiach składamy, święty obrazek i całego owijamy w czyste prze-
ścieradło. Halka schodzi do dołu, aby przyjmować ciała.
Tłum napiera coraz bardziej. Jakiś bolszewik oddaje trzy strzały
z karabinu:
- Żeby wszyscy wiedzieli, że to nie żarty, ale pogrzeb burżujów...
Widocznie drażni ich to, że nie zwracamy na nich żadnej uwagi i stają
się coraz bardziej bezczelni.
- Cóż, siestrenki, nie szlochacie? Cóż to, nie żałujecie swoich
chłopczyków? Od razu widać, że Polki... Ani w nich serca, ani duszy...
Duma i pycha... Wiedzą^ że patrzą na nich, to nawet i nie zapłaczą...
Panieneczki polskie... Biełoruczki... Burżujki...
Gniew tłumu wzbiera. Bestia pragnie nas poniżyć, ukorzyć. Jakiś
źydek z czerwoną opaską na ramieniu spycha nogą ciało, leżące najbliżej
brzegu. Zmarły spada w dół i prawie przygniata Halkę.
Teraz kto może spycha zmarłych uderzeniem buta lub kolby. "Wi-
dzicie, jacy my dobrzy. Pomożemy, choć nas i nie prosiłyście..."
Z wściekłości sama nie wiem, co robię. Chwytam nosze i rzucam nimi
w tłum:
- Precz stąd.
Tłum cofnął się, ale natychmiast naparł tym bardziej. Stoimy już na
krawędzi. Jeszcze trochę, a zepchną nas do dołu..
"Peo" prostuje się, zasłania mnie sobą i woła:
- Możecie nas zabić, ale nie pozwolimy hańbić zmarłych, pókiśmy żywe.
- Poliaczki - urąga ktoś z tłumu.
- Da, poliaczki - woła wyzywająco "Peo" i robi krok w tłum, który
znów mimo woli się cofa.
- Sierditaja - konstatuje jakiś głos z aprobatą.
Patrzę kątem oka na "Peo", bo nie chcę wzroku od tłumu odwrócić:
widzę jakby kamienną twarz z lekko zmarszczonymi brwiami i ślicznym
wyrazem oczu - spokoju i pogardy; przy niej głowę Olesi, której
przybladłe usta i policzki nabrały zielonawej barwy.
189
- W jamu ich - woła ktoś z tyłu.
- Naturalnie, co się z nimi cackać - woła tłum. - Gryźcie ziemię
ze swoimi mołodcami, jeśli już tak...
Ale jeszcze nie śmią. Wiem, że minuty są liczone. Tylni naprą na
przednich i skończy się. Byle patrzeć im w oczy i nie bać się, nie krzyknąć.
Za siebie i "Peo" ręczę - a Olesia, na szczęście, jakby wrosła w ziemię
- nawet nie drgnie - tylko ciągle zielenieje.
W tej ostatniej chwili zjawia się nagła pomoc - widać w życiu bywa
tak samo, jak w powieści, albo raczej w powieści tak piszą, jak bywa
w życiu. Jakiś komisarz bolszewicki wstydzi tłum, że się kłóci z babami,
a gdy to nie pomaga, grożąc rewolwerem, rozpędza zgraję i stawia dwóch
żołnierzy z karabinami, aby pilnowali porządku.                         '
Teraz, gdy już spokojnie, gdy zeskakujemy do grobu i tam pomagamy
Halce poukładać naszych poległych, zajeżdżają chłopskie saneczki. Dwu    l
chłopów rzuca na śnieg ciało zabitego mężczyzny i odjeżdżają. Doganiam
ich z zapytaniem. Dowiaduję się, że jest to żółty ułan, poległy u wjazdu
do Cichinicz. Dwa dni w rowie leżał i bano się go pochować.
Jest to młody chłopak, tylko w bieliźnie. Żadnych odznak, papierów,
inicjałów. Śmigłą, śniadą twarz, którą śmierć ścięła w surowy wyraz,
rozświetlają dobre, dziecinne jeszcze usta i oczy otwarte, naiwnie wpat-
rzone gdzieś w ciągnące górą obłoki.
Zasypujemy więc teraz rychło piasek mogiły na tych dwunastu
poległych. Przedtem jeszcze Halka bierze szczyptę ziemii i rzuca w grób.
Robimy toż samo. Usta nam drżą, jak by to te niewiadome kobiety, które
zostawili w kraju, przez ręce nasze wiązały z nimi ostatnią nić.
A kiedy grób już został zasypany, klękamy i odmawiamy Anioł Pański.
Ciemno już jest i nikogo, oprócz wartowników, w ogrodzie nie ma. I zdaje
mi się, że oto tu jeszcze raz przywarł do ziemi krwawy strzęp ojczyzny.
Gdzie ona jest, ta Ojczyzna? Niewidome nasze ręce i niewiedzące oczy
pielgrzymują po gorącym śladzie jej stóp, schylając się, kluczą po kolorach
jej krwi, po miejscach, gdzie czerpano jej ciało, po miejscach gdzie    i
powietrze drga od jej głosu.                                             |
Gdzieżeś Ojczyzno? Idziemy do Ciebie. Jesteś coraz bliżej. Czujemy
Ciebie tuż i błogosławimy. I nie żałujemy - nie, niczego. I za ciebie i za
nich - za tych, którzy tu leżą.                                          !
Trzeci dzień w niewoli
Minęły już pełne trzy dni niewoli. Życie się systematyzuje. Olesia jest
cały dzień przy chorych, a my trzy zmieniamy się co parę godzin na
190
dyżurach nocnych. Nie rozbieramy się wcale i śpimy na podłodze. Świtu
się czeka jak zbawienia. Bo noc to zawsze jakiś okropny koszmar. Chorym
zwiększa się gorączka, czasami mi się wydaje, że już któryś kona - nie
mogę ze wzruszenia odnaleźć pulsu. Ratuję się pisaniem pamiętnika. Nad
ranem dopiero zasypiają wszyscy. Korzystam z tego, by nanieść wody
i narąbać drew.
W tajemnicy przed Olesią kąpię się też co rano. Dzisiaj przed południem
nadciągnęła do Cichinicz nowa banda, sami marynarze. Czarne to, wrogie
i milczące. Rozbili się po całym domu, rewidując go od strychu do piwnic,
przetrząsają rzeczy chorych, kłują bagnetami w sienniki. Czy też oni sami
wiedzą, czego szukają? Każda też z nas oddzielnie jest wzywana na doproś.
Wreszcie jakoś dają sobie i nam spokój. My z "Peo" udajemy się do
kuchni, aby przyrządzić nasz odwieczny groch na wszelkie sposoby.
Nagle wchodzi przez drzwi trzech marynarzy, prowadzonych przez
chłopa. Krótkie karabinki w ręku. Świetny ekwipunek. W ogóle - ma-
rynarze to jedyne coś warte wojsko u bolszewików. Mają swój pewien
styl i sznyt. Ale są na zimno okrutni i najtrudniej sobie dać z nimi radę.
Każą nam wyjść. Przed domem zastajemy ustawionych pod ścianą
rzędem Staszewicza, jego dwóch towarzyszy. Halkę i Olesię. Przed nimi
stoi grupa marynarzy z karabinami na "gotuj broń".
Dowiadujemy się, że za przechowywanie zdrowych żołnierzy będzie-
-my wraz z nimi rozstrzelane.
Staszewicz, w bieliźnie wystawiony na mróz, dygocząc z zimna i ze
strachu, zaklina się, że chłopa, który nas przyprowadził z kuchni, nie zna
i nie widział nigdy.
- A Boźeczka mój - jęczy słodko obity przez naszych chłopców don
Juan cichinicki - dyk ciż ja hetaki gluchi, ci jak. Dyk zez hentyj pan,
kab jaho trasica mordowała, usiu maje różu razbiu.
- Nu, siostry - zwraca się do nas główny bolszewik - chory to czy
nie? Prawdę mówcie, puścimy was wolno. A zełżecie - razem z nimi
kula was czeka.
Spojrzałyśmy na siebie - wszystkie cztery. Nasze oczy w oczy Halki,
stojącej pod stienką. Jakeśmy się zrozumiały - nie wiem. Aleśmy już
wiedziały: będziemy kłamać.
Halka zabrała głos pierwsza, stanowczo, śmiało, bez żadnych zawahań
tłumacząc, że Staszewicz jest jednym z najdawniejszych naszych pacjen-
tów, "Peo" ofiaruje się przynieść dziennik szpitalny (widać liczy na to,
że marynarze nie rozumieją po polsku). Ja wyliczam z ferworem wszelkie
możliwe i niemożliwe choroby, które ci ludzie przeszli.
Początkowa niepewność na obliczu bolszewika zaczyna zamieniać się
we wściekłość. Chwyta wreszcie za kołnierz chłopa i trzęsie nim, jak
rzeczywista "trasica".
191
-Tak ty, sukinsyn, poprowadzić nas myślał? Na zgubę ludzi wydać?...
Podczas, gdy prawą ręką wciąż potrząsa denuncjatorem, lewa, złożona
w kułak, podjeżdża miarowym ruchem z dołu w górę i uderza w coraz to inną
część twarzy. Twarz ta puchnie, w oczach rozkwita, sinieje. Jest w tym
maestria i system. Bo dopiero ostatnie potężne uderzenie wali w nos, z którego
tryska obficie krew. Pchnięty silnie chłop leci kilka kroków naprzód i rozciąga
się w śniegu jak długi. Leży na nim bez ruchu, trzymając rozrzucone ręce
i nogi, tak jak padły, rozczapierzone po śniegu. Widać uważa, że tak gniew
bijącego najbezpieczniej przeczekać-niczym żuk, który symuluje śmierć.
Sędzia srogi, ale sprawiedliwy, jest zadowolony z siebie i z wyroku.
Pragnie zadokumentować swoją łaskawość. Staszewiczowi z kolegami każe
wracać do szpitala. Nas pyta, która jest starszą siostrą. Wskazujemy na
Halkę. Każe jej iść z sobą. Halka po chwili wraca - za nią niosą wiadro
śledzi i worek cukru. W zamian za to imć komisarz upomniał się o kokainę,
której dostał dwie ampułki. Na co mu to?
A więc wikt nam się urozmaici. Będziemy jadły groch ze śledziami
i śledzie z cukrem. Idealny stół dla chorych na tyfus i dyzenterię.
Czwarty dzień niewoli
Dziś pół dnia leczyłyśmy na wsi. Przyszedł towarzysz Anczew - ten
co nas obronił, gdy nas chciano zasypać z trupami. Kazał Halce wziąć
wszystko do opatrunków potrzebne i iść ze sobą. Dokąd on prowadzi
Halkę. Wyskoczyłam za nimi, dopadłam już na drodze. Zgodził się wziąć
i mnie. Okazało się, że prowadzi do jednej z chałup, w której czteroletni
chłopczyk pokaleczył się, spowodowawszy wybuch granatu.
W chałupie mnóstwo ludzi chorych. Przeważnie wypadki chirurgicz-
ne. Aż do zmroku robiłyśmy opatrunki i leczyłyśmy. Baby całowały
Anczewa po rękach i błogosławiły.
Gdy wróciłyśmy, nie zastałyśmy ku swemu zdumieniu "Peo". Olesia
powiedziała, że poszła szukać chleba, nie mogąc dłużej patrzyć na ciężko
chorych, dla których od trzech dni miałyśmy tylko śledzie i groch.
Wzięła jakiś worek, zarzuciła na plecy i tak sunęła od chaty do chaty.
Siostra "Peo", dumnie przedwczoraj rzucająca wyzwanie tłumowi,
który miał ją strącić w grób...
Widzimy właśnie, jak wraca z worem wyładowanym na plecach. Twarz
jak popiołem pokryta. Zwala wór w kącie izdebki i ciężko siada.
Chodziła za chlebem, kołatała do każdych drzwi. Nie wiedziała jak
prosić. Stawała we drzwiach i mówiła donośnym głosem, przybierając
pozę wentującej siostry-kwestarki: "Ofiarujcie chleb dla chorych".
192
Mężczyźni przyjmowali ją przeważnie śmiechem i kpinami; jakiś
wyrostek rzucił do nadstawionego worka zdechłą mysz. Ale litościwe
babiny krajały pokaźne kromki i rzucały do worka. Tak szła ulicą wsiową,
niby szpalerem hańby, pod którą się gięła. Ale ilość życiodajnych kromek
w worku rosła.
Robimy dla lżej chorych wodziankę z chleba, dla ciężej chorych
krajemy chleb cieniutko i suszymy grzanki. Na nieszczęście jest tylko
razowiec. Ale nam, zdrowym i spracowanym, pachnie ten chleb jak
przysmak największy. Halka jednak mówi, że to tylko dla chorych, bo
może zbraknąć.
Godzimy się i nie jemy. Cicho krzątamy się w cichości naszej kuchenki
i półmroku lampki. Teraz dopiero po raz pierwszy od dni trzech czuję
zwierzęcy głód. Ale rozumiemy niejasno i sama pewno Halka niejasno
rozumie, że chleba mogłoby starczyć. Po troszeczku... na nas cztery...
Tylko... lepiej go nie jeść...
Siostra Olesia po swojemu upraszcza nasze odczucia i pali:
- Ja tam dziadowskiego chleba nie potrzebuję.
Zawija się mocniej w ciepłą chustkę i siedzi naburmuszona na pniaku,
stojącym w kuchni.
Podchodzę do niej i mocno całuję. Kochana, poczciwa Olesia.
Piąty dzień niewoli
Dzisiaj od rana starszyzna bolszewicka żyje w wielkim poruszeniu.
Klną soczyście proklatych Polaków i patrzą na nas spode łba, ale na ogół
miny mają rzadkie.
Poczciwy Anczew, który jakoś nazwyczaił się do nas, zachodził
kilkakrotnie, z naiwnym strapieniem dzieląc się wiadomościami o klęskach
bolszewickich, tak jakbyśmy mogły podzielić ten jego smutek.
Okazuje się, że Polacy poszli naprzód. Na Cichinicze idzie i. Kre-
chowiecki Pułk. Zajęli już za rzeką majątek Bułhaka - cztery wiorsty
stąd. Cztery wiorsty stąd. Za tym laskiem. Toż rękę podać. W każdej
chwili mogą tu być. Ta banda im się nie ostoi.
Odchodzimy od zmysłów z radości. Może za godzin parę zobaczę
Morysia, Dziewanowskiego, Roztropowicza...
Coraz to któraś z nas wybiega przed dom i patrzy w dal, za rzekę.
...Tak oto obie kategorie mieszkańców dworu - i my i bolszewicy
- przeżyły dzień dzisiejszy w emocji.
Nad wieczorem została ich już garść tylko. I ci przygotowywali się
do odmarszu.
13 Strag>y epopri...                                   193
W polu nie widać było już nic. Toteż wszystkie cztery siedziałyśmy
przy naszej kopcącej lampce naftowej i rozmawiałyśmy szeptem, tłumiąc
w sobie szalone skoki zbudzonego nadzieją serca.
Rozumiałyśmy, że najgorzej będzie, jeśli nastąpi chłopskie interreg-
num. Chłopstwo nas nienawidziło, a przy tym rozbestwiło się rzezią
szpitala i bezkarnością rabunku.
Więc nasłuchując odgłosów ewakuacji bolszewickiej, cieszyłyśmy się nią,
ale równocześnie pragnęłyśmy, aby bolszewicy pozostali. Właściwie, jeśli by
kto chciał zobrazować nasze pragnienia najszczersze, to były one takie:
Bolszewicy nas wiernie pilnują do ostatniej chwili i dają cukier i śledzie.
Wtem wpadają ułani, rąbią bolszewików i wpadają do izolatki i każdy
akurat do tej, do której trzeba.
\


Wtedy zaczął iść szybko znowu...
194
Tymczasem te marzenia obce były bolszewikom, którzy drałowali
w coraz szybszym tempie. Toteż obawa o siebie i chorych, niby stupudowy
ciężar, legła nam na serca, w ten wieczór radosny niby, a ciężki i niepokoju
pełen.
W trakcie tych zwierzeń po raz dziś czwarty, czy piąty nadszedł do
nas Anczew. Ucieszyłyśmy się, że przynosi wieści. Ale on, wbrew
zwyczajowi, został w progu i tylko dawał mi znaki, abym wyszła do
sionki.
Wyszłam do niego i zauważyłam, że jest w pełnym uzbrojeniu,
pozaciągany rzemieniami i z oznaką komisarską - czerwoną opaską na
lewym ramieniu (w poprzednich dniach jej nie nosił).
Krótko powiedział, że ma do mnie sprawę i zaczął iść w stronę rzeki.
Nie rozumiałam, ale szłam za nim, w ciągu dni poprzednich nauczyłam
się już Anczewowi wierzyć.
"Ale czemu prowadzi mnie w stronę Polaków?" - myślałam, drepcząc
niespokojnie w śniegu po szerokich ogromnych śladach Anczewa, które
szerokimi krokami przemierzał.
Za ogrodem dopiero wstrzymał się na chwilę i spytał:
- Siostra Zosia, czy chcecie wrócić do swoich?
Nie namyślając się, jak zwykle, palnęłam, że bardzo chcę.
Wtedy zaczął iść szybko znowu.
W polu za ogrodem śnieg nie był taki kopny. Zrównaliśmy się. Nie
zwalniając kroku ani chwili, Anczew opowiedział mi, że za dwie godziny
najwyżej wszyscy oni opuszczają Cichinicze. Muszą się spieszyć, ułani
bowiem zawsze przypuszczają ataki nocą i na pewno nad ranem Cichinicze
zajmą. Ale że nam, siostrom i chorym, z tego "paradował'sia nie
prijdiotsa". Bo zostaniemy pod strażą uzbrojonego chłopstwa, któremu
główny dowódca bolszewicki kazał wydać broń z poleceniem: "lik-
widirowat' wsiech"1 - na wypadek zbliżania się Polaków. Chłopi też nad
nami już za godzinę wartę obejmą.
Anczew nagle się zatrzymuje i mówi:
- Wy taka młodzieńka, siostra Zosia. Córka u mnie w Petrogrodzie
kropka w kropkę takaż została się. Pewno jeść jej tam nie ma co... Ot
i pomyślał ja sobie: szkoda was, siostra Zosia.
Wiatr lekki podnosi puszki pyłu śniegowego i po polu niesie. Dom
cichinicki daleko tak - jedno tam tylko mdłe okienko naszej izolatki
migocze. Na bolszewickiej stronie ciemno (pewno już się obrządzają
w obejściu).
' Techniczny wyraz rewolucji rosyjskiej, oznaczający pozbawienie życia. 
Wydawanie "burżujów",
zakładników, jeńców i podobnych tłuszczy ("reisolucjonnomu narodu"), która ich z 
reguły uśmiercała,
było też w tej pierwszej fazie bolszewizmu, kiedy tłukły się jeszcze po głowie 
"principie o otmienie
smiertnoj kazni" - powszechnie praktykowane.
13«                          *                       195
Przed nami nagle z wnęki gruntu wynurzone światło jakiejś wsi. Za
nią ciemny kontur lasu. A za lasem...
- Ot co, siostra Zosia - ciągnie Anczew. - Ja was przez tę wieś
przeprowadzę i przez ten laseczek. A tam już wasi. Pokażę ichnią wieś,
to siostra już dojdzie.
Od dłuższego już czasu, widząc do czego Anczew zmierza, pasuję się
ze sobą. Zapisuję to, choć mi wstyd. Bo postanowiłam pisać wszystko.
Pasuję się, choć wiem, bez wahania od początku wiem, że powinnam
zostać. Ale nie chcę tego sobie powiedzieć. Anczew coś dalej mówi, a myśl
szybko, gorączkowo, szuka jakiegoś nieodpartego, widocznego argumen-
tu, że powinnam z jego propozycji skorzystać.
Pusto w głowie. Ani jednej myśli. Tylko świadomość, że trzeba się
decydować prędko, prędko. I pewność, że należy w Cichiniczach zostać.
I rozpaczliwe szukanie.
- No, chodźmy, siostra Zosia - mówi wreszcie w pewnej chwili
Anczew i bierze mnie niecierpliwie za rękę. Fala krwi uderza mi do głowy.
Nie znalazłam. Nie zdążyłam znaleźć. Niby obuchem uderza w moją
świadomość: zostaję.
Ale wzięta za rękę, potykam się o skibę. Tracę równowagę. To mnie
zruszyło z miejsca i idę mechanicznie za Anczewem, wiedząc, że nie pójdę
i podświadomie spodziewając się, że a nuż w ciągu tych kilku kroków stanie
się cud, ogarną nas ułani, jakaś siła wyższa stanie na poprzek mojej woli...
Ale w polu cicho i głucho. Więc staję po kilku krokach. Przecież
rozumiem jasno, że nie pójdę. Nie pójdę.
Nagły strach, zwierzęcy strach mnie chwyta. Drętwieję cała, bo
rozbudzona wyobraźnia nagle z całą wyrazistością mi uprzytamnia, jak
nas będą mordować. Toż śmierć pewna. Ja żyć chcę. Co pomoże?
Nie chcę umrzeć, będąc może o dwa kroki od Morysia. I nagle z całą
siłą staje mi Mory ś mój najdroższy przed oczami.
Nasz cichy, jasny salon. Moryś, chłopak dziesięcioletni, bawi się ze
mną w wojsko. Fortepian to armata. "Teraz uważaj" - woła Moryś
i mierzy do mnie z dziecinnego pistoletu. I nie pozwala mrużyć oczu,
kiedy wybucha kapiszon.
Nie, przecież to jasne. Jakże bym się przywitała z Morysiem, jaki by
nasz był stosunek, jak bym potem, po takiej hańbie, w ogóle ułożyć mogła
życie.
Zatrzymuję Anczewa. Mówię mu, że się rozmyśliłam. Że zostanę.
Odwracam się i zaczynam iść z powrotem. Na jego argumenty już nie
odpowiadam, tylko przecząco potrząsam głową.
Jest zły. W pewnej chwili, gdy jakaś miedza polna odwidla się na lewo,
na gorzelnię i obejście, porzuca mnie, machnąwszy ręką i nie pożegnawszy
się nawet.
196
Idę sama - prosto na mdłe światło naszego okienka. Ciepło mi się,
jasno i weselnie robi na duszy - jakbym oto wracała do domu, który jest
nade wszystko mój, i do rodziny, która mi jest najbliższa.
U drzwi izolatki zastaję już kilku wioskowych oberwanców na warcie.
Trzyma to karabiny jak kije, ale bądź co bądź ustrzelić z nich potrafią.
Paru ich siedziało na progu u drzwi. Nie raczyli wstać, jeden z nich
tylko uchylił się trochę i mruknął: "Prochodi". W tym jednym słowie był
bezmiar nienawiści, groźba i zarazem ociężała pewność siebie bestii, która
się nie śpieszy, bo wie, że jej się łup nie wymknie. Miałam wrażenie,
jakby mi ktoś brudną cuchnącą szmatkę położył na twarz, a ja jej nie
mogę zdjąć.
Noc ta, w dusznym powietrzu izolatki, była najcięższa, cięższa może
niż ta, kiedy pod oknami naszymi księżyc świecił w twarze jedenastu
trupów. Jest to szósta noc, przepędzona bez rozbierania się, na twardej
podłodze. Przez cały czas żyłyśmy tylko grochem i śledziami. Nic
dziwnego, że oporność nasza była nadszarpnięta. Coraz to któryś z war-
tujących wsuwał się do izolatki i rachował nas palcem jak owce. Nie
mogłam spać i pisałam noc całą pamiętnik. W pewnej chwili obudziła się
"Peo".
- Czy piszesz testament? - zapytała.
Wreszcie, kiedy świt na dobre się wyjaśnił, nie wytrzymałam i obu-
dziłam Halkę i "Peo":
- Patrzcie, dziewczynki, już jest ranek, a my jeszcze żyjemy. Czy to
nie zabawne? Muszę wam powiedzieć, że rano zawsze wstępuje we mnie
animusz. W biały dzień przecież nie damy się pozarzynać, tak ni z tego
ni z owego jak barany.
Ściskałyśmy się czule na dzień dobry.
Dzień szósty tym się odznaczał, żeśmy się w ogóle już przestały
wybierać na tamten świat.
Zupełnie już nas to znudziło. Ciągle, przez cały tydzień to samo i to
bez żadnego rezultatu. Każda cierpliwość by się wyczerpała - dałyśmy
więc za wygraną i postanowiłyśmy już pozostać na tym padole płaczu.
Trzeba jednak przyznać, że choć z ziemi rodem wszyscy teraz
wyglądamy jak zmory z tamtego świata, do czego się po części przyczyniła,
prócz innych przyjemności, i ta śledziowa kuracja: śledzie na śniadanie,
śledzie na obiad i kolację i to nawet bez kawałka chleba.
Potem za to każdy wypija co najmniej wiadro wody, którą to ja muszę
jeszcze przynosić.
Co prawda dla chorych wydostała "Peo" od bolszewików trochę
herbaty, chleb wyżebrany jest, oraz mamy teraz pozwolenie na dojenie
dwóch krów w dworskiej oborze, ale to tylko dla chorych. Nam zdrowym
"Peo" zabrania nawet patrzeć na te specjały.
197
Ale zapominam napisać o najważniejszym, a mianowicie, że z rana
bolszewicy znowu powrócili do Cichinicz i objęli dawne rządy. Podobno
pogłoski o nadchodzących Polakach były fałszywe. Iskierka naszej nadziei
znowu zgasła. Powracamy do naszych codziennych zajęć. Olesia leczy,
myje, szoruje, sprząta i jest, pomimo swoich śmiesznostek, nadzwyczajną
siostrą.


..po czym wszystko wypija..
198
Z naszymi dawnymi bolszewikami przyszło teraz dużo nowych. Są
wśród nich straszne typy: twarze zapite, z wyrazem kompletnego zbyd-
łęcenia w oczach. Zaraz po przybyciu rzucili się do apteki, szukając tam
spirytusu, którego już na szczęście nie było. Znaleźli tam jednak dużą
flaszkę kropli walerianowych na eterze. Jeden z nich nalał sobie pełną
szklankę, którą zamierzał wypić. Pomyślałam, że to przecież czysty eter,
który na pewno przepali mu wszystkie wnętrzności. Zatrzymałam go
mówiąc, że się otruje. Zrobiłam to wcale nie dlatego, żeby mi go żal było
- teraz mam już tak zatwardziałe serce, że gdybym się post factum
dowiedziała o jego śmierci, to bym się nawet cieszyła, gdyż takich ludzi
nie szkoda. Ale ponieważ to się odbywało w mej obecności, więc czułam
się w obowiązku go ostrzec, bo to byłoby przecie nie po ludzku patrzeć
na to, jak człowiek przez głupotę i nieświadomość odbiera sobie życie.
Bolszewik wytrzeszcza na mnie swoje oczy i jakby odgadł moje myśli,
bo mówi:
- A wam, siostro, co do mojego życia? Cieszyć by się wy winni, że
o jednego bolszewika mniej będzie.
Otóż to, czemu nie miałabym sobie pozwolić na szczerość? Od-
powiadam mu też, że oczywiście bym się z tego cieszyła, ale jestem
chrześcijanką i dlatego go ostrzegłam.
Bolszewik, słuchając, przekrzywia głowę to w prawo to w lewo, a potem
wyciąga do mnie swoje łapsko:
- Nu, dajtie mnie na drużbu swoju ruku towariszcz siostra.
Udaję, że tego nie widzę i z wielką gorliwością porządkuję flaszki na
półkach - nie mam najmniejszej ochoty do shake-hande'6w* z takim
bydlęciem.
Spod oka jednak go obserwuję i widzę, że moje ostrzeżenie jednak
poskutkowało, gdyż bolszewik odlewa połowę walerianowych kropli
a dolewa wody (po czym wszystko wypija). Nawet tak rozcieńczone,
musiało być to jednak bardzo mocne, bo bestia leżał potem przez całą
dobę na podłodze tout-a-fait ivre mort**. Nazajutrz jednak został zdrowiu-
teńki.
Nareszcie dowiedziałyśmy się, co się z resztą sióstr stało.
Opowiadał nam dzisiaj Anczew, że zaraz po zajęciu Cichinicz wywie-
ziono je pod eskortą do Mohylewa i że z pewnością nic złego im się nie
stanie. Powiedział, że tylko jedna z nich, doktorsza (to pewnie pani Józka),
strzeliła do eskorty z brauninga, za co mieli ją rozstrzelać. Opowiadając
to, śmiał się - więc może to nieprawda. Oni często opowiadają różne
głupie historie, żeby nam zrobić przykrość. Tak samo jak wczoraj, kiedy
Shake-hande - uścisk dłoni.
Całkiem nieprzytomny, pijany jak bela.
199
zaczęli nam mówić, że i. Pułk Ułanów rozbity. Ale ja wcale w to nie
wierzę. Dowiedziałyśmy się także, że gdy bolszewicy strzelali do naczel-
nego doktora, to jedna z sióstr rzuciła się do nóg strzelającym błagając,
by ją zabili (to pewnie Henrietta), a druga "wysokaja, czornaja" (myślę
z opisu, że to Lala Landsberg) zasłoniła sobą naczelnego w chwili, gdy
jeden Tatar rzucił się na niego z szablą tak że szabla ześlizgnęła się tylko
po jej ramieniu, nie sięgnąwszy doktora. Zaraz potem oni otoczyli
wszystkie siostry i odesłali je na stację, bo oni kobiet nie zabijają - "a
uź tagda z ostalnymi my zdietali pariadok".
Niby porządny człowiek ten Anczew, a jednak tak spokojnie mówi
o tym, że mordowali bezbronnych. Wszystko się we mnie przewraca, gdy
tego słucham i jeszcze muszę udawać spokój, żeby się wszystkiego
dowiedzieć.
Mamy teraz nowe zmartwienie. Zachorował nam jeden z trzech
żołnierzy, których ukrywałyśmy. Pewnie się zaraził od innych chorych
i najgorzej, że nie wiemy, co mu jest. Zupełna rozpacz, że nie ma doktora.
Zbieramy się we cztery na wielkie konsylium, na którym decydujemy, że ten
nowy chory to ma chyba zapalenie płuc, bo tak ciężko oddycha. Okładamy
go całego kompresami, zastrzykujemy co godzina kamforę i stosujemy
forsowane odżywianie, wlewając mu do ust, chociaż się broni, mleko,
herbatę i karmiąc chlebem, moczonym w mleku. Niestety, nic innego nie
mamy i co gorsza wszystkie nasze zapasy i lekarstwa już się prawie kończą.
Co to będzie dalej?
Postanawiamy udać się do głównego komisarza i prosić go, by dał
nam konie i pozwolił przewieźć chorych do jakiego szpitala w Rohaczewie.
Zostaje w tym celu wydelegowana Halka - naturalnie i ja też z nią
idę. Komisarz zajmuje duży pokój na parterze. Jest tam rozkosznie ciepło
i pali się nawet w piecu w chwili, gdy wchodzimy. Na środku pokoju stoi
duża beczka napełniona słoniną, w kącie na ziemi leży kilkadziesiąt
bochenków chleba i kilka worków z mąką i cukrem.
Niczym wobec tego wydają mi się skarby Ali Baby. Coś mnie w dołku
ściska - to pewnie z głodu.
Komisarz jest dla nas nadspodziewanie łaskaw i, gdy mu wszystko
wyłożyłyśmy, obiecuje dać nam furmanki dla przewiezienia chorych. A co
do sióstr (to jest do nas), to najspokojniej oświadcza, że prawdopodobnie
odeśle nas z Rohaczewa do Tuły lub Smoleńska, bo tam im potrzebne są
w szpitalach ^inteligentny j a truzenicy" (pracownice).
"Bodajbyś pękł" - myślę sobie. Halka kopie mnie nogą pod stołem,
żebym nic niepotrzebnego nie mówiła i dziękuje komisarzowi.
Furmanki zamiast o pierwszej w południe, zjawiają się dopiero koło
piątej. Żaden chłop nie chciał dawać koni ani sanek, aż bolszewicy
groźbami i siłą zmusili ich do tego.
200
Bolszewicy są radzi, że się nas pozbywają, gdyż wśród nich
jest dużo Żydów, którzy się panicznie bali naszego tyfusu i innych
chorób.
Chorych owijamy w koce, okładamy poduszkami i przykrywamy
słomą, bo mróz dochodzi do 20°.
Gdy wyruszamy, jest już prawie ciemno. Dla nas czterech już miejsca
w sankach zabrakło, więc idziemy piechotą za długim sznurem furmanek.
Eskortuje nas trzech bolszewików, armees jusgu''aux dents': mają karabiny,
szable, rewolwery i obładowani są nabojami jak gdyby prowadzili naj-
bardziej niebezpiecznych złoczyńców. Jak na dzisiejszy mróz jesteśmy
nieco za lekko ubrane. Tupię nogami, pocieram ręce, a gdy to nie pomaga,
zaczynam biec małego truchta.
Wtem za mną rozlega się wystrzał, potem drugi. Przystaję i oglądam
się, widzę Anczewa, jak po raz trzeci mierzy mi z rewolweru prosto pod
nogi - zwariował, czy co?
Halka i "Peo" robią rozpaczliwe znaki, bym do nich podeszła, gdyż
zostały trochę z tyłu. Wracam i dowiaduję się, że ten jest pijany i wyobraził
sobie, że ponieważ biegnę, to chcę uciekać i dlatego strzelał. No, niby
nie mierzył we mnie, a tylko chciał nastraszyć, ale że miał mocno w czubie,
więc właśnie mógł trafić tam, gdzie nie chciał.
Halka przyznaje się też jednocześnie do głupstwa, które zrobiła. Oto
przez cały czas niewoli ukrywała flaszkę czystego spirytusu, myśląc, że
się może w jakiej krytycznej chwili chorym przyda. Żadnej jednak
krytycznej chwili wymagającej spirytusu nie było, więc już na wyjezdnym,
chcąc wyrazić Anczewowi wdzięczność za opiekę nad nami, ofiarowała
mu tę flaszkę na pociechę. Ten wypił wszystko w jednej chwili, po czym
oznajmił, że będzie nas eskortował do Rohaczewa. No i teraz mieliśmy
tego rezultat.
Dopiero o jedenastej wieczór przybywamy do Rohaczewa - dwadzieś-
cia wiorst zajęło nam sześć godzin. I tu się dopiero zaczęła tragedia, gdyż
żaden szpital nie chciał nas przyjąć.
W jednym nie przyjmowano Polaków, w innym nie chciano mieć
zakaźnych chorych, epidemiczny odmówił przyjęcia z powodu przepeł-
nienia.
Chłopi, wiozący chorych, wściekali się, że muszą jeździć z jednego
końca miasta na drugi i nie mogąc się pozbyć pasażerów, grozili, że
powyrzucają chorych na ulicę i sami powracają do Cichinicz. Mróz jest
coraz gorszy, oddychając ma się wrażenie, że powietrze jest jakąś
zgęstniałą masą. Konie są całe siwe od szronu i ledwo już wloką nogami.
Cóż tu już mówić o nas.
Uzbrojonych po zęby.
201
Dochodzi już pierwsza w nocy - a jeszcze jesteśmy na ulicy. Mimo
że jestem skostniała od zimna, ciągle jem śnieg, nie mogąc w żaden sposób
ugasić szalonego pragnienia.
Już tylko jeden szpital pozostał w okolicy stacji. Jeśli i tam
nas nie przyjmą, to wracamy do Cichinicz - tak decyduje Halka.
Nie przeczę jej, ale wiem, że połowa z nas gdzieś wyzionie ducha
po drodze. Zdaje mi się, że i ja będę należała do tych wybranych.
Nawet bym tego chciała. A potem to już i tego nie pragnę, bo
jest mi wszystko jedno - nie dbam o życie ani o świat cały i wiem
tylko, że dalej iść nie mogę. Niech tylko nie każą mi się stąd
ruszać. Siedzę na trotuarze koło sanek. Zaraz z ostatniego szpitala
powróci Halka, by nam oznajmić, że i tu nas nie chcą. Ale nie,
wraz z Halką zbliżają się do nas jacyś ludzie z noszami i po kolei
zabierają chorych z sanek. Olesia ciągnie mnie za rękę i prowadzi
do jakiegoś wielkiego gmachu. Potem po schodach na górę. Czuję
zapach lekarstwa - jesteśmy więc w szpitalu.
Gdy wnoszenie chorych i całe zamieszanie ustaje, zaczynam powoli
otrząsać się z tego dziwnego odrętwienia, które ogarnęło mnie tam na
dworze. Chociaż mogłam ruszać się, widziałam i słyszałam wszystko, nie
bardzo rozumiałam co się koło mnie dzieje.
Nie przeszła chyba godzina, jak już czułam się zupełnie dobrze.
Ulokowano nas wszystkich w bardzo dużej sali, niestety nie opalonej.
Chorzy już zostali przebrani w czystą bieliznę i na białej pościeli leżą,
popijając gorącą herbatę. Halka mi mówi, że doktor tego szpitala zgodził
się nas przyjąć, ale z warunkiem, abyśmy noc dzisiejszą dyżurowały same
przy naszych chorych, gdyż on nie może ręczyć za swój personel, który
jest oburzony za przyjęcie Polaków i może jeszcze chorym coś złego
zrobić. Zabieramy się więc do czuwania. Barykadujemy drzwi za pomocą
pustych łóżek - na jednym z nich usadawiamy się we cztery z pod-
winiętymi pod siebie nogami i przyciskamy się do siebie, żeby się trochę
rozgrzać. Opowiadamy sobie coś sennym głosem, żeby nie zasnąć i po-
trząsamy się mocno wzajemnie, gdy widzimy, że samo opowiadanie nie
skutkuje. Przychodzi wreszcie rano, a nikt nawet nie zajrzał do naszej sali.
Z rana znalazła się w tym szpitalu jedna siostra Polka, która się bardzo
serdecznie zajęła chorymi i nami. Sprowadziła też na nasze prośby
doktora, który po zbadaniu chorych powiedział, że prawie wszyscy już
przeszli kryzys i żaden nie jest w niebezpieczeństwie. Dowiedziałyśmy
się także od niego, że ten żołnierz, którego leczyłyśmy od zapalenia płuc,
miał tyfus brzuszny. Doktor się szalenie śmiał z kompresów, którymi go
okładałyśmy i forsownego odżywiania właśnie wtedy, kiedy była potrzeb-
na najściślejsza dieta. Ale ponieważ kuracja wcale mu nie zaszkodziła,
więc nie ma zmartwienia.
202
Aż przyszła nareszcie chwila, kiedy po raz pierwszy mogłyśmy
spokojnie pospać przez parę godzin. Poczciwa siostra ulokowała nas
w pustej sali obok chorych i nawet sama przyniosła nam obiad do łóżka.
Napisałam kiedyś w pamiętniku, że szczęście to jest zadowolenie wewnęt-
rzne - co za głupstwo...; szczęście to jest jedzenie obiadu w łóżku, gdy
ktoś usługuje i poprawia poduszki. Tak byłyśmy wygłodniałe, że zdaje
mi się, gdyby nie obecność tej siostry i jakieś resztki dobrych manier, to
byśmy pewno wraz z jedzeniem połknęły talerze i widelce.
Po skończonym obiedzie widzę, że "Peo" znowu zapada w słodki sen.
Ciągnę ją za rękaw, bo spać mi się już wcale nie chce. "Peo, zbudź się,
chciałam ci właśnie zaproponować, byś nas na deser poczęstowała
śledziem. Nie uwierzę, żebyś nie miała ze sobą ani jednego w zapasie
- pewnie zabrałaś chociaż śledziowy ogonek na pamiątkę". O piątej
Halka budzi nas i każe się ubierać. Zaglądamy do chorych - wyglądają
cudownie. Czyści, wyspani, nakarmieni. Pielęgnują ich dwie siostry
i sanitariusz, także Polak.
Już zupełnie spokojne o ich los wychodzimy na miasto. Tam odnaj-
dujemy Głównego Komisarza na miasto Rohaczew. Jakiś zupełnie przy-
zwoity, a nawet elegancki człowiek, który nie robi nam wcale trudności
i chętnie wydaje przepustki i pozwolenia na przejazd dla nas do Mińska,
który obecnie jest w ręku bolszewików.
Mogłyśmy już tam wyruszyć choćby natychmiast, ale gdy po powrocie
do szpitala oznajmiamy o tym chorym, robi się taki płacz i lament, że
postanawiamy jeszcze przez jedną dobę tu pozostać.
Cały dzień następny spędzamy jeszcze z naszymi pacjentami. Powie-
rzamy ich przed wyjazdem opiece jednego z doktorów, który obiecuje się
nimi opiekować aż do zupełnego wyzdrowienia - wyraża też po cichu
nadzieję, że nim to nastąpi, to Rohaczew znowu będzie polskim.
Najgorsza była chwila rozstania: chorzy, dziękując za opiekę, obej-
mowali nasze nogi, całowali po rękach - niektórzy szlochali zupełnie
głośno. Nie mogłyśmy się wyrwać z sali, gdyż przytrzymywali nas za
brzeg sukni błagając, abyśmy pozostały jeszcze choć chwilkę. Kilku
mogących chodzić odprowadziło nas aż na schody.
I znowu jeszcze jedną bezsenną noc spędzamy w "tiepłuszce". Koło
dymiącego piecyka żelaznego na środku wagonu zbita masa żołdactwa.
Po kątach wagonu mróz aż szczypie. Zbiłyśmy się w gromadkę i tak
staramy się ogrzać.
Dziwny naród, ci Moskale. Ta ich bierność, straszna nieraz w swym
bezmyślnym okrucieństwie, nieraz też bywa zbawieniem. I teraz nikt nie
203
raczył zwrócić na nas uwagi. Zasunięte w cień, chciwie słuchałyśmy
leniwej pogwarki tłumu przy piecyku. Przecież osiem dni odcięte byłyśmy
od swoich i od świata.
Rozmowy, naturalnie, toczyły się około działań I Korpusu, żołnierze
bowiem wracali "z frontu polskiego". Wywnioskować z nich było można,
że procedura rozbijania Korpusu jest na ukończeniu.
Tej wieści było już dla nas za wiele. Przejść tyle, przez dni tyle ważyć
się między życiem i śmiercią, w jedynej nadziei na ten Korpus i teraz
dowiedzieć się, że wszystkie cierpienia, zgony i krew, wszystkie ofiary
poszły na nic, że tę garstkę polskich żołnierzy zalało morze ciemnoty
i bezprawia!
Przez cały czas naszej niewoli nie płakałyśmy ani razu. Ale teraz zabrakło
siły woli. Rozpłakałam się głośno. Halka i "Peo", same płacząc, na wszelki
sposób starały się mnie uciszyć, wtulając moją głowę i usta w fałdy ubrania.
Mimo to zostałyśmy zauważone.
- Czewo chnysczesz1, siostra? - zapytał jeden z nich.
- Ot Polki - leniwie i niechętnie wyjaśnił jakiś głos.
- Swoich, znaczy się, żal - skonstatował pierwszy. - Tak, tęgo ich
przetrzepali.
- Ot, patrz - wmieszał się jeszcze jeden, pokazując gazetę.
"Ostateczna likwidacja bielogwardiejca Dowbora" głosił ogromny tytuł.
Teraz wątpliwości nie było. Wyprostowałyśmy się i patrząc suchymi
już oczami na bolszewików, którzy tymczasem naj obojętniej przeszli do
gawędzenia na inny temat, nie mówiłyśmy już ze sobą całą drogę nic.
O dziesiątej wieczorem przyjechałyśmy do Mińska. Zaraz na stacji
dowiedziałyśmy się, że Korpus nie tylko nie jest rozbity, ale zwycięża.
Pojechałyśmy natychmiast do swoich domów, zbyt zmęczone, aby
przedsiębrać coś więcej, umówiwszy się tylko, że się spotkamy na drugi
dzień. W domu wanna i łóżko z czystą pościelą były tymi, z którymi
przywitałam się najczulej i naj skwapliwiej. Dzięki temu też łóżku prze-
oczyłam tę pamiętną noc.
Rano zostałam przebudzona wieścią, że bolszewików nie ma.
Wyskoczyłam do okna. Ulica wrzała tłumem. Tłum ten świąteczny,
barwny, jakże niepodobny był do tej publiczności mińskiej w dni
bolszewickie ubranej jak najszarzej. Wiele orzełków na czapkach cywil-
nych mężczyzn. Wojskowych Polaków wcale nie ma. Za to ci cywilni
przeważnie dźwigają karabiny. Nic nie mogłam zrozumieć.
W pewnej chwili tłum zafalował i u załomu ulicy zajaśniało od żółtych
czapek ułańskich 3. Pułku. Dziwni też to byli ułani. W bekieszach,
półkożuszkach, zgoła cywilnych paltach.
' "Czego beczysz, siostro".
204


..na czele kirasjerów pruskich, świecąc złotą blachą kirasjerskiej pikielhauby, 
wjeżdżał hrabia von
York.
Okazało się, że nocy tej Polacy w Mińsku chwycili za broń. Opanowali
w piętnastu ludzi arsenał z czterdziestu tysiącami karabinów, które
natychmiast autami po mieście zaczęli rozwozić i rozdawać. W kilka
godzin stanęło kilka tysięcy ochotnika. Pułkownik Wysocki, w ciszy
sposobiący oddziałek ułański, okazało się, miał już przygotowanych
czterdzieści czap ułańskich. W ten sposób już nad ranem był szyk i "armia
regularna".
205
Na drugi dzień na czele kirasjerów pruskich, świecąc złotą blachą
kirasjerskiej pikielhauby, wjeżdżał do Mińska oberst, hrabia von York.
Zaczęły się ponowne dnie udręki, dnie wyzłoconej niedoli, zakończonej
hańbą bobrujskiej kapitulacji.
W roku 1920 wojska nasze dotarły do Cichinicz, by cofnąć się z nich
wkrótce.
Grób, niezdarnie zasypany pod jesionem w parku, pozostał. I dotąd
tkwi w dalekich Cichiniczach, jak krwawa pieczęć kanclerska Rzeczypos-
politej.
Wiele tam w krąg tych grobów...
SPIS TREŚCI
STRZĘPY EPOPEI ............................... 5
[Przedmowa do wydania I] ........................... 7
Przedmowa M. Wańkowicza .......................... 9
I. Legionowa sztafeta .............................. 11
Opowiadanie Pasika ............................. 12
Wyprawa i śmierć pułkownika Mościckiego ............. 20
Związek Broni ................................. 33
Noc z 21 na 22 maja w I Korpusie Wschodnim .......... 66
Ostatnie słowo przed sądem polowym ............. 98
Rozkoszna pała ............................. 103
"Śmiały" odbija Lwów ........................... 113
II. Strzępy epopei - złączone! ........................ 123
1. Budionny idzie ............................... 124
2. Odwrót .................................... 132
3. Zwycięstwo! ................................. 139
[Z wydania I] .................................... 149
SZPITAL W CICHINICZACH ...................... 151
W niewoli .................................... 162
l o
Nakładem WYDAWNICTWA POLONIA ukazała się pięciotomowa seria:
WAŃKOWICZ-DZIEŁA EMIGRACYJNE
DROGĄ
DO URZĘDOWA
WRZESIEŃ ŻAGWIĄCY
KLUB
TRZECIEGO MIEJSCA
KUNDLIZM
DZIEJE RODZINY
KORZENIEWSKICH
DE PROFUNDIS
POLACY I AMERYKA
BITWA
O MONTE CASSINO
WYDAWNICTWO POLONIA POLARTIS S.A.
skład: OP-BIT Warszawa ul. Marymoncka 34
"ART-STUDIO'91" Warszawa ul. Na Uboczu 18
Druk: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
Żarn. nr 1776/10-93