tytuł: "Piękni, dwudziestoletni" 
autor: Marek Hłasko 
tekst wklepał: dunder@poczta.fm 
- SERIA Z TUKANEM 
- WYDANIE PIERWSZE 
- WYDAWNICTWA ALFA WARSZAWA 1988 
- Projekt okładki Marek Płoza-Doliński 
- Redaktor techniczny Ewa Guzenda 
- Tekst według edycji - Marek Hłasko "Piękni, dwudziestoletni" - ParyS 1966 
Instytut Literacki - Copyryght (c) 1968 by Mieczysław Andrzej CzySewski 
- ISBN 83-7001-248-5 
Spis Treści 
Od Wydawcy...2 
Sznurowadełka, paseczek, krawacik...3 
Wrocław, Obory, Wyspa RóS...14 
Reporter najbardziej bojowego pisma w Polsce...27 
Goofy the Dog...38 
Feliks DzierSyński i Bogey...52 
Mam drzwi do szafy dwudrzwiowej, oszklone...70 
Hotel "Victory"...92 
* * * OD WYDAWCY 
Wydawnictwa "Alfa" przekazują do rąk Czytelników "Pięknych, dwudziestoletnich", 
utwór Marka Hłaski napisany w 1966 r. i dotąd w Polsce nie publikowany. Zawiera 
on wiele osobistych poglądów i refleksji autora, wielokroć jednostronnie 
oceniających ludzi i wydarzenia. Autor - przebywający w tym okresie na 
emigracji, nie mogąc powrócić do kraju - w widzeniu spraw, ludzi i przeSytych 
zdarzeń zawarł wiele Salu i przepełniającej go goryczy. Wychodząc z załoSenia, 
Se jest to zbyt waSny utwór Marka Hłaski, aby polski czytelnik nie mógł się z 
nim nie zapoznać, zdecydowaliśmy się go wydać, nawet z tą świadomością, Se wiele 
osób moSe być uraSonych poglądami i ocenami autora, jak teS wiele jego ocen 
wydarzeń sprzed lat - w świetle obecnie posiadanej wiedzy społecznej - moSe się 
wydać niesprawiedliwymi. 
* * * SzNUROWADEŁKA, PASECZEK, KRAWACIK 
W roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym ósmym, w lutym, wysiadłem na lotnisku 
Orły z samolotu, który wystartował z Warszawy. Miałem przy sobie osiem dolarów; 
miałem dwadzieścia cztery lata; byłem autorem wydanego tomu opowiadań oraz dwóch 
ksiąSek, których wydać mi nie chciano. Byłem takSe laureatem Nagrody Wydawców, 
którą otrzymałem na kilka tygodni przed wyjazdem z Warszawy. I jeszcze jedno: 
zostałem uznany za człowieka skończonego i stwierdzone zostało ponad wszelką 
wątpliwość, Se niczego juS nigdy nie napiszę. Jak powiedziałem, miałem wtedy 
dwadzieścia cztery lata - ci, którzy pogrzebali mnie szybko z wprawą zawodowych 
grabarzy, byli ludźmi starszymi ode mnie o lat trzydzieści lub więcej. Adolf 
Rudnicki napisał kiedyś, Se najmodniejszym kierunkiem w literaturze polskiej 
jest miaSdSenie i niszczenie. Ten sam Adolf Rudnicki, kiedy wydrukowałem swoje 
pierwsze opowiadanie, zapytał mnie: "Czy pańscy koledzy mówią juS, Se pan się 
skończył?" - "Dlaczego?" zapytałem. "Bo ja," powiedział Rudnicki, "kiedy 
napisałem Szczury, moją pierwszą ksiąSkę, spotkałem Karola Irzykowskiego i 
Irzykowski spytał: "Czy pańscy koledzy mówią juS, Se pan się skończył?" 
Wysiadając z samolotu na lotnisku Orły myślałem, Se najpóźniej za rok będę z 
powrotem w Warszawie. Dzisiaj wiem, Se nie wrócę do Polski juS nigdy; pisząc to 
jednak wiem takSe, Se chciałbym się omylić. Przez wiele lat nie mówiłem po 
polsku; Sona moja jest Niemką; wszyscy moi przyjaciele są Amerykanami lub 
Szwajcarami i z przeraSeniem zauwaSyłem, Se począłem myśleć w obcym języku i 
tłumaczyć to sobie na polski. Wiem, Se to oznacza mój koniec; moi grabarze z 
Warszawy nie pomylili się. W tym zawodzie człowiek myli się najrzadziej. Nie 
mówiłem nigdy nikomu o motywach, które skłoniły mnie do pozostania na Zachodzie. 
Kiedy pytali mnie dziennikarze - odpowiadałem im najgłupiej jak tylko umiałem; 
wreszcie odczepili się ode mnie. Nie umiałem odpowiedzieć, dlaczego opuściłem 
mój kraj, poniewaS nie opuściłem go nigdy. Spróbuję jednak napisać o tym, 
dlaczego mieszkam w innym kraju, a właściwie w innych krajach: mieszkałem juS w 
Anglii, Hiszpanii, w Niemczech, w Szwajcarii, Francji, Austrii, Danii, Izraelu i 
jeszcze paru innych. Zacząłem pisać mając lat osiemnaście; winna jest moja 
matka, która dawała mi ksiąSki do czytania - tak, Se stało się to moim drugim 
nałogiem. Szkoły nie ukończyłem; częściowo na skutek komplikacji rodzinnych, 
częściowo na skutek idiotyzmu, stwierdzonego przez nauczycieli. Nie jestem 
pewien do dzisiaj, czy między fizyką, algebrą, matematyką i chemią zachodzi 
jakakolwiek róSnica i nigdy się tego nie dowiem. Nie wiem, czy czterdzieści 
dziewięć da się w ogóle podzielić przez jakąkolwiek cyfrę; jeśli to się w ogóle 
jakimś cudem uda, to na pewno nie mnie. Przez szkołę powszechną przepchałem się 
tylko dzięki temu, Se nauczycielem matematyki był ten sam nauczyciel, który 
uczył języka polskiego. Kiedy w czasie wojny chodziłem do szkół sióstr zakonnych 
w Warszawie na Tamce, panował tam zwyczaj, Se najgorszemu uczniowi przyczepiano 
olbrzymie ośle uszy z papieru; nosiłem je przez cały czas. Po wojnie, "jak 
wybuchła nowa Polska", sytuacja moja polepszyła się nieco; nie potrzebowałem 
nosić oślich uszu - po prostu stałem sobie w kącie, odwrócony twarzą do ściany. 
W tych warunkach cięSko nauczyć się czegokolwiek; ale do ósmej klasy dawałem 
sobie jakoś radę, "jadąc" na wypracowaniach z polskiego. Potem zaczęła się 
katorga. Ze szkoły ogólnokształcącej wyrzucono mnie za głupotę: była to szkoła 
numer dwa imienia La Guardii, potem - Marii Konopnickiej. Na wniosek kuratora 
posłano mnie do poradni - nie jestem pewien, czy dobrze zacytuję nazwę - 
psychotechnicznej, czy coś w tym rodzaju. Kazano mi układać jakieś klocki, 
kazano mi do jakichś idiotycznych tekstów wpisywać brakujące słowa, zadawano mi 
szokujące pytania dotyczące moich rodziców i krewnych; wreszcie kazano mi się 
rozebrać do naga i uznano za niezdolnego do nauki w szkole typu humanistycznego; 
posłano mnie do szkoły handlowej we Wrocławiu - czy teS do Spółdzielni 
Handlowej, wychodząc widocznie z załoSenia, Se idioci niezbędni są w handlu; być 
moSe chodziło tu o dobro kupujących. Nie wiem. Kariera moja skończyła się po 
paru lekcjach matematyki. W tym czasie otworzono w Warszawie Szkołę Techniczno- 
Te-atralną; pojechaliśmy tam z moim bratem Józefem - przez trzy miesiące brat 
mój odrabiał za mnie zadania z matematyki, chemii i algebry, jednak na skutek 
tak zwanej waśni rodowej przestał; wyrzucono mnie znowu. Była to dobra szkoła; 
mieściła się w gmachu YMCA w Warszawie i mieliśmy basen. Dyrektorem szkoły był - o ile pamiętam - śmigrodzki, imponujący brodacz, który mógłby grać kapitana 
statku z opowiadania Conrada "U kresu sił". Tam teS poznałem Basie Świdzińską, 
ślicznego, rubensowskiego aniołka, i zapałałem ku niej uczuciem. Bez 
wzajemności. Wróciłem do Wrocławia, gdzie zacząłem pracować i chodzić 
jednocześnie do wieczorowej szkoły rzemieślniczej; juS nie pamiętam, dlaczego 
mnie wyrzucono. Wtedy zacząłem grać w klubie sportowym jako środkowy napastnik. 
Nie byłem utalentowanym graczem, ale na boisku odznaczałem się zwierzęcym 
okrucieństwem. Jak w tym opowiadaniu Ćapka, przed kaSdym meczem sekretarz klubu 
wzywał mnie, mówiąc: "Hłasko - jeśli nie skosicie przynajmniej dwóch, 
zostaniecie usunięci z klubu dyscyplinarnie." W tymSe klubie sportowym nauczyłem 
się równieS grać w pokera; tamSe poznałem Tadka Mazura, który był "bratankiem" 
jednego z pisarzy nie ulegającego w sposób przesadny wdziękom kobiecym. Tadek 
sam próbował pisać; przychodziłem czasem do niego i w ten sposób poznałem jego 
"wuja" - był to pierwszy człowiek piszący, którego poznałem osobiście. Tam teS 
poznałem "Kapę" - innego kolegę, który był potem naszym lewym napastnikiem i 
który umiał kopać przeciwnika najpierw w piszczel, a padającego juS - w twarz. 
Kapę - to strzał prawą lub lewą stroną buta; oczywiście zewnętrzną. Kapę 
potrafił tak kopnąć zawodnika, Se sędzia nie mógł tego zauwaSyć. Był przy tym 
bardzo grzeczny: zawsze podnosił skopanego i kłaniał się sędziemu. Widziałem 
potem podobnego gościa: był to bokser wagi lekkiej, Dębisz z Łodzi, "Gentleman 
ringu"; potrafił w mgnieniu oka uderzyć jednocześnie poniSej pasa i doprawić 
łokciem w łuk brwiowy; po czym ze skruszoną miną kłaniał się sędziemu. Wygrywał 
dziewięćdziesiąt procent walk przez techniczne K.O. Tadek, Kapę i ja chodziliśmy 
co niedziela do Hali Stulecia we Wrocławiu, gdzie odbywały się mecze bokserskie. 
Nie dysponując jednak funduszami wchodziliśmy przez dach, co nie wykluczało 
utraty Sycia. Gospodarzem hali był wówczas sędzia Mikuła - atletyczny grubas, 
który wyrzucał nas kopniakiem; potem jednak polubił nas wszystkich za fanatyzm i 
wpuszczał nas bez biletów. Naszym ideałem był wtedy Ryszard Waluga - chyba z IKS 
Wrocław. Był to dobry fighter o silnym ciosie i świetnej technice; potem jednak 
kochaliśmy wszyscy Kasperczaka "Laleczkę", naszego pierwszego powojennego 
Mistrza Europy. Chodząc na mecze poznałem - z daleka - dwóch innych pisarzy. 
Jednym był Staś Dygat, siedzący zawsze w pierwszym rzędzie z miną pełną 
dezaprobaty; a w czasie mistrzostw Polski w roku 1949 ujrzałem "Strasznego 
Józia" Prutkowskiego. Widziałem wtedy najpiękniejszą walkę mojego Sycia: 
Antkiewicz - Bazarnik w piórkowej. Ale ideałem naszym był "Tolek". Seby zobaczyć 
walkę Tolka z Czechosłowakiem Tormą jechaliśmy we trójkę bez biletów z Wrocławia 
do Warszawy; bez biletów weszliśmy na salę i bez biletów wróciliśmy do 
Wrocławia. My wszyscy: Tadek, Kapę i ja, Syliśmy z pokera, grając - jak to się 
mówiło - na RGO. Pomału interesy zaczęły się psuć: za hazard usunięto nas z 
klubu; Tadek poszedł do więzienia, a ja z Kapem wzięliśmy się za bandytyzm. 
Pierwszą powaSną pracę przeprowadziliśmy w szkole handlowej; o moSliwościach tej 
imprezy poinformował nas inny kolega klubowy, "Kaczor". Kaczor wybił, niby to 
niechcący, okno w szatni szkolnej wychodzące na sąsiednią ulicę. Następnego dnia 
Kapę czekał juS tam, a ja wziąwszy teczkę wszedłem z innymi uczniami do szatni i 
ukryłem się za paltami. Byłem wtedy chłopcem małym, o szczerym spojrzeniu 
Słowianina, który kłamie. Lekcja się zaczęła; woźny zamknął szatnię na klucz, a 
wtedy ja wybierałem co cenniejsze sztuki z garderoby i podawałem je Kapemu; 
potem wyszedłem sam przez okno i juS po godzinie sprzedaliśmy wszystko na Placu 
Biskupa Nankiera, gdzie mieścił się czarny rynek. Dowiedzieliśmy się pewnego 
dnia, Se w drugim ogólnokształcącym gimnazjum, przy ulicy Stalina, odbędzie się 
zabawa szkolna i Se przyjdzie tam porucznik UB, który kochał się w jednej z 
uczennic. Wierzyliśmy głęboko, Se porucznik zostawi pistolet w szatni, a ja juS 
tam byłem. Broń przydała nam się parę razy, potem jednak Kapę upił się, zgubił 
pistolet i rozwiązaliśmy spółkę. Skończyłem wtedy szesnaście lat i ustawowo, 
jako nie uczący się, musiałem zacząć pracować. Pracowałem jako pomocnik szofera 
w PPB; potem w firmie "Paged", w bazie Bystrzyca Kłodzka. Napisałem o tym 
ksiąSkę; w wiele lat później Krzysztof Toeplitz, w swym artykule "Święci 
Młodziankowie", napisał, Se jest to opowieść o ludziach, jak to sobie wyobraSa 
mały Mareczek. Pytano mnie wielokrotnie, czy rzeczywiście było tam tak, jak o 
tym napisałem. Nie, nie było tak. Było o wiele gorzej: wstawaliśmy rano o 
czwartej, a o dziesiątej wieczór kończyliśmy rozładunek na stacji; potem jechało się jeszcze czterdzieści kilometrów do domu, co przy samochodzie typu GMC z 
przyczepą, po górskich drogach, zabierało około dwóch godzin. Potem jeszcze 
gotowaliśmy sobie jeść, a potem dopiero kładliśmy się spać. Niedziel i świąt nie 
było; pod koniec miesiąca kierownik bazy w Bystrzycy Kłodzkiej oświadczał nam, 
Se wyrobiliśmy około czterdziestu, czasami około czterdziestu pięciu procent 
normy. Pracowałem tam stosunkowo niedługo; odszedłem, gdyS groziło mi więzienie 
za sabotaS gospodarczy. W tym czasie widziałem dwa wypadki śmiertelne i jeden 
wypadek złamania kręgosłupa; zresztą ten teS zdaje się umarł juS w szpitalu, 
gdyS nie byliśmy w stanie odtransportować go natychmiast; nasze samochody 
przystosowane były do przewozu kłonic, więc nie moSna go było połoSyć. 
Zarabiałem wtedy około siedmiuset złotych miesięcznie. Tadeusz Konwicki 
powiedział mi; to nie jest ksiąSka, to jest western. Miał rację. Nigdy nie 
mogłem zrozumieć, na czym polega nieszczęście literatury polskiej. Logicznie 
rzecz biorąc, mało który naród ma tak wiele szans na dobrą literaturę jak my, 
Polacy. Mamy wszystko: nieszczęścia, mordy polityczne, wieczną okupację, 
donosicielstwo, nędzę rozpacz, pijaństwo - czegóS jeszcze trzeba, na Boga? śyjąc 
w Izraelu, mieszkałem z najgorszymi szumowinami, nigdy jednak nie spotkałem 
ludzi tak zrozpaczonych, zwierzęcych i nieszczęśliwych jak w Polsce. Genezą 
westernu jest obsesja sprawiedliwości: samotny człowiek, który musi niszczyć zło 
i przemoc. To niewaSne, Se robi się tysiące szmir, ale Jesse James, Earp i inni 
szybkoręcy są postaciami prawdziwymi. Taką postacią mógłby być komunista; 
człowiek, który wprowadza ład i spokój w spalonym kraju i wśród ludzi 
zdeprawowanych nieszczęściami - gdyby o to chodziło commies*. Wśród tysięcy 
śmieci, które przeczytałem o commies, nie spotkałem takiego człowieka. Tylko 
jeden Jerzy Andrzejewski pokazał komunistę: to Podgórski z Popiołu i diamentu. 
Podgórski sądzi człowieka, który był kapo w obozie, ale ten pierwszy pojedynek 
przegrywa. Jest jeszcze człowiekiem; w parę lat później stałby się 
prawdopodobnie majorem z arcydzieła Andrzeja Mandaliana. Lub sędzią Gletkinem z 
Koestlera. Ale najprawdopodobniej Rubaszowem, którego sądzi Gletkin. Jeśli o 
mnie chodzi, nie mam nic przeciw commies. Tak długo jak oni popełniają świństwa, 
a ja mogę o tym pisać - wszystko jest dla mnie O. K. Jestem tylko świadkiem w 
procesie oskarSenia; sprawa jest dla mnie obojętna, byleby proces był ciekawy. 
To wszystko. śycie, które mi dano, jest tylko opowieścią; ale jak ja ją opowiem, 
to juS moja sprawa. Jedynie o to mi chodzi. Pisząc to, zapytałem jednego ze 
swych przyjaciół, czy mam rację mówiąc, Se my, Polacy, mamy wszystko co trzeba, 
Seby dobrze mówić. Powiedział, Se nie; powiedział, Se Polacy są zbyt zmęczeni i 
ogłupieni; i zbyt zrezygnowani. Nie rozumiem; czy chirurg ma prawo do zmęczenia, 
jeśli przywiozą mu kogoś, kogo trzeba operować. Nie wiem. Pamiętam, Se stojąc 
kiedyś z Pawłem Hertzem w barze, skarSyłem się kiedyś na kłopoty, na brak 
pieniędzy, na trudności z redaktorami. Hertz spojrzał na mnie z niesmakiem. 
Powiedział: "O ile pana dobrze zrozumiałem, pan chce się zająć pisaniem. To nie 
jest zajęcie przyjemne ani dla pana, ani dla ludzi, którzy będą pana czytać. 
CzegóS pan oczekuje?" Odwrócił się wzruszywszy uprzednio ramionami; nasza 
rozmowa była zakończona. Więc odszedłem wtedy z lasu i wróciłem do Warszawy; 
zacząłem pracować w firmie "Metrobudowa". Pracowałem jako ładowacz; po jakimś 
czasie zacząłem pracować w dziale zaopatrzenia. Była to świetna praca; po prostu 
chodziłem po mieście z zamówieniami na części samochodowe do rozmaitych firm i 
tam * Gwarowe amerykańskie określenie komunistów. 
przybijano mi pieczątkę: CZĘŚCI BRAK. Potem szło się do tak zwanego sektora 
uspołecznionego - czyli cło małych wytwórni rzemieślniczych. Jedyna róSnica 
między sektorem państwowym a uspołecznionym polegała na tym, Se w państwowym 
przybijali pieczątkę CZĘŚCI BRAK, a w uspołecznionym - CZĘŚCI NIE MA. To 
wszystko. Wtedy robiło się tak Seby "protokół konieczności zakupu", który 
podpisywali kierownik zaopatrzenia, kierownik rady zakładowej i sekretarz partii 
oraz kierowca unieruchomionego samochodu, jak równieS kierownik warsztatu. Potem 
ja brałem butelkę wódki i jechałem do znajomego magazyniera z innej firmy, który 
mi dawał brakującą część. Następnie szedłem do sklepu komisowego na Chmielnej, 
gdzie część tę zastawiałem, mój wspólnik przychodził za godzinę i wykupywał; 
potem urządzało się przyjęcie towarzyskie. Był to mój własny system: wtedy nauczyłem się myśleć dramatycznie. Któregoś dnia przyszła jakaś straszna baba i 
wezwał mnie kierownik bazy. - Do partii naleSysz? - Nie. 
- Do TPPR? 
- Nie. 
- Do Związków Zawodowych? 
- Nie. 
- To będziesz korespondentem robotniczym. 
Ta straszna baba była z Trybuny Ludu. Trybuna Ludu miała swoich tak zwanych 
"korespondentów terenowych", którzy pisali o bolączkach i osiągnięciach zakładów 
pracy. Zacząłem więc pisać o tym, Se brakuje części zamiennych, Se samochody 
mają zbyt długie przestoje, poniewaS jest zbyt mało pomp benzynowych, które w 
dodatku nie są automatyczne, i o tego rodzaju sprawach. Pewnego dnia wezwano 
mnie do Trybuny Ludu. Dostałem nagrodę; była to powieść Anatola Rybakowa pt. 
Kierowcy. Tej nie zapomnę. Była to pierwsza socrealistyczna ksiąSka, jaką 
przeczytałem; muszę przyznać, Se wpadłem w osłupienie. Tak głupio i ja potrafię, 
powiedziałem sobie. I zacząłem. Z "Metrobudowy" wyrzucono mnie. Nie mogłem 
znaleźć pracy; za duSo było kierowców, za mało wozów. Trybuna Ludu wsadziła mnie 
do Warszawskiej Spółdzielni SpoSywców; kiedy zorientowałem się, Se jestem 
konfidentem policji, było juS za późno. Praca w WSS była bardzo cięSka; baza 
mieściła się przy ulicy Sokołowskiej - ja mieszkałem tuS przy Marymoncie. O 
czwartej rano musiałem być juS "na bazie", jak to się mówiło; wstawałem często o 
drugiej i maszerowałem przez Powązki. Szedłem śpiąc; moSna nawet i tak. Potem 
zaczynał się koszmar; silnik nie chciał zaskoczyć; trzeba się było kłaść pod 
karcerem z zapalona lampą benzynową, gdyS gorąca woda grzana dla nas przez 
nocnych kierowców pomagała tyleS co wyskakującemu bez spadochronu odmawianie 
pacierza. Wreszcie jechało się na "Zieleniak" - tam juS czekali chłopibadylarze, 
którzy jechali przez noc; Warszawa musiała mieć o siódmej rano 
warzywa. Jechaliśmy zawsze w czterech; ja, mój pomocnik, konwojent i ładowacz. 
Konwojent płacił chłopu gotówką, warzywa dzielono na trzy kategorie. Kategoria 
pierwsza była płatna najwySej: konwojent wypisywał chłopu kwit na pierwszą i 
płacił za trzecią. Chłop nie miał wyboru; nasi konwojenci z WSS mieli umowę z 
konwojentami MHD. Jeśli chłop nie chciał sprzedać - nie kupił nikt i musiał 
wracać do domu i wyrzucić warzywa. Zmowy tej nikt nie złamał: ani nasi z WSS, 
ani tamci z MHD; za to groziła, jak to nazywają gazety, "rozprawa noSowa". 
Bardzo słuszna nazwa. W ten sposób dorabiało się nieco na boku; kiedy wracaliśmy 
około godziny siódmej na bazę - czekała tam zawsze policja i sprawdzała, czy nie 
jesteśmy pijani; to juS był punkt zahaczenia. Zajęcie ich o tyle było pozbawione 
sensu, Se kierowca WSS -jak powiadają chłopi - "nie miał prawa" być trzeźwy. W 
tym celu zakupowano butelkę wódki, którą wręczało się policjantom czekającym "na 
bramie". Tak robiliśmy my, kierowcy z Zieleniaka. Kierowcy z Zabkowskiej, czyli 
"monopolowi", dawali sobie radę na swój sposób. Wódkę cięSko jest ukraść, w 
wypadku stłuczenia butelki naleSy pokazać szyjkę z zalakowaną główką i załączyć 
protokół zniszczenia; ale na to szkoda było czasu. Nabywało się więc strzykawkę 
lekarską z igłą do zastrzyków domięśniowych; wyciągało się z kaSdej butelki 
setkę wódki i uzupełniało wodą. Potem przeniesiono mnie z Zieleniaka "na 
rzeźnię". Tam najcięSej było kraść; ale' kradło się i tam. Przy wjeździe na wagę 
kierownik rzeźni wypisywał wagę wozu, potem jechało się na halę okręSną drogą. 
Ja stawałem i mówiłem do pomocnika: "Zdzisiek, spuszczaj wachę." Pomocnik kładł 
się pod wóz i otwierał kurek chłodnicy: w ten sposób wóz kładł się lSejszy o 
dwadzieścia kilo - tę róSnicę inkasowaliśmy w mięsie. Potem, tuS za bramą 
rzeźni, nalewało się znów wody. Wreszcie ci z rzeźni skapowali; wtedy spuszczało 
się benzynę. Gdzie "odpalało" się mięso - te dwadzieścia kilo - pozostanie moją 
tajemnicą. Przekleństwem naszym, kierowców z WSS, była tak zwana "akcja 
ziemniaczana". Jechało się wtedy po kartofle na wieś; ale kartofli sprzedać nie 
było komu. My, warszawscy kierowcy, i tu znaleźli kolorowego ptaka. Jechało się 
"na akcję" w kilkanaście wozów; lepsze wozy ciągnęły słabsze; licznik wybijał 
kilometry, a potem benzynę sprzedawało się taksówkarzom prywatnym. Miałem wtedy 
osiemnaście lat; pisząc o tym dzisiaj, nie wstydzę się tego. Niech się wstydzą 
ci, którzy mnie do tego zmusili. Pracując po czternaście godzin dziennie, 
włącznie z niedzielami i świętami, zarabiałem około siedmiuset złotych 
miesięcznie. Nie miałem mieszkania, mieszkałem na korytarzu. Pierwsze ubranie sprawiłem sobie mając dwadzieścia dwa lata. Dzisiaj niepotrzebne mi nawet i 
ubranie; i tak nie mam dokąd iść. Siła commies polega na tandecie ich ideologii; 
robotnik niemiecki oblicza sobie, Se z chwilą kiedy majątek Thyssenów czy 
Kruppów zostanie upaństwowiony -- jego dochody wzrosną o tysiąc procent. Siła 
commies polega na fantastyczności zjawiska. Gdybym powiedział robotnikowi 
niemieckiemu, Se pracując czterysta dwadzieścia godzin w miesiącu mogłem sobie 
za to kupić kiepską parę butów - wzruszyłby ramionami i odszedł. I teraz, gdybym 
powiedział swojemu pomocnikowi: "Zdzisiek - niemiecki kierowca moSe w ciągu roku 
kupić sobie samochód; za swoją miesięczną pracę cztery ubrania; moSe pojechać do 
Włoch na urlop" - dostałbym w zęby tak, jak nigdy jeszcze nie dostałem. 
Dziennikarze niemieccy zawsze mówili do mnie: "Niech pan nie zapomina o tym, Se 
to oni pierwsi weszli na niebo." Nie jestem inSynierem; ale wydaje mi się, Se o 
sukcesie technicznym moSna mówić tylko wtedy, jeśli zna się koszty inwestycji. 
Jeśli kosztem tysięcy drzew wyprodukuje się tysiąc wykałaczek, to wtedy jest 
tylko zabawa. Kennedy czy Johnson musi się wykłócać z Kongresem o kaSdy grosz, 
który idzie na space-action; naród amerykański zna te cyfry z prasy i telewizji; 
przez lata śmieli się siedząc przy telewizorach i obserwując pociski spadające 
po trzech sekundach lotu. Nie wiem, ilu ludzi zamęczono i zlikwidowano, zanim 
Gagarin ukazał światu swoją twarz; i nie wiem, ile było nieudanych prób. Dopóki 
nie dowiem się tego, nie będę umiał cieszyć się z sukcesów moich kapryśnych 
braci. Ale wtedy, w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym drugim, nie myślałem 
jeszcze o tym. Myślałem o zupełnie innych rzeczach tego dnia, kiedy stałem w 
Pałacu Mostowskich, a dySurny milicjant powiedział do mnie: - Paseczek. 
Sznurowadełka. I krawat. - Nie noszę krawatu - powiedziałem i podpisałem kwit. 
Mistrzem mojej młodości nie był Hemingway ani Jerzy Andrzejewski. Był nim 
Tadeusz Barwiński, oficer Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Jak powiedziałem, 
pracowałem w Warszawskiej Spółdzielni SpoSywców jako kierowca skierowany tam 
przez kierownika wydziału korespondentów terenowych Trybuny Ludu. Był to rok 
tysiąc dziewięćset pięćdziesiąty drugi. W owych czasach, w kaSdym duSym 
przedsiębiorstwie, był tak zwany "Samodzielny Wydział Wojskowy"; kiedy indziej 
nazywało się to: "Samodzielny Wydział Ochrony"; i jeszcze inaczej. Była to 
komórka Urzędu Bezpieczeństwa; referent - taki był tytuł tego bezpieczniaka - 
miał swoich kapusi wśród pracowników odnośnego urzędu, którzy dostarczali mu 
informacji o ludziach; a on juS wiedział, co z tym robić dalej. Pewnego dnia 
około godziny siódmej po południu kiedy - jak to się mówiło - "zjechałem" na 
bazę, dyspozytor powiedział do mnie: - Masz iść do "samodzielnego". - Pracujesz 
dziś na noc? - zapytałem go. 
- Tak. Do szóstej. 
- Jeśli nie wrócę, powiedz mojej matce. 
- Gdybyś miał nie wrócić, zgarnęliby cię z domu - powiedział. Gdybym w owych 
czasach czytał Hemingwaya, odpowiedziałbym mu: To jedna z tych rzeczy, których 
się nigdy nie wie. Powiedziałem jednak tylko: "Bóg to jedyny wie." Poszedłem. 
Siedział tam mały facet w okularach; drzwi były obite skórą; chodziło pewnie o 
to, aby w przesłuchiwanym wywołać nastrój grozy. Wszystko jak w kiepskich 
filmach. Kiedyś widziałem taki film, czy moSe czytałem taką ksiąSkę: - Czy 
wiesz, co to jest? - zapytał Sean, biorąc ze stołu leSącą tam łySeczkę do 
herbaty. - Srebro - powiedział Jack. - Kupiłeś to od Harry-Konia. To z tej 
roboty na 77 Street. MoSna tym mieszać herbatę. Dajesz bardzo kiepską herbatę, 
Sean. Czy taką piją u was w Dublinie? - Nie tylko taką - rzekł Sean 
uśmiechnąwszy się krzywo. - Dostaniesz dobrą w takiej jednej, która nazywa się 
"Dirty Dick". A co do łySeczki, to moSna nią takSe wyłupać oko. Tego krzyku 
Treppengelander juS nie zapomni. Albo inaczej: 
Strzał z czterdziestki piątki szczeknął krótko, a ja strzeliłem jej prosto w 
brzuch, myśląc: Micky, tam przecieS siedzi twoje dziecko. Ale nie mogłem 
inaczej; Chryste Panie - naprawdę nie mogłem inaczej. Pomyślałem o tym, jak Nick 
szedł na fotel, i o jego wystrzySonej głowie, którą mu ostrzygli, aby lepiej 
przylegała elektroda. Gdyby nie Nick, moSe mógłbym inaczej. Ale nie mogłem; 
pochyliłem się nad nią i widziałem konające światło w jej oczach. - Jak mogłeś - 
szepnęła. Milczałem przez chwilę; potem rzekłem: 
- To nie było wcale trudne. MoSe zresztą nie cytuję dokładnie. Nie o to jednak chodzi. Ze mną nie było aS 
tak zabawnie. "Samodzielny" kazał mi usiąść. - Jak się nazywacie? - Marek 
Hłasko. 
- Urodzony? 
- Czternasty, pierwszy, trzydziesty czwarty. 
- Gdzie? 
- W Warszawie. 
- Ojciec. 
- Maciej. 
- Zawód. 
- Adwokat. "Samodzielny" zdziwił się. 
- Adwokat? 
- Adwokat. 
- śyje? 
- Nie. 
Matka? 
I tak dalej, i tak dalej. Wreszcie powiedział: 
- Wy zostaliście tutaj skierowani przez Trybunę Ludu! 
- Tak. 
- Jako korespondent terenowy? 
- Tak. 
- Dlaczego przestaliście pisać? 
- Pracuję po czternaście godzin na dobę. Nie mam kiedy. 
- Nie potrzebujecie więcej pisać - powiedział "Samodzielny". - O wszystkim 
będziecie mówić mnie. - O czym? Teraz zaczyna się Mikę Hammer. MoSe zresztą Lord 
Lister, czyli tajemniczy nieznajomy. We wszystkich tych ksiąSeczkach zawsze 
było: "czyli". Lord Lister - czyli tajemniczy nieznajomy. Ken Maynard - czyli 
mściciel prerii. Jerzy Rolicz - czyli szesnastoletni chłopiec wśród Thugów. Ale 
najlepszy był Lister. Moja matka, która kazała mi czytać, wepchnęła mi kiedyś 
śeromskiego; miałem wtedy dziesięć lat. Przeczytałem zdanie: "Snica zapuścił 
sępie spojrzenie swoich źrenic w jej duszę." Poczułem się zwolniony na zawsze od 
obowiązku czytania śeromskiego; wziąłem pełne wydanie Mortkowicza i zaniosłem na 
ulicę Ciepłą, gdzie był warsztat naprawy lalek i jednocześnie antykwariat; 
zamieniłem komplet śeromskiego na Lorda Listera i o tym drugim, który zawsze 
mówił: "Nie podaje się nigdy ręki mańkutowi. To mi nieraz ocaliło Sycie." JuS 
nie pamiętam, jak się nazywał ten szybko-ręki. Dostałem od matki pasem, który 
został jeszcze po moim dziadku; dziadek był komendantem StraSy PoSarnej Miasta 
Stołecznego Warszawy, a wszyscy wiemy, Se pasy straSackie są najszersze i mają 
najwięcej miedzianych sprzączek. "Mikę" wyjął pistolet. - Wiecie, co to jest? 
- Wiem. 
- Co? 
- Radziecki pistolet TT. 
- A skąd to wiecie? 
- Widziałem to na filmie z Pawłem KadoSnikowem. Paweł KadoSnikow był radzieckim 
wywiadowcą i musiał zabić niemieckiego szpiega. Wyciągnął pistolet i powiedział: 
"Mocą i prawem danym mi przez ojczyznę..." "Samodzielny" przerwał mi: - Macie 
narzeczoną? 
- Mam. 
- Jak się nazywa? 
Powiedziałem. I tak bredziliśmy przez dwie godziny; on wychodził i zostawiał 
pistolet na stole; wracał i znów wychodził: to było śledztwo psychologiczne. W 
końcu podpisałem protokół, Se mam narzeczoną Wandę, i Se pistolet typu TT jest 
mi znany tylko z filmu; Se byłem napastnikiem w klubie; i tak dalej, i tak 
dalej. Kiedy dzisiaj to piszę, samemu nie wydaje mi się to zbyt prawdopodobne. 
Ale wtedy, przy podpisywaniu protokółu, pomyślałem sobie: Poczekaj synu. Niech 
ja się przynajmniej dowiem, jak cię ochrzcili. Protokół musi być podpisany przez 
przesłuchiwanego i przez prowadzącego śledztwo. Nazywał się Tadeusz Barwiński. 
Aresztowano mnie w parę dni później za odmowę współpracy. Argumentacja oficera 
milicji - tym razem odbywało się to w Pałacu Mostowskich - była prosta: poniewaS 
pracuję w firmie powszechnie znanej ze złodziejstwa, muszę wiedzieć, co się tam 
dzieje; poniewaS odmawiając współpracy zapobiegam tym samym wykryciu faktów sabotaSu gospodarczego, podlegam karze z artykułu i tak dalej, i tak dalej. 
Wtedy właśnie zdjąłem paseczek, krawacik i sznurowadełka; Polacy lubią 
eufemizmy. Nic nie mogę na to poradzić; nie pytano mnie o radę przy urządzaniu 
Państwa Polskiego. W więzieniu zawsze jest wesoło, jeśli się do tego podejdzie w 
sposób właściwy. Wszyscy są zawsze niewinni; wszystko to jest omyłką, która się 
niedługo wyjaśni. W więzieniu w Palermo spotkałem człowieka, który zabił 
narzeczoną i jej matkę; spodziewał się zwolnienia za parę dni. W więzieniu w 
Monachium siedziałem z facetem, który dokonał siedemnastu rabunków; spodziewał 
się zwolnienia za parę dni. W więzieniu w Jaffie zaprzyjaźniłem się z 
człowiekiem trudniącym się przemytnictwem narkotyków od czasu powstania państwa 
Izrael; spodziewał się zwolnienia za parę dni. W ogóle nie jest tak źle, jeśli 
zaufa się tylko szaleństwu. Mieszkając w Warszawie, byłem stałym gościem 
komisariatu przy ulicy Bednarskiej za opijstwo i bójki towarzyskie. Po jakimś 
czasie miałem juS tam przyjaciół wśród milicjantów i sypiałem nie "na dechach", 
lecz w dySurce, a rano odwozili mnie do domu. Był to najprzyjemniejszy 
komisariat w Warszawie; tam lądowali wszyscy wychodzący z "Kameralnej" i z 
"Krokodyla". W roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym piątym odbywał się 
Festiwal MłodzieSy; przyjechał wtedy teatr Bim-Bom ze Zbyszkiem Cybulskim. 
Spotkałem Romka Polańskiego przed wejściem do teatru; Romek miał bilet, ale nie 
chciano go wpuścić, poniewaS naładowało się mnóstwo publiki bez biletów i sala 
była przepełniona. Polański tak długo upierał się, aby wejść i pokazywał przy 
tym swój bilet, aS wreszcie zabrali go dwaj policjanci z "jedynki". Byli to 
jednak policjanci nowi i nie znali mnie. Polańskiego prowadzili między sobą, a 
ja szedłem za nimi. Romka zamknięto, a ja poszedłem do mojego sierSanta, który 
mnie zwykle pozbawiał paseczka. - Puść go - powiedziałem. - To twój kumpel? 
- Tak. 
Polańskiego wypuścili; nabyliśmy litr wódki i razem z Romkiem, jego dziewczyną i 
tymi samymi policjantami, którzy go przed dziesięcioma minutami aresztowali, 
udaliśmy się w pobliskie gruzy celem konsumpcji. Potem nabyliśmy jeszcze dwie 
butelki; nie wiem dlaczego przyszła mi ochota, aby deklamować Apokalipsę. 
Milicjanci patrzyli na mnie, mówiąc od czasu do czasu: - Panie Mareczku - 
ostroSnie, ostroSnie... Miotały nimi sprzeczne uczucia: z jednej strony chcieli 
bawić się dalej; z drugiej - nie wiedzieli, czy Apokalipsa jest tekstem wrogim, 
czy teS nie. Ta sytuacja, Se człowieka zupełnie niewinnego wypuszczają za 
poręczeniem alkoholika - wydaje mi się świeSa, dlatego o tym piszę. Jak 
powiedziałem: szaleństwo jest jedyną rzeczą, której moSna zaufać. We Włoszech 
zaaresztowano mnie za strzelaninę; chciałem w przystępie szaleństwa zabić 
jednego pana, który mi powiedział, Se nie zabija się sześciu milionów ludzi bez 
powodu - rozmawialiśmy o śydach. Na drugi dzień sędzia śledczy zapytał mnie: - 
Pan go chciał zabić? 
- Tak - powiedziałem. - I chciałem zobaczyć włoskiego sędziego, który skaSe mnie 
za to, Se chciałem obronić pamięć sześciu milionów zamęczonych ludzi. Popatrzył 
na mnie przeciągle; oddał mi moje rzeczy; znów popatrzył na mnie i oddał mi 
broń. Lektura faktów z Sycia Napoleona moSe się przydać nawet w sprawach 
bagatelnych. Nie wiem, czy mój sędzia włoski był odpowiednikiem naszego 
Rzeckiego; wiem tylko, Se zniszczył akta sprawy. W Pałacu Mostowskich nie 
siedziałem długo. Pomyślałem sobie: potrzymają cię do śledztwa, a potem 
dostaniesz swojego piątaka. To niewaSne, Se nikt nie będzie wiedział dlaczego: 
wymiar sprawiedliwości nie polega na pytaniu, kto jest winien, a kto nie; chodzi 
o to, aby mieć winnego. Nie czytałem jeszcze wtedy Koestlera, gdzie sędzia 
śledczy prowadzi długie, serdeczne rozmowy z gościem, którego chce zlikwidować. 
Nie czytałem jeszcze wtedy Orwella, gdzie Wielki Brat ma zeza widlastego; nie 
czytałem nawet Krywickiego. KsiąSki warto pisać tylko wtedy, jeśli przekroczy 
się ostatnią granicę wstydu; pisanie jest rzeczą bardziej intymną od łóSka; 
przynajmniej dla mnie. Commies przekroczyli tę granicę: kiedy JeSow likwidował 
Jagodę, powiedział zebranym członkom GPU, Se znany jest mu fakt, iS Jagoda 
pracował dla Ochrany. Nikt nie zaprotestował; w czasie kiedy istniała Ochrana, 
Jagoda miał dwanaście lat. Pomiędzy tymi tam z GPU byli na pewno ludzie, którzy 
walczyli przeciw Kołczakowi, Denikinowi i Piłsudskiemu. Kiedyś byli odwaSni; ale 
nikt nie wstał i nie powiedział, Se dzieci mając do wyboru jazdę na hulajnodze 
albo rozmowy z urzędnikami - wolą jednak hulajnogę. Commies przekroczyli tę granicę: stworzyli świat fantastyczny, w który nie moSna uwierzyć. To ich siła. 
Ja wtedy, w Pałacu Mostowskich, powiedziałem sobie: Balzak ci nie pomoSe, 
śeromski teS nie; ale pomoSe ci Lord Lister. W ten sposób zostałem konfidentem 
policji pracującym pod kryptonimem "Wanda". Wanda to imię mojej dziewczyny; 
uwaSałem, Se tak będzie zabawniej. Zwolniono mnie. Poszedłem do mojego 
dyspozytora na bazę. - Przenieś mnie z Zieleniaka - powiedziałem. 
- Dlaczego? 
- Nie chcę nic wiedzieć. 
- Chcesz iść na rzeźnię? 
- Nie. Znam rzeźnię. 
- Na monopol? 
- Znam i monopol. Byliśmy sami. 
- Zrobili cię za psa? - zapytał. 
- Tak. 
- Poczekaj - powiedział. - Przeniosę cię na opla-blitza 167. To taki wóz, Se go 
się codziennie ściąga z miasta. A ja powiem chłopakom, Se jesteś lewy. - Powiedz 
im. Mój opel-blitz nie zawiódł mnie nigdy; juS za bramą wysiadało mi sprzęgło; 
drugiego dnia - karburator. Pojechałem do warsztatu; majster wiedział o 
wszystkim - oddaliśmy karburator do naprawy. Trwało miesiąc; potem było delko; 
potem sprzęgło; potem spalał trzy razy tyle benzyny, ile powinien - 
odstawialiśmy go do ekspertyzy. Ja chodziłem "po bazie" i nie wiedziałem nic. Od 
czasu do czasu zjawiało się u mnie dwóch facetów wyglądających jak łapsy z 
filmu. JuS nigdy chyba nie dowiem się, czy ci w filmach wyglądają tak jak ci w 
Syciu, czy teS ci w Syciu tak jak ci w filmach. '-Kiedy w Londynie chodziłem na 
body-building, widziałem treningi zawodowych średnich. Było tam dwóch managerów, 
którzy wyglądali tak jak ci z "The Champ" i ci z "The Golden Boy". Nosili 
meloniki i kamizelki; palili cygara, od czasu do czasu jeden do drugiego mówił: 
Harry is over the hill. Potem pluł; potem to samo mówił drugi. Ci moi dwaj 
mówili: "Oj, bo się pogniewamy." Nigdy nie dodawali niczego więcej; a potem 
zaczęła się największa zabawa w moim Syciu. Trzeba tylko przekroczyć tę granicę 
wstydu. Mój pomocnik zaprosił mnie kiedyś na imieniny swojej siostry. Było 
nudno; w samym centrum zabawy ukradliśmy patefon, wynieśliśmy go na schody, a 
potem wróciliśmy i wraz z innymi gośćmi czyniliśmy bezskuteczne poszukiwania. 
Milicjanci przenieśli mnie z WSS do MHD i tam rozpocząłem swoją działalność 
pisarską uskrzydlony myślą, Se jestem jedynym na świecie konfidentem a rebours. 
O partyjnych pisałem, Se są dwulicowi i Se pragną powrotu ustroju 
kapitalistycznego; o ludziach, którzy mówili źle o Gospodarzu - pisałem, Se są 
szczerymi demokratami kochającymi Ziutka Słoneczko i tak dalej. Donosy pisałem 
regularnie: dzwoniłem w tym celu do Komendy Głównej i podając swój kryptonim 
prosiłem, aby połączyć mnie z porucznikiem Jankiem - to jeden z moich łapsów. 
Narobiłem im strasznego burdelu; nie połapali się nigdy. Nie moja wina: sami 
tego chcieli. W tym czasie zacząłem juS pisać; spotkałem kiedyś Tadka Mazura, 
który przypadkowo znajdował się na wolności, i powiedziałem mu, Se zacząłem 
pisać. Tadek powiedział, abym mu pokazał. Wziął i poszedł do swojej cioty; ta 
ciota powiedziała, abym spróbował napisać coś dłuSszego. Nie miałem jednak 
gdzie; poprosiłem moją matkę, aby posprzątała kuchnię i w trzy noce napisałem 
dwustustronicową powieść. Tę powieść przeczytał Bogdan Czeszko: napisał do mnie 
list. Napisał, Se ksiąSka do niczego, ale Se jego zdaniem powinienem próbować 
dalej; zwrócił mi uwagę na wiele rzeczy. Bogdan był mądrym i kochanym 
człowiekiem - przynajmniej dla mnie. List ten mam do dzisiaj. Bogdan zwracał mi 
uwagę, Se niepotrzebnie naduSywam słów ordynarnych i bardzo mi to odradzał; 
potem poznałem Bogdana osobiście. Wyglądał jak niedźwiedź; poruszał się jak 
silne i niebezpieczne zwierzę. Kiedy mówił, z trudem udawało mu się wtrącić 
zwyczajne słowo. Pamiętam, jak kiedyś powiedział do kelnerki: "Niech pani da mi 
tej w d... j... wody. Jestem sp... jak k..." To najkrótsze, co mu się udało 
powiedzieć; mnie ganił. Nikt z nas, jeszcze jako młodych, nie potrafi pisać tak 
pięknym językiem jak ten miś; jego Tren mogę czytać, kończyć i zaczynać. Jest 
jedynym pisarzem młodego pokolenia, który od początku znalazł swój własny głos i 
pozostał sobie samemu wierny. Tego nie potrafił ani Brycht, ani Nowakowski, ani 
ja. W tym czasie przepisałem ksiąSkę Rybakowa pod tytułem Kierowcy, podpisałem 
ją swoim nazwiskiem, nazwałem "Baza Sokołowska" i zaniosłem do Związku Literatów. Po jakimś czasie Newerły - będący wówczas opiekunem Koła Młodych - 
zawezwał mnie na rozmowę. Newerły pomógł mi bardzo; pytał mnie o moje warunki, 
powiedział mi o usterkach "Bazy" i dał mi jedną radę - najmądrzejszą radę, jaką 
słyszałem od człowieka piszącego: "Jeśli pan chce coś napisać, niech pan o tym 
opowiada. Wszystkim. To niewaSne, czy pana ludzie rozumieją, czy nie. Niech pan 
mówi; za kaSdym razem, opowiadając, musi pan budować swoją historię od początku 
do końca; po jakimś czasie zrozumie pan, które elementy są waSne, a które nie. 
Chodzi o to, aby pan sam to sobie umiał opowiedzieć." I tak zacząłem opowiadać; 
mówiłem o tym ludziom w Polsce, w Izraelu; mówiłem o tym powaSnym Niemcom; i 
Arturowi Sandauerowi, który co chwila mi przerywał, mówiąc: "Do czego pan 
zmierza?" Nie wiem; o to właśnie chodzi, Se nie wiem. Wiem tylko, Se będę biegł 
przez całą drogę; i Se będę mówił przez cały czas. 
WROCŁAW, OBORY, WYSPA RÓś 
Igor Newerly załatwił mi trzymiesięczne stypendium Związku Literatów 
Polskich; poniewaS nie miałem mieszkania w Warszawie - wyjechałem do 
Wrocławia. 
Newerly bardzo mi pomagał. W tym czasie znajdował się u szczytu 
powodzenia: jego Pamiątka z Celulozy uznana została za arcydzieło; nie było 
tygodnia, aby nie pisano o nim; chodzono przed nim na dwóch łapach; 
nachodziły go dziesiątki ludzi i właściwie miał mało czasu do pracy. 
Newerly'emu nie uderzyła woda sodowa do głowy; był skromny, nie cierpiał 
pochlebców. Pamiętam, Se kiedyś powiedziałem mu, iS wolę jego ksiąSki od 
ksiąSki Gorkiego śycie Matwieja KoSemiakina; Newerly Sachnął się, było mu 
nieprzyjemnie. Wreszcie powiedział: "Chciałbym, aby moja ksiąSka przeSyła 
choćby jeden plan pięcioletni, to wszystko." Wiem, Se powiedział prawdę. 
Celuloza jest ksiąSką bardzo dobrą; czytałem ją wielokrotnie. Nie wiem 
dlaczego, Newerly pisze tak mało; ostatni raz widziałem go dwanaście lat 
temu. Wyklął mnie wtedy; zachowywałem się nieznośnie i wreszcie stracił 
cierpliwość. Jeśli o mnie chodzi, to wszyscy tracili cierpliwość; ja 
natomiast zyskiwałem inne rzeczy. To jak w tej opowieści o dwóch śydach, 
którzy razem zaczęli robić interesy; jeden z nich miał pieniądze, drugi - 
doświadczenie; po jakimś czasie pierwszy zyskał doświadczenie, drugi - 
pieniądze. 
Newerly mówił mi czasem o sobie; był człowiekiem z opowiadań Londynu; 
miał dziesiątki zawodów; był przez jakiś czas sekretarzem Janusza Korczaka. 
Mówił mi zawsze, przy kaSdej rozmowie, Se najniebezpieczniejsze w mojej 
sytuacji będzie przejście na wczesne zawodostwo. "Te ksiąSki, których pan 
nie przeczytał, a które musi pan przeczytać, przeczyta pan nocami," 
powiedział do mnie. "I nauczy się pan wielu rzeczy potrzebnych, aby pisać 
wcześniej, niS pan przypuszcza. Inni ludzie panu pomogą. Ale, na Boga, nie 
przechodź pan na zawodostwo. Niech pan to zrobi koło czterdziestki. Niech 
pan popatrzy na tych wszystkich młodych. Niech pan zapyta, ile kosztuje 
kilo cukru; Saden z nich panu tego nie odpowie. Wiedzą natomiast, Se do 
budowy domów uSywa się betonów. Ale dowiedzieli się tego z innych ksiąSek. 
I w ogóle proszę pisać jak najmniej. Niech pan robi wszystko co chce, tylko 
niech pisze pan jak najmniej." 
Kiedy po roku wróciłem z Wrocławia do Warszawy, opowiedziałem mu pewien 
pomysł. Newerly popatrzył na mnie i powiedział: "Pan jesteś człowiekiem 
chorym." Nie wiem, czy Newerly pamięta tę naszą rozmowę; ja pamiętam. 
Wyjechałem więc do Wrocławia, gdzie zamieszkałem u wuja. Miałem 
trzymiesięczne stypendium i trochę pieniędzy, które dostałem ze Sztandaru 
Młodych za moje opowiadanie "Baza Sokołowska". Był to piękny czas; byłem 
nareszcie sam, mogłem czytać, pisać, chodzić do teatru - ale nie 
wiedziałem, co mam robić najpierw. Kiedy zaczynałem pisać - zdawało mi się 
Se powinieniem czytać, gdyS to pomoSe mi w pisaniu; kiedy czytałem - 
zrywałem się i wybiegałem na miasto, gdyS wydawało mi się, Se powinienem 
podglądać ludzi; rozmawiałem z ludźmi i wtedy znów wydawało mi się, Se 
tracę czas na rozmowy, a przecieS powinienem pisać- Chryste Panie, myślałem, Se zwariuję. Czytałem jednego dnia Misia-Czeszkę, drugiego - 
Balzaka; potem odrywałem się od Dostojewskiego, aby czytać słownik Lindego; 
nocami szukałem wuja i znów wracałem do swoich ksiąSek. Nie wiem, ile 
ksiąSek przeczytałem tego roku we Wrocławiu; przypuszczam, Se kilkaset. I z 
kaSdym dniem wiedziałem mniej, i z kaSdym dniem popadałem w rozpacz, Se 
nigdy nie przeczytam tego, co powinienem przeczytać. Wreszcie dano mi 
Gombrowicza do czytania i wtedy juS oszalałem zupełnie. 
Nieprawdą jest to, co sam Gombrowicz pisze o sobie w którymś ze swoich 
Dzienników, Se oceniono jego pisarstwo zbyt późno - zdaje się, Se to miało 
jakiś związek z artykułem Sandauera. Nie wiem co powiedział, czy teS 
napisał Sandauer; wiem natomiast, Se Gombrowicz był uwielbiany przez 
młodych i starszych. Ja sam poSyczyłem Ferdydurke - ale musiałem zastawić 
za to swój zegarek, gdyS właściciel nie miał do mnie zaufania; i słusznie. 
Egzemplarz Ferdydurke, który ja czytałem w roku tysiąc dziewięćset 
pięćdziesiątym trzecim, przeszedł juS przez setki rąk; kartki były 
posklejane, pobrudzone. To samo z Pamiętnikiem z okresu dojrzewania. Tych 
ksiąSek nie moSna było kupić, poSyczało się je na dni; czasem na pół dnia. 
Tego oczywiście Gombrowicz wiedzieć nie moSe; a ja tam byłem i widziałem. 
We Wrocławiu nie czułem się dobrze; jestem warszawiakiem i nie bardzo 
umiałem Syć bez Warszawy. Pracując w "Pagedzie" miałem kolegów warszawiaków 
i postanowiłem tam pojechać; aby przynajmniej móc z nimi pomówić w języku 
warszawiaków; w tym języku, którego Saden polski aktor, nawet Dymsza, 
naśladować nie potrafi. 
Odnalazłem ich; doznałem przyjęcia więcej niS zimnego. Nie mogłem 
zrozumieć, dlaczego; potem jednak powiedziano mi - chodziło o moje 
opowiadanie wydrukowane w Sztandarze Młodych. Przestałem juS być w ich 
pojęciu robotnikiem; natomiast stałem się piewcą dozorcy niewolników. Inni 
natomiast byli dla mnie przesadnie czuli i uprzejmi; ale ani tamci, ani ci 
nie byli juS tymi ludźmi, z którymi spałem, jadłem, pracowałem. 
A jeszcze trzy lata temu chodziliśmy razem przez granicę, aby dorobić 
sobie trochę. Brało się spirytus i słoninę; z Czechosłowacji przynosiliśmy 
pończochy, sztuczną biSuterię. Granica była częściowo zabronowana, ale 
wySej, górami, moSna było przejść, gdyS góry znaliśmy lepiej niS Sołnierzy 
WOP-U. W tym celu brało się tylko za pazuchę kilka kotów; słysząc ujadanie 
psa prowadzonego przez Sołnierza WOP-u puszczało się kota i wtedy pies - 
choćby najlepiej trenowany - biegł za kotem. Inni okręcali nogi szmatami 
umoczonymi w ropie naftowej, ale to nie był system pewny. Jest rzeczą 
zabawną, Se sami Czesi nigdy nie przechodzili na naszą stronę - bali się. 
Po pewnym czasie ktoś zasypał pomysł z kotami i wtedy zaczęto się 
interesować, skąd nagle pojawiła się w okolicy taka ilość miłośników 
zwierząt. I nie moSna juS było przejść na Czechy. Nasi koledzy z bazy 
wpadli na pomysł jeszcze lepszy i stwarzający moSliwości lepszego przerzutu 
towarów. Mieszkając blisko granicy podpalali jakąś chatę, a poniewaS nasza 
polska straS ogniowa była dość daleko - biegli pędem do Sołnierza z WOP-u-u 
i zawiadamiali go o poSarze, Sołnierz telefonował po czeską straS poSarną. 
Tam juS Czesi ładowali swoje pończochy i błyskotki, a nasi kierowcy 
odpalali im spirytus i słoninę, o którą wtedy w Czechosłowacji było tak 
trudno. W ten sposób puszczano co prawda z dymem kilkadziesiąt chałup, ale 
przypuszczam, Se per saldo musiało się jednak opłacać. Byłem świadkiem 
podobnej sytuacji jako gość Bawarskich Wymiarów Sprawiedliwości. OtóS 
kaSdej niedzieli wchodził rankiem do naszej celi Wachmeister i pytał, ilu 
jest kandydatów na Gottesdiens. Nigdy przedtem nie myślałem, Se wiara 
chrześcijańska jest jednak rzeczą tak silną i głęboko zakorzenioną; 
meldowali się wszyscy - włamywacze, szantaSyści, oszuści matrymonialni i 
sutenerzy. I tak szliśmy do kościoła, a tam dokonywało się handlu 
wymiennego z facetami z Izby Chorych - chodziło o to, Se chorzy nie mieli 
moSliwości palenia i spacerów, tak, Se jedyną sposobnością wymiany 
towarowej była msza w kościele. 
Wróciłem z powrotem do Wrocławia i dalej próbowałem pisać. Nie znałem we 
Wrocławiu nikogo prócz Stefana Łosia i Tadeusza Zelenaya. Stefana Łosia 
wypuszczono właśnie z więzienia; siedział około roku, po czym oświadczono mu, Se stała się mała pomyłka i wypuszczono go. Wkrótce potem umarł; 
rozmawiając z jednym z lekarzy dowiedziałem się, Se śmierć nastąpiła 
właśnie na skutek pobytu w więzieniu i nieludzkiego traktowania, co przy 
słabym zdrowiu Łosia przesądziło sprawę. Od tamtego Łosia nigdy nie 
dowiedziałem się, co przeszedł; znał mnie od dziecka, mimo to bał się. 
Oświadczył mi krótko, Se przy zwolnieni z więzienia podpisał deklarację, Se 
z nikim na te tematy nie będzie rozmawiać; gdyS w wypadku gawędziarstwa 
grozi mu ponowny pobyt w więzieniu, z tym jednak, Se tym razem nie będzie 
juS Sadnej pomyłki. 
Wiem jednak od innych ludzi, co wyprawiali z Łosiem. W tych relacjach na 
temat tortur zadawanym ludziom przez UB nigdy oczywiście nie wiadomo, co 
jest, a co nie jest prawdą; fakt jednak, Se nie musiało być najlepiej, 
jeśli mówiono o tym, Se oficerowie bezpieczeństwa biją ludzi wyciorami od 
karabinów, plują na nich, oddają im mocz na twarz i tak dalej, nie mówiąc 
juS o prostych sposobach, jak bicie człowieka do nieprzytomności. Łosia 
stawiano w karcerze w lodowatej wodzie do pasa, pozostawiając mu czas do 
kontemplacji i wspomnień z okresu dzieciństwa, po czym znów prowadzono go 
na kolejne przesłuchanie. Łosiem zainteresował się serdecznie pułkownik 
Jacek RóSański; Łoś do chwili mojego ostatniego widzenia z nim nie 
wypowiedział nigdy nazwiska RóSański. Mówił: brat pana Borejszy. Samo 
nazwisko RóSański przyprawiało go o atak histerii. 
Mówiąc juS o Łosiu, chciałbym napisać parę słów o pułkowniku RóSańskim, 
którego poznałem w dwa czy trzy lata później. Interesowali mnie zawsze 
oprawcy; ciekaw byłem, jak wyglądają ci, którzy innym ludziom wyrywają 
paznokcie, włosy i łamią Sebra. Ułatwiono mi kontakt z RóSańskim i 
poszedłem do niego. Był to pan o wyglądzie fanatyka i o tym wiedział. Mówił 
interesująco, jego aktorstwo było dobre i gdybym chciał porównać go z 
jakimś aktorem, porównałbym go z Marlonem Brando, który takSe mówił bardzo 
wolno, nieefektownie, męczy się jakby w czasie wypowiadania dialogu, co 
stwarza złudzenie, Se Brando nie szuka własnych słów i własnych sformuowań. 
Tak więc i z RóSańskim; było nas tam parę osób i RóSański rozpoczął gawędę. 
- CóS wy - powiedział RóSański - wiecie o Rewolucji? Piszecie o tym tyle, 
jest pare dobrych pozycji, ale co wy o tym wiecie? Ja miałem podwładnego w 
partyzantce i kochałem go jak syna. Dzielny Sołnierz, ideowy, inteligentny. 
Po wojnie wziąłem go do aparatu bezpieczeństwa i zrobiłem go majorem. 
Kiedyś przesłuchiwał jakiegoś sabotaSystę. Ten sabotaSysta był głupim 
chłopakiem, ale w czasie przesłuchania zachowywał się bezczelnie i 
prowokująco w stosunku do prowadzącego śledztwo. Ten mój chłopak był tak 
wykończony nerwowo, gdyS nie spał juS od paru nocy, Se w pewnym momencie 
nie wytrzymał i dał mu w pysk. 
- I co? - zapytaliśmy? 
- Musiałem mu dać pięć lat - powiedział RóSański. - Był majorem 
bezpieczeństwa i nie wolno mu było uderzyć człowieka podczas przesłuchania. 
Ale nie to wam chciałem powiedzieć. Wiecie, ile dostał ten sabotaSysta? Dwa 
lata. To był wiejski głupek i sam nie wiedział, co robi, tak, Se trzeba go 
było sądzić z zastosowaniem wszelkich okoliczności łagodzących. Ale wobec 
pracownika aparatu bezpieczeństwa, który łamie konstytucję będąc powołanym 
do jej obrony - okoliczności łagodzących zastosować nie moSna było. To jest 
rewolucja. 
Potem opowiedział nam inną anegdotę; otóS wioząc kiedyś samochodem z 
Łodzi do Warszawy jakąś młodą kobietę musiał ulec jej prośbie i zatrzymać 
samochód, aby młoda dama mogła sama pójść do lasu. Pułkownik RóSański 
zapytał ją, iS da mu słowo honoru, Se nie będzie uciekać, tak, by nie 
musiał wysyłać z nią straSnika, który mógłby ją krępować w czasie 
wykonywania czynności fizjologicznych; młoda dama dała mu słowo honoru i 
rzeczywiście wróciła. 
Pamiętam, Se wyszliśmy potem na ulicę i jeden z moich przyjaciół 
powiedział mi: 
- To jest silny człowiek. Pomyśl: słowo honoru, które dała, mogło go 
drogo kosztować... 
- Nic go nie mogło kosztować - przerwał któryś. - Po prostu nie ma dokąd uciekać. 
RóSański opowiadał mi takSe, Se przez wiele lat nie mógł się pozbyć 
uczucia strachu, gdyS wiedział, Se wiele osób chce go zabić - mówię to o 
chwili pierwszych lat powojennych, kiedy działały jeszcze szczątki 
organizacji politycznych walczących przeciw reSymowi. Ale aby przemóc ten 
strach w sobie, zrezygnował z przysługującej mu eskorty osobistej i udawał 
się codziennie pieszo do pracy. Pamiętam tę opowieść o sabotaSyście i 
nieszczęsnym majorze; jak równieS i tę o młodej kobiecie, która słowo 
honoru ceniła wySej nad wolność osobistą - prawdopodobnie tylko dlatego, Se 
mówił to wszystko człowiek, o którym wiedziano, Se jest jednym z 
najbardziej okrutnych ludzi aparatu bezpieczeństwa. Pomysł, aby poświęcić 
mu parę rzewnych słów, przyszedł mi do głowy teraz, kiedy piszę o Stefanie 
Łosiu, który do końca swego Sycia bał się wymówić nazwisko tego człowieka. 
Łoś był nieszczęśnikiem: przed wojną napisał dość głupią ksiąSeczkę dla 
młodzieSy pod tytułem StraSnica; była to zdaje się opowieść o dzielnych 
Sołnierzach Korpusu Ochrony Pogranicza, gromiących bolszewickich agentów. 
Po wojnie oczywiście go nie wydawano i biedak zagłodził się. Pamiętam, Se 
nazywano go "Kuzynem Ponsem", gdyS zawsze zjawiał się u znajomych w porach 
posiłków. Ludzie pomagali mu jak mogli. Tadeusz Schmidt, nasz 
najprzystojniejszy chłopak w filmie. zawsze go zapraszał do domu pod 
rozmaitymi pretekstami, aby go nieco podkarmić; tak samo inni ludzie. 
Jednak pobyt w więzieniu pozbawił go kłopotów w zdobywaniu środków na 
Sycie. Napisał do mnie przed śmiercią list juS ze szpitala; list ten nie 
zastał mnie; a kiedy chciałem mu odpisać, dowiedziałem się, Se biedak juS 
nie Syje. 
Drugim piszącym człowiekiem, którego poznałem we Wrocławiu, był Tadeusz 
Zelenay. Był to dziwak chodzący w dziwny sposób, przechylony w lewo. 
Pamiętam, Se ktoś tam umarł, a ja z nudów poszedłem na pogrzeb, aby 
popatrzyć na wdowę rzucającą się do grobu ukochanego męSa. Staliśmy wszyscy 
w deszczu słuchając kolejnego mówcy; nagle pędem nadbiegł zadyszany Zelenay 
i wręczył oniemiałej wdowie pudełko czekoladek. "Nie mogłem zdobyć 
kwiatów," oświadczył. W kilka lat później, przeglądając stare roczniki 
Przekroju, zobaczyłem identyczny dowcip, tak, Se do dziś nie wiem, czy to 
Zelenay naśladował genialnego Marianna Eile, czy teS Eile zastosował 
practical joke. 
Nie bardzo mi szło pisanie we Wrocławiu. Nigdy przedtem nie miałem tak 
wiele czasu dla siebie; teraz mogłem czytać i pamiętam uczucie rozpaczy 
pogłębiające się we mnie z dnia na dzień. Zrozumiałem, Se nie starczy mi 
Sycia na przeczytanie wszystkiego, co chciałbym poznać - miałem 
trzymiesięczne stypendium. Nie chciałem się jednak poddać; postanowiłem 
pracować na over-time i znajomi koledzy dawali mi kombinacje z benzedryną, 
abym nie sypiając mógł pracować dzień i noc. Obawiałem się, Se stanę przed 
Newerly z pustymi rękami i będę musiał wrócić do pracy, a wtedy koniec z 
pisaniem. 
Trudno mi juS dzisiaj powiedzieć, co z przeczytanej przeze mnie masy 
ksiąSek zrobiło na mnie wraSenie, a co nie. A przede wszystkim - nie 
umiałem czytać. Czytując artykuły w starym Odrodzeniu czy Kuźnicy nie 
rozumiałem połowy z tego, co czytam; nie było w dodatku nikogo, kto mógłby 
o to spytać, gdyS w połowie czytanego artykułu musiałem odkładać pismo i 
szukać ksiąSki, o której autor tylko wspomniał, aby podbudować swą tezę. I 
starałem się zrozumieć, na czym polega zagadnienie typowości w literaturze; 
zdaje się, Se byłem wtedy jedynym durniem w Polsce, który starał się o 
zrozumienie tej metody. Nie uSywam w tym momencie cudzysłowiu i czynię to 
świadomie. 
PoniewaS na temat typowości w literaturze bełkotali wtedy wszyscy i 
zupełnie niczego nie moSna było zrozumieć, postanowiłem zabrać się do tego 
na swój sposób. Poszedłem do biblioteki miejskiej i odszukałem wszystko, co 
napisano na temat Popiołu i Diamentu, aby w ten sposób poznać opinię 
wszystkich mędrców na temat mojej ukochanej ksiąSki. Wtedy wpadłem w 
osłupienie. 
Krytycy zazwyczaj rozpływali się w zachwytach, zarzucając jednak Andrzejewskiemu, Se komuniści w jego ksiąSce są postaciami nie tak silnymi 
jak postać Maćka Chełmickiego czy teS postacie negatywne - równieS i teraz 
świadomie nie uSywam cudzysłowu. Pamiętam, Se profesor Stefan śółkiewski 
napisał: "Postać Szczuki poznajemy od strony najbardziej konwencjonalnej - 
od strony poglądów moralnych." Szczuka, człowiek zmęczony, człowiek bez 
złudzeń nie wierzący w moSliwość szybkiego zwycięstwa rewolucji - nie 
wydawał się krytykom marksistowskim postacią prawdziwą. 
Te same zarzuty stawiane były Podgórskiemu, innemu komuniście z Popiołu i 
diamentu. Podgórski przegrywa swój pierwszy pojedynek z nową 
rzeczywistością; jego system ocen moralnych i etycznych kruszy się w 
zetknięciu z doświadczeniem i Podgórski rezygnuje z moSliwości uwięzienia 
człowieka, który pełnił funkcję kapo w obozie koncentracyjnym. Podgórski 
usiłuje człowieka sądzić, ale sądzić innego moSna miarą własnego 
doświadczenia; Podgórski nie był w obozie koncentracyjnym; nie przeSył 
tego, co przeSyć musiał mistrz jego młodości, i nie czuje się na siłach 
skazać człowieka, którego wystawiono na zbyt cięSką próbę. I puszcza go 
wolno; na tym polega świetność tej sytuacji. Krytycy marsistowscy z tego 
właśnie czynili zarzuty Andrzejewskiemu; wtedy zrozumiałem, Se rozumu nie 
moSna zastąpić wiedzą o tym, jak naleSy myśleć. 
Po wojnie wszyscy się zachwycali ksiąSką Borowskiego PoSegnanie z Marią i 
na mnie takSe ksiąSka ta wywarła wraSenie. Ale czegoś mi tam brakowało i 
przez całe lata myślałem czego; nie umiałem tego sformuować. Zrozumiałem to 
wiele później, czytając przypadkowo list jednego z naszych najlepszych 
pisarzy do mego przyjaciela; pisał, co draSni jego osobiście w literaturze 
polskiej lat wojny - brak uczucia zazdrości. Pomyślałem sobie, Se tego mi 
brakuje u Borowskiego: elementu zazdrości u bitego. I tego, Se bity wolałby 
być bijącym. I tego, Se marzy, aby bić; ci dobrze bibi i ci źle bibi. 
Pięciotomowe wydanie dzieł Borowskiego powinno być lekturą obowiązującą 
ludzi zaczynających pisać w Polsce. Borowski zaczyna jak anioł gniewu, a 
kończy jak szpicel. Zaczyna od tego, iS pragnie pokazać prawdę i tylko 
prawdę; kończy nazywając faszystą, kanalią i piewcą bomby atomowej i wojen 
bakteriologicznych Faulknera, którego ksiąSek prawdopodobnie nie czytał; 
Faulknera, którego obsesją jest stosunek do bliźniego. 
W roku 1954 odbył się w Oborach Zjazd Młodych, na który i ja pojechałem. 
Niewiele juS pamiętam z tego zjazdu; mówiono znowu duSo o typowości w 
literaturze; my z kolegą Bernsteinem spaliśmy na zmianę; on pięć minut, ja 
pięć minut, po czym jeden budził drugiego. Z daleka wyglądało to dobrze, 
jeden z twarzą ukrytą w dłoniach i pogrąSony w głębokiej kontemplacji; 
drugi siedzący sztywno z wytrzeszczonymi oczyma - jak to powiada Szwejk - 
jak kocur srający w sieczkę. Po czym następowała zmiana; jeden budził 
drugiego i ten z kolei zaczynał wytrzeszczonymi oczy, a drugi chował twarz 
w dłoniach. Po zakończonych obradach szliśmy znów z Bernsteinem na nocne 
uciechy. 
Była tam jedna dziewczyna, której nazwiska nie mogę sobie przypomnieć; 
pamiętam tylko, Se była ładna wyjątkowo. Pewnego dnia odczytała nam 
fragment swojej prozy; była to opowieść o funkcjonariuszach bezpieki. 
Panowie ci, po długich i serdecznych rozmowach, przekonywali więźniów, nad 
którymi została im powierzona opieka, iS ci działali niewłaściwie, i 
więźniowie rzucali im się na pierś z łkaniem wyraSając skruchę i obiecując 
poprawę. To wszystko co pamiętam z tego zjazdu; było tam wielu commies, ale 
nawet oni zachowywali pełne Senady milczenie, a ja patrząc na śliczną buzię 
czytającej myślałem sobie: "Dlaczego ona nie moSe zostać po prostu dziwką? 
Dlaczego musi jeszcze pisać? 
Potem wyjechaliśmy z kolegą Berensteinem na Mazury. Edward był piękny jak 
młody Bóg i czytając Biesy myślę zawsze o nim. Podczas gdy ja miotałem się 
przez całe Sycie, on był wyjątkowo i przeraSająco spokojny. Był poza tym 
mistrzem bójki towarzyskiej obdarzonym niezwykłą siłą fizyczną; boksował 
przez jakiś czas. Ilekroć dochodziło do rozpraw, Edward ustawiał sobie 
przeciwnika tak jak fotograf ustawia model przed wykonaniem zdjęcia i 
dopiero wtedy uderzał w szczękę; nie musiał nigdy uderzać po raz drugi. Nawet w bójce zachowywał jakiś przeraSający i niezrozumiały spokój. 
Pamiętam, jak kiedyś w Orzyszu pijany tajniak rąbnął mnie w zęby, trzymając 
w lewej ręce pistolet: Edward spokojnie podszedł do niego nie zwracając 
uwagi na broń i huknął go w czaszkę. 
Był i jest moim największym przyjacielem. Na Mazurach opowiadał mi o 
ksiąSkach, które przeczytał, a których ja, nie znający wówczas niemieckiego 
ani angielskiego, nie znałem. Mieszkaliśmy w miejscowości nazwanej 
malowniczo Wyspą RóS i za towarzystwo mieliśmy czterech rybaków wyrzuconych 
z "Dalmoru" za pijaństwo i za bójki. Jeden z nich miał jednak Sonę i 
dziecko, które postanowił ochrzcić; w tym celu nabył pięknego prosiaka i 
zapowiedział uroczystość. Tak więc wszyscy śledziliśmy z napięciem, z dnia 
na dzień, czy prosię przybiera na wadze w sposób proporcjonalny do naszych 
apetytów. W tym czasie nie było łatwo o mięso; myśmy z Edwardem jedli 
węgorze, które Edward mistrzowsko przyrządzał. W dzień łaziliśmy po wyspie 
i próbowaliśmy pisać; wieczory schodziły nam wesoło, poniewaS ci z 
"Dalmoru" równieS z entuzjazmem śledzili pracę Polskiego Monopolu 
Spirytusowego. 
Nie pamiętam juS, czy to ja, czy Edward zgłosił projekt zaproszenia na 
rzeczone chrzciny Wilhelma Mach; w kaSdym razie Mach odpisał, Se 
przyjedzie, i rzeczywiście zjawił się tak zwanego fatalnego poranka - jak o 
tych sprawach piszą gazety. Mach zjawił się i po nieprzespanej nocy poszedł 
spać, a my wszyscy pracowaliśmy nad przyrządzaniem prosięcia, które tegoS 
ranka pozbawiłem Sycia strasznym ciosem noSa. Ci z "Dalmoru" zachowywali 
się niespokojnie; czekało ich pijaństwo i spodziewali się towarzystwa 
kobiet, którego pozbawieni byli od miesięcy. Trzeba tu dodać, Se do 
najbliSszego miasta było około dwudziestu kilometrów, tak, Se ulubionym 
tematem rozmów i pieśni była nikczemność i przewrotność kobiet. Wreszcie 
zjawili się goście; ale była tam tylko jedna, ale za to bardzo ładna 
dziewczyna; posadzono ją po prawej stronie Wilhelma Macha, któremu, zapewne 
dzięki jego głodnemu wyglądowi, ci noSownicy z "Dalmoru" nadali tytuł 
profesora. Trzeba wyjaśnić, Se Wilhelm Mach nie interesował się w sposób 
przesadny kobietami, co było dziwne przy jego sile rozwiniętych instynktach 
rodzinnych; mam na myśli jego bratanków. W czasie biesiady zauwaSyłem 
skurcze przeraSenia i wstrętu przebiegające po twarzy Macha i domyśliłem 
się, Se młoda dama czyni mu daleko idące awanse. ZauwaSyli to takSe 
noSownicy z "Dalmoru", którzy ostrzyli sobie zęby w związku z pobytem owej 
młodej damy, i usłyszałem, Se w rozmowach poruszają sprawę porachunków z 
profesorem". I rzeczywiście, około północy zaczęła się ogólna rzeź; My z 
Wilhelmem zamknęliśmy się na górze, a tamci gonili się po całej Wyspie RóS 
uzbrojeni w noSe do patroszenia ryb. Nie wiem, co by z nami było, gdyby nie 
kolega Bernstein, który z początku zachowywał w stosunku do walczących 
pełną Syczliwości neutralność, ale kiedy ryki ich pozbawiły go - jak to 
genialnie mówi poeta - moSliwości zasłuSonego wypoczynku, uniósł ze snu 
skroń i w sposób pełen szlachetnej prostoty pozbawił ich wszystkich 
przytomności: jednego po drugim. Nazajutrz przeraSony i postrzały o lat 
dwadzieścia Mach opuścił Wyspę RóS. 
Potem pojechałem znów do Warszawy i zgubiłem się Edwardowi. Po jakimś 
czasie zacząłem go szukać; ale poniewaS zarówno kolega Bernstein jak i ja 
znajdowaliśmy się w ciągłych konfliktach z władzami wymierzającymi 
sprawiedliwość - nie posiadaliśmy stałego adresu i nie łatwo nam było się 
znaleźć. Wreszcie spotkałem pewnego kolegę, który skończył akurat szkołę 
filmową i wstąpił w związek małSeński. On takSe znał Edwarda; siedzieliśmy 
na tarasie w kawiarni, w której on umówiony był z Soną, na którą czekał; 
wysłuchwaszy mnie rzekł: 
- MoSesz go spotkać w bardzo łatwy sposób. Jeśli usłyszysz od jakiejś 
kobiety, Se czytała Biesy i Se jest zachwycona, to znaczy, Se jest 
przyjaciółką Edwarda. Przez nią zdobędziesz jego adres. 
W kilka minut później nadeszła oczekiwana przezeń Sona. 
Przedstawiono nas sobie wzajemnie i młoda osoba powiedziała: 
- Właśnie czytałam Biesy. Co pan o tym sądzi? 
Ujrzałem, Se twarz mojego kolegi powleka się upiorną bladością; zapłaciłem co rychło i wyszedłem. Jego pomysł był prosty, ale teS i 
niełatwy: krąg miłośniczek Dostojewskiego okazał się zbyt duSy i nie 
naprowadził mnie na ślad. 
W tym czasie moje łapsy pojawiły się znów. Na próSno tłumaczyłem im, Se 
Syję sam i wszystko co mogę zrobić, jest napisanie donosu na samego siebie, 
i Se chętnie to zrobię. Łapsy wysłuchały mej mowy i powiedziawszy: "Oj, bo 
się pogniewamy" - odeszły. Pamiętam do dziś ich smutne twarze i zapach ich 
gumowych płaszczy. Wracając paraę dni później do domu zobaczyłem 
przyjaciela i wybełkotałem mu całą sprawę prosząc, abym mógł u niego zostać 
przez parę dni, a moSe coś wspólnie wymyślimy. On zgodził się, jego Sona 
takSe. Zrobił herbatę, a ona wyszła. Siedziałem naprzeciwko niego i 
widziałem krople potu spływające po jego twarzy. W pewnym momencie wstał, 
wziął mnie za rękę i wyprowadził na korytarz. Powiedział mi, Se Sona jego 
poszła po milicję i poradził mi, abym uciekał. Powiedziałem mu na to, Se 
jestem juS zmęczony tym wszystkim i nie będę uciekał; niech przyjdą, niech 
mnie wezmą i niech robią ze mną wszystko, co chcą. Wtedy zapukał do 
sąsiednich drzwi, wepchnął mnie tam i powiedział do jakiejś młodej zaspanej 
osoby: "Ukryj go. Szuka go milicja". Po czym zniknął; owa młoda osoba, 
samotnie mieszkająca, okazała się studentką; nocami przychodził jej 
narzeczony i zaczynały się pertraktacje do świtu. Narzeczony przyjeSdSał 
pod okno na motocyklu z niewyłączonym silnikiem zaczynał mowy w stylu 
klasycznym, budowane na wzór mów Cicerona. A więc najpierw od argumentów 
najwaSniejszych: miłości i poSądania, potem przechodził na argumenty 
ogólnoludzkie, co nie było jego silną stroną, znów powracał do miłości, 
następnie o świcie apelował do jej poczucia sprawiedliwości i kończył na 
kwestii początkowej, na - miłości i poSądaniu. Od czasu do czasu włączał 
przy tym silnik na pełen gaz, motor był starego typu i gasł, do mów jego 
włączali się sąsiedzi, budzeni potęSnym rykiem silnika o pojemności 
sześciuset kubików; jedni dawali mu dobre rady, drudzy ostrzegali przed 
kobietami, inni przeklinali go i grozili milicją; a jeszcze inni okraszali 
jego dramat szyderczymi komentarzami i mówili, co by uczynili na jego 
miejscu. W ten sposób cała kamienica brała udział w tym dramacie; od czasu 
do czasu zjawiali się milicjanci wzywani przez któregoś z widzów, 
pozbawionego uczucia tragizmu i chcącego spać; wyrzucano go, lecz następnej 
nocy powracał znowu. I długo to trwało. 
W parę lat później przypomniała mi się znów cała ta historia. Było to juS 
w Izraelu; mieszkając w Tel-Avivie chodziłem od czasu do czasu do kina na 
Ben-Jehuda; było to kino bez dachu, gdzie wyświetlano tylko filmy z Eddie 
Constantinem. Filmy te odznaczały się szlachetną prostotą akcji; po prostu 
Eddi Constantine bije przez dwie godziny innych artystów po twarzy. Ale tu 
naleSy dodać, Se nie bije ich pięścią, lecz otwartą dłonią, co sprawia 
niezapomniane efekty akustyczne. PoniewaS jest przy tym producentem 
własnych filmów, moSe bić nieszczęsnych aktorów jak tylko chce, co sprawia, 
Se dramat przybiera na ostrości i na wyrazie. W kinie tym, którego nazwy 
juS nie pamiętam, nie było połowy krzeseł - gdyS widzowie zaczynali bić się 
w czasie przedstawienia, jeśli ktoś rzucał pod adresem Constantine'a parę 
szyderczych uwag, nie przekonany co do słuszności jego działania. I tam 
równieS widzowie - jak warszawscy mieszkańcy kamienicy - włączali się do 
akcji, dając artystom dobre rady lub przeklinając ich głupotę i nie było w 
tym Sadnego szyderstwa, lecz po prostu chęć uczestniczenia w dramacie. 
Jeśli jednak poczynano wyrywać krzesła i bić nimi po głowach - kierownik 
kina wyłączał obraz i dawał widzom czas na zakończenie bójki, po czym 
projekcja zaczynała się od nowa. Kierownikiem kina był zapewne jakiś 
miłośnik Constantine'a, który chciał, aby aby walczący na sali nie tracili 
nic z toczącego się przed ich oczami dramatu. Wchodząc do tego kina 
widzowie nie zwracali uwagi na tytuł filmu. Pytano po prostu biletera: "Ilu 
trupów". Jeśli ilość przez niego podana odpowiadała ich wymogom duchowym, 
nabywano bilet. Potem kino to spalono; jak mi opowiadali przyjaciele z 
Tel-Avivu, wyświetlano tam obraz pod tytułem Panna, produkcji 
amerykańskiej. Była to historia bohaterskiej Niemki, amerykańskiego jeńca i 
nikczemnych sowieckich oficerów, których przedstawiono w sposób prosty, wyrazisty: otóS jeden z nich grając na fortepianie przerywa produkcję 
duszoszczipatielnych pieśni tylko po to, aby celnym strzałem połoSyć 
następnego członka osłupiałej rodziny niemieckiej, której rzeczona juS 
panna była córką. Tak się skończyła historia tego kina, gdzie bilet 
kosztował tylko sześćdziesiąt piastów. Obraz duszy rosyjskiej przedstawiony 
w ten sposób wydał się publiczności izraelskiej zbyt uproszczony; kino 
puszczono z dymem, a kierownika, cięSko pobiwszy - z torbami. 
Nasz narzeczony stał się wreszcie dla mnie tym samym koszmarem, co moi 
dwaj o smutnych twarzach i płaszczach pachnących gumą. Skończył był jednak 
w ten sposób, w jaki powinien był skończyć; zleciał po pijanemu wraz ze 
swoim wiernym rumakiem stalowym z jakiegoś mostu i połamawszy ręce i nogi 
zamienił się z pełnego wigoru młodego męSczyzny we wzruszającego inwalidę. 
Nie byłoby w tym nic przykrego, gdyby nie fakt, Se ewentualnym kandydatem 
do małSeństwa stałem się ja; drogą tak zwanej naturalnej eliminacji. 
Wyszeptałem wtedy niezbędną ilość najświętszych słów i oddaliłem się w 
sobie tylko wiadomym kierunku. 
Wiedziałem, Se nie da mi się juS więcej bawić z moimi łapsami i drSałem 
na myśl, Se dokonują analizy mych donosów i posunął się poza analizę stylu. 
Poszedłem do jednego z moich znajomych piszących, o którym wiedziałem, Se 
pracował kiedyś w Informacji Wojskowej, i opowiedziałem mu o wszystkim. 
Uśmiał się serdecznie i obiecał pomoc. Powiedział przy tym: 
- Nic się nie przejmuj synu. Powiadają, Se młody Adaś Mickiewicz teS się 
zajmował donosami. Daniel Defoe był agentem policji. Tak samo mówią o 
Kraszewskim; tak samo o Brzozowskim. Idź dalej śmiało tą drogą. Ale jeśli 
nie chcesz, pomogę ci. 
I nigdy juS ich nie widziałem; pamiętam tylko ich smutne twarze i zapach 
gumowych płaszczy, i łączący się z tym wspomnieniem ryk motocykla od świtu 
do nocy. Nie jestem właściwie pewien, czy postępuje fair pisząc o moich 
łapsach tak krótko i bez sympatii; oni przecieS dali mi podnietę twórczą i 
czasami pisząc donosy ponosiła mnie fantazja, a wtedy cytowałem wymyślone 
przeze mnie wypowiedzi i wkładałem je w usta swoich ofiar. Dbałem jednak 
przy tym, aby kaSda z postaci mówiła odrębnym stylem i uSywała odrębnych 
sformuowań. W literaturze nie wydaje się to konieczne; w literaturze 
decyduje wizja i szaleństwo; to dobrze, jeśli ludzie mówią tak samo, i 
depczą sobie po piętach i bredzą bez przerwy o tym samym. Jednak forma 
donosu policyjnego wymaga absolutnego klasycyzmu formy i stylu, oraz 
pewnego wykwintu, który moSe dobry jest u początkującego pisarza, ale 
draSni u prawdziwego mistrza. Jeśli chodzi o formę donosu policyjnego, tak 
zawsze aktualną w polskiej literaturze, naleSy dbać o to, aby kaSda z 
działających postaci mogła własnymi i prostymi sformuowaniami zasłuSyć na 
parę lat cięSkiego więzienia. Ale - trzeba równieS strzec się kwietyzmu, 
gdyS moSe to wzbudzić nieufność przełoSonych policji. Istnieją wypadki, 
kiedy trzeba uSyć określeń topornych i cięSkich, męskich brutalnych - to 
dla więźniów długoterminowych, i pozbawionych prawa palenia tytoniu w 
więzieniu. Wypadki bagatelne, powiedzmy do dwóch lat kryminały - moSna 
opisywać stylem felietonowym, cytując anegdoty i opatrując je własnymi 
komentarzami krępuje postać działającą na scenie. Mając powySsze na uwadze, 
napisałem kilka donosów uskrzydlonych myślą, Se jestem prawdopodobnie 
jedynym na świecie informatorem a' rebours. Dzisiaj, kiedy myślę o nich, 
zaczynam czuć coś w rodzaju wdzięczności: zjawili się wtedy, kiedy nie 
pomyślałem nawet o tym, aby bawić się w Syciu piórem i gdyby nie ich 
proste, a pełne zachęty słowa, obiecując mi przykry okres abstynencji - 
miast pisania traciłbym zapewne zdrowie w restauracjach opowiadając moim 
przygodnym towarzyszom i towarzyszkom historię mojego Sycia. Myślę, iS w 
tym właśnie okresie, z konieczności, która stała się później upodobaniem, 
nabrałem miłości do formy krótkiej i zwięzłej. To jedyne, co w tej zabawie 
liczy się dla mnie naprawdę. Tysiąc policjantów moSna zmienić jednego dnia 
i tysiąc więźniów moSna pognać jednego dnia przez tysiące kilometrów. Ale 
nie to jest waSne. WaSne jest tylko to, Se w twoim Syciu moSe nadejść 
tysiąc dni, w ciągu których nie zdołasz napisać ani jednej kartki. Gdyby 
mój dorobek pisarski upowaSniał mnie do dawania rad młodym, powiedziałbym im: KaSdy z was powinien przez jakiś czas pracować dla tajnej policji, aby 
wyrobić sobie styl i jasność myślenia. KsiąSki trzeba pisać tak jak donosy, 
pamiętając przy tym, Se głupio napisany donos moSe zniszczyć przede 
wszystkim ciebie. 
Skończyłem z moimi łapsami; nie miałem jednak w dalszym ciągu ani 
pieniędzy, ani mieszkania. Poszedłem do Józka Lenarta ze Sztandaru Młodych 
i poprosiłem go, aby wysłał mnie na reportaS; Lenart dał mi zaliczkę i 
pojechałem gdzieś w okolice Wrocławia, gdzie miałem odszukać młodą lekarkę, 
która dostała przed rokiem nakaz pracy na wsi, i opisać jej sytuację oraz 
słoneczność jej światopoglądu. Odnalazłem tę wieś i zacząłem pytać o panią 
doktor; zdziwiło mnie jednak, Se chłopi, których pytałem, dają mi dziwaczne 
odpowiedzi patrząc na mnie błędnymi oczyma i zachowując się przy tym jak 
Ofelia w scenie szaleństwa. Wreszcie ona sama zjawiła się. Zapytałem ją, co 
jest właściwie z tymi ludźmi, z których kaSdy wygląda jak lunatyk. Z 
początku ta młoda osoba tłumaczyła mi to w ten sposób, iS są to chłopki zza 
Buga, którzy nie mogą przeboleć straty swej ziemi rodzinnej i poSerani 
tęsknotą nie bardzo juS wiedzą, w którym kościele dzwoni. Ta interpretacja, 
jakkolwiek oparta na motywach psychologicznych i historycznych nie wydała 
mi się jednak prawdopodobna. Wreszcie, skonsumowawszy z panią doktor 
powaSne ilości leczniczego spirytusu, udało mi się wykryć prawdę: otóS była 
to wieś morfinistów. Lekarka, zarabiając grosze nie wystarczające na 
utrzymanie się, wpadła na genialny w swej prostocie pomysł: zmorfinizowała 
całą wieś i chłopi stawszy się nałogowcami, płacili jej haracz, aby 
otrzymać niezbędną juS do Sycia porcję narkotyków. Zapytałem co zrobi, 
jeśli jej pomysłem zainteresuje się prokuratura. Powiedziała mi, Se juS ma 
dość wszystkiego i jeśli dowie się w jakiś sposób, Se grozi jej 
aresztowanie, to duSa dawka morfiny z barbituratami bez trudu przeprowadzi 
ją od Sycia do śmierci. Nic nie wyszło z mojego reportaSu. 
TakSe i drugim razem moja kariera reportera zakończyła się w sposób 
dziwaczny. OtóS posłano mnie do jednego z Państwowych Gospodarstw Rolnych, 
gdzie udało się chłopom stworzyć teatr amatorski, którego duszą była Sona 
owego kierownika PGR. Pojechałem tam w sobotę; w niedzielę miała odbyć się 
premiera sztuki któregoś z naszych mistrzów realizmu socjalistycznego. Nie 
pamiętam juS treści tej sztuki: chodziło zdaje się o konflikt człowieka 
pracującego na wiertarce z człowiekiem pracującym na obrabiarce. I w tym 
wszystkim kryła się myśl o walce pokoleń. Nic bliSszego nie jestem juS w 
stanie o tym napisać. 
Przyjechałem wieczorem: kierownik PGR zorientował się natychmiast, Se 
istnieje okazja uczczenia gościa z Warszawy i zaprowadził mnie do głównego 
amanta swego teatru. Amant był właśnie zajęty sporządzaniem kiełbas ze 
świni, którą uprzednio wraz z dyrektorem PGR ukradł i pozbawił Sycia. 
Prowadziliśmy rozmowę towarzyską na najwySszym poziomie, wznosząc puchary i 
konsumując kiełbasy; po czym udaliśmy się spać. Następnego dnia wieczorem 
zebraliśmy się wszyscy w świetlicy. Znowu, Seby uczcić gościa z Warszawy, 
kierowniczka teatru kazała miejscowemu tenorowi odśpiewać coś przed 
przedstawieniem. Na scenę wybiegł młody człowiek i zaryczał: "San Remo, 
białe miasto nad morzem - jak ja kocham ci..." Zdumieni chłopi siedzący w 
watowanych kurtkach wytrzeszczali oczy; ale ja bawiłem się dobrze. 
Następnie zaczęła się sztuka; w momencie kiedy główny bohater - postać 
szlachetna i pełna patosu - wygłaszał długą tyradę na cześć obrabiarek, 
przyjaźni ze Związkiem Radzieckim i tym podobne, na scenę wbiegł jakiś 
człowiek o dzikim spojrzeniu i z okrzykiem "A ty, Jadźki p... nie 
będziesz..." wraził bohaterowi nóS w klatkę z piersiami. Chodziło o jakieś 
osobiste zatargi na tle miłosnym. Nic z reportaSu. 
Wróciłem do Warszawy. Miałem juS w tym czasie umowę wydawniczą z 
"Iskrami". Kierowniczka "Iskier", Celina Milska, wiedząc, Se jestem 
nałogowym Sebrakiem, wysłała mnie do Władysława Broniewskiego, abym dokonał 
wraz z nim wyboru wierszy, przeznaczonego dla młodzieSowego czytelnika 
"Iskier", które były domem wydawniczym nastawionym na czytelnika 
młodzieSowego. RównieS i w tym wypadku nie uSywam świadomie cudzysłowu. 
Oczywiście, Se moSna po prostu napisać "czytelnika młodego". Ale pisząc to wszystko pragnę zachować język tamtych czasów: ową dziwną mieszaninę 
slangu, komunikatów urzędowych, języka uSywanego na wiecach partyjnych i na 
ulicy. Jestem jeszcze zbyt młody i zbyt mało znaczę, Seby pisać pamiętniki. 
Piszę o ludziach, których znałem i których kochałem. Jak juS powiedziałem: 
pragnąłbym dla tych ludzi napisać, dlaczego nie mieszkam w Warszawie. 
Pragnąłbym to napisać dlatego, Se wiele tym ludziom zawdzięczam - 
natrafiłem na następujące zdanie: "Kiedy równo dwa lata temu pewien młody 
człowiek z dworu, "jeden z nas" wyjechał, i w ParySu zaczął na nas psy 
wieszać, zadawałem sobie pytanie: "Dadzą mu więcej pieniędzy, więcej 
swobody, więcej wszystkiego, ale czym zastąpią mu dwór?" CzySbym to ja był 
owym młodym człowiekiem? I na kimS to ja psy wieszałem? CzyS jeśli powiem, 
Se pragnę tylko Syć w takim kraju, gdzie gest braterstwa nie zmienia się w 
gest samozniszczenia - czy wszystkie ksiąSki Rudnickiego nie są tym samym 
wołaniem o tę, jedyną sprawę? Czy teS Rudnicki przestał juS o tym myśleć? 
Tak więc poszedłem do Władysława Broniewskiego, który mieszkał wtedy na 
Mokotowie. Broniewski nie chciał rozpocząć dyskusji na temat wyboru swoich 
wierszy bez uprzedniego pokrzepienia się alkoholem; po strasznej walce 
wewnętrznej uległem jego prośbie. Dziwny to był człowiek; oficer legionów, 
komunista nie naleSący do partii, więzień naszych kapryśnych braci, 
najbardziej polski poeta, jakiego moSna sobie wyobrazić - a komunizm 
potrzebny mu był tylko z jednego powodu; poniewaS on, Broniewski, 
najbardziej lubił pisać o komunizmie. śadne inne względy nie mogły tu 
wchodzić w rachubę i nie interesowały go zupełnie. Był przy tym zadziornym 
szlachciurą; opowiadał mi, Se Bierut zaprosił go kiedyś do Belwederu i 
wziąwszy go pod ramię poszedł z nim do ogrodu, a w pewnym momencie 
powiedział: "To Hymn Narodowy". Broniewski wysłał go do wszystkich diabłów. 
Po czym napisał wiersz, Se kłania się rewolucji radzieckiej po polsku, 
czapką do ziemi. 
Ze swego pobytu u Broniewskiego niewiele pamiętam juS poza jedną 
tragiczną sytuacją. Pewnego dnia Broniewski przestał pić i zaczął pisać 
nowe wiersze i nawet dobrze mu szło. Po jakiejś godzinie ktoś do niego 
zadzwonił i zapytał, co u niego słychać. Broniewski powiedział, Se zabrał 
się do roboty i Se ma nadzieję miesiąc lub dwa solidnie popracować. Na 
własne nieszczęście powiedział przy tym, Se nie pije; jego rozmówca 
pogratulował mu i rozmowa się skończyła; Broniewski znów zabrał się do 
pisania. Po piętnastu minutach znów telefon; dzwonił ktoś inny, kto 
rozmawiał z uprzednim rozmówcą Broniewskiego i dowiedziawszy się, Se 
Broniewski postanowił nie pić, gratulował mu i prosił, aby wytrwał w 
postanowieniu; Broniewski pogratulował mu i znów zabrał się do pracy. Po 
dziesięciu minutach znów telefon; znów przestroga i znów podziękowanie ze 
strony Broniewskiego. Ósmy telefon był od towarzysza Jakuba; Broniewski 
blady, roztrzęsiony, przyszedł do mnie i powiedział: "Idź po wódkę." Po 
czym opowiedział mi, Se po śmierci swej jedynej ukochanej córki został 
zabrany wprost z pogrzebu do Wonieścia, szpitala dla alkoholików - z 
polecenia KC. 
Gdyby ludzie wiedzieli, Se nie ma lepszego sposobu na wpędzenie w 
powtórny alkoholizm, jak przypominanie człowiekowi który pił, o tym, co się 
stać moSe z chwilą, kiedy znów pić zacznie - moSe przestaliby udzielać tych 
przeklętych, dobrych rad. Ludzie wciąS jeszcze nie wiedzą, Se w uczuciu 
wdzięczności jest piekielnie duSo nienawiści. Nie pisałbym o tym, gdyby nie 
to, Se ludzie obrzydzili mi połowę mego Sycia wtrącaniem się w moje sprawy 
i dawaniem mi przestróg. 
Tak więc Broniewski rozpoczął cykl, który miał trwać wiele dni. Dziwny 
był to pijak; mógł być śmiertelnie pijany i zataczać się z kąta w kąt, ale 
z chwilą, kiedy ja mu deklamowałem na przykład "Ulicę Miłą" i pomyliłem się 
choćby o jedno słowo - Władysław Broniewski natychmiast korygował mnie i to 
w sposób dość ostry. śal mi go; zamęczyli go ludzie i na pewno ludzie 
męczyli go przez całe Sycie. I był dziwakiem: kapitan Legionów, kawaler 
orderu Virturi Militari był dumny, Se zdobył ten order walcząc przeciw 
bolszewikom, którym kłaniał się czapką do ziemi. Więzień Stalina, kiedy 
zapytasz mnie, co o nim sądzę, usłyszał, Se trudno mi go osądzić, poniewaS boję się bandytów, przed którymi nie ma gdzie uciec - dostał ataku furii, 
który mógł skończyć się dla mnie tragicznie, o czym poniSej. Nie to było 
waSne, Se Ziutek-Słoneczko wymordował ileś tam milionów ludzi i zbudował 
największy na świecie obóz koncentracyjny, nie to było dlań waSne, iS on 
sam siedział w więzieniu sowieckim - waSne dla niego było to, Se on, 
Władysław Broniewski, napisał wiersz na cześć człowieka, którego ja 
obraziłem. Pobiegł na górę dygocząc z wściekłości; po jakiejś chwili zbiega 
na dół przeraSona słuSąca i mówi mi; abym wynosił się natychmiast, poniewaS 
pan Broniewski jest pijany i dzwoni do Urzędu Bezpieczeństwa. Złapałem 
palto i raźno wybiegłem w mrok. 
Po roku 1956 ten stary i chory juS człowiek miał na tyle odwagi, Se do 
mnie, pętaka, podszedł i powiedział, iS prosi o przebaczenie. Nie, Se 
przeprasza, ale Se prosi o przebaczenie. Zrobiło mi się nieprzyjemnie; 
poszliśmy znów na wódkę i znów Broniewski mnie korygował aS do chwili, 
kiedy wspólnie straciliśmy przytomność usnąwszy na jednym łóSku, przy czym 
ja spałem przytulony do niego, jak szczenię do suki. Myślę o nim często; 
myślałem o nim czytając znakomity esej Miłosza o Gałczyńskim. CzySby 
równieS i Broniewski był poetą dworskim? Mieroszewski napisał o nim, Se 
Broniewski nie miał pojęcia o marksizmie, dialektyzmie, ekonomii i 
polityce. Komunizm urzekał go stroną malarską - pędzące nań w roku 
dwudziestym [...] Tuchaczewskiego, piece Magnitogorska, elektrownie na 
Wołdze, Kanał Białomorski, w czasie budowy którego straciło Sycie ileś tam 
tysięcy, sybirskie bataliony idące na odsiecz Moskwy, mowy wojenne 
Generalissimusa Stalina, w których Stalin swym twardym i chropowatym głosem 
nakazał narodowi radzieckiemu wojnę świętą i ojczyźnianą - to był komunizm, 
który interesował Broniewskiego, Inne sprawy go nie interesowały; wybaczył 
im nawet pobyt w więzieniu; poniewaS mógł o tym wszystkim pisać wiersze. Na 
całe moje szczęście ludzie nie brali nocnych telefonów Broniewskiego na 
serio, mogło się to skończyć dla mnie w sposób mało zabawny. 
CóS mi jednak z tego, kiedy ja jestem takim samym Polakiem jak i on? Nie 
potrafię o nim myśleć inaczej jak dobrze; nie potrafię przestać czytać jego 
wierszy; i nie potrafię przestać ich kochać. I kiedy myślę o nim, 
przypomina mi się najgenialniejsza scena śmierci, jaką czytałem w Wojnie i 
pokoju, kiedy jeden człowiek umiera, a drugi pyta: "I gdzie on teraz jest?" 
Ja takSe pytam się siebie: I gdzie on teraz jest? Ten komunista nie 
znoszący partii; ten bolszewik zdobywający order za dzielność w walce 
przeciw innym boleszewikom; ten więzień Stalina, który chciał uwięzić 
innego człowieka za to, iS obraził jego oprawcę; ten wielki, nieszczęśliwy 
poeta i dobry człowiek - gdzie on teraz jest? Czy istnieje dla nas, ludzi, 
takie miejsce - jak w tej murzyńskiej pieśni - gdzie spotykamy się wszyscy: 
czyści, dobrzy i bez gniewu. A jeśli spotykamy się tam, to o czym będzie 
pisał i w co będzie wierzył? 
`pk- 
`tc 
ŃReporter 
ŃNajbardziej Bojowego 
Pisma W Polsce 
`tc 
JuS nie pamiętam, w jaki sposób przypętałem się do grupy Po prostu. Kiedy 
dziś usiłuję natęSyć pamięć, aby wyjaśnić samemu sobie, jak zostałem 
pracownikiem Po prostu i jak w ogóle tam trafiłem, przychodzi mi na myśl 
tylko jedyne logiczne wyjaśnienie tej nękającej mnie zagadki" otóS na dole 
tego gmachu, w którym mieściła się redakcja najbardziej bojowego w swoim 
czasie tygodnika polskiego, był bar "Jontek. Być moSe, kiedyś się pomyliłem 
i przez pomyłkę poszedłem do redakcji Po prostu, aby zaSądać duSej wódki w 
cienkim szkle i śledzia po japońsku. Natomiast zupełnie nie wiem, dlaczego 
nie wyrzucono mnie stamtąd od razu i bez wdawania się w zbędne wyjaśnienia. 
Zresztą wyrzucono mnie w parę miesięcy potem, tak, Se zmysł kompozycji mego 
losu nie został naruszony. Bar "Jontek" nie naleSał do lokali wykwintnych. W tym czasie chodziło się 
do "Kameralnej". "Kameralna" była restauracją pomyślaną bezbłędnie i 
dzieliła się na trzy części: "Kameralna" dzienna pierwsza, "Kameralna" 
dzienna druga, "Kameralna" nocna. Odkrywczość tego pomysłu 
gastronomiczno-architektonicznego polegała na tym, Se moSna było zacząć 
pijaństwo w "Kameralnej" drugiej dziennej juS wcześnie rano; po czym moSna 
było przejść na obiad do "Kameralnej" pierwszej, bawić się kielichem do 
wieczora, kiedy to otwierano :Kameralną" nocną i tam dopiero wyrobić 
towarzysko i dramatycznie. Do "Kameralnej" dziennej pierwszej i drugiej 
mógł wejść kaSdy łachudra, natomiast w "Kameralnej" nocnej obowiązywała 
pewna etyka: otóS gość musiał mieć krawat i marynarkę. To niewaSne 
zupełnie, Se konsument mógł zostać akurat wyciągnięty po dwudziestu 
czterech godzinach ze śmietnika: musiał mieć tylko marynarkę i krawat. 
PoniewaS ja sam w owym czasie nie miałem stałego miejsca zamieszkania, a 
garderobę gubiłem na skutek częstych zatargów z innymi mieszkańcami 
stolicy, wpadłem na pomysł wręcz spartański w swej prostocie: OtóS nabyłem 
w Państwowym Domu Towarowym welwetową marynarkę i krawat i zostawiłem ją w 
garderobie w "Kameralnej" nocnej. Dzięki temu natychmiast po przyjściu 
przemieniałem się z biednego łachudry w młodzieńca z klasycznym 
wykształceniem, rokującego nadzieję na przyszłość, i w radosnych podskokach 
wbiegałem na salę. 
Nad moralnością publiczną i zachowaniem spokoju czuwali szatniarze oraz 
kierownik sali. Pamiętam, jak kiedyś p straszliwej bójce, którą juS 
zlikwidowano i pozmiatano z parkietu zęby kierownik nocnej wszedł i 
tragicznie wzniósłszy prawicę zawołał: "Panowie! Ogólna buźka i spokój", po 
czym Sarmaci poczęli bawić się dalej. Jeśli któryś z Sarmatów wyróSniał się 
przesadną wesołością i trzeba było wzywać do niego milicję, otrzymywał 
zakaz wstępu do "Kameralnej" na czas ustalony kolegialnie przez kierownika 
sali i szatniarzy; ale była to kara straszliwa. Wszedłszy kiedyś do 
"Kamery" ujrzałem widok następujący: dwaj moi przyjaciele, Andrzej Roman i 
Paweł Minkiewicz, nieśli przez salę jakieś zwłoki krzycząc przy tym: 
"Uwaga, niesiemy kasę." Zwłokami okazał się Jurek Cukrowski, który zbyt 
wcześnie wyłączył się z otaczającej go rzeczywistości, a panowie Roman i 
Minkiewicz nieśli go do baru gdyS etykieta nie pozwalała im na wyjęcie 
pieniędzy z kieszeni nieszczęsnego fundatora. Rokujący świetne nadzieje na 
przyszłość alkoholik, kolega Wojciech Frykowski, zirytował się pewnego dnia 
na zbyt opieszałego kelnera i aby mu dać znak do rozpoczęcia działalności, 
rzucił w niego ogórkiem, poniewaS jednak stopień rozbawienia kolegi 
Frykowskiego uniemoSliwił mu celność ciosu, ogórek trafił w barmana, 
powaSnego starca w okularach, po czym odbił się od okularów i trafił w 
samotnego konsumenta trującego się przy barze, który nie czekając na 
wyjaśnienia wymierzył barmanowi cios w czaszkę, co stało się hasłem do 
ogólnej bójki w myśl zasady wszyscy przeciwko wszystkim. Akurat znajdowałem 
się w szatni, kiedy wbiegł barman. 
- Trzy radiowozy z bananami! - krzyknął do szatniarza. 
Szatniarz wbiegł na salę i przez chwilę taksował walczących fachowym 
spojrzeniem. Po czym wrócił do szatni. 
- Dwa z bananami teS będzie dosyć - oświadczył; następnie zaczął łączyć 
się z milicją. Zainteresowany fachową a nie znaną mi dotychczas 
terminologią, poprosiłem o wyjaśnienia i udzielono mi ich z całą 
Syczliwością. OtóS stopień rozbawienia gości obliczano na radiowozy 
policyjne, a czym jest "banan?, wie kaSdy, i nie naleSy się o tym 
rozpisywać. Tak więc przy małej bójce zamawiano jeden radiowóz; przy 
większej dwa, górna granica nie została jeszcze ustalona i moSe stanowić 
objekt niegasnącego zainteresowania badaczy. 
Najsympatyczniejszym szatniarzem był pan Miecio; straszliwy olbrzym, 
który nigdy nie bił gości po głowach i szczękach, lecz tylko zgarniał ich 
do kupy - zupełnie jak oko radaru kondensujące tysiące mil morskich - i 
wyrzucał za drzwi z siłą tornada, tak Se goście rozpłaszczali się na murze 
po przeciwległej stronie ulicy Foksal, najpierw MłodzieSy Jugosłowiańskiej, 
a jeszcze przedtem Pierackiego. Inni szatniarze wyrzucali za gośćmi ich palta, kapelusze i laski jak równieS inne atrybuty męskiej elegancji, 
Sycząc im przy tym dobrej nocy lub mówiąc: "Pan redaktor jest juS 
zmęczony". 
śycie okrutnie obeszło się z panem Mieciem. Wracałem akurat z pogrzebu 
Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Bolesława Bieruta. Było to 
zaiste widowisko godne zapamiętania, PoniewaS towarzysza Tomasza wieziono z 
lotniska na Okęciu, wzdłuS całej trasy zebrały się tłumy, aby nic nie 
stracić z widoku ostatniej wędrówki ukochanego Gospodarza i myśliciela, 
Wynikł oczywiście straszliwy burdel i trumna z ciałem gdzieś się 
zakorkowała po drodze. Pijani ludzie na ulicy wciąS pytali: "Czy ciało juS 
przeszło?" Albo: "Co jest z ciałem? PrzecieS mieli je czas zapeklować." 
Inni odpowiadali uspokajająco: "Stygnie, stygnie". Wreszcie ciało przeszło 
i zgnębieni ludzie rozeszli się do domów. Wtedy spotkałem Miecia. Twarz 
jego pokryta była troską. ZłoSyłem mu kondolencje, on mi teS. Zapytałem go, 
czy troska ocieniająca mu czoło wynika z faktu, Se towarzysz zmienił się w 
ogólnie szanowanego nieboszczyka. Okazało się jednak, Se Miecio ma inne 
kłopoty - wyrzucono go z "Kamery". - Za dobry byłem dla was - dodał 
nieszczęśnik. 
Aby zilustrować swą dobroć opowiedział mi, Se wpadłszy w lekkie 
rozdraSnienie pobił któregoś z natarczywych konsumentów kluczem po głowie, 
konsumenta trzeba było odwieźć do szpitala, gdzie stwierdzono dwanaście ran 
ciętych. Aby jednak sprecyzować sytuację, trzeba wyjaśnić, Se drzwi do 
nocnej "Kamery" opatrzone były potęSnym zamkiem kowalskiej roboty, a jeśli 
chodzi o klucz, to tak właśnie przedstawiony jest Święty Piotr, który, jak 
wiemy z opowieści i obrazów, dzierSy w ręku olbrzymiej wielkości klucz 
francuski, jakiego zazwyczaj uSywają hydraulicy, w tak zwanych jednak 
sferach skłonnych do ekstazy religijnej "Kluczem do Królestwa". 
O "Kamerze" napisał w swoim czasie Poldek Tyrmand i nie będę juS dłuSej o 
tym mówić. Miałem tam swoje dobre dni i noce; przez wiele lat szukałem 
takiego lokalu po całym świecie i nie mogłem go nigdzie znaleźć. W Jaffie 
był na przykład lokal, gdzie panowała całkowita ciemność i gdzie wpuszczano 
tylko ludzi w towarzystwie kobiet; na próSno tłumaczyłem im, Se jestem 
człowiekiem samotnym, a moje Sycie erotyczne stanowią nieśmiałe próby 
onanizmu zakończone fiaskiem. Nie wpuszczono mnie. Niemieckie lokale są 
nudne jak nagła cholera; w Zurichu jest tylko jeden nocny lokal, który 
zamykają o godzinie dwunastej. Wreszcie, po latach badań i starań; udało mi 
się wypełnić tę tak bolesną w mym Syciu pustkę; odkryłem lokal "La Bohe'me" 
w ParySu przy rue de L'Odessa. Kiedy wszedłem tam po raz pierwszy w Syciu 
trzeźwy jak dziecko, i podąSałem do baru wypełniony pragnieniem jak 
najszybszego stracenia przytomności - dostałem od razu po zębach od 
jakiegoś pijanego Irlandczyka który wziął mnie za swego brata bliźniaka, z 
którym był w stanie waśni. Nie byłoby w tym nic szczególnego, gdyby nie to, 
Se ja jestem chudym szatynem o melancholijnym spojrzeniu, podczas gdy 
tamten był gruby i mały. Właściciel lokalu, Tony, wyjaśnił mi, Se zaszła 
pomyłka i Se w ogóle nie ma o czym mówić. Jest to zadziwiający lokal; kiedy 
ostatni raz przyszedłem tam zakrwawiony od stóp do głów, nie wzbudziłem 
nawet najmniejszego zainteresowania: po prostu wzięto mnie do kuchni i 
znieczulono za pomocą Tony Specjal; jest to trunek stanowiący połączenie 
czystego spirytusu z Martini-Dry. Przy czym kelner Jack, ku mojemu 
zdziwieniu, wyciągnął olbrzymie pudło z lancetami, piłami, szczypcami oraz 
klamrami i nićmi do szycia po operacjach. Fachowym ruchem obmył ręce czystą 
wódką, którą potem wlał do butelki; pozszywał mnie i pospinał moje rany 
klamrami, a następnie znudzonym głosem kazał mi przyjść za sześć dni - na 
zdjęcie klamer. Chciałem go zapytać, gdzie nabył wiedzę anatomiczną, ale 
nie było na to czasu: właśnie wniesiono do kuchni człowieka z noSem w udzie 
i Jack raźno zabrał się do dzieła. 
Klientami lokalu są przewaSnie amerykańscy Sołnierze, których dochody nie 
są proporcjonalne w stosunku do ich planów rozrywkowych. Tony wynalazł 
sposób: po prostu kaSdemu wchodzącemu stęplują łapę. Ale i to na niewiele 
się zdało: cwani Murzyni nie myli łap po kilka dni, aby wejść za "frajer"; 
wtedy Tony zamówił kilka tuzinów stempli fosforyzujących, które widać tylko w świetle latarni jarzeniowej; i zmienia stempel kaSdego wieczoru. Wejście 
do "La Bohe'me", wygląda więc tak: Se kaSdego wchodzącego łapie w przejściu 
olbrzymi Murzyn i ogląda jego rękę podnosząc do lampy: jeśli stempel zgadza 
się z harmonogramem ustalonym przez Tony'ego - gość zostaje wpuszczony, 
jeśli nie - Murzyn wyrzuca gościa kopniakiem w tyłek. Gdyby wieszcz 
Mickiewicz Sył w teraźniejszości, to miałby o czym dumać na paryskim bruku: 
po prostu latałby przez cały dzień i kombinował, gdzie poSyczyć parę 
groszy, aby wieczorem móc wyrobić się dramatycznie w "La Bohe'me". 
Nie wiem, dlaczego tak duSo napisałem o "Kamerze" i o "La Bohe'me". 
Myślę, Se dzieje się tak jak z tym uczniem z ostatniej ławki, któremu 
wszystko kojarzyło się z dupą. Jest to dowcip stary, ale pamiętając o tym, 
Se Kulturę czyta młodzieS wstępująca w Sycie, przytaczam go tutaj w 
całości, aby wyjaśnić dlaczego tak bardzo odbiegam od historii najbardziej 
bojowego i bezkompromisowego pisma w Polsce. Robię to ze względu na 
czytelnika młodego; ludzie doświadczeni nie muszą czytać. 
Szkoła. Nauczyciel bada stopień inteligencji swoich uczniów. Wyjmuje z 
kieszeni białą chusteczkę. 
Nauczyciel: - Kowalski - z czym ci się ta chusteczka kojarzy? 
Kowalski: - Z dymem ognisk i mgłami. 
Nauczyciel: - Dlaczego? 
Kowalski: - Bo jesienią mam zawsze katar, a mgły i dymy z pastuszych 
ognisk widzimy najczęściej jesienią. 
Nauczyciel: - Doskonale, Kowalski. Masz przed sobą przyszłość. Siadaj. 
(do następnego) Rappaport. Z czym ci się ta chusteczka kojarzy? 
Rappaport: - Z wakacjami. 
Nauczyciel: - Dlaczego? 
Rappaport: - Bo kiedy wyjeSdSam na obóz młodzieSy katolickiej, to mama 
zawsze stoi na peronie i powiewa mi chusteczką. 
Nauczyciel: - Doskonale, Rappaport. Masz przed sobą przyszłość. (do 
następnego) Sierzputowski - z czym ci się ta chusteczka kojarzy? 
Z ostatniej ławki podnosi się ponury olbrzym. Pryszczaty. Widać, Se mimo 
najszczerszych wysiłków woli nie udaje mu się przerobić jednej klasy w 
terminie krótszym jak trzy lata. Kamera najeSdSa na twarz Sierzputowski. 
Close up. Widać olbrzymi wysiłek myśli, malujący się na twarzy 
nieszczęsnego olbrzyma. 
Sierzputowski: (bełkoce ku ogólnemu zadowoleniu) - Z dupą, panie 
profesorze. 
Close up to the teacher. 
Nauczyciel: - Z dupą? Chusteczka? Dlaczego? 
Close up to Sierzputowski. 
Sierzputwowski: (zwycięsko) - Bo mnie się wszystko z dupą kojarzy. 
Tak więc i ze mną: cokolwiek bym napisał, wszystko mi się kojarzy z 
pijaństwem. 
Po raz pierwszy wyjechałem na reportaS dla "Po prostu", kiedy nie byłem 
jeszcze stałym pracownikiem, lecz tylko wolnym strzelcem. Pojechałem do 
Lublina: dwóch chłopców, mieszkających w bursie, zamordowało swojego 
wychowawcę i zrabowało mu przedmioty wartości około trzystu złotych. Obaj 
byli niepełnoletni, nie moSna więc było zastosować wobec nich kary głównej. 
Dostałem akta sprawy: chłopcy byli grzeczni, uczyli się nieźle i byli 
faworytami owego wychowawcy, tak, Se mogli do niego przychodzić wieczorami, 
gdyS ten samotny i stary człowiek pokochał ich. Tu naleSy dodać, Se 
wychowawca ich nie był homoseksualistą, lecz po prostu samotnym 
człowiekiem, któremu obecność tych dwojga sprawiała przyjemność. 
Rozmawiając z obrońcą tych dwojga specjalnie zapytałem go, czy nie zaszedł 
tam wypadek szantaSu wobec homoseksualisty; obrońca odparł mi, Se 
stwierdzono ponad wszelką wątpliwość, Se wychowawca był człowiekiem jak 
najbardziej normalnym i nigdy w jego przeszłości nie dopatrzono się 
związków homoseksualnych. W aktach sprawy obaj chłopcy stwierdzili zgodnie, 
Se ich wychowawca nie próbował nigdy zbliSyć się do nich w sensie 
moczopłciowych (jak to genialnie określił Mistrz Wiech); obaj nawet nie 
bardzo wiedzieli, co to jest homoseksualizm; a w Sadnym wypadku nie umieli określić i sprecyzować, na czym polega stosunek erotyczny między męSczyzną 
a męSczyzną. 
Na pytanie prowadzącego śledztwo, na co chcieli uSyć zrabowane pieniądze 
- obaj oświadczyli, Se nie myśleli o tym przedtem. Pomysł zabójstwa 
przyszedł im do głowy i postanowili go wykonać, gdyS byli przekonani, Se 
uda im się zrobić to, co w powieściach kryminalnych zwie się mądrze 
"zabójstwem doskonałym". Na ponowne pytanie prowadzącego śledztwo, na co 
były im potrzebne pieniądze i na co je chcieli przeznaczyć, odpowiedzieli, 
Se chcieli iść do kina i wypić dwie butelki krajowego wina. Na pytanie 
prowadzącego śledztwo, czy znając przychylne usposobienie wychowawcy nie 
lepiej było po prostu iść do niego i poprosić go o pieniądze - obaj 
okrzekli, Se im to po prostu nie przyszło do głowy. Dalszych materiałów nie 
mogłem otrzymać: nie dostałem, z niewiadomych powodów, protokołu 
konfrontacji. Ale widziałem ich zeznania i uderzył mnie właśnie ten punkt: 
dlaczego, znając Syczliwość i przyjaźń człowieka, nie poprosili, a zabili. 
Obrońcą był człowiek bardzo zajęty i nie miał dla mnie duSo czasu. 
Poprosiłem o rozmowę innego prawnika, gościa młodego i inteligentnego, i 
umówiłem się z nim w którejś kawiarni na Krakowskim Przedmieściu. Zapytałem 
go: "Dlaczego zabili? "Dlaczego nie poprosili?" Odpowiedział mi, Se jako 
prawnik jest mi w stanie udzielić tylko jednej odpowiedzi: z jego punktu 
widzenia istnieją tylko winni i niewinni. "Ale", dodał, "prawnik" a 
zwłaszcza obrońca karny jest od wielu lat zawodem fikcyjnym - chyba, Se 
prowadzi się sprawy rozwodowe. Jeśli zabili, a nie pytali, to uczynili to 
dlatego, Se przewaSał w ich umysłach obraz ogólnego zła - obraz korupcji i 
wiedza o morderstwach politycznych [...], wiedza o pijaństwie, 
złodziejstwie, prostytucji, rozpuście - miłość i dobroć samotnego człowieka 
nie zdoła zaćmić tamtych spraw. Waga Temidy jest wywaSana za pomocą 
odwaSników wdrąSonych w środku przez pomysłowych sprzedawców Miejskiego 
Handlu Detalicznego." I powiedział mi jeszcze: "Nie moSemy Sądać od nich 
moralności, gdyS dostarczyliśmy im tylko wiedzę o tym, jak naleSy myśleć - 
ale nie rozum. Obiecaliśmy im wzrost stopy Syciowej - zamiast tego widzieli 
wciąS postępującą pauperyzację kraju. Obiecaliśmy im praworządność - a 
skazaliśmy biskupa Kaczmarka, o którym kaSdy człowiek wie w Polsce, Se jest 
niewinny. Obiecaliśmy im wolność słowa i myśli - a pokazaliśmy im sowieckie 
czołgi w Berlinie, kiedy rozwścieczeni Niemcy nie mogli juS dłuSej milczeć. 
W imię czego mamy wymagać od nich wiary w miłość jednego, samotnego i 
bezinteresownego człowieka? Niełatwo być sprawiedliwym z Gomory." 
Zapytałem go, czy gdyby był ich obrońcą - poruszyłby w swym przemówieniu 
obrończym to wszystko, co powiedział. "Oczywiście", powiedział, "ale tylko 
w jednym wypadku". - "W jakim?" - zapytałem mądrze. - "Gdyby ich proces 
toczył się przed międzynarodowym trybunałem w Hadze." 
W dwa lata później polskim best-sellerem stała się ksiąSka Leopolda 
Tyrmanda Zły. Tyrmand, błędnie oddając atmosferę warszawskiej draki, 
warszawskiej ulicy i knajpy, zniszczył swoją ksiąSkę demonizując zbrodnie w 
Polsce. Bohaterowie Tyrmanda strzelają do siebie z broni palnej, ścigają 
się samochodami, zorganizowani są w gangi, tworzą organizacje o charakterze 
zbrodniczym i tak dalej. Są złoczyńcami w wielkim stylu; tymczasem styl 
polskiej zbrodni jest nędzny - rabunek, gdzie zabitemu odbiera się sto 
złotych. Bójka po pijanemu o miejsce w kolejce do kina; kradzieS pary 
butów; jakaś mała afera w handlu uspołecznionym - oto jest styl polskiej 
zbrodni. Potem na szczycie trochę się poprawiło: myślę o "aferze mięsnej", 
"garbiarskiej" i "włókienniczej". Ale cóS zrobić: ulubionym aktorem 
Tyrmanda jest Humphrey Bogart. Moim takSe. 
Wróciłem do Warszawy i usiłowałem napisać swój reportaS; wyrzucono mi 
dwie trzecie. Skrutów dokonał Lasota. Kiedy to piszę dzisiaj, Lasota nie 
jest juS naczelnym redaktorem Po prostu. Lasota pewnego dnia został posłem 
na Sejm Rzeczypospolitej Ludowej; przykro mi. Lasota był najbardziej 
przeraSonym pracownikiem w Po prostu. Lasota pewnego dnia został posłem na 
sejm - najpopularniejszym obok Dymszy człowiekiem w Polsce; o jego mandat 
poselski upominali się studenci - ale ten człowiek był tchórzem. Pismo 
robiła Hanka Bartkowska, która z tej szmaty, jaką było Po prostu przed końcem roku pięćdziesiątego piątego, zrobiła najbardziej czytane i ukochane 
pismo w Polsce. Kiedy ja zacząłem pracować w Po prostu i wySebrałem dla 
swego działu prozy od pięknej Miry Michałowskiej jej tłumaczenie jednego z 
najlepszych opowiadań Hemingwaya "Czyste, jasno oświetlone miejsce" - 
Lasota kazał je drukować na ostatniej stronie. Kiedy napisałem swoje 
opowiadanie "Pierwszy krok w chmurach" - Lasota wyrzucił mnie na zbitą 
mordę; poszedłem do Wilka Macha i Mach wkleił je do Nowej Kultury. 
Natychmiast po publikacji Bratkowska wpadła na mnie jak szpic na garbatego: 
- To ty bydlaku swoje najlepsze opowiadanie drukujesz w Nowej Kulturze, a 
nie w Po prostu. Dlaczego? 
- Tam siedzi twój bezpośredni zwierzchnik, a mój naczelny redaktor - 
powiedziałem wskazując na drzwi Lasoty. - On ci juS wytłumaczy dlaczego. 
Bratkowska zrobiła piekło Lasocie. CóS jednak z tego: do Warszawy 
przyjechał teatr Bim-Bom pod kierownictwem Kobieli i Cybulskiego z drugim 
programem. Pierwszy program Bim-Bom był uroczy; drugi kretyński. Ktoś 
wchodził i mówił: "Nic." Potem wylatywał; wchodził ktoś drugi i mówił: 
"Nic" I znów wylatywał. Robiło się ciemno, a potem robiło się jasno. 
Puszczali bombę atomową. Pękały jakieś balony i to miało nam się kojarzyć z 
rozbitymi marzeniami. A przecieS wszyscy wiemy, Se pęknięta guma kojarzy 
się nam przede wszystkim z powaSnym wydatkiem na doktora, z ryzykiem, Se 
przesiedzimy się w pudle i z cholerną awanturą ze strony Sony. Potem wszedł 
jakiś anioł i grał na bałałajce. Potem wleciał szatan, wyrwał aniołowi 
bałałajkę i strzelał ze straszaka. Potem jakiś zwariowany cyklista 
przejechał przez scenę; nie było go. skurwysyna, pół minuty, a tu nagle 
wleciała Zyskindówna i coś szczebiotała, Se juS nie będzie wiosny. A potem 
wszyscy juS szczebiotali, Se juS w ogóle niczego nie będzie. I tak bez 
końca. Napisałem o tym artykuł i Lasota wyrzucił mnie za drzwi. Innym się 
podobało - podobało się i Lasocie, chociaS na przedstawieniu nie był. 
Podobało się większości - podobało się i Lasocie. 
RównieS i w innym wypadku moja kariera sprawozdawcy sądowego zakończyła 
się w ten sam sposób. Pojechałem na proces pana Władzia Mazurkiewicza; 
Mazurkiewicz zapraszał rozmaitych ludzi na wódkę i potem na przejaSdSkę 
samochodem, z tym jednak, Se nie rozstawał się z nimi w pocałunkach nad 
ranem, lecz wprowadzał im kulę w tył głowy. Proces był jedyny w swoim 
rodzaju: Mazurkiewicz był szpiclem i prowokatorem UB i świadkowie bali się 
otworzyć mordę na procesie. Wszyscy wiedzieli, Se pan Władzio jest 
mordercą, ale wszyscy myśleli, Se wykonuje wyroki swych mocodawców z UB. 
Trzeba pamiętać, Se proces Mazurkiewicza toczył się przed Październikiem. 
Proces był kompromitacją: świadkowie bali się mówić, prokurator zręcznie 
zmieniał temat; zramolały obrońca Mazurkiewicza bronił go posługując się 
tezą, Se Mazurkiewicz jest urodzonym mordercą, typem patologicznym o 
wrodzonych skłonnościach zbrodniczych, a zupełnie uszedł jego uwadze fakt, 
Se jego klient-wariat był o tyle przytomny, Se przywiązywał się uczuciowo 
do precjozów, będących własnością jego ofiar - ofiary peklował u siebie w 
garaSu pod betonem. Proces był pośmiewiskiem; było sprawą oczywistą, Se 
ludzie bali się mówić, Se Mazurkiewicz zręcznie kolportował informacje o 
swojej współpracy z UB; jest nie do pomyślenia, aby podobny wypadek mógł 
się zdarzyć w państwie, gdzie policja zachowuje chociaS pozory 
przyzwoitości. Ale nie był to proces przeciwko Mazurkiewiczowi; był to 
proces przeciw całemu miastu. Hoffmokl-Ostrowski, którego dopadłem z prośbą 
o wywiad, zaczął mi tłumaczyć, Se mazurkiewicz ma tak zwanego "zeza 
widlastego", co jest najlepszym dowodem, iS jego zbrodnicze skłonności są 
wrodzone i Se Mazurkiewicz nie ponosi za nie winy. Dzidzia bredziła, a ja 
słuchałem. Nagle mecenas Ostrowski pokrył się trupią bladością. 
- Panie mecenasie? - zawołałem. - MoSe wody? Co się stało? 
- Pan ma takSe "zeza widlastego"? - wybełkotał Ostrowski i szybko się ze 
mną poSegnał. Napisałem o tym artykuł "Proces przeciwko miastu"; Lasota 
wyrzucił mnie won. 
W końcu roku pięćdziesiątego piątego wielki syn Warszawy, Kazimierz 
Brandys, napisał opowiadanie pod tytułem: "Nim będzie zapomniany". Chodziło 
tu o Czesława Miłosza, który zdradził Polskę i pozostał na Zachodzie. Kazimierz Brandys nie zawiódł swoich czytelników: równieS i to opowiadanie 
było kretyńskie, tak jak i wszystkie pozostałe dzieła. 
Ale w parę miesięcy później w duszy Brandysa zaszła metamorfoza i napisał 
opowiadanie pod tytułem" Obrona Grenady". śe niedobrze, ale Se będzie 
lepiej. Niedobrze było dlatego, Se musiało być niedobrze, ale od tej chwili 
- ogólna buźka i spokój. RównieS i tym razem Brandys nie sprawił 
niespodzianki swoim czytelnikom i nie podwaSył ich zaufania. Epos Brandysa 
rozłoSył fachowo Artur Sandeauer, człowiek bez złudzeń, który to dzieło 
nazwał, a właściwie wyśmiał, określając je mianem "oportunizmu 
bohaterskiego". W tym czasie przyszedł do redakcji pan Maruś Perelmann i 
przedstawił Lasocie projekt, aby "Obronę Grenady" wydrukować na wkładce i 
urządzić nad tym specjalną dyskusję w Klubie Krzywego Koła. Lasota był 
wtedy u szczytu euforii i zgodził się natychmiast; Po prostu patronowało 
Krzywemu Kołu. Ale ja wpadłem we wściekłość i poszedłem do Lasoty. 
- Lilek - powiedziałem. - Wyrzuć Perelmana razem z jego zasraną "Obroną 
Grenady". Szkoda Po prostu dla tego rodzaju rzeczy. Albo drukujemy 
debiutantów, w których wierzymy, albo drukujemy pisarzy, którzy się nie 
kurwili. Nie czarujmy się. To nie jest O.K., jeśli taki polski poeta jak 
Miłosz wybył z kraju. A ten tu nagle przeszedł metamorfozę. Won Brandysa. 
Lasota nie chciał nawet słuchać, wydrukowali "Grenadę" i urządzili nad 
nią dyskusję. Od tej historii sprawa Po prostu przestała mnie interesować. 
Spróbowałem jeszcze raz: napisałem artykuł o Dostojewskim - Lasota wyrzucił 
mnie won. Postanowiłem mu zrobić dowcip: zaniosłem Dostojewskiego do 
Trybuny Ludu, gdzie mi wydrukowali i nawet zapłacili. - Lasota, poseł na 
sejm, redaktor pisma, które było jego symbolem, bał się drukować to, co tak 
chętnie drukowała Trybuna Ludu - organ Komitetu Centralnego Polskiej 
Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dla Lasoty artykuł był za bardzo 
niebezpieczny; u Staszka Brodzkiego przeszedł jak woda. 
Czy postępuję słusznie, pisząc to wszystko o Lasocie właśnie teraz, kiedy 
nie jest juS ani redaktorem Po prostu, ani posłem na Sejm PRL? Nie wiem, 
nie piszę o Lasocie, jakim jest dzisiaj, ale jakim był wtedy. Pamiętam, Se 
byłem kiedyś świadkiem rozmowy pomiędzy amerykańskimi prawnikami; chodziło 
o to, czy naleSy stracić tego gagatka imieniem Cyryl Chessman. Argument 
przeciw egzekucji był tego rodzaju, Se człowiek, który przesiedział 
dwanaście lat w więzieniu, zmienił się, i jeśli nawet nie moSna nowo zacząć 
Sycia w społeczeństwie, to naleSy go pozostawić przy Syciu. KOntrargument 
był prosty: egzekucję naleSy wykonać. Nie zabijamy go za to, kim jest 
dzisiaj, ale za to, kim był niegdyś. Lasota był tchórzem. 
Ale czy Po prostu miało szansę pozostania pismem atrakcyjnym, bojowym i 
prawdziwym? Nie widzę potrzeby odpowiadania na to pytanie [...] i tylko nie 
zapominając o tym na chwilę, trzeba myśleć o Polsce i starać się Polsce 
pomagać. KaSde inne myślenie na temate Polski jest myśleniem nie-Polaka, 
jest myśleniem dozorcy niewolników i głupca. Oczywiście, Se Po prostu tej 
szansy nie miało; i kaSdy, kto myśli inaczej, wyrządza krzywdę tym 
wszystkim dobrym i czystym ludziom, którzy tam pracowali; którzy chodzili 
kilometrami po błocie zakładając kluby dyskusyjne i pisząc o ludziach, 
którzy otrzymali nakaz pracy, i starali się tym ludziom pomóc. Pismo miał 
świetnie postawiony dział reportaSu terenowego; i ci tam, łaSący po błocie, 
niedoSywieni i chudzi, to byli właśnie najlepsi ludzie. O ile dobrze 
pamiętam, mieliśmy w redakcji sześciu gruźlików - a więc co drugi był chory 
na TB. Partia, ze swego punktu widzenia, rozegrała bezbłędnie sprawę tego 
pisma. Po prostu pracowało dla partii; Po prostu kołysało masy; Po prostu 
było pierwszym pismem w Polsce, które przeprowadziło wywiad z Władysławem 
Gomułką; Po prostu walczyło o Gomułkę i Po prostu zostało przez Gomułkę 
zniszczone. 
Po prostu przed październikiem roku pięćdziesiątego piątego było pismem 
przeznaczonym dla studentów; osiemdziesiąt procent pisma wracało z powrotem 
na przemiał. Po przerwie wakacyjnej (Po prostu przestawało wychodzić 
kaSdego roku na przeciąg dwóch miesięcy: podobnie jak jedyne pismo na 
świecie i w ogóle) Po prostu zaczęło się rozchodzić w setkach tysięcy 
egzemplarzy i kiedy dziś przeglądamy stare roczniki; widzimy na okładce wciąS zwiększającą się liczbę nakładu, podaną w cyfrach. Po prostu 
przestało być pismem dla studentów, a miało stać się pismem młodej 
inteligencji; stało się pismem całego narodu. Po prostu przeprowadziło 
akcję pomocy dla młodych plastyków; pamiętam, Se mój bezpośredni przełoSony 
wysłał mnie za miasto, aby ich odszukać; a ja godzinami latałem po jakichś 
poddaszach i patrzyłem, jak Syją te głodomory. Po prostu pierwsze w Polsce 
zaalarmowało opinię i tak zwane "czynniki", opisując losy ludzi, którzy po 
ukończeniu studiów wySszych dostawali nakaz pracy i marnowali się na 
prowincji. Po prostu pierwsze w Polsce poruszyło sprawę bohaterów Armii 
Krajowej. Po prostu pierwsze w Polsce zademonstrowało styl Sycia ksiąSąt 
socjalizmu, opisując sklepy za "Sółtymi firankami" - i to pozostanie 
zasługą takich ludzi jak Hanka Bratowska, Misza Grzelak, Janusz Chudzyński, 
Jurek Urban i inni. Moim bezpośrednim przełoSonym był Juliusz Garztecki; 
mówi się o nim, Se jest czy teS był pracownikiem UB. Nie wiem. W Polsce o 
ludziach z tak zwanego środowiska mówi się zazwyczaj tylko trzy rzeczy: Se 
są pracownikami Urzędu Bezpieczeństwa, pederastami lub pijakami. Trudno mi 
na ten temat coś sensownego napisać, wiem, Se Garztecki pracował dla Po 
prostu jak biedny diabeł i stale mnie opieprzał; o ile dobrze pamiętam, to 
właśnie on poruszył sprawę rehabilitacji bohaterów Armii Krajowej. Ale jak 
juS powiedziałem; marksizm nie pomaga człowiekowi w zdobyciu rozumu; 
dialektyka jest wiedzą nie o tym, jak naleSy myśleć, ale jak powinno się 
myśleć. Kiedy Po prostu zaczęło myśleć na swój sposób - zostało rozwiązane. 
Błąd Bratkowskiej i innych członków kolegium polegał na tym, Se dopuścili 
do współpracy rozmaite szumowiny, które z chwilą kiedy Po prostu stało się 
pismem numer jeden - natychmiast zjawiły się w naszej redakcji przy ulicy 
Wiejskiej. Lasota nie ponosi odpowiedzialności za ten fakt, poniewaS był 
tchórzem; ale Hanka powinna była wyrzucić ich wszystkich won. Ludzie 
rozmaicie mówią o Hance; ja wiem o niej tylko najlepsze rzeczy. Kiedy 
dostałem od Jerzego Andrzejewskiego jego genialne opowiadanie "Ucieczka" - 
Lasota począł się trząść ze strachu. Hanka zgwałciła Lasotę i Lilek 
zaakceptował. Potem dostaliśmy tysiące listów od ludzi; iS to najlepsze 
opowiadanie jakie Jędrzej Andrzejewicz napisał; Sam Jędrzej Andrzejewicz 
uwaSał "Ucieczkę" za opowiadanie słabe i nieudane; wySebrałem "Ucieczkę" 
klęcząc u niego na kolanach i całując go po ręce; aS w końcu rozcałowaliśmy 
się ogólnie. Nieszczęściem Jerzego jest niedocenianie olbrzymiego talentu 
danego mu przez Boga i brak szacunku w stosunku do siebie samego; brak 
dumy, na miejsce której się zjawiła pycha. Ten człowiek jest tylko 
niszczycielem - a wmówił sobie, Se jest moralizatorem. Idioci z "Filmu 
Polskiego" nie wiedzą, Se nawet przy ich całkowitej i nawet wręcz 
zastraszającej nieumiejętności, jeśli chodziło o robienie filmów - z 
"Ucieczki" mogliby zrobić najwspanialszy film o wojnie. Nawet pułkownik i 
profesor Aleksander Ford nie mógłby spieprzyć "Ucieczki", a przecieS on 
potrafił spieprzyć wszystko. 
I jeszcze o Hance: kiedyś powołano mnie na komisję wojskową i dostałem 
wezwanie do odbycia zasadniczej słuSby wojskowej. Przyszedłem do redakcji i 
zaszedłszy na trzecie piętro do hali maszyn, zacząłem pisać list do jednego 
ze swych znajomych reSyserów, Se nie mogę mu, niestety, napisać 
scenariusza, poniewaS, jak mówi pieśń, "A on do wojska był przynaleSniony, 
a ona za nim płakała..." W liście tym uSyłem zwrotu: "Polsce bardziej 
potrzebni są szpicle... od dziennikarzy." Chodziło o to, Se ci, którzy 
zgłaszali się do komisji wojskowej do słuSby w milicji, nie potrzebowali 
odbyć tak zwanej "słuSby zasadniczej". Pisałem ten list dygocząc ze 
wściekłości, po czym wykręciłem papier z maszyny i nie zauwaSyłem, iS z 
przyzwyczajenia załoSyłem kalkę - kopię listu, jako rasowy polski 
konspirator, zostawiłem na stole. 
W dwie godziny później wezwał mnie Lasota. Wyglądał jak Jasiński, 
młodzian piękny i posępny. 
- Słuchaj, stary - zaczął redaktor najbardziej bojowego pisma w Polsce. 
Muszę cię prosić, abyś zgłosił podanie o dymisję. 
- Dlaczego? 
Tragicznym gestem Lasota wyciągnął z szuflady kopię mego listu i pokazał mi ją. Oczywiście Bratkowska załagodziła całą sprawę. A kto przyniósł kopię 
tego listu do Lasoty? Maszynistki; osiemnasto- i dwudziestoletnie 
dziewczyny, z którymi się flirtowało. I po co tym ludziom niepodległość? 
Niech pozostaną do końca świata stróSami braci swoich, i niech się nudzą. 
Kiedy piszę o tym, przypomina mi się historia, jaką przeSyłem w Izraelu. 
Przyjaciel mój, Jerzy Buchbinder-Press, znalazł mi znakomitą pracę: a 
mianowicie w hucie. Trzeba pamiętać, Se na zewnątrz było pięćdziesiąt 
stopni ciepła, a na sali stał piec o temperaturze dwóch tysięcy stopni 
Celcjusza. Piekło, a ja w dodatku pracowałem "na czarno", gdyS nie miałem 
pozwolenia pracy. Tak więc kolega Buchbinder-Press siedział w kawiarni i 
gładząc swą powaSną brodę załatwiał interesy, czyli - jak to się fachowo 
mówi w Izraelu - "sze kręcił", ja ładowałem szesnaście i pół tony materiału 
do pieca, prowadząc rozmowy towarzyskie ze swym majstrem, panem Szapiro. W 
tej fabryce wszyscy wiedzieli, Se nie nazywam się Joram Buchbinder-Press, 
tylko po prostu Hłaskower - od dyrektora fabryki do ostatniego łachudry, 
który wynosił śmieci z sali. Po paru miesiącach dostałem lepszą pracę; 
przyszedłem więc do fabryki, aby rozstać się ze wszystkimi w pocałunkach. I 
nagle jeden z nich nie chciał mi podać ręki. 
- A dlaczego? 
- Bo ty jesteś szajgec, a nie Joram Bychbinder-Press. 
- Miałeś pół roku czasu - powiedziałem. - Dlaczego nie poszedłeś na 
policję i nie powiedziałeś im? 
- Bo kiedy tu przyszedłeś, wiedziałem, Se jesteś głodny i Se potrzebujesz 
pracy. Ręki ci nie podam. Niech będzie przeklęty twój naród i ty sam, i 
twoja ziemia. 
Tak się dzieje w Izraelu z śydami, którzy przez dwa tysiące lat tułali 
się po świecie; bici, torturowani, opluwani, i pędzeni przez wszystkie 
więzienia i lagry świata. Państwo Izrael powstało w roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestym ósmym; w czasie walk o Jerozolimę niesubordynowanych 
Sołnierzy karano w jedyny sposób - kazano im na pewien czas odejść z linii 
walki; to była najgorsza kara dla Sołnierza izraelskiego - dla śyda, który 
przez setki lat był przedmiotem drwin i szyderstwa. śydów raniono tylko 
dlatego, Se nie chcieli zapomnieć o tym, Se wchodząc do domu mówią: 
"Słuchaj Izraelu. Jeden jest Bóg i jedna jest ziemia". I oni mają swoją 
ziemię; i jeśli rzeczywiście istnieje Bóg i miłosierdzie - nigdy jej nie 
stracą. KaSdy człowiek wierzący naprawdę w Boga powinien nosić na szyi 
gwiazdę Dawida obok krzySy tak długo, aS ostatni antysemita nie zostanie 
zabity i dopóki ciało jego nie zamieni się w proch, które ze wstydem 
przyjmie cierpliwa ziemia. 
Karierę w Po prostu skończyłem po wydrukowaniu "Obrony Grenady". 
Przestało mnie to wszystko interesować; przychodziłem tylko pierwszego po 
pieniądze - tym niemniej szkoda mi tego pisania. Nie szkoda mi tylko tego 
człowieka, który w chwili gdy Po prostu zamieniło się w pismo młodej 
inteligencji; uparł się; aby zamieścić jego program skrzydlate słowa "O 
inteligencji", pióra pewnego Rosjanina, który wyjaśnił nam w referacie 
wygłoszonym na Xviii Zjeździe WKP (b), Se inteligenci takSe są w jakimś 
stopniu ludźmi. Rosyjskim myślicielem był człowiek nazwiskiem Stalin; nie 
naleSy dodawać, kto uparł się, aby wydrukować jego tekst. W ogóle trzeba 
pisać jak najkrócej i Seby było umownie: kiedy kolega Kape wszedł za mną w 
roku 1949 do Spółdzielni Kamaszników w Legnicy, na zapytanie kierownika: 
"Czego pan sobie Syczy" wyjaśnił Syczliwie: "Kasy" i pokazał przy tym TT. 
Tak właśnie trzeba. Tak skończyła się moja kariera reportera. 
Ja w tym czasie nie miałem jeszcze mieszkania i sypialiśmy z kolegą 
Berezą częściowo na Dworcu Głównym - częściowo byliśmy goszczeni przez 
poszczególne komisariaty i Izby Wytrzeźwień. Wreszcie chwilowo ulokowałem 
się u innego kolegi, mieszkającego u babki. Kolega ten nienawidził 
alkoholu, natomiast był miłośnikiem cudzołóstwa. Ale cóS zrobić z 
babką-staruszką? Proste; my mieszkaliśmy na Powiślu - więc kupowało się dla 
babki bilet do kina, gdzieś na Ochocie. Kino dwie godziny, jazda tramwajem 
trzy godziny, to juS mamy pięć. W tym czasie moSna co nieco zdziałać. Po 
jakimś czasie babcia kolegi zaczęła mówić stylem bohaterów filmowych. Mówiła na przykład: "Ty, Marek. Kiedy mówisz do mnie, to trzymaj ręce 
opuszczone, bo moSe być nieprzyjemnościunia". Kiedy inny kolega 
przychodził, aby przywitać się z babką, babka odpowiadała: "Nie podaję 
nigdy ręki mańkutowi. To mi nieraz ocaliło Sycie". Albo jeszcze inaczej: 
"Nie bądź taki równiak. Mark. Pamiętaj, Se przyjechałeś do Frisco, aby 
odpocząć i nabrać zdrowia." I wszystko szło dobrze, ale mój 
przyjaciel-erotoman przechytrzył. Wyświetlano czterogodzinny film radziecki 
pod tytułem Admirał Uszakow. Cztery godziny kina i trzy tramwajem - idealna 
sytuacja. Akurat, kiedy dziewczyny zgodziły się oddać nam to, co miały 
najświętszego, wpadła babka. 
- To skandal - zaczęła krzyczeć. - To chamstwo! To zwierstwo! To 
niedopuszczalne! To ohyda! 
Ale nie chodziło jej wcale o nagie dziewczęta, jak myśleliśmy z początku; 
otóS w filmie Admirał Uszakow występował jakiś człowiek o wyglądzie 
podleca: admirał Nelson. Jego partnerką była jakaś dziewica typu tych, 
które spotykamy nocą na Chmielnej i które klepią się zachwycająco po tyłku 
krzyczą: "No co?" Będziemy dziś katować to dupsko?" - Lady Hamilton; ubrana 
w dodatku w nocną koszulę z koronkami na zasadzie szczytu wykwintu. Admirał 
Nelson podszedł do niej i demonicznie mrugając brwiami wyciągnął ku niej 
jedyną rękę wołając przy tym tubalnym basem: 
- Kak poSywajetie, ledi Gamilton? 
I tego nam babka wybaczyć nie mogła. Znów mnie wyrzucono. Pamiętam, jak 
szedłem Krakowskim Przedmieściem w owe nieśmiertelne dni października, a 
koledzy zatrzymali mnie przed Uniwersytetem. 
- Przyjdź dzisiaj wieczorem na śerań - powiedzieli. - Będą rozdawać 
karabiny. 
- A po co mi karabin? - zapytałem. 
- Będziemy się bić. 
- OdłóScie, panowie, ruchy wolnościowe do jutra - powiedziałem. - Dzisiaj 
wieczorem jestem zaproszony na imieniny do Kropki Minkiewiczowej. Nie mogę 
nawalić. 
I poszedłem dalej. 
`pk- 
`tc 
ŃGoofy 
The Dog 
`tc 
Czytając ostatnio jeden z numerów Kultury natrafiłem na anonimowy artykuł 
zatytułowany "Głos z kraju"; autor artykułu mówiąc o stosunku Polaków do 
Ameryki wspomina, Se w czasie wojny koreańskiej Polacy przechodząc koło 
Ambasady Amerykańskiej zdejmowali czapkę, aby oddać honor gwiaździstej 
fladze. I ja równieS naleSałem do nich; byłem uczniem Państwowego Technikum 
Teatralnego, skąd wyrzucono mnie na rok przed wybuchem wojny koreańskiej. O 
ile dobrze pamiętam, Ambasada Amerykańska mieściła się w Alejach 
Ujazdowskich, a nasza szkoła mieściła się w gmachu YMCA przy ulicy 
Konopnickiej. Po zakończonych lekcjach szliśmy Alejami Ujazdowskimi i 
zdejmowaliśmy czapki przed Ambasadą, a stojący tam Sołnierz patrzył na nas 
z pełną zainteresowania Syczliwością, jak zazwyczaj poświęca się garbusom i 
idiotom. 
Chodziliśmy równieS do Ośrodka Informacyjnego przy Ambasadzie U.S.A. Nikt 
z nas nie znał wtedy języka angielskiego, ale oglądaliśmy ilustracje w 
takich pismach jak Life czy Time oraz amerykańskie ksiąSki i czasopisma. 
Czasami Ośrodek Informacyjny urządzał projekcie filmów, chodziliśmy tam, a 
po pokazie zgarniali nas tajniacy z pobliskiego komisariatu przy ulicy, 
zdaje się, Se Piusa. Tam nas legitymowano i opieprzano, odzyskanie wolności 
trwało zawsze pare godzin; miało to te dobre strony, Se obejrzany uprzednio 
film moSna było przedyskutować w tym samym gronie widzów, czekających na 
swoją kolejkę bez paseczków, bez sznurowadełek, bez krawacików. I tak do 
następnego razu. Na pokazach filmowych w Ambasadzie zapoznałem się z osobnikiem imieniem 
Goofy the dog. Goofy ma stale świetną intencję i dobre pomysły, ale zanim 
uda mu się zrealizować jeden z tych pomysłów, mający na przykład na celu 
uszczęśliwienie gospodarza domu lub znajomego buldoga z naprzeciwka, 
kochającego swego syna - powoduje krótkie spięcie, katastrofę 
samochodu-cysterny lub po prostu wsadza łapę w drzwi i wyciem pełnym bólu 
budzi właśnie tego buldoga, któremu chciał zrobić przyjemną niespodziankę, 
no i dostaje od niego po mordzie. Odtąd Goofy stał się dla mnie obok 
Mikołaja Stawrogina ulubioną postacią; i nie będzie chyba w tym pychy i 
przesady, jeśli powiem o sobie: Goofy to ja. Tak jak Flaubert powiedział: 
"Madame Bovary c'est moi. 
W tym czasie zaczął działać niejaki Stefan Martyka, aktorzyna 
trzeciorzędny, który prowadził w Polskim Radiu audycję pod tytułem "Fala 
49". Bydlę to włączało się przewaSnie w czasie muzyki tanecznej, mówiąc: 
"Tu fala 49, tu Fala 49. Włączamy się." Po czym zaczynał opluwanie krajów 
imperjalistycznych; przewaSnie jednak wsadzał szpilkę w pupę Amerykanom 
mówiąc o ich kretyniźmie, bestialstwie, idiotyzmie i tego rodzaju rzeczach 
- następnie kończył swą tyradę słowami: "Wyłączamy się." Pewnego dnia jakiś 
student połoSył Martykę trupem; z początku sądzono, Se jej to zemsta Jana 
Cajmera, który był wtedy dyrektorem orkiestry tanecznej Polskiego Radia; w 
czasie audycji Cajmera włączał się najczęściej. Wkrótce jednak ustalono, Se 
morderca Martyki był stałym gościem Ośrodka Informacyjnego Ambasady U.S.A. 
i Ośrodek zamknięto; moja przyjaźń z psem Goofy uległa wieloletniej 
przerwie, a Martyka wyłączył się na zawsze. 
Nieszczęśliwa miłość Polaków do Amerykanów była juS przedmiotem wielu 
publikacji, reportaSy, rozpraw. Istotnie, nie jest za dobrze. W filmach 
amerykańskich Polacy grają przewaSnie narkomanów, szpiegów lub małych 
złodziejaszków. Posłuchajmy, co na ten temat mówi znany myśliciel polski 
Jerzy Putrament w swej ksiąSce Na literackim froncie. 
Myśliciel Putrament: "Jest jakaś kryminalna powieść amerykańska. Rzecz 
dzieje się w Chicago. Jest upalne popołudnie, detektyw prywatny siedzi w 
swoim biurze i w półdrzemce słyszy, jak w sąsiednim pokoju sprzątaczki 
kłócą się ze sobą - po polsku." 
A potem: 
"W ogóle Polacy (Czy raczej Amerykanie polskiego pochodzenia, tak brzmi 
dziś ich oficjalna nazwa) dość często trafiają do współczesnych dzieł 
literatury amerykańskiej. W klasycznie degenerackiej, "psychoanalitycznej" 
sztuce Tramwaj zwany poSądaniem - bohaterem jest Polak, ukazany jako bydlę. 
Znęca się on nad biedną Amerykanką, mimo iS ta jest umysłowo chora. Gdy 
inna postać ze sztuki chce go obrazić, mówi nań Polack." 
Tyle myśliciel. Jednak w dowód szacunku dla ogromu jego umysłu pozwolę 
sobie zauwaSyć, Se to nie jest zupełnie tak, jak to Putrament streścił 
własnymi słowami. Niewątpliwie Kowalski nie naleSy do tych, z którymi 
trzeba się od razu zaprzyjaźnić i poSyczyć im pieniądze; jednak uwadze 
Putramenta uszło, Se biedna Amerykanka była kiedyś tak zwaną "Córą Koryntu" 
z zawodu czy teS z zamiłowania; i to właśnie się Kowalskiemu bardzo nie 
podoba. Nieszczęśliwa Amerykanka przez cały czas prowokuje naszego 
nieszczęsnego rodaka; tak, Se tenSe gwałci ją w końcu, aby mieć to wreszcie 
z głowy, przy czym ta kaleka jest wyraźnie usatysfakcjonowana; nawet do 
tego stopnia, Se wariuje kompletnie i idzie do domu dla obłąkanych. 
Aby pomóc Putramentowi w jego dalszych lamentach nad losami naszych 
rodaków w U.S.A. i ja pozwolę sobie przytoczyć parę co celniejszych 
przykładów. W ksiąSce Nadzy i martwi równieS występuje nasz rodak pan 
Kaczyński; z zawodu sutener z Chickago. W filmie Siła tanków występuje 
natomiast inny nasz rodak, który nie mówi w ogóle nic, lecz tylko wyciąga 
od czasu do czasu sztylet, aby połoSyć trupem kolejnego Niemca, Araba, czy 
teS tam kogoś. Nasz rodak tylko raz otwiera mordę, aby zdemaskować szpiega 
niemieckiego, który udaje angielskiego jeńca. Po prostu pyta go w języku 
niemieckim: "Która jest teraz godzina, przyjacielu?" i szpieg automatycznie 
odpowiada w macierzystym języku: "Szósta." Polak wyciąga sztylet, podrzyna 
mu gardło, Niemiec pada trupem, rodak spogląda na zegarek i pochylając się nad konającym w męczarniach nikczemnikiem, informuje go Syczliwie - równieS 
w języku niemieckim: "Pański zegarek spieszy się o pięć minut." Chowa 
sztylet, akcja toczy się dalej. 
W filmie Premingera Człowiek o złotym ramieniu takSe występuje nasz 
rodak; dla odmiany morfinista, który właśnie opuścił szpital dla 
narkomanów. Styl jego Sycia jest mało skomplikowany; oszukuje w karty, 
wstrzykuje sobie morfinę; dostaje po mordzie od innych graczy; wreszcie 
Sona jego wyskakuje z dziesiątego piętra i mimo trzepotania rąk nie udaje 
jej się zmniejszyć szybkości lądowania; Frankie-Machine zostaje czarującym 
wdowcem. Jest to jedyny Polak, któremu powiodło się w Stanach od czasu 
Tadeusza Kościuszki; z Sony zostaje klej, a w bohaterze zakochała się Kim 
Novak i widzimy, Se Frankie-Machine - smutny czegoś na widok kałuSy 
pozostałej z Sony - odzyskuje humor i zdrowie, gdy Kim Novak przytula się 
do niego i gdy razem odchodzą w dal. 
Zdawałoby się, Se Fiodor Michajłowicz Dostojewski nie przesadzał w swych 
propolskich sympatiach, ale Amerykanie postanowili go skorygować. W filmie 
Bracia Karmazow, jak pamiętamy, uwodzicielem Gruszeńki jest niejaki 
Gronowski - Polaczyszka. Grudzieńka jedzie do niego; Gronowski nie poświęca 
jej ani chwili uwagi; jest pochłonięty szwajcarską grą w karty. Nieszczęsna 
kobieta siedzi i tępym wzrokiem obserwuje swego uwodziciela, pryszczatego 
statystę. 
Wchodzi Yul Brynner - Dymitr Karmazow. Ogarnia wszystkich palących 
spojrzeniem. Stawia na stole puzdro. Gruszeńka - Maria Schell - podlatuje 
do stołu i otwiera puzdro. My widzimy dwa pistolety ogromnego kalibru, Se 
taki rok na naszych wrogów. 
Maria Schell: - Dymitr. Po co jest ta broń? 
Yul Brynner: - Aby zabić. 
Maria Schell: - AleS Dymitr! To straszne, co chcesz uczynić! 
Yul Brynner (po chwili zadumy): - Ja wiem. Ale ja jestem Karmazow! 
Dymitr siada w kącie i obserwuje Polaczka. A my widzimy, Se Maria Schell 
juS nie kocha Polaka, tylko Dymitra. Wchodzi właściciel knajpy wnosząc 
samowar; Polak w sensie podziękowania za czaj-kipiatok policzkuje 
nieszczęsnego Rosjanina. Rosjanin patrzy wzrokiem zbitego psa na Dymitra. 
Dymitr podnosi się powoli i chwytając za włosy Polaczka stawia go w pozycji 
na baczność. Następnie bije go w ten sposób, Se najpierw uderza zewnętrzną 
stroną lewej dłoni w twarz z prawa na lewo, tak aby następnie zewnętrzną 
storną prawej dłoni przerzucić go z powrotem. Polak pada bez zmysłów 
uderzając głową o podłoge. 
Yul Brynner (wyjaśnia Syczliwie): - To nie ładnie bić ludzi, panie! 
A my widzimy, Se Maria Schell juS nigdy nie przestanie kochać Dymitra. W 
Braciach Karmazow Dymitr nie chce zabijać Polaczyszki, lecz zakupiwszy 
odpowiednią ilość ciągutek dla Cyganów, szampana i cygar, postanawia 
"odebrać sobie samobójstwo" o świcie, kiedy hulanka będzie u szczytu. Ale 
Amerykanie skorygowali ponurego Rosjanina; Polak leSy na podłodze juS do 
końca akcji. To są nasze interesy w Hollywood. 
Myśliciel Putrament nie był jednak zadowolony z Polaków będących 
bohaterami powieści i sztuk amerykańskich. Postanowił poprawić sytuację w 
swoim eposie pod tytułem Arka Noego. Jednak coś tu nie wyszło. Polaczek 
jest tym razem szpiegiem, pracującym dla wywiadu jakiegoś bliSej 
nieokreślonego państwa azjatyckiego, a jego przełoSonym jest jakiś 
straszliwy Kitajczonok Li. Polaczek podlizuje mu się, ale na ustach 
straszliwego Azjaty błąka się tylko pogardliwy uśmiech. Aby uzyskać dla 
swego bohatera tak draSniący Myśliciela brak sympatii ze strony innych 
pisarzy i aby nic nie uronić z dumy narodowej, Putrament kaSe naszemu 
rodakowi palić marihuanę, pić whisky i tak dalej. Jakaś rodaczka postanawia 
mu oddać to, co ma najświętszego; nasz bohater zawodzi jednak i następuje 
to, co Stendhal nazywa "fiaskiem w miłości". W inteligencję nasz rodak 
równieS nie jest wyposaSony przez naturę w sposób przesadny. Kitajczonok Li 
kaSe mu włoSyć bombę do samolotu; Polaczek wsadza i przez idiotyzm sam 
wsiada do rzeczonej maszyny. I leci; stewardessa informuje go Syczliwie, Se 
przez pomyłkę wsiadł do samolotu, w którym umieścił uprzednio bombę zegarową. Rodak szaleje ze strachu, wszyscy szukają bomby; samolot leci nad 
oceanem. Czas płynie; Polak skamle; bomba tyka; sytuacja powaSna, gdyS i 
innych pasaSerów zaczyna ogarniać coś w rodzaju niepokoju. Bombę do 
samolotu wsadzono tylko dlatego, aby zabić rosyjskiego dziennikarza; tak 
rozkazał Kitajczonok Li. 
Była w swoim czasie opowiastka o amerykańskim pisarzu, który pisał 
powieść w odcinkach. Pewnego dnia przyszedł do swego szefa: 
Pisarz: - Szefie. Od jutra chcę dziesięć dolarów więcej za odcinek. 
Szef: - Won. 
Pisarz odchodzi gwiSdSąc beztrosko. Szef łączy się z sekretarką i kaSe, 
aby przyszedł Rappaport. Rappaport wchodzi. 
Szef: - Rappaport. Od tej chwili będziesz pisać dalej tę przeklętą 
bzdurę. 
Rappaport: - Tak jest, szefie. 
Zgarnia nonszalanckim ruchem manuskrypt i wychodzi; szef pogrąSa się w 
dalszej pracy. Za godzinę wraca Rappaport; jest zupełnie pijany i trupio 
blady. Kładzie przed szefem manuskrypt. 
Rappaport (bełkocze): - Wszystko skończone. Otrząsam pył z moich nóg i 
przeklinam. 
Zataczając się wychodzi; szef Sąda, aby przyszedł Treppengelander. 
Treppengelander wchodzi. 
Szef: - Patrick. Masz od jutra dalej pisać tę hecę. 
Treppengelander: - Tak jest, szefie. 
Wychodzi. Po godzinie wraca trupioblady. Pijany. Rzuca manuskrypt na stół 
i nie mówiąc nic wychodzi. Sytuacja robi się powaSna; z drukarni dzwonią. 
Szef woła Najlepszego. Najlepszy wchodzi. 
Szef: - Ty... i tak dalej. 
Najlepszy: -O.K. 
Po godzinie wraca pijany: pijany i trupioblady. 
Szef: - Co jest? 
Najlepszy: - Nic się nie da zrobić. Bohater wyskoczył z samolotu na 
wysokości dziesięciu tysięcy metrów i jest bez spadochronu. Wokół niego 
lata eskadra odrzutowców i strzela do niego pociskami rakietowymi. Na dole 
czekają juS na niego trzy rekiny z otwartymi paszczami. A teraz idę. 
Otrząsam pył z moich nóg i przeklinam... 
Najlepszy wychodzi; szef woła pierwszego i obiecuje mu podwySkę. 
Następnego dnia ukazał się dalszy ciąg opowieści odcinkowej, zaczynający 
się od słów: "Nadludzkim wysiłkiem woli, wydostawszy się z tych irytujących 
opresji, Mike Gilderstern powrócił do Nowego Jorku. 
Nie wspomniałbym o tej ogólnie znanej anegdocie, gdyby nie mój wysiłek 
zmierzający do zrozumienia powieści Putramenta; pamiętajmy bowiem, Se bomba 
tyka, a maszyna pruje przestworza. Interesowałem się kiedyś bardzo 
katastrofami samolotowymi i mam nawet licencję pilota sportowego; 
interesowało mnie przymusowe lądowanie samolotu na wodzie; samolot 
pasaSerski istotnie ma szansę lądowania na wodzie, gdyS zazwyczaj jest 
wyposaSony w kamizelki ratunkowe; nie ma poza tym podwozia stałego i moSe 
uniknąć kapotaSu, co jest prawie zawsze rzeczą nieuchronną, kiedy na wodzie 
ląduje samolot o podwoziu stałym, nie przystosowanym do lądowania na wodzie 
jako hydroplan. Inaczej dzieje się w Arce Noego: samolot leci dalej, mimo 
iS pilot wie, Se bomba zegarowa musi wybuchnąć za ileś tam minut. 
Wybuch, wszyscy giną. Zostaje tylko dwóch ludzi: rosjański dziennikarz i 
amerykański dziennikarz. Rosjanin wciąga Amerykanina na skałę i coś do 
siebie bratersko bełkoczą. Polaczyszka - klej. Spotkała go straszliwa kara; 
natomiast w galerii postaci Polaków w literaturze światowej przybyła nowa 
postać. 
Wiliam Faulkner, pisarz nie ustępujący rangą Putramentowi widział Polaków 
zupełnie inaczej. W jego powieści Dzikie palmy, bohater Harry przyjeSdSa ze 
swą kobietą do kopalni w stanie Utah. Pracują tam Polacy nie znający 
zupełnie angielskiego. Polacy ci mają osobliwy sposób załatwiania 
porachunków osobistych, mianowicie, jeśli ktoś przestaje im się podobać - 
wsadzają mu do kieszeni dynamit i dana osoba eksploduje. Polacy, na których patrzą Charlotte I Harry, mają oczy zaczerwienione z bezsenności i pracują 
over-time. Na pytanie Harry'ego skierowane do dyrektora kopalni, dlaczego 
ci ludzie pracują bez sensu, skoro i tak kopalnia zbankrutowała, dyrektor 
odpowiada, Se Polacy i tak nie znają angielskiego i nie moSna im w Saden 
sposób wytłumaczyć, Se kopalnię diablki wzięli. "To dziwni ludzie," dodaje 
po chwili dyrektor kopalni. "Nie rozumieją nieuczciwości." 
We wszystkich trzech opowieściach, w Arce Noego, w opowieści o 
amerykańskim redaktorze i w Dzikich palmach występują te same elementy: 
niebezpieczeństwo, eksplozja, straszliwi Polacy. Byłoby rzeczą ciekawą dla 
badaczy literatury, aby opisać te przenikające się nawzajem elementy fabuły 
i myśli. Wypadnie to - z punktu widzenia fabuły - niedobrze dla Faulknera; 
Dzikie palmy są opowieścią o miłości, której człowiek nie chce utracić; w 
konsekwencji jego los sprowadza się do wyboru między nicością a smutkiem. 
Nie naduSywając komentarza, zaufajmy Myślicielowi. Oto co nam mówi na 
temat wojny koreańskiej: "Śmiertelnym wrogom narodu polskiego, Trumanom i 
Adenauerom, podziękujmy przynajmniej za szczerość. Za tę szczerość, której 
przyczyny nie trzeba szukać w poczuciu siły naszych wrogów ani wyłącznie w 
głupocie i bałaganie amerykańskiej machiny polityczno-propagandowej. 
Przyczyną, dla której imperialiści amerykańscy nie kryją przed nami swoich 
planów najazdu, zniszczenia i rozbioru Polski, jest przede wszystkim 
głęboka pogarda, jaką Sywią dla wszystkiego, co nieamerykańskie, a juS 
zwłaszcza dla narodów Europy Wschodniej, dla narodów słowiańskich. Jesteśmy 
dla nich jakąś niezróSnicowaną masą etniczną, niezdolną pojąć, niezdolną 
zareagować. 
Histeria wojenna, która szaleje dziś w Ameryce, nie wypływa, rzecz 
prosta, z poczucia siły. Na odwrót, właśnie klęski w Korei pchnęły pana 
Harry Trumana do nowej serii nierozwaSnych pogróSek. Albowiem właśnie w 
ciągu minionego półrocza świat mógł się przekonać, jaką potęSną siłą jest 
obóz pokoju. Klęski imperialistów w Korei i Wietnamie, rozszerzający się 
ruchu pokoju w krajach Europy Zachodniej, w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim 
Wschodzie, sprzeczność i tarcia rządów Paktu Atlantyckiego - obok sukcesów 
gospodarczych i politycznych ZSRR, Chin Ludowych, państw ludowej 
demokracji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej - wskazują aS nadto 
widocznie, Se szala historii chyli się na naszą stronę." 
A jaką mamy na to rękojmię, iS rzeczywiście tak jest, a nie inaczej? Nie 
potrzebujemy się tym w ogóle niepokoić. Myśliciel nam to wyjaśnia: "Ponad 
wojenne pogróSki, ponad histeryczne wykrzykiwania wznosi głos Stalina, głos 
Jego partii. Zapowiada on drogę do lepszej ludzkości. Na tej drodze jest 
miejsce naszego narodu." 
Przeczytawszy powySsze, pomyślmy przez chwilę o klęskach, jakie ponieśli 
Amerykanie w Korei. Pułkownik Paweł Monat w swych pisanych dla Life'u 
wspomnieniach podaje, Se były dni, w których commies tracili tysiące 
Sołnierzy. Pułkownik Monat moSe tu niewątpliwie uchodzić za człowieka 
nieobiektywnego; pomówmy wobec tego o sukcesach gospodarczych powySej 
wspomnianych. Niemcy Wschodni tak byli uradowani wzrostem stopy Syciowej, 
Se urządzili w roku 1953 demonstracje; i chyba tylko przez pomyłkę uSyto 
przeciw nim tanków sowieckich. Rozradowani Węgrzy wyruszyli na Budapeszt w 
roku 1956; ale i tu ich jakoś niezrozumiano. O sukcesach gospodarczych 
Polski Ludowej wypowiedział się Władysław Gomułka w swym referacie; sukcesy 
gospodarcze Związku Radzieckiego skończyły się zakupem kapitalistycznego 
zboSa. Nie jestem publicystą, czego nawet nie potrzebuję wyjaśniać. Chodzi 
mi o co innego: Putrament powinien dostać od Amerykanów najwySsze 
odznaczenie wojskowe i cywilne, poniewaS zdziałał dla nich więcej niS oni 
sami w Polsce. 
W roku 1952 urządzono w Arsenale wystawę pod dramatycznym tytułem: "Oto 
Ameryka". Nazbierano do cholery i trochę eksponatów; pistolety dla 
szpiegów, bomby napalmowe, comicsy zrobione z Braci Karmazow i trupy 
jakichś Murzynów. Skutki wystawy były straszliwe; godzinami stało się w 
kolejce na wejście, gdyS ludzie chcieli zobaczyć cokolwiek amerykańskiego; 
ludzie chcieli zebrać jakiekolwiek informacje o kraju czterdziestu ośmiu gwiazd; ludzie chcieli przez chwilę popatrzyć na rzeczy zrobione przez 
ludzi zza oceanu, którzy nigdy im nie pomogą. Jest to miłość nieszczęśliwa; 
miłość bez cienia wzajemności; i juS chyba ostateczna. 
Nasze interesy w Stanach Zjednoczonych reprezentuje pan przezwiskiem 
Killer-Kowalski. Jest to najbrutalniejszy zawodnik świata. Przegrywa zawsze 
przez dyskwalifikację; jako okrutny Polak obdarzony przez naturę 
zbrodniczymi skłonnościami, nie moSe opanować na ringu swych nikczemnych 
instynktów i zostaje przez sędziego odsyłany do rogu. 
Będąc miłośnikiem tego rodzaju walk widziałem ostatnio w ParySu walkę 
pomiędzy champion sovie'tique a champion ame'rican. Rosjanin wszedł na 
ring: złotowłosy pareń w złotej rubaszce, o twarzy syfilityka-degenerata. 
Publiczność przyjeła go pełnym szczęścia i zachwytu wyciem: nikt nawet nie 
pomyślał o takiej drobnostce, Se w ZSRR nie ma w ogóle sportu zawodowego, a 
walki amerykańskie są uznane za "zwierstwo", tak, Se champion sovie'tique 
musiał być urodzony nie tyle u dońskich stepów, ile raczej w okolicach 
Placu Pigalle, a moSe nawet w St. Denid. Potem wszedł na ring mistrz 
Ameryki: olbrzym tak straszliwy, Se gdyby walki te nie były starannie 
wyreSyserowane, to mistrz z ZSRR musiałby pojechać wprost z ringu na mały, 
zielony cmentarz. Publiczność wyje i wygraSa Amerykaninowi; rzucają w niego 
skórkami pomarańczy, paczkami zapałek i wygraSają pięściami. Zaczyna się 
walka: nieszczęsny Amerykanin robi wszystko, aby przegrać, ale coś to 
zostało źle pomyślane i złotowłosy Słowianin - mimo sędziego, który kopał 
Amerykanina, kiedy ten zapominając się zaczynał zwycięSać - nie dał rady 
fizycznie i gdzieś w połowie walki mimo pomocy ze strony Amerykanina, 
sędziego, arbitra, publiczności, wysiadł. Nie byłoby w ogóle o czym mówić, 
gdyby nie reakcja publiczności; publiczność stanowią przewaSnie robotnicy, 
drobni rzemieślnicy i kilku znudzonych lewych intelektualistów; wszyscy oni 
wyli; wszyscy oni wołali: "Brudna świnio, idź walczyć do Wietnamu." 
I to jest tragedia Ameryki: topienie milionów dolarów w lokalne wojny, 
których znaczenia nie rozumie robotnik włoski czy francuski. Amerykanie 
muszą popierać ludzi takich jak Czombe czy Li Syn Man; Amerykanie musieli 
odbudować Niemcy Zachodnie, Amerykanie muszą popierać generała Franco; 
robotnik amerykański płaci za to wszystko, ale oklaski zbiera nie Statua 
Wolności, lecz złotowłosy kretyn, walczący przeciw przeciwnikowi trzy razy 
od niego silniejszemu; i wygrywa, gdyS tak tego pragnął ci wszyscy biedni 
ludzie, Se nie pozbyliby się iluzji, Se wolność przyjdzie stamtąd, gdzie 
zginęli najlepsi. 
Polacy wiedzą, Se w razie konfliktu z Rosją Amerykanie nie dadzą ani 
jednego Sołnierza; niemniej miłość trwa dalej. Przez wiele lat nie 
wyświetlano w Polsce filmów amerykańskich; wreszcie w roku 1957 zakupiono 
film pod tytułem "Ostatnia walka Apacza." Apaczem był złotowłosy i 
błękitnooki Burt Lancaster. Premiera filmu zbiegła się dziwną rzeczy koleją 
z innym wydarzeniem: oto po dwudziestu latach puszczono w przestworza balon 
"Gwiazda Polski Ii". Tysiące ludzi czekających przed kinem nie patrzało 
nawet na balon, który wreszcie puszczono; wszyscy chcieli dostać się na 
Lancastera. Lancaster prowadził w tym filmie oSywioną działalność; zarzyna, 
strzela, wysadza w powietrze wozy z prochem; dusi kajdanami prowadzącego go 
straSnika mówiąc przy tym: "A teraz wróć, biały psie, do swoich, i powiedz 
im, z kim zaczęli wojnę" i daje mu kopniaka w tyłek; ale to wszystko było 
niczym w porównaniu z tym, co działo się przed kinem. Co chwila wybuchały 
awantury; co chwila interweniowała policja; wreszcie jacyś dwaj panowie 
wzięli się do noSy, a Sona jednego z nich poszukała niejakiego pana Zenka: 
jedynego człowieka, który by umiał opanować sytuację. Wszyscy kotłowali się 
krzycząc: "Gdzie pan Zenek? Gdzie pan Zenek?" Wreszcie pan Zenek nadbiegł; 
fachowym okiem ocenił sytuację, w locie zrzucił marynarkę i począł kłaść 
walczących baranem, czyli uderzeniem głowy w piersi. I nikt juS nie patrzył 
na odlatującą samotnie "Gwiazdę Polski II"; Lancaster i pan Zenek 
zniweczyli trud polskich konstruktorów. Niełatwo jest pisać o stosunku 
Polaków do Amerykanów i do wszystkiego co amerykańskie; ględzenie o 
Puławskim i Kościuszce nie zda się tutaj na wiele; lepiej więc nie operować 
danymi statystycznymi i nie starać się o porównanie tych dwóch kultur; nie na wiele teS zda się porównywanie literatury polskiej i amerykańskiej; 
przynajmniej w moim wypadku z tej prostej przyczyny, iS nie mam nawet 
zbliSonego pojęcia o literaturze ojczystej. Przypuszczam, iS zawdzięczam to 
nauczycielom od polskiego, którzy męczyli mnie zawsze klasycznym pytaniem: 
"Co poeta miał na myśli?"; wstrętu do czytania Pana Tadeusza nie mogę 
przemóc nawet i dziś. Nauczanie literatury w szkole powinno być karane 
kryminałem. Dziwię się, Se commies nie wpadli na to; wiele arcydzieł 
socjalizmu jest obowiązkową lekturę w szkole; to w duSym stopniu przesądza 
dalsze zainteresowanie młodych ludzi tym właśnie typem literatury. 
W czasie wojny koreańskiej rozeszła się pogłoska, Se Polacy mają wysłać 
na Koreę ochotników. Nie wiadomo, kto puścił tę plotkę; być moSe powodem 
było to, iS zatrzymano wtedy o rok dłuSej rocznik dwudziesty siódmy i część 
rocznika dwudziestego szóstego; rocznik ten w rezultacie nazwano 
"rocznikiem koreańskim"; i być moSe, iS była to rzeczywiście prawda i Se 
spodziewając się wojny postanowiono nie zwalniać Sołnierzy w myśl zaleceń 
Ziutka: im więcej potu na manewrach, tym mniej krwi w boju. Wielu ludzi, 
którzy do tego czasu wymigiwali się od słuSby wojskowej argumentując swą 
nieprzydatność anginą pectoeris, obustronną przepukliną i głuchotą - 
poczęło zgłaszać się nagle na ochotnika; cel tych machinacji był jasny; 
chodziło o to aby z wysoko podniesionymi rękami przejść do generała 
MacArthura. Oczywiście, Se mało przy tym myślano, iS moSna stracić Sycie z 
ręki tych samych Amerykanów, do których pragnęło się uciec; były to jednak 
lata najpotworniejsze i perspektywa utraty Sycia lub trwałego kalectwa nie 
odstraszała ewentualnych ochotników. Jednak plotka okazała się 
nieprawdziwa; natomiast ludzie z rocznika koreańskiego stracili szmat Sycia 
- tak się zdaje mówi w tego rodzaju wypadkach. 
Urządzano wtedy masówki, na których potępiano agresję amerykańską w Korei 
i wiwatowano na cześć Kim Ir Sena, czy jak mu tam. Nazywano go: wielkij syn 
i odswabaSditiel koreanskowo naroda. Jego przeciwnikiem był niejaki Li Syn 
Man: podłoyj pios; kiedy indziej: cepnaja sabaka amerykanskowo 
imperializma. [...] 
Masówki protestacyjne urządzano w sposób prosty, mianowicie po prostu 
zamykano bramę danego zakładu pracy lub kierownik personalny zbierał listę 
obecności ze sobą i moSna ją było dopiero podpisać po zakończeniu 
uroczystości; jak wiemy, kaSdy robotnik musiał podpisywać listę obecności 
dwa razy" po przyjściu do pracy i w godzinę odejścia z pracy. Tak więc 
protestujących było duSo; podpisywało się listy protestacyjne przeciw 
amerykańskim agresorom; ale ten przeklęty list moSna było podpisać dopiero 
wtedy, kiedy mówcy skończyli juS swoje oracje i wtedy moSna było iść 
nareszcie do domu. Kiedy generał MacArthur zgłosił projekt uSycia broni 
nuklearnej, powstała pieśń, którą znamy: "Truman... Truman..." i tak dalej. 
Natomiast ludzie z Kresów i ze Lwowa mieli własną pieśń nadziei" zaczynała 
się ona od wezwania pod adresem prezydenta Trumana; ostatnia zwrotka 
brzmiała następująco: "Jedna bomba wodorowa i wrócimy znów do Lwowa. Choć 
zastaniem same zgliszcza, jednak ziemia to ojczysta." 
Ale Truman nie puścił bani; nadzieje okazały się płonne. Nawet nadzieje 
na zgliszcza, z którymi zgodzono się, aby tylko wrócić na swoją ziemię. 
Polacy zresztą mieli pełne prawo przypuszczać, iS nie zastaną nic poza 
zgliszczami w razie wojny. To bodajSe Forestal wygłosił przemówienie, z 
którego fragment pamiętam: "My zamienimy niebo i ziemię w ogniste piekło. 
Zarzucimy je atomowymi i wodorowymi bombami. Będziemy zabijać dzieci w 
kołysce, starców przy modlitwie i robotników w polu. Tam, gdzie dziś są 
miasta, zostaną tylko dymy i poSary, wśród których błąkać się będą nasi 
ślepi wrogowie." Ten tekst, wielokrotnie przypominany Polakom przez radio i 
speakerów kroniki filmowej, stał się, na zasadzie reakcji paradoksalnej, 
hymnem nadziei. Podobnie jak w szpitalach dla wariatów daje się ludziom 
cierpiącym na chroniczną bezsenność szklankę piekielnie mocnej kawy przed 
snem, co czasami wywołuje reakcję zwaną przez lekarzy paradoksalną. 
PoniewaS obietnice amerykańskiego męSa stanu uznane zostały za tekst wrogi 
- oczywiście musiały się spodobać Polakom. Słyszałem wtedy zdania, Se autor 
tekstu wychowany jest na Biblii, co widać po sposobie obrazowania; i przypuszczano, iS źródłem natchnienia było w tym wypadku objawienie 
Świętego Jana: "I zatrąbił piąty anioł, i widziałem, jak gwiazda spadła z 
nieba na ziemię, a dano jej klucz studni przepaści. 2. I otworzyła studnie 
przepaści; i wystąpił dym z owej studni, jakby dym pieca wielkiego, i 
zaćmiło się słońce i powietrze od dymu studni owej..." 
Natomiast zupełnie uszło uwagi ludzi porównujących tekst amerykańskiego 
męSa stanu ze Świętym Janem, iS występuje tam równieS anioł prowokujący, iS 
czasu juS więcej nie będzie; uSycie wymarzonej bani moSe zbyt wiele spraw 
jak na jeden raz. 
Tak więc nie puszczono bani i nie wróciliśmy do Lwowa; jednak miłość 
Polaków do Amerykanów nie straciła nic na swej sile. Kiedy pracowałem jako 
kierowca, mieliśmy cztery zasadnicze typy samochodów: General Motor 
Corporation, Diamond, Studebacker i ZIS (Zwód imienia Stalina). 
Arystokracja jeździła diamondami; jednak ulubionym samochodem kierowców był 
GMC zwany przez nas "dSemsem". DSems był wspaniałym samochodem; w lecie 
opuszczało się szybę, zwijało brezentowy dach i człowiek czuł się trochę 
jak Gary Cooper; trzeba przy tym dodać, Se GMC wspaniale ryczał; był to 
górnozaworowy stukonny silnik i jeździło się tą maszyną w sposób, iS lewą 
nogę trzymało się w czasie jazdy wysuniętą nonszalanckim ruchem poza 
kabinę; to na zasadzie szczytu elegancji. Kiedy któryś z kierowców nawalał 
w pracy; spóźniał się lub nie wykonywał planu, sekretarz partii wzywał go 
do siebie mówiąc: 
- Chcecie, Sebym was zdjął z dSemsa, nie? Wyłamujecie się z ramy, nie? 
Chcecie, Sebym was z dSemsa przesadził na tego zasranego ZIS-a, tak? 
Chcecie jeździć na tym zasranym ZIS-ie, Seby się z was koledzy śmieli, nie? 
To po to towarzysz Stalin zmienia przyrodę i buduje tam na Wołdze, Sebyście 
wy musieli jeździć takim pieprzonym wozem, gdzie nie ma starteru i gdzie 
wyskakują biegi, nie? Poprawcie się... 
I człowiek poprawiał się, jak tylko umiał. Oczywiście szczytem elegancji 
był amerykański płaszcz wojskowy z podpinką; płaszcz taki kosztował w owych 
latach na ciuchach trzy i pół tysiąca złotych. Trzeba było zadowolić się 
amerykańską kurtką wojskową z pagonami - półtora koła. Kupiłem taką; na 
mojej lewej piersi wydrukowane miałem pięknie nazwisko poprzedniego 
właściciela: ANDERSON. Farba była tak piekielnie mocna, Se nie dało się 
tego niczym zmyć; w obecności sekretarza partii i kierownika rady 
zakładowej tarłem ANDERSONA benzyną i denaturatem; nic nie pomogło. W ten 
sposób stałem się najelegantszym człowiekiem na całą ulicę Sokołowską. 
Pamiętamy wszyscy twarz generała MacArthura: twardą twarz starego sępa; w 
dodatku MacArthur nosił okulary, tak zwane "ciemki". Karykaturzyści ze 
Szpilek rysowali go zawsze w ten sposób: zbrodnicza twarz ukryta za 
"ciemkami", w jednej ręce bomba atomowa, drugą generał Douglas Mac Arthur 
dusił koreańskiego patriotę. Wtedy to jacyś cwaniacy z prywatnej inicjatywy 
zaczęli produkować "ciemki" i kupowało się je, chociaS kosztowały oczy z 
głowy. Po jakimś czasie okulary te przestały się nazywać "ciemki"; mówiło 
się po prostu "mekarturki". I jeśli sekretarz partii mówił: "Nie będziemy 
nosić tych "mekarturek"" - to wtedy przedstawiało mu się zaświadczenie 
lekarskie, stwierdzające chroniczne zapalenie spojówek; po jakimś czasie 
wszyscy młodzi kierowcy zaczęli cierpieć na ową dolegliwość; producentów 
"mekarturek" nakryto i tak skończyła się sprawa. 
Nie na długo; warszawscy chuligani bez trudu zorientowali się, jakiego 
rodzaju moda męska obowiązuje w Ameryce, i juS w parę tygodni później 
widzieliśmy młodych ludzi w szerokich samodziałowych marynarkach; 
kolorowych, ręcznie malowanych krawatach; wąskich spodniach i butach na tak 
zwanej słoninie, czyli białej gumie. Jednak najwaSniejszym atrybutem 
rzeczonego stylu była tak zwana plereza, czyli specjalne uczesanie głowy 
polegające na tym, iS nad czołem piętrzy nam się fala włosów, które z tyłu 
głowy schodzą się razem na zasadzie kaczych skrzydeł. Według Wiecha plerezę 
dzielimy na trzy kategorie: plereza na cukier, plereza na białko i plereza 
na szklankę wody, gdyS - jak powiada Wiech - na ludzki rozum włosy takie 
nie mają prawa trzymać się kupy. Natomiast dzięki uSyciu cukru plereza 
trzyma się przez dobę; dzięki białku przez trzy dni; plereza utrwalona przez szklaną wodę jest najtrwalsza i trzyma się przez tydzień. I dalej, 
kontynuuje Wiech, element ujemny plerezy stanowi fakt, Se w chwili bójki 
towarzyskiej wystarczy tylko rozpuścić plerezę przeciwnikowi i ten 
natychmiast "nie zdaje sobie sprawozdania". Jeden z bohaterów Wiecha stojąc 
przed sądem tłumaczy się, dlaczego pobił cięSko sześć osób i zamienił 
dostatnio urządzone mieszkanie w dymiące rumowisko. Młody człowiek powiada 
tak: "Usłyszałem tylko, jak ktoś krzyknął: <<Bigosińczak, rozpuść mu 
plerezę.>> Jak mnie rozpuścił, to z miejsca widzę, Se nic nie widzę." Ludzi 
noszących plerezy i kolorowe krawaty nazywano bikiniarzami; miało to 
stanowić nazwę pogardliwą; jednak młodzi ludzie nie obraSali się. 
Pisząc o stosunku Polaków do Amerykanów mógłbym bez trudu wynaleźć cytat 
naszych krytyków marksistowskich mówiących o nędznej i rozkładowej 
literaturze amerykańskiej; i skonfrontować je z tym, co pisali w parę lat 
później, kiedy zapoznali się juS z tą literaturą. Odkryto wtedy, Se 
Faulkner nie jest zboczeńcem i sadystą, a wielkim chrześcijaninem i 
komentatorem Biblii. Hemingway przestał być podSegaczem wojennym, a stał 
się ostatnim wielkim romantykiem; Stainbeck skończył z pornografią, a stał 
się wielkim pisarzem obyczajowym; i tak dalej. Ale nie ma sensu; wolę pisać 
o tych wszystkich młodych robotnikach, którzy prawdopodobnie nie czytają 
nigdy sagi rodziny Sartorisów i którzy wiedzą, iS nie generał Rommel i nie 
marszałek śukow byli najlepszymi dowódcami drugiej wojny, ale 
prawdopodobnie oficer prowadzący wojnę na Pacyfiku; ale wszystko, co o nim 
wiedzieli, to tylko to, iS jest amerykańskim generałem i Se walczy przeciw 
komunistom. Ich gest braterstwa jest Senujący w swojej śmieszności; ciemne 
okulary, brzydkie uczesanie, ohydne krawaty, ale pochodziło to z wiary, Se 
ludzie gwiaździstego sztandaru tak się ubierają, a więc i my ubierajmy się 
tak samo, nawet jeśli nam strzygą łeb przemocą na komisariacie i wywieszają 
nasze nazwiska na tablicy wśród nazwisk bumelantów i chuliganów. Trzymajmy 
się wobec tego starych amerykańskich samochodów, które wiozły Amerykanów do 
zwycięstwa; ubierajmy się w stare amerykańskie ubrania; oglądajmy comicsy 
nie rozumiejąc ich treści; nasz gest braterstwa w stosunku do Amerykanów 
jest śmieszny i Sałosny; i nie zostanie przez samych Amerykanów nigdy ani 
dostrzeSony, ani zrozumiany, jest to jednak jedyny gest, na który nas stać. 
Nikt z tych młodych ludzi nie pojedzie nigdy do Ameryki; nikt z nich nie 
otrzyma stypendium z fundacji Forda; i nikt nigdy nie będzie pisał o 
kulturze amerykańskiej, iS jest plebejska. Na to mogą liczyć tylko 
publicyści Nowych Dróg i Trybuny Ludu; ale dla tych wszystkich młodych 
nieboraków Ameryka nie jest nawet tym, czym był Izrael dla ludzi 
prowadzonych przez MojSesza; nie jest ziemią obiecaną. Ale być moSe dzieje 
się tak, Se w braku obietnicy kryje się największa nadzieja. Commies 
obiecali przecieS wszystko: chleb, pracę, wolność, braterstwo, ale kto 
obiecuje wszystko, ten nie obiecuje naprawdę niczego. 
Opowiadano mi, Se w czasie blokady Kuby usiłowano zorganizować 
demonstrację przed Ambasadą Amerykańską; charakteru demonstracji nie trzeba 
tu wyjaśniać. Gliniarze ubrali się w hełmy i wzięli ze sobą bomby łzawiące 
i banany, znaleźli się jednak out of job. Owszem, przyszło kilku 
korespondentów zagranicznych, aby sfotografować smutnych gliniarzy i 
rozradowanych ludzi. W pobliskiej knajpie tajniacy prowadzili zrozpaczone 
pertraktacje z chuliganami błagając ich, aby wybili przynajmniej parę szyb 
i zaczęli krzyczeć złowrogie teksty pod adresem Ameryki, obiecując im za to 
bezkarność, kiedy będą potrącać ślepe staruszki i wyrzucać inwalidów z 
pociągu; jednak wszyscy huligani byli twardzi i odrzucali wszystkie tak 
nęcące w normalnych warunkach propozycje. Anegdota ta jednak nie moSe być 
prawdziwa, nie jest przecieS trudno ubrać gliniarzy ze szkoły policyjnej w 
ubrania cywilne i kazać im udawać oburzonych Polaków. Ale anegdoty rodzą 
się na skutek istniejących warunków sympatii; tak więc, choć nie jest to 
prawdą, jest prawdziwym zmyśleniem. 
Niewiele wtedy wiedziałem o literaturze amerykańskiej. 
Faulknera opowiadał mi własnymi słowami Piotr Guzy; Hemingwaya Edward 
Bernstein; o innych ksiąSkach dowiadywałem się w jedyny moSliwy dla mnie 
sposób; upijając swoich interlokutorów i płacąc za nich rachunek w knajpie. Wiele mnie to kosztowało; niektórzy z nich upijali się szybko i mieszali 
róSnych autorów i róSne sytuacje. Po wojnie wydano w Polsce tylko jedną 
ksiąSkę Hemingwaya. Mieć i nie mieć, i Drogę tytoniową Caldwella. Pierwszy 
przełamał mur milczenia Marian Eile, drukując w Przekroju dwa opowiadania 
Hemingwaya w tłumaczeniu Miry Michałowskiej. A później drukowano juS go bez 
przerwy i, jak słusznie zauwaSył Zygmunt MałuSyński, "triumf Hemingwaya 
zjednoczył naród polski." Wtedy wszyscy młodzi startujący prozaicy zaczęli 
pisać jak Papa Hemingway; mnie nazywano Hemingwayem z Koluszek. To, iS 
zacząłem pisać jeszcze wtedy, kiedy Hemingway uznany był w Polsce za 
deprowatora i chwalcę bomby atomowej i Se czytać go nie mogłem, poniewaS 
nie znałem wtedy angielskiego, a przestałem pisać właśnie wtedy, kiedy 
Hemingwaya zaczęto drukować - uszło oczywiście uwadze naszych krytyków. O 
nich mówi Papa Hemingway mniej więcej tak: "Kiedy człowiekowi trzeba 
pomocy, otrzymuje od nich Sółć. Jestem pewien, Se większość z nich 
pragnęłaby, aby wcale nie było ksiąSek i aby mogli pisać tylko o sobie i o 
swoich poglądach. Ale być moSe Bóg lub Natura rzucą na nich pewnego dnia 
jakąś straszną chorobę, przeciw której nie będzie ratunku, a której oni 
tylko ulegną; i wtedy będzie nareszcie koniec z nimi." Cytat jest 
niedokładny; przeczytałem to zdanie przed wielu laty i nie pamiętam juS, w 
jakim piśmie i w jakim języku. Jednak myśl autora "Śniegów KilimandSaro" 
jest chyba oddane wiernie. Przekleństwo rzucone przez starego 
amerykańskiego cwaniaka nie powinno dotyczyć jednak krytyków 
marksistowskich; skala ocen, którymi oni dysponują, jest nieograniczona. 
Komu bije dzwon uwaSano za paszkwil na wojnę cywilną; po roku 
pięćdziesiątym szóstym uznano za wspaniałe dzieło romantyzmu, Roberta 
Jordana za wspaniałego Sołnierza i w ogóle wszystko poszło dobrze; przy 
czym najsłabsza ksiąSka Hemingwaya uznana została oczywiście najlepszą. Po 
prostu przyjeSdSa chłopak, Seby wysadzać mosty, zabijać innych ludzi i 
zginąć jak męSczyzna. Wpieprza się bez długich namysłów w największe 
nieszczęście, jakie moSe spotkać naród: w wojnę cywilną. Nie jest przy tym 
ani komunistą, ani faszystą; chce zginąć jak męSczyzna. A jeśli ja nie chcę 
zginąć jak męSczyzna, to co? A jeśli ja chcę umrzeć jako właściciel parceli 
na Grochowie otoczony tłumem dzieci i wnuków, to co? A moSe ja nie chcę 
latać z karabinem na polu i stać z gołą głową przed plutonem egzekucyjnym, 
to co? Niemniej tę właśnie ksiąSkę Hemingwaya uznano za najlepszą; i w ten 
sposób załatwiono starego Papę. Ale nie moSna było przecieS spodziewać się 
czego innego: Hemingway jest ostatnim romantykiem; Faulkner komentatorem 
Biblii i czymś w rodzaju współczesnego Dostojewskiego; a nie jest 
wykluczone, iS pewnego dnia dowiemy się, iS Henry Miller jest po prostu 
uczniem Łysienki. Orson Welles uczniem Mikołaja Czerkasowa, a James Dean 
czerpał swą wściekłość i wstyd, gdyS przyświecał mu czyn Pawki Morozowa. 
W tym czasie Polacy rozpoczęli flirt z Ameryką. Pierwszy pojechał 
Putrament, przywoSąc stamtąd owoc swych myśli zatytułowany Dwa łyki 
Ameryki. Oto jego refleksje; Putrament patrzy na maszyny do gry hazardowej. 
"Gapię się na te przybytki i skłonny jestem je podziwiać. Choć powstały z 
niskiej chęci jakiegoś spryciarza zarobienia paru dolarów na znudzonych, 
zabłąkanych prostakach - to przecieS Serują one pewnej istniejącej 
obiektywnie potrzebie ludzi i po swojemu, choć niewybrednie, tę potrzebę 
zaspokajają. 
A u nas - przy całym naszym gdakaniu na temat potrzeby wyrastania 
kulturalnego mas - ile moSliwości rozrywkowych zostaje przez zwyczajny,. 
przeciętnym robotnikiem, czy pracownikiem, gdy wychodzi wieczorem na 
miasto? Kina? Teatry? A jakSe! Nie mówiąc juS o programach - ileS one dają 
szans na dostanie się do środka, jeśli przyjdzie chętka nagła, jeśli nie 
zostanie zawczasu zaplanowana i uzgodniona z biurami sprzedaSy biletów?" 
W ostatniej konkluzji Putrament dochodzi do wniosku, Se jedyną dostępną 
rozrywką staje się konsumpcja alkoholu. Jest to wniosek słuszny; ale 
przecieS polscy robotnicy mogą czytać ksiąSki o Pawce Korczaginie lub 
ksiąSki samego Putramenta - choćby Rozstaje, rzecz o szpiegach 
amerykańskich i agenturze Gomułki. PrzecieS to zaledwie dwa lata temu 
Putrament zalecał w swej ksiąSce Na literackim froncie uczenie się od radzieckich mistrzów socrealizmu, chodzenie do kina i do teatru, 
ostrzegając ich jednocześnie przed rozkładowymi pisarzami amerykańskimi, 
jak wspomniany juS powySej Williams i jego sztuka Tramwaj zwany poSądaniem, 
którą Putrament określił jako psychoanalityczną, a która ma tyle wspólnego 
z psychoanalizą, co ja z kontem bankowym. 
Idąc przez Wall Street Putrament dziwi się, iS jest to ulica wąska i 
krótka, podobna do ulicy Chmielnej w Warszawie; Putrament zauwaSa, Se 
skromność i nijakość tej ulicy będącej "sercem Ameryki" godne są 
naśladowania. 
Widok i pobyt w gmachu ONZ nasuwają Putramentowi, w związku z panującą 
tam nudą, następującą refleksję: "Trzeba tak znakomitego polemisty jak 
nieboszczyk Wyszyński, aby w tych warunkach ryzykować dowcipy i polemiczne 
zjadliwości. Ten zresztą miał w dodatku zwiększony posłuch u widowni dzięki 
roli, jaką na świecie odgrywa jego ojczyzna." I istotnie: ONZ, organizacja 
mająca na celu pokój i szczęście ludzi całego świata, jest wymarzonym 
wprost miejscem dla nieboszczyka Andreja Wyszyńskiego - prokuratora 
moskiewskich procesów; Sądającego wyroków śmierci na podstawie zeznań, bądź 
zfałszowanych lub wydobytych drogą cierpień i tortur, o których 
prawdopodobnie nie dowiemy się nigdy prawdy, a jeśli nawet dowiemy się, 
wyda nam się ona niemoSliwa do uwierzenia. Oto jedyna refleksja, jaka 
nasuwa się Putramentowi stojącemu przed gmachem organizacji mającej być 
nadzieją nieszczęśliwych. 
KsiąSka Putramenta stanowi pewnego rodzaju curiosum, ale nie mam juS 
siły, aby dalej przepisywać cytaty. Najciekawszy jest rozdział poświęcony 
Czesławowi Miłoszowi. Putrament nauczył się od Wyszyńskiego jak trzeba 
budować donos; jest to klasyczna szkoła mówców, której ojcem uznano 
Cicerona. Putrament zaczyna wysoko i szlachetnie: kiedy poznał Miłosza, był 
olśniony poetyckim jego talentem i do rozpaczy doprowadzały go jego własne 
wiersze. Miłosz był dlań gwiazdą; jeszcze chwila, a zdawało mi się, Se 
usłyszę słowa Piotra Wierchowieńskiego skierowane do Mikołaja Stawrogina: 
"Tyś Bóg, tyś słońce, a ja - robak u Twych stóp." 
Putrament czuł się niczym wobec Miłosza; uwielbiał go, ale Miłosz nie 
poświęcał mu zbyt wiele uwagi. Miłosz był nonszalancki, zarozumiały, 
pyszny; wreszcie doszło do rękoczynów. I w tym momencie głos rwie się 
Putramentowi; według wzorów klasycznych powinien właśnie teraz przejść do 
argumentów odwołujących się do powszechnego poczucia sprawiedliwości; 
zamiast tego przechodzi na paszkwil. 
Przyznaję się, iS był przeciwny wyjazdowi Miłosza na Zachód lecz tylko w 
obawie, iS Miłosz zmarnuje swój wielki talent poetycki, który Putrament tak 
bardzo ceni. Dlaczego jednak wyjazd na Zachód połączony jest z 
roztrwonieniem talentu, o tym nie dowiemy się; dlaczego jeden pisarz ma 
prawo decydować o losie drugiego drogą administracyjną - tego nie dowiemy 
się takSe; dlaczego w ogóle powstają takie problemy, Se człowiek musi 
błagać, aby go wpuszczono za granicę państwa, co jest rzeczą najbardziej 
naturalną nawet w krajach Ameryki Łacińskiej - równieS i na to nie 
otrzymamy odpowiedzi. Miłosz uciekł. 
Putrament wyjaśnia nam dlaczego: odwołany z placówki dyplomatycznej 
Miłosz nie chciał pogodzić się z tym, Se przestaną mu płacić w dewizach, a 
płacono w gotówce polskiej. Ale przecieS Putrament wyjaśniał nam w swoich 
szkicach Na literackim froncie, Se sukcesy gospodarcze państw Demokracji 
Ludowej gwarantują nam wysoki i wciąS postępujący wzrost stopy Syciowej w 
Polsce, jak równieS nieuchronny spadek dolara i pauperyzację Zachodu. Skąd 
więc tego rodzaju postawienie sprawy: przecieS złoty polski jest O.K. Jeśli 
więc Miłosz chciał być lepiej płacony, powinien zostać według tez ksiąSki 
Na literackim froncie w Polsce; natomiast przyjmując tę samą tezę, iS 
oportunizm materialny jest kluczem do charakteru Miłosza - według ksiąSki 
Dwa łyki Ameryki wyjechał właśnie na Zachód, poniewaS to nie 1 zł jest 
O.K., tylko 1 dolar jest O.K. A moSe to nie chodzi o to, co jest O.K. tu 
czy tam, tylko po prostu o to, Se Putrament jest do de i tu i tam, i 
zawsze? 
Ale, prorokuje Putrament, nic nie wyjdzie z kariery Miłosza na Zachodzie. Dlaczego? Wybrał zły rok. Putrament: "Rok 1948 teS niezły. Tu moSna powołać 
się na rozgromienie Gomułki, co dopiero otworzyło dezerterowi oczy." 
Putrament ma tu na myśli, Se Miłosz mógłby powołać się na rozgromienie 
Gomułki; i Se to właśnie, iS Gomułka poszedł siedzieć, mogłoby stać się 
odskocznią w Syciu i karierze Czesława Miłosza. Być moSe, Se Miłosz wybrał 
zły rok, ale jeszcze gorszy wybrał Putrament moment, w którym opisuje 
rozgromienie Gomułki: ksiąSkę Dwa łyki Ameryki podpisano do druku 14 Iv 56 
- druk ukończono tego miesiąca; w parę miesięcy później rozgromiony Gomułka 
miał okazję potrząsnąć dłonią swego towarzysza i członka Komitetu 
Centralnego - Jerzego Putramenta. 
Wreszcie Putrament dochodzi do ostatecznych wniosków na temat Miłosza: 
Miłosz uciekł, poniewaS obawiał się wojny, która - według Putramenta - była 
tuS, tuS (uSywając jego stylu) w latach 1950 - 1951. Putrament: "W tym 
czasie zostać w Polsce? Doczekać się tu przeraźliwych grzybów atomowych? 
Jeszcze raz przejść deptanie płaskiego i ubogiego kraju przez 
najpotworniejszą z wojen?" Ale o jakiej to wojnie i o jakim 
niebezpieczeństwie jest tu mowa? PrzecieS nic nam się stać nie mogło (Na 
Literackim froncie); przecieS głos Stalina grzmiący jak dzwon zapewniał 
nas, Se wojny nie będzie; sam Putrament, opisując klęski Amerykanów na 
Korei zapewniał nas o ich bezsile i ich niemocy. Więc co jest do cholery z 
tym miłoszem? 
Teraz następuje seria ciosów poniSej pasa: Miłosz uSywał w czasie wojny 
paszportu litewskiego, który zapewniał mu absolutne bezpieczeństwo 
osobiste. W owym czasie kaSdy miał mniej lub bardziej lipne dowody; jaka 
jest róSnica między kenkartą a paszportem litewskim, to nie zostaje 
wyjaśnione. I czy człowiek o ogromnym talencie literackim - według słów 
samego Putramenta - nie miał prawa uczynienia wszystkiego, aby stać się 
kronikarzem czasów moru. ZałóSmy, iS nie miał, no po co go było trzymać na 
siłę w Polsce, motywując to chęcią ratunku olbrzymiego talentu. jeśli 
chciano go ratować po wojnie przez odebranie mu paszportu, czemuS nie wolno 
mu było ratować się podczas wojny przy pomocy paszportu. Niewiele się 
nauczył Putramen od Wyszyńskiego. Jako były agent policji nie wierzę, aby 
Putrament był agentem NKWD, o czym wspomina z humorem i właściwą sobie 
werwą; to jest źle napisany donos. 
I jeszcze jeden cios poniSej pasa: Putrament pisze, Se po wybraniu 
wolności Amerykanie odmówili Miłoszowi wizy wjazdowej. Nietrudno zgadnąć, 
jak to się stało, i Putrament powinien o tym wiedzieć najlepiej; a ja to 
wyjaśnię na podstawie własnego doświadczenia. Kiedy się wsadza szpicla na 
jakąś robotę, puszcza się w ślad za nim dezinformację: iS jest 
reakcjonistą, iS jest nieprzychylny w stosunku do reSymu; Se marzy o 
powrocie kapitalizmu i tak dalej. W ten sposób zapewnia mu się dobre i 
bezpieczne działanie, ludzie biorą go za swojego i mówią wszystko, co 
myślą; a on juS wie, co z tym zrobić dalej. Jeśli na Zachód ucieka człowiek 
rangi Miłosza, puszcza się w świat za nim dezinformację przeciwną, Se 
działał jako agent bezpieki, Se jest antyamerykański, Se za pieniądze i 
dobre Sycie składał donosy na kolegów i tak dalej. W tym celu robi się 
sfałszowane kopie dokumentów; ustne zeznania świadków i tego rodzaju 
historyjki. Sprawdzanie tego rodzaju dezinformacji trwa lata; ale nie 
zawsze to się da naprawdę zbadać. Putrament rozczarował mnie jako 
donosiciel; nigdy nie czytałem jego prozy, ale myślałem, Se właśnie donos 
jest dla niego tym samym co dla mnie: gatunkiem, który mu najbardziej leSy. 
Pisałem duSo o Putramencie i o Miłoszu, co pozornie nie ma wiele z 
tytułem 1, Goofy the dog. Ale wiem, o co mi chodziło, jeśli Putrament 
kiedykolwiek zdecyduje się na pozostanie na Zachodzie - nie będzie miał 
tych trudności, jakie miał Miłosz i jakie miałem ja. Niewiele umie jako 
donosiciel; niemniej nie będzie miał trudności finansowych przez parę 
dobrych lat. Ale potem będzie musiał umrzeć z głodu, a stanie się to tego 
dnia, w którym będzie usiłował napisać jeszcze jedną stronę prozy. Mam mu 
zresztą do zawdzięczenia i to duSo: siedząc w Berlińskim Klubie 
Dziennikarzy przeczytałem w Izwiestiach paszkwil na samego siebie; o tym, 
Se jestem deprowatorem, o tym, Se jestem szkodnikiem społecznym, i o tym, Se nie powinno się ludzi takich jak ja - i w tym sensie. Izwiestia są, jak 
wiadomo, gazetą rosyjską, ale autorem donosu był polski pisarz Jerzy 
Putrament. Działo się to w lipcu 1958 roku: odłoSywszy gazetę po raz 
pierwszy pomyślałem, iS stanie się być moSe i tak, Se nigdy nie wrócę juS 
do Polski. I tak się właśnie stało. 
I, Goofy the dog, poszedłem do Konsulatu Amerkańskiego w Palermo, kiedy 
zaczęli się kotłować w Wietnamie i poprosiłem o prawo wstąpienia do armii 
amerykańskiej i wysłanie mnie na wojnę. Wyjaśniono mi, Se mogę pojechać 
tylko w jednym wypadku: jeśli dostanę wizę emigracyjną i wstąpię do Armii 
Amerykańskiej na terenie U.S.A. Prezydent Kennedy powiedział przecieS w 
swym przemówieniu inauguracyjnym: "Nie pytaj, co Stany Zjednoczone Ameryki 
Północnej mogą uczynić dla ciebie. Spytaj samego siebie, co ty sam wraz z 
Ameryką moSesz uczynić dla wszystkich ludzi świata." 
I, Goofy the dog, nie mogę uczynić niczego. Ale dla Ameryki moSe wiele 
uczynić Putrament i ludzie tacy jak on. Kiedy po wybraniu wolności 
dziennikarze amerykańscy pytali mnie, co moim zdaniem Amerykanie mogliby 
uczynić, aby zademonstrować w jakiś sposób Polakom swoje sympatie - nie 
umiałem odpowiedzieć. Wiem to dzisiaj: powinni dawać stypendia i wszelkie 
moSliwe fory ludziom takim jak nasz Myśliciel. Niech jeSdSą tam i niech 
plują na ten wielki i piękny kraj; a kaSde ich kłamstwo będzie rozumiane 
przeciwnie przez tych wszystkich, którzy będą ich czytać w Polsce. Niech 
piszą o waszej wspaniałej literaturze, Se jest śmieciem; niech piszą o 
waszych wspaniałych Sołnierzach, Se są zbrodniarzami, niech piszą o 
generale Pattonie, Se był tchórzem, o waszych fabrykach dających waszym 
ludziom chleb, iS są piekłem pozbawiającym człowieka godności i 
inteligencji. Ale niech tylko to piszą; a ja chciałem tylko dać swoją krew, 
ale i ta nie była dość dobra dla gwiaździstego sztandaru. Ale nie pytajcie 
nas, na Boga, co moSemy uczynić. Nie mogę uczynić nic. 
`pk- 
`tc 
ŃFeliks DzierSyński 
I Bogey 
`tc 
Młodzieńcze, co wahasz się jak Syć,@ nie namyślając się wzór ci podam 
bliski.@ Pamiętam i nie zapomnij o tym,@ śyj, jak Sył towarzysz 
DzierSyński. 
`rp 
Włodzimierz 
Majakowski 
`rp 
Oczywiście, Se najlepiej byłoby Syć tak, jak Sył Feliks DzierSyński. W 
ogóle trzeba nie zapominać ani na chwilę, Se nigdzie nie Syje się tak 
dobrze, jak na koszt klasy robotniczej; nie zawsze jest to jednak moSliwe. 
Tę smutną prawdę człowiek rozumie dopiero wtedy, kiedy poprosiło się juS o 
azyl polityczny i kiedy jedyny nasz majątek osobisty stanowi ceratowa 
teczka, w której naród amerykański umieścił swój dar dla uchodźców spoza 
Selaznej kurtyny: szczotkę do zębów, ręcznik i mydło. MoSna to sprzedać za 
pięćdziesiąt feningów; ale trzeba mieć szczęście, aby znaleźć idiotę, który 
chciałby kupić. 
Co jednak robić, jeśli chce się dalej pisać? Sprawa jest łatwa, o ile 
jest się byłym komunistą, członkiem Komitetu Centralnego lub wysokim 
funkcjonariuszem Urzędu Bezpieczeństwa, szpiegiem lub dyplomatą. Człowiek 
spoza Selaznej kurtyny, który szpiegował na rzecz Kremla, wyrywał swoim 
braciom paznokcie lub wprowadzał im kulę w tył głowy, zawsze znajdzie 
Syczliwych opiekunów, poniewaS stanowi atut propagandowy i moSe stać się 
argumentem w walce przeciw komunizmowi: człowiek uczciwy, który nie był 
nigdy komunistą lub szpiegiem, jest tylko niepotrzebnym cięSarem dla ludzi 
Zachodu; [...] i Se takiego człowieka nie moSna wyzyskać propagandowo. Mówienie, Se wieczorem jest ciemno a rankiem jasno, nie moSe być rewelacją 
dla ludzi Zachodu. Takiego człowieka czekają lata poniewierki, upokorzeń, 
wyczekiwania na wizję; lata pustki i rozpaczy. 
Nie jest dobrze udawać rozczarowanego komunistę-pisarza. Był to dobry 
numer do roku 1956, potem jednak Chruszczow załatwił wszystko odgórnie i 
dzisiaj czerwony intelektualista nie moSe juS rozdzierać szat i skamleć, Se 
wiedział o tym, iS miliony ludzi zadręczano w obozach koncentracyjnych i 
więzieniach; nie moSe dziwić się publicznie, iS nie widział wciąS 
postępującej pauperyzacji swego kraju i narastającej rozpaczy swoich braci 
i bliźnich, o których chciał pisać prawdę. Krótko mówiąc: nie moSe 
twierdzić, Se nie widział i nie słyszał tego, co widział i słyszał kaSdy 
człowiek na ulicy, kaSdy robotnik i przechodzeń. Oczywiście, Se od 
czerwonych myślicieli nie moSna wymagać zbyt wiele; ale teraz dopadło nawet 
to. Natomiast szpiedzy i wysocy dygnitarze będą mile witani i nic im się 
nie stanie. Oczywiście do czasu. KsiąSka Krywickiego I was Stalin's agent 
kończy się słowami: "Udało mi się jeszcze raz". Autor ma tu na myśli zamach 
na własną osobę, w którym uszedł cało; pół roku później znaleziono go 
martwego w hotelu, w Waszyngtonie. Z commies udaje się mało rzeczy; ale ta 
jednak udaje się zawsze. 
CóS jednak ma zrobić człowiek piszący, który nie był nigdy członkiem 
partii; który nie pisał hymnów na cześć policji politycznej i którego nie 
chciano drukować we własnym kraju, zarzucając mu kontrrewolucjonizm. Nie 
bardzo wiadomo. Spróbujmy się zastanowić co zrobić w chwilach głodu, kiedy 
Saden wydawca nie da nam zaliczki, a wierzyciele czekają na rogu ulicy, 
dzierSąc w rękach bykowce. 
`tc 
1. Obłęd 
`tc 
Udawanie obłędu nie jest rzeczą prostą, ale moSna się tego nauczyć, jeśli 
tylko ma się dość odwagi i charakteru. Najłatwiej jest symulować manię 
naśladowniczą; wymaga to jednak czasu. Kiedy widzimy, Se zostało nam 
pieniędzy tylko na dwa miesiące Sycia - zaczynamy. Zgłaszamy się pewnego 
dnia do komisariatu policji z prośbą o wydanie nam pozwolenia na broń. Na 
pytanie urzędnika, w jakim celu potrzebny nam jest piętnastostrzałowy 
pistolet marki FV, odpowiadamy, Se od tygodni jesteśmy śledzeni przez 
jakiegoś osobnika w skórzanym płaszczu, czarnych okularach i z laską w 
ręku; sugerujemy przy tym, Se w lasce umieszczona jest szpada (Gilda 
starring by Rita Hayworth and Glenn Ford.) Oczywiście urzędnicy policji 
wyrzucają nas na zbity pysk. W parę dni później zjawiamy się znów; znów 
opowiadamy to samo, z tą róSnicą, Se tym razem jesteśmy śledzeni przez 
zupełnie innego osobnika, który trzyma w ręku teczkę; sugerujemy, Se w 
teczce rzeczony osobnik ma bombę zegarą, którą chce włoSyć do bagaSnika 
naszego samochodu. (A Touch of Evil directed by Orson Wells). Na pytanie 
urzędnika, czy jesteśmy w posiadaniu samochodu, odpowiadamy, iS nie; ale 
czasem bierzemy taksówkę i wtedy rzeczony osobnik moSe tam umieścić swoją 
bombę. Znów dostajemy kopa w tyłek, ale na komisariacie policji wiedzą juS, 
Se byliśmy dwa razy; moSe nawet trzy lub cztery, ale nie więcej. 
Nie wolno nam z początku w Sadnym wypadku iść do lekarza, jest się 
przecieS wariatem, który nic nie wie o nękającej go chorobie i który 
wierzy, iS jest prześladowany na tle politycznym. Na wszelkie rady 
przyjaciół, sugerujących nam udanie się do psychiatry, odpowiadamy odmownie 
lub nawet z lekkimi atakami furii. W końcu zrywamy kontakt ze światem 
zewnętrznym; kupujemy proszki nasenne i idziemy do hotelu. Dzwonimy do 
najlepszego przyjaciela w innym mieście i mówimy mu, Se mamy dla niego 
stuprocentową moSliwość duSego i pewnego zarobku; musi jednak zadzwonić 
jutro rano o godzinie dwunastej. Przyjaciel przyrzeka nam, Se zadzwoni; 
poSeramy proszki nasenne, piszemy list poSegnalny do rodziny i wyjaśniamy, 
iS na skutek prześladowań i braku pomocy decydujemy się na popełnienie 
samobójstwa udzielamy błogosławieństwa dzieciom i młodszemu rodzeństwu; śpimy. 
Następnego dnia przyjaciel nasz dzwoni, ale w hotelu nie mogą nas 
dobudzić. Po jakimś czasie zaniepokojony portier puka do naszych drzwi, po 
czym wyłamuje je przemocą, a my budzimy się w szpitalu dla wariatów, 
otoczeni gromadą psychiatrów i idiotów. 
To jest jeden sposób. Najlepiej odbierać sobie Sycie w Monachium, gdyS 
transportują nas do szpitala w Haar, gdzie nie jesteśmy sami; jest to 
szpital dla czterech tysięcy dwustu pacjentów. Według ustawodastwa 
niemieckiego kaSdy niedoszły samobójca musi pozostać w szpitalu pod 
kontrolą lekarską przez trzy miesiące. Trzy miesiące to nie jest duSo; ale 
moSemy odeSreć i wymyśleć jakąś inną historyjkę, którą potem opiszemy i 
zarobimy w ten sposób parę groszy. Niezliczone ilości Juliuszów, Cezarów, 
Chrystusów i synów z nieprawego łoSa księcia Windsoru umila nam czas. Kiedy 
byłem tam po raz ostatni, mieszkałem w jednym pokoju z cesarzem Abisynii; w 
następnym pokoju mieszkał ksiądz, którego naziści torturowali tak 
straszliwie, Se stracił zmysły i kiedy wreszcie po zakończeniu wojny 
wypuszczono go z więzienia, nie był w stanie zrozumieć, iS wojna skończyła 
się i Se jest wolny: w dalszym ciągu oczekiwał wykonania egzekucji. 
PoniewaS przypominałem mu z wyglądu znajomego SS-mana, pytał mnie kaSdego 
ranka: 
- Czy będę juS dzisiaj rozstrzelany? 
Na co ja odpowiadałem uspokajająco: 
- Nie ma się co śpieszyć, proszę księdza. Mamy do cholery i trochę 
roboty. 
Innym moim sąsiadem był pan R. Pan R siedział przez trzy lata w 
Oświęcimiu i symulował manię prześladowczą; ale wpadł na głupi pomysł 
twierdząc, Se widma nie dają mu spać. Zawarliśmy przyjaźń, i ja - tak zwany 
"wolny wariat", czyli wariat z prawem spacerów poza szpitalem - brałem 
samochód i jechałem do Monachium, gdzie kupowałem mu psychedrynę i 
benzedrynę, aby trzymać go bez snu; chodziło o to, Se pan R. chciał 
wydostać od rządu niemieckiego odszkodowanie i odesłano go do szpitala 
psychiatrycznego, aby wypowiedzieli się na temat jego choroby lekarze. 
Potem pan R. dostał pozwolenie na odbywanie spacerów pod moją opieką; 
brałem go do samochodu i wyjeSdSałem w las zostawiając go w samochodzie. 
Pan R. zasypiał natychmiast - ja szedłem do gospody na piwo. W gospodzie 
tej spotykali się wszyscy alkoholicy wyleczeni przez niemieckich 
psychiatrów. Aby, będąc alkoholikiem, otrzymać prawo spaceru poza 
szpitalem, trzeba wpierw połknąć pastylkę antabusu lub antikolu w obecności 
lekarza. Ale to nic; połykamy pastylkę, lekarz zagląda nam w dziób i moSemy 
śmiało iść do gospody. Zamawiamy piwo i pijemy tylko mały łyk; po 
dwudziestu minutach przychodzi pierwsza reakcja; trochę nam szumi w głowie 
i stajemy się purpurowi jak maki pod Monte Cassino. Trzeba tę pierwszą 
reakcję przeczekać, a następnie znów pijemy mały łyk piwa, a druga reakcja 
jest juS o wiele słabsza. A gdy po godzinie pijemy juS za trzech, śpiewając 
z innymi wyleczonymi alkoholikami bawarskie piosenki, które moSe nie są 
najładniejsze, ale do których moSna się przyzwyczaić. Tak więc spędzałem 
dwie godziny w gospodzie, a następnie jechałem po pana R. i ładowałem w 
niego jedną psychedrynę, aby znów mógł wyć nocami. 
Przy symulowaniu manii prześladowczej nie trzeba zapominać o tym, Se 
bardzo nam moSe pomóc odmawianie pokarmów: chodzi o to, iS obawiamy się 
otrucia. Nie zwracajmy uwagi na łagodne perswazje lekarzy i na to, Se 
pielęgniarz będzie próbował kaSdą łySkę strawy, zanim ją włoSy nam do 
dzioba. My musimy wyć, szarpać się i pluć; po paru dniach zaczną nam dawać 
infuzję, czyli duSe ilości witamin doSylnie; musimy się tak szarpać, Seby 
lekarze zmuszeni byli przywiązać nas pasami do łoSa. Kiedy będziemy juS 
czuć igłę w Syle - wyjąć nie spuszczamy ani na chwilę oka z butelki, w 
której zawarte są Syciodajne witaminy. Potem popadamy w depresję; po paru 
dniach patrzymy na butelkę słuSącą do infuzji juS nie z przeraSeniem, lecz 
tylko z przygnębieniem. Po czym - po czternastu dniach - zaczynamy Sreć i 
Sremy tak długo i tak duSo, dopóki sędzia i lekarze nie zdecydują, aby nas 
wypuścić. Nie jest wskazane uSywanie narkotyków takich jak morfina, meskalina lub 
śnieg: w wypadkach uSywania narkotyków musimy zostać w szpitalu dwa lata; 
tak jest w Niemczech. To jest wyjście, ale naprawdę trzeba się zastanowić. 
I nie wolno zapomnieć, Se ludzie zaklasykowani przez psychiatrów jako 
maniacy depresyjni rzadko bywają nałogowcami. Tak mi oświadczyli 
psychiatrzy w Berlinie; ale sprawę trzeba w kaSdym bądź razie 
przekonsultować. Symulowanie alkoholizmu jest kosztowne i zabiera duSo 
czasu; najlepsze jednak jest samobójstwo. Jeśli nie mamy pieniędzy na 
proszki na senne i na hotel, potrzebny jest nam tylko most, skąd swobodnym 
wzbijamy się lotem. 
W szpitalu jest trochę nudno, dlatego przypominam, Se najlepszy jest 
szpital w Haar. Jest to pięknie połoSony kompleks budynków w lesie; jest 
tam poza tym pawilon sióstr, które moSemy odwiedzać, jeśli uzyskamy juS 
prawo do odbywania samotnych spacerów. Trzeba to jednak robić dyskretnie, 
gdyS siostrze za romans z wariatem grozi usunięcie dyscyplinarne z pracy. 
Jest tam równieS i cmentarz, gdzie moSemy się przespać w cieniu klonów, 
kiedy wracamy z gospody i chcemy wytrzeźwieć. Po trzech miesiącach jesteśmy 
wyleczeni, ale istnieje szansa, Se zatrzymają nas dłuSej: w wypadku, jeśli 
nasze stany depresyjne będą się powtarzać. 
Teraz trzeba się zastanowić, jak zdobyć trochę grosza. I tu jest wiele 
sposobów: dla ludzi, którzy odbywają kurację odwykową od środków nasennych, 
kupujemy w Monachium proszki; dla alkoholików koniak. Jednak trzeba to 
robić bardzo ostroSnie, gdyS odwykowcy są oddawani bezustannym analizom 
moczu, mającym na celu stwierdzenie, czy nie przyjmują barbituratów i 
alkoholu. Najlepszy jest handel benzedryną: to jest dla facetów, którzy 
siedzieli w obozach koncentracyjnych i udają mary nocne w celu uzyskania 
odszkodowań od rządu NRF. Faceci ci nie śpią po nocach, gdyS nawiedzają ich 
widma pieców krematoryjnych, SS-manów i drutów kolczastych. Jeśli nie 
moSemy dostać psychedryny lub benzedryby, wystarcza czasem nesca, wariat 
poSera pudełko i potem lata przez całą noc o opowiada pielęgniarzom o swych 
koszmarach, a pielęgniarze odpowiadają z miłym uśmiechem: 
- Jeszcze wszystko będzie dobrze. Niech pan spróbuje trochę pospać. Jutro 
pogada pan z dyrektorem. 
Sprawa rozmów z lekarzami jest rzeczą trudną; lekarzom nie udało się 
jeszcze wyleczyć ani jednego wariata, natomiast sami wariują lub stają się 
morfinistami. Nie naleSy przesadzać w opowieściach koszmarów swego Sycia. 
Niezawodne jest natomiast tak zwane trudne dzieciństwo; o czym moSemy 
ględzić, gdyS jak wiadomo nie ma człowieka, , który nie miałby koszmarnego 
dzieciństwa. Nie naleSy sugerować lekarzom, iS przyczyną własnej depresji 
jest patologia rodzinna, a więc: ojciec alkoholik, matka nimfomanka, babka 
samobójczyni, dziadek sadysta i tak dalej. Teoria dziedziczności jest 
sprawą nie wyjaśnioną; na tym moSemy się połoSyć jak dzieci. Ale moSemy 
bredzić skolko ugodno na temat naszych przejść w krajach Demokracji 
Ludowej. Dobrą rzeczą jest sprawa szantaSu ze strony policji politycznej: 
proponowano nam współpracę, a myśmy się oparli. Kroki na schodach 
przyprawiają o dreszcze. Szalejemy na widok munduru, nawet jeśli jest to 
mundur ochotnika straSy poSarnej lub członka Gwardii Papieskiej. 
Truchlejemy, jeśli ktoś śpiewa Oczy czarne. Ale płaczemy na widok 
czerwonego sztandaru: poniewaS opuściliśmy kraj Słońca Stalinowskiej 
Konstytucji i w jakiś sposób czujemy się renegatem. Nasze poczucie 
moralności i honoru mówi nam, Se ziemia, na której urodził się człowiek, 
waSniejsza jest od wszystkiego, co się na niej dzieje. I tu jest nasz 
problem: nostalgia za koszmarem. I na tym się połoSyć nie moSemy; tu 
lekarze są jak dzieci. 
W rozmowach z niemieckimi psychiatrami nieuchronnie wypływa problem 
okupacji. My opowiadamy, iS będąc dzieckiem bywaliśmy świadkami publicznych 
egzekucji. To jest bardzo waSne. Trzeba teS opowiadać ze wszystkimi 
moSliwymi detalami; to właśnie utkwiło nam w pamięci na zawsze i dlatego 
opowiadamy obszernie; inne sprawy z naszego dzieciństwa pamiętamy słabo i 
nie potrafimy skleić ich do kupy. 
Lekarz: - Czy potrafi pan sobie przypomnieć, kiedy pan dostał jakąś zabawkę, której pan pragnął? 
My: - Zabawkę? 
Lekarz: - Tak. Jakąś zabawkę, której pan pragnął jako dziecko. 
My: (zbieramy myśli. Na naszej twarzy maluje się wyraz rozwścieczenia, Se 
nie potrafimy sobie przypomnieć. Wreszcie): - Dostałem od Sony samochód 
jako prezent ślubny. 
Lekarz: - Ale proszę sobie przypomnieć, kiedy pan dostał zabawkę, której 
pan pragnął będąc dzieckiem. Kiedy to było? 
My: - Kiedy to było? 
Lekarz: - Tak, kiedy to było? 
My: - To było w grudniu 1943. Na BoSe Narodzenie. Wracałem do domu i na 
Twardej zatrzymali nas Niemcy... 
Przerywamy. 
Lekarz: - Proszę mówić. Proszę pamiętać, Se jestem przede wszystkim 
lekarzem. Ja wiem, Se to dla pana krępujące. 
My: - Panie doktorze, rzeczywiście trudno mi mówić z panem o tych 
sprawach. Mam w Niemczech tylu przyjaciół. Wiem, Se głodem i terrorem moSna 
wszystko zrobić z kaSdym narodem. Jako katolik (protestant, Syd, grecki 
katolik, baptysta itp.) nie mam prawa myśleć, Se jeden naród jest gorszy od 
drugiego lub lepszy. Istnieją warunki, w których kaSdy naród zdolny jest do 
uczynienia kaSdej rzeczy z innym narodem. 
Lekarz: - Proszę, niech pan się uspokoi. To rzecz bardzo waSna. A więc, 
jak to było? 
My: - Wracałem do domu, a Niemcy zatrzymali nas. To było na Placu 
Grzybowskim. Ludzie stali i czekali; potem przyjechały dwie cięSarówki z 
zakładnikami. Ci ludzie mieli w ustach gips, nie, przepraszam, mieli usta 
zalepione plastrami. Takimi plastrami... 
Rozglądamy się. 
Lekarz: - Pan ma na myśli szerokie plastry, prawda? 
My: - Tak. Więc oni mieli usta zaklejone tymi plastrami. Ustawiono ich 
pod ścianą, a potem przejechano po nich karabinami maszynowymi. I kiedy 
leSeli na ziemi, to podchodził do nich podoficer i strzelał tym, którzy 
jeszcze Syli, między oczy. Ale nie strzelał z pozycji stojącej, tylko 
przykucał i strzelał z boku, aby nie było rykoszetu. Wie pan, ten podoficer 
nie miał pistoletu parabellum, tylko rewolwer. Wie pan, jaka jest róSnica 
między rewolwerem a pistoletem? 
Lekarz: - Tak. 
My: - I to mnie zdziwiło, bo przecieS armia niemiecka nie miała 
rewolwerów, tylko pistolety takie jak P38, mauser, parabellum. A ja 
pamiętam dokładnie, Se to był rewolwer, bo jak mu się skończył bęben, to 
musiał go ładować po raz drugi - kula po kuli... 
Lekarz: - Ale co pan wtedy dostał na Gwiazdkę? To było na Gwiazdkę, 
prawda? 
Teraz nastaje chwila strasznego milczenia i konsternacji. My myślimy o 
tym, Se nie moSemy sobie przypomnieć. I wreszcie mówimy, Se pamiętaliśmy, 
ale w trakcie opowiadania zapomnieliśmy: to była Gwiazdka, dostaliśmy jakiś 
prezent, ale Bóg jedyny wie, co to było. 
Szczegół z rewolwerem jest niesłychanie waSny, widok publicznej egzekucji 
zaćmił inne sprawy: my pamiętamy tylko, Se podoficer niemiecki miał 
rewolwer, a nie pistolet; minęło juS dwadzieścia lat, a my nie moSemy tego 
zapomnieć. Nie trzeba zbyt wielu szczegółów: wystarczy jeden, pozornie bez 
znaczenia, bo cóS w końcu za róSnica, czy zabijało się z samowzwoda, czy z 
P38; ale to jest właśnie to, co nas zastanawia i czego nie moSemy 
zapomnieć. Nie to, Se ci ludzie mieli zalepione czy zagipsowane usta; 
przecieS sześć lat byliśmy świadkami koszmaru i to nie mogło zostawić śladu 
w naszej pamięci, stała się w tamtych czasach oczywistością - w naszej 
pamięci pozostał szczegół bez specjalnego znaczenia; lecz jaki waSny dla 
idioty-psychiatry, siedzącego naprzeciw nas. Nie naleSy grać na wysokich 
tonach; egzekucje, piece krematoryjne, bomby atomowe - to wszystko do 
niczego. Chodzi o jeden mały szczegół, który utrwalony w naszej pamięci 
przez lata urasta do rangi symbolu i w ostatecznym rozrachunku stanowi rzecz najbardziej koszmarną. Oznacza to, Se nasze odczuwanie zła i dobra 
jest poza zasięgiem naszej inteligencji, nikczemność przestaje nas dręczyć: 
dziwią nas tylko pewne drobne szczegóły, których nie potrafimy zrozumieć. A 
więc sprawa nietypowego rewolweru: i pamięć o tym, Se podoficer strzelał do 
konających, ale nie było rykoszetu. To niewaSne, Se pięć minut temu 
powiedzieliśmy, Se strzelał im między oczy, co jest absurdem, gdyS jak 
moSna strzelać w oczy ofiar przykucnąwszy? Ale nasza opowieść nie moSe być 
zbyt precyzyjna: my jesteśmy wariatem i nie moSemy zebrać do kupy 
zrozpaczonych myśli. Trzeba wystrzegać się opowieści precyzyjnych. 
Jeśli po jakimś czasie lekarz zapyta nas, czy chcemy wrócić do Sony, 
odpowiadamy, Se nie, a na pytanie tego durnia, czym motywujemy swoją 
decyzję, odpowiadamy mu, Se doszliśmy do wniosku, iS chorego człowieka nie 
moSna kochać; tak więc postanowiliśmy odejść, aby nie łamać Sycia kochanej 
kobiecie; i napisaliśmy juS nawet do niej list, w którym przyznaliśmy się 
do niepopełnionych zdrad. Świadczy to, Se Sonę naszą kochamy ponad 
wszystko, ale świadczy równieS, Se nasz stan depresji pozostał, choć 
[przybrał formę łagodniejszą i moSliwą przez nas samych do kontrolowania. 
To wszystko ma tylko wtedy sens, jeśli rzeczywiście mamy Sonę i chcemy się 
urwać od niej na jakiś czas; jeśli Sony nie mamy, to trzeba powiedzieć 
doktorowi, iS mamy przyjaciółkę, tak samo biedną jak my, i Se nie chcemy 
jej łamać Sycia. Wiemy, Se kocha się w niej rzeźnik z przeciwka lub młody 
sportowiec z własnym samochodem, a my wiemy, Se nasza ukochana uwielbia 
szybką jazdę. My nie moSemy jej dać nawet tego. I dlatego chcemy odejść. 
Nędza jest niesłychanie waSną rzeczą: jest to przyczyna naszego 
samobójstwa. Wstyd: mamy juS swoje trzydzieści parę lat, a jedyny nasz 
majątek osobisty to maszynka do golenia, którą dostaliśmy po wybraniu azylu 
od narodu amerykańskiego. Jesteśmy tym, co nazywa się tak pięknie po 
angielsku loser, czyli przegrywacz. Pisarz bez trudu moSe wymyśleć 
sytuację, w której przegrał Sycie: pracował przez rok dla wielkiego 
reSysera z Hollywood; od tego zaleSała jego przyszłość; reSyser stał się 
jego najbliSszym przyjacielem; jednak Sona reSysera-milionera zakochała się 
w nim i dostaliśmy kopa w tyłek. Parę takich sytuacji i wreszcie nędza i 
wstyd, który nas zadręczył, stały się powodem do desperackiego kroku: brak 
powodzenia, nędza, świadomość Se jesteśmy na utrzymaniu Sony - jeśli tak 
jest istotnie. Wtedy rozmowa pomiędzy lekarzem-idiotą a pacjentem-idiotą 
wygląda w sposób następujący: 
Lekarz: - Więc cóS było ostatecznym powodem pańskiej decyzji odebrania 
sobie Sycia? 
My: - Mogę panu to powiedzieć. Ale to zajmie panu trzydzieści dwa lata. 
Tyle, ile ja Syję. Czy ma pan tyle czasu dla mnie? 
Lekarz: (łagodnie): - Proszę jednak opowiedzieć, co było, Se tak powiem, 
ostatecznym bodźcem. To bardzo waSne. 
My: - Jeśli chodzi o ludzi takich jak ja, to nic nie jest waSne, oprócz 
tego, aby nas (ludzi takich jak my) unikać. Ale spróbuję to panu 
powiedzieć. Kiedy umiera człowiek wolny, kończy się Sycie pełne 
niebezpieczeństw, pełne walki, pełne radości. Ale kiedy umiera nędzarz, 
kończy się tylko wstyd. 
Mamy łzy w oczach. PowySsze zdanie ukradliśmy z filmu Spartakus. Kirk 
Douglas postanowił zginąć razem ze swymi ludźmi, poniewaS Krezeus wykupił 
jego flotę, na której chciał z nimi zwiać; pozostał tylko jeden statek; 
kapitan korsarzy namawia Spartakusa, aby wziął precjoza, Jean Simmons i 
zaczął nowe Sycie; Douglas z oburzeniem odrzuca jego propozycję. 
Kapitan korsarzy: - Dlaczego postanowiłeś zginąć, Spartakusie? 
Kirk Douglas (po chwili zamyślenia, uśmiechając się z początku gorzko, 
następnie uśmiech zamienia się w wyraz wyniosłości): - Kiedy umiera 
człowiek wolny, kończy się Sycie etc.ect. Al kiedy umiera niewolnik - 
kończy się tylko ból. 
Ogólnie biorąc Niemcy nie są złym krajem na udawanie wariata, ale jeszcze 
lepiej jest udawać wariata w Izraelu. Po pierwsze: mamy znajomych lekarzy, 
którzy są wariatami i którzy zrobią dla nas wszystko co w ich mocy; po 
drugie ilość chorób psychicznych wśród emigrantów z Europy jest duSa na skutek cierpień, które ludzie ci przeszli z powodu róSnych uszczęśliwiaczy 
ludzkości jak Hitler, Stalin i nasz Towarzysz Tomasz. Trudne dzieciństwo 
zostaje; koszmar okupacji zostaje; natomiast musimy zmienić wersje co do 
prześladowań ze strony policji politycznej. 
DuSa ilość członków aparatu bezpieczeństwa rekrutowała się spośród śydów; 
ludzie nie wiedzą jednak, Se działo się to na skutek szantaSu ze strony 
NKWD, które w wielu wypadkach zmuszały ich do wstąpienia w szeregi aparatu 
bezpieczeństwa. Genialny Stalin umiał utrwalić rzecz najbardziej hańbiącą 
Polaków - antysemityzm. Był on mądrzejszy w swoich planach od Hitlera; 
wiedział, co musi czuć przeciętny Polak na widok człowieka rasy semickiej; 
siedzącego naprzeciw niego i ubranego w mundur Urzędu Bezpieczeństwa: oto 
śydzi, którzy przeszli tak straszne prześladowania w czasie wojny - 
prześladują teraz Polaków; Genialny Ziutek rozumiał, Se cierpienie 
uszlachetnia, ale tylko w powieściach takich jak Ania z Zielonego Wzgórza. 
Dziwne, Se Saden z publicystów polskich nie wziął w obronę tych ludzi, 
których prosto z więzienia NKWD posłano do więzień UB, aby stali się 
stróSami braci swoich. 
W Izraelu Sycie wariata jest usłane róSami. Piękny kraj, słońce, gaje 
pomarańczowe, gdzie moSna pląsać i Sreć witaminy; w niektórych domach 
wariatów wprowadzono terapię pracy. Wariaci pracują na budowach lub przy 
pracach związanych z budową dróg. Dostają za darmo wikt i opierunek, a 
zarobione pieniądze odkładają na lepszą przyszłość, co pozwoli im po 
opuszczeniu szpitala na rozpoczęcie nowego Sycia lub powrót do ulubionego 
nałogu. To drugie wydaje mi się zjawiskiem bardziej typowym: jako empiryk 
operuję tu własnym doświadczeniem. 
Zostaje tylko sprawa prześladowań ze strony policji politycznej 
Zachowujemy trudne dzieciństwo, publiczne egzekucje, szczegół z rewolwerem 
i przykucniętym podoficerem; ale zamieniamy zupełnie sprawę szantaSu ze 
strony Urzędu Bezpieczeństwa. Przedstawiamy to tak, Se proponowano nam 
współpracę z UB w charakterze informatora; my jednak uparliśmy się, ale 
teraz boimy się wszystkiego: kroków na schodach, nocnych telefonów, 
mundurów Gwardii Papieskiej i tak dalej. 
Lekarz: - Proszę, niech pan mówi, jak to było. 
My milczymy. 
Lekarz: - Proszę mówić. Proszę pamiętać, Se jestem przede wszystkim 
lekarzem. 
My milczymy. 
Lekarz: - Czy ten oficer był... 
Przerywamy. 
My: - Tak. Panie doktorze, rzeczywiście trudno mówić mi o tych sprawach. 
Mam w Izraelu wielu przyjaciół. Wiem, Se terrorem i głodem moSna zrobić 
wszystko z ludźmi. Istnieją warunki, w których kaSdy zdolny jest do 
uczynienia kaSdej rzeczy w stosunku do innego człowieka. Jako katolik 
(protestant, baptysta, grecki katolik i tak dalej) wiem, Se wszyscy 
ludzie... 
I znów zyskujemy pewien czas, aby się odeSreć i aby wymyśleć jakąś 
ksiąSkę czy teS opowiadanie. Po jakimś czasie moSemy poprosić, aby 
skierowano nas do pracy na budowie i przez parę miesięcy moSemy pozbierać 
trochę grosza, a potem napisać coś, co nam sprawia przyjemność. Jest jednak 
rzeczą szalenie waSną, aby wybrać sobie odpowiedniego hyzia. Najłatwiejsza 
do symulowania jest mania prześladowcza; ale raz jeszcze powtarzam, Se nie 
naleSy zapominać o odmawianiu przyjmowania pokarmów przez parę dni w 
szpitalu, pod pozorem, Se doszliśmy do wniosku, Se lekarze są w zmowie z 
gestapo, UB, czy teS mafią Casa Nostra, aby nas wykończyć. Głodu nie 
będziemy odczuwać, gdyS chroni nas od tego infuzja. Nie jest złą rzeczą 
udawanie, Se słyszymy głosy rozkazujące nam rozmaite rzeczy, jak na 
przykład zamordowanie teściowej, popełnienie samobójstwa i tak dalej. Ale 
jeśli znaleźliśmy się tylko w przejściowych tarapatach finansowych - 
wystarczy najzupełniej nieudane samobójstwo. Przez trzy miesiące moSna 
wymyśleć kupę ciekawych rzeczy. 
`tc 
2. Rozczarowanie komunizmem. 
`tc 
Ta sprawa jest zupełnie do niczego i nie moSe nam zapewnić 
wystarczających dochodów. Commies stworzyli świat fantastyczny i przeciętny 
człowiek nie ma ochoty ani moSliwości, aby myśleć o takich rzeczach jak 
obozy Kołymy, Łubianka i nocne śledztwa. Opowiadano mi, Se więźniowie 
obozów dalekiej Północy planując ucieczkę zabierali niekiedy świeSo 
przybyłego więźnia, aby karmić się w drodze jego mięsem. Wiem, Se to 
prawda; lecz mimo to trudno mi w to uwierzyć. Czytając niedawno 
Zmartwychwstanie natrafiłem na podobną historię o więźniu, który próbował 
ucieczki z Sybiru; wiadomo było, Se namówił swego przyjaciela do wspólnej 
ucieczki, po czym zabił go i wlókł trupa przez setki kilometrów, Sywiąc się 
jego mięsem. Ale te sprawy nikogo nie interesują. A poza tym w imię czego 
wymagać od ludzi, aby w nie wierzyli. Kiedy opowiadałem ludziom, jak Syje 
się w Polsce, słuchali mnie z uprzejmym znudzeniem. Potem przestałem mówić; 
a potem minął mój gniew. W imię czego miałbym Sądać od ludzi wiary w to, Se 
więźniowie poSerają się nawzajem; w imię czego miałbym Sądać od ludzi to, 
Se gest braterstwa zmienia się w gest samozniszczenia; w imię czego miałbym 
Sądać od ludzi wiary w to, Se pracując jak bydle zarabiałem na jedzenie 
gorsze od tego, jakie dostaje się w więzieniu w Jaffie? Niewiele wiem o 
moralności; jest to zdaje się pojęcie elastyczne; ale to wiem, Se nie moSna 
Sądać, aby ludzie w takie rzeczy wierzyli. 
My, Polacy, w ogóle niewiele mamy szans. KaSda ksiąSka rosyjska, choćby 
najsłabsza, zawsze będzie miała tysiąckroć większe powodzenie od dobrej 
polskiej. KsiąSka Herseya jest słabizną w porównaniu do tego, co napisał 
Adolf Rudnicki. KsiąSki Urisa Mile 18 nie moSna w ogóle z niczym porównać, 
gdyS jest tak głupia. Jeden Dzień w śyciu Iwana Denisowicza jest ksiąSką 
słabą, ale z olbrzymim powodzeniem komercjalnym. Inny Świat Grudzińskiego 
jest ksiąSką wstrząsającą, ale nie przypuszczam, aby jej powodzenie 
komercjalne dało się porównać z Iwanem Denisowiczem. Ciemność w Południe, 
ksiąSka dziś juS klasyczna, jest literacko słaba i pełna idiotyzmów 
świadczących o tym, Se autor pojęcia nawet nie ma, jak wygląda więzienie - 
bohater powieści ogląda ze swej celi prowadzonego na śmierć przyjaciela; 
jak wiadomo "kapisz" jest moSliwy do uSycia, ale tylko od strony korytarza. 
Inny bohater opowieści ma papier i ołówek i rysuje Rubaszowowi mapę ZSRR w 
czasie spacerów na podwórzu - w więzieniu nie wolno mieć ani papieru, ani 
ołówka, czyli tak zwanych "ksywek". Jeszcze inny nosi zegarek z dewizką 
("sikor") - i tak dalej. Wszystkie trzy postacie: Rubaszow, Iwanow i 
Gletkin są postaciami papierowymi, do czego nawet sam Koestler przyznaje 
się w swej biografii, mówiąc, iS jego bohaterowie to nie Sywi ludzie, ale 
kukły wypowiadające myśli. Kiedy czyta się dziś tę ksiąSkę, nie moSna 
oprzeć się wraSeniu, iS jest to tylko sentymentalny wykład totalitaryzmu. I 
sprawy nie ratują ani cytaty z Biblii ani cytaty z Machiavellego. Ale są to 
wszystko ksiąSki napisane przez Rosjan lub ludzi stamtąd; powodzenie tych 
ksiąSek jest zrozumiałe; jeśli chciałbym się dowiedzieć czegoś o Ameryce, 
wolałbym porozmawiać przez godzinę z przeciętnym inteligentnym Amerykaninem 
od czterogodzinnej rozmowy z najmądrzejszym człowiekiem w Porto Rico. Nie 
warto się tą sprawą więcej zajmować; tu grosza nie zarobimy. 
`tc 
3. Sutenerstwo 
`tc 
Sutenerstwo jest zawodem niesłychanie trudnym i wymagającym wzorowo 
opanowanego aktorstwa, silnych nerwów i szybkich decyzji. Trzeba poza tym 
dysponować szeroką skalą uczuć; od skrajnego okrucieństwa do jagnięcej 
wręcz łagodności. Aby zostać sutenerem, niewiele nam jednak pomoSe szkoła 
Reinhardta, Kazana czy Stanisławskiego, jeśli nie opanujemy rzemiosła 
aktorskiego sami, usilną pracą woli i charakteru. Opowiadano mi, Se aktor amerykański, Burt Lancaster kazał się zamykać swemu lokajowi na długie 
godziny w pokoju, gdzie było tylko lustro i krzesło; mówił mu przy tym, aby 
otworzył mu drzwi dopiero o z góry oznaczonej godzinie i aby nie zwaSał na 
walenie w drzwi, kiedy zrozpaczony Lancaster nie będzie mógł wytrzymać 
samotności. Nie wiem, czy historia ta jest zmyślona, czy prawdziwa, ale 
musimy postępować podobnie. 
Wbrew temu, co się powszechnie mniema i czego się nauczyliśmy z filmów i 
ksiąSek, trudniej jest odebrać zawodową prostytutkę innemu sutenerowi niS 
zrobić prostytutkę z dziewczyny szlachetnej i młodej. Z kaSdej kobiety 
moSna zrobić prostytutkę, jeśli się uSyje tego rodzaju argumentów jak 
ukończenie studiów muzycznych czy lekarskich, kupno małego domku poza 
miastem, czy rozpoczęciem nowego Sycia połączonego z odrodzeniem moralnym. 
Natomiast poderwanie prostytutki innemu sutenerowi jest trudne z dwóch 
zasadniczych powodów. Pierwszy - prostytutka kocha swego pasterza i poprzez 
codzienny stosunek z nim oczyszcza się moralnie i fizycznie; drugi - moSemy 
dostać noSem od przyjaciół rzeczonego pasterza, przy czym policja nie ujmie 
się za nami, poniewaS kaSda policja świata jest zblatowana przez sutenerów 
i ich wychowanice. 
Zakładamy jednak, Se widzimy ładną prostytutkę. Ona siedzi w lokalu; my 
przychodzimy i przyglądamy się na nią głodnym wzrokiem. Pierwszego wieczora 
nie mówimy nic; wypijamy piwo i wychodzimy. W drzwiach zatrzymujemy się 
przez chwilę i znów patrzymy na nią; patrzymy na nią z nienawiścią; juS 
otwieramy usta, aby coś powiedzieć, ale nagle odwracamy się gwałtownie i 
wychodzimy. Idziemy następnie do naszej narzeczonej i długo przekonujemy 
ją, Se Schiller jest lepszy od Goethego. Lub odwrotnie, to i tak bez 
znaczenia. 
Następnego dnia idziemy do kina na film z Humphrey Bogartem. Najlepiej 
obejrzeć film Casablanca, piekielną szmirę, gdzie Bogart jest genialny. I 
od niego musimy się uczyć jak trzeba grać. NaleSy zwrócić uwagę na 
następującą scenę: Ingrid Bergman, była kochanką Bogarta, przychodzi do 
niego, aby prosić go o pomoc dla męSa, któremu grozi aresztowanie przez 
gestapo; i tylko Bogart moSe go uratować. Dlaczego tak się dziej, Se w 
całej Casablance tylko jeden Bogart moSe uratować tego szmondaka, nie wiem; 
ale to niewaSne. 
Bogart siedzi i piej whisky z olbrzymiej szklanki, którą trzyma w łapie. 
Jest północ; przed Bogartem popielniczka wypełniona stu pięćdziesięcioma 
niedopałkami. Na pianinie gra Murzyn, ulubioną piosenkę Bogarta i Bergman. 
Słychać kroki; wchodzi Ingrid Bergman. Staje przed Bogartem. Na twarzy 
Bogarta nie drga ani jeden mięsień. 
Bergman: - Musisz mu pomóc. Ten człowiek walczy o najwaSniejsze sprawy 
świata. 
Bogart: - Przykro mi. Jedyną sprawą, która mnie interesuje, jestem ja. 
Bergman: - Jeśli mu nie pomoSesz, ten człowiek zginie tutaj. 
Bogart: - Ja teS tutaj umrę. (Chwila milczenia, po czym dodaje 
uspokajająco): - Tu jest bardzo miły cmentarz. 
Bergman: - Słuchaj. Kiedy go spotkałam, byłam młodą dziewczyną. Ten 
człowiek powiedział mi, co w Syciu jest piękne, a... 
Bogart (przerywa): - Kiedy byłam młoda, spotkałam męSczyznę, który... i 
tak dalej... i tak dalej. Piękna historii. Mnóstwo takich w Syciu 
słyszałem. 
Bergman wyjmuje pistolet. Bogart wybucha szatańskim śmiechem. Ale nie 
wypuszcza szklanki z whisky z ręki. 
Bogart: - Strzelaj. Oddasz mi tylko przysługę. 
Ta scena jest kapitalna. Bogart mówi powoli, nie śpiesząc się, twarz jego 
jest przy tym zmęczona i wykrzywiona. 
Na pytanie dziennikarzy, o czym myśli wtedy, kiedy twarz jego przybiera 
wyraz zrezygnowania i zmęczenia, Bogart odpowiedział, Se nigdy w ogóle nie 
myśli o niczym, a dziwaczną ekspresję twarzy uzyskuje dzięki prostemu 
trickowi: otóS prawy but zakłada na lewą nogę i odwrotnie; jest rzeczą 
oczywistą, Se w tej sytuacji człowiek nie moSe mieć twarzy tak pogodnej, 
jak Ziutek Słoneczko przedstawiony na obrazie pod tytułem "Poranek naszej ojczyzny", gdzie widzimy naszego tatę stojącego na tle wschodzącego słońca; 
widzimy tam teS druty elektryczne, wieSe wiertnicze, samoloty i Sniwiarki. 
Ale nie w tym rzecz. 
NajwaSniejszą sprawą jest nauczenie się dialogu. Bogart był tym 
człowiekiem w filmie, który wszystko przewrócił do góry nogami. Do czasu 
Bogarta wszyscy aktorzy starali się wyszczekać swoją kwestię gładko i 
poprawnie; pierwszy Bogart w Skamieniałym lesie pokazał, jak powinno mówić 
się dialog. Bogart mówił źle, patrząc w bok i zacinając się. Długie zdania 
wyszczekiwał prędko, krótkie rozciągał do granic maksymalnych. Stwarzało to 
wraSenie, Se szuka słów, Se mówienie przychodzi mu z trudem i męczy go, a 
do tego mówił bardzo niewyraźnie. Brando, aktor ze szkoły Kazana, mówił w 
tenSe sam sposób: męczy się, zacina, jednak Brando nie ma w sobie prawdy 
Bogarta. Być moSe dlatego, Se brak mu rezygnacji i spokoju, jakie miał 
Bogart. Wszyscy inni - Newman, Cliff, Dean są dziećmi Bogarta, ale nie jest 
chyba faktem przypadkowym, Se Bogart święci triumfy w dziesięć lat po 
swojej śmierci, kiedy miliony widzów obejrzały juS tłumy jego dzieci, z 
których Sadne nie miało w sobie rozpaczy i zimnej determinacji ojca. 
Tak więc, nie zapominając ani chwili o Bogarcie, wchodzimy następnego 
dnia do knajpy, gdzie siedzi nasza jedyna. Jesteśmy ubrani źle i 
niechlujnie; nie myśleliśmy przecieS o sobie; myśleliśmy o niej. To dlatego 
jesteśmy źle ogoleni; mamy źle zawiązany krawat i oczy podkrąSone po 
bezsennie spędzonej nocy. To dlatego bruzdy na naszej twarzy pogłębiły się 
i dlatego ręce nasze drSą lekko, kiedy zapalamy papierosa stojąc szeroko 
rozkraczeni na progu knajpy; pamiętamy, Se nikt nie jest tak czarujący jak 
człowiek, który wie, iS jest niezgrabny i nie potrafi nad tym zapanować. 
Podchodzimy do niej. 
My: - Ile? 
Ona: - Sto. 
Patrzymy na nią z osłupieniem; jesteśmy przecieS nędzarzem i za tę sumę 
moglibyśmy Syć przez tydzień. Pomału osłupienie nasze przechodzi w rozpacz: 
nie mamy przecieS tyle forsy. A potem patrzymy na nią z nienawiścią: 
przecieS kaSdy ją moSe mieć, kaSdy, kto ma tę sumę, ale nie my. A potem ta 
nienawiść kieruje się przeciw naszej własnej osobie: mamy juS przeszło 
trzydzieści kilka lat. Inni ludzie w tym wieku mają domy, samochody i konta 
bankowe; my nie mamy nic. Przegraliśmy Sycie; przegraliśmy przyszłość; 
przegraliśmy tę noc. Gasimy papierosa i wychodzimy. 
Ona (za nami): - Osiemdziesiąt. 
Odwracamy się gwałtownie. Ale na naszej twarzy nie ma juS nienawiści i 
rozpaczy; jest tylko zimna świadomość klęski. I tak przez krótki ułamek 
sekundy; a potem znów myślimy o tych wszystkich młodych ludziach jeSdSących 
jaguarami, uwodzących nieletnie i nudzących się w Portofino. Patrzymy na 
postrzępione rękawy naszego płaszcza i znów na naszej twarzy widać 
wściekłość. 
My: - Nie potrzebuję litości. 
Wychodzimy. Idziemy do narzeczonej i opowiadamy jej, Se Schiller jest 
lepszy od autora Fausta lub odwrotnie; co jest bez znaczenia. Przychodzimy 
do naszej knajpy następnego dnia i w milczeniu pokazujemy jej Sądaną sumę; 
i idziemy z nią na górę. Potem mówimy do niej, wyciągawszy z kieszeni list 
uprzednio zaadresowany na jakieś zupełnie obce nazwisko... 
My: - Jeśli nie wrócę jutro do ciebie, wyślij ten list. 
Ona: - Dlaczego. 
My: - Rąbnąłem dzisiaj jednego gościa. Chciałem cię mieć. 
W dalszym ciągu dialogu wyjaśniamy jej, Se idąc za głosem serca i czując 
w sobie tak zwany huragan zmysłów, a nie dysponując odpowiednimi środkami, 
przyłoSyliśmy jakiemuś nieznanemu panu sztangę do głowy w celu uzyskania 
niezbędnego kapitału. Popełniliśmy zbrodnię, aby ją posiąść. Oddajemy jej 
takSe medalik kupiony dwie godziny temu u śydów, a który jest naszą jedyną 
pamiątką z dzieciństwa; wyjaśniamy równieS, Se jeśli nie wrócimy do jutra - 
medalik naleSy przesłać naszej matce, gdyS człowiek, który zabił, 
niegodzien jest nosić medalika czy krzySa. 
William Faulkner powiedział kiedyś na zadane pytanie dziennikarzy - jaki jest najlepszy zawód dla człowieka piszącego - iS najlepszym zawodem jest 
zostać tak zwanym "panem", czyli kierownikiem burdelu. Motywacja Faulknera 
jest prosta: dobre jedzenie, dobre stosunki z policją, łobuzy z przeciwka 
są pełni szacunku i nazywają cię "panem", ranki wolne od pracy, a wieczorem 
wesoła zabawa. Ale w Europie nie ma nawet co marzyć o takiej posadzie. 
Jednak sutenerstwo potraktowane rozwaSnie, jako czas przejściowy konieczny 
na uzbieranie odpowiedniej sumy pieniędzy, aby wspólnie z ukochaną otworzyć 
gdzieś mały hotel, odrodzić się moralnie, nie jest zawodem złym. Sutenerzy 
mający po kilka kobiet, nie sypiają z nimi: jest rzeczą wiadomą, Se sutener 
traci kontrolę nad prostytutką, z którą się prześpi. Ale o tym nawet nie ma 
co marzyć. Z chwilą jednak kiedy będziemy mieli jedną, musimy wymóc od niej 
przysięgę, Se nie będzie ze swymi klientami uprawiać pewnego rodzaju 
rozkoszy: to jest to święte, co ma zachować dla siebie. Na przykład, aby 
nigdy nie zdejmowała biustonosza. To są rzeczy delikatne i kaSdy musi 
pomyśleć za siebie: jestem w końcu pisarzem-moralistą, a nie doktorem 
Kinseyem. Ale to jest niezbędne; musicie się upierać, aby zachowała coś 
świętego, i tylko dla was; i prać ją po pysku przy kaSdej okazji, 
urządzając sceny zazdrości. Ona będzie szczęśliwa i wy teS. Ale kiedy po 
raz pierwszy przyniesie ci pieniądze, podrzyj je i wyrzuć przez okno, gdzie 
będzie stał juS twój kolega, który jutro poskleja je i wytłumaczy w banku, 
iS dziecko wyjęło mu portfel z kieszeni i podarło banknoty. Następnie 
trzeba usiłować popełnić samobójstwo: w tym celu bierzemy Syletkę i 
usiłujemy podciąć sobie Syły powySej łokcia (nigdy nie powySej przegubu), 
gdzie Syły otoczone są grubą powierzchnią tłuszczu i mięśni, o czym my nie 
wiemy, poniewaS działamy w afekcie. I tak będą nam płynąć dni wśród róS i 
wina. 
`tc 
4. Cicha przystań Syciowa 
`tc 
O tym, aby człowiekowi ktoś pomógł, kiedy jesteś w nieszczęściu, nie moSe 
być nawet mowy. Ja sam zwracałem się o pomoc do polskich organizacji dwa 
razy w moim Syciu: po raz pierwszy, kiedy byłem w Izraelu i kiedy nie mając 
pozwolenia na pracę zdychałem z głodu; po raz drugi w analogicznej 
sytuacji. Za kaSdym razem odmówiono mi; muszę jednak przyznać, Se 
grzecznie. Jeśli zawiedzie nas dom wariatów - w sensie cichej przystani 
Syciowej i sutenerstwo - w sensie zdobycia pieniędzy, aby odrodzić się 
moralnie i napisać nowelkę na temat wiosny uczuć młodej kobiety - zawsze 
znajdziemy szereg przytulisk zwanych więzieniami. 
W więzieniu w Monachium nie jest źle, zwłaszcza jeśli ktoś pragnie 
nawiązać kontaktu z mową ojczystą, tak niezbędną dla człowieka piszącego: 
co trzeci więzień jest Polakiem. Panowie ci prowadzą nieskomplikowany tryb 
Sycia: śpią na dworcu, a w dzień zbierają się w Domu Towarowym w centrum 
miasta i tam składają się na butelkę wódki Puschin (reklamują ją jako wódkę 
dla twardych męSczyzn: jest to dwóch facetów z kielichami w rękach, koło 
nich siedzi niedźwiedź, patrzący na nich z Syczliwością). Po czym rodacy 
nasi idą na dworzec, aby się nieco przespać, tam zostają aresztowani i 
skazani na osiem dni więzienia za włóczęgostwo. W więzieniu dokonują 
niezbędnych ablucji, których nie są w stanie dokonać na wolności, z tej 
prostej przyczyny, iS nie posiadają ani miejsca zamieszkania, ani dowodów 
osobistych. Przed kilkoma laty istniał w Monachium hotel Bunkier, gdzie 
moSna się było przespać za jedną markę; dziś jest to jednak niemoSliwe. Na 
dworcu sypiają równieS Włosi - nieudani sutenerzy i oszuści matrymonialni; 
tak więc w więzieniu monachijskim słyszymy trzy języki: niemiecki, polski i 
włoski. 
W więzieniu tym jednak karmią marnie. Wszystkie filmy, w których 
widzieliśmy ludzi latających po celi po przekątnej, są nieprawdziwe: w 
więzieniu trzeba duSo leSeć, gdyS kaSdy zbędny ruch powoduje głód. Jest o 
tyle źle, Se nie moSna pisać; trzeba wszystko obmyślić z góry; sytuację po 
sytuacji, dialog po dialogu i nie wolno niczego napisać: regulamin więzienny zabrania wykonywania pracy zarobkowej. 
Wbrew temu, czego tak bardzo pragną pedagodzy i reSyserzy filmowi, 
straSnicy więzienni nie lubią więźniów grzecznych i usłuSnych; lubią 
"cięSkich chłopców", jak to się tam nazywa: cwaniaków i bezczelnych 
skurwysynów. Jeśli kończy ci się jakiś wyrok i nie masz ani grosza, a 
chcesz jeszcze posiedzieć, aby zebrać zrozpaczone myśli, sposób jest 
prosty: zrzucasz ze ściany krzyS i dzwonisz na straSnika, a wtedy 
wpieprzają ci dodatkową szóstkę za profanację uczuć religijnych: Bawaria, 
miejsce pierwszych triumfów Adolfa Hitlera,, jest krajem katolickim. 
Nie daj BoSe, Seby ci przyszedł do głowy głupi pomysł i abyś zameldował 
się do więziennego szpitala: nie wolno palić i nuda cholerna. Jeśli jednak 
rzeczywiście czujesz się kiepsko i musisz poleSeć, to uzbieraj trochę 
chleba i zamelduj się w niedzielę rano, Se chcesz iść na mszę; w czasie 
naboSeństwa istnieje szansa wymiany koryta z facetami siedzącymi pod celą; 
moSesz dostać trochę papierosów za wędlinę czy chleb od tych fetniaków, 
którzy nie palą, a którym przysługuje prawo kupna tytoniu dwa razy w 
miesiącu. Najlepiej odpalać towar w czasie podniesienia. W więzieniu nie 
wolno czytać Jerry Cottona, ale na izbie chorych mają do cholery i trochę 
zeszytów z Jerry Cottonem; trzeba je wymieniać w czasie kazania. I tak, gdy 
ksiądz mówi: 
- Dla tej przyczyny zawołałem was, abym się z wami ujrzał i rozmówił; 
albowiem dla nadziei ludu izraelskiego tym łańcuchem jestem opasany... 
Ty musisz wyszczekać ponad głową wachmistrza: - Mam Jerry Cottona. O tym, 
jak nakrył Jacka Buldoga i skosił go coltem-cobrą... 
Wtedy odszczekuje ci: 
- Całuj nas w dupę z twoim Cottonem. My chcemy ten kawałek, jak Jerry 
rSnął tę Malajkę. 
Wtedy ty do nich" 
- Tę, co chodziła pod Jackiem Diamondem? 
A oni do ciebie: 
- Nie, t, co chodziła pod braćmi Ryan z San Fransisco... 
A ksiądz: 
- A będąc niezgodnymi między sobą, rozeszli się, gdy Paweł rzekł to jedno 
słowo: "IS dobrze Duch Święty powiedział przez Izajasza proroka do ojców 
naszych..." 
Chodzi o to, aby dobrze zsynchronizować się z głosem duszpasterza. 
Zresztą kościół jest zradiofonizowany, ale więźniowie z izby chorych siedzą 
osobno i są oddzieleni od siebie wachmistrzami. Po paru niedzielach 
nabierzesz takiej wprawy, Se mógłbyś opowiadać w czasie mszy świętej całą 
historię Mike'a Hammera i nikt by cię przy tym nie nakrył. Wskazaną dla 
ciebie rzeczą jest znajomość Pisma Świętego, a przynajmniej Nowego 
Testamentu, tak, abyś wiedział mniej więcej, kiedy ksiądz uderza w 
patetyczne struny; i wtedy moSesz załatwić co chcesz. 
I trzeba mieć kraj, gdzie czekają na ciebie: to wtedy, kiedy będziesz 
krótki z forsą. Wyroki nieduSe, ale pewne; przekraczasz granicę i jesteś 
jak w domu. Nie trzeba za to robić afer w ParySu, bo to jest jedyne miasto, 
gdzie moSesz się przefartować, kiedy jesteś krótki; ale tu dają łomot i 
spalisz się; a pamiętaj, Se kto nie dostał w mordę od francuskiego 
policjanta, ten w ogóle nie wie, co to jest być bitym. Jeśli znajdziesz się 
w więzieniu w Jaffie, to teS nie rzucaj się za bardzo; dostaniesz taki 
łomot, Se nabierzesz wreszcie pewności, Se Izraelczykom nic się nie stanie 
i dadzą sobie jakoś radę. W Palermo, jak cię będą drutować i zdejmą ci 
medalik z szyi - przyklęknij i ucałuj: dostaniesz papierosy od straSników, 
a jeśli będziesz miły, to pozwolą ci nawet napić się piwa w czasie 
śledztwa. I w ogóle bądź miły i twardy. 
Jeśli juS siedzisz pod celą razem z innymi niewinniakami, to nie wpadaj w 
rozpacz i nie łkaj, poniewaS nie zostaniesz przez nich zaakceptowany 
dramatycznie i towarzysko; a nigdzie nie przydaje się tak bardzo wyrobienie 
dramatyczne jak właśnie w tego rodzaju przytulisku. Bierz udział w ich 
rozmowach, ale nie bądź nachalny. W Sadnym wypadku nie zabieraj głosu w 
sprawie winy; nie zapominaj, Se w historii więziennictwa całego świata nie było jeszcze ani jednego niewinnego więźnia. Nie wtrącaj się w cudze 
rozmowy, nawet jeśli czyjś bełkot wyda ci się oczywistą bzdurą. Kiedyś 
siedziałem w Stadelheimie, dwóch niewinniaków prowadziło ze sobą od 
miesięcy bezustanny spór: chodziło o to, gdzie pójdą po otrzymaniu 
wolności; mając oczywiście na myśli taką restaurację, gdzie upiją się 
najszybciej i najtaniej. Problem nie był łatwy: więzienia w Stadelheim 
zwalniają o piątej rano; o tej porze wszystkie knajpy są zamknięte. 
Jeden z nich proponował, aby wprost z kryminału udać się na Schwabing i 
tam od razu przystąpić do dzieła. Drugi obstawał za wypadem na Dworzec 
Główny; jest to droga nieco dalsza, ale za to na dworcu jest taniej i 
będzie moSna wypić więcej; a poza tym odpadnie kłopot z następnym 
aresztowaniem, gdyS policjanci w Monachium zaczynają razie właśnie od 
Dworca Głównego tak, Se nie będzie w ogóle problemu. Drugi więzień widać 
nieco bardziej zaawansowany w alkoholiźmie, obstawał jednak twardo, aby 
udać się wprost na Schwabing i tam zacząć pić. Wreszcie obaj panowie 
znaleźli wyjście kompromisowe: udadzą się na rynek, gdzie w wielkiej 
pijalni, której nazwy juS nie pamiętam, przystąpią do dzieła. Uzgodniono 
najdrobniejsze szczegóły: zwolnieni zostaną o piątej: pierwszy tramwaj 
dorwą dopiero o piątej piętnaście; jazda zajmie im pół godziny, a pozostałe 
piętnaście minut umilą sobie rozmową. NajbliSszej niedzieli zapytałem obu 
panów, dlaczego ich nie zwolniono; okazało się, Se mieli do odsiedzenia 
jeszcze po sześć lat. 
W więzieniu istnieje pewna hierarchia waSności rozmów. Tematem numer 
jeden jest oczywiście niewinność kaSdego więźnia i bolesna omyłka organów 
wymiaru sprawiedliwości. Tematem numer dwa jest nikczemność i przewrotność 
kobiet; dalej sport, najwaSniejsze decyzje Syciowe, wspomnienia z wojny; 
głupota aktualnego kanclerza czy teS prezydenta; zagadnienie istnienia Boga 
i lamenty nad złym wySywieniem; przy czym ten ostatni problem staje się 
problemem numer dwa - to znaczy przed przewrotnością kobiet - w piątek,, 
kiedy to człowiekowi dają kawałek ryby z jakąś piekielną mazią. W sobotę 
jest juS normalne jedzenie i pierwotna hierarchia rozmów zostaje 
przywrócona. 
Wdzięcznym tematem jest snucie wspomnień dotyczących pobytu w innych 
więzieniach. Na ogół więźniowie niemieccy zgadzają się jednomyślnie, Se 
najmilszym więzieniem w NRF jest więzienie w Stuttgarcie. Jest ono 
nowoczesne, zradiofonizowane i z bieSącą wodą; dodatkowy element dumy 
stanowi fakt, iS więzienie w Stuttgarcie wyposaSone jest w radarowy system 
alarmowy i nie istnieje nawet jedna szansa na sto, aby uzyskać wolność na 
własną rękę. Więźniowie włoscy nie mają na ten temat jednomyślnej opinii, 
poniewaS Sycylijczycy nie lubią Włochów z Północy; ale wydaje się; Se 
więzienie w Palermo nie jest złe; więzienia amerykańskie karmią najlepiej; 
jednak więźniowie kapryszą, twierdząc, iS reSym jest tam zbyt surowy. 
Jeśli siedzisz pod celą, bądź towarzyski, ale nie staraj się zdobyć 
pozycji dominującej i nie bądź w Sadnym wypadku duszą obszczerstwa, gdyS 
niepotrzebnie wzbudzisz zazdrość innych więźniów z natury mrukliwych i 
małomównych. Nie ględź bez przerwy o sobie; pamiętaj, Se ci wszyscy 
wyłamywacze i sutenerzy teS dostali się tutaj przez pomyłkę i chcą o tym 
mówić. Dobrze jest, jeśli widziałeś duSo filmów i umiesz je odgrywać. Jeśli 
masz dobrą pamięć, to odgrywaj Przeminęło z wiatrem, Waterloo Bridge i 
Casablanca; nie odgrywaj natomiast filmów gangsterskich i policyjnych, gdyS 
są to prawie wyjątki filmów idiotycznych, z wyjątkiem The Asphalt Jungle - 
ale niech cię Bóg broni, aby ci przyszła ochota odegrania Rififi. Pamiętaj 
o tym, Se zrobienie dobrego i prawdziwego filmu szpiegowskiego lub 
policyjnego jest niemoSliwe, poniewaS aby być dobry szpiclem, trzeba umieć 
zgubić się wśród innych ludzi, a nie moSe tego dokonać człowiek taki jak 
Gary Cooper czy Sean Connery. Trzymaj się dramatu obyczajowego i filmów 
awanturniczych; więźniowie lubią Eddie Constantine'a: jego filmy odgrywać 
najłatwiej, poniewaS mało róSnią się między sobą. 
Jeśli chcesz zabłysnąć erudycją i oczytaniem, to opowiadaj przede 
wszystkim Mickey Spillane'. Jest on mało znany więźniom niemieckim i 
będziesz miał na tym polu sukcesy. Natomiast wystrzegaj się komplikacji; jeśli nakryją cię na tym, stracisz na zawsze ich zaufanie i nie dostaniesz 
nigdy peta. 
W więzieniu w Stadelheim istniał oddział nazywany przez więźniów "Porsche 
Abteilung". Siedzieli tam generalni dyrektorowie i prezesi rozmaitych 
banków i zakładów; musieli odcierpieć swoje, gdyS policja złapała ich z 
kurwami w stanie nietrzeźwym za kierownicą. Porsche jak wiemy, jest bardzo 
popularnym samochodem sportowym; i tak powstała nazwa tego oddziału. Faceci 
z "Porsche Abteilung" trzymają się z daleka i wyniośle; stanowią oni 
przedmiot drwin i nienawiści ze strony innych więźniów-nędzarzy. Musisz w 
więzieniu zapomnieć, Se Bóg jest zawsze po stronie silniejszych batalionów; 
pamiętaj, Se bogaty człowiek nigdy nie pomoSe ci, wychodząc z załoSenia, Se 
jałmuSna demoralizuje. Jednak pamiętaj, Se to nie biedni ludzie wymyślili 
powySsze zdanie; i nie wierz w to, co powiedział Fryderyk Wielki. Jeśli 
będziesz miał ochotę dać w mordę komuś z "Porsche Abteilung", aby zyskać 
sympatię towarzyszy swego cierpienia i trzy dni karceru, to powiedz raczej 
tak, jak powiedział ów szwedzki król do Boga: "Panie, jeśli nie chcesz nam 
pomóc, to popatrz sobie przynajmniej, jak my, Szwedzi, potrafimy się bić." 
Kiedy jesteś w karcerze, oddajesz normalną kurtkę; zamiast niej zakładają 
ci czerwoną, abyś był trefny w czasie gęsiówki i aby nie podchodzili do 
ciebie inni więźniowie. Ale nic się nie bój; jeśli byłeś równy pod celą, to 
więźniowie zaczną się młócić między sobą, a wtedy straSnicy skoczą aby ich 
rozdzielić, a jeden z więźniów odpali ci paczkę machorki, jeśli ją znajdą 
przy tobie przy powrocie do karceru, to musisz powiedzieć, iS znalazłeś ją 
na ziemi. Trzy dni to nie jest tak długo; jednak nie staraj się umilać 
sobie czasu onanizmem, bo rozklekoczesz się nerwowo. Myśl o swojej ksiąSce: 
spokojnie, scena za sceną i opowiadaj ją sobie od początku do końca, a 
potem zaczynaj na nowo. To rada, którą dał mi Igor Newerly; ale jest to 
rada najlepsza. Nie myśl o swojej Sonie i w ogóle nie myśl o kobietach, 
kiedy jesteś w karcerze; staraj się myśleć o krajobrazach dzieciństwa, o 
Sabach, które otwierałeś Syletką i o tym, jak rąbnąłeś swojej 
babce-staruszce złotą, ślubną obrączkę, gdy babka twoja leSała na 
katafalku, a ty powiedziałeś rodzinie, Se chcesz zostać sam z drogimi 
zwłokami i wtedy zamieniłeś osiemnastkę na tombak. Nie śpiewaj; potem 
będziesz czuł się zmęczony, a kiedy będziesz zbyt zmęczony, nie uśniesz. 
Staraj się wyobrazić sobie, iS Syjesz gdzieś poza czasem i przestrzenią; 
staraj się nie zwracać uwagi na bicie zegara. Pamiętaj o tym, co Szatow 
powiedział do Stawrogina: "Jesteśmy jak dwie osoby, które spotkały się 
gdzieś w nieskończoność, poza czasem i przestrzenią." 
Myśl raczej nie o teraźniejszości i nie o jutrze, ale o sprawach 
przeszłych i przebrzmiałych; o rzeczach wesołych i przyprawiających cię o 
łagodny uśmiech i lekką zadumę. Ja na przykład myślałem o wkroczeniu 
radzieckich sokołów w roku tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym, byłem 
wtedy w Częstochowie i mieszkałem przy ulicy Sobieskiego osiemdziesiąt 
cztery. Rosjanie weszli: rozbito cysternę ze spirytusem i potem ludzie 
leSeli w błocie pijąc spirytus zmieszany z rozdeptanym śniegiem. Ale to 
rzeczy ogólnie znane; tak się działo w czasie kaSdej wojny i w kaSdym 
mieście. Ale pod moimi oknami Rosjanie szli dwa tygodnie; była to droga 
wiodąca na Warszawę. Oni jednak nie pytali nawet o Warszawę, od czasu do 
czasu jeden z nich, który wchodził do domu prosząc o trochę kipiatoku, 
pytał: "Gdzie droga na Berlin?" - i nie pytał nawet o kilometry, tylko o 
kierunek; z tyłu zostawił Ukrainę. góry Uralu, Kaukazu; złotą Moskwę i 
kamienny Leningrad; a teraz szedł do Berlina nie pytając nawet o kilometry, 
a tylko o kierunek. 
Szli przez szereg nocy i dni śpiewając jedną i tę samą pieśń: o bohaterze 
Czapajewie, który hulał po Uralu; nocami gwałcili, a wtedy ci, którzy 
trzymali się za ręce szarpiącego się męSa tej kobiety, mówili do niego 
uspokajająco i ze zdziwieniem: Ty czewo bezpakoiszsia? Razoczek Sonku 
pierejebiom i dostateczno. A ci idący na ulicy wciąS śpiewali o Czapajewie 
i o tym, Se dostali list pierwszego maja od swojej matki, która pyta, czy 
nie zabito go jeszcze. 
Mieli duSo dobrych pieśni; o tym, Se gniew ich jest święty i pieni się jak fala; o tym, aby nie rozpaczały ich matki i Syczyły im dobrej drogi, 
kiedy idą pod gwiazdami zwycięstwa; i o tym, Se piją za Ojczyznę i Stalina; 
a potem naleją po jeszcze jednym. I dopiero dzisiaj wiem, Se Rosję moSna 
zrozumieć takSe poprzez śpiew' kłamią ich nędzne ksiąSki i głupie gazety; 
ale melodie prowadzące do zwycięstwa są prawdziwe i w nich jest siła 
narodu; i prawda, Se kaSdego Sołnierza moSna pokonać, ale nie Sołnierza 
rosyjskiego. 
Kładli się spać na śniegu w bramie naszego domu; nie chcieli wejść do 
środka i zasypiali natychmiast, a rano budzili się i otrząsali się jak psy 
po wodzie; gotowali swoją kaszę z kawałkiem słoniny i szli na Berlin. Brali 
nasze zegarki i nasze obrączki; brali nasze kobiety, ale nie chcieli naszej 
gościny i naszego dachu pod głową. Pamiętam, jak gwałcili jakąś kobietę na 
podwórku, a potem któraś z naszych kobiet, chcąc uchronić się od tego losu, 
podeszła do zapinającego rozporek sierSanta i podała mu kielich wódki 
mówiąc: Wasze zdrowie, kamandir. SierSant wyjął z jej rąk butelkę i rzucił 
ją o ścianę; i wtedy zrozumiałem; Se Sadna pogarda nie jest tak straszna 
jak pogarda człowieka rosyjskiego. Oni rozdeptali szkło i dołączyli do 
tamtych, idących na Berlin i śpiewających o Czapajewie. 
A potem przeszły oddziały bojowe i weszły wojska NKWD i my wszyscy 
poszliśmy patrzeć, jak będą rozwalać rodziny własowców mieszkających o parę 
metrów dalej. Ci z NKWD zajechali na podwórko willisem i sierSant krzyknął 
nie wyłanczając motoru i nie wychodząc z maszyny: "Wychodźcie bracia!" - i 
oni wyszli; ustawili się pod murem, a sierSant przejechał po nich karabinem 
maszynowym; odjechali nie sprawdziwszy nawet, czy w piwnicy domu starał się 
ktoś ukryć, my wszyscy, którzy rzuciliśmy się, aby ukraść to co się da, 
zobaczyliśmy, Se nikt z nich nawet nie próbował ukryć się; wszyscy leSeli 
martwi i przyprószeni śniegiem. Więc kiedy jesteś w karcu, myśl o tym i 
pamiętaj, Se jeśli przyjdą tu kiedyś, to nie próbuj nawet uciekać. 
Pamiętaj, Se prawdziwy człowiek nigdy nie ucieka naprawdę; ale przed nimi 
nie ucieka nikt. Nie ciesz się z tego, Se masz paszport uciekiniera i Se 
wolno ci mieszkać w Szwajcarii, Francji czy we Włoszech; na końcu tak czy 
owak będziesz sam; ale jeszcze przedtem będziesz sam przez całą drogę i 
nikt nigdy nie uwierzy ci w to, co mógłbyś powiedzieć i co chciałbyś 
powiedzieć. Ale moSe lepiej nie myśl o tym w karcu; moSesz zacząć o tym 
myśleć, kiedy znów będziesz w celi razem z innymi ludźmi, którzy wierzą 
jeszcze w to, Se za sześć lat pójdą do tej samej knajpy i będą pić to samo 
piwo; i Se nie śmiej się z ich wiary. Być moSe, iS jest święta. 
`tc 
5. Uczciwa praca 
`tc 
Uczciwej i dobrej pracy nigdy nie dostaniemy. O szpiegostwie nie ma nawet 
co marzyć; Polacy nie nadają się do tego. Kiedy po wybraniu wolności pytano 
mnie, czy wiem, gdzie są wojskowe lotniska w Polsce, powiedziałem, Se o 
niektórych nie wiem. Mój rozmówca oSywił się. 
- Więc gdzie? 
- W Warszawie na Boernerowie - powiedziałem. 
- I gdzie jeszcze? 
- Koło Legnicy. 
- Wie pan o jeszcze innych? 
- Zdaje mi się, Se jedno jest w okolicach Gdyni - powiedziałem. - 
Pomiędzy Gdynią a Gdańskiem. Nie jestem pewien. Ale gdzieś tam powinno być. 
- Pan widział te lotniska? - zapytał mój rozmówca. 
- Nie - powiedziałem. - Nie widziałem ich nigdy. 
- To skąd pan o nich wie? 
- Z Radia "Wolna Europa" - powiedziałem. I tak skończyła się moja kariera 
szpiegowska. 
O tym, Seby zostać szpiegiem, nie moSna nawet marzyć, ku mojemu 
najszczerszemu ubolewaniu. Mam o to osobistą pretensję do Jerzego 
Putramenta, który w swej mistrzowskiej powieści Arka Przymierza sportretował konegenialnie Polaka-szpiega będącego na usługach jakiegoś tam 
wywiadu; moje pretensje rozciągają się równieS na Tadeusza Konwickiego i 
Jarosława Iwaszkiewicza. Jak pamiętamy bowiem z ich ksiąSek, Polacy 
wybierający wolność w Europie Zachodniej są kuszeni przez oficerów CIA., 
którzy wręczają im sympatyczny atrament, pistolety z tłumikami trucizny i 
dynamit - ale Polacy dumnie odrzucają propozycję amerykańskich oficerów i 
skruszeni wracają na łono ojczyzny. TakSe w filmie według scenariusza 
Tadeusza Konwickiego, pod tytułem Kariera, widzimy Jana 
Świderskiego, który. zostaje amerykańskim szpiegiem; w filmie Pościg 
widzimy amerykańskiego szpiega, którego oficerowie CIA wysłali do Polski, 
aby wytruł czy wykastrował ogiery; w filmie Wandy Jakubowskiej, którego 
tytułu juS nie pamiętam, występuje równieS szpieg; w drugim filmie Wandy 
Jakubowskiej pod tytułem śołnierz Zwycięstwa występuje aS dwóch szpiegów 
angielskich. Jeden szpieg nazywa się Władysław Gomułka; drugi szpieg - 
Marian Spychalski. Na podstawie tych lektur i obrazów człowiek ma prawo 
przypuszczać, Se zostanie natychmiast zauwaSony przez Amerykanów, aby truć 
ogiery, kastrować kurczaki i przecinać druty telefoniczne; ale czeka nas 
straszne rozczarowanie - zamiast dynamitu i pistoletu z tłumikiem dostajemy 
po prostu kopniaka w tyłek i na próSno powołujemy się na to, iS 
przeczytaliśmy powySsze ksiąSki i obejrzeliśmy wspomniane wySej filmy i Se 
na tej podstawie pełni ochoty i nadziei pragniemy rozpocząć karierę. Nasza 
argumentacja nie trafi do przekonania udzielających nam azylu oficerów. 
Pisarzy pragnących poświęcić się pisaniu powieści szpiegowskich naleSy 
ostrzec się przed tego rodzaju twórczością. Jest rzeczą niesłychanie trudną 
przerzucenie szpiega do kraju poza Selazną kurtynę. Osobnik taki jest albo 
oficerem amerykańskim, którego wyszkolenie trwało, Bóg wie ile lat i 
kosztowało Bóg wie ile pieniędzy; albo kanalią, której nie moSna zaufać i 
która pracuje dla tego, kto da więcej. Na zasadzie prostego myślenia. 
Technicznie przerzucenie takiego osobnika przez granicę jest, przy 
współczesnym systemie alarmowym, bardzo trudną rzeczą; moSna go wysłać w 
misji handlowej czy teS jako attache' culturel; ale nie jest to łatwe. 
Natomiast Rosjanie i Polacy mogą przerzucać na Zachód tysiące szpiegów 
rocznie i nie jest to związane z Sadnym ryzykiem: po prostu przyjeSdSają 
tutaj i proszą o azyl polityczny, argumentując swą decyzję na zasadzie 
pieśni, tak niegdyś popularnej w Polsce "Truman, Truman, puść ta bania, bo 
to jest nie do wytrzymania." Zostają tutaj i przez szereg lat siedzą cicho, 
pracując w swoich zawodach i dopiero po jakimś czasie rozpoczynają 
działalność na rzecz swoich mocodawców. Nie są to przypadkowe kanalie, 
którym nie moSna zaufać, lecz ludzie partyjni i fanatycy, którzy wiedzą 
dobrze, iS droga ich jest w rzeczy samej krótka i skończy się ilością 
dwudziestu czterech tysięcy volt; jednak nie odstrasza ich to i robią 
swoje. Widzieliśmy, w melodeklamacjach napisanych przez Leona 
Kruczkowskiego, jak małSeństwu Rosenbegr strzygą główki, aby lepiej 
przylegały do elektrody; a zniecierpliwiony prezydent Eisenhower czeka na 
telefon, który podłączony jest do ich celi; chodzi o to, aby Rosenbergowie 
zasypali innych szpiegów; ale oni tylko całują się i mówią o Stalinie, aS 
do momentu kiedy kat łączy się z Western Electric i potem puszcza prąd 
przez ich ciała; Eisenhower rozumie wtedy klęskę swego narodu, swej 
polityki i głupotę oficerów amerykańskiego wywiadu. 
JeSeli juS prosiliśmy o azyl, to trzeba wystrzegać się bredzenia, 
pamiętając, Se nasi przyjaciele z dzieciństwa, lat szkolnych i młodości, 
które prysnęły uprzednio - zasypali nas gruntownie i powiedzieli o nas 
wszystko co najgorsze; tak, Se przesłuchujący nas oficer CIA wie o nas to, 
czego my nawet sobie nie jesteśmy w stanie przypomnieć. Nie naleSy równieS 
wpaść na głupi pomysł i opowiadać Amerykanom o rzeczach nieprawdziwych, 
licząc na to, Se znajdziemy - przynajmniej na jakiś czas - cichą przystań 
Syciową. MoSemy wpaść pod rozhukane konie; ale jeszcze przedtem dostaniemy 
tak po mordzie, Se nawet w grobie zachowamy pozycję zasadniczą. 
Nie dostaniemy więc Sadnej uczciwej roboty, jeśli jesteśmy człowiekiem 
piszącym, a nie naleSeliśmy do partii i nie byliśmy wychowankami Światły, 
Monata i Fejgina. Chętnie zostałbym amerykańskim szpiegiem, aby załatwić paru commies, chociaS wiem dobrze, Se szybko by się do mnie dorwali. Ale 
jak powiedziałem: nic z tego, poniewaS nikt nas nie potrzebuje. Nie wiemy 
przecieS w gruncie rzeczy absolutnie nic o kraju, w którym Syliśmy; wiedza 
o nieszczęściu jest wiedzą jałową. I cóS moSna powiedzieć więcej o Polsce 
poza tym, [...] w dniu, kiedy speaker Radia Moskiewskiego powiedział: 
Dzisiaj, siedemnastego stycznia tysiąc dziewięćset czterdziestego piątego 
roku nasze pełne chwały wojska oswobodziły miasto Warszawę. Wieczna sława 
bohaterom armii czerwonej poległym w dziele oswobodzenia Ojczyzny. Śmierć 
niemieckim najeźdźcom. 
`pk- 
`tc 
ŃMam Drzwi 
ŃDo Szafy Dwudrzwiowej 
Oszklone 
`tc 
Wbrew temu, co się czyta, okres wolności słowa, trwający tak krótko w 
Polsce, nie zaczyna się z chwilą przejścia do władzy Władysława Gomułki, 
lecz właśnie w tym okresie kończy się zaszantaSowanym pojęciem "racji 
stanu" uSytym właśnie przez tegoS Władysława Gomułkę, z którym wiązano 
nadzieje. Gomułka nie potrzebował uSywać metafor i przenośni, aby 
podbudować swoją tezę: czołgo sowieckie na ulicach Budapesztu i piętnaście 
- jeśli wierzyć danym oficjalnym - tysiące zabitych Węgrów stanowiło 
wystarczająco silne ostrzeSenie. 
Wywieszono wtedy na ulicach Warszawy flagi węgierskie i tysiące ludzi 
zgłaszało się, aby oddać swoją krew, którą następnie transportowano 
samolotem do walczącego miasta; grano hymn węgierski; Po prostu drukowało 
na pierwszej stronie węgierski poemat po tytułem "Powietrza"; lamentowano i 
pito; w ten sposób narodowe poczucie tragizmu zostało zaspokojone. 
Nie łatwo jest dzisiaj pisać i mówić o Październiku; okazuje się nagle, 
Se nikt nie wierzył. Nie myślę, aby warto rozwodzić się na ten temat; nie 
pamiętam jednak, aby w historii świata znany był fakt, iS tyran rozdziera 
pewnego dnia szmaty, po czym oświadcza, Se od jutra postara się być lepszy. 
W starych numerach Po prostu w artykule naczelnego redaktora czytamy, iS 
"polski październik" nastąpił w rezultacie rewolucyjnego wrzenia mas 
robotniczych i chłopskich, i ich zdrowego instynktu i wyrobienia 
politycznego, nakazującego im wysunięcie Sądań praworządności i demokracji 
w stosunku do kierownictwa partii i narodu. Nie wiem w jakim stopniu moSna 
brać na serio dumne oświadczenie robotników śerania: "nie przepuścimy". O 
tym, czy trzy tysiące ludzi uzbrojonych w karabiny ręczne ze sztykami jest 
w stanie powstrzymać armię sowiecką, najlepiej spytać wojskowych. W kaSdym 
razie partia rozegrała w swój taktyczny manewr bezbłędnie z punktu widzenia 
widowiska i sceny teatralnej; dano ludziom poczucie, iS dokonali czegoś, co 
stanowi istotny punkt zwrotny w dziejach narodu. 
Trudno jest natomiast ocenić całą sprawę z punktu widzenia humorysty. Nie 
wiem czego, i na jakiej podstawie, ludzie spodziewali się po Październiku; 
i czy upowaSniało ich do tego jedenastoletnie doświadczenie i bliskość 
granicy sowieckiej. Być moSe, Se działo się to na zasadzie wiary w jednego 
człowieka: Władysława Gomułkę. Być moSe, iS wierzono, iS człowiek ten, 
który cierpiał i był więźniem swych współwyznawców, rządzić będzie nami nie 
zapominając o tym, co sam przeSył i przecierpiał. Są to jednak przesłanki 
etyczne, stanowiące treść wspomnianej juS przeze mnie ksiąSki pt. Ania z 
Zielonego Wzgórza; jeśliby jednak oprzeć się na materiałach statystycznych 
i na tym, co mówią policjanci i dyrektorzy więzień, mający wieloletnie 
doświadczenie nic nie wiadomo, aby cierpienie uszlachetniało. Drugim 
zabawnym elementem w tej całej hecy jest uczucie rozczarowania w stosunku 
do Gomułki; tak, jakby rzeczywiście ten człowiek miał szansę zmienienia 
czegokolwiek na lepsze w bliskiej przyszłości. Sam Władysław Gomułka, 
wkrótce po dojści do władzy, w oświadczył w jednym ze swych przemówień, iS 
niemoSliwe jest szybkie podniesieni stopy Syciowej, gdyS po prostu nie mam czym płacić. Mówił przy tym o kolosalnych zadłuSeniach Polski; o 
katastrofalnym stanie gospodarki narodowej, nie zapominając dodać, Se 
Związek Radziecki wspaniałomyślnie zrezygnował z części swych roszczeń w 
stosunku do Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Nie słuchano jednak 
wystarczająco uwaSnie jego słów; kiedy jechał do Moskwy, tłumy zebrane na 
dworach ryczały radośnie na jego widok, błagając go jednocześnie, aby 
zabrał ze sobą na wszelki wypadek suchy prowiant i dając mu dobrą radę, 
która w owym czasie stała się hasłem narodowym: "Wiesiek, trzymaj się." I 
zupełnie nie pamiętano, iS człowiek ten jest komunistą, prawdopodobnie 
najbardziej zaciekłym i twardym, i nieustępliwym. Ta cała historia świetnie 
nadaje się dla pisarzy-moralistów: naród gnębiony i bity w tyłek przez lat 
jedenaście, na skutek cierpień i bolesnych doświadczeń wierzy w to, iS 
nagle stanie się inaczej za sprawą jednego samotnego człowieka; jednak z 
punktu widzenia literatury policyjnej, w której duchu zostałem wychowany i 
która mnie interesuje,, ta sprawa nie nadaje się na nic. 
Pisarze i myśliciele głosili po jakimś czasie legendę, iS są 
znienawidzeni przez Gomułkę. Przykro mi, ale nie jest niestety aS tak 
dobrze. Obawiam się, Se jest to legenda wymyślona przez nich samych. 
Gomułkę uznano za szpiega i nikczemnika; pluto na niego; urządzano masówki, 
w czasie których potępiano go publicznie, zarzucając mu ponad wszelką 
wątpliwość działanie na rzecz wywiadów francuskiego, angielskiego i 
amerykańskiego; nie dano mu nawet tego, co stanowi przywilej najpodlejszego 
kryminalisty: stanięcia przed sądem i powiedzenia prawdy o sobie ludziom i 
sędziom. Pisarzom piszącym o szpiegach Gomułki i nieszczęściach 
wynikających z "wychylenia gomułkowskiego" dawano nagrody państwowe; 
kosztem olbrzymich środków finansowych i wielu lat pracy i przemyśleń 
nakręcono wspomniany film pod tytułem śołnierz Zwycięstwa; szydzono z niego 
i drwiono, i nie było nawet ani jednego Szymona Cyrenajczyka, który by mu 
pomógł. Po czym - według określenia Putramenta - rozgromiony Gomułka 
powrócił. I nic się nie stało: ci sami ludzie, którzy na niego pluli, dalej 
kręcą filmy i piszą ksiąSki; nikt nie został skrócony o głowę, nikt nie 
podzielił losu Borysa Piliniaka, Izaaka Babla i Gorkiego, którego siedem 
śmierci opisał Gustaw Herling-Grudziński. Nienawiść jest uczuciem, na które 
w zasadzie trzeba porządnie zasłuSyć, jeśli ma się do czynienia z 
prawdziwym człowiekiem, niezaleSnie od tego, czy jest komunistą, czy nie. 
Ale legenda jest dobra: głowa państwa nienawidzi nas. Chciałbym, aby tak 
było w istocie; jestem jednak zbyt stary, aby wmówić sobie, Se uczucie 
pogardy jest tym samym, co uczucie nienawiści. Jak powiadają: kaSdy moSe 
zabić, ale tylko król potrafi darować Sycie. Tak więc otrzymano podarunek 
królewski; ale podarunek ten jest podarunkiem człowieka pogardzającego, a 
nie człowieka nienawidzącego. 
Przykro mi. 
Ja sam w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym siódmym nie miałem juS 
nic do roboty. W roku pięćdziesiątym szóstym wydano zbiór moich opowiadań 
pod tytułem Pierwszy Krok w Chmurach, ale był to krok równieS i ostatni. W 
literaturze interesowała mnie poza donosem policyjnym jedyna tylko sprawa: 
miłość kobiety do męSczyzny i ich klęska. Nie wiem, dlaczego tak się stało: 
ja sam kochałem się w Syciu tylko raz; było to jedenaście lat temu i potem 
juS nigdy nie kochałem nikogo ani przez minutę. mimo iS bezustannie 
starałem się stworzyć sobie złudzenia. Wszyscy, którzy mnie znają i 
pamiętają, wiedzą, iS przestałem się interesować literaturą naprawdę z 
chwilą, kiedy rozstałem się z Hanią. Ale Hania nie zostawiła mnie samego: 
dostałem wtedy przydział na mieszkanie i mając wybór między Starym Miastem 
i Ochotą, wybrałem Ochotę, poniewaS w domu, w którym mieściło się gniazdo 
mego przyszłego szczęścia rodzinnego, mieścił się równieS Słobek dla 
dzieci, a Hania miała dzieci. Tak więc Hania odeszła, a ja zostałem z 
dziećmi. Wracałem o piątej rano z knajpy zalany łzami, ale juS o siódmej 
chór świeSych głosów dziecięcych w sile trzystu osób, budził mnie pieśnią, 
której część tylko pamiętam: 
Witaj w codziennym trudzie.@ W radosnym zgiełku, w naszych but 
płomieniach.@ Kraju radosnych ludzi.@ Narodów czynem wznosim dom z marzenia.@ Wśród stepów, lasów, bujnych łąk,@ Z południa po polarny krąg.@ 
Legł ukochany mój, niepokonany mój,@ Narodów stu ojczysty kraj... 
I dalej w tym stylu. Budziłem się i znów zalewałem łzami; o godzinie 
ósmej przychodzili do mnie pierwsi goście: koledzy wracający z Zieleniaka, 
gdzie zazwyczaj trafiali po godzinie piątej rano, kiedy zamykano juS 
"Kamerę nocną". Na Zieleniaku moSna było pić na zasadzie over-time. 
Niektórzy z przyjaciół mej młodości przychodzili, aby otworzyć przede mną 
serca, inni, aby zaciągnąć poSyczkę umoSliwiającą im dalsze kontynuowanie 
pijaństwa. Ja siedziałem w pościeli i płakałem; inni pili dyskutując o 
polityce. Kiedyś Tadeusz Kubiak przyprowadził ze sobą jakiegoś karła, 
którego kupił na prezent dla swego syna; i poprosił, abym przechował u 
siebie karła do następnej gwiazdki; było to zdaje się w lutym; chodziło o 
to, aby dzieci Tadzia Kubiaka otrzymały niespodziankę w Wigilię; ale na 
szczęście karła odkupił od Kubiaka kolega Janicki i odszedł z nim sobie 
tylko wiadomym kierunku. Na dole dzieci śpiewały; a ja płakałem, a koledzy 
chodzili do restauracji "Esplanda" mieszcząca się o dwie ulice dalej i 
przynosili wódkę. Od czasu do czasu przychodził Adam Pawlikowski z jakąś 
kobietą, która była skłonna dać mu tak zwane szczęście i wyrzucał mnie z 
mego własnego domu na czas trwania romansu; odchodziłem więc Segnany 
przekleństwami sąsiadów i chórem dziecięcym. A pewnego dnia kolega 
Pawlikowski oświadczył mi, iS wstępuje w trwałe związki małSeńskie; i tak 
skończyła się historia mego gniazda rodzinnego przy ulicy Częstochowskiej. 
Otworzyłem wtedy serce przed Poldkiem Tyrmandem oświadczywszy mu, Se nie 
mogę Syć bez Hani. Tyrmand wysłuchał mnie, po czym ze złowieszczym 
uśmiechem powiedział: 
- Wobec tego została ci tylko zimna stal. Ale spróbuj wyjechać z 
Warszawy. Jedź gdzieś, gdzie jej nie będzie, i spróbuj pisać. 
- Ale i tak nic się nie uda - powiedziałem. 
- To jest to, czego ci właśnie brakuje. Naucz się pracować z myślą, Se 
nie moSe się udać. Tylko wtedy udaje się coś od czasu do czasu i naprawdę. 
I rzeczywiście: nie udało się. Pojechałem do Kazimierza i zabrałem się do 
pisania opowiadania pod tytułem Cmentarz; opowiadanie to zacząłem dwa lata 
temu. 
Siedziałem w Kazimierzu i myślałem o swoim domu przy ulicy 
Częstochowskiej. Nie czytałem jeszcze wtedy wspaniałego eseju Hostowca pod 
tytułem "Wronia i Sienna", ale nasz dom niewiele się róSnił od tego, w 
którym mieszkał Hostowiec. I tam odbywały się straszliwe sceny zazdrości, w 
których uczestniczyła cała ulica; i tam odbywały się libacje obficie 
zakrapiane alkoholem, i jak kaSda szanująca się warszawska ulica mieliśmy 
swego Złego - był nim niejaki "Lolek-Partyzant." Lolek-Partyzant był 
człowiekiem o sile niedźwiedźia. W czasie wojny na skutek niezwykłych 
perypetii dostał się jakoś do Jugosławii, gdzie walczył w partyzantce Tity. 
Wrócił do Polski w randze jugosłowiańskiego oficera i obwieszony medalami; 
po jakimś czasie, kiedy Rosjanie zaczęli cholerować się z Jugosławianami, 
Lolka-Partyzanta zaproszono do najbliSszego komisariatu i tam kazano mu nie 
tylko oddać wszystkie medale, które otrzymał za waleczność, ale takSe 
podpisać list do swojego byłego dowódcy, oświadczając, Se nie zamierza 
utrzymywać z nim Sadnych stosunków i Se uwaSa go za zdrajcę ruchu 
robotniczego. Od tego czasu Lolek-Partyzant zaczął pić; zarabiał przy tym 
na pijaństwo w sposób bardzo prosty - brał Selazny łom, szedł na róg do 
znajomego garbusa, który miał kiosk z gazetami i prosił go o postawienie 
ćwiartki wódki. Garbus odmawiał; Lolek przewracał cały kiosk z garbusem i 
teraz proponował garbusowi podniesienie kiosku, ale juS nie za ćwiartkę, 
lecz za pół litra. PoniewaS do podniesienia kiosku potrzeba było trzech 
silnych ludzi, garbus zgadzał się i Lolek-Partyzant, podłoSywszy Selazny 
drąg, stawiał kiosk wraz z garbusem i zainkasowawszy pieniądze, szedł na 
wódkę. 
Nigdy nie mogłem zrozumieć, dlaczego garbus nie zgadzał się na pierwszą 
propozycję Lolka, na ćwiartkę, lecz twardo obstawał przy swoim, iS nie da 
nic, co w rezultacie kosztowało go dwa razy tyle. Był to niewątpliwie 
człowiek z tragedii antycznej i chodziło mu o element cierpienia - catharsis, który ratowałby jego klęskę od śmieszności. Drugim takim 
człowiekiem, to jest bohaterem w skali tragedii antycznej, jest Bill, 
barman w "La Bohe'me". Bill był amerykańskim Sołnierzem i będąc stałym 
klientem w "La Bohe'me", robił tam więcej awantur, w których zawsze 
zwycięSał. Właściciel "La Bohe'me", genialny Tony, wpadł na zaiste 
szatański: kiedy Bill odsłuSył swoje, zaproponował mu posadę barmana, na co 
Bill się zgodził, gdyS w międzyczasie oSenił się był ze śliczną parySanką. 
Ale będąc barmanem, nie moSe bić gości; wręcz przeciwnie; musi ich 
uspokajać i rozdzielać, i nawet nie wolno mu kopnąć gościa w piszczel. 
Często, kiedy siedzę w "La Bohe'me" i widzę bójkę, i wkraczającego w krąg 
walczących Billa, myślę, patrząc na jego twarz, co musi się dziać w duszy 
tego człowieka; myślę o jego piekielnym pragnieniu przyłączenia się do 
walczących. Jest to najbardziej tragiczny człowiek, którego znałem. 
Na ulicy Częstochowskiej moim bankierem, opiekunem moralnym i doradcą był 
stróS mający trzech synów. Byli to chłopcy mili i spokojni. Natomiast osobą 
straszliwą była ich matka, mająca stałe kłótnie i zatargi z sąsiadami. 
Synowie musieli regulować te sprawy i dlatego nigdy nie siedziało ich 
trzech przy stole, jeden z nich bywał zwykle gościem Wymiarów 
Sprawiedliwości. Dzieci kochały swoją matkę i gdy matka wpadała z rozwianym 
włosem i oczami miotającymi jak błyskawice, krzycząc: "Tadek, niech teraz 
zapłacze matka Kwiatkowszczaków!..." Tadek wstawał od stołu i biorąc od 
najstarszego brata pamiątkowy nóS spręSynowy, wylatywał na ulicę. Tadek był 
najmłodszym synem w rodzinie i jako taki najczęściej musiał regulować 
waśnie rodowe przy ulicy Częstochowskiej. Kiedyś wraz z moim stróSem i jego 
rodzinę poszliśmy na sprawę sądową Tadka. Prokurator ciskał gromy, a Tadek 
wykonywał uspokajające gesty w stronę matki, krzycząc od czasu do czasu 
przejmującym szeptem: 
- Mama nie pęka! Ja go zaraz ułoSę! 
Wszystko są to sytuacje z Wiecha. Jest wielkim nieporozumieniem, iS 
Wiechę uwaSa się za felietonistę, w rzeczywistości jest to największy 
nowelista i pisarz obyczajowy. Jego niektóre opowiadania są genialne, o 
tych dwóch złodziejach, którzy pokłócili się przy podziale zysków; o 
"Aniele dobroci", czyli najspokojniejszym sublokatorze przy ulicy Rybaki; o 
amerykańskim Tatersalu konnej jazdy figurowej przy ulicy Dzikiej, pod 
fachowym kierownictwem pana Heńka Szpagata; i o panu Mońku Alfabecie - 
największym donSuanie przy ulicy Twardej. Pisząc powySsze zdaje sobie 
sprawę, iS nie wyjawiam nie znanych dotąd spraw, natomiast jest jedna 
rzecz, której - mimo Se sam jestem warszawiakiem urodzonym na Powiślu - nie 
rozumiem: czy Warszawa mówi tak jak pisze Wiech; czy teS Wiech pisze tak, 
jak mówi Warszawa. Pamiętam, Se wszyscy nasi kierowcy z "Metrobudowy", WSS, 
MHD i niektórzy warszawscy z "Pagedu" kupowali Express Wieczorny tylko po 
to, aby dowiedzieć się o aktualnych kłopotach Gieni, szwagra 
Piekutowszczaka i Walerego Wątróbki. Wiech przestał być pisarzem 
obyczajowym i stał się felietonistą, ale stało się to juS po wojnie, kiedy 
sam Wiech powiedział: "To nie ja zmieniłem Piekutowszczyka. Piekutowszczyka 
zmieniła historia" I rzeczywiście: po wojnie szwagier Piekutowszczak 
przestał być "wychowańcem monopolowym", a stał się zwolennikiem kefiru; z 
racjonalisty stał się pozytywistą; z cwaniaka - dialektykiem. Przestał się 
posługiwać rozumem; miast tego zdobył wiedzę o tym, jak naleSy myśleć o 
róSnych sprawach. I tak umarł najzabawniejszy człowiek Warszawy. 
Przed długie lata szukałem pisarza, który zastąpiłby mi Wiecha z okresu 
Nalewek, Smoczej i Dzikiej. Znalazłem go wreszcie: jest nim Damon Runyon. I 
on takSe stworzył galerię postaci podobnie jak u Wiecha i mówiących 
osobliwym Sargonem przedmieść Nowego Yorku. Jest tam Harry-Koń, człowiek, 
który tak długo grał na wyścigach, aS sam upodobnił się do konia; 
Hiszpański John - przestępca; Wielki Rzeźnik - rozpruwacz kas. Kiedy 
mieszkałem w pewnym hotelu w Tel-Avivie, niektórych jego mieszkańców 
nazywano juS Hiszpańskim Johnem, Wielkim Rzeźnikiem i Harry-Koniem. Został 
tylko jeden wakat - dla mnie. Tak więc, z powodu mojego rzucającego się 
nachalnie w oczy semickiego wyglądu, nazywano mnie "Little Isadore". W ten 
sposób byliśmy wszyscy w komplecie. Wszystkie te postacie, tak jak bohaterowie Wiecha, mają podobne kłopoty, podobne radości i smutki. 
Harry-Koń, Hiszpański John i Mały Izydor przychodzą do Wielkiego Rzeźnika z 
propozycją, aby im otworzył kasę, ten odmawia: jest właśnie szczęśliwym 
ojcem sześciomiesięcznego dziecka, a Sona jego poszła do teściowej i nie 
wróci na noc. Po długich naradach postanawiają wziąć dziecko ze sobą; tak 
więc kiedy Wielki Rzeźnik boruje kasę pancerną, jego kumple zabawiają 
dzieciaka dając mu do zabawy piły i świdry; Mały Izydor przez pomyłkę dał 
mu nawet - miast butelki ze smoczkiem - butelkę z nitrogliceryną. I tam 
równieS, jak u Wiecha. Damon Runyon: In fact, everybody in the 
neigbbourbood is sitting out on the front stoops over there, including 
women and children, because sitting out on the front stoops is quite a 
custom inthis section. Broń - rzecz jak wiadomo niezwykle delikatna - zwana 
przez Polaków "gnat", "spluwa", "kopyto", "rozdzielać" i tak dalej. 
Amerykanie występujący w powieściach Runyona ujmują rzecz jeszcze bardziej 
delikatniej, ale o wiele precyzyjniej: "wielki wyrównywacz". Deportowani z 
Ameryki sycylijscy gangsterzy, dziś juS starsi panowie, do których barmani 
i knajpiarze mówią commandatore, powiedzieli mi, Se nazwa "wielki 
wyrównywacz datuje się od czasu działalności osobnika zwanego Baby Face 
Nelson, który cierpiał szalenie z powodu swego niskiego wzrostu i 
dziecięcej twarzy, i który doszedł do wniosku, Se tylko trzymany w ręku 
cobra 38 czyni go równym w stosunku do partnera rozprawy czy teS 
interlokutora. 
Wszyscy trzej synowie mego dozorcy byli tak zwanymi "mistrzami bata", 
podczas gdy ja niegdyś byłem "mistrzem kierownicy" i to zapewne zbliSyło 
nas w jakiś sposób intelektualnie. Paweł Hostowiec w swym eseju o Wroniej i 
Siennej pisze równieS przedstawicielach świata podziemnego, działających w 
tamtych okolicach, takSe i po wojnie ta właśnie część Warszawy była 
najbardziej bandycka, bardziej bandycka od przodującej w tej dziedzinie 
Marymontu i Woli. Działo się to z prostego powodu: jak wiemy, część ulicy 
Towarowej zajmuje Warszawa Główna Towarowa, czyli po prostu towarowy 
dworzec rozładunkowy; okolice ulicy Towarowej - w latach do roku 
pięćdziesiątego - pełne były jeszcze prywatnych stajni, do których 
właściciele pracowali na tak zwanej "szesnastej i siedemnastej obwodowej" 
oraz "pierwszej i drugiej węglowej" , wykazując prace przewozowe i 
rozładunkowe dla takich firm jak Państwowe Przetsiębiorstwo Budowlane lub 
"Metrobudowa". Aby uSyć tu najbardziej określonego i wyświechtanego 
określenia: było to gniazdo korupcji. 
Teraz trzeba opisać, jak to odbywało się naprawdę. KaSda z firm 
transportowych miała na "szesnastej i siedemnastej obwodowej" czy teS 
"węglowej" swego ekspedytora, który czuwał, aby wagon z towarem 
przeznaczonym dla jego firmy został wyładowany w przeciągu sześciu godzin, 
gdyS taki był ustalony limit przez Polskie Koleje Państwowe, jeśli 
wyładunek trwał dłuSej, dana firma musiała płacić kolei odszkodowanie. W 
owych latach nie mieliśmy jeszcze wystarczającej bazy transportowej; trzeba 
było angaSować prywatnych przewoźników, którzy podstawiali swego konia i 
furmana. Jak jednak rozładować w "limicie" wagon o zawartości trzydziestu 
ton, jeśli na platformę konną nie moSna załadować więcej jak cztery czy 
pięć ton, a punkt rozładunku mieści się przypuśćmy na Bielanach? Proste: od 
ekspedytora danej firmy przychodzi prywatny przetsiębiorca i częstuje go 
paczką giewontów. Ekspedytor - mąS zaufania danej firmy - w milczeniu sięga 
po papierosy; spod pudełka wyciąga stuzłotowy banknot. Obaj panowie 
rochodzą się w milczeniu. Ekspedytor idzie z kolei do kierownika szesnastej 
lub siedemnastej obwodowej i częstuje go paczką giewontów; przedstawiciel 
PKP sięga po papierosy i wyciąga spod paczki banknot pięćdziesięciozłotowy, 
na którego brzegu napisany jest numer wagonu, który zamiast sześciu godzin 
musi postać piętnaście. Następnie przedstawiciel PKP w liście przewozowym 
stawia stępel i podpis stwierdzający, Se wagon naleSący do węzła kolejowego 
X numer Y został dnia takiego a takiego "rozładowany w limicie". 
Wieczorami, w którejś z prywatnych stajen w okolicach Wroniej i Siennej 
urządzano libację, w której brał udział: prywatny przetsiębiorca, mąS 
zaufania danej firmy, czyli ekspedytor, przedstawiciel PKP i tajniacy z milicji. Po czym szło się na Złotą pod trzydziesty siódmy, gdzie mieszkały 
trzy prostytutki i tam kontynuowano pijaństwo łącząc je jednocześnie z 
uciechami cielesnymi. 
Znam te sprawy dobrze, poniewaS przez krótki czas byłem ekspedytorem 
firmy "Metrobudowa"; zarabiałem wtedy dziennie po tysiąc lub pięćset 
złotych; moje oficjalne wynagrodzenie nie przekraczało sumy siedmiuset 
złotych przy pracy dwunasto-, czternasto- nastogodzinnej. Nie ma dziś na 
świecie człowieka, który byłby w stanie obliczyć straty poniesione przez 
Polskie Koleje Państwowe; są to, przypuszczam, sumy miliardowe, wynikające 
z faktu przestoju wagonów. Jest to skutek planowania odgórnego. Potem, 
niestety, odwołano mnie ze stanowiska ekspedytora, a wkrótce zburzono takSe 
ostatni prywatny burdel przy ulicy Złotej; na tym miejscu rozciągają się 
obszary naleSące do Pałacu Kultury i Sztuki. 
Myślałem o tym wszystkim siedząc w Kazimierzu i pisząc swoje opowiadanie 
Cmentarz. Do czasu Hani wszystko było dla mnie proste, poniewaS 
interesowałem się tylko sprawą męSczyzny i kobiety; to było dla mnie waSne 
i tragiczne. Ale potem nagle wszystko zaczęło być dla mnie groteskowe, 
zrozumiałem, Se nie moSna napisać prawdziwego opowiadania o totalitaryźmie, 
które byłoby tragiczne; i do dziś nie wierzę w moSliwość takiej literatury. 
Człowiek wkraczający w bramy niemieckiego obozu koncentracyjnego wiedział, 
iS istnieją tylko dwie moSliwości wydostania się stamtąd. Pierwsza droga 
prowadzi przez komin krematorium obozowego; druga to ewentualne wkroczenie 
wojsk alianckich czy teS sowieckich sokołów. Ale od początku do końca osoby 
dramatu pozostają te same: kat pozostaje katem, ofiara ofiarą; dozorca 
niewolników do końca swej kariery nie wypuści bata z ręki. Człowiek 
wkraczający w bramy sowieckiego więzienia nie wie nic. Być moSe zostanie 
jutro rozstrzelany; być moSe odsiedzi dziesiątaka i odczytują mu następny 
rok opiewający na piętnaście lat; ale być moSe stanie się tak, Se partia w 
międzyczasie zmieni taktykę i ofiara stanie się z kolei katem, a jego 
dotychczasowy oprawca będzie pełzał przed nim na kolanach, błagając go o 
paczkę sierawo, dopóki nie zostanie skierowany na oddział dla dachadiagów. 
Elementy tragedii zostały tu zachwiane; wyrok śmierci moSe zamienić się w 
mandat władzy, ofiara w kata; miejsce męczarni miejscem odwetu. I brakuje 
tu elementu catharsis: nie moSe go stanowić świstek z NKWD stwierdzający, 
iS człowiek, którego zabito strzałem w tył głowy przed dwudziestu laty, 
został zabity na podstawie fałszywych oskarSeń i fałszywych zeznań. 
O ksiąSce Herlinga-Grudzińskiego czytamy o aktorze, który grając w jakimś 
filmie historycznym rolę bojara przesadził w szlachetności i dostał 
dziesiątaka, poniewaS szarSą aktorską wypaczył ideologiczną linię filmu. Po 
jakimś czasie do obozu, w którym siedzi nieszczęsny aktor, przychodzi tenSe 
właśnie film: aktor: - wyniszczone głodem widmo - ma moSność oglądania 
samego siebie w sytuacji jakSe odmiennej od obecnej. Siedzi bowiem za 
carskim stołem i wznosząc cięSkie od wina puchary obSera się baSantami. 
Jeśli nawet historia ta nie jest prawdziwa, jest ona prawdziwym zmyśleniem. 
Absolutna bezradność pisarzy piszących o totalitaryźmie polega na tym, iS 
prawd przez nich napisanych nikt nie jest w stanie przyjąć. 
W filmie Orsona Wellesa The Trial widzimy bohatera Józefa K., błąkającego 
się po Pałacu Sprawiedliwości. Pałac ten stanowi zlepek rozmaitych stylów 
architektonicznych: jest tam kawałek baroku, kawałem budownictwa 
współczesnego, kawałek gotyku; po czym idący przez zakurzone korytarze 
Józef K. znajduje się ni stąd ni zowąd w poczekalni dworca Gare St. Lazare. 
Jako całość Pałac Sprawiedliwości jest idiotyzmem; dziwię się, Se Saden z 
krytyków filmowych nie zwrócił uwagi na właśnie ten element filmu, 
stanowiący w zasadzie klucz do tego, w jaki sposób Orson Welles chciał 
pokazać Kafkę. Jest to fantastyczna brednia, którą ludzie uwaSają za Pałac 
Sprawiedliwości; nie ma sensu, stylu i jasności: księga praw, do której 
zagląda raz Józef, jest zbiorem pornograficznym fotografii. 
Wtedy, w Kazimierzu, pomyślałem sobie: A cóS by się stało, gdyby napisać 
opowiadanie oparte tylko i wyłącznie na autentycznych faktach i 
zdarzeniach, posługując się fragmentami przemówień i po prostu - jak w 
opowiadaniu jednowątkowym - przeprowadzić bohatera przez to wszystko. Czy uda się tego rodzaju opowiadanie i czy ludzie, którzy sami przez tyle lat 
widzą to wszystko, uwierzą po prostu w fakty, które z chwilą, w której 
zamienione zostaną w opowiadanie, siłą rzeczy staną się fikcją; czy ci 
ludzie uwierzą w to? Raźno zabrałem się do dzieła; pojechałem przede 
wszystkim do Warszawy i zacząłem czytać Nowe Drogi. 
Chciałem przy okazji odszukać Edwarda Bernsteina; wszedłem do bursy, w 
której niegdyś mieszkał, i idąc korytarzem usłyszałem dźwięki gitary i 
następującą pieśń: 
List mi przysłałaś pewnego ranka,@ Z bukietem białych róS.@ A w tym 
liście mi napisałaś,@ śe masz mnie w dupie juS... 
Zafascynowany dramatyzmem i prostotą pieśni zapukałem do drzwi i 
wszedłszy zobaczyłem dwóch moich kolegów, aktorów ze szkoły teatralnej. 
Jeden z nich siedział na łóSku trzymając gitarę; drugi z twarzą pełną 
posępnej zadumy zamarł na środku pokoju w pozie umierającego łabędzia. 
Zapytałem o co chodzi. 
- Robimy przeSycie - powiedział człowiek z gitarą. - Na egzaminach dają 
nam dowolny temat, ale trzeba scenę zagrać aktorsko. W tym wypadku treść 
pieśni stanowi scenariusz. A teraz zobacz. 
Usiadłem na łóSku obok gitarzysty; gitarzysta wstał i wyszedłszy na 
korytarz począł pukać do drzwi. Umierający łabędź połoSył się w 
międzyczasie na łóSku i nie reagował na pukanie. Dopiero kiedy tamten 
zaczął walić pięścią w drzwi, łabędź poderwał się i chwilę patrzył przed 
siebie nieprzytomnie. Następnie zaczął szukać nocnych pantofli; szukał ich 
przez chwilę, wreszcie - nie zapominając o tym, Se jest człowiekiem 
zaspanym - podszedł do drzwi na bosaka i otworzył je. Gitarzysta podał mu 
coś; to był ów list z wiązanką róS. Twarz zaspanego rozjaśniała się; 
otrzymał róSe od ukochanej, więc sytuacja jest jasna: ona go kocha, ona go 
poSąda, ona mu rankiem przysłała róSe. Trzeba dać napiwek listonoszowi; 
zakochany przeszukuje portfel, ale bezskutecznie, poniewaS z rozpaczy 
wszystko przepił ostatniej nocy. Sadza listonosza na honorowym miejscu przy 
stole i idzie do sąsiadów poSyczyć pieniądze; z sąsiadami nie rozmawiał juS 
wiele lat na skutek jakiejś waśni; ale wszystko to okazuje się błahe wobec 
dowodów uczucia ukochanej kobiety. PoSycza wreszcie dziesięć złotych, daje 
listonoszowi i listonosz wychodzi. Teraz oczywiście trzeba załatwić sprawę 
róS, bierze więc wazon, ale poniewaS wciąS jest zaspany, potyka się o dywan 
i z wazonu zostaje skorupa. Znów - tym razem z róSami w ręku - idzie do 
sąsiadów i tłumacząc im coś pełnym szczęścia bełkotem, poSycza od nich 
ohydny kryształowy puchar; puchar ten jest jednak pamiątką pana domu, którą 
otrzymał jeszcze w czasach "Strzelca" jako Sołnierz wyborowy, czy coś 
takiego; pertraktacje trwają długo, ale poniewaS były piłsudczyk jest 
człowiekiem romantycznym, poSycza mu wreszcie wazon i szczęśliwy kochanek 
wsadza tam róSe. Jest podniecony; siada na fotelu i zapalając papierosa 
patrzy na leSący przed nim nie otwarty list; ale jest zupełnie pewien, Se 
list ten zawiera słodkie i pełne upojenia słowa. Popada nawet w zadumę; 
myśli o tych wszystkich nocach, które przełaził pod oknem ukochanej; o jej 
męSu, który nie chciał dać jej rozwodu; o tych wszystkich chorobach, które 
w kręgach wojskowych zwą się "grupą z komplikacjami", a które leczy się za 
pomocą antybiotyków i sulfamidów. Chorób tych oczywiście nabawił się po 
pijanemu, kiedy rozpacz pchała go w objęcia cór Koryntu. I tak siedzi 
patrząc na list i odwlekając chwilę otwarcia. Wreszcie niedopałek papierosa 
parzy go w palce i tym samym doprowadza do przytomności; gasi niedopałek i 
stanowczym ruchem otwiera list, w którym zawarte są owe fatalne słowa. 
Odwraca twarz do tyłu; rękę zaciska na kolcach róSy. Koniec. 
- Gramy według Stanisławskiego - wyjaśnili. - Wszystko jest w tej scenie: 
miłość, nadzieja, rozpacz. Ale na egzaminie zmienimy słowa. "I mam cię w 
dupie juS" na "Se ze mną zrywasz juS". To oczywiście nie jest to samo, ale 
cóS moSna zrobić. A teraz zagramy tę samą scenę według Strasseberga i 
Kazana. Mietek, zaczynaj! 
Tym razem gitarzysta połoSył się na łóSku, a tamten zaczął pukać. 
Gitarzysta nie reaguje na pukanie; paląc papierosa patrzy w sufit i w 
wybija bosą nogą o poręcz łóSka. Po jakimś czasie tamten zaczyna walić pięścią w stół. 
Gitarzysta: - Przynosisz mi forsę? 
Listonosz: - Nie, róSe. 
Gitarzysta: - Powiedzieli ci, Se wykorkowałem? Zostaw róSe u ciecia. 
Listonosz: - Mietek, zmiłuj się, w Stanach nie ma cieci. 
Gitarzysta: - PołóS je pod drzwiami. 
Listonosz: - Musisz podpisać. 
Gitarzysta: - To mój błąd. Mogłem je posłać Heli. Hela ma znajomego 
zegarmistrza w ParySu, u którego mógłbym kiedyś zanocować, kiedy tam będę. 
Zamyśla się przez chwilę; po czym mówi: - Zupełnie zapomniałem, Se Hela 
jest moją Soną od dwóch lat, teraz wyjechała na wczasy, a te róSe dostałem 
od kobiety, z którą nawiązałem romans tydzień temu. 
Następnie zapytano mnie, która z koncepcji mi odpowiada bardziej; 
powiedziałem, Se nie widzą Sadnej róSnicy w tej całej sprawie i w ogóle nie 
wydaje mi się to prawdopodobne; kobiety, które zrywają, nie inwestują 
lekkomyślnie pieniędzy w bukiety róS. W najlepszym wypadku moSemy liczyć, 
iS kobieta, która wychodzi akurat za mąS za bogatego ogrodnika 
podwarszawskiego, napisze nam list, iS postanowiła odejść od nas, aby nie 
łamać nam Sycia; ale i to wyjście wydaje mi się mało prawdopodobne. Adolf 
Rudnicki napisał, Se łatwość kobiety stała się piekłem dla osobistej 
udręki, ale poradziłem im, aby przeczytali Rudnickiego. Kiedy wreszcie 
zapytałem Edwarda, okazało się, Se wyrzucono go ze szkoły przed dwoma laty 
i nikt nie wiedział, gdzie przebywa obecnie. 
Znów wróciłem do Kazimierza; pamiętam, iS idąc o świcie po Krakowskim 
Przedmieściu w kierunku Alei, zobaczyłem przed pomnikiem jakiegoś człowieka 
rzucającego pękiem kluczy w gołębie siedzące na pomniku tego, co wstrzymał 
słońce, a poruszą ziemią. Ten sposób polowania nie był mi dotąd znany; 
podszedłem tam i zobaczyłem, iS samotnym myśliwym jest Paweł Minkiewicz. 
Przez chwilę obserwowałem jego działalność, po czym zapytałem: 
- Pawle, czego chcesz od tych nieszczęsnych ptaszków. 
Paweł wyjaśnił mi, Se znalazł się w katastrofalnej sytuacji materialnej i 
jeśli nie upoluje ptaka, to nie będzie jeść dziś obiadu. Wzruszony losem 
samotnego myśliwego, zaproponowałem mu wspólne śniadanie w bufecie Dworca 
Głównego; myśliwy zgodził się. Pamiętam ich wszystkich - Mietka, Zdziśka, 
Maklakiewicza, Miszkę Stanielewicza, Poldka Tyrmanda i tego aktora, który 
wchodząc do prywatnych sklepów na Chmielnej podchodził do właściciela 
zakładu i tragicznie przyciskając do serca prawicę, mówił: 
- Daj stówe. Artycha ginie! 
Trudno mi teraz myśleć o nich; nie wiem, czy umiałbym mówić z nimi 
dzisiaj tak, jak mówiliśmy z sobą kiedyś. Najstraszniejszą rzeczą jest u 
mnie zupełny brak tęsknoty za Polską i kiedy obecnie pytam siebie: czym 
jest dla mnie Polska? - nie umiem sobie odpowiedzieć na to pytanie inaczej, 
jak Se jest to dziesięciu czy piętnastu ludzi, z którymi łączyła mnie 
przyjaźń. Niewiele umiałbym o nich napisać, o moich rówieśnikach bawiących 
się w pisanie; oni całe Sycie uwaSali mnie za kabotyna; ja zaś z kolei nie 
bardzo wiedziałem, o czym mam z nimi mówić, gdyS interesowały nas inne 
sprawy i dzieliły róSne doświadczenia. Ale przez te całe lata myślałem, Se 
właśnie tych kilku czy teS kilkunastu ludzi stanowi dla mnie Polskę, ale i 
to okazało się złudzeniem. Kiedy ogłosiłem w Kulturze pierwszy odcinek 
swoich denuncjacji, spotkałem jednego z mych najlepszych przyjaciół i 
najinteligentniejszych z ludzi, który po przeczytaniu pierwszego odcinka 
powiedział mi: 
- To jest całkiem zabawne. To jest Polska a'la James Bond. Takiej Polski 
nie ma. 
Człowiek ten nie był nigdy ani komunistą, ani sympatykiem komunizmu; nie 
był nigdy oportunistą i przez całe Sycie borykał się z przeszkodami, 
których mu nie szczędzono, zarzucając mu raz gusty drobnomieszczańskie, raz 
pornografię; kiedy indziej surrealizm, a kiedy indziej profanowanie 
zdobyczy klasy robotniczej. CóS mogę na to odpowiedzieć? Nic, poza jedynym; 
to ja wymyśliłem nędze w Polsce, to ja wymyśliłem sprawy policji 
politycznej; to ja wymyśliłem skrytobójcze i jawne mordy; to ja wymyśliłem fakt, Se przez dwa lata byłem szantaSowany przez policję, to ja wymyśliłem 
likwidację Po prostu; i te wszystkie rzeczy, o których wspominałem; a 
uczyniłem to tylko dlatego, aby redaktorowi Jerzemu Giedroyciowi umilić 
przyjemne spędzanie wieczorów. Ale myśląc, Se Polska to dla mnie kilkunastu 
ludzi, myślałem ja idiota; nie przewidziałem atrofii. I nie przewidziałem 
tego, Se ja pilny czytelnik Dostojewskiego, Se nędza jest rzeczą wstydliwą; 
być moSe nawet najbardziej wstydliwą. 
Ci wszyscy chłopcy, z którymi ja zaczynałem, wiedzieli, Se jest fatalnie, 
ale czekali przez lata, aby móc napisać jeden wiersz, jedno opowiadanie; 
aby móc namalować jeden surrealistyczny obraz czy teS wystawić rzeźbę 
niepodobną do niczego. Ale to byli wszystko ludzie, którzy wbrew faktom i 
wbrew wszystkiemu co działo się dokoła, usiłowali zachować wiarę, Se 
nadejdzie chwila, w której wolno będzie powiedzieć: nie. My, łysiejący juS 
i nie piękni, i nie dwudziestoletni, mieliśmy tych parę kroków w słońcu; 
jedni z nas robili to gorzej, drudzy lepiej, nie powstały w tym czasie 
dzieła o wielkiej wartości, ale być moSe przydadzą się one przyszłym 
kronikarzom jako dowody nędzy i nieudolności i jako dowody niemocy 
człowieka Syjącego w koszmarze, nie znajdującego w sobie siły, aby to 
wyznać. Ale jak powiedziałem: byli to ludzie, którzy wierzyli, Se wolno im 
będzie powtarzać tylko to jedno najwaSniejsze w Syciu kaSdego człowieka 
słowo: nie. 
Kiedy dzisiaj spotykam ludzi pięknych, dwudziestoletnich i rozmawiam z 
nimi, przeraSa mnie jedno: wszyscy oni wiedzą, Se w Polsce jest źle; 
wszyscy nie mają złudzeń co do tego, Se Polska jest krajem [...]; natomiast 
nikogo to z nich specjalnie nie interesuje. Jedna z najładniejszych 
dziewczyn, jaką ostatnio spotkałem, chce zostać inSynierem od mózgów 
elektronowych; inny piękny, dwudziestoletni studiuje archeologię 
śródziemnomorską; jeszcze inny jest inSynierem-metalowcem. śaden z nich nie 
chciał być ani pisarzem, ani malarzem, ani rzeźbiarzem; Saden z nich nie 
czeka juS na dzień, w którym wolno mu będzie powiedzieć: nie. Jeśli urywa 
się na Zachód malarz, pisarz, czy reSyser, czekają go lata udręki i 
dorywczych prac; noce spędzone w brudnych hotelach; kobiety, które płacą; i 
właściwie nie znam wypadku - poza Miłoszem - aby proces deklasacji 
społecznej nie towarzyszył zawsze artyście uciekającemu spoza Selaznej 
kurtyny. Ci nowi piękni, dwudziestoletni nie będą juS mieć tych problemów: 
po wybraniu azylu dalej będą lekarzami, inSynierami czy Bóg wie zresztą 
czym. Nie grozi im ani nędza, ani głód, ani tęsknota za krajem, który 
zostawili i który nie sprawiał im cierpienia. I to są ci nowi piękni, 
dwudziestoletni. 
Ale wtedy, w Kazimierzu myślałem jeszcze, Se nastąpi czas atrofii. Jak 
powiedziałem: nie było Hani, a ja wziąłem się za nie swoje rzeczy. 
Napisałem opowiadanie Cmentarz, opowiadanie dziecinne i nieudane; ale 
postanowiłem zbudować je na faktach autentycznych, gdyS jeszcze wtedy nie 
wiedziałem, Se w prozie liczy się fakt, a tylko prawdziwe zmyślenie. Fakty 
te w prozie okazały się niemoSliwe do wykorzystania: historia z psem Sambą 
jest autentyczna; przemówienie, którego słucha bohater opowiadania; jest 
pomówieniem Romana Werfla, przepisanym z Nowych Dróg; historia, którą 
opowiada wysoki oficer policji politycznej od pułkownika Jacka RóSańskiego; 
historia rzeźbiarza, który rzeźbi posągi Wielkiego Nauczyciela przeznaczone 
do prywatnej strzelnicy, jest historią prawdziwą i znaną całej Warszawie, 
historia z dzieckiem, które mieszka w na pół zrujnowanym domu i które 
wychodząca do pracy matka przykuwa łańcuchem do łóSka, aby nie spadło ze 
zdewastowanych schodów, jest pokazana w filmie dokumentalnym zrobionym 
bodajSe przez reSysera Jerzego Bossaka; historia o dziewczynie, która 
specjalnie zaszła w ciąSę z gruźlikiem-komunistą, aby w ten sposób dać mu 
siłę do Sycia, i który odchodzi, kiedy dowiaduje się, iS ojciec dziewczyny 
jest politycznie niepewny, zdarzyła się w rodzinie moich przyjaciół; sam 
fakt zastraszenia pijanego bohatera przez policję insynuującą mu wypowiedzi 
antypaństwowe jest historią znaną mi najlepiej, gdyS w ten prosty sposób 
policja werbowała nowych informatorów - ale wszystkie te fakty razem nie 
zdały się na nic. I przypuszczam, gdyby nawet na tych samych faktach zbudował opowiadanie pisarz lepszy ode mnie - i wtedy równieS nie uwierzono 
by w to, co się codziennie widziało, słyszało i o czym mówiło się szeptem. 
Słaba ksiąSka Koestlera Ciemność w południe, którą pozwolę sobie nazwać 
sentymentalnym wykładem totalitaryzmu, roi się od bredni, o czym juS 
pisałem. Niemniej jest to zmyślenie prawdziwe; Rubaszow rozmawia ze swoim 
pierwszym sędzią - Iwanowem, który jest jego przyjacielem z lat Rewolucji 
Październikowej; Iwanow nawet zbytnio się nie wysila, aby przekonać 
Rubaszowa, iS zostanie skrócony o głowę dla dobra partii.Iwanow powiada: 
"Co roku miliony ludzi giną z głodu, na skutek chorób, na skutek powodzi i 
klęsk Sywiołowych - dlaczego nie mielibyśmy zabić ileś tam tysięcy ludzi, 
jeśli przyjmiemy, iS podejmujemy eksperyment mający na celu uszczęśliwienie 
ludzkości". Skoro argumentacja Iwanowa nie zdaje się na wiele, miejsce 
Iwanowa zajmuje Gletkin - młodszy komunista, dziecko Rubaszowa, ale 
porozumienie ojca z dzieckiem okazuje się niemoSliwe. JeSeli ta powieść 
posiada jakąkolwiek wartość, to polega ona na konflikcie Rubaszow-Gletkin; 
ale nie tylko dlatego, Se jest to wątek literacko-tradycyjny; to jest po 
prostu zagadnienie tych niepotrzebnych, którzy muszą odejść. Pisząc o 
Dzikich palmach Hostowiec zauwaSa, Se gdyby tę ksiąSkę traktować jako 
dokument Sycia amerykańskiego człowieka, czytelnik musiałby dojść do 
wniosku, Se pieniądz jest najrzadszą i najtrudniejszą rzeczą do zdobycia w 
Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, w najbogatszym kraju na świecie, 
niemniej jest to ksiąSka stanowiąca zmyślenia prawdziwe. W innej ksiąSce 
Faulknera człowiek stoi tyłem do zachodzącego słońca, a jego rozmówca mówi 
cały czas do jego cienia padającego w przeciwną stronę, w jeszcze innej 
ksiąSce tego samego autora bohater walczy samotnie z krokodylami tylko po 
to, aby wySywić kobietę, która rodziła na jego oczach i do której nie ma 
ochoty nawet zbliSyć się; po czym - uratowawszy dwoje ludzi - dostaje 
dodatkowe dziesięć lat więzienia, gdyS jego nieobecność w więzieniu 
przeciągnęła się, a w regulaminie więziennym nie są przewidziane powody, 
które pozwalają więźniowi na oddalenie się od miejsca swego cierpienia. 
Jeszcze inny bohater tej samej opowieści zostaje skazany na 
dziewięćdziesiąt dziewięć lat więzienia tylko dlatego, iS bał się 
konfrontacji z histeryzującą kobietą. I to jest to, co moSemy nazwać 
zmyśleniem prawdziwym. 
W tym czasie wielu ludzi mówiło, iS tylko jeden człowiek byłby w stanie 
pokazać koszmar naszych czasów. Nie wierzę w to; Fiodor Michajłowicz 
Dostojewski był wizjonerem i wszystko to juS dawno opisał w ósmym rozdziale 
Biesów pod tytułem "Iwan Carewicz". Nie mogę oprzeć się pokusie, aby 
zacytować to co mówi do Mikołaja Stawrogina Piotr Stiepanowicz Wierchoński 
wyjaśniając Stawroginowi program Szigalewa, który jest teoretykiem grupy 
rewolucjonistów, zorganizowanej przez Wierchowieńskiego. 
Piotr Wierchowieński: "Tam u niego w zeszycie - sama prawda. Tam - 
szpiegostwo. U niego kaSdy członek społeczeństwa pilnuje drugiego i ma 
obowiązek denuncjować go. KaSdy naleSy do wszystkich i wszyscy do kaSdego. 
Wszyscy są niewolnikami równymi w niewolnictwie. W wyjątkowych wypadkach - 
oszczerstwo i zabójstwo. Lecz zawsze równość. Zaczyna się od zniSenia 
poziomu wykształcenia, wiedzy, talentów. Wysoki poziom wiedzy i talentów 
jest dobry tylko dla uzdolnionych. Nie trzeba ludzi uzdolnionych. Bardziej 
uzdolnieni zawsze zdobywają władzę i byli tyranami. Nie mogli być nie 
tyranami. Więcej deprawowali, niS przynosili korzyści. Tam, w dziele 
Szigalewa, wypędza się ich i skazuje na śmierć. Cyceronowi odcina się 
język, Kopernikowi wykłuwa się oczy, Szekspira zarzuca się kamieniami. Oto 
jest szigolewszczyzna. Niewolnicy muszą być równi. Nie było nigdy ani 
wolności, ani równości bez despotyzmu, lecz w stadzie musi być równość. I 
jest to szigalewszczyzna. Cha, cha, cha. Pan się dziwi. Jestem zwolennikiem 
szigolewszczyzny." 
I dalej: "Od dziś hasłem kuli ziemskiej będzie: potrzebne jest tylko to, 
co jest niezbędne. Potrzebne są jednak i dreszcze, a o tym pomyślimy my, 
władcy. Całkowite posłuszeństwo, całkowite zabicie jednostki, lecz raz na 
trzydzieści lat Szigalew puszcza dreszcze, a wtedy jedni zaczynają poSerać 
drugich; tylko do pewnych granic, byle nie nudził się tłum, nuda jest uczuciem arystokratycznym. W szigielowszczyźnie nie będzie pragnień. 
Pragnienia i cierpienia - dla nas, dla niewolników - szpigalewszczyzna." 
Po roku pięćdziesiątym szóstym ulubionymi autorami w Polsce stali się 
tacy pisarze jak Ionesco i Beckett, nie mówiąc juS o Kafce czy Gombrowiczu. 
Nikt nie chciał juS literatury tragicznej; to mogło skończyć się niedobrze 
dla piszących, gdyS odbierając sobie jeden z najbardziej niemoralnych 
zawodów, jakim jest pisarstwo, człowiek zobowiązany jest chociaSby w 
minimalnym stopniu orientować się czy Syje w piekle, czy teS w krainie 
uśmiechu. Wobec tego rzucono się na Gombrowicza; Ferdydurke stała się tym, 
czym dla Dostojewskiego w czasie jego katorgi była Biblia: jedyna ksiąSka, 
którą wolno było czytać więźniom politycznym. Tak więc powiedziano: 
upupiono nas. O tym, Se miliony ludzi zginęły w obozach i więzieniach 
dowiedziano się dopiero od Chruszczowa; przedtem wszystko było O.K. 
InSynierowie dusz ludzkich nie wiedzieli, co wiedział kaSdy człowiek na 
ulicy; kaSdy robotnik i kaSdy nie naleSący do nowej klasy 
uprzywilejowanych. Ucieczka w śmieszność i groteskę stała się jedyną 
moSliwością uniknięcia śmieszności: lepiej być błaznem grającym przed 
pełną salą niS Hamletem przemawiającym do pustych krzeseł. W jednym z 
opowiadań, drukowanych w tym okresie, spotykamy następującą sytuację: 
koniec świata, zostało tylko dwóch męSczyzn, którzy przez cały czas dręczą 
się wzajemnie; wreszcie jeden z nich wiesza się z obawy; iS drugi go 
zadenuncjuje; nie interesuje go to, Se nie istnieje juS świat, ani 
więzienia, ani policja polityczna. 
RównieS literatura rosyjska przemycana na Zachód ratuje się śmiechem. W 
ksiąSce Terca, pisarza radzieckiego, którego czeka teraz przykry okres 
abstynencji, spotykamy następującą scenę: młody człowiek przesłuchiwany 
przez sędziego śledczego, powiada: "Rozmawiajcie ze mną grzeczniej. Jestem 
tylko oskarSony, a nie skazany." Sędzia podprowadza go do okna, skąd 
rozciąga się widok na olbrzymi plac i przechodzących ludzi. "Ci tam w dole, 
są "oskarSeni," powiada sędzia. "A ty jesteś juS skazany." 
W innym opowiadaniu innego radzieckiego pisarza, piszącego pod 
pseudonimem ArSak, występuje chłopak, który twierdzi, Se potrafi zapładniać 
kobiety w ten sposób, iS będą rodziły synów; zostaje on zbadany przez 
radzieckich badaczy i potraktowany powaSnie. Ale skąd bierze się ten śmiech 
u ludzi stamtąd; przypuszczam, Se wytłumaczenie jest proste. Nikt nie jest 
w stanie uwierzyć w prawdę; w ludoSerstwo, w nieludzkie męczarnie, które ci 
ludzie przeszli. Być moSe, iS wynika to z pogardy do siebie samego: 
widzieliśmy to wszystko przez tyle lat, a nie mogliśmy niczego uczynić; 
patrzyliśmy na golgotę naszych braci, a mimo to spaliśmy po nocach i nasze 
organizmy działały normalnie, wiedzieliśmy, Se ludzie pracujący w obozach w 
Północy odmraSają ręce i nogi, a mimo to staliśmy godzinami w kolejce, aby 
kupić sobie ciepłe buty i płaszcz. Nie wolno nam rozdzierać szmat; ale 
moSemy śmiać się z naszej własnej niemocy. Nie stworzymy jednak nigdy 
literatury tragicznej, gdyS nikt i nigdy nie uwierzy nam w to, co 
przeszliśmy. Doświadczenie jest nieprzekazywalne; ludzi ParySa czy teS 
ludzi Mediolanu marzących o komuniźmie moglibyśmy przekonać o nędzy tego 
przetsięwzięcia tylko wtedy, gdyby na ulicach ParySa czy Mediolanu pojawiły 
się sowieckie czołgi. 
Lecz póki to nie nastąpi, śmiejemy się. Nasze Sycie pozostaje we władzy 
głupców, którzy mogą nas zabić; ale którzy jednocześnie nie są pewni swojej 
własnej przyszłości. 
Profesor Jan Kott mówił kiedyś do swoich studentów, Se w naszej 
współczesnej literaturze na próSno szukaliśmy sporów dotyczących literatury 
i ich bohaterów. Takich sporów, jakie bezustannie znajdujemy w ksiąSkach 
Dostojewskiego, Tołstoja, Czechowa i Gorkiego. Istotnie, we wszystkich 
ksiąSkach wydanych i napisanych po wojnie nie znajdziemy ani jednej sceny, 
w której bohaterowie zaczęliby się wykłócać o wartość innej ksiąSki czy 
ubrania; wartości pieniądza nigdy nie rozumieją ludzie, którzy te ksiąSki 
czytać będą za ileś tam lat. Ucieczka w świat groteski i śmiechu ma równieS 
inny powód poza najwaSniejszym - niewiarą w to, czego było się świadkiem i niewiarą w to, iS inni ludzie będą w stanie dać wiarę naszemu Syciu. Powód 
ten jest prosty: jest nim absolutna nieznajomość Sycia narodu; nieznajomość 
warunków, w jakich ten naród Syje, i nieumiejętność wykorzystania 
faktografii nawet przy zrozumieniu moralnego aspektu sprawy. Jeśli w 
którejś z tych ksiąSek bohater powie: "śyje nam się cięSko." to na tym juS 
sprawa się kończy, a my nigdy nie dowiemy się, ile mu było potrzeba do 
Sycia, ile zarabiał i ile chciałby zarabiać. Nie dowiemy się ceny biletu do 
kina, poniewaS pisarze mają własne pokazy i własne projekcje i nie 
potrzebują stać godzinami w ogonku, aby zdobyć bilet; nie dowiemy się, ile 
kosztowało ubranie, i ile dostawał chłop za krowę albo za świnię. Ta mała 
rzecz wydaje mi się w pewnym sensie charakterystyczna czytając Faulknera, 
Steinbecka lub innych współczesnych Amerykanów moSemy mniej więcej 
wyobrazić sobie, jak byli ubrani ludzie, co jedli i ile im brakowało. 
Obrazu tego nie odtworzymy sobie czytając współczesnych Polaków i Rosjan: 
przedtem było wszystko dobrze; teraz jest fatalnie, ale to juS naprawdę 
wszystko. Zarówno w ksiąSkach autorów socrealistycznych jak i w ksiąSkach 
przemycanych do nas stąd pieniądz stanowi tabu. 
We współczesnej literaturze nie istnieje równieS sprawa pieniędzy. We 
wszystkich ksiąSkach, które moSemy uznać za wybitne, nie znajdujemy ani 
jednej sceny, w której chodziłoby o pieniądze i o zagadnienie wartości 
pieniądza, nie znajdujemy nawet tego w formie najprymitywniejszej, na 
przykład jako targu o cenę ubrania czy przy płaceniu rachunku w 
restauracji; nie dowiemy się, ile kosztowała prostytutka, ile kosztował 
uSywany czy nowy samochód i ile kosztowało urządzenie mieszkania. W 
ksiąSkach Balzaka i Dostojewskiego, u Czechowa i u współczesnych pisarzy 
amerykańskich bohaterowie wchodzą do lokalu i płacą; kupują ubrania i 
płacą; ale nigdy nie pytają o cenę ani teS o racje lub brak racji danego 
bohatera. Literatura, waSny czynnik propagandowy, demaskuje się w sposób 
prosty i niemoSliwy widocznie do przewidzenia; bohaterów jednego 
produkcyjniaka nie obchodzą bohaterowie drugiego i to jest chyba jedyna ich 
ludzka cecha. W ksiąSkach współczesnych nie znajdziemy tego, co znajdujemy 
choćby u Dostojewskiego, który rozprawiał się z Turgieniewem, na swój 
własny sposób parodiując nawet jego styl; pisząc w sposób zalecony i 
zachwalany przez niepomylną partię nie mieli nawet aS tak prostego pomysłu, 
aby zamaskować swoją nędzę i aby starać się nadać swoim ksiąSkom trwały 
ślad. Teraz dopiero zdaję sobie jasno sprawę z tego, Se wziąłem się do nie 
swoich spraw w Cmentarzach; byłem jednak ciekaw, czy moSliwe jest napisanie 
opowiadania opartego tylko i wyłącznie na autentycznych faktach. W chwili, 
kiedy piszę te słowa, mam trzydzieści dwa lata; załoSyłem sobie, Se jeśli 
nie napiszę do czterdziestki porządnej ksiąSki, to wezmę się za coś innego. 
Mam siedemnaście zawodów i w kaSdej chwili mogę pracować jako betoniarz, 
szofer czy spawacz; tak więc mam jeszcze osiem lat próby. Napisałem od tego 
czasu kilkadziesiąt opowiadań; z tych kilkudziesięciu mogę czytać tylko 
cztery; nie lubię jednak ani jednego. Lubię myśleć o tym, co napiszę; wtedy 
wszystko wydaje mi się O.K. Potem kiedy piszę, jest juS gorzej; najgorsze 
kiedy człowiek czyta to, co juS napisał i opublikował: wtedy widzi się 
tylko zmarnowany pomysł i wtedy dopiero się wie, jak by to trzeba było 
napisać. Artur Sandauer odradzał mi wielokrotnie drukowanie niektórych 
moich opowiadań, czytanych przez niego w rękopisie; nie myślę, aby to było 
właściwe. Człowiek nie potrafi ocenić swoich błędów tak długo, jak 
opowiadanie leSy w szufladzie biurka, trzeba je opublikować i zacząć 
wstydzić się za nie; to jest jedyna moSliwość nauczenia się czegokolwiek na 
przyszłość, jeśli taka moSliwość w ogóle istnieje. 
Pamiętam swoją pierwszą wizytę u Sandauera; poszedłem poSyczyć pieniądze. 
Sandauer zaczął mi czytać wiersze Białoszewskiego; ja siedziałem i nic nie 
rozumiałem. Wreszcie Sandauer przerwał czytanie. 
- Rozumie pan? 
- Nie - powiedziałem. 
- Proszę słuchać - rzekł Sandauer i zaczął czytać dalej. Ja siedziałem i 
w dalszym ciągu nic nie rozumiałem. 
- Rozumie pan? - Nie - powiedziałem. 
- Nic? 
- Zupełnie nic. 
- Proszę posłuchać - rzekł Sandauer i znów począł czytać. Ja patrzyłem na 
niego, ale mimo nadludzkich wysiłków woli nie wiedziałem, o co chodzi. 
- Rozumie pan? 
- Nie - powiedziałem. 
- Nic? 
- Zupełnie nic. 
- Jak to jest moSliwe? 
- Nie wiem - powiedziałem. 
Po paru seansach Sandauer uznał mnie za idiotę i wyrzucił z domu. Było to 
w tym czasie, kiedy postanowił rozgromić literaturę polską nie stosując 
taryfy ulgowej. O ile pamiętam, na pierwszy ogień poszedł Adolf Rudnicki; 
Sandauer czytał mi swój rękopis i wynotowane tam zdania z prozy Adolfa, 
gdzie Adolf nie dość precyzyjnie wyraSa się po polsku. Zdziwiło mnie, Se 
człowieka o takiej inteligencji cieszą te potknięcia; krytyk ma prawo do 
rozpaczy, ale nie ma prawa do tego, co nazywa się Schadenfreude. Działo się 
to w najgorszym okresie, kiedy przeszła przez Polskę fala antysemityzmu. 
Rudnicki nie ukrywał nigdy, iS jest człowiekiem religii Sydowskiej. USywam 
tego określenia świadomie, gdyS nie umiem napisać o człowieku urodzonym w 
Polsce po prostu: śyd. Gdybym chciał myśleć tymi kategoriami, to musiałbym 
dojść do wniosku, Se nie istnieją na świecie United States of America i Se 
ludzie tam urodzeni nie są Amerykanami, lecz śydami, Portugalczykami i 
Polakami. Być moSe, iS jest to rozumowanie prymitywne, jednak proste 
myślenie jest jedynym, które mnie interesuje. 
- Do czego pan zmierza? - przerwał mi Sandauer. 
- Nie wiem - powiedziałem. - Ale liczę, Se przy okazji pan mi to wyjaśni. 
Wyjaśnił mi: było to wtedy, kiedy dostałem nagrodę wydawców i właśnie 
wtedy Sandauer pierwszy zaczął mnie reflektować; zrobił to rzeczywiście bez 
taryfy ulgowej. W tym czasie nie drukowano mnie juS; moje dwie nowe ksiąSki 
zostały odrzucone przez wydawców, a wszyscy krytycy marksistowscy uznali 
mnie za zboczeńca i degenerata. 
Skończyłem więc Cmentarze i zaniosłem je do wydawnictwa. Odpowiedziano mi 
odmownie. Zapytałem: dlaczego? 
Powiedziano mi: - Takiej Polski nie ma. 
Zapytałem: - Czy mam uwaSać odmowę wydawnictwa za ostateczną? 
Powiedziano mi: - Tak. 
Rozmawiałem potem z jednym z najinteligentniejszych krytyków młodego 
pokolenia, który pracował w tymSe wydawnictwie. 
- Wziąłeś się za nie swoje sprawy - powiedział. - Polityka to nie dla 
ciebie. Trzymaj się tego, o czym jedynie potrafisz pisać: ona i on. Nie 
staraj się przy tym myśleć; w twoim wypadku to doprawdy zbyteczne. 
Poszedłem do innego wydawnictwa, gdzie miałem opublikować swoją pierwszą 
krótką powieść, a właściwie długie opowiadanie, pod tytułem: Następny do 
raju. Odmówiono mi: takiej Polski nie ma. Ale zaproponowano mi wydanie tej 
ksiąSki, jeśli zmienię jedno zdanie: "Zamieniliście Polskę w tak wielki 
obóz koncentracyjny, Se nie potrzeba nawet drutów kolczastych i psów, gdyS 
i tak nie ma gdzie uciec." Powiedziałem, Se nie wykreślę ani jednego 
zdania. Powiedziano mi, Se ksiąSka jest zła. 
Pojechałem następnie do Wrocławia, gdzie kręcono film według tejSe 
ksiąSki: rękopis jej dostarczyłem reSyserowi Czesławowi Petelskiemu; który 
przyrzekł mi, Se zrobi film tak, jak to jest w tej opowieści. Obejrzałem 
trochę zdjęć i zapoznawszy się ze zmianami, które Petelski porobił, 
zaSądałem zmiany tytułu i usunięcia mojego nazwiska z napisów tytułowych 
filmu. Zmiany te zostały poczynione na Sądanie pułkownika i profesora 
Aleksandra Forda, który w owym czasie był kierownikiem artystycznym tego 
właśnie zespołu produkcyjnego, w którym pracowano nad Następnym do raju. 
Znałem w swoim Syciu wielu cwanych ludzi: znałem sprzedających cukier 
jako morfinę; znałem sprzedawców perskich dywanów, które wyprodukowano dwie 
godziny temu przy ulicy Ben-Jehuda w Tel-Avivie; w czasie okupacji znałem faceta, który wyładował się brylantami sprzedając śydom mąkę i mówiąc im, 
iS jest to trucizna, która ma uchronić ich od cierpień, kiedy nie będzie 
juS wyjścia, znałem ludzi Syjących z szantaSu, i znałem całe 
przetsiębiorstwo lotnicze spryskujące pola potasami, które uSywało 
samolotów tak starych i tak kiepskich, Se Sadne towarzystwo ubezpieczeniowe 
nie chciało ubezpieczyć ani lotników, ani maszyn; ale na całej swojej 
drodze nie spotkałem człowieka tak bezbłędnie cwanego jak Ford. 
Myślę, Se mogę to o nim śmiało napisać, gdyS wiem, ilu ludzi, ile 
pomysłów i ile filmów zmarnował ten człowiek, będący najbardziej chytrym i 
cwanym oportunistą, a udający człowieka najbardziej rozgoryczonego i 
rozwścieczonego głupotą władz. "Ósmy dzień" był kiepskim opowiadaniem, ale 
moSna było z tego zrobić dobry film. Tylko Se filmy trzeba umieć robić. 
Ford, który Warszawę zna tylko z okna swego auta, umieścił akcję filmu na 
Starym Mieście; Agnieszka pęta się po cukierkowych ulicach; tam z kolei 
stoją statyści ubrani w koszulki gimnastyczne i udają lumpenproletariuszy, 
którzy zaczepiają dziewczynę. W tym opowiadaniu, które mi się niestety nie 
udało, a którego pomysł lubiłem, chodziło mi o jedną sprawę: dziewczyna, 
która widzi brud i ohydę wszystkiego, pragnie dla siebie i dla kochanego 
chłopaka jednej tylko rzeczy: pięknego początku ich miłości. Ford zrobił 
film na temat, Se ludzie się nie mają gdzie rSnąć, co oczywiście nie jest 
prawdą; rSnąć się moSna wszędzie. 
Tak więc Ford zrobił film o tym, Se po prostu nie ma gdzie, tylko Se on 
sam po prostu nie wiedział jak. Usunął przy tym starannie wszystkie 
drastyczne sceny, film miał mu przynieść nagrodę w Cannes, uznanie krytyki 
marksistowskiej i lekką krytykę ze strony władz partyjnych. Z filmu wyszło 
gówno; na nieszczęście Forda, ale na szczęście dla mnie. Zresztą to teS 
nieprawda, bo w rezultacie musiałem się oSenić z pierwszą naiwną. 
Znajomy krytyk filmowy zapytał mnie, co sądzę o tym filmie, nie widziałem 
jeszcze wtedy całości, ale znałem scenariusz napisany przez Forda i 
powiedziałem mu, Se to chała. W dwa dni później chłopiec ten napisał w 
swojej gazecie to, co mu powiedziałem, przytaczając wiernie moje słowa. W 
kilka dni później zjawił się u mnie jeden z pracowników Forda, kierownik 
produkcji Straszewski. 
- Mam z tobą nieprzyjemną sprawę do obgadania - powiedział. 
- Nigdy nie miałem innych spraw w Suciu - powiedziałem. - Zaczynaj, 
- Chodzi o to, co napisał Bohdan Węsierski w Expressie Wieczornym. śe 
Ósmy dzień to chała. 
- Bardzo prosto moSecie to zmienić. Przekręcić jeszcze raz ten cały film 
od początku do końca. 
- Ford poda do wiadomości prasowej, Se nigdy nie widziałeś tego filmu, Se 
zjawiłeś się pijany na planie, i Se usiłowałeś zerSnąć pierwszą naiwną. 
- To będzie pierwszy wypadek, kiedy Ford powie prawdę - powiedziałem. - 
Ale poczekaj chwilę. 
Poszedłem do szatni i telefonicznie zapytałem znajomego adwokata, jak mam 
postąpić i czy zachodzi wypadek szantaSu. Zapytał mnie, czy mam świadków, 
powiedziałem mu Se tak, na co mi odparł, iS jest do mojej dyspozycji. 
Stojący przy mnie kolega powiedział mi, abym tego nie robił, jeśli chcę 
jeszcze kiedykolwiek pracować dla filmu, wyjechać na Zachód czy teS coś w 
tym rodzaju. Stchórzyłem, napisałem do Expressu Wieczornego otwarty list, w 
którym powiedziałem, Se Węsierski nie zrozumiał moich słów, i Se bardzo 
przepraszam twórcę polskiego romantyzmu filmowego i czołowego naszego 
reSysera, za wyrządzoną mu mimowolnie krzywdę. 
I "Ósmy dzień" i Następne do raju są opowiadaniami napisanymi przeze mnie 
dziesięć lat temu; nie mogę ich dzisiaj czytać, a nawet o nich słyszeć. Ale 
z następnego moSna było zrobić dobry film - wypadki samochodowe, bicie po 
pysku, eksplozje, bohaterce filmu robią się na tyłku odciski, gdyS tak ją 
tam bez przerwy wszyscy rSną: dobry film dla młodzieSowego widza. Ale Ford 
zniszczył starannie wszystko, co tam było zabawnego i dziecinnego. Nie 
widziałem nigdy tego filmu; czytałem tylko recenzje o nim Zygmunta 
KałuSyńskiego i Krzysztofa Teodora Teoplitza, w której Teoplitz pisze, iS 
jest to taka Polska, jaką ją widzi mały Mareczek. Przy realizacji tego cholernego Ósmego dnia pomiędzy mną a pierwszą 
naiwną zawiązały się tak zwane nieuchwytne nici sympatii. Pamiętam, Se w 
drugi dzień świąt Wielkiej Nocy jechaliśmy z Warszawy do Kazimierza jej 
samochodem; jest to najbardziej pijany dzień w Polsce, gdyS wtedy - jak to 
się mówi - Seni się wieś. Z Warszawy do Kazimierza jechałem samochodem 
marki BMW, którym moSna było śmiało jechać sto sześćdziesiąt, parę godzin. 
Drogi były pełne pijanych chłopów, pijanych furmanów, pijanych cyklistów i 
ludzi ganiających się z cepami, noSami, widłami i innymi tego rodzaju 
akcesoriami zabaw ludowych, których nie uwzględniła Maria Dąbrowska w swoim 
opowiadaniu "Na wsi wesele"; opowiadanie to było uwaSane przez pewien czas 
za szczyt teaizmu czy pozytywizmu, czy teS romantyzmu; w kaSdym razie za 
szczyt. Kiedy dojeSdSałem do Kazimierza, lał się ze mnie pot; nie łatwo 
jest jechać czyimś samochodem osobowym przez pijany kraj. Jeśli chodzi o 
cięSarówki, to mieliśmy własny system sprowadzania ze środka drogi pijanych 
chłopów wraz z ich furmankami; robiło się mianowicie ze starej dętki 
bykowiec przeplatając misternie gumę z drutem i jeśli pijany chłop nie 
zjeSdSał na dźwięk klaksonu - pomocnik zeskawiwał, przykładał chłopu 
bykowiec i sprowadzał konia na bok drogi trzymając go za uzdę, tymczasem 
człowiek przeciskał się jakoś cięSarówką. Tym razem jednak nie miałem 
bykowca, lecz tylko pierwszą naiwną, przed samym Kazimierzem musiałem 
zatrzymać wóz; dwóch pijanych ludzi goniąc trzeciego wpadło na maskę 
prowadzonego przeze mnie samochodu i na moich oczach wbiło mu parę noSy; po 
czym pojechałem dalej. 
- Za trzy dni pobiją się znowu - powiedziałem do niej. - To będzie tym 
razem na jego pogrzebie. 
- Na czyim? 
- Na pogrzebie tego faceta, którego przed chwilą zabili. 
- Kogo zabili? 
- Zabili człowieka na masce twojego samochodu - powiedziałem. 
Uśmiechnęła się; nie wierzyła. Widziała i nie wierzyła; i to jest ta moja 
pretensja, którą miałem niegdyś do commies, Se zmarnowali mi taki świetny 
interes, Se codziennie mogłem oglądać rozpacz, okrucieństwo, zdziczenie; i 
wierzyłem, Se moSna o tym pisać i Se to jest prawda. Kiedy dzisiaj chcę 
zobaczyć coś mroSącego krew w Syłach, to muszę iść albo do kina, albo na 
catch, albo na zebranie którejś organizacji kombatanckiej. W filmie The 
Third Man Orson Welles powiada, tłumacząc się ze swych zbrodni: "Czas 
Borgiów czy teS ich rządy trwały trzydzieści lat. W tym czasie powstała 
taka ilość dzieł sztuki, Se trudno jest to nawet skatalogować. Szwajcarzy 
mają za sobą pięćset lat pokoju, demokracji i wolności. I co udało im się 
wyprodukować? Zegar z kukułką. Good-bye." Być moSe za lat dwieście ktoś 
wzruszy się przyjemnie pomyślawszy o dziejach Stalina; dzisiaj jednak nikt 
nie ma na to ani ochoty, ani siły. I nie ma zresztą potrzeby, aby zawsze od 
ludzi wymagać wiary w ohydę, zbrodnię i występek. 
Czasami zdarzają się curiosa. W wybitnym filmie Polańskiego NóS w wodzie 
widzimy faceta, który jedzie na week-end swoim samochodem, ma przy tym swój 
własny yacht, ładną Sonę; widać, Se jest ładowany, jest przy tym młody, 
przystojny i inteligentny. W Polsce wszystko juS wiemy o takim facecie: 
kogóS stać na yacht, samochód, wycieczkę; nie mówiąc juS o tym, Se ładna 
Sona teS stanowi problem, kiedy człowiek się goli i ma zamydlone oczy i 
kiedy w mieszkaniu siedzi kolega z wojska, który chce nam ją poderwać 
właśnie wtedy, kiedy my słabo widzimy, co się dzieje. Jest to w kaSdym bądź 
razie określona postać dramatu: cwaniak, zimny, yachtu i samochodu nie 
przysłali mu kuzyni ze Stanów, ale doszedł do tego drogą własnych 
kombinacji, o których myśląc widz polski doznaje uczuć zazdrości i pogardy 
w stosunku do samego siebie. Ten sam film oglądany przez widza niemieckiego 
był odbierany w sposób zupełnie inny: młody, dobrze wyglądający 
dziennikarz, posiadający samochód i yacht nie jest przedmiotem nienawiści, 
lecz uznania: widocznie wykombinował to wszystko własną głową, własnymi 
zdolnościami; widocznie zawdzięcza to własnej inteligencji i wyobraźni. 
Uczucia niechęci budzi natomiast chłopiec stojący na drodze, jest to 
niszczyciel nie posiadający ani programu własnego buntu, ani powodów ku temu, aby niszczyć człowieka, który zabiera go z drogi, daje mu jeść i 
stwarza mu propozycję przyjemnego spędzenia czasu, czym jest niewątpliwie 
pobyt na yachcie. Świetność tego filmu polega na tym, iS jest to właściwie 
obraz rykowiska: dwaj samce naparzają się przez cały czas, podczas gdy 
łania spokojnie skubie trawkę. Nie umiem zacytować tego po polsku, gdyS 
widziałem ten film w niemieckiej wersji. śona bohatera mówi w pewnym 
momencie do młodego buntownika, myśląc o swoim męSu: "On był taki, jakim ty 
jesteś, a ty będziesz takim, jakim on jest." I rzeczywiście: ten piękny 
dwudziestoletni teS dojdzie kiedyś do swojego samochodu do własnej 
motorówki i lodówki, i do telewizora, i być moSe do kamery wąskotaśmowej. 
Jest to ostatnia i Sałosna próba buntu; poniewaS nie moSemy Syć jak ludzie 
wolni, starajmy się naśladować ich formy Sycia. 
Innym zabawnym filmem - nie tej klasy co film Polańskiego - był radziecki 
film Lecą Surawie. W pewnym momencie jeden z bohaterów tego filmu, grający 
na fortepianie w czasie jakiejś prywatnej libacji, z trzaskiem zamyka 
wieko,, mówiąc: "Gdyby nie ta cholerna wojna, siedział bym teraz w sali 
konserwatorium i grał Czajkowskiego". Oczywiście, Se kaSdy normalny 
człowiek woli grać Czajkowskiego niS latać z karabinem po polu, gdzie w 
dodatku moSna zostać skaleczonym z broni palnej. Ale inaczej rzecz się 
dzieje, kiedy wojnę się prowadzi z rozkazu Ojca Narodów. Sytuacja, w której 
nieudolny reSyser tego filmu usiłował skompromitować swego bohatera, 
oglądana przez ludzi Zachodu, zyskuje mu sympatię i współczucie. Oba przeze 
mnie wspomniane filmy i reakcje publiczności stanowią przedmiot eseju dla 
Hostowca; cóS jednak z tego? Hostowiec kocha tylko Annę Magnani i chodzi 
tylko na jej filmy, siedząc z zamkniętymi oczami w czasie tych wszystkich 
scen, kiedy Magnani nie jest w kadrze; zupełnie tak jak na filmach z 
Orsonem Wellesem. 
Tak więc w roku pięćdziesiątym siódmym moje sprawy zostały załatwione; 
zatrzymano mi dwie ksiąSki i zmarnowano mi dwa filmy. Skończyła się równieS 
sprawa Po prostu; ja sam stałem się przedmiotem drwin i denuncjacji nie 
zawsze dobrze napisanych. Szkoda mi mimo wszystko Po prostu; kiedy dzisiaj 
czytam te poSółkłe numery, zastanawiam się nad jedną rzeczą; styl 
reportaSów, artykułów i rozpraw staje się z biegiem roku pięćdziesiątego 
siódmego coraz gorszy. Po prostu w swoim czasie miało dobrze postawiony 
dział reportaSu terenowego. Czytając to dzisiaj, odnoszę wraSenie, Se 
czytający oczekiwali końca z godziny na godzinę. Po prostu czytane dzisiaj 
stanowi kronikę i to dość przeraSającą. O |Po prostu napisał w swej ksiąSce 
Witold Jedlicki. Pisał on równieS o tragedii wynikającej z faktu zamknięcia 
Klubu Krzywego Koła. Byłem tam i ja parę razy, jednak na te tematy, o 
których chciałbym rozmawiać z ludźmi, mógłbym rozmawiać najchętniej w 
cztery oczy, i to tylko wtedy, kiedy miałbym pewność, Se to ja pierwszy 
przed swym interlokutorem dobiegnę do komisariatu i powiem, o czym 
mówiliśmy ze sobą. Nie naleSy zapomnieć, Se wierzy się zazwyczaj 
pierwszemu. Ale Po prostu i Klub Krzywego Koła są juS legendą. 
W ostatnich miesiącach mojego pobytu w Polsce zacząłem pracować w piśmie 
Europa; pismo to nie ukazało się nigdy. Zapowiadało się dobrze, naczelnym 
był Jerzy Andrzejewski i Jerzy był wtedy w świetnej formie. Innymi kolegami 
redakcyjnymi byli: Julek śuławski, Zygmunt Mycielski, Janusz Minkiewicz, 
Henryk Krzeczkowski; a ja tam byłem facetem od filmu. Zrobiliśmy pierwszy 
numer; numer był chyba dobry; ale w KC wyjaśniono nam, Se partia nie widzi 
potrzeby wydawania na obecnym etapie pisma tego rodzaju jak Europa. 
Pamiętam, jak siedzieliśmy wszyscy pijąc kawę; nastrój był kiepski, 
wreszcie niezawodny kolega krzeczowski wstał nagle i powiedział: 
- Panowie, nie dajmy się zwariować. 
To zdanie wypowiedziane przez Henryka stało się hasłem mego Sycia i chyba 
juS nim pozostanie. Pod koniec roku pięćdziesiątego siódmego wszystkie 
kanalie znów podniosły głowę; znów zaczęto pisać o socrealiźmie; rozegnano 
więc studentów domagających się następnych numerów Po prostu; słowa Gomułki 
o racji stanu uSyte zostały przez cenzorów, i tak skończyła się moja 
kariera pracownika pisma Europa. I tak skończył się ten rok euforii. 
Zbiegło się to z rocznicą Wielkiej Rewolucji Październikowej. Pamiętam, jak Janek Rojewski powiedział: "No cóS, czterdzieści lat minęło jak z knuta 
trzasnął." 
Ja sam dorabiałem jeszcze trochę w filmie; moje wspomnienia dotyczące 
pracy w filmie nie są najlepsze. Zaczęło się to w roku pięćdziesiątym 
czwartym; pojechałem wtedy do Łodzi, gdzie Studenci WySszej Szkoły Filmowej 
robili film pod tytułem Koniec nocy; a ja byłem tam za jednego ze 
scenarzystów; a było nas wielu. Poznałem wtedy człowieka-szatana: potrafił 
on lewym profilem twarzy zagrać faceta przygadującego dziewczynę - 
dziewczyną był prawy profil jego twarzy. Potrafił - jak powiadają - zagrać 
ni mniej ni więcej, ale po prostu klamkę. W filmie Koniec nocy grał małą 
epizodyczną rolę; nie będąc sam aktorem, ale tylko studentem wydziału 
reSyserii - kładł jak chciał wszystkich studentów Szkoły Aktorskiej, którzy 
grali w tym filmie. Nie grał: po prostu był. Kiedy wchodził w "kadr", 
wiedziało się, iS coś się zaczyna. Był to chłopiec szczupły i nerwowy; 
kiedyś w czasie rozmowy ze mną chwycił ze stołu butelkę i rzucił ją we 
mnie. Na moje pytanie - dlaczego to zrobił? - odpowiedział mi, Se po prostu 
chciał zbadać mój refleks. Do dziś nie wiem, po co mu było to potrzebne. On 
sam nie udzielił mi na ten temat Sadnych wyjaśnień, gdyS w międzyczasie 
"zapuścił sępie spojrzenie swoich źrenic," jak to genialnie formuuje 
śeromski, w duszę nowej ofiary. Spotkałem go po latach, było to w 
Monachium. Zagrał mi wtedy dla zabawy chińskiego detektywa, który ma nakryć 
inflagrantii jakąś parę, wchodzi na drzewo i obserwując przez lornetkę tak 
zwany huragan zmysłów, ulega pokusie, za którą Bóg tak dotkliwie skarcił 
Onana; spada z drzewa i łamie nogę. Chińskim detektywem był Roman Polański. 
Pierwszy jego film nie wydawał mi się odkrywczy; ja sam wciąS jeszcze 
wierzyłem, Se tylko tragizm moSe przekazać doświadczenie; Polański zaczął 
od czegoś, co wtedy wydawało mi się groteską, a co dzisiaj nazwę znów z 
maniackim uporem: prawdziwym zmyślaniem. Ci dwaj ludzie idący z szafą przez 
miasto; przychodzący znikąd i odchodzący do nikąd nie wydawali mi się wtedy 
postaciami prawdziwymi. Dziś wiem, Se kaSdy człowiek taszczy przez jakieś 
miasto swoją szafę, o której wartości wie tylko on jeden. Na pierwszy długi 
metraS Polańskiego NóS w wodzie poszedłem z jak największymi uprzedzeniami; 
jednak gdyby mnie spytano, który z polskich filmów uwaSam za 
najwybitniejszy, powiedziałbym, Se właśnie ten. Po raz pierwszy uwierzyłem 
wtedy, Se Polacy mają równieS aktorów filmowych. 
Szkoła, z której wyszedł Polański, była najzabawniejszą uczelnią w 
Polsce; ci wszyscy chłopcy mieli własny styl, mieli dobre myślenie, mieli 
dobry gust i byli oczytani. Kiedy myślę o ich niemieckich czy francuskich 
rówieśnikach, chce mi się śmiać. Nie bardzo wiem, co oznacza pojęcie "nowa 
fala"; ale kiedy myślę o tych wszystkich chłopcach w welwetowych spodniach 
i o zmęczonych twarzach - o tych wszystkich których poznałem wtedy w Łodzi 
- ogarnia mnie gniew, iS takie miernoty jak Goddard mogą kręcić swoje filmy 
o problemach erotycznych, które dawno kaSdy szesnastoletni onanista ma 
dawno poza sobą. A tamci wszyscy nie nakręcili ani jednego wybitnego filmu. 
Z osłupieniem obejrzałem film Wajdy Popiół i diament. CzegóS tam nie ma: 
sowieckie czołgi, byli Sołnierze wojny chiszpańskiej; Zyskindówna śpiewa 
"Rozszumiały się wierzby płaczące", tańczą poloneza, wznoszą gramofony; 
Cybulski bawi się bez z przerwy pistoletem i zabija swą ofiarę, która pada 
w tym momencie, kiedy w niebo wzbijają się ręce na cześć zwycięstwa, dobrzy 
komuniści, źli komuniści, przesłuchanie na UB i jeszcze do cholery kaplic z 
trupami, przydroSnych krzySy i upiornych dywersantów. Wajda nie zrozumiał, 
Se jak kaSda wybitna ksiąSka, Popiół i diament jest ksiąSką, jakich było 
juS wiele. Problem Cybulskiego jest problemem prawdziwym, ale jest to 
problem Jesse Jamesa: strzelać czy nie strzelać. Przypuszczam, Se gdyby ten 
film robił Polański, to byłoby tam po prostu łóSko z Cybulskim i 
dziewczyną; i świętując, pijane miasto poza oknem, i wtedy byłby to 
prawdziwy Popiół i diament. Znam tylko jeden równie głupi film: jest nim 
Ósmy dzień. Ale Cybulski z Popiołu i Cybulski z Ósmego dnia to zupełnie 
dwaj inni aktorzy; oglądając Popiół i patrząc na Cybulskiego igrającego z 
bronią palną, nie wierzyłem ani przez chwilę, Se ten człowiek zabijał 
innych ludzi, i Se musi jeszcze raz zabić, ale patrzeć na Cyba w Ósmym dniu wierzyłem mu jak najbardziej, Se to dobry i mądry chłopak, który umie 
naprawdę kochać i zna wartość tej sprawy; Cyb uratował ten film, tak więc, 
kiedy oglądałem po raz drugi Ósmy dzień, patrzyłem przede wszystkim na 
Cyba. I nie wchodziły tu w grę moje prywatne sprawy. 
Najzabawiniejszym człowiekiem w polskim filmie był Henio Szlachet; postać 
juS dziś legendarna. To Henio pierwszy zaczął do mnie mówić "Hlaskower"; do 
aktora Kęstowicza zwracał się per "kochany panie Kęstower". Kiedy wezwał 
mnie telefonicznie do Wrocławia, abym przyjechał popracować jeszcze nad 
Następnym dniu do raju, powiedział mi: "Hłaskower, ja panu mówię: to nie 
jest film, to jest wówczas." Po czym następnego dnia, zbudził mnie słowami: 
"To nie jest wówczas to jest film". Kiedyś w czasie dokumentacji plenerów 
obserwując zachód słońca wskazał na jezioro leSące w dolinie i powiedział 
do mnie: "Pan mu spojrzy - samowity jezior"; i w ten sposób chciał oddać w 
słowie Sywym piękno pejzaSu. Sprawą zapewniającą mu nieśmiertelność była 
sprawa armaty: Szlachet, będąc kierownikiem zdjęć w jakiś filmie o 
sołdatach; kupił wybrakowaną armatę-rekwizyt od Wojska Polskiego; po czym 
rachunki pokręciły mu się w taki specyficzny sposób, Se nie umiał się 
wyliczyć z kupna armaty; rachunkiem obciąSono jego i w ten sposób Henryk 
Szlachet stał się posiadaczem moździerza. Myślałem o tym w Izraelu patrząc 
na Olka Pfaua, który kręcił jakiś film dokumentalny, zanim biegał 
zrozpaczony producent, krzycząc: "Panie Pfau, ja błagam pana - tylko bez 
sztuki", chodziło o to, aby Pfau nie marnował taśmy na powtarzanie ujęć. W 
rzeczywistości "Szlachetu", jak sam Szlachet nazywa się dla własnej 
przyjemności, mówi po polsku równie dobrze jak Hostowiec; ale wszyscy 
błagali go, aby Sydłaczył; i nikt tak nie potrafił tego jak on. 
Moi starsi koledzy ze Związku Literatów stale namawiali mnie, abym 
wyjechał na jakiś czas na Zachód, oczywiście do ParySa. Poradzono mi, abym 
złoSył podanie o przyznanie mi stypendium. Stypendia te były przydzielane 
kolegialnie przez specjalną komisję naszego związku i ja to stypendium 
dostałem. Kiedy stałem się juS posiadaczem paszportu i miałem umowę z 
wydawnictwami Julliard, Dutton Company, Kiepenheuer und Witsch, chciałem 
wyjechać i poprosiłem o przyznanie mi stypendium. Okazało się, iS to 
stypendium - przyznane mi kolegialnie - zostało cofnięte. Kazano mi się 
zgłosić do Ministerstwa Kultury; w Ministerstwie Kultury nie potrafiono 
odpowiedzieć mi, nic poza tym, iS rzeczywiście stypendium mi cofnięto. 
Poprosiłem o rozmowę z Ministrem Kultury; Minister Kultury przyjął mnie 
bardzo serdecznie i oświadczył, iS rzeczywiście stypendium mi cofnięto, ale 
to nie zaleSy od niego, poniewaS stypendium zostało przyznane mi nie przez 
niego osobiście, lecz przez specjalną Komisję Stypendialną przy Związku 
Literatów Polskich. Minister Kultury ubolewając iS nie jest w stanie mi 
pomóc, poradził mi jednak po przyjacielsku, abym udał się do Związku 
Literatów, gdzie urzęduje owa specjalna komisja. Poszedłem jeszcze raz; tam 
mi powiedziano, abym poszedł do Ministra Kultury, gdyS są to stypendia, 
którymi co prawda dysponuje Związek, jednak są one w ramach puli 
stypendialnej Ministerstwa Kultury - i tak dalej. Jacek Wilczek, poprzedni 
minister był zabawniejszy. Zawsze mówił, Se nienawidzi dekorowania trumien 
z nieboszczykami, bo zawsze, mimo wieloletniej rutyny, ślizga się i nigdy 
nie jest pewien, czy nie wpieprzy się do grobu wraz z odznaczonymi 
zwłokami. Ale na dobro ministra Kuryluka trzeba powiedzieć, iS nawet nie 
bardzo udawał, Se kłamie. Wszystkie legendy, iS poślizgnął się z mego 
powodu, nie są prawdziwe; nie wiedząc o tym, Se mam juS mnóstwo z 
rozmaitymi wydawnictwami, cofnął mi stypendium; nie otrzymałem nawet prawa 
kupienia biletu za złotówki; musiałem bilet kupić za dolary. 
W roku pięćdziesiątym ósmym dostałem Nagrodę Wydawców; otrzymałem je za 
dwie nie wydane ksiąSki, i zapewne, jako dowód zaufania na przyszłość; ale 
w parę dni później byłem juS w ParySu. Koledzy Segnając mnie na lotnisku 
nie wierzyli, iS wrócę; ja ani przez chwilę nie myślałem, Se pozostanę. Nie 
miałem złudzeń; wiedziałem, Se Polska interesuje ludzi tylko na zasadzie 
przedmieścia Rosji; sam nie interesuję się młodą prozą bułgarską czy 
rumuńską, nie mogłem przecieS być aS na tyle śmieszny, aby Sądać od ludzi, 
by nagle porzucili Camusa i Faulknera i poczęli interesować się młodą prozą polską. Ale chciałem zobaczyć, jak to wszystko wygląda; no i poniewaS moje 
Cmentarze i Następny do raju zostały odrzucone, a powiedziano mi, Se 
przysługuje mi prawo znalezienia innego wydawcy - chciałem wydać swoje 
opowiadania. Moim wydawcą był Jerzy Giedroyć. 
Przeszedłem przez odprawę celną; srebrny ptak wzbił się w powietrze, domy 
jak zapałki, pola jak szachownice - wszystko to znamy. W samolocie leciałem 
z jakąś staruchą, która udawała się do Stanów na zaproszenie siostry; w 
czasie długiego lotu pustym prawie samolotem wyznała mi radośnie, Se jest 
chora na raka i Se jedzie umierać. Nie wierzyłem jej i starałem się ją 
pocieszyć; pokazała mi świadectwo lekarskie, w którym przeczytałem, iS 
osoba taka a taka jest chora na daleko zaawansowanego raka; świadectw 
takich nie wydają zazwyczaj lekarze, ale siostra pasaSerki, osoba 
prawdopodobnie nie najlepiej sytuowana, zgodziła się ją przyjąć pod tym 
tylko warunkiem, iS wizyta nie potrwa zbyt długo. Stara pani pokazywała mi 
równieS zdjęcia rentgenowskie, z których niewiele zrozumiałem; miała 
oczywiście lipne zaświadczenia, które musiała przedstawić Ambasadzie 
Amerykańskiej, iS jest osobą o kwitnącym zdrowiu, inaczej nie dostałaby 
wizy. Ale lecąc z szybkością sześciuset kilometrów na godzinę tym 
luksusowym samolotem o czterech olbrzymich silnikach, pomyślałem patrząc na 
jej szczęśliwą rozpromienioną twarz, o tych wszystkich starcach 
czołgających się do grobu i czepiających się swych nędznych przyzwyczajeń; 
i nie wiedziałem jeszcze wtedy, Se to nie ona, ale my oboje odjeSdSamy, aby 
umrzeć z daleka od Polski. Ja miałem dwadzieścia cztery lata i uznany 
zostałem za skończonego; ona miała prawie siedemdziesiąt i jechała, aby 
zaczynać w kraju, o którym nie wiedziała nic poza jedną istotną dla niej 
rzeczą: iS jest oddzielony tysiącami kilometrów od kraju, w którym przeszła 
swoją drogę. Ja miałem przy sobie osiem dolarów; ona zdjęcia rentgenowskie 
stwierdzające, iS wykorkuje niedługo; i tak umilaliśmy sobie rozmowę - ona 
promieniała jak Królewna ŚnieSka po siedmiu skrobankach; ja - ponury i 
pełen wiary, Se nie wytrzymam długo bez Polski. Bo wtedy jeszcze nie 
wiedziałem. 
Bo wtedy jeszcze nie wiedziałem, Se świat dzieli się na dwie połowy, z 
tym jednak, Se w jednej z nich jest nie do Sycia, w drugiej - nie do 
wytrzymania. Siedząc obok staruchy, wyjąłem z kieszeni numer gazety i 
przeczytałem na ostatniej stronie ogłoszenie następującej treści: Mam drzwi 
do szafy dwudrzwiowej, oszklone, oczekuję propozycji. I wtedy zrozumiałem, 
Se w tych kilku słowach jest więcej prawdy o Syciu, które pozostało poza 
mną, niS we wszystkim, co napisałem na kilkuset stronach swej prozy; i 
dopiero w tym samolocie zrozumiałem, iS kapelusz mój nabrał deszczu. Z 
poczuciem klęski i śmieszności wkroczyłem w nowy świat i w nowe Sycie i tak 
się kończy ta próba opowieści o pogoni za szczęściem, o której powiadają, 
iS jest przewaSnie bezcelowa; ale dla której warto poświęcić Sycie. 
`pk- 
`tc 
ŃHotel 
"Victory" 
`tc 
Przyjechawszy do ParySa zachowywałem się jak ostatni idiota. Nie wiem 
dlaczego czułem się tak beznadziejnie śmieszny i samotny. Kiedy szedłem 
ulicą i patrzyłem na tych wszystkich ludzi siedzących w kawiarniach, 
śmiejących się i pijących, zdawało mi się, iS jestem najbardziej nędzną 
figurą. Oczywiście nie przyszło mi nawet do głowy, Se powinienem pójść do 
jakiejś szkoły i zacząć uczyć się francuskiego juS tylko choćby po to, aby 
móc się przekonać, Se oprócz mnie Syje w ParySu równieS i kilku innych 
idiotów; ja chodziłem do lokalu "Chez Wania", gdzie rosyjscy taksówkarze 
pijąc wódkę Smirnoff i rozmawiając o swych przepadłych milionach, mówili 
przy kaSdym kieliszku: "Eto wsio czerez jewreji". Znajomi Polacy pytali 
mnie bez przerwy: "Czy był pan juS w Luwrze?"; w Luwrze nie byłem dzisiaj. 
Po wydaniu mojej ksiąSki w Kulturze Trybuna Ludu zamieściła artykuł pod tytułem "Primabalerina Jednego Tygodnia", nie sposób, aby przytoczyć tutaj 
całą denuncjację; zaczynało się od słów: "Do międzynarodowej bandy 
handlarzy bronią przeciw komunizmowi przyłączyło się w tym tygodniu nowe 
nazwisko." Napisałem list do Trybuny Ludu wyjaśniając, iS jeśli odmówiono 
mi wydania ksiąSki w Polsce, to miałem święte prawo do znalezienia sobie 
wydawcy za granicą; powiedziałem przy tym, iS o wartości ksiąSki nie moSe 
wypowiedzieć się czytelnik, inny pisarz, krytyk, ale nie cenzor . 
Poprosiłem o wydrukowanie mojego listu proponując, aby Trybuna Ludu 
opatrzyła ten list wysłanym komentarzem; komentarz był mi obojętny. 
Oczywiście listu mego nie wydrukowano, natomiast zjawili się u mnie 
rozmaici dziennikarze. Najgłupsi byli z pisma L'Express. Kiedy zapytali 
mnie, jaką rolę wyznaczyłem sobie w literaturze, odpowiedziałem, iS rolę 
świadka. Zapytano mnie, o jaki proces chodzi, powiedziałem, Se jestem 
świadkiem procesu przeciw człowiekowi. Zapytano mnie, czy mam zamiar wrócić 
do Polski; odpowiedziałem, Se oczywiście, Se nie jestem aS takim idiotą, 
aby dobrowolnie pozbawić się przyjemności patrzenia na zbrodnie, rozpacz i 
te wszystkie rzeczy o których jedynie umiem pisać. W następnym numerze 
rozłoSono mnie fachowo: felietonista tego pisma mówiąc, iS bardzo ceni mój 
liryczny pesymizm, zwrócił mi uwagę, Se wszystko co powiedziałem, jest 
brednią. Przed wojną była emigracja zarobkowa z Polski, dzisiaj nie ma. 
Wtedy przypomniałem sobie o tych drzwiach do szafy dwudrzwiowej i 
oszklonych; pomyślałem, Se nie ma po co pisać i powiedziałem o tym 
dziennikarzom. Zapytano mnie, jaka istnieje moSliwość, abyśmy mogli się 
nawzajem dobrze zrozumieć, powiedziałem, Se czołgi sowieckie na ulicach 
ParySa stworzyłyby nam wspólną płaszczyznę porozumienia i mnóstwo czasu na 
dyskusję; w więzieniach co prawda pracuje się do wieczora, ale w nocy teS 
moSna pogawędzić. 
Było to juS po referacie Chruszczowa wygłoszonym na dwudziestym zjeździe; 
z partii komunistycznych Francji i Włoch wystąpiło kilkunastu 
intelektualistów, jednak w obrachunku ostatecznym zwycięSył oczywiście 
Chruszczow, gdyS oświadczeniem swym i obietnicą destalinizacji przekonał 
ludzi, Se istnieje moSliwość zmian na lepsze; naturalnie w myśl zasady, Se 
myśl jest słuszna ale wykonanie złe. Chruszczow swym referatem stworzył na 
nowo kredyt zaufania w stosunku do wschodniego bloku i per saldo opłaciła 
mu się utrata tych kilkudziesięciu rozgoryczonych. Późniejsze zajścia w 
Poznaniu i Budapeszcie nie obaliły tego kredytu a wręcz przeciwnie, w jakiś 
sposób podbudowały: nie jest tam widocznie aS tak strasznie, jeśli ludzie 
mają odwagę, aby upomnieć się o swoje prawa; a przecieS - ludzie zbiegli 
spoza Selaznej kurtyny mówili nam, Se jest to niemoSliwe. Nawet błagania 
nieszczęsnego premiera Węgier, który prosił, aby nie wtrącano się do jego 
spraw egzekucji, gdyS jest to tylko i wyłącznie sprawa narodu węgierskiego. 
Nie wzbudziły uczucia gniewu i niewiary w stosunku do Związku Radzieckiego. 
O tym wszystkim mogłem myśleć i czytać, kiedy byłem juS po tamtej stronie: 
i to były moje pierwsze wraSenia z pobytu na Zachodzie. Trafiłem na fatalny 
okres; Francja, przedmiot admiracji ze strony Polaków, symbol wolności i 
demokracji, przeSywała wtedy cięSki okres; co chwila zmieniali się 
premierzy rządu; Pola Elizejskie obstawione były oddziałami policji i 
wojska, przypominając mi Aleje Ujazdowskie z roku tysiąc dziewięćset 
czterdziestego trzeciego; co chwila zatrzymywano mnie na ulicach i 
legitymowano; innego znów dnia strajkowali policjanci. Pamiętam, jak 
siedząc kiedyś na dworcu Gare St. Lazare i czekając na pierwszy poranny 
pociąg idący do Maisons-Laffitte, widziałem dwóch młodych policjantów 
znęcających się nad starym Algierczykiem; oni mieli po dwadzieścia parę 
lat; on musiał mieć około siedemdziesiątki. Bili go po twarzy śmiejąc się i 
dowcipkując; stary nie bronił się nawet, a raczej nadstawiał twarz do 
uderzania. O tym, iS ludzie bici nie unikają uderzeń, wiedziałem od 
siedzących w naszych więzieniach. "Nie trzeba rozwścieczać swego kata" - 
mówili. "Raczej trzeba mu dopomóc". Na moje pytanie, czy to pomaga, 
odpowiadali rozmaicie; ale zgadzano się na ogół z tym, iS to nie moSe 
zaszkodzić. Wiadomo było jednak, Se pomóc nie moSe nic; cała sztuka Sycia 
polegała na maksymalnym wyeliminowaniu rzeczy, które mogłyby pogorszyć los bitego. A skąd mógł o tym wiedzieć Jezus zalecający w czasie kazania na 
Górze, aby nadstawiać policzek swemu oprawcy; i czy wiedział, Se słowa jego 
zalecające miłosierdzie staną się czymś w rodzaju niepisanego prawa w 
więzieniu; i czy mówił to przeczuwając własny los; czy teS znał juS na tyle 
ludzi, aby im móc poradzić coś, co przydawać im się będzie do końca świata 
- o tym myślałem wtedy, włócząc się ulicami ParySa. O to, Se nigdy niczego 
nie napiszę, byłem juS zupełnie spokojny: komuniści pozbawili mnie jedynej 
ludzkiej cechy charakteru: nienawiści. To Sycie, które widziałem dookoła 
siebie, było mi obce; obce były mi tłumy na Polach Elizejskich; obcy był 
stary Algierczyk, którego masakrę widziałem; obcymi ludźmi byli dla mnie 
Polacy spotykani tutaj i tłumaczący mi, iS my tam, za Selazną kurtyną, 
zmarnowaliśmy wszystkie nasze szanse, Wszystko, co wtedy czytałem, nie 
sprawiało na mnie wraSenia; filmy które oglądałem w ParySu, odbierałem 
zupełnie inaczej od filmów oglądanych w Warszawie; na wystawach malarzy 
abstrakcjonistów nudziłem się jak pies; a w Warszawie przed kaSdym 
bohomazem popadaliśmy w zamyślenie, patrząc na obrazy Buffeta myślałem o 
wystawie, która odbyła się w roku pięćdziesiątym piątym w Arsenale, kiedy 
to po raz pierwszy, zamiast traktorów i murarzy, nasi młodzi malarze 
poczęli malować cebulę, martwe natury, kobiety. A ja chodząc po ParySu 
wciąS myślałem o tym, który ma do drzwi szafy dwudrzwiowej i oczekuje 
propozycji. Kiedy opowiadałem to ludziom tutaj, pękali ze śmiechu. 
Miałem trochę pieniędzy i chciałem pojechać do Stanów; zgłosiłem się 
wobec tego do Ambasady Amerykańskiej z prośbą o wizę turystyczną. PoniewaS 
jednak w moim polskim paszporcie ograniczono moją swobodę ruchów li tylko w 
granicach: wsiech stran Jewropy, poszedłem do Polskiej Ambasady w ParySu z 
prośbą, aby wpisano mi równieS wsie strany mira. Przywitano mnie uprzejmie 
i wpisano powySsze zdanie; poprosiłem przy okazji aby przedłuSono mi 
paszport. 
- My chcemy wam pomóc - rzekł urzędnik, załatwiający moje sprawy. - 
Amerykanie będą od was wymagać, aby wasz paszport waSny był przynajmniej na 
rok. Z chwilą kiedy wasza amerykańska wiza będzie gotowa, przyjdziecie do 
nas i paszport zostanie wam przedłuSony. 
- Dlaczego mi nie moSecie przedłuSyć paszportu od teraz? - powiedziałem. 
- Mój paszport jest waSny do piętnastego października pięćdziesiątego 
ósmego roku. Nie zmieniacie chyba pieczątek w październiku. 
- Amerykanie mają swoje przepisy konsularne, i my mamy swoje. 
- Czy mogę mieć pewność, Se wszystko będzie załatwione? 
- AleS oczywiście. Dostaniecie wizę, my wam przedłuSamy paszport i 
pojedziecie sobie do Stanów. 
- Jaką mam pewność, Se przedłuSycie mi paszport? 
- Ja wam na to daję słowo honoru - rzekł urzędnik; rozcałowaliśmy się i 
wyszedłem. Urzędnik zaprosił mnie do siebie na niedzielę, a ja tymczasem 
poszedłem do Amerykańskiej Ambasady, aby wypełnić formularz, w którym 
musiałem napisać, iS nie zamierzam obalić przemocą rządu United State of 
America; stwierdzić, Se nie jestem osobnikiem chorym umysłowo; 
homoseksualistą, podać ilość samobójstw w mojej rodzinie i tak dalej. 
W niedzielę, poSarłszy dwie czy trzy puszki sardynek, poszedłem ubrany w 
ciemny garnitur do owego urzędnika konsulatu na kolację. Był tam jeszcze 
jeden osobnik, który nie powiedział mi swego nazwiska, ale z którego buźki 
domyśliłem się, iS nie naleSy on do najbliSszych współpracowników Kardynała 
Wyszyńskiego. Zaczęło się pijaństwo; pytano mnie, dlaczego zdecydowałem się 
wydać ksiąSkę we wrogim wydawnictwie. Powiedziałem, Se kaSde wydawnictwo 
jest wrogie pisarzowi, poniewaS skreślają nieprzyzwoite słowa i trzeba 
opowiadać o swoich chorobach i nieszczęściach, aby wySebrać zaliczkę czy 
honorarium. Ale zaproponowałem im, aby zwrócili się ze swoim zapytaniem do 
wydawnictw w Polsce, a tam im podadzą motywy; ja nic bliSszego na ten temat 
nie wiem, poza tym, iS mi odmówiono. 
Straszliwe pijaństwo trwało dalej; urzędnik trzymał się dobrze; ale ubek 
wysiadł i trzeba go było wsadzać do samochodu. Całując mnie umówił się ze 
mną, Se pojedziemy kiedyś do Polski i przejdziemy bory szlakiem jego 
partyzanckich wędrówek; nie wiem tylko, tytułował mnie przy tym "towarzyszu generale"; podczas gdy ja tłumaczyłem mu jak dziecku Se jestem tylko 
dezerterem rezerwy. To samo zresztą mówiłem na komisjach wojskowych, kiedy 
pytano mnie, czy jestem zdolny do odbycia słuSby wojskowej. 
- Nie. 
- Dlaczego nie? 
- Bo ja jestem nerwowy. 
- To nie jest powód. 
- Ale ja się zacinam, kiedy jestem zdenerwowany. 
- To takSe nie jest powód. 
- A jak trzeba rzucić granatem? 
- Granaty są dobre. 
- Tak, ale trzeba liczyć do trzech, zanim się rzuci. 
Kończyło się to zawsze awanturami, ubek odjechał krzycząc: "Towarzyszu 
generale, nie takimi jak oni..." i tak się jakoś wkomponowywał w mgłę 
ParySa; my z urzędnikiem doszliśmy do wniosku, Se mały niezbędne i nie 
cierpiące zwłoki sprawy rodzinne do załatwienia w okolicach Palcu Pigalle. 
Nigdy w Syciu nie byłem przedtem w prawdziwym burdelu; naprzeciw nas wyszła 
stara, piękna siwa pani; zgłupiałem i pocałowałem ją w rękę; mój towarzysz 
zachował się o wiele wykwintniej i pewniej siebie. Po czym rozstaliśmy się 
w pocałunkach. 
Spotkałem innego przyjaciela z Polski; zadzwonił do mnie i prosił, abym 
przyjechał do niego. Przyjechałem, w milczeniu wziął mnie pod rękę i 
poprowadził przez swe mieszkanie; w milczeniu otworzył szafę, w której 
wisiały dwa kiepskie garnitury i parę kiepskich sukien jego Sony. Kupionych 
prawdopodobnie na śydach w okolicach St. Paul; pokazał mi równieS radio, 
telewizor i lodówkę. 
- Pamiętasz, jak Syłem w Polsce - zapytał. 
- Tak - powiedziałem. - Nie bój się. Nie przyjdę tu nigdy więcej i nie 
zadzwonię do ciebie. To chciałeś mi powiedzieć, prawda? 
- Tak - powiedział. - Ale moSesz myśleć o mnie co tylko chcesz. 
- Zrobię dla ciebie jeszcze więcej - rzekłem. Nawet nie będę o tobie 
myśleć. 
- To byłoby najlepsze ze wszystkiego. 
Wyjechałem następnie do Nicei i zacząłem zwiedzanie Lazurowego WybrzeSa w 
sposób klasyczny: od złapania trypra. Nie mogłem jednak w Saden sposób 
porozumieć się z portierem w hotelu; kiedy wskazywałem mu dolną część swego 
ciała, pokiwał porozumiewawczo głową i powiedział: 
- La femme? 
Zacząłem machać przecząco rękami. Zobaczyłem w jego oczach błysk 
porozumienia. 
- Attendez - powiedział i począł łączyć się telefonicznie z kimś i coś mu 
tłumaczyć; następnie dał mi klucz i kazał mi iść do swego pokoju. 
Uspokojony poszedłem; za piętnaście minut wbiegł herkulesowej postawy 
Murzyn i krzyknąwszy: "Hi, body-boy" i począł się błyskawicznie rozbierać. 
Chciałem mu wytłumaczyć, o co chodzi; nie zdołałem jednak; musiałem mu 
zapłacić trzydzieści franków za wizytę i poszedłem szukać zbawienia na 
własną rękę. 
I wtedy zobaczyłem kopuły cerkwi i przyszła mi do głowy myśl: pójdę po 
popa i proszę go, aby dał mi adres lekarza. Duchowny wysłuchał mojej 
opowieści w milczeniu pełnym dezaprobaty i zgorszenia; zgodził się jednak 
pójść ze mną do lekarza i przedstawić mu przyczynę moich cierpień. Szliśmy 
ulicami Nicei, a pop prawił mi morały: jak to jest moSliwe, aby młody 
człowiek nie uwaSał na siebie i tak dalej; kaSdą swą tyradę kończył 
słowami: 
- Kak wam nie stydno, maładoj czeławiek? 
Ja szedłem ulicą ze spuszczoną głową, pop gładząc brodę prawił mi morały 
i tak szliśmy przez słoneczne ulice. Nagle duchowny złapał mnie za ramię i 
wskazał drzwi jakiejś restauracji. 
- Tu poznałem kiedyś jedną dziewczynę - wyszeptał. - Krasawica. A d... 
miała jak dzwon. 
Po wizycie u lekarza poszliśmy do rosyjskiej knajpy. Knajpiarz ten był najdziwaczniejszym bussinessmanem, jakiego spotkałem w swoim Syciu. Kiedy 
poprosiłem go o befsztyk i zapytałem, czy jest dobry, roześmiał się 
szyderczo. 
- To gówno, nie befsztyk - powiedział. 
- A bliny? 
- Tak samo do niczego. 
- A ryba? 
- Nie do jedzenia. 
- Więc moSe tatar? 
- Mięso fatalne. 
Czułem się bezradny; poprosiłem jednak o befsztyk. Podał mi befsztyk i 
nalał wody do szklanki; i znów roześmiał się szyderczo. 
- Woda sfałszowana - powiedział. I natychmiast wyjaśnił: - Eto wsio 
czerez jewreji. 
W barze tym poznałem kiedyś bardzo ładną dziewczynę. Siedziałem nad 
szklanką whysky i zobaczyłem, iS młoda osoba rzuca mi powłóczyste 
spojrzenia; pełen wiary we własne siły zamówiłem następną whisky i jej 
zaproponowałem takSe, na co zgodziła się z entuzjazmem. Nie mówiła po 
angielsku, ale z jej pełnej czaru paplaniny wynikało, iS mam ładne oczy czy 
teS ładne ręce; czy teS Se jestem bardzo miły. 
- Pan jest Amerykaninem? - zapytała po pewnym czasie. 
- Nie. 
- Niemcem? 
- Nie. 
- Anglikiem? 
- Nie. 
- Więc? 
- Polakiem - powiedziałem zwycięsko. 
Na twarzy jej odbił się wyraz przeraSenia i pogardy, aby się tu posłuSyć 
sformułowaniami zaczerpniętymi z powieści Lady Hamilton, czyli 
najpiękniejsze oczy Londynu; nerwowym ruchem złapała torebkę leSącą między 
nami na barze i szybko wybiegła z lokalu. Właściciel spojrzał na mnie i 
skonstatował ponuro: "To wszystko przez śydów." 
Pojechałem potem do Niemiec, gdzie z kolegą Rojewskim chodziliśmy często 
do nocnych lokali. Osobliwością nocnych lokali w Niemczech jest dominujące 
zazwyczaj troi: właściciel Polak religii Sydowskiej, kurwy - córy narodu 
myślicieli i poetów; konsumenci - amerykańscy Sołnierze. Często spotykałem 
się ze zdaniem, Se Polacy religii Sydowskiej nie powinni Syć i zarabiać 
pieniędzy w Niemczech; i chyba nie jest to zupełnie pozbawione sensu. Nie 
bardzo jednak wiem, czy moSna wymagać od ludzi, którzy stracili po sześć 
lat Sycia w Oświęcimiu czy Dachau, aby jechać do Izraela i tam pracować 
przy budowie dróg; nie wytrzymają ani dwóch godzin takiej pracy. Niemniej 
sprawa Polaków religii Sydowskiej działających w Niemczech nie skończy się 
dobrze; obawiam się, Se Niemcy stracą pewnego dnia cierpliwość i wtedy znów 
swastyka stanie się aktualna. 
Jeden z moich przyjaciół powiedział mi, w jaki sposób zarabia się 
pieniądze w Niemczech. Handlując radiami otworzył sklep naprzeciwko Niemca, 
który miał identyczny interes i prowadził go dziesięć lat, płacąc podatki i 
dostarczając swym klientom najlepszy towar. Mój przyjaciel sprzedawał towar 
o piętnaście procent taniej; Niemiec po jakimś czasie zbankrutował, a mój 
przyjaciel zarobił forsę; jednak hurtownie odmówiły mu dalszej sprzedaSy na 
skutek protestów innych kupców. Przyjaciel mój narobił kolosalnych długów, 
za długi nie idzie się do więzienia, jeśli jest się posiadaczem interesu, 
gdyS interes - w myśli kalkulacji naiwnych Niemców - jest zawsze podstawą 
do wytoczenia procesu i odzyskania pieniędzy. Ale to się tylko tak wydaje 
na pierwszy rzut oka; podczas gdy mój przyjaciel obracał zarobionymi 
pieniędzmi, robiąc tak zwane małpie interesy, a jego sklepie siedział za 
ladą smutny osobnik, który dostawał dwadzieścia marek dziennie za to, iS 
siedział w tym pustym sklepie mając do zaoferowania swoim klientom jeden 
odkurzacz i trzy tranzytory najtańszego gatunku. Oczywiście Saden Niemiec 
nie uSyje tu terminu śyd, tak jak i ja świadomie nie uSywam tego terminu; jednak wszyscy oni z ochotą uSywają określenia "te przeklęte polskie 
świnie". 
Szybko wyjechaliśmy z Jankiem Rojewskim; z Niemiec pojechaliśmy na 
Sycylię i tam przeSyłem okres grozy: kolega Rojewski miał zwyczaj 
oświadczania się o rękę przy kaSdej okazji. Kiedy przyjechaliśmy do 
Mondello o godzinie czwartej po południu, przeczytaliśmy iS parę dni temu, 
o godzinie dwunastej w południe, dwie rodziny prowadziły strzelaninę 
trwającą przez parę godzin; kilka osób padło trupem. Chodziło o zemstę 
rodzinną: dwadzieścia lat temu jeden z Sycylijczyków wyjechał do Ameryki w 
poszukiwaniu zarobku, obiecawszy przedtem swojej narzeczonej, Se sprowadzi 
ją do Stanów i poślubi. Nie uczynił tego, a dziewczyna pozostała z dzieciem 
przy piersi; od tamtego czasu rodziny te pozostawały w stanie waśni, której 
koniec przypadł na czas naszego przyjazdu. Romantyczne usposobienie kolegi 
Rojewskiego wprawiło mnie w stan ciągłego napięcia; nie naleSy przy tym 
zapominać, Se Sycylijczycy obraSają się, kiedy nazywa się ich Włochami, i 
Se są rozkochani w broni. Wtedy widziałem chłopców, którzy strzelali tak 
jak na filmach kowbojskich: do rzuconego kamienia, który rozlatywał się w 
powietrzu. 
Mieszkaliśmy u rybaka; koło obrazu Madonny, przed którym paliła się 
zawsze lampka, wisiał portret jakiegoś młodego męSczyzny w czarnej obwódce. 
Myślałem, iS to któryś z członków rodziny; wszedłszy kiedyś do innego domu 
zobaczyłem to samo: Madonnę i wiszącego obok niej owego młodego męSczyznę. 
Myślałem, Se rodziny te są w jakiś sposób spokrewnione i łączy je wspólna 
Sałoba, ale potem jadąc do Taorminy znów ujrzałem twarz tegoS młodzieńca 
obok Madonny. Zapytałem, kto to jest; nieodSałowanym nieboszczykiem był 
capitano Salvatore Giuliano, zabity dziesięć lat temu przez własnego 
kuzyna, którego Sycylijczycy nazywali assistento. Kariera assistenta nie 
trwała długo i wzlot jego był równie błyskotliwy jak i upadek: został 
otruty w więzieniu przez ludzi wiernych "kapitanowi". Do więzienia zamknęła 
go policja, na której rozkaz zabił swego kapitana, chodziło o to, aby 
uchronić go od zemsty. 
W kilka lat później znów byłem na Sycylii i zaprzyjaźniłem się z wieloma 
ludźmi deportowanymi ze Stanów. O jednym z nich opowiadano mi, Se był przez 
długie lata zawodowym mordercą do wynajęcia. Udało mi się nawiązać 
znajomość z tym panem i zapytałem go, jak wygląda sprawa honorarium za 
wykonywane przez niego prace. Zamyślił się, po czym odpowiedział: "Nie 
dostałem nigdy więcej jak trzy wielkie za zwykły łeb." Opowiadał mi o 
swoich przygodach; nagle spojrzawszy na zegarek powiedział, iS musi juS 
iść. Wstałem, aby uścisnąć mu prawicę, a wtedy koszula moja rozchyliła się 
i mój rozmówca zobaczył medalik, który dostałem od mych amerykańskich 
przyjaciół z Chicago: była to Madonna z napisem: Our Lady merci pray for 
me. Rozmówca mój ucałował medalik i odszedł. 
Nasz pobyt na Sycylii skończył się; postanowiliśmy pojechać do Rzymu, 
gdzie w Polskiej Ambasadzie chciałem w myśl danego mi przySeczenia 
przedłuSyć paszport. Zatrzymaliśmy się w hotelu i poszliśmy do Ambasady. 
- Musimy zapytać Warszawy - powiedziano mi. 
- PrzecieS w ParySu dano mi słowo honoru, Se przedłuSycie mi paszport, 
kiedy będzie trzeba. 
- Poczekajcie dwa dni. 
Po dwóch dniach zgłosiłem się do Ambasady; powiedziano mi, abym czekał. 
- Nie mogę czekać - powiedziałem. - Moja włoska wiza kończy się za dwa 
dni. Muszę opuścić Włochy. Mam tylko wizę niemiecką i nie dostanę juS 
Sadnej innej, gdyS waSność paszportu kończy się za kilka dni. 
- Jedźcie do Berlina; człowiek rozmawiający tam ze mną powiedział mi, 
abym natychmiast wracał do Warszawy. 
- Dlaczego? - zapytałem. - Wyjechałem na Zachód za własne pieniądze, nie 
spełniam Sadnej oficjalnej misji, nie otrzymałem Sadnego stypendium . 
- Wracajcie do Warszawy. 
- Przez całe Sycie uczyliście mnie, Se my, ludzie socjalizmu, jesteśmy 
najwolniejszymi ludźmi na świecie - powiedziałem. - Dlaczego wolno 
Amerykanowi wyjechać na Zachód i siedzieć tak długo, jak mu się podoba; a dlaczego nie wolno mnie. Nie Sądam dla siebie niczego więcej; ale Sądam 
absolutnie tych samych praw, jakie ma Amerykanin czy Anglik. 
- Czy mam to rozumieć jako odmowę powrotu? 
- Nie - powiedziałem. - Ale chcę was o coś zapytać. Jeśli polski 
dyplomata i towarzysz partyjny da mi słowo honoru - czy mogę mu ufać? 
- Tak. 
- Polski konsul w ParySu dał mi słowo honoru, Se paszport mój zostanie 
przedłuSony. Konsul ten był członkiem partii. 
- Wracacie czy nie? 
- Wrócę, ale kiedy będę chciał. 
- Ja wam daję dwa dni do namysłu. 
Po dwóch dniach spotkaliśmy się tym razem nie w Polskiej Misji Wojskowej, 
lecz w kawiarni "Kempiński". Przedtem powiedziałem do Janka Rojewskiego, 
który nie myślał jeszcze wtedy o pozostaniu na Zachodzie, aby poszedł ze 
mną i był świadkiem rozmowy. Powiedziałem mu: ty wiesz, co będą o mnie 
pisać, jeśli tu zostanę. Powiedz tym paru ludziom, których obaj lubimy, jak 
to wyglądało naprawdę; Rojewski zgodził się. 
Przyszliśmy do kawiarni Kempińskiego; ekscelencja czekał na mnie. 
Przedstawiłem mu Janka. 
- Potrzebujecie świadków? - zapytał. 
- Tak - powiedziałem. - Co zadecydowano w Warszawie? 
- Macie wracać. Posiedzicie w Warszawie te dwa tygodnie i znów wrócicie 
na Zachód. 
- A po co mam siedzieć w Warszawie te dwa tygodnie? 
- PoniewaS rozeszła się pogłoska, Se macie zamiar zostać na Zachodzie. 
- To nie moja wina - powiedziałem. - Ja tej pogłoski nie puściłem. To 
wyście o mnie napisali, Se ja jestem szpiegiem. To Bogdan Czeczko pisał, Se 
niechętnie wkracza w to szambo, jakim jest moja sprawa. To Sokorski pisał o 
mnie, Se zdradziłem naród polski. 
- Wrócicie do Warszawy, pochodzicie trochę po mieście i znów wyjedziecie. 
- A skąd mogę wiedzieć, Se tak będzie naprawdę - powiedziałem. 
- Ja wam daję słowo honoru. 
- Ja to słyszałem w ParySu. 
Wtedy Rojewski, który do tej chwili siedział milcząc, wpadł nagle w furię 
i zrobił się biały. 
- Nie wierz ani jednemu słowu - powiedział. - Ja byłem w Rosji i znam 
ich. Zgnoją cię. Nie wierz w ich honor i w ich obietnice. Niech ci 
przedłuSą paszport tutaj albo nie wracaj. 
Wstałem od stolika. 
- Nie mówię panu do widzenia - powiedziałem. - Nie spotkamy się juS 
nigdy. 
Ale omyliłem się; być moSe, iS spotkamy się kiedyś. Człowiek, który ze 
mną rozmawiał, był jednym z naszych najlepszych w Europie specjalistów od 
porywania ludzi i przerzucania ich na Wschód; on sam parę miesięcy temu 
prosił o azyl polityczny, motywując swą decyzję argumentami natury 
moralnej. Udzielono mu azylu; i nikt nigdy nie będzie go sądził za tych 
wszystkich ludzi, których posłał na śmierć; nikt nigdy nie upomni się o 
tych, których zniszczył, i o tych, którzy spędzili lata w więzieniach. Nie 
zazna równieS głodu, poniewaS jego informacje mogą stać się cenne; resztę 
dorobi wywiadami prasowymi, po czym prawdopodobnie otrzyma z jakiejś 
fundacji jakieś stypendium, aby mógł pojechać do Ameryki i przekonać się, 
Se Ameryka nie jest piekłem i więzieniem, a pięknym i mocnym krajem; taj 
jak się pomylił pułkownik Światło i pułkownik Monat. I będzie Syć spokojnie 
i dobrze, tak długo, jak długo nazwisko jego pojawiać się będzie w prasie; 
ale potem, kiedy zostanie zapomniany, przypomną sobie o nim tamci; i tak 
skończy się kariera ministra Tykocińskiego. 
W Niemczech nie było mi łatwo, kiedy juS poprosiłem o azyl i przeszedłem 
przez wszystkie badania. Nie umiem nic powiedzieć o Niemczech; w swoim 
czasie proponowano mi kilkakrotnie napisanie scenariusza: dwa razy do 
filmu; raz dla telewizji. Nie umiem nic powiedzieć o Niemczech; nie bałem 
się ich podczas wojny i nie myślałem o tym juS nigdy po wojnie; ale przelękłem się ich naprawdę wtedy, kiedy Syłem tam przez jakiś czas i kiedy 
zobaczyłem, jak oni Syją: spokojnie, przytulnie, cicho. Pamiętam, jak 
taksówkarz niemiecki oświadczył mi kiedyś: "Amerykanie nas zdradzili. W 
roku tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym mieliśmy jeszcze duSą ilość 
dywizjonów zdolnych do boju; gdybyśmy razem poszli na Rosję, nie byłoby 
dziś tego wszystkiego." Opuściłem Niemcy, gdyS zbyt mi to przypominało 
Polskę; i tam równieS nikt nic nie wiedział; inni moi rozmówcy - zaSywni 
panowie pod pięćdziesiątkę jeSdSący mercedesami 300 SL - mieli podczas 
wojny po lat dziesięć i takSe nic im nie było wiadomo na temat figlów, 
których dopuścili się chłopcy z SS. Kazano im zabijać, zabijali; kazali im 
Syć spokojnie, Syją spokojnie. Pamiętam, jak kiedyś któryś z pisarzy 
niemieckich powiedział do mnie: "Uciekaj pan stąd. Pan nigdy nic o 
Niemczech i Niemcach nie napisze; tak jak i ja nie napiszę niczego. Niemcy 
są tematem dla ślusarza; ale nie dla człowieka piszącego." 
Mieszkałem przez pewien czas w Monachium; tam poznałem dyrektora Jana 
Nowaka z Radia "Wolna Europa"; dyrektor Nowak pokazał mi okólnik wydany dla 
wewnętrznego uSytku organizacji partyjnych; Leon Kruczkowski powiedział o 
mnie tymi oto słowami: "Jak widzimy, towarzysze, niedługa jest droga od 
pierwszego kroku w chmurach... do ostatniego kroku w bagno 
imperialistycznego wywiadu." (PowySszy cytat został wyjęty z protokółu Xii 
Plenum KC (15-18 X 58Ď). Egzemplarz nosi datę listopad 1958 i zaopatrzony 
jest w notatkę: "Wyłącznie do uSytku partyjnych.") Wtedy pojechałem do 
Berlina, zgłosiwszy się do Polskiej Misji Wojskowej, i poprosiłem o prawo 
powrotu do kraju. Człowiek rozmawiający ze mną kazał mi napisać podanie, 
uprzedzając mnie jednocześnie, Se grozi mnie odpowiedzialność sądowa. 
Napisałem i wyszedłem. 
Powiedziałem sobie: Polska to nie jest Putrament i Kruczkowski, i ci 
wszyscy inni. Polska to ci wszyscy ludzie, którzy mnie czytali i którzy we 
mnie wierzyli. Więc wrócę tam i stanę przed sądem jako szpieg; trzeba mi 
tylko będzie udowodnić, Se posiadałem materiały szpiegowskie, gdyS nie 
moSna być szpiegiem przychodzącym z niczym. Powiedziałem sobie: mieliście 
odwagę pluć na mnie, mieliście odwagę nazwać mnie szpiegiem; zniszczyliście 
mi najlepszy kraj do pisania na świecie; moja rodzina wstydzi się za mnie; 
więc weźcie mnie teraz i ukarzcie. Jestem wariatem i nie przyznam się do 
niczego, choćby badano mnie nawet w najbardziej okrutny sposób; mieliście 
odwagę oskarSyć mnie, miejcie odwagę mnie skazać. Wiedziałem oczywiście, Se 
nikt nie wierzy w to, Se pracuję dla wrogich Polsce wywiadów; ale jeśli 
wśród moich czytelników znalazł się choć jeden, który w to wierzył - ta 
ksiąSka napisana jest dla niego. 
Ale nie dostałem wizy powrotnej; wyjechałem do Izraela i tam postanowiłem 
czekać na odpowiedź, gdyS Warszawa znów musiała zdecydować. Chodziłem do 
Polskiego Konsulatu przy ulicy Allenby, gdzie mi wciąS powtarzano, iS 
odpowiedź jeszcze nie nadeszła. Widziałem wtedy wielu ludzi religii 
Sydowskiej, którzy chcieli wrócić z powrotem do Polski, ale nie wpuszczono 
ich. Komuniści przyznający sobie prawo do omyłek odmawiali tegoS samego 
prawa ludziom, którzy przyjechali do Izraela tylko po to, aby przekonać 
się, Se nie mają nic wspólnego z Sydostwem, z Sydowskimi obyczajami i 
państwem Izrael. Ludzie ci wyjechali z Polski w okresie, kiedy fala 
antysemityzmu przeszła przez kraj; Izrael był jedynym miejscem, w którym 
mogli schronić się przed Polakami. Ludzie ci, przewaSnie juS starsi, nie 
mogli znieść ani klimatu Izraela, ani cięSkiej pracy, ani niechęci ze 
strony Izraelczyków urodzonych w Izraelu; tak więc postanowili powrócić, 
ale commies nie wpuścili ich; w ten sposób poczęli nienawidzić Polski i 
wszystkiego co polskie; i w ten sposób Polaków religii Sydowskiej poniSono 
raz jeszcze i raz jeszcze zhańbiono Polskę; krąg nienawiści zamknął się, 
tym razem za sprawą commies, na zawsze. 
Ja sam pracowałem wtedy jako robotnik budowlany; pewnego dnia w 
Konsulacie Polskim powiedziano mi, iS będzie ze mną rozmawiał minister 
Bida. Byłem ciekaw, wielu ludzi twierdziło, iS Bida jest prototypem 
Szczęsnego - bohatera ksiąSki Igora Newerly Pamiątka z Celoulozy. Szczęsny, 
którego pamiętam, był wojownikiem; zabił na własną rękę człowieka z "Defy"; był postacią prawdziwą - ten starzec siedzący naprzeciw mnie i oglądający 
uwaSnie mój paszport był biurokratą nie silącym się nawet zbytnio, aby 
udawać, iS mówi prawdę. Zapytał mnie, dlaczego pracuję na budowie; 
powiedziałem mu, Se jestem pusty. On z kolei powiedział, Se praca robotnika 
budowlanego nie jest wskazana dla pisarza polskiego. Zapytałem go, 
dlaczego; ale nie otrzymałem odpowiedzi. Powiedział mi, Se istnieje dla 
mnie jedyna szansa powrotu: trzeba, abym powrócił z powrotem do Berlina i 
zwoławszy konferencję prasową oświadczył, Se nigdzie nie Syje się tak 
dobrze jak w Polsce. 
- Panu chodzi o to, abym odszczekał wszystko, co powiedziałem, prawda? - 
zapytałem. - Abym ośmieszył tych ludzi, którzy dali mi azyl i którzy 
chcieli mi pomóc. O ile dobrze zrozumiałem, o to panu chodzi. 
Bilda spojrzał na mnie. 
- Pomyślcie przez chwilę, czyje sputniki latają wySej - powiedział. - Pan 
pojedzie do Berlina i w tym samym mieście, w którym pan poprosił o azyl, 
powie im pan, iS pan się pomylił. 
- O tym chcę powiedzieć sędziom w Polsce. 
- Jeśli pan będzie miał okazję. 
Oddał mi paszport i wyszedłem. Pomyślałem sobie, Se nie jest z nimi aS 
tak dobrze, jeśli nie mają odwagi wsadzić mnie w Polsce i bić tak długo, aS 
im wyśpiewam wszystko. Ale nie miałem nic do wyśpiewania; chodziłem jeszcze 
przez długi czas do konsulatu i stale odpowiadano mi, Se odpowiedź nie 
nadeszła. Chciałem zabawić się w ułana, ale nawet i to nie wyszło. 
Pracowałem przez jakiś czas dla pisma Maariv, zostałem zaproszony przez 
to pismo na miesiąc pobytu w Izraelu, z tym, iS będę pisał co tydzień 
felietony i Se zostaną mi zwrócone koszta podróSy. Natychmiast po 
przyjeździe wręczyłem swój bilet lotniczy Philipowi Benowi; Ben schował 
bilet do kieszeni i powiedział: 
- Proszę jutro przyjść do redakcji, to wypłacimy panu sumę za bilet. 
- Niech lepiej zostanie w redakcji - powiedziałem. - Zgłoszę się po 
pieniądze w przeddzień wyjazdu. Dobrze? 
- Dobrze - powiedział Philip Ben. 
Zacząłem swoją karierę felietonisty: pierwszy felieton napisałem o 
niemieckim filmie Dziewuszka Rosemarie; napisałem o tym dlatego, iS film 
ten, jakkolwiek artystycznie Senująco słaby, oddawał wiernie atmosferę 
panującą w Niemczech; a takSe dlatego, iS w owym czasie w Izraelu nie 
wyświetlano filmów niemieckich i myślałem, iS właśnie ten film, mający 
olbrzymie powodzenie w Niemczech i zagranicą, zainteresuje czytelnika 
izraelskiego. Potem napisałem jeszcze kilka felietonów; wreszcie po 
miesiącu przyszedłem do redakcji i powiedziałem do Bena: 
- Zostanę jeszcze przez jakiś czas w Izraelu. Nie mam po co wracać do 
Europy. Czy mogę prosić o pieniądze? 
- O jakie pieniądze? 
- Na koszty podróSy, które obiecał mi pan w imieniu redakcji. 
- Jakiej podróSy? 
- Samolotem według umowy. 
- Jakiej umowy? 
- Naszej. Przeprowadzonej między panem a mną. 
- A ma pan tę umowę? 
- Nie. To była umowa ustna, obowiązująca tak samo jak pisana. 
Pamiętam dobrze tę scenę, gdyS nigdy nie widziałem człowieka tak 
rozbawionego jak Ben, kiedy powiedziałem, iS ustne przyrzeczenie posiada 
równieS wartość prawną. Ben tarzał się ze śmiechu i ja takSe, przy czym 
obaj śmialiśmy się z mojego idiotyzmu. Wyszedłszy na ulicę śmiałem się 
jeszcze długo; przypuszczam, iS Philip Ben takSe. 
Poszedłem z kolei do mojego wydawcy, który wydał moją ksiąSkę w języku 
hebrajskim nie pytając mnie nawet nigdy o zdanie, kiedy poprosiłem go o 
forsę, prosił mnie, abym przyszedł za tydzień. Po tygodniu sekretarka jego 
oświadczyła mi, iS matka mego wydawcy jest chora; po dwóch tygodniach on 
sam zapadł na zdrowiu; po trzech powołano go do wojska; a po dwu miesiącach 
zbankrutował. Poszedłem do adwokata, adwokat powiedział mi, abym dał sobie spokój. 
Był to cięSki czas; rzuciłem pracę na budowie, poniewaS liczyłem się z 
moSliwością wrócenia do kraju, a mój bohater pozytywny poradził mi, abym 
nie pracował na budowie, do dziś nie wiem jednak, dlaczego praca robotnika 
budowlanego jest sprawą hańbiącą dla człowieka piszącego po polsku. Była to 
zresztą świetna praca; pracujący tam ludzie naleSeli do grupy Izaaka Sterna 
i w czasie przerwy obiadowej wciąS opowiadano sobie o zamachach bombowych, 
terrorze i o śmierci Sterna, którego tak głupio opisał Wańkowicz. Wszyscy 
ci ludzie stali się po roku czterdziestym ósmym ludźmi niepotrzebnymi, była 
to analogiczna sytuacja jak u nas w Polsce z ludźmi Armii Krajowej. 
Terroryści zrobili swoje; terroryści walczyli najdzielniej ze wszystkich, 
po czym poszli w odstawkę. 
Straciłem pracę na budowie: druh mój i przyjaciel młodości, Janek 
Rojewski, otrzymawszy posadę architekta wyeliminował mnie z kręgu swych 
znajomych; i tak zaczął się dla mnie czas głodu. Po dziesięciu dniach 
niejedzenia zacząłem mieć halucynacje; pamiętam, Se poszedłem kiedyś 
wieczorem na plaSę i zobaczyłem jakąś starą damę, która weszła do wody 
pozostawiwszy lornetkę; chwyciłem lornetkę i poszedłem do portiera hotelu, 
w którym kiedyś mieszkałem. 
- Słuchaj - powiedziałem. - Ja pociągnę jeszcze parę dni. Daj mi pokój. 
Chcę po prostu umrzeć w łóSku. Lornetka i buty twoje. 
Miałem wtedy świetne buty, które kupiłem sobie w firmie "Budapest" w 
Berlinie, portier otaksował mnie fachowo spojrzeniem i powiedział: 
- Dobrze. Właściciel hotelu jest w Ameryce. Buty i lornetka od razu. 
Dostaniesz jedynkę. 
"Jedynką" był pokój przy sraczu; kiedyś była to łazienka z sedesem, ale 
właściciel hotelu uznał, iS moSna zrobić z tego jeszcze jeden pokój; sracz 
przedzielono ścianką z tektury i tam poszedłem, aby wykorkować. Byłem tak 
zupełnie pewien swojej śmierci, Se oddałem mu buty i lornetkę, po czym 
połoSyłem się w spodniach w łóSku, gdyS nie miałem juS siły, aby się 
rozebrać. Nie czułem ani niepokoju, ani rozpaczy, ani niczego z tych 
rzeczy, o których czytamy; po prostu wiedziałem, Se umrę. Portier przyniósł 
mi dzban wody; budząc się od czasu do czasu piłem wodę, po czym natychmiast 
zasypiałem. Miałem halucynacje, ale to były zawsze wizje pogodne i miłe; 
Dostojewski pisząc o snach swoich bohaterów mówi, Se ludzie chorzy miewają 
sny bardzo wyraziste i dręczące. Ale ja nie byłem chory; byłem zdrów jak 
byk i umierałem z głodu mając lat dwadzieścia pięć, metr osiemdziesiąt trzy 
wzrostu i osiemdziesiąt kilo wagi. Od czasu do czasu wchodził portier i w 
milczeniu podchodził do mego łóSka podnosząc mi powiekę; po czym wychodził. 
Nie zapomnę jego ręki unoszącej fachowym ruchem moją powiekę; po czym 
rozmowa toczyła się dalej i nie pada nawet słowo na temat martwego 
człowieka. 
Któregoś dnia obudził mnie portier; dał mi filiSankę piekielnie gorącej 
kawy i bułkę z szynką; znów zasnąłem, ale po godzinie znów obudził mnie 
wlewając mi kawę do ust i mówiąc coś długo, czego zupełnie nie rozumiałem. 
Wreszcie powiedział mi: szuka mnie konsul amerykański; mam tam pójść podjąć 
jakieś naleSne mi pieniądze. Przyniósł mi gorący obiad i musiał mnie przy 
tym karmić. 
- Dobra - powiedziałem. - Trzeba to iść podjąć. Dawaj buty. 
- Jakie buty? 
- No, moje buty. 
- PrzecieS ty mi te buty dałeś. 
- Ale powiedziałem, Se wykorkuję. A nie wykorkowałem. 
- To mnie nic nie obchodzi - powiedział. - JuS widziałem wielu takich. 
Byłem pewien, Se wykorkujesz. Buty sprzedałem. 
- PrzecieS nie mogę iść do Ambasady Amerykańskiej na bosaka. 
- Nie mogłem o tym wiedzieć. Powiedziałeś, Se jesteś na wykończeniu. 
Zrobiłem ci przysługę. 
- Ale ja Syję. 
- To twoja sprawa. Kiedy tu przyszedłeś, myślałem, Se za trzy dni będzie 
po wszystkim. I całe szczęście, Se właściciel wyjechał do Stanów. Inaczej musiałbym połoSyć cię na plaSy. 
Wreszcie portier poszedł i poSyczył buty od jakiegoś misjonarza; buty 
duchownego uwierały mnie, ale jakoś dowlekliśmy się do Konsulatu 
Amerykańskiego; dostałem czek i musiałem iść kupić buty; sprzedawcą był 
znajomy mojego portiera z hotelu. Siedząc w sklepie i przymierzając buty, 
zobaczyłem jakiegoś nieznanego mi człowieka, który siedział naprzeciw i 
przedrzeźniał mnie; miał zapadniętą twarz, dzikie oczy i dwutygodniowy 
zarost. Kiedy ja wkładałem but na prawą nogę, on robił to samo, kiedy ja 
wstawałem, aby spróbować, czy but jest dobry, on czynił to samo. 
- Misza - powiedziałem do mojego portiera. - Powiedz temu facetowi, aby 
się odpieprzył. Ty przecieS wiesz, ja nie znam hebrajskiego. 
Popatrzyli na mnie; i ten naprzeciw mnie teS patrzył na mnie; i 
milczeliśmy tak przez chwilę wszyscy czworo. Ale było nas tylko troje: to 
jest sytuacja ze złego opowiadania, jest tylko próbą wyjaśnienia, którą 
winien jestem niektórym ludziom. 
Przez jakiś czas mieszkaliśmy wspólnie z kolegą Dyziem T., młodym 
naukowcem, wyróSniającym się pijaństwem. Zdawałoby się, iS Ziemia Święta, 
miejsce pobytu Jezusa Chrystusa, Barabasza i Dawida, nie jest miejscem, w 
którym moSna byłoby człowieka czymś zadziwić; Dyziowi to się udało. 
Pamiętam, jak szliśmy kiedyś przez ulicę Ben-Jehuda; było moSe czterdzieści 
stopni, a Dyzio zgłosił projekt skonsumowania butelki koniaku. Weszliśmy do 
knajpy; tam było jeszcze bardziej duszno i pot lał się z nas po wypiciu 
kaSdego kieliszka. Kiedy skończyliśmy butelkę, Dyzio powiedział: 
- Właściwie to wcale nie miałem ochoty na wódkę. 
- No to po co wypiliśmy tę butelkę? - zapytałem. 
- A tak, przez rozum - rzekł Dyzio. 
Miałem w owym czasie fatalną historię; wszedłszy kiedyś do baru przy 
ulicy Yaarkon poprosiłem o kieliszek koniaku. Dosiadła się do mnie jakaś 
dziewczyna i poprosiła mnie, abym postawił jej takSe. Powiedziałem, Se 
jestem pusty i uprzedziłem barmana, Se płacę tylko za siebie. Po czym 
poprosiłem o drugi i trzeci kieliszek; młoda dama piła wraz ze mną. 
Wreszcie dostałem rachunek; barman wystawił mi rachunek za sześć kolejek. 
- Nic z tego nie będzie - powiedziałem. - Uprzedzałem, Se płacę tylko za 
siebie. 
Barman dał mi dobry rachunek; sięgnąłem po popielniczkę, aby strząsnąć 
popiół, ale rozwścieczona córa Koryntu odsunęła popielniczkę. 
- Dla takich gości jak ty szkoda nawet popielniczki - powiedziała. 
- To ty to powiedziałaś - rzekłem i zgasiłem papierosa na jej policzku. 
Zaaresztowano mnie; w parę lat później przeczytałem, Se mój ukochany 
Humphrey Bogart zachował się kiedyś w analogiczny sposób i na pytanie 
sędziego: "Czy był pan wtedy pijany?", Bogart spojrzawszy na niego z 
najwySszym zdumieniem, powiedział: "A któS jest trzeźwy o godzinie czwartej 
rano?" Kiedy zwalniano mnie z więzienia, Maariv przysłał swego fotografa, 
aby zrobił mi zdjęcie: jestem na nim między dwoma policjantami. Zdjęcie to 
przysporzyło mi wiele popularności i sympatii; po jakimś czasie, kiedy 
Seniłem się z Sonią, zapobiegliwi dziennikarze niemieccy zakupili to 
zdjęcie i przeszło ono przez szpalty wszystkich niemieckich brukowców 
zaopatrzone w podtytuł: "I ty myślisz, Se uda ci się go poprawić?" Było to 
pytanie skierowane do mojej Sony. 
W owym czasie cięSko było dostać pracę i to w dodatku na lewo; 
przyjechało mnóstwo nowych imigrantów z krajów Wschodnich; byli to ludzie 
starsi i co trzeci z nich był lekarzem. Idąc po ulicy Tel-Avivu widziało 
się na kaSdej bramie po parę tabliczek z nazwiskiem doktorów. O fizyczną 
pracę cięSko było i w Tel-avivie, i w Haifie; koledzy poradzili mi, abym 
pojechał do Ejlatu, dodając, Se nawet jeśli nie znajdę pracy, to będzie mi 
się tam podobać, gdyS Ejlat jest wesołym miastem. 
Wysiadłszy z samolotu trudno było mi stwierdzić od razu czy Ejlat jest 
miastem atrakcyjnym, czy nie. Ale nie przeszedłem ani dziesięciu kroków, 
kiedy zatrzymał mnie jakiś młody męSczyzna. - To ty jesteś Hłaskower? - zapytał. 
- Ja. 
- Znam twoje zdjęcie z gazety - powiedział. - Przyjdź dziś wieczorem do 
tej knajpy. 
Przyszedłem; mój znajomy czekał juS z innymi. O jednym z nich 
dowiedziałem się, Se w czasie wojny czterdziestego ósmego roku, będąc 
dowódcą czołgu o otrzymawszy rozkaz ataku, pojechał pod jakiś arabski bank 
i kilkoma silnymi strzałami rozwalił kasę pancerną i pozbawił Sycia 
urzędników; po czym z forsą w kieszeniach pojechali do ataku. Drugi był 
niegdyś cenionym kontrabandzistą; w czasie sprzeczki zastrzelił na ulicy w 
Jerozolimie dwóch Arabów twierdząc, iS ci go sprowokowali. Obaj znaleźli 
się w Izraelu zdezerterowawszy poprzednio z armii radzieckiej i dokonawszy 
na terenie Niemiec szeregu napadów rabunkowych i morderstw. Do stolika 
przysiadł się nowy towarzysz i mieszkaniec wesołego miasta Ejlat; będąc 
oficerem NKWD zamordował całą rodzinę ukraińską, która wydała jego rodzinę 
Niemcom, po czym uciekł przez Polskę i Czechosłowację do Niemiec. Ale 
najstraszliwszy był jeszcze jeden, który dosiadł się najpóźniej i który nic 
nie mówił o sobie, a którego historię przeczytałem w gazecie; urodzony w 
Polsce wyemigrował do Izraela. Po jakimś czasie dowiedział się, Se Niemiec, 
który własnoręcznie wymordował jego rodzinę, jest obecnie w Legii 
Cudzoziemskiej; uciekł bez paszportu z Izraela do Francji; wstąpił do Legii 
i w czasie walk w Indochinach zabił mordercę swej rodziny; następnie 
zdezerterował z Legii Cudzoziemskiej i wrócił jako lewy pasaSer statkiem do 
Izraela. Czekały go trzy sprawy: nielegalne przekroczenie granicy 
izraelskiej i słuSba w obcej armii; za to miano go sądzić w Izraelu. 
Natomiast deportacji jego domagała się równieS Francja; dezercja z Legii i 
wyrównanie rachunków z SS-manem. Wypiliśmy po parę kieliszków i znów 
przysiadł się nowy towarzysz: będąc dzieckiem bogatych rodziców wpadł na 
pomysł, aby obrabować bank; złapano go i zasądzono na piętnaście lat; 
uciekł z więzienia i poprzez Meksyk i kraje Ameryki Południowej dostał się 
do Izraela. 
Wszyscy ci ludzie nie byli w Ejlacie dobrowolnie; zesłała ich tu policja 
na okres trzech czy pięciu lat. Ci wszyscy, których poznałem, wyglądali o 
dziesięć lat starzej, niS kaSdy z nich miał w rzeczywistości; szybko 
tracili włosy i zęby. Niektórzy z nich stawali się potwornie grubi; inni 
wysuszeni i o twarzach pokrytych bruzdami. Do kaSdego posiłku dostawało się 
po dwie tabletki soli; w tym klimacie człowiek wypaca z siebie wszystko. 
Pito piwo w ogromnych ilościach; nocami koniak. W owym czasie nie było 
jeszcze kina w Ejlacie; były natomiast kluby, w których grano w karty. 
Klęską tych ludzi był brak kobiet; kobiety urodzone w Europie nie chciały 
tu przyjeSdSać, gdyS po dwóch latach zamieniały się w staruszki. Sambry nie 
miały najmniejszej ochoty wiązać się z kryminalistami. 
Kiedy ja tam byłem, temperatura dochodziła do pięćdziesięciu stopni, ale 
powiedziano mi, Se bywa gorzej. Mimo to pito w sposób straszliwy; górnicy 
pracują w kopalni miedzi po otrzymaniu czeku w dniu wypłaty przychodzili do 
knajpy i rzucając knajparzowi czek, mówili: "Powiedz kiedy"; jedzenie i 
spanie otrzymywali za darmo. Inni z nich ciułali znów pieniądze, aby z 
chwilą kiedy przestaną być podopiecznymi policji móc rozpocząć nowe Sycie; 
kończyło się to przewaSnie w ten sposób, iS piekielnie znudzeni brakiem 
kobiet i rozrywek, szli do któregoś z klubów, gdzie grali w karty; po 
pewnym czasie nie mieli znów pieniędzy i zaczynali oszczędzać na nowo; w 
Ejlacie nie płaciło się podatków. 
Nie znalazłem jednak pracy w Ejlacie; wracając autobusem przejeSdSałem 
przez Beer-Szebę i tam zostałem na okres dwóch dni u jednego z moich 
kolegów. Wpakowałem się w sam środek zabawy; było to akurat w tym czasie, 
kiedy tak zwani "czarni śydzi" poczęli buntować się przeciw "białym". 
Sytuacja "czarnych" nie była najlepsza; byli to Safardyjczycy, ludzie, 
którzy zachowali arabskie zwyczaje, nie znający ani rzemiosła, ani języka. 
Oczywiście, Se dostawali pracę gorzej płatną od ludzi z Europy czy teS 
urodzonych w Izraelu. Kiedy wysiadłem w Beer-Szebie, zaczęło się; 
rozwścieczeni "czarni" gonili mnie przez dwa dni z noSami krzycząc za mną "wus-wus". Nie znając Sydowskiego, znali tylko jedno słowo; i tak 
wszystkich "białych". śydów nazywali "wus-wus". Zdemolowali wtedy pocztę i 
przecięli druty telefoniczne; wreszcie po paru dniach policja opanowała 
sytuację i zapanował spokój. Podobne incydenty zdarzały się równieS w 
Haifie. Zmęczony czterdziestoośmiogodzinnym biegiem po ulicach miasta i 
stale zachęcany jest do utrzymania tempa przez tłum Safardyjczyków z 
noSami, zrezygnowałem z pracy w Beer-Szebie i wróciłem do Tel-Avivu. 
Znów poszedłem do Polskiego Konsulatu; wizy dla mnie nie było. Ludzie z 
Rosji, z którymi na ten temat rozmawiałem, błagali mnie, abym tego nie 
robił, mówiąc: "Komuniści nie przebaczają". Ale byłem wtedy, jak człowiek 
głuchy i ślepy: chciałem wrócić do Polski i stanąć przed sądem oskarSony o 
szpiegostwo; to był mój pomysł na spędzenie Sycia. Mieli odwagę nazwać mnie 
szpiegiem, ale nie mieli odwagi, by wziąć odpowiedzialność za własne słowa; 
tak więc, kiedy myślę o nich dzisiaj, tchórzostwo wydaje się mi ich jedyną 
ludzką cechą. 
Pracę znalazł mi mój kolega z Warszawy, Jurek. Praca była świetna: 
mianowicie w hucie produkującej szklaną watę. Na zewnątrz temperatura 
dochodziła do pięćdziesięciu stopni; wewnątrz sali stał piec hutniczy. 
Nieszczęście polegało na tym, iS wirujące w powietrzu odrobiny szklanej 
waty przechodziły przez nasze koszule i kombinezony i wchodziły głęboko pod 
skórę; tak więc przysypani talkiem i pokryci bąblami, wyglądaliśmy jak 
statyści grający trędowatych w filmie Ben-Hur. Rano chodziło się na plaSę 
po nocnej pracy i tam się człowiek starał spalić własną skórę; to nieco 
pomagało, gdyS wtedy skóra przestawała piec, a zaczynała swędzieć, lub 
odwrotnie. Ja twierdziłem, Se mnie piecze; mój majster twierdził, iS go 
swędzi. W fabryce teS pracowałem pod obcym nazwiskiem, gdyS jako turysta 
nie miałem pozwolenia na pracę. Nocami, rozmawiając ze swym majstrem 
pochodzącym z Węgier, opowiadałem mu tajniki mego Sycia rodzinnego, moje 
kłopoty z Soną córką; i po jakimś czasie tak wSyłem się w tę rolę, Se 
zacząłem wciąS zmyślać nowe perypetie małSeńskie - oczywiście wszystko jako 
Buchbinder-Press. Po jakimś czasie wszyscy zaczęli mi dawać dobre rady jak 
postępować z Soną i córką; ja wymyślałem nowe sytuacje i komplikacje, i tak 
schodziły nam noce. Kiedy wreszcie odszedłem z tej fabryki i znalazłem 
sobie inną pracę, nie mogłem w Saden sposób oswoić się z myślą, iS nie mam 
juS Sony i córki; i dalej mówiłem o swoich kłopotach rodzinnych. Myślę, Se 
Jurek Press wybaczy mi to wszystko, jeśli kiedyś przeczyta powySsze, ale 
czy wybaczy mi to jego Sona, Hania, która nie wiedziała nawet, Se przez 
długi czas miała dwóch męSów; na to pytanie nie jestem w stanie 
odpowiedzieć. 
Nie umiałbym nigdy napisać reportaSu o Izraelu czy na ten temat czegoś 
sensownego, z tej prostej przyczyny, iS ludzie ci ocalili mi Sycie. Kiedy 
nie miałem co jeść, dano mi pracę w fabryce i wszyscy wiedzieli, Se pracuję 
na lewych papierach; kiedy indziej skierowano mnie do pracy na budowie jako 
człowieka psychicznie chorego; w moim wypadku zachodziła konieczność 
terapii pracą: pracowałem więc razem z innymi schizofrenikami i 
alkoholikami. Pomagali mi ludzie świeSo przybyli z Polski, choć sytuacja 
ich nie była dobra i mieli pełne prawo nienawidzić kaSdego, kto pochodził z 
Polski. Wielu z nich przyjechało tylko po to, aby przekonać się, iS są 
Polakami a nie śydami; ale commies nie pozwolili im na powrót. 
Herling-Grudziński w swojej ksiąSce opisuje występ marynarza śpiewającego 
pieśń Razkinułoś morie sziroko; miejscem występuj jest sowiecki obóz pract, 
niemniej ludzie śpiewający wraz z marynarzem. Wsiewołodem doznają uczucia 
nostalgii i tęsknoty za krajem, od którego zostali oddzieleni; za krajem 
terroru, głodu i rozpaczy. Podobne sceny obserwowałem w Izraelu: osobnik 
przedstawiający się zazwyczaj: Kapitan Abakarow, adstawnoj oficier 
narodnowo komisariata wnutriennych dieł, śpiewał arię Lenskiego lirycznym 
tenorem; inny mieszkaniec Ejlatu siedząc w nocy na tarasie restauracji, 
ubrany tylko w podkoszulek śpiewał, Se mnogo, mnogo, mnogo w Syzni 
prejdieno; na ziemle i na wodie; no sowieckoj naszej rodiny nie zabili my 
nigdie. Moi polscy koledzy śpiewali zazwyczaj pieśni z repertuaru 
Mieczysława Fogga; tylko ludzie przybyli z Niemiec nie śpiewali nigdy i nic. Kiedy pytałem ludzi: "Po co Seście tu przyjechali" - odpowiadają mi 
zawsze w sposób jednakowy: "Bo wypuszczali". 
Ich asymilacja nie była sprawą łatwą: Sabry nie bardzo lubią przybyszów 
ze Wschodniej Europy, wstydząc się masakry śydów i ich bezwolności w czasie 
wojny. Kiedyś Konsulant Polski urządził wystawę z okazji rocznicy powstania 
w getcie warszawskim; przechodziłem akurat tamtędy z jedną ładną Sabrą. 
- Popatrz, Esther - powiedziałem. - Tak to mniej więcej wyglądało. 
Popatrzyła przez sekundę na zdjęcia rozstrzelanych dzieci i ludzi 
pędzonych do gazu, po czym wołała: 
- Spóźnimy się. Chcę zobaczyć Monty Cliffa. 
w kinie naprzeciw wyświetlano akurat film: Nagle, ostatniego lata z 
Montgomery Cliffem i Eliszewą Taylor. Eliszewa Taylor jak wiadomo przeszła 
na wyznanie mojSeszowe w czasie zawierania któregoś z kolejnych małSeństw i 
z Elizabeth stała się Eliszewą; prasa izraelska była szczęśliwa, a ja 
szedłem akurat wtedy przez miejskie targowisko, gdzie sprzedawca 
biustonoszy demonstrował nabywcom sztuczne biustonosze o rozmiarach biustów 
ulubionych gwiazd filmowych, tak oto zachwalając swój towar: 
- Lollobrigida jesz. Pampni jesz. Mansfield jesz. - Po czym robił 
efektowną pauzę i wyciągnąwszy biustonosz olbrzymiej wielkości krzyczał: - 
Eliszewa Taylor, szesz lira, jesz, Ejze likwidacja! ejze likwidacja! 
Tak więc Esther poszła popatrzyć na Eliszewę, a ja postałem chwilę przed 
zdjęciami; zatrzymali się tam ludzie przybyli z Europy; młodzi, silni 
męSczyźni, którzy tak skromnie nazwali się sami "Sabrami", przechodzili 
obojętnie. Oni sami, wychowani w pogardzie dla Sycia i gotowi kaSdej chwili 
zginąć za Izrael, nie byli w stanie wzruszać się obrazem bezbronnych ludzi 
idących bez oporu na śmierć. Ludzie przybywający z Europy nie zyskali ich 
sympatii, oni sami przyzwyczajeni do cięSkiej pracy fizycznej patrzyli z 
politowaniem na tych wszystkich, którzy usiłowali urządzić się w sklepach, 
biurach czy szpitalach. W zasadzie człowiek mógł zdobyć sympatię Sabry 
tylko jedną rzeczą: pracą. Człowiek bojący się słońca i wysiłku fizycznego 
nie mógł liczyć na to, iS pewnego dnia któryś z ludzi urodzonych w Izraelu 
powie o nim: hewra-man. 
Nie było to jednak tak łatwo z tą pracą. Pamiętam, jak kiedyś poszliśmy 
pracować razem z moim kolegą, młodym zdolnym dziennikarzem z Katowic. Nasza 
praca była prosta; wyroby progów betonowych. Brało się formę waSącą około 
siedemdziesięciu kilo i wlewało w nią sto dziesięć kilo betonu; po czym 
odkładało się ją na bok czekając, aS beton zaschnie. Zaczęliśmy pracę o 
piątej rano; o dziesiątej musieliśmy przerywać: kolega mój nie wytrzymał 
fizycznie. 
Wobec tego sam zabrałem się do pracy i począłem ładować na samochód 
cięSarowy te cholerne progi; ale pracowałem z Arabami, którzy bali się jak 
ognia konkurencji; praca ta była tak straszna, Se nie było na nią amatorów 
nawet wśród Saborów; niemniej Arabowie bali się kaSdego człowieka 
przystępującego do tej pracy, stanowiącej źródło ich utrzymania. Tak więc 
jeden z nich upuścił mi blok betonowy na rękę; i o godzinie dwunastej 
musiałem stamtąd odejść i pójść prosto do szpitala. W szpitalu doktor 
zapytał mnie, jak to się stało; powiedziałem mu, Se nie mogę tego niestety 
powiedzieć, gdyS nie mam pozwolenia na wykonywanie pracy i mój szef moSe 
mieć przykrości. Doktor popatrzył na mnie i kiedy chciałem juS odejść, 
kazał mi się odwrócić i w milczeniu opatrzył mi rękę. 
- Teraz pan z kolei będzie w kolizji z prawem - powiedziałem. 
Nie przerywając oglądania zdjęcia roentgenowskiego powiedział: 
- Pan oczywiście nie jest śydem. Inaczej nie zadawałby pan takich głupich 
pytań. śydzi zawsze są w kolizji z prawem, ale to nie wynika z ich 
inicjatywy. Skąd pan jest? 
- Z Polski - powiedziałem. 
- A to zabawne - rzekł. - Wczoraj miałem pacjenta, który pracował w 
waszej policji politycznej i uciekł tutaj. I tutaj go pokrajali noSem 
tamci, których on pilnował, a którzy uciekli wcześniej. Teraz on pewnie z 
kolei gdzieś ucieknie, a tam juS będą czekać na niego inni, którzy uciekali 
przed innymi. I tak bez końca. Opatrzył mi rękę: w dwa miesiące później znowu byłem u niego: tym razem 
rozwaliłem sobie rękę sam, gdyS nie chciało mi się załoSyć ochronnych 
rękawic podczas szlifowania; równieS i tym razem pracowałem na czarno. Znów 
opatrzył mi rękę i znów powiedziałem mu, iS nie mogę mu podać miejsca 
pracy; i tak było ze mną ciągle źle, i wciąS mi pomagali. Pracowałem kiedyś 
w firmie mierniczej; miejsce to dla mnie znalazł człowiek, któremu całą 
rodzinę zasypali szmalcownicy. Biegałem po polach z tyczkami, a mój boss 
krzyczał coś do mnie poprzez pole: 
- Nie słyszę - odkrzykiwałem. 
Machał ręką; leciałem do niego poprzez pół kilometra. 
- Ch... pana w d... - krzyczał. - Pan źle naciągnął kabel. 
- Nie mówi się ch... pan, tylko ch... panu - odkrzykiwałem wesoło i znów 
biegłem w słońcu. Praca ta miała dodatkowe atrakcje; a mianowicie węSe 
kąsające człowieka po nogach. Aby uniknąć kontaktu z gadami i płazami 
nosiło się długie buty; przez jakiś czas pracował ze mną Anglik, który 
zabijał węSe gołymi rękami, mówią przy tym: 
- The fucking snake... 
- Co on mówi? - dopytywał się mój szef. 
- P... wąS - krzyczałem poprzez pole składając ręce w trąbę. 
- śe co? - krzyczał mój szef. 
Biegłem znów poprzez pole czując pot spływający wzdłuS mojego ciała; ale 
musiałem biec, poniewaS mój boss był człowiekiem ciekawym i musiał 
wiedzieć, o czym mówiłem z Anglikiem. Tak więc biegłem poprzez pole... 
- On mówi. Se p... wąS - krzyczałem, kiedy byłem juS o sto metrów od 
swego szefa. 
- Pan go powie, Seby nie zawracał głowy, tylko Seby pracował - 
odwrzaskiwał mój szef. 
- Jemu - krzyczałem. 
- Co jemu! 
- Nie mówi się "pan go powie", tylko "jemu" - wyłem trzymając ręce 
złoSone przy ustach. I tak mijały nam dni; wieczorami mój szef miał 
zazwyczaj dobry humor. Pracowało się normalnie po czternaście godzin 
dziennie; rankiem szef budził nas o trzeciej i pracowało się do zmroku. 
Któregoś dnia, kiedy wymierzaliśmy pole w okolicach Twerii, zobaczyłem 
mojego szefa biegnącego przez pole i wywijającego gazetą trzymaną w ręku/. 
- Złapali mu! - wył. - Złapali mu! 
- Komu? - zapytałem. 
- Eichmanna - powiedział mój szef, Usiedli wszyscy i poczęto czytać 
gazetę z wiadomością o porwaniu Eichmanna, ja stanąłem z boku i zapaliłem 
papierosa. Mój szef spojrzał na mnie groźnie. 
- Pan mnie p... nie będzie - powiedział. - Pan jesteś szajgec. Ja panu 
proszę się z powrotem wziąć za robotę. 
RównieS i mojemu szefowi ludzie tej samej religii co ja wybili 
wszystkich; mógł mi powiedzieć, abym wyniósł się, ale nie zrobił tego. Tak 
więc wszystko, co piszę o Izraelu, nie moSe być tym, co ja sam nazywam 
"zmyśleniem prawdziwym; zbyt wiele tym ludziom zawdzięczam. I co takSe nie 
jest stwierdzeniem obiektywnym: zawdzięczam im to, iS w ogóle Syję; ta 
sprawa moSe być waSna dla mnie, a nie dla innych. Ocalił mi Sycie ludzie 
wymordowani przez ludzi mojej religii; tak więc nie umiem być tu 
obiektywny. 
Mieszkałem wtedy w hotelu "Victory"; hotel ten był urządzony równie 
prosto jak i solidnie; wchodząc do hotelu człowiek rozbierał się w hallu i 
dawało się ubranie portierowi, które je zamykał; po czym w kalesonach 
wchodziło się ogólną salę; procedura oddania ciuchów była niestety 
niekonieczna, gdyS niektórzy klienci hotelu Syli przewaSnie z kradzieSy. 
Oczywiście nie było o tym mowy, aby jeden fachowy złodziej nawalił drugiemu 
garderobę, ale sytuację komplikowała wkraczająca w Sycie młodzieS ze sfer 
przestępczych, nie znająca jeszcze etyki obowiązującej w tym świecie. Ja 
pracowałem w firmie mierniczej, kiedy indziej zacząłem pracę dla pewnej 
spółki filmowej. Spółka, dla której pracowałem nie miła biura; siedzibą jej 
była kawiarnia "Noga". Prezydentem był niejaki pan Zyskind; wiceprezydentem - pan Fiszbajn; akcjonariuszami spółki byli wszyscy kelnerzy i bywalcy 
kawiarni "Noga". Kiedy nie było pieniędzy na kawę, po prostu brało się na 
wspólnika do przyszłego zysku kelnera i w ten sposób spółka prosperowała; 
ja inkasowałem swoje honorarium w alkoholu. Byłem tam aktorem, scenarzystą, 
doradcą prezydenta Zyskinda do spraw artystycznych i rzecz jasna równieS 
udziałowcem. 
Siedziałem otępiały w kawiarni i inkasowałem swoje honorarium w alkoholu 
zmieniając co chwila treść scenariusza; raz był scenariusz o Eichmannie; 
potem przerobiło się Eichmanna na dramat Sabry wychodzącej za mąS za bardzo 
bogatego Amerykanina i tęskniącej za krajem; potem prezydent kazał mi to 
przerobić w ten sposób, Seby było duSo humoru i Seby pływali, bo wtedy 
dziewczęta mogą się rozbierać, a publika to lubi; przerobiło się to na 
dramat z Sycia rybaków w Ejlacie; z historii o rybakach zrobiło się 
następnie mroSącą krew w Syłach opowieść o szantaSystach sprzedających 
śydom w czasie okupacji aspirynę miast cyjanku potasu; po czterech dniach 
mieliśmy z tego juS historię o oddziale Sołnierzy izraelskich siedzących w 
samym środku pola minowego; potem zrobiła się z tego opowieść o dobrym 
Niemcu, który przyjechał do Izraela, aby odpokutować za winy swych 
rodziców; i juS dokonawszy kilku niezbędnych poprawek przerobiło się to na 
historię o dziewczynie, która zaszła w ciąSę i opuściwszy kibić wyszła na 
ulicę, aby sprzedawać swe ciało. 
Bywały kwestie draSliwe, kiedy chodziło o pieniądze, a ja oczywiście nie 
powinienem wiedzieć za duSo; wtedy prezydent z wiceprezydentem wychodzili 
do sracza i zamknąwszy się na klucz dyskutowali sprawy przyszłych zarobków; 
omówiwszy zagadnienia wracali z powrotem na salę. W kilka lat później 
pojechałem do Londynu na zaproszenie jednego z najbardziej znanych 
reSyserów świata, który postanowił zostać równieS producentem; w pewnym 
momencie przeprosił mnie i udał się wraz ze swym doradcą finansowym do 
sracza, gdzie rozmawiali równo pół godziny; równieS i w tym wypadku nie 
powinienem wiedzieć za duSo. Szkoda, Se sprawa zrobienia dobrego filmu jest 
w zasadzie tylko sprawą przypadku, a nieprzemyślenia i wizji. Pracując w 
Madrycie musiałem pracować w jednym pokoju z reSyserem, jego sekretarką, 
jego doradcą finansowym; było tam równieS dwóch agentów reprezentujących 
interesy swych klientów - aktorów z Hollywood. Jeśli, przypuśćmy, pracowało 
się nad jakąś sceną, którą miał grać X - natychmiast wstawał agent Y i 
protestował, mówiąc, Se scena jest za długa i Se publiczność pocznie 
interesować się bardziej aktorem X niS aktorem Y. ReSyser dostawał szału, 
był on jednak zaleSny od tuzina innych głupków reprezentujemy aktorów, 
producenta, banki i tak dalej. Nie umiem odpowiedzieć, skąd biorą się dobre 
filmy; i nie wiem, czy w ogóle jest ktoś, kto umie na to pytanie 
odpowiedzieć. 
Siedząc kiedyś w spodenkach kąpielowych w hotelu "Victory" i prowadząc 
rozmowę towarzyską z innymi oprychami, zobaczyłem, Se do hotelu wchodzi 
moja przyszła Sona, z którą rozszedłem się w gniewie przed dwu laty. Byłem 
wtedy akurat po goleniu i wciąS jeszcze trzymałem w ręku maszynkę do 
golenia i dziurę obrzeSoną skrawkiem materiału; były to moje przybory 
toaletowe. OdłoSyłem je na stół, aby przywitać się z ukochaną istotą; 
uczyniłem ku niej dwa kroki i natychmiast, zrozumiawszy swój tragiczny 
błąd, odwróciłem się wstecz, moja maszynka do golenia i dziura ze strzępami 
materiału znikły. Ktoś nawalił ten cały klops wykorzystawszy chwilową 
euforię mych uczuć. Została mi tylko Sona, popatrzywszy na nią i będąc z 
usposobienia romantykiem, dokonałem pośpiesznej tylko analizy swych uczuć i 
skontaktowawszy, iS nie mam absolutnie nie przeciw walucie 
zachodnioniemieckiej, postanowiłem ją poślubić. 
Wyjechałem z Izraela i przestałem myśleć o commies. Miałem zresztą 
powaSniejsze zmartwienia: okupacja niemiecka, która skończyła się dla ludzi 
wiele lat temu, zaczęła się znowu dla mnie.