Betty Mahmoody przedstawia relację Zany Muhsen SPRZEDANE! Katowice 1993 Przełożyła Maria Rostworowska-Książek Tytuł oryginału: Sold (c) Zana Muhsen and Andrew Crofts, 1991 Copyright for the Polish edition by .Akapit", Katowice 1992 (c) Translation by Maria Rostworowska-Książek ISBN 83-85715-10-? Projekt okładki i strony tytułowej Marek Mosiński Redakcja Katarzyna Krzemuska Redakcja techniczna Lech Dobrzański Korekta Barbara Meisner Wydanie pierwsze. Wydawca: "Akapit" Oficyna Wydawnicza sp. z o.o. Katowice 1992 Ark. druk. 16,75. Ark. wyd. 17,5 Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza Zam. nr 1812/K-93 WSTĘP Kiedy w roku 1984, razem z moją czteroletnią córką, opuściłam Stany Zjednoczone, aby towarzyszyć mężowi do Teheranu, czułam strach. A przecież w tamtym czasie nie słyszałam jeszcze o kobietach przetrzymywanych jako zakładniczki przez mężów o odmiennej narodowości ani o dzieciach odbieranych matkom. Nie wiedziałam również, że przez sam fakt zawarcia małżeństwa automatycznie przyznano mi obywgjplstwo irańskie, podobnie jak i córce, i że nie będziemy mogły opuścić Iranu bez zezwolenia mego męża. Osiemnaście miesięcy później, kiedy wydostałyśmy się z tego koszmaru, dla Amerykanów stanowiłyśmy przypadek odosobniony. Gdy opisałam moją historię, podróżując w związku z promocją książki, odkryłam w Stanach Zjednoczonych i w Europie istnienie wielu dramatów porównywalnych z tym, jaki sama przeżyłam. W większości osoby, które przeszły przez podobne doświadczenia, nie miały odwagi o tym mówić, wyobrażając sobie, że są w błędzie lub że ich przypadek jest odosobniony. Postanowiłam zwalczać ów fałszywy pogląd na tę sprawę. Dzisiaj w krajach zachodnich spotyka się coraz więcej par mieszanych i wiele dzieci otrzymuje podwójne obywatelstwo. Nieraz muzułmanie, podobnie jak mój mąż czy też ojciec Zony, osiedliwszy się w społeczności zachodniej, pozostają w niezgodzie z kulturą kraju, w którym przyszło im zamieszkać. Niektórzy nie mogą znieść myśli, że ich dzieci, a przede wszystkim córki, mają 5 być wychowywane w społeczeństwie niemuzułmańskim, które uważają za nieczyste. Postępują zatem zgodnie ze swoim poczuciem obowiązku: porywają własne dzieci i przetrzymują jako zakładników w swym kraju. Od roku 1988, kiedy zapoznałam się z historią Zany oraz jej siostry Nadi, nieraz o nich myślałam. Nasza walka o wolność była taka sama. Dowiedziawszy się, że Zanie udało się opuścić Jemen, ucieszyłam się ogromnie, a kiedy mi powiedziano, że pisze książkę, nie miałam cierpliwości czekać na jej opublikowanie: poprosiłam angielskiego wydawcę o kopię pierwszych odbitek. Jej opowieść mną wstrząsnęła. Zupełnie zrozumiałe pragnienie poznania kraju własnego ojca pogrążyło Zanę i Nadię w sytuacji tragicznej. Te dwie małe Angielki, urodzone i wychowane w Birmingham, całkowicie wrosłe w swoje środowisko, których życie było podobne do życia wszystkich nastolatek w ich wieku, zostały sprzedane przez ojca, wydane za mąż pod przymusem i były przetrzymywane w Jemenie wbrew swojej woli. Aby przeżyć, musiały dostosować się do tamtejszej zacofanej społeczności i zostać niewolnicami w kraju własnego ojca. Tam, brutalnie odcięte od rodziny, bez możliwości porozumiewania się z otoczeniem, ponieważ nie mówiły po arabsku, zostały umieszczone oddzielnie - każda w innej wsi. Nic nie zdoła oprzeć się samotności, nawet najsilniejsza wola. Nie ma nic trudniejszego, jak zdobyć się na odwagę, kiedy obok brak kogokolwiek, kto by nas podtrzymał na duchu... a jednak Zana nigdy nie zaniechała walki. Kiedy mnie przetrzymywano w Iranie, sama dziwiłam się własnej sile i determinacji, których złożyłam dowody - byłam jednak kobietą dorosłą. Zana natomiast - jedynie dzieckiem. Skąd brała swoją odwagę? Zana i Nadia były więzione w Jemenie już od siedmiu lat, gdy ich sprawa dotarła do wiadomości publicznej. Media zaalarmowały opinię światową i rząd jemeński, pragnąc uratować własną twarz, musiał podjąć decyzję. Zana nie przepuściła tej okazji, by się wy- 6 JH mknąć; chcąc jednak powrócić do Anglii, aby stamtąd nadal walczyć o siostrę, musiała pozostawić swojego dwuletniego syna. Dziś, opowiadając swą historię, Zana daje świadectwo sytuacji, jakiej wielu nie chce jeszcze przyjąć do wiadomości. Przemawia także w imieniu kobiet Trzeciego Świata, które nigdy do tej pory nie miały okazji mówić o swoim cierpieniu, ponieważ są uciemiężone i podporządkowane. Jej głos nawołujący do walki z uciskiem jest echem głosów wcześniejszych, a także tych, które podniosą się w przyszłości. Betty Mahmoody Rozdział I Nazywa się Mackenzie, mówię do niego Mackie. To zabawniej brzmi. Kocham go i myślę, że i on mnie kocha. Ale kiedy się ma piętnaście lat, nie mówi się o tym w taki sposób. Mówi się: — Będzie ci mnie brakowało, Mackie? — Jasne... Ale za to ty pojedziesz sobie na wakacje, to fantastyczne. Ja zostaję w Birmingham przez całe lato. Istny koszmar. A później, po tańcu, kiedy trzeba się rozstać, żeby tato i mama nie urządzali scen, jeszcze się woła: - No to cześć, Mackie... A resztę już dopowiada pośpieszny pocałunek. - Cześć, Zana... I przelotne spojrzenie, jeszcze bardziej wymowne. ...To było wczoraj, późnym wieczorem. O świcie, na londyńskim lotnisku, po całych godzinach jazdy autobusem, filiżanka herbaty i pączek stanowią całe moje pożywienie. Tato i mama nie spuszczają ze mnie wzroku i jestem okropnie .zdenerwowana. — Mamo, a jeżeli mi się tam nie spodoba, będę mogła natychmiast wrócić? — Oczywiście, Zana, możesz wrócić, kiedy zechcesz... Co ci jest? Myślałam, że cieszysz się z tej podróży. 9 — Nic... wszystko w porządku, tylko... gdyby mi się tam nie spodobało... — Tobie, co tak lubisz słońce, nie przypuszczam... jak już tam będziesz, zapomnisz o Anglii. Wystrzegałam się, żeby nie stawiać żadnych pytań w obecności taty i jego dwóch przyjaciół, żeby nie sprawić im przykrości. Tato pozwolił mi jechać z nimi do Jemenu, swojego ojczystego kraju. Abdul Khada i jego syn Mohammed zapraszają mnie do swojej rodziny, będą ze mną podróżowali, są bardzo mili i wspaniałomyślni. Tego rodzaju pytanie z mojej strony zapewne byłoby dla nich obraźliwe. Abdul Khada jest przyjacielem mego ojca, ma czterdzieści pięć lat, czarne kręcone włosy, ogromne wąsy, a jego elegancja jest nieco sztywnawa. W porównaniu z moim ojcem, zawsze trochę pochylonym, trzyma się prosto, i mimo stosunkowo niewielkiego wzrostu sprawia wrażenie pewnego siebie i władczego. Jego najstarszy syn Mohammed, niższy, krępy, wręcz grubawy, wygląda sympatycznie i, jak to nieraz grubasy, bardziej przyjaźnie i ciepło. W sumie ojciec ma twarz odpychającą, raczej brzydką, natomiast syn jest miły. Mohammed ma żonę i dwoje dzieci. Prawdę powiedziawszy, niewiele mi o nich wiadomo. Są przede wszystkim znajomymi taty. — Boisz się samolotu, Zana? — Jakoś przeżyję, mamo... Rzeczywiście boję się, ale nie lubię o tym mówić. Taki mam charakter, czuję, że jestem twarda i silna. Jednak ten chrzęst powietrza, które uniesie mnie tysiące kilometrów od domu, wywołuje jakieś wewnętrzne drżenie, przeczucie, że gdzieś czyha niebezpieczeństwo. Czuję się dziwnie, żołądek mam pusty, jak gdyby był jakąś wydrążoną wewnątrz kulą. Nie wiem, jak określić to wrażenie. Powiedzmy, że owa pierwsza podróż samolotem, pierwsza w moim krótkim życiu, jest dla mnie wstrząsem, ale nie chcę się do tego przyznać. — Wolałabym jechać razem z Nadią. — Twoja siostra przyjedzie do ciebie już za dwa tygodnie, nawet nie poczujesz, jak czas mija. Mama ma do mnie zaufanie. Wie, że jestem rozsądna. Kontroluje mój wygląd, wygładzając trochę kwiecistą spódniczkę. 10 - Będziesz tam miała masę słońca. Napisz do mnie po przyjeździe, kiedy tylko zobaczysz brata i siostrę. Gdzie twoja walizka? Walizkę trzymam między stopami w lekkich skórzanych sandałkach. Zabieram tylko letnie ubrania, spódnice na zmianę i trykotowe bluzeczki, parę przyborów toaletowych, moje cenne książki i moją muzykę. To pierwsza walizka, jaką mi kupiono, nowiuteńka, brązowa. Nadia ma niebieską. Specjalnie w zeszłym tygodniu obeszłysmy wielkie sklepy i wtedy bardziej się cieszyłam na myśl o tej podróży aniżeli dziś. Businessmani z zatrzaskowymi teczkami biegną, by złapać naj wcześniejsze, ranne samoloty. Nagle lotnisko się ożywia, na tabli cach świetlnych ukazują się z szelestem numery lotów do wszystkich krajów kuli ziemskiej. Te niezliczone światełka stanowią fascynujący widok, budzą myśl o wielkości całej naszej planety, i nagle, po prostu, w tej poczekalni, uzmysławiam sobie, jaki świat jest prze ogromny. ^^ Ojciec z przyjaciółmi powracają na taras, skąd widać startujące samoloty. Tato uśmiecha się pod nastroszonym wąsem, ręce trzyma w kieszeniach, lekko pochylony wprzód, z obwisłymi ramionami, w swojej ulubionej postawie, dyskutuje po arabsku z przyjaciółmi. Uśmiech jest u niego rzadkością. Zazwyczaj posępny wyraz twarzy nadaje mu wiecznie zatroskany wygląd. — Zana... Będziesz uprzejma dla mojego przyjaciela Abdula Khada, zachowuj się jak dziewczyna dobrze wychowana, kiedy będziesz przebywać z jego rodziną. — Tak, tato. — No, już czas, chodźmy. Abdul Khada idzie pierwszy, za nim podąża jego syn Moham-med. Pokazuje paszporty, bilety, zajmuje się formalnościami, a ja tymczasem całuję mamę stojąc przed bramką, która nas rozdzieli. Moja nerwowość wzrasta. Tato, który nie jest czuły z natury i całuje mnie tylko od wielkiego dzwonu, muska zaledwie mój policzek pośpiesznym pocałunkiem, udzielając przy tym ostatniej rady: ? — Powierzam cię mojemu przyjacielowi Abdulowi Khadza, to człowiek bardzo poważany u swoich, słuchaj, co ci mówi, bądź posłuszna. Jego zaproszenie jest bardzo wspaniałomyślne... Słyszysz mnie, Zana? — Tak, tato. Słyszę go jakby przez mgłę, cała masa głupich myśli przelatuje mi przez głowę: A jeśli samolot spadnie? A jeśli się utopię w morzu? A jeśli będzie mi niedobrze w samolocie? A gdybym teraz odmówiła wyjazdu i zaczekała na Nadię? Niemożliwe, tato wpadłby w okropną złość. Przechodzę więc grzecznie przez cło i stanowisko policji, podążając za moimi przewodnikami, patrzę, jak brązowa walizka sunie po ruchomym dywanie, widzę, jak znika za małą plastikową kurtyną, która zasuwa się z odgłosem suchym i ostatecznym. Stało się. Wykręcam szyję, żeby jeszcze raz pozdrowić mamę. Chciałabym, żeby także pojechała. Zupełnie sama i w towarzystwie tych dwóch wąsatych mężczyzn czuję się bardzo krucha. Przed nami ogromna przestrzeń, samolot stoi na końcu pasa startowego, wiatr oblepia mi kolana kwiecistą spódniczką. Trochę zdyszana odwracam się, usiłując jeszcze wypatrzeć mamę hen, daleko, za szybami terminalu, ale nie potrafię już rozróżnić twarzy. Przy każdym podmuchu usta mam pełne włosów, czuję lekki smak wczorajszego szamponu: mieszanina wanilii i miodu, zapach wakacji. To będzie wspaniała, fantastyczna podróż - powtarzałyśmy nieustannie z Nadią, od samego początku. A teraz boję się wspiąć do wnętrza tego ogromnego, nieruchomego orła, który z otwartym brzuchem czyha tylko, żeby mnie pożreć. Im bardziej się przybliżam, tym bardziej on rośnie. Nie przypuszczałam, że samolot może być tak wielki. Nigdy przedtem nie widziałam ich z bliska, jedynie kiedy przelatywały po niebie nad Birmingham, niby błyszczące strzały, z ogonem białej pary. Serce mi bije: jadę na wakacje - powtarzam sobie nieustannie tę magiczną formułę. Jadę na sześć tygodni słońca, morza, wolności, 12 odkryć, z nie znanymi ludźmi, do nie znanego kraju. Oto po raz pierwszy ruszam w świat. Jeszcze poprzedniego dnia tato mówił widząc, jak wychodzimy z siostrą: - Nie wracajcie późno! Uważajcie na chłopców! Nie rozmawiajcie z nieznajomymi na ulicy! Zawsze jest surowy i drażliwy, kiedy w grę wchodzi wychowanie córek. Jeszcze wczoraj byłam bezpieczna, w naszym domu, w naszej dzielnicy, mieście, z tatą i jego autorytetem, z mamą i jej smutnym, bladym uśmiechem. Obie z Nadią świętowałyśmy nasz wyjazd na wakacje w gronie przyjaciół i raz przynajmniej ojciec nie wymagał od nas dokładnych relacji i wyjaśnień. Można powiedzieć, że był nawet miły. Na ogół kiedy tylko chcę wyjść, na przykład żeby się spotkać z moją przyjaciółką Lynette albo po prostu żeby wydostać się trochę z domu, zawsze podejrzewa coś nienormalnego. Toteż postanowiłam jak najczęściej wymykać się bez wyjaśnień, licząc na to, że resztę załatwi mama. Gdyby wiedział, że palę, gdyby wiedział, że mam chłopaka... Co by się działo! Na pewno dostałabym lanie i nakrzyczałby na mnie pomstując na rozwiązłe obyczaje angielskiej młodzieży. Czasami go nie cierpię. Mam piętnaście lat, tego lata kończę szesnaście, i chciałabym mieć trochę więcej wolności. Nadia także. W Birmingham dziewczętom w naszym wieku rodzice dają o wiele więcej swobody. Wchodząc na drabinkę za Abdulem Khada i odwracając się raz jeszcze, aby zobaczyć terminal, teraz już tak odległy, i aby zapomnieć o samolocie, myślę znowu o mojej siostrze. Biedna Nadia, ta głupia historia z rzekomą kradzieżą w sklepie nie pozwala jej wyjechać ze mną. Musi czekać na zgodę opiekunki środowiskowej, poczciwej kobiety w okularach, która nad nią czuwa i w związku z tym nie wyjeżdżamy równocześnie. Dobra kobiecina przyszła nawet do naszego domu, żeby się poinformować o przyczynie tych zagranicznych wakacji. Mama wszystko jej wytłumaczyła - przyjaciele ojca, okazja do spotkania z rodzeństwem, słońce, które nam nie zaszkodzi... To prawda, że w Birmingham słońce nieraz o nas zapomina. 13 Początkowo miała pojechać tylko Nadia. Byłyśmy o to trochę zazdrosne z Ashią, naszą młodszą siostrą. Jeśli chodzi o Ashię, nie mogło być o tym mowy, jest za mała. Ja natomiast się uparłam. Przede wszystkim ze względu na Nadię. Przykro mi było, że ma pojechać sama, nigdy i nigdzie nie podróżowała beze mnie. Poza tym Jemen. Tato przedstawił nam ten kraj jako wspaniały, zachwycał się pięknością krajobrazów, jazdą przez pustynię na grzbiecie wielbłąda, kolorowymi domkami uczepionymi u nadmorskich skał, błękitnymi falami, złocistym piaskiem, palmami, słońcem, zamkami górującymi nad plażą pełną wydm. Wyobrażałyśmy sobie Jemen niby cudowną dekorację, jaką widuje się w reklamach musujących napojów albo czekolady, niby krainę ze snu. A jeszcze do tego, powiadamiając Nadię o podróży, tato powiedział: - Będziesz mogła jeździć konno na oklep i galopować w słońcu na farmie moich przyjaciół. Marzyłam o tym. Tak jak marzyłam o pierwszym spotkaniu z bratem i siostrą. Pojechali tam kiedyś, na długo przed moimi narodzinami, w wieku trzech i czterech lat, i tato sobie zażyczył, by pozostali u naszych dziadków. Początkowo mama nie chciała się zgodzić, wiem o tym, próbowała nawet ściągnąć ich z powrotem, lecz się jej to nie udało z powodu ich podwójnego obywatelstwa, angielskiego i jemeńskiego. Od paru lat już o tym nie wspomina i nikt w domu nie porusza tego tematu. Starsze rodzeństwo mieszka w Jemenie i już. W Birmingham jest nas pięcioro: ja, Nadia, Ashia, Tina i nasz mały brat Mo, najmłodszy z rodziny. Przypuszczam, że mama poddała się woli taty, on jest przecież mężczyzną, samcem, głową rodziny. Nigdy się jednak nie pobrali przez te wszystkie lata mimo narodzin tylu dzieci. Ale wszyscy nosimy nazwisko naszego ojca - Muhsen. Zatem ja, Zana Muhsen, noszę nazwisko jemeńskie, ale wszystkimi porami skóry, każdym zakątkiem mego mózgu czuję się Angielką. Nadia podobnie, jest taka sama jak ja, chociaż pozornie odmienna. To kwestia charakteru. Czuję, że jest ode mnie słabsza i bardziej naiwna. 14 II Na przykład ta zupełnie idiotyczna historia z kradzieżą; na |qj miejscu biłabym się ze wszystkich sił pazurami i zębami. Spotk;i la ją niesprawiedliwość. Wzięła tylko do ręki bransoletkę, wołając: - Mamo, czy mi ją kupisz? - sprzedawca zaś utrzymywał, że zabrała ją z półki, żeby ukraść. Skutek: oskarżenie, sędzia, trybunał i grzywna. Na dodatek jeszcze przydzielenie opiekunki środowiskowej, aby nad nią czuwała. A tato bardzo źle zniósł całą tę sprawę, nie poszedł z nami do sądu, tylko ciągle się skarżył przed swoimi arabskimi przyjaciółmi. Wstydził się widząc swoje nazwisko ubabrane w błocie. Jego córka została "naznaczona", była parszywą złodziejką i zamierzał nawrócić nas na właściwą drogę, nauczyć, jak powinny się zachowywać prawdziwe arabskie kobiety! Jego zdaniem nasza moralność była zagrożona. Zakaz noszenia mini-spódniczek, zakaz spotykania się z czarnymi i słuchania "murzyńskiej" muzyki!. Myślę sobie, że ten sprzedawca był może rasistą, tak jak tato. Obie z Nadią mamy śniadą cerę, podobnie jak mama, która jest Metyską, urodzoną z ojca Pakistańczyka i matki Angielki. To nam dodaje "egzotyki". Często zapytuję mamę: •** — Co właściwie tato ma przeciwko czarnym? — Nie wiem, sama go zapytaj... Nigdy nie ośmieliłam się zadać mu tego pytania. Wywnioskowałam po prostu, że w Jemenie czarni są niewolnikami i że zawsze ich traktowano jak coś gorszego. W restauracji-kawiarni należącej do taty, kiedy pomagamy podawać rybę z frytkami, wolno nam oczywiście rozmawiać z czarnymi klientami, to obowiązek! Natomiast kiedy tylko znajdziemy się na zewnątrz, ojciec zabrania nam zwrócić się do nich choćby słowem... Gdyby wiedział, że mam chłopca z Antyli! Abdul Khada daje mi znak, bym usiadła na fotelu pomiędzy nim i jakąś panią. Mohammed siada trochę dalej. Na razie ogryzam paznokcie i chętnie bym zapaliła papierosa, ale napisy tego zabraniają. Ponownie ogarnia mnie niepokój przed startem. I strach przed nieznanym. Podobno będziemy lecieli dziesięć godzin, aż do postoju w Syrii. Później innym samolotem polecimy 15 do Sanaa, stolicy Jemenu Północnego. Podobno jest to miasto legendarne, tajemnicze i cudowne. Stamtąd, nie wiem jakim sposobem, dotrzemy do wsi Abdula Khada. Widzę już siebie, jak leżę w słońcu ze wzrokiem utkwionym w niebo i stopami zanurzonymi w Morzu Czerwonym. To będzie bajeczna kąpiel w piasku, morzu i świetle. Obie z Nadią wrócimy złote jak miód akacjowy i wygrzane na długie, zimne miesiące. Po powrocie będę mieć szesnaście lat i odbędę praktykę przedszkolanki. Ubóstwiam dzieci. Nadia zostanie jeszcze jakiś czas w college'u. Silniki warczą, krzyżuję palce, żeby przebłagać zły los i nawiązuję nerwową rozmowę z moją sąsiadką. Mówię chyba bardzo prędko, bo zaczyna mnie uspokajać: - Proszę się niczego nie bać, silniki będą jeszcze bardziej hałasować, potem samolot potoczy się po pasie startowym, wystartuje i obejrzymy całe miasto z góry, zobaczy pani, to jest wspaniałe przy bezchmurnym niebie. Ręce mam wilgotne, stawy palców zbielałe od ściskania poręczy, tak jakbym za moment miała się zapaść w dół. W tej samej minucie ogarnia mnie przeczucie, ale tak niejasne, że nie potrafię go określić. Zapewne strach przed startem, w końcu za pierwszym razem to chyba całkiem normalne. Ale już teraz odczuwam brak mamy. Ogromny brak. Nie wiem dlaczego przypomina mi się tamten dzień, kiedy biegnąc ulicą wpadłam pod samochód. Miałam jakieś pięć lat. Widzę siebie, jak lecę w powietrzu z takim uczuciem, jakbym przemierzała wszystkie epoki świata. Samochód wyrzucił mnie tak wysoko, że upadłam na ziemię głową naprzód, z podkurczonymi kolanami, w pozycji embriona. Leżąc bez ruchu słyszałam nadjeżdżający ambulans, byłam sama na żwirze z moim bólem i strachem. Jak dotąd jest to moje jedyne nieszczęśliwe wspomnienie. Lubię nasze życie w Birmingham, moją rodzinę, przeszłość, przyjaciół i Mackiego. I także muzykę. Ponieważ siedzę daleko od okienka, umknął mi widok Londynu z lotu ptaka. Z zamkniętymi oczami opuszczam mój kraj i trwam tak dopóty, dopóki samolot nie wróci 16 ¦ I^V^J do pozycji horyzontalnej, a mnie powoli nie opuści nerwowe drżenie. Obok Abdul Khada zaczął już chrapać. Będzie tak chrapał przez dziesięć godzin, aż do Syrii. Rozdział II Duszący żar chwyta mnie za gardło, z uciskiem w piersiach schodzę po schodkach samolotu, zupełnie nie wiedząc, gdzie jesteśmy. Na parę minut przed lądowaniem wydawało mi się, że słyszę głos zapowiadający, iż dokądś przybywamy, ale nie udało mi się dokładnie zrozumieć nazwy tego miejsca. Zresztą zbyt byłam pochłonięta zaciskaniem zębów, by zadawać jakiekolwiek pytania Abdulowi Khada. - Dlaczego tak gorąco? Czy to silniki samolotu? Wybucha śmiechem. - To pogoda, to normalna tutejsza temperatura, nie jesteś już w starej, wilgotnej Anglii! Moje pytanie bardzo go ubawiło, patrzy na mnie z wyższością. — Gdzie jesteśmy? — W Syrii. Co ja, Zana Muhsen, robię w Syrii? Dlaczego nie zostałam w Sparkbrook z mamą i Nadią? Na próżno patrzę wokół siebie, nie widzę nic niezwykłego, wszyscy idą spokojnie płytą lotniska w kierunku zabudowań, nie wygląda na to, żeby ktokolwiek widział w tym coś dziwnego. Poza faktem, że oddychanie staje się ćwiczeniem trudnym. Nos wysycha, płuca się kurczą, człowiek czuje się wyczerpany łapaniem powietrza. W porządku, spokojnie, nic się nie dzieje, jedziesz na wakacje, zatrzymałaś się w Syrii, jesteś w podróży. To są niespodzianki klimatu. A wkrótce dojedzie Nadia. Nie ma sensu się niepokoić. Podążam razem z innymi, pragnąc wymazać. z myśli nagłą chęć, aby znaleźć jakieś wyjście z tej sytuacji, spotkać kogoś, komu mogłabym powiedzieć: - Proszę mnie zabrać do domu. 2 - Sprzedane 17 Wewnątrz jest równie gorąco co na zewnątrz, spacerują tu tłumy ludzi ciągnących za sobą walizki i paczki, poszukujących podobnie jak i my następnego samolotu. Abdul Khada zasięga informacji po arabsku, a potem tłumaczy mi: - Trzeba czekać, poczekalnia znajduje się tam, samolot będzie dopiero za jakiś czas. Za jakiś czas... Myślałam, że chodzi o parę minut, lecz minuty mijają zamieniając się w godziny. Inni czekają tak jak i my, przechadzają się, pokładają na drewnianych ławkach, wygląda na to, że uważają tę sytuację za coś normalnego, zwykłego, czuję, że są przyzwyczajeni do nieskończenie długiego oczekiwania. Nie są tak niecierpliwi jak ja i nie męczą się z powodu tego upału. Piję coca-colę, pocę się, i znowu piję. Każda wypita butelka zamienia się w wodę, strumienie potu nieustannie płyną pod moją koszulką, stopy przylepiają się do skórzanych sandałków, oddałabym wszystko za chłodny prysznic. Po upływie godziny, a może i później, decyduję się pójść do toalety, żeby się odświeżyć. Abdul Khada wskazuje mi drzwi, które tam prowadzą. Po ich otwarciu ogarnia mnie fala smrodu. Niemożliwego smrodu. Jestem w ciasnym pomieszczeniu pełnym oczekujących ludzi, a toalety znajdują się na widoku publicznym, są to po prostu dziury w posadzce. Wszędzie wokół walają się nieczystości. Wstrzymując oddech natychmiast stamtąd wychodzę i rzucam się w stronę Abdula Khada, żeby mu o tym opowiedzieć. - Z pewnością jest jakieś inne miejsce dla turystów? Zwykłe, czyste toalety? Znowu ten śmiech i błysk białych zębów pod wąsem, tak jakbym powiedziała coś głupiego. - Nie przesadzaj! Zapewne uważa mnie za pretensjonalną Angielkę, ale co zrobić, żeby się odświeżyć w miejscu tak cuchnącym? Wyszłam stamtąd tak prędko, że nie zdążyłam nawet zauważyć kranu. Zresztą na pewno go tam nie było. Wody... Można by sądzić, że woda nie istnieje. Bez słowa siadam ponownie na drewnianej ławce. Raczej umrzeć aniżeli tam wrócić. Teraz zapada zmierzch, powoli tłum się przerze- 18 dza, w miarę jak oświetlone samoloty przyciągają grupki ludzi, podobne do rojów ciem. Lotnisko się opróżniło i nieliczne rozmowy dźwięczą niby w kościele. Abdul Khada i Mohammed mówią niewiele i czuję się coraz bardziej przybita. Siedzimy tutaj od siedmiu godzin, noc już zapadła, na zewnątrz widać tylko parę czerwonych i białych świateł, jest mi niedobrze od coca-coli, czuję się brudna, zakurzona i boli mnie głowa. Nareszcie jakiś człowiek daje nam znak, byśmy opuścili poczekalnię i mała grupka podrywa się z miejsc. Jestem zadowolona, że nareszcie coś robię, że się ruszam, idę pośród ciepłej nocy, jednak to, co widzę przed nami, nie podnosi mnie na duchu. Maleńki samolot, zupełnie niepodobny do jumbo jęta, który nas tu przywiózł. Wygląda na taki ciasny i kruchy. Mały, delikatny ptaszek. Tym razem zajmuję miejsce przy okienku znajdującym się nad skrzydłem. Na moje nieszczęście, gdyż w momencie startu skrzydło zaczyna dygotać tak mocno, tak mocno, iż obawiam się, że się odłamie. Jeszcze raz czas staje w miejscu^ Nieskończenie długie godziny. Kiedy nareszcie z głośnika dobywa się nosowy głos, jest piąta rano i dolatujemy do Sanaa. W angielskich prospektach czytałam, że cza-lami nazywa się to miasto "dachem Arabii". Podskoki małego samolotu już mnie nie przerażają, bo jesteśmy n.i miejscu. Nareszcie dotarliśmy do Jemenu, będę mogła się odświeżyć i trochę odżyję. Powietrze, jakie nas ogarnia na pasie startowym, jest zupełnie inne niż w Damaszku. Tak lekkie i świeże, że oszołamia i zatyka. To wrażenie w połączeniu ze zmęczeniem po wszystkich godzinach poił róży i oczekiwania, bez możliwości snu i bez pożywienia, sprawia, że czuję się zupełnie jak pijana. - Tutaj jest chłodniej... Abdul Khada wdycha pełną piersią powietrze swojego kraju i mówi z uśmiechem: — Sanaa jest najchłodniejszym miastem w Jemenie, ale to jeszcze wczesna pora... — Gdzie teraz jedziemy? 19 - Do Taez, na południe, to niedaleko od mojej wsi. Zobaczysz moją rodzinę. Skąpane w tym lekkim powietrzu lotnisko, które przemierzamy, zbudowano poza miastem, na pustyni. Dokoła nie ma nic! Jeszcze jedno dziwne odczucie, kiedy się tak idzie po betonowym pasie, pośród tego niezwykłego krajobrazu. Kiedy dochodzimy do budynków celnych, zauważam, że podróżni w kolejce ostentacyjnie mi się przypatrują. Nie tyle mojej twarzy, co ubraniu. Jestem w trykotowej koszulce i kwiecistej spódniczce przykrywającej kolana, nie widzę w moim stroju nic szczególnego, a przecież spojrzenia są natarczywe. Przede wszystkim spojrzenia mężczyzn, ponieważ kobiety są nieliczne, noszą zasłony i długie suknie. Ta ciekawość trochę mnie irytuje. - Czemu tak na mnie patrzą? Ciągle uśmiechnięty Abdul Khada odpowiada mi niedbale: - Nie przejmuj się, niewiele kobiet ubiera się tak jak ty. Nie są tu do tego przyzwyczajeni. Ale w miastach jest dużo nowoczesnych kobiet, które ubierają się o wiele gorzej od ciebie. O wiele gorzej ode mnie? A zatem ubieram się źle, nieprzyzwoicie? Naprawdę marzę, żebyśmy się stąd zabrali. Zresztą chciałabym zobaczyć pustynię. Pustynia mnie jednak rozczarowuje. Nie ma w niej nic z tego krajobrazu romantycznego, falistego, z piaskowymi wydmami, jaki widuje się na filmach i jakiego oczekiwałam. Widzę tylko parę zniszczonych domów z kamienia, które wyglądają na opuszczone, a przed nami - koleiny przypadkowych dróg. Dziesięć minut później zatrzymuje się przy nas taksówka - wielki, biały samochód, który ma nas zabrać. Wewnątrz jest sześć miejsc. Abdul Khada, Mohammed i ja sadowimy się z tyłu. Chyba panuje tu zwyczaj zabierania taksówką sześciu osób naraz. Jestem głodna, tak bardzo śpiąca, tak rozczarowana tym pustynnym lądowaniem i zapowiadającą się dalszą podróżą, że nawet nie patrzę na krajobraz. Podobno mamy jechać sześć godzin, nim dotrzemy do Taez. 20 Dwaj mężczyźni dyskutują po arabsku z kierowcą, a ja drzemię ukołysana wyboistościami drogi, nie mając ochoty na stawianie pytań ani nie pragnąc, by mi tłumaczono treść rozmowy. Nic mnie nie interesuje, chciałabym odzyskać siły, spać i jeszcze raz spać, jednak, jeśli to możliwe, w dobrym łóżku, po wcześniejszym prysznicu i odpowiednim posiłku. Minęły już dwadzieścia cztery godziny, odkąd nie miałam okazji ani się wymyć, ani zjeść, ani się przespać... Nareszcie Taez i znowu rozczarowanie. Wszystko wydaje mi się maleńkie, uliczki wąskie, domy brudne, sklepy przytulone jedne do drugich, zagmatwana plątanina, z której nie da się wyłowić nic określonego lub wyróżniającego się w jakiś sposób. Dzielnica, przez którą przejeżdżamy, jest brudna, pełna kurzu i na pewno bardzo uboga. Białe betonowe domy o dachach tworzących tarasy i małych zakratowanych okienkach. I upał, ten przeklęty, duszący upał, jakby spotęgowany jeszcze przez zapachy zwierzęcych odchodów, spalin samochodowych i korzennych przypraw. Samochód co chwila musi przystawać z powodu tłumu, który zdaje się zwracać nań nie większą uwagę niż na osła. Niektórzy prowadzą osły i wielbłądy, ostrożniej zresztą aniżeli nasz kierowca swój pojazd. Słyszę jedynie zgiełk, oddycham kurzem, wszędzie dokoła widzę odpadki, zgniłe owoce, resztki jedzenia, porozrzucane tam i sam po ulicy, rozgniecione przez koła pojazdów i stopy przechodniów. Na pocztówkach mojego ojca tradycyjne, tysiącletnie domy prezentowały się wspaniale, ze swoimi kolorami i rzeźbami jak białe koronki. Tutaj niczego podobnego nie ma, widzę tylko kłębowisko odpadków, zwierząt i taksówek. Kilka kobiet ubranych po europejsku, wszystkie pozostałe noszą się zgodnie z tradycją arabską i zasłaniają twarze. W dziedzinie nowoczesności, według określenia Abdula Khada, dobijam chyba do dna. Przy którymś skrzyżowaniu zauważam nareszcie domy w dziwnych kolorach - beż, szafran - które ściągają światło, dalej tylko ruiny, kupy kamieni leżące na ziemi. Po przejechaniu przez centrum miasta Abdul Khada powiadamia mnie po angielsku, że udajemy się do jego przyjaciela. 21 — Zatrzymamy się tam na noc, potrzebujesz snu, jutro wyruszamy na wieś. — Dobrze. Zgodziłabym się na byle co, kiedy w grę wchodzi postój i możliwość mycia. Wielki samochód z trudem nawraca w uliczce tak maleńkiej, że dosłownie ociera się karoserią o domy, torując sobie drogę pośród przechodniów. Zauważam drewniane drzwi, okna dziwnie przyozdobione białymi dekoracjami, ceglane lub kamienne ściany, nie mogę jednak dojrzeć wyższych pięter, ponieważ jedziemy zbyt blisko murów. Abdul Khada i kierowca dyskutują po arabsku, wydaje mi się, że szukają domu. Nareszcie zatrzymujemy się przed wielką, brązową bramą. - Jesteśmy na miejscu - mówi Abdul Khada i w tej samej chwili wielka brama zaczyna się sama z siebie chwiać, podczas kiedy my wysiadamy z taksówki w kurzu i upale. Przyjaciel Abdula Khada głowę ma owiniętą czerwonym turbanem, nosi koszulę i coś w rodzaju długiej spódnicy z jednokolorowej bawełny; ta spódnica, która opada mu aż do kostek, nazywa się "futa". Podejmuje nas nie zwracając na mnie zbytniej uwagi. Nie mówi ani słowa po angielsku. Wchodzimy w betonowy korytarz, którego posadzkę przykrywa linoleum w kolorowy wzór, potem do dość obszernego salonu, gdzie stąpamy po dywanach, pięknych dywanach o skomplikowanych, wielobarwnych deseniach. Maty i poduszki służą za siedziska. Wydaje mi się, że Abdul Khada wspominał o zamożności swojego przyjaciela. Na razie są to jedyne oznaki bogactwa. A także telewizor w kącie i elektryczny wentylator na stole, odświeżający nieco atmosferę. Jestem tak zmęczona, tyle nałykałam się kurzu i tak bardzo spociłam, że nerwy mam napięte jak struny, gotowe pęknąć w każdej chwili. Mężczyzna rozmawia krótko z Abdulem Khada i wskazuje mu łazienkę. - Możesz iść się wykąpać i przebrać, Zana. 22 Wchodzę do dużego pomieszczenia w stylu zachodnim, choć ównież z otworem w posadzce zamiast sedesu. Ale teraz nie ma to znaczenia, skoro mogę się wymyć pod prawdziwym prysznicem. Przebrawszy się w czyste ubranie czuję się nieco lepiej. W salonie mężczyźni usiedli, aby porozmawiać, ale kiedy się pojawiam, wszyscy równocześnie powstają. Abdul Khada mówi mi, że wychodzą na zakupy, żebyśmy mogli coś zjeść. Żaden nie proponuje mi, bym poszła razem z nimi, zostaję więc sama w tym wielkim salonie. Czuję się trochę zagubiona siedząc tak na poduszce w kącie pokoju, ale prawie natychmiast drzwi się otwierają i kobieta w towarzystwie dwóch młodych dziewcząt zasiada obok mnie. Nie widziani ich, odkąd tu przyjechałam, przypuszczam, że to żona i dwie rki naszego gospodarza. Tutaj, jak się później dowiem, kobiety igdy nie wchodzą do pomieszczenia, w którym znajdują się ężczyźni. Niewidoczne oczekują na rozporządzenia dotyczące po-nia posiłku, przygotowania napojów czy też zaprezentowania łodszych dzieci rodzaju męskiego. Odnoszę wrażenie, że weszły tylko po to, by mi się przypatry-Nie mówią ani słowa po angielsku. Chętnie bym z nimi porozmawiała, zapytała o miasto, wieś, do której mam jechać, ? odległość, ale jestem skazana na milczenie i na wymianę uśmie-i nów od czasu do czasu. Moje zmęczenie jest tak wielkie, samotność i niemożność nawią-/;mi;i kontaktu tak dziwne, że nagle czuję ucisk w gardle. Wygłod-n i:11:i, daleko od domu, osłabła do tego stopnia, że nie potrafię ¦zymać się prosto, wybucham płaczem, jak gdyby mnie tu porzucono na wieczność. Wtedy kobieta podchodzi do mnie i całuje w poli-kzck, dziewczęta przybliżają się usiłując pocieszyć mnie gestem, mimiką, uśmiechają się oczyma, współczują i naprawdę jest mi głu-że się tak załamałam. Również za pomocą gestów daję im do /io/umienia, że proszę o ołówek i kawałek papieru. Jedna z dziewcząt wychodzi i przynosi to, o co prosiłam; dziękuję jej uśmiechem i ponownie zalewam się łzami. Nie mogę ich powstrzymać. W całkowitym milczeniu przeżywam prawdziwy kryzys, usiłując równoczesna naszkicować na papierze pewne przedmioty i pisać obok nich Iskie słowa. 23 Nie wiem, dlaczego to robię. Po co rysować tym trzem arabskim kobietom butelkę albo dom czy samolot, na kawałku pakowego papieru, w jakimś domu w Sanaa, na "dachu Arabii"? Ale jedna z dziewcząt wszystko to przerysowuje, kształty przedmiotów i słowa, niezręcznie, pełna jednak dobrej woli. Im bardziej płaczę, tym smutniejsza robi się ich matka, aż w końcu zaczyna płakać wraz ze mną. Do tego stopnia, że kiedy powracają mężczyźni, obie przypominamy fontanny łez. Abdul Khada wygląda na zdziwionego i zaniepokojonego. — Co się dzieje? Dlaczego tak płaczesz? — Nie wiem, zapytaj raczej tę kobietę, dlaczego ona płacze! Pyta więc matkę dziewcząt po arabsku i tłumaczy mi: - Płacze, bo żal jej ciebie, chciałaby z tobą pomówić, ale nie potrafi. Spojrzenie tej kobiety jest przejmujące i pełne współczucia. Rzeczywiście wygląda na to, że naprawdę mnie żałuje, tak jak gdyby mi się przydarzyło coś poważnego. W pierwszej chwili nie zrozumiałam jej zachowania, ale ona wiedziała. Chciała mnie uprzedzić o niebezpieczeństwie. Jestem jej za to wdzięczna, ale było już wtedy za późno. Sidła zostały zastawione i nic już nie zdołałoby mnie uratować tego lipcowego dnia 1980 roku, kiedy jeszcze myślałam, że jestem na wakacjach. Żadnej możliwości ratunku. Zostałam schwytana. I nie wiedziałam o tym. Myślała, że płaczę nad moim losem, a płakałam jedynie ze zmęczenia i głodu, nie wiedząc o moim prawdziwym nieszczęściu. Wszyscy wokół rozmawiali po arabsku, jedząc palcami nie znane mi potrawy, wydawało mi się, że rozpoznaję gotowanego kurczaka, ciepłe chlebowe placuszki, owoce; pili coś białego, w rodzaju zsiadłego mleka. Rozmyślałam mgliście o mamie, Nadii, Anglii, o restauracji, gdzie pewnie podawano właśnie frytki, rybę i piwo w kuflach, o muzyce, o moich przyjaciołach... Wszystko to wydawało się już bardzo dalekie, byłam naprawdę zagubiona, samiuteńka, na "dachu" arabskiego świata. Niewiele zjadłam, żołądek miałam pusty, ale czułam się zbyt zmęczona, by się naprawdę nasycić. Marzyłam tylko o spaniu. Ko- 24 bieta przyniosła mi prześcieradło, wyciągnęłam się na macie i zapadłam w sen ciężki i głęboki, z oczami piekącymi od wyschniętych łez, zmęczona jak dziecko. Rozdział III Jeden dzień goni drugi. Rano budzi mnie smakowity zapach jajek i smażonej cebuli, wstaję, myję się i jem z apetytem. Jestem w o wiele lepszej formie. Myślę wyłącznie o wakacjach. Zegnamy rodzinę gospodarzy i pytam Abdula Khada, czy możemy przejść się po mieście. — Chciałabym kupić pamiątki dla domowników. — Będziesz miała mnóstwo czasu, żeby to zrobić. Dziś jedziemy na wzgórza Maąbana. — Gdzie to jest? — Na południu. — Co tam będziemy robili? *" — Spotkamy się z resztą rodziny i zainstalujemy się w moim domu. — Czy to daleko? — Trasa jest długa i trudna. Droga pokryta jest asfaltem jedynie ? początku. Wszystkie te nazwy - Maąbana, Taez - nic mi nie mówią. Nigdy nie widziałam mapy Jemenu, nie mieliśmy jej w Birmingham. Doświadczenia wczorajszego dnia każą mi się zabezpieczyć. Biorę / sobą owoce i cukierki z nadzieniem pomarańczowym, żeby nie i icrpieć głodu ani pragnienia. Opuszczamy chłodny i spokojny dom. Natychmiast po przekrocze-niu bramy ulica, upał, hałas i kurz osaczają nas zewsząd. Głównie upał, który jest jak dusząca masa, co wysusza gardło i ściska żołądek. - Powinnaś wysłać jakieś kartki do domu i napisać, że wszy stko w porządku i że szczęśliwie dojechałaś. Nadam je z miasta, s/ybciej dotrą do Anglii. 25 Abdul Khada ma rację i natychmiast wywiązuję się z tego obowiązku. Dla mamy wybieram kartkę przedstawiającą Bab al Yaman, którego nie widziałam i nie wiem, gdzie się znajduje, ale jest ładny i kolorowy. Inną kartkę kupuję dla Lynette, z domami z czerwonej cegły o białych oknach. Abdul Khada prosi, żeby się pospieszyć, zauważam w biegu sklepy z ubraniami, z glinianymi naczyniami, jarzynami, stragany z qat, liśćmi, które żują Jemeńczycy. Nie ma czasu na spacerowanie, Abdul Khada chowa do kieszeni kartki, na których napisałam dwa pośpieszne zdania, stojąc na ulicy. — Jak pojedziemy do wsi? Taksówką, tak jak wczoraj? — Landroverem, to jedyny samochód, który może jechać drogą wśród wzgórz. — Nie ma autobusu? — Tam nie kursuje. Tam... pagórki Mąąbana - to wszystko, co mam prawo wiedzieć. Abdul Khada udziela niewielu informacji turystycznych. Słońce stoi w zenicie, kiedy nareszcie wsiadamy do landroveru. Szofer, 0 ile dobrze zrozumiałam, jest mężem siostrzenicy Abdula Khada. Ten człowiek wydaje się być spokrewniony ze wszystkimi ludźmi, których spotykamy. Nie jesteśmy jedynymi podróżnymi, pasażerów jest dwanaścioro, łącznie z Abdulem Khada, Mohammedem i mną. 1 tylko dwie kobiety w czerni siedzące z przodu, całkowicie zawo-alowane. Są uprzywilejowane, ponieważ my wszyscy gnieciemy się z tyłu, potrącając się bez przerwy jak sardynki w puszce. Przez jakąś godzinę droga jest stosunkowo płaska i gładka. Mówią mi, że to Niemcy ją zbudowali. Krajobraz wokół jest nieciekawy: krzaki, jałowa ziemia, a ponad tym słońce. Jedyną rozrywkę stanowią zapory na drodze i sprawdzanie dokumentów. Prawie co trzydzieści kilometrów uzbrojeni żołnierze i policjanci zatrzymują landrover. - Dlaczego robią to tak często? Abdul Khada wzrusza z roztargnieniem ramionami. — Żeby sprawdzić zezwolenie na podróżowanie. — Nie można podróżować bez zezwolenia? — Nie. Każde plemię ma swoje granice. Dawniej było dużo wojen między plemionami, ludzie zabijali się nawzajem: Armia czuwa, teraz panuje pokój. 26 Pokój, ale wszyscy oni uzbrojeni są w strzelby i każdy z nich nieustannie dotyka palcem spustu, jakby był gotów do strzału. Więk- s/ość mężczyzn żuje qat, miejscowy narkotyk. Czarne oczy, wąsy, /clby kojarzą się z wszystkim oprócz spokoju. Ale tych zapór jest lik dużo, że w końcu się do nich przyzwyczajam; zresztą żołnierze ? nic wyglądają zbytnio zainteresowani tą czy inną osobą spośród nas. I Oglądają dokumenty i dają znak, żeby jechać. Po jakiejś godzinie zjeżdżamy z głównej drogi, posuwamy się teraz drogą boczną, wiodącą na wzgórza. Krajobraz nadal jest równie męczący i monotonny. Mijane wsie są do siebie podobne. Czaban widać jakieś ruiny, rumowiska kamieni na ziemi spękanej od borąca. Otoczenie jest niegościnne, gdzieniegdzie zauważam umyka-hącc ludzkie sylwetki. Od czasu do czasu, pośród kamienistej pusty-Ki, jakieś chude dzieckq i para baranów albo krowa. Zastanawiam sn;, co te zwierzęta znajdują tutaj do jedzenia oprócz paru wy-łchłych krzaków. Kurczaki dziobiące pośród szczątków starego, zwa-I loncgo budynku rozbiegają się z piskiem przed przejeżdżającym ¦ landroverem. Gromady wychudzonych psów, pożerane przez pchły I i drapiące się jak oszalałe, grzebią w śmietnikach przed domami. Czasami, kiedy landrover przejeżdża*przez małe wioski, wymija-I my zawoalowane kobiety z glinianymi dzbanami lub manierkami na iwach. Widok tych wsi jest mniej ponury. Mężczyźni siedzą przed domami rozmawiając, a kiedy tylko nasz samochód zwolni, przestają mówić i przyglądają się pasażerom. Chyba jakoś szczególnie przyciągam ich uwagę, bo uporczywie się we mnie wpatrują. Zanim paru I podróżnych wysiądzie z auta, ich oczy nie odrywają się ode mnie ani na sekundę, zafascynowane i pełne potępienia. Niektórzy mężczyźni zaczepiają Abdula Khada, nie przerywając żucia qat i strzykając śliną dookoła. Przypuszczam, że witają go po powrocie do kraju, ponieważ nie było go cztery lata. Domyślam się też, że rozmawiają o mnie. Nie rozumiem, uśmiecham się więc tylko i uprzejmie pozdrawiam ich skinieniem głowy, natychmiast kierując wzrok w inną stronę. "Bądź grzeczna i uprzejma" - polecił mi ojciec. Staram się więc jak potrafię. Wszystkie domy są do siebie podobne, te same płaskie dachy, te same ściany dziwnego koloru, brudnobrązowe, i to dlaczego! Uży- 27 wary budulec ^,c - tłumaczy mi Abdul Khada - to przede wszystkim wyschnięte krovwowie łajno, kładzione na kamień. Można by myśleć, że maji setki lat, at, z tymi swoimi maleńkimi okienkami, które zasłaniają chrcniące przedrzed słońcem okiennice. Żadnej zieleni ani ogródka, tylk) uliczki spc spowite w tuman kurzu. Czas upływaywa, naprawdę czas nie istnieje na tej kamienno-ziemnej drodze. Wydaje aje mi się, że jedziemy na koniec świata. nareszcie pć późnym popołudniem docieramy do miejsca, które wydaje mi się pra'prawdziwą oazą. Przez pewien czas jechaliśmy wzdłuż otoczonej zielenienia rzeki, ukazały się uprawne pola, drzewa owocowe. Miejscowość wy wygląda na bogatą. r- Gdzie jes jesteśmy? - Ta wieś ieś nazywa się Risean. Zatrzymamy się tutaj, żeby coś wypć. * Wszystko jes jest tu inne i przyjemne. Pola ziemniaków, marchew, cebuli, sałata, kapkapusta, plantacje przypraw korzennych, pachnących, nie znaiych. Widzędzę nawet parę szczepów winnych, ale przede wszystkim mas? drzew owcowocowych. Prawdziwy sad. Migdały, orzechy, brzoskwi-nie,morele, grusgruszki, cytryny i inne, takie, których nigdy nie widziałam. Doviaduję się, żę, że te dziwne owoce to granaty. Miejsce mi się podoba, to mafcńki raj. MaMam nadzieję, że wieś Abdula Khada będzie podobna. Chciałabym ym spędzić wakacje w miejscu tak samo zachwycającym i czystym. N innych wfl wsiach rzadko zdarzało się nam zobaczyć ludzi. Tutaj ws^scy są na tia dworze, w słońcu, wszyscy pracują. Chłopi są czarni i mieszkają w w małych słomianych domkach, chałupinkach, których ubóstwo uderza rza pośród tej zieleni, tych pól tak starannie uprawianych. Chdałabym zadzadać wiele pytań, ale Abdul Khada udziela mi tylko jednej nformacji: rji: nazywają się Akhdamowie i są niewolnikami. 'ijemy sok, ok, czerwony i przepyszny, po czym Abdul Khada daje zna:, żeby wsiLvsiadać do landroveru. Wygląda na bardzo zadowolonego mówi do rro mnie z uśmiechem: — Moja wi< wieś ci się spodoba... — Tak, na jia pewno. Spieszno mi mi spotkać innych ludzi, zawrzeć znajomości, przeżyć walacyjną przyrzygodę. 28 ¦ — Mamy piękne jabłonie, a także drzewa pomarańczowe. — To cudownie. Smutek wczorajszego dnia gdzieś się rozwiał. Zagłębiłam się w kontemplację krajobrazu, czekając kiedy przybędziemy do wsi Abdula Khada. Wyobrażam sobie, że będzie podobna do tej, którą właśnie opuściliśmy. Ale oto dekoracja znowu ulega zmianie. Znajdujemy się na jałowej pustyni, wypalonej słońcem, identycznej jak poprzednia, posępnej i bez życia. Z niecierpliwością wypatruję następnej oazy. Jednak już jej nie będzie. Jedziemy pagórkami, droga, a właściwie ścieżka, staje się stroma i kierowca landroveru wrzuca pierwszy )icg, żeby móc piąć się wzdłuż prawie pionowej ściany, przy każ-lym obrocie kół potrącając kamienie i ułamki skalne. Podobnie jak ¦cs/.tą pasażerów trzęsie mną i miota na wszystkie strony. Nagle (amochód staje na pustkowiu. Abdul Khada mówi po prostu: - Tutaj wysiadamy. Mohammed wysiada, wysiadam i ja, pozdrawiam podróżnych, hndrover nawraca w tumanie pyłu i zostajemy na brzegu drogi z na-izymi walizkami. Spoglądam dookoła: nic, żadnego^ domu, żywego ducha. Jak tkicm sięgnąć nagie pagórki, trochę rzadko rosnących krzaków - niby kępki chorych włosów. - Gdzie pan mieszka, Abdul? Pokazuje palcem w kierunku pagórka za naszymi plecami: - Tam, na górze. Abdul Khada uśmiecha się od ucha do ucha, bierze moją walizkę /;iczynamy powoli wspinać się stromą skalistą ścieżką. W jakim kierunku idziemy? Ku czemu? Znowu zaczynam wyob-/ać sobie jakieś koszmary. Gdyby wymazać z życia tę podróż, wyjazd i wsiadanie do tych pi/cklętych samolotów. Sandały ślizgają się i zsuwają z moich stóp II.i każdym kamieniu; jest mi gorąco, chce mi się pić i znowu czuję brudna. Kiedy nareszcie osiągamy szczyt, przed nami rozciąga wieś i wzdycham z ulgą. Nie jest równie piękna co poprzednia, 29 wany budulec - tłumaczy mi Abdul Khada - to przede wszystkim wyschnięte krowie łajno, kładzione na kamień. Można by myśleć, że mają setki lat, z tymi swoimi maleńkimi okienkami, które zasłaniają chroniące przed słońcem okiennice. Żadnej zieleni ani ogródka, tylko uliczki spowite w tuman kurzu. Czas upływa, naprawdę czas nie istnieje na tej kamienno-ziemnej drodze. Wydaje mi się, że jedziemy na koniec świata. Nareszcie późnym popołudniem docieramy do miejsca, które wydaje mi się prawdziwą oazą. Przez pewien czas jechaliśmy wzdłuż otoczonej zielenią rzeki, ukazały się uprawne pola, drzewa owocowe. Miejscowość wygląda na bogatą. — Gdzie jesteśmy? — Ta wieś nazywa się Risean. Zatrzymamy się tutaj, żeby coś wypić. Wszystko jest tu inne i przyjemne. Pola ziemniaków, marchew, cebula, sałata, kapusta, plantacje przypraw korzennych, pachnących, nie znanych. Widzę nawet parę szczepów winnych, ale przede wszystkim masę drzew owocowych. Prawdziwy sad. Migdały, orzechy, brzoskwinie, morele, gruszki, cytryny i inne, takie, których nigdy nie widziałam. Dowiaduję się, że te dziwne owoce to granaty. Miejsce mi się podoba, to maleńki raj. Mam nadzieję, że wieś Abdula Khada będzie podobna. Chciałabym spędzić wakacje w miejscu tak samo zachwycającym i czystym. W innych wsiach rzadko zdarzało się nam zobaczyć ludzi. Tutaj wszyscy są na dworze, w słońcu, wszyscy pracują. Chłopi są czarni i mieszkają w małych słomianych domkach, chałupinkach, których ubóstwo uderza pośród tej zieleni, tych pól tak starannie uprawianych. Chciałabym zadać wiele pytań, ale Abdul Khada udziela mi tylko jednej informacji: nazywają się Akhdamowie i są niewolnikami. Pijemy sok, czerwony i przepyszny, po czym Abdul Khada daje znak, żeby wsiadać do landroveru. Wygląda na bardzo zadowolonego i mówi do mnie z uśmiechem: — Moja wieś ci się spodoba... — Tak, na pewno. Spieszno mi spotkać innych ludzi, zawrzeć znajomości, przeżyć wakacyjną przygodę. 28 — Mamy piękne jabłonie, a także drzewa pomarańczowe. — To cudownie. Smutek wczorajszego dnia gdzieś się rozwiał. Zagłębiłam się w kontemplację krajobrazu, czekając kiedy przybędziemy do wsi Ahdula Khada. Wyobrażam sobie, że będzie podobna do tej, którą Waśnie opuściliśmy. Ale oto dekoracja znowu ulega zmianie. Znajdujemy się na jałowej pustyni, wypalonej słońcem, identycznej jak poprzednia, posępnej i bez życia. Z niecierpliwością wypatruję następnej oazy. Jednak już jej nie będzie. Jedziemy pagórkami, droga, a właściwie ścieżka, staje się stroma i kierowca landroveru wrzuca pierwszy bieg, żeby móc piąć się wzdłuż prawie pionowej ściany, przy każ-¦ym obrocie kół potrącając kamienie i ułamki skalne. Podobnie jak resztą pasażerów trzęsie mną i miota na wszystkie strony. Nagle ¦amochód staje na pustkowiu. Abdul Khada mówi po prostu: - Tutaj wysiadamy. Mohammed wysiada, wysiadam i ja, pozdrawiam podróżnych, l;mdrover nawraca w tumanie pyłu i zostajemy na brzegu drogi z na-ł/.ymi walizkami. Spoglądam dookoła: nic, żadnegTT domu, żywego ducha. Jak okiem sięgnąć nagie pagórki, trochę rzadko rosnących krzaków - niby kępki chorych włosów. - Gdzie pan mieszka, Abdul? Pokazuje palcem w kierunku pagórka za naszymi plecami: - Tam, na górze. ale będę mogła się umyć. Od dwóch dni to istna obsesja. Kurz, upał, brud, ciągle tylko marzę o prysznicu. Wieś wygląda ciekawie. Domy są do siebie podobne, przyczepione do pagórka, dookoła następne pagórki z domami, znowu wszędzie krzaki, parę drzew. Wszystko to jakby zawieszone pomiędzy niebem a ziemią, z dołu zaś na pierwszy rzut oka widać tylko górę białego pyłu i domy-widma. Spodziewając się, że Abdul Khada zaprowadzi mnie do najbliższego budynku, pytam uprzejmie: — Który dom do pana należy? — Tamten, wysoko! Wyciągniętym ramieniem wskazuje samotny dom, stojący za wsią, na najwyższym pagórku. Drapieżne ptaki krążą wszędzie dookoła - istny matecznik. Żeby tam dotrzeć, trzeba, jeśli mam wierzyć własnym oczom, wspiąć się na zbocze stromej przepaści stopniami wykutymi w skale. Przez chwilę stoję łapiąc oddech i przypatrując się temu domowi, zadziwiona jego odosobnieniem. Góruje nad całą wsią spoglądając z wysoka na ten świat suchy, pusty i dziki. Widziany z dołu wygląda na obszerny, ale ani trochę gościnny lub bodaj wygodny. Jak można mieszkać tam, wysoko, przez cały rok albo i życie? Posuwamy się naprzód w kierunku pierwszego budynku, który, jak mi tłumaczy Abdul Khada, należy do jego brata, Abdula Noor. Jest mały, parterowy, z jednymi drzwiami i dwoma oknami, umiejscowiony dokładnie poniżej domu Abdula Khada w taki sposób, że ktoś stojący na jego dachu może doskonale rozmawiać z kimś znajdującym się na górze. Oczywiście pod warunkiem, że będą do siebie krzyczeli. Ale domek jest maleńki i trudno mi sobie wyobrazić, kto może żyć w jego wnętrzu i w ogóle jak można tu żyć. Mijamy go i Abdul Khada prowadzi mnie do prawie pionowej ściany. — Nigdy się tędy nie wdrapię! — Ależ dlaczego? Możesz... popatrz na ścieżkę. 30 To ma być ścieżka? Właściwie jej nie ma, nie widzę nawet, lokąd prowadzi. Po paru karkołomnych krokach ukazuje się wąziutki ślad, wydeptany przez kozice, który biegnie wzdłuż ściany, i od-¦fażnie zaczynam wspinaczkę, starając się nie patrzeć na rumowisko kimiieni w dole. Jesteśmy dopiero w połowie drogi, kawałki skały puszą się pod moimi stopami, sandały ześlizgują się i upadam boleśnie na kolana pośród lawiny kamieni. Krzyczę przy tym tak Jłośno, że Abdul Khada chwyta mnie za rękę i zupełnie bezwładną %vi iąga do góry. Potrzeba pół godziny, żeby dojść na szczyt tej przeklętej skały, Bu której sterczy ten przeklęty dom. Spływam potem, jestem całkowicie mokra, kolana krwawią, krwawią dłonie, wszystkie mięśnie ??? napięte. Obaj mężczyźni są do tego przyzwyczajeni. Szybkie koj rżenie w dół przyprawia mnie o zawrót głowy. Kiedy pomyślę, ? trzeba będzie zejść... Z tego domu, posadowionego bardzo wysoko, niby na szczycie kiata, rozciąga się widok na krajobraz jałowy i smutny. Na prze-ilr/cni dziesiątków kilometrów, ja^bkiem sięgnąć, widać tylko pa-¦órki, góry i nic żywego na horyzoncie. Jest to maleńka wyspa fcyfująca po niebie. Dryfująca w ciszy zmierzchu. Słońce znika za jdnlekimi szczytami, ciągnąc za sobą lekkie, fioletowe chmury, i przez chwilę z zapartym tchem wpatruję się w to widowisko. Jak się tutaj dostałam? Jaką drogą? Nie mam żadnego punktu odniesienia, nie wiem, gdzie znajduje się ostatnia wieś, którą napotkaliśmy, nie wiem już skąd przybywamy. Zagubiona. I ten spokój... Ani głosu ludzkiego, ani zwierzęcego krzyku. Wkrótce zapadnie noc, a ja znajduję się na tej wyspie zawieszonej pośród tego dziwnego nieba. Męczą mnie dwa sprzeczne ze sobą odczucia: czyżbym była widmem w tym widmowym krajobrazie? Ależ nie, jestem przecież Zana Muhsen, wyjechałam za granicę, ta dekoracja to rzeczywistość, nie boję się. Wszystko jest normalne, lylko nie znane. Abdul Khada i Mohammed przechodzą obok mnie, witają ich ludzkie głosy. Cisza została przerwana. Odkrywam rodzinę. 31 Oto rodzice Abdula Khada. Babka Seeda, maleńka, pochylona, z posiwiałą głową, chudziutka jak dziewczynka. I dziadek niewidomy, Saala Saef. Mężczyzna postawny, bardzo wysoki, z twarzą jakby wyciosaną ze starego drewna, z wpadniętymi, białymi oczyma bez życia i koroną srebrnych włosów. Abdul Khada pragnie mi jeszcze przedstawić żonę Ward, ale już Mohammed pokazuje swoją rodzinę, żonę Bekelę i dwie małe dziewczynki, Shiffę i Ta-manay, mające około ośmiu i pięciu lat. Uśmiecham się skłaniając głowę i czekam, aż Abdul Khada przetłumaczy, co mówią. Nie zadaje sobie tego trudu, jednak wszyscy wyglądają na zadowolonych z mojego przybycia, są bardzo przyjaźni, jestem gościem honorowym. Trzy kobiety oraz małe dziewczynki noszą tradycyjne stroje, podobne do tych, jakie widziałam w innych wsiach: suknie z wielobarwnej bawełny przykrywające bufiaste spodnie, również bawełniane, lecz jednokolorowe, ozdobione lamówką z szamerunkiem. Na stopach mają klapki. Pstre chusty przykrywają im włosy. Powiedziano mi, że według obowiązującej reguły kobiety nie mogą pokazywać włosów poza domem, na przykład na ulicy lub idąc po sprawunki. Wielka czarna chusta przykrywać musi wszystko na wypadek, gdyby miały napotkać na drodze obcych mężczyzn. We własnym domu albo kiedy siedzą przed obejściem, mogą wypuścić spod chustki warkocze i odkryć czoło. Słyszę, jak po całym domu postukują klapki, które tu wszyscy noszą. Jest to rodzaj plastykowych sandałów wyrabianych w Hongkongu, jakie widuje się czasami w Anglii na stopach urlopowiczów. Tylko dziadek nosi tradycyjne buty o podeszwach z twardego drewna, ozdobione skórzanym rzemieniem wiązanym u kostki. Dom Abdula Khada, stojący na uboczu, jest o wiele większy od innych. Przez szerokie, pomalowane na szaro drzwi wchodzimy do wnętrza i zaraz przy wyjściu natrafiamy na drewniane schody, prowadzące na pierwsze piętro. Człowiek czuje się w tym domu jak w piwnicy. Jest tam tak ciemno, że potrzeba paru minut, by móc rozróżnić przedmioty. Pomiędzy naszymi nogami uganiają kurczęta, a za drzwiami stajni słychać dreptanie zwierząt. Czuje się też ich zapach. 32 Wchodzimy po kamiennych stopniach na wyższe piętro, ie mieszka rodzina. Ściany, posadzki, również kamienne, pokryte są czymś w rodzaju gipsu o konsystencji stwardniałego nisku, który zalatuje krowim łajnem. Cały dom pachnie oborą, '.najdujemy się w czymś w rodzaju małego holu, zupełnie pu-Bgo, jeśli nie liczyć paru poduszek ułożonych w kącie. Po-licszczenia mieszkalne otaczają to centrum życia rodziny, rowadzą do nich drzwi z grubego drewna, bardzo wąskie zaopatrzone w solidne zamki. Trzeba się ustawić bokiem, że-się przez nie przecisnąć. Ward, małżonka Abdula Khada, pokazuje mi mój pokój. Jest kobieta bez urody, w wieku swojego męża. O oliwkowej ce-| ciemnych włosach, równocześnie pomarszczona i tłusta, pana świat małymi złośliwymi oczkami, potrząsając f niszczony mi dłońmi, na których pobrzękują złote bransolety, psa biżuterii, jaką nosi, jeszcze bardziej podkreśla wrażenie, że kobietą przedwcześnie postarzałą. Kolczyki, złoto na zwiot-Iłej skórze, pierścionki na zdeformowanych palcach są tutaj ibolem matki rodziny, symbolem wdzięczności mężczyzny za >rowolną niewolę w domu. Wślizguję się do maleńkiego pomieszczenia, posadzka przykryta M linoleum i pojmuję, że stanowi to luksus, jakiego nie ma w in-th pokojach. Przez pięć maleńkich, wąziutkich okien - dwa na Jncj ścianie, trzy na drugiej - wpada trochę powietrza i światła zewnątrz. O tej porze po obu stronach można jedynie odróżnić 8rń pagórków. Lampa oliwna oświetla sufit i rozsiewa wokół za-:h dymu. W kącie staromodny odbiornik telewizyjny; włączono go chyba moje przybycie, obraz jest biało-czarny, niezbyt czysty, a dźwięk (fccsz.czący. Nadaremnie obracam pokrętłem we wszystkie strony, są programy arabskie, nie sposób cokolwiek zrozumieć. Abdul ula mówi do mnie z dumą: - Kupiłem go dla ciebie, żebyś się nie nudziła. Ib miłe z jego strony, ale nie wiem, co mogłabym zrobić ym urządzeniem. Zresztą nie mam zamiaru spędzić wakacji za- nicta w pokoju. Cały dzień będę na dworze, na świeżym po- |4/rdane 33 wietrzu. Ten uporczywy zapach gnoju, obory, zeschłe łajno na ścianach... Nie przypuszczam, bym mogła się do tego przyzwyczaić. Jedyny mebel w pokoju to metalowe łóżko z bardzo cienkim materacem, mniej więcej grubości kciuka, poduszką i kocem. Wzdłuż ścian coś w rodzaju półki, nieco podniesionej, wylepionej z tej samej mieszaniny piasku i krowiego łajna. Służy jako ławka, krzesło, miejsce do siedzenia, kiedy się nie jest w łóżku. Wychodząc zauważyłam przed domem podobną półkę, przykrytą małym materacem, identycznym jak mój, siedziało na niej dwoje starców, niewidomy ojciec i matka Abdula Khada. Zapewne jest to miejsce ich wypoczynku podczas dnia, tam grzeją się w słońcu i patrzą na krajobraz. W tym kraju szanuje się starszych, to oni założyli rodzinę i wszyscy o nich dbają. Następny pokój należy do Mohammeda, jego żony i ich dwóch córeczek, które z powodu ciasnoty śpią na ziemi. Takie samo pomieszczenie mają dziadkowie, a w trzecim, wąskim i długim, zamieszkują Abdul Khada i jego żona Ward. Kończymy zwiedzanie domu i ruszamy w górę klatką schodową wiodącą pod dach, gdzie rodzina spędza najwięcej czasu. W kącie klatki schodowej znajduje się maleńka kuchnia, czarna od dymu, z kuchenką na drewno i małym piecykiem olejowym. Abdul Khada tłumaczy mi, że kuchenka służy do wypieku chapatis, placuszków stanowiących podstawę pożywienia w Jemenie. Obok mieści się łazienka. Odkrywam ją w momencie, kiedy dyskretnie proszę Abdula Khada, żeby mi wskazał toaletę. Podchodzi do maleńkich drzwi w jednej ze ścian kuchni i otwiera je. Żeby tam wejść, trzeba się pochylić. Wewnątrz panuje całkowita ciemność, wyjąwszy krąg bladego światła padającego z otworu w posadzce tego ponurego zakątka. Jestem zaskoczona widokiem tych prymitywnych urządzeń. Ale czegóż się miałam spodziewać? Pod toaletami zieje pustka. Sufit jest tak nisko, że można się poruszać jedynie w pozycji schylonej, wszystkie zaś gesty ograniczają cztery ściany. Funkcję umywalki pełni miska z wodą i nie sposób używać jej inaczej, jak przycupnąwszy nad' wspomnianą dziurą. Wszystko zaś, co z owej dziury wypływa, 34 ścieka po kamiennej ścianie domu, by na koniec wpaść między kolczaste krzaki. Reszta należy do słońca. Korzystanie z tego przybytku jest dla mnie krępujące. Później, zmuszona przez okoliczności, udawałam się tam nocą, kiedy obok, w kuchni, nie było nikogo. Jeśli już musiałam pójść tam w dzień, najpierw, na wszelki wypadek, wychodziłam na dach, by się upewnić, że w okolicy nie ma żywego ducha. Zawsze miałam odczucie, jakbym była widziana. Równie skomplikowane jest mycie. Trzeba korzystać z miednicy Z wodą, oczywiście zimną, i obejść się bez mydła. Na szczęście przywiozłam jedno z Anglii. Tamtego wieczoru nie zastanawiałam się, skąd wzięła się tu woda. Nie było przecież kranu. Użyłam ją machinalnie, jak gdyby to była Anglia, potrzebowałam się odświeżyć po długiej podróży pustynią i górami. W dniach, które nastąpiły później, /dałam sobie sprawę, z jak piekielną pracą wiązało się korzystanie z tej wody. Nie odczuwam głodu. Wszystko jest dziwne. Jestem onieśmielona, zażenowana. Potrzeba mi czasu, żeby dojść do siebie i zastanowić się nad tym, co przyniesie je^Scze ta podróż. Siadam na podłodze pokrytej linoleum, w "moim" pokoju, i na razie przyglądam się rodzinie zgromadzonej w holu wokół posiłku. Jest to dziwna ¦Cena. Każde z nich przycupnęło na poduszce, oświetlają ich lampki oliwne, jedzą maczane w mleku chapatis. Biorą rękami masę, która wypełnia wielką misę stojącą na posadzce pośrodku pomieszczenia, Inimują z niej placuszki, które następnie zjadają korzystając z osobnych, małych miseczek. Ich gesty są zręczne, obserwuję je z zaciekawieniem. Masa pożywienia w zagłębieniu dłoni, lekko podrzucana i obracana, zamienia sic w placuszek, który wsuwa się do ust za pomocą kciuka. I to samo od nowa... Wszyscy rozmawiają, dużo się śmieją, opuszczona w moim kąciku dochodzę do wniosku, że nigdy nie nauczę się jadać w taki sposób. Jestem jednak zafascynowana tym widokiem, niezdolna zrozumieć ani słowa z tego, co mówią, niemy świadek. Znajduję się /a lem pośród jemeńskiej rodziny spożywającej swój wieczorny posi- 35 łek. Ta scena ma się utrwalić w mojej pamięci niby na fotografii z wakacji. Z niecierpliwością myślę o chwili, kiedy opowiem o tym wszystkim moim przyjaciółkom. Piją wodę. Przed chwilą podano mi vimto, coś w rodzaju skoncentrowanego syropu z czarnej porzeczki, wymieszanego z wodą, jaki się tutaj kupuje tylko od święta. A tego wieczoru świętem jest powrót mężczyzn, ojca i syna, a także moje przybycie. Ja, Zana Muhsen, gościem honorowym, przywiezionym aż tutaj przez pana domu, Abdula Khada, którego nieobecność trwała tak długo, że zasypują go lawiną pytań; znajduje się w centrum zainteresowania, on jeden stanowi temat rozmowy, każdy słucha jego słów z szacunkiem. Zdjął swój podróżny strój, nałożył płócienne spodnie i koszulę bez kołnierzyka. Patrzę na niego, na jego zakrzywiony nos, usta pod gęstymi wąsami. Tutejsi mężczyźni bardzo są do siebie podobni. Bracia z jednego plemienia. W sumie to szansa móc dotrzeć tak daleko, niewielu cudzoziemców przyjeżdża do Jemenu. Czuję się zaakceptowana, wszystkiego się o nich dowiem, o ich życiu, obyczajach, i po powrocie do Anglii będę miała mnóstwo do opowiadania. Dziadek jest niezwykły ze swoim nieruchomym spojrzeniem, błękitnym i martwym. Bekela przygotowuje mu placuszki i wsuwa do ust jak dziecku. Jest piękna i jej młoda twarz obok twarzy starca promieniuje światłem. Olśniewająco blada cera w otoczeniu pukli czarnych, lśniących i kręconych włosów. Obserwuje z uwagą każdy zjadany przez niego kęs, marszcząc zbiegające się na jej czole gęste brwi. Starzec niewiele się odzywa, otwiera usta, potem zamyka je jak automat. Teraz idę spać i mogę wśliznąć się do łazienki, żeby umyć się jako tako, z dala od niedyskretnych uszu. Następnie po omacku powracam do "mojego" pokoju i wyczerpana kładę się na łóżku. Jest twarde i bardzo niewygodne, mimo moich wysiłków nadal czuję się brudna. Na dodatek głód, którego przed chwilą nie odczuwałam, teraz zaczyna drążyć mi żołądek. Co ja tu robię? Na tym łóżku jak z kamienia, w tym pokoju cuchnącym krowim łajnem... To tylko przygoda, pozostanę w tym dziwnym miejscu niezbyt długo... Nagle ogarnia mnie twardy sen. Tamtej nocy nawet nic mi się nie śniło. 36 Rozdział IV Budzi mnie pianie koguta. Przez małe okienka wlewa się blade światło. Zastanawiam się chwilę, gdzie jestem, a potem wyskakuję z łóżka, żeby wyjrzeć na dwór. Otaczające góry wyglądają niezwykle dramatycznie. W brzasku wstającego dnia rysują się na niebie niczym groźne olbrzymy. Wychylona przez mały otwór ponad próżnią mam wrażenie, że nadal jeszcze znajduję się w samolocie. Za drzwiami słyszę stąpanie i chlupot wody, zapach smażeni-ny wypełnia dom. Kobiety witają mnie skinieniem głowy, nie przerywając prowadzonej pomiędzy sobą rozmowy. Śniadanie składa się znowu z chapatis. W istocie jest to rodzaj ciasta zagniecionego z mąki, wody i masła. Zrobione z niego placuszki zjada się natychmiast po wyjęciu z pieca, w którym płoną kawałki drewna. Zapach ich jest łagodny, przyjemny, są słodkie, ale spożywać je trzeba bardzo prędko, nim stwardnieją zamieniając się niemal w małe kamyki. Jest też herbata, czarna i mocno słodzona, którą Ward, małżonka Abdula Khada, wlewa do dużego naczynia. Proponują mi mleko, które pan domu kazał specjalnie zakupić w wiejskim sklepiku, chcąc mi sprawić przyjemność, ponieważ Anglicy piją herbatę z mlekiem. Grzecznie dziękuję Abdu-lowi Khada. Chociaż atmosfera tego domu jest dziwna, a także i jego mieszkańcy, przyznaję, że robią, co się tylko da, żebym czuła się tutaj dobrze. Byłoby nie na miejscu okazać zniecierpliwienie i zacząć wypytywać, kiedy nareszcie będę mogła zobaczyć mego brata Ahmeda i siostrę Leilah. A przecież tylko o tym marzę. Nigdy ich nie widziałam, nie mówimy tym samym językiem, ale są częścią mojej rodziny i pilno mi nareszcie ich spotkać. W Birmingham nie zastanawiałam się nad tym. Szczerze mówiąc zapomniałam nawet o ich istnieniu, a ponieważ mama przestała 37 ich wspominać, obie z Nadią zupełnie się nimi nie interesowałyśmy. Czekając, aż Abdul Khada powie mi, co będziemy robili, bawię się przed domem z dziećmi. Zabawa polega na poznawaniu arabskich słów. Kamień, ręka, głowa, dom itd. Dwie dziewczynki, Shiffa i Tamanay, są wzruszające i pełne życia. Shiffa ma osiem lat, jej młodsza siostra cztery i są do siebie podobne jak dwie laleczki. Te same długie włosy, spadające na plecy, proste i czarne, ozdobione małymi pstrymi chusteczkami. To samo spojrzenie ciemnobrązowych, błyszczących radością oczu. Dwie prześliczne dziewczynki, z którymi miło się bawić. Ale godziny upływają, mija dzień, potem noc, a Abdul Khada nie wspomina o podróży. Zszedł do wsi nie proponując mi, abym mu towarzyszyła, i powrócił dopiero wieczorem. Dziadek przez cały dzień siedział na ławce przed domem, w słońcu, niewidomy i milczący, słuchając śmiechu dzieci. Kobiety spędziły czas na noszeniu wody i pieczeniu chapatis. Stosowałam metody iście indiańskie, żeby udać się do toalety, przez nikogo nie zauważona. Wieczorem starałam się jeść jak inni i moja niezręczność wywoływała uśmiech Abdula Khada. Zauważył, z jakim trudem wytrzymuję siedząc przy jedzeniu na ziemi i jak mi niewygodnie posługiwać się rękami. Toteż następnego dnia postanowiono podawać mi posiłki w "moim" pokoju, dostałam talerz, widelec i specjalnie dla mnie przygotowane pożywienie. Zrozumiał również, że się nudzę. - Chcesz pójść do wsi zobaczyć sklepy? Zabiorę cię dzisiaj po południu. Dobra wiadomość! Abdul Khada kupi mi papierosy. Nie chodzi o to, żebym była jakąś wielką palaczką (w Anglii palę głównie po kryjomu, jednego czy dwa papierosy na dzień, raczej z przekory niż z potrzeby), ale nudzę się i moja ostatnia paczka się skończyła. Tutaj kobiety nie palą, z tego, co zrozumiałam, jest to im zabronione, ale Abdul Khada odnosi się do mnie inaczej, jestem Angielką, traktuje mnie jak równą sobie. Gdybym wiedziała... Gdybym wiedziała, że to wszystko było tylko i wyłącznie komedią, że ten dom i rodzina okazały się najgorszą z zasadzek. Ale wtedy nic, zupełnie nic nie dawało podstaw do 38 niepokoju. Był wobec mnie miły, uprzedzająco usłużny. Jestem gościem, osobą, której poświęca się czas, pokazuje okolicę. Do leżącej w dole wsi prowadzą dwie drogi. Jedną i drugą przybywa się do celu w tym samym czasie, ale jest między nimi zasadnicza różnica: kobiety nie mają prawa iść drogą, jaka im się spodoba. W towarzystwie mężczyzny mogą pójść ścieżką główną, mogą spotykać innych ludzi; jeśli są same, przechodzą bocznym traktem, za domami. Taki zwyczaj. Wieś składa się z jakiejś setki domów, pobudowanych jeden obok drugiego, tylko siedziba Abdula Khada stoi na uboczu. Kie dy idziemy, wiele osób nas pozdrawia, Abdul Khada jest tu zna ny i wydaje się spokrewniony w taki czy inny sposób ze wszystkimi mężczyznami, jakich spotykamy. Ci, którzy się zatrzy mują, aby z nim porozmawiać, w większości są w tym samym co on wieku i kiedyś pracowali w Anglii. Znają język angielski na tyle, aby mnie grzecznie spytać czy Jemen mi się podoba, czy jestem zadowolona z pobytu tutaj - zwyczajne, banalne uprzejmości. "^ Trzy sklepy we wsi przypominają raczej szałasy. Funkcję drzwi pełnią tu wielkie metalowe kurtyny, nie mają ani witryn, ani wystaw. Półki są prawie puste, koślawo przytwierdzone do ścian, które tutaj maluje się białym wapnem. Wewnątrz niewiele widać mimo oliwnych lamp, zawieszonych u sufitu. Jest kupiec bławatny, sklep spożywczy oraz coś w rodzaju bazaru, gdzie można kupić coca-colę, papierosy. Zaopatrzenie jest skąpe, trochę konserw. Wszystko to wydaje mi się raczej brudne i ubogie. Domy podobne są do siebie: dwa piętra i stajnia na parterze. Zapach zwierząt: owiec, krów, baranów, kurczaków jest wszechobecny. Upał sprawia, że miejscami jest ten odór nie do wytrzymania dla Angielki, za jaką się uważam. Zaopatrzywszy się w papierosy, w krótkim czasie obchodzę te wszystkie ulice zawalone przeróżnymi odpadkami. Tutejsi ludzie nie mają wyznaczonego terenu, gdzie 39 mogliby pozbywać się śmieci i po prostu wyrzucają je przed własny dom albo od czasu do czasu palą. Nie zauważam żadnego turysty, jestem jedyną cudzoziemką, nie ma tu linii telefonicznej, elektryczności, a najbliższe większe miasto, trochę nowocześniejsze, położone jest o dwie godziny jazdy samochodem w kierunku południowym, niedaleko granicy pomiędzy Jemenem Północnym i Południowym. Jest to Taez, gdzie byliśmy pierwszego dnia. Mam kłopoty ze zlokalizowaniem tego miejsca, jesteśmy około dwieście kilometrów od Sanaa, stolicy, być może trochę dalej, ale droga jest tak skomplikowana i kręta, że miałam wrażenie, iż przejeżdżamy tysiące kilometrów. Nie można kupić mapy drogowej, brak jakichkolwiek pocztówek z widokiem wsi, zresztą nigdzie nie widać poczty. Jeśli zechcę do kogoś napisać, będę musiała dawać listy Abdulowi Khada, który powierzy je komuś, kto z kolei wręczy je pierwszemu wieśniakowi udającemu się do Taez. Naprawdę jesteśmy na końcu świata, ale jak na razie ta przygoda mi się podoba. Abdul Khada nie spieszy się i opowiada o wszystkim wypytującym go ludziom. Pytają go, jak się miewa jego rodzina w Anglii, której zresztą nie zna, w jakiej fabryce pracował. Pytają także, jak prosperuje jego restauracja w Hays. Jest zatem właścicielem restauracji, o tym nie wiedziałam. Podobnie jak nie wiem, gdzie się znajduje owo miasto Hays, o którym rozmawiają. Nikogo nie dziwi moja obecność u boku Abdula Khada, mój ojciec jest jego przyjacielem i to wystarczy. Naprawdę Abdul Khada nie jest w swojej wsi ani bogaty, ani możny, nie jest mężczyzną o wyglądzie władczym czy też pretensjonalnym, tylko zwykłym obywatelem, należącym do klasy średniej, żyjącym podobnie jak inni, w podobnym domu, ze swoją plemienną rodziną, której zapewnia utrzymanie. Ten pierwszy spacer po wsi był udany i w drodze powrotnej miło gwarzę z moim przewodnikiem: — Gdzie się znajduje miasto Hays? — Przy głównej drodze wiodącej do Sanaa. Syn pomógł mi otworzyć tam restaurację. — Mohammed? 40 — Nie. Mój młodszy syn Abdullah. Pokazałem ci wczoraj jego fotografię. — Atak. W rzeczywistości nie zwróciłam na nią zbytniej uwagi. Wiadomo mi skądś, że Abdul Khada ma jeszcze jednego syna, widziałam jego zdjęcie, ale nie bardzo je sobie przypominam. Po powrocie do domu siadamy na ławce w towarzystwie dziadków i dwóch małych dziewczynek. Słońce zaczyna się obniżać; w każdym razie na dworze jest przyjemniej aniżeli w domu. Zapachy, ciągły ruch, ciemne ściany, a przede wszystkim brak światła sprawiają, że chętnie stamtąd wychodzę. Rozmawiają pomiędzy sobą, patrzę w dół na wieś, którą oglądałam z bliska. Jak ona się nazywa? Tak. Hockail... Mała kupka domów pośród gór. Tu nazywa się je pagórkami, ale nigdy w Anglii nie widziałam pagórków tak wysokich. Jesteśmy zapewne na wielkim skalistym płaskowyżu, który sam znajduje się bardzo wysoko i nad którym górują jeszcze inne wzniesienia. Nie jestem zbyt mocna w geografii, a zresztą geografia na niewiele się przyda. Zapewne trzeba się tu urodzić, żeby móc rozeznać się w terenie. Gdybym chciała wyjechać stąd sama, zbyt bym się bała, że się zgubię, i zgubiłaby*" się na pewno. Chwilami uważam to miejsce za piękne, dzikie, z tymi wszystkimi drapieżnikami krążącymi po niebie, z tym nieskończonym oceanem wzgórz sięgającym po horyzont. Szczególnie wieczorem lub rankiem, kiedy światło zamienia ten krajobraz w iście księżycowy. Jakaś inna planeta. Najczęściej jednak to miejsce jest dla mnie zbyt brudne, zanadto gorące, zapylone, za bardzo oddalone od wszystkiego, od minimalnego bodaj komfortu: kranu, spłuczki, prawdziwego materaca, krzesła, stołu do jedzenia. Tego wieczora powietrze jest ostrzejsze, świeższe, jeśli tak można powiedzieć, ponieważ tutaj nic nie jest wystarczająco świeże, a deszcz pada chyba co dziesięć lat... Po raz pierwszy czuję Się mniej wyizolowana, widziałam ludzi, mam papierosy, rozmawiałam po angielsku. - Oto mój syn Abdullah... Cała rodzina podnosi się z miejsc, by powitać nowo przybyłego. Ja również. Jest to chłopaczek. Ma czternaście lat, ale można by mu dać 41 osiem. O wyglądzie wątłym, wręcz chorowitym, jest bardzo szczupły i bardzo blady, z dziwną, skurczoną twarzą, wygląda na niezadowolonego z siebie i ze świata. Biedny chłopiec, naprawdę nie jest urodziwy z tym ogromnym, nieproporcjonalnym nosem pośrodku dziecinnej twarzyczki. Ward, jego matka, rzuca się, by wziąć od niego podróżną torbę i żeby go uściskać. Reszta rodziny otacza go kręgiem, Abdul Khada zaś bierze mnie za rękę i przedstawia mi swojego syna: - Oto mój syn Abdullah. Uprzejmie wyciągam dłoń, podobnie jak wcześniej do pozostałych członków rodziny. Jego dłoń jest miękka, mniejsza od mojej, nijaka. Wydaje mi się, że lekko odwraca oczy - może to mój europejski strój, a może nieśmiałość. Chyba nie byłby w stanie unieść wiadra wody; a przecież Abdul Khada mówił, że to właśnie on pomógł mu odmalować i urządzić restaurację. Ponownie siadamy na szerokiej ławie i dalej prowadzę rozmowę z Abdulem Khada, nie zwracając specjalnej uwagi na Abdullaha, wyjąwszy grzecznościowe spojrzenie od czasu do czasu. On też sprawia wrażenie niewiele bardziej zainteresowanego tą znajomością. Ponieważ słońce zaczyna się chować za góry i powietrze robi się naprawdę chłodne, wchodzimy do domu i idę do "mojego" pokoju z Abdulem Khada i innymi. Od drugiego dnia weszło w zwyczaj, że zbierają się "u mnie", aby porozmawiać przed wieczornym posiłkiem. Abdul Khada zajmuje miejsce na ławce przykrytej kocem. Siadam z jego lewej strony, a Abdullah, jego syn, z prawej. Po krótkiej chwili wszyscy powstają: dziadek i babka, Ward, Mohammed, jego żona i dzieci. Pozostawili w pokoju nas troje. Przypuszczam, że poszli zająć się przygotowaniem posiłku. Siedzę na moim ulubionym miejscu, przy oknie, żeby móc oddychać świeżym powietrzem. Chłopiec milczy dyndając w powietrzu nogami i wpatruje się w rysunek na linoleum. Teraz w pokoju panuje cisza i zdaję sobie sprawę, że wychodzący zamknęli drzwi. Abdul Khada mówi, w jego głosie nie ma nic uroczystego, brzmi to tak, jakby mówił coś banalnego: 42 - To jest twój mąż. Trzeba było chwili, żeby to krótkie zdanie dotarło do mojej świadomości. Patrzę na Abdula Khada zupełnie zbita z tropu i nie wiem, czy mogę sobie pozwolić na śmiech, czy też nie. — Co? — Abdullah jest twoim mężem. Powtarza to bez gniewu, ale dość zdecydowanym tonem, i robię wysiłki, żeby się skoncentrować. Czy dobrze dosłyszałam słowa, czy właściwie pojęłam ich sens? Czy powiedział: "Abdullah jest twoim mężem"? - czy też: "Abdullah mógłby być twoim mężem"? A może powiedział coś innego... Nie, na pewno powiedział "mąż" i patrzy na mnie, patrzy na Abdullaha, który nadal milcząc wbija wzrok w linoleum. Nagle moje serce zaczyna bić w piersi tak mocno, że ogarnia mnie panika, brak mi tchu i z trudem udaje mi się wybełkotać: - Ale... on nie może być moim mężem. Ciągle trudno mi uwierzyć, że dobrze usłyszałam, wpadam w nieokreślony stan, mówię, żeby coś powiedzieć, nic nie rozumiem z tego, co się dzieje. Gdzie poszli pozostali? Czy też uczestniczą w tym wątpliwym żarcie? Pojawił się Mohammed, wsuwając gWwę w uchylone drzwi. Rzucam się ku niemu. - O czym on mówi, Mohammedzie? Odpowiedź jest jasna i zdecydowana: - Abdullah jest twoim mężem, Zana. To właśnie powiedział ci mój ojciec. Wyraz jego twarzy jest naprawdę poważny. Sprawę uważa za oczywistą. Co się tutaj dzieje? Zastanawiam się, co sobie wbili do głowy. Nie, to niemożliwe, nie mogą. To śmieszne. Po prostu śmieszne. Nie potrafię nawet przeanalizować tego zdania w mojej głowie. Wszystko jest nierzeczywiste. — Ale jakim sposobem mógłby być moim mężem? Nie mam męża. Nie jestem w wieku, kiedy wychodzi się za mąż, co się dzieje? Co pan właściwie chce powiedzieć? — Twój ojciec wszystko ułożył. — Mój ojciec? Co on takiego ułożył? — Małżeństwa. W Anglii. Twoje i także twojej siostry Nadii. 43 — Nadia? Zamężna? Z kim? — Z synem Gowada. Ale kim jest Gowad? Nie wiem... A tak, to ten drugi przyjaciel taty, ten, który ma zabrać Nadię na wakacje. Na wakacje! Przyjechałam na wakacje, Nadia ma też przyjechać na wakacje... Tato... Tato miałby to wszystko zaaranżować? Jak można układać w Anglii małżeństwo swoich dwóch córek z dwoma smarkaczami stąd? - To nieprawda. To niemożliwe. - To prawda. Mamy świadectwa ślubu, gdzie to jest jasno napisane. Obie jesteście mężatkami, a twoim mężem, Zana, jest Abdullah. Wyobrażasz sobie, że mogłybyście przyjechać do Jemenu, gdybyście nie były zamężne?... Już nie słucham, co mówi, dryfuję. Powtarzam sobie bez przerwy: To niemożliwe, to niemożliwe... Siedzę tu, na tej ławce, ten smarkacz obok ciągle przygląda się swoim stopom albo rysunkom na posadzce. Nic nie powiedział, zresztą nikt nie odezwał się ani słowem. Nagle olśnienie: Jakaż ja jestem naiwna, wiedzieli, wszyscy wiedzieli, kobiety, starcy, mężczyźni, mój ojciec, może i moja matka? Nie, matka nie. To niemożliwe. Ale inni wiedzieli. I obiecywali nam słońce i morze, i palmy, żeby nas wywieźć do tej przeklętej wsi. Coś tu nie jest w porządku. To niedopuszczalne! Nielegalne! To się nie uda, to się nie może udać. Nie żeni się ludzi bez ich wiedzy. Niczego nie podpisałam. O nic mnie nie pytano. Tego rodzaju sytuacje nigdzie się nie zdarzają. Przeżywam jakiś koszmar albo próbują mnie onieśmielić. Ale nie ustąpię. Myśli kłębią mi się w głowie, podczas kiedy Mohammed z ojcem rozmawiają po arabsku. Po chwili mały Abdullah przyłącza się do rozmowy. Nie rozumiem, o czym mówią, pojawia się jeszcze jakiś inny mężczyzna i stojąc na progu również uczestniczy w dyskusji. Jak gdyby mnie tu nie było, jakby nie wydarzyło się nic okropnego. W końcu wychodzą, być może dlatego, że wybucham płaczem. Może dlatego, że nie mam nic do powiedzenia. Kiedy tylko zaczynają mówić po arabsku, chcąc nie chcąc jestem wyłączona. Chcę wrócić do domu z mamą. Nie zostanę tu dłużej nawet godziny. Muszę znaleźć kogoś, komu to wszystko opowiem i kto 44 /organizuje mój wyjazd. Jest chyba ktoś taki we wsi. Ale jak iść do wsi teraz, w środku nocy... Tą piekielną drogą. Z dzikimi zwierzętami, krążącymi wokół, i tą pionową ścieżką. Co robić? Jak rozwikłać ten zwariowany koszmar? W pokoju robi się całkiem czarno i siedzę tak w ciemności, wpatrując się w mrok za oknem. Czuję, że jestem jak skamieniała, zlodowaciała, niezdolna się poruszyć i pomyśleć o czymś rozsądnym. Tak jakbym nagle wpadła w przepaść nieskończenie głęboką, zostawiając gdzieś daleko moją głowę. Nie pamiętam, jak długo tak siedziałam po ciemku. Może godzi nę. Myślałam, że wyszli bez kolacji. Oni... Abdul Khada i jego dwaj synowie. Starałam się zrozumieć, jak do tego wszystkiego mogło dojść. Mój ojciec na lotnisku, uśmiechnięty, odprężony, udzielający mi rad, bym poważała jego przyjaciela, zachwalający wyjazd do Jemenu i szansę przebywania z tą rodziną... Oszukał mnie, mama nie •wie o niczym, w przeciwnym wypadku nigdy nie pozwoliłaby mi wyjechać. •*"¦ Staram się przypomnieć sobie, co się naprawdę wydarzyło, a w każdym razie, co mi opowiadano o mojej siostrze Leilah i bracie Ahmedzie. Wszystko to jest nieokreślone, nieprecyzyjne, 'lak jak i ja pojechali na wakacje, całkiem malutcy, żeby, jak twierdził ojciec, odwiedzić swoich dziadków, jego rodziców. A potem, po upływie paru tygodni, oświadczył, że zostaną tam na wychowanie. I później już nic. Mama usiłowała ściągnąć ich z powrotem, ale w jaki sposób i dlaczego jej się to nie powiodło? Czy i mnie spotka to samo? Abdullah powraca do pokoju, pomimo ciemności rozpoznaję go po małym wzroście. Jest niewiele wyższy od mojego najmłodszego brata Mo. Zrobiło się już zupełnie czarno i zgaduję, że zamierza spać tutaj, razem ze mną. Za nim stoi Abdul Khada. Prawie krzyczę: — Nie będzie tutaj spał, chcę być sama! — To twój mąż. Musisz spać razem z nim! 45 Zostało to powiedziane twardym, niedobrym głosem. Popycha chłopaka do wnętrza i zatrzaskuje drzwi. Słyszę szczęk zasuwy po drugiej stronie. Jesteśmy uwięzieni. Staram się nie patrzeć na Abdullaha, który milczy. Ten dzieciak od swojego przybycia zachowuje się właściwie jak niemowa. Słyszę, jak chodzi po pokoju, nie wie, gdzie usiąść i co ze sobą zrobić. Sama myśl o dzieleniu z nim łóżka napełnia mnie obrzydzeniem. Kładę się pod samym oknem na ławce i owijam kocem. On kładzie się na łóżku, słyszę, jak oddycha, nie dostrzegam jego twarzy w nikłym świetle księżyca, sączącym się przez okiennice. Zastanawiam się, o czym myśli. Czy zaśnie? Dla mnie jest to niemożliwe. Nie ma mowy o spaniu. Szeroko rozwartymi oczami wpatruję się w sufit, po którym uganiają się jaszczurki. Nie zauważyłam ich pierwszej nocy, za bardzo byłam zmęczona. Nad moją głową zatem są jaszczurki, słyszę także wycie hien i wilków daleko w górach. Ten kraj to istny horror. "Biały piasek i palmy pod gorącym słońcem" - mówił ojciec... Ogarnia mnie tak wielka nienawiść, że czuję, jak cierpną mi kości. Jestem bryłą lodu i nienawiści. Dzieciak oddycha regularnie, śpi. Dla niego ta sytuacja nie jest niepokojąca. Słyszałam już, jak mówiono, że w Jemenie ludzie pobierają się w bardzo młodym, dziecięcym wieku. Myślałam, że to tylko taki zwyczaj, bez dalej idących konsekwencji, że chodzi o obietnicę małżeństwa, nie zaś o rzeczywisty związek, że nie kładzie się ich do jednego łóżka w wieku dziesięciu czy też czternastu lat. Ten jest czternastolatkiem i leży w moim łóżku. Niech tam pozostanie, nigdy z nim nie będę spała, nigdy! Nie potrafią mnie do tego Zmusić. To niemożliwe. Powoli mijają godziny, przylepione do sufitu jaszczurki też chyba zasnęry5 a ja ciągle mam oczy otwarte, boję się przymknąć powieki. Gdybym usnęła, straciłabym kontrolę nad sytuacją. Mógłby się na mnie rzucić. Choć jest chudy i chorowity, niełatwo bym się go pozbyła. Poza tym jest jego ojciec. Z nim jest najgorszy problem. To zły człowiek, a ja nie zdawałam sobie z tego sprawy. Przez cały czas podróży grał przede mną komedię: uśmiechy, ukłony. Przejdę się z tobą na spacer, kupię ci papierosy, masz tu mleko, talerz i widelec, żeby ci było wygodniej jeść. 46 Jestem Angielką, nie zaś Jemenką. Nigdy nie dostosuję się do ich dzikich obyczajów. Dzisiaj udało mu się mnie przestraszyć, ale jutro będzie dzień i pobiegnę do wsi po pomoc, dam znać matce, znajdę kogoś, kto zawiezie mnie do Taez, zatelefonuję, napiszę, żeby po mnie przyjechali, a przede wszystkim, żeby mama nie pozwoliła jechać Nadi. Ten Gowad, który twierdzi, że ożenił ją ze swoim synem... Wszystko to szaleństwo. Niewyobrażalne. Kocham Mackiego. Choć jesteśmy zaledwie w stadium flirtu, jestem pewna moich uczuć. Kocham Anglika w moim wieku, nie wsadzą mi siłą do łóżka czternastoletniego Araba, o którego istnieniu aż do dzisiejszej nocy nie miałam pojęcia. Myślałam, że oprę się senności, ale to się nie udało, po jakimś czasie musiałam chyba zasnąć, bo teraz widzę, że łóżko jest puste. Chłopak wyszedł niepostrzeżenie. Już świta. Leżę nieruchomo, starając się uporządkować myśli, ustalić jakąś metodę postępowania. Nie mam dokumentów, nie mam paszportu, /abrał je Abdul Khada, podobnie jak i bilet, który zapewne nie był powrotny. Jak się stąd wydostać? Nie wierfiwiawet, gdzie się naprawdę znajduję. Oczywiście w podróży miałam pełną swobodę i oczy szeroko otwarte, ale jest tak, jakbym nie widziała niczego... Nie potrafiłabym nawet odnaleźć miejsca, gdzie wysiedliśmy z samochodu. Nie wiedziałabym, w jakim się udać kierunku. Nie mam pieniędzy. Trzeba znaleźć jakiś sposób, żeby uprzedzić mamę, przeszkodzić Nadi w podróży, i żeby potem mama po mnie przyjechała. Abdul Khada gwałtownie otwiera drzwi. Oczy ma pociemniałe od gniewu, usta wykrzywione, wrzeszczy po angielsku: - Nie spałaś z nim! Dlaczego? Syn musiał mu powiedzieć, że spałam na ławce. - Nie ma mowy! Nie będę z nim spała! Tym razem i ja też prawie wrzasnęłam. Gwałt za gwałt, nie mam innej odpowiedzi. Ponownie trzaska drzwiami, pozostawiając mnie samą, bez wyjaśnień, i znowu ogarnia mnie panika. Czy lepiej zamknąć się w tym ciemnym pokoju, czy też wyjść i spróbować / kimś porozmawiać. Lepiej wyjść. 47 I Ward, żona Abdula Khada, jest w kuchni, właśnie przyniosła wodę. Jak z nią rozmawiać? Ta gruba kobieta o niemiłej twarzy patrzy na mnie ze złością małymi, twardymi oczkami. Od mojego przybycia nieustannie przygląda się ubraniom, jakie noszę. Spódnica i trykotowa bluzka nie odpowiadają jej, uważa mnie zapewne za dziewczynę rozpustną i nieczystą. Zwraca się do mnie po arabsku. W ten sposób nie zdołamy się porozumieć - ona nie znająca ani słowa po angielsku i ja nie potrafiąca sklecić po arabsku jednego poprawnego zdania. Nie potrafię nawet zapytać, gdzie jest jej mąż. Zresztą odwraca się mrucząc pod nosem. Babka coś mówi i uderzam w płacz. Niewidomy starzec, siedzący na ławce, też nie może mi przyjść z pomocą, ponieważ i on nie mówi moim językiem. Połowa przedpołudnia upływa na oczekiwaniu na powrót Abdula Khada. Kiedy przybywa, jak się domyślam - ze wsi, rzucam się ku niemu płacząc. — Powiedz, co się ze mną stanie? Wszystko to nieprawda? Czy mogę wrócić do domu? — Nie, nie możesz wrócić do domu. Jeszcze nie. — Jak to jeszcze nie? Co pan chce zrobić? — Musisz się przyzwyczaić. — Ale do czego? Nie chcę się przyzwyczajać. Co zrobił mój ojciec? Powiedz, błagam! - Twój ojciec wydał cię za mąż. Zapłaciłem mu za to. Zapłacił? Ten człowiek za mnie zapłacił? Za mnie? Sprzedana? To niemożliwe. Ludzi nie sprzedaje się tak jak przedmioty. Mój ojciec nie mógł tego zrobić, to mój ojciec, a ojciec nie sprzedaje swojej córki. — To nieprawda. — Zapłaciłem, powtarzam ci, sto tysięcy riali... Ta liczba nic mi nie mówi. Co to jest sto tysięcy riali? Dużo? Wszystko mi jedno, on kłamie. — Zwrócimy ci te pieniądze, jeżeli to prawda, chcę wrócić do domu. — Jeszcze nie teraz. Trzeba poczekać. Chwytam się tego światełka nadziei. "Jeszcze nie teraz" to znaczy: jeśli się uprę, będę mogła wrócić do Birmingham. Z pewnością. Ale kiedy? 48 - Powiedz mi, kiedy...? Abdul Khada bez słowa odwraca się do mnie plecami. Idę za nim, chwytam go za rękę, odpycha mnie brutalnie. Nikt w tym domu nie chce przyjść mi z pomocą. Odrzucają mnie zgodnie, ignorują, patrzą, jak krążę wokół domu, zupełnie ogłupiała, nie okazując najmniejszego mną zainteresowania. Nawet Abdullah mnie unika. Wygląda na równie przerażonego jak i ja. Wiedział chyba, że przywiozą kogoś z Anglii, kogo poślubi, ale mój styl i ubiór musiały go zaszokować. Chyba to dla niego niełatwe, jestem inna niż kobiety z jego otoczenia. Inna niż jego matka, niż żona Mohammeda, niż wszystkie Jemenki ze wsi, a poza nimi nie zna nikogo. Jestem nieskromną cudzoziemką, która pokazuje nogi i twarz. Która pali, mówi głośno jak mężczyźni. I jestem od niego dwa lata starsza. W sumie to jeszcze dzieciak. To powinno dodać mi odwagi, ale jest jeszcze Abdul Khada i wszyscy się go boją, przede wszystkim mały. Nagle wpadam na pewną myśl. Poprzedniego dnia widziałam w pokoju Bekeli, żony Mohammeda, jakieś pigułki. Mówiono mi, że dopiero co była chora. Nie wiem, co to za lekarstwo, ale postanawiam je zażyć. Jest tego cała butelka. Wystarczy, żeby mnie wyciągnąć z tego koszmaru. Wywołać chorobę, żeby musieli mnie stąd labrać. Nawet jeśli narażam życie, wszystko mi jedno. Wślizguję się do pokoju, biorę butelkę, wysypuję pigułki na dłoń i połykam wszystkie naraz, ryzykując, że się uduszę. Ale działam nie dość szybko, Mohammed już jest przy mnie, bierze mnie za gardło, potrząsa i zmusza do wymiotów. Walczymy przez chwilę, ale nie mam żadnych szans, jest silniejszy. Wypluwam pigułki wstrząsana czkawką, płaczę i czuję, że ogarnia mnie histeria. Jeden Mohammed jest tu dla mnie trochę sympatyczniejszy. Wyobrażam sobie, że musi mu być bardzo przykro w związku z tym wszystkim, co mi się przytrafiło. Zawsze był dla mnie miły, nigdy .igresywny. - Proszę cię, Mohammedzie, pomóż mi... Obojętnie wzrusza ramionami. - Nic nie mogę dla ciebie zrobić. Żaden mężczyzna nie może być nieposłuszny względem własnego ojca. — Ale jesteś dorosły, masz trzydzieści lat, jesteś mężczyzną, masz żonę i dzieci. Mieszkałeś w Anglii. Ty jeden możesz mi pomóc, Mohammedzie, błagam cię... — Nie mogę okazać nieposłuszeństwa. — Nawet jeśli się nie zgadzasz? — Tak już jest. — Więc arabscy mężczyźni zawsze słuchają swoich ojców? Nawet jeśli oni nie mają racji? — To mój ojciec i tak już jest. Ty też musisz się z tyra pogodzić. Abdullah także musi, to nasze prawo. — Ale nie moje. — To prawo twojego ojca, wziął pieniądze, musisz słuchać twojego ojca i mojego. A zatem nie mam już żadnej nadziei? Nawet Mohammed jest sterroryzowany, podległy temu potworowi Abdulowi Khada. Nienawidzę tego człowieka, nienawidzę, tak jak nienawidzę mojego ojca. Do tej pory nie wiedziałam nic o nienawiści. Byłam zwykłą angielską nastolatką, chodziłam do szkoły, na tańce, słuchałam muzyki z przyjaciółmi, miałam moją mamę, która mnie strzegła. Teraz, za ich sprawą, nie mam już nic. Więc to prawda, sprzedano mnie tak, jak się sprzedaje osła. Moja cena to sto tysięcy riali. Wczoraj Abdul Khada kupił mi coca-colę i zapłacił cztery riale. Jestem niewolnicą, córką sprzedaną przez ojca. Przestanę płakać i stawię im opór. Będę się im opierać, aż będą mnie mieli dosyć, wszyscy! Chcę, żeby mieli tylko jedno pragnienie: odesłać mnie do domu. A mojego ojca zabiję za to, co mi zrobił. Przysięgam! Tego wieczoru odmawiam posiłku i przebywania w ich towarzystwie. W ciągu dwóch dni całe moje życie się zachwiało. Jedyną moją siłą jest samotność. Niedługo mogę z niej korzystać. W pokoju pojawia się Abdul Khada. — Tej nocy będziesz spała z Abdullahem. — Nie, nie zrobię tego. — Zrobisz albo cię zmusimy. Przywiąże się ciebie do łóżka... — Nie chcę. Z kolei Mohammed przychodzi mnie "pouczać". - Zana, musisz spać z twoim mężem. Zmusimy cię. Patrzę na tych dwóch mężczyzn, silnych, zdeterminowanych, jak stoją w drzwiach. Nie mam wyjścia. Zrobią to, przywiązą mnie, tak jak powiedzieli. Nie spodziewali się chyba takiego oporu u młodej dziewczyny. Tutaj kobiety słuchają mężczyzn, a mężczyźni są dumni ze swojej władzy. Nie ustąpią. Abdullah też będzie posłuszny, kiedy już ojciec i starszy brat mnie poskromią. Udało mi się go przestraszyć poprzedniej nocy, ale z jego postawy w ciągu dnia wywnioskowałam, że budzę w nim raczej odrazę aniżeli strach. Nieczysta Angielka wystawiająca się na spojrzenia innych mężczyzn. To jest gwałt. Gwałt obrzydliwy. Jestem dziewicą i całe moje doświadczenie seksualne ogranicza się do pocałunków z Maćkiem. Nie mam wyboru: albo się zgodzę, albo mnie przywiązą do łóżka jak niewolnicę i upokorzą. Pochylam głowę, niezdolna wypowiedzieć "tak", którego oczekują. Wprowadzają Abdullaha i zatrzaskują drzwi, nie zamykając ich nawet na zasuwkę, pewni, że żadnym sposobem się nie wymknę. Kładę się do łóżka. Zamykam oczy. Nie myśleć o niczym, stać się twardą, zamienić się w kamień. To jest dzieciak niezręcznie usiłujący naśladować mężczyznę. Nic nie czuję. Chroni mnie mój bezruch. To nie mnie przydarza się ta przerażająca rzecz. To nie ja tracę oddech. Jestem nieobecna. Zana, która w Birmingham marzyła o wielkiej miłości, która tańczyła z Maćkiem, Zana wyjeżdżająca na wakacje umarła. Nie żyje. Nie wiem, co się wydarzyło. Nie chcę o tym wiedzieć. Nie będę ani upokorzona, ani posłuszna, mogą sobie robić, co zechcą, odmawiam im mojego cierpienia, odmawiam im siebie. Stałam się jak skała i skałą pozostanę. Abdullah był posłuszny. Wyciąga się obok mnie. Zostałam zgwałcona przez dziecko. Całą noc kamiennymi oczyma przyglądam się jaszczurkom na "suficie, jedynym świadkom tego wstrętnego czynu. Zrobili ze mnie niewolnicę tej obrzydliwości, ale - wbrew nim - w moich najgłębszych myślach na zawsze pozostanę wolna. Czas 51 nie ma już znaczenia, wilki i hieny urządzają pośród nocy w górach ponury koncert. To za mnie tak wyją. Rozdział V Rano z oczyma palącymi od bezsenności, pustką w głowie, pełna obrzydzenia, czuję się brudna. Abdul Khada otwiera zadowolony drzwi, z czego korzysta jego syn, żeby się wymknąć. - Dobrze się czujesz? Zupełnie jakbym była chora, on zaś martwił się o moje zdrowie. Nie odpowiadam. Co zresztą można odpowiedzieć na to głupie pytanie? Odchodzi i z kolei jego żona Ward składa mi wizytę. Wygląda, jakby chciała się ze mną porozumieć, i wykonuje gesty, których nie pojmuję. Brudna, jestem brudna, potrzebuję wody, żeby opłukać moje ciało, moją twarz. Grzebię w walizce szukając angielskiego mydła i zamykam się wraz z nim i wiadrem wody w łazienkowej szafie. Trzeba się myć kucając, prawie na czworakach, pochodnia ledwie co oświetla wstrętne ściany. Woda leje się do dziury i rzeczywistość powraca z całą siłą. I znowu nie przyjmuję jej do wiadomości. Nie mogę uwierzyć, że to wszystko mi się przytrafiło. Jedna tylko myśl tłucze się w mojej głowie: to nieprawda, to nieprawda... Trudno określić, co się wtedy we mnie działo. Byłam zmuszona żyć w nierealnym świecie, ta wieś uczepiona u gór, ten dom przylepiony do skały, ta ciągnąca się wokół pustynia, ci ludzie, ich postępowanie, wszystko to było jak zły sen. Nic nie było prawdziwe. Ward obserwuje mnie swoimi małymi, złymi oczkami* kiedy wychodzę z łazienkowej szafy. Poszła do pokoju, prawdopodobnie aby się upewnić, czy straciłam dziewictwo, ale w tym momencie nie zwracam na nią uwagi. Zresztą nie jestem pewna, czy je utraciłam. Nie pamiętam nawet, żebym krwawiła czy odczuwała ból, wszystko 52 mi jedno. Mam tylko nadzieję, że nic się nie stało - że nie ma krwi po zgwałconym dziewictwie i że Abdullah nie dopełnił swojego obowiązku małego samca, tak jak się tego po nim spodziewali. Siedząc w łóżku znowu popadam w bezruch, który mnie przed nimi chroni. Tutaj, pogrążona w moim wnętrzu, mogę cierpieć z powodu nieobecności matki. Cierpieć na myśl o Nadi, która o niczym nie wie i przygotowuje się w Birmingham do tej przeklętej podróży na tak zwane wakacje, i którą, kiedy przyjedzie, spotka ten sam los co i mnie. Chciałam kochać, marzyłam o miłości. Zniszczyli wszystko. Jestem niewolnicą jak postacie z mojej ulubionej książki. Porwana ze swojego kraju, torturowana, pozbawiona tego, co najważniejsze - wolności. W powieściach o miłości, jakie pożerałam w Anglii, dziewczęta odkrywają szczęście, czułość. Najpierw są zaloty, apoteozę stanowi końcowy pocałunek, kiedy to młodzieniec bierze narzeczoną w ramiona. Karmiłam się tymi pięknymi historiami, marzyłam o nich, spodziewałam się przeżyć coś podobnego, tak jak wszystkie nastolatki w moim wieku. Tak jak Nadia, która ma dopiero czternaście lat, która jeszcze nieda\"o bawiła się lalką. W tej chwili najnieznośniejsze jest to, że nic nie mogę dla niej zrobić. Czuję się winna, jak gdybym i ja miała swój udział w zastawieniu czyhającej na nią pułapki. Nienawidzę ich. Przede wszystkim nienawidzę mojego ojca, jestem bryłą nienawiści. Ward zakończyła inspekcję pokoju. Teraz z kolei odwiedzają mnie dziewczynki, Shiffa i Tamanay. W ich wieku nie mogą mieć najmniejszego wyobrażenia o tym, co się wyprawia, i moja nienawiść ich nie dotyczy. Są ładne, wręcz urocze, pragnęłyby się ze mną bawić tak jak pierwszego dnia, ale nie mam na to siły, chciałabym być sama, one zaś nieustannie wchodzą i wychodzą z pokoju. Mama mnie stąd wyciągnie. Moja jedyna nadzieja to mama. Ona zrozumie, dowie się, odgadnie, sama nie wiem... Znajdę sposób, żeby się z nią skontaktować. Dotrę do kogoś, kto ją powiadomi. Muszę się uczepić tej nadziei. 53 Czepiałam się jej przez osiem lat. Osiem lat, dzień po dniu, powtarzałam sobie, że wydostanę się z tej wsi, że nie ma żadnego powodu, bym pozostała na zawsze więźniem tych dzikusów. Osiem lat. A to był zaledwie trzeci dzień. Nie ukończyłam jeszcze lat szesnastu, a kiedy opuściłam Jemen, miałam ich dwadzieścia cztery. Przeżyłam jednak dzięki dwóm uczuciom: nadziei i nienawiści, obu równie potężnym. Sprawiły, że nie umarłam. Przez następne dni Abdul Khada pozwala mi siedzieć samotnie w "moim" pokoju, przynosi posiłki, nóż, widelec i dzięki temu nie muszę jeść razem z innymi. Czyni nawet pewne wysiłki, dostaję chipsy i kurczaka. Ale nie czuję głodu. Sam widok jedzenia budzi we mnie odrazę, nie mówiąc o muchach. Muchy dokuczają nam w dzień, a w nocy komary. Nie umiem sobie z nimi poradzić, nie umiem ich zlekceważyć! Ugryzienia komarów doprowadzają mnie do szaleństwa, drapię skórę aż do krwi. Inni nauczyli się nie drażnić skóry po ukłuciu, gdyż im bardziej się ją drapie, tym bardziej swędzi. Mam uczucie, jakby mnie z niej żywcem odarto. Osaczona przez muchy, komary, jaszczurki i wyjące nocami drapieżniki. Piję wyłącznie vimato, na sam widok jedzenia żołądek podchodzi mi do gardła. Także na widok Abdullaha. Pierwszego dnia nie wiedziałam, czy rzecz się znowu powtórzy. Powtórzyła się. Co wieczór ojciec wprowadzał syna, by dopełnił ofiary, i. nie odpychałam go z obawy, że się poskarży, a ja poniosę konsekwencje. Podobnie jak za pierwszym razem, znoszę ten nikczemny czyn nieruchoma jak skała. Czasami wchodzi pod ckiem ojca, potem, kiedy zamkną się drzwi, pozostawia mnie w spokoju. Dopiero po wielu dniach zdałam sobie sprawę, że już nie jestem dziewicą. Dziś rano Abdul Khada oświadczył mi uroczyście, że kiedy urodzę dziecko, będę mogła jechać do Anglii. Dziecko... Dziecko! Czy Abdul-lah może mi zrobić dziecko? Jest chory, blady, nie ma w nim nic z mężczyzny, i gdybyśmy byli sami, nie śmiałby mnie nawet dotknąć. Wczoraj wieczór odepchnęłam go gwałtownie. Mocne uderzenie w pierś sprawiło, że poleciał do tyłu jak chudy i słaby pajac, którym 54 zresztą jest. Wyszedł, żeby się poskarżyć swojemu ojcu. Abdul Khada otworzył drzwi, podszedł i spoliczkował mnie tak gwałtownie, że zrobiło mi się czerwono przed oczyma. Wszystko w mojej głowie było czerwone. Krew w oczach, wszędzie krew. Chciałabym zabić. Ten policzek spowodował u mnie zmianę postawy, rozbudził złość. Teraz już nie błagam, tylko przeklinam. To mi daje chwilową ulgę. Abdul Khada jest złodziejem, rzucam mu to w twarz. Porwał mnie i nadejdzie dzień, kiedy zostanie ukarany! — Twój ojciec cię sprzedał. Zapłaciłem tysiąc funtów i mam twoje świadectwo ślubu! — Pokaż je! Wzrusza ramionami. Jakże mógłby mi pokazać papier, skoro go nie ma! Albo jest fałszywy. Musieli go sfabrykować tu, w Jemenie, korzystając z mojego paszportu, którego nigdy więcej nie widziałam. — Chcę napisać do mojej matki. — Proszę bardzo. Moje samopoczucie bywa raz lepsze, raz gorsze, w ciągu dnia zdarza się, że ufam, iż w niedługim czasie mama odkryje, co się tutaj dzieje i przyjedzie po mnie. Innym razem rozmyślam o podróży, jaką odbyliśmy. Była długa, trudna, ????? od cywilizacji. Jakżeby mogła mnie tu odnaleźć? W najgorszych momentach zdarza mi się nawet podejrzewać, że mama wiedziała o projektach ojca, że być może była tego zdania co i on. Gdyby to była prawda, nie miałabym już nikogo na ziemi. Oprócz Nadii. Tylko Nadia się liczyła. Należało nie dopuścić do jej podróży z Gowadem. Z Anglii przywiozłam blok listowy i koperty. Zaczęłam pisać. "Do mojej ukochanej Matki. Bardzo Cię proszę, nie pozwól jechać Nadii. Wydali mnie za mąż i nie wiem, co teraz się stanie. Bardzo się boję. Potrzebuję pomocy. Błagam Cię, nie pozwól jechać Nadii, błagam Cię, ukochana Mamo. Pomóż mi, ale przede wszystkim nie pozwól jechać Nadii". Pół strony. Nie piszę o Abdulu Khada i innych. Na wypadek gdyby przeczytali list, zaklejam kopertę. Jedyny sposób, żeby ją 55 wysłać, to oddać ją w ręce Abdula Khada. Nie pozwalają mi wyjść poza obręb domu, nie wolno mi chodzić do wsi. On jest moim jedynym łącznikiem ze światem zewnętrznym. Jedzie do Taez, a tam jest poczta. - To list do mojej matki, w którym piszę, że dojechałam szczę śliwie i że wszystko w porządku. To ciekawe - nie ma podejrzliwej miny. - Nadam ci go na poczcie. Czy to zrobi? Tego dnia miałam nadzieję. Mówiłam sobie, że przecież musi wysłać chociażby jeden list ode mnie, jeśli chce, żeby mama się nie niepokoiła. Nazajutrz już w to nie wierzyłam. Pomyślałam, że po prostu podarł albo spalił list. A trzeciego dnia wyczekiwałam na odpowiedź. Dostałam tę moją odpowiedź dzisiaj rano. Przynieśli do domu kartki, jakie do mnie wysłano. Szły przez Taez i nie mają dokładnego adresu. Numer skrzynki pocztowej - to wszystko. Jakiś znajomy Abdula Khada - ktoś w rodzaju wspólnika, jak przypuszczam - który odbiera listy. Tak więc nikt na świecie nie wie, gdzie się znajduję. Mam szesnaście lat. "Happy Birthday" - głosi kartka od mamy, od Nadii, od małego braciszka Mo, Ashii i Tiny. Piękne kartki urodzinowe, z kwiatami i ptakami. Wiem, gdzie je kupili. Zawsze •chodzimy do tego samego sklepu, gdzie sprzedają kolorowe pocztówki, na których jest napisane: "Dla mojej siostry", "Dla mojej córki"... Na maminej kartce są delikatne kwiatki. "Dla mojej córki", "Radosnych urodzin". Oni tam nic nie wiedzą. Tylko tydzień został do odlotu Nadii i Gowada. Wyobrażam ją sobie w naszym pokoju, jak pisze kartkę i słucha reggae. Jej walizka już jest gotowa. Nasz pokój, nasze własne ukryte miejsce. Kolorowe tapety, bliźniacze łóżka, powieści, kasety. Wieczory spędzałyśmy upajając się muzyką, razem, kryjąc się przed tatą, który potępia "muzykę murzyńską". A ja siedzę tutaj, na ławce z kamienia i gipsu, z twarzą obróconą w stronę gór, pod gorącym słońcem, w obłoku much, pokryta ranami, obok tego niewidomego i milczącego starca. I Ward, która dziś rano zwymyślała mnie po arabsku. Domyśliłam się tego po złym wyrazie jej twarzy... 56 Dwie jemeńskie dziewczynki, bawiące się w kurzu u moich stóp, nie mogą mnie pocieszyć. Ani zapach pocztówek, przyblakły po długiej podróży. Zapach Anglii nie dotarł aż tutaj. Jestem tak daleko i taka samotna. Pójść się wypłakać do tego mrocznego pokoju, na tym kocu cuchnącym baranem. Starannie poukładać moje skarby w walizce. Słuchać tamtej muzyki. I płakać. Po kryjomu. Nie płakać przy nich. Przeklinać ich płacząc. Byle tylko mój list doszedł na czas. Byle tylko mama zechciała mi pomóc. Ojciec nie napisał do mnie na urodziny, czy to znak? Ale znak czego?... Sprzedał mnie, sprzedał nas obie, po tysiąc funtów za każdą. Czy coś takiego jest do pomyślenia w roku 1980? Ojciec sprzedający swoje córki jak bydło? Więc to właśnie miały oznaczać jego groźby, kiedy mówił: "Nauczę was zachowywać się jak dobrze wychowane dziewczyny arabskie". "Potrzebujecie autorytetu". "Nie pokazuje się nóg". "Angielskie wychowanie to zgnilizna". Musiał nas nie cierpieć. Nie cierpieć za to, że jesteśmy Angielka mi, a nie Arabkami. Często miewał kłopoty finansowe, długi, nie zapłacone grzywny. Raz nawet mama musiała za niego zapłacić, żeby go uratować przed więzieniem. Wstydził się prosić o pomoc swoich arabskich przyjaciół. *? Nie jesteśmy już jego córkami. Należymy do mamy, jesteśmy angielskiej narodowości. Moja odwaga wraca. Czekać. Wytrzymać. Tutaj czas przepływa niepostrzeżenie, każdy dzień podobny jest do poprzedniego. Kobiety chodzą do studni po wodę, przygotowują chapatis, karmią zwierzęta, nocą zapalają pochodnie, a rankiem niezmordowanie powtarzają te same gesty co poprzedniego dnia. Minęło osiem dni, które wydają mi się długie niczym wiek. Postarzałam się o wiek, a dziś kończę zaledwie szesnaście lat. Żeby zejść z Abdulem Khada do wsi, muszę teraz korzystać z bocznej ścieżki, przeznaczonej dla Arabek, która prowadzi zboczem góry, przez kolczaste krzaki. Teraz traktuje mnie jak tutejszą kobietę. Jego kłopot polega na tym, że wszystkie spojrzenia kierują się na mój strój, jedyną rzecz, jaka mnie jeszcze wyróżnia, i której 57 trzymam się z całych sił. W tej wsi jestem Angielkąi jak na razie niewiele mogą na to poradzić. Z dumą znoszę zgorszne spojrzenia. Nie jestem niczyją własnością. Abdul Khada czuje to poza domem gra rolę tego, któremu nie przeszkadza "Angielka sja". Stara się być cierpliwy, wyczekuje, moim zdaniem nadaremni, na moment kiedy całkowicie ustąpię. W tym celu czyni nawet pene ustępstwa, kupuje mi owoce, żeby się pokazać przed sprzedawcąOwoce nie są dobre ani dojrzałe, ani soczyste. Ale trochę przypominją mi Anglię. Zjeść jabłko z zamkniętymi oczami i myśleć, że siyest gdzie indziej. Potem zabiera mnie z wizytą do swojego młodszep brata, Abdu-la Noor, którego zaledwie zauważyłam, kiedy pierwsy raz przechodziliśmy przez wieś. Ma jakieś czterdzieści lat, je podobny do Abdula Khada, choć szczuplejszy, i nie ma tak przencliwego wzroku. Prawdopodobnie jest uboższy, ponieważ jego doi jest mniejszy od domu starszego brata. Pan domu jest nieobecny, 'itają nas jego żona Amina, pulchna i urocza, mniej więcej trzyd^stoparoletnia, oraz ich synowa Haola. Haola ma osiemnaście h Natychmiast uderza mnie jej spojrzenie. Ogromne czarne oczy. W>sy niezwykle długie, nie ucinała ich chyba od urodzenia. Aminajest dla mnie bardzo miła, bardzo uprzejma. Zachowuje się zupelie inaczej niż Ward. Wydaje mi się, że mogłabym z nią swobodnie porozmawiać, gdybym mówiła jej językiem. Zaczynam rozumieć jedną ważną rzecz. Kobiety ą przyzwyczajone do samotności, podczas gdy ich mężowie praają za granicą, w Arabii Saudyjskiej albo po prostu w sąsiednim nsście. Większa część ich życia upływa bez mężczyzn. Kiedy zł małżonkowie wracają, jak teraz Abdul Khada, ponownie chwytaj; cugle i wtedy one znoszą ich władzę i obecność. Lecz w rzeczywiści doskonale się bez nich obchodzą. Amina mówi coś do mnie, bardzo chciałabyrr ją zrozumieć, wydaje mi się, że mnie żałuje, bo nagle zaczyna jąkać, a Abdul Khada pragnie jej w tym przeszkodzić. Robi rękora dużo gestów i trochę odgaduję, o co mu chodzi. Nie chce, żeby pzy mnie płakała, i prosi, żeby się uspokoiła. Haola także patry na mnie ze •współczuciem. Przynajmniej w tym domu są dwii kobiety, które 58 mnie rozumieją i wygląda na to, że trzymają moją stronę, ale nic więcej oprócz płaczu uczynić dla mnie nie mogą. Amina ma około trzydziestu pięciu lat i już masę dzieci. Najstarszy syn ma dwadzieścia lat, drugi szesnaście, trzeci trzynaście, następny dziewięć, jeszcze młodszy sześć oraz jedyna córka siedemnaście. Jeśli dobrze obliczyłam, swoje pierwsze dziecko musiała mieć w wieku czternastu lat. I znowu, jeśli moje obliczenia są właściwe, będzie potrzebowała dużo pieniędzy, żeby ożenić wszystkich swoich synów. Ten obyczaj kupowania żon musi być dla nich wszystkich poważnym problemem. Wizyta jest krótka, Abdul Khada wstaje, będziemy wracać do orlego gniazda. Nie odstępuje mnie na krok. Uciec... oczywiście myślę o tym, ale dokąd uciekać? Gdybym była w mieście, na przykład w Sanaa, zaczęłabym biec, spróbowałabym szczęścia, schroniłabym się do ambasady. Wspinamy się ścieżką dla kobiet. Tutaj być kobietą to tyle, co być skazaną do końca życia. Wymijamy je zawoalowane, dźwigające wiadra wody, niezmordowanie, albo wiązkę drewna, niezmordowanie, odwracające wzrok od przechodzących mężczyzn... niezmordowanie... rodzące dzieci... Moje życie nie może tak wyglądać! Nigdy nie zostanę niewolnicą^ Mohammed jest dla mnie miły. Zachowuje się tak, jakby nic się nie wydarzyło, jakby w porwaniu mnie nie brał udziału. Jeśli chodzi o Abdullaha, dzieciaka, który ma być niby moim mężem, milczy, kiedy się tylko pojawię. Ignoruje mnie, tak jak ja jego, ale mimo to powróci dziś wieczorem, jak co dzień, i będę robić wszystko, co możliwe, żeby oddalić moment położenia się do łóżka. Rano Abdul Khada wypytuje go i jeśli się dowie, że odmówiłam, będzie się złościł i obsypie mnie wyzwiskami. Dziś wieczorem odmawiam. Ze zdecydowaną miną kładę się na ławce koło okna. Abdullah patrzy na mnie, waha się, potem podchodzi i wyciąga rękę, żeby zaprowadzić mnie do łóżka. Natychmiast wpadam w złość. Straszliwą złość, która sprawia, że tracę kontrolę nad tym, co robię. Kopniakami przeganiam go wokół pokoju, od ściany do ściany, jakbym ścigała węża. 59 - Wynoś się... nie dotykaj mnie, zabraniam ci mnie dotykać! Nie wrzeszczę, ryczę grubym głosem jak dzika bestia. Biję go na oślep, zakrywa twarz rękami, nie próbuje nawet się bronić. Gdyby tak rozumiał, co do niego mówię! Że jest brzydki, że czuję do niego wstręt. Że ten dom jest paskudny i brzydzę się go. Wstręt, wstręt, wstręt - tylko to mam na ustach. Ucieka, żeby poskarżyć się ojcu, a ja z trudem łapię oddech. - Co się dzieje? - pyta mnie Abdul Khada. - To się dzieje, że nie chcę, żeby mnie dotykał. Kiedy mnie odwieziesz do Anglii? Opór na nic się nie zdał. Brutalny policzek wymierzony w skroń obala mnie na podłogę. I nic więcej. Po chwili powraca Abdullah z ponurym wejrzeniem. Na próżno walczę, nie uda mi się uniknąć tego obrzydliwego kontaktu. Według prawa panującego w tym domu chłopiec ma mieć stosunki seksualne. I według tego prawa mam to znosić. Mogę utrudniać im życie, na ile się tylko da, ale temu prawu nie zdołam się wywinąć. Noc, każda noc będzie koszmarem. Abdul Khada jest całkowicie zdecydowany przełamać mój opór, a nie jest to człowiek, któremu można przez dłuższy czas okazywać nieposłuszeństwo. Poza Anglią jest całkowicie inny. Nie widzę w nim nic wspólnego z Abdulem Khada, jakiego spotkałam w naszym domu. W Birmingham był, podobnie jak inni przyjaciele mojego ojca, rozmowny, przyjazny, nieszkodliwy. Normalny. Tu, w Jemenie jest kimś w rodzaju szefa bandy, tyranem, który ma absolutną władzę we własnym domu i któremu nikt się nie opiera. Nawet jego rodzice, biedni staruszkowie, utracili swoją pozycję. Przede wszystkim dziadek. Będąc na utrzymaniu syna nie ma już nic do gadania. W tej społeczności ojciec rodziny jest przywódcą i może robić, co mu się tylko podoba. Poza tym zdałam sobie sprawę, że Abdul Khada jest gwałtowny, nawet wobec innych mężczyzn we wsi. Tego popołudnia rozmawiał po arabsku z kimś, kto najwyraźniej był innego niż on zdania, nie mam pojęcia, w jakiej sprawie. Zaczął do niego mówić ze złością, ale rozmówca nie podjął wyzwania. Uległość. Uległość temu marionetkowemu mężowi. Noc pełna niepokoju, noc bezsenna. Ileż czasu przyjdzie mi to znosić w otocze- 60 niu ludzkiej przemocy, pośród brudnych ścian, much, komarów, słuchając wycia wilków, wdychając zapach obory? - Kędy zabierzesz mnie do Anglii? Zaczynam od samego rana. Nie będzie dnia, żebym nie postawiła tego pytania. - Kiedy będziesz w ciąży, będziesz mogła wrócić do Anglii, żeby urodzić przy twojej matce. Kłamie. Spodziewa się, że szybko zajdę w ciążę, ponieważ wyobraża sobie, że dziecko mnie zmusi do zaakceptowania ich prawa. Że dziecko nie pozwoli mi opuścić Jemenu. Jego zdaniem, im prędzej ustąpię, tym prędzej zobaczę Birmingham. Zaczynam rozumieć, o co chodzi w tej bitwie. Jeśli uda mi się ich przekonać, że się zgadzam, być może w końcu potrafię postawić ich przed faktem dokonanym. Proszę bardzo, jestem w ciąży, będę rodzić, proszę mnie odesłać do Anglii. W końcu niewielki mam wybór, a ten wybieg może się uda. Mogłabym ich nawet oszukać, że jestem w ciąży, i prosić o wyjazd. Abdul Khada podaje mi szklankę herbaty, spuszczając wzrok. Gruba Ward podrzuca placuszki na węglowym piecu, nie rozumie naszej rozmowy po angielsku, ale od czasu do czasu czuję, jak piorunuje mnie swoimi małymi, złymi oczkami. Wyobrażam sobie, co o mnie myśli, nienawiść, jaką odczuwa. Nie tylko jestem nieczysta, ale odrzucam jej ubóstwianego syna. Podobno Abdullah o mało co nie umarł. Podobno od urodzenia choruje. — Przysięgasz, że jeśli będę w ciąży, powrócę do Birmingham? — Nie ma potrzeby przysięgać. Jesteś tu po to, żeby urodzić dziecko mojemu synowi, jesteś jego żoną. — Nie, nie jestem jego żoną. Nigdzie nie jest to zapisane! — Owszem, mam zaświadczenie. — Pokaż, chcę zobaczyć. — Nie ma potrzeby. Zapłaciłem i mam zaświadczenie. — Kłamiesz, wiem, że kłamiesz. Nie ma dokumentu, jestem Angielką, nie można wydać mnie za mąż wbrew mojej woli. W Anglii poszedłbyś za to do więzienia! Nie ma rady, jestem agresywna. Kilka sekund wcześniej obiecywałam sobie, że będę sprytna, będę udawać, że ustępuję, ale kiedy 61 tylko zaczynam rozmawiać z tym człowiekiem, powraca nienawiść. Nie potrafię udawać. Najgorsze jest to, że kpi sobie z mojej agresywności, moje krzyki spływają po nim jak woda po gęsi. Ma w ręce wszystkie atuty. Wie, że nie potrafię uciec, odrzucić jego syna. Pojęcie gwałtu nie robi na nim najmniejszego wrażenia. To, że nie kocham Abdullaha, nic go nie obchodzi. Lekceważy sobie moje pretensje do odzyskania praw związanych z obywatelstwem angielskim. Tutaj na nic się to nie zda. Odpowiedź jest prosta: - Twój ojciec jest Jemeńczykiem, zapłaciłem twojemu ojcu, takie jest prawo. Jesteś Jemenką. Mam ochotę stanąć i wyć w kierunku tych jemeńskich gór, wołając, że nie jestem ich własnością! Zaczynam wariować. Dziesięć dni później nadal brak wiadomości od mamy. Nie wiem nawet, czy Abdul Khada wysłał list i czy Nadia jest już w drodze. Leżąc na łóżku czytam moją ulubioną książkę "Korzenie". Długa i przerażająca historia o niewolnictwie czarnych, o ich walce o wolność. Przesadzeni na obcy grunt, wyrwani ze swojego kraju, odcięci od korzeni, podobnie jak ja, ileż razy bohaterowie tej prawdziwej powieści wycisnęli mi łzy z oczu. Identyfikuję się z niewolnikiem Kunta Kinte, tym upartym człowiekiem, który chciał przekazać swoim dzieciom język i tradycje rodzinnej Afryki. Stronice są już zniszczone, znam ten tekst tak dobrze, że niektóre fragmenty mogłabym recytować prawie z pamięci. Kpię z arabskiej telewizji, z której Abdul Khada jest taki dumny. Instalując telewizor w "moim pokoju" spodziewał się wprawić mnie w zachwyt. Jedyna rzecz, która mogłaby mnie zachwycić, to czysta łazienka z bieżącą wodą, przyzwoite toalety i elektryczność, żeby móc widzieć w nocy, a także i w dzień. W tych domach zawsze panuje mrok. Żyją jak w średniowieczu, pijąc coca-colę produkowaną w Arabii Saudyjskiej, oglądając telewizor na baterie pochodzący z Hongkongu, i to im wystarcza, żeby uważać się za nowoczesnych. - Zana, mamy gościa, powitaj mojego przyjaciela. Jest to jakiś mężczyzna, idę do pokoju Bekeli sąsiadującego z moim, żeby mu się grzecznie ukłonić. Tamten odwraca wzrok 62 i Abdul Khada zabiera go do siebie. Mężczyźni w swoim gronie. To człowiek mi nie znany i jego wizyta mnie nie interesuje. Ale jakiś czas później, po jego wyjściu, Abdul Khada wpada do "mojego pokoju" z paczką ubrań, którą ciska mi na łóżko. — Ubieraj się! — Mam się ubierać? Ale po co, jestem przecież ubrana! — Obcy mężczyźni nie mogą cię oglądać w takim stroju, to wstyd. Zaczyna krzyczeć: - Wkładaj to natychmiast! To dlatego tamten mężczyzna odwracał ode mnie wzrok. Z powodu moich odkrytych włosów i angielskich ciuchów, które ciągle jeszcze noszę. - Nie włożę. Rzucam okiem na rzeczy rozłożone na łóżku. Okropne, pomarańczowy materiał w złote kropki, znam te szmatki, należą do Ward. Rzucam je na podłogę. - Tego na pewno nie włożę. Abdul Khada w ataku furii skacze ku mnie i zaczyna bić po twarzy. Krzyczę, on nadal bije, czuję boi w głowie, w uszach mi szumi, ale moja złość jest równie gwałtowna jak i jego. Jeszcze raz podnosi rękę, żeby mnie uderzyć, i wtedy zaczynam się miotać, gryząc na oślep. Jego kciuk znajduje się między moimi zębami, ściskam, gryzę ile sił w szczękach, nie puszczając zdobyczy, jak pies. Gryzę, gryzę, moje zęby trafiają w paznokieć, czuję w ustach smak krwi. Wyje z bólu i to wycie ściąga do pokoju Mohammeda. - Co się dzieje? Próbuje nas rozdzielić, puszczam zdobycz, byłam bliska uduszenia. Mohammed zabiera ojca, który trzyma się za skrwawioną rękę, i zostaję sama z Bekelą, która, wzburzona od strachu i złości, oddycha szybko. Jestem wściekła, naprawdę wściekła. Nadchodzi Ward i zbiera ubrania porozrzucane po podłodze. Obie kobiety zaczynają mówić jednocześnie, nic nie rozumiem, gestami usiłują mi wytłumaczyć, bym wzięła te okropne szmaty. Podają mi je z uporem, wskazując na pokój Abdula Khada i mimiką odgrywając jego gniew. Należy rozumieć, że jeśli się nie ubiorę tak jak one, oszaleje z wściekłości i będzie mnie bił. 63 Obie wyglądają przerażone tym, co robię, przerażone tym, co się stanie, jeżeli nie posłucham. Nigdy czegoś podobnego nie widziały. Dla mieszkańców tego domu jestem jak burza, boją się mnie. Z wyciągniętymi rękami błagają mnie, zachęcają. Wiedzą, że mogę okazać się bardzo uparta. Coś musiało zajść pomiędzy Abdulem Khada i gościem. Mężczyzna - jak się domyślam - zawstydził go, zarzucając mu zapewne, że przyjmuje pod swym dachem kobietę, która kojarzy się niemal z prostytutką, ponieważ pokazuje swoje nogi i włosy. Dusząca mnie złość powoli opada i zdaję sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Godzę się na przymierzenie tych łachmanów, wkładając je na moje ubrania. I stoję tak, zupełnie ogłupiała, sztywna, czuję się nieswojo. Bekela przytula mnie do siebie chcąc pocieszyć, widzę w jej oczach łzy litości. Ward składa dłonie. Przynajmniej raz, co zdarza się bardzo rzadko, jej twarde spojrzenie złagodniało. Być może trochę rozumie zamęt, w jakim się znajduję. Ale nie mogę ustąpić. Nie mogę nosić tej okropnej pomarańczowej sukni w złote kropki, za dużej, pachnącej tym domem i lepiącej się do skóry. Nie mogę. Ogromnie mi przykro, potrząsam przecząco głową, żeby dać im to do zrozumienia. Nie mogę, jeszcze nie. Nie rozumieją mojej walki, oporu. To prawda, że pokora i posłuszeństwo nie leżą w moim charakterze. Dla nich chodzi tu o obyczaje, przyzwyczajenie, wychowanie. Nie widziały w życiu nic innego. Dla mnie to niewola. Nie włożę tego stroju niewolnicy. Następne dni przynoszą ze sobą wymianę obelg i uderzeń w twarz między Abdulem Khada i mną. Przypomina to wojnę w okopach, gdzie nieprzyjaciele trwają ciągle naprzeciwko siebie. Przynajmniej jednego się nauczył: gryzę. Unika ataku znienacka. Nosi ślad moich zębów na dłoni. Upokorzyłam go, pana i władcę. Bije, ale tak naprawdę nie wie, jak mnie sobie podporządkować, co robić z tą opierającą się samiczką. Z mojego powodu zaczyna wątpić w swój autorytet. We wsi się go boją, boją się go w domu. Zresztą nikt go nie lubi, to widać. W tej napiętej atmosferze Ward i Bekela usiłują wciągnąć mnie w prace domowe. Na początku o nic mnie nie prosiły, po- 64 zwalano mi czytać powieści w "moim" pokoju, słuchać muzyki, przynoszono jedzenie. Teraz chcą mnie zachęcić, bym się zainteresowała tym, co robią. Na rozkaz czy może dlatego, że widzą, jak krążę niby dzikie zwierzę w klatce? Jestem skłonna przypuszczać, że mnie żałują i pragną rozerwać, dopomóc mi w przyzwyczajaniu się do tego życia. Jednym z najważniejszych zajęć, jakie wykonują, jest przygotowywanie chapatis na rozpalonych do czerwoności płytach pieca. Ward pokazuje mi, jak się to robi. Płomienie liżą ich dłonie. Kiedy pochylam się nad piecem i żar ogarnia mi twarz, uciekam ze strachu, że spalę się żywcem. Jak one to wytrzymują? Ich ręce są stwardniałe, skóra przypomina przypalony róg. Jest to niby nieustająca tortura, której nie potrafię znieść. Wkładać ręce do ognia, dotykać prawie dłońmi rozpalonej płyty, z pałającymi od gorąca policzkami. To nie kończące się codzienne piekło. Są dwa rodzaje chapatis: jedne smażone, drugie pieczone w piecu. Mąkę trzeba kupować we wsi. Składuje się ją w podziemiach domu, kobiety robią zapasy na wiele miesięcy. W tym celu noszą na głowach ogromne wypchane wory. Mąkę należy wyrobić i rozwałkować na naleśniki. Kładzie się trochę tłusżfzu na patelnię, a kiedy jest już gorący, układa się na nim ciasto i przysmaża na złoty kolor z obydwu stron. Ale najczęściej kobiety muszą ręcznie wypiekać chapatis, w ogniu, pochylone nad kuchenką z wielką wprawą rozkładają ciasto, odwracają je, dzielnie znosząc płomienie i oparzenia. Przepis na chapatis wiąże się jeszcze z inną pańszczyzną - zbieraniem kukurydzy, z której później trzeba kamieniem wytłukiwać ziarno. Jest to praca bardzo męcząca. Kiedy już płyty pieca pokryte są tymi jakby naleśnikami, dorzuca się trochę drewna, żeby podsycić ogień, i pilnuje się ciasta do momentu, kiedy zacznie rosnąć. Po jakichś pięciu minutach kobiety odwracają naleśniki gołymi rękami. Trzeba odwracać je szybko i szybko zdejmować z płyty, żeby nie oparzyć palców, uważając przy tym, by w pośpiechu nie upuścić ich w płomienie. Potem ciągle jeszcze gorące naleśniki kładzie się na miskę. Zaczęłam pracować z kobietami, żeby sprawić im przyjemność i moje ręce natychmiast pokryły się bolesnymi bąblami. Ale Ward 5 - Sprzedane 65 nie pozwoliła przerwać pracy. Dłonie należy tak hartować, żeby ogień nie powodował oparzeń, a ręka kobiety przypominać ma starą i ostrą, wyschniętą skórę węża. Ponieważ chapatis stanowią podstawowe pożywienie, jest to codzienna męka. A potem tym, co zostało z moich palców, jem tak jak inni, maczając naleśnik w mleku i maśle. Koniec specjalnego traktowania, żegnajcie łyżko, widelcu i nożu. Zegnaj "prawie angielskie jedzenie" z gotowaną kurą i owocami. Od tej chwili muszę odżywiać się tak jak inni. Jeśli się z tym nie pogodzę, mogę umrzeć z głodu. To proste. Najpierw protestowałam przeciw parzeniu sobie palców i jedzeniu rękami. Później się z tym pogodziłam. Jeśli mam wytrzymać to wszystko i znaleźć jakieś wyjście, muszę jeść, nauczyć się trochę arabskiego, rozumieć, co się tu knuje. Nie przeszkadzało mi to każdego ranka powtarzać Abdulowi Khada: - Zabierz mnie do Anglii! Przynajmniej to nieustannie rzucane wyzwanie pomagało mi podczas dnia, a on wiedział, że bez względu na stan moich obolałych rąk, bez względu na to, czy czuję wstręt, czy nie, nadal jestem sobą. Zana, Angielką. Rozdział VI Schowana w "moim" pokoju rozmyślam pośród tych czterech ponurych ścian, z nogami pogryzionymi przez setki komarów, z rękami oparzonymi podczas kulinarnych prób. Duszę się. Mój wróg, Abdul Khada, zszedł na dół po zakupy. Przypuszczam, że jak długo nie zechcę ubrać się tak, jak on sobie tego życzy, nie będę miała prawa pójść na wieś. Widzę przez okno kobiety dźwigające wodę. Na głowach niosą coś, co przypomina ciężkie, metalowe wiadra. Droga, którą idą, wydaje mi się nagle drogą ratunku. Zagłębia się w las, nie wiem, dokąd prowadzi, bo jeszcze z nimi po wodę nie chodziłam. Ale decyduję się na- 66 tychmiast, w ciągu sekundy. Tym razem to postanowienie: ucieknę. Wystarczy biec, biec nie przystając, aż się wydostanę poza te góry, poza Jemen. Nie mam pojęcia, jak długa jest droga, nie wiem, jak umknąć przed mężczyznami ze wsi, którzy potrafią polować, ścigać dzikie zwierzęta i chodzą po górach uzbrojeni w sztylety i strzelby. Nie wiem, jak przeżyję przy tym piekielnym upale, który otępia mnie we dnie, jak będę jeść, pić i spać chroniąc się przed owadami, wężami, wilkami i hienami. Wiem jedno: muszę uciec z tego domu, uciec od tego właściciela niewolników i jego rodziny, byle co będzie dla mnie lepsze od tego więzienia. Poznałam już to, co najgorsze, poradzę sobie z górami i całą resztą. Nie ma czasu na zastanowienie, trzeba wiać, nim powróci Ab-dul Khada. Zbiegam po schodach prowadzących do tylnych drzwi i wpadam na dziadka. Niewidomy starzec usłyszał kroki, nie może mnie rozpoznać, ale stoi mi na drodze; odpycham go bezlitośnie. Biegnę pod gorącym słońcem, biegnę tak prędko, jak tylko potrafię, aż do stóp pagórka. W dolinie kamienie toczą się spod moich sandałów, ślizgam się, tracę równowagę, podnoszę się i pędzę znowu. Nogi zaczynają się pode mną uginać ze zmęczenia, płuca pękają, ból w boku zgina mnie we dwoje, ale nadal biegnę, nie wiedząc dokąd. Słyszę w głowie bicie serca, czuję w czaszce mój własny oddech, niby walenie młotem, i jak błyskawica przelatuje mi przed oczyma obraz ucieczki niewolnika w "Korzeniach". Jego bieg przez plantacje, wyczerpanie, kiedy na koniec zostaje schwytany - kara, chłosta. Dookoła widzę tylko mgłę, nie czuję bólu, przekroczyłam ostatnie stadium zmęczenia, jeśli trzeba, umrę biegnąc. Słyszę za sobą odgłosy pościgu. Błyskawicznie odwracam głowę i rozpoznaję Mohammeda i jego matkę Ward. Starzec musiał ich powiadomić, przyspieszam, ale przy każdym spojrzeniu do tyłu widzę ich coraz bliżej, słyszę, jak przeklinają po arabsku, wykrzykują moje imię, które odbija się echem po górach: - Zana! Zaaanaaa! Czuję się jak w jakimś koszmarze, całe ciało mam obolałe, wszystkie mięśnie napięte przez ten nadludzki wysiłek. Są szybsi ode 67 mnie, doganiają mnie... ale obudzę się w moim łóżku w Birmingham i koszmar będzie zakończony. Mohammed dopada mnie w dolinie, zarzuca mi ramiona na szyję, niby lasso, i leżę już na kamieniach. Rzecz była przegrana od samego początku, nie miałam drogi wyjścia w jakimkolwiek kierunku, żadnej, najmniejszej bodaj kryjówki. Mohammed krzyczy mi prosto w kark, za który trzyma mocno: - Zwariowałaś! Dokąd chcesz iść? Zwariowałaś, żeby tak ucie kać! Wracaj do domu, ojciec zaraz nadejdzie! Siadam z trudem, bez tchu w płucach, nie mogąc wydobyć z siebie ani słowa. Stopy mam tak zakrwawione, jakby cała krew chciała wypłynąć z moich żył. Umrę uduszona ze złości i rozpaczy, i od tego szalonego biegu. - Zana... jeśli mój ojciec odkryje, że chciałaś uciec, będzie się gniewał. Chodź... Nie pozostało mi nic innego, jak iść razem z nimi. Gruba Ward, zadyszana od pościgu, wspina się za mną mamrocząc. Mohammed kroczy przodem. Wracam do więzienia pod obstawą dwojga dozorców. Czy będą mnie bić? Abdul Khada już jest i natychmiast pojmuje, co zrobiłam. Na widok jego wściekłej miny ogarnia mnie fala przerażenia. Bij, bij, wszystko mi jedno. Od uderzenia w policzek się nie umiera. - Dlaczego? Dlaczego chcesz uciec? Nigdzie nie wolno ci cho dzić! Nie mam żadnego wytłumaczenia, zresztą ani dla niego, ani dla siebie. Chciałam uciec, to wszystko. Wbrew wszelkiej logice. Wiem doskonale, że setki kilometrów dzielą mnie od najbliższego telefonu, że nie mam pieniędzy, dokumentów, że w tym kraju kobiety nigdy nie poruszają się samotnie i że przy pierwszej sposobności odprowadzono by mnie tutaj. Chyba że spotkałabym wilki albo ktoś by mnie zastrzelił. Albo zabrano by mnie do innej wsi, żeby zamknąć w innym domu, gdzie inni mężczyźni by mnie gwałcili. To było szaleństwo, chwila histerii. Jeśli nikt nie ruszyłby za mną w pościg, biegłabym nadal jeszcze i od tego biegu bym umarła. Cierpię na gorączkę. Gorączkę wolności. - Odpowiadaj! Dlaczego chcesz uciekać? 68 - Odwieź mnie do Anglii! Nie czekam nawet na odpowiedź, wracam do "mojego" pokoju, żeby usiąść na ławce przy oknie. Siedzę tam bezczynnie, w milczeniu, drapiąc się mechanicznie po nogach, odpędzając muchy, przypatrując się ścianom i przywiezionemu z Anglii kalendarzowi. Na początku liczyłam dni, tygodnie, zakreślałam daty wszystkich urodzin. Mama - 22 listopada, ja - 7 lipca... jak angielskie wysepki na tej arabskiej pustyni. Anglia, tylko o niej myślę. Obsesja. Pozostało mi jedno słowo: Anglia. To słowo wywołuje z pamięci wszystkie wspomnienia, wszystkie twarze. Mama to Anglia, Mackie to Anglia. Moje siostry, brat, balerinki, które wkładałam idąc na tańce, huśtawka w parku, gdzie marzyłam czytając komiksowe romanse... Anglia. Znaleźć się znowu na ulicy w Birmingham... Anglia. Przebiec ulicę na czerwonym świetle, żeby się nie spóźnić na pływalnię... Anglia. Trzeba dalej liczyć dni, nawet jeśli już nie wiem, który to dzień; poniedziałek, niedziela czy piątek, jakież to ma znaczenie... Kiedy to Nadia ma przyjechać? Kiedy skończyłam szesnaście lat? W kalendarzu małe kółko zakreślone ołówkiem wskazuje, że było to 7 lipca... Głowę mam jak kamień, nic już do niej^flte wchodzi. Bicie pięściami 0 ściany na nic się nie zda. Na nic. Jestem już niczym. Abdul Khada powraca. Czy mnie zbije? - Za trzy dni przybywa twoja siostra. Wcześniej zabiorę cię do Marais, żebyś się spotkała z twoim bratem Ahmedem i siostrą Leilah. Dlaczego to robi teraz? Czy tam uda mi się zachęcić kogoś, żeby mi pomógł? - Obiecałem twojemu ojcu, że zobaczysz się z nimi. Będziesz mogła zostać tak długo, jak zechcesz. Nieufność. To człowiek podstępny. Ma jakiś plan, ale jaki? Może chce mnie zamknąć gdzie indziej, w jeszcze gorszym miejscu? Albo zmusić brata i siostrę, żeby mnie przekonali. Wszystko jedno, jeśli będzie choćby najmniejsza szansa ucieczki, to z niej skorzystam. 1 tak jest za późno, żeby przeszkodzić w wyjeździe Nadii. "Przyjeż dża za trzy dni " - to znaczy, że mój list nie dotarł do mamy albo że wszyscy nas opuścili. 69 Zapewne Abdul Khada pragnie oddzielić mnie od siostry, by móc spokojnie dopełnić swej zbrodni i rzucić Nadię w łóżko syna Gowa-da, podobnie jak to uczynił ze mną. Przy pakowaniu walizki wszystkie możliwe hipotezy kłębią mi się w głowie. Ale cokolwiek by się działo, nie odmówię wyjazdu z tego domu, wręcz przeciwnie. Wszystkiego się chwytać, wszystkiego próbować. Chcąc się czegoś dowiedzieć o tej podróży, wolę zwrócić się do Mohammeda. On nigdy nie jest wobec mnie brutalny. Przed chwilą próbował nawet ochronić mnie przed gniewem ojca. — Gdzie się znajduje Marais? — Siedem godzin drogi stąd. Więcej się nie dowiem. W tym kraju dla cudzoziemca wszystko jest obce. Nazajutrz rano wyjeżdżamy na długo przed nadejściem upału. Taksówka - landrover - oczekuje na nas poniżej domu, przy głównej drodze. Zabieramy ze sobą parę owoców. Po jednym łańcuchu górskim pojawia się następny, droga jest wyboista, zła, potem zaczyna być niebezpiecznie kręta. Patrząc przez okno zauważam stromą przepaść, przy niektórych szczególnie niebezpiecznych zakrętach koła samochodu toczą się o parę zaledwie centymetrów od jej brzegu. Landrover ślizga się, uderza przodem w ścianę urwiska piętrzącą się nad nami; za nami, w dole, jest pustka. Zaczynam wpadać w panikę i wrzeszczeć do kierowcy, żeby się zatrzymał i pozwolił mi wysiąść, ale Abdul Khada przerywa: - Przestań się bać, on jest do tego przyzwyczajony. Kierowca zresztą nadal jedzie nie słuchając tego, co mówię, a droga jest coraz to gorsza i gorsza, i coraz bardziej ocieramy się o pionową ścianę, koła zaś niebezpiecznie przybliżają się do krawędzi, za którą zieje przepaść. Czuję się zamknięta w ciasnej przestrzeni, która nieustannie kurczy się i kurczy. Przy każdym zakręcie wydaje mi się, że polecę w dół. Nie ma końca tym serpentynom, ze strachu zaczynam histeryzować. Czepiam się siedzenia, zaciskam oczy, z sekundy na sekundę oczekuję niechybnej śmierci. Wiraże przed nami to się splatają, to rozplatają. Nareszcie kierowca dojeżdża do małej zatoczki postojowej i zatrzymuje samochód. Natych- 70 miast wyskakuję, by zaczerpnąć powietrza, rozprostować wciąż jeszcze drżące nogi. Przepaść nadal jest równie przerażająca. — Proszę cię, pozwól mi przejść resztę drogi pieszo. — To zbyt daleko. Wsiadaj. Nie miałam zamiaru uciec, tylko po prostu nie chciałam przeżywać już więcej tego straszliwego przerażenia. Dotarliśmy do miejsca, które wygląda na granicę - Marais znajduje się w Jemenie Południowym - i uzbrojeni mężczyźni zaczynają przeszukiwać pojazd. Moją osobą zupełnie się nie interesują, rozmawiają z kierowcą i Abdulem Khada, na koniec zadają mu jakieś pytanie patrząc na mnie. — Czego oni chcą? — Chcą wiedzieć, dokąd jedziemy, to wszystko. Powiedziałem im, że jedziemy odwiedzić rodzinę w Marais. Wydaje mi się, że nie pokazuje żadnego dokumentu, który by mnie dotyczył. A przecież wyjeżdżając miałam mój własny paszport. Co z nim zrobił? — Czy ty nie musisz pokazać im mojego paszportu? — Kobieta podróżująca ze swoim teściem, bratem lub mężem nie potrzebuje dokumentów. *• Jestem niczym. Nie traci najdrobniejszej okazji, żeby mi to dać do zrozumienia. Przyjmijmy, że zwróciłabym się do tych domniemanych celników, którzy tylko żują qat, popluwają i nie interesują się mną bardziej niż krowim łajnem, przyjmijmy, że zawołałabym do nich po angielsku: "Ratujcie mnie, jestem uwięziona przez tego człowieka, siłą mnie wydał za mąż za swojego syna!" - prawdopodobnie zaśmialiby mi się w nos. Nawet gdybym dorzuciła, że mój ojciec sprzedał mnie w tym celu w Anglii za tysiąc funtów. Nawet gdybym im powiedziała, że mnie zgwałcono. Zapewne nie rozumieją sensu tego słowa. Natomiast krótkie rękawy mojej bluzki są dla nich obelgą! Pokazywać ramiona - co za hańba! Kiedy na koniec, po całej serii niespodziewanych i strasznych burz, dotarliśmy do Marais, wsi podobnej do innych, może trochę większej, gwałtowna potrzeba płaczu ściska mnie nagle za gardło. Tak mi gorąco, tak bardzo się bałam, wszystko jest takie przerażają- 71 ce. Nic w moim dotychczasowym zyciu nie dało mi najmniejszego przygotowania do takich doświadczeń. Ten horror w tym przerażającym kraju. Chwiejąc się wysiadam z samochodu, mieszkańcy wsi tłoczą się wokół nas, dyskutują po arabsku, wskazują na mnie palcem. Śmieją się i potrącają. Proszę Abdula Khada, żeby mi przetłumaczył, o co chodzi, ale nie jest to możliwe, tak prędko mówią, w dodatku wszyscy jednocześnie. W tłumie zauważam starego człowieka, który utykając kieruje się w naszą stronę, wsparty na kiju. Człowiek ten jest nieduży, pochylony, twarz ma pomarszczoną, włosy białe jak śnieg. Nosi okulary. Abdul Khada mówi: - To twój dziadek. A ja wybucham łkaniem. Wszystko miesza mi się w głowie. Emocje, strach, zaskoczenie. Ten starzec o zniszczonych rysach to portret mojego ojca. Twarz, sylwetka i gesty są do tego stopnia podobne, że jestem jakby w szoku, jak sparaliżowana. Te same zaokrąglone ramiona, ten sam gest dłoni splecionych za plecami, te same ruchy i nagle, tuż przede mną, ta sama, pełna chłodu nieruchomość. Chciałabym do niego przemówić, poprosić o pomoc, ale jak? Nie zrozumiałby nawet najprostszego angielskiego słowa. Ograniczam się zatem do uprzejmych banałów, które tłumaczy Abdul Khada. - Nadchodzi twój brat, popatrz! Rzeczywiście, młody człowiek, ubrany po arabsku, biegnie torując sobie drogę przez tłum wieśniaków. Ma na sobie tradycyjne futa z wyrzuconą na wierzch koszulą, ale go rozpoznaję. Nasze rodzinne rysy. To prawdziwy Muhsen, to mój brat Ahmed, którego nigdy wcześniej nie widziałam. Płacze, choć jeszcze nie dotarł do naszej małej grupki koło samochodu. Potem staje nieruchomo przede mną. Uśmiecha się przez łzy. Nie wiem, co robić. Pocałować go? Tutaj mężczyzn się nie całuje. Ale to mój brat... Przez parę sekund trzymamy się za ręce i przyglądamy się sobie nawzajem. Urodziłam się później niż on, opuścił Birmingham w wieku trzech lat. Nie pamięta już ojczystego języka. Abdul Khada tłumaczy uprzejmie pozdrowienia: - Jak się miewasz, jaką miałaś podróż?... - Gdzie jest nasza siostra Leilah? Podobno możemy ją teraz zobaczyć. Trzeba ponownie wsiąść do samochodu, przejechać przez dolinę aż do następnej wsi, której 72 nazwy nie rozumiem i w której mieszka moja siostra. Mijamy pola kukurydzy, zielone łąki. Po tej strasznej podróży przez góry tutejszy krajobraz jest miły dla oka, łagodny. Droga jest płaska, ostatnia burza, która złapała nas w górach, spłukała wszystko dokoła. Przedwieczorne światło jest przymglone. Kiedy indziej cieszyłabym się naprawdę tym widokiem. Lubię swobodę wsi, puste przestrzenie plaż. Lubię spać pod gołym niebem, gotować na kuchence zrobionej z dwóch kamieni, wdychać ożywcze, dzikie powietrze. Kiedy jeździliśmy ze szkoły na kolonie do Blackpool, nad morze, kiedy stryj zabierał nas na kemping do Pays Galles, bawiłam się w odkrywcę nowych lądów, wędrując gdzie oczy poniosą i radując się swobodą. Takie były angielskie wakacje. Takie było moje dzieciństwo, moje życie, moja codzienność angielskiej dziewczynki. Cóż z tego, że tutejszy krajobraz jest pełen świeżości... to tylko dekoracja do mojego życia w niewoli. Zatrzymujemy się przed starym piętrowym domem z kamienia, o oknach ozdobionych białymi łukami. Mieszkańcy wychodzą, by nas powitać i przyjrzeć się nam z bliska. Uśmiechają się i Abdul Khada mówi: - Twojej siostry Leilah tu nie ma. ^Wyjechała gdzieś z mężem, nie wiedziała, że przyjeżdżamy. Jestem tak rozczarowana, że znowu łzy kręcą mi się w oczach. Spotkanie z rodziną w tych tragicznych okolicznościach znaczyło dla mnie bardzo wiele. Nawet jeśli, podobnie jak Ahmed, Leilah nie mówi po angielsku i już o nas zapomniała, pragnęłabym ją zobaczyć, przyjrzeć się jej twarzy i spróbować nawiązać z nią kontakt. Wracamy do Marais i Abdul Khada oznajmia mi, że mam się pożegnać z Ahmedem. — Co to ma znaczyć? Dokąd jedziemy? Mówiłeś, że zostajemy tutaj. Mówiłeś, że będę mogła zostać tak długo, jak zechcę. Nawet nie widziałam mojej siostry! Chcę zostać! — Nie możesz! Twoja siostra Nadia przyjeżdża jutro z Anglii i musisz być tam ze mną, żeby ją przyjąć. Powiedział: "jutro". Wczoraj była mowa o trzech dniach. Nieustannie kłamie, manipuluje mną jak lalką. Jednak jeśli istnieje w tej chwili na świecie coś, na czym naprawdę mi zależy, tym czymś jest spotkanie z Nadią. Zatem nie dyskutuję. 73 - Wsiadaj do samochodu i poczekaj na mnie. Przyniosę coś do picia. Patrzę z daleka, jak podchodzi do sklepiku pod odkrytym niebem, dyskutuje ze sprzedawcą, stojąc obok mężczyzny ubranego w europejski garnitur i krawat. Mężczyzna mnie zauważył i rozwścieczony kieruje się w moją stronę. - Co tutaj robisz? Mówi po angielsku, ale lustruje mnie od góry do dołu złym wzrokiem. - Przyjechałaś, żeby zawracać głowę Ahmedowi i Leilah, tak? Zaskoczona tą agresywnością nie mam czasu zareagować i cokolwiek odpowiedzieć. Odchodzi. Jedyna istota mówiąca po angielsku w tej wsi, poza Abdulem Khada, którą mogłabym poprosić o pomoc... Abdul Khada powraca z paroma butelkami coca-coli i widząc moje osłupienie pyta, co się stało. Opowiadam mu całą tę scenę, rozgląda się dookoła. - Jaki mężczyzna? Nie ma tu nikogo. Rzeczywiście mężczyzna znikł, kupiec siedzi sam w swoim sklepiku. Abdul Khada marszczy brwi i przez chwilę wygląda na niezadowolonego. Czas już pożegnać Ahmeda, który tym razem przyciska mnie mocno do siebie. Uprzejmie wyciągam rękę do dziadka i samochód natychmiast rusza w obłoku kurzu. Odwracając się widzę Ahmeda, Araba, który jest moim bratem, jak stoi na drodze machając rękami i wydaje mi się, że płacze. Wszystko jest dziwne. Nagłość tej podróży, nieobecność mojej siostry Leilah. Płacz Ahmeda. Ten starzec taki podobny do mojego ojca. Usiłuję dowiedzieć się czegoś o Ahmedzie od Abdula Khada, ponieważ nie mogliśmy się porozumieć i ciągle nic o nim nie wiem. — Twój dziadek nie pozwala mu się żenić. To bardzo ciężkie dla mężczyzny. Nie wolno mu tknąć kobiety niezamężnej. A jeśli popełni cudzołóstwo, zostanie ukarany śmiercią. — Dlaczego to robi? — Nie wiem. To decyzja twojego dziadka. 74 Decyzja... Zawsze mężczyzna. Abdul Khada decyduje, dziadek decyduje, mój ojciec decyduje... Zastanawiam się, dlaczego ojciec postanowił któregoś dnia uwięzić mojego brata i siostrę w tym kraju. Czy także ich sprzedał? Moją siostrę może... Czy nic go nie obchodziło, że krzywdzi moją matkę? Niewykluczone. W sumie nic mi nie wiadomo o nich ani ich wzajemnych stosunkach. Nigdy się nad tym nie zastanawiałam. Czy się kochali? Dlaczego się nie pobrali? Dorośli są tajemniczy. Nic a nic nie rozumiem i ta nieświadomość przypomina mi o moim wieku. Mam zaledwie szesnaście lat. W Anglii traktuje się mnie ciągle jak nastolatkę. Tutaj chciano by we mnie widzieć kobietę zamężną i w ciąży. Jestem taka zmęczona, że nawet nie zdałam sobie sprawy, iż samochód ponownie wjechał na górską drogę, tę samą, którą przybyliśmy. I znowu zaczynam drżeć i płakać; zapada noc, kierowca żujący qat jedną ręką trzyma kierownicę, drugą pije colę, zabije nas. Wyleci z zakrętu. Umrę. — Czy nie ma innej drogi? Nie można ominąć tych gór? — Nie, innej drogi nie ma i przestań ciągle narzekać! I wszystko zaczyna się od początMT spadające kamienie, ostre zakręty, łyse opony ślizgające się nieustannie, w górze księżyc, jakby nas śledził, i przepaść, której już nie widzę, ale której pustkę czuję gdzieś w brzuchu. Wiem, że tu jest i wiem, że prawie co minutę ocieramy się o śmierć. Z głową w dłoniach, pogrążona w sobie, napięta do niemożliwości, zaciskam zęby ze strachu. Godziny mijają, noc robi się chłodna, słyszę toczące się głazy, wyjący wiatr... kiedy nagle jeep staje z okropnym zgrzytem hamulców. - Tutaj spędzimy noc. Ośmielam się spojrzeć przed siebie: jesteśmy tuż obok małego opustoszałego miasteczka, które w świetle reflektorów wydaje mi się bezludne i czarne. Jeep zatrzymał się przed starym trzypiętrowym domem. Wysiadamy. Drżę jeszcze cała trzymając walizkę w ręce. — Gdzie jesteśmy? — W Ibb. W drzwiach wita nas starzec. Abdul Khada mówi mi, że ten człowiek wynajmuje pokoje. Wspinamy się po mrocznych scho- 75 dach, przy świetle elektrycznej lampy. Otwierają się jakieś drzwi, mam osobny pokój. Zimny, wilgotny, ale to mi nie przeszkadza. Wyciągnięta na dywanie trzęsę się do samego rana ze zmęczenia, emocji i strachu. Przed oczami staje mi siwowłosy starzec, ojciec mojego ojca, ten, co wychował Leilah i Ahmeda. Od którego nigdy nie mieliśmy żadnych wiadomości w Birmingham. O którym mama nie wspominała więcej od czasu, kiedy na próżno usiłowała ich odzyskać. Słyszałam nawet, jak mówiła bardzo dawno temu - byłam jeszcze malutka - że złożyła podanie w Foreign Office i jedynym rezultatem była odpowiedź tej treści: "Pani dzieci są Anglikami ze strony matki i Jemeńczykami ze strony ojca. W tamtym kraju są traktowane jak obywatele Jemenu". A ojciec mówił: - Mój ojciec ma duży i piękny dom, dzieci chciały tam zostać, będą miały o wiele lepsze życie od tego, jakie możemy im zapewnić w Anglii... Jakże małe dzieci mogły dokonać wyboru? Co miał na myśli, kiedy mówił o "lepszym życiu"? Kłamstwa, kłamstwa. Pojechał do Jemenu na dziewięć miesięcy, niby popracować i przedstawić Leilah i Ahmeda ojcu i matce. Kłamstwo. Zniknęły najstarsze dzieci z rodziny. Obiecuje nam wakacje nad brzegiem morza, na piasku, pod palmami. Kłamstwo. Zgwałcona i uwięziona. Jutro ten sam los spotka Nadię. Co robi mama? O czym wie? Rozdział VII Nazajutrz rano opuszczamy Ibb tak wcześnie, że nawet nie mam czasu zobaczyć, jak to miasto wygląda. Wydaje mi się, że szary dom, w którym spaliśmy, znajduje się na uboczu. Już w drodze zauważam w dali pagórki, inne domy we mgle, pola uprawne, potem 76 znowu widzę pustynię. Kaktusy i dziwne rośliny, podobne do świec, rosnące prosto w górę, ostromlecze. Abdul Khada, który udziela mi bardzo skąpych informacji, powiedział, że jedziemy do Taez, do jakiegoś Nassera Saleh. Z tego, co mówił, zrozumiałam, że ten Nasser pośredniczy w interesach zarówno jego, jak i Gowada. Przekazuje ich pocztę, kiedy są za granicą; pieniądze, jakie zarabiają w Anglii lub w Arabii Saudyjskiej, również przechodzą przez jego ręce. Nadia ma przybyć do tego człowieka. Wylądowała zapewne jak i ja, w Sanaa, a teraz jedzie tutaj. Taez, widziany z drogi, przypomina mrowisko. Przejechaliśmy przez wzgórza z plantacjami qat. Qat jest wszędzie, dookoła miasta, na stoiskach przed sklepikami, na głowach przechodniów, na grzbietach osłów i wielbłądów. Samochód zatrzymuje się przed dość dużym, czystym domem; ten Nasser Saleh musi być dość bogaty. Około pięćdziesiątki, krępy, wygląda jowialnie, cerę ma bardzo bladą, jak gdyby nigdy nie oglądał słońca; wita nas arabskim pozdrowieniem: - As salam alaykoum... Wchodzimy po cementowych schodattl, prowadzących do wielkiego pokoju, w którym znajdują się wyłącznie mężczyźni. Przez całą drogę rozmyślałam o tej historii. To pewne, że Nadia o niczym nie wie. Wystrzegali się dobrze, by się przed nią nie zdradzić, nim nie znajdzie się na tyle daleko, że już nie będzie mogła się im wymknąć. Moja mała siostra, taka ufna, taka naiwna... Sama myśl o tym, co ją czeka, sprawia, że czuję ucisk w gardle, jakby suchy kawałek chleba stanął mi w przełyku. Większość mężczyzn w pokoju nosi ubrania europejskie. Natychmiast zauważam Abdullaha, mojego niby-męża. Stoi obok Gowada i jego syna Samira. On to właśnie jest "przyszłym małżonkiem" Nadii. Ten trzynastoletni dzieciak w swojej tradycyjnej futa sprawia wrażenie silniejszego od Abdullaha, twarz ma dziecinną, bez najmniejszego cienia zarostu. Jego włosy są bardzo czarne i kręte, małe oczy patrzą spod niskiego czoła. Jest szczupły, ale wygląda zdrowo. Ogarnia mnie fala nienawiści, szukam oczyma Nadii i w końcu ją zauważam siedzącą spokojnie pośród tych wszystkich mężczyzn. Jest 77 zmęczona, trochę zagubiona, zupełnie jak ja przed dwoma tygodniami. Patrząc na jej twarz natychmiast pojmuję, że mój list nie doszedł. Nie wie o niczym. Spogląda dookoła, czeka, musiano jej powiedzieć, że do niej przyjadę, naopowiadać o wizycie u rodziny, o wakacjach... Nieruchomieję u szczytu schodów, przed tym zgromadzeniem samców, niezdolna zrobić kroku do przodu. Nie mam już żadnej szansy na jej uratowanie. Będziemy musiały razem walczyć i razem stąd uciec. Więcej niepokoję się o nią niż o siebie. Jestem starsza, wytrzymalsza, bardziej odpowiedzialna. A ona jest taka młoda. Abdul Khada popycha mnie lekko do przodu. — Twoja siostra tam siedzi, idź, powiedz jej. — Nie chcę mówić o niczym. — Powiedz jej, lepiej, żebyś to ty zrobiła! Brzmi to jak rozkaz i groźba zarazem. Decyduję się. - Świetnie. Idę. Nie wyczuwa pogardy, jaka brzmi w moich słowach. Kpi zresztą z pogardy, ten nędznik nawet nie zdaje sobie sprawy, co znaczy pogarda. Nadia właśnie mnie zauważyła. I w tej samej chwili kiedy ruszam w jej stronę, wstaje z uśmiechem ulgi na ustach; ja zaś czuję napływające mi do oczu łzy i nie jestem w stanie ich powstrzymać. Wszystkie te emocje w końcu mnie poniosą, zabiją, za chwilę się załamię... nie trzeba. Biegnę ku niej, rzucamy się sobie w ramiona, chciałabym zachować spokój, nie przestraszyć jej tak od razu, ale to niemożliwe, wybucham płaczem. - Co się stało? Co ci jest, Zana? Jesteś chora? Coś zaszło? Powiedz... Przestańże płakać! Chciałabym bardzo, ale uświadamiam sobie całą potworność tej sytuacji. Wszystko, co mnie spotkało od momentu przyjazdu, ten haniebny gwałt, wszystko nagle staje się rzeczywiste, przerażająco rzeczywiste, podczas kiedy trzymam w ramionach moją siostrę, patrzę na jej ładną twarz, dziecinną i gładką, o dużych, czarnych oczach, podkrążonych po trudach podróży. Obrazy przesuwają się gwałtownie przed moimi oczyma i chaotycznie następują jedne po 78 drugich. Pokój, brudne ściany, groźby, ta połowa mężczyzny podrygująca na moim ciele, ciosy, próba ucieczki i nasz brat Ahmed, który wczoraj płakał nie umiejąc nic mi powiedzieć, i ta przerażająca nocna podróż po górskiej drodze, chciałabym mówić o tym wszystkim, lecz nie znajduję słów ani nie wiem, od czego zacząć. Nadia pomaga mi usiąść na poduszce, ktoś przynosi szklankę wody, powoli dochodzę do siebie i wskazuję Samira, syna Gowada, stojącego po przeciwnej stronie pokoju. — Popatrz Nadia, to on! — Jaki on? — Syn Gowada, twój mąż. Patrzy na chłopca nie rozumiejąc, potem spogląda na mnie. -¦ Co powiedziałaś, Zana? Widzę w jej oczach, że nie rozumie, uważa mnie pewnie za chorą albo też przypuszcza, że robię sobie jakieś wątpliwe żarty. - Syn Gowada, ten Samir to twój mąż... Ponieważ ciągle patrzy na mnie ze zdziwieniem, ciągnę szybko dalej: - Tato wydał nas za mąż. Sprzedał nas... po tysiąc funtów za każdą. Mnie sprzedał Abdulowi Khada, 'fTebie Gowadowi. Nadia milczy, potrząsa głową, zaczyna okręcać wokół palca pasmo włosów; wzrok jej nieustannie wędruje od chłopca do mnie. Nie wierzy, podobnie jak i ja na początku. Wszystko jest takie szalone, takie niewiarygodne. Samir ma trzynaście lat, jest od niej młodszy o rok, zaledwie zwróciła na niego uwagę wchodząc. Rozumiem, że nie da się rozmawiać w tym pomieszczeniu, pośród tych wszystkich mężczyzn. Abdul Khada, który nieustannie pilnuje mnie stojąc w pobliżu, daje mi znak, bym wstała i wprowadza nas obie do małego pustego pokoju, gdzie nareszcie jesteśmy same. — Posłuchaj, Nadia, to, co nas spotkało, jest przerażające. Powtarzam ci, że tato nas sprzedał, wydał nas za mąż... Czy dostaliście w domu mój list? — Jaki list? Nie, niczego nie dostaliśmy. Ale o czym ty mówisz? Opowiadam jej wszystko od początku, od chwili mojego przybycia, paląc papierosa za papierosem, drżąc na całym ciele i starając się nie ominąć żadnego szczegółu. 79 — Zamknęli mnie w pokoju z tym Abdullahem, którego widziałaś, najmłodszym synem Abdula Khada - ma czternaście lat. Powiedzieli, że jeśli ich nie posłucham, przywiążą mnie do łóżka i zmuszą, bym to zrobiła. — I zrobiłaś to? — Nie pierwszego wieczora, nazajutrz, byłam zmuszona. Nadia powoli zaczyna rozumieć i znowu tuli mnie w ramionach ze współczuciem. — Co zrobimy? Mama nie dostała twojego listu... Waha się trochę. — ...albo nic mi nie powiedziała. W jej umyśle rodzi się nieufność, podobnie jak to było w moim przypadku: a jeśli mama wiedziała? Jeśli była jego wspólniczką? - Nie, to niemożliwe. Wszystko, co mówimy, przypomina jakąś przerażającą bajkę arabską. Jesteśmy dwiema dziewczynami uwięzionymi w górach przez bandytów. Bandytów, którzy poruszają się po Anglii, po europejskim świecie, i zupełnie nie przypominali bandytów, kiedy przychodzili napić się kawy z moim ojcem. Widywałyśmy ich rzadko, niczego nie podejrzewałyśmy. Nasza młodość nas usprawiedliwia, ale mama? - Nie, mama nie wiedziała. Jestem pewna, że nie wiedziała więcej od nas. Jestem przekonana, że wierzy w ich historyjkę. To tato... Nie byłaś na lotnisku w dzień mojego wyjazdu, pytałam ma mę, czy będę mogła wrócić, gdyby ten kraj mi się nie spodobał. Powiedziała, że tak, nie potrafiłaby skłamać. Uwierzyła tacie... Nadia przyznaje mi rację, potakuje głową szepcąc: - Masz słuszność. Ale żadna z nas nie ma pewności. Po prostu nie mogłybyśmy znieść myśli, że nasza matka nas zdradziła, musimy koniecznie wierzyć w kogoś, kto dopomoże nam stąd się wydostać, kto nas uratuje. Bez tego... nie miałybyśmy już nadziei, byłybyśmy na zawsze porzucone... Nadia jest w dziwnym stanie, jest to coś w rodzaju głębokiego osłupienia, przypominam sobie, że wcześniej i ja przeżyłam coś podobnego. Zrozumiała, dotarło do niej to wszystko, co jej opowiadałam, jednak nie zetknęła się jeszcze ani trochę z rzeczywistością. 80 Powracamy obie do pokoju, gdzie mężczyźni rozmawiają, piją, zupełnie nie przejmując się naszą obecnością, w każdym razie pozornie. Abdul Khada podchodzi do mnie z nieprzeniknioną twarzą. — Powiedziałaś jej? Potem patrzy na Nadię. — Zrozumiałaś? Nadia nie odpowiada. Jej twarz jest blada i Abdul Khada nie nalega. Od tej chwili Nadia stała się spokojna, nigdy się już nie uśmiechała, tak jakby bezpowrotnie zapadła w studnię milczenia. W ciągu paru minut przemieniła się w moich oczach w coś, co przypomina zombi o smutnym spojrzeniu. Otwarta na ludzi nastolatka, zawsze radosna i zabawna, przestała istnieć. Czekamy obie, aż mężczyźni odprowadzą nas do landroveru. Niezdolne do dalszej rozmowy pogrążamy się w myślach. Pozornie poskromione i posłuszne. Samochód rusza i odjeżdżamy. Co nas obchodzi miasto, ulice, nie widzę niczego, wszystko mi jedno. Ten kraj mnie nie interesuje, to tylko więzienie, a wszystkie więzienia są do siebie podobne. Czas przestał istnieć. Jedziemy do wsi, gdzie Njłdia będzie teraz musiała mieszkać z tym trzynastoletnim Samirem, w domu Gowada. Wiem, że znajduje się on o pół godziny drogi od miejsca, gdzie jestem uwięziona. Wieś Nadii nazywa się Ashube, a moja - Hockail. Dla każdej osobne pudło. Tego dnia marzę tylko o jednym: wymyślić coś, jakiś sposób, żeby uchronić siostrę. Nie zgadzam się, żeby ją zgwałcono. Moją małą siostrzyczkę, prawie dziecko. Pomóż nam, mamo. Tego, co ja zniosę, Nadia nie przetrzyma. Zabiją ją za życia. Dojeżdżamy do Ashube, wsi Gowada. Domy są ściśnięte jeden przy drugim; landrover zatrzymuje się przed jednym z nich. Gowad z synem wysiedli pierwsi. Abdul Khada daje znak Nadii, by poszła za nimi. Natychmiast rzucam się na niego: — Dokąd ona idzie? — Idzie do domu Gowada. Jutro ją odwiedzimy. — 6 - Sprzedane 81 Na myśl o tak rychłym rozstaniu z Nadią znowu ogarnia mnie panika. Tracę kontrolę nad sobą i zaczynam krzyczeć w samochodzie, podczas gdy Nadia cicho płacze stojąc na skraju drogi. - Zostaw nas razem, proszę! Dopiero co przyjechała! Wszyscy trzej patrzą na mnie niezadowoleni, po prostu niezadowoleni. Jakbym była rozgdakaną podwórzową kurą. Uspokajam się. Ci mężczyźni sprawiają, że zachowuję się naprawdę dziwnie, rzeczywiście popadam w histerię, a to nic nie daje. Krzyki, płacze, wszystko to nie robi na nich najmniejszego wrażenia. Zatrzaskują się drzwi i Nadia oddala się ze spuszczoną głową w otoczeniu dwóch mężczyzn. Nie mogę na nią patrzeć, to nie do zniesienia. Z twarzą w dłoniach, bezsilna, płaczę wyobrażając sobie, co ją czeka. Chciałabym, nie wiem już sama, wytłumaczyć jej... uprzedzić. Nic nie wie o stosunkach seksualnych, ma o tym tylko romantyczne, idealne wyobrażenie. Tak jak ja, wie tyle, co widziałyśmy w kinie, przeczytały w książkach. Abdul Khada powraca natychmiast i samochód rusza. Kierowca jest całkowicie obojętny, Abdullah patrzy w bok, po płaczu znowu wpadam w furię. - Jesteś potworem! Myślisz, że wszystko ci wolno! Nie masz prawa oddzielić mnie od mojej siostry! Sadysta, gwałciciel... Najgorsze obelgi padają z moich ust w sposób zupełnie nie kontrolowany; wobec wszystkich wyzywam go od najgorszych. Dobrze wiem, że nie tylko nie odniesie to żadnego skutku, ale najprawdopodobniej zapłacę za to, ale co mi tam, to przynosi ulgę. — Boisz się zostawić nas razem? Chcę być razem z nią! — Nie możecie być razem, jesteście teraz mężatkami, każda musi żyć w swoim domu. — Nienawidzę cię! Przeklinam ciebie, twoją rodzinę i twój dom! - Należysz do tej rodziny, jesteś żoną mojego syna. Ten dialog głuchych wyczerpuje mnie. - Nie jesteśmy mężatkami, to kłamstwo! Nikt nie ma prawa wydawać nas za mąż, jeśli tego nie chcemy. Nadia nie jest niczyją żoną i ja także nie! Wzrusza ramionami. 82 - Ty arabski łajdaku! Zapłacisz za to! Zapłacisz za to, co nam zrobiłeś! I to będzie jeszcze gorsze! Najokropniejsza obelga, jaką - moim zdaniem - było nazwanie go "arabskim łajdakiem", nie zrobiła na nim większego wrażenia aniżeli reszta. Mogę ją sobie wykrzykiwać tyle razy, ile zechcę, powtarzać bez końca, wszystko spływa po nim jak woda po gęsi. Już niedługo pozostanę w jego oczach Angielką, postanowił uczynić ze mnie Arabkę. Prawdopodobnie wystarczy mu to, że mój ojciec jest Jemeńczykiem, reszta go nie obchodzi, moja kultura, wychowanie, mój angielski sposób myślenia. — Chcę wrócić razem z nią! — Nie. Pojedziemy tam jutro. Ale nie będziesz z nią o niczym rozmawiała. — Powiem jej, co zechcę! - Jeśli ją przestraszysz, będziesz miała ze mną do czynienia. Tym razem zagroził patrząc mi prosto w oczy. Muszę okazać się dyplomatką, opamiętać się. Tą drogą niczego nie zdziałam. Obiecałam sobie przecież, że będę się zachowywać jak hipokrytka w oczekiwaniu na jakąś okazję, na kogoś, na pomoc, sama nie wiem... na coś, co nazywa się nadzieją. Okoliczności sprawiły, że stałam się agresywna. Przedtem niełatwo wpadałam w złość. Wydaje mi się, że w Birmingham nigdy mi się to nie przydarzało. Nawet z ojcem się nie kłóciłam. Zawsze byłam spokojna, w szkole, z przyjaciółmi. Tutaj czuję, jak zamieniam się w drapieżne zwierzę. Odległość pomiędzy obiema wioskami jest stosunkowo niewielka. Podobnie jak za pierwszym razem wysiadamy u stóp wzgórza. Resztę drogi trzeba odbyć pieszo. Gdybym chciała uciec do siostry, mogłabym tylko skorzystać ze stromej ścieżki, biegnącej za domem Abdula Khada, i przez pół godziny przedzierać się przez krzaki, zdana na łaskę węży oraz innych nie znanych zwierząt. Nie mają żadnych trudności z więzieniem nas tutaj. Ten kraj sam z siebie jest więzieniem dla cudzoziemki. Kobieta nie może się tutaj poruszać samotnie, wyjąwszy wybrane ścieżki przy domu i wokół wsi. Angielka nie przeszłaby nie zauważona nawet dwóch kilometrów. Poza tym Angielka, jaką przecież jestem, nie wiedziałaby, w jakim kierun- 83 ku i dokąd ma się udać. Jedynym punktem odniesienia jest moja wieś oraz wieś Nadii. Po przekleństwach tylko płacz przynosi natychmiastową ulgę. A schronieniem jest wyłącznie "mój" pokój. Nie mam nawet sił rozpakować małej walizki. Na samą myśl o myciu się w tej szczurzej dziurze... na samą myśl, że jeszcze tej nocy mam znosić ów przebrzydły rytuał, spełniany przez niedoświadczonego smarkacza... Nazajutrz rano pierwsza jestem na nogach i postanawiam chodzić krok w krok za Abdulem Khada jak dziecko, pytając go niezmordowanie, kiedy pójdziemy do Nadii. Na koniec się zgadza. Wyruszamy oboje tą samą ścieżką, którą biegłam podczas nieudanej ucieczki. Jest wąska, prowadzi wzdłuż pól, otoczona niskimi murkami, kolczastymi żywopłotami, potem zapada w ciemne lasy. Dobrze sobie obliczyłam: potrzeba jakieś pół godziny, żeby dotrzeć do Ashube i domu Gowada, w którym jest już pełno ludzi. Całe tłumy przybyły pozdrowić powracających z Anglii podróżnych. Mężczyźni w jednym pomieszczeniu, kobiety w drugim, jak zwykle. Gowad, "przyjaciel" ojca, podobnie jak i Abdul Khada, nie zainteresował mnie ani trochę, kiedy go zobaczyłam po raz pierwszy. Mniej więcej pięćdziesięcioletni, łysawy, o włosach krótkich i krętych, raczej grubawy, bardzo wysoki, o wyjątkowo brzydkiej twarzy, często lśniącej od potu, stanowi jakby mieszankę surowości i miękkości. Ubrany po europejsku, niewiele się różnił od innych przyjaciół ojca. Tutaj, jak Abdul Khada, stał się innym człowiekiem. Tu jest u siebie. Żona trzyma się na uboczu, on zaś, jako pan domu, króluje. Nałożył futa, żuje qat, z ważną miną dyskutuje ze swymi gośćmi po arabsku. Robotnik sezonowy po powrocie do kraju mnóstwo ma do opowiadania tym wieśniakom. O wszystkim, co widział w Anglii, o pieniądzach, jakie zarobił... Nienawidzę ich. U nas, w Birmingham było inaczej. Ale tutaj ich nienawidzę. Ukradli mnie. Ukradli Nadię. Nadia nie siedzi z kobietami. Wskazują mi inny pokój i wpadam jak burza do wnętrza. Siedzi na łóżku podobnym do mojego, rzucam 84 się z płaczem w jej ramiona. Ona również wybucha łkaniem i przez kilka minut nie możemy wydobyć słowa. Potem proszę ją z niepokojem, żeby mi opowiedziała, co się stało i co jej zrobili. - Gowad powiedział chłopakowi, że musi spać ze mną tej nocy, wyglądało, że nie ma na to ochoty, myślę, że się bał, jest jeszcze mały. Wtedy Gowad zaciągnął mnie tu, do pokoju, i zamknął drzwi. Usiadłam i czekałam. Słyszałam, jak się obok kłócili, ale nie rozu miałam, co mówią. Gowad dużo krzyczał na Samira, który, przypuszczam, ciągle nie chciał ze mną spać. Zbił go mocno, chło pak krzyczał i płakał, to było okropne... Zana... okropne... więc wyszłam na korytarz, żeby lepiej słyszeć, ale się bałam. Jeśli bije swojego syna, to i mnie zbije, rozumiesz? Przez parę minut Nadia łapie oddech, a ja kołyszę ją w swych ramionach. — Otwarły się jakieś drzwi, Gowad podszedł do mnie, płakałam, powiedziałam, że chcę wracać do domu, nawet mu ubliżyłam. Wtedy mnie uderzył. — Gdzie? Co ci zrobił? — Kopnął mnie w żebra, wepchnął kopniakami do pokoju i powiedział po angielsku, że jego syn mnie nie lubi, że się mnie boi, ale on i tak zmusi go siłą, żeby ze mną spał. Potem złapał Samira za kark i wrzucił go do tego pomieszczenia jak psa. Samir naprawdę płakał, policzki miał czerwone i trzymał się za głowę. Jego ojciec zamknął drzwi na klucz. Nigdy tej nocy nie zapomnę. — Zrobił ci krzywdę? — Tak, upokorzył mnie. Nadia nie jest już dziewicą. Skryta i udręczona, nie powie o tym ani słowa więcej, nawet własnej siostrze. Upokorzona. Ten zaledwie trzynastoletni dzieciak silniejszy jest od mojego niby-męża. Lękał się nieczystej Angielki, ale ojca jeszcze bardziej, i usłuchał. Ci ludzie są szaleni i nikczemni. Zmuszać własne dziecko do stosunku seksualnego. I bić je z tego powodu. Czegóż się spodziewają? Salama, żona Gowada, wygląda na bardziej wyrozumiałą wobec mojej siostry aniżeli Ward wobec mnie. To całkiem inny typ kobiety: nieduża, opalona, o bardzo czarnych oczach, w których błyszczy uprzejmość, nie zaś agresja. Dziś rano przyszła pocieszyć Nadię. 85 Nadia nie zrozumiała jej języka, ale gesty dodały jej otuchy. Tak jakby matka pocieszała własną córkę. Bardzo jej przykro, to wszystko, co może wyrazić. Dla niej, jak dla innych kobiet, posłuszeństwo jest regułą, małżeństwo małżeństwem, syn musi robić dzieci innej kobiecie i liczy się tylko ten barbarzyński obyczaj. Nie ma mowy o miłości ani obrzydzeniu, żadnego wyboru. Wybór nie istnieje. A my musimy żyć tak jak one. Teściowa Nadii jest po prostu bardziej ludzka, normalniejsza od mojej. Prawie wcale nie znam arabskiego, ale to, co umiem, wystarczyło mi, by zrozumieć, że któregoś dnia Ward nazwała mnie "białą kurwą". Ta kobieta jest z natury niedobra, zazdrosna i zła. Siedzimy przytulone do siebie, w kącie, płacząc i zadając sobie nawzajem masę pytań, zawieszone pomiędzy rozpaczą i nadzieją. Dlaczego nasz ojciec to zrobił? Czy mama była jego wspólniczką? Tak. Nie. Skąd mogłaby nadejść pomoc? Trzeba wytrwale pisać do mamy i każdego dnia domagać się powrotu. Musimy zmęczyć tych ludzi. Dowieść im, że nigdy nie staniemy się do nich podobne, musimy być stale dwiema angielskimi dziewczynami, które porwano. Znosić, ale nie pogodzić się z niczym. Nigdy. Pytam Abdula Khada, dlaczego Gowad zbił swojego syna. - Nie chciał spać z twoją siostrą. Nie chciał narzeczonej cudzoziemki, powiedział to swojemu ojcu. Ubliżył ojcu, podważył jego autorytet. Ojciec ukarał go za to i Samir musiał usłuchać. To wszystko. Jego ojciec... jego ojciec... zawsze ten ojciec. Tylko ojciec liczy się w tej społeczności. Kobiety, dzieci, wszyscy muszą ustąpić. Ojcowie noszą u pasów długie sztylety i spacerują z groźnymi minami, choć nigdy tych sztyletów nie używają. Większość z nich pracuje za granicą, zatem styka się z cywilizacją, spotyka wielu ludzi innych ras, innych kultur. Z tego wszystkiego przywożą do swojego kraju jedynie pieniądze, coca-colę, papierosy, konserwy. Cała reszta pozostaje nie zmieniona. W każdym razie tutaj, w tych wsiach. I tak upływa dzień, po jednej stronie kobiety, po drugiej mężczyźni, i my z Nadią siedzące na łóżku. 86 Ten dom jest trochę mniejszy od domu Abdula Khada, bo też rodzina jest mniej liczna. Gowad, Salama, ich dwaj synowie Samir i Shiab, który ma zaledwie pięć lat. Wydawało mi się, że Salama jest w ciąży. Pokój przeznaczony dla Nadii i jej "małżonka" podobny jest do "mojego". Te same podstawowe meble, to znaczy łóżko, ławka. Okna, jeszcze mniejsze od "moich", sprawiają, że pokój jest ciemniejszy, czuje się, że stale są zamknięte. Salon natomiast jest duży i jasny, porządnie przewietrzony, a ubikacja z oknem. Rzecz to cenna, gdyż można się tam udawać bez pochodni. Również sufit jest na tyle wysoki, że człowiek nie musi się pochylać. Jak u Abdula Khada, gotowanie odbywa się na dachu domu, żeby dym nie zatrzymywał się we wnętrzu. Oni mają tu także małe piecyki naftowe, na których nieustannie dymią imbryki. Wczoraj wieczorem Nadia otrzymała posiłek prawie europejski. Gowad zastosował tę samą metodę co Abdul Khada. Spodziewają się nas oswoić kupując nam jedzenie, na które możemy mieć ochotę. Tak jakby to mogło coś zmienić w tym ich, więzieniu. Obawiam się, że te ustępstwa nie potrwają długo. Na razie jedno, co się liczy, to zachować stały kontakt z Media. Chcę ją widywać co dzień. Nazajutrz i jeszcze przez jakieś osiem dni pozwalają nam na to. Mogę schodzić do Ashube skalistą ścieżką, oczywiście w towarzystwie Abdula Khada. Nigdy sama. Ale już u Gowada zostawiają nas w spokoju. Wtedy wychodzimy na taras znajdujący się na dachu. Żeby patrzeć na niebo i na słońce. Rozmawiamy o mamie, o Birmingham, marzymy o helikopterze, który nadleciałby nad wieś, zrzucił linę i zabrał nas stąd jak ptaki. Znaleźć się w naszym pokoju w Birmingham. Pokoju sióstr, gdzie kłóciłyśmy się z Nadią, która z nas ma wyjść na spacer z trzecią siostrą, Ashią. "To twoja kolej", "Nie, bo twoja"... i Ashia, która wołała: "Powiem tacie... powiem mu, że spacerujecie same wieczorem..." Ashia tupiąca po kwiecistej kapie, rzucająca nam w twarz poduszkami, udająca rozgniewaną, kiedy odpowiadamy jej twardo: "Jesteś za mała..." Pokój sióstr, gdzie mały braciszek nie miał wstępu, żeby czegoś nie zniszczył swoją piłką... Nasze dzieciństwo. 87 Wyciągnięte na tarasie bierzemy kąpiele słoneczne, wyobrażając sobie, że jesteśmy na plaży. Staramy się nie mówić o nocach pełnych strachu. Obmywamy się w zuchwałym świetle dnia. Opalać się jak dwie smarkule na wakacjach. Porównywać opaleniznę. Czytać i odczytywać moje urodzinowe kartki. "Wszyscy mają się dobrze i całują cię mocno. Z miłością". Tam, w Birmingham, myślą, że jesteśmy na wakacjach. Każdego dnia wędruję ścieżką, pół godziny w jedną stronę, pół godziny w drugą. I każdego dnia, zdążając za Abdulem Khada, powtarzam patrząc w jego pięty, kiedy wspina się po skale przede mną: - Kiedy odwieziesz nas do Anglii? Mam nadzieję, że to krótkie zdanie, które sączę mu niezmordowanie w uszy, na wszystkie tony, zacznie działać w jego głowie niczym trucizna. Że będzie miał go dosyć. Że wrzuci nas do landro-veru na drodze do Sanaa. Przejechałabym w ciemności wszystkie przepaście, nie pisnąwszy ani słowa, gdybyśmy jechały do Sanaa. Abdul Khada wie o tym. - Jeśli jeszcze rozmyślasz o ucieczce, daj sobie z tym spokój. Zanim dotrzesz do doliny, pożrą cię wilki i hieny. Te popołudnia na dachu domu Gowada są jakby poza czasem, poza światem. Czysta przyjemność, płynąca z oglądania opalonych górskim słońcem ramion i nóg, stanowi jakby bańkę pogodnej nieświadomości. Z większą uwagą mogę się przyjrzeć bliznom i ranom po ugryzieniach komarów, a także policzyć wypalone papierosy, których suma wynosi już od czternastu do sześćdziesięciu na dobę. Kiedy idziemy do sklepu albo do Ashube, Abdul Khada wybiera zawsze boczną ścieżkę, żeby nie zobaczyli mnie mężczyźni. Nie jest to droga bezpieczna, lasy, przez jakie przechodzimy, pełne są węży i skorpionów. Wiem, że bywają także wilki i hieny, słyszymy je nocami. W dzień się nie pokazują, ale... są to strażnicy równie pewni co uzbrojeni Arabowie. Czasami pawiany również bywają groźne, trzeba je nieustannie przepędzać. Kiedy patrzę z okna "mojego" pokoju, jak skaczą po polach, jest to nawet zabawne, lecz napotkane 88 na drodze budzą lęk. Inne kobiety rzucają w nie kamieniami, krzyczą, wymachują rękami, żeby je przestraszyć. Nie mam jeszcze odwagi postąpić tak jak one i podążam za moim strażnikiem krok w krok. Kiedy pomyślę o chodnikach w Birmingham, o tamtych ulicach, 0 wystawach sklepowych... wtedy czuję taką wściekłość, że jestem w stanie rozgnieść sandałem skorpiona. Abdul Khada jest zazdrosny o wszystkie kobiety ze swojej rodziny. Dla zasady nie życzy sobie, żeby inni mężczyźni je oglądali. Odmawiając noszenia ubioru kobiet jemeńskich, sprawiam mu dodatkowy kłopot. Poza tym wie, że pragnę uciec, nie może mieć do mnie zaufania i pozwolić, abym sama poszła do Nadii. Dopóki idziemy drogą, jedynie zwierzęta są świadkami mojej "brytyjskiej bezwstydności". We wsi jednak wymijamy mężczyzn. 1 za każdym razem gdy napotykamy któregoś mówiącego po an gielsku, rzucam się ku niemu błagając o pomoc. Prawie wszyscy mnie ignorują, podobnie jak znajomi Abdula Khada odwiedzający nas w domu. Uciekałam się do różnych wybiegów, aby porozma wiać z nimi sam na sam. Życzliwsi spośród nich mówią: - Przyzwyczaisz się, jesteś mężałfcą. Czas zrobi swoje, zapo mnisz o twojej matce i ojcu. Albo też: - Nie staraj się uciekać i nie podsuwaj złych pomysłów innym kobietom. Władza ojca rodziny jest prawem. Inni po prostu odwracają się bez słowa. Być może wstydzą się, że mówię do nich w sposób tak bezpośredni. Przypuszczam, że tak czy inaczej powiązani są z Abdulem Khada. Czy to przez pracę, czy przez pokrewieństwo lub małżeństwo, albo też przez to wszystko równocześnie. W każdym razie niełatwo mi z nimi rozmawiać, bo kiedy tylko pojawi się gość, Abdul Khada bez cienia uprzejmości wyrzuca mnie do "mojego" pokoju: - Spływaj stąd! - W pierwszych dniach mogłam jeszcze do nich podchodzić, tak jak to czyniłam w Anglii, ale stopniowo Abdul Khada stawał się coraz twardszy i bardziej zasadniczy. Działo się tak w miarę, jak - jego zdaniem - zamieniałam się w kobietę arabską, taką samą jak inne. 89 Jeśli chodzi o moje stosunki z Ward, są one po prostu żadne. Nienawidzi mnie od samego początku i nie jest w stanie zrozumieć, dlaczego - podobnie jak ona sama i jej druga synowa Bekela - nie podejmuję wyczerpujących robót, będących codziennym obowiązkiem tutejszych kobiet. Staram się nawiązać kontakt z kimś, kto zechciałby wziąć i wysłać mój list do matki, ale wkrótce przestaję liczyć na pomoc mówiących po angielsku mężczyzn z tutejszej wsi. Nie można im zaufać, oddaliby mój list Abdulowi Khada i prawdopodobnie drogo bym za to zapłaciła. Nadia, pomimo względnej sympatii, jaką zdaje się darzyć ją Salama, jej "teściowa", utraciła wszelką nadzieję. Gowad drwi z niej za każdym razem, kiedy go prosi, by odesłał ją do Anglii. Nie wychodzi z domu, tylko kobiety dotrzymują jt) towarzystwa. Podjęłam zatem samotną walkę o wyprowadzenie nas z tego kraju. Niestety, mijają dni pod ołowianym słońcem, a ja na próżno wpatruję się we wszystkie napotkane twarze i nie odkrywam w nich nawet cienia sympatii. Często ogarnia mnie głęboka rozpacz. Jestem wtedy małą dziewczynką, przygniecioną przez oszalały los. Czasami jednak czuję się silna, zdeterminowana, agresywna i ta szczególna wojna, jaka toczy się pomiędzy mną i Abdulem Khada, nabiera mocy. - Odwieź mnie do Anglii! Zostaniesz ukarany, pójdziesz do więzienia, jeśli będziesz mnie tu przetrzymywał! Ale noce, wszystkie noce przypominają mi o moim haniebnym położeniu. Spać z Abdullahem. Z tym wątłym chłopczyną. Czuję się taka brudna, że marzę o studni, w której mogłabym zniknąć. Staram się nie zdejmować ubrania, tak jakby miało mnie to ochronić, śpię w długiej nocnej koszuli, nigdy nie zdejmując bielizny. Rano piorę wszystko moim pachnącym mydełkiem, które zaczyna topnieć niby śnieg. Jedyna rzecz, jaka przynosi mi pewną ulgę, to mycie. Oczyszcza mnie z tego moralnego błota, tej obrzydliwości nazwanej przez nich "małżeństwem". Dziś spotkanie żujących qat w domu Gowada. Wydają masę pieniędzy na te liście. Spróbowałam żuć i ja w nadziei, że pomoże mi 90 to zasnąć w nocy, zapomnieć o tym drugim ciele obok. Po prostu zamknąć oczy. Cierpię na bezsenność, ten pokój źle na mnie działa, tak jak i zapach Abdullaha. Gdybym nie obawiała się drapieżnych zwierząt, nocy i zimna, spałabym na dworze. Gdybym miała pigułki na sen, zażyłabym całą tubkę. Spróbowałam zatem qat. Siedząc przed domem obok niewidomego starca, obserwowałam coraz bardziej wypchany policzek dziadka, w miarę jak wkładał do ust liście, i poszłam w jego ślady. Początkowo qat działał na mnie usypiająco, później zrezygnowałam, zaszkodziło mi to o wiele bardziej niż pomogło. Poza tym żując upodobniłabym się do nich, musiałam z tego zrezygnować. Twierdzą, że qat usuwa wszelkie dolegliwości, zwalcza zmęczenie, likwiduje pragnienie i głód. Ta roślina jest dla nich równie ważna jak pożywienie. Jej wizerunek widnieje nawet na banknocie jednorialowym. Qat rośnie na rozległych polach, przypomina trochę troenes, żywopłoty przed angielskimi domami. Liście można kupić w wioskowych kramikach albo u wędrownego kupca, który przewozi je na oślim grzbiecie. Abdul Khada wyjaśnił mi, że istnieje kilka odmian qat, a najlepsza z nich sprowadzana jest statkiem z Afryki. Tutejszy qat jest gorzki i pośledniejszego gatunku. We dnie mężczyźni gromadzą się i całymi godzinami żują młode, zielone liście. Formują w ustach kulkę zniekształcającą policzek. I tak mnóstwo czasu upływa im na żuciu, popluwaniu i rozmowie. Kobiety wolą palić zioła o nazwie tutan. Jest to coś w rodzaju drewienka, które, rozdrobnione uprzednio na małe kawałeczki, tli się na węglu drzewnym. Do zaciągania się cierpkim dymem używają fajki. Nie wolno im, jak mężczyznom palić papierosów. Mnie - owszem, i bardzo o to dbam. Abdul Khada kupuje mi papierosy i, co ciekawe, nie robi na ten temat żadnych uwag. Być może spodziewa się mnie obłaskawić zezwalając na to odstępstwo od obowiązującej reguły. Wypaliłam chyba paczkę dzisiaj po południu, kiedy to po raz setny rozmawiałyśmy z Nadią o mamie, zanim wyruszyłam w drogę powrotną do mojej wsi-więzienia. Siostrzyczka jest blada, ale się nie skarży. Czasami czuję, że fruwa gdzieś daleko, zawieszona w próżni, nieosiągalna. W taki sposób wyraża swój protest przeciwko rzeczywistości. 91 Abdul Khada stoi w uchylonych drzwiach pokoju. — Musisz dać znać matce, co się z tobą dzieje. Jestem nieufna. — Czy otrzymała mój list? - Chyba go dostała, ale musisz ją powiadomić, jak się miewa cie obie z Nadią. Próbuję się szybko zastanowić. Oczywiście... boi się, że nie mając wiadomości o przyjeździe Nadii mama zacznie się niepokoić i może sprowadzić kłopoty. A zatem mama o niczym nie wie. Nie wie, że ojciec nas sprzedał. I naszym kidnaperom jest na rękę, żeby jak najdłużej pozostawała w nieświadomości. Zmuszą mnie do kłamstwa. Powinnam odmówić napisania listu. Z drugiej jednak strony jest to jedyny sposób, aby spróbować szczęścia, wsunąć jakieś słowo, którego Abdul Khada nie zrozumie, chociaż całkiem nieźle czyta po angielsku. Napisać na przykład: "Najdroższa mamo, jestem żoną Abdullaha, wszystko układa się dobrze..." Nie, na to mi nie pozwoli. Więc może: "Mamo najdroższa, ten kraj jest bardzo piękny, musisz koniecznie do nas przyjechać". To idiotyczne, mama nie zrozumie podwójnego sensu tego zdania. Zastanawiam się, zastanawiam z niepokojem. Ale Abdul Khada przerywa te rozmyślania: - Nagrasz kasetę. Kasetę? To ich metoda. Posługiwali się nią w związku ze sprawą mojego brata Ahmeda i siostry Leilah. Kasetą nagraną po arabsku, którą ojciec tłumaczył mamie. Jeśli pozwolą mi nagrać kasetę po angielsku, być może uda mi się coś przemycić... Mam kasety, mam magnetofon. — Zgoda. Zrobię to wieczorem u siebie. — Nie, tutaj, razem z nami. Z "nami" to znaczy w pokoju przeznaczonym na męskie zebrania. A dziś jest ich wielu. Przyjaciele Abdula Khada, jego syn Mohammed, Abdullah, mój tak zwany mąż, Gowad i Samir, tak zwany mąż Nadii. Istny trybunał wilków, sąd nad dwiema owieczkami. - Masz powiedzieć, że Jemen jest pięknym krajem. Że właśnie zabijamy barana na święto, masz powiedzieć, że jesteś szczęśliwa. Nadia także. 92 To okropne, do czego nas zmuszają. Siedzę na poduszce, Nadia obok mnie, naprzeciw wszystkich tych mężczyzn uważnych, groźnie patrzących. Muszę wziąć mały magnetofon, który mi wręczają, i zacząć pierwsza, włożyć kasetę, wcisnąć guzik i przemówić do mikrofonu leżącego obok. Patrzę w tę małą, czarną dziurkę, która uniesie mój głos aż tam, do Birmingham. Drżę na całym ciele. "Najdroższa mamo... Nadia dojechała szczęśliwie, jesteśmy w ładnej wsi, a Jemen jest przepiękny. Mają tu zabić barana z okazji święta zorganizowanego na naszą cześć. Ściskamy cię z Nadią. Do zobaczenia, mamo..." Umrę od tego z wściekłości i frustracji. Głos Nadii jest jeszcze cichszy i bardziej drżący niż mój. Stara się powtarzać za mną te same brednie. Bezsilna niby zombi, w jakie się przemieniła, pozbawiona agresywności, nieżywa. Nie potrafię już nawet wywołać na jej twarzy uśmiechu, kiedy jesteśmy same. I to jest dla mnie jeszcze większym upokorzeniem aniżeli jej posłuszeństwo albo cichy szept, kiedy mówi: "Jestem tutaj szczęśliwa" - zamiast wyryczeć coś zupełnie odmiennego. Mama w to wszystko uwierzy. Bez Specjalnego wysiłku mówiłam moim najsmutniejszym głosem, Nadia tak samo, żeby mama mogła odgadnąć, ale czy odgadnie? Są makiaweliczni zmuszając nas do odgrywania tego szczęścia z pudełka. — Kiedy odwieziesz nas do Anglii? — Kiedy będziesz w ciąży, pojedziesz rodzić do matki. Nie potrafię powstrzymać się od okazywania nienawiści i ta nienawiść za każdym razem natrafia na pogardę. Nie interesuje ich to, co czujemy. Nie pragną wiedzieć, kim jesteśmy. Chcą wypłukać nam mózgi, zamienić w Jemenki, dożywotnie niewolnice. Czepiam się jednak obietnicy, kłamliwej czy też nie... Jeśli zajdę w ciążę, jeśli pojadę rodzić do Anglii, postaram się tam wyrządzić im jak najwięcej zła. Tymczasem kaseta znikła w kieszeni Abdula Khada. Nasze dwa głosy opuszczą ten kraj, zamknięte w tym małym, plastikowym pudełeczku, przefruną oceany, niesione przez nie znane mi obce dłonie. Wyobrażam sobie mamę, jak otwiera paczuszkę w domu, a może w re- 93 stauracji, i opowiada przyjaciołom: "Mają wspaniałą podróż..." Wyobrażam sobie ojca nad szklanką piwa, jak mówi: "Nauczą si^; jak żyją prawdziwe arabskie kobiety, nauczą się dyscypliny i szacunku". Nie kocha nas, nie kocha żadnego ze swoich dzieci. Ojciec kochający dzieci nie mógłby postąpić tak jak on. Nie kocha ani Boga, ani diabła, kocha wyłącznie pieniądze. Pozwolił nąm rosnąć jak bydłu przeznaczonemu na sprzedaż. Na znak dany przez Abdula Khada mam zbierać się do powrotu. Wschód słońca, zachód słońca, dnie i noce mijają bez dat, bez ważniejszych zdarzeń, mam dziwne poczucie zatrzymanego czasu. Zaczynam z przyzwyczajenia polować na komary, omijać skorpiony. Ale jeśli szczęśliwie jakiejś nocy Abdullah daje mi spokój5 uciekam w marzenia, w których tańczę z Maćkiem. Nie mogą ?? odebrać mojej głowy. Zapłacili za ciało, nie za głowę. A w głowie kryje się nienawiść do nich i marzenia o wolności. Wolność jest najcenniejszą rzeczą na świecie. Jestem wolna w mojej głowie, kiedy patrzę na Ward piekącą ciasto na rozżarzonym węglu drzewnym, wkładającą kostr0pate dłonie w ogień, pocącą się, wlokącą swoje ciężkie ciało ścieżką prowadzącą do studni, dźwigającą wiadra z wodą, rzucającą mi prZy tym czasami zazdrosne spojrzenia. Nie uczono cię wolności w szkole, Ward. Mnie owszem. To przywilej wiedzieć, że ludzie Są wolni i równi. I tego się nie zapomina, nawet w upokorzeniu, nawet w więzieniu, jakim jest ta zacofana społeczność. Rozdział VIII Kiedy dziewczyna z jemeńskiej rodziny wychodzi za itoąż, oczekuje się od niej, że będzie dzielić obowiązki domowe z innymi kobietami. Dziewczyna w moim wieku winna odciążyć kcsbiety najstarsze. Tak jak inni ojcowie, Abdul Khada i Gowad zakupili nas także w tym celu. Właśnie po to żenią synów z dziewczęta mi fizycznie odpornymi, zdrowymi i częstokroć od nich starszymj. Zdałam 94 sobie z tego sprawę, rozejrzawszy się trochę po wsi. Kiedy tylko dziewczynki nauczą się chodzić, zaczynają nosić na głowach dzbanki z wodą, pomagać w kuchni, zbierać drzewo i zajmować się zwierzętami. Od pierwszego dnia kazano Nadii nosić wodę. Trzeba ustawić na głowie dwudziestolitrowe wiadro, nazywane przez nich tanake, udać się do źródła, powrócić z naczyniem napełnionym wodą i powtarzać tę czynność tak długo, aż domowa cysterna będzie pełna. Wyczerpująca, codzienna pańszczyzna, do której jeszcze dochodzi zbieranie drewna na opał albo wyschłego łajna, karmienie zwierząt, sprzątanie kuchni. Ponieważ dom Abdula Khada zbudowany jest wysoko, ta pańszczyzna staje się jeszcze trudniejsza. Wodę trzeba taszczyć do dwudziestu razy dziennie, wspinając się stromą ścieżką. Któregoś dnia Ward oświadcza mężowi wskazując na mnie: - Powinna pracować. Mam prawo do odpoczynku. Do tej pory Abdul Khada niczego ode mnie nie wymagał, doszła więc najwyraźniej do wniosku, że trwa to zbyt długo. Po cóż żeniła syna, płacąc tak wiele pieniędzy?... Używają studni stojącej na sąsiednim" polu, o jakieś dwadzieścia minut drogi od domu. Mam się tam udać z małą Tamanay, która ma zaledwie pięć lat, ale już zręcznie dźwiga na główce odpowiednie do swojego wzrostu wiaderko. Tłumaczą mi, że jeśli studnia wyschła, muszę pójść do następnej, oddalonej znowu o dwadzieścia minut. Za pierwszym razem towarzyszy mi Ward i Bekela. I oto podążam ścieżką jak arabska kobieta pośród innych arabskich kobiet, od których odróżnia mnie tylko strój. Słońce nie stoi jeszcze wysoko, jest dopiero piąta rano. Ale mimo wczesnej pory węże już wiją się w gęstwinie, wiele z nich to węże jadowite, i nie zawsze można je odróżnić, są we wszystkich możliwych kształtach i kolorach. Parę dni temu pewien mężczyzna, brat Ward, o mało co nie umarł. Usłyszeliśmy krzyk dochodzący z dołu, ze wsi, i ktoś przybiegł powiadomić, że chodzi o jej brata. Wracał samochodem z Taez i wysiadł z niego po drodze. Wąż ukąsił go w palec u nogi. Wszyscy domownicy poszli go zobaczyć. Leżał na łóżku całkowicie 95 nieprzytomny. Żadnej pomocy lekarskiej. Kobiety przygotowały coś w rodzaju maści, którą przykładały mu do rany. Wyzdrowiał, ale od tamtej pory z większą uwagą spoglądam pod nogi, co dziś, z wiadrem na głowie, nie jest takie proste. To noszenie wody na żądanie Ward stanowi następny etap poskramiania mnie, który obecnie przedsięwzięto. Spodziewają się w ten sposób złamać nas, ograniczyć naszą wolność przez tę codzienną, niewolniczą pracę. Studnia jest miejscem ważnym, żeby do niej podejść, kobiety muszą zdejmować buty. Jest na poziomie gruntu, lecz otoczona murkiem z cementu i chronią ją kraty. Co nie przeszkadza, że wewnątrz aż roi się od żab i owadów. Kobiety rozganiają je rękami, żeby się dostać do wody. Piłam ją nie wiedząc, skąd pochodzi, i w pierwszych dniach byłam chora. Znajdują się tam chyba wszelkie możliwe mikroby i zarazki, ale podobno człowiek się do tego przyzwyczaja. Ma szczególny smak, smak deszczu. O świcie jest jeszcze chłodna, ale w miarę jak nastaje dzień, robi się letnia. Rezerwuary w domu opróżniają się regularnie i pierwszego dnia musiałam odbyć trzy dodatkowe wyprawy po południu i jeszcze jedną wieczorem. Plecy bolą mnie tak bardzo, że rzucam się na łóżko. Nazajutrz zatrudniają mnie przy zbieraniu drewna. Mężczyźni pocięli gałęzie, które musimy przenosić w wiązkach i składać w piwnicy domu. Potem prowadzą mnie do kuchni, gdzie z rękami w płomieniach przygotowuję naleśniki z pszennej mąki. Nieustannie pracuję z Ward i im bardziej się poznajemy, tym mniej się znosimy. Mój sposób zachowania nie może ulec zmianie, nienawidzę jej. Ignoruję ją, jeśli to tylko możliwe odwracając się do niej plecami, unikając jej wzroku; wolę Bekelę, żonę Mohammeda, moją w pewnym sensie "szwagierkę", oraz jej dwie córeczki. To z nimi chodzę teraz do studni. Od nich też próbuję nauczyć się mówić po arabsku. Albo od Hoali. Z dziećmi czuję się lepiej. Przynajmniej jeśli o nie chodzi, nie mam najmniejszego powodu do nienawiści. Przypominają mi moje dwie małe siostrzyczki, Ashię i Tinę, i braciszka Mo. Tamtych nie mogę oglądać, jak rosną, tak mi ich brak... Ale obecność tutejszych dzieci przynosi ulgę, z nimi łatwiej się porozumieć. Porozumieć się... 96 Oprócz Nadii, z którą spotkania są obecnie krótsze i nie odbywają się codziennie, rozmawiać mogę wyłącznie z dwoma mężczyznami, mieszkającymi w tym domu, po angielsku. "Rozmowa" nie jest zresztą słowem właściwym. Zadaję pytania, proszę o rzeczy podstawowe: - Kiedy odwieziesz mnie do Anglii? - albo: - Potrzebuję papierosów... - Jeśli chodzi o inne tematy, odnoszę czasem wrażenie, że zachowuję się jak głuchoniema, próbując odgadnąć sens mimiki, wyrazu twarzy, spojrzenia, postawy. To milczenie jest dla mnie dodatkowym więzieniem. Dziś rano, ponieważ nie padało już od miesięcy i zapowiada się groźna susza, idziemy z Hoalą do dalekiej studni. Obchodzimy właśnie górę, kiedy naraz cofam się przerażona. Hoala także nieruchomieje przed małym potworkiem, który stoi naprzeciw nas na stromej ścieżce. Coś jakby niemowlę dinozaura, długie na około metr pięćdziesiąt, od głowy do ogona. Staje na tylnych łapach i patrzy nam prosto w oczy, z otwartym pyskiem, ukazując oślinione i ostre zęby. Chwytam Hoalę za ramię, krzykiem zachęcam do ucieczki, ale nie chce się ruszyć i szepcze, bym się nie bała. — Biega tak szybko jak ty... ty biegUlesz, on biegnie... zrozum. Zrozumiałam. Ale zimny pot spływa mi po plecach. — Ty się nie zbliżasz... On cię ugryzie. I Hoala, żeby mi lepiej wytłumaczyć, naśladuje palcami ruch szczęk zamykających się na moim ramieniu. - Już cię nie puści. Trzeba go odrywać... Cóż poczniemy? Ten potwór zagradza nam drogę. Obciążona przez kocioł, który podtrzymuję na głowie jeszcze dość niezręcznie jedną ręką, i przez wiadro w drugiej ręce, wpatruję się w zwierzę czekając, jak zareaguje. Na naszych oczach jego łuskowata, zabarwiona na brązowo i żółto skóra nabiera koloru złotawego piasku, można by powiedzieć, że to ogromny kameleon. Nigdy nie widziałam kameleona długiego na metr pięćdziesiąt. Porusza wężowym językiem i wymachuje zakrzywionym ogonem jak batem. Za nami ktoś krzyczy. Dziewczynka, która razem z nami szła do studni, zauważyła właśnie zwierzę i bez wahania chwyta za wielki kamień, rzuca się na stwora i z pasją zaczyna go okładać. 7 - Sprzedane 97 Widok dziecka bijącego zaciekle tę bestię z innego świata jest niesłychany. Skóra potwora jest tak gruba, że kamień odskakuje od niej jak od gumy, zwierzę wije się i stara ukąsić plując zatrutą śliną. Dziewczynka cofa się, przybliża, szuka wybiegu, uderza znowu trafiając w miejsca wrażliwe: gardło, oczy, skacząc jak małpa, by uniknąć niebezpiecznych razów ogona. Jestem świadkiem prawdziwej masakry. Po wielu minutach tej szczególnej walki zwierzę pada na bok. Dopiero wtedy dziecko odrzuca kamień i obserwuje agonię. Czekamy tak przez jakiś kwadrans, aż bestia zdechnie. Miotając się w drgawkach smok w ostatnim spazmie zwija swój ogon w haczyk, po czym całe jego ciało się zapada. Kurczy się, jakby ulatywało z niego powietrze, stopniowo, razem z opuszczającym go życiem. Dziewczynka narzuca go na kij, który przewleka przez zwinięty w hak ogon i wymachuje nim dumnie. Pytam, co zamierza zrobić. Odpowiada mi spokojnie: - Zabrać go do domu i zjeść. Śmieje się, ukazując mi białe zęby i wymachując mi potworem przed nosem, coraz bardziej się zaśmiewa z mojej przerażonej miny, a razem z nią droczy się ze mną Hoala. Potem mała odrzuca zwierzę daleko, kładzie na głowę wiadro i spokojnie odchodzi pozostawiając mnie w szoku. Naprawdę żyję tu jak w innym świecie. Sama nigdy nie potrafiłabym zabić tego zwierzęcia, wzięłabym nogi za pas. Pobiegłoby za mną, ugryzło, może pożarło. Chcę się dowiedzieć, czy dużo jest takich w okolicy. Hoala mówi: - Trochę... - Ten smok, jak się dowiem później, to gigantyczna jaszczurka, która rzeczywiście biega ogromnie szybko na swoich silnych nogach, ogon zaś służy jej do obrony. Żyje w rozpadlinach ziemnych i nie jest mięsożerna. Pośród węży, skorpionów, wilków, hien i małp każda wyprawa jest przygodą. A ponieważ deszcz ciągle nie pada, co dzień przemierzamy kilometry w poszukiwaniu nie wyschniętej studni. Wyciągamy z niej błoto, które osiada na dnie zbiornika. Chcąc się napić, trzeba to błoto wyrzucić i zadowolić się pozostałym w naczyniu słonawym płynem. 98 Zauważam w głębi ogrodu, za cmentarzem, starą studnię, z której nikt nie bierze wody do picia. Chodzę tam z moim małym praniem, od kiedy Ward zabroniła mi używać w tym celu wody pitnej z domowego zbiornika. Cmentarna studnia jest zawsze pełna wody słonej i letniej, i za pomocą odrobiny proszku udaje mi się wyprać bieliznę mniej więcej czysto. Lubię to miejsce, ponieważ jest rzadko uczęszczane. Po wypłukaniu rozkładam bieliznę na kamieniach, jest sucha po jakichś dziesięciu minutach, najwyżej kwadransie... A przez cały czas jestem sama. Daleko od innych, od Ward, która mną pogardza, od Abdula Khada, którego nienawidzę tak bardzo, że śnię czasami, iż - tak jak on - trzymam w ręku sztylet i zaraz się nim posłużę. Ten cmentarz jest inny niż nasze. Nie ma kamieni nagrobnych. Kiedy się kogoś grzebie, wykopuje się w ziemi dziurę, potem ją zasypuje i wlewają na wierzch trochę cementu, pisząc na nim jeszcze zanim zastygnie imię zmarłego. Studnia jest czymś w rodzaju kamiennej chatki z drzwiczkami. Odwiedzają ją ropuchy i chmary owadów. Siedzę tam sobie, w cieniu padającym od drzew, i patrzę, jak woda paruje z moich ubrań. Niewiele tego mam, trochę bielizny, trzy bluzeczki, dwie spódnice i bawełniane koszulki. Jechałam tylko na sześciotygodniowe wakacje... Minęły już cztery tygodnie, od miesiąca jestem "mężatką", Nadia od dwóch tygodni... Wydaje się to zarazem długo i śmiesznie krótko. W ciągu czterech tygodni tyle przeżyłam... doznałam tylu upokorzeń. Już na samym początku Nadia mi powiedziała, że jej teść Gowad życzy sobie, żeby ubierała się "przyzwoicie". Od tamtej pory nosi na głowie chustkę, a na spodnie, sięgające jej do kostek, nakłada długą pstrą suknię. Co nie przeszkadza, że nadal jest piękna, jej czarne oczy stały się jeszcze większe w wychudłej, trójkątnej twarzy. Przypomina młodą hinduską księżniczkę. Wytłumaczyła mi z rezygnacją, że w sumie ten strój jest praktyczny, gdyż chroni przed owadami. Komary nie mogą już kąsać w nogi i ramiona. Jeśli o mnie chodzi, w ubiegłym tygodniu musiałam wyrazić zgodę, aby kobieta z tutejszej wsi wzięła miarę na moje nowe ubrania, ponieważ odmówiłam noszenia rzeczy Ward, a żadna z mieszkanek domu nie jest tego co 99 ja wzrostu. A zatem krawcowa wykonała swoją pracę w obecności Abdula Khada, który nie chciał wyjść z pokoju. Zostałam w ubraniu i musiała wziąć miarę w przybliżeniu. Będę mieć trzy suknie i spodnie. I tak jak wszyscy dostanę plastikowe klapki, w których palce stóp i pięty są odkryte. Wyprawszy moją europejską odzież, dzisiaj już po raz ostatni, układam ją w walizeczce. Wszystko, co mi zostało po Anglii. Powieści o miłości, "Korzenie", kasety z reggae i rockiem. Szczotka do zębów i resztka mydła. Wykąpać się, wykąpać naprawdę - to niedoścignione marzenie. Chociażby prysznic. Jednak wczoraj przekroczyłam zasadę, która głosi, że kobieta nigdy nie może się umyć cała ani wykąpać. Byłam przy sadzawce z małą Shiffą, która ma osiem lat i musi wykonywać wszystkie ciężkie roboty przeznaczone dla dorosłych. Zapewne i ją niedługo wydadzą za mąż... Nagle poczułam ochotę, aby zanurzyć się w wodzie, obmyć ciało ze wszystkich tych brudów, to było ogromne, gwałtowne pragnienie. Za pomocą paru arabskich słów dałam Shiffie do zrozumienia, że idę do wody i że ma obserwować okolicę. Zgodziła się, trochę przestraszona. Zeszłam po paru cementowych stopniach sadzawki i ubrana zanurzyłam się w wodzie. Było chłodno i mroczno, położyłam się na plecach, z twarzą parę centymetrów pod powierzchnią wody, z otwartymi oczyma, przez płynne zwierciadło widziałam, chwilami podwójnie, nieruchomą sylwetkę Shiffy. Wstrzymując oddech leżałam w ten sposób dopóty, dopóki starczyło mi tchu w płucach, pośród chłodu i spokojnego mroku sadzawki. Chciałabym pozostać tam na zawsze. Trwać tak na wieki. Wynurzając się na powierzchnię zauważyłam, że Shiffa jest przerażona, myślała, że się utopiłam, i machając rozpaczliwie rękami wskazywała ścieżkę. Zdawało się jej, że słyszy czyjeś kroki. Niechętnie wspinałam się po cementowych stopniach i wróciłyśmy do domu. Byłam jeszcze całkiem mokra, kiedy dotarłyśmy na miejsce, i Ward wypytała Shiffę, która wszystko jej opowiedziała. Popełniłam wykroczenie i żeby mnie przestraszyć, Ward oświadczyła, że w sadzawce pływają jadowite węże. Było mi wszystko jedno. Radość z tej kradzionej kąpieli, połączona z przekonaniem, że moje 100 zachowanie ją zgorszyło, była dla mnie o wiele ważniejsza aniżeli niewczesny lęk przed ukąszeniem węża. Wysuszywszy ubranie, powracam do domu, do "mojego" pokoju, który jest jedynym schronieniem, kiedy w pobliżu nie ma Abdullaha. Przez małe okienka przyglądam się, jak małpy kradną kukurydzę z pola za domem. Gdyby je zobaczyli Abdul Khada i Mohammed, natychmiast sięgnęliby po strzelby. Susza panuje tak wielka, że małpy są wiecznie głodne, stały się śmielsze i jeszcze bardziej agresywne. Podchodzą aż do studni i uciekają dopiero wtedy, kiedy ktoś się zbliży, wydając przy tym okrzyki niezadowolenia. Zupełnie jakby ludzie i małpy kłócili się między sobą o teren, żywność i wodę. Któregoś dnia, kiedy szłam z Tamanay do sklepu we wsi kupić soli i drewna, wszędzie aż się od nich roiło, piszczały rwąc kukurydzę. Byłam niespokojna, gdyż było ich dużo, a mówiono mi, że czasem rzucają się na kobiety. Mała Tamanay nie wyglądała na przestraszoną, gdyż doszedłszy na szczyt pagórka zaczęła śpiewać piosenkę, chcąc się z nimi podroczyć. - Ty małpo... Ty małpo... Nie rozumiałam dalszego ciągu tej arabskiej piosneczki, ale małpy były wściekłe. Jedna z nich, największa, przypominała z wyglądu pawiana i była chyba przywódcą grupy. Pozostałe były mniejsze. Matki nosiły dzieci na rękach. Zdenerwowana piosenką banda małych małpek o długich ogonach, nie znanej mi rasy, wspięła się na drzewa i zaczęła rzucać w nas kamieniami. Uciekałyśmy ze śmiechem aż do wsi. Kiedy wracałyśmy, wielka małpa siedziała na drodze szczerząc zęby. Kiedy zobaczyła, że znów biegniemy, powróciła spokojnie jeść kukurydzę, zadowolona, że nas przestraszyła. Rzeczywiście było się czego bać, ponieważ jest prawie rozmiarów goryla. Czasami spotykam ją na drodze jedzącą jakieś rośliny lub ziarno. Nie rusza się, patrzy na mnie uparcie i to ja muszę jej ustąpić, starając się nie okazywać strachu. Ludzie ze wsi ich nie lubią i toczą z nimi nieustanną walkę, ponieważ atakują bydło i niszczą zbiory. Kobiety przepędzają je 101 camieniami, mężczyźni strzelają do nich. Ale małpy nigdy nie podchodzą do domów. Ich terenem są pola kukurydzy. Są wolne. Mężczyźni również są wolni w tym kraju. Jedyna )soba, która się na to skarżyła, nie ma już prawa wstępu do donu Abdula Khada. Nazywa się Hend, a wygląd ma bardziej angielski aniżeli ja. Włosy blond, oczy niebieskozielone, bardzo jasne, delikatna blada cera, łagodny uśmiech. Ma dwadzieścia lat i mieszka we wsi. Jest matką sześciu córek... Sześcioro dzieci w wieku dwudziestu lat. Powiedziała mi: - Czuję się tutaj nieszczęśliwa, chcę uciec do miasta. Chcę być nowoczesna. Znała trochę angielskich słów, jej mąż, jak wielu, pojechał pracować do Arabii Saudyjskiej. Mieszkała samotnie ze swoim potomstwem, nie zaznawszy nigdy dzieciństwa. Kiedy tylko pojawiła się w domu, Abdul Khada zaczął się odgrażać: - Zabraniam ci ją widywać i odzywać się do niej. We wsi ma bardzo złą reputację. To kobieta bezwstydna! Mnie wydawała się ładna i miła, w niczym nie przypominała bezwstydnicy. Przypuszczam jednak, że takie dziewczyny jak Hend i ja są niebezpieczne dla tutejszych mężczyzn, którzy nie mogą znieść myśli, że byłybyśmy zdolne posiać bunt wśród innych kobiet. Już od dzieciństwa kładzie się im w uszy niepodważalne reguły zachowania ustanowione przez mężczyzn: milcz i pracuj, milcz i wychodź za mąż, milcz i ródź dzieci. Podobno to one dają szczęście. Najładniejsza z siostrzenic Abdula Khada została wydana za swojego kuzyna tuż przed moim przybyciem. Abdul Khada powiedział przedstawiając mi ją: - Gdyby Abdullah miał taką kuzynkę jak ona, w odpowiednim wieku, poślubiłby ją zamiast ciebie! Gdybyż tak się stało! Wątpię jednak, żeby jakaś dziewczyna dobrowolnie poślubiła Abdullaha... Ojciec musiałby zapłacić o wiele drożej, chcąc zdobyć narzeczoną dla takiego syna, tutaj, gdzie wszyscy wiedzą, jak kiepskim będzie mężem... Wiecznie chory, bojaźliwy, bezwolny. 102 Jednej rzeczy jestem pewna: poza Nadią i mną żadna z miejscowych dziewcząt nie została zmuszona do małżeństwa. Jeżeli dziewczyna nie chce chłopca, może odmówić i wybrać innego. Tak głosi prawo i Koran. Więc dlaczego my? Dlaczego nas porwano i przymuszono? Hend opowiadała mi, że w dzień ślubu, podczas ceremonii, pytano ją trzy razy, czy pragnie wytrwać. Jak większość kobiet przystała na wybór rodziny. Ale mogła się rozwieść. A zatem kobiety mają jednak pewne prawa. Dlaczego my nie? Dlaczego nie było oficjalnej ceremonii? Gdzie są dokumenty? Kto może potwierdzić, że jesteśmy poślubione tym dwóm smarkaczom? Jestem już teraz pewna, że nie padłyśmy ofiarą pobożnego arabskiego ojca, pragnącego, by córki weszły do społeczności jego kraju. Sprzedać, zgarnąć dwa tysiące funtów - oto czego chciał. A ponieważ Abdulowi Khada niełatwo było ożenić swojego cherlawego syna w ojczyźnie, skorzystał z okazji. I Nadię spotkał ten sam los. A może układ miał być odwrotny? Budzą we mnie wstręt. Wolałabym być małpą niż tutejszą kobietą. Wieczorem, przed ostatnim taszczeniem wiader z wodą, Abdul Khada informuje mnie o swojej najnowszej decyzji: - Mam restaurację w Hays. Właśnie ją zakupiłem. Muszę tam jechać, żeby wykonać prace remontowe z Abdullahem i Ward. Zaro bimy tam pieniądze. Parę minut później ogarnia mnie fala nadziei. Jedzie, zabiera mojego "męża" oraz moją "teściową". Jeśli pozostanę sama z Beke-lą, częściej będę widywała Nadię i być może... — Jedziesz z nami. — Jeszcze nie teraz! Nie, nie chcę opuścić mojej siostry. Pragnę zostać razem z nią. — To nie ty decydujesz. Zrobisz, jak każę. — Czy mogę pójść dzisiaj zobaczyć się z siostrą? — Jeżeli chcesz. Pójdę z tobą. W drodze do Ashube błagałam i błagałam mówiąc, że Nadia jest zbyt młoda, że jest słaba, że mnie potrzebuje. A Nadia, kiedy tylko 103 dowiedziała się, co Abdul Khada planuje, prosiła go również, żeby zostawił mnie we wsi razem z nią, w domu Gowada. To niemożliwe. I na nic płacze, będziecie się mogły odwie dzać, to nie jest tak daleko. Bezczelnie kłamał. Hays jest o wiele za daleko, byśmy mogły przejść tę drogę pieszo. I ani Gowad, ani on nigdy nie zechcą nam towarzyszyć. . , We dwie mogłybyśmy pomagać sobie nawzajem, rozmawiać o mamie, oglądać fotografie, jakie ze sobą przywiozłam, moje kartki urodzinowe. We dwie mogłybyśmy spodziewać się, odczuwać nadzieję... Co Nadia pocznie sama?... Obawiam się, że zapanują nad nią ostatecznie, oszołomią do końca. Nie ma ani mojej siły fizycznej, ani nienawiści, tej nienawiści, która utwardza mnie dzień po dniu i pozwala stawiać czoło temu tępemu człowiekowi. - Jutro wyjeżdżamy. Kiedyś za to zapłaci. Nie pozostanę na zawsze niewolnicą. Rozdział IX Tamtej nocy nie spałam, leżąc na ławce przez małe okienko zobaczyłam wstające słońce, kręciłam się i przewracałam na tym przeklętym, za cienkim materacu, płacząc w poduszkę. Już pięc tygodni tego piekła. Abdullah spał samotnie na łóżku, podręczywszy mnie przedtem przez dziesięć minut. Nie wiem, czy któregoś dnia uda mu się zrobić dziecko. O normalnych stosunkach seksualnych nic mu nie wiadomo. Jakżeby ta komedia miała doprowadzić do dziecka? Daj Boże, żeby nie... a może tak, już sama nie wiem. Jeśli to ma być cena za powrót do Anglii, jeżeli mogę wierzyć Abdulowi Khada, który mi to obiecał... ", Już świta i przyjechał samochód. Jeden z krewnych Abdula ???-da przybył swoim landroverem, żeby nas zawieźć do Hays. Ta podróż jest dla mnie jeszcze przykrzejsza od bezsennie spędzonej 104 nocy. Krajobraz wygląda coraz bardziej jałowo i smutnie. Przejeżdżamy przez kamieniste równiny, kierując się ku wybrzeżu i portom nad Morzem Czerwonym. Ale aż tam nie dojedziemy. Hays jest małym i, według Abdula Khada, pięknym miastem, mówi mi o garncarstwie, o bogatych mieszkańcach i pięknych domach. Stare miasto, jak mi powiedziano: historyczne, znajduje się o kilometr od miejsca, do którego przyjeżdżamy, i być może jest ładne, to mnie nie interesuje i na pewno go nie zwiedzę, ponieważ restauracja Abdula Khada znajduje się przy głównej drodze łączącej porty nad Morzem Czerwonym z Sanaa, w świeżo zbudowanej dzielnicy. Restauracja jest duża, usytuowana pomiędzy nowoczesnymi bloka mi, które są do siebie podobne, w pobliżu innych restauracji, prawie identycznych. Ściany ma białe, wewnątrz tanie stoły i krzesła. To no we miasto nieustannie się rozbudowuje i ulice stale toną w tumanach kurzu. W tym miejscu przemieszały się tradycja z nowoczesnością. Na drodze widzi się ogromne ciężarówki, pękające od towaru, które wy mijają całe sznury wielbłądów, również dźwigających towary, dokład niej - wory kukurydzy. Stada kóz ocierają się o rowerzystów. Podobno co tydzień odbywa się w pobliżu wielki targ i jest tu także ważne centrum sprzedaży qat. •^ Jesteśmy zatem w "przedsiębiorstwie" Abdula Khada. Na trzecim piętrze są pokoje, większe niż w Hockail, o ścianach czysto wyprawionych cementem. Jest woda bieżąca, prawdziwy luksus, oraz elektryczność, luksus nad luksusy. We wsi używamy lamp oliwnych, kiedy tylko zapadnie zmrok, i trzeba je wszędzie ze sobą nosić, z kuchni do pokoi, z obory do łazienkowej szafy, wdychając duszny, mdlący dym. Tutaj toalety są tak samo brudne. Dziura i woda. Jest natomiast prysznic. Na samej górze znajduje się taras, na którym można usiąść. Abdul Khada z dumą pokazuje mi ogród, otoczony murem tak wysokim, że oprócz nieba nie widać, co się za nim znajduje. Uprawia tam własne jarzyny, ziemniaki i pomidory, używając całej masy wody. Jest tu cieplej niż we wsi i już na samym początku zawieram znajomość z nowym wrogiem. Oprócz much i komarów, od których roi się tu jeszcze bardziej niż na wyżynie, jesteśmy napastowani 105 przez czerwone mrówki. Jedynym sposobem, aby ich uniknąć, jest siedzenie na stołku z podkurczonymi nogami. Ten upał i wszystkie te owady pozwalają mi z kolei docenić tradycyjny strój arabski. Spodnie chronią przed ukąszeniami. Zaczęłam przykrywać włosy chustą i nakładać długie suknie na spodnie. Pozornie przemieniłam się w jemeńską kobietę. I to kobietę pracującą. Jestem zatrudniona w kuchni razem z Ward. Ta kuchnia jest w rzeczywistości długim korytarzem z tyłu, za restauracją. Abdul Khada i Abdullah obsługują klientów w sali od frontu; my natomiast jesteśmy zamknięte w wąskim pomieszczeniu, gdzie przez cały dzień człowiek dusi się od gorąca. Nawet otwarte drzwi do ogrodu nie pomagają. Ta przymusowa współpraca, pośród pieców, naczyń i sprzątania, sprawia, że stajemy się wobec siebie coraz bardziej agresywne. Nie cierpię jej, nie cierpię tego miejsca, tego gorąca, nie cierpię tego zamknięcia i karmienia mężczyzn, których nawet nie możemy zobaczyć. Pod najdrobniejszym pretekstem, albo nawet bez żadnego pretekstu, pomiędzy tą kobietą i mną wybucha wojna. Poci się, jest gruba i brzydka, z tymi swoimi małymi, złymi oczkami. Chce mieć nade mną przewagę. Onegdaj wyjęła z zamrażarki kurczaka, zamarzniętego na kość i cisnęła nim w moją stronę każąc go pokroić i ugotować. Krojenie zamarzniętego kurczaka byłoby głupotą. Rzuciłam jej to w twarz, wrzeszcząc: - Nie! Starłyśmy się przez moment, ale dalej nic się nie działo. Nie ma odwagi mnie bić. Przez większość czasu ignorujemy się nawzajem, co nie jest łatwe w tak ciasnym pomieszczeniu. Ciągle trudno mi się porozumieć, nie dość dobrze znam arabski. Zresztą nie mam z kim mówić. Ward odzywa się do mnie tylko po to, żeby powiedzieć coś nieprzyjemnego. Abdullah nie szuka okazji do rozmowy, co mnie wcale nie martwi. Abdul Khada zajęty jest podawaniem potraw i prawie go nie widuję. Muszę się nauczyć arabskiego, jeśli chcę jakoś sobie poradzić. To konieczność, inaczej zwariuję z samotności. Samotność w ogrodzie, gdzie przyglądam się pomidorom i wysokim murom. 106 Samotność w pokoju, gdzie bez końca przesłuchuję te same kasety i czytam te same angielskie książki. Pewnego wieczora proszę Abdula Khada, żeby mi kupił elementarz, jakiś podręcznik dla dzieci, wszystko to, co jest potrzebne do nauki czytania i pisania. Myślałam, że mi odmówi, gdyż kobiety we wsi nie uczyły się niczego. Ani pisania, ani czytania. Mężczyźni zbyt się boją, iż zacząwszy czytać odkryją swój niewolniczy stan i zaczną się nad nim zastanawiać. Wiejska szkoła przeznaczona jest wyłącznie dla chłopców, chodzą tam od wczesnego dzieciństwa i potem znajdują pracę w mieście albo za granicą. Ale jeśli kobieta pragnie pojechać do miasta albo za granicę... to całkiem inna historia. Może liczyć jedynie na dobrą wolę męża, który nigdy nie zdradza się z tym, aby taką wolę posiadał, a jeżeli ją w końcu przejawia, zdarza się to bardzo rzadko. Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu Abdul Khada nie odmawia pomocy. Daje mi elementarz i tak zaczynam moją edukację, całkiem sama, pracując na ogół nocą, ponieważ dni są szczelnie wypełnione niezmienną rutyną. Co rano Ward stawia na piecu olbrzymi imbryk wody na herbatę dla klientów, a ja przez ten czas sprząlSm. Abdul Khada gotuje jajka i fasolkę z chlebem, który zakupił gdzieś w mieście; przed restauracją młody chłopak przygotowuje chapatis w ogromnym piecu do smażenia; jest zatrudniony przez Abdula Khada i odbiera bezpośrednio od klientów pieniądze, które mu przekazuje co wieczór. Wynagrodzenie za pracę otrzymuje pod koniec każdego tygodnia. W porze obiadowej piecze mięso, przygotowuje jarzyny i ryż. Wieczorem posiłek identyczny jak śniadanie podawany jest od godziny szóstej do jedenastej. Prawie cały dzień razem z Ward jesteśmy w kuchni, wykonujemy gorsze prace: zmywanie, obieranie jarzyn, sprzątanie. Czasami zajmujemy się ogrodem. Abdul Khada stoi za ladą, dyskutuje z klientami; wieczorem mężczyźni grają w karty, piją herbatę albo kawę. Abdullah też pomaga w kuchni, ale wieczorem idzie do ojca na salę, natomiast Ward i ja nie możemy być widziane przez mężczyzn i jedyny nasz horyzont stanowią imbryk z wodą, rondel z ryżem i brudne naczynia. 107 Kładę się przed zamknięciem, kiedy tylko widzę, że nie ma już nic do roboty. I rzeczywiście nie ma żadnych zajęć... Nic tylko siedzieć i myśleć. Dzień po dniu, tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu. Myśleć o wolności. Wieczorem w Birmingham, przez oświetlone ulice, oglądając wystawy, szłam kupić paczkę zakazanych papierosów, jeśli udało mi się wymknąć spod ojcowskiej opieki. Kupić osobiście, a nie prosić o to jednego z tutejszych panów. Oglądałam wystawy z butami, mini-spódniczkami, perfumami. Przyjemność swobodnego wejścia do sklepu, by zapytać o cenę kredki do oczu. Przyjemność przeglądania powieści miłosnych na stoisku sprzedawcy gazet. Przyjemność spotkania się z Maćkiem w centrum młodzieży, w sobotę wieczorem, w dyskotece. Mackie, moja wielka miłość. Mackie i jego zadziorna czapeczka, nasadzona na gęste włosy. Mackie, dokładnie w moim wieku, odrobinę wyższy ode mnie, który tak bardzo mi się podoba. Mackie, taki przystojny. W całej Anglii nie widziałam przystojniejszego chłopca. Tutaj wszyscy oni, znienawidzeni, są dla mnie podobni do siebie. Jedynym towarzystwem są kobiety z sąsiedztwa, prowadzące takie same, monotonne życie. Głównym tematem rozmów są plotki i pogłoski. Kobiety nudzą się tak bardzo, że niesamowite opowieści krążą za ich sprawą po całym kraju, powtarzane, przekręcane. Jakaś historia obiła się komuś o uszy w jakimś miasteczku i od kłamstwa do kłamstwa, od wymysłu do wymysłu, powtarza się ją w kółko. Plotkarstwo jest wirusem, który zatruwa kobiecą społeczność. Po sześciu miesiącach tego głupiego życia mówię po arabsku mniej więcej poprawnie. Już sześć miesięcy. W Anglii zbliża się Boże Narodzenie. Zakreśliłam dzień Bożego Narodzenia w moim kalendarzu, całkiem niepotrzebnie. Święta bez Zany. Sześć zmarnowanych miesięcy, uwięzionych w tym kalendarzu. Brak wiadomości od Nadii. Nie mam możliwości do niej napisać, a na każdą prośbę otrzymuję tę samą odpowiedź. — Kiedy pojedziemy ją zobaczyć? — Wkrótce. 108 Z wyjątkiem ramadanu, kalendarz w tym kraju do niczego nie służy. Czy dziś poniedziałek, czy sobota? Cóż to ma za znaczenie, każdy jest podobny do następnego. Z okna mojego pokoju widać jedynie mur z cegły, taki sam, jaki okala ogród. Nie mogę zobaczyć nic z tego, co dzieje się na zewnątrz i mnie również nikt nie widzi. Mężczyźni idą do miasta, prowadzą samochód, podróżują, kobiety nie chodzą nigdzie i nic im nie wolno robić. Nie kończąca się rutyna tych dni stopniowo doprowadza mnie prawie do szaleństwa. Jedyną moją rozrywką jest mały magnetofon i kasety przywiezione z Anglii. Mam szczęście, ponieważ Abdul Khada nieustannie powtarza, że nie powinnam posiadać niczego, co mogłoby mi przypominać mój kraj. - Musisz zapomnieć, jak tam jest. Musisz przywyknąć do tutej szego życia. Tak jakby można było zapomnieć, odciąć mnie od moich korzeni. Być może moje życie jest krótkie, mam zaledwie szesnaście lat, ale nie uda mu się wymazać piętnastu lat spędzonych w Anglii. Któregoś pięknego dnia Abdul Khada wchodzi do "mojego" pokoju i zaczyna przewracać w moich raeezach. — Co robisz? Czego szukasz? — Tego! Trzyma w ręku parę fotografii mamy, innych osób z rodziny, przyjaciółek, które mam zawsze przy sobie. Często oglądam je wieczorem, kiedy jestem sama. Rzucam się, by mu je wyrwać. - Oddaj mi je, są moje! Podnosi ręce w górę, abym nie mogła tych zdjęć dosięgnąć. - Nie! Koniec z tym. Przez nie jesteś nieszczęśliwa. Nie mo żesz mieć żadnych pamiątek z twojego dawnego życia. To my jeste śmy twoją rodziną! Uwieszam się na nim, chcąc go złapać za ramię i próbuję odzyskać moją własność, moje drogocenne pamiątki, ale ich nie wypuszcza; drze je z wściekłością nad moją głową, po czym wręcza mi garść strzępów. — Teraz idź wrzucić to w ogień. — Proszę cię, nie... nie zmuszaj mnie do tego... błagam... 109 - Wrzuć to w ogień! I zbliża się, żeby mnie uderzyć. Biegnę więc do kuchni i wrzucam te strzępki papieru do pieca. Nie ma po nich śladu, tylko kilka zwęglonych skrętów i kupka szarego popiołu... nic, tylko trochę popiołu. Czuję się pusta, wyzuta ze wszystkiego bardziej niż to się da znieść. Będę musiała wywoływać te twarze z pamięci, z czasem gdzieś mi giną, nie mogę ich sobie przypomnieć. Zamykam oczy aż do bólu, przyzywam mamę... Ashię... Mo... Lynette i także Mackie-go. I powracają - jak za sprawą cudu. Całymi dniami śledziłam Abdula Khada w przekonaniu, że zamierza również zniszczyć moje kasety i książki. Nie uczynił tego. Czasem przychodzą mi do głowy szalone pomysły: być może w sali restauracyjnej są jacyś cudzoziemscy klienci, amerykańscy lub niemieccy turyści. Gdyby udało mi się z nimi porozmawiać... Ale jesteśmy uwięzione w tej kuchni, w świecie upału, buchającej pary, much i komarów, pożerane przez czerwone mrówki. Miasto jest daleko, nawet nie mam ochoty tam uciec. To miasto, tak jak reszta, jest nigdzie. I ucieczka zawiodłaby mnie donikąd. Bez Nadii, której nie wolno mi porzucić. W tym świecie bez nadziei, śmiertelnie monotonnym, któregoś dnia Abdul Khada proponuje mi wyprawę nad morze. - Zawiozę was na plażę, na jeden dzień. Trudno mi w to uwierzyć. To musi być jakiś nowy jego pomysł, zaproponuje mi coś, zaczeka, aż powiem "tak", a potem zbije za to, że ośmieliłam się to "tak" powiedzieć. Nie wiem, czemu w tej chwili tak się nie dzieje. Ward nie chciała, żebyśmy jechali, ale Abdul Khada się uparł i wyruszyliśmy bardzo wcześnie rano, ponieważ tutaj w środku dnia temperatura dochodzi do pięćdziesięciu stopni. Siedzę w taksówce pomiędzy Abdulem Khada i Ward. Zobaczę nareszcie to morze, o którym tak często słyszałam. Drobny piasek i palmy mojego ojca... Przejeżdżamy przez całkowitą pustynię. Wzdłuż drogi stoją słupy telegraficzne, na horyzoncie żywego ducha. Potem wjeżdżamy na 110 asfaltową, nowoczesną drogę, prowadzącą do wybrzeża Tihma, co znaczy "ciepłe kraje." Kilometry równiny. Kilometry piasków, wszędzie, jak okiem sięgnąć. W pobliżu morza parę opuszczonych kamiennych domów i gdzieniegdzie sylwetka samotnego rybaka albo dwóch, są wychudzeni, wyschli od słońca i morza, potem samotna palma niby widmo, wielbłąd... i plaża. Piękna, rozległa, z drobnym i złocistym piaskiem, pełna zachwycających perłowych muszelek, miejscami zacieniona przez palmy. Nareszcie kartka pocztowa opisana przez mojego ojca. Wygląda, jakby tu przed nami nigdy nie stanęła ludzka stopa. Żadnych śladów; w oddali kilka statków rybackich, nieruchomych, jak gdyby tkwiły tu od zarania dziejów. Wysiadam z taksówki zachwycona, wiatr miecie piaskiem, chłoszcze piekące oczy, rozplata włosy. - Chcesz się wykąpać? Nie wierzę własnym uszom: Abdul Khada proponujący swojej "synowej" kąpiel w morzu. Ciągle boję się powiedzieć "tak" na wypadek, gdyby jak zwykle chciał mnie wybadać, a następnie zbić. Normalnie kąpiel uchodzi tu za rzecz bezwstydną. - Jeśli chcesz się wykąpać, możesz to zrobić w ubraniu. Na spodnie mam nałożoną długą^*suknię, włosy przykrywa mi chustka. - Idź, nie ma nikogo. Nie trzeba mi tego dwa razy powtarzać. Zdejmuję sandały i kieruję się ku wodzie. Wchodzę do niej powoli, kostki, łydki, kolana, uda, brzuch... pozwalam, by to szczęście ogarniało mnie łagodnie, by chłód przenikał moją skórę. Wkrótce jestem już na tyle daleko, że mogę pływać, z pewnym trudem, ponieważ bawełniane ubrania dryfują wokół mnie i tamują ruchy. Chustka rozwiązuje się i włosy opadają luźno do letniej i słonej wody. W Anglii byłam dobrą pływaczką i kiedyś w szkole zdobyłam nawet brązowy medal. Ubóstwiałam wodę. To kąpiel poza czasem. Długo i często będę ją wspominać, ponieważ nigdy się już nie powtórzy. Pod wodą, w wodzie, z otwartymi oczyma, mrugającymi tuż pod powierzchnią, w blasku słońca. Przestrzeń bajkowej wolności. Woda w Morzu Czerwonym jest zielona! Nurkując prawie nic się w niej nie 111 widzi, tylko wzburzony piasek, maleńkie algi. Jestem w morzu biblijnym, morzu proroków. Płynę, płynę, wpatrując się w daleki horyzont, chciałabym tak płynąć aż do wybrzeży Etiopii. To tylko sześć godzin statkiem - mówił Abdul Khada. Tam mogłabym zniknąć, tam za horyzontem, przybić do wysp Hanish, podobno przy pięknej pogodzie, pod wieczór, przy zachodzie słońca, można je stąd zobaczyć. Z oddali słyszę głos Abdula Khada, który wrzeszczy: - Nie płyń tak daleko... Jak gdyby odgadł moje myśli. On sam brodzi przy brzegu razem z Abdullahem. Nie potrafiliby mnie dogonić. Umykałabym szybko jak ryby, długie i błyszczące, prawie błękitne, prawdziwe srebrzyste strzały pędzące pomiędzy wodami, ku pełnemu morzu. - Nie płyń tak daleko, tam są rekiny! Są, to prawda, rekiny, meduzy i jadowite płaszczki. W Anglii oglądałam "Szczęki". Myśl o rekinie wynurzającym się nagle za moimi plecami i dosięgającym mnie ostrą płetwą, przywraca mi rozum. Wbrew sobie kieruję się do brzegu. Temperatura jest tak wysoka, że moje ubranie już po paru minutach, kiedy idę przez plażę, staję się suche. Z bliska plaża wygląda mniej idyllicznie aniżeli na pierwszy rzut oka. Pudełka po konserwach, butelki z coca-coli, a przede wszystkim puszki z jasnego piwa. Prawdopodobnie nocą przychodzą tu mężczyźni, żeby pić alkohol, gdyż oficjalnie prawo im tego zabrania. Siadam w cieniu palmy i patrzę, pasę oczy tym symbolicznym morzem. Tam jest wolność. Tam płyną drewniane kutry rybackie. Gdybym umiała chodzić po wodzie... Moje szczęście trwało godzinę, na piasku marzyłam o Anglii, pofrunęłam nad kontynentami. Było mi ciepło, w ustach czułam sól, w oczach słone łzy. Byłam jak posąg z piasku, soli i wody. Czas wracać. Usiąść na rozpalonym, pokrytym skajem siedzeniu taksówki, między Abdulem Khada i Abdullahem, moimi dwoma strażnikami. Budzę się rozpalona od gorączki, z okropnym bólem w piersiach. Nie jestem w stanie się podnieść, nogi uginają się pode 112 mną, w głowie mi się kręci, ogarnia mnie ogromne zmęczenie, padam na łóżko. Abdul Khada przygląda mi się nieufnie. - To tylko upał. Jeden dzień upływa w gorączkowej mgle, potem następny i dopiero po dwóch dniach Abdul Khada okazuje zaniepokojenie. Jestem naprawdę chora, nie mogę wstać, nie mogę wytrzymać dłużej w jednej pozycji, ból i gorączka nie opuszczają mnie. Brak mi mamy, zawsze się mną opiekowała w chorobie, przynosiła filiżanki herbaty, tace z jedzeniem, gazety. Ustawiała mi radio u wezgłowia, puszczała telewizję, odwiedzali mnie przyjaciele. Miałam trzynaście lat i wietrzną ospę, wstydziłam się moich strupów, ale kurowanie się przy mamie i całej rodzinie było takie miłe - cudowne nieróbstwo. Trzęsę się od dreszczy i nie jestem w stanie sama jeść. Przychodzi mi do głowy, że może umrę. Tak jest, umrę. Czuję się szczęśliwa na myśl o tym, będę wyzwolona, na zawsze odfrunę z Jemenu. Po co tu żyć, to nie jest życie, to powolna śmierć. Musiałam bredzić o śmierci, ponieważ Abdul Khada wygląda na przerażonego i parę godzin później przeprowadza mi lekarza z Hays. Sudańczyka, który mówi po angielsku. - To malaria. Robi mi zastrzyk, podczas kiedy ja staram się cokolwiek zrozumieć. Czy malaria to śmiertelna choroba? Zostawia trochę lekarstw i obiecuje powrócić nazajutrz. Jest to wysokie chłopisko, ogromnie miłe i troskliwe, ale Abdul Khada nie pozostawia nas ani na chwilę samych z obawy, że mu coś chyłkiem opowiem. Przez trzy następne dni powraca, żeby mi robić zastrzyki, jeden rano, jeden wieczorem. Powoli staję się na tyle silna, że zaczynam wstawać, potem jeść i mogę wrócić do pracy. Ale w moim ciele coś się zmieniło. Nigdy nie czuję się naprawdę w formie, zawsze jestem słaba, dwa razy nawrót gorączki powala mnie do łóżka. Ponieważ lekarza nie ma już przy mnie, radzę sobie z pomocą kobiet z sąsiedztwa. Jedynym lekarstwem na malarię, jakie znają, jest mleko wielbłądzicy. Trudno je zdobyć. Za pierwszym razem jego smak wydał mi się dziwny, ale w końcu się przyzwyczaiłam. 8 - Sprzedane 113 Tak więc, lepiej czy gorzej, jakoś żyję nadal. Z malarią, z komarami, z muchami, z tym piekielnym gorącem, kuchnią, Ward i jej morderczymi spojrzeniami, Abdullahem, który powraca każdej nocy. Zamykam oczy, myślę o moim sekretnym narzeczonym, tam, w Anglii. Nie istnieję, Abdullah nie istnieje. Ten koszmar nie trwa długo. Wystarczy zacisnąć zęby. Wystarczy sobie wyperswadować, jakby się było inną osobą. Powiedzieć: "ona" wytrzyma. "Ona" nie takie rzeczy już widziała. "Ona" jest silna. Któregoś dnia wyjedzie stąd. Nazywam siebie "nią". Rozkazuję "jej", aby była ode mnie bardziej wytrzymała, to "ona" znosi tego smarkacza w swoim łóżku. Nie ja. To "ją" gwałcą. To "ją" muszę podtrzymywać, kochać, pocieszać. "Ona" popada w szaleństwo. Czasem rozgniatam sandałem jaszczurkę. Rozgniatam ją z niedobrą rozkoszą, uosabia dla mnie Abdula Khada. Co dwa tygodnie Mohammed, starszy syn Abdula Khada, przyjeżdża z Hockail, żeby odwiedzić rodziców. Pośród tej nędzy moralnej i samotności, jaka jest tu moim udziałem, możliwość rozmowy z kimś innym, nawet przez krótki czas, stanowi bardzo ważne wydarzenie. Głównym tematem naszych rozmów jest moje uparte pragnienie spotkania się z Nadią. — Mohammed, możesz porozmawiać z ojcem? On cię wysłucha, powiedz mu, żeby mi pozwolił powrócić do wsi. — Nie mogę nic zrobić. Wiesz o tym dobrze. — Proszę cię... Nie wiem nawet, jak ona się miewa. — Nie masz powodu do obaw, miewa się doskonale, zgadzają się z mężem, powinnaś postępować tak jak ona. Mogłabym sto razy powtórzyć moją prośbę, sto razy otrzymam tę samą odpowiedź. Wzrusza ramionami, jak gdyby to nie miało znaczenia. Jak gdybym nie miała racji uskarżając się. Dla niego wszystko jest normalne. Nie chce mojej krzywdy, pierwszego dnia jednak był zdecydowany przywiązać mnie do łóżka, żeby jego braciszek mógł mnie zgwałcić. Według nich, nie jest normalna jedynie taka sytuacja, kiedy kobieta śmie się sprzeciwić ich woli. 114 Któregoś popołudnia, kiedy siedzę w ogrodzie wpatrując się w mur po przeciwnej stronie, słyszę głos Abdula Khada wołający: - Nadia! W pierwszej chwili nie śmiem w to uwierzyć, ale odgłos kroków przyprawia mnie o drżenie. I znowu głos Abdula Khada: - Zana! Twoja siostra jest tutaj! Na widok Nadii coś ściska mnie za gardło. Mówiła mi, że i ją ubrano na tutejszą modłę, ale kiedy nagle pojawiła się przede mną w tradycyjnym stroju, czuję się dziwnie. Pewnie i ona widząc mnie odczuwa to samo. Przemienione w arabskie kobiety przyglądamy się sobie przez chwilę jak dwie nieznajome. A jednak jestem tak szczęśliwa, że zbiera mi się na płacz. Zostawiają nas same na cały dzień w "moim" pokoju. Pytaniom i odpowiedziom nie ma końca. — Dostałaś jakieś wiadomości od mamy? — Nie, a ty? — Abdul Khada podarł wszystkie moje fotografie. — Mam inne we wsi, w mojej walizce. — Byłam chora, miałam malarię. — Popatrz na moją rękę... Jej ręka pokryta jest bliznami. Nadia ma skórę wrażliwą, delikatną, zbyt długo drapany ślad po ukąszeniu komara zamienił się w trwałą bliznę. Ale jest jeszcze coś gorszego - oparzenia. - Gowad kazał mi kłaść rękę do ognia, kiedy robiłam chapatis. Miałam całą dłoń oparzoną, skóra mi zeszła. Dobrze wiedziałam, że źle znosi ciężkie prace, do jakich nas zmuszają. Na przykład codzienne noszenie wody, od szóstej rano do wieczora. Wyczerpująca droga do studni z dwudziesto- lub trzydzie-stolitrowym pojemnikiem na głowie. - We wsi już od miesięcy nie padało. W dzień panuje piekielny upał. Najpoważniejszą sprawę wyznaje mi, spuściwszy głowę: - Któregoś dnia odmówiłam spania z Samirem i Gowad mnie zbił. Kopał mnie po żebrach. Salama usłyszała, jak krzyczę, i przy biegła mi na pomoc. 115 Moja mała siostra nie lubi wspominać o codziennych upokorzeniach związanych z dzieleniem łóżka z tym trzynastoletnim smarkaczem, o wiele silniejszym i dojrzalszym od Abdullaha. Wiem, że fizycznie cierpiała z powodu gwałtu i cierpi nadal. Moje własne doświadczenie pozwala mi wyobrazić sobie, co znosi. Ręce trzęsą mi się z ochoty, by udusić tych dwóch mężczyzn: Gowada i Abdula Khada... Płaczemy, mówimy i znowu płaczemy, i tak aż do wieczora. Uczynili z mojej siostry niewolnicę, jej ciało należy do nich. Doprowadza mnie to do szaleństwa. Jeszcze bardziej niż moje własne położenie. Spodziewałyśmy się spędzić parę dni razem, ale Gowad pragnie ją odwieźć do wsi jeszcze tego samego wieczora. Nadia błaga go jak mała dziewczynka, żeby jej pozwolił zostać ze mną trochę dłużej, ale jest nieugięty. Patrząc, jak odjeżdża, mogę jedynie raz jeszcze pozwolić, by moja nienawiść rosła i rosła. A ukoronowaniem wszystkiego jest stwierdzenie Abdula Khada. Oświadcza mi z zadowoleniem: — Widzisz, jaka twoja siostra jest szczęśliwa? — Szczęśliwa? Ty to nazywasz szczęściem? Skąd wiesz, że jest szczęśliwa? Jak możesz wiedzieć, co ona czuje? Wzrusza ramionami. - Wiem i tyle. O wiele lepiej się czuje we wsi bez ciebie. Weszła na dobre w rodzinę. Ryczę jak dzika bestia: - Wcale nie jest szczęśliwa. Nienawidzi was tak samo jak ja! Ty wiesz o tym. Nienawidzimy was wszystkich! Niech mnie bije, jeśli ma ochotę, wszystko mi jedno. Czasem ustępuje przed moją nienawiścią i tak jest dzisiaj. Kłamca, nędznik, chce nas rozdzielić wiedząc doskonale, jaki mam wpływ na moją siostrę. Dlatego się mnie obawia. Zawsze wolno mu twierdzić, że Nadia jest szczęśliwa, choć dobrze wie, że to nieprawda i że mu nie uwierzę. Jego metoda zatruwania wszystkiego nie przynosi w moim wypadku oczekiwanych rezultatów. Jeśli Nadia znosi wszystko 116 w milczeniu, dzieje się tak dlatego, że nie ma mojego szczęścia i siły, i tego złego charakteru, jaki się tu we mnie rozwinął. Za ich przyczyną. Wyjechałyśmy przed miesiącami i cierpię męki na myśl o milczeniu mamy. Ojciec musiał jej naopowiadać bajek, na przykład że jesteśmy u dziadka - albo gdzie indziej - szczęśliwe, na wakacjach... Ale przecież kłamstwo nie może trwać bez końca. Od dawna powinnyśmy były wrócić do Anglii, szkoła, moja praktyka w przedszkolu... Poza tym nie miała od nas wiadomości oprócz kasety, jaką nagrałyśmy we wsi... Cały ten czas biegnie tak nieubłaganie, w ogłupiającej monotonii. Nie mam już żadnych punktów odniesienia. Mija jeszcze wiele tygodni, nim wiadomość przysłana ze wsi pozwala mi mieć nadzieję na spotkanie z moją siostrą. Ktoś daje znać Ward, że jedna z jej przyjaciółek z Hockail zginęła od pioruna. Abdul Khada decyduje, że pojedziemy na pogrzeb. Pierwszy raz muszę zasłonić twarz welonem na czas podróży. To rozkaz. Mogą mnie zmuszać do noeeenia byle czego, jest mi to obojętne, skoro tam wracam i będę mogła zobaczyć Nadię, choćby przez parę chwil. W samochodzie mężczyźni siedzą z przodu, a ja, z zasłoniętą twarzą, na tylnym siedzeniu, patrzę, jak droga umyka do tyłu, kiedy opuszczamy miasto. Przechodnie nie mogą wiedzieć, że jestem Angielką. Arabska kobieta pośród innych arabskich kobiet. Gdybym zaczęła krzyczeć: "Jestem cudzoziemką!" - nikt by nie uwierzył. Jemeńczycy przewożą w ten sposób swoje zawoalowane żony, jak i gdzie im się tylko spodoba. Tego wieczoru nikt mi się już nie będzie przyglądał, tak jak to bywało w czasach, kiedy chodziłam w krótkiej spódnicy i z odkrytymi włosami. Stałam się niewidzialna. Przybywamy na miejsce późną nocą i Ward idzie prosto do pobliskiego domu zmarłej, zabierając mnie z sobą. Już w drodze słyszę dochodzący stamtąd lament. Wchodzę za Ward do pokoju pełnego zapłakanych kobiet. Przez ten czas mężczyźni kopią grób. Następnie zawijają ciało w zielone płótno i zabierają ze sobą. Oni, 117 mężczyźni. Kobiety nie mają prawa iść w kondukcie żałobnym. Pozostają zapłakane w mieszkaniu zmarłej, którą wyniesiono na drewnianych noszach. Patrzą, z oddali, modlą się i płaczą. Ponieważ nikt nie zwraca na mnie specjalnej uwagi, powracam do domu Abdula Khada. To dziwne, ale czuję się prawie szczęśliwa, że znowu tu jestem po długich miesiącach spędzonych w restauracji w Hays. Na łóżku nie ma już materaca i Bekela przygotowuje mi legowisko na ławce: poduszka, koc. Odnajduję mój kącik pod oknem, znowu słyszę wyjące wilki... Nadia jest niedaleko, jutro ją zobaczę. Na razie wypróbowuję z Bekela i dziećmi moją znajomość języka arabskiego. Shiffa urosła, wkrótce skończy dziewięć lat, Ta-manay jest jak zawsze rozmowna. Teraz już potrafię nawiązać z nimi kontakt i po raz pierwszy rozmawiam z Bekela. — Chciałabym tu zostać, Bekela. Tam, w Hays, jest okropnie. Ward jest zła i nie mam z kim porozmawiać. Rozumiesz mnie? — Tak... Ale decyduje Abdul Khada... Wybucham płaczem i ona również. Żałuje mnie, ale nie wie, co powiedzieć. — Tam jest prawdziwe więzienie, Bekela. Nie chcę wracać. Chcę pozostać tutaj i zobaczyć moją siostrę... — Jeśli Bóg da. Nazajutrz przybiega Nadia, słyszała, że przyjechaliśmy na pogrzeb. Znowu jesteśmy razem w "moim" dawnym pokoju i tyle mamy sobie do powiedzenia. Rozmowa po angielsku dodaje nam sił. Opowiada mi o przerażającej burzy, o codziennej pańszczyźnie. Widzę, że schudła, że zaostrzyły się rysy jej twarzy. Właściwie zostały tylko oczy. Jest styczeń 1981. Tam, w Birmingham, jest zima. Ashia i Tina chodzą do szkoły, Mo również. Nasi koledzy, przyjaciele, pływalnia, tenis, boisko piłki nożnej, centrum młodzieży, gdzie tak często bywałyśmy, i kawa, frytki z rybą, grająca szafa, wszystko to nagle powraca. I Mackie, mój boy-friend... i park, po którym spacerowaliśmy trzymając się za ręce. Gdzie czytałam, siedząc na huśtawce, te cudne powieści miłosne, które zawsze dobrze się kończą. Już jest późno i Nadia musi wracać do domu Gowada. Całujemy się i mówimy sobie "do jutra." 118 Nawet megiera Ward cieszy się z powrotu. Tak jak ja nie lubi restauracji w Hays, gdzie harujemy jak niewolnice dusząc się od upału. Jeździ tam tylko z posłuszeństwa. Wiem jednak, że chciałaby mieszkać tutaj, zajmować się swoją starą matką, która jest już bardzo krucha i mieszka w dolnej części wsi w samotnym domu. Podczas gdy przygotowujemy się do snu, Abdul Khada zmienia zdanie. Pragnie natychmiast jechać do Hays. Rzucam się z furią. — Powiedziałeś przecież, że zostajemy tu na noc! — Jutro trzeba otworzyć restaurację. — Powiedziałeś Nadii, że jutro rano może tutaj przyjść! Jestem w rozpaczy, że tak prędko oddzielono mnie od siostry. Prawie od sześciu miesięcy mieszkam w Hays i od tamtego czasu widziałyśmy się tylko dwukrotnie, i to na krótko. Ten typ jest potworem egoizmu. Nie ma żadnych względów, nawet dla własnej żony. Jest zmęczona podróżą, dopiero co pochowała przyjaciółkę, a jego to nic nie obchodzi. Nie lubię Ward, ale tego wieczora skłonna byłam ją bronić, gdyby się to na coś zdało. - Jeśli chodzi o Nadię, to nic poważnego. Bekela jej powie, że pojechałaś. Staram się jeszcze wynajdywaó-różne argumenty, ale wpada w złość i czuję zbliżające się cięgi. Jeśli się będę upierać, zbije mnie. Dziś wieczór nie mam na to siły. Pakujemy się zatem - my, kobiety - bez słowa i wyruszamy ciemną nocą przez pustynię. Wyobrażam sobie Nadię, jak nazajutrz rano wspina się pośpiesznie pod górę, biegnie do "mojego" pokoju i widzi, że jest pusty. I Bekelę, jak do niej mówi: - Twoja siostra? Wróciła już tam, do restauracji! Tak jakbym to ja opuściła. Parę tygodni później Mohammed, będąc z wizytą w restauracji, ogłasza rodzicom, że właśnie ułożył małżeństwo swojej córki Shiffy. Spotka ją ten sam los co i nas. To przerażające. Po wyjeździe Mohammeda wypytuję Abdula Khada: — Co się dzieje z Shiffą? — Wyjdzie za mąż. Jest bardzo zadowolona... 119 — No pewnie... — Chłopiec należy do bogatej rodziny, która się nią zaopiekuje. Ojciec ma dobre stanowisko w Arabii Saudyjskiej, wielu pracowników. Wyobrażam sobie, że to będzie najmniejsze zło. Shiffa zostanie we wsi, będzie mogła dalej żyć jak mała dziewczynka. Nie każą jej natychmiast włożyć zasłony. Nie jest jeszcze dojrzała i mąż nie będzie mógł jej dotknąć przed pierwszą miesiączką. Jeśli jest przyzwoity. Niektórzy mężczyźni nie zawsze przestrzegają tego prawa i gwałcą dziewczynki w dzień wesela. Bekela wiedziała o tym małżeństwie, kiedy rozmawiałyśmy wieczorem po pogrzebie, nie wspomniała jednak o nim ani słowem. Zastanawiam się, co czuje na myśl, że traci swoją starszą córeczkę, która jest jeszcze taka mała. Może nic, może dla niej jest to normalne. Abdul Khada jest szczególnie dumny z tego związku z zamożnymi ludźmi. - Mają we wsi wielki dom, w samym centrum, są bogaci. Będzie jej lepiej niż u nas. Przypuszczam, że dla niego najbardziej liczy się cena, jaką tamta rodzina zapłaciła za ciało małej Shiffy. Mohammed musiał się ostro targować przy sprzedaży. Będzie jeszcze musiał kupić ubrania dla swojej córki, dać jej coś w rodzaju wyprawy oraz biżuterię ze złota. Mnie również Abdul Khada ofiarował złotą biżuterię. Wielokrotnie. Nie spotkał się z żadną wdzięcznością, ani razu nie posłyszał ode mnie słowa "dziękuję". Nie rozumiał tego, wściekły, że odrzucam to, co - jego zdaniem - jest zaszczytem. Fakt, że nie da się kupić człowieka za trochę złota, jest dla niego czymś niepojętym... Czy chciał mnie traktować jak kobietę z haremu? Jak niewolnicę, którą się przystraja przed ofiarą? Poczuł się urażony moją pogardą. Lubię, kiedy czuje się poniżony w swojej męskości. Licha to zemsta, ale też okazja do zamanifestowania pogardy dla ich barbarzyńskich i średniowiecznych obyczajów należy do rzadkości. W mieście słyszałam, jak kobiety rozmawiały o małżeństwie w zupełnie inny sposób. Chłopak prosi o ich rękę i mogą go przyjąć albo odmówić. Niektóre z nich biorą podobno ślub ubrane po euro- 120 pejsku, na biało. Opowiadano mi nawet, że podróż poślubna za granicę weszła już w zwyczaj. Powoli zachodzą pewne zmiany, ale nie na wsi. Na wsi obyczaj nadal jest obyczajem. Dowód: podobno Mohammed umówił się z przyszłym mężem Shiffy, że tamten jej nie dotknie, nim dziewczynka nie ukończy czternastu lat. Jednak nazajutrz po ceremonii na prześcieradle widać było krew. Malutka, dziewięcioletnia Shiffa stała się kobietą. Przemocą. Już jej nie zobaczę, będzie mieszkała we wsi, w domu swojego pana. Lubiłam ją bardzo. To ona właśnie, w dzień mojego przyjazdu, pierwsza się do mnie uśmiechnęła i pokazała szklankę mówiąc: - Shrep... (- Pić...) Historia Shiffy dobrze obrazuje niepewność warunków, w jakich wszyscy tu żyją. Zanim ukończy trzynaście lat, będzie aż dwa razy w ciąży i straci dwoje dzieci. W czternastym roku życia sytuacja się powtórzy i matka zawiezie ją na poród do miasta. Urodzi dwie bliźniaczki, z których jedna umrze przy urodzeniu, druga zaś parę dni później. Znowu dopadła mnie malaria. Tym razem nie wzywają lekarza, zadowalając się kuracją mlekiem wielbłądzicy. To miasto to istne piekło. Czerwone mrówki, komary, ulice pełne różnego rodzaju odpadków... Drżę z gorączki, potem się podnoszę i powracam do pracy. Tygodnie ciągnące się w nieskończoność i przepływające miesiące. Czas, w którym nie zmieniają się ani barwy, ani pory roku. Upalne słońce, pył i wędrujące wielbłądy. Zawoalowane kobiety opowiadają sobie wieczorami, w zaciszu czterech ścian, że gdzieś w Taez, czy też w Sanaa, jakiś mężczyzna ukamienował kobietę z odkrytą twarzą... Plotka czy też historia prawdziwa... kto to wie. Trujący wpływ mężczyzn stale działa. W kwietniu 1981 Abdul Khada nagle podejmuje decyzję. I wszyscy są mu posłuszni. Dość ma Hays, pojedzie do pracy, gdzieś za granicę. Sprzedał restaurację i zorganizował nasz powrót do Hockail, nie uprzedziwszy nas o tym. Ward jest szczęśliwa, ja również. Wszystko jest takie proste, kiedy decyduje mężczyzna. Zapragnął wyjechać i wyjeżdżamy. Jesteśmy jego własnością. 121 Radość, powrót do Nadii. Pożegnanie z kurzem, czerwonymi mrówkami i malarią. Wolę moje górskie więzienie od tamtego piekła w czterech ścianach. Rozdział X Cztery dni po wyjeździe Abdula Khada za granicę przychodzi list od niego adresowany do mnie, pisany po angielsku i wysłany z Arabii Saudyjskiej. Nawet na odległość upewnia się, czy jego wola zostanie uszanowana. Pieniądze będą przychodzić do Ward, jak zwykle za pośrednictwem Nassera Saleha mieszkającego w Taez. Jeśliby ich zabrakło, Ward ma kupować na rachunek u wiejskich kupców i poprosić swojego syna Mohammeda, żeby napisał, jak się rzeczy mają. Jeśli chodzi o mnie, ogromnie żałuje, że pod jego nieobecność nie bardzo mam do kogo otworzyć usta. Wcale nie jest mi przykro z tego powodu. Ciągle trwam przy moim zamiarze ucieczki. Musi znaleźć się jakiś sposób. Abdula Khada nie ma, Mohammed pracuje w Taez w fabryce masła. Bez tych dwóch mężczyzn życie wygląda inaczej. Właściwie nie jemy już mięsa, tylko jarzyny i chapatis. A praca jest jeszcze cięższa. Z drugiej jednak strony atmosfera jest swobodniejsza. Nie boję się bicia pod byle pretekstem. Mogę odmówić Abdullahowi bez obaw, że natychmiast pójdzie poskarżyć się ojcu. Stale jednak jesteśmy pod obserwacją. Wpływ, jaki ma Abdul Khada w rodzinie i we wsi, obawa, jaką budzi jego słynna gwałtowność sprawiają, że każdy najpierw dobrze się zastanowi, nim zdecyduje się go oszukać. Gowad nie pojechał za granicę. Właściciel mojej siostry ciągle tu jest. Nadia o wiele lepiej mówi po arabsku ode mnie, widuje więcej ludzi, spotyka kobiety ze swojej wsi, bardzo się zmieniła. W Anglii była raczej chłopczycą, zawsze uwieszoną gdzieś wysoko, śmiejącą się ze wszystkiego i z niczego. Nasza nieszczęsna historia zaskoczyła ją w środku dzieciństwa i poddała się jej posłusznie jak dziecko. 122 Jest nieskończenie smutna. Gdy rozmawiamy o mamie, a rozmawiamy o niej nieustannie, płacze, prawie zrezygnowana. Kiedy wróciłam z Hays, Bekela była w ciąży. Wyglądała na szczęśliwą i pragnęła tym razem urodzić chłopca. Wyobrażałam sobie, że kiedy zbliży się czas porodu, zawiozą ją do szpitala w Taez. Oprócz tego, czego nauczono nas w szkole, nie miałam w tej dziedzinie żadnego doświadczenia. Któregoś dnia Bekela odkłada wiązkę drewna, którą niosła, i zaczyna jęczeć. Zgięta we dwoje idzie do swojego pokoju i kładzie się na ziemi. Zaczęły się skurcze. W domu, poza siedzącym na ławce nieprzydatnym ślepym dziadkiem, są tylko kobiety. Stara matka Abdula Khada, Saeeda, która ma chyba około siedemdziesięciu lat i z którą prawie nie mam kontaktu, siadła na ziemi i przygląda się, jak rozwija się sytuacja. Ward i jej siostrzenica Hoala również czekają. Wyciągnięta na podłodze Bekela jęczy nieustannie. Nie potrzebują mnie, zresztą nie wiedziałabym, co robić. Ogarnia mnie przerażenie, kiedy pomyAę, co nastąpi dalej i że mnie także może się to przytrafić. Hoala podtrzymuje głowę Bekeli, żeby jej było łatwiej oddychać. Ward naniosła wody, aby umyć dziecko. Przysięgłam sobie, że będę mieć oczy zamknięte, ale kiedy wysuwa się główka fascynacja okazuje się silniejsza. Ciałko dziecka wyślizguje się w potokach krwi. Ward przecina pępowinę żyletką, natychmiast zabierają noworodka, aby go wykąpać na górze, na dachu. Wyczerpana Bekela, nadal na ziemi, czeka, aż wrócą i w ciszy i milczeniu zaczną myć podłogę, po czym pomogą jej wyciągnąć się nareszcie na posłaniu. Kładą dziecko do czegoś, co przypomina mały hamak, zrobiony z kawałka materiału, i przyczepiają go sznurkiem do ramy łóżka. W ten sposób niemowlę znajduje się na tej samej wysokości co leżąca w łóżku matka. Wszystko poszło dobrze, Bekela jest matką zdrowego chłopczyka. Ale przeżyłam okropny szok. Ani lekarza, ani lekarstwa, żadnej możliwości ratowania matki i dziecka na wypadek jakichś kłopotów. 123 Cała ta krew, ta kobieta leżąca na ziemi, ani maty, ani nawet poduszki, ta żyletka... to potworne. Abdul Khada obiecał mi, że jeżeli będę się spodziewać dziecka, mogę pojechać do Anglii. Przedtem czy potem? Czy będę musiała rodzić jak Bekela, na ziemi, niby jakieś zwierzę? Mohammed miał wrócić tego wieczora z Taez; kiedy dotarł do wsi, dowiedział się, że ma syna. Oszalał z radości. Dla ojca w Jemenie syn jest więcej wart od córki. I dla mnie również. Przynajmniej go nie sprzedadzą. Bekela zostaje w łóżku przez tydzień, przynosi się jej posiłki, Ward zajmuje się niemowlęciem i dodatkowe roboty spadają na mnie. Woda, kuchnia, chapatis, poparzone dłonie, nadwerężone plecy. Pozornie spadam o parę stopni w dół i przybieram postać przyzwoitej kobiety arabskiej. Ale nadal szukam okazji do ucieczki. Realia tego porodu trudne były do zniesienia. Podobnie będzie z jego skutkami. Kiedy w Jemenie kobieta urodzi dziecko, przyjmuje wiele wizyt, otrzymuje prezenty, pieniądze. Jeśli jest to chłopiec, uroczystość jest jeszcze wspanialsza - siódmego dnia odbywa się obrzezanie. Na tę ceremonię Mohammed zabił barana. Do wsi przybył specjalnie przeszkolony mężczyzna, który za bardzo duże pieniądze przeprowadza operację. Nie ma pojęcia o chirurgii, nie ma nic wspólnego z medycyną, po prostu odziedziczył to zajęcie po ojcu. Aby dokonać obrzezania, mężczyzna przesuwa napletek niemowlęcia, ująwszy go kciukiem i palcem wskazującym, i następnie obwiązuje mocno kawałkiem bawełny. Potem żyletką nacina skórę i zeskrobuje wszystko wokół penisa, póki go dokładnie me oczyści. Niemowlę wrzeszczy, płynie krew. Jest to przerażające. Ranę smaruje się płynem czerwonym jak merkurochrom i oddaje się niemowlaka matce, która kołysaniem stara się uśmierzyć jego ból. Przez następne dwa tygodnie jedyna pielęgnacja polega na zakładaniu kompresu pomiędzy nóżki niemowlęcia, aby nie dopuście do otarcia rany i zapobiec krwawieniu. Mały Ahmed ma stosunkowo dużo szczęścia. Słyszałam, że w niektórych okolicach praktykuje się obrzezanie o wiele później w wieku młodzieńczym, i że jest to przerażająco barbarzyński obrzęd. Operują- 124 ?? rzuca napletek między przypatrujący się tłum. Młodzieniec zaś, przykładając sobie sztylet do skroni, musi wytrwać bez krzyku, bez jednej łzy, bez ruchu. W ten sposób staje się mężczyzną... Ahmed długo płakał w ramionach Bekeli, a kiedy opisałam tę scenę Nadii, opowiedziała mi o innej, jeszcze okropniejszej. Jej teściowa Salama urodziła dziewczynkę i Nadia asystowała przy wycięciu warg sromowych. Kobiety trzymają dziewczynkę, całkiem nagą, jedna z nich wyciąga dwa strzępki skóry - maleńkie wargi - i zszywa je razem nićmi. Po zszyciu odcina żyletką nadmiar skóry. Nadia nie była w stanie mi powiedzieć, czy kobieta odcina także skórę łechtaczki. W mieście, w Hays, gdzie kobiety rozmawiają między sobą na te tematy, ów obyczaj szczęśliwie zanika. Nie wierzą już w bajdy, jakie wieśniacy opowiadają małym dziwczynkom chcąc je przekonać, że wycięcie warg sromowych jest higieniczne. Mówi się im, że jeśli się skóry nie obetnie, na starość wargi tak bardzo im urosną, że będą się o nie potykać. Jak można wierzyć w podobne bzdury? Jednak we wsi większość wierzy w nie święcie i kiedy kobiety dowiedziały się, że Nadia nie przeszła tej operacji, wyśmiały ją. Nie było końca złośliwym żartom. Jedna z dziewcząHBkazała się nawet tak bezczelna, że zapytała Nadię, co robi, by móc normalnie chodzić. W końcu Salama musiała poprosić Gowada, żeby kazał dziewczynie zamilknąć. Moje życie wygląda inaczej. Ponieważ dom Abdula Khada stoi na uboczu, nie muszę stale znosić dusznej atmosfery tego kobiecego światka. Minęły właśnie następne trzy miesiące od naszego powrotu z Hays. Ciągle nie mam nadziei na znalezienie kogoś, kto by nam pomógł, pomimo względnej swobody, jaką mi daje nieobecność Abdula Khada. Mogę teraz sama chodzić do wsi na zakupy, spotkałam też mędrca, który trochę zna angielski. Mędrzec to człowiek, który ma rozstrzygać w sytuacjach konfliktowych, na przykład w wypadku rozwodu. Żona może otrzymać rozwód pod warunkiem pozostawienia dzieci mężowi i powrotu do 125 własnej rodziny. Mało kobiet się na to decyduje, właśnie ze względu na dzieci, i czasem przez całe lata znoszą męża potwora. Mędrzec pochodzi z dobrej rodziny i zazwyczaj jest bogatszy od innych. Płaci się mu za jego rady... Mędrzec ze wsi Hockail jest mężczyzna dość przystojnym, szanowanym, i słuchając tego, co mówi, zdałam Si spra^UI prawie wszystkie sekrety tutejszych kobiet. Sekre-W te nie trwają dhigo i wkrótce stają się prawdziwą ucztą dla plotkarek. ? Gdybym mu powierzyła mój kłopot, Abdul Khada dowiedziałby sie o tym bardzo prędko, z szybkością działania arabskiego telefonu. Więc milczałam. Po cóż prosić go o pomoc? Do rozwodu konieczna jest niewierność męża, wszyscy muszą o tym wiedzieć, musi się 'zebrać rodzina i trzeba zapłacić mędrcowi za podjęcie decyzji... Abdulłah na nieszczęście nie jest niewierny. A skąd wziąć pieniądze ?? yanłate dla tego człowieka? Jedyną mojąWrnicą jest siostrzenica Abdula Khada i Ward, Hoala Mieszka w domu stojącym najbliżej naszego. Jej mówię wszystko: że jestem nieszczęśliwa, że nie mogę zmesc tego małżeństwa które uważam za gwałt. Może mi tylko współczuć, pomoc nie może To za jej pośrednictwem dowiaduję s,ę, co mysią o mnie inne kobTety Są ciekawe zachowania Abdullaha, który jest tak cherlawy i słaby że sobie z niego pokpiwają. Niektóre zapytały mnie wprost: - W jaki sposób dajesz sobie z nim radę? T śmiechy i żarty... zupełnie jakbym była pozbawiona jak.ejs tam przyjemności'. Jakby mężczyzna w łóżku był sprawą w życiu najważniejszą. Jakże jesteśmy sobie nawzajem dalekie. Uważam, ze są pate-Wczne Nic mi nie wiadomo o przyjemności seksualnej, nie mam zresztą pojęcia, co one przez to rozumieją. Mając od urodzenia okaleczone częciowo narządy płciowe, czy w ogóle mogą cos o tym widzieć? Ja również nie. Wkrótce kończę siedemnaście lat. Moja jedyna w życiu miłość mieszka w Birmingham i jest człowiekiem wolnym. Z miłości znam jedynie jego pocałunki. Czy na mnie czeka? Jesl, go odnajdę, jak mu to wszystko wytłumaczę? Czy zrozumie? Pod nieobecność męża Ward objęła władzę. Muszę robić to czego ode mnie żąda, pod groźbą cięgów po powrocie Abdula 126 Khada. Chętnie nadużywa tej władzy, jaką ma nade mną. Lubi głodzić mnie przez wiele dni po najmniejszym wybryku z mojej strony. Rzuca mi stare resztki z poprzednich posiłków jak psu. Czasem mam tylko herbatę i papierosy przez dwa, trzy dni pod rząd. Jeżeli poskarżę się na to Bekeli, słyszę zawsze tę samą odpowiedź: - To Ward tu za wszystko ponosi odpowiedzialność. Ja nie mam nic do powiedzenia. Winna jestem szacunek mojej teściowej. Ty również. Bekela nie jest tak maltretowana jak ja, ale kiedy się to już zdarzy, nie protestuje. Szacunek dla teściowej należy do zwyczaju. Ale Ward nie jest normalną teściową. Jej własna matka mówi o niej, że jest niedobra. Kobiety ze wsi przyznają, że źle mnie traktuje. Nie znam prawdziwej przyczyny jej nienawiści, poza tą, że odpłaca mi za moją nienawiść. Być może ubodło ją, że żonę dla jej syna kupiono za granicą? "Biała kurwa..." - powiedziała. Zdarzają mi się zawroty głowy z głodu. Sama nie mogę wziąć sobie nic do jedzenia. Ward trzyma zapasy w swoim pokoju, który zamyka na klucz. Mamy kury i ten luksus, jakim są świeże jajka, ale daje je dzieciom Bekeli, mnie nigdy. Nadia, która też ma kury, przynosi mi jajka czasami. Kiedyś sfpiadka dała mi jeść, tak bardzo byłam wygłodniała. Ale tego rodzaju pomoc jest wyjątkowa. W wyobraźni widzę torebki pełne fish and chips z Birmingham. Czasami, kiedy przymknę oczy, czuję nawet ich zapach. A także moich ulubionych ciastek z imbirem, które pozostawiają w ustach delikatny kwaskowy smak... Dzisiaj, kiedy szłam po drewno do kuchni, zaczęło mi się kręcić w głowie. Przed oczyma latały mi różnokolorowe kręgi, spowodowane słońcem. Od rana nie wzięłam nic do ust oprócz zimnej herbaty i resztki chapatis. Wąż usiłuje mnie sprowokować, pełznie z sykiem, małą główkę wyciąga w moją stronę, po czym wyprężony pionowo - nieruchomieje. Nie ruszam się, tylko ręką sięgam nieznacznie po kij i zaczynam bić, bić, ogarnięta jakąś dziką furią. Niespodziewanie moja słabość przyprawia mnie wręcz o szaleństwo. Mógł mnie ukąsić, 127 mr7eć w tiki głupi sposób... Zabić tego węża, zmasakro-ZlfZT^^y^ ^biiam Abd".a Khada, zabijam , \\iom yahiiam Aż do utraty sił. ^ISS^TS^ biorę go za ^i^J^Sr* " lś\ Słyszałam, że mięso węży jest jadalne. Metr bieżący pewną mysi- *? bardzo ^ Jadowlty czy me? Są!f w "? w^stkie one są jadowite. Zdechł z otwartą PaS!ZLlam ogień. Potrzebny mi nóż, zęby go oprawić. Ponieważ iest^nSeko domu, wślizguję się do kuchni, W""*^ J ^ Kraiania baraniego mięsa i ucinam mu głowę. Ledwie ą T ????? kroków dalej, już nadlatują sępy. Nieustannie krążą odrzucam Parę kr ? j ^ ^ ^ ^ P° ? tLęTprzysiada trochę dalej. Ucinam kawałek węża i za- ????": to liartować na podhiżne kawałki, zupełnie jakbym kroiła meTon Nie^ skóry- ściągam ją, po obraniu ukazuje się mięso, lekko różowe, podobne do kuiczęcmy. ¦> noZa się już rozpalił, teraz będę je przypiekać, tak jak się gtkTryby w Hays. Prosto na ogniu. Czekam co najmniej poł ??7? zan7m mTęso się zrumieni. I zjadam cały kawałek, chciwie, g°dZ2rZ ma"h m. Jest to dobre, lepsze nawet od kurczaka. Sępy ?^????*, jestem dzikim zwierzęciem posrod innych dZl MC\^wszy'sie zapytuję sama siebie, dlaczego to zrobiłam Re-fl ??? Gdyby mi ktoś w Anglii pokazał węża, uciekła-u',f sił w nogach Jak większość dziewcząt, na samą mysi oYwęS P-eMegalUe dreszcz. A ja go zjadłam. I jestem z tego ZadSrpatrzy na mnie ze zdziwieniem, kiedy trochę później ?^?????* -¦ " ci JL Nalia nie boi się zabić zwierzęcia. Choć pozornie taka krucha, , ¦¦ ??? mnie potrafi ukręcić głowę kurze. 128 le7r;5" nie ?? g.6d. Raczej potrzeba "rzęmo-cy. Ta sama, która każe mi rozgniatać pantoflem jaszczurki. Chee zabijaiia- Abdul Khada dowiedział się, w jaki sposób jego żona mnie traktuje. Nie wiem od kogo, może od Mohammeda. Pisze do mnie z Arabii Saudyjskiej: "Powiedziano mi, że jesteś głodna, że chodzisz po jedzenie do innych domów. Żądam wyjaśnień". Odpowiedziałam: "To prawda. Nie mam pieniędzy, jestem zależna od Ward, która jest wobec mnie bardzo okrutna". Jakiś czas później przysłał następny list, tym razem do żony. Ponieważ Ward nie potrafi czytać, pewna kobieta ze wsi przyszła do domu, żeby opowiedzieć jej, o czym napisał. Nadstawiam uszu i udaje mi się wychwycić zasadniczą treść listu. Mąż nakazuje Ward zostawiać zapasy do mojej dyspozycji. Jest oto wściekła, ale - co najdziwniejsze - nie ma innego wyjścia, jak usłuchać męża. Jeśli tego nie zrobi, mogę mu wszystko powtórzyć. Teraz wie, że rozmawiałam o niej z innymi kobietami, że się ją osądza. Z tego powodu jeszcze bardziej mnie nie cierpi. - Pozostaniesz we wsi do końca życia. Tak jak inni. Cóż sobie myślisz? Że kiedyś powrócisz do twojej "pięknej i bogatej Anglii"? Bądź przeklęta! -* To prawdziwa rozkosz ignorować jej zniewagi, patrzeć na nią w świetle pochodni, hartować się w ogniu, piec chapatis, łapać kury i doić krowy. Staję się zła. Abdullah jest chory. Od pewnego czasu jest coraz słabszy, bledszy i dręczy mnie niepokojące pytanie: czy nie zaraził mnie przez to, że mieliśmy ze sobą stosunki? Nie wiem, co mu dolega, ale musi to być coś poważnego, ponieważ Mohammed stale wozi go do Taez do lekarza, odwozi do domu i znowu zabiera. Nikt właściwie nie wie, co mu jest. Ward mówi, że zawsze był chory, zawsze chudy i bez apetytu, ale że się mu pogarsza w miarę jak rośnie. Ponieważ rośnie, bardzo powoli, ale rośnie. Samir, "mąż" Nadii, o wiele bardziej od niego wydarzony, zaczyna wyglądać jak mały mężczyzna. Abdullah marnieje. Dają mu lekarstwa, które w ogóle nie odnoszą skutku i pewnego dnia Mohammed oświadcza, że lekarz radzi 9 - Sprzedane 129 *o za granicę, aby tam postawiono diagnozę. Albo do o do Arabii Saudyjskiej. Piszę do Abdula Khada o poważ-; Abdullaha i konieczności leczenia poza Jemenem. Abdul by był głuchy, jakby nie chciał przyjąć do wiadomości, że i syn jest chory - do momentu kiedy jest słaby tak e nie potrafi nawet stanąć na nogi. Wtedy Mohammed izwolenie na przewiezienie go do Taez, do szpitala, inie parę tygodni szczęścia. Nie wstydzę się wyznać, że n czasie po prostu życzyłam mu śmierci. W ten sposób i powrócić do Anglii. śdym razie to cudowne nie mieć go w domu. Będę spać sa-akiegoś czasu nie miał nawet siły domagać się stosunków rch ani odbywać ich. Ale sam jego widok mi przeszkadzał. i go obok siebie to już cząstka tej wolności, której pragnę niż czegokolwiek innego na świecie. Swobodnie marzyć z jego obecności, zapachu i narzekań. Swobodnie wejść m na dach, by popatrzeć na gwiazdy i odetchnąć świe-darzyć, że pofrunę nad górami. Drżeć wsłuchując się w wy-;ów. Czuć się jak orzeł niknący w świetle zachodzącego coniec Abdul Khada przyjeżdża z Arabii Saudyjskiej, by e stwierdzić stan rzeczy i jest zmuszony przyjąć go do wia- i. nabiorę Abdullaha ze sobą... *ląda na mnie jak wąż na polną mysz. ..do Anglii... czy chcesz jechać z nami? podstęp. Czeka, aż powiem "tak", żeby mnie uderzyć albo mniej zwymyślać. Wiesz, że mam twój paszport... jeśli chcesz, zorganizuję po- a nas trojga... zynam wierzyć, że mówi prawdę. Po prostu będzie mnie tam iował do pomocy przy pielęgnacji Abdullaha. Myśli, że już poskromiona... Wysłałeś listy, jakie napisałam do mamy? ńsałam ich chyba z dziesięć, z uporem, wiedząc dobrze, że ! wyśle. 130 - Oczywiście. To nie moja wina, że wciąż do ciebie nie przyjeżdża. To okropne znosić tego rodzaju uwagi: twoja matka się tobą nie interesuje...wie, gdzie jesteś, ale nie przyjeżdża. Kłamie... Ale mimo wszystko czepiam się tej myśli, a także nadziei, że rzeczywiście mnie zabierze. Wygląda, jakby był szczery. Z mojej strony uczyniłam, co mogłam, żeby odniósł wrażenie, że wrosłam w rodzinę. A w listach powtarzał w kółko, że jeśli wszystko będzie dobrze z Abdullahem, jeśli będziemy mieli dziecko, będę mogła pojechać do Anglii, a potem znowu tu wrócić... Uzyskanie wizy dla Abdullaha zabiera mu mnóstwo czasu i pieniędzy. Nie kończące się pertraktacje z pośrednikiem w Taez, Nasserem Saleh. Musi dostarczyć list szpitalnego lekarza z zaświadczeniem o pilnej potrzebie leczenia za granicą. Widząc, jak jest zajęty, coraz bardziej przyzwyczajam się do myśli, że to wszystko jest prawda. Pojedziemy. Razem z Nadią piszę długi list do mamy. Opowiadam w nim o wszystkim, o chorobie Abdullaha, o naszym rychłym wyjeździe, dodając: "Kiedy już będę w Anglii, musimy zrobić wszystko, co się da, żeby ściągnąć Nadię. Kocham cię, mamofSb zobaczenia wkrótce". Kiedy podaję ten list Abdulowi Khada, aby go wysłał, czuję na plecach lekki dreszcz. Ale nie zadaje pytań, wkłada kopertę do kieszeni mówiąc, że wyśle list z Taez, gdzie musi się udać raz jeszcze na spotkanie z Nasserem Saleh, aby otrzymać jakieś dokumenty. Czekam gorączkowo na wyjazd, nie pokazując tego po sobie. Pierwsza wstaję, o świcie, żeby zabrać się do noszenia wody, drzewa, do robót w kuchni, nie oszczędzam się. Nagle zaczynam darzyć czułością dwoje staruszków, którymi Ward w ogóle się nie zajmuje, zaprzyjaźniam się z nimi. Dziadek wspomina wojnę, strzelby, czas rewolucji i walk pomiędzy dwiema prowincjami. Mijają dni i pewnego ranka Abdul Khada zatrzymuje mnie w kuchni. - List, który napisałaś do matki, twój ojciec odesłał z powrotem. Nie wysłał go, jestem tego pewna. Otworzył i teraz jest to pretekst, aby mi przeszkodzić w wyjeździe. 131 - Twój ojciec jest bardzo rozgniewany, powiedział mi, żebyś nie jechała z Abdullahem do Anglii. Byłam tak pewna, że tym razem się wymknę, tak ufałam... ze przyjmuję tę wiadomość jak uderzenie obuchem. Tracąc panowanie nad sobą rzucam się na niego, biję ze wszystkich sił, zalana łzami. _ Kłamiesz! Nie wysłałeś listów, nigdy ich nie wysłałeś! Zawsze je otwierałeś! Mama nie wie, co się z nami stało! Przyznaj to! PrZNZieaJjestem w stanie się kontrolować! Wszystkie wysiłki ostatnich dni mające na celu oswojenie go, na nic się nie zdały. Oszukał mnie. Pozwolił mi pisać, żeby mnie sprawdzić. Nic mnie nie obchodzi czy jest w zmowie z moim ojcem, czy nie. Chciałabym tylko, żeby przyznał, że mama nie wie. Że nas szuka i że w końcu odnajdzie, a on się tego boi. Odgania mnie jak natarczywego komara. Siedząc na ziemi w tej obrzydliwej kuchni, śmierdzącej dymem i oborą, biję pięściami w próżnię, rozpaczliwie samotna. Nauczyłam się zabijać kury nożem. Każdy w tym domu musi umieć zabić kurę. Ludzie ze wsi kupują żywe kurczęta od hodowców Abdul Khada ma kurnik i jeśli chce się jesc, trzeba zabijać. Niektórzy mężczyźni po prostu urywają głowę gołymi rękami. Widok jest przerażający, ponieważ drób nadal się rusza i czasami biega bez głowy, machając skrzydłami. Po odcięciu głowy najlepiej jest zanurzyć ptaka w wiadrze z gotującą się wodą, to natychmiast zabija nerwy i nie pozwala mu rzucać się we wszystkie strony. Potem trzeba go jeszcze oskubać, wypatroszyć i ugotować. Za każdym razem kiedy odcinam głowę kurczęcia, wyobrażam sobie, że to szyja Abdula Khada. Dniem i nocą śnią mi się koszmary na jego temat. W dzień Ead, religijne święto odpowiadające Bożemu Narodzeniu trzeba zabić barana. Pod nieobecność Abdula Khada czyni to zazwyczaj Ward. Tego dnia jednak odmawia. Nie wiem, dla jakiej przyczyny być może chce mi dokuczyć, ale na szczęście Tahamia, siostra Abdula Khada, przyszła do wsi, żeby spędzić z nami parę tygodni, i proponuje, że to zrobi, pod warunkiem, że jej pomogę. Widziałam już, jak się zabija barana, kiedy w domu są mężczyźni. Baran kruszeje potem trzy, cztery dni, przez cały ten czas cielsko wisi na drzwiach kuchennych, a wokół uwijają się muchy. Pożywiają się przed nami. Musiałam się i do tego przyzwyczaić. Tahamia przytrzymuje barana przy ziemi, podnosząc w górę jego szyję, żeby poderżnąć gardło. W jednej ręce trzyma wielki kuchenny nóż, drugą ściska baranią szyję i mówi: - "W imię Boże" Za każdym razem kiedy zabijają, dzieje się to "w imię Boże". Ja, kiedy uśmiercam kurczaka, nie mieszam do tego Pana Boga. Tahamia źle się zabiera do dzieła, nóż ześlizguje się bokiem i baran szarpie się rozpaczliwie, a tymczasem powinien zginąć od pierwszego razu. Jest to nie do zniesienia, nie mogę na to patrzeć. Krew sika wszędzie dookoła, Tahamia już nie wie, co ma robić, a nieszczęsne bydlę dogorywa. Krzyki, wzrok zwierzęcia sprawiają, że czuję się chora. - Jesteś okrutna! Dlaczego to zróTOaś? Patrzy na mnie z przerażeniem. Po prostu jest niezręczna. Trzeba dużej wprawy, żeby za jednym zamachem poderżnąć zwierzęciu gardło. Rzucam się, wyrywam jej nóż z rąk i powtarzam gest, który widziałam wiele razy wykonywany przez mężczyzn. Z siłą i determinacją, jakich się u siebie nie spodziewałam, powodowana obrzydzeniem, koniecznością szybkiego działania, niechęcią do patrzenia na cierpienie zwierzęcia. Krew pryska mi na dłonie, ramiona, bije jak gorące źródło, zaciskam zęby z bólu. Ale tym razem zwierzę natychmiast pada. Poderżnięcie gardła kurczakowi nie przypomina tej egzekucji, której właśnie dokonałam. Niezwykła siła, jaka prowadziła moje ramię, natychmiast opada. Jestem pusta, wyczerpana, czuję nieopisane obrzydzenie. Pozostawiam Tahamię przy patroszeniu barana. Odrzuca skórę daleko na ścieżkę, zajmą się nią dzikie zwierzęta. Hieny stale krążą wokół domu. Żyją w górach i nauczyły się atakować ludzi nocami. 132 133 Wielu wieśniaków opowiada przerażające historie, jakoby mieli znaleźć porzucone ręce i stopy na drodze prowadzącej do wsi. Niegdyś były tu tygrysy. Zniknęły po ścince lasu. Nigdy nie widziałam z bliska ani wilka, ani hieny, ale co noc towarzyszy mi ich wycie. Z mojego pokoju słyszę nawet, jak stąpają po kamieniach, węszą, powarkują. Szukają odpadów i ta barania skóra będzie tej nocy ich ucztą. Będą walczyły rozszarpując ją pomiędzy sobą. Tamtej nocy słyszałam wycie na dolnej drodze. Podeszłam do okna i zobaczyłam w ciemności płonące pochodnie. Nazajutrz powiedziano mi, że wieśniacy ścigali i zabili hienę, która podeszła aż do wsi; ten, który zabił, nosi naszyjnik z jej zębów na pamiątkę. Zdarza się też, że chłopi polują na ludzi, bandytów, którzy obrabowują obory, na złodziei bydła. Zastanawiam się, jak to się dzieje i czy rzeczywiście ich zabijają. Prawdopodobnie tak, ponieważ wyruszają uzbrojeni w strzelby i noże. Ale nikt dokładniej o tym nie opowiada. Mężczyźni "polowali" na bandytów. Nic więcej. Hieny i sępy zapewne kończą dzieło. Sępy zawsze mnie fascynują. Wszystkie górskie drapieżniki, małe i duże. Wystarczy unieść głowę, aby zobaczyć, jak krążą wysoko, bez wytchnienia. Żyjemy w Hockail w stanie średniowiecznej dzikości oraz równie średniowiecznego niewolnictwa. Podczas siewów, jakie właśnie się rozpoczęły, kobiety przebywają w polu przez dwa tygodnie pod rząd. Ponieważ mężczyźni prawie zawsze są nieobecni, same robimy wszystko. Ward nie chce zatrudnić do orki parobka z wołami, jest na to zbyt skąpa. Musimy, razem z Bekelą, zaprząc się do tej roboty. Narzędzia są prymitywne. Zwykła mała kopaczka, a każde ziarenko lub sadzonkę trzeba sadzić oddzielnie. Wyruszam wcześnie rano i powracam dopiero późną nocą, pracując w upale, ze zgiętymi, obolałymi plecami, mając odciski na dłoniach i stopach. Trzeba pamiętać o regularnym piciu, żeby nie umrzeć z odwodnienia. Bekela niewiele mi pomaga, ponieważ musi zajmować się swoimi dziećmi. Po przyjściu na świat ostatniego ponownie zaszła w ciążę i urodziła następnego syna, Khaleda. Ward jest autorytatywna, ale muszę przyznać, że - jak wszystkie tutejsze kobiety - jest też silna. Nawet staruszki nadal pracują w polu i w domu jak robocze zwierzęta. Ward chciałaby mnie zmusić, bym pracowała tak ciężko, jak ona po dziś dzień. Pola kukurydzy czekają na deszcz, którego nie było już od dawna. Deszcz jest ważnym wydarzeniem. W górach zbiera się na burzę, żółte, groźne chmury gęstnieją nad horyzontem. Wszyscy powracają do domów przestraszeni nadchodzącą nawałnicą, która często zabija. Oczekiwanie. Czekam rozgorączkowana. Gdyby nie strach przed błyskawicami i śmiercią od pioruna, zostałabym na deszczu, niech mnie obmyje, oczyści z całego tego kurzu, tych szalejących komarów, much, które czepiają się ciała, lepkiego od potu po całym dniu spędzonym w polu. Ale Ward, jak wszystkie inne kobiety, zamyka okna i drzwi, podczas burzy każe nam przebywać w ciemności i modli się. Wierzy, że Bóg zrzuca piorun, aby ukarać ludzi. To prawda, że każda ulewa jest przerażająca. Tak gwałtowna, że nie słyszy się własnego głosu i nawet oddechu. Trwa to zazwyczaj parę godzin i przez cały ten czas wszyscy wokół mnie się łBodlą, tak długo, póki ostatni wystrzał pioruna nie ucichnie w górach, a deszcz nie przestanie orać gruntu niby kopyta galopującego konia. Tęcza nad górami, para unosząca się z ziemi, dziwny spokój witają mnie na progu. Niebo przeniosło gdzieś dalej swoją złość i swoje dobrodziejstwa. Studnie będą pełne błotnistej wody, w której zawsze aż roi się od żab. Trzeba walczyć z nimi, chcąc jej zaczerpnąć. Kukurydza dojrzała, musimy ją wymłócić, każdą łodygę złamać rękoma, wrzucić kaczany do wiader, wszystko to znieść do domu i następnie wyłuskać ziarno z tych główek złocistych i twardych. Po okresie pęcherzy i zadrapań moje dłonie twardnieją. Kukurydza moknie w wiadrach, napełnionych wodą, przez całą noc, a nazajutrz, w stodole, trzeba ją roztłukiwać ogromnym, kamiennym wałkiem. Przeguby rąk wkrótce są obolałe od tego powtarzającego się wysiłku. Zbiór kukurydzy to najcięższa i najbardziej wyczerpująca praca, jaką wykonujemy. Jedyna, na jaką uskarża się 134 135 Ward, a także Bekela. We wsi niektóre z kobiet mają maszyny do tłuczenia kaczanów. Coś w rodzaju kół wyposażonych w korbkę. Inne 2anoszą zbiór do kupca, który za nie wykonuje tę robotę. wtedy pozostaje im tylko przechować mąkę i przygotowywać z mej naleśniki. Ale Ward jest przeciwna tym nowoczesnym usprawnieniom, tej łatwiźnie. Żąda, byśmy pracowały w sposób tradycyjny, nawet jeśli ma to nam zająć całe noce, a nazajutrz nie możemy ruszyć ręką bez uczucia bólu. Dziś rano słyszałam, jak jakaś kobieta we wsi ganiła Ward, mówiąc do niej: - Dlaczego każesz tak ciężko pracować tej Angielce? ~r- Pilnuj swojego nosa, musi się nauczyć. Nauczyłam się. Jeśli ktoś przychodził do domu na posiłek, potrzebowałam trzech albo czterech godzin na zmielenie odpowiedniej ilości mąki kukurydzianej. A jeśli tego samego dnia miałam iść na plantację, musiałam przygotować ilość wystarczającą na czas mojej nieobecności. Oprócz tego czerpałam jeszcze wodę, zbierałam drewno, sprzątałam dom maleńką, słomianą miotłą. Porządek... Dom zawsze pełen jest kurzu, jaszczurki składają tutaj jaja, całymi gronami, pod sufitem. Nie ma końca sprzątaniu. Ledwie uprzątnę przed sobą, już za plecami gromadzi się kurz. Grona jajek ukazują się na ścianach jak za sprawą czarów. Są też wielkie jaszczurki. Te dinozaurowate potworki, jak tamten, którego spotkałam kiedyś na ścieżce. Onegdaj coś takiego weszł0 do domu i skierowało się prosto do pokoju Bekeli, gdzie spało niemowlę. Zobaczyłam to pierwsza i zaczęłam krzyczeć. Bekela zabiła jaszczurkę kijem i rzuciła sępom. W ubiegłym miesiącu wąż wsunął się do hamaka, w którym spało dziecko, i leżał obok niego. Ciągle trzeba z czymś walczyć albo coś zabijać. Któregoś popołudnia, siedząc w słońcu przed domem, odpoczywam przez chwilę z głową wspartą o ścianę i przymkniętymi oczami. Zapomnieć, gdzie się Znajduję, kim się stałam, zapomnieć o codziennym niewolnictwie, jakie muszę znosić. Nieobecność Abdullaha stanowi jedyną ulgę. Nagle coś porusza się w moich włosach i łaskocze w ramię. Otwie- 136 ram oczy i widzę ogromną tarantulę, kosmatą, w brązowe i czarne prążki, która powoli po mnie spaceruje. Przerażona przyglądam się jej ruchom. Cała drętwieję, mam gęsią skórkę, czuję lodowaty ziąb, nie śmiem nawet oddychać. Nie wolno się ruszać ani wykonywać nagłych gestów. Ale po minucie, która wydaje mi się wiekiem, nie mogę już wytrzymać. Wyrzucam ramię w górę, tarantula spada na ziemię, a ja na nią wskakuję. Czuję, jak rozgniatam ją podeszwą mojego plastikowego sandała. Obrzydliwy odgłos. I wracam do domu wrzeszcząc jak wariatka. Ward spogląda na mnie wzruszając z pogardą ramionami. Cóż to znów takiego - wizyta tarantuli. Na próżno jestem ostrożna i uważna na każdym kroku. Któregoś dnia, kiedy idę w dół schodami, w ciemności, o świcie, aby udać się do studni, ostry ból w małym palcu sprawia, że podskakuję, upuszczam wiadro, które z metalicznym hałasem toczy się po stopniach. Chwiejąc się docieram aż do drzwi, skąd pada światło. Ogromny czarny skorpion wczepił się szczypcami w mój palec. Stara się podnieść ogon, żeby mnie ukłuć, ale nie może utrafić, a ja wrzeszczę tak głośno, że Bekela rzuca mr się na pomoc, chwyta kij i uderza nim gwałtownie, przerzucając skorpiona na drugi koniec pomieszczenia. Nadia ma mniej szczęścia ode mnie. We wsi kobiety hodują w doniczkach, na dachach domów, roślinę nazywaną mushkoor. Jej pachnące liście służą do perfumowania włosów i odzieży. Nadia wkładała nasiona mushkoor do doniczki, kiedy ukąsił ją mały skorpion. Salama usłyszała jej krzyk i nadbiegła na ratunek, ale jad już dostał się do krwi. Kiedy przyszłam odwiedzić moją siostrę, jej ciało było spuchnięte jak balonik, skóra czerwona, myślałam, że umrze. Salama i inne kobiety użyły ziołowej maści, której nie znam. Po paru dniach Nadia doszła do siebie. Kwestia szczęścia, jak mówią tutejsi ludzie. Niektórzy umierają, inni nie. Jedynie szczęście... Praca, cierpienie, niewola. Żadnej wiadomości ze świata, z domu. Abdul Khada zabrał swój telewizor, widząc, że litanie arabskich modłów mnie nie interesują. Pozostaje mi moja muzyka, 137 kasety, z których dwie, ulubione, znikły. Nie lubią tu muzyki. Kiedy chronię się do mojego "pokoju", żeby jej słuchać rzadko zdarza się, by Ward na mnie nie nawrzeszczała, twierdząc, ze jest zbyt głośno. . ", Po żniwach muszę się zająć również zwierzętami. Wyprowadzać z obory, czyścić gołymi rękami. Później iśc z mmi na pastwisko i pilnować stada, chroniąc je przed wilkami i hienami. W palącym upale dnia trzeba znaleźć jakiś skrawek cienia, nędzny krzaczek albo drzewo owocowe. Siąść i czekać, az czas upłynie. . Upływa i nikt go tutaj nie odmierza. Ani zegara, ani nawet zegarka, słońce jest jedynym przewodnikiem. Świt, zmierzch. Moja jedyna wolna chwila to wieczór po zachodzie słońca. Siadam przed domem obok starego Saala Saef, który, skulony i nieruchomy, również czekał aż czas upłynie. Opowiadam mu o wszystkim, on mówi mi o swojej przeszłości, swoim dawnym życiu, kiedy ręcznie ciosał kamień na budowę domów. Ten dom wybudował sam. Niewidomy starzec został moim powiernikiem. Nic juz nie może robić, czuje się ciężarem dla innych. W dzień chroni go milczenie. Wieczorami rozmawia ze mną. - Jestem tu nieszczęśliwa, Saala Saef... Ward jest niedobra tak bardzo chciałabym wrócić do domu. Czy wiesz, gdzie jest mój dom? Tam, w Anglii. Nigdy nie byłeś w Angin? Czy chcesz mi pomóc? ¦ , . .. ", . - Nic nie mogę dla ciebie zrobić, Zana. Bądź cierpliwa Wró cisz tam kiedyś, do twojego kraju... zobaczysz, bądź cierpliwa... cierpliwość jest jedyną cnotą, jaka nas podtrzymuje. Dwa lata cierpliwości. Dwa lata milczenia, cierpienia. Wytrwało- ści. Ile jeszcze...? - Płacz odbiera ci siły, Zana. Cierpliwości... Cierpliwość pośród tych gór, cierpliwość w czasie burzy i ulewy, cierpliwość przy tłuczeniu kukurydzy, przy czyszczeniu nędznych krów i owiec, cierpliwość, gdy haruję jak kon. Jestem chuda, wyschnięta, spalona słońcem. Czasem, nocą, wstrząsa mną malaria. Czasem, z twarzą w poduszce, zapłakuję się na smierc. Cierpliwość, żeby nie umrzeć w tym kraju. Rozdział XI "Pan" powrócił. Abdul Khada musi mieć pieniądze, zdecydował się bowiem powiększyć swój dom. Chce przebudować dach, który służy nam za taras, i zrobić tam pokój gościnny. Do tej pracy zatrudnił dwóch mężczyzn. Obecność obcych w rodzinie sprawia, że my, kobiety musimy stale nosić zasłonę. Minął czas, kiedy rozkopywało się górę, żeby wydobyć kamień z miasta przyjeżdżają ciężarówki wypełnione ogromnymi kamie-nymi blokami, które wyładowuje się u stóp wzgórza. Następnie nosimy je stromą ścieżką aż pod dom. Dwa albo trzy kamienne bloki, ułożone na głowie, czasami worek cementu. Cement jest najgorszy ze wszystkiego. W każdej chwili może się rozsypać, a jego pył, zmieszany z potem, wchodzi mi we włosy, wpada do oczu i ust. Na górze dwaj robotnicy czekająca budulec. Moja głowa ugina się pod ciężarem worków, mięśnie karku są naprężone, oddycham z trudem, wspinając się pod górę. Często muszę się zatrzymywać. Już od tygodnia, dzień po dniu, ciągle ta sama piekielna "winda" w pełnym słońcu, od świtu do nocy. A przez ten czas Abdul Khada, siedząc obok ojca, przygląda się pracy innych, krytykuje, popędza; jest obrzydliwy. Sąsiedzi pomagają. Bekela także, kiedy może, synowie sąsiadów, ale stos kamieni jest olbrzymi. Staram się przyspieszyć tempo, nosząc za każdym razem więcej, ale wysiłek zbyt jest bolesny, ślizgam się, upuszczam kamienny blok i wszystko zaczyna się od nowa przy akompaniamencie przekleństw "pana". Po przeniesieniu na górę całego kamienia trzeba pomagać na dachu przy mieszaniu cementu. Problemem jest brak wody. Potrzeba jej bardzo wiele. Oznacza to chodzenie od studni do studni, wokół całej wsi. Nie jestem w stanie w krótkim czasie dostarczyć jej w odpowiedniej ilości. Zatrudnił więc dwie dziewczyny ze wsi do pomo- 138 139 cy. Ale wieczorem, w ciemności muszę dalej nosić ją sama, żeby uzupełnić zapasy. Nocą boję się napotkać wilki, nastąpić na skorpiona, boję się upaść. Wszystkiego się lękam. Czasami towarzyszy mi Bekela, ale przeważnie nie ma przy mnie nikogo. Przez dwa tygodnie w ogóle nie padało. I kiedy zaczyna padać, jest to prawdziwy cud. Pada i pada bez końca, przez cały dzień. Napełnią się studnie. Nie będę musiała chodzić tak daleko. Niestety ów cud obraca się przeciwko mnie. Abdul Khada, wiedząc, że to nie potrwa długo, każe nam więcej pracować. Trzeba przynosić ten dar nieba do domu, zanim inni wieśniacy go nie zabiorą. Nim woda nie przedostanie się do ziemi i nie zaniknie. Postawił na dachu dwa ogromne zbiorniki, które mają być stale pełne. W tych warunkach noszenie zasłony jest dodatkowym wysiłkiem. Nieustannie się duszę. Pył cementowy dostaje się pod spód, czuję go w ustach, kicham od niego, pluję. Kiedy tylko zejdę z dachu, gdzie pracują dwaj robotnicy, szybko podnoszę zasłonę, żeby zaczerpnąć powietrza. Przy tym piekielnym tempie pracy od dawna nie widziałam Nadii i kiedy Abdul Khada każe mi iść do Ashube po zbiornik, który pożycza mu Gowad, z radością korzystam z tej okazji. Droga jest dość długa; o pierwszej po południu żar słoneczny leje się z nieba jak rozpalony ołów; zabieram ze sobą małą Tamanay. - Nie wlecz się po drodze! Potrzebuję tego zbiornika! - rzuca za mną Abdul Khada. Docieramy do Ashube umęczone upałem; mam tylko parę minut na rozmowę z siostrą i opowiedzenie jej o wyczerpującym życiu w tych ostatnich tygodniach. Chce przyjść, aby mi pomóc, lecz odmawiam. To za ciężkie, nie chcę, by cierpiała. W tamtym domu tego rodzaju przeżycia zostały jej oszczędzone. Musi pracować jak wszystkie kobiety, ale Gowad to nie Abdul Khada. Mój teść jest urodzonym prześladowcą. Rozmawiamy zbyt długo, zdaję sobie sprawę, że straciłam wiele czasu, zbije mnie po powrocie. Zbiornik jest ogromny, prawie tak wielki jak ja, żeby go umieścić na głowie, potrzebuję pomocy Nadii i Salamy. Uzyskałam już pewne doświadczenie w tego rodzaju transporcie, a jednak w po- wrotnej drodze z powodu niezręcznego kroku tracę równowagę i zbiornik spada na ziemię. Biedna mała Tamanay, która obok mnie biegła, niewiele może zrobić, żeby mi pomóc. Jest chudziutka i nawet nie potrafi go unieść. Zaczynam wpadać w panikę, jest już po trzeciej, Abdul Khada pewnie jest wściekły. Mała wie o tym równie dobrze jak ja, obezwładnia nas strach przed biciem. Przykucam, nakładam sobie zbiornik na głowę i natychmiast wstaję, wyprostowana, żeby mi znowu nie spadł. Myślę, że nigdy nie dokonałam tak wielkiego wysiłku fizycznego. Każdy mięsień mojego ciała zdaje się pękać od bólu: nogi, plecy, napięty kark, ramiona uniesione w górę, aby przytrzymać ciężar. Jestem tak skoncentrowana na bólu i chęci poradzenia sobie ze zbiornikiem, że nie zwracam uwagi na żywopłot. Kolec wbił się w policzek w chwili kiedy nareszcie z najwyższym wysiłkiem udało mi się podnieść zbiornik, wszedł cały w ciało i rozrywa skórę. Przysiadam na ziemi i stawiam mój ciężar obok. - Spiesz się, Zana, spiesz się... Tamanay płacze w najlepsze, ja również, ale dlatego, że kolec został mi w ciele i okropnie piecze, a kiedy na koniec wyrywam go na oślep, bucha krew zalewając mi twa". Rozpoczynam wszystko od nowa, napięte mięśnie, zbiornik w uniesionych ramionach. Ustawić na głowie, zachować równowagę, podnieść się na nogi, wyprostować... Udało się, ale zataczam się na drodze. Trzeba jeszcze piąć się po kamieniach. Stopy wykręcają się, ślizgają w spoconych plastikowych klapkach. Gdyby nie kamienie i skorpiony, lepiej byłoby iść boso. Jak wiele innych rzeczy, zapomniałam także, jak to jest, kiedy się chodzi w prawdziwych butach, po płaskim terenie, bez wysiłku, nie niosąc niczego na głowie. Widzę siebie na chodnikach Birmingham, jak spaceruję oglądając witryny, wtedy nie wiedziałam, co to znaczy chodzić, posuwać się z trudem krok za krokiem. Nie poświęcałam uwagi moim stopom. Były bezpieczne, w skarpetkach albo rajtkach, w normalnych butach z normalną podeszwą. Nie istniały w moich myślach. A teraz z niewiarygodną precyzją mózg rejestruje ból związany ze stawianymi krokami, tak jakby odciskały się w nim jeden po drugim. 140 141 Jest wpół do czwartej, kiedy nareszcie docieramy do domu, Ward stoi na progu, pomaga mi postawić zbiornik. - Co ci się stało? Nie mam sił jej powiedzieć, dlaczego krew ścieka mi po twarzy. Brak oddechu, brak słów, mam wrażenie, że zemdleję na miejscu. — Idź na górę i powiedz Abdulowi Khada, że wróciłaś! Każdy stopień prowadzący na górę jest jak szczyt do zdobycia. — Co robiłaś? Czemu wracasz tak późno? Nadal nie mogę wydusić z siebie odpowiedzi. Moje płuca są zablokowane, gardło ściśnięte, wyschnięte usta, wzrok mam zmącony. Wściekły z powodu mojego milczenia gwałtownie chwyta za buta i z całych sił bije mnie w twarz. Gwałtowność ciosu sprawia, że upadam do tyłu i staczam się ze schodów. Leżę nieruchoma na ziemi, a on już się nade mną pochyla, zbielały ze złości. - Pytałem cię, czemu się spóźniasz! Znowu chce uderzyć, podnoszę się więc z trudem i tym razem słowa biegną jedne za drugimi, opowiadam o zbiorniku, kolcu... ale nawet mnie nie słucha. - Idź do sklepu po olej! Biorę zapłakaną Tamanay i znowu wyruszamy do wsi. Tamanay ma siedem lat i spełnia rolę mojego stróża. Ma mi przeszkodzić we włóczeniu się i rozmowach z ludźmi. W każdym razie nie dopuścić, bym pozostawała sama. Nie wiadomo, co może wymyśleć kobieta, która jest sama i to... jeszcze ja. Jej obecność jest zarazem humorystyczna i skuteczna. Strach przed tym, że Abdul Khada może i ją zbić, sprawia, że nieustannie mnie obserwuje. Co jej nie przeszkadza lubić mnie i płakać razem ze mną. W sklepie jakiś mężczyzna przygląda mi się z zaciekawieniem. Zasłona przykrywa częściowo ranę, ale na moim policzku widać zaschniętą krew. Znam tego mężczyznę z widzenia, mówi trochę po angielsku. Ale w sklepie się nie odzywa. Patrzy tylko z zainteresowaniem. Sprzedawca wręcza mi dwunastolitrowy pojemnik z olejem. Jak zwykle pokrywa jest nieszczelna. Olej wypływa kropla po kropli, powoli, regularnie, gromadzi się w moich włosach, spływa po poli- czku, wciska się w ranę, brudzi zasłonę i duszę się, ponieważ pod wpływem gorąca jego zapach jest nie do zniesienia. Znowu podążam, z pojemnikiem na głowie, jak lunatyczka. Zwierzę pociągowe, które popędza się kijem. Osioł. Wielbłąd. Przychodzę do domu ociekając olejem, odzież klei mi się do ciała. Być może jeszcze mnie zbije, zważywszy stan, w jakim się znajduję. - Idź się umyć. To wszystko, co ma do powiedzenia. W komórce służącej za toaletę, przykucnięta obok wiadra z wodą, myję się ścierką, rozbieram, moczę ubrania, nie myśląc o niczym. Wracam do "mojego pokoju", a po chwili przychodzi Bekela, żeby nasmarować mnie maścią. Policzek mam rozdarty, oczy tak zapadłe ze zmęczenia, że w moim angielskim lusterku, zabytku z innych czasów, widzę własnego ducha. Bekela nie jest zadowolona ze sposobu, w jaki traktuje mnie Abdul Khada. Ale nikt nie ma odwagi mu tego powiedzieć. Oprócz jego matki Saedy. Ona często się z nim kłóci, kiedy zobaczy, że mnie zbił. On zaś szanuje ją, ale wcał^się jej nie obawia. Szacunek sprawia, że nie odpowiada na jej wyrzuty, tak jak ma to miejsce dzisiaj. Brak obawy zaś powoduje, że kpi z niej sobie i po prostu ją ignoruje. Biedna staruszka zawsze może podnieść głos i pogniewać się trochę, jest tylko kobietą... Jego ojciec natomiast, po wysłuchaniu mego opowiadania, na ławce, nim jeszcze zapadła noc, powtórzył swoje zwykłe słowa pocieszenia: - Bądź ufna, bądź silna, kiedyś powrócisz do domu. Czyżby ten niewidomy starzec widział to, co niewidzialne? Nareszcie znikł cement i kamienne bloki. Dom ma o jedno piętro więcej. Ta praca trwała miesiącami. Teraz Ward pragnie dom ozdobić. Tutaj nie używa się farby do malowania ścian, tylko coś w rodzaju białej kredy rozpuszczonej w wodzie, która tworzy papkę podobną do tynku. Można ją wykopać w niektórych miejscach w górach, między innymi we wsi o nazwie Rukab. Zatem Bekela i ja 142 143 mamy się tam udać i nazbierać kredy. Ward daje nam worki i wyru szamy wcześnie rano. '¦ Ta wyprawa to prawdziwe święto. Po raz pierwszy wolno mi pójść gdzie indziej niż do Hockail czy Ashube. A Bekela nigdy nie jest dla mnie przykra, wręcz przeciwnie. Swoboda spaceru. Jesteśmy w regionie Maqbana. Nie potrafiłabym usytuować go na mapie, jest to gdzieś pomiędzy Ibb, Taez i wybrzeżem. Gdzieś na płaskowyżach Jemenu. Któregoś dnia Abdul Khada powiedział mi: "Wiesz, co oznacza słowo Jemen? Kraina szczęścia..." Co za ironia. Żeby dotrzeć do wsi, musimy zejść ścieżką po zboczu góry, chwilami w ogóle nie ma żadnej ścieżki. Rukab rozciąga się w dolinie, są tam drzewa owocowe, trochę zieleni, jest przyjemnie. Wieś o wiele większa niż Hockail. Domy przyciśnięte jeden do drugiego, czuję się tu życie, ludzi. Mieszkańcy biegają wąskimi uliczkami, są tutaj kozy, kurczęta, psy. Istne mrowisko. Jesteśmy bardzo spragnione i Bekela postanawia, że zatrzymamy się u siostry Abdula Khada, żeby się napić. Ledwie przestąpiłyśmy próg, już nadbiegają ludzie, aby mnie zobaczyć. Jestem dla nich atrakcją. Angielką. Znoszę jakoś kobiety, ale nie cierpię mężczyzn zadających mi pytania. Nie cierpię, kiedy mnie traktują jak interesujące zwierzę. Mężczyznom odpowiadam impertynencko. - Żyłam w Anglii szczęśliwie. Tam czuję się u siebie! Nie tutaj... Zazwyczaj to wystarcza, żeby mi dali spokój. Nienawidzę mężczyzn w tym kraju. Wszyscy podobni są do Abdula Khada, do mojego ojca. Wszyscy są odpowiedzialni za niewolę kobiet, za sprzedawanie dziewczynek w celu wydania ich za mąż. Za te ich granice, których nikt nigdy nie przekracza. Mówiono mi, że na wybrzeżu Morza Czerwonego są turyści a także w Kays, ale nigdy żadnego nie widziałam. Nie spotkałam ani jednego obcokrajowca od chwili mego przybycia. Abdullah, mój rzekomy "mąż", nadal jest w Anglii z powodu swojej tajemniczej choroby. Leczą go moi rodacy, ma obok siebie angielskich lekarzy, zażywa angielskie lekarstwa, a ja tu tkwię, pośród tego zgromadzenia ciekawskich Jemeńczyków. Bekela jest tu chyba bardzo znana, ponieważ proponują nam pomoc przy wykopaniu kredy w kamieniołomie. Częstują nas kawą i chapatis. Chwila wytchnienia. Doceniam ten popas, przyglądam się chętnie nowym otaczającym nas twarzom. Nagle w kącie zauważam dziewczynę, chyba czternastoletnią, krągłą i pulchną, o włosach jasnych jak u Angielki, bardzo ładną. Nie jest podobna do innych, pytam więc Bekelę: - Kto to jest? - Inna Angielka, przybyła tutaj, kiedy była mała. Serce bije mi z emocji. Następna Angielka, tutaj, koniecznie muszę z nią porozmawiać. Dla ostrożności mówię Bekeli, że idę zaczerpnąć świeżego powietrza i wychodząc zachęcam tę dziewczynę, i jeszcze parę innych, żeby wyszły razem ze mną. Mówi wyłącznie po arabsku, nie pamięta angielskiego. Po arabsku zatem opowiadamy sobie nasze zadziwiająco podobne historie. — Miałam siedem lat, a moja siostra dziewięć. Ojciec jest Jemeńczykiem, a matka Angielką. Ale mama umarła i ojciec poślubił inną Angielkę. — Przywiózł cię tutaj na wakacje? — Któregoś dnia powiedział, że odwiedzimy rodzinę i pojechaliśmy wszyscy, macocha również. To była zła kobieta. Kiedy przybyliśmy do Rukab, powiedziała ojcu, że tutaj będzie nam lepiej, mojej siostrze i mnie. Ojciec się zgodził. Odjechali oboje do Anglii, a my zostałyśmy u naszego stryja. — Jesteś mężatką? — Stryj wydał mnie za swojego syna, kiedy miałam dziesięć lat. Moja siostra wcześniej ode mnie została wydana za innego kuzyna. Nie pamiętam już kiedy. Czasu, lat - podobnie jak ja już nie liczy. Jedyną ważną rzeczą w tym kraju jest przeżyć, dzień po dniu, noc po nocy, i tak w nieskończoność. — Pamiętasz Anglię? — Nie. — Masz tam rodzinę? — Nie wiem. Tylko ojca, ale on zniknął, nie dostaję listów. — Nie pamiętasz ani jednego słowa w naszym języku? — — 144 10 - Sprzedane 145 Patrzy na mnie z dumą. - Potrafię liczyć do dziesięciu. Chcesz posłuchać? Słucham ze łzami w oczach tej małej jasnej laleczki o porcelanowej cerze, jak powoli, z arabskim akcentem, sylabizuje nazwy cyfr. Jeden... dwa... trzy... Płaczę nad jej losem. Nie przypomina sobie niczego. To jeszcze gorsze od położenia mojego i Nadii. Życie w Anglii zniknęło z jej pamięci. Mała dziewczynka, jaką była, już nie istnieje. Jej matka zmarła. Dla niej nie ma nadziei. Nikt jej nie pomoże. - Czy oprócz twojej siostry i ciebie są tu jeszcze inne Angiel ki? - Mówiono mi, że są, ale w innych wsiach, nie wiem gdzie, nie znam tych wiosek. — Czujesz się tu szczęśliwa? — O nie. Zona mojego stryja ciągle mnie bije, nie lubi mnie. Wymyśla mi, chce, żebym robiła za nią całą robotę. — A twoja siostra? — Jest w innej wsi, wydaje mi się, że ma dzieci. Na razie nie możemy się widywać. Ten sam scenariusz. Odizolować starszą siostrę, żeby zapobiec jej wpływowi na młodszą. W ich przypadku było to zapewne łatwiejsze, zważywszy młody wiek. Przybycie tutaj w wieku dziewięciu czy siedmiu lat oznacza: żadnej nadziei na powrót. Z nami tak nie będzie. Wrócimy do kraju. Któregoś dnia przyjedzie mama. Wyruszyłyśmy z Bekelą w drogę powrotną, nie zadawała mi żadnych pytań na temat dziewczyny, której z Angielki pozostały wyłącznie jasne włosy, niebieskie oczy i wrażliwa cera. Akurat tyle, żeby teściowa mogła ją znienawidzić. Zastanawiam się, jak daleko posunęłaby się w swojej nienawiści Ward, gdybym była blondynką. Ward... po arabsku: róża. Ładne imię dla tej sterty kolców. Nie dałam jeszcze dziecka jej synowi, najdroższemu Abdullahowi, który nadal choruje w moim kraju. Za to także ma do mnie pretensje, jak gdyby wina była po mojej, a nie po jego stronie. Żarty innych kobiet na ten temat są nie do zniesienia dla mojej teściowej. Mężczyzna, nawet szesnastoletni, nie jest mężczyzną, jeśli nie pocznie dziecka. A mój "mąż" chyba właśnie ukończył szesnaście lat. Tam lekarze traktują go zapewne jak nastolatka. I jestem pewna, że nie pochwalił się swoją "angielską małżonką", która wkrótce ukończy lat osiemnaście. U nas to pełnoletność. Mam prawo głosować... Tyle tylko, że znikłam z list wyborców, nieznana w kraju Zana! Rzucając u stóp Ward worki z białą kredą, jeszcze raz daję upust mojemu cierpieniu. - W Rukab spotkałam Angielkę! Jest równie nieszczęśliwa jak ja! Zawsze możesz się krzywić, Ward... nie należę do tego kraju i nigdy nie będę. Biegnę zobaczyć się z Nadią, żeby opowiedzieć jej tę przygodę. Od jakiegoś czasu moja siostra bardzo się zbliżyła z młodą wdową po siostrzeńcu Gowada, który zmarł w Arabii Saudyjskiej, pozostawiając dwoje dzieci. Samira mogłaby powtórnie wyjść za mąż, wolała jednak zostać sama, żeby wychowywać dzieci. Wiele wdów wybiera celibat. Nareszcie spokojne, być może. Z pewnością. Sama musi zarabiać pieniądze na potrzeby swojej rodziny i podróżuje od wsi do wsi jako krawcowa. Pozostaje w jednym miejscu przez okres potrzebny do uszycia ubrań dla tamtejszych kobiet. Nauczyła Nadię, która zaopatrzyła się w starą maszynę i również zabrała się do pracy. Kiedy Samira podróżuje, powierza Nadii najmłodsze ze swoich dzieci, jeszcze niemowlę, podczas kiedy jej starsza córka zostaje w domu i zajmuje się gospodarstwem. Tego dnia, idąc na spotkanie z siostrą, słyszę krzyki dochodzące ze wsi. Jakaś kobieta krzyczy, że umarło dziecko i wspomina Nadię. Biegnę bez tchu, pytając, co się stało, i zastaję dramat. Zapłakana Nadia opowiada: - Pilnowałam niemowlęcia w domu, kiedy nadbiegła jakaś kobieta mówiąc, że widziała sandałki dziewczynki obok studni i wiadro pływające po powierzchni wody. Pobiegłyśmy z Salamą, tam zebrał się już tłum. Wszyscy przeszukiwali studnię kijami. Nikt nie umiał pływać. Zapytałam Salamę, czy mam wejść do wody. Powiedziała: "Tak". Bałam się tego, co tam znajdę, ale być może była jeszcze szansa na uratowanie małej. Więc wskoczyłam. 146 147 — Do studni? — Tak, zmącili wodę swoimi kijami, nic nie widziałam, szukałam na oślep. Za pierwszym razem musiałam wypłynąć na powierzchnię, żeby zaczerpnąć powietrza, podniosło się jeszcze więcej błota. Za drugim razem dotknęłam czegoś na dnie, było miękkie. To była mała. Wyciągnęłam ją na powierzchnię i mężczyźni odebrali ją ode mnie. Oczy miała otwarte, na ustach pianę. — Była nieżywa? — Myślę, że tak, próbowałam jednak wykonać ruchy, jakich nauczono nas w szkole, obróciłam ją, żeby wypluła wodę, zastosowałam metodę usta-usta, tak bardzo chciałam ją uratować, byłam pewna, że mi się uda. Jakiś starszy człowiek na koniec mnie powstrzymał, robiłabym tak bez końca, zaczęłam wpadać w histerię. Śmierć dziewczynki wstrząsnęła Nadią, tym bardziej że matka była nieobecna i należało posłać kogoś z wiadomością, właśnie miała wrócić z pracy. Kiedy nadbiegła przepełniona bólem, trzeba było prawie nieść ją do pokoju, gdzie leżało ciało. Podczas pogrzebu musiała stać na uboczu. Kobieta nie ma prawa asystować przy pochówku, nawet własnych dzieci. Dziewczynka miała osiem lat. Mężczyźni wykopali dwie pionowe dziury. Do jednej złożyli ciałko dziecka, drugą wypełnili piaskiem, zacementowali po wierzchu i pomodlili się. Wdowa z niemowlęciem w ramionach spoglądała z oddali. Wracając, już po ciemku, myślałam w drodze, że ta dziewczynka umarła czysta, nie zdążyli wydać jej za mąż. Rozdział XII Nadia jest w ciąży. Moja siostrzyczka spodziewa się dziecka. Napisałyśmy ponad sto listów do mamy, sto butelek zagubionych w oceanie pustyni. Rok 1983...1361 rok hedżry... trzeci rok naszego uwięzienia. I moja siostra w ciąży. Samir, jej "mąż", pracuje w Arabii Saudyjskiej w perfumerii. Gowad jest w Anglii. Obaj przysyłają pieniądze dla rodziny. Przyjeżdżają do domu co sześć miesięcy. Okrągły brzuch Nadii świadczy o ostatniej wizycie Samira. Gowad napisał jej z Anglii, że kiedy Samir uzbiera pieniądze na bilety, będzie mogła tam przyjechać. Zawsze ta sama historia. Abdul Khada obiecał mi to samo. Wyobrażają sobie, że skoro tylko zajdziemy w ciążę, zaniechamy walki i osiądziemy na miejscu jak wzorowe arabskie żony. Ta obietnica biletów lotniczych jest kłamstwem. Niewątpliwie... ale może nie... Ileż razy zadawałam sobie to pytanie, nie mogąc udzielić na nie pewnej odpowiedzi. Nadia wcale nie wygląda na przerażoną, że w tej wsi urodzi dziecko. Spokojnie oznajmia mi tę nowinę, urosły jej piersi, a twarz nie wyraża ani nadziei, ani rozpaczy. Powiedziała tylko: "Stało się, jestem w ciąży". W niektórych sprawach wykazuje dużo siły. Nie mam, niestety, jej spokoju. Ale tamci łatwiej nad nią panują. Jestem pewna, że beze mnie zapomniałaby rozmawiać po angielsku. To z mojego powodu i dla mnie mówi nadal tym językie?n\ Zachowanie ojczystej mowy jest bardzo ważne, jest potwierdzeniem naszego oporu. Myśleć nadal po angielsku, posługując się całymi dniami językiem arabskim, i to od trzech lat, to rzecz niełatwa. Czasami, kiedy rozmawiamy ze sobą, Nadia nieświadomie wtrąca jakieś zdanie po arabsku. Bardzo łatwo mogłaby się zamienić w ten typ kobiety, jaki im odpowiada. Za każdym razem, kiedy ją na tym złapię, staram się nią potrząsnąć. — Uważaj... przestajesz się im opierać. Trzeba dalej ufać, dalej się bronić. — Ale to właśnie robię... — Robisz to dla mnie, w mojej obecności. Ale kiedy jesteś z nimi? Nasze wsie dzieli od siebie pół godziny drogi, ale ta odległość stanowi bardzo wyraźną granicę pomiędzy moją siostrą i mną. Gdyby mnie tu nie było, gdybym się nie starała jej odwiedzać, urywając parę minut z czasu przeznaczonego na pracę, po prostu żeby z nią porozmawiać, dałaby się zadeptać bez słowa. 148 149 I Jej ciąża przerwa. Wspomnienie porodów Bekeli nie J^ odwagi. Poród na podłodze, odcinanie żyletką pępo^my- e rza. . Nadia nie wygiąda na cierpiącą. Żadnych nudności, JaJJ^_ kłopotliwych objawów. Salama jest dla niej miła, pozwala jej y^ czywać, chroni od cięższych robót. Około siódmego miesiąca dostaje nawet pozw0ienie7 żeby mnie odwiedzić w tfockail. _ Przyzwyczaiłam się, ze to ja ją odwiedzam, by jej oszczę drogi. Ale Abdul Khada, zawsze uważny i P^^^dź tok przebywając w Arabii Saudyjskiej oświadcza mi: "Nie cn ć często do Ashube. j^ja siostra cię nie potrzebuje, masz: z w domu". Nadal się mnie obawia i wyobraża sobie, ze P yg ^ wujemy ucieczkę. ^^ zasady nie lubi, kiedy nie ma mnie mu, chyba że pójde po sprawunki albo wykonuję jaKie p , jednakże nigdy satnotnie. W Hockail jest cała ar^ia,SZp'Xo 'iego formujących Abdma Khada o moim zachowaniu- Nie iy J_^_ liczna rodzina, kuzyni, siostrzeńcy, siostry itd., ale Ja ze ^ mieszkańcy, którzy s,ę go obawiają. Natomiast W AsnuDc żadnej rzeczywistej kontroli. . fvm bardziej Im bardziej pr*yzwyczajam się do arabskiego życia, W" ^ robi się surowy. Teraz wolno mi tylko raz w tygodniu cn Ashube. "Jeśli będ2iesz nieposłuszna, dowiem się ° tym i i>' * * po powrocie". SzcZytem wszystkiego jest fakt, że na ogół Y j. jego polecenia. Aje w moim wnętrzu ani razu nie zrozyi Nigdy nie przestałam go nienawidzić. . . . Niepokoi mnie stan Nadii w dziewiątym miesiącu ciąży, J *s wizyty u mnie, błagam ją> by wypoczywała, droga jest d j : ciężka. Ta decyzja jest trudna również dla mnie> bo c kontakt w chwili, kiedy właśnie ma się narodzić dziecko. Tego ranka, wcześniej, sąsiadka Nadii P"ysZ^ °Zna/J"dził niki że nocą moja siostra urodziła chłopca. Nikt mnie nie upr^ , nie przyszedł mi powiedzieć. Mam o to pretensję do tej ko ie y. — Trzeba był0 dać mi znać! — Ale to się stało nocą, było zbyt późno, dobrze wiesz, ze nocą nie wychodzimy ^. domu. — Nie było t^m zadnego mężczyzny? 150 - Mężczyzna miałby do ciebie przyjść? Do twojego domu? W nocy? Rzeczywiście, domagałam się rzeczy niemożliwej. Żeby mężczyzna powiadamiał o porodzie mojej siostry, pośród nocy, w domu Abdula Khada! Gdyby mój teść się o tym dowiedział! Zabiłby mnie! Jest nie do przyjęcia, żeby kobieta znalazła się w tego rodzaju sytuacji z mężczyzną. Pod jakimkolwiek pretekstem, z jakiegokolwiek powodu. Wybiegam, słysząc za sobą wrzaski Ward: - Spodziewam się, że wrócisz w południe! - Nie ma mowy, dzisiaj nie wrócę. Zostanę przy siostrze! Biegnę przez całą drogę aż do Ashube, aż do domu Gowada, do pokoju Nadii. Wbiegam zdyszana pomiędzy kobiety przybyłe z wizytą. Hamak z niemowlęciem przywiązany jest do łóżka matki. Wybucham płaczem. Nadia spokojna, wypoczęta. - Przestań płakać, Zana, bo i ja się rozpłaczę. Wydaje mi się, że znów jestem chora. Z pewnością mam gorączkę, nie mogę wydobyć głosu. - Opowiedz, cierpiałaś? Bolało ćlę? - Zaczęło mnie boleć wczoraj, późnym wieczorem. Salama po biegła do wsi po starszą kobietę, którą zna i która ma doświadczenie w przyjmowaniu porodów. Rozmawiała ze mną, bardzo mi pomogła. Nie bałam się. Dziecko przyszło na świat godzinę później. Niemowlak jest normalny. Mały chłopczyk, dzidziuś... Patrzę zafascynowana, jak śpi, owinięty w pieluchy, w tym niesamowitym hamaku. Moja siostra i dziecko... Trudno mi w to uwierzyć. Sprawdzam w kalendarzu, żeby zapisać ten dzień: 29 lutego 1984, rok przestępny. - Nadia, będzie miał urodziny tylko co cztery lata. Cztery lata. Kiedy to mówię, przebiega mnie dreszcz. Gdzie będziemy wszyscy za cztery lata?... Jeśli Gowad dotrzyma swojej obietnicy, Nadia być może powróci do Anglii ze swoim niemowlęciem. Zobaczy mamę, wyciągnie mnie stąd. Może urodziny dziecka to droga do wolności. Ale Abdullah jeszcze ciągle nie wyzdrowiał. Trudno sobie wyobrazić, bym któregoś dnia została matką, zresztą nie myślę o tym... Nie myślałam o tym aż do tego dnia. 151 - Jak go nazwiesz? Jedna z kobiet proponuje różne imiona i Nadia wybiera Haney. To ładne imię, Haney, trochę podobne do honey - po angielsku "miód". Mały chłopczyk koloru miodu. Mimo gróźb Ward pozostaję przy Nadii przez trzy dni. Śpiąc w jej pokoju, czuwając nad nią i nad dzieckiem. Chcę mieć pewność, że wszystko jest w porządku, że nie choruje ani ona, ani niemowlę. Tymczasem to ja zapadam na zdrowiu. Już nazajutrz nie mogę wstać i to Nadia musi karmić mnie łyżeczką, równocześnie zajmując się swoim dzieckiem. Drugiego dnia zaczyna je karmić piersią. Mam przed sobą całkiem inną kobietę. Prawdziwą dojrzałą kobietę, która ubóstwia swojego syna i która, czuję to, stała się bardziej miękka. Kiedy mówię o powrocie do Anglii, odpowiada: — Odbiorą mi Haney, jeśli teraz pojedziemy. Nie chcę. Zresztą nie znalazłaś żadnej drogi ucieczki. A teraz, z niemowlęciem, to niemożliwe... — A gdyby Gowad pozwolił ci pojechać do Anglii razem z Sa-mirem? — Nie pojadę bez Haney. A Gowad nie zechce, bym go zabrała. Myśl o rozstaniu z dzieckiem przeraża ją. Tamci wygrali, ja przegrałam. Mają już sposób, by przeszkodzić jej we wspólnej ucieczce, jeżeli zdołałabym coś wymyśleć. Kiedy byłyśmy razem, siadałyśmy z dala od innych kobiet, żeby porozmawiać o "tamtych czasach". O dawnych wspomnieniach z Anglii, o żartach szkolnych, urządzanych wspólnie z koleżankami. Jedynie to wywoływało jeszcze uśmiech na twarzy mojej siostry. I marzyłyśmy o ucieczce, snułyśmy szalone plany, jedne bardziej zwariowane od drugich. Najbardziej wariacki z nich to wyruszyć stąd drogami, dotrzeć do morza i po kryjomu wsiąść na statek pasażerski... Zupełnie nierealne. Jedyną prawdziwą nadzieją był list do mamy. Znaleźć jakiś sposób, żeby ten list nareszcie do niej dotarł. Żeby się dowiedziała. Nie miałyśmy przecież najmniejszego pojęcia, co jej wiadomo na temat naszej sytuacji. Jeżeli uwierzyła w kłamstwa nagrane na kasecie, mogłaby sobie pomyśleć, że nie chcemy już do niej wrócić. Że zdecydowałyśmy się rzeczywiście tu zamieszkać, a ją porzucić. Taka ewentualność wydawała się raczej niemożliwa. Należało wierzyć, że stara się nas odnaleźć, tak jak starała się odnaleźć Ahmeda i Leilah. Tylko, że dla tamtych nic zrobić nie zdołała. Ciągle są w Jemenie. Skądinąd bardzo chciałabym zobaczyć brata i poznać siostrę, ale w tym celu trzeba czekać na dobry humor "pana", Abdula Khada. Wielka nowina. W Hockail zamieszkał lekarz. We wsi mówią, że to człowiek stąd, który studiował za granicą i postanowił się wrócić do swojego kraju, żeby pomagać mieszkańcom, leczyć ich i oswajać z nowoczesną medycyną. Dla mnie bardzo ważne, ponieważ coraz częściej zapadam na malarię. Nie sypiam. Całymi nocami nie mogę zmrużyć oka. Bóle w piersiach powracają regularnie. Nie zna angielskiego. Studiował gdzie indziej, wydaje mi się, że w Niemczech. Ale w tej chwili rozmawiam wystarczająco biegle po arabsku, żeby mu wszystko wytłumaczyć. Daje mi środki na sen i proszki fłzeciwbólowe. Jest dobry, miły i łagodny. Zawsze ubrany w długą białą bluzę, krótko ostrzyżony, o cerze raczej jasnej jak na Jemeńczyka, trzyma się prosto, sprawia wrażenie człowieka kompetentnego i godnego, toteż cieszy się powszechnym szacunkiem. Dom, w którym mieszka, jest naprawdę najpiękniejszy we wsi. Jego ojciec, jeden z najważniejszych mędrców gminy Hockail, zbudował go własnoręcznie. Jest zupełnie inny od domów, w których żyjemy. Jakby we wsi postawiono miejski dom. Dużo dywanów, lodówka, telewizor. Przypuszczam, że ma własny generator, który wszystko wprawia w ruch, bo w okolicy nadal brak elektryczności. Myśl o szklance chłodnej wody, kubku mleka, które nie byłoby ani letnie, ani pełne much... Podczas każdej wizyty coraz lepiej przyglądam się temu człowiekowi, mniej więcej trzydziestoletniemu, wykształconemu w nowoczesnym kraju. Być może wysłucha mojej historii... Jest przyjazny. Któregoś dnia ryzykuję: 152 153 — Nie otrzymałam wiadomości od mojej matki... Gdybym panu dała list do niej, czy mógłby pan go wysłać z Taez? — Na pewno masz kogoś w rodzinie, kto może to zrobić dla ciebie. Wysłanie listu nie jest rzeczą skomplikowaną. — Pragnęłabym, żeby pan go wrzucił do prawdziwej skrzynki pocztowej, skrzynki publicznej, rozumie pan? — Dlaczego? — Ponieważ... ponieważ wysłałam wiele listów, ale Abdul Kha-da, mój... teść... być może ich nie wysłał... Albo nie zrobił tego jego pośrednik w Taez... Bardzo proszę... — Nie chcę się mieszać w sprawy rodzinne, Zana, nie mam do tego prawa. Nic mi do tego. Tak bardzo, tak bardzo prosiłam przy każdej wizycie, że nareszcie któregoś dnia powiedział: - To dla ciebie takie ważne? Widzi łzy w moich oczach. Teraz już dobrze mnie zna. Wie, że wydano mnie za mąż siłą, że jestem od tego chora, nie sypiam od lat. - Dobrze, zrobię to dla ciebie. Wyślę list potajemnie z Taez. Napisz matce, że może ci przysłać odpowiedź pod numer mojej skrytki pocztowej. Skaczę z radości. Po raz pierwszy od czterech lat nareszcie znalazłam prawdziwą pomoc. Drogę, która pozwoli mi ominąć Ab-dula Khada i jego pośrednika Nassera Saleh, będącego oczywiście na usługach tamtego. - Nadia... udało się... znalazłam sposób, żeby powiadomić ma mę... mam nadzieję... Błysk radości w jej oczach jest dla mnie największym szczęściem. - To prawda? Myślisz, że to zrobi? To rzeczywiście prawda? I od nowa marzymy o ucieczce. Czuję się jednak sterroryzowana myślą, że może ktoś we wsi albo w Taez otworzy list, przeczyta, doniesie o nim Abdulowi Khada. W takim wypadku znowu byłabym bita za zdradę. A poza tym jak napisać ten list? W jakiej formie? Nie mogę zupełnie jasno opowiedzieć wszystkiego. Dla bezpieczeństwa trzeba posłużyć się 154 kodem w nadziei, że mama potrafi czytać między liniami i domyśli się, że potrzebuję pomocy. Nie wiem, gdzie jest nasz ojciec, co robi, gdzie pracuje. Jeśli to on otworzy list, wszystko przepadnie. Trzeba umiejętnie ukryć fakty, dobrać słowa, które ona jedna zrozumie, które nikogo innego nie zaniepokoją. Zamknięta w "moim" pokoju pod pretekstem gorączki, szukam jakichś przyborów do pisania i na koniec natrafiam na stary podręcznik do ćwiczeń z gramatyki arabskiej, jaki dał mi Abdul Khada, kiedy przebywaliśmy w restauracji w Hays. Starannie wydzieram kartkę, po jednej stronie nie zadrukowaną. "Najdroższa Mamo..." Ręka mi drży, serce bije. W tym więzieniu nadzieja jest jak gorączka. Człowiek się poci, pęka głowa. "Nadia czuje się dobrze, urodziła małego chłopczyka, który nazywa się Haney, teraz ma dziesięć miesięcy i jest śliczny. Musisz go zobaczyć. Doktor opiekuje się mną. Odpowiedź możesz przysłać pod numer jego skrytki pocztowej. Jest b^rEzo miły i zajmuje się mną dobrze. Okropnie nam Ciebie brak, Mamo Najdroższa. Myślimy o Tobie co dzień. Bardzo Cię proszę, odpowiedz szybko". Odczytuję to, co napisałam. Jeśli ktoś otworzy ten list przed nią, nie znajdzie podstaw do przypuszczeń, że się skarżę. Ale jeśli list dotrze do niej samej, będzie wiedziała wszystko. Ukrywając kopertę pod suknią, muszę czekać jeszcze parę dni, nim poproszę o pozwolenie na pójście do lekarza. Ward niczego nie podejrzewa, wyglądam fatalnie, a oczy błyszczą mi niepokojem, co może brać za gorączkę. Stało się. Cierpiąc na malarię i nadzieję, biegnę ścieżką dla kobiet. Za domem małpy stroją do mnie miny, niech sobie węże syczą po krzakach, niech kamienie ranią moje stopy, niosę w sobie nadzieję niby niewidzialny fajerwerk. Przekazuję lekarzowi kopertę z naszym domowym adresem w Birmingham. Tym razem z ręki do ręki, z mojej dłoni do dłoni przyjaznej. Płaczę z radości i wdzięczności. 155 W powrotnej drodze łzy nadal płyną mi po policzkach. Płakać. W samotności mogę płakać godzinami. Od czterech lat jestem niewyczerpanym źródłem łez. W całym tym nieruchomym czasie nagle nastało drżenie. Jest przyczyna. Począwszy od tamtego dnia czekam na coś, dni, minuty nabierają sensu. List podróżuje... Jutro będzie w Taez. Wpadnie do jednej z tych skrzynek, do których nigdy nie było mi dane dotrzeć ani nawet ich zobaczyć. Mój list. Mój sekret. Moje wyzwolenie. Tego wieczora siadam obok niewidomego starca. Drapieżne ptaki kreślą odwieczne kręgi wysoko na ciemnym niebie, czuwając nad górami, polami kukurydzy, czatują. Czasami cichy krzyk zwiastuje ofiarę. Czasem ptak wznosi się do góry trzepocząc mocno skrzydłami, z wężem w dziobie. - Cierpisz, Zana... pewnego dnia powrócisz do swojego kraju. Gdybyś wiedział, staruszku... Czekałam cierpliwie przez dwa tygodnie, długie i okropne. Dzisiaj żona doktora przyszła do naszego domu i Ward przyjęła ją bardzo uprzejmie. Siedzą w jej pokoju, ja w "moim" gryząc paznokcie i paląc papierosa za papierosem. Nareszcie przychodzi Ward i zwraca się do mnie. Mówi szeptem: - Żona doktora mówi, że doktor ma list dla ciebie i że masz tam po niego pójść. Serce tak mi skacze, że przez chwilę tracę oddech. Ward mi się przygląda, muszę zachować spokój. Jeśli coś podejrzewa, wkrótce zaczną się kłopoty. Na razie jest pod wrażeniem wizyty żony doktora, która przyszła aż tutaj jedynie z powodu listu do Zany... list... list... Milcząc śpiewam to słowo w sercu na wszystkie możliwe melodie. Przy najbliższej okazji wyrywam chwilę pośród codziennych obowiązków, biegnę do wsi i spocona przybywam do doktora. Podaje mi kopertę zaadresowaną ręką mamy! Po tak długim oczekiwaniu... Jak to się stało, że nagle tak łatwo do niej dotarłam, podczas kiedy przez całe lata było to niemożliwe? Doktor miło się do mnie uśmiecha: - Chcesz go tutaj przeczytać? - Nie, dziękuję, wolę sobie pójść. Gdzieś się zaszyć, otworzyć list w sekrecie, a przede wszystkim dać upust łzom, ale nie przed nim. Wychodząc ukrywam list pod suknią i dziękuję doktorowi. Serce znów się podrywa, krew tętni mi w uszach, kiedy wspinam się ścieżką w stronę domu. Czuję go przez materiał, ten list, jeszcze nie mogę w to wszystko uwierzyć. Ktoś zaraz się na mnie rzuci, żeby mi go odebrać, wyrwać, podrzeć na kawałki. Mam w oczach Abdula Khada, kiedy ze złością darł moje fotografie w Hays. Nie ma go tutaj, ani Abdullaha, ani Mohammeda, nie ma w tej chwili żadnego mężczyzny. Jeśli chodzi o Ward, to się nie ośmieli, nie boję się jej. Nareszcie, zamknięta w "moim" pokoju, otwieram list, w głowie mam zamęt. Tym razem mama wie, gdzie jesteśmy, wkrótce wrócimy do domu. Żaden z poprzednich listów od niej nie dotarł. Nigdy. Zniszczyli je. Ale za to ten... trzymam go w ręce. Płaczę tak bardzo, że nie potrafię się skoncentrować na treści słów. Wygląda na to, że mama już na samym początku odgadła, iż coś nie jest w porządku. Kaseta, do której nagrania nas zmuszono, trafiła do rąk ojca; mama nie widziała jej aż do chwili, kiedy mój brat Mo wykradł ją dla niej. Tego dłria, tak jak się spodziewałam, wywnioskowała z tonu naszych głosów, że zmuszono nas, abyśmy powiedziały, iż jesteśmy szczęśliwe i wiedzie nam się dobrze. To był dzień jej ostatecznego zerwania z moim ojcem, którego właściwie wcześniej opuściła, ponieważ nie mieszkali już razem. Nasz ojciec był wściekły na mamę i Mo; Mo wybrał mamę i już więcej do ojca nie wrócił. List jest długi, pomieszany, pełen pytań i wiadomości, które staram się wyłowić, uporządkować, nie znam jednak chronologii faktów i wszystkie te wieści wprawiają mnie w oszołomienie... Pyta, jak się czujemy, gdzie mieszkamy, czy widziałyśmy Leilah i Ahme-da. Spodziewałam się tak wiele po tym liście, że czuję się rozczarowana. Najwyraźniej mama nie do końca zdaje sobie sprawę / sytuacji. Nic nie wie o tutejszym niewolniczym życiu, o tym wszystkim, co obie przeżyłyśmy. Widzę już, że nie będzie to łatwe, że dużo czasu upłynie, nim będziemy mogły wyjechać z Jemenu, o wiele więcej niż przypuszczałam czekając na list. 156 157 Gdzie są nasze paszporty? Jak je odzyskać? Jak dotrzeć do Sanaa, do samolotu, jeśli mama przyśle nam bilety?... A poza tym jesteśmy mężatkami, w jaki sposób dowieść, że to nieprawda? Nadia ma już dziecko... trzeba zabrać Haney. Nagle wyraźnie widzę wszystkie przeszkody, bardzo realne, może nie do pokonania. Największą ulgę daje pewność, że mama z tą historią nie ma nic wspólnego. Nasz ojciec wydał nas za mąż i sprzedał, oczywiście o niczym jej nie powiedziawszy. Mama nas kocha. Nigdy nie powinnyśmy były w to wątpić. To była gigantyczna zasadzka, funkcjonowała jednak w niewiarygodnie prosty sposób. Jak za pierwszym razem, kiedy chodziło o Leilah i Ahmeda. Jedyną różnicą było to, że tamci byli mali, niezdolni do jakiegokolwiek oporu w miejscu, gdzie ich porzucono, podczas gdy ja broniłam się jak diablica. Od kiedy tu jestem, wydaje mi się, że zrozumiałam jedną rzecz: Jemeńczycy, którzy przecież nie lubią cudzoziemców, starają się poślubić Angielki w nadziei, że tym sposobem zdobędą dla siebie dokumenty. Zapewne stanowiło to jeden z elementów przetargu, jakiego byłyśmy przedmiotem. Inaczej mówiąc, nasz ojciec sprzedał nas razem z paszportami. Nędznik. Zabiję go za to. Chcę, by zapłacił. I przysięgam na własną głowę, że zapłaci. W moim umyśle zarysowuje się plan. Ukrywanie się nie ma sensu, wręcz przeciwnie. Trzeba, by wszyscy się dowiedzieli, że mamy kontakt z matką, z naszym krajem, że wiadomo, gdzie jesteśmy. Atak jest najlepszą obroną, prawda najlepszą bronią. Nazajutrz, na oczach Ward, pędzę do Ashube pokazać list Nadii. Obraca go na wszystkie strony w rękach zniszczonych od niewolniczej pracy, podnosi do ust, całuje. - Wiedziałam to... wiedziałam... Łączy nas wspólny sekret, coś w rodzaju magicznej formuły. Już od dzieciństwa, kiedy mamy dostać list, swędzą nas dłonie. Dzieje się tak zawsze, mniej więcej na tydzień przed jego nadejściem, czasem trochę wcześniej. Parę dni temu powiedziałam o tym siostrze, "...i mnie też"- odpowiedziała. Może się to wydać dziwne, ale kiedy się jest w niewoli, tego rodzaju znaki nabierają wyjątkowego znaczenia. Przytulone do siebie, płaczemy z radości. - Mama przyjeżdża. Cokolwiek chcieliby nam zrobić, w tej chwili nie ma to znaczenia. Mama przyjeżdża... Od dziś zacznę pisać, bez przerwy. Umawiamy się co do treści i pisać mam właśnie ja. Opisuję nasze cierpienia, niewolę, potworne życie, jakie tutaj prowadzimy, nie mając do kogo otworzyć ust, bez miłości, bez żadnej istoty, która zrozumiałaby nas i podzielała nasze odczucia. Bez wolności, bez prawa przejścia samotnie nawet jednego kilometra. Teraz listy odchodzą i przychodzą regularnie. Czasami żona doktora przynosi je nam bez przeszkód do domu. Nikt nie próbuje mi ich odebrać. Doktor jest człowiekiem wystarczająco wykształconym i z rodziny tak dobrej, że nie musi się niczego obawiać ze strony rodu Abdula Khada ani nawet Abdula Khada we własnej osobie. Nareszcie znalazłyśmy sprzymierzeńca dość silnego, aby nam pomóc. Stary człowiek miał rację, kiedy mówił o cierpliwości... Teraz, kiedy pomagam mu jeść, co zabiera dużo czasu, ponieważ brak mu zębów, uśmiecham się do niego. Cho"feż tego nie widzi. Właśnie dlatego, że nie widzi. Uśmiecham się do nadziei. Abdul Khada wkrótce zostaje poinformowany o tym, co dzieje się pod jego nieobecność. Ale jest zbyt sprytny, żeby okazać, co naprawdę czuje w związku z tym nadszarpnięciem jego autorytetu. Pisze mi, że cieszy się z wiadomości, iż otrzymałam list od mojej matki, jak gdyby nigdy nic, i zapytuje o jej zdrowie! Zupełnie jak stary przyjaciel rodziny. W rzeczy samej nic mi nie może zarzucić, ponieważ twierdził, że osobiście wysłał wszystkie moje poprzednie listy. Sto listów przez cztery długie lata. Czuję, że pierwszy raz udało się nam stawić mu opór. Ale nasze życie z tego powodu nie uległo zmianie i nie bardzo widzę, co mogłoby je zmienić w najbliższym czasie. Dźwiganie wody, drewna, tłuczenie kukurydzy, czyszczenie bydła, sprzątanie... i tak w kółko. Mama dziś pisze, że po raz pierwszy o naszym położeniu dowiedziała się w kawiarni. Przyjaciel ojca zagadnął ją: - A więc pani córki wyszły za mąż w Jemenie? 158 159 Osłupiała, zapytała go niewinnie, skąd ma takie wiadomości i odpowiedział, że słyszał o tym w prowincji Maąbana, skąd pochodzi. Wspomniał nazwiska Abdula Kłiada i Gowada... Wtedy mama pobiegła do domu, oszalała z niepokoju i postawiony przed faktem dokonanym ojciec odpowiedział jej: - To prawda, i co z tego? Miałem papiery potrzebne do zawar cia legalnego małżeństwa, poślubiły Jemeńczyków, są Jemenkami! Wykradł nasze akty urodzenia z papierów mamy, któregoś dnia, kiedy pracowała w restauracji. Mama pisze: "Zupełnie oszalałam, krzyczałam do niego: - Jak mogłeś to zrobić? To są dzieci, małe dzieci! Są moje. I są też twoimi córkami, a ty je sprzedałeś!" Podobno uśmiechnął się mówiąc: - Dowiedź tego... - Sprowadzę je do domu! Pokpiwał sobie, śmiejąc się jej w twarz: - Zawsze możesz spróbować. Ale ci się nie uda; pojechały jak dwoje starszych! Mama napisała do Foreign Office, podobnie jak to uczyniła w sprawie Ahmeda i Leilah. Odpowiedziano jej, że jeśli mamy dwie narodowości, rząd Jemenu traktuje nas obecnie jak obywatelki swojego kraju, ponieważ nasi "mężowie" są Jemeńczykami! Jedynym sposobem na powrót do Anglii jest uzyskanie pozwolenia naszych "mężów" na przyznanie nam wiz wyjazdowych. Nawet opiekunka społeczna Nadii starała się mamie pomóc. Napisała do różnych stowarzyszeń, do ambasady brytyjskiej w Jemenie, do całej masy ludzi. Odpowiedź była zawsze jedna: "Ogromnie nam przykro, nic nie możemy poradzić". List po liście, dowiadujemy się o wszystkim, co wydarzyło się w naszym domu od czterech lat. Mama, zaniepokojona brakiem wiadomości, napisała najpierw do Taez, pod adres poczty Gowada i Abdula Kłiada. Wszystkie jej listy pozostawały bez odpowiedzi, ponieważ je przejmowano. Wtedy zwróciła się o informację do ambasady w Sanaa, ale nie dało się nas odnaleźć na podstawie numeru skrzynki pocztowej. A była to jedyna wskazówka, jaką mama dysponowała. Ktoś, kto nie zna Jemenu, może tego nie zrozumieć. Ale tutaj nie można się tak po prostu zwrócić do policji albo do ambasady i powiedzieć: "Proszę odnaleźć moje córki, Zanę i Nadię Muhsen, zaginęły w waszym kraju..." Byłyśmy zaginione tak, jak się ginie w morzu. Przyjaciółka mamy, jej najlepsza angielska przyjaciółka, zwróciła się o pomoc do królowej Anglii. Dama dworu odpisała jej uprzejmie, informując ją, że prośba została przekazana do Foreign Office... Wtedy mama odkryła stowarzyszenie zarządzane przez niejakiego Nigela Cantwella, z siedzibą w Genewie, noszące nazwę Deffence Internationale de UEnfance (Międzynarodowy Komitet Obrony Dzieci). Znowu ta sama odpowiedź. Pan Cantwell nie może nic zrobić, ponieważ w związku z naszym zamążpójściem mamy dwie narodowości... Natomiast istnieje wyjście legalne innego rodzaju: skoro mama i ojciec oficjalnie nigdy nie zawarli małżeństwa, w zasadzie mama jest naszą jedyną prawomocną opiekunką. Zważywszy, że nigdy nie dała zezwolenia na ślub dwóch małoletnich córek, być może rząd Jemenu zdecyduje, że małżeństwa te są nielegalne. Oto jak się sprawy mają. Chwytam się tej słomki, która, jestem tego pewna, stanowi naszą ostatnią deskę ratunku. Ponieważ te małżeństwa są nielegalne. Jakże mogłoby być inaczej? Nie zapytano nas o zdanie, gdyż nigdy nie wyraziłybyśmy zgody. Poza tym niczego nie podpisywałyśmy, nie uczestniczyłyśmy w żadnej oficjalnej ceremonii... a nasza matka nie wiedziała, gdzie się znajdujemy. Nie mówiąc o nieustannym gwałcie, do jakiego, dla każdej z nas, sprowadza się to tak zwane małżeństwo. Zatem? Mama w swoich listach jest zawsze bardzo ostrożna, nie chce w nas rozbudzać za dużej nadziei. Nie wygląda na przekonaną, że rząd Jemenu zechce marnotrawić czas na wyjaśnianie jakichś spraw związanych z małżeństwami legalnymi czy też nielegalnymi, zawartymi gdzieś daleko, na wsi. Równocześnie lęka się o Ashię i Tinę. Ojciec mógłby im zgotować podobny los. W miarę jak się wczytuję w sens słów zawartych w jej listach, w wiadomości i relacje na temat wszystkich starań ostatnio przedsięwziętych, odkrywam, że po naszym odjeździe mama przeszła ciężką depresję i że dopiero po otrzymaniu mojego pierwszego listu odna- 160 11 - Sprzedane 161 lazła siły do dalszej walki. Od tamtej pory wysłałam ich wiele i obecnie nasza korespondencja jest regularna. Względnie regularna, ponieważ w tym kraju bywa, że upłyną dwa miesiące od daty wysłania listu, zanim otrzyma się odpowiedź. Ale to nic w porównaniu do czterech lat milczenia, jakie musiałyśmy znieść. Dostaję nawet ostatnie rodzinne fotografie. Moja siostra Ashia ma córeczkę! Rozstałyśmy się jako dzieci... Muszę policzyć na palcach, aby zdać sobie sprawę, że obecnie jest już młodą kobietą. Co ze mną się stało? I co stało się z Nadią? Abdul Khada wrócił. Przywiózł aparat fotograficzny i każe nam pozować: Nadii, małemu Haney i mnie. - Dla twojej matki, zobaczy swojego wnuka, to jej sprawi przyjemność. Myśli pewnie, że tego rodzaju gesty wzbudzą wątpliwość co do wiarygodności naszego twierdzenia, że jesteśmy tutaj więzione. W Anglii widziałam w telewizji fotografie zakładników mające świadczyć, że żyją, co pozwala na dalszy szantaż. To nic innego. Daje dowód, że żyjemy. Że przeżyłyśmy pośród ścian pełnych wykwitów, po których uganiają jaszczurki, zagubione w górach, gdzie nie dotrze żaden samochód. W kraju zamkniętym jak ostryga. Przekonać muszę mamę, żeby zawiadomiła gazety, telewizję, żeby opowiedziała naszą historię wszystkim organom prasowym, zaalarmowała środki przekazu. Nie ma odwagi tego uczynić i trzyma się myśli, że prawo jest po naszej stronie. Ale tutejsze prawo jest całkiem inne. To prawo samców. Rozdział XIII Kiedy Abdul Khada zabrał Abdullaha do Anglii na leczenie, mój tak zwany "mąż" stał się pośmiewiskiem dla przyjaciół ojca. Wydać starszą córkę za takiego chorego i chuderlawego smarkacza? W grę wchodziła tu sama duma i ojciec musiał cierpieć z powodu żartów. Gdyby Abdullah był chłopcem normalnie zbudowanym, bez względu na jego wiek, żaden z jemeńskich przyjaciół nie pozwoliłby sobie na takie kpiny. Podczas swojego pobytu w Anglii, który nie przyniósł żadnej poprawy w zdrowiu jego syna, Abdul Khada ośmielił się odwiedzić mamę i naopowiadać jej, że jesteśmy bardzo szczęśliwe w jego kraju. Ten upór w dezinformowaniu, twierdzenie, że rzeczy nieprawdziwe są prawdziwe, bardziej niż wszystko inne doprowadza mnie do wściekłości. Wiele zniosłam, przyzwyczajam się znosić jeszcze więcej, ale nie to. W tej rodzinie kłamstwo jest stałym sposobem postępowania. Nawet gdyby ukradli barana i nieśli go właśnie na plecach, powtarzaliby, że żadnego barana nie widzą. Mija dziewięć miesięcy i Abdullah opuszcza Anglię, jego wizyta się skończyła. Po powrocie do Hockail, gdzie przybył na parę tygodni, wydaje mi się trochę większy, ale nadal równie chudy. Kiedy patrzę, jak siedzi w "moim" pokoju, kiedy pomyślę, że był w Anglii, że widział Birmingham, mamę, moje siostry... udusiłabym go. Na prośbę brata ma wyjechać do Arabii Saudyjskiej, aby tam poddać się poważnej operacji. Zawsze to ulga nie mieć go ciągle przed oczami. Nie udało mi się nigdy zrozumieć, co mu właściwie jest i wcale mnie to nie interesuje. Ale teraz słyszę, jak mówią, że ma^eformację arterii wychodzącej z serca, co blokuje przepływ krwi. Trzeba ją zastąpić plastikową rurką i być może nie przeżyje operacji. Abdul Khada mówi, że ma pięćdziesiąt procent szans na przeżycie. Wieczorem modlę się, żeby umarł. Żebym wreszcie mogła opuścić ten kraj. Nie czułabym się wdową po tym nieprawdziwym "mężu", byłabym nareszcie wolna od więzów krępujących mnie z jego powodu. Modlę się bez wstydu, zarówno do Boga chrześcijan, jak i muzułmanów. Jestem morderczynią w myśli. Przez dwa dni rozmyślałam o tym. Piekąc chapatis, ładując drewno do pieca, czyszcząc krowy, dźwigając wiadra na głowie. Niech umrze, a zobaczę Anglię. Niech umrze, a odpłacę za podłość temu, który uważa się za mojego ojca. Niech umrze, a wyciągnę Nadię z tej dziury. Niech umrze, a wtedy ja odżyję. Przeżył. Telegram Abdula Khada zaadresowany do Ward donosi, że wszystko jest w porządku, że nie musi się niepokoić. W parę dni później "pan domu" wraca. Rekonwalescencja syna przebiega pra- 162 163 widłowo, czas jakiś jeszcze pozostanie w Arabii Saudyjskiej, po czym wróci do Jemenu. Wszystko idzie dobrze... Są zadowoleni. W końcu Abdullah przybywa do Hockail. Tym razem jest wyleczony. Abdul Khada ma nadzieję, że wreszcie będzie mógł zrobić mi dziecko. Rzeczywiście przytył i wygląda na silniejszego. Po raz pierwszy w życiu nie mam okresu. Teraz ja z kolei jestem w ciąży. Ward jest poruszona, Abdul Khada chodzi dumny. Na zimno zastanawiam się nad sytuacją. Zawsze mi obiecywał, że kiedy będę w ciąży, pojadę urodzić do Anglii. W wypadku Nadii to się nie powiodło, ale od tego czasu zmienił się układ sił. Nawet jeśli gra nie jest pewna, być może mam szansę na wygraną. Cieszę się zatem, że zaszłam w ciążę, jestem zadowolona, że wszyscy wokoło są zadowoleni. Noszenie zasłony nie przeszkadza mi. Zamienię się w oddaną synową, żyjącą w zgodzie z własną rodziną, przywiązaną do wsi... Kłamać, kłamać bez wytchnienia. Nadia też jest w ciąży, po raz drugi. Haney, jej pierworodny, ma już dwa lata. Jest prześliczny, z kręconymi włosami, wesołymi oczyma. Rok 1986 będzie zatem rokiem naszego wyzwolenia. Mama pracuje nad tym potajemnie w Birmingham. Zasypuję ją listami błagając, żeby w jakiś sposób zaalarmowała prasę. Tymczasem dźwigam moją ciążę z większym trudem niż Nadia. Ward nie jest miła jak Salama. Nie zwolni mnie z ciężkich robót tylko dlatego, że oczekuję jej wnuka. Mam nawet więcej pracy niż pierwej, ponieważ Bekela pojechała do Taez, aby zamieszkać z Mohammedem. Moja "teściowa" nie chce wykonywać dodatkowej pracy z powodu nieobecności jednej z domowych kobiet. Zazdroszczę Bekeli wyjazdu ze wsi. Narodziny jej ostatniego dziecka, które jest chore i wymaga opieki szpitalnej, sprawiły, że Mohammed zdecydował się ściągnąć ją do siebie. To tylko Taez, ale są tam nowoczesne domy, bieżąca woda, elektryczność, ludzie... Jestem sama z Ward i jej niedobrymi oczkami. Sama z parą starych dziadków. Sama do wszystkich robót. Czasem wydaje mi się, żę padnę z wyczerpania, bolą mnie krzyże, plecy mam sztywne, trudno mi piąć się po ścieżce, dźwigać wodę. Wieczorem moje ciało jest jednym workiem cierpienia. Niezmordowanie odczytuję przywie- zionę powieści. Jeśli zapomniałam jakiś detal z pierwszej z nich, natychmiast się w nią zagłębiam. Czytać po angielsku, myśleć po angielsku. Ufać. W niektóre wieczory jestem przekonana, że mój plan się powiedzie. Urodzić w Anglii przy mamie, w prawdziwym szpitalu. Powiedzą "tak"... W inne wieczory wpadam w rozpacz. Nigdy nie powiedzą "tak". Chciałabym spać bez tego nieustannego koszmaru, tego zwątpienia, nadziei, rozpaczy. Jestem olbrzymia i przy panujących teraz upałach, bez deszczu, bez burzy, z trudem to znoszę. Przy studni inne kobiety są zdziwione widząc, jak ciężko pracuję w moim stanie. Kazać mi, bym nosiła wodę w ósmym miesiącu ciąży, to szaleństwo i złośliwość ze strony Ward. Próbują mi więc pomóc. Także Nadia, której ciąża jest mniej zaawansowana od mojej. Staram się na tyle ile to możliwe uszczknąć parę chwil wypo czynku w porze, kiedy upał jest najbardziej nieznośny. Toteż które goś dnia kładę się na chwilę na łóżku, w gorące popołudnie 1986 roku. Nigdy tego nie zapomnę. Nagle, od podnóża pagórka, docho dzi mnie głos Aminy, która coś wykrzykuje. Wychodzę, żeby lepiej usłyszeć, tamta stoi na dachu swojego domu, poniżej naszego, i wo ła: - - Jest dla was paczka od Mohammeda, przysłał ją z Taez, czy możesz po nią zejść do wsi? Ward idzie pierwsza, ponieważ ja potrzebuję czasu, żeby zejść stromą ścieżką prowadzącą wzdłuż pagórka. Z moim brzuchem jest to dodatkowe niebezpieczeństwo. Nareszcie docieram na dół i widzę małe, rozdyskutowane zbiegowisko wieśniaków. Dzieje się coś nadzwyczajnego, rzucają spojrzenia w moją stronę, potem odwracają się, szepczą na ucho... Na próżno się rozglądam, nie widzę landroveru, który przecież powinien być tu jeszcze, skoro przywiózł moją paczkę. Wtedy Hoala podchodzi do mnie i mówi cicho: - Zana... Twoja mama jest tutaj... jest u dołu drogi, czeka na ciebie... Patrzę na nią i nie wierzę, milcząc kiwa głową i pokazuje mi stojący na zboczu pagórka samochód i dwie osoby na skraju drogi. 164 765 Kobietę w czerwonej bluzce i młodego człowieka. Po raz pierwszy od bardzo dawna widzę kobietę z odkrytymi włosami. Chwilę stoję nieruchomo, patrząc i mrugając oczyma w słońcu, nagle moje serce zaczyna bić coraz prędzej. Po policzkach płyną mi łzy, wzruszenie ściska mi gardło. Ślizgam się i chwieję podążając w ich stronę. Mama! To mama stoi na brzegu drogi w czerwonej bluzce, to ona. Wyciąga ramiona i przytula mnie do piersi. Nigdy nie odczułam tak wielkiego wzruszenia, takiego szczęścia. Wtulone w siebie, ściskamy się do utraty tchu. Niezdolne, by wymówić choćby jedno słowo, wstrząsane łkaniem. Kobiety ze wsi podeszły do nas, stoją wokół i patrzą w milczeniu. To takie nierealne... mama tutaj, na drodze do Hockail. Na koniec, kiedy na nią spoglądam, mówi do mnie zduszonym głosem: - Przywitaj się z twoim bratem... To jest Mo? Ten wielki chłopak? Ten młodzieniec? Tak bardzo się zmienił przez sześć lat, że nigdy bym go nie rozpoznała. Także i on płacze. Kiedy go ostatni raz widziałam, sięgał mi zaledwie do pasa, a teraz patrzy na mnie z góry, choć ma dopiero trzynaście lat. Jestem z niego dumna, stał się silny, muskularny, jego czarna czupryna jest zawsze tak samo kręcona. Mo, mój mały braciszek, miażdży mnie w ramionach. Upał jest bezlitosny i mama ledwie żyje, zdaję sobie sprawę, że płaczemy i ściskamy się w pełnym słońcu. - Chodź, pójdziemy do cienia... Pociągnęłam ją na ścieżkę, po której trudniej się jej wspinać, aniżeli mnie mimo ósmego miesiąca ciąży. - Poczekaj na mnie, jak ty to robisz, że idziesz tak szybko... Wygląda na to, że cała wieś poszła za nami. Patrzą na nas uparcie jak na egzotyczne stwory i sama już nie wiem, co mówić. Nagle zaczynam bombardować mamę pytaniami: — W jaki sposób tu dotarłaś? Co się stało? Przyjechałaś po nas? Kiedy wyjeżdżamy? — Pozwól mi oddychać, Zana... Wytłumaczę ci... Gdzie jest dom? To tutaj? — Nie, to dom Abdula Noor. Dom Abdula Khada jest tam... Wskazuję palcem szczyt pagórka. — Aż tam trzeba się wspiąć? Widzę siebie, jak pierwszy raz, podążając za Abdulem Khada, z najwyższym trudem pięłam się tą skalistą ścieżką, przerażona widokiem przepaści, wyczerpana podróżą po wyboistej drodze, wykończona upałem. Mama nie wierzy własnym oczom. Pozwalam jej odetchnąć przez chwilę, potem pociągam ich oboje, ją i Mo, dalej od ciekawskich oczu. Amina przynosi coś chłodnego do wypicia, mamie wydaje się letnie. Jak ją doprowadzić na górę? Ten dom jest jak orle gniazdo, nie zdawałam już sobie z tego sprawy. Potrzeba nam pół godziny, żeby tam się dostać; dotarłszy na miejsce, mama pada na ławkę przed domem, nieciekawa nawet jego wnętrza. Gdyby mnie uprzedzono wcześniej, przygotowałabym napoje, świeże jedzenie, urządziłabym dla niej jakiś wygodny kąt. Ale nie ma nic poza plackiem kukurydzianym. Nic odpowiedniego dla przybysza z Anglii. Ja jestem do tych potraw przyzwyczajona, ale mama nie może ich jeść. Najbardziej ją chyba przerażają machy, które roją się na skórze, szukając odkrytego skrawka, lepią się do oczu, brzęczą za uszami... To zabawne, nagle zaczynam inaczej patrzeć na to wszystko dlatego, że ona jest tutaj. Dlatego, że nie potrafi tego znieść, podobnie jak ja na początku. Ten początek, kiedy to było? Mam dwadzieścia jeden lat i jestem tu nadal, z muchami i całą resztą. Mama obejmuje mnie wpół, dotyka brzucha ze wzruszeniem. Cóż powiedzieć... jest tam dziecko. Hoala zaproponowała, że pójdzie po Nadię, do Ashube. - Tylko jej nie przestrasz, jest w ciąży i delikatna. Powiedz jej po prostu, żeby tu przyszła, nie wspominając o mamie. Mo patrzy dookoła z osłupieniem i ciekawością. Fascynują go jaszczurki. Nareszcie "w moim" pokoju możemy porozmawiać i mama stara się opowiedzieć wszystko po kolei. - Zaczęłam podejrzewać, że coś nie jest w porządku, w mo mencie gdy miałyście wrócić z wakacji. Kiedy wszystko zrozumia- 166 167 łam, opuściłam twojego ojca. Opuściłam również naszą kawiarnię-restaurację i zamieszkałam sama z Mo, Tiną i Ashią. Z panem z Genewy nawiązałam kontakt dopiero w rok po waszym wyjeździe. — Czy podałaś to do gazet? — Bałam się tej reklamy, Zana, bałam się, że gdzieś indziej was wywiozą, schowają daleko w górach. W tym czasie pan Cantwell stale pisał do rządu Jemenu, nie chciałam robić zamętu i ryzykować, że mu w jego działaniach przeszkodzę. — Nic nie uzyskał? -- Nic. Odpowiadali mu, że dokumenty są badane. W sumie nie udało mu się nawet ustalić miejsca waszego pobytu. Nie ma żadnej mapy okolicy. Poza tym istniało najwyraźniej porozumienie między rządem a policją w Taez, która robiła wszystko, żeby przeszkodzić w poszukiwaniach. Próbowaliśmy rzeczy niemożliwych. Nie uzyskując ani razu najmniejszej informacji. W tamtym czasie, niestety, padłam ofiarą wypadku. Znajdowałam się wewnątrz kabiny telefonicznej, na rogu ulicy w Birmingham, kiedy uderzył w nią samochód. Byłam poważnie ranna, poddano mnie operacji i towarzystwo ubezpieczeniowe zaproponowało mi sześć tysięcy pięćset funtów odszkodowania. Nie było to wiele, mogłabym uzyskać więcej, gdybym im wytoczyła proces, ale czas naglił, a te pieniądze były mi potrzebne na podróż tutaj. Zdecydowałam się przyjechać razem z Mo. Pan Cantwell mnie zachęcił mówiąc, że jeśli to się nie uda, zaalarmujemy prasę, bo nie będzie już nic do stracenia. Ale, jak widzisz, musiałam czekać prawie trzy lata na wypłacenie odszkodowania. Wszystko to opisałam ci w liście wysłanym pod numer skrzynki pocztowej Abdula Khada... — Nigdy niczego nie otrzymałam. Nie wiedziałam nawet, że miałaś wypadek. Potem o tym nie wspominałaś... — Sama już nie wiem. Napisałam tyle listów. — My też... Co potem zrobiłaś, żeby nas odnaleźć? — Znałam nazwę wsi dzięki człowiekowi, który powiedział mi kiedyś, że wyszłyście za mąż... Ale sama nazwa nie wystarczała, nie sposób zdobyć mapę okolicy. Przyjechawszy zatem do Sanaa, udałam się do wicekonsula brytyjskiego, pana Colina Page. Starał się po prostu odwieść mnie od tego zamiaru w sposób brutalny i agresyw- ny. Jego zdaniem tracę czas i lepiej natychmiast wracać do Anglii. Powtarzał mi, że jedyną metodą wydostania was stąd jest zgoda waszych mężów... — Nie powiedział ci nawet, gdzie jest Hockail? — Nie. Powiedział, że nigdy nie słyszał o takiej wsi, zresztą powtarzał ciągle: "Nawet jeśli pani zna nazwę wsi, na nic się to nie zda, mapa okolicy nie istnieje!" Kiedy wyszłam od niego, radził jeszcze, żeby uważać na Mo: "Na pewno zechcą i na nim położyć rękę". W sumie nie chciał mi pomóc. Więc wice konsul Wielkiej Brytanii... A ja się spodziewałam, będąc w Hays, że spotkam Anglika, że zaprowadzi mnie do konsulatu... — Zrozumiałam - ciągnęła dalej mama - że musimy sobie poradzić same. Ponieważ wspominałaś mi w liście o tym pośredniku Abdula Khada, Nasserze Saleh, pojechałam autobusem do Taez. Miałam przy sobie fotografię, którą mi przysłałaś, było na niej widać Mohammeda, Bekelę i ich dzieci. Mówiłaś mi, że pracuje w Taez w fabryce masła. — Do czego ci się to przydało? — Włóczyłam się po mieście trzy dni, rozmawiałam z wszystkimi ludźmi mówiącymi po angielsku, pokazywałam fotografię pytając, czy rozpoznają te osoby, wymieniając nazwisko Nassera Saleh... i w końcu spotkałam człowieka, który go zna. Zaprowadził mnie do niego, zawiadomiono Mohammeda. To wszystko. — Czy Mohammed był dla ciebie grzeczny? — Zaskoczony moim widokiem, ale miły. Okazał się też usłużny na tyle, na ile mógł, bo przecież tu jestem... Zorganizował dojazd aż do tego miejsca. Zadzwonił do Abdula Khada, do Arabii Saudyjskiej, i dał mi słuchawkę. — Jak się zachowywał? Wściekły? — Wściekły i przerażony. Chciał wiedzieć, po co przyjechałam, prosił, żebym nie stwarzała kłopotów. Odpowiedziałam, że nie wiem, co przez to rozumie, że nie chcę nikomu robić kłopotów, że zamierzam tylko odwiedzić moje córki. Tutaj prawie zaczął mi grozić, twierdził, że ma list, w którym twój ojciec zezwala mu na wywiezienie was do Marais w Zatoce Adeńskiej, jeśli spowoduję jakieś trudności. Jeszcze raz zapewniłam go o mojej dobrej woli i odłożył słuchawkę. — — 168 169 — Co za bezczelność! Pytać cię, po co przyjechałaś do Jemenu? A co powiedział Mohammed? — Wyglądał na zakłopotanego. Powiedział, że wasz ojciec sprzedał was jego ojcu po tysiąc trzysta funtów. Po raz pierwszy dostałam na to dowód. Jeśli chodzi o resztę, zapamiętałam sobie parę rzeczy dotyczących tego sławnego Nassera Saleh. Kiedy mnie zobaczył, stał się dość niespokojny. Złożyłam na niego skargę w związku z przejmowaniem listów, jakie pisałyśmy do siebie. Mohammed powiedział mi, że tamten siedział już za to w więzieniu i trzeba było go stamtąd wykupić. — Nigdy nic mi o tym nie mówiono. Abdul Khada nie chciał się pochwalić! — Myślę, że Nasser Saleh, kiedy mnie zobaczył, przestraszył się powrotu do więzienia. Mówił do wszystkich: "To ta kobieta sprowadziła na mnie wszystkie kłopoty". Szybko zawiadomił Mo-hammeda... Na koniec spędziliśmy u nich noc, poznałam Bekelę i dzieci są bardzo miłe - i nazajutrz wzięliśmy taksówkę, która nas tu przywiozła. To okropne miejsce. Ta pustynia, te gliniane chatki, te zrujnowane kamienne domy. Chwilami wydawało mi się, że jedziemy przez teren świeżo zbombardowany. Ta okolica to istny koszmar. — Dlaczego tato to zrobił? Czy wiesz? Dla pieniędzy? Po to, żebyśmy zostały muzułmankami? — Nie jest wierzący, nigdy się nie modli. Jeśli chodzi o pieniądze, już nie pierwszy raz zdobył je nieuczciwie. Twierdził, że opuszczając rodziców i przenosząc się do Anglii, uciekał przed małżeństwem ułożonym przez jego rodzinę. W rzeczywistości ukradł złoto swojej teściowej, żeby opłacić sobie tę podróż... Dowiedziałam się o tym nie tak dawno... Zawsze ugania za pieniędzmi. Przypomnij sobie jego długi w Anglii, kary, jakich nigdy nie uiszczał... Ale od dwóch tysięcy funtów nie mógł się wzbogacić... - Myślę, że zrobił to, żeby cię skrzywdzić. Nie kocha cię, nie kocha nikogo, zawsze myślał o jednym: pozbyć się własnych dzieci. Najpierw Ahmed i Leilah, potem my... Nie tylko uwolnił się od wychowania nas wraz z wszystkimi kosztami, jakie się z tym wiążą, ale jeszcze na tym zarabia. - Chciałabym widzieć, jak umiera. Żeby cierpiał tak bardzo, jak wy cierpiałyście przez niego. Mama powiedziała wszystko. Teraz ja mogę opowiedzieć jej mój koszmar. Mama słucha przerażona, płacze nad każdym szczegółem naszej historii. Dopiero teraz zdaje sobie sprawę, czym były te wszystkie dni, tygodnie, miesiące, lata. Mówię bez końca, prawdziwa opowieść-rzeka. Aż do nadejścia Nadii. Wychodzę jej na spotkanie, chcąc ją przygotować na wstrząs. Zaledwie jednak usłyszała słowo "mama", rzuca się do wnętrza z Haneyem w ramionach. Teraz z kolei ja na nie patrzę, jestem świadkiem ich powitania. Płaczę widząc ich łzy. Haney przygląda się babci niepewnie. Ta pani w czerwonej bluzce, z odkrytymi włosami... jakie to dziwne. Biedny maluch, ma dopiero dwa latka, nigdy nie widział Angielki. Jego mama jest taka jak inne, jak ja, jak wszystkie inne kobiety we wsi... Jak Ward przygotowująca właśnie napoje dla "gości", bez słowa, ze spuszczonym wzrokiem. Podczas, gdy Nadia odbywa z mamą tę samą drogę rwanych, łapczywych słów, rozmyślam z goryczą. Niełatwo będzie wyjechać. Na razie moja nadzieja jest *rstrzępach. Biedna mama, nie skontaktowała się z właściwymi ludźmi, nie zrobiła z tej sprawy odpowiednio głośnego skandalu, o jaki dopraszam się ze wszystkich sił. — Mamo, musisz zaalarmować media. To jedyna szansa ratunku. Nie mamy nic do stracenia. — Ale w jaki sposób, skąd wziąć dowody? Twój ojciec zabrał wszystkie dokumenty... Odebrał nawet kasetę, którą wykradł od niego Mo. — Nagram ci następną. Ale tym razem będę mówić bez strachu, powiem prawdę, nie ominę żadnego szczegółu. Przekażesz ją panu Cantwellowi z Genewy, żeby podał jej treść do prasy. — Tutejszy rząd będzie nam robił kłopoty, Zana. — Niech robi. Niech na wszystkie głowy spadną kłopoty. Chcę, żeby świat się dowiedział, że jesteśmy uwięzione. Chcę także, by zrozumiano, że nie tylko my jesteśmy w takiej sytuacji. Wiem, że są w Jemenie małe Angielki, które nigdy więcej nie zobaczyły się ze — — 170 171 swoimi rodzinami. Które tu wydano za mąż siłą, ponieważ miały ojca lub stryja Jemeńczyka. Chcę skandalu, mamo... Nie zwlekając biorę magnetofon i wchodzę na dach, żeby mieć spokój. Mikrofon jest mały, początek niełatwy. Od czego zacząć... Trudno mi nawet znaleźć odpowiednie angielskie słowa i wielokrotnie wybucham łkaniem. Parę razy wyłączam mikrofon, nie mogąc wydusić pierwszego zdania. Przede mną stoją góry, to górskie więzienie. Wpatruję się w nie, zaciskając zęby, żeby się jakoś uspokoić. Żeby przestać drżeć i wreszcie wypowiedzieć poprawne zdanie. "Dzień dobry, panie Cantwell... Nazywam się Zana Muhsen... Jestem Angielką..." Ciężko jest opowiedzieć o tych sześciu latach udręki. Niewiele mi wiadomo o machinacjach mojego ojca. Nazwiska ludzi, wpłacona suma, skradzione dokumenty, fałszywe świadectwa ślubu. Co chwila przystaję, żeby się zastanowić, o niczym nie zapomnieć. Słyszę wycie wilków. Czy pan Cantwell, tam, w Genewie, to wycie wilków posłyszy?... Trzeba zakończyć ten dziwny list, szeptany nocą. To moja butelka rozbitka rzucona w czarny ocean pustyni. "Panie Cantwell... Nie chcę tu zostać, zabiję się, wolę umrzeć aniżeli pozostać tutaj. To jest gorsze od wszystkiego, co można sobie wyobrazić. Gdyby pan zobaczył chłopców, których nazywają naszymi "małżonkami", nie uwierzyłby pan własnym oczom. To dzieci, młodsze niż my. Na widok Abdula Khada kamienieję ze strachu, bije mnie, kiedy tylko zechce, nawet jeśli nie zrobię nic złego. Zmusił mnie, abym nagrała na kasecie opowieść o tym jaka jestem szczęśliwa. Kiedy, jak się spodziewam, przyjadą tutaj dziennikarze, żeby z nimi rozmawiać, będzie trzeba nas zabrać gdzieś poza obręb wsi. Inaczej tutejsi ludzie spróbują ukryć prawdę, dadzą im do słuchania kasetę "szczęśliwej Za-ny". Niech mi pan wierzy, mówiłam pod przymusem. A Abdul Khada powie: "Podarowałem jej biżuterię i złoto". Nie chcę ich złota, chcę odzyskać matkę. Nie znoszę ich złota, rzuciłam mu je w twarz. Mój ojciec powinien zostać wyrzucony z Anglii za to, że nas sprzedał. W tej chwili Abdul Khada jest w Arabii Saudyjskiej, każe nas pilnować, ponieważ się boi. Wszędzie rządzi strach. I opłacają wszystkich, nawet policję, żeby milczała. Nie wiem, jak im się udało zrobić to, co zrobili, zupełnie bezkarnie. Powinni zostać ukarani za przymuszenie nas do małżeństwa, do sypiania ze swoimi synami, za zatrzymywanie naszych listów, za to, że nas bili i kazali pracować tak ciężko, że jesteśmy z tego powodu chore. Proszę uważać, są sprytni, nie zechcą się poddać. Jednak pragnę, żeby tym razem przegrali, błagam pana o to. Żeby poczuli wstyd. Bóg ukarze ich na Sądzie Ostatecznym, ale ja żądam dla nich kary już dziś. Chcę po prostu wrócić do Anglii, do mojego domu. Chcę być szczęśliwa. Jeśli mnie nie uwolnicie, któregoś dnia zabiję się. Moja siostra cierpi jeszcze bardziej. Nie wiem, co więcej powiedzieć. Teraz pana kolej, panie Cantwell, niech Bóg pana prowadzi i niech się pan strzeże, grozili już mojej matce. Błagam, proszę nam pomóc, błagam, trzeba nas uwolnić. Do widzenia, panie Cantwell, i oby się nam wszystkim poszczęściło. Do widzenia..." Trwało to dwie godziny, ale nareszcie mi się udało nagrać tę cenną kasetę, w której od tamtej pory pokładamy wszystkie nasze nadzieje. Oddając ją w ręce mamy proszę o jedno: — Nie słuchaj jej, mamo... — Dlaczego? — Są tam rzeczy, których ci nie wyznałam, nie chcę, żeby cię zbulwersowały, nie trzeba. Przemilczałam szczegóły dotyczące Abdula Khada, tego, jak mną poniewierał. Jak bił mnie za każdym razem, kiedy nie chciałam iść do łóżka z jego synem. Po coż mama z tego powodu miałaby jeszcze bardziej cierpieć? - Schowaj ją do torebki, weź ze sobą i uważaj na nią, mamo... I oddaj do rąk własnych pana Cantwella. To ogromnie trudne opowiedzieć w ten sposób sześć lat życia. Brakuje właściwych słów, żeby oddać całą prawdę, cierpienie, upokorzenie. I czułam się taka samotna, tam, wysoko, na dachu, otoczona przez jemeńską noc. Tę noc ponurą, rozpaczliwą, po której niezmiennie, od świtu, powraca bezmiar nieszczęścia. Muszę iść po wodę. Potrzeba jej więcej niż zwykle z powodu obecności mamy i Mo. Podobnie jak i ja na początku, mama nie 172 173 zdaje sobie sprawy, ile się tu trzeba natrudzić, żeby tę wodę zdobyć. Jest jej tak bardzo gorąco, że myłaby się nieustannie. Mama pozostanie z nami przez dwa tygodnie. Tydzień ze mną, tydzień z Nadią. Nie chce wychodzić z domu, świat zewnętrzny jej nie interesuje. Natomiast kobiety ze wsi schodzą się tłumnie, by ją zobaczyć. Dom jest stale pełny. Rozmawiają, kłócą się, plują na podłogę pod zdumionym spojrzeniem mamy, która nie widziała nigdy czegoś podobnego. Niektóre odbyły długą drogę tylko w tym celu, by wyrazić jej sympatię i powiedzieć, że za rzecz okropną uważają fakt, iż utraciła córki w taki właśnie sposób. Ich solidarność nie jest udawana. Niestety, mogą ją wyrazić tylko słowami. Kobiety nie mają tu nic do decydowania. Jedna Ward milczy uparcie. Musi hamować swoją wrodzoną złość w obecności mamy. Mój brat Mo jest wściekły. Chciałby pozabijać wszystkich. Na pierwszym miejscu naszego ojca i Abdula Khada. Jest zbuntowany, jak zwykle młodzież w jego wieku wychowana w Wielkiej Brytanii, przyzwyczajona do wolności i praworządności. Myślę, że gdyby po przyjeździe spotkał Abdula Khada, mogłoby wydarzyć się coś złego; zwłaszcza teraz za wszelką cenę powinniśmy być opanowani, to właśnie staram się mu wytłumaczyć. Podczas ich pobytu muszę częściej chodzić do wiejskiego sklepu po świeżą żywność. Salama pozwoliła Nadii zostać z nami. Ale kiedy moja rodzina udaje się do Ashube, do domu Gowada, Ward nie pozwala mi jej towarzyszyć. Mój brat chciałby podyskutować z nią na ten temat, taki zakaz wydaje mu się oburzający. — Nie ma żadnego prawa tak postępować, Zana. Spędzimy tu tylko jeden tydzień, nie słuchaj jej... — Mo, ty i mama musicie wyjechać... ja tu zostaję, w tym domu, pod jednym dachem razem z nią, nie wiem jeszcze, jak długo... pewnie dość długo. Jeśli nie posłucham... Abdul Khada... — Co Abdul Khada? Zbije cię? Zatłukę tego bękarta... — Mo, bądź rozsądny... bardzo cię proszę. — Tutaj jest obrzydliwie... popatrz, na całym ciele mam bąble po komarach... mama jest ciągle chora, pełno tu much i innych wstrętnych świństw... Nie zgadzam się, żebyście tu zostały. Musi być jakiś sposób. - Jedyny sposób polega na tym, że po waszym powrocie do Anglii mama musi postąpić tak, jak jej powiedziałam. Pomóż ma mie, Mo, ona się tego boi, pomóż jej wywołać skandal w Anglii, to jedyna nasza szansa. Napięcie podczas tych dwóch tygodni jest okropnie męczące, zarówno dla Nadii, jak i dla mnie. Im wcześniej mama wyjedzie do Anglii pracować nad naszym uwolnieniem, tym skuteczniejsze będzie jej działanie. Chciałabym, żeby została do mego porodu, ale ważniejsza jest walka, jaką ma rozpocząć. Lepiej niech wyjedzie przed powrotem Abdula Khada, powrotem, którego się obawiam. — Mamo, czas wracać, liczy się każdy dzień. — Jestem chora od tego, że nie mogę nic zrobić dla was obu... naprawdę chora, Zana... — Wiem o tym. Ale im prędzej będziesz na miejscu, tym prędzej się stąd wydostaniemy. Nie martw się o nas. Tak długo czekałyśmy, że jeszcze trochę wytrzymamy. Teraz, kiedy wiem, co robisz w Anglii, będzie zupełnie inaczej. *• — Ale ten kraj... to okropne zostawić was tutaj... — Wierz mi, było jeszcze okropniejsze, kiedy nie wiedziałyśmy nic o tobie. — Jak ty się zmieniłaś, Zana... O tak! Zmieniłam się! Połykałam wszystkie te lata niby truciznę, przedostała się do mojego wnętrza, jestem inną osobą, kobietą o silnej woli, pełną nienawiści. Wyrwać się. Teraz wiem, co oznaczają słowa "zamknięcie", "niewola", "wolność"... Przeczuwam, co nam jeszcze przyjdzie przecierpieć. To dziecko, które mam wydać na świat, to drugie dziecko Nadii..., presja, jaką będą na nas wywierali dzień po dniu, groźby, obietnice, kłamstwa... - Jestem silna, mamo... Zorganizowałyśmy ich powrót: taksówka ma przyjechać do wsi po mamę i Mo. W dzień odjazdu schodzę z nimi z pagórka aż do drogi. Nadia wolała zostać w domu i pożegnać się z mamą poprzedniego dnia. Nie zniosłaby wzruszenia związanego z tym rozstaniem. 174 175 niem. Nadia jest jeszcze dzieckiem. Ale dzieckiem dwudziestoletnim, matką rodziny. I oto stoimy na drodze, słońce właśnie wstaje, czerwone, zwiastujące już przyszły upał. — Masz kasetę? — Mam. Słowa budzące nadzieję. - Będę ją rozpowszechniać. Sześć lat temu żegnałam się z moją matką na lotnisku Heathrow i pytałam ją: "Mamo, jeśli mi tam się nie spodoba, czy będę mogła natychmiast wrócić?..." "Oczywiście, Zana..." - Do widzenia mamo... Wsiadają oboje do samochodu, szofer rusza, a ja powracam do więzienia, nie obejrzawszy się ani razu, żeby popatrzeć na chmurę pyłu oddalającą się w stronę pustyni. Jeśli spojrzę za nimi, serce mi pęknie. Zamknąwszy drzwi "mojego" pokoju rzucam się na łóżko i nareszcie wylewam strumienie łez. Dlaczego, ależ dlaczego... mogłam wsiąść do samochodu, uciec, zrobić skandal na lotnisku w Sanaa, zażądać samolotu, domagać się ambasadora... azylu politycznego, sama nie wiem... Brak paszportu, brak tożsamości, nie istnieję. W jaki sposób duch miałby wsiąść do samolotu i powrócić do domu? Rozdział XIV Trzy dni po odjeździe mamy powraca Abdul Khada. — Gdzie twoja matka? — Odjechała do Taez. — Po co? — Przygotować powrotną podróż! Wraca do Anglii! — Powiedziano mi, że ma tu zostać parę miesięcy. — Postanowiła wyjechać. Przygląda mi się podejrzliwie. — Co robiłyście pod moją nieobecność? — Nic specjalnego. Byłyśmy tutaj cały czas. — Jadę do Taez, muszę z nią porozmawiać. Jedzie i nazajutrz powraca oszalały ze złości, w towarzystwie Mohammeda. — Oszukałyście mnie! Byłem tego pewien. Twoja matka powiedziała, że zrobi wszystko, byście wróciły do Anglii! A przecież ją uprzedziłem! Co jej naopowiadałaś? Kłamstwa? — Nic nie opowiedziałam i to nie twoja sprawa. Powinnam była milczeć, ale pokusa jest zbyt silna. Wyjedziemy, jestem tego pewna, mama zrobi wszystko, co trzeba i wtedy do diabła z Abdulem Khada! - Niedługo tu zostanę, wierz mi, nie będziesz mógł przeszko dzić mi w powrocie do domu! Policzek, jaki mi wymierza, jest niezwykle brutalny i gwałtowny. Ale ani drgnę. - Tak myślisz? Masz szczęście, że nosisz dziecko, inaczej zbił bym cię tak mocno, że nie mogłabyś chodzić przez tydzień! Mohammed, który nie odzywał się eftftej pory, dorzuca zimno: - Jeśli matka chce cię odebrać, będzie musiała zapłacić, tak jak myśmy to uczynili. Takie jest prawo. Przez wiele dni trzeba mi znosić tego rodzaju prześladowania i groźby. "Nigdy stąd nie wyjedziesz..." "Twoja matka musi zapłacić..." Pozostaję obojętna wobec bicia i gróźb. - Mam to w nosie! Poród się zbliża i nie ma najmniejszych szans, żeby dotrzymali obietnicy. Wizyta mamy, jej pośpieszny powrót do Anglii są dla nich zagrożeniem. Wszystkie uparte wysiłki, jakie miały mi pozyskać ich zaufanie, spełzły na niczym. "Zdradziłam" ich. Pozostaje mi przerażająca perspektywa rodzenia tutaj, jak Bekela, jak Nadia. 176 12 - Sprzedane 177 Dwa dni później, kiedy jestem sama w domu, czuję, jak odchodzą mi wody. Ilość płynu przeraża mnie. W tych sprawach jestem ignorant-ką. Moje bawełniane spodnie są mokre. Przebieram się i wychodzę na dach, żeby je wyprać. Nagle czuję ból w lędźwiach i piorąc bieliznę zauważam, że ubranie, które dopiero co włożyłam, też jest poplamione. Zabrudziłam następne spodnie... Tylko o tym myślę. Znowu będzie mi potrzeba wody na pranie... Idę więc do studni. Wracając z wiadrem na głowie czuję nagle okropny ból ściskający krzyże. Z zapartym tchem stoję na drodze, nie wiedząc, co robić. Po chwili ból ustępuje i ruszam. Już w domu, u dołu schodów, nadchodzi następny, jeszcze silniejszy. W głowie mam tylko jedną myśl: wyjść na dach, napełnić zbiornik i położyć się na ziemi. Trwam tak już od jakiegoś czasu, na przemian to siadając, to się kładąc, nie wiedząc, jak radzić sobie z tym bólem, jak go zmniejszyć, oddycham jak chore zwierzę, całkiem sama i zupełnie otępiała od cierpienia. Zjawia się Ward. — Co ci jest? — Wody mi odeszły, boli mnie. Natychmiast wybiega przed dom, do Abdula Khada. Jej krzyki niosą się po pagórkach. Zjawiają się oboje i znoszą mnie na dół, do "mojego" pokoju. Teraz odczuwam strach. Wiem, że będę rodzić. Ale nie krzyczę jak inne kobiety, może mam to szczęście, że mniej cierpię, nie wiem. Bóle jednak stają się coraz częstsze, coraz gwałtowniejsze i zaledwie mam czas złapać oddech. Zaczynam płakać, duszę się. Stara Saeda przyszła podnieść mnie na duchu. Trzyma moją rękę w swojej pomarszczonej dłoni i mamrocze litanie, kołysze mnie jak niemowlę. Ward czeka. Muszę wstać, chodzić, za bardzo cierpię; leżąc na tym łóżku oddycham z trudem. Zaczynam więc spacerować, zgięta we dwoje od bólu. Upłynęły godziny, zapadła noc, Ward i Saeda zapaliły w pokoju oliwne lampy. Cienie na ścianach, cierpki dym, te dwie czekające kobiety. Ward nie zawiadomiła nikogo innego. Zazwyczaj kiedy kobieta we wsi rodzi, sprowadza się akuszerkę, która się na tych sprawach zna i wie, jak postępować. Jestem sama z "teściową", która mnie nienawidzi, i staruszką, która nic dla mnie zrobić nie może, jest taka maleńka, pokurczona, krucha. Nie cierpi swojej synowej, ponieważ źle ją traktuje, do mnie zaś czuje sympatię. Może mi ofiarować jedynie swoją dłoń, którą chwytam przy każdym nawrocie bólu. Działa na mnie dobrze, spokojna, uważna, milcząca. Teraz wypatruje w moich oczach następnej fali cierpienia, aby mi w nim towarzyszyć. A tymczasem Ward wyszła do kuchni. "Biała kurwa", która właśnie rodzi jej wnuka, nie bardzo ją interesuje. Jest już chyba po północy, bóle zaczęły się wczesnym popołudniem i tym torturom nie widać końca. Nie boję się umrzeć, chciałabym tylko, żeby wyszło ze mnie, żeby sobie poszło razem z tym potwornym bólem. Kto przetnie pępowinę? Rodzę jak zwierzę, jak krowa, która cieli się na klepisku w oborze. Krowy jednak radzą sobie same. Ja zaś jestem na łasce tej złej kobiety i jej żyletki. Ward wróciła i drzemie na ławce. Staruszka przykucnęła w kącie, ja leżę na ziemi. Wydaje mi się, że ból nie jest już taki silny, muszę przeć, muszę, to dziecko umrze w moim brzuchu, jeśli mu nie pomogę. Zaczynam krzyczeć i Ward budzi się. — Już się zbliża... ¦** — Ależ skąd, głupia jesteś... nie będzie go przed jutrem... nie ma potrzeby tak krzyczeć. Całe moje ciało woła, że Ward się myli. Tym razem zdejmuję spodnie, na nowo poplamione, i prę, opierając ręce o podłogę, unosząc trochę ciało, staram się nie ślizgać. Saeda przyczepia do okna sznur i podaje mi drugi koniec, bym się go trzymała. Chwilami bezwiednie zwieram kolana i Ward krzyczy, bym je na powrót rozwarła. Jest na mnie wściekła. Głowa niemowlęcia prześliznęła się, poczułam to, i czekam, aż Ward odbierze, przetnie pępowinę, tak jak to zrobiła przy porodzie Bekeli. Ale ciągle klęczy koło mnie i zaczyna wrzeszczeć: - Abdul, przynieś pochodnię! Nie rozumiem, co się dzieje, nic nie czuję, tylko głowę dziecka pomiędzy nogami. Krzyczę: — Co się stało? — Pępowina owinęła się wokół szyi, rozplątuję ją. — — 178 179 Odpowiedziała nie patrząc na mnie. Abdul Khada trzyma nad nią pochodnię. Zamykam oczy z udręki i upokorzenia. Mój brzuch jest jak milczący kamień. Potem nagle coś czuję i w nikłym świetle otwieram oczy, dostrzegam dziecko. Jest bezwładne i Ward uderza je, by wydało krzyk. Pierwsze kwilenie jest bardzo ciche, unoszę się i widzę, jak "teściowa" przywiązuje mi do nogi kawałkiem bawełny to, co pozostało z pępowiny. — Dlaczego to robisz? — Żeby nie wróciła do twojego ciała. Teraz musisz wstać, żeby zeszło łożysko. Słucham, zataczając się i wspierając na babce. Dopiero teraz mogę naprawdę zobaczyć twarz mojego dzidziusia. Położyła go na łóżku zawiniętego w szmatę, całego we krwi. - Mój dzidziuś. To maleństwo jest moje. Ogarnia mnie fala czułości i dumy. A zaraz potem fala nienawiści. Myślę o tym, który mi to dziecko zrobił. Ono nie jest jego własnością, nie należy do niego. Chciałabym go wymazać za jednym zamachem, żeby na zawsze zniknął z mojego życia. Dziecko jest moje, tylko ja je urodziłam. Ward tryumfalnie oznajmia swojemu mężowi: - To chłopiec! Wygląda na zachwyconego. W tej sekundzie chciałabym go zabić na miejscu, raz na zawsze krwawo z nim skończyć. Krew jest wszędzie, czuję jej smak w ustach, jej zapach na moim ciele, widzę ją na dzieciątku... Ward zabiera niemowlę, aby je umyć, babka krząta się czyszcząc wokół mnie podłogę. Coś jest nie tak. Łożysko nie zeszło. Ale jestem ogromnie zmęczona i ponownie kładę się na podłodze, a Ward przykrywa mnie kocem. Abdul Khada przygląda mi się drwiąco. ' -- No i co? Mamy teraz pamiątkę po tobie. Jesteś już niepotrzebna! Jeśli chcesz, możesz wracać do Anglii! Jego uśmiech jest obelgą. To, co mówi, jest przerażające. Gdybym jednak choć przez chwilę wierzyła jego słowom, natychmiast bym sobie poszła. Obie kobiety zmuszają mnie do powstania, czuję zawrót głowy. Ward bez litości naciska mój brzuch, ale nic się nie dzieje. Nie mogę już ustać, muszę się wyciągnąć, nawet jeśli mam umrzeć, muszę leżeć. Ward wychodzi mówiąc, że przyprowadzi ze wsi kobietę do pomocy. Abdul Khada idzie razem z nią i zostaję sama ze starą Saedą. - Nie bój się... nie bój... Nie boję się. W tej chwili jest mi zupełnie obojętne, czy umrę. Zasnę, odejdę, myśli mi się plączą, wzrok mąci, sufit kołysze coraz mocniej... Straciłam poczucie czasu. Nie pozwalają mi zasnąć, ciągną mnie, podnoszą, każą wstać. Jakieś ręce naciskają mi brzuch i boli mnie jeszcze bardziej niż przy porodzie. To kobieta sprowadzona ze wsi, czuję, jak jej zgięte palce grzebią wewnątrz mojego ciała, jak się w nie wpija ją. Chce wyrwać łożysko i piekielny ból przywraca mi przytom ność. Z twarzą wykrzywioną od wysiłku kobieta poci się, gorzki zapach przemieszany z dymem pochodni przyprawia mnie o mdłości. Przyzywa dobre moce, duchy, ta rzecz musi się ze mnie wydostać, inaczej umrę. Przeżywam coś w rodzaju agonii, stojąc tak ponad pół godziny, z kobietą wczepioną w mój brzuch. •*• Nareszcie nadchodzi wyzwolenie, pozbywam się tego ohydnego, krwawego worka. I naraz czuję się czysta. Kobieta myje mnie, potem myje dziecko, przynoszą mi jedzenie, którego nie jestem w stanie przełknąć. Chcę spać. Nic, tylko spać. Jedno tylko zapamiętałam: obudzono mnie, bym nakarmiła synka. Był dzień, nie miałam mleka, a to maleńkie ciałko szukające mojej piersi wydawało mi się takie wynędzniałe, malusieńkie i kruche. — Nazwiemy go Mohammed. Abdul Khada już zadecydował. — Nazwę go Marcus. Śmiejąc się wzrusza ramionami. Pewny siebie. Ale to imię jest wyrazem mojej zemsty i on o tym wie. Kiedyś Abdul Khada opowiedział mi, że ma syna z Angielką w Anglii. Ten syn nazywa się Marcus, ale ojciec nie ma prawa go widywać. Jego matka odrzuciła Abdula Khada. Udręczony, zachował po tym utraconym dziecku tylko jedną pamiątkę. Fotografię niemow- 180 181 laka, mniej więcej rocznego, prześlicznego, z kręconymi włosami, pięknymi czarnymi oczyma i matową cerą, podobną do mojej. Piękny owoc przemieszania ras. Ale narodowości angielskiej i na to jego ojciec nic nie może poradzić. Za każdym razem, kiedy wymówię imię mojego syna, wywołam wspomnienie tamtego dziecka i przypomnę upokorzenie Abdulowi Khada. Dałam im dziecko, które wychowają na Jemeńczyka. Nigdy nie pozwolą mi wywieźć go do Anglii. Ten chłopczyk jest łańcuchem, jakim chcieliby mnie oplatać, nie zatartym śladem tego, co od nich zniosłam. Uświęceniem gwałtu. Kołyszę go po angielsku, przemawiam do niego po angielsku, żeby pierwsze słowa, jakie w życiu posłyszy, były w moim języku. Ten Marcus także ma angielską matkę. Nigdy nie przestanę mu tego powtarzać. Nawet jeśli walka jest beznadziejna. Przez dwa tygodnie Marcus płacze, a ja nie mam mleka, żeby go nakarmić. Daremnie naciskam sutki, nic się nie pokazuje. Muszę prosić Ward, żeby przyniosła mleko ze wsi; dzięki Bogu, zdobyła także smoczek. Ale nie ma tu pieluch. Za każdym razem kiedy Marcus się pobrudzi, trzeba go przewijać. Owinięty jest w szmatki i parę razy na dzień muszę je prać. Ward mi nie pomaga. Od porodu nie zamiotła nawet "mojego" pokoju. Już trzeciego dnia musiałam zrobić to sama, te niesłychane ilości kurzu stały się nie do wytrzymania. Myślę o Anglii, o wielkich sklepach pełnych rzeczy dla niemowląt, o paczkach pieluch, wodzie kolońskiej pachnącej cukierkami. O plastikowych wannach, niebieskich i różowych, gdzie kąpie się dzieci, a po wodzie pływają małe, plastikowe kaczuszki. A te śliczne frotowe ubranka we wszystkich kolorach, pantofelki, śliniaczki, małe słoiczki z truskawkami i jabłkami... Marcus nic z tego nie ma, śpi w hamaku przywiązanym do mojego łóżka, maleńka kupka szmatek, którą nieustannie trzeba chronić przed muchami. Codziennie piorę hamak, szmatki parę razy w ciągu dnia, co wcale mnie nie zwalnia ze zwykłych robót. Oni wszyscy uparcie nazywają go Mohammedem, ja zaś równie uparcie Marcusem. - Nie masz ojca, Marcus... jesteś tylko mój. Na szczęście to syn. Jeśli mam go pozostawić w tym kraju, nie ucierpi od tego tak bardzo, jak gdyby był dziewczynką. To prawdziwa ulga. Jeślibym miała córkę, zbyt bałabym się tego, co może ją spotkać. Pomyśleć, że mogłaby zostać mężatką w wieku ośmiu lub dziesięciu lat, wydaną na pastwę jakiegoś innego Abdullaha albo innego Abdula Khada... Abdullah ciągle przebywa w Arabii Saudyjskiej, tam się dowiedział, że oczekuję dziecka, ale nie przyjechał. Jeśli chodzi o mój spokój, lepiej nie mógł uczynić. Uczę się drobić chapatis do mleka i karmić tym Marcusa, podając mu małe kęsy. Już nie płacze, znalazłam też sposób na moje bezsenne noce... Kołyszę go, marząc o rzeczy niemożliwej: pięknej angielskiej kołysce, której nigdy nie dostaniemy. Ósmego maja 1986, w więzieniu w Hockail, urodziło się dziecko z nieznanego ojca, syn Zany Muhsen, jej jedynej. Oboje jesteśmy więźniami w Jemenie. Rozdział XV Nie ma większego szczęścia niż otrzymać z Anglii dokumenty w grubej kopercie z angielskimi znaczkami. Najpiękniejszy prezent na moje dwudzieste drugie urodziny. Trzeba wypełnić formularze z podaniem o angielski paszport. Nie. wiem, co przygotowuje mama, ale wypełnienie tego paszportu, linijka po linijce, pobudza Nadię i mnie do śmiechu. Coś się wydarzy. Znowu zostaniemy obywatelkami. Szalony chichot Nadii jest prawie histeryczny. Doktor bierze na siebie wysłanie dokumentów i dwa tygodnie potem przychodzi następna prośba od mamy. Potrzebne są nowe fotografie do paszportów... "Czy możecie pojechać w tym celu do Taez?" 182 183 W jednej chwili nasze szczęście załamuje się. Jak może proponować nam coś podobnego, znając nasze tutejsze życie? Nikt ze wsi nie zamierza zabierać nas na wycieczkę do Taez. Jesteśmy tu uwięzione. Z goryczą zdaję sobie sprawę, jak trudno jest innym ludziom, mieszkającym za granicą, zrozumieć nasze położenie. Nawet nasza matka dała się nabrać. Jest w tym trochę mojej winy, gdybym przed nią nie ukrywała, że Abdul Khada bije mnie pod byle pretekstem... A to dopiero byłby pretekst. Gigantyczny pretekst. Lepiej mu nawet o tym nie wspominać. Zatem koniec. Mama wyobrażała sobie, że możemy się poruszać, że jesteśmy w stanie zrobić coś, co jej wydaje się rzeczą normalną, niewinną... Wszystko się załamało, wszystkie etapy, jakie spodziewałyśmy się przebyć w drodze ku naszemu wyzwoleniu. Co powiedziałaby mama, gdyby się dowiedziała, że nawet mnie nie zawiadomiono, iż moja siostra rodzi po raz drugi? Cierpiała przez trzy dni, nim wydała na świat dziecko tak grube, że wyglądało na półroczne. Schodząc do Ashube nazajutrz po porodzie, nie spodziewałam się, że zastanę tam tę dziewczynkę z długimi, czarnymi włosami. Tina zadała mojej siostrze wiele bólu. — Wreszcie po trzech dniach nadeszły skurcze, ale nadaremnie parłam godzinami, nic się nie działo. Dziecko się nie poruszyło. Krzyczałam przez sześć godzin bez przerwy. Wszystkie kobiety zgromadzone wokół mnie były pewne, że umrę, bały się i zupełnie nie wiedziały, co robić. Nareszcie zawołały staruszkę, która wycina dziewczynkom wargi sromowe, ma większe doświadczenie od innych. Zobaczyła, że sama sobie z tym nie poradzi. Wzięła więc żyletkę i zrobiła mi operację. — Operację? Żyletką? Co ci zrobiła? — Powiększyła ujście, żeby dziecko mogło się wydostać. Gdyby nie to, umarlibyśmy oboje. — Boli cię? — Tak, bardzo. — Nie zawołali lekarza? — Owszem, ale kiedy przyszedł, było już po operacji i odszedł nie zbadawszy mnie. Nasz doktor z Hockail mógłby Nadii pomóc. Ale tutaj nie może być mowy, żeby mężczyzna badał kobietę w sposób tak intymny. Lepsza śmierć aniżeli uszczerbek na wstydzie... Te średniowieczne obyczaje doprowadzają mnie do wściekłości. Któregoś dnia jedna z tutejszych kobiet miała trudny poród pośladkowy. Dziecko nie mogło się wydostać i umarło w jej wnętrzu, to było przerażające - te dwie nóżki wystające z ciała matki. Za późno zaalarmowano naszego doktora. Mógłby to dziecko uratować, ale rodzina nie chciała jego pomocy. Wstyd. Wybrać raczej śmierć dziecka aniżeli pokazać swój brzuch mężczyźnie... W cztery dni po urodzeniu, zgodnie z tradycją, Tinie zrobiono operację. Marcus miał być obrzezany siódmego dnia, ale był na to zbyt słaby. Nadal nie czuje się dobrze. Ma teraz dwa miesiące i zupełnie nie chce jeść, odmawia przyjmowania wszelkich pokarmów, bez wyjątku. Nie wiem już, co robić, bo na nieszczęście doktor jest w tej chwili nieobecny. Mały płakał czterdzieści osiem godzin bez przerwy. Ostatniej nocy, kiedy kołysałam go, zrozpaczona z powodu tego krzyku i całkowicie wyczerpana, do pokoju wtargnęła rozwścieczona Ward. — To przez ciebie płacze, rzuciłaś na niego urok, żeby płakał bez przerwy, żeby był nieszczęśliwy. Zatrułaś go! — Wyjdź stąd! Dla niej zawsze jestem "białą kurwą". - Wynoś się i zostaw nas w spokoju! Gdyby nie uciekła, wygnałabym ją sama kijem. Tej nocy jestem u kresu sił, ale Marcus nie wyzdrowieje tylko od tego, że kołyszę go w ramionach dwadzieścia cztery godziny na dobę. Trzeciego dnia schodzę z pagórka do domu Abdula Noor. - Słuchaj, Marcus jest chory, może umrzeć. Jeśli mi nie pomo żesz, sama wynajmę samochód, żeby go zawieźć do Taez... Nie mam żadnych szans na zrealizowanie tej groźby. Nikt nie wynajmie mi samochodu pod nieobecność Abdula Khada, bez zapłaty. Ale jestem zdolna popełnić każde szaleństwo, nawet pójść pieszo, jeśli nie ma innej drogi. Marcus umiera i nikt sobie z tego nic nie robi. Abdul Noor mi pomoże. Zawsze był wobec mnie względnie przyzwoity. Wyruszamy jak zwykle wcześnie rano, żeby uniknąć 184 185 upału. Marcus nadal słabiutko pojękuje. Jego maleńka, pomięta twarzyczka przeraża mnie. Nie mam najmniejszego wyobrażenia, co mu jest. Abdul Noor zna szpital dziecięcy w Taez i prosto tam nas wiezie. Zaraz przy wejściu natykamy się na istne stado dzieci i matek, które siedzą wszędzie, na ławkach i na podłodze. Panuje piekielny hałas. Dzieci płaczą, matki nawołują się nawzajem, szukają kogoś, kto mógłby im pomóc. Są równie zagubione i zrozpaczone jak ja. Nie ma się u kogo poinformować, trzeba czekać w kolejce, jak wszyscy... Są tu dzieci ciężko ranne, całe we krwi, inne poparzone, coś przerażającego. Podczas kiedy Abdul Noor na próżno obchodzi cały budynek w poszukiwaniu jakichś wskazówek, muszę z Marcu-sem czekać całymi godzinami, kobieta z zasłoniętą twarzą pośród innych kobiet. Nigdy nie znajdziemy tu kogoś kompetentnego, kto zbadałby Marcusa. Ten szpital to prawdziwy obraz nędzy i dezorganizacji. Nie pamiętam już, po ilu godzinach Abdulowi Noor udaje się na koniec odszukać mężczyznę w białym fartuchu, lekarza. Bierze Marcusa, bada go przez chwilę, po czym oddaje mi bez wyjaśnień wraz z pudełkiem lekarstw. - Podawaj mu to. I odchodzi badać inne dziecko. Nie zdążyłam nawet zaprotestować, zapytać, co mu jest, zniknął. Badanie skończone, trwało zaledwie trzy minuty. Abdul Noor wyprowadza mnie na zewnątrz, trzeba wracać. Znowu bierzemy taksówkę i wracamy prosto do Hockail. A mama, która prosiła, byśmy się sfotografowały... Pod czujnym okiem Abdula Noor nie zobaczyłam praktycznie nic z Taez, muszę mu jeszcze podziękować za tę nadzwyczajną pomoc. Nie znam tego lekarstwa, nie wiem, jaką leczy chorobę. Cóż, muszę zmusić Marcusa, aby je połknął. Rozgniatam pastylki i proszek wsypuję mu do gardła. Po paru dniach ma się lepiej i nie płacze. Nareszcie krzyki się skończyły. Myślałam, że od nich oszaleję. Ale ciągle bardzo mało je, jest chudy i słaby. Jedyne słowa jakie słyszę od Ward: - Jest taki sam jak jego ojciec w tym wieku. Wzdrygam się na myśl, że mój syn mógłby być podobny do Abdullaha. Od jakiegoś czasu mówiło się w rodzinie Gowada, który pracuje w Anglii, jakoby jego małżonka Salama miała do niego jechać. Od dwóch lat starał się dla niej o wizę. Miała kłopoty zdrowotne i ten wyjazd stawał się coraz pilniejszy. Salama marzy o tej podróży, tęskni za mężem, nieobecnym już od czterech lat, bardzo chciałaby pomieszkać jakiś czas w Anglii, wyzdrowieć i wrócić na wieś. Pogłoska zaczyna się konkretyzować i oto Nadia otrzymuje list od "teścia", w którym ten zaleca jej, by się nie martwiła. Salama wkrótce powróci... Tymczasem Nadia pozostanie sama w domu i zaopiekuje się stadem dzieci. Salama ma ich dwoje: dziewięcioletniego Shiaba i malutką czteroletnią Magidę. Razem z Haneyem i Tiną stanowi to niełatwy obowiązek dla mojej siostry, która jeszcze nie doszła do siebie po ciężkim porodzie. Magida jest miła i łagodna, krąglutka, z ciemnymi, kręconymi włosami. Ale Shiab jest nieznośnym dzieckiem. Nie słucha nikogo, jest ffy, agresywny i bije Nadię za każdym razem, kiedy ta zwróci mu uwagę, krzycząc bez przerwy: - Mam to w nosie! - Ten mały potworek nieźle się zapowiada, nie chce chodzić do szkoły i klnie jak szewc. Chciałabym pomóc mojej siostrze, ale Ward, jak zwykle, nie pozwala mi do niej iść. - Zaniedbujesz się w pracach domowych i muszę o tym zawiadomić Abdula. Podyktuję list do niego. Nadchodzi odpowiedź pełna złośliwości. Do odwołania mam zakaz wizyt w Ashube, a jeśli nie usłucham, zostanę zbita, kiedy tylko Abdul Khada pojawi się w domu. Zatem, aby zobaczyć się z Nadią, muszę czekać, aż ona sama mnie odwiedzi, a te wizyty stają się coraz rzadsze z powodu masy pracy, jakiej przysparza jej czwórka dzieci, i ciężkich zajęć gospodarskich, którym musi podołać całkiem sama. Od wizyty mamy, która przyniosła nam tyle nadziei, pracujemy jeszcze więcej, jesteśmy bardziej niż kiedykolwiek niewolnicami. 186 187 Jeszcze bardziej uwięzione. I jak zwykle karmione kłamstwami i obietnicami. Gowad pisze do Nadii z Anglii i za każdym razem wspomina o rychłym powrocie Salamy. Obiecuje jej również, że wkrótce będzie mogła przyjechać do niego do Anglii, razem z "mężem" Samirem i dziećmi. Samir nadal pracuje w Arabii Saudyjskiej. Spędza tam rok, pojawia się na parę miesięcy i wyjeżdża ponownie. Kiedy jest w domu, udaje mu się poskromić Shiaba, swojego potwornego braciszka. Ale kiedy tylko obróci się plecami, wszystko zaczyna się od nowa. Z początku Nadia jakby wierzyła w obietnice Gowada. Ale mijają miesiące i Salama nie wraca. Dla mnie to jasne, że moja siostra się stąd nie wydostanie. Słyszałam w domu Abdula Noor, że Gowad usiłuje uzyskać brytyjski paszport dla Salamy... — Nic z tego, Nadia. Okłamywał cię od samego początku. Zostawia cię tutaj z dzieciakami, a sam stara się zatrzymać swoją żonę w Anglii... — Ale jestem prawie bez grosza, nic mi nie posłał... — Otwórz rachunek na jego nazwisko w sklepie spożywczym i korzystaj! — Boję się... — Wszystkie tutejsze kobiety tak robią. Właściciel sklepu wie o tym... Decyduje się niechętnie na tutejsze obyczaje. Ale widzę dobrze, że cierpi z powodu tej zdrady. Przywiązała się trochę do Salamy, która ma tę zasługę, że jest kobietą normalną, bez żółci, nie taką jak Ward. A tymczasem Salama porzuciła ją bez wahania. I to ona w tej chwili korzysta z Anglii. Ona cieszy się swobodą. Podczas gdy Nadia poznaje twardy byt tutejszych kobiet, przeciążonych dziećmi i robotą. Musi nawet szyć na starej maszynie, żeby zarobić parę groszy. Dzieci rosną, potrzeba im ubrań i odpowiedniego jedzenia. Przyjaciele z Arabii Saudyjskiej, którzy przyjechali odwiedzić Samira, robili mu wyrzuty, że pozostawia swoją małżonkę bez środków do życia. Ponieważ nie ma wpływu na ojca i nie może ściągnąć matki na powrót do domu, zmuszony jest wysyłać więcej pieniędzy, żeby poprawić byt Nadii. Można powiedzieć, że jest lepszym "mężem" od Abdullaha. Kiedy Abdullah zobaczył swojego syna po raz pierwszy, nie okazał najmniejszego zainteresowania. Tak jakby to dziecko zostało mu narzucone siłą, podobnie jak i żona. Myślał wyłącznie o wyjeździe. Zawsze traktuję go jak smarkacza, którym rzeczywiście jest. Jego brak zainteresowania mi nie przeszkadza. Kiedy przebywa w domu, nie zwracam na niego uwagi, natomiast nienawidzę go w łóżku. Staram się zniknąć. Stosunki seksualne, odbywane pod przymusem, od samego początku przemieniły mnie w kamień. Wszystko odbywa się tak, jakby nic się nie działo. W mojej głowie wyrasta mur, moja skóra jest jak lodowa skorupa. Nienawiść to groźna tarcza. Oni wszyscy dobrze ją znają, ojciec, matka i syn. Dzięki niej nie dostaną mnie nigdy. Mogę siedzieć z nimi przy jedzeniu i wcale ich nie widzieć. Marcus ma rok, kiedy nieoczekiwanie zjawia się u mnie gość: jest nim mój brat Ahmed, któreg*"mogłam widzieć zaledwie przez chwilę, tylko jeden raz, dawno temu, w roku 1980. Na dzień przed przyjazdem Nadii. Na szczęście ani Abdula Khada, ani Abdullaha nie ma w tym czasie w Jemenie. Ward przywołuje mnie mówiąc, że jakiś mężczyzna chce ze mną rozmawiać. Nie rozpoznałam go. — Witaj! - mówi. — Witaj... — Jestem twój brat, Ahmed. Cierpię chyba na przesyt emocji, bo zupełnie nic się ze mną nie dzieje. Nic. Stać mnie jedynie na uprzejmość. — Wejdź, siadaj... Nie masz bagażu? — Nie, tylko koszulę na zmianę. Gdy już oboje siedzimy w "moim" pokoju, tym małym ukrytym świecie, gdzie mieszczą się powieści, kasety i stara walizka, zabytki minionej wolności, nareszcie patrzę na niego i zaczynam sobie uzmysławiać: to przecież Ahmed, mój starszy brat, moja rodzina... 188 189 Teraz możemy posługiwać się tym samym językiem i rozmawiać ze sobą. Rozmawiamy zatem i ileż rzeczy nagle się dowiaduję... - Kiedy Spotkaliśmy się, nie wiedziałem, co się stało. Gdybym wiedział, próbowałbym interweniować... Jak to wszystko tutaj wy gląda? Opowiadaj mu 0 moich nieszczęściach, o prawie siedmiu latach nieszczęść, o wizycie matki, o naszej nadziei. Płacze wraz ze mną. A potem sam Jeżyna mówić: — Wtedy, gdy tato zostawił nas w Jemenie, Leilah i mnie, wychowywał nas dziadek. Wydali za mąż Leilah, kiedy miała dziesięć lat. Przyzwyczaiła się. Przypuszczam, że kochała swojego męża. Mieszkali raZem parę lat, potem mąż poszedł do wojska i zginął w walce. Wtedy rodzina zmusiła Leilah do poślubienia innego mężczyzny, którego ona nie cierpi. Mówiła mi, że ją bije obecnie mieszkają w Adenie, Leilah ma troje dzieci i oczekuje czwartego. Nie widziałem jej już od lat, ale czasem dostaję od niej wiadomości. Wydaje mi się, że ma charakter podobny do twojego, jak potrafi, tak się opiera swojemu nowemu mężowi — Czy m0ze się rozwieść? - W Adcnie kobiety mają prawo oskarżyć męża przed sądem, jeśli są maltretowane Złożyła skargę i sąd oświadczył mężowi, że jeśli nie będzje sję z nią lepiej obchodził, następnym razem będzie miała prawo sie rozwieść... Więc teraz jest ostrożny. Ahmed sprawia wrażenie smutnego i załamanego. Jego historia nie jest leps^ od mojej Kiedy nasz ojciec ich porzucił, dziadek pracował w Kuwejcie. Jego pierwsza żona, nasza babka, zmarła, pozostawił więC dzieci pod opieką swojej drugiej żony. Wstrętnej macochy, któ^ karmiła ich odpadkami, biła i od samego początku zmuszała do j>racy. - Wyrzucać nas na dwór co noc, boso i bez latarni, i kazała szukać drewna. Czasem szliśmy całymi kilometrami, żeby nazbierać wystarczającą ilość prawie cały czas byłem chory. Kiedy miałem trzynaście lat, wy^no mnie do wojska. Nie było dosyć ochotników i wszędzie poszukiwano chłopców. Ludzie z policji robili naloty na wsie i wszystkich chłopaków zabierali za zgodą lub bez przyzwole- nia rodziny. Kiedy przyszli do nas, wcale mnie nie chcieli, byłem chory, ale stara błagała ich, żeby mimo to mnie wzięli. Chciała się pozbyć kłopotu. Od tamtej pory ciągle jestem w wojsku. Zycie tam jest ciężkie. Ale od czasu do czasu mogę wrócić do wsi, na przepustkę, i zarabiam trochę grosza. W końcu nie mam wyboru. Dziadek nie chce mnie ożenić. Nie chce zapłacić za żonę dla mnie. Jakiż on podobny do naszego ojca! Tylko spojrzenie ma inne. Smutne, łagodne, przyzwyczajone do docinków, do uległości, poddania. Wiele tego zaznał w dzieciństwie. On również nie miał prawdziwej młodości, a jego męskie życie jest okaleczone. Kiedy pomyślę o wszystkich nieszczęściach, jakie na nas sprowadził ten, który dał nam życie, zastanawiam się, po co w ogóle miał dzieci. W każdym razie nie po to, żeby je wychowywać. Ani po to, żeby je kochać, karmić, ochraniać. Nawet wilki lepiej się zachowują. - Nigdy nie zapomnę wyjazdu naszego ojca. Leilah wrzeszcza ła, żeby wrócił... Czasem pisał, prosząc o wiadomości. Nigdy mu nie odpowiedziałem. Ahmed jest taki zmęczony, że zasypia w trakcie rozmowy. Zostawiam go w spokoju i idę po wodę i ifewno, tak jak niegdyś oni oboje, w ciemnościach. Wyobrażam sobie mojego brata, jak mając cztery lata czy też pięć lat, przerażony idzie do studni. Brak matki, brak miłości, tylko strach przed tym dzikim krajem... Boże, jakie pokłady nienawiści we mnie drzemią! Nocą dalej ciągniemy nasze opowieści. — Pamiętasz mamę? — Nie. Pokazuję mu fotografię, której przygląda się przez chwilę. Jego matka... W ogóle jej sobie nie przypomina, to tak, jakby jej nigdy nie miał. Jeśli chodzi o ojca, nie cierpi go podobnie jak ja- Dziwne, fakt, że pojawił się bez uprzedzenia, po wizycie mamy, budzi moją podejrzliwość. A jeśli to Abdul Khada albo nasz ojciec posłali go tu, żeby wybadał, co planujemy? Nie odkrywam zatem przed nim naszych zamiarów. Postanowiłam mieć się przed wszystkimi na baczności, nawet przed bratem. Jedynymi osobami, do 190 ik, , mieć zaufanie, są Nadia i matka. Chociaż to ja muszę je Mch mogę V . ¦ , , ". \sze zagr^eWaC d° Walkl' 6 ^zystkie te lata walczyłam o moją siostrę, o to, żeby tv . /yi otoczeniu, które po trochu zaczynało ją wchłaniać. \ /' semeńsku, żyć wedle jemeńskich zwyczajów, pracować, li. , . * jemeńskiej kobiety, kiedy ma się zaledwie czternaście %\ ¦ • -•? dzieckiem czułym, uległym... Beze mnie by zginęła. \i , jedynie swoją wieś i wojsko, którego nie znosi. Stał się v gensie Jemeńczykiem wbrew własnej woli. Co nie prze- ;^P . • • ;2daje sobie sprawę, że życie, jakie wiedziemy w tej wsi, IL. .' ^-nalne. ^ iest nor^ e ^nie sa. tutaJ zacofani, to wszystko jest przestarzałe. Pw . ., _ iuż nie żyje w taki sposób. fawie nikt J ,./,.,. .. Ąyj także tak zyłes. p - ^waż dziadek nie cierpiał naszego ojca. I tę niechęć prze- tU-T~ ^, wszystkich. losł na na^ .. • - . .• > ¦ " di widzieć tego siwego starca w zupełnie nowym świetle. , ir bardzo pragnęłam mu się zwierzyć, wtedy ta ^ . r ~. , . " . , . , ., J rnoze pozostać z nami parę dni, prowadzę go więc do h *¦• J /ishube. We wsi wkrótce wszyscy zaczynają na niego K*. ' trzeć. Chodzi pogłoska, jakoby przyjechał pomóc nam \> . Wiem jednak doskonale, że nic dla nas zrobić nie może. ucieczce^* I\>. . ^Jnej władzy ani pieniędzy, jest tutaj więźniem, tak samo ,, ,| i^hada, zawsze poinformowany o najdrobniejszych wyda- Abdul + . , . . , . ,. t>> • h x/e WSI' Pisze uprzedzając mnie, żebym niczego nie probo- v , Wysyła równocześnie pieniądze na utrzymanie mojego ^ talny klawisz pod pokrywką doskonałego gospodarza. Ah- K , " ^ej strony robi sobie wyrzuty, że nie pomyślał o przywie- V • • ^ji°ści- Dawno już nie jadłam pomarańczy ani jabłka. Brak K /iw, a susza jeszcze pogarsza nieurodzaj. Herbata, kukury- Ham owocu ' . , , f J V kuitó**" t0 nfZe Jedyne luksUSy- ,' t,am trochę mogąc wreszcie z kimś porozmawiać, opowie- ^ . -• .yciu w Anglii, jakiego Ahmed nie zdążył poznać. Opisać y^ , siostry i brata. Szkołę, rock, reggae, tańce, wszystkie Vł śnione radości. 192 Mawne, m*ł - Któregoś dnia, być może, pozwolą ci wyjechać do mamy... Nie odpowiadam. Z braku zaufania, ale także dlatego, że powoli tracę nadzieję, tak jak się traci krew przy ukrytym krwotoku. Rozdział XVI Dziwny dzień, niebo białe od upału. Ahmed jest u Nadii. Przyglądam się Marcusowi, który leżąc na brzuchu, na linoleum, bawi się kawałkiem plastiku, kiedy nagle słyszę jakiś hałas na zewnątrz. To przybyła kobieta z Ashube, zadyszana i ociekająca potem pod zasłoną. Oznajmia jednym tchem: - We wsi jest twoja matka z obcymi Anglikami. Czując ucisk w sercu biorę na ręce Marcusa i kieruję się w stronę drzwi. Ward zaczyna krzyczeć: — Dokąd idziesz? — Do mojej siostry. — Nie idź tam, inaczej źle będzie z Wbą. — Nic mnie to nie obchodzi, idę. I zbiegam z góry razem z wysłanniczką. Pół godziny później przybywam przed dom Nadii, gdzie staję oko w oko z dwiema nie znanymi osobami. Mężczyzną i kobietą. Można by ich wziąć za turystów obwieszonych aparatami fotograficznymi. Wołam: — Gdzie jest mama? Odpowiada mi kobieta: — Pani matki tutaj nie ma. Jesteśmy dziennikarzami. Wysłanniczką omyliła się; zobaczyła Anglików i pomyślała, że ta kobieta to moja matka. Nadia wychodzi powoli z domu, spokojna pomimo tłumu ciekawych, którzy zbiegli się, aby oglądać gości. - Są dziennikarzami i przyjechali po nas. Skaczę z radości. Na podstawie korespondencji z mamą spodziewałam się spotkać przedstawicieli stowarzyszenia w Genewie. Tymczasem to coś o wiele lepszego. Angielska prasa, prasa z mojego kraju przybyła tutaj. Jestem uradowana i zachwycona. Po powrocie 193 13 - Sprzedane zaświadczą o wszystkim, nasz plan nareszcie zacznie się realizować! W końcu mama znalazła sposób, żeby nas stąd wyciągnąć. Wchodzimy do domu Gowada zapchanego ludźmi. Kobieta jest reporterką londyńskiego "Observera". Przedstawia się: - Ellen MacDonald. A oto nasz fotograf, Ben Gibson. Pożeram ich oczami. Anglicy. Ellen, blondynka, z krótkimi włosami, z twarzą o rysach zdecydowanych, w spodniach i koszuli, o wyglądzie turystki. Ben także sprawia wrażenie turysty, ale przybyłego chyba z innej planety, uśmiechnięty, jakby się wybrał łapać motyle. Przedstawiają mi również tłumaczkę, to ją właśnie wzięto we wsi za moją matkę, oraz kierowcę samochodu. Nosi pistolet u pasa i nieustannie nerwowo go dotyka, rozglądając się dookoła. Mężczyźni ze wsi, niektórzy uzbrojeni w strzelby, nie spuszczają z niego oka. - Ellen, tak długo czekałyśmy. Zabierze nas pani? Proszę, wy jeżdżajmy natychmiast! Patrzy na mnie ze spokojem, jakbym po prostu powiedziała: "Dzień dobry, jak się pani czuje..." albo coś w tym rodzaju. Rozmawiamy po angielsku, ale musimy zachować ostrożność podając jak najmniej szczegółów, ponieważ niektórzy z tych uzbrojonych mężczyzn, znajdujących się w pokoju, mogą nas rozumieć. Ellen zwraca się półgłosem do kierowcy, jak gdyby nigdy nic. - Czy da się zabrać dziewczęta i ich dzieci do Taez naszym jeepem? Kierowca wydaje się nagle bardzo zakłopotany. Dopiero teraz zrozumiał, że przywiózł aż tutaj dziennikarzy. Prowadził jeepa Unicefu i myślał, że wiezie lekarzy, znajomych mamy, będących w Jemenie na wakacjach. Wygląda na to, że dziennikarze musieli się uciekać do nie lada wybiegów, by do nas dotrzeć. Olśniewająco biały jeep Unicefu znany jest w większości górskich wiosek. Służy do przewożenia leków dla niewielkiego szpitala w prowincji Maqba- na. Szofer dyskutuje z moim bratem Ahmedem, który prędko stara mu się opowiedzieć naszą historię. Przecząco kręci głową. Chętnie by nam pomógł, ale boi się nieprzyjemności. - Powiedzieli mi, że wiozą prezenty, to wszystko. Nie mogę wziąć tych dziewcząt... Jeśli je zabiorę, mężczyźni zaczną do mnie strzelać. — Nie ośmielą się... - mówi Ellen. — Nawet gdyby nie strzelali, nie ujadę daleko. Zbyt dobrze mnie tu znają. Wiedzą, że pracuję w szpitalu w Taez. Odnajdą mnie bez trudu. Porwanie dziewcząt w taki sposób oznaczałoby dla nas wszystkich zbiorowe samobójstwo... Nigdy nam nie pozwolą przejechać przez góry. Spojrzenia otaczających nas Jemeńczyków, ich strzelby zmuszają nas do przyznania mu racji. Zresztą pojawiają się następni, pokój pęka w szwach, po prostu wszyscy mężczyźni znajdujący się we wsi zostali zawiadomieni o przybyciu cudzoziemców do domu Gowada. Jeden z nich podchodzi i mówi łamaną angielszczyzną: - Niech zabiorą dziewczęta, ale bez dzieci! Napięta sytuacja doprowadza mnie do szaleństwa. Oczyma wyobraźni widziałam już nas obie wolne, w drodze do domu; jest samochód, kierowca Unicefu, dwoje angielskich dziennikarzy... Po raz pierwszy jesteśmy tak blisko wolności. Zaczynam wrzeszczeć: - Zgoda! Zabierajcie moje dzieałie! Zostałam zgwałcona, aby je urodzić! Dobrze o tym wiecie! Więc zabierajcie je, zabierajcie! Nadia stara się mnie uspokoić. Wie, jak bardzo pragnę stąd wyjechać, o wiele bardziej niż ona, i ogromnie cierpi widząc mnie w tym ataku szaleństwa, słysząc, co wygaduję. Porzucić syna! Nie mogłaby znieść myśli o zostawieniu swoich dzieci, dobrze to wiem. A mały Haney, uwieszony u matczynej spódnicy, patrzy na wszystkich wystraszonym wzrokiem, jest w wieku, kiedy zaczyna się trochę rozumieć. Ośmieliłam się wykrzyczeć wobec nich, w te ich mroczne i groźne twarze, że moje dziecko jest owocem gwałtu i że jestem zdolna je porzucić, żeby stąd uciec. Zaczynają rozmawiać pomiędzy sobą, nawet wrzeszczeć wszyscy jednocześnie, niektórzy wygrażają zaciśniętymi pięściami. Szofer dotyka dłonią pasa, a tłumaczka wyjaśnia Ellen, że sprawy mogą wziąć niedobry obrót, trzeba działać. - Co robić? 194 195 - Rozdać im qat, to ich zajmie przez jakiś czas. Na szczęście przywieźli ze sobą qat. Ellen wyraźnie odczuwa ulgę widząc, że jest sposób na rozładowanie sytuacji. Kierowca rozdaje cudowną roślinę i rzeczywiście mężczyźni się uspokajają. Po paru minutach wszyscy żują z namaszczeniem. Ellen pyta mnie, czy możemy gdzieś na boku porozmawiać. Obie z Nadią prowadzimy ich na zewnątrz, nad strome urwisko znajdujące się za jednym z domów. Tam, przycupnąwszy koło drogi, w cieniu starych kamieni, możemy rozmawiać swobodnie. Fotograf Ben szybko robi parę zdjęć. Trochę uspokojona mówię do Ellen: — Myślałyśmy, że wszyscy o nas zapomnieli. Od siedmiu lat czekamy na kogoś, kto nas stąd zabierze. Miałam nadzieję, że wam się to uda! — Ogromnie mi przykro, Zana... Jest szczera i moim zdaniem zadziwiająco odważna, że dotarła aż tutaj. Ale czuję się tak bardzo rozczarowana... Siedem lat... po to, żeby spotkać się z dziennikarzami. Siedem lat wszystkich tych cierpień. Coraz trudniej mi żyć w tym nieustannym napięciu. Bezsenność, choroba, udręka, różnego rodzaju dolegliwości, na próżno lekarz ze wsi daje mi wszelkie pigułki, jakie tylko uda mu się zdobyć, chwilami zamieniam się w wariatkę. Nikt nie może tego zrozumieć. Musi się tu żyć, w tym brudzie, pośród much, z marnym wyżywieniem, dźwigając wodę, żyć wśród tej moralnej nędzy... - Obawiam się, że zabranie was stąd nie będzie proste. Gdyby kierowca mógł nam pomóc... i wtedy nawet ryzykowalibyśmy zbyt wiele. Wszyscy znaleźlibyśmy się w więzieniu, nie uzyskawszy ni czego... Przyjechaliśmy mając nadzieję spotkać was przynajmniej i porozmawiać z wami. Ale żeby was uratować... potrzeba nam ofi cjalnej pomocy. Wszyscy w tym kraju starali się nas odwieść od zamiaru wyprawy w te górskie okolice. W Taez powiedziano nam, że tutejsi ludzie są bandytami i z łatwością zabijają obcych wtrącają cych się w ich sprawy. Mówiono nam również, że rządowi po dziś dzień nie udało się przeprowadzić spisu ludności tego regionu. Podo bno wszyscy spisujący zaginęli. Nikt bez broni nie zapuszcza się w te okolice, nawet na wycieczkę, to strefa zamknięta dla turystów. — Wiem, przez siedem lat nie widziałyśmy nikogo. — Bardzo trudno było nam zlokalizować te wsie. Żadnej mapy, żadnych wskazówek i gdyby nie pomoc tej tłumaczki, nie zdobylibyśmy nawet kierowcy. To piekielna droga. Dobrze wiem, że jest piekielna. Ale gdybym mogła, przeszłabym ją na piechotę. Ellen zdziwiona jest nagłymi zmianami w krajobrazie. Oazy, owocowe drzewa, potoki i zimorodki, a potem koniec, pustka, jałowa pustynia, skaliste góry. — Wreszcie spotkaliśmy w górach ludzi, którzy o was słyszeli. Nazywają was "smutne siostry z Maąbana", ponieważ stale płaczecie. Doskonale wiedzą o waszym położeniu. Powiedzieli nam, że mężczyźni ze wsi nie chcą was uwolnić... — Jak dotarliście do Ashube? — Z daleka zobaczyliśmy wieś, a ktoś nam przedtem powiedział, że dom Nadii ma drzwi i okna żółte. Wtedy zrozumiałam, że nareszcie jesteśmy u celu. Oczywiście nigdy nie wspomnieliśmy nikomu, po co tu jedziemy. Myślę, że zabito by nas, nim dotarlibyśmy do głównej drogi. Podobno niedaleko znajduje się obóz wojskowy. Kazano się nam śpieszyć, nim •fBłnierze zostaną powiadomieni. Strzelają bez ostrzeżenia... Teraz musicie nam podać jak najwięcej szczegółów, nie mamy zbyt wiele czasu. — Nagrałam wszystko na kasecie, którą przekazałam mamie. — Fragmenty jej ogłoszono w radiu. Na łamach "Birmingham Post" ukazał się artykuł o was, jeden dziennikarz spotkał się z waszym ojcem, aby usłyszeć jego zdanie na ten temat. Powiedział dziennikarzowi, że był bardzo niezadowolony z waszego zachowania się w Anglii i pragnął, byście poznały tradycyjną kulturę muzułmańską. Absolutnie nie chce się przyznać do tego, że was sprzedał. Trudno było go oskarżać bez dowodów. Gazeta ograniczyła się zatem do stwierdzenia, iż zniknęłyście w sposób "tajemniczy". "Tajemniczy"... po tysiąc trzysta funtów za każdą. Potwór... Zapoznać nas z tradycyjną kulturą muzułmańską... Gwałt i niewola. Ellen opowiada jeszcze, że dziennikarze powątpiewali w wiarygodność tej historii. Na szczęście "Birmingham Post" skontaktował się z "Observerem" i on właśnie wziął sprawę w swoje ręce. Propa- 196 197 ganda w gazetach zaowocowała, ale myślę tylko o jednym. Ellen i Ben odjadą, pozostawiając nas tutaj. Nie mogę znieść tej myśli. Na drodze stoi jeep Unicefu z kierowcą... Trzeba wymyślić coś, co nam pozwoli uciec natychmiast. Mój mózg pracuje na pełnych obrotach, myślę i mówię jednocześnie: - A gdyby im powiedzieć, że mama jest w Taez, że jest chora, w szpitalu, i że was posłała, ponieważ chce zobaczyć wnuki? Pomysł jest szalony, ale w tej szalonej sytuacji może okazać się skuteczny. - Spróbujemy. Tak czy inaczej, czas podjąć jakąś decyzję. Mężczyźni uraczyli się qat, teraz wychodzą z domu i gromadzą się wokół nas. Nie da się już spokojnie rozmawiać. Decyduję się wytłumaczyć wszystko najstarszemu spośród nich, kręci głową słuchając tego, co mówię, po czym się odzywa: - Wyślemy kogoś do Taez, żeby się spotkał z twoją matką. Jeśli naprawdę jest chora, wysłannik wróci i zabierze was do niej. Teraz należy myśleć jeszcze szybciej. Odwracam się do Ellen i szepczę: — Niech gazeta zapłaci za podróż mamy, żeby mogła się hospitalizować w Taez. — Nie mamy czasu, to niemożliwe. Ahmed szuka innego wyjścia. Proponuje, że poprosi swoich kolegów - żołnierzy, żeby przyszli postraszyć tutejszych mężczyzn i wywołali bójkę, podczas której mogłybyśmy uciec. Pomysł bezsensowny i nierealny. Wszystko źle się układa, sprawa jest przegrana. Odjadą. Kierowca zaczyna okazywać zniecierpliwienie, boi się. Tłumaczka również lęka się kłopotów, ona także wzięła na siebie ryzyko. Radzi mi nie prowokować tych mężczyzn: - Jeśli będziesz im mówić o odjeździe, zabiorą cię do jakiejś całkiem dzikiej wsi, gdzie nigdy cię nie odnajdziemy. Zachowuj się spokojnie. Wybucham złością: - Spokojnie? Nic nie mówić? Ależ nie sposób to przeżyć za chowując spokój. Tylko myśl o ucieczce sprawia, że wytrzymałyśmy 198 do tej pory, to nasze jedyne marzenie, jeśli nie będziemy go w sobie nieustannie podtrzymywać, oszalejemy! Ellen przyrzeka: - Kiedy tylko będziemy w Sanaa, udamy się do ambasady. W tej chwili to już tylko kwestia tygodnia. Bądźcie cierpliwe. Nie mogę się powstrzymać, by nie odpowiedzieć jej z goryczą: - Cierpliwość to jedyna rzecz, jaką opanowałyśmy tutaj do perfekcji. Jak pani sądzi, co robiłyśmy przez te siedem lat? Jeep odjeżdża, wszystko skończone. Cała wieś patrzy w ślad za nim, a dzieciaki biegną z krzykiem w tumanie kurzu, jaki podniósł się z drogi. Nadia płacząc kołysze swoją córeczkę. Ja też płaczę. Byłyśmy tak blisko celu... Po raz pierwszy od siedmu lat wydało mi się, że przeskoczę te góry. Nabrałam już rozpędu. Ale dziennikarze przywiozą tylko zdjęcia. Nadia jest w tradycyjnej pstrej sukni muzułmańskiej, z córeczką w ramionach. Ja przycupnęłam na kamieniach w czarnej sukni, z czarną zasłoną. Sama po sobie noszę żałobę. Czekać. Mieć cierpliwość. Pozwolić płynąć czasowi. W Londynie niedługo Boże Narodzenie. Tutejsze daty nie kojarzą się z niczym. Niekiedy zmuszam pamięć do nadludzkich wysiłków, żeby umiejscowić w czasie najważniejsze wydweenia. Narodziny dzieci. Haney, Tina, Marcus. Więżą nas tutaj o wiele skuteczniej, niż gdyby zakuli w łańcuchy. Po samochodzie nie pozostał nawet ślad, znikł tuman kurzu na drodze, po której ciągle jeszcze błądzę wzrokiem, spoglądając daleko, za góry. Na koniec powracam sama do Hockail, niosąc Marcusa w ramionach. Ahmed postanowił pojechać do Taez za dziennikarzami i informować mnie o wszystkim. Obiecali: jeszcze parę tygodni. Ale w ramionach trzymam Marcusa. O dalszym biegu wydarzeń dowiaduję się z listu matki, kilka tygodni później. Po ogromnym rozczarowaniu, jakim był odjazd naszych niedoszłych wybawców, podtrzymuje nas teraz z Nadią nowy podmuch nadziei. Mój brat Ahmed spotkał się z Ellen i Benem w Taez. Pierwszą wizytę złożyli dyrektorowi szpitala, który dostarczył im samochód z kierowcą. Radził, żeby się spotkali z gubernatorem miasta, Muhse- 199 nem Al Usifi, ale tamten przebywał właśnie w Sanaa i dyrektor mógł jedynie powtórzyć swoją wcześniejszą obietnicę: - Jeśli gubernator wyrazi zgodę, będą mogły powrócić do matki. Gdyby zechciał poznać punkt widzenia "mężów", zawiezie je przed trybunał w Arabii Saudyjskiej. Wtedy będą musiały wystąpić o rozwód... ale będzie to dość kosztowne i sprawa może się ciągnąć przez pięć lat... W tym kraju wszystkich trzeba opłacać. Żołnierzy, których wyślą do Maąbana po dziewczęta, adwokatów, sędziów... Od samego początku tej historii ciągle chodzi o pieniądze. Same będąc sprzedane mamy jeszcze zapłacić za nasze ewentualne uwolnienie. Jeszcze pięć lat... na samą myśl o tym ponownie ogarnia nas rozpacz. Czy mamy się tu zestarzeć? Nigdy! Następnie Ellen i Ben udali się samolotem do Sanaa, pod eskortą narodowej policji, jak podżegacze. Tam z lotniska zatelefonowali do radcy ambasady, Jima Halleya, który pomagał im już wcześniej, po ich przybyciu do Jemenu. Jim Halley przyjechał osobiście opancerzonym jeepem, żeby ich przewieźć do brytyjskiej ambasady. Podobno stałyśmy się przyczyną prawdziwej wojny... Jeep dojechał do ciężkiej, żelaznej bariery chroniącej ambasadę, szofer zatrąbił, uzbrojony strażnik sprawdził im dokumenty, nim podniesiono kratę. Ellen wobec tych ludzi przyjęła styl bycia podobny do mojego. Często zachowywała się agresywnie i okazywała oburzenie, twierdząc, że jako obywatelka brytyjska nie może tolerować podobnej sytuacji. Próbowała wszelkich sposobów, by nawiązać kontakt z właściwymi urzędnikami odpowiednich służb. Dla ambasady rzeczą bardzo kłopotliwą był fakt, że dwoje dziennikarzy znajduje się pod ścisłym nadzorem policji narodowej. Dla nikogo nie było to bezpieczne. Ellen i Ben uzyskali zezwolenie na spędzenie nocy w ambasadzie. Ich plan był następujący: Ben miał zawieźć nasze fotografie do Londynu i opublikować w niedzielnym wydaniu "Observera". Miał także zabrać ze sobą artykuł, jaki Ellen napisała w nocy. Ambasador wraz z radcą twierdzili, że roztropniej będzie odesłać Ellen, nim artykuł ukaże się w Anglii. Gdyby nadal przebywała w Jemenie mogłaby mieć kłopoty z wyjazdem. Oskarżyliby ją o szpiegostwo, o naruszenie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i po prostu wpakowali do więzienia. W sobotę rano, pod eskortą, urzędnicy ambasady odprowadzili Ellen do samolotu. Kiedy przybyła na lotnisko Heathrow w Londynie, artykuł był już w kioskach, wydrukowany na pierwszej stronie, zilustrowany dużą fotografią Nadii w długiej, pstrej sukni, tradycyjnym stroju muzułmańskim - jakby powiedział nasz ojciec - z Tiną w ramionach. Stałyśmy się sławne. Benowi i Ellen cudem się udało, ponieważ Gowad, o czym nie wiedziałyśmy, w dzień ich odwiedzin, zatelefonował do do wódcy wojsk okręgu Maąbana, by go ostrzec o obecności szpie gów. Komendant przyrzekł Gowadowi interwencję i mało brako wało, a dwoje dziennikarzy wpadłoby w zasadzkę. Miano ich za trzymać po południu, ale upał był tak wielki, że komendant po stanowił przeprowadzić aresztowanie nazajutrz o świcie... Nie przypuszczał, że dwoje cudzoziemców pozostanie tylko parę go dzin na jego terytorium, po tak długiej podróży... Słyszałam później, jak mówiono, że dwa razy uzbrojeni mężczyźni zatrzy mali ich na drodze, kiedy wracali z Ashube, spodziewano się, że jesteśmy ukryte w jeepie. •^ Oboje narażali życie, żeby się z nami spotkać, i żałowałam bardzo mojego niemiłego zachowania wobec Ellen. Wszelkie możliwe i wyobrażalne plotki krążyły na ich temat. Wiedziano już, że to dziennikarze i że podróżowali po Maąbana pod fałszywym pretekstem. Myślę, że dwadzieścia cztery godziny później już by się stąd nie wydostali. Zwłaszcza gdyby zabrali nas ze sobą. Oskarżono by ich o porwanie, a tu bardzo łatwo przeprowadza się egzekucje. Przez wiele dni nie wiedziałam, co się z nimi stało i umierałam z niepokoju myśląc, że zostali zaaresztowani. List mamy przynosi następne dobre wiadomości. Nasza historia nie tylko narobiła hałasu w Anglii, skoro obecnie wszystkie gazety się nią interesują, ale zostały w to wciągnięte obydwa rządy, które opinia publiczna poniekąd zmusiła do poważnego potraktowania całej sprawy. To pierwszy zdecydowany atak. Mamie przykro jest tylko z jednego powodu i cierpi nad tym, że niektórzy dziennikarze 200 201 uważali za niezbędne położyć nacisk na seksualny aspekt naszego nieszczęścia. Gwałt na pierwszych stronach. Dwie nieletnie zgwałcone w Jemenie. Rozumiem to, ale odczuwam gorycz. Cóż mogą wiedzieć o gwałcie ci, którzy go nie zaznali? Nic. Nie mają pojęcia o upokorzeniu i poczuciu winy, jakie mu towarzyszą. Człowiek czuje się skalany na wieczność, chciałby nigdy o tym nie wspominać, nic nie pamiętać. Zapomnieć. Nawet jeśli gwałt trwa. Ponieważ dla nas jeszcze się nie skończył. Będzie trwał tak długo, jak długo pozostaniemy uwięzione w naszych wsiach jako "mężatki". Ciężko jest być rzuconym w ten sposób na pastwę publiczności. Dodatkowa cena za otrzymaną pomoc. Nie pomyślałam o tym. I tę cenę zapłacę. Ponieważ sprawa posuwa się do przodu. Rząd brytyjski wolał ją wyciszyć mimo rozpaczliwych wysiłków mamy wzywającej pomocy. Teraz sekretarz spraw zagranicznych oraz sekretarz spraw wewnętrznych są bezpośrednio interpelowani. Dziennikarze stworzyli im prawdziwy problem dyplomatyczny, którego nie zdołają ukryć. Ellen jest naocznym świadkiem, który wyjaśnił dokładnie, z talentem, nie ominąwszy najdrobniejszego szczegółu, jak to się stało, iż dwie nieletnie córki brytyjskiej matki zostały sprzedane przez własnego ojca i zaginęły w Jemenie. Jak zwykle Abdul Khada został poinformowany wcześniej niż inni. Nawet w Arabii Saudyjskiej, gdzie pracuje, potrafi zdobyć informacje o najdrobniejszym wydarzeniu, dosłownie w tej samej chwili, kiedy ma ono miejsce. Przypuszczam, że posiada swoje źródła wiadomości, zarówno tu, jak i w Anglii, przyjaciół, którzy do niego telefonują, przekazując mu hurtem wszystkie pogłoski i plotki. Jemeńczycy działają niby mafia, podróżują z kraju do kraju, nigdy nie tracąc kontaktu. Oto treść listu Abdula Khada: "Wiem, że było tu dwoje cudzoziemskich dziennikarzy. Niczego nie zdziałają, nie licz na nich i niech Bóg ma Cię w swojej opiece, gdyby czegokolwiek próbowali". Ciekawa rzecz, po raz pierwszy wcale się go nie boję, ani jego pogróżek. Zupełny brak lęku przed tutejszymi mężczyznami. Nie mogą już w żaden sposób dotknąć mnie czy zranić. Czuję się wy- zwolona w moim najgłębszym wnętrzu. Wolność jest bliska, czuję ją, intuicja mówi mi, że to już niedługo. Rozdział XVII Nasz brat Ahmed odwiedza nas znowu, wystąpił z wojska, ale tym razem, chcąc nas zobaczyć, napotkał ogromne kłopoty. Ludzie ze wsi podali go na policję jako agitatora i złodzieja! Podobno w czasie jego ostatniego pobytu poginęły we wsi jakieś rzeczy... Przybywa do domu zapłakany i wyczerpany. - Zaledwie dotarłem do Ashube, żeby zobaczyć się z Na dią, kiedy obstąpili mnie mężczyźni. Na rozkaz Abdula Khada, który wiedział, że tu jadę. Wolno mi tylko was przywitać. Po tem natychmiast mam wyjechać. Grozili mi zupełnie serio. Jeśli nie posłucham albo jeśli będę próbował wam pomóc, zatrzymają mnie. Zresztą Abdul Noor, nasz sąsiad fflrat Abdula Khada, zjawia się po chwili, aby skontrolować, co porabia Ahmed. Jest mniej agresywny od innych, stoi jednak po ich stronie. — Po co twój brat tu przyszedł? Chce was zabrać? — Wcale nie, po prostu przybył nas odwiedzić. Nie ma zamiaru sprawiać kłopotów. To mój brat, moja rodzina, odszedł z wojska i chce się z nami widzieć, to wszystko. Z niewinnym spojrzeniem, spokojną twarzą, staram się nie okazywać ani trochę agresywności, dla dobra Ahmeda. Abdul Noor mi wierzy i pozwala mu pozostać w domu. Usłuchałam rady tłumaczki: zachować spokój, nie pokazywać nikomu tego światła wolności, które się we mnie pali. Parę dni później przychodzi znowu Abdul Noorr i tym razem przynosi pisemne polecenie od Abdula Khada oraz kasetę przez niego nagraną. Najpierw czytam list: "Otrzymałem kopię artykułu tej angielskiej kobiety, posłuchaj, co Ci mówię na kasecie". 202 203 Abdul Noor czeka, idę zatem po magnetofon i przez mały głośnik płynie głos Wielkiego Strażnika: "Tyle dla ciebie zrobiłem, ale ty nie wiesz, co to wdzięczność. Myślałem, że jesteś szczęśliwa i że zapomniałaś o swojej rodzinie. Myślałem też, że nareszcie pogodziłaś się z twoją sytuacją mężatki i zamierzałem pozwolić ci nawet na odwiedziny u rodziców. Twoja matka jest silną kobietą, to nie do wiary, co zrobiła dla swoich dzieci, rozumiem ją. Jeśli chcesz odejść, zawiadom mnie o tym bezpośrednio, a pozwolę ci swobodnie wyjechać. Będziesz jednak musiała pozostawić twojego syna Moham-meda". Zawsze nazywa go Mohammedem, ja zaś niezmiennie Marcu-sem... Wiem dobrze, że ani przez sekundę nie pomyślał, iż mogłabym pozostawić Marcusa. Jest zupełnie spokojny mówiąc mi o możliwości wyjazdu. Toteż jeśli tu pozostanę, będzie to mój własny wybór! "Ten artykuł nie przyniesie nic dobrego, nikt na niego nie zwróci uwagi". Plecie. Ten człowiek jest paranoikiem. Z jednej strony proponuje mi wolność, schlebiając mojej matce, z drugiej grozi w sposób aż nazbyt widoczny. Ta zmiana tonu jest uspokajająca. Widać, że się denerwuje, bo sytuacja nareszcie rozwija się na naszą korzyść, on zaś przestaje nad nią panować. Nim popatrzę w twarz Abdulowi Noor, powinnam zagasić radosne światło, jakie błyska w moim oku. Bierze kasetę i kładzie ją do kieszeni. Nagle wpadam na pomysł. - Czy mogę ją zachować? Jeżeli dam ją do przesłuchania mężczyznom ze wsi, być może zdołam ich przekonać, by pozwolili mi wyjechać... - Nie, miałaś to tylko usłyszeć. Nigdy więcej nie zobaczę tej kasety. Ale w końcu wszystko mi jedno. To była tylko niezręczna próba onieśmielenia mnie. Nie wie, że już się go nie boję. Że odgaduję wszystkie jego przebiegłości. Postarzałam się, mój Boże, jak ja się tutaj postarzałam przez te wszystkie lata. Skoro jest wężem, ja także nim być potrafię. Idę do mojego pokoju, aby napisać odpowiedź. Spodziewa się, że mu oświadczę: "Nie zostawię Marcusa..." Piszę powoli, starannie, dobrą angielszczyzną: "Chcę wyjechać, daj znać, kiedy mogę zacząć się pakować". Zamykam kopertę wiedząc dobrze, że Abdul Noor ją otworzy, ale trzeba prowadzić tę grę dalej, wręczam mu ją więc bez komentarza. Zapewne Abdul Khada nie ponowi już swojej propozycji, teraz kiedy wie, że przyjmuję jego warunki, to chyba oczywiste. Biegnę ścieżką dla kobiet, żeby zobaczyć się z moją siostrą i opowiedzieć jej o tym wydarzeniu. Wygląda na niezbyt zainteresowaną moim opowiadaniem. Wydaje mi się, że już nic nie zdoła jej zaciekawić. W swoim artykule Ellen opisała spojrzenie Nadii: "Martwe oczy". To prawda. Twarz posągu, martwe oczy. — Powiedz mi, Nadia, co ty myślisz o tym wszystkim? — Nic. Wrócić do domu? Pozostawić tu dzieci? Wiesz, że nigdy bym nie potrafiła tego zrobić... To prawda, wiem o tym. Już dawno zrezygnowała z walki. Pogodziła się, żyje jak zombi. Udało się im zabić w niej wszystko, aż do ostatniej odrobiny energii. Moja siosta^jako mała dziewczynka była tak żywa, tak wesoła... Zamordowali tę dziewczynkę. Przede mną stoi zrezygnowana skała, ta śliczna twarz o tak czystych rysach, tak uroczym uśmiechu, zamieniła się w maskę. Staram się jednak rozniecić w niej jakąś iskierkę marzenia: - Co do tego się przecież zgadzamy, Nadia. Pierwsza, której uda się stąd wydostać, pozostawia swoje dzieci pod opieką drugiej... Pierwsza, która dotrze do Anglii, walczy o drugą. Chciałabym, żeby to ona była pierwsza. Wiem, że potrafię dalej walczyć, nawet w osamotnieniu. Ona nie. Bez oparcia, jakie ma we mnie, nie wytrzyma. Ale nie ma sensu o tym jej mówić. Nazajutrz z dachu Abdula Noor dobiega mnie jego głos: - Schodź... jest tutaj ktoś do ciebie! Ktoś nazywa się Abdul Walii i jest szefem policji. Abdul Noor uprzedza mnie: 204 205 — To bardzo ważny człowiek. Musisz okazać mu dużo szacunku, ponieważ został tu przysłany przez gubernatora Taez, aby przeprowadzić wywiad na twój temat. — Gdzie jest? — Czeka w domu rodziny swojej żony. Słyszałam już o tym człowieku, ale dotąd nie spotkałam go. Powiadają, że bardzo się przejmuje wszystkimi problemami miejscowych ludzi. Ale w naszym przypadku nie chodzi o zwykłe kłopoty z uprawami czy też stadem. — Czego chce ode mnie? — Zna twoją historię. Angielskie gazety ukazały się w Arabii Saudyjskiej, w Libii, wszędzie... Rząd pragnie wiedzieć, co się dzieje, kazano mu ciebie odszukać. Nie było to chyba dla niego zbyt skomplikowane, skoro rodzina jego żony mieszka w tej wsi... Abdul Noor towarzyszy mi aż do miejsca, gdzie stoi ich dom. Twarz mam zasłoniętą, jak zwykle kiedy udaję się na wieś, gdyż mogliby mnie zobaczyć nieznani mężczyźni. Dom pełen jest ludzi i Abdul Noor mówi mi, bym poszła do pokoju dla kobiet i czekała. - Zawołam cię, kiedy będzie chciał z tobą rozmawiać. Pokój dla kobiet to istny gołębnik. Każda z nich chciałaby wiedzieć, jaką sprawę ma do mnie człowiek tak ważny, pytania fruwają ze wszystkich stron. Tak bardzo pragnę, by zamilkły, potrzebuję spokoju. Muszę skoncentrować się przed tym ważnym dla mnie spotkaniem. Ale one paplą i paplą... więc na koniec je uciszam. - Zostawcie mnie w spokoju, to nie wasza sprawa! Często mi się zdarzało być oschłą i nieprzyjemną wobec innych kobiet. Jedynie po to, by je poskromić i położyć kres niedyskretnym pytaniom. Nie mają żadnej delikatności i szacunku dla cudzego życia. Tak już jest, nie z ich winy. Kilka minut upływa w ciszy, zaledwie czasem przerywanej cichym szeptem, potem Abdul Noor wzywa mnie. Podążam za nim do drugiego pomieszczenia, większego i wygodniejszego, przeznaczonego dla gości-mężczyzn. W głębi, na poduszce, siedzi po turecku mężczyzna, przyodziany jak Saudyjczyk, w długą białą dżelabę. Nakrycie głowy położył obok. Przed nim, na stoliku, leżą dokumenty. Mężczyzna jest nieduży i tęgi, o czarnych kręconych włosach, może mieć jakieś trzydzieści lat. Rzeczywiście wygląd ma ważny i mówi uprzejmie: — Dzień dobry. — Dzień dobry. Wskazuje na podłogę przed stolikiem. - Bardzo proszę, niech pani usiądzie. Siadam na podłodze tak jak on, po turecku, ale góruje nade mną z wysokości swojej poduszki. Następnie mężczyzna zwraca się do Abdula Noor i mówi również uprzejmie: - Bardzo proszę, by pan zechciał zostawić nas samych. Czeka, aż tamten opuści pomieszczenie i zamknie za sobą drzwi, po czym zaczyna mówić: - Nic nie wiedziałem o pani sytuacji w tej wsi. Czy zechciała by pani opowiedzieć mi o tym wszystkim? Jakże już dawno żaden mężczyzna nie przemawiał do mnie tak grzecznie... Jednym tchem opowiadam mu naszą historię. Zastanawia się parę sekund, a potem zaczyna mi objaśniać obyczaje i tradycje swojego kraju i religii. Słucham go w milczeniu. Z bijącym sercem czekam na dalszy ciąg. — Czy kiedykolwiek myślała pani o""ałżeństwie z Abdullahem? Od tak dawna jest pani mężatką. Czy czuła pani miłość do swojego męża? — Nie, nigdy. Nie cierpię go i nie chcę. Nie przypuszczałam, że rozpłaczę się opowiadając, ale jest to silniejsze ode mnie i widać, że szef policji czuje się bardzo zażenowany moim wzruszeniem. - Dziś rano, nim panią spotkałem, widziałem się z pani siostrą Nadią. Odbyłem z nią taką samą rozmowę, jak z tobą. Mieszanka kultur, na przemian zwraca się do mnie przez "ty" i przez "pani". - ...Ona też mi powiedziała, że jest nieszczęśliwa i że chce wracać do Anglii, jednak razem ze swoimi dziećmi oraz mężem. Co pani o tym sądzi? Spodziewałam się, że Nadia nie powie nic innego. To jej jedyna szansa na zabranie Haneya i Tiny. Jeśli odrzuci Samira, dzieci automatycznie zostaną jej odebrane i powierzone ojcu. Nie cierpi Gowa- 206 207 ia i Samira tak samo, jak ja nie cierpię Abdula Khada i Abdullaha. Me że względu na dzieci zawsze boi się okazać swoje uczucia. Ja natomiast postępuję inaczej. Mężczyzna siedzi milcząc, ta chwila wydaje mi się nieskończenie iługa. Zastanawia się, a ja, tak jak mi zalecono, czekam z szacunkiem, aż przemówi pierwszy. Na koniec odzywa się: - W porządku. Może pani już iść. Do widzenia. Wstaję i opuszczam pomieszczenie. Nie powiedział nic określonego, ale jestem pewna, że po powrocie do Taez potwierdzi wersję podaną przez gazety. Wyjedziemy. Ellen miała rację, to już kwestia tygodni. Siedem lat i parę dodatkowych tygodni, o niczym innym nie chcę wiedzieć. Nareszcie rozmawiałam z kimś znaczącym w tym kraju, osobą o wiele potężniejszą od Abdula Khada i wszystkich mężczyzn z tej wsi. Zakładam zasłonę i sama wychodzę z domu, kierując się w stronę pagórka. Po drodze Amina, żona Abdula Noor, wypytuje mnie, co się stało. - Nie twoja sprawa! I idę dalej, lekka, uwolniona od ogromnego ciężaru. Mogłam mówić i zostałam wysłuchana. Nie należę do nich ani z mojej kultury, ani z języka. Angielka podąża drogą, wspina się na pagórek i zdejmuje zasłonę, żeby odetchnąć. Ward i dwoje staruszków nie zadają mi żadnych pytań. Wiedzą, że ich władza się skończyła, że wszystko dzieje się poza nimi i że jeśli o cokolwiek mnie spytają, moja odpowiedź będzie bezczelna. Milczą zatem w mojej obecności, a ja kpię sobie z tego, o czym mówią za moimi plecami. Tylko stara Saeda okazała mi serdeczność. Była tu przez cały czas i widziała, ile się nacierpiałam i jaką przeszłam poniewierkę pod okrutnymi rządami Ward. Czasem mawiała, żeby mnie pocieszyć: "Nie martw się, mała... niech cię Bóg prowadzi. Jeśli uzna, że racja jest po twojej stronie i że to, co ci zrobili, jest niesprawiedliwe, przywróci prawdę". Bóg może, ale ludzie? Dziś wydaje mi się, że stara Saeda ma rację. Nadia nie opuści dzieci. Gdyby próbowano ją od nich odseparować, lękałabym się o jej zdrowie. Jeżeli chodzi o mnie, nie mam jeszcze odwagi spojrzeć trzeźwo na sytuację. Nie potrafię wyobrazić sobie, że miałabym pozostawić Marcusa. Wolę nie myśleć o tym w tej chwili. Będę musiała to zrobić, to nieuniknione, ale nie chcę cierpieć na zapas. Na moje szczęście jest jeszcze w takim wieku, że nad niczym się nie zastanawia. Inaczej Haney: - Mamo, czy mnie zostawisz? Łamie mi to serce i wyobrażam sobie co czuje Nadia. Marcus zaledwie paple tych parę angielskich słów, które staram się mu przekazać. Niech Bóg mnie prowadzi, jak powiada stara Saeda, i niech sprawi, żeby, jeśli mam już tu pozostawić mojego syna, mały nie zdołał sformułować takiego pytania, dopóki po niego nie wrócę. Dwa dni po wizycie Abdula Walii sprawy nabierają przyśpieszenia. Wcześnie rano, kiedy jestem już w kuchni, pojawia się Abdul Noor z wiadomością. - Powiedziano mi, że mam was obie zawieźć do miasta. Wyjeż dżamy jutro wcześnie rano. Przygotuj się. *" Ręka, którą mam właśnie w piecu, drży mi z emocji, nie potrafię poskromić niecierpliwości. — Po co tam jedziemy? — Ktoś pragnie się z wami zobaczyć. Kim jest ten ktoś, czego od nas chce, czy to gubernator? Nie śmiem zapytać, żeby nie irytować Abdula Noor. Byle nas tylko zostawili razem, Nadię i mnie... — Pojedziemy tym samym samochodem? — Tak. Po raz pierwszy od siedmiu lat będziemy wspólnie podróżować. Sama ta myśl jest dla mnie cudowna. — A Marcus? — Nie. Jedziesz tylko na jeden dzień. Zostaw go tutaj. Wieczorem będziemy z powrotem. Czekam u stóp pagórka jutro o piątej rano. Odchodzi, nie zdradzając mi żadnych dodatkowych szczegółów. Dzień ciągnie się w nieznośny sposób. Koszmarna noc, nie mogę 208 14 - Sprzedane 209 zasnąć nawet na sekundę. Ciągle rozważam w myślach wszystkie możliwości. Co się stanie? Kto chce nas widzieć, dlaczego tylko jeden dzień? Liczę w półmroku jaszczurki na suficie. Marcus śpi obok, taki kruchy, taki jeszcze chudziutki. Czasami zastanawiam się, czy nie odziedziczył choroby po ojcu... Przypominam sobie tę przerażającą noc, kiedy po raz pierwszy zamknięto mnie tutaj z Abdulla-hem. To obrzydzenie, upokorzenie, które towarzyszyły mi potem bez przerwy. Sprzedana. Jakaż kobieta w naszych czasach może jeszcze zostać sprzedana? Nauczono mnie w szkole, że niewolnictwo już nie istnieje, że każda ludzka istota posiada swoje niezbywalne prawa. O czwartej rano Ward przychodzi po Marcusa i przynosi mi miejskie ubranie. Coś w rodzaju czarnego szala, co okrywa mnie od ramion do pasa, zasłonę, długą koszulę i parę czarnych spódnic aż do kostek. Pod spodem mam zwykłe bawełniane spodnie. Któregoś razu Abdul Khada przywiózł ten strój z Arabii Saudyjskiej i nieczęsto go wkładam. Przyodziana w ten sposób, ukazuję światu jedynie oczy. Nadia ubrana jest identycznie, tyle że jej suknie uszyto we wsi. Pomimo grubości wszystkich warstw tego przebrania, ponakładanych jedne na drugie, jakoś znosimy upał. Kwestia przyzwyczajenie, gdy się jest arabską kobietą w arabskim kraju. Na nogach, jak zwykle, mamy plastikowe klapki, których rzemyczki pękają regularnie, w związku z czym co miesiąc trzeba kupować nowe. Schodzę z pagórka mając przed sobą tylko ciemność i ciszę. Słońce jeszcze nie wstało, o tej godzinie nocne zwierzęta milkną, a dzienne jeszcze się nie przebudziły. Szal, długa koszula i spódnice fruwają wokół mnie przy każdym kroku. Z daleka widzę pochodnię Abdula Noor, który czeka na mnie przed swoim domem, na dole. Doskonale znam tę ścieżkę, ale boję się potknąć na tych wszystkich spódnicach. Wychodzi mi na spotkanie i oboje schodzimy z następnego pagórka ścieżką prowadzącą do drogi, przy której zaparkowany jest landrover. Ten samochód może przewieźć dwanaście osób, ale tego dnia nie ma nikogo oprócz nas. Podróż do Ashube odbywamy w milczeniu, Nadia czeka na nas sama, przy drodze, w ciemnościach. Siada obok mnie, mam wrażenie, że to sen. — Nie mogę w to uwierzyć. Zobaczysz, że nigdzie nie pojedziemy. Siedzimy teraz w tym samochodzie, potrwa to chwilę, a potem ktoś wszystko popsuje mówiąc, że mamy wracać do wsi, do tego okropnego domu. — Uspokój się... Nie ma powodu. Nikt nie nadchodzi, aby nas zatrzymać i landrover toczy się po wyboistej pustej drodze, jego reflektory zataczają łuk na każdym wirażu. Zbliżamy się do Taez w chwili, kiedy słońce zaczyna barwić horyzont. Słońce w kolorze czerwieni i ochry, oblewające swymi promieniami miasto u naszych stóp, rzuca zadziwiające światło. Błękitna mgła płynie znad okolicznych gór, odległe chmury lśnią złotym połyskiem. Nigdy nie widziałam tego miasta o takiej porze. Cudowny świetlisty klejnot nadziei. Landrover skręca w drogę prowadzącą w dół z Dżebel Sabir, pośród upraw qat. Do tej pory nigdzie nie zatrzymywaliśmy się, nie zadałyśmy żadnego pytania, ale kiedy tylko samochód zaczyna kierować się ku przedmieściom, pytam trochę zniecierpliwiona: — Ale dokąd właściwie jedziemy? — Do kogoś, kogoś ważnego. W tym kraju mężczyźni lubią otaczać swoje słowa tajemnicą. Kobiety nie potrzebują wiedzieć, gdzie się je zabiera i co się z nimi stanie. Przypuszczam, że mężczyznom daje to poczucie, iż mają trochę więcej władzy nad nami. W Taez, gdziekolwiek się człowiek znajduje, zewsząd widzi wzgórze zabudowane domami i górujące nad resztą miasta. Oglądane z dołu, gdzie na brudnych ulicach centrum panuje upał, hałas i kurz, wydaje się zawsze czyste i spokojne. Kierowca landroveru nadal omija małe uliczki niżej położonych dzielnic, zupełnie jakby zmierzał prosto ku owemu wzgórzu. Rzeczywiście, zaczynamy jechać pod górę i już widzimy dachy zabudowań. Droga jest teraz gładka, pejzaż przepiękny. Wszędzie wspaniałe domy, doskonale zaprojektowane i ozdobione. Świat zupełnie inny od pozostałej części miasta rozciąga się u naszych stóp, planeta całkowicie różna od pagórków i nędznych wsi w Maąbana. Samochód lekko wchodzi w szerokie zakręty, przejeżdża wzdłuż wysokich 210 211 murów, czasem, przez nie domkniętą bramę, zauważamy wspaniałe ogrody. Nigdy nie widziałam tutaj tak pięknych i wielkich domów, prawdziwe małe pałace. Okna otoczone są białymi łukami, które odcinają się od brązowego kamienia stiukowym ornamentem, niby rysunki dzieci, doskonałe w swej proporcji i naiwności. Na końcu ulicy samochód zatrzymuje się przed najpiękniejszym z domów, zbudowanym na samej górze, tuż nad nami, i otoczonym ogromnym murem. Istny czerwony pałac o szybach koloru tęczy. Stajemy przed wielką stalową bramą. Rozdział XVIII Abdul Noor wysiada z samochodu i naciska guzik domofonu. Ukazuje się uzbrojony policjant, rozmawiają przez chwilę, wielka brama otwiera się przed landroverem i pozwalają nam zaparkować na wewnętrznym podwórzu. Dla nas, które od tylu lat żyjemy właściwie w średniowieczu, jest to widok niezwykły. Teraz wchodzimy po schodach prowadzących do dużych, drewnianych drzwi, pomalowanych na nieskazitelnie biały kolor. Otwiera je kobieta w tradycyjnym stroju i prowadzi nas korytarzem. Przechodzimy przez wielkie drzwi aż do obszernej sali, pełnej sof i krzeseł, widać na oknach zasłony, tapety na ścianach, jest tam także wiele innych mniejszych mebli, takich jak komoda, toaletka, kredens, w kącie zaś mruga ogromny ekran telewizora, nie wydając jednak żadnego dźwięku. Nigdy nie widziałyśmy tutaj podobnego luksusu. Kobieta zaprasza nas, byśmy usiadły i zdjęły zasłony. Wydaje mi się bardzo młoda, niespełna dwudziestoletnia, o wyglądzie jeszcze dziecinnym, spokojna i łagodna. Ubrana jest z przepychem, w suknię z mieniącego się materiału, spodnie haftowane złotem, w uszach i na przegubach rąk błyszczą klejnoty. - Jestem żoną Abdula Walii, jesteście w jednym z naszych domów. Czy chcecie napić się kawy, herbaty albo wody mineralnej? Nieśmiało prosimy o wodę mineralną. Nie znamy tej kobiety. Jej rodzina mieszka w Hockail, rozmawiałam w ich domu z jej mężem, ale nie spotkałyśmy się wcześniej. Ładna, niewysoka, w bogatym stroju, podaje nam wodę i znika w momencie, gdy zjawia się jej małżonek. Abdul Walii, dziś również w długiej białej dżelabie, zbliża się swobodnym krokiem w towarzystwie Abdula Noor, pokornego i uniżonego. - Dzień dobry, jestem pewien, że zastanawiacie się, co się stało? No cóż, przedstawiłem sprawę gubernatorowi Taez i zażądał, żebyście przyjechały, by mógł zbadać możliwości rozwiązania wa szego problemu. Tymczasem odpocznijcie sobie. I odchodzi, ciągle w towarzystwie Abdula Noor. Nawet mając chwilę czasu nie wiedziałabym, jakie zadać pytania. Lepiej było milczeć i czekać. Kobieta bardzo uprzejmie przyłączyła się do nas, w towarzystwie niańki i małego chłopca, aby zabawiać gości rozmową. W ten sposób dowiedziałyśmy się, że policjanci, podkomendni jej męża, których widziałyśmy przed domem, spotykają się o pewnych porach na żucie qat... Opowiedziała nam również, jak bardzo jej mąż jest zapracowany, nieustannie zajęty w związku ze swoimi licznymi funkcjami i prawie nigdy jye przebywa w domu... Chłopczyk się bawi, niania pilnuje go, my zaś czekamy zesztywniałe ze zdenerwowania, zastanawiając się, kto nas ma pożreć i w jakim sosie. — Czy znacie moją rodzinę w Hockail? — Nie. Byłam tylko jeden raz w domu pani rodziny, dwa dni temu. — Myślałam, że ma pani dla mnie jakieś wiadomości... — Myślę, że wszyscy czują się dobrze. Ta światowa rozmowa w takich okolicznościach peszyła mnie nieco. W istocie Nadia i ja odzwyczaiłyśmy się od normalnego zachowania się przy ludziach. Ta kobieta jest pierwszą, do jakiej zwracam się bez żadnej ukrytej myśli, bez goryczy i nienawiści, rozmawiając o rzeczach zupełnie nieszkodliwych. Doznaję dziwnego uczucia nierzeczywistości. Wszystko, od momentu kiedy wstałam pośród ciemności, podróż nas obu, miasto, ten wspaniały dom, wszystko to wydaje mi się nierealne. 212 213 Przez dłuższą chwilę kobieta pozostawia nas same, po czym powraca ze służącym, który przynosi nam posiłek. Rozkłada obrus na podłodze, kładzie na nim talerze, widelce i noże. Nigdy nie widziałam tak dużej ilości potraw podanych podczas jednego posiłku. Ryż, wołowina, kurczak, kanapki, zupa, owoce i góra nie znanych mi ciastek wszelkiego rodzaju. Czuję się całkowicie zagubiona w nieprawdopodobnym luksusie tego domu. Po jedzeniu pomagamy sprzątnąć talerze i zasiadamy na sofie, aby nadal czekać. Nadia prawie się nie odzywała. Ja ograniczyłam się do podziękowań za ten wyjątkowy poczęstunek, grzecznościowych, acz szczerych. Zapada zmierzch i Abdul Walii zjawia się ponownie. — Przenocujecie w naszym domu. — A nasze dzieci? Miałyśmy dziś wieczorem wracać... — Nie niepokójcie się o dzieci. Możecie tu spędzić noc. Nadia powierzyła Haney i Tinę sąsiadce. Marcus jest z Ward. Abdul Noor znikł, przypuszczam, że powrócił do wsi, aby dać znać, że zostajemy na noc w Taez. Być może nie powinnam mieć zaufania, ale jest coś uspokajającego w sposobie bycia Abdula Walii, co sprawia, że mu wierzę. Zajmuje się naszym przypadkiem, jest to na pewno sprawa długa i skomplikowana. Wrócimy chyba jutro. A poza tym dom jest wygodny, nowoczesny, zachęcający. Przez resztę wieczoru oglądamy telewizję, siedząc na kanapie, pijąc herbatę, jedząc małe wyborne ciasteczka. To po prostu raj. Potem Abdul Walii prowadzi nas do jeszcze większego salonu, luksusowo umeblowanego, prawdopodobnie służącego mu za biuro, i tam spostrzegam... telefon! To coś, czego nie widziałam od lat. Telefon... nie wierzę własnym oczom. - To prawdziwy? Abdul Walii uśmiecha się widząc moją naiwność. — Oczywiście, prawdziwy. — Może pan podnieść słuchawkę i zadzwonić obojętnie dokąd? — Naturalnie. Nie mogę oderwać wzroku od tego magicznego urządzenia. Ciągle powraca jedna myśl: podnieść słuchawkę i zadzwonić do mamy... Rozmawiamy z naszym gospodarzem, ale ja myślę tylko o tym. Opowiada to, co wie o maminej kampanii prasowej, o artykułach w brytyjskich gazetach. Słucham go jak przez mgłę, marzę o aparacie stojącym na stole tak blisko, a nieosiągalnym. Jestem prawie chora. Nagle pada konkretne pytanie: — Czy chcecie opuścić Jemen? — Tak, chcę wracać do domu. Lekkim, żartobliwym tonem dorzuca: — Przyjmijmy, że zamieszkałybyście tutaj, w mieście, czy to by coś zmieniło? — Nie, chcę po prostu wrócić do domu. Nie komentuje mojej odpowiedzi i powraca do ogólników: prasy, treści artykułów, fotografii, jakby podsumowywał jakąś wystawę, podczas gdy ja ciągle przyglądam się temu przeklętemu telefonowi, który stoi w kącie, czarny i milczący. — A gdybyście zostały w mieście, razem z waszymi dziećmi, na stałe, to by wam nie wystarczało? — Nie. Powraca do tego wielokrotnie, aż w pewnej chwili zaczynam się denerwować i staję się agresywna. - Niechże pan to sobie raz wbj^e do tej wielkiej głowy! Chcę wrócić do domu. Nie chcę tu zostać. I chcę, by moja matka dalej postępowała tak, jak postępuje, do czasu kiedy nareszcie będziemy mogły wyjechać! Chyba jasne! Nadia spuszcza oczy, zawsze się boi, kiedy rzucam się na ludzi. Abdul Walii kiwa głową, zastanawia się przez chwilę, po czym zaczyna cierpliwie wyjaśniać, jakoby wszystkie wysiłki mamy, mające na celu zainteresowanie mediów naszym przypadkiem, były przyczyną kłopotów rządu jemeńskiego. — Rząd jest bardzo rozgniewany całą tą historią. Zaczyna ona nabierać rozmiarów, które stawiają mnie w trudnej sytuacji. — Nic mnie to nie obchodzi. Ta reklama jest nam potrzebna i ludzie powinni znać prawdę. A prawda jest taka, że od siedmiu lat chcemy wrócić do domu, że się nas tu trzyma siłą, wbrew naszej woli. Nikt, żaden rząd nie ma do tego prawa. Zbyt już daleko zaszłyśmy, żeby się wycofać albo zaniechać walki w zamian za trochę luksusu w mieście... — — 214 215 Zwraca się do Nadii. — Czy pani zgadza się z siostrą? — Tak, zgadzam się z nią. Łagodny głosik Nadii zabrzmiał spokojnie i zdecydowanie. Jeśli o mnie chodzi, w żadnym wypadku nie pozwolę, aby ten człowiek do czegokolwiek mnie nakłaniał i zanudzał swoimi argumentami. Dość mam już zmagań z jemeńskimi mężczyznami. Zdecydowanie dość. Odkąd tutaj przebywam, straciłam w tej walce moje nerwy, zdrowie i odwagę. Walczyć o zachowanie własnej osobowości, walczyć o przeżycie, walczyć o pożywienie, walczyć o to, by pozostać ludzką istotą. Wiem, według jakiej zasady funkcjonuje ich umysłowość. Starają się ogłupiać kobiety. Wychowywać bez szkoły, bez postępu, przygniatać je codzienną robotą, posyłać w pole, po wodę, używać do zbierania drewna i pasienia stad, poza tym kazać im gotować, zajmować się dziećmi i na koniec sprawić, by obecność mężczyzny w łóżku uważały za prawdziwy dar niebios. Nieźle sobie radzą. I zawsze osiągają swój cel nie słuchając nas lub udając, że nie rozumieją problemu. Dzisiaj jesteśmy dość blisko celu, ucieczka jest już rychła, czuję to, nie ma mowy, byśmy teraz miały rezygnować, nawet na prośby tego kacyka. Na dodatek bliskość telefonu zupełnie mnie oszołamia. Pomyśleć, że mogłabym podnieść słuchawkę i porozmawiać z mamą, tak sobie, jak za sprawą czarów, a nie wolno mi nawet zrobić kroku w stronę aparatu. Abdul Walii życzy nam dobrej nocy i prowadzi do pierwszego salonu. Tam przynoszą nam maty, na których mamy spać. Podłoga jest przykryta dywanem i posłania są dość wygodne. Leżąc jedna obok drugiej szepczemy jeszcze jakiś czas w ciemnościach. Całkowicie opanowana myślą o telefonie, snuję plany. Nie wiem, jak można uzyskać połączenie międzynarodowe. W tym kraju musi to trwać dość długo. Żadnej nadziei, by się zmieścić w czasie, jakim dysponujemy. Gdyby ten człowiek był normalny, sam by nam to zaproponował. Jak można pozbawić dzieci możliwości rozmowy z matką w sytuacji, w której jest to tak mało skomplikowane? Nie mogę już znieść tych zakazów. Im bardziej cel się przybliża, tym bardziej tracę spokój. Nazajutrz rano nic się nie dzieje. Snujemy się po tym domu bezczynnie, pozostawione samym sobie, bez żadnych informacji, co nas czeka. Wyobrażam sobie, że wkrótce przyjedzie Abdul Noor, aby nas zabrać do wsi... Ta separacja od dzieci mi się nie podoba. Żeby nareszcie ktoś się ruszył i zaproponował jakieś wyjście! Na koniec pan domu ukazuje się i oznajmia: — Przywieziemy wam dzieci. — Kiedy? Chcemy je widzieć natychmiast. — Przyjadą w najbliższych dniach. Nie dowiem się niczego więcej. To ich wieczne zamiłowanie do tajemnic. Utrzymywać kobiety w niepewności. — Jak układają się pani stosunki z Ward, pani teściową? — Bardzo źle, nie cierpimy się. Jest wobec mnie obrzydliwa, napastliwa, zmusza mnie do pracy od rana do wieczora. W większości są to roboty całkiem nieużyteczne. Wydaje się słuchać i rozumieć, zawsze spokojny i uprzejmy. Potem odchodzi. Przez cały dzień żyjemy w rytmie jego nieprzewidzianych pojawień się i zniknięć. Przychodzi, by porozmawiać przez chwilę, po czym oddala się, nie wiadomo dokąd, żeby zająć się swoimi sprawami, i znów powraca. Jła każdym razem z pytaniem, jakie już przedtem zadał lub z wcześniej przedstawionym nam argumentem. Spędzamy obie następną noc w salonie i nazajutrz, trzeciego dnia naszego pobytu w tym domu, decyduję się uzyskać jakieś bliższe wiadomości o tym, co się tu knuje. Spodziewam się uniku z jego strony, ale muszę ruszać do ataku. — W porządku. Nie chcemy wracać do wsi. — Nie wrócicie tam. Ta odpowiedź mnie zaskakuje. — Jak to, chce pan powiedzieć, że już nigdy? Uśmiecha się. — Macie na to moje słowo. Przez kilka sekund trudno mi złapać oddech i przyjąć do wiadomości tę nowinę. - A dlaczego? - Ponieważ nie potrzebujecie tam wracać. Przez jakiś czas możecie zamieszkać tutaj, w Taez. 276 217 Coś takiego... trudno mi w to uwierzyć. Gdzie jest zasadzka? Jeśli to prawda, to chyba sen. Nowy etap, i to niebagatelny. Od czasu mojego pobytu w Hays, z dala od Nadii, miałam tylko jedno życzenie - mieszkać obok niej, i to marzenie się zrealizowało. Teraz jesteśmy w Taez razem, z dala od wsi, następnym etapem będzie Anglia... Polubiłam Abdula Walii. Obiecał, że dzieci do nas przyjadą, pozwala nam zostać tutaj, daleko od Abdula Khada, Ward i tej górskiej nędzy. Ponadto jest ojcowski, wyrozumiały, pomimo pewnej agresywności z mojej strony, i nie odnoszę już wrażenia, że coś przede mną ukrywa. Nadia także ma do niego zaufanie, widzę, że jest pewniejsza siebie, odprężona; gdyby nie brakowało jej dzieci, życie stałoby się prawie przyjemne, zwłaszcza jeśli ma się w perspektywie powrót do domu. Ponieważ ten człowiek wziął nas do siebie na własną odpowiedzialność, jesteśmy chronione, w każdym razie przed interwencją Abdula Khada. Jest dowódcą policji w Taez, a to nie byle co. O jednej rzeczy nie wiem, a mianowicie, że przez ten czas policja w Taez przesłuchuje dyrektora szpitala, kierowcę, tłumaczkę, tych wszystkich, którzy w sposób mniej lub bardziej bezpośredni mieli do czynienia z Ellen i Benem, w celu wydobycia z nich zeznań, czy wiedzieli, że ci ludzie są dziennikarzami. W sumie chodzi o to, czy dobrowolnie współpracowali z "wrogiem". Martwię się jedynie tym, że w końcu władza Abdula Walii ma także swoje granice. Decyzja ostateczna nie należy do niego, musi się dostosować do rządowych wskazań. Tłumaczy nam, że powinnyśmy podpisać pewne dokumenty, aby dzieci mogły do nas przyjechać. Listy te skierowane są do "osoby uprawnionej". W dokumentach mamy stwierdzić publicznie, że jesteśmy zamężne, żyjemy w zgodzie ze współmałżonkami, obecnie przebywamy w Taez i nie mamy żadnych szczególnych problemów. Abdul Walii objaśnia nam, że jest to formularz urzędowy, na którego podstawie powierzy się nam opiekę nad dziećmi. Jeśli tylko złożymy nasze podpisy, Haney, Tina i Marcus będą tu pod koniec tygodnia. A zatem podpisujemy. Z jednej strony dlatego, że jak najprędzej pragniemy odzyskać nasze dzieci, z drugiej zaś, ponieważ postanowiłyśmy zaufać temu człowiekowi. W końcu nie mamy wyboru, on jeden się nami zajmuje. Jest jedynym pośrednikiem pomiędzy nami a rządem. Czekamy uwięzione w tym złotym pałacu. Wolno nam poruszać się po domu i wychodzić na dach, by zażyć powietrza. Widok z góry na miasto jest cudowny. We wspaniałej nowoczesnej kuchni znajduje się lodówka, zlewozmywak, maszyna do mycia naczyń, mikser... Wszystkie urządzenia, których nie oglądałyśmy od wyjazdu z Anglii. Nie licząc luksusów, jakimi są woda bieżąca i elektryczność. Koniec mąk z dźwiganiem wody, można korzystać z prysznica do woli. Koniec z cuchnącymi pochodniami, jaszczurkami na ścianach i wężami. Chodzenie boso po dywanach, woda spływająca po ciele... jedzenie na talerzach, widelcami... a przede wszystkim przebywanie razem... tak jak dawniej. Swobodne rozmowy, sen bez lęku... Ze szczytu naszego pałacu możemy przyglądać się policjantom przebywającym w budynku po wewnfteznej stronie ogrodzenia, za którym widać ogród. Mają strzelby, niektórzy karabiny maszynowe, dyskutują między sobą, przechadzają się leniwie w dole, u naszych stóp. Czujemy się bezpieczne i prawie wolne. Nazajutrz, po podpisaniu przez nas dokumentów, przyjeżdżają dzieci. Abdul Noor i Shiab, syn Gowada, towarzyszyli im aż do Taez. Haney, Tina, Marcus... Marcus tonie we łzach i kołyszę go w ramionach poruszona. Przed odjazdem Abdul Noor mówi mi: - Od czasu jak wyjechałaś, Mohammed nieustannie płakał. Mohammed... Nazywasz się Marcus. Jesteś moim synem i zobaczysz Anglię, urośniesz tam, będzie się o ciebie dbało, pójdziesz do szkoły i będziesz mówił naszym językiem. Twoja matka jest Angiel-ką. Tego wieczora zachód słońca nad Taez wspanialszy jest niż kiedykolwiek. Nadia uśmiechnęła się. 218 219 Rozdział XIX - Przyjechali wasi mężowie, czekają w drugim pokoju, czy chcecie się z nimi przywitać? Siedzimy właśnie w pomieszczeniu dla kobiet, kiedy Abdul Walii pojawia się z tą nowiną. Rozmawiałyśmy o tej wizycie od wielu dni, rząd zawezwał ich z Arabii Saudyjskiej, aby podjąć próbę pojednania, nie wiedziałyśmy jednak, kiedy to nastąpi. Wstajemy ociągając się. Odkąd przebywamy w Taez, w tym domu, który jest prawdziwym pałacem w porównaniu ze wsią, gdzie cierpiałyśmy przez siedem lat, zapomniałyśmy prawie o naszych "mężach". Siedzą tu obaj, zażenowani, nie bardzo wiedząc, jak się zachować w obecności Abdula Walii. Abdullah ma dwadzieścia jeden lat, Samir dwadzieścia. Teraz są mężczyznami, Samir stał się olbrzymi, prawdziwy pasza. Abdullah jest chudszy niż kiedykolwiek. Wybieramy najbardziej oddaloną kanapę. Zaczynają się uprzejmości. -- Jak się czujesz? Jak się miewa mój syn? Trwa to parę minut, następnie Abdul Walii pozostawia nas samych i Samir okazuje niepokój: - Co się dzieje? Słyszeliśmy masę pogłosek, zupełnie nie wie my, o co chodzi... Podobno w Anglii są jakieś historie, czy to pra wda, że była tu także wasza matka? Nadia pozwala mi mówić i nie boję się poinformować ich o wszystkim, jeśli rzeczywiście o niczym jeszcze nie wiedzą... - Mama robi, co się da, żeby nas wydostać z tego kraju. To, do czego zmusiliście nas, jest nielegalne, nigdy się z tym nie pogodzi my, taka jest prawda. Abdullah milczy, nigdy nie mówił wiele, chyba żeby poskarżyć się ojcu na moją szorstkość. Tak naprawdę nie wiem, kim jest ten chłopak... Nigdy nie dowiedziałam się, co myśli, ani czy w ogóle potrafi myśleć bez pomocy ojca. Jedno jest pewne, że gdybym miała do czynienia wyłącznie z nim, tylko z nim jednym, ani razu by mnie nie dotknął. To małżeństwo od samego początku nie miało najmniejszego sensu i do dziś się zastanawiam, dlaczego chłopak, który wie, że jest znienawidzony, upiera się do tego stopnia. Nawet własny syn go nie interesuje... Tutejsi mężczyźni prawie zawsze są nieobecni, lepiej znają obce kraje niż własny i przypuszczam, że zaczynają zwracać uwagę na dzieci dopiero wtedy, kiedy te przynoszą do domu pieniądze. Samir poprosił Abdula Walii, by mu pozwolił zatelefonować. Podobnie uczynił Abdullah. Obaj dzwonią do swoich ojców, do Gowada przebywającego w Anglii i Abdula Khada pracującego obecnie w Arabii Saudyjskiej. Parę minut później Samir oznajmia nam wynik tych rozmów: — Nie powinniśmy się rozwodzić. Nie wolno nam opuścić naszych dzieci. — To rozkaz twojego ojca? — Mój ojciec i Abdul Khada są co do tego zgodni. A my również nie chcemy, byście wyjeżdżały do Anglii, aby nam robić kłopoty. Zresztą nie wyjedziecie... — Dlaczego? — Ponieważ dzieci nie wyjadą. — Ale ja odmawiam powrotu do wsi, Nadia również. — Możemy pozostać w Taez. Mój ojciec i Abdul Khada zgadzają się na to, zostaniemy tak długo, jak będziecie tu razem z nami, dzieci zostaną także. Tak więc wszystko jest proste. Arabscy synowie nigdy nie sprzeciwiają się swoim ojcom. Nie zgodzą się zatem na żadne inne rozwiązanie. To następna przeszkoda. Nawet Abdul Walii nie może nic poradzić na tę decyzję. Chodzi o sprawę prywatną. Jeśli mężowie nie życzą sobie, by ich żony "podróżowały" wraz z dziećmi, nic się nie da zrobić... Od nadziei do rozczarowania, powinnam była się tego spodziewać. Za sprawą dzieci nadal jesteśmy zakładniczkami. Nadia nie może znieść myśli o ich porzuceniu, ja nie mogę znieść myśli o pozostawieniu Nadii. Na razie tak się sprawy mają. Sytuacja komplikuje się, ponieważ jest nas już zbyt dużo, byśmy mogli wszyscy razem tu mieszkać. Abdul Walii rozwiązuje ten 220 221 problem, instalując nas w mieszkaniu znajdującym się o pięć minut jazdy samochodem od jego domu. Wydarzenia toczą się tak prędko, że zastanawiam się, czy wszystko nie zostało z góry ukartowane. Czepiam się jednak ciągle myśli, że przecież przebywamy teraz w mieście i jesteśmy w kontakcie z Abdulem Walii. Wszystko jest lepsze od powrotu do Hockail i Ashube, i dalszego niewolniczego życia. Mieszkanie znajduje się w ubogiej dzielnicy, na końcu ulicy wąskiej i nędznej, w zniszczonym trzypiętrowym budynku. Dwa pokoje, rozdzielone obszernym korytarzem, w głębi salon, jeszcze jedno pomieszczenie i kuchnia. Ściany pomalowane są na kolor jasnoniebieski, podłogę przykrywa brązowe linoleum, jedynym "luksusem" są bawełniane błękitne zasłony na oknach w salonie oraz leżący na podłodze dywan. Przeciętność tego miejsca nie odbiega od charakteru całej dzielnicy. Znajdujemy się zaledwie o pięć minut drogi od ulicy wspaniałych domów, gdzie mieszka Abdul Walii, ale tutaj jest inny świat, świat hałasów, kurzu i mieszkań jak klatki na króliki. Jeden pokój przeznaczony jest dla Nadii, Samira i dwojga ich dzieci. Drugi dla mnie, Abdullaha i Marcusa. Znowu przyjdzie nam dzielić posłanie z naszymi "mężami". To nieuniknione. W tej kwestii prawo małżeńskie w Jemenie jest bardzo ścisłe. A nie są to już młodzieńcy terroryzowani przez dwie angielskie dziewczyny. Oto owoc mizernego zwycięstwa, jakie zawiodło nas do Taez. "Mężowie" przywieźli ze sobą ze wsi swoje materace, patrzymy, jak rozkładają je na kamiennej podłodze, twardej i zimnej. Nie ma tu żadnych mebli oprócz telewizora, który sam z siebie pracuje bez przerwy. W miastach ludzie niewiele mają, jednak wszędzie są telewizory... W kuchni zlewozmywak, mała gazowa kuchenka i półeczka. W łazience jest prysznic, ale brak ciepłej wody. To nora w porównaniu z domem Abdula Walii, nora w porównaniu z naszym angielskim mieszkaniem... Ale wolę tę norę od tamtego domu w górach. I Nadia również. Poza tym nie musimy pracować od rana do wieczora i mam zamiar wylegiwać się w łóżku do woli, aż do południa. Przez jakiś czas życie upływa nam w ten dość dziwny sposób, obaj chłopcy wychodzą co dzień spotykać się ze swymi przyjaciółmi w mieście. Nie pytamy nigdy, gdzie i z kim przebywają. Wystarczy, że wychodzą, a my zostajemy same. To cudowne, że jesteśmy same. Czasami odwiedzają nas Mohammed, brat Abdullaha, i jego żona Bekela. Nigdy nie rozmawiamy o naszej sytuacji, wszyscy o niej wiedzą. Z początku rzadko wychodzimy. Przeraża nas ruch uliczny, ludzie, samochody. Zdziczałyśmy w Maąbana. Po siedmiu latach niewoli ta wolność w obcym mieście wydaje się nam rzeczą trudną. Nawet kiedy wieszam bieliznę na balkonie, odruchowo zasłaniam twarz ze strachu, że ktoś mnie zobaczy i coś powie. Upodobniłyśmy się całkowicie do innych kobiet ze wsi, jesteśmy wstydliwe, przerażone światem i ruchem miejskim, nie wiemy już, jak się zachować. Dzieci nie opuszczają nas ani na minutę, natychmiast płaczą, kiedy wychodzimy z pokoju. Przypuszczam, że obawiają się, iż znowu je opuścimy. Haney lęka się najbardziej. Nieustannie uczepiony spódnicy Nadii, wybucha płaczem, kiedy tylko ona wstanie i zrobi parę kroków, i krzyczy: - Gdzie idziesz, mamo... gdzie idziesz? Wiadomości z Anglii nie są zbyt zachwycające. Mama napotyka wiele trudności. Dała się wciągnąć do współpracy z "Daily Mail", obiecawszy wcześniej wyłączność "Observerowi" i Ellen. "Spędziłam dzień Bożego Narodzenia z Ellen i jej rodziną, w ich domu w Londynie. Nie wiem już, co mam robić i jakie propozycje prasowe przyjmować... Ambasador Jemenu w Londynie oświadczył dziennikarzom gazet, że wie, iż wyszłyście za mąż w Birmingham, i że z własnej woli wyjechałyście, aby zamieszkać z mężami w Jemenie. Twierdzi, że wszystkie problemy wynikły w momencie, kiedy odeszłam od waszego ojca, że jeśli pragnę udać się do Jemenu, będę mogła korzystać z całkowitej swobody i otrzymam wszelką potrzebną pomoc, aby wywieźć do kraju moje córki..." Odpowiada to ostatniej wersji podanej przez tego, który nas sprzedał. Na początku wyznał dziennikarzom, że wyjechałyśmy na wakacje i tam na miejscu, w tajemnicy, wyszłyśmy za mąż... Dla niego zapewne różnica jest bardzo niewielka. 222 223 Zycie w Taez, nasze kobiece życie, płynie swoim torem. Z zasłoniętymi twarzami. Fizycznie czuję się lepiej, jestem mniej zmęczona, pogodniejsza, jedzenie jest lepsze. Kobiety tu nie pracują, najbardziej postępowe składają sobie wizyty, na ogół przejeżdżają z domu do domu taksówką. Ich głównym zajęciem są rozmowy, plotki, pogłoski. Po jakimś czasie spotykamy parę kobiet, które, czuję to, chciałyby ze mną porozmawiać, zadać parę pytań. Uprzedzono je jednak, że jestem agresywna i że na ogół odpowiadam: "Nie mieszaj się do cudzych spraw". Toteż niewiele mamy z nimi kontaktów, nie licząc klasycznych rozmów na temat dzieci. Jeśli chodzi o spacery, nie odbywamy ich dużo. Oglądanie świata przez zasłonę to dziwne przeżycie. Zauważyłam na ulicy, że kobietom cudem udaje się uniknąć przejechania przez rower czy samochód. Nie mają możliwości patrzenia na boki, spoglądają tylko prosto przed siebie i często opuszczają wzrok, aby uniknąć zderzenia ze wzrokiem mężczyzn. Podczas tych nieciekawych dni czas upływa monotonnie, na nieustannym, beznadziejnym oczekiwaniu. Cierpliwość jest jego miarą. Wciąż rozmyślam o telefonie Abdula Walii. Ta myśl mnie nie opuszcza. Na pewno gdzieś są inne telefony, w jakichś innych miejscach, ale co robić, kiedy się nie ma pieniędzy? Pieniądze trzymają mężczyźni, to oni robią sprawunki. Chyba że pracują za granicą i muszą je regularnie posyłać rodzinie. W Taez, przebywając razem z naszymi "mężami", dysponujemy zaledwie paroma nędznymi monetami. Pomimo mojej dość bojowej natury ciągle jeszcze nie ośmieliłam się poprosić Abdula Walii o pozwolenie zatelefonowania do mamy. I oto on sam mi to proponuje! Przypuszczam, że jakaś ważna osobistość doradziła mu zadziałać w taki sposób, w nadziei, że powiem matce, iż jesteśmy szczęśliwe żyjąc w Taez, że wszystko jest w porządku i nie ma już potrzeby robić w Anglii tyle hałasu. Postanowiłyśmy z Nadią zagrać w ich grę. Niech myślą, że skandal jest zakończony. Same wiemy dobrze, że to nieprawda, i że nigdy nie ustąpimy. I oto stoję przy tym wytęsknionym telefonie. Podają mi potrzebne numery, proszę o Anglię, słyszę w uchu trzeszczenie aparatu, tak 224 jak w muszli słychać morze... Serce mi bije. To Ashia, moja siostra Ashia podnosi słuchawkę. - To ty? To naprawdę ty, Zana? Naprawdę ty? Do tego stopnia trudno jej w to uwierzyć, że zadaje mi dziwne pytania, chcąc się upewnić o mojej tożsamości. To mówi wszystko o klimacie podejrzliwości, jaki musi panować w naszym domu. Zapewne obawiają się telefonu jakiejś kobiety, która w moim imieniu może im naopowiadać kłamstw w rodzaju: "Jestem szczęśliwa, wszystko dobrze się układa, nie chcę wracać itd." Zważywszy złą jakość połączeń pomiędzy obydwoma krajami, byłoby to całkiem możliwe. Posłużyli się już kasetami nagranymi pod przymusem, czemu by więc nie mieli zaaranżować fałszywych rozmów telefonicznych. Nareszcie Ashia, uspokojona moimi odpowiedziami, oddaje słuchawkę mamie. Mówię prędko, prędko opowiadam, bojąc się, że rozmowa zostanie przerwana. Mama kończy ją mówiąc: - Wkrótce przyjadę do Taez... Będę tam niedługo, Zana... Za dzwonię do ciebie pod ten numer... Wkrótce... Wkrótce... Wyśpiewuję w myślach ten refren, mama przyjeżdża wkrótce... Widziałyśmy ją^Jonad rok temu, w 1986, na dwa miesiące przed urodzeniem Marcusa... Mama przyjeżdża wkrótce. Kilka tygodni później oznajmiają nam, że następnego ranka, w domu Abdula Walii, będziemy mieć telefon z Anglii. Jeszcze jedna noc cierpliwości. Nadia jest u siebie, ze swoim grubym "mężem". Ja w drugim pokoju, z Abdullahem i moim wstrętem. Wymazać go jednym ruchem dłoni z mojego życia, tak jak się wymazuje nieudany rysunek. Gdybym była wróżką albo czarownicą, i gdybym za dotknięciem różdżki mogła sprawić, że zniknie, wszystko bym zapomniała. Nazajutrz słyszę w słuchawce głos mamy: - Dobrze się czujecie? Nie niepokój się, przyjadę, już niedługo. Teraz słuchaj, podam komuś słuchawkę, komuś, kto chce się z tobą przywitać, rozumiesz? Nie za bardzo rozumiem, ale mówię "tak", gotowa zrobić wszystko, czego zażąda. 225 15 - Sprzedane — Nazywa się Tom, porozmawiasz z nim, zgoda? — Zgoda, mamo. Słyszę męski głos, który zwraca się do mnie: - Halo, mówi Tom Quirke. Nie wiem, kim jest Tom Quirke. - Co słychać? Dość ostrożnie odpowiadam: — Wszystko w porządku. — Zana, czy nadal chcesz wrócić do domu, do Birmingham? — Tak, oczywiście, że chcę wrócić. Tak prędko, jak tylko to możliwe. — Czego ci tam najbardziej brak? — Mojej rodziny i przyjaciół. — Powiedz mi, gdzie mieszkasz? — Jestem w Taez, mieszkamy w małym mieszkaniu. Lepiej nam jest niż tam, na wsi. — Ciężko było na wsi? — To było potworne. — Czy jesteś chora? — W tej chwili nie. Ale miałam malarię. — Opowiedz nam o Nadii i dzieciach... — Nadia jest zbyt onieśmielona, boi się rozmawiać przez telefon. Tak jak ja czeka na powrót. — Do widzenia, Zana. — Do widzenia, Tom. Dziwna rozmowa, której sens na razie mi się wymyka. Może jakiś przyjaciel dziennikarz? Albo adwokat... Mama nie powiedziała mi nic konkretnego, boi się, że będą nas podsłuchiwać albo przerwą rozmowę, jeśli będziemy zbyt dużo mówić "na temat". Dzień telefonów jeszcze się nie skończył, oznajmiają mi, że teraz mój ojciec chciałby z nami porozmawiać. Mija siedem lat, jak nas sprzedał i rzucił tu, w ręce tych mężczyzn, i pragnie z nami porozmawiać? Nadia odmawia. Jest zbyt podatna na emocje, by zetrzeć się z naszym ojcem. Ojcem jedynie z nazwy, na papierze. Zresztą na papierze, który ukradł, aby móc nas sprzedać... Zaciskam zęby siedząc obok tego telefonu, który nagle wydaje mi się groźny. Sygnał sprawia, że podskakuję w górę. Biorę słuchawkę wilgotną dłonią, ale mój mózg jest twardy jak z betonu. — To Zana? — To Zana. Nie będę mu pomagać. Chcę się dowiedzieć, co knuje ten wąż. - Dlaczego chcecie wracać? Dlaczego? Umrę ze wstydu, nie trzeba tego robić. Wszyscy mówią, że jesteście szczęśliwe w Taez; jeśli mnie kochacie, nie wracajcie! Powinien przecież wiedzieć, że go nie kocham. O co chodzi w całym tym szantażu? - Trzeba, byście tam pozostały, dopóki gazety nie zapomną o całej tej historii... Tym razem nie puszczam mu tego płazem. -- To by ci odpowiadało? Za bardzo byś się cieszył, gdyby się wszystko skończyło! Na to nie licz. — Zana, przysięgam ci, że jeśli wrócicie, zabiję się. — Doskonale. Prawie godzinę wisi przy telefonie, powtarzając w kółko to samo: - Nie wracajcie, to wstyd robić mi coś takiego, zabiję się, jestem waszym ojcem - i tak dalej.tm tym podobnie... - Zabij się więc, skoro tak chcesz. - Za każdym razem moja odpowiedź na ten szantaż jest zwięzła i lapidarna. — Wierzcie mi, to skandaliczne. — Tak. — Wstydzę się za was... — Aaa, coś takiego! — Umrę ze wstydu. — Świetnie. Mój mózg jest nadal jak beton. Gdyby każde z moich słów mogło ugodzić go z daleka i sprawić, by zniknął... Gdyby wystarczyło nacisnąć guzik... Umieraj więc, idź, utop się w piwie w angielskiej kawiarni, z twoimi jemeńskimi przyjaciółmi. Ty przynajmniej możesz tam umrzeć. Ja nie. Zresztą nie umrzesz. Nie potrafisz umrzeć ze wstydu. Ten telefon jest jeszcze jednym twoim drań-stwem, bo tylko na to cię stać. - Trzeba zostać w Taez, aby ratować honor rodziny. 226 227 — Zapewne. — Zabiję się... — Dobrze. Nareszcie odkłada słuchawkę. Czuję się brudna od tej rozmowy. Brudna, ale podniesiona na duchu. Jeszcze silniejsza. Kilka dni później dochodzą nas słuchy, że skandal w Anglii jeszcze bardziej się nasilił. Rozmowa, jaką odbyłam z Tomem Quirke, została nadana w radiu. Jest dziennikarzem z "Observera". Słyszano mój głos bezpośrednio z domu Abdula Walii, dowódcy policji w Taez... Gazety ponownie rzuciły się chciwie na ten temat i Abdul Walii czuje się coraz bardziej wplątany w tę historię. Wyobrażam sobie, że musi być dręczony przez swoich mocodawców, wściekłych, że ta sprawa nie została wyciszona. Za każdym razem kiedy z nim rozmawiamy o rozmiarach tej kampanii prasowej, usiłuje nas przekonać. — Trzeba pogodzić się z sytuacją, jesteście mężatkami, urodziłyście dzieci, nie ma sensu tego przedłużać. Powiedzcie matce, żeby dała sobie z tym spokój. — Ale gazety mówią prawdę. Tylko i wyłącznie prawdę. Wydano nas za mąż siłą, dzieci zrobiono nam siłą i siłą trzyma się nas tutaj. W kraju takim jak nasz to jest nie do przyjęcia. — Mam wasze świadectwa ślubu. — To niemożliwe, nie istnieją. — Spójrz! Pokazuje mi dokumenty napisane po arabsku, których treść z grubsza rozumiem. To, co powiedziano w tych dokumentach, jest z gruntu fałszywe. Czytałam Koran, wiem, że nie wolno zmuszać dziewczyny do małżeństwa, my zostałyśmy do niego przymuszone, a więc ja tych papierów nie uznaję. Wygląda na niezadowolonego z mojego uporu. Nie jest złym człowiekiem. Dobrze wiem, że musi słuchać rozkazów i obie z Nadią traktujemy go zawsze jako naszego jedynego wybawcę. To dzięki niemu udało się nam uniknąć dalszego niewolniczego życia w naszych wsiach. Dzięki niemu nie jesteśmy już bite i zmuszane do ciężkich robót. Jest pierwszym i jedynym mężczyzną w Jemenie, który traktuje nas przyzwoicie i za to go szanujemy. Mijają tygodnie i stopniowo obie z Nadią przyzwyczajamy się na nowo do zewnętrznego świata. Jeździmy z dziećmi taksówką na spacery. Wsiadamy do samochodu pod domem i dzięki temu nie musimy przechodzić przez miasto. W końcu któregoś dnia ośmielam się sama zatrzymać taksówkę na ulicy, zrobić sprawunki, zażądać pieniędzy na zakup ubrań dla dzieci. Błękitne spodnie i bluza, i maleńka biało-czerwona wełniana czapeczka dla Haney. Marszczona spódniczka w różowe pasy dla Tiny, do tego wełniany, niebieski sweterek. A dla Marcusa, który już stoi i zaczyna wszędzie biegać, frotowy śpioszek, łatwy do prania. Ponieważ musimy tu spędzić szmat czasu, trzeba sprawić, by życie było jak najwygodniejsze. Miasto jest przeludnione, brudne, trudne do spenetrowania, ale ponieważ od naszego przyjazdu, poza górami nie widziałyśmy z Jemenu właściwie nic - jeśli o mnie chodzi, widziałam jeszcze kawałek plaży nad Morzem Czerwonym - staramy się poznać Taez. Czasami <^nję się prawie jak angielska turystka mimo zasłony i długiej sukni. Któregoś dnia zobaczyłam na miejskim skwerze publiczną egzekucję. Cały tłum ludzi, w tym także kobiety i dzieci, przyglądał się, jak rozstrzeliwano skazańców, aż do ostatniego... Przerażające. Nierzeczywiste. Żyję w kraju przemocy. Sama będąc ofiarą przemocy ludzkiej. Bezsilna. Dziś trzy kobiety zapragnęły spotkać się z nami w domu Abdula Walii. Są bardzo różne od tych, z którymi stykamy się na co dzień. Wyglądają na osoby pracujące, dysponujące własnymi pieniędzmi. Wolne kobiety w Jemenie należą do rzadkości. Uzbrojone w kartki papieru i ołówki, siadają ze swobodą naprzeciw nas. Jedna z nich przedstawia się jako sekretarka gubernatora Taez. Dwie pozostałe twierdzą, że są członkiniami działającej w mieście kobiecej organizacji. Mają jakieś dwadzieścia do trzydziestu lat. Postępowe, ubrane po europejsku, w spódnice i bluzki, przy wejściu jednak zrzucają długie płaszcze i zasłony, bez których strój wyjściowy nie uchodzi za "przyzwoity". 228 229 Pierwsza odzywa się sekretarka gubernatora, wyglądająca na najmłodszą: — Powierzono nam przeprowadzenie wywiadu z wami i zredagowanie na jego podstawie raportu. Gubernator pragnąłby dowiedzieć się czegoś więcej na wasz temat. — Może pani powiedzieć gubernatorowi, że te sprawy go nie dotyczą. — Niech pani nie podchodzi do tego w taki sposób. Przybyłyśmy tu jako przyjaciółki. Nie ma mowy o wykorzystaniu na waszą niekorzyść informacji, jakich nam dostarczycie. Wszystko, co chcemy wiedzieć, to jak żyłyście dawniej i co was spotkało, te szczegóły mogą nam ułatwić niesienie pomocy innym dziewczętom, które znalazłyby się w podobnej sytuacji. Tego nie oczekiwałam. Odpowiedziałam niechętnie i jak zwykle agresywnie, a tym razem mam do czynienia z osobami odpowiedzialnymi, inteligentnymi i przejętymi losem innych kobiet w swoim kraju. Opowieść o naszym losie w prowincji Maąbana jest dla nich wyraźnie szokująca. Nie wyobrażały sobie, że można jeszcze żyć w ten sposób. Ręcznie sadzić i łuskać kukurydzę. Myślały, że to już należy do minionej epoki. W chwili kiedy kończę opowieść utartą już formułą: "Chcę wrócić do domu, jesteśmy tu zbyt nieszczęśliwe", sekretarka gubernatora odpowiada mi zdecydowanym tonem: — Jesteście obywatelkami tego kraju, Jemenkami. Nie możecie mieszkać gdzie indziej. — Doskonale wiem, kim jestem. A także, czego chcę. Jestem Angielką i chcę wrócić do domu. To takie wyczerpujące. Czuję się, jakbym była robotem, powtarzając i recytując bez przerwy to samo, przede wszystkim zaś tłumacząc, że wszelka perswazja w moim przypadku jest daremna. Zaczynam podejrzewać, że te kobiety przysłano tutaj wyłącznie w tym celu. Posługują się tymi samymi argumentami co Abdul Walii: skoro już mieszkamy w mieście, problem przestał istnieć! - Problem jest zawsze ten sam. Chcemy wrócić do domu. 230 Trzy kobiety wstają, ze swoimi papierami, dokumentami, biżuterią i swoim jemeńskim obywatelstwem. Widzę, że nie są zadowolone z moich odpowiedzi, ale grzecznie się żegnają nie robiąc żadnych komentarzy. Match nul. Mama jest w drodze. W krótkim czasie wszyscy się o tym dowiadują. Ma przylecieć samolotem z Jimmy Halleyem, konsulem brytyjskim, i tłumaczem z ministerstwa spraw zagranicznych. Ale nic nie przychodzi jej łatwo. Aby uzyskać wizę, musiała się napierw udać do ambasady Jemenu w Londynie, w towarzystwie Ellen i Bena z "Observera". Tam czyhało na nią stado fotografów i dziennikarzy z telewizji. Mama musiała przykucnąć w taksówce, z której wysiadła nieco dalej, koło pubu. Ellen zadzwoniła do ambasady, żeby wyjaśnić, co się dzieje i poprosić, aby ktoś dostarczył im papiery do wypełnienia. Trwało to pół godziny. Po czym taksówka odjechała z dużą prędkością w stronę lotniska. Samolot Lufthansy wylądował w Sanaa, gdzie Jim Halley wyszedł po mamę na lotnisko, aby odprowadzić ją do hotelu w pobliżu swojego domu. Stamtąd telefonuje dojmie. Z hotelu w Sanaa. Tym razem doskonale ją słyszę. — Jutro mamy się spotkać z ministrem spraw zagranicznych. Nie jestem pewna, czy nas przyjmie, podobno jest bardzo zajęty. — Kiedy przyjeżdżasz? — Słyszałam, że w Taez jest mgła, nie wiem, czy samolot wyleci wcześniej niż za jakieś dwa dni. — Kochamy cię, mamo... Są takie dni, kiedy płacz jest prawdziwym szczęściem. Rozdział XX Abdullah, wynędzniały, z szarą cerą i spuszczonym wzrokiem, siedzi na przeciwnym końcu salonu Abdula Walii. Przypatruje się 231 czubkom swoich butów. Samir spoczął całym swym olbrzymim ciałem na brzegu kanapy, jego wypchane policzki wyglądają, jakby nieustannie żuł qat. Tłuste ręce położył na kolanach. I on również patrzy gdzieś w bok. Mama widzi naszych "mężów" po raz pierwszy. Błyskawiczne spojrzenie, jakim ich obrzuciła, pełne jest nieskończonej pogardy. Wyczytałam w jej oczach, co myśli... Są żadni, bez godności, nieciekawi. Gdyby nawet byli napchani złotem, nie uprawniałoby to ich do kupienia jej córek. Choćby byli urodziwi, nic by to nie zmieniło. Zrozumieli i są ostrożni, wolą wpatrywać się w dywan lub we własne buty, aniżeli znowu spotkać się ze wzrokiem naszej matki. Mam nadzieję, że czują się upokorzeni. Abdul Walii i jego żona raz jeszcze udzielili nam gościny na tę pierwszą konfrontację, w dzień przyjazdu mamy. Jutro udajemy się do pałacu gubernatora razem z dziećmi, na spotkanie w obecności konsula Wielkiej Brytanii i jemeńskiego urzędnika. W salonie można by usłyszeć przelatującą muchę. Widząc, że wszystkie trzy zachowujemy milczenie, Abdul Walii prowadzi obu "mężów" do drugiego pomieszczenia, do salonu, gdzie się "żuje". Nareszcie, pozbywszy się tych dwóch kukieł, możemy sobie wszystko opowiedzieć. Przywiozła z Anglii zabawki, lalkę dla Tiny, ciężarówkę i samochodziki dla Haney i karuzelę dla Marcusa. Powiew z Anglii ściska mi serce. Birmingham i nasze własne dzieciństwo. Lalka Nadii, lalka Tiny siedzące obok siebie w pokoju, płyty, których tak pieczołowicie strzegłam przed moim braciszkiem Mo... Książki... Nasze dzieciństwo zostało spustoszone, nim zdążyłyśmy z niego wyrosnąć. I oto jesteśmy matkami. A mama-babcią... taka jeszcze młoda. Tina uśmiecha się do niej ciągnąc lalkę za włosy. Zachwycony Marcus przygląda się barwnej karuzeli, bojąc się wprawić ją w ruch. Jest bledziutki i zawsze smutny, ze zbyt dużym czołem i małymi podkrążonymi oczkami. Tina i Haney mają doskonałe zdrowie. Wkrótce zobaczę ich biegających pośród kwiatów, w angielskim ogrodzie. Mama jest wyczerpana, ale wygląda lepiej niż ostatnim razem, walka dodaje jej sił. Idziemy do "rodzinnego" mieszkania, gdzie ustawiłyśmy dla niej łóżko. — Nie ma mowy, byście spały z nimi w mojej obecności. To się musi skończyć. Dopóki tu jestem, nie chcę was widzieć z nimi w jednym pokoju. — Mamo, jeśli ktoś o tym powie Abdulowi Khada, będziemy miały nieprzyjemności. Znasz ich prawo. Gotów wrócić z Arabii Saudyjskiej i zrobić skandal. — Mało mnie obchodzi ich prawa. Jesteście moimi córkami i nie życzę sobie, żeby te typki z wami spały. Dlaczego ciągle boisz się tego człowieka? To prawda, nawet nieobecny budzi we mnie strach, tak jakby miał wyskoczyć z jakiegoś kąta, bić, grozić, że przywiąże mnie do łóżka, aby jego syn mógł dopełnić małżeńskiego obowiązku. Mama nie wie o wielu krzywdach, jakie mi wyrządził. Kiedyś dowie się, ale nie teraz. Na razie mnie samej zbyt trudno o tym zapomnieć. Tak więc Samir śpi sam tej nocy w pokoju, Abdullah zaś w salonie. Układamy się razem z dziećmi na matwacach w drugim pomieszczeniu. Mężczyźni nie ośmielają się protestować. Mama oznajmia, trochę za głośno: - Wolę nie mieć ich przed oczyma, w każdym razie chcę oglą dać obu jak najrzadziej się da. Nazajutrz ubieramy się na to oficjalne spotkanie u gubernatora. Mama patrzy na nasze czarne suknie i zasłony, i mówi zagniewana: — Ubierzcież się normalnie, jesteście Angielkami, jesteście wolne... Cóż to za strój? — Mamo... nie możemy. To niemożliwe stanąć przed tak ważnymi ludźmi w europejskim stroju. Nie lubią widzieć twarzy kobiet i... tak będzie lepiej. Nie chcemy źle ich do siebie usposobić! Jest jeszcze coś innego, co mama mogłaby opacznie zrozumieć. To, że wszystkie te lata przyzwyczajania się, ukrywania własnej twarzy, naznaczyły nas bardziej niż można by się tego 232 233 spodziewać. Stojąc bez zasłony przed gubernatorem czułabym się naga. Ponadto dobrze wiem, że nieprędko będziemy wolne. To dopiero pierwszy oficjalny etap i nie chcę ich w ten sposób prowokować, ryzykując, że wyekspediują mamę pierwszym samolotem, a nas odeślą na wieś. Jim Halley, konsul brytyjski, przyłącza się do nas przed wejściem do biura gubernatora. Jest to człowiek wyglądający sympatycznie, bardzo wysoki, o płomiennorudych, krótko obciętych włosach, mówiący z bardzo silnym szkockim akcentem. Obecność mężczyzny, Europejczyka, w garniturze, mówiącego naszym językiem, jest dla nas obu dużym oparciem, daje nam poczucie bezpieczeństwa. Już od lat nie spotkałyśmy "normalnego" mężczyzny. To znaczy takiego, który nie zachowywałby się jak pan i władca, jak Jemeńczyk. Biuro gubernatora mieści się w czteropiętrowym budynku. Wchodzimy na drugie piętro, potem czekamy w dużej sali umeblowanej skórzanymi kanapami i krzesłami stojącymi wokół ogromnego biurka. Prawie natychmiast pomieszczenie zapełnia się ludźmi. Gubernator, trzy sekretarki, przedstawiciel ministerstwa. Po jednej stronie Abdullah i Samir, po drugiej my razem z Jimem Halleyem i dziećmi. Przedstawiciel ministerstwa, klasyczny urzędnik o służalczym uśmiechu i chłodnym spojrzeniu, z wielkim wścibskim nosem i godną czterdziestką na karku, mówi bardzo poprawną angielszczyzną i to właśnie on rozpoczyna rozmowę. Pragnie usłyszeć naszą wersję całej historii, choć opowiadałyśmy ją już ponad dziesięć razy... Marcus jest nieznośny, biega wszędzie, chce się bawić i nieustannie krzyczy. Nie wiem już, jak mam go utrzymać i w pewnej chwili gubernator odzywa się suchym tonem po arabsku: - Każ mu milczeć! Ale nic się nie da zrobić, kiedy dziecko w wieku Marcusa postanowiło się awanturować. Im bardziej będę próbowała przeszkodzić mu w bieganiu i pokrzykiwaniu, tym gorzej będzie się zachowywał. Zresztą decyduję się zignorować ten nakaz i po chwili Marcus uspokaja się sam. Haney siedzi na kolanach Nadii, spoglądając wielkimi pełnymi zdumienia oczyma na wszystkich tych nieznanych ludzi. Tina śpi wtulona w matkę. Moje słowa padają teraz pośród nabożnej ciszy. Mężczyźni, niby winowajcy, opuszczają głowy, w miarę jak opisuję sposób, w jaki nas traktowano. Staram się nie być agresywna, posługując się prostymi i neutralnymi zdaniami. — Przed przyjazdem do Jemenu nie wiedziałyśmy, że nas wydano za mąż. Zmuszono nas siłą do sypiania z tymi chłopcami. — Czy teraz jesteście szczęśliwe? Pytanie pada z ust przedstawiciela ministerstwa. Patrzę mu prosto w oczy i dobitnie odpowiadam: - Nie. Zaczyna mi objaśniać jemeńskie prawa dotyczące małżeństwa, o których słyszałam już ze sto razy, i kończy znanym mi ostrzeżeniem: — Jeśli opuścicie Jemen, nie będziecie mogły zabrać ze sobą dzieci. Czy o tym wiecie? — Dlaczego? To są nasze dzieci. W końcu są to dzieci nieślubne. Nie należą do swoich ojców, których nigdy nie poślubiłyśmy legalnie. Te małżeństwa zostały zawarte bez naszej obecności, bez naszej zgody, dlaczegóż więc nie mogłybyśmy wyjechać razem z dziećmi? Żaden tutejszy mężczyzna nie lubf^łuchać, gdy kobieta odzywa się w taki sposób, wszyscy więc starają się mi przerwać. Ale zdecydowanie się upieram. Muszę tak postępować dla mojego dobra i dla dobra Nadii. - W tych małżeństwach wszystko jest fałszywe. Dokumenty są fałszywe, nikogo nie poślubiłam i moja siostra również nie. Nasze dzieci są tylko nasze. Jim Halley nie próbuje nawet mnie powstrzymać, zaszłam już zbyt daleko. Przedstawiciel ministerstwa prosi o głos, aby przedstawić swoją hipotezę. - Przyjmijmy, że uda się nam uzyskać wizy dla was wszy stkich. Czy pojechałybyście do Anglii razem z waszymi mężami? Jeśli nie, nie ma sposobu, byście zabrały ze sobą dzieci... Jeśli pojedziecie z mężczyznami, będziecie mogły zabrać dzieci. Nadia spogląda na mnie, ja na Nadię i razem odpowiadamy: - Zgoda. Zgodziłybyśmy się na cokolwiek, byle opuścić z dziećmi Jemen. 234 235 - A wy? Co o tym myślicie? Zgodzilibyście się wyjechać do Anglii razem z waszymi małżonkami i dziećmi? Oczywiście, jeżeli to możliwe... Chłopcy w milczeniu kiwają głowami, co jest jedyną oznaką ich zgody na tę propozycję. Przedstawiciel ministerstwa wygląda na uspokojonego tym, że znalazł rozwiązanie. - Dobrze, zajmiemy się wizami małżonków. Wniosek ów oznacza, że spotkanie jest skończone, wychodzimy w odpowiednim porządku, a ja zasypuję Jima Halleya pytaniami. — Pan w to wierzy? To możliwe? Czy się uda? — Wszystko zależy teraz od British Home Office, jeśli przyzna chłopcom wizy, będzie to możliwe... Dla was to oznacza dalsze oczekiwanie na decyzję, co naturalnie potrwa, ale nie bardzo wierzę, by okazała się pozytywna. Przypuszczam, że będzie odmowna. — Dlaczego? Dlaczego, jeśli jest to jedyny sposób, aby nas stąd wydostać? — Pomyślą, że to spisek, długoterminowy plan, mający ułatwić waszym mężom wyjazd do Anglii. — Ależ wszyscy wiedzą, że ich nie cierpimy! Obie z Nadią od lat nie zaprzestałyśmy mówić i pisać na ten temat... — Istotnie, ten argument jest korzystny. Być może jest to rozwiązanie... Dam im formularze z podaniem o wizę do wypełnienia, zrobimy to zaraz. Obaj "mężowie" muszą dowieść, że mają się z czego utrzymać w Anglii. Samir oznajmia Jimowi Halleyowi, że posiada dwanaście tysięcy funtów zaoszczędzonych w Arabii Saudyjskiej. Abdullah ze swej strony twierdzi, że ojciec mu pomoże i że dostanie od niego identyczną sumę. Pytają ich, czy składali już wcześniej podania o wizę angielską. Odpowiedź Samira jest przecząca. Abdullaha również. A przecież mój "mąż" przebywał w Anglii na leczeniu i mam nadzieję, że nie kłamie. Jim skrupulatnie rejestruje ich odpowiedzi. Na decyzję trzeba czekać pół roku. Sześć długich miesięcy... Widząc moją zrozpaczoną minę Jim obiecuje, że postara się sprawę przyśpieszyć, po czym odchodzi. Mama się nad czymś zastanawia. Znam ją dobrze, marszczy brwi, jej czarne oczy robią się maleńkie, błyszczące... Nie chce mówić przy chłopcach. Ale kiedy znajdujemy się same w mieszkaniu, kobiety i dzieci, ponieważ chłopcy wyszli po qat, mama mówi: - Odkryłam, że Abdul Khada i Gowad składali podania o wizy dla swoich synów w roku 1980... o wizy wyjazdowe do Anglii, argumentując, iż są oni żonaci z obywatelkami brytyjskimi. Wyma gano jednak, by stawili się wraz z małżonkami na wspólne przesłu chanie w ambasadzie. Oczywiście nie mogli tego uczynić i nadzieje ich się rozwiały, ponieważ małżeństwa były nielegalne. Porzucili więc ten zamysł. Ale ich podania nadal znajdują się w Sanaa, w am basadzie brytyjskiej. Nie rozpatrzone. To dowód, że wasz ojciec wyłącznie dlatego sprzedał was tym ludziom. Sprzedał im wasze obywatelstwo. Gdybyśmy się nie oparły, gdybym od pierwszego dnia nie krzy czała o mojej nienawiści, byłoby się im udało. Teraz lepiej rozu miem, dlaczego Abdul Khada chwytał się wobec mnie wszystkich sposobów. Ciosy, otępiające sześć miesięcy spędzone w jego restau racji w Hays. I ten gwałt, natychmiast, pod groźbą, w nadziei, że prędko będę w ciąży i rzekome małżeństwo zaowocuje. Zadał sobie niemało trudu przy tym chorym synu... Trzeba było pięciu lat, aby Marcus mógł się narodzić. .*¦" Przez cztery tygodnie mama pozostaje z nami w mieszkaniu w Taez i chroni nas przed wszelkimi kontaktami z Samirem i Abdul-lahem. Czasem jednak jest to powód kłótni. — Powiem o tym gubernatorowi, odeśle twoją matkę do Anglii... Nie ma prawa przeszkadzać mi w sypianiu z tobą... — Gadaj sobie, małpiszonie... nie ma tu twojego ojca, żeby mnie przywiązał do łóżka albo zbił. Twój ojciec za bardzo się boi. Tymczasem na nasz temat krążą przeróżne pogłoski. Mówi się, że Abdul Khada i Gowad przekupili gubernatora i że nigdy stąd nie wyjedziemy... Albo przeciwnie, że wyjeżdżamy za pół roku... Ktoś do nas telefonuje twierdząc, że zna prezydenta i jest w stanie wyrwać nas z Jemenu już za tydzień... Ktoś inny utrzymuje, że nasz ojciec wysłał list do gubernatora gwarantując mu, że nie opuścimy tego kraju. 236 237 Dziś mama musi polecieć do Sanaa, aby odebrać paszport, bo Jim Halley załatwił jej przedłużenie wizy. Towarzyszymy mamie na lotnisko. W poczekalni lotów wewnętrznych wiszą nasze fotografie z rozporządzeniem zatrzymania nas. Jesteśmy traktowane jak uciekinierki... i straże mają nam przeszkodzić w zbliżeniu się do lotniska. Te zdjęcia wystawione na widok publiczny są dla nas najgorszym upokorzeniem. Odnoszą się tu do kobiet, które po prostu chcą wrócić do swojego kraju, niby do zbrodniarek zbiegłych z więzienia. Potwory... potwory. Prowadzą nas pod przymusem, między dwoma strażnikami, prosto do dowódcy policji Abdula Walii. - Dlaczego? Ryczę z wściekłości. - Dopóki sprawa nie zostanie rozwiązana, musi tak być. Kobie ta nie może opuścić tego kraju bez zgody męża. Czasami odnoszę wrażenie, że pływam w bagnie obrzydliwej hipokryzji. Pewna jemeńska kobieta stoi po naszej stronie. Przewodnicząca stowarzyszenia kobiecego w Taez. Ta sama, która już z nami rozmawiała. Nowoczesna, ładna, ubrana po europejsku, wykształcona, znająca obce kraje, ma pozycję społeczną, jaka należy tutaj do rzadkości. Któregoś dnia opowiadam jej, że w czasie ostatniego porodu pewna stara kobieta ze wsi "operowała" Nadię, aby ułatwić wyjście na świat dziecka, że operacja warg sromowych odbywała się za pomocą żyletki, bez dezynfekcji, i że Nadia ciągle jeszcze jest cierpiąca. Rana nieustannie się jadzi. Moja rozmówczyni proponuje nam dyskretną wizytę u znajomego lekarza. Przechodzimy kontrolę lekarską w dość nowoczesnej klinice. Przypuszczam, że dostęp do tego rodzaju pomocy możliwy jest tylko dla ludzi bogatych, wykształconych i ustosunkowanych. Nadia cierpi na infekcję wymagającą leczenia antybiotykami i kuracja rozpoczyna się natychmiast. Potem kobieta-lekarz zapytuje nas: — Czy używacie jakichś środków antykoncepcyjnych? — Nie. — Więc jak postępujecie? — Staramy się mieć możliwie jak najmniej stosunków. - Macie szczęście, że nie zachodziłyście częściej w ciążę... Każdej z nas daje zapas pigułek tłumacząc dokładnie, jak je zażywać. - Kiedy tylko mogę, daję je tutejszym kobietom. Jedyny prob lem to ukryć sprawę przed mężczyznami... Odmawiają antykoncep cji, podczas kiedy śmiertelność dzieci w tym kraju jest przerażająca i wiele młodych matek umiera w połogu z braku odpowiedniej pie lęgnacji, a przede wszystkim informacji. W mieście staramy się temu zaradzić. Myślę o kobietach z Hockail i Ashube... O moim porodzie na podłodze, w cuchnącym domu, śmierdzącym oborą i dymem z pochodni. O "położnej", która rozdzierała mi brzuch, zupełnie jakby pomagała kozie albo krowie... Te małe niebieskie pigułeczki są jak magiczny prezent. Mama jest w siódmym niebie i teraz co wieczór szepcze do ucha: - Zażyłaś? Nie zapomniałaś? Raczej wyrzekłabym się jedzenia, aniżeli zapomniała zażyć moją pigułkę. Nawet jeśli i tym razem mama będzie musiała wyjechać i pozostawić nas na łasce chłopców... zapas wystarczy na sześć miesięcy. Do tego czasu uciekniemy Jrtąd. Ta pigułka, którą zażywam tuż przed nosem Abdullaha, sprawia, że na powrót staję się Angielką. Już mnie nie będzie miał. Któregoś dnia, bez uprzedzenia, do naszych drzwi zadzwonił mój brat Ahmed. Mama patrzy na wchodzącego i mówi: - Dzień dobry panu... Ten wysoki dwudziestopięcioletni chłopak jest jej nie znany. Jej syn... Popycham Ahmeda do przodu. - Mamo, to Ahmed... Ahmed, to mama... Powtarzam to dla niej po angielsku, po arabsku dla niego, i padają sobie w ramiona. Rozdzielają ich dwadzieścia trzy lata. Nie wiedzą, co sobie powiedzieć. Mama mu się przypatruje, dotyka go, ściska. - Jesteś przystojny... 238 239 Ahmed ma łagodną twarz, łagodne oczy, gęste uniesione brwi, co przez kontrast jeszcze bardziej podkreśla tę łagodność. Nawet jego uśmiech jest miły. Trochę podobieństwa do Nadii i chwilami to samo pełne smutku spojrzenie. Mama jest tak szczęśliwa, że nieustannie krąży wokół niego. Rozmowa nie jest łatwa, muszę im służyć za tłumacza. Opowiedziałam już mamie całą historię Ahmeda, ale pragnie wiedzieć jeszcze więcej. W ciągu paru dni nie da się nadgonić ponad dwudziestu lat nieobecności. Ahmed jest w towarzystwie brata naszego ojca, przybyłego z Arabii Saudyjskiej. Jest młodszy od ojca, fizycznie bardzo podobny, ale charakter ma całkiem inny. Stryj Hassan, inteligentny i o żywym usposobieniu, dowiedziawszy się o naszej historii, ogromnie był zaszokowany postępowaniem swojego starszego brata. Bez wahania staje po naszej stronie. Wstydzi się całej tej propagandy wokół rodziny. Nazwisko Muhsen, trzeba przyznać, znalazło się na łamach wszystkich gazet. Ahmed wystąpił z wojska i ma pewien cel. - Zapytaj mamę, czy i mnie może pomóc w wyjeździe. Nie chcę pozostać w Jemenie. Gdybym mógł zamieszkać w Anglii i tam pracować, byłbym mniej nieszczęśliwy. Jeszcze raz wzywamy pomocy Jima Halleya, ale w wypadku Ahmeda jest to względnie proste. Przez matkę jest poddanym brytyjskim i zdobycie wizy dla niego nie będzie skomplikowane. Mężczyźni mają więcej szczęścia. Być może Ahmed znajdzie się w Anglii przede mną. W jaki sposób nasz ojciec się dowiedział o decyzji Ahmeda, to jeszcze jedna z tajemnic arabskiego telefonu. Ale rozpoczyna wszelkie dostępne mu starania, aby przeszkodzić synowi w opuszczeniu Jemenu. Z początku wydaje mi się, że będąc w Anglii niewiele zwojuje. Ale się mylę. Któregoś dnia stryj przychodzi do nas zaniepokojony, pytając, czy widziałyśmy Ahmeda. - Zniknął od kilku dni, bardzo się martwimy. Obaj mieszkając w Taez, u przyjaciół rodziny bardzo zeuropeizowanej, której syn jest lekarzem, tak jak my oczekiwali na wynik swoich starań. Ahmed nie jest typem człowieka, który wyjechałby bez powiadomienia. Ponieważ Abdul Walii jest dowódcą policji i równocześnie naszym jedynym prawdziwym łącznikiem z władzami, zwracamy się najpierw do niego. Nie wie o niczym, ale obiecuje prędko się dowiedzieć i jeden z jego informatorów w ciągu paru godzin przynosi wiadomość: Ahmed jest w więzieniu. Dlaczego? Czego się dopuścił? Na razie to tajemnica. Nie zwlekając decyduję, że same udamy się do tego więzienia po informacje i cała rodzina - Nadia, mama, stryj, ja, a także dzieci - wsiadamy do taksówki. Przy wejściu, przed ogromną stalową bramą, stoi uzbrojony w strzelbę strażnik. Pytam go śmiało: - Chciałabym wiedzieć, czy jest tutaj Ahmed Muhsen. Wygląda na zaskoczonego, że kobieta zwraca się do niego na ulicy, ale okazuje się dość uczynny. - Dowiem się. Parę minut później wraca. — Jest. — Dlaczego go uwięziono? — Nie wiem... ^m — Chcę to wiedzieć. — Nie, to zabronione. Potrzebne jest zezwolenie... — Ale ja chcę wiedzieć, to mój brat. — Nie warto, wkrótce wyjdzie na wolność. - Kto panu zapłacił za takie informacje? Tu wszystko załatwia się za pieniądze. Czy trzeba panu zapłacić, żeby go zobaczyć? Znowu w napadzie złości zaczynam wrzeszczeć na ulicy. Strażnik grozi mi strzelbą, warcząc: — Przymkniesz się? — Proszę, strzelaj! No, jazda! Stryj wyskakuje z taksówki, chwyta mnie za ramiona, starając się mnie odciągnąć i uspokoić. - Zana... uspokój się... to nie ma sensu krzyczeć na strażnika. On nic tu nie poradzi... zachowujesz się jak wariatka... To prawda, chwilami zachowuję się jak wariatka. Tracę kontrolę nad nerwami. Od lat obgryzam tu paznokcie. Bezsenność mnie 240 16 - Sprzetkne 241 rozłożyła. W tej chwili odnoszę wrażenie, że wszystkie te historie, cała ta gadanina i oczekiwanie wykończą mnie zupełnie. Stryj pociąga mnie do tyłu i zmusza, abym wsiadła do taksówki. — Abdul Walii zajmie się tym. Jeśli Ahmed nie popełnił żadnego przestępstwa, wyciągnie go stąd. — Ależ on nic nie zrobił! To wszystko jest zmontowane! Po paru godzinach udręki w mieszkaniu pojawia się policjant wysłany przez Abdula Walii i udziela nam dodatkowych informacji. Ahmed został zamknięty, ponieważ jakoby miał zamiar nas porwać, razem ze swym stryjem, i wywieźć z kraju! Zawezwany do gubernatora stawił się nie podejrzewając niczego i tam natychmiast go zatrzymano. Miałam rację, wszystko zostało zmontowane. I sama powiem gubernatorowi, co o tym sądzę. Komu przyszłoby do głowy, że mój brat chciałby nas porwać? Jadę z Nadią, pozostawiając dzieci pod opieką mamy. Przechodzimy przez bariery zabezpieczające, wspinamy się na piętra i kiedy sekretarka gubernatora, ta sama, która z nami rozmawiała w domu Abdula Walii, wprowadza nas do biura, jestem tak rozwścieczona, że nie wiem już, co mówię. Nadia ciągnie mnie za suknię, sekretarka usiłuje mnie uspokoić, częstuje nas herbatą. Ale na próżno. — Chcę, by uwolniono mojego brata z więzienia! Słyszycie? Dość mam tego wszystkiego. Za co się nas tu uważa? Za bydło? — Ależ ja nic zrobić nie mogę, trzeba czekać... - Odmawiam czekania, dość mam tego. Czekam od lat na powrót do domu! Nie będę czekała ani minuty dłużej! Podczas kiedy to wszystko wykrzykuję, ktoś musiał zawiadomić Abdula Walii, pojawia się bowiem wściekły w biurze sekretarki. — Co wy wyprawiacie? Zwariowałyście obie! Nikt wam nie pozwoli interweniować... — Zupełnie mnie nie obchodzą wasze zezwolenie. — Proszę natychmiast pójść ze mną. - Nigdzie nie pójdę, dopóki mój brat nie zostanie uwolniony. Dowódca policji w Taez zapewne nigdy nie miał do czynienia z dziewczyną taką jak ja. Przez chwilę ścieramy się wzrokiem, potem on ustępuje. - Chodź więc, pójdziemy po niego. 242 Nie wiem, czy moja interwencja rzeczywiście pomieszała im szyki, być może obawiają się, że prasa zostanie powiadomiona za pośrednictwem ambasady. W każdym razie natychmiast powracamy taksówką do więzienia. Abdul Walii sam udaje się do biura administracji i pół godziny później wychodzi z Ahmedem. Mój brat wskakuje do taksówki, blady i ogromnie wstrząśnięty. - Bił mnie strażnik. Grozili mi. Mówili, żebym przestał się mieszać w nie swoje sprawy... Że to mnie nic nie obchodzi... Nicze go nie zrobiłem... Nic z tego wszystkiego nie zrozumiałem. Rozmyślam z niechęcią o tych ludziach, urzędnikach, policjantach, gubernatorach, którzy robią wszystko, co zechcą, bez dowodu, bez adwokata, bez niczego... Tutaj jednostka jest zdana na ich łaskę i my również. Nasze sprawy z policją jeszcze się nie zakończyły. Któregoś ranka, kiedy jesteśmy same z mamą w mieszkaniu, ktoś puka do drzwi. Otwieram, na progu stoi policjant w mundurze, w berecie na głowie i ze strzelbą przewieszoną przez plecy. Można by powiedzieć, że zawsze są gotowi do strzału... Za nim mężczyzna w białej dżelabie, o niedobrym wyglądzie i gniewnym głosie. — Czy jest wasza matka? — Jest w pokoju. Wskazuję mężczyźnie pomieszczenie, w którym mieszkamy, pełne materaców, z gołymi ścianami, bez mebli. Mężczyzna podchodzi do mamy i zwraca się do niej sztucznym tonem, złą angielszczyzną: — Miriam Ali, oświadczam, że pani turystyczna wiza jemeńska wygasła. Narusza pani prawo! — Nieprawda, nie wygasła. Mam jeszcze cztery dni... — Wie pani, co się stanie, jeśli pani przekroczy ostateczną datę? Policjant stojący obok chwyta strzelbę, kładąc palec na spuście. Mama nie daje się onieśmielić i odpowiada pewna siebie: — Moja wiza nie wygasła. — Proszę mi dać paszport! Mama wręcza mu paszport, tamten zaczyna go podejrzliwie przeglądać. Mama nie daje za wygraną: - Kto pana przysłał? 243 Mężczyzna nie odpowiada. - Proszę mi zwrócić paszport! I proszę stąd wyjść. Mam jeszcze cztery dni i wcześniej nie wyjadę! To, co robicie, jest śmieszne! Mężczyzna w białej dżelabie oddaje jej paszport wściekły, strzela palcami na policjanta i obaj wychodzą. Niestety zaczynamy się przyzwyczajać do tego grubiańskiego sposobu zastraszania ludzi. Mamie pozostały już tylko cztery dni. Cztery małe biedne dni. I tuż przed jej odjazdem docierają do nas najświeższe wiadomości. British Home Office zwraca podania o wizy dla naszych "małżonków''. Obaj skłamali. Samir nie ma pieniędzy ani żadnych środków utrzymania w Anglii. Jeśli chodzi o Abdullaha, skłamał twierdząc, że nigdy wcześniej nie składał podania o wizę. Odmowa. Nigdy nie wyjedziemy z dziećmi. Jeśli uzyskamy dla siebie zezwolenie, będziemy musiały pozostawić je w Jemenie. Wyjechać pozostawiając Marcusa - trudno to sobie wyobrazić. Dręczy mnie myśl: to biedne maleństwo, które dopiero co zaczęło chodzić, które mnie tak potrzebuje, które płacze, kiedy tylko gdzieś wyjdę bez niego... I Nadia... Mama odjeżdża. Tak czy owak nie ma wyboru, lepiej, żeby wróciła do Anglii, by stamtąd nam pomóc. Tutaj zrobić może niewiele. Ale jej obecność była dla nas taką pociechą. Takim murem oddzielającym nas od "tych dwóch". Tych "mężów", nędznych kłamców. Specjalnie skłamali. Abdul Khada przewodzi męskiej mafii, do której należy mój ojciec. Mogą zamknąć Ahmeda w więzieniu, mogą nas szantażować. Mogą wszystko. Tym razem pozwala się nam pojechać z mamą landroverem Ab-dula Walii aż na lotnisko w Taez. Towarzyszą nam "mężowie". Budynek jest nowy, cały ze szkła, i widać lądujące i startujące samoloty. Zostało nam już tylko dziesięć minut do odlotu. Przez dziesięć minut mamy przerażające odczucie, że jesteśmy na zawsze skazane na życie w tym kraju. Powiedzieć jej "do widzenia", uściskać ją, patrzeć, jak przechodzi przez drzwi dla odlatujących i idzie w stronę samolotu... Podczas gdy od tak dawna pragniemy tylko jednego: wsiąść do samolotu razem z nią. Ulecieć w niebo... Mój Boże, ulecieć tak daleko, żeby nazwa tego przeklętego kraju zniknęła z naszej pamięci. Nadia płacze i Haney wybucha łkaniem w tym samym momencie co matka; ma trzy latka i zaczyna dużo rozumieć. Mama odeszła płacząc, płacząc odwróciła się, by nam powiedzieć: - Nie martwcie się... to już niedługo... przysięgam wam... Abdul Walii towarzyszy jej aż do cła, a my zostajemy po drugiej stronie szklanej przegrody, z dziećmi w ramionach, dając jej znaki. - Babunia odjeżdża, Marcus... Powiedz "do widzenia" babuni... Samir i Abdullah pożegnali się również jak hipokryci. Odzyskali nas znowu. Za pomocą swoich kłamstw. Czekamy, aż samolot wystartuje, przeleci nad naszymi głowami i zamieni się w maleńki punkcik. Trzeba wracać. W drodze z lotniska samochód przystaje w rozległym parku, gdzie zbudowano dla dzieci dużą karuzelę. Samir i Abdullah grają rolę ojców rodziny po raz pierwszy. Dzieci bawią się i nasi "mężowie" bawią się także. Dla dzieci są bardziej jak bracia aniżeli prawdziwTojcowie. Abdullah nigdy nie okazał Marcusowi najmniejszej oznaki uczucia. Nigdy nie kupił mu ubranka; jeśli dziecku czegoś potrzeba, zawsze muszę go o to prosić. Myślę, że nie zdał sobie sprawy, że jest ojcem. Dla niego syn nazywa się Mohammed i tyle mniej więcej wie na jego temat. Ten park, ta karuzela, dzieci bawiące się z ojcami, my obie przyglądające się temu w milczeniu, ze ściśniętym sercem. Sztuczna scenka z życia rodzinnego w Jemenie... A tymczasem samolot leci w stronę Anglii. Kto mógłby wiedzieć, że pod czarną zasłoną kobiety płaczą i dlaczego? Ale dzieci bawiły się dobrze. Marcus jest bardzo chory, nic nie je, bardzo schudł, i widzę, jak z dnia na dzień słabnie, nie wiadomo dlaczego. Tak jakby życie opuszczało go powoli. Tym razem obie z Nadią odwozimy go do szpitala. 244 245 "Angielki z Taez" są teraz sławne we wszystkich prawie urzędach i nawet na ulicy. Z zasłoną czy też bez - wszyscy nas rozpoznają. Ta wątpliwa popularność okazuje się użyteczna, ponieważ zostaję skierowana prosto do gabinetu lekarza, zresztą jest to być może zwykły pielęgniarz. Ale to mi nie przeszkadza, pragnę po prostu wiedzieć, na co cierpi moje dziecko, i chcę, by je leczono. Lekarz prowadzi nas do sali wyposażonej jak laboratorium, gdzie robi się prześwietlenia i pobiera krew. Jest młody, mniej więcej trzydziestoletni, wysoki, jasnowłosy i miły. Wygląda na zdziwionego moim wtargnięciem i uważnie bada Marcusa. — Jest bardzo słaby. Przede wszystkim trzeba mu zbadać krew. — Co mu jest? — Nie jestem w stanie wam powiedzieć. Potrzebne jest badanie. Przy ukłuciu igłą Marcus pojękuje. Pobierają mu wiele probówek krwi. Jest taki blady, że mam wrażenie, iż wytoczono zeń tych parę kropel życia, jakie mu jeszcze pozostały. - Proszę wrócić jutro po wyniki, zobaczymy, co trzeba zrobić. I przyjdźcie prosto tutaj, nie ma sensu czekać. Nazajutrz, po nocy pełnej niepokoju i czuwania nad Marcusem, spotykam się z lekarzem i jego poważna mina ściska mi serce. — Co mu jest? — Pilnie potrzebna mu transfuzja, sprawa jest poważna. Jest bliski śmierci, ale ma szanse, można go uratować. Gdyby go pani tu nie przywiozła, niedługo byłby wytrzymał. — Jak zdobyć krew? W Anglii, w szpitalach, krew jest na miejscu, ale w Jemenie nie ma mowy o czymś takim. — Najlepiej byłoby dać mu krew ojca. Jeśli grupa jest ta sama... — Nie zgadzam się, nie chcę, by otrzymał cokolwiek od ojca. Abdullah był operowany w Arabii Saudyjskiej i Bóg jeden wie, jaką podejrzaną krew mu tam podano... W niektórych krajach handel krwią stanowi społeczne zagrożenie. Poza tym sama myśl o tym, że moje dziecko miałoby się w ten sposób związać z mężczyzną, którego nie cierpię, jest dla mnie odpychająca. Nie mówię o tym przy lekarzu, ale on zdaje się wyczuwać tę niechęć. Moja grupa krwi, którą znam od szkolnych lat, nie jest odpowiednia. Lekarz podejmuje decyzję: - Mam tę samą grupę co pani dziecko. Zrobię jeszcze test dla wszelkiej pewności i jeśli się uda, dam mu moją krew. Drugi lekarz przychodzi pobrać mu krew, wszystko trwa jakieś dwadzieścia minut. Ten człowiek jest cudowny. Dlaczego to zrobił? Nie daje przecież wszystkim swojej krwi, to niemożliwe. Wyobrażam sobie, że wiedząc o naszym położeniu stara się na swój sposób naprawić zło, jakie nas tu spotkało. Kładą Marcusa na stole. Jest tak słaby, że nie potrafi nawet otworzyć oczu. Lekarz szuka żyły w tym małym, kruchym ciałku, na którym skóra stała się szara, blada. Rączki są zbyt chude, nie może znaleźć żyły wystarczająco wyraźnej i silnej, aby mogła wytrzymać transfuzję. Tylko żyła na czole, odcinająca się na cienkiej skórze, jest doskonale widoczna. - Tędy wstrzykniemy mu krew, to jedyne wyjście. Igła zagłębia się w żyle, całe ciało sztywnieje, Marcus zaczyna krzyczeć i szarpać się. Muszę go trzymać w ramionach, muszę patrzeć na krew wpływającą powoli do głowy mojego dziecka, nie pozwalając mu się ruszać. Jest to barflzb wstrząsające, strach, że igła się przesunie, że cenna krew popłynie w próżnię... Po paru minutach Marcus zasypia i transfuzja trwa. Zostajemy tam dwie godziny. Trzymam go ciągle w ramionach, pochylam twarz nad jego twarzyczką, oddycham cicho, śledzę każdy jego ruch, wpatrując się w powolny przepływ czerwonej krwi, aż do igły. Przez dwie godziny cierpię z powodu olbrzymiego poczucia winy. Wkrótce go pozostawię. Decyzję o odjeździe i pozostawieniu go tutaj podjęłam w moim sercu już dawno. Ale teraz... widząc go w tym stanie, wiedząc, że w przyszłości będzie sam...w jakich rękach? Jak pielęgnowany? A jeśliby umarł? Gdyby umarł nawet w tym momencie, w moich ramionach... kamienieję z przerażenia. Nadia czeka w kącie sali, nie uprzedziłyśmy nikogo. Nie chciałam, żeby dowiedział się ojciec, żeby się do tego mieszał, nie chciałam, by dawał swoją krew. Uważam go za chorego, jego krew za zgniłą, niedobrą. To silniejsze ode mnie, nie zniosłabym, żeby mu jej dał choćby kroplę. Ale teraz potrzebuję pomocy, żeby przewieźć 246 247 mojego syna. Nadia wraca do mieszkania, aby prosić chłopców o pieniądze na taksówkę. Powraca z Abdulem Walii, który sprawia wrażenie wściekłego z powodu mojej inicjatywy. Nadia tłumaczy mi, że w domu nie było nikogo, pewnie poszli do kogoś żuć qat. Prowadzić nie kończące się dyskusje w towarzystwie mężczyzn - nieraz zastanawiam się, na jaki temat - pić herbatę, żuć qat i gawędzić to jedyne ich zajęcie, a kobiety muszą sobie radzić same. Abdul Walii pragnie wiedzieć, co się stało, ale tak naprawdę sama niewiele wiem. Na co cierpi mój syn? Lekarz, który co chwila przychodzi kontrolować przebieg transfuzji, nie powiedział mi nic oprócz tego, że krew jest mu potrzebna. Musiał mieć chyba rację, bo stopniowo Marcus nabiera kolorów. Jego blade policzki zaróżowiły się. Twarz jest mniej skurczona, śpi odprężony, spokojnie oddychając. Zabieramy go do domu. Przez następne dni powoli odzyskuje siły, zaczyna normalnie jeść. Patrząc, jak znowu bawi się na małym materacu, położonym na podłodze, swoją różnokolorową karuzelą, którą mama przywiozła mu z Anglii, zaczynam się dręczyć na nowo. Będzie miał takie same kłopoty ze zdrowiem jak jego ojciec, być może te same deformacje wymagające operacji. Niewiele wiem o medycynie, jeszcze mniej, odkąd jestem uwięziona w Jemenie. Kiedy czuję się niezdrowa, walczę z chorobą, jak długo się da. Nie mam ani trochę zaufania do ich lekarstw i dziwnych naparów. Chorowałam na malarię i wyleczyłam się z niej prawie sama. Miewałam różne niedomagania, nie przyznając się nawet do tego. Przez jakiś czas pomagał mi lekarz ze wsi, szczególnie w kłopotach ze snem... Jeśli chodzi o resztę, stwardniałam, wszystko stało się we mnie bardziej wytrzymałe. Zdałam sobie sprawę, jak wiele mogę fizycznie znieść. Nie mówię Nadii o wszystkich niepokojach i strachach, jakie gnieżdżą się w mojej głowie. Jest na to zbyt wrażliwa. A oprócz niej nie mam nikogo. Nawet mamie nie opowiedziałam wszystkiego, co tutaj przeszłam. Są rzeczy, których wyrazić się nie da. Cierpienie związane z koniecznością pozostawienia tu Marcusa w dniu, kiedy opuszczę ten kraj, należy do uczuć, jakich wypowiedzieć niepodobna. Jednej rzeczy mogę być pewna, że będąc chłopcem nie będzie udręczony. Nie wiem, czy potrafiłabym opuścić córkę. Nie wiem. Nie przypuszczam. Ale pozostawić chłopca silnego i zdrowego byłoby mi łatwiej aniżeli tę słabą istotę, która będzie musiała walczyć o życie... Rozdział XXI Nasza sytuacja od paru tygodni zatrzymała się w martwym punkcie. Komplikacje w stylu jemeńskim, prawie nie do przebycia. Ze strony Nadii, jeśli mi tak wolno powiedzieć, sprawa jest względnie jasna. Dowiedziałyśmy się od Jima Halleya, że Samir może ostatecznie otrzymać angielski paszport, ponieważ jego ojciec Gowad uzyskał ostatnio obywatelstwo brytyjskie. Coś niesłychanego! Tyle tylko, że Samir nie bardzo się śpieszy ze złożeniem podania w ambasadzie. Wydaje mi się jednak, że dla Nadii jest to szansa. Będzie mogła wyjechać stąd pierwsza, razem z dziećmi. Wolę opuścić Jemen po niej, obawiam się zawsze, że jeśli zostanie sama, nie będzie miała dość silnej woli, aby walczyć. Poganiam Samira, tym bardziej że mój własny paszport leży już gotowy w ambasadzie w Sanaa. Mama pozostawiła nasze dokumenty Jimowi w obawie, że tutaj, w Taez, ktoś mógłby nam je ukraść albo znikłyby, tak jak oryginały. Nareszcie Samir się decyduje. Pojedziemy do Sanaa landroverem Abdula Walii i odbierzemy dokumenty. Abdullah nie wybiera się, nie wiem nawet, gdzie przebywa, opuścił mieszkanie nie pozostawiając żadnej wiadomości. Osobiście zupełnie mi to nie przeszkadza. Nie jest mi do niczego potrzebny, może sobie znikać, ile chce. Jak zwykle wyruszamy wcześnie rano. Droga z Taez do Sanaa jest wyasfaltowana, podróż trwa około czterech godzin. Późnym przedpołudniem docieramy do przedmieścia Sanaa, gdzie Abdul Walii ma posiadłość, mniejszą niż w Taez, ale równie piękną. W stolicy jest chłodno i wilgotno. Chłód i wilgoć zalegają też dom od"~wielu miesięcy nie zamieszkany. Jesteśmy w bogatej dzielnicy, wszystkie 248 249 sąsiednie otoczone są wysokimi murami, architektura jest wspaniała. Fasady ozdobione są geometrycznymi białymi rysunkami, mającymi podkreślić każdy występ muru, każde okno. Niektóre wyłożono przejrzystym alabastrem. Najbardziej luksusowe budynki mają okna o podwójnych witrażach. Wieczorne oświetlenie przenika blaskiem każdą szybę. Dekoracja jak z baśni z tysiąca i jednej nocy... Podobnie jak w Taez, kontrast pomiędzy dzielnicami bogatymi i biednymi jest olbrzymi. Abdul Walii szczyci się swoim domem; jego sąsiedzi to adwokat, lekarz, przemysłowiec... Tutaj zatem mamy czekać na paszporty. Wkrótce Samir powraca z ambasady z wiadomościami o pewnej komplikacji. Jego ojciec nie wypełnił potrzebnego dokumentu i najwyraźniej nie ma zamiaru tego uczynić. To oczywiste, że Gowad nie chce, aby Nadia wyjechała do Anglii i dlatego przeszkadza synowi w uzyskaniu odpowiednich papierów. Chcąc opuścić Jemen razem z dziećmi Nadia musi być wpisana do paszportu Samira. Chyba że zgodzi się wyjechać sama... tak jak ja. Cokolwiek byśmy przedsięwzięły, sieć, jaka nas oplata, jest ciągle ta sama. Czekamy jednak na wydanie nam paszportów osobistych. To jednak jest coś... Od czasu wyjazdu na "wakacje" nigdy więcej mojego paszportu nie widziałam. Jutro musimy wracać do Taez i nikt już nie wspomina o dokumentach. Moje nie są jeszcze gotowe. Abdul Walii ma je dać do opieczętowania czy coś w tym rodzaju. Mama przecież pisała, że wszystko jest w porządku. Można by powiedzieć, że przyjechaliśmy nadaremnie i nic nie mogę zrobić, aby przyśpieszyć bieg spraw. Czekałam na ten paszport jak na jakiś skarb. Śniłam o nim, widziałam go już w moich rękach, z wszystkimi pieczątkami, małą książeczkę wolności. Landrover odwozi nas do Taez i Abdul Walii pokazuje mi dokument pokryty pismem arabskim. - To twój rozwód. Natychmiast wkłada na powrót papier do kieszeni. - Jaki rozwód? Jestem zaszokowana. Nikt nie wspomniał mi nigdy o rozwodzie. — Dlaczego mam się rozwodzić? Przecież nawet nie jestem zamężna. — Jesteś już tu wystarczająco długo, żeby znać nasze zwyczaje. Potrzebny ci jest dokument świadczący o tym, że nie jesteś mężatką. Kiedy rozwód zostanie ogłoszony, będziesz mogła żyć tam, gdzie zechcesz. Tu, w Taez, z Marcusem, albo... w Anglii, bez niego. Wybierzesz sama. — A Nadia? — Nadia na razie pozostanie tu wraz z mężem. - Ale kto o tym rozwodzie zadecydował? Abdul Walii macha ręką. - Bez znaczenia, tak czy owak ten rozwód jest ci potrzebny... Najwyraźniej rząd jemeński ma mnie dość. Minister spraw zagranicznych skontaktował się z ambasadą brytyjską, proponując wybór następujący: albo Abdullah podpisze zgodę na mój wyjazd z Jemenu... albo wyrazi przyzwolenie na rozwód. Abdullah zdecydował się na rozwód. Zastanawiam się, w jaki sposób udało się im go przekonać. Jego ojciec był temu przeciwny, a on tak się go boi! Zapytam jednegw z policjantów Abdula Walii, jest dość wyrozumiały i wielokrotnie informował mnie już o pogłoskach i nagłych zmianach w toku naszej sprawy. — Uwięzili Abdullaha. Przebywa w areszcie, w miejscu znajdującym się o pięć godzin drogi od miasta. — To dlatego nie przyjechał do Sanaa, że jest uwięziony? Ale za co? Jakie popełnił przestępstwo? — Żadne... Odmawiał podpisu. W celi nieustannie płakał, ojciec zabronił mu się rozwieść. Trzeba go było przekonać... — To znaczy, że władze chcą się mnie pozbyć? Na takie pytanie mój rozmówca nie może udzielić odpowiedzi. Ale Abdul Walii może. Wiedział o wszystkim i nie zdradził się ani słowem. To utrzymywanie nas w nieustannej niepewności jest czymś przerażającym. Wieźć mnie do Sanaa po nie istniejący paszport, wiedząc równocześnie, że Abdullah jest w więzieniu... — Abdulu Walii, czy to prawda, że Abdullah jest uwięziony? — To prawda, ale wyjdzie na wolność. — — 250 251 — Dlaczego mi o tym nie powiedziano? — Ponieważ nie wyrażał zgody. I to przez dłuższy czas. Nie było sensu informować cię o tym przedwcześnie. Ojciec był przeciwny, a synowie... Słuchają swoich ojców. Stara piosenka. — Ale, powtarzam to znowu, nikogo legalnie nie poślubiłam! — Pół roku temu, po przyjeździe tutaj, podpisałaś dokument... — Chodziło o opiekę nad dziećmi, zwykły papier urzędowy... Powiedział pan, że w danym momencie nie było innego wyjścia... — Byłaś zatem mężatką, a teraz się rozwodzisz. Subtelnie zrobione. Nie mam już sił do wszystkich tych dokumentów, pertraktacji, oszustw... jedyna rzecz, która sprawia, że uśmiecham się sama do siebie, to mina, jaką musi mieć Abdul Khada. Będzie miał niemało kłopotów z powtórnym ożenkiem syna, będzie go to drogo kosztowało. Na dodatek nigdy nie zdoła znaleźć dla niego żony. Któż miałby ochotę poślubić Abdullaha? — To znaczy, że mogę jechać? Kiedy otrzymam paszport? — Musisz poczekać trzy miesiące. — Dlaczego trzy miesiące? — Abyśmy mieli pewność, że nie jesteś w ciąży. Od wyjazdu mamy nie rozstaję się z moimi pigułkami. Ale o tym Abdul Walii nie musi w tej chwili wiedzieć. - Następnie będziesz musiała pozostawić Marcusa twojej sio strze. — Skąd mam mieć pewność, że to ona się nim zajmie? — Prawdę mówiąc, powinien powrócić do swoich dziadków, ponieważ się rozwodzisz. Ale Nadia to twoja rodzina... Ward, przerażająca Ward i jej małe złe oczy, ona miałaby się opiekować moim synem. Synem "białej kurwy"... — Proszę mi jedno obiecać: że Nadia zostanie w Taez. Jeśli będzie mieszkała w mieście, tutaj po niego nie przyjadą. — Obiecuję. Abdul Walii obiecał. Muszę się tym zadowolić. Jest dowódcą policji, pomógł nam. Zrobił to po swojemu, ale pomoc była bardzo cenna, na pustyni, pośród jakiej przebywałyśmy. Marcus. Brak mi już sił na myślenie, brak jakiegokolwiek planu, pomysłu na nowe wykręty. Marcus wyrośnie beze mnie. Z Nadią będzie bezpieczny. I tylko mam nadzieję, że jeśli wypuszczą moją siostrę razem z jej dziećmi, Marcus będzie mógł wyjechać z nimi. Tego dnia odbywamy obie zasadniczą rozmowę. — Nie obawiam się twojego wyjazdu, Zana. Zrób tam, co będziesz mogła, żeby mnie ściągnąć do Anglii. Wiem, że zrobisz wszystko, jesteś taka silna. — Ale ty nie masz paszportu, paszport Samira nie jest gotowy, Gowad odmawia podpisania dokumentów. — Tam łatwiej ci będzie ich przekonać. Jedź, Zana, tylko ty potrafisz to wszystko załatwić. Jedź... Będę pilnować Marcusa, dbać o niego, będę ci o nim pisała, posyłała fotografie, będzie jak mój własny syn. Jedź... Kwiecień 1988. Mówią, że rzeczywiście jestem już rozwiedziona. Zapytałam o to wszystkie osobistości, jakie udało rtff się spotkać u gubernatora i w domu Abdula Walii. Odpowiedziano mi: "To prawda". Nie wiem, czy Abdullah opuścił więzienie, nie wiem, czy wrócił do Arabii Saudyjskiej, o tylu rzeczach nie mam pojęcia; tyle rzeczy odbywa się poza mną, przeciw mnie. W tym labiryncie kłamstwa i hipokryzji często miałam wrażenie, że oszaleję. Chwilami zapewne tak było. Sprzedana, zgwałcona, wydana za mąż i rozwiedziona, matka rodziny, a wszystko pod przymusem. Kiedy miałam w Birmingham piętnaście lat i mieszkaliśmy w Sparkbrook, nad małym bistro moich rodziców, gdzie podawano fish and chips, marzyłam o Maćkiem. Pod byle pretekstem wymykałam się, by się z nim spotkać, mówiłam, że idę przypilnować dziecko u koleżanki i szliśmy tańczyć w sobotę wieczorem. Co się tańczyło w roku 1980? Disco, rocka i reggae. Co teraz tańczą w Anglii? Mam dwadzieścia cztery lata i od tamtej pory nie tańczyłam już i nie kochałam. Mój boy-friend spotkał pewnie przez ten czas wiele pięknych dziewcząt. 252 253 Patrząc w nędzne lustro w naszym mieszkaniu w Taez, widzę odbicie kobiety. Rysy ściągnięte, oczy zaszczute, oklapłe włosy. Na moich dłoniach widać jeszcze ślady henny; nakładałam ją na twarz, nie chcąc robić przykrości innym kobietom. Anglia, Birmingham, mama, Mackie, moje siostry i brat, koledzy, szkoła, park z huśtawką... Od ośmiu lat tak bardzo chciałam to odnaleźć i oto prawie już sobie tego nie przypominam. Obrazy dzieciństwa, jak zapomniane pocztówki, ukazywały mi się czasem nocą, na wsi, kiedy nie mogłam zasnąć. Widziałam ulicę, wystawy pełne sukien, dżinsów, bawełnianych podkoszulków, pięknych butów na obcasach. Sklep z płytami, skąd dochodziły fale muzyki. Ale nie widziałam już twarzy, były rozmyte. Na przykład buzia mojej najlepszej przyjaciółki Lynette... Śmiała się, śmiałam się razem z nią... Nie pamiętam już z czego. Lynette pewnie zmieniła się, zapomniała o mnie. Może ma już dzieci i męża, prawdziwego męża, i własny dom. Kwiecień 1988 i ciągle brak wiadomości o moim paszporcie. Podobno został zatrzymany przez władze Jemenu, brak w nim jednej pieczęci. Wystarczy jedna pieczęć i będę musiała pozostawić Marcu-sa. Muszę to uczynić. Jeśli się nie wydostanę z tego kraju, nikt nigdy stąd nie wyjedzie. Jeśli nie wyjadę, umrę z zasłoniętą twarzą. Przyszedł właśnie Abdul Walii. Podejmuje go Nadia, jak zwykle obwieszona dziećmi. Patrzę, jak nasz opiekun zasiada na ubogich materacach służących nam za umeblowanie, poduszki, posłanie i dywan. Patrzę na niego zastanawiając się, jaką nową pułapkę "ktoś" na mnie zastawił. - Za dwa dni wyjeżdżasz do Sanaa. Możesz się pakować. Przez chwilę nie potrafię wydobyć głosu. Udało mu się. A może i mnie? - Naprawdę jadę? Naprawdę, naprawdę? - Jedziesz. Dam ci trochę pieniędzy na podróż i na prezenty dla twojej rodziny w Anglii. Zaraz po jego wyjściu wybiegamy jak szalone po sprawunki. Nadia i ja. Tysiąc riali... Jeszcze tylko bileciki, małe prześliczne bileciki, tysiąc riali, i wyjeżdżam... Gdybym mogła, tańczyłabym na ulicy. W jednej sekundzie zapominam o wszystkim jak mała dziewczynka. Znika niepokój o Marcusa i o przyszłość. Radość dusi mnie aż do łez. Wyjeżdżam. - Będę tam o ciebie walczyła. Pójdę wszędzie, wszystkich po ruszę. Muszą się dowiedzieć. Muszą zabronić tego handlu. Sprzeda wać dziewczęta, aby uzyskać obywatelstwo angielskie. Opowiem o naszym ojcu, o plemieniu w Maąbana, o niewolnictwie kobiet. Kupujemy małe flakoniki perfum dla mamy, Ashii i Tiny. Po raz pierwszy dysponujemy pieniędzmi. Potrzebuję ubrań na wyjazd, czegoś, co przypominałoby strój europejski. Znajduję coś w rodzaju płaszcza nieprzemakalnego, sięgającego do kolan, i spodnie. W Sanaa jest chłodno. Wiatr tnie w policzki. Tysiąc riali... Nie wolno wydać wszystkiego. Resztę musi otrzymać Nadia. Wygląda na szczęśliwą i ufną. - Powinnaś kupić tę miękką torebkę na podróż. Kiedy po powrocie powiadamiamy o wszystkim Samira, oświadcza nam uroczyście, że kiedy tylko uzyska paszport, przyjedzie do mnie razem z Nadią i dziećmi. Pragnę w to wierzyć. W końcu Amglia to także i jego marzenie. Uda mu się przekonać ojca. Mam wrażenie, że Nadia także w to wierzy. Trzeba wierzyć. Ja wierzyłam zawsze. Pakuję walizkę. Moją walizkę z Anglii. Tę samą co osiem lat temu. Jedyna rzecz, jaka mi pozostała; pełna ubrań, które nosiłam w tamtym czasie. Moja spódnica w kwiaty... Dużo miejsca zajmują prezenty. Poruszam się jak we śnie. — Najgorsze ze wszystkiego jest to, że cię tu zostawiam, Nadia. — Wytrzymam, będę na ciebie czekała. Teraz to już zupełnie co innego. Prawda, to już zupełnie co innego. Istniejemy, świat nas zna, wie, gdzie jesteśmy. Dla dobra mojej siostry i naszych dzieci nigdy nie ustąpię. Landrover czeka. Abdul Walii wsuwa do jego wnętrza moją walizkę, podczas gdy ja trzymam w ramionach Marcusa. Towarzyszy nam uzbrojony policjant. Czuję się jak więźniarka wychodząca na wolność albo szpieg, który ma zostać wymieniony na innego. Ale 254 255 mój syn, siostra i jej dzieci są zatrzymani jako zakładnicy. Drogo płacę za tę swobodę, za możliwość prowadzenia dalszej walki w innym kraju, moim własnym. Nadia mnie ściska. Trzeba jechać, szofer się niecierpliwi. Czuję zamęt w myślach, gdy kładę śpiącego jeszcze Marcusa w ramiona Nadii. — Idź już... szybko... idź! — Rząd mi pomoże, jestem pewna. — Ja także... Prędko... Wydostań nas stąd jak najprędzej... Mój Boże, co za smutek. Marcus na mnie patrzy, obudził się. — Prędko... Jestem pełna nadziei. Słońce jeszcze nie wstało, landrover rusza w ciemnościach. Odwracam się, ale w ciemnej uliczce nic nie widać. Marcus nie zapłakał. Nie płacze, kiedy jest na rękach Nadii. Przy niej zawsze jest grzeczny. Nie będzie cierpiał, jest za malutki, nie wie, co się dzieje. Któregoś dnia opowiem mu jego historię. Nikt się nie rozpłakał. Nie należało. Przybywamy do Sanaa o świcie, landrover parkuje obok lotniska, a ja wybucham płaczem. Do londynu jest tylko jeden bezpośredni lot w tygodniu. Właśnie mój. Nie mogę w to uwierzyć. I dopiero tu, przy okienku, na tym samym lotnisku, na którym wylądowałam mając szesnaście lat, zaczynam zdawać sobie sprawę, co się ze mną dzieje. Opuszczam Jemen, opuszczam Nadię, Marcusa i pozostałe dzieci. Za chwilę wejdę do tego samolotu. Abdul Walii załatwia formalności, ja czekam. I niepokój powraca. Zaraz pojawi się ktoś, aby mnie zatrzymać, wymachując moim zdjęciem i krzycząc, że jestem szpiegiem lub że uciekam. Plecy mam sztywne aż do bólu. Trzymam przed sobą walizkę niby tarczę. Wszystko jest w porządku, mój bagaż zostaje zważony i zabrany. Stoję z obwisłymi ramionami, z torebką pod pachą, czekając nie wiadomo na co. Czekam na strach, który lada chwila może powrócić. Abdul Walii pojawia się w towarzystwie umundurowanego-mężczyzny i podaje mi niebieski formularz do wypełnienia. - Po co? Odpowiedź mężczyzny w mundurze jest krótka: - Proszę się pośpieszyć, jest to nam natychmiast potrzebne. Pytania są proste. Nazwisko, imię, data urodzenia, miejsce odlotu, miejsce lądowania. Miejscem mojego lądowania jest Londyn. Piszę dużymi literami: LONDYN, WIELKA BRYTANIA. Abdul Walii podaje mi paszport. Nareszcie go mam. Trzymam w dłoniach, jest ciemnoczerwony, w twardej okładce, opieczętowany, z fotografią zrobioną w Taez, w czasie pobytu mamy. Wsuwam go do torebki, a torebkę przyciskam mocno ramieniem. Teraz musimy poczekać w kafeterii. Mija pół godziny i przez ten czas mój mózg pracuje na pełnych obrotach. Czy Abdul Walii okłamał mnie w sprawie tego paszportu? Czy miał go już od dawna? Czy było to zwykłe opóźnienie ze względów administracyjnych? A jeśli pojawi się policja? Żeby mnie odprowadzić do landroveru i odwieźć do Taez... Trzeba czekać, a ja czuję się chora, chora fizycznie. Żołądek mam ściśnięty od strachu, jest mi zimno, nie mogę przełknąć śliny. Z głośników słychać zapowiedź lotu do Londynu. Abdul Walii bierze mnie za ramię, trzeba iść do sali adlotów. Podaje mi rękę, przed oczami mam mgłę, chyba się ze mną żegna, w uszach mi dzwoni. Muszę jeszcze czekać w sali odlotów całkiem sama. Obok mnie nie ma już nikogo, kto mógłby w razie czego przyjść mi z pomocą. Nie trzeba, żeby mnie wzięto za samotną kobietę arabską. Zdejmuję płaszcz, zakładam nogę na nogę, wstrząsam włosami... Jestem angielską turystką wracającą do swojego kraju. Widzę zresztą trochę turystów. Jestem zwykłą podróżną. Kobieta w średnim wieku, Amerykanka, siada obok mnie. Pytam ją: — To samolot do Londynu, prawda? Uśmiecha się. — Tak, oczywiście. Dokąd pani jedzie? — Wracam do domu, do Anglii. — A jest pani Angielką? — Tak, z Birmingham. - Proszę mi wybaczyć, ale jest pani tak ubrana, że wzięłabym panią za kogoś stąd, i taka jest pani opalona! 256 17 - Sprzedane 257 Słyszę, jak jej odpowiadam: - Spędziłam tutaj osiem lat... Moje spodnie z taniej bawełny, ten zbyt długi płaszcz i chustka, którą zsunęłam z włosów, jak widać nie wystarczą. - A, aż osiem lat? My byliśmy tu tylko trzy tygodnie, z wycie czką... To cudowny kraj... Gada i gada, i zaczynam czuć się trochę lepiej. Nie przyjdą mnie stąd porwać, sprzed nosa tej Amerykanki, wobec wszystkich tych ludzi... - Przejechaliśmy cały Jemen, byłam zachwycona... Ale miasta... są takie stare, takie zniszczone, to szkoda, widziałam wspaniałe domy... Nie pyta mnie o nic, tak jest lepiej, mogłabym się stać agresywna. Cudowny ten Jemen... Wygląda na taką swobodną, odprężoną, widać, że jeździ gdzie jej się podoba, podróżuje dookoła świata, przybyła nawet tutaj na przejażdżkę. Nareszcie wzywają nas do opuszczenia sali. Przechodzimy pojedynczo przez oszklone drzwi, pokazując bilety jednemu urzędnikowi, a ręczny bagaż drugiemu. Sprawdzają mi torebkę, oglądają bilet... Stoję ze ściśniętym gardłem, zwrócono mi bilet, idę razem z innymi do czekającego autobusu. Nagle słyszę za plecami: - He! Kark mi sztywnieje; odwracając się widzę, jak urzędnik daje mi znak, że mam się cofnąć. Robię parę kroków w stronę mężczyzny w mundurze, potrącając ludzi kierujących się w stronę autobusu. Urzędnik mruczy: - Paszport! Drżąc wewnętrznie podaję mu mój cenny paszport, pachnący nowością. Zaczyna go powoli przeglądać, spokojnie, nie śpiesząc się, zupełnie na luzie, od czasu do czasu obrzuca mnie spojrzeniem. - Co się panu nie podoba w tym paszporcie?! Już go sprawdzo no! Inni pokazywali panu tylko bilety! Nie odpowiada, po prostu mi się przygląda. - Pan wie, kim jestem? Prawda? Widzi pan, wracam do do mu! Nie wiem, w jaki sposób zdobyłam się na ten zdecydowany ton, czując się jak prawdziwy kłębek nerwów. Złośliwie mruży oczy i już ma otworzyć usta, kiedy odzywa się jego kolega: - W porządku, przepuść ją, oddaj paszport. Urzędnik zamyka usta i gwałtownym ruchem zwraca mi dokument. Szybko biegnę do autobusu, pasażerowie już weszli do środka i przyglądają mi się ciekawie. Boże, tak się bałam, że wspinając się po schodkach do samolotu ciągle jeszcze nie mogę uwierzyć, iż tu jestem. To nie ja odlecę. Śnię i wycie wilków obudzi mnie w "moim" pokoju w Hockail. Samolot jest bardzo mały, siadam przy okienku, sąsiednie miejsce pozostaje puste. Po lewej stronie widzę budynki lotniska. Nie spuszczam z nich oka, napięta do niemożliwości, spodziewam się ujrzeć podjeżdżający samochód policyjny. Drzwi samolotu się otworzą, każą mi wysiąść... Ruszaj już, ruszaj nareszcie... no, startuj... wzleć w niebo, zanim mnie złapią w ostatniej minucie... Ta ostatnia minuta ciągnie się bez końca. Samolot nabiera szybkości i skacze w powietrze. Ogarnia mnie ogromne podniecenie. Tym razem na pewno tu jestem. Pod nami rozległe pola. Nawet nie zauważyłam, ki"dy Sanaa znikła za horyzontem. - Czy pani coś podać? Nie jestem głodna ani spragniona. Jednej rzeczy mi potrzeba - powietrza. To czas ramadanu i tylko obcokrajowcy proszą o tacę. - Tak, proszę. Chcę dać im do zrozumienia, kim jestem. Nie poszczę. Nigdy nie przestrzegałam reguł ramadanu, nigdy nie odmawiałam ich modlitw. Jestem Angielką. Nawet jeśli mam skórę spaloną od ich słońca. - Jestem bardzo głodna. Zatrzymujemy się na jakimś lotnisku, nie wiem dokładnie gdzie, ale jest to również kraj arabski. Pasażerowie wysiadają. Oczekiwanie trwa, proszą, byśmy zostali w samolocie; z początku przyjęłam to z ulgą, teraz zaczynam się niepokoić. Ten postój jest zbyt długi, jesteśmy unieruchomieni już od ponad godziny, kiedy zauważam samochód policyjny jadący w naszą stronę. Moje serce znowu zaczyna szaleć. Samochód zatrzymuje się pod moim okienkiem i dwaj potężni oficerowie, uzbrojeni po zęby, wchodzą na pokład. Zbliżają 258 259 się, powoli ręką dotykają broni, są przy mnie, przyglądają mi się, potem idą w głąb samolotu i zawracają. Z pochyloną głową wpatruję się w podłogę jak wstydliwa kobieta arabska i tym razem modlę się, żeby sobie poszli. Modlę się do wszystkich bogów ziemi. Poszli. Jeszcze ciągle opuszczam w dół głowę i przymykam powieki. Od zaciskania rąk zbielały mi palce. Dziesięć minut później samolot znowu startuje i słyszę, jak obok mnie dyskutują pasażerowie. - Podobno poszukują palestyńskich terrorystów. Sprawdzają wszystkie samoloty. Rozdział XXII Minęły godziny, męczące, otępiające, lot miał trwać osiem godzin, ale trwał dziesięć z powodu postoju. Kiedy z mikrofonu płyną słowa oznajmiające rychłe lądowanie w Gatwick, słabnę. Podniecenie opadło i całe zmęczenie świata rozkłada mi mięśnie. Stojąc u szczytu schodów czuję chłód,'jest chłodna noc i lekka przenikliwa mgła. Jestem strasznie samotna, jakbym dryfowała po oceanie. Nikt na mnie nie czeka, przechodzę przez komorę celną, podaję paszport, mam zupełną pustkę w środku. Przy wyjściu z komory celnej podchodzi do mnie kobieta w granatowym kostiumie i białej bluzce, i pyta: - Czy pani jest Zana Muhsen? Nienaganny akcent, prawdziwy akcent angielski. To cudowne usłyszeć takie proste zdanie jak to. - Jestem ze służby lotniska, czy to pani? Pokazuje mi fotografię, moją starą fotografię. Mam na niej piętnaście lat... - Nie rozpoznałabym pani... przepraszam, ale musimy wyjść innymi drzwiami. - Co się dzieje? - Proszę się nie niepokoić. Przed budynkiem czeka zbyt wielu dziennikarzy, pani matka jest w innym miejscu, zaprowadzę panią. Odbieram moją skórzaną walizkę, obszarpaną, pociemniałą, niepodobną do eleganckich bagaży sunących po ruchomym dywanie. I jak lunatyczka podążam korytarzami za tą kobietą. Nikt nie jest ubrany tak jak ja. Mogłabym zdjąć chustkę, ale ciągle się boję. To idiotyczne. Jestem wolna i obawiam się pokazać włosy wszystkim tym ludziom. Na końcu ostatniego korytarza znajdują się oszklone drzwi, za którymi czeka mikrobus. - To na panią. Zawieziemy panią do matki. Jedziemy wzdłuż samolotów, załadowanych właśnie lub przeglądanych, mając z każdej strony po dwa samochody policyjne z okrągłymi reflektorami. - Wszędzie są ekipy telewizyjne i fotografowie czekają na pa nią. Przypuszczam, że potrzeba pani spokoju i że nie chce pani spotkać wszystkich tych ludzi. Po tym, co pani przeszła... - Dziękuję, bardzo pani miła. Chcę tylko zobaczyć moją matkę. Mikrobus zatrzymuje się obok helikoptera, po przeciwnej stronie placu. Widzę mamę stojącą między d\"iema osobami, które z początku trudno mi jest rozpoznać. Są to Ellen i Ben. Stewardessa pomaga mi wysiąść, podchodzi do mamy i mówi: - Oto pani córka, Miriam. Rzucam się w ramiona mamy, śmieję się i płaczę równocześnie, tak jak ona słyszę trzask aparatu fotograficznego. Ben fotografuje nas ze wszystkich stron, uwijając się dookoła jak szalony, ale nic mnie to nie obchodzi. Teraz mamy wsiąść do helikoptera, żeby wylądować na lotnisku, uniknąwszy spotkania z dziennikarzami. Ellen wszystko zorganizowała. Helikopter mnie przeraża i wspinam się do jego wnętrza zamykając oczy. W ciemnościach przesuwa się przed nami krajobraz Sussex, podróż jest krótka. Wysiadamy pochylając głowy pod warczącymi śmigłami, wiatr szarpie nam ubrania. Przy bocznej drodze oczekuje nas samochód i helikopter odlatuje. Chciałabym wrócić do domu. Chciałabym do Birmingham, do mojego pokoju, sióstr, brata, chciałabym... ale instalują nas w wiel- 260 261 kim, nowym hotelu. Ellen mówi mi, że właśnie go odnowiono po zamachu bombowym na pewną osobistość rządową. — Mamo, wolałabym pojechać do domu. — Może pojedziemy tam jutro albo pojutrze. Ben i Ellen muszą spokojnie zrobić zdjęcia, uprzedzić innych dziennikarzy, rozumiesz? W domu nie byłoby to możliwe. Telewizja pragnie wywiadu z tobą, ale najpierw musimy pozwolić Benowi i Ellen dokończyć pracę. Boże! Nic nie rozumiem z tych wszystkich podchodów gazetowych i tych wyłączności. Jestem zmęczona, pragnę wrócić do domu. Jeść i spać. Nic innego nie chcę robić, tylko to, a także myśleć o Nadii. Pozostawiłam tam część mnie samej, moją siostrę, ciało, umysł i połowę mojego niewolniczego życia. Proszą, bym mówiła, bym opowiedziała władzom coś inteligentnego, uważając na to, co mówię, mam nie urazić nikogo, oszczędzając te osobistości z jemeńskiego rządu, które mógłby nam pomóc. Ellen błaga bym jej zaufała. Wiem. Tak trzeba. Ale w mojej głowie wszystko zaczyna się plątać. W pewnej chwili mam nawet ochotę powrócić do Nadii i dzieci... Mama jest chyba pod presją, ponieważ bardzo źle przyjmuje moje zachowanie. — Spodziewałam się od ciebie większej wdzięczności. Co się dzieje? Chcesz wracać do Jemenu? Zakochałaś się tam w kimś? Może w Abdulu Walii? — To, co mówisz, jest niedobre. - Wiem, wybacz mi. Ellen usłyszała wszystko i po jej oczach widzę, że się zastanawia. A jeśli ta mała Angielka wybrała bogatego Abdula Walii, swojego opiekuna, człowieka, który przeprowadził rozwód, który ją przygarnął, pomógł wyjechać... Osłabienie, zmęczenie, mdłości. Ben i te jego fotografie, które chce mi robić na plaży, nocą, na wietrze, ubranej w zbyt długi płaszcz nieprzemakalny, jemeńskie spodnie i chustkę. Rozumiem, że to jego zawód. Potem byli inni dziennikarze, inne zdjęcia. Aby niektórych unikać, trzeba było zmienić hotel. Nazajutrz wieczorem miałam naprawdę dość. Tak ma wyglądać wolność? - Posłuchaj, mamo, jeśli jutro nie odwiozą nas do domu, pojadę tam sama. Ustąpili. Birmingham wiosną. Centrum. Zbliżamy się do budynku rotundy, wszystko wygląda jak dawniej, wszystko przypomina moje wspomnienia albo może wspomnienia wydostają się teraz na powierzchnię, niby fale przypływu. Ulice, dzielnice, sklepy, przechodnie, światło wystaw. Kłębowisko zapachów, obrazów, wrażeń. Ale tego, co minęło, już nie zobaczę. Mama, odkąd jest sama, zajmuje inne mieszkanie. Chcąc uniknąć dziennikarzy, którzy nas jeszcze prześladują, znajdziemy się tam dopiero za parę dni. Moja przyjaciółka Lynette zaofiarowała nam gościnę w swoim domu. Przed głównymi drzwiami niewielkiego domu oczekuje mnie cała rodzina, w komplecie, jak do fotografii: Mo, Ashia, Tina. Już nie ci co dawnej. Wyrośnięci, dorośli. Wydają mi się równocześnie ogromnie bliscy i obcy. Taki szmat życia beze mnie... Kimże się oni stali? W głowie kręci mi się od uściski, od bijących zewsząd reflektorów. Zdaję sobie sprawę, że mówię wyłącznie o Nadii. Czuję potrzebę usprawiedliwienia jej nieobecności, opowiadając tylko o niej i o tamtym kraju. Spoczywa na mnie misja uwolnienia mojej siostry, dręczy głuche poczucie winy, jedynym tematem, jaki jestem w stanie poruszać, jest Nadia. Lynette, Lynnie, moja najlepsza przyjaciółka, biegnie w moją stronę. To już kobieta, jeszcze ładniejsza niż dawniej, z krótkimi włosami, jakże odmieniona. Z płaczem rzucamy się sobie w ramiona. Nie potrafi powiedzieć nic więcej, jak tylko: — Zmieniłaś się... zmieniłaś... mój Boże, jak ty się zmieniłaś... Potem uśmiecha się przez łzy. — Ależ ty jesteś opalona! Nie odnajduję mojego dzieciństwa. Będąc w Jemenie, raz na zawsze zatrzymałam w pamięci pewne obrazy. Obrazy z lat szczenięcych, z okresu dorastania, który zaledwie się zaczął. Świat, jaki widzę, jest oczywiście inny. Rozczarowuje mnie. I trochę... przeraża. 262 263 Przez jakiś czas z trudem przemieszczam się z miejsca na miejsce. Dziennikarze wystają przed domem, dzwonią do drzwi, telefonują, domagają się wywiadów, których nie jestem w stanie im udzielić. Obawiam się ulicy. Muszę się od nowa przyzwyczaić do wielu rzeczy, ubrań, rajtek, butów, chodzenia z gołą głową - przygotować się na spotkanie z Mackie. Na to wszystko potrzebny jest mi czas. Powoli powraca ochota na małe przyjemności. Ciastko ze śmietanką, filiżanka prawdziwej angielskiej herbaty. I frytki. Przepadałam za frytkami. Coś się we mnie odcisnęło, wyryło na zawsze. Mogłabym żyć trochę lepiej, gdyby Nadia powróciła z dziećmi. Ale tylko trochę lepiej. W mojej głowie gnieżdżą się cztery nienawiści. Mój ojciec, Ab-dul Khada, Gowad i Abdullah. — Mamo... muszę pójść się z nim zobaczyć. — Z kim? — Z ojcem... tylko on może pomóc Nadii. — Nic nie zrobi. — Powinnam spróbować. Ubieram się jak prawdziwa Jemenka. Spodnie, długa suknia, chusta. Musi zobaczyć osobę, jaką pragnąłby ujrzeć. Godną kobietę muzułmańską, pełną szacunku dla mężczyzn, a zatem i dla własnego ojca. Potrafię zagrać tę rolę, grałam ją przez osiem lat za jego sprawą. Przybywam taksówką przed małą kawiarnię, gdzie w roku 1980 zatrzymało się moje życie. Fish and chips i zapach piwa. Pan Muhsen stoi za kontuarem. Nie czuję nic. Absolutnie nic. Zestarzał się, szyję ma pomarszczoną, od nosa do wąsów przecinają mu twarz głębokie bruzdy, jest nie ogolony, włosy nad czołem zaczynają się mocno przerzedzać. Widząc mnie, tylko przez parę sekund wygląda na zdziwionego, potem wykrzykuje: - Zana... I zaczyna płakać. Ja nie. Przechodzę obok niego, aby usiąść w drugiej sali. Czekam, aż odejdą klienci i będzie mógł ze mną porozmawiać. Cierpliwość jemeńskich kobiet. Nauczyłam się jej dzięki niemu! Po wyjściu ostatniego klienta podchodzi do mnie ze łzą w oku i próbuje coś powiedzieć. - O ...ogromnie mi przykro... przykro z powodu tego, co się stało... gdybym wcześniej wiedział... no... gdybym wiedział, jak was tam traktowano... Moje milczenie mu nie pomaga. - ...to bym... wszystko ułożyłoby się inaczej. Kłamie bez najmniejszych skrupułów. Wszyscy, którzy w tamtych latach podróżowali pomiędzy Anglią i Jemenem, i których on nazywa swoimi przyjaciółmi, opowiadali mu, jak nas tam traktowano: jak niewolnice. Z początku pisałam do niego, nigdy nie odpowiedział. Niech idzie do diabła ze swoimi kłamstwami, nie potrzebuję wspominać przeszłości. Chcę tylko jednego, żeby pomógł Nadii. - W porządku, teraz już wróciłam. Jak widzisz, jestem jeszcze nadal godną muzułmanką. Kocham cię, tato, i pragnę, byś pomógł Nadii i jej mężowi w przyjeździe do Anglii, żebyśmy znowu mogli żyć jak wielka rodzina. •*" Kiwa potakująco głową. — Pójdę zobaczyć się z Gowadem. Masz teraz większe doświadczenie życiowe, mówisz po arabsku, lepiej rozumiesz różne sprawy. To wszystko, czego dla siebie pragnąłem. — To prawda. Dojrzałam. Pójdziesz zobaczyć się z Gowadem? — Jeśli chcesz, pójdziemy razem. — Dobrze. Teraz już wracam. Nie było to trudne. Wystarczyło pod chustką zamienić się w blok kamienia, wysłuchać ze spokojem zwykłych łgarstw, być zimnym i niewidzialnym posągiem nienawiści. Nazajutrz u Gowada, o ustalonej porze, ten sam arabski strój, ta sama chustka i to samo zachowanie. Jest tutaj Salama. Żyje w Anglii, ale - jak to kobieta z Hockail - na rękach nosi nową córeczkę. Jej też nienawidzę za to, że pozostawiła swoje dzieci Nadii. Za to, że zrzuciła na nią własny obowiązek, obowiązek matki. Ale ta nienawiść jest również niewidzialna. 264 265 — Dlaczego tak sobie wyjechaliście, pozostawiając nam na głowie dzieci? Nie wiedziałyśmy nawet, co się dzieje, gdzie jesteście, nikt o tym nie mówił. Dlaczego? — Wkrótce wrócę. Nadia i Samir przyjadą tu razem z dziećmi. — Wiem. Jest nieomal agresywna, muszę zachowywać się spokojnie, uprzejmie. Zamilknąć i słuchać. Mój ojciec dyskutuje po arabsku z Gowadem, którego również z szacunkiem powitałam. Osiem lat temu nie rozumiałam ani słowa z ich gadaniny, kiedy w naszym domu po prostu dobijali targu. Tysiąc trzysta funtów za Nadię, tysiąc trzysta za Zanę... dwie młode dziewczynki angielskie, niewinne, z czystymi papierami... Dziś doskonale rozumiem ich mowę. Gowad obiecuje zrobić, co należy. - To potrwa ze względu na dokumenty, ale przyjadą. Tamtego dnia, wracając do mieszkania mamy, wrzucając do szafy zasłonę i spodnie, jak aktorka, nie wierzyłam w ich obietnice. I miałam rację, do dziś nic się nie wydarzyło. Niektórzy dziennikarze próbowali nakłonić Gowada do mówienia, zawsze zamykał im drzwi przed nosem. Przez jakiś czas mogłam korzystać z pomocy Toma Quirke, dziennikarza z "Birmingham Post", aby telefonować do Abdula Walii, do Taez. Dowódca policji uspokajał mnie, Marcus czuł się dobrze, Nadia i Samir prosili, bym się nie niepokoiła, twierdzili, że czekają na dokumenty i już wkrótce wyjadą. Dotarły do mnie pogłoski, jakoby Nadia urodziła następne dziecko. Jeśli są prawdziwe, oznacza to, że zmuszono ją do opuszczenia Taez i nie może nadal zażywać pigułek antykoncepcyjnych. Tak bardzo obawiała się następnej ciąży. Od urodzenia Tiny i tej przerażającej operacji żyletką... Mogę sobie wyobrazić jej codzienną męczarnię w Ashube. Haney, Tina, Marcus, do tego dzieci Salamy, ponieważ Salama mieszka w Anglii. Nie widziałam się więcej z ojcem. Pójdę tylko na jego grób. Abdul Walii nie odpowiada już na telefony. Nie ma go w domu, podróżuje, jest gdzie indziej. Nasz konsul w Sanaa nic nie wie o mojej siostrze. Kontakt został zerwany. Zastanawiam się, czy daje sobie radę. Mam nadzieję, że tak. Fizycznie potrzebna jej jest opieka, a w Ashube ani w żadnej innej wsi nie będzie jej miała. Moralnie prawdopodobnie udało im się ją zniszczyć. Spotkałam się z Maćkiem. Próbowaliśmy zamieszkać razem, urodził się nam uroczy synek, z kręconymi włoskami, całkiem czarny jak jego tato, co zapewne nie cieszy mego ojca. Ale obecnie mieszkam tylko z moim dzieckiem. Podjęłam na powrót naukę, aby zdać egzamin, jaki normalnie zdaje się w wieku lat piętnastu. Mam dość odwagi, by się do tego zabrać. Odwaga i wola dały mi siły, aby przeżyć. Zarówno tam, jak i tutaj, w Anglii. Doradzano mi psychoanalizę, terapię, ale tego nie chcę. Pragnę zachować moją nienawiść, moją siłę i nadzieję. Dalej walczymy o Nadię. Jest to proces międzynarodowy, trudny i długi. Rzeczą bardzo skomplikowaną jest przekonać sprawiedliwość, że padłyśmy ofiarą porwania, że nas sprzedano i że obydwa te małżeństwa były trwającym wiele lat gwałtem. Nasz przypadek nie jest odosobniony, cały świat pełen jest podobnej nędzy. Nie wiem jeszcze, na którym szczycie, na jakiej wysokości ukryta jest wolność kobiet, mieszkanek tej planety. W każdym razie na pewno nie pośród gór Jemenu. A świat zajmuje się taką masą spraw, które są ważniejsze dla mężczyzn. Wojna, polityka, ropa... Na wielu filmach widziałam kobiety i dzieci uciekające przed bombami, ratujące się przed głodem, niewolą, śmiercią. Mój syn jest zakładnikiem, moja siostra i jej dzieci są zakładnikami. Pragnę, by wydostali się z Jemenu. Żeby mieli swobodę wyboru miejsca na ziemi, na którym chcą postawić stopę. Ja, Zana, mam tę wątpliwą przyjemność, że jestem zakładniczką wyzwoloną, tą, której się udało wydostać przez kraty więzienia. Ale byłym zakładnikiem pozostaje się do końca życia. Szantaż, przemoc, pozbawienie wolności naznaczają istotę ludzką na zawsze. Ci, którzy tam pozostali, moja siostra, mój syn, żyją we mnie niby sztylety 266 267 wbite w ciało. Cierpię ich cierpieniem, moja wolność nie ma sensu bez ich wolności. Wydałam na świat chłopczyka, który nazywa się Marcus, nie zaś Mohammed. Urodził się z mojego brzucha, mojej krwi i mojego bólu. Jest owocem gwałtu, który trwał osiem lat, ale jest moim dzieckiem. Powinnam mieć prawo do dzielenia się z nim moją kulturą, aby później on sam mógł dokonać wyboru. Mój gniew nie wygasł, nie będę umarłym wulkanem - aby walczyć, mam tylko jedno życie. Matka, której odbiera się prawo do wychowywania dziecka, jest śmiertelnie zranioną kobietą. Często pośród ciszy samotnych nocy słyszę, jak wyje moje serce, wyje niczym wilczyce szukające swych młodych pośród jemeńskich gór. Mogłabym wyć tak długo, aż on by mnie posłyszał. Zwracam się do tej, która właśnie przeczytała moją historię i za chwilę zamknie książkę: Nie zamykaj jej w niepamięci. Pomóż mi. Niech mój krzyk rozbrzmiewa w twoim sercu, jest to także krzyk bardzo wielu kobiet. Tych wszystkich, o których sprawiedliwość zapomina i kpi sobie z nich wszędzie tam, gdzie prawa ustalone są przez mężczyzn i przez nich kontrolowane, gdzie kobiety traktowane są gorzej od zwierząt, gdzie odbiera się im ciało, duszę i dzieci Domagam się prawa ingerowania w stosunki panujące w takich krajach. Nie chcę, by ożeniono pod przymusem mojego małego Mar-cusa, kiedy ukończy trzynaście lat. Nie chcę, by mu kupowano żonę, tak jak się kupuje towar, z paszportem jako niezbędnym dodatkiem. W tym roku Marcus skończy sześć lat, a Nadia dwadzieścia sześć. Moja siostra Nadia jest małą, samotną i daleką łzą w niezmierzonym smutku tego świata. Łza, która zawsze będzie dla mnie błyszczeć. Ta opowieść przeznaczona jest dla niej i dla mego syna. Nadiu, ja nie ustąpię nigdy, obiecałam ci to. Będziesz moim synem, Marcusie, przysięgam. KONIEC książka w serii opowieści dokumentalnych, nad którą patronat -bjęła Ameryka Betty Mahmoody, autorka cieszącej się ogromnym powodzeniem książki Nigdy bez m córki. Betty Mahmoody, której życie było równie dramatyczne, pragnie, aby jej s wydawnicza zwróciła uwagę opinii światowej na niewiarygodną niesprawiedliw która ma miejsce współcześnie, choć trudno w to uwierzyć. Latem 1980 roku dwie angielskie dziewczynki wyruszają w egzotycs podróż. Mają spędzić wakacje w Jemenie. Ich ojciec - Jemeńczy zażyczył sobie, aby zobaczyły kraj jego dzieciństwa, poznały trądy i obyczaje, spotkały się z mieszkającą tam rodziną. Jednak to, co czeka je u kresu podróży, nie ma nic wspólnego z wakat nym wypoczynkiem. Los, jaki zgotował im własny ojciec, jest przerażający, że gdyby cała ta historia nie była w stu procent: prawdziwa, trudno byłoby w nią uwierzyć. &ofametft<*