Isaac Asimow
Pozytonowy detektyw 

Tytuł oryginału: THE CAVES OF STEEL
HISTORIA CYKLU POWIEŚCI O ROBOTACH

Warszawa 1993. Wydanie I


Mój pisarski romans z robotami zaczął się dziesiątego maja 1939 roku, ale jako czytelnik science fiction zakochałem się w nich dużo wcześniej.
W roku 1939 roboty w literaturze science fiction nie były niczym nowym. Mechaniczne istoty ludzkie spotykamy już w starożytnych i średniowiecznych mitach i legendach, ale słowo „robot" po raz pierwszy pojawiło się w sztuce Karola Ćapka zatytułowanej R. U.R. Premiera przedstawienia odbyła się w Czechosłowacji w roku 1921, ale utwór szybko doczekał się tłumaczeń na wiele języków.
R.U.R. to skrót od „roboty uniwersalne Rossuma". Rossum, angielski przemysłowiec, produkuje sztuczne istoty ludzkie po to, by zastępowały w pracy człowieka, który teraz, wolny już od wszelkiego przymusu, może oddać się wyłącznie twórczości. W języku czeskim słowo „robot" oznacza „pracę przymusową". Mimo najlepszych intencji Rossuma, wszystko poszło nie tak, jak zaplanował; roboty wszczynają rebelię i niszczą gatunek ludzki.
Nie jest zapewne rzeczą zaskakującą, że według pojęć roku 1921 postęp techniczny musi doprowadzić do powszechnej katastrofy. Pamiętajmy, że skończyła się właśnie pierwsza wojna światowa, której czołgi, samoloty i gazy bojowe ukazały ludzkości „ciemną stronę mocy", by użyć określenia z Gwiezdnych wojen.
R.U.R. stanowi rozszerzenie ponurej wizji przedstawionej w jeszcze słynniejszym bodaj Frankensteinie, gdzie stworzenie nowego rodzaju sztucznej istoty ludzkiej kończy się katastrofą, choć nie na tak globalną skalę jak w sztuce Ćapka. Za przykładem tych dwóch dzieł literatura lat dwudziestych i trzydziestych nieodmiennie
ukazywała roboty jako niebezpieczne urządzenia, niszczące ostatecznie swoich stwórców. Moralne przesłanie tych utworów przypominało raz po raz, że „istnieją rzeczy, po które nie powinien sięgać umysł człowieka".
Ja jednak już jako młodzieniec nie mogłem pogodzić się z myślą, że jeśli wiedza stanowi zagrożenie, rozwiązaniem jest ignorancja. Zawsze uważałem, że rozwiązaniem musi być mądrośćNie należy unikać niebezpieczeństwa. Trzeba nauczyć się bezpiecznie nim sterować.
Jest to zresztą podstawowe wyzwanie dla człowieka, odkąd pewna grupa naczelnych przekształciła się w ludzi. Każdy postęp techniczny niesie ze sobą zagrożenie. Ogień był niebezpieczny od początku, podobnie jeśli nie bardziej — mowa; jedno i drugie jest groźne do dzisiaj, ale bez nich człowiek nie byłby człowiekiem.
Tak czy owak, sam nie wiem dlaczego, opowiadania o robotach, które czytałem, nie satysfakcjonowały mnie; czekałem na coś lepszego. I znalazłem — w grudniu 1938 roku na łamach Astounding Science Fiction. Wydrukowano tam opowiadanie Lestera del Reya zatytułowane Helen OLoy. W utworze tym autor z ogromną sympatią odnosi się do występującej tam postaci robota. Było to chyba dopiero drugie opowiadanie tego pisarza, ale na zawsze już zostałem zagorzałym miłośnikiem del Reya. Proszę, niech nikt mu o tym nie mówi. On nie może się dowiedzieć.
Miesiąc później, w styczniu 1939 roku w magazynie Amazing Stories również Eando Binder w opowiadaniu , Robot pokazał nader sympatycznego robota. Utwór ten, choć znacznie odbiegał klasą od poprzedniej historii, znów niebywale mnie poruszył. Czułem niejasno, że i ja pragnę napisać opowiadanie, w którym roboty przedstawione byłyby jako istoty miłe, dobre i przyjazne. I tak oto dziesiątego maja 1939 roku rozpocząłem pracę. Trwało to aż dwa tygodnie; w tamtych latach pisanie opowiadań zajmowało mi sporo czasu.
Stworzoną historię zatytułowałem Robbie, a traktowała ona o robocieniańce, który bardzo kochał powierzonego jego opiece chłopca, ale w matce dziecka budził lęk. Fred Pohl liczył sobie wówczas również dziewiętnaście lat i do dnia dzisiejszego ostro ze mną rywalizuje okazał się mądrzejszy ode mnie. Przeczytawszy Robbiego oświadczył, że John Campbell, wszechwładny wydawca Astounding, nie przyjmie tego opowiadania, ponieważ zbyt przypomina ono Helen OLoy. Miał rację. Campbell odrzucił je z tego właśnie powodu.
Niemniej, kiedy w jakiś czas potem Fred został wydawcą dwóch nowych magazynów, dwudziestego piątego marca 1940 roku wziął
ode mnie Robbiego. Opowiadanie ukazało się drukiem w tym samym roku w numerze wrześniowym czasopisma Super Science Stories pod zmienionym tytułem Strange Playfellow Fred miał okropny zwyczaj zmieniania tytułów — prawie zawsze na gorsze. Opowiadanie to ukazywało się potem wielokrotnie drukiem, ale zawsze już pod oryginalnym tytułem.
W tamtych latach jednak sprzedaż opowiadań komuś innemu niż Campbell nie interesowała mnie, więc spróbowałem napisać kolejne dziełko. Najpierw przedyskutowałem pomysł z samym Campbellem. Chciałem mieć pewność, że jeśli nawet odrzuci moje opowiadanie, to zrobi to wyłącznie ze względu na jego niedoskonałość literacką. Napisałem Reason, w którym robot miał — by tak rzec — własną religię.
Campbell zakupił ten utwór dwudziestego drugiego listopada 1940 roku i wydrukował go w swoim magazynie w kwietniu 1941 roku. Było to już trzecie opowiadanie, które Campbell ode mnie kupił, a pierwsze, które wziął w takiej formie, w jakiej zostało napisane, nie żądając zmian i poprawek. Fakt ów tak wbił mnie w dumę, że napisałem trzecie opowiadanie o robotach, tym razem o robocie, który potrafił czytać ludzkie myśli. Zatytułowałem je Liar! Campbell również je kupił i opublikował w maju 1941 roku. Tak więc w dwóch kolejnych numerach Astounding miałem dwa swoje opowiadania o robotach.
Nie zamierzałem na tym poprzestać. Miałem pomysł na całą serię.
Ponadto wymyśliłem coś jeszcze. Dwudziestego trzeciego grudnia 1940 roku, podczas dyskusji z Campbellem o pomyśle czytającego w ludzkich myślach robota, rozmowa zeszła na problem praw rządzących zachowaniem się robotów. Uważałem, że roboty to są urządzenia mechaniczne, które mają w sobie wbudowane systemy zabezpieczające. Zaczęliśmy zastanawiać się, w jakim kształcie słownym można by to wyrazić — i tak narodziły się Trzy Prawa Robotyki.
Najpierw dokładnie sformułowałem Trzy Prawa i zacytowałem je dosłownie w moim czwartym opowiadaniu zatytułowanym Runaround. Ukazało się ono drukiem w maju 1942 roku na łamach Astounding, a tekst samych Praw pojawił się na stronie setnej. Specjalnie o to zadbałem, tam bowiem po raz pierwszy w historii świata, o ile się orientuję, padło słowo „robotyka".
W latach czterdziestych napisałem dla Astounding cztery dalsze opowiadania: Catch That Rabbit, Escape tutaj Campbell zmienił tytuł na Paradoxical Escape, ponieważ przed dwoma laty opublikował już inne opowiadanie pod tytułem Escape, Eńdence oraz The Evitable Conflict. Ukazały się one kolejno na łamach Astounding
w lutym 1944 roku, w sierpniu 1945 roku, we wrześniu 1946 roku i w czerwcu 1950 roku.
Od roku 1950 najpoważniejsze wydawnictwa, głównie Doubleday and Company, zaczęły publikować fantastykę naukową w twardej oprawie. W styczniu tego roku Doubleday wydał moją pierwszą książkę, powieść pt. Kamyk na niebie, a ja w pocie czoła pracowałem już nad następną.                                                                
Fredowi Pohlowi, który przez krótki czas był moim agentem, przyszło do głowy, żebym wydał w jednej książce moje opowiadania o robotach. Doubleday wprawdzie nie było zainteresowane zbiorem opowiadań, ale pomysł podchwyciło żywo niewielkie wydawnictwo Gnomę Press.
Ósmego czerwca 1950 roku wręczyłem im maszynopisy opowiadań zebranych pod wspólnym tytułem Mind and Iron.
Wydawca pokręcił głową.
—  Nazwijmy to , Robot — powiedział.
—  Nie możemy — odparłem. — Przed dziesięciu laty tak właśnie zatytułował swoje opowiadanie Eando Binder.
—  A kogo to obchodzi? — odparł wydawca przytaczam łagodną wersję  tego,  co  naprawdę  powiedział  i —  dość  niechętnie  — wyraziłem zgodę na zmianę tytułu sugerowaną przez Gnomę Press. , Robot ukazała się pod sam koniec roku 1950 jako druga książka w moim dorobku pisarskim.
Składała się z ośmiu opowiadań o robotach drukowanych przedtem w Astounding, ale ułożonych w innej kolejności, tak że stanowiły pewien logiczny ciąg. Ponadto włączyłem do zbioru moje pierwsze opowiadanie, Robbie, ponieważ — mimo że Campbell je odrzucił — darzyłem je wielkim sentymentem.
W latach czterdziestych napisałem wprawdzie jeszcze trzy inne opowieści z cyklu robotów, które Campbell bądź odrzucił, bądź ich w ogóle nie widział, ale nie pasowały one logicznie do innych opowiadań i nie weszły do zbioru , Robot. Utwory te oraz inne opowiadania o robotach, napisane w ciągu dziesięciu lat po książkowym wydaniu , Robot znalazły się w zbiorze The Complete Robot, opublikowanym przez Doubleday w roku 1982.
Książka , Robot nie zrobiła furory na rynku księgarskim, niemniej rok po roku sprzedawała się stale, choć powoli. Po pięciu latach wydała ją również brytyjska firma Armed Force, w tańszej twardej oprawie. Zbiór , Robot pojawił się również w wersji niemieckiej moja pierwsza publikacja obcojęzyczna, a w roku 1956 doczekał się nawet paperbacku w New American Library.
Jedynym moim zmartwieniem było Gnomę Press, które dogorywało i  nie przekazywało  mi  półrocznych  rozliczeń,   nie  mówiąc już
o honorariach. Podobnie zresztą miała się rzecz z trzema książkami z cyklu „Fundacja", wydanymi w tej firmie.
W roku 1961 Doubleday, widząc, że Gnomę Press nie ma szans na przetrwanie, przejęło od nich prawa do , Robot i książek z cyklu „Fundacja". Od tej chwili pozycje te zaczęły funkcjonować o wiele lepiej. , Robot do dzisiaj ma dodruki. A to przecież już trzydzieści trzy lata. W roku 1981 prawa do tej książki zakupili producenci filmowi, ale jak dotąd nie doczekała się ekranizacji. Doczekała się natomiast tłumaczeń; o ile wiem — na osiemnaście języków; w tym na rosyjski i hebrajski.
Ale zbyt wyprzedziłem rozwój wydarzeń.
Wróćmy do roku 1952, kiedy to , Robot jako publikacja Gnomę Press z trudem przepychała się do przodu, a ja nie miałem realnych widoków na sukces.
Wtedy to pojawiły się nowe, najwyższej próby czasopisma z gatunku science fiction, a wraz z nimi przyszedł prawdziwy boom w tej dziedzinie. W roku 1949 zaczyna ukazywać się The Magazine of Fantasy and Science Fiction, a w 1950 — Galaxy Science Fiction. Tym samym John Campbell stracił swój monopol i w ten sposób zakończył się „złoty wiek" lat czterdziestych.
Z uczuciem pewnej ulgi zacząłem pisywać dla Horacea Golda, wydawcy Galaxy. Przez ostatnie osiem lat pracowałem wyłącznie dla Campbella i czułem, że zbyt jestem związany z jednym tylko wydawcą. Gdyby mu się coś przytrafiło, w równym stopniu dotknęłoby to mnie. Kiedy więc Gold zaczął kupować moje utwory, bardzo się uspokoiłem. Gold wydrukował w odcinkach moją drugą powieść, Gwiazdy jak pył..., choć zmienił tytuł na Tyrann, który w moim przekonaniu brzmiał okropnie.
Ale Gold nie był już jedynym człowiekiem, dla którego pisałem. Jedno opowiadanie o robotach sprzedałem Howardowi Browneowi, który wydawał Amazing w tym krótkim okresie, kiedy pismo starało się utrzymywać wysoki poziom. Utwór ów, zatytułowany Satisfaction Guaranteed, ukazał się w roku 1951 w kwietniowym numerze tego magazynu.
Był to wyjątek. W tamtym bowiem okresie nie chciałem już więcej pisać opowiadań o robotach. Zbiór , Robot stanowił naturalne zakończenie pewnego etapu mojej literackiej kariery. Zająłem się innymi sprawami.
Gold, który drukował już w odcinkach jedną moją powieść, koniecznie chciał opublikować następną, zwłaszcza kiedy moją najnowszą powieść Prądy przestrzeni wziął do druku w odcinkach Campbell.
Dziewiętnastego kwietnia 1952 roku dyskutowałem z Goldem po
mysł mojej nowej powieści, która miałaby ukazać się w Galaxy. Wydawca doradzał powieść o robotach, aleja zdecydowanie odmówiłem. O robotach pisywałem jedynie opowiadania, miałem poważne wątpliwości, czy udałoby mi się sklecić na ten temat sensowną powieść.
—  Ależ, poradzisz sobie — kusił Gold.— Co myślisz o przeludnionym świecie, w którym pracę ludzi wykonują roboty?        «,
—  Zbyt przygnębiające — odparłem. — Nie jestem przekonany, czy mam chęć pisać ciężką, socjologiczną powieść.
—  Więc zrób to po swojemu. Lubisz kryminały. Wymyśl więc morderstwo w tym przeludnionym świecie, wymyśl detektywa, który ma rozwiązać zagadkę, a za partnera daj mu robota. Jeśli detektyw nie podoła zadaniu, zastąpi go robot.
To był celny strzał.
Campbell mawiał często, że kryminalne opowiadanie science fiction jest sprzecznością samą w sobie; w razie kłopotów detektyw może nieuczciwie wykorzystywać wymyślane na poczekaniu wynalazki techniczne, co stanowiłoby nadużycie wobec czytelnika.
Zasiadłem zatem do napisania klasycznego kryminału, który nie byłby takim nadużyciem, a zarazem byłby typowym utworem science fiction. W ten sposób powstała powieść Pozytonowy detektyw. Ukazała się drukiem w trzech kolejnych numerach Galaxy: w październiku, listopadzie i grudniu 1953 roku. W roku następnym wydrukowało ją wydawnictwo Doubleday jako jedenastą moją książkę.
Bez wątpienia Pozytonowy detektyw okazał się książką, która po dziś dzień stanowi mój największy sukces. Sprzedawała się lepiej niż jakakolwiek moja wcześniejsza książka, od czytelników napływały niezwykle serdeczne listy, no i co stanowi najlepszy dowód Doubleday uśmiechał się do mnie tak ciepło jak nigdy dotąd. Do tej pory, zanim podpisali ze mną kontrakt, żądali szkiców poszczególnych rozdziałów; teraz wystarczało im już tylko moje zapewnienie, że pracuję nad kolejną książką.
Pozytonowy detektyw odniósł sukces tak ogromny, że nieuniknione okazało się napisanie jego drugiej części. Podejrzewam, że gdybym nie zaczął już pisać prac popularnonaukowych, co sprawiało mi nieziemską frajdę, zabrałbym się za powieść natychmiast. Ostatecznie do Nagiego słońca zasiadłem dopiero w październiku 1955 roku.
Kiedy jednak już się zmobilizowałem, pisanie szło mi jak z płatka. Utwór stanowił jakby przeciwwagę poprzedniej książki. Akcja Pozytonowego detektywa rozgrywa się na Ziemi, gdzie żyje wiele istot ludzkich i nieliczne roboty. Nagie słońce dzieje się na Solarii, w świecie gdzie jest wiele robotów, a ludzie bardzo nieliczni. Co więcej, choć zasadniczo w swojej twórczości unikałem wątków romansowych, w Nagim słońcu zdecydowałem się taki motyw pomieścić.
Byłem bardzo zadowolony z tej powieści i w głębi duszy uważałem ją nawet za lepszą od Pozytonowego detektywa, ale na dobrą sprawę nie wiedziałem, co z nią zrobić. Do Campbella, który zajął się dziwaczną pseudonauką zwaną dianetyką, zainteresował się latającymi talerzami, psioniką i innymi wątpliwej wartości sprawami, trochę się zraziłem. Z drugiej jednak strony zbyt wiele mu zawdzięczałem i dręczyły mnie wyrzuty sumienia, że tak bezceremonialnie związałem się z Goldem, który wydrukował w odcinkach już dwie moje powieści. Ale z narodzinami Nagiego słońca nie miał nic wspólnego, mogłem więc dysponować tą powieścią wedle własnej woli.
Zaproponowałem ją zatem Campbellowi, który nie namyślał się ani chwili. Ukazała się w trzech odcinkach Astounding w roku 1956, w numerach październikowym, listopadowym i grudniowym. Campbell tym razem nie próbował już zmieniać tytułu. W roku 1957 powieść ukazała się w Doubleday jako moja dwudziesta książka.
Zrobiła taką samą karierę jeśli nie większą jak Pozytonowy detektyw i wydawnictwo Doubleday oświadczyło, że nie mogę na tych dwóch powieściach poprzestać. Powinienem napisać trzecią, tworząc tym samym trylogię, podobnie jak trylogię tworzyły moje wcześniejsze powieści z cyklu „Fundacja".
W pełni się z wydawnictwem zgadzałem. Miałem ogólny pomysł fabuły; wymyśliłem nawet tytuł — The Bounds oflnfinity.
W lipcu 1958 roku wyjechałem z rodziną na trzy tygodnie nad morze, do Marshfield w stanie Massachusetts, gdzie planowałem napisać dużą część powieści. Akcję umieściłem na Aurorze, gdzie relacja ludzie—roboty nie przechylała się ani na korzyść człowieka, jak w Pozytonowym detektywie, ani na korzyść robota, jak w powieści Nagie słońce. Co więcej, miałem zamiar rozbudować wątek miłosny.
Tak to sobie wykombinowałem — ale coś nie wypaliło. W latach pięćdziesiątych coraz bardziej wciągała mnie twórczość popularnonaukowa i dlatego po raz pierwszy w swojej karierze zacząłem tworzyć coś, co pozbawione było iskry bożej. Po napisaniu czterech rozdziałów zniechęciłem się i zarzuciłem pomysł. Zdawałem sobie jasno sprawę, że nie podołam wątkowi romansowemu i nie zdołam stosownie wyważyć relacji człowiek—robot.
I tak już zostało. Minęło dwadzieścia pięć lat. Zarówno Pozytonowy detektyw jak i Nagie słońce nieustannie były wznawiane. Obie powieści pojawiły się na rynku razem pod tytułem The Robot Novels; ukazały się również łącznie z niektórymi moimi opowiadaniami w tomie zatytułowanym The Rest of Robots. Poza tym zarówno Pozytonowy detektyw jak i Nagie słońce doczekały się licznych wydań kieszonkowych.
Tak więc przez dwadzieścia pięć lat czytelnicy nie stracili z nimi
kontaktu i tuszę, że przyniosły im one wiele radości. Mnóstwo osób pisało do mnie domagając się trzeciej powieści o robotach. Na zjazdach pytano mnie o nią wprost. Nigdy jeszcze tak usilnie nie nakłamano mnie do napisania czegokolwiek może z wyjątkiem czwartej powieści z cyklu „Fundacja".
Jeśli ktoś pytał mnie, czy zamierzam napisać trzecią powieść o robotach, nieodmiennie odpowiadałem: „Tak, kiedyś zabiorę się za nią, więc módlcie się, żebym żył jak najdłużej".
Ja też — nie wiem dlaczego — czułem, że powinienem napisać tę powieść, ale lata mijały, a we mnie rosła pewność, że nie potrafię tego dokonać, i umacniałem się w smutnym przeświadczeniu, że trzecia powieść nigdy się nie narodzi.
A jednak w marcu 1983 roku przedstawiłem wydawnictwu Doubleday „długo oczekiwaną" trzecią powieść z cyklu „Roboty". Nosi ona tytuł Roboty z planety świtu i nie ma nic wspólnego z nieszczęsną próbą z 1958 roku.
Isaac Asimov Nowy Jork
 W 1985 roku ukazała się czwarta powieść z cyklu „Roboty" zatytułowana Roboty i Imperium, która stanowi łącznik z cyklem „Fundacja" przyp wyd poi..
1.
Rozmowa z dyrektorem
Lije Baley ledwo usiadł przy biurku, gdy spostrzegł, że R. Sammy przygląda mu się wyczekująco.
—  Czego chcesz? — spytał, a rysy twarzy mu zesztywniały.
—  Szef chce pana widzieć, Lije. I to zaraz, bez zwłoki.
—  Dobrze.
R. Sammy dalej stał nieruchomo.
—  Powiedziałem, że dobrze — rzekł Baley. — Możesz iść.
R. Sammy obrócił się na pięcie i poszedł do swych zajęć. Baley pomyślał z irytacją, dlaczego tych czynności nie można by powierzyć człowiekowi.
Zbadał zawartość woreczka z tytoniem i dokonał w myśli obliczeń. Jeśli ograniczy się do dwóch fajek dziennie, wytrzyma do następnego przydziału.
Potem wyszedł zza barierki pracował w tym kącie już od dwóch lat i ruszył wzdłuż sali ogólnej.
Simpson zahaczył go w przejściu odrywając się od rtęcioteki:
—  Szef cię wzywał, Lije,
—  Wiem. Już mi mówił R. Sammy.
Z głębi rtęcioteki wysuwała się pokryta szyfrem taśma, podczas gdy  sam przyrząd badał i  analizował swoją  „pamięć"
w poszukiwaniu żądanej informacji wśród danych nagromadzonych w postaci drobnych drgań połyskujących warstw rtęci.
—  Gdybym się nie bał, że złamię sobie nogę — rzekł Simpson — dałbym  temu  R.  Sammyemu porządnego  kopniaka. Widziałem się niedawno z Vinceem Barrettem.
—  Tak?
—  Chciałby wrócić na swoją posadę czy w ogóle jakąkolwiek posadę w departamencie. Biedak jest w rozpaczy, ale co mu mogłem powiedzieć? R.  Sammy zajął jego miejsce, i koniec. Biedak  musiał  wziąć  pracę  przy  dostawie  produktów  farm drożdżowych. A porządny chłopak był z niego. Wszyscy go lubili.
Baley wzruszył ramionami i tonem bardziej ostrym, niż to zamierzał, odpowiedział:
—  Wszyscy mamy podobne kłopoty.
Szef zajmował osobny gabinet. Na nieprzezroczystej szybie widniał napis: JULIUS ENDERBY. Ładnie to było wygrawerowane. Pod nazwiskiem można było odczytać: Dyrektor Policji Miasta Nowy Jork.
—  Pan chciał mnie widzieć, panie dyrektorze — zagadnął Baley wchodząc.
Enderby spojrzał zza biurka. Nosił okulary, gdyż miał wrażliwe l oczy i nie mógł używać zwykłych kontaktowych soczewek. Toteż trzeba było przyzwyczaić się najpierw do widoku dziwacznych szkieł, aby przyjrzeć się samej twarzy, która nie wyróżniała się niczym. Baley był przekonany, że dyrektor cenił swe okulary ze względu na to właśnie, że nadawały indywidualny wyraz, i powątpiewał w rzeczywistą wrażliwość oczu.
Dyrektor sprawiał wrażenie bardzo zdenerwowanego. Poprawił mankiety, oparł się i powiedział z przesadną serdecznością:
—  Siadaj, Lije, siadaj. Baley usiadł sztywno i czekał.
—  Jak się miewa Jessie? — spytał Enderby. — A chłopak?
—  Doskonale — odparł głucho Baley. — A pana rodzina?
—  Też doskonale — zabrzmiał jak echo Enderby. Początek się nie udał.
Coś jest nie w porządku z jego wyglądem — pomyślał Baley, a głośno dodał:
—  Panie dyrektorze, wolałbym, żeby pan nie przysyłał po mnie R. Sammyego.
—  Wiesz dobrze, Lije, co o tym wszystkim myślę. Ale przydzielono go tutaj, więc muszę go jakoś zatrudniać.
—  Ale to bardzo nieprzyjemne. Mówi, że pan mnie wzywa, a potem stoi i nie rusza się z miejsca. Pan wie, o co mi chodzi. Trzeba za każdym razem mu powiedzieć, żeby poszedł,  bo inaczej się nie ruszy.
—  Ach, to moja wina. Dałem mu polecenie, żeby cię wezwał, a zapomniałem dodać, że potem ma wrócić do swojej pracy.
Baley westchnął. Sieć drobnych zmarszczek wokół jego bardzo ciemnych oczu uwydatniła się.
—  W każdym razie chciał pan mnie widzieć.
—  Tak, Lije — odparł dyrektor — ale to bardzo skomplikowana sprawa.
Wstał, odwrócił się i poszedł do ściany za biurkiem. Przycisnął niewidoczny przełącznik i część ściany stała się przezroczysta.
Baley zamrugał pod wpływem nieoczekiwanej powodzi szarawego światła.
—  Kazałem to zainstalować w zeszłym roku — uśmiechnął się dyrektor. — Ale zdaje się, że ci dotąd nie pokazywałem. Chodź tutaj i zobacz. Za dawnych czasów takie urządzenia były we wszystkich pokojach. Nazywało się to okno. Wiedziałeś o tym?
Baley wiedział doskonale, gdyż czytał dużo historycznych powieści.
—  Słyszałem — odpowiedział.
—  Chodź tutaj.
Z pewnym oporem Baley uczynił, co mu kazano. Takie odsłanianie wnętrza pokoju zewnętrznemu światu wydało mu się trochę nieprzyzwoite. Dyrektor lubował się w średniowieczu i czasem w tym przesadzał.
To tak jak z jego okularami — pomyślał Baley. — Otóż to! Dlatego w jego wyglądzie jest coś nie w porządku.
—  Przepraszam bardzo, panie dyrektorze — odezwał się — ale pan ma zdaje się nowe okulary?
Dyrektor spojrzał na niego z lekkim zdziwieniem, zdjął okulary, przyjrzał im się, a potem znów przeniósł wzrok na Baleya. Bez okularów jego okrągła twarz zdawała się jeszcze bardziej okrągła, a podbródek nieco bardziej wydatny. Miał także trochę mętny wyraz twarzy, gdyż oczy nie ogniskowały się jak należy.
—  A tak — odpowiedział.
Włożył okulary na nos i dodał z nie tajoną złością:
—  Poprzednie zbiłem parę dni temu. A byłem tak zajęty, że dopiero dzisiaj sprawiłem sobie nowe. Ach, Lije, te trzy dni były prawdziwym piekłem.
—  Z powodu okularów?
—  Tak, ale i innych rzeczy. Właśnie chcę o tym mówić. Zwrócił się do okna, a Baley uczynił to samo. Uderzyło go
przykro stwierdzenie, że pada deszcz. Na chwilę zatonął w niezwykłym obrazie wody płynącej z nieba, a dyrektor wyprostował się z dumą, jakby to zjawisko było jego dziełem.
—  Już trzeci raz w tym miesiącu oglądam deszcz. Ciekawy widok, prawda?
Wbrew woli Baley musiał w duchu przyznać, że widok był istotnie imponujący. W ciągu czterdziestu dwóch lat swego życia rzadko kiedy widywał deszcz, podobnie zresztą jak inne zjawiska przyrody.
—  Zawsze wydaje mi się to strasznym marnotrawstwem — powiedział — żeby tyle wody spadało na miasto. Powinno padać tylko do zbiorników.
—  Jesteś modernistą, Lije — rzekł dyrektor. — To właśnie twoja wada. W średniowieczu ludzie mieszkali pod otwartym niebem. I to nie tylko na farmach, ale i w miastach. Nawet w Nowym Jorku. Kiedy padał deszcz, nikomu nie przychodziło na myśl, że to marnotrawstwo. Bardzo to lubili. Żyli w ścisłym związku z przyrodą. Było to zdrowsze i lepsze. Niedole współczesnego życia mają swe źródło w oderwaniu się od przyrody. Poczytaj sobie kiedyś o epoce węgla.
Baley czytał. Słyszał też wiele narzekań na wynalazek reaktora atomowego. Sam także narzekał, kiedy coś mu się nie udało albo był zmęczony. Taka jest właściwość natury ludzkiej. W epoce węgla ludzie narzekali na wynalazek maszyny parowej. W jednej ze sztuk Szekspira któraś postać narzeka na wynalazek prochu. Za tysiąc lat będą ludzie narzekać na wynalazek mózgu pozy tonowego.
Do diabła z tym wszystkim.
—  Słuchaj, Julius — powiedział z irytacją nie miał zwyczaju spoufalać się z dyrektorem w godzinach biurowych, ale chwila obecna wydała mu się jakaś niezwykła — słuchaj, Julius, mówisz o wszystkim, ale nie o tym, po co mnie wezwałeś. Co się takiego stało?
—  Zaraz do tego przejdziemy, Lije — odparł dyrektor. — Ale ja już mam takie swoje zwyczaje. Stało się... stało się coś przykrego.
—  To wiadomo. Co nie jest przykre na tej planecie? Czy masz znowu kłopoty z robotami?
—  W pewnym sensie tak. Zastanawiam się właśnie, ile jeszcze kłopotów może znieść nasz stary świat. Kiedy zainstalowałem to okno,  chciałem  nie  tylko  móc czasem popatrzeć  na niebo.
Chodziło mi także o Miasto. Patrzę na nie i zastanawiam się, co z nim będzie za dalszych sto lat.
Taki sentymentalizm budził wstręt w Baleyu. Ale nie mógł oderwać oczu od widoku, jaki roztaczał się z okna. Nawet zasnute deszczem miasto sprawiało kolosalne wrażenie. Departament Policji mieścił się na jednym z górnych pięter ratusza, a ratusz był wysoki. Z okna dyrektora sąsiednie wieżowce wydawały się niskie i widać było ich szczyty. Drapacze wyglądały jak szereg palców wskazujących w górę. Ich mury były puste i bez wyrazu. Tworzyły zewnętrzne skorupy ludzkich uli.
—  Żałuję trochę — rzekł dyrektor — że tak się rozpadało. Nie widać Kosmopolu.
Baley spojrzał na zachód, ale było tak, jak powiedział dyrektor. Widnokrąg był zamknięty. Wieże Nowego Jorku widniały jak przez mgłę i rozpływały się w białawym tle.
—  Wiem, jak wygląda Kosmopol — rzekł Baley.
—  Stąd przedstawia ciekawy obraz — powiedział dyrektor. — Dojrzeć go można w wyrwie między dwoma blokami Brunswicku. Niskie kopuły ciągną się daleko. Na tym polega różnica między nami i Przestrzeniowcami. My lubimy się skupiać i sięgać wysoko. U nich każda rodzina ma kopułę dla siebie. Jeden dom na rodzinę. A między kopułami jeszcze jest przestrzeń. Czy rozmawiałeś kiedy z jakim Przestrzeniowcem, Lije?
—  Parę razy. Może z miesiąc temu rozmawiałem z jednym przez twój telefonoskop — odparł cierpliwie Baley.
—  Tak, przypominam sobie. Więc widzisz, trudno o tym nie myśleć filozoficznie. My i oni to dwa różne sposoby życia.
Baley odczuwał wyraźne gniecenie w dołku. Im bardziej dyrektor kołował, tym straszliwszy był zapewne koniec.
—  Oczywiście — rzekł Baley — ale co w tym dziwnego? Nie można rozmieścić na Ziemi ośmiu miliardów ludzi w małych kopułach. A tamci mają tyle przestrzeni w kosmosie, że mogą żyć, jak im się podoba.
Dyrektor wrócił do swego fotela i usiadł. Jego oczy, trochę pomniejszone przez wypukłe soczewki okularów, wbiły się w Baleya.
—  Nie każdy ma tyle tolerancji dla różnicy kultur — powiedział. — Ani u nas, ani wśród Przestrzeniowców.
—  Dobrze, ale co z tego?
—  To, że trzy dni temu jeden z Przestrzeniowców umarł. Więc o to chodzi! Kąciki ust Baleya uniosły się trochę w górę,
ale nie zmieniło to prawie wyrazu jego długiej i smutnej twarzy.
—  Bardzo przykre — powiedział. — Pewnie coś zaraźliwego. Jakiś wirus. Czy nie grypa przypadkiem?
—  O czym ty mówisz? — spytał zdumiony dyrektor.
Baley nie miał chęci tłumaczyć. Wiadomo było powszechnie, z jaką dokładnością Przestrzeniowcy wytępili choroby w swoich społeczeństwach. Jeszcze bardziej znana była staranność, z jaką unikali, w miarę możności, wszelkiego kontaktu z cierpiącymi na różne choroby mieszkańcami Ziemi. Ale dyrektor nie dostrzegł wcale ironii.
—  Tak tylko mówię — odparł Baley. — Więc na co umarł? — Spojrzał znowu przez okno.
—  Umarł z powodu braku klatki piersiowej — rzekł dyrektor. — Ktoś strzelił do niego z rozsadzacza.
Baley poczuł ciarki na plecach. Nie odwracając się spytał:
—  O czym ty mówisz?
—  Mówię o morderstwie — rzekł miękko dyrektor. — Jesteś policjantem i wiesz, czym jest morderstwo.
Teraz Baley się odwrócił.
—  Tak, ale żeby Przestrzeniowiec?! Trzy dni temu?
—  Tak.
—  A kto to zrobił? I jak?
—  Przestrzeniowcy mówią, że to zrobił Ziemianin.
—  Niemożliwe!
—  Dlaczego? Ty nie lubisz Przestrzeniowców, prawda? Ja też. Kto ich w ogóle lubi? Okazało się, że ktoś ich trochę zanadto nie lubi, i tyle.
—  Oczywiście, ale...
—  Mieliśmy pożar w zakładach Los Angeles. Mieliśmy pogrom robotów w Berlinie. Były rozruchy w Szanghaju.
—  To prawda.
—  Wszystko to wskazuje na rosnące niezadowolenie. A może i na jakąś organizację.
—  Dyrektorze — odparł Baley — muszę ci powiedzieć, że nic nie rozumiem. Czy chcesz mnie wypróbować dla jakichś powodów?
—  Co? — dyrektor był szczerze zdumiony. Baley bacznie mu się przyglądał.
—  Trzy dni temu zamordowano Przestrzeniowca — rzekł — i oni myślą, że mordercą jest Ziemianin. Jak dotąd — uderzył palcem w biurko — nic nie ujawniono, czy tak? Pozwól sobie powiedzieć, że to nie do wiary. Do licha ciężkiego, gdyby coś takiego stało się naprawdę, to Nowy Jork znikłby z powierzchni Ziemi.
—  To nie takie proste — rzekł dyrektor kiwając głową. — Posłuchaj, Lije. Zajmuję się tym od trzech dni. Konferowałem z burmistrzem. Byłem w Kosmopolu. Byłem w Waszyngtonie i rozmawiałem z Wszechziemskim Biurem Śledczym.
—  A! I co oni mówią?
—  Mówią, że to nasza sprawa. Bo Kosmopol jest w kompetencji Nowego Jorku.
—  Ale jest także eksterytorialny.
—  Wiem. Zaraz do tego przejdziemy.
Dyrektor opuścił oczy pod twardym spojrzeniem Baleya. Czuł się, jakby go nagle zdegradowano na pomocnika Baleya, a Baley zachowywał się niczym przełożony.
—  Śledztwo mogą prowadzić Przestrzeniowcy — powiedział Baley.
—  Nie spiesz się tak, Lije — błagał dyrektor — nie popędzaj mnie. Staram się z tobą mówić jak z przyjacielem. Chcę, żebyś zrozumiał moje położenie. Byłem tam, kiedy nadeszła wiadomość. Miałem akurat wyznaczone spotkanie... Z nim właśnie: z Rojem Nemennuhem Sartonem.
—  Z denatem?
—  Tak — stęknął dyrektor. — Pięć minut później i ja sam byłbym odkrył zwłoki. To by dopiero było przejście. Ale i tak sytuacja jest straszna. Wyszli na moje spotkanie i zaraz mi powiedzieli. I potem zaczął się ten trzydniowy koszmar. Na domiar złego widziałem wszystko jak przez mgłę, a nie mogłem znaleźć chwili, by zmienić okulary. No, ale przynajmniej to mi się więcej nie zdarzy: zamówiłem trzy pary.
Baley odtworzył sobie w myśli przebieg zdarzenia. Zdawało mu się, że widzi wysokie, jasne postacie Przestrzeniowców, jak zawiadamiają dyrektora o zbrodni w swój beznamiętny i bezbarwny sposób. Julius na pewno zdjął okulary i zaczął je nerwowo przecierać. Z pewnością pod wrażeniem wypadku upuścił je, a potem zbierał potłuczone szczątki z grymasem na pełnych i miękkich ustach. Baley był pewien, że przez dobre pięć minut dyrektor musiał być znacznie bardziej przejęty okularami niż zbrodnią.
—  Ohydne położenie — mówił dyrektor. — Jak ci powiedziałem, Przestrzeniowcy mają eksterytorialność. Mają prawo sami prowadzić śledztwo i składać, jakie chcą, sprawozdania swoim rządom. A rządy pozaziemskie mogą to wykorzystać i zażądać od nas szalonych odszkodowań. Wyobrażasz sobie, jak by to przyjęła nasza opinia?
—  Oczywiście.  Dla Białego  Domu zgoda na wypłatę szkodowania byłaby politycznym samobójstwem.
—  A samobójstwem mnego rodzaju byłaby odmowa.
—  Nie musisz mi tego mówić — rzekł Baley.
Był małym chłopcem, kiedy błyszczące astrostatki dokonały desantu w Waszyngtonie, Nowym Jorku i Moskwie dla ściągnięcia sum, jakie ich zdaniem im się należały.
—  Więc sam widzisz. Tak czy owak, sytuacja jest wprost fatalna. Jedynym ratunkiem byłoby znalezienie przez nas samych mordercy i wydanie go Przestrzeniowcom. To właśnie musimy zrobić.
—  A dlaczego nie robi tego WBS? Nawet jeżeli prawnie rzecz biorąc należy to do naszych kompetencji, wchodzi w grę sprawa stosunków międzygwiezdnych...
—  WBS nie chce tego tknąć. Sprawa jest paskudna i uparli się nam ją podrzucić. — Uniósł głowę i przenikliwie spojrzał na podwładnego. — Naprawdę paskudna, Lije. Ryzykujemy, że nas wszystkich powyrzucają.
—  Mieliby nas wszystkich usunąć? — zdziwił się Baley. — Nie mają przecież odpowiednich sił, żeby nas zastąpić.
—  Owszem, mają roboty — odparł dyrektor.
—  Co?
—  R. Sammy to dopiero początek. Jest tylko gońcem. Ale inni mogą patrolować szlaki przyśpieszone. Do licha, zrozum, że znam lepiej Przestrzeniowców niż ty i wiem, do czego zmierzają. Istnieją roboty, które potrafią wykonać i twoją pracę, i moją. Mogą nas zdyskwalifikować. To wcale nie przelewki. A w naszym wieku znaleźć się w rezerwie pracy...
—  Dobrze już, dobrze — odparł cierpko Baley. Dyrektor zmieszał się:
—  Bardzo mi przykro, Lije.
Baley pokiwał głową i starał się o tym nie myśleć. Dyrektor istotnie wiedział, jak rzeczy stoją.
—  Jak właściwie  wygląda sprawa zastępowania ludzi? — spytał.
—  Trwa ciągle, odkąd przybyli Przestrzeniowcy, to znaczy od dwudziestu pięciu lat. Nie bądź dzieckiem, Lije, wiesz o tym dobrze. A teraz właśnie zaczęło się to wzmagać. I jeżeli położymy tę sprawę, będzie to bardzo poważny krok w kierunku wyrzucenia nas wszystkich. Z drugiej strony, gdyby rzecz nam się udała, kwestia wymiany ludzi na roboty odsunęłaby się daleko w przyszłość. A dla ciebie to byłaby nawet okazja do awansu.
Dlaczego akurat dla mnie? — spytał Baley.
—  Bo ty będziesz prowadzącym śledztwo.
—  Nie mam odpowiedniej rangi, dyrektorze. Jestem zwyczajny Cpięć i to wszystko.
—  A chciałbyś dostać klasę Csześć?
Czy chciałby? Baley wiedział, jakie przywileje daje C6: miejsce siedzące w godzinach szczytu na drogach przyśpieszonych, nie zaś tylko od dziesiątej do szesnastej; pierwszeństwo wyboru w kuchni sekcyjnej; a może nawet widoki na lepsze mieszkanie i bilet do solarium dla Jessie.
—  Pewnie, kto by nie chciał — odrzekł. — Ale co będzie ze mną, jeżeli zawalę sprawę?
—  Dlaczego masz ją zawalić? — powiedział z pochlebstwem w głosie  dyrektor.  — Jesteś jednym  z najlepszych  naszych pracowników.
—  Ale w samej naszej sekcji będzie blisko dziesiątek ludzi o wyższej klasyfikacji ode mnie. Dlaczego ich pomijać?
Baley był przekonany, choć głośno tego me wypowiedział, że dyrektor naruszał przyjęty protokół tylko w zupełnie wyjątkowych przypadkach.
—  Z dwóch względów — odparł dyrektor rozkładając ręce. — Dla mnie ty nie jesteś tylko detektywem, Lije, ale i przyjacielem. Nigdy nie zapomniałem, że trzymaliśmy razem w szkole. Czasem może wyglądać, ze tego nie pamiętam, ale to tylko wina klasyfikacji. Jestem dyrektorem, więc rozumiesz, że muszę się z tym liczyć. Ale nie przestałem przez to być twoim przyjacielem, a tę sprawę uważam za wspaniałą okazję dla właściwego człowieka. Dlatego chcę, żebyś ją objął.
—  To jeden powód — rzekł bez entuzjazmu Baley.
—  Drugi powód to ten, że jesteś, jak sądzę, moim przyjacielem. Muszę cię prosić, żebyś coś dla mnie zrobił.
—  Co?
—  Chcę, żebyś za partnera w dochodzeniu obrał sobie Przestrzeniowca. Taki warunek oni postawili. Zgadzają się nie składać raportu o zbrodni. Zgadzają się nam pozostawić prowadzenie śledztwa. W zamian domagają się, by jeden z ich agentów brał w tym udział, we wszystkich etapach dochodzenia.
—  Wygląda na to, że niezbyt nam ufają.
—  Musisz ich zrozumieć. Gdyby ze śledztwa nic nie wyszło, wielu Przestrzeniowców miałoby kłopoty ze swoimi rządami. Muszę im wierzyć na słowo, Lije, i przyjąć, że mają najlepszą wolę.
—  Na pewno mają, dyrektorze. To z nimi największy kłopot. Dyrektor popatrzył z niewyraźną miną i ciągnął dalej:
—  Więc czy zgadzasz się mieć za partnera Przestrzeniowca, Lije?
—  Czy specjalnie ci na tym zależy?                                    g
—  Tak. Bardzo cię proszę, żebyś objął to śledztwo z waruj! kami, jakie postawili Przestrzeniowcy.                                   3
—  Dobrze, wezmę za partnera Przestrzeniowca.
—  Dziękuję ci, Lije. Ale pamiętaj, że będzie musiał z tobą mieszkać.
—  Oho, nie tak od razu.
—  Rozumiem, rozumiem. Ale masz przecież duże mieszkanie. Trzy pokoje i tylko jedno dziecko. Jakoś sobie z tym poradzisz. Nie zrobi ci kłopotu. Najmniejszego kłopotu. A to jest konieczne.
—  Jessie nie będzie tym zachwycona, znam ją.
—  Powiedz Jessie — dyrektor wpatrywał się w niego z taką uwagą, że można by myśleć, iż lada chwila wyboruje otwory w szklanych krążkach zasłaniających mu oczy. — Powiedz Jessie, że jeśli zrobisz to dla mnie, postaram się, żebyś przeskoczył o jeden stopień wyżej, do Csiedem. Pomyśl, Lije, Csiedem!
—  Dobrze, dyrektorze, zrobione.
Baley uniósł się na krześle, ale pod spojrzeniem Enderbyego usiadł z powrotem.
—  Jeszcze coś?
Dyrektor kiwnął niechętnie głową.
—  Jeszcze jedno.
—  A co takiego?
—  Nazwisko twojego partnera.
—  Co za różnica?
—  Przestrzeniowcy — wycedził dyrektor — mają dosyć dziwne sposoby. Partner, którego wyznaczyli, nie jest... nie jest...
—  Zaraz, zaraz! — Baley szeroko otworzył oczy.
—  Musisz się na to zgodzić, Lije. Po prostu musisz. Nie ma innego wyjścia.
—  I mieszkać ma u mnie? Coś takiego!
—  Jako znajomy, mój drogi.
—  Nie. Co to, to nie.
—  Lije, tobie jednemu mogę w tej sprawie zaufać. Czy mam ci tłumaczyć? Przecież z Przestrzeniowcami musimy dojść do ładu.  I musi nam się udać, jeżeli mamy zapobiec nadejściu ekspedycji karnej na Ziemię. Ale stare metody byłyby tu na nic.
Będziesz miał za partnera jednego z ich robotów. Jeżeli on Sprawę odkryje, jeżeli doniesie, że jesteśmy po prostu do niczego, będziemy zrujnowani. To znaczy, my jako departament. Rozumiesz to, prawda? Więc, jak sam widzisz, masz w ręku sprawę bardzo delikatną. Musisz z nim pracować, a jednocześnie pilnować, żebyś to ty sprawę odkrył, a nie on. Rozumiesz?
—  Chcesz powiedzieć, że mam z nim współpracować na sto procent, a w ostatniej chwili podciąć mu gardło? Unieszkodliwić go, w razie potrzeby, nożem?
—  A co możemy zrobić? Nie ma innej rady.
—  Doprawdy nie wiem, co powie Jessie — wybąkał Lije Baley.
—  Mogę z nią pomówić, jeżeli chcesz.
—  Nie, nie, dyrektorze. Już lepiej nie. — Westchnął głęboko. — A jak się mój partner nazywa?
—   R. Daneel 01ivaw.
—  Nie jest to pora, dyrektorze, żeby używać skrótów. Zgodziłem się objąć tę pracę, więc nazwijmy go pełnym imieniem i nazwiskiem: Robot Daneel Olivaw.
2.
Tam i z powrotem drogą ekspresową
JNIa szlaku ekspresowym panował normalny tłok: ci, którzy mieli miejsca stojące, tłoczyli się na dolnym poziomie, inni zaś zajmowali miejsca siedzące na górze. Bezustanna ciżba ludzka schodziła ze szlaku poprzez zwolnione pasy na bocznicę albo na nieruchome chodniki prowadzące ponad mostami i między łukami w nieskończonym labiryncie dzielnic Miasta. Inna ciżba, równie gęsta, pchała się w przeciwnym kierunku, na pasy przyśpieszone i szlak ekspresowy.
Wszędzie błyszczały te same światła: świetliste ściany i stropy, które zdawały się spływać zimnym, równym żarzeniem. Raz po raz wybuchały wrzaskliwe ogłoszenia. To znów pojawiały się ostre napisy wskazujące, którędy biegnie szlak do Jersey, wyłaniały się strzałki kierujące do przeprawy przez East River lub do górnych poziomów, w stronę dzielnic Long Island.
A nad wszystkim górował zwykły ludzki hałas: zgiełk milionów ludzi, którzy rozmawiali, śmieli się, kasłali, nawoływali, nucili, oddychali.
Ale żadne drogowskazy nie wiodą do Kosmopolu — pomyślał Baley.
Przeskakiwał z pasa na pas z wprawą, jaką daje doświadczenie całego życia. Dzieci uczyły się przeskakiwać pasy razem z nauką
chodzenia. Baley prawie nie czuł przyśpieszenia, choć szybkość rosła z każdym jego krokiem. Nawet nie zdawał sobie sprawy, że bezwiednie pochyla się naprzód dla utrzymania równowagi. W ciągu 30 sekund dotarł do najszybszego pasa — 60 mil na godzinę — a stamtąd mógł już bez trudu dostać się na oszkloną platformę tworzącą szlak ekspresowy.
I żadnych strzałek do Kosmopolu — pomyślał.
Ale strzałki nie były potrzebne. Jeśli ktoś miał tam interes, znał drogę. Jeśli ktoś nie znał drogi, najwidoczniej nie miał tam żadnego interesu. Kiedy Kosmopol powstał, jakieś 25 lat temu, niemal wszyscy chcieli go zobaczyć. Całe tłumy pędziły tam z Miasta.
Przestrzeniowcy szybko z tym skończyli. Uprzejmie zawsze byli uprzejmi, ale bez żadnych ustępstw, z wielkim taktem ustawili zaporę siły między sobą i Miastem. Zorganizowali jakieś połączenie służby imigracyjnej ze strażą celną. Jeśli ktoś miał interes, musiał wykazać swoją tożsamość, dać się przeszukać i poddać się badaniu lekarskiemu oraz zabiegom dezynfekcyjnym.
Wywołało to oczywiście niezadowolenie. Większe niezadowolenie, niż było uzasadnione. Niezadowolenie tak wielkie, że zahamowało poważnie program modernizacji. Baley pamiętał rozruchy zaporowe. Sam należał do tłumu, który uwieszony stalowych prętów ekspresowych, zapełniał miejsca siedzące ignorując przywileje rang, pędził wzdłuż pasów ryzykując, że się potłucze i sterczał przez dwa dni tuż poza barierą osłaniającą Kosmopol wykrzykując najrozmaitsze rzeczy i ze zwykłej wściekłości niszcząc własność miejską.
Baley mógł sobie jeszcze i dziś przypomnieć ówczesne śpiewki. Pamiętał starą pieśń: „Na Ziemi przyszedł człek na świat, tak, czy nie?" z powtarzającym się ciągle refrenem „Hinkydinkyparlywu".
Na Ziemi przyszedł człek na świat —
Tak, czy nie? I z Ziemią być mu za pan brat —
Tak, czy nie?
A ty, Przestrzeniowcu, zwiewaj stąd, Bo nie dla ciebie ziemski ląd. Brudny Przestrzeniowcu, tak — czy nie?
Istniały setki tego rodzaju wierszyków. Niektóre były dowcipne, większość głupia, część nieprzyzwoita. Ale każdy kończył się zwrotem „Czy słyszysz, parszywy Przestrzeniowcu?"
Parszywy, parszywy. Bezskutecznie rzucano w twarz Przestrzeniowcom najdotkliwsze w przekonaniu tłumu zniewagi. Najboleśniej odczuwano to, że uważali tubylczych mieszkańców Ziemi za obrzydliwie chorych.
Przestrzeniowcy, rzecz jasna, nie ruszyli się z miejsca. Nie potrzebowali nawet uruchamiać swej broni. Ziemska przestarzała flota od dawna już przekonała się, że zbliżanie się do zaziemskiego statku grozi wprost samobójstwem. Ziemskie samoloty, które zapędziły się ponad obszar Kosmopolu we wczesnym okresie , jego powstawania, po prostu znikły. Co najwyżej czasem spadło i na Ziemię jakieś potrzaskane skrzydło.
I żaden tłum nie był tak obłąkany, aby zapomnieć o działaniu subeterowych rozrywaczy rąk, użytych przeciw ludziom w wojnach zeszłego stulecia.
Tak więc Przestrzeniowcy siedzieli za swoją przegrodą, wy, tworem ich przodującej nauki, której naruszyć nie mogły żadne metody znane na Ziemi. Po prostu czekali spokojnie po drugiej stronie, aż tłumy miejskie rozproszą się pod wpływem gazów nasennych i wymiotnych. Przez krótki czas obozy karne, otoczone zagrodami, roiły się później od przywódców tłumu, niezadowolonych i ludzi chwyconych po prostu dlatego, że byli najbliżej. Wkrótce jednak wszystkich wypuszczono.
Po upływie odpowiedniego czasu Przestrzeniowcy złagodzili restrykcje. Zaporę usunięto i powierzono policji miejskiej czuwanie nad odosobnieniem Kosmopolu. A co najważniejsze, badania lekarskie były znacznie mniej przykre.
Teraz — myślał Baley — wszystko to może znowu się zmienić. Jeśli Przestrzeniowcy naprawdę myśleli, że Ziemianin dostał się do Kosmopolu i popełnił morderstwo, być może znowu wystawią zaporę. Byłoby to niezmiernie przykre.
Wśliznął się na peron ekspresowy, przedostał poprzez tłum do wąskiej spirali wiodącej na górny pomost i tam usiadł wygodnie. Swój bilet wolnej jazdy umieścił w kapeluszu, dopiero gdy minęli ostatnią dzielnicę Hudsonu. C5 nie miał prawa do miejsc siedzących na wschód od Hudsonu i na zachód od Long Island i pierwszy lepszy strażnik wyrzuciłby go z pewnością, choć miejsc siedzących było pod dostatkiem. Ludzie stawali się coraz wrażliwsi na przywileje rangi, a mówiąc „ludzie" Baley mimo woli obejmował tym także siebie.
Powietrze pomykało z charakterystycznym sykiem uderzając o wygięte szyby umieszczone za każdym siedzeniem. Mówienie
było w tych warunkach niezmiernie trudne, ale człowiek przyzwyczajony mógł bez trudu myśleć.
Większość ludzi pod tym czy innym względem miała średniowieczne zwyczaje. Było to łatwe, skoro oznaczało cofanie się do chwili, kiedy Ziemia była jedynym światem, nie zaś którymś z pięćdziesięciu. W dodatku jednym z gorszych spośród pięćdziesięciu.
Słysząc krzyk kobiety Baley spojrzał w prawo. Upuściła torebkę. Widział ją przez chwilę — różowy, pastelowy przedmiot na szarym tle pasów drogowych. Jakiś pasażer pośpiesznie schodząc z drogi ekspresowej mimo woli przesunął nogą torebkę na wolniejszy pas i teraz właścicielka pędem oddalała się od swej własności.
Baley się skrzywił. Mogła bez trudu złapać torebkę, gdyby przyszło jej na myśl przejść na wolniejszy pas i gdyby tamten pasażer nie kopnął torebki w taki sposób. Ale Baley nie miał się nigdy dowiedzieć, co się stało. Cała scena rozgrywała się teraz o dobre pół mili za nim.
Prawdopodobieństwo przemawiało za tym, że kobiecie się nie uda. Obliczono, że przeciętnie co trzy minuty jakiś przedmiot gubiono na pasach w obrębie Miasta i nigdy go nie odzyskiwano. Departament Rzeczy Zgubionych robił kokosowe interesy. Była to jeszcze jedna komplikacja współczesnego życia.
Dawniej było to prostsze — pomyślał Baley. — Wszystko było prostsze. Dlatego tylu jest zwolenników średniowiecza.
Umiłowanie średniowiecza przybierało rozmaite postacie. U pozbawionego wszelkiej wyobraźni Juliusa Enderbyego oznaczało przywiązanie do archaizmów: okulary, okna!
Dla Baleya było to studiowanie historii. Zwłaszcza historii obyczajów.
Miasto obecne! Nowy Jork, w którym mieszkał. Większy niż jakiekolwiek miasto prócz Los Angeles. Więcej ludności niż gdziekolwiek z wyjątkiem Szanghaju. A Nowy Jork miał przecież tylko trzysta lat.
Oczywiście coś kiedyś istniało na tym samym geograficznym obszarze, który zwano obecnie Nowym Jorkiem. Prymitywne to zbiorowisko ludności istniało nie trzysta, ale trzy tysiące lat. Jednakże nie było miastem.
Dawniej w ogóle miasta nie istniały. Były tylko jakieś gromady domostw, dużych i małych, na otwartym powietrzu. Trochę przypominały kopuły Przestrzeniowców, tyle że oczywiście były bardzo różne. Dawniejsze gromady największa liczyła zaledwie
dziesięć milionów ludności, a większość nie przekraczała miliona były rozrzucone całymi tysiącami po Ziemi. Według dzisiejszych pojęć gospodarczo były one zupełnie bezwartościowe.
Przyrost naturalny spowodował na Ziemi konieczność wzmożonej wydajności. Zmniejszając stopniowo poziom życia, można było utrzymać dwa, trzy, a nawet pięć miliardów ludzi. Kiedy jednak liczba mieszkańców dosięgała ośmiu miliardów, stopień wygłodzenia był już doprawdy nieznośny. W kulturze człowieka musiała nastąpić radykalna zmiana, zwłaszcza gdy okazało się, że Światy Zaziemskie dopiero od tysiąca lat skolonizowane przez Ziemię wprowadziły bardzo poważne ograniczenia imigracyjne.
Radykalna zmiana polegała na stopniowym tworzeniu się miast w ciągu tysiąca lat historii Ziemi. Wydajność wymagała . wielkości. Nawet w średniowieczu, może nieświadomie, zostało to osiągnięte. Przemysł chałupniczy ustąpił miejsca fabrykom, a fabryki przemysłom kontynentalnym.
Cóż znaczy sto tysięcy domków dla stu tysięcy rodzin w porównaniu ze stutysięczną jednostką dzielnicową; zbiór mikrofilmów w każdym domu w porównaniu z sekcyjnym centrum filmowym; niezależny telewizor dla każdej rodziny w zestawieniu z powszechnym systemem wideo.
Albo też wyobraźmy sobie szaleństwo niezliczonych kuchni i łazienek, w porównaniu z ogromną wydajnością sal jadalnych
1 prysznicowych, jakie umożliwiła kultura miast.
Coraz więcej wymierało wiosek, miasteczek i „miast" Ziemi pochłanianych przez miasta nowego typu. Nawet perspektywy wojny atomowej we wczesnym okresie zwolniły tylko tempo. A po wynalazku pola mocy dążenie to stało się wprost wyścigiem.
Kultura miasta oznaczała najlepszy rozdział żywności, zwiększone zużycie drożdży i hydroponików. Miasto Nowy Jork zajęło
2 tysiące mil kwadratowych, a według ostatniego spisu ludności liczyło ponad 30 milionów. Ogółem było na Ziemi około 800 miast o przeciętnym zaludnieniu 10 milionów.
Każde miasto stało się jednostką na pół autonomiczną, a gospodarczo nieomal samowystarczalną. Każde z nich miało własny strop, własne ściany i własne podziemia. Każde stało się jakby jedną sklepioną halą, olbrzymią, samowystarczalną konstrukcją ze stali i betonu.
Można je było budować naukowo. W samym środku mieścił się olbrzymi zespół biur administracyjnych. Starannie ustawione
28
jeden obok drugiego, a wydzielone z całości, wznosiły się olbrzymie sektory mieszkalne połączone szlakami ekspresowymi oraz lokalnymi. Na krańcach mieściły się fabryki, zakłady hydroponiczne, hodowle drożdży, siłownie. Poprzez to wszystko ciągnęły się rury wodociągowe i kanalizacyjne, przewody energetyczne, promieniście idące szlaki komunikacyjne, wyrastały szkoły, więzienia i sklepy.
Nie ulegało kwestii, że Miasto było szczytowym przejawem panowania człowieka nad otoczeniem. Nie podróże kosmiczne, nie pięćdziesiąt skolonizowanych światów, tak wyniośle dziś niezawisłych, ale Miasto.
Praktycznie biorąc, nikt na Ziemi nie mieszkał poza miastami. Poza nimi ciągnęły się pustkowia pod gołym niebem, na które niewielu tylko spojrzeć mogło okiem obojętnym. Inna sprawa, że ta otwarta przestrzeń była potrzebna. Zawierała niezbędną człowiekowi wodę, węgiel i drzewo, stanowiące ostateczny surowiec do wyrobu plastików i pożywkę dla wiekuiście rosnących drożdży. Nafty nie było już od dawna, ale zastępowały ją bogate oleje z prasowanych drożdży. Na obszarach między miastami leżały kopalnie. Tereny te w stopniu znacznie większym, niż zdawało się ludziom, wykorzystywano do produkcji żywności i hodowli bydła. Były niewydajne, ale wołowina, wieprzowina i zboże znajdowały zawsze rynek luksusowy i mogły być użyte dla celów eksportowych.
Niewielu ludzi potrzeba było do prowadzenia kopalń i hodowlanych gospodarstw, uprawy ziemi i pompowania wody; zresztą czynności te nadzorowano na dystans. Roboty wykonywały pracę lepiej, a wymagania miały o wiele mniejsze.
Roboty! Oto co stanowiło największą ironię. Mózg pozytonowy wynaleziono na Ziemi i właśnie na Ziemi po raz pierwszy zastosowano roboty do pracy produktywnej. Nie na Światach Zaziemskich. Inna sprawa, że Światy Zaziemskie zachowywały się zawsze tak, jakby roboty były wytworem ich kultury.
Trzeba oczywiście przyznać, że największe zastosowanie ekonomiki robotowej miało miejsce na Światach Zaziemskich. Tu, na Ziemi, roboty zawsze były ograniczone do pracy w kopalniach i przy uprawie roli. Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu, pod naciskiem Przestrzeniowców, roboty stopniowo zaczęły dostawać się do miast.
Miasta były czymś niewątpliwie dobrym. Wszyscy prócz zwolenników średniowiecza wiedzieli, że nie można było stworzyć
żadnej namiastki, żadnej rozsądnej namiastki. Jedyny kłopot polegał na tym, że wartość dodatnia miast nie pozostawała rzeczą niezmienną. Ludność Ziemi bezustannie rosła. I musiał nadejść dzień, kiedy przy wszystkim, co mogły uczynić miasta, liczba kalorii przypadająca na jedną osobę musiała po prostu spaść poniżej niezbędnego poziomu.
Sprawę pogarszała jeszcze obecność Przestrzeniowców, potomków dawnych emigrantów z Ziemi, żyjących w luksusie w słabo zaludnionych, a pełnych robotów światach poza Ziemią. Z chłodnym zdecydowaniem chcieli zachować wygody, jakie zapewniała im pustka ich światów, a w tym celu ściśle przestrzegali niskiego przyrostu ludności i bronili wstępu przybyszom z przeludnionej Ziemi. To zaś... Kosmopol już blisko!
Jakiś sygnał w podświadomości Baleya ostrzegł go, że zbliża się do sektora Newark. Gdyby nie ruszył się z miejsca, pędziłby na południe do sektora Trenton, przez sam środek ciepłych i pachnących pleśnią terenów drożdżowych.
Chodziło teraz o oszczędność czasu. Tak dużo go zabierało dotarcie do rampy i przeciskanie się przez pomrukujący tłum podróżnych, by dostać się na przestrzeń otwartą poprzez pasy zwolnione.
Gdy tego wszystkiego dokonał, znalazł się w pobliżu budynków stacyjnych. Żaden z jego kroków nie był świadomy. Gdyby działał świadomie, na pewno niczego by nie osiągnął.
Baley był teraz prawie samotny, co było rzeczą niezwykłą. W budynku znajdował się prócz niego tylko policjant. Dochodził tu jedynie szum pośpiesznego szlaku. Poza tym panowała aż nieprzyjemna cisza.
Policjant zbliżył się, a Baley niecierpliwie pokazał swoją odznakę. Policjant uniósł rękę na znak wolnego przejścia.
Przejście zwężało się i kilka razy skręcało pod ostrym kątem. Było to niewątpliwie celowe. W ten sposób tłumy ludzi nie mogły się tu gromadzić, a bezpośredni atak był niemożliwy.
Baley z zadowoleniem myślał o tym, że mają się spotkać z partnerem po tej stronie Kosmopolu. Mimo całej uprzejmości, jaką okazywano obecnie, nie uśmiechała mu się perspektywa badań lekarskich.
W miejscu, gdzie seria drzwi oznaczała początek otwartej przestrzeni i kopuł Kosmopolu, stał teraz Przestrzeniowiec. Ubrany był według mody ziemskiej w spodnie obcisłe u pasa
30
i luźne przy kostce; wzdłuż każdej nogawki biegł kolorowy pas. Miał na sobie zwyczajną koszulę tekstronową z otwartym kołnierzem i zamkiem błyskawicznym, zmarszczoną przy przegubach. Był to jednak niewątpliwie Przestrzeniowiec. Było coś w sposobie, w jaki stał i trzymał głowę, w obojętnych, niewzruszonych rysach jego szerokiej twarzy o wystających policzkach, w starannym ułożeniu krótkich, ciemnych włosów, płaskich i uczesanych z przedziałkiem, co różniło go od zwykłego naiwnego człowieka. Baley podszedł sztywno i powiedział monotonnym głosem:
—  Jestem policjant Elijah Baley, ranga Cpięć, z Departamentu Policji Miasta Nowy Jork. — Pokazał legitymację i ciągnął dalej: —  Dostałem  polecenie  spotkania  się  z  R.   Daneelem 01ivawem na drodze wiodącej do Kosmopolu. Przyszedłem trochę za wcześnie — dodał spojrzawszy na zegarek. — Czy mogę prosić o zapowiedzenie mnie?
Poczuł lekki chłód. Przywykł w pewnym stopniu do widoku robotów produkcji ziemskiej. Model kosmiczny był jednak inny. Nigdy żadnego nie widział, ale po Ziemi krążyły straszliwe opowieści o potwornych, groźnych robotach wykonujących nadludzkie prace na dalekich, błyszczących Światach Zaziemskich. Nic dziwnego, że szczękał zębami.
Przestrzeniowiec wysłuchał go uprzejmie, po czym odparł:
—  Nie będzie to potrzebne. Właśnie czekałem na pana. Baley odruchowo wyciągnął, a następnie opuścił rękę. To
samo stało się z jego podbródkiem. Nie wiedział właściwie, co ma odpowiedzieć. Słowa zamarły mu na ustach.
—  Chciałbym się przedstawić — rzekł Przestrzeniowiec. — Jestem R. Daneel Olivaw.
—  Tak? Czyżbym się pomylił? Myślałem, że pierwsza litera...
—  I słusznie. Jestem robotem. Czy nie powiedziano panu tego?
—  Owszem, powiedziano mi. — Wilgotną dłonią Baley dotknął włosów i poprawił je całkiem niepotrzebnie, po czym wyciągnął rękę.
—  Przepraszam pana bardzo, panie Olivaw. Doprawdy nie wiem, co mi przyszło do głowy. Dzień dobry panu. Jestem pańskim partnerem, nazywam się Elijah Baley.
—  Doskonale.  —  Dłoń  robota  ujęła  rękę  Baleya,  lekko wzmacniając, a następnie zwalniając uścisk. — Ale zdaje mi się, że pan jest trochę zakłopotany. Czy mogę prosić, aby pan był ze mną najzupełniej szczery? W stosunkach takich jak nasze dobrze
jest mieć możliwie najwięcej czynników korzystnych. I jeszcze jedno. W moim świecie istnieje zwyczaj, że partnerzy mówią do siebie p0 imieniu. Mam nadzieję, że nie jest to przeciwne waszym zwyczajom.
—  Nie. Ale chodzi o coś zupełnie innego. Chodzi o to, że pan wcale nie wygląda jak robot — szepnął rozpaczliwie Bałey.
—  I to pana wprawia w zakłopotanie.
—  Właściwie nie powinno, Da... Daneelu. Czy w twoim świecie wszystkie roboty są podobne do ciebie?
—  Jakby ci to powiedzieć, Elijah? Istnieją u nas takie mniej więcej różnice, jakie zachodzą pomiędzy ludźmi.
—  Bo widzisz, nasze roboty...  No, krótko mówiąc, u nas bardzo łatwo odróżnić roboty. A ty wyglądasz zupełnie jak Przestrzeniowiec.
—  Aha, rozumiem. Spodziewałeś się zastać dosyć prymitywny model i dlatego byłeś zdziwiony. A przecież jest rzeczą najzupełniej logiczną, że w wypadku takim jak ten użyto robota o wyraźnie ludzkich cechach, aby uniknąć wszelkich przykrości. Prawda?
Była to niewątpliwie prawda. Robot wyglądający jak robot spowodowałby mnóstwo trudności krążąc po Mieście.
—  Tak — przyznał Baley.
—  Wobec tego chodźmy, Elijah.
Ruszyli z powrotem w kierunku drogi pośpiesznej. R. Daneel z ogromną sprawnością skakał po pasach przyśpieszonych i zręcznie się po nich poruszał. Baley, który z początku powstrzymywał tempo, pod koniec zaczął je gwałtownie przyśpieszać.
Robot poruszał się szybko i nie widać było, by mu to sprawiało jakąkolwiek trudność. Baley zastanawiał się, czy R. Daneel z całą świadomością nie porusza się wolniej, niż mógłby. Dotarł do szlaku ekspresowego i z całą bezczelnością wcisnął się między tłum. Robot nadążał za nim bez wysiłku.
Baley był cały czerwony. Dwukrotnie przełknął ślinę i rzekł:
—  Zostanę tutaj z tobą.
—  Tutaj? — Robot nie zwracając uwagi ani na hałas, ani na rytmiczne poruszanie się pasa ciągnął: — Czyżbym miał złe informacje? O ile wiem, Cpięć pod pewnym warunkiem ma prawo do miejsca na górnej platformie.
—  Masz rację. Mogę pójść na górę. Ale ty nie.
—  Dlaczego?
—  Bo trzeba na to mieć rangę Cpięć.
—  Wiem.
—  A ty nie jesteś Cpięć. — Rozmowa była trudna. Syk
32
powietrza na dolnej platformie był bardzo głośny, a Baley ze zrozumiałych względów starał się mówić cicho.
 Dlaczego ja nie miałbym być Cpięć? — odparł R. Daneel. — Jestem twoim partnerem, czyli mam tę samą rangę. Zresztą otrzymałem to.
Z wewnętrznej kieszeni koszuli wydobył zupełnie autentyczną odznakę służbową. Napis na niej brzmiał: „Daneel Olivaw bez przykrej litery z przodu. Ranga C5".
— Chodźmy — rzekł Baley drewnianym głosem.
Usiadłszy patrzył nieruchomo przed siebie, wściekły i jak najbardziej świadom obecności siedzącego tuż obok robota. Jak dotąd, wkopał się już dwa razy. Po pierwsze nie poznał, że R. Daneel jest robotem. Po wtóre nie odgadł prostej logiki wymagającej, aby R. Daneel miał rangę C5.
Rzecz polegała na tym po prostu, że nie był on policjantem z popularnej legendy. Nie miał niewzruszonego wyglądu, nieograniczonych zdolności przystosowywania się, błyskawicznej sprawności umysłowej i łatwo go było zaskoczyć. Wiedział, że w niczym nie przypomina postaci legendarnej, ale jak dotąd nigdy też tego nie żałował.
Obecnie żałował przede wszystkim, że sądząc z wszelkich danych, R. Daneel Olivaw był właśnie wcieleniem legendy.
Ale musiał nim być. Był przecież robotem.
Baley zaczął wynajdywać różne usprawiedliwienia dla siebie. W biurze przyzwyczaił się do widoku robotów, ale takich jak R. Sammy. Oczekiwał istoty o skórze z twardego i gładkiego plastiku, niemal śmiertelnej białości w kolorze. Oczekiwał postaci o rysach wyrażających niezmiennie ten sam dobry humor. Spodziewał się szybkich, troszeczkę niepewnych ruchów.
R. Daneel w niczym tego nie przypominał. Baley zaryzykował szybkie, ukradkowe spojrzenie na robota. R. Daneel odwrócił się jednocześnie, by spotkać jego wzrok, i kiwnął z powagą głową. Jego usta poruszały się naturalnie, gdy mówił, i wcale nie były ciągle na pół otwarte jak u ziemskich robotów. Można było nawet dostrzec ruchomy język.
Dlaczego siedzi tak spokojnie? — myślał Baley. — Przecież to wszystko jest dla niego zupełną nowością. Zgiełk, tłumy, światła!
Baley wstał, otarł się w przejściu o robota i rzekł:
— Chodź za mną!
Zeszli z pośpiesznego pasa i z pasów zwolnionych.
Mój Boże — myślał Baley — co też ja powiem Jessie?
Spotkanie z robotem przytłumiło tę myśl, ale teraz z przykrą wyrazistością wydobywała się na wierzch, gdy przeszli na szlak miejscowy wiodący w samo serce sektora Dolnego Bronxu.
— To wszystko jest jeden budynek, Daneelu — rzekł. — Wszystko, co tu widzisz, całe Miasto. Mieszka w nim dwadzieścia milionów ludzi. Szlak pośpieszny posuwa się bez przerwy, dniem i nocą, z szybkością sześćdziesięciu mil na godzinę. Łącznie jest dwieście pięćdziesiąt mil szlaków pośpiesznych i setki mil szlaków miejscowych.
Za chwilę — pomyślał Baley — będę kombinował, ile ton drożdży zjada Nowy Jork w ciągu dnia, ile wypijamy stóp sześciennych wody i ile megawatów energii dostarczają na godzinę reaktory.
— Poinformowano mnie o tym — rzekł R. Daneel — i o wielu podobnych rzeczach w czasie szkolenia.
W takim razie — pomyślał Baley — wie wszystko o żywności, napojach i energii. Po co w ogóle mam imponować jakiemuś robotowi?
Znajdowali się  teraz na  Sto  Osiemdziesiątej Drugiej ulic: wschodniej i tylko paręset kroków dzieliło ich od rozległych wini obsługujących wielowarstwową żelbetonową budowlę, w która mieszkał Baley. Już miał powiedzieć „tędy", gdy zatrzymał gei tłum ludzi zebranych przed jaskrawo oświetlonym polem mocy stanowiącym wejście do jednego z licznych sklepów znajdujących się na parterze sektora.
Odruchowo, tonem władzy zapytał stojącego najbliżej:
—  Co się tu stało?
—  Nie  mam  pojęcia,  dopiero  co  przyszedłem  —  odparł zagadnięty wspinając się na palce.
—  Nakryli tu parę tych parszywych robotów! — zawołał ktoś z wielkim przejęciem. — Spodziewam się, że będą ich tędy wyrzucać. Ach, co by to była za przyjemność porozrywać takiego na kawałki!
Baley popatrzył nerwowo na R. Daneela. Ten jednak, jeśli nawet zrozumiał znaczenie słów, nie dał tego po sobie poznać. Baley wmieszał się w tłum.
—  Proszę mnie przepuścić! Przepuścić! Policja! Ludzie się rozstąpili. Za plecami Baley usłyszał jeszcze:
—  ...na kawałki.  Śrubka po  śrubce.  Rozebrać na drobne części... — Rozległ się wybuch śmiechu.
Baleya przeszedł dreszcz. Miasto było szczytem wydajności, ale
34
też stawiało wielkie wymagania mieszkańcom. Narzucało im rygorystyczny tryb życia, ściśle przestrzegany i poddany naukowej kontroli. Nic dziwnego, że mocno tłumione wrzenia wybuchały od czasu do czasu.
Przypomniał sobie rozruchy zaporowe.
Powody do rozruchów przeciwrobotowych niewątpliwie istniały. Ludzie, którzy po wielu latach pracy stanęli w obliczu deklasyfikacji i połączonego z tym obniżenia poziomu życia, nie byli w nastroju, by przyznać obiektywnie, iż poszczególne roboty nic nie zawiniły. Poszczególne roboty można było przynajmniej potłuc. Natomiast trudno było uderzyć w coś zwanego „polityką rządu" albo też w hasło brzmiące: „Roboty to wydajniejsza produkcja!"
Rząd takie objawy nazywał chorobą wzrostu. Potrząsał z ubolewaniem swą zbiorową głową i zapewniał wszystkich, że po upływie niezbędnego okresu przystosowania dla wszystkich nadejdzie nowe i lepsze życie.
Lecz równolegle z procesem deklasyfikacji szerzył się ruch nawrotu do średniowiecza. Ludzie popadali w rozpacz, a granica między gorzkim zniechęceniem a dziką chęcią zniszczenia jest nieznaczna i łatwo ją czasem przekroczyć.
W chwili obecnej było kwestią minut, czy utajona nienawiść tłumu nie przemieni się w oszalałą orgię krwi i zniszczenia.
Baley z wysiłkiem przedostał się do pola mocy tworzącego wejście.
3.
Zdarzenie w sklepie z obuwiem
W porównaniu z tym, co działo się na ulicy, wnętrze sklepu było prawie puste. Kierownik, z godną pochwały zdolnością przewidywania, wcześnie uruchomił wejściowe pole mocy, uniemożliwiając dostęp potencjalnym sprawcom zamieszek. Zatrzymał także w sklepie głównych uczestników sporu, lecz to było sprawą mniej ważną.
Baley przedostał się przez pole mocy używając służbowego neutralizatora. Ku swemu zdziwieniu zobaczył obok siebie R. Daneela. Robot chował do kieszeni własny neutralizator, bardzo zgrabny, mniejszy i lepiej wykonany niż policyjne.
Kierownik sklepu podbiegł do nich natychmiast.
—  Proszę panów — mówił trochę za głośno — subiektów przydzieliło mi Miasto. Jestem najzupełniej w porządku.
W głębi sklepu stały rzędem trzy roboty. Sześcioro ludzi zgrupowało się obok wejściowego pola mocy. Były to same kobiety.
—  Tak, tak — rzekł sucho Baley. — Bardzo dobrze, ale co się tu stało? O co właściwie chodzi?
—  Przyszłam po trzewiki! — zawołała piskliwie jedna z kobiet. — Dlaczego nie może mnie obsługiwać przyzwoity subiekt? Czy nie należy mi się trochę szacunku? — Jej strój, a zwłaszcza
36
kapelusz, były tak przesadne, że pytanie zabrzmiało retorycznie. Rumieniec złości pokrywający jej twarz przebijał poprzez nadmiar szminki.
 Mógłbym ją sam obsłużyć, proszę pana — mówił kierownik — ale nie mogę obsługiwać wszystkich. Moim sprzedawcom nfc nie można zarzucić. Są zarejestrowani. Mam pełny wykaz ich kwalifikacji. Są bez...
— Kwalifikacji! — krzyknęła kobieta i obracając się do pozostałych zaczęła śmiać się wrzaskliwie. — Patrzcie go! To mają być sprzedawcy? Zwariował! To w ogóle nie są ludzie! To roboty! — Wymawiała z naciskiem poszczególne sylaby. — A może ktoś chce wiedzieć, po co się tutaj wzięli? Po to, żeby ludzi pozbawiać pracy. Dlatego rząd zawsze ich chroni. Nie muszą im płacić pensji! Ale za to całe rodziny muszą przez nich mieszkać w barakach i jeść surową papkę drożdżową! Porządne, ciężko pracujące rodziny. Gdybym ja miała coś do powiedzenia, to rozwalilibyśmy te wszystkie roboty!
Wśród publiczności rozległy się niewyraźne pomruki, a spoza wyjściowego pola mocy rozlegał się rosnący gwar tłumu.
Baley miał pełną i przykrą świadomość, że R. Daneel 01ivaw stoi tuż koło niego. Przyjrzał się subiektom. Byli produkcji ziemskiej i stanowili okazy dość tanie. Zwykłe roboty sfabrykowane do wykonania kilku prostych czynności. Znały odmiany fasonów, ich ceny i numery. Swoje funkcje mogły wykonywać zapewne lepiej nawet od ludzi, gdyż nie miały żadnych zainteresowań. Potrafiły ułożyć zapotrzebowanie na następny tydzień. Potrafiły też zdjąć miarę z nogi klienta.
Same w sobie całkiem nieszkodliwe. Ale jako grupa szalenie niebezpieczne.
Baley rozumiał kobietę znacznie lepiej, niż to mógł przypuścić chociażby wczoraj. Ba, nawet godzinę temu. Zdawał sobie sprawę z obecności R. Daneela i zastanawiał się, czy R. Daneel nie mógłby zastąpić skutecznie policjanta rangi C5. W myśli już widział baraki, a w ustach miał smak papki drożdżowej. Pamiętał o swoim ojcu.
Ojciec Baleya był fizykiem atomowym, który dzięki swej randze zaliczał się do górnego odsetka ludności Miasta. W siłowni zdarzył się wypadek i ojciec Baleya był za to odpowiedzialny. Został zdeklasyfikowany. Elijah nie znał dobrze szczegółów; zdarzyło się to, kiedy miał wszystkiego rok.
Ale pamiętał baraki, gdzie mieszkał jako dziecko, ohydne
zbiorowe istnienie na samym skraju wytrzymałości. Matki nie pamiętał wcale, gdyż wkrótce potem umarła. Ojca natomiast przypominał sobie świetnie: był to zgaszony, ponury, wynędzniały człowiek, z rzadka tyłko mówiący o przeszłości złamanym głosem i urywanymi zdaniami.
Ojciec umarł, kiedy Lije miał osiem lat. Małego Baleya umieszczono razem z dwiema siostrami w sekcyjnym sierocińcu. Nazywało się to Schronisko Dziecka. Brat matki, wuj Borys, sam był zbyt biedny, aby temu zapobiec.
Początki więc były ciężkie. Ciężkie też było przebijanie się
poprzez szkołę, gdzie drogi nie ułatwiały żadne przywileje ojcowskie.
A teraz Baley znalazł się pośrodku wzbierających rozruchów
i miał robić porządek z ludźmi, których jedyną winą było to, że
bali się deklasyfikacji dla siebie i swoich bliskich.
— Proszę nie wywoływać zbiegowiska — rzekł głucho do kobiety. — Sprzedawcy nie robią pani żadnej krzywdy.
— Pewnie, że nie robią! — wykrzyknęła kobieta. — Niechby spróbowali! Jeszcze czego! Żeby ich zimne paluchy miały mnie dotykać? Weszłam tutaj, bo spodziewałam się, że potraktują mnie jak człowieka. Jestem obywatelką. Mam prawo domagać się, żeby obsługiwali mnie ludzie. W dodatku dzieci czekają już na kolację. Nie mogą iść beze mnie do kuchni sektorowej, bo nie są sierotami. Więc muszę stąd wyjść.
—  No dobrze — powiedział Baley, czując, że coraz bardziej traci równowagę. — Ale jakby pani dała się obsłużyć, już dawno by pani stąd wyszła. Więc po co to całe zamieszanie?
—  Po co! — krzyknęła z oburzeniem kobieta. — Niech pan nie myśli, że można się do mnie odzywać jak do byle kogo. Pora już chyba, żeby rząd zrozumiał, że na świecie są nie tylko roboty. Jestem ciężko pracującą kobietą i wiem, co mi się należy. — Potok słów płynął nieprzerwanie.
Baley miał teraz wrażenie, że znalazł się w potrzasku. Położenie było istotnie trudne. Nawet gdyby kobieta zgodziła się na obsługę robota, wygląd tłumu nie wróżył nic dobrego. Już w tej chwili za oknem wystawowym zebrało się chyba ze sto osób. W ciągu paru minut, odkąd weszli do sklepu, tłum się podwoił.
—  Jakie przewidziane jest w takich razach postępowanie? — spytał nagle R. Daneel Olivaw.
Baleya aż poderwało.
—  Po pierwsze to nie jest zwykły wypadek — odparł.
—  A co mówią przepisy?
38
 Roboty zostały tu przydzielone w należytym trybie. Są prawidłowo zarejestrowane jako sprzedawcy. Więc wszystko zgadza się z przepisami.
Rozmawiali szeptem. Baley starał się nadać sobie wygląd urzędowy i groźny. Wygląd Olivawa jak zwykle był bez wyrazu.
—  Wobec tego — rzekł R. Daneel — każ tej kobiecie, by dała się obsłużyć albo wyszła.
—  Mamy do czynienia z tłumem, nie z kobietą — szepnął kątem ust Baley. — Nie ma rady, trzeba wezwać pluton specjalny.
—  Powinien wystarczyć jeden przedstawiciel prawa, by obywatelom nakazać, co mają robić — odparł R. Daneel.
Swoją okrągłą twarz zwrócił do kierownika.
—  Proszę otworzyć wejście.
Baley już chciał chwycić R. Daneela za ramię, ale cofnął rękę. Gdyby w takiej chwili dwaj przedstawiciele prawa wdali się jawnie w spór, oznaczałoby to kres wszelkich możliwości spokojnego załatwienia sprawy.
Kierownik zaprotestował milcząco i spojrzał na Baleya. Lecz Baley unikał jego wzroku.
—  Nakazuję to panu w imieniu prawa — rzekł niewzruszenie R. Daneel.
—  Ale Miasto — bełkotał kierownik — będzie odpowiadać za wszelkie szkody w towarach i urządzeniu. Zwracam uwagę, że działam tylko z rozkazu.
Wejściowe pole mocy opadło; tłum wdarł się do środka. Rozległy się okrzyki zadowolenia. Tłum czuł się zwycięsko.
Baley słyszał o podobnych rozruchach. Raz nawet był ich świadkiem. Widział, jak dziesiątki rąk unosiły w górę roboty, jak podawano sobie ich ciężkie, nie stawiające oporu ciała. Ludzie z pasją rzucali się na metalowe namiastki ludzi. Używano młotków, noży, pistoletów igłowych. Nieszczęsne metalowe ofiary zmieniały się w końcu w szczątki cewek i kawałki drutu. Bezcenne mózgi pozytonowe, wspaniałe dzieła ludzkiego umysłu, przerzucano sobie z rąk do rąk jak piłki; w mgnieniu oka stały się bezużyteczną masą. Wreszcie, skoro już duch zniszczenia rozpętał się na dobre, tłum zaczął niszczyć wszystko, co tylko znalazło się w jego zasięgu. Roboty w sklepie z obuwiem nie miały o tym, rzecz jasna, pojęcia. Ale gdy tłum runął naprzód, pisnęły i zasłoniły twarze ramionami niczym w jakimś pierwotnym, ogromnym wysiłku. Kobieta, od której wszystko się zaczęło, przerażona widokiem tego, co się dzieje, rozwarła w przerażeniu usta.
—  Dlaczego...
Ale w tej samej chwili wciśnięto jej kapelusz na twarz, a jej głos zmienił się w pozbawiony wszelkiego sensu wrzask.
—  Panie  sierżancie! — piszczał kierownik.  — Proszę ich zatrzymać! Zatrzymać!
W tym momencie przemówił R. Daneel. Choć nie znać było żadnego wysiłku, głos jego stał się nagle wyrazistszy niż ludzki.
Oczywiście — pomyślał Baley po raz dziesiąty — przecież ni jest...
—  Ktokolwiek zrobi choć krok — rzekł R. Daneel — będzi zastrzelony.
—  Brać go! — zawołał ktoś z tyłu. Ale nikt się nie ruszył.
R. Daneel wszedł spokojnie na krzesło, a stamtąd na szczyt gabloty. Kolorowe blaski, płynące z otworów pod stropem, nadawały jego zimnej i gładkiej twarzy jakiś nieziemski wygląd.
Nieziemski — pomyślał Baley.
R. Daneel odczekał chwilę. Całość obrazu była istotnie przejmująca.
— Mówicie sobie — rzekł sucho R. Daneel — „ten człowiek
trzyma w ręku neuronowy bat czy też pałkę. Jeśli rzucimy się
wszyscy razem, pokonamy go i w najgorszym wypadku ktoś tam
trochę ucierpi, a potem się wyleczy. Za to będziemy mogli robić,
co się nam żywnie podoba, i niech licho porwie prawo i przepisy."
Głos jego nie był ostry ani zły, a jednak imponował. Brzmiał
jakąś ogromną pewnością siebie.
— Mylicie się — ciągnął. — To, co trzymam w ręku, nie jest ani neuronowym batem, ani pałką, ale śmiercionośnym rozsadzaczem. A możecie być pewni, że zrobię z niego użytek i że nie będę celował nad waszymi głowami. Nim zdołacie mnie chwycić, zabiję was wielu, być może wszystkich. Mówię to z całą powagą i chyba tak wyglądam?
Ktoś z brzegu poruszył się, ale ludzi już nie przybywało. Zjawiali się ciekawscy, inni pośpiesznie się wycofywali. Stojący najbliżej R. Daneela wstrzymywali oddech, byle tylko nie dać się wypchnąć naprzód gromadzie napierającej z tyłu.
Nagle rozległ się gwałtowny szloch kobiety w dziwacznym kapeluszu.
— Ja nic nie jestem winna! Dajcie mi wyjść! On nas pozabija!
Zwróciła się w stronę wyjścia, ale przed nią stał zwarty mur
ludzi. Padła na kolana, a milczący tłum powoli zaczął się cofać.
40
R. Daneel zeskoczył z gabloty i rzekł:
—  Idę teraz do wyjścia. Zabiję każdego, kto mnie dotknie. Zabiję wszystkich, którzy nie opuszczą sklepu. Ta kobieta...
—  Nie, nie! — wrzasnęła kobieta w kapeluszu. — Mówię panu, że nic nie jestem winna! Nie chcę tych butów! Chcę tylko iść do domu.
—  Ta kobieta — ciągnął Daneel — zostanie i będzie obsłużona. Ruszył powoli naprzód.
Tłum znieruchomiał. Baley zamknął oczy.
To nie moja wina — myślał z rozpaczą. — Zaraz zacznie się rzeź. Ale kto mi narzucił robota jako partnera? Kto nadał mu taką samą rangę jak moja?
Mimo to sam nie wierzył tym usprawiedliwieniom. Mógł przecież powstrzymać R. Daneela na samym początku. Mógł w każdej chwili wezwać pluton specjalny. Tymczasem pozwolił R. Daneelowi przejąć odpowiedzialność i uczynił to z tchórzliwym uczuciem ulgi. A kiedy pomyślał, że R. Daneel panuje nad sytuacją, wypełniła go pogarda dla samego siebie. Robot panujący nad sytuacją...
Nie słyszał żadnych szczególnych hałasów, nie słyszał krzyków, przekleństw czy jęków. Otworzył oczy.
Tłum się rozchodził.
Kierownik, już spokojniejszy, wygładzał pogniecione ubranie, porządkował zmierzwione włosy i pomrukiwał ze złością w stronę znikającego tłumu.
Na zewnątrz rozległ się zgrzyt zatrzymującego się wozu policyjnego.
Oczywiście — pomyślał Baley — kiedy jest już po wszystkim.
Kierownik strząsał jakiś pyłek z rękawa.
—  Chyba już nie będzie żadnych dalszych przykrości? — spytał.
—  Nie będzie — odparł Baley.
Bez trudu spławił wóz policyjny. Zjawili się wskutek alarmu spowodowanego przez kogoś z tłumu. Nie znali szczegółów zajścia, a sami widzieli, że na ulicy panuje spokój. R. Daneel odszedł na bok i bez jakiegokolwiek zaciekawienia patrzył na rozmowę Baleya z policjantami. Baley zaś tłumaczył, że zajście było bez większego znaczenia i całkowicie pominął rolę R. Daneela.
Gdy wóz odjechał, pociągnął R. Daneela na bok. Stanęli pod murem jednego ze skrzydeł gmachu.
—  Nie myśl — powiedział — że chcę ciebie wykiwać.
—  Wykiwać? To taki wasz zwrot?
—  Bo nie powiedziałem o twoim udziale w zajściu.
—  Nie znam waszych zwyczajów. U nas zwykle podaje się pełny raport; ale u was może jest inaczej. W każdym razie uniknęło się rozruchów, a to jest chyba najważniejsze, prawda?
—  Może. Ale mnie chodzi o coś innego. — Baley mówił szeptem, starając się nadać mu jak najwięcej siły. — Żebyś mi tego nigdy więcej nie robił.
—  Nigdy więcej mam nie wymagać przestrzegania prawa? W takim razie po co w ogóle jestem?
—  Nigdy więcej nie celuj z rozsadzacza w ludzi.                    
—  I tak bym nie strzelił. Przecież wiesz dobrze, że jestem! niezdolny skrzywdzić człowieka.  Ale, jak sam widziałeś, nie  musiałem strzelać. I wcale nie spodziewałem się, że będę musiał.
—  To był czysty przypadek. Nigdy tego więcej nie próbuj. Mógłbym odstawić taki sam numer jak ty...
—  Odstawić numer? Co to znaczy?
—  Mniejsza z tym.  Chodzi  o sens,  nie o słowa.  Chodzi o to, że ja też mógłbym wycelować rozsadzacz w tłum. Miałem go przy sobie. Ale takiego ryzyka nie wolno nam podejmować. Było znacznie lepiej wezwać pluton specjalny, niż bawić się w bohaterstwo.
R. Daneel zamyśli! się i pokręcił przecząco głową.
— Chyba mylisz się, partnerze. W czasie szkolenia o cechach ludzi na Ziemi uczono nas, że w przeciwieństwie do mieszkańców Światów Zaziemskich, przywykli od urodzenia uznawać autorytet władzy. Wynika to zapewne z waszego sposobu życia. Jeden człowiek mówiący dość stanowczo i autorytatywnie całkowicie wystarczy, jak zresztą się okazało. Twoje pragnienie, by sprowadzić pluton specjalny, było w gruncie rzeczy tylko wyrazem chęci, żeby wyższa władza przejęła od ciebie odpowiedzialność. Przyznaję zresztą, że w moim własnym świecie to, co zrobiłem, byłoby niedopuszczalne.
Długa twarz Baleya poczerwieniała ze złości.
—  Gdyby poznali, że jesteś robotem...
—  Byłem pewien, że nie poznają.
—  W każdym razie pamiętaj, że jesteś tylko robotem i niczym więcej! Takim samym jak ci sprzedawcy w sklepie z obuwiem.
—  Ależ to oczywiste.
—  I nie jesteś człowiekiem. — Baley wbrew własnej woli czuł, że musi się znęcać.
42
R. Daneel zamyślił się nad ostatnim zdaniem.
—  Różnica między człowiekiem i robotem — powiedział — nie jest może tak ważna jak między inteligencją i jej brakiem.
—  Może w twoim świecie — odparł Baley — ale nie na Ziemi. Spojrzał na zegarek i teraz dopiero zauważył, że jest już
spóźniony blisko półtorej godziny. Czuł suchość w ustach i gnębiła go myśl, że R. Daneel wygrał pierwszą rundę. Wygrał ją, gdy on, Baley, stał bezczynnie na boku.
Pomyślał o młodym chłopcu nazwiskiem Vince Barrett, którego zastąpił R. Sammy. Pomyślał o sobie, Elijahu Baleyu, którego R. Daneel mógłby z łatwością zastąpić. Do licha! Ojciec przynajmniej wiedział, że stracił posadę z powodu wypadku, który pociągnął za sobą szkody i śmierć kilku ludzi. Może nawet był winien — tego Baley nie wiedział. Ale wyobraził sobie, że usunięto go tylko po to, by zrobić miejsce dla fizyka mechanicznego. I nic nie mógłby na to poradzić!
—  Chodźmy — rzekł oschle. — Mam cię zabrać do domu.
—  Zrozum — powiedział R. Daneel — że nie jest rzeczą właściwą wprowadzać różnice o mniejszym znaczeniu niż stopień inteli...
—  Dobrze już — Baley podniósł głos. — Temat jest wyczerpany.  A Jessie  czeka  na  nas.  — Podszedł  do  najbliższego sektorofonu. — Lepiej dam jej znać, że jesteśmy już w drodze.
—  Jessie?
—  Tak, to moja żona.
Do licha — pomyślał Baley — akurat jestem w nastroju do rozmowy z Jessie.
4.
Prezentacja rodziny
Właściwie Baley zwrócił na nią uwagę przede wszystkim z powodu imienia. Spotkał Jessie na sektorowym przyjęciu świątecznym w roku ..02. Właśnie skończył szkołę, dostał pierwszą posadę i dopiero co wprowadził się do sektora. Mieszkał w jednej z kawalerek przylegających do sali zbiorowej 122A. Jak na kawalerkę była wcale niezła. Dziewczyna rozlewała poncz.
—  Nazywam się Jessie — powiedziała — Jessie Navodna. A ciebie jeszcze nie znam.
—  Baley — odparł — Lije Baley. Dopiero co sprowadziłem się do sektora.
Przyjął szklaneczkę ponczu i uśmiechnął się machinalnie. Zrobiła na nim wrażenie osoby przyjaznej i miłej, więc został w jej pobliżu. Był tu nowicjuszem, a wiadomo, jakie to przykre uczucie znaleźć się na przyjęciu, kiedy wszyscy dokoła tworzą różne grupki, a samemu do żadnej się nie należy. Może później, kiedy sobie podpije, będzie się czuł lepiej.
Na razie tkwił w pobliżu wazy z ponczem, popijał małymi łyczkami i patrzył na wciąż zmieniających się ludzi.
— Pomagałam robić ten poncz — odezwał się tuż obok głos 44
I
dziewczyny  —  więc  mogę  ręczyć  za  niego.   Chcesz jeszcze szklaneczkę?
Baley teraz dopiero zdał sobie sprawę, że trzyma pustą szklankę. Uśmiechnął się i powiedział:
—  Proszę.
Dziewczyna miała owalną twarz i nie była specjalnie ładna, może z powodu trochę zbyt wydatnego nosa. Miała na sobie jakąś sztywną suknię, a kasztanowate włosy zwinięte były nad czołem w drobne loczki.
Następną szklaneczkę wypiła z nim razem, co poprawiło jego samopoczucie.
—  Jessie — powiedział smakując jej imię w ustach. — To ładnie. Chyba nie masz nic przeciw temu, żebym cię tak nazywał?
—  Oczywiście. Jeżeli tylko chcesz. A wiesz, z czego to skrót?
—  Jessica?
—  Nigdy nie zgadniesz.
—  Nic innego nie przychodzi mi na myśl. Roześmiała się i powiedziała nieco przesadnym tonem:
—  Moje właściwe imię brzmi Jezebel.
W tym momencie zainteresował się naprawdę. Odstawił szklaneczkę z ponczem i zapytał z przejęciem:
—  Rzeczywiście?
—  Zupełnie serio. Naprawdę się tak nazywam. Jezebel. Tak jest we  wszystkich  moich  papierach.   Rodzicom  bardzo  się podobało to imię.
Sama była też wyraźnie z tego dumna, choć nigdy bodaj na świecie nie było osoby mniej pasującej do biblijnego imienia.
—  A ja nazywam się Elijah — rzekł z powagą Baley. — Chyba ci mówiłem?
—  Nie bardzo to zrozumiałam.
—  Elijah był największym wrogiem Jezebel — wyjaśnił.
—  Tak?
—  Z całą pewnością. Oczywiście w Biblii.
—  Aha! Nie wiedziałam o tym. Czy to nie zabawne? Spodziewam się, że ty nie musisz być przez to moim wrogiem.
Od początku było rzeczą jasną, że nie ma o tym mowy. W pierwszej chwili zainteresował się nią tylko ze względu na ten dziwny zbieg imion. Ale później doszedł do wniosku, że Jessie jest miłą, a nawet ładną dziewczyną, o dobrym sercu. Szczególnie
podobało mu się, że jest taka pogodna. Jego własny, sarkastyczny stosunek do życia wymagał przeciwwagi.
Ale Jessie nigdy zdaje się nie przywiązywała znaczenia do posępnego wyglądu jego długiej twarzy.
— Wielkie rzeczy! — mówiła. — Wyglądasz naprawdę jak
bardzo kwaśna cytryna. Ale wiem, że w rzeczywistości wcale taki
nie jesteś. Zresztą, gdybyś zawsze był uśmiechnięty jak ja, to
w końcu nie moglibyśmy ze sobą wytrzymać. Bądź już taki, jaki
jesteś, a ja też będę sobą.
Jessie zawsze umiała powstrzymać Baleya od jakiegoś rozpaczliwego kroku. Wniósł prośbę o dwuosobowe mieszkanie i otrzymał warunkowy przydział z zastrzeżeniem zawarcia małżeństwa. Pokazał to Jessie i dodał:
— Jeżeli  się zgodzisz,  to  będę mógł wynieść się z mojej kawalerki. Bardzo mi tam niewygodnie.
Nie były to może najbardziej romantyczne oświadczyny w świecie, ale Jessie się zgodziła.
Baley pamiętał tylko jeden wypadek, kiedy zwykła pogoda opuściła Jessie; wiązało się to z jej imieniem. Zdarzenie nastąpiło w pierwszym roku po ślubie, gdy ich dziecko jeszcze nie przyszło na świat. Ściśle mówiąc, było to w tym właśnie miesiącu, kied Bentley został poczęty na podstawie wskaźnika inteligencji, karty cech wrodzonych i stanowiska Baleya w Departamencie Policji mieli prawo do dwojga dzieci, z których pierwsze mogło być poczęte w ciągu roku po ślubie. Zastanawiając się później nad tym, Baley doszedł do wniosku, że chwilowa nierówność usposobienia Jessie wiązała się z jej stanem.
Jessie zaczęła coraz częściej narzekać, gdyż Baley wciąż podejmował się prac w godzinach pozabiurowych.
—  To bardzo nieprzyjemne — mówiła — że zawsze muszę jeść obiad sama.
Baley był zmęczony i zirytowany.
—  A dlaczego masz siedzieć sama? — odparł. — Przecież w kuchni zbiorowej zawsze można dobrać sobie jakieś towarzystwo.
Jessie wybuchnęła z miejsca.
—  Czy ty myślisz, że ja już nie mogę się nikomu podobać? Przypuszczalnie sprawiło to jego zmęczenie. Może awans kolegi
szkolnego, Juliusa Enderbyego, który posuwał się szybko na46
przód, gdy Baley tkwił w tej samej randze. A może po prostu zirytował go nieco fakt, że Jessie przybiera tony swojej biblijnej imienniczki, choć w rzeczywistości nigdy do niej nie będzie podobna. Dość że odezwał się w sposób zjadliwy:
—  Myślę, że mogłabyś, ale wątpię, czy będziesz próbowała. Chciałbym, żebyś raz wreszcie zapomniała o swoim imieniu i była po prostu sobą.
—  Będę tym, czym zechcę.
—  Odstawianie biblijnej Jezebel do niczego nie prowadzi. A w ogóle czas, żebyś się dowiedziała, że twoje imię oznacza zupełnie co innego, niż ci się zdaje. Biblijna Jezebel była wierną i dobrą żoną. Nie miała żadnych kochanków, nie urządzała orgii i w ogóle zachowywała się bardzo przyzwoicie.
Jessie patrzyła na niego ze złością.
—  To nieprawda. Mówi się przecież „wymalowana niczym Jezebel". Wiem dobrze, co to znaczy.
—  Tak ci się tylko zdaje. Po śmierci króla Ahaba, męża Jezebel, królem został jego syn, Jehoram. Jeden z dowódców, Jehu, zbuntował się i zamordował go. Potem pojechał do pałacu, gdzie mieszkała królowamatka, Jezebel. Królowa usłyszała, że Jehu nadjeżdża, i domyśliła się, że z pewnością chce i ją zabić. Ponieważ była dumna i odważna, umalowała twarz, ubrała się w najpiękniejszy strój i tak wyszła na spotkanie buntownika. Jehu kazał ją zabić i zrzucić z okna, ale przyjęła śmierć w sposób godny królowej. Dlatego tylko mówi się „wymalowana niczym Jezebel", choć mało kto wie, co te słowa znaczą.
Następnego wieczoru Jessie odezwała się potulnym głosem:
—  Czytałam dzisiaj Biblię.
—  Co? — przez chwilę Baley nie mógł zrozumieć, o co jej chodzi.
—  Czytałam historię Jezebel.
—  Ach, Jessie, strasznie mi przykro, jeśli cię dotknąłem. To było zupełnie głupie z mojej strony.
—  Wcale nie! — Odepchnęła go i siadła na kanapce sztywna i wyprostowana.  — Należy znać prawdę.  Inaczej  łatwo  się samemu oszukać. Przeczytałam historię Jezebel. Ona była złą kobietą.
—  E, te rozdziały pisali jej wrogowie. Nie znamy wcale jej wersji.
—  Wymordowała wszystkich proroków, jakich tylko mogła.
—  Tak o niej mówią, ale może to plotki. — Baley zaczął szukać w kieszeni gumy do żucia później się odzwyczaił, gdyż Jessie powiedziała, że ze swą długą twarzą i smutnymi, ciemnymi oczyma robi wrażenie starej krowy, której wiązka siana ugrzęzła w przełyku. — Różne rzeczy można powiedzieć na jej korzyść. Ceniła bardzo religię przodków, którzy żyli w tym kraju na długo przed przyjściem Izraelitów. Izraelici mieli własnego boga, który w dodatku nie znosił żadnych innych. Nie wystarczało im, że sami się modlą do niego. Chcieli, żeby wszyscy modlili się do ich boga. A Jezebel była konserwatystką i trzymała się starej wiary Nowa wiara była może wyższa moralnie, ale stara dawała większe uczuciowe zadowolenie. To, że zabiła kapłanów, świadczy tylko, że  była  dzieckiem  swoich  czasów.   W  tamtej  epoce zwykle postępowano w ten sposób. Przeczytaj Księgę Królów, a przekonasz się, że Elijah mój imiennik miał spór z ośmiuset pięćdziesięcioma kapłanami Baala o to, kto potrafi sprowadzić ogień, z nieba. Elijah wygrał i zaraz polecił zebranemu tłumowi wymor dować wszystkich kapłanów Baala. I tak się stało.
Jessie przygryzła usta.
—  A co było z winnicą Nabota, Lije? Ten Nabot nikomu nie wadził, tyle że nie chciał sprzedać królowi swojej winnicy. A wtedy Jezebel podmówiła ludzi  do krzywoprzysięstwa i zeznali,  że Nabot dopuścił się bluźnierstwa.
—  Bluźnierstwa przeciw bogu i królowi — uzupełnił Baley.
—  Tak. I za to został stracony, a potem skonfiskowano jego majątek.
—  Oczywiście, źle postąpiono. W czasach dzisiejszych sprawa  ta  byłaby załatwiona zupełnie inaczej  i  bardzo  prosto. Gdyby Miasto chciało przejąć majątek Nabota, a tak samo, gdyby to chciało zrobić państwo średniowieczne, wywłaszczono by go za pośrednictwem sądu. W razie potrzeby majątek byłby zabrany drogą przymusu, a Nabot otrzymałby cenę uznaną przez sąd za słuszną. Król Ahab nie znał takich sposobów Mimo to metoda Jezebel była błędna. Jedynym jej wytłumaczeniem jest fakt, że Ahab rozchorował się w związku z tamtą sprawą, a miłość Jezebel do męża była silniejsza od jej troski o dobro Nabota. Powtarzam ci jeszcze raz, że była po prostu wzorową żo...
48
A ty jesteś po prostu łajdakiem! — zawołała Jessie, cała
czerwona ze złości.
Baley patrzył na nią kompletnie ogłupiały.
— Co ja takiego zrobiłem? Co się z tobą dzieje?
Jessie bez słowa wyszła z mieszkania i cały wieczór oraz pół nocy spędziła oglądając subeteryczne programy wideo, na co zużyła swój dwumiesięczny przydział i znaczną część przydziału mężowskiego.
Kiedy wróciła, Lije nie spał. Mimo to wcale się do niego nie odezwała.
Później, znacznie później, Baley zdał sobie sprawę, że swoim wywodem zniszczył bardzo istotną cząstkę życia Jessie. Jej imię oznaczało dla niej coś intrygująco złego. Stwarzało to cudowną równowagę dla jej aż przesadnie nieskazitelnej przeszłości. Imię to owiewało jakieś lekkie tchnienie rozpusty, co Jessie wprost ubóstwiała.
Teraz to się skończyło. Nigdy odtąd nie wspominała o swoim pełnym imieniu ani przed Lijem czy znajomymi, ani nawet, jak Baley się domyślał, przed sobą samą. Nazywała się Jessie i tak też się podpisywała.
Po kilku dniach zaczęła z mężem rozmawiać, a po tygodniu ich wzajemne stosunki wróciły do pierwotnego stanu. Zdarzały się i później kłótnie, ale nigdy nie osiągały już tak wielkiego napięcia.
Raz tylko padła, pośrednia zresztą, wzmianka o tej sprawie. Jessie była w ósmym miesiącu ciąży, przerwała pracę asystentki dietetycznej w kuchni sektorowej A23 i mając dużo wolnego czasu spędzała go przeważnie na przygotowaniach do urodzin dziecka.
—  Może na przykład Bentley? — spytała pewnego wieczoru.
—  Nie rozumiem, moja droga — odparł Baley spoglądając na nią spoza leżącego przed nim stosu materiałów musiał wciąż brać roboty dodatkowe, gdyż widoki na awans były bardzo nikłe; Jessie przestała otrzymywać pensję, a w perspektywie były dodatkowe wydatki w związku z dzieckiem.
—  Myślę o tym, że jeżeli to będzie chłopczyk, to czy nie nazwać go Bentley?
—  Bentley Baley? — skrzywił się Lije. — Czy nie myślisz, że to zanadto podobne do siebie?
—  Czyja wiem? Mnie się zdaje, że to dobrze brzmi. A zresztą jak mały podrośnie, zawsze będzie mógł sobie wybrać imię dodatkowe.
—  No cóż, niech będzie i tak.
—  Naprawdę zgadzasz się? A może chciałeś, żeby go nazwać Elijah?
—  Elijah młodszy? Nie, nie zdaje mi się, żeby to był dobry pomysł. Co innego, jeżeli on później nazwie swojego syna Elijah.
—  I jeszcze jedno — powiedziała Jessie, ale urwała. Baley odczekał chwilę, a potem spytał:
—  Co takiego?
Nie patrząc na męża powiedziała z naciskiem:
—  Bentley to nie jest chyba biblijne imię, prawda?
—  Nie — odrzekł Baley. — Na pewno nie.
—  To dobrze. Bo nie chcę już żadnych biblijnych imion. Odtąd nie było wzmianek o przeszłości aż do dnia, kiedy Elijah
Baley przyszedł do domu z robotem Daneelem Olivawem. Byl wtedy żonaty od przeszło osiemnastu lat, a jego syn Bentley Baley nadal bez dodatkowego imienia ukończył lat szesnaście.
jDaley zatrzymał się przed dużymi, podwójnymi drzwiami, na których płonął napis: TOALETY — MĘŻCZYŹNI. Mniejszymi literami widniało: PODSEKTORY 1A—1E. Poniżej, tuż nad zamkiem odczytać można było drobnymi literami: „W razie zgubienia klucza zawiadomić natychmiast 2710151".
Jakiś człowiek minął ich, wetknął w otwór aluminiowy otwieracz i wszedł do środka. Zamknął przy tym za sobą drzwi, ani myśląc zostawić je otwarte dla Baleya. Zresztą, gdyby to zrobił, Baley czułby się mocno dotknięty. Ściśle przestrzegany zwyczaj nakazywał mężczyznom wzajemne ignorowanie swej obecności zarówno wewnątrz, jak i w najbliższym sąsiedztwie toalet. W kobiecych toaletach panowały zupełnie odmienne stosunki, z czego kiedyś w wielkim sekrecie zwierzyła mu się Jessie. Powiedziała mu wtedy: „Spotkałam w toalecie Józefinę Greely, która mi mówiła..." Nieraz później Jessie robiła podobne zwierzenia.
Życie towarzyskie Jessie ucierpiało dopiero, kiedy Baleyom pozwolono zainstalować własną umywalnię w sypialni. Takie są ujemne strony awansu w hierarchii społecznej.
50
Zaczekaj  tu  na  mnie,   Daneel —  rzekł  Baley  z  dość
wyraźnym zakłopotaniem.
—  Czy chcesz się umyć? — spytał R. Daneel.
Przeklęty robot! — pomyślał Baley ze złością. Jeżeli szkolono go tak dokładnie we wszystkim, dlaczego nie nauczono go, jak ma się zachowywać? Gotów jeszcze odezwać się tak do kogoś obcego, a ja będę odpowiedzialny.
—  Chcę wziąć prysznic — odparł. — Wieczorem jest tutaj tłok, więc straciłbym dużo czasu. Wezmę prysznic teraz i w ten sposób będziemy mieli cały wieczór dla siebie.
—  Ach, to taki jest tu zwyczaj — rzekł R. Daneel z niezmąconym wyrazem twarzy — że się czeka przed drzwiami?
Zakłopotanie Baleya wzrosło.
—  A po co masz wchodzić, kiedy nie masz tam nic do roboty?
—  Rozumiem, co chcesz powiedzieć. Oczywiście. Ale swoją drogą ręce mam brudne i chciałbym je umyć.
Pokazał przy tym dłonie, pulchne i różowe, opatrzone wszystkimi właściwymi liniami. Miały wszelkie cechy doskonałego, bardzo starannego wyrobu i były zupełnie czyste.
—  Mamy umywalnię w mieszkaniu — rzekł Baley. Powiedział to bez żadnego snobizmu; wobec robota snobizm nie miałby sensu.
—  Dziękuję ci bardzo, ale mimo to wolałbym umyć ręce tutaj. Jeżeli mam żyć między ludźmi z Ziemi, powinienem przyswoić sobie ile się da waszych obyczajów.
—  W takim razie, chodź.
Miłe i jasne wnętrze było w rażącej sprzeczności z czysto użytkowym charakterem większości urządzeń Miasta. Ale tym razem Baley nie odczul zmiany.
—  Zajmie mi to jakieś pół godziny — szepnął — więc czekaj na mnie. — Poszedł naprzód, lecz zaraz wrócił i dodał:  — Tylko pamiętaj, nie rozmawiaj z nikim i nikomu się nie przyglądaj. Ani słowa, ani spojrzenia. Taki jest zwyczaj.
Rozejrzał się dla upewnienia, czy ich krótka rozmowa przeszła niepostrzeżenie. Na szczęście nikogo nie było w przedsionku. A zresztą — był to przecież tylko przedsionek.
Szybkim krokiem minął sale wspólne i skierował się do kabin prywatnych. Pięć lat temu przydzielono mu taką kabinę z prysznicem, pralką i innymi urządzeniami. Był tam nawet wmontowany aparat wyświetlający różne nowe filmy.
Z początku żartował sobie z tej oddzielnej kabiny. Teraz jednak ogarniał go lęk na samą myśl o możliwości utraty przywileju i powrotu do wspólnej sali.
Nacisnął guzik pralki i tarcza licznika się rozświetliła.
R. Daneel czekał cierpliwie, aż Baley wrócił wyszorowany, w świeżo wypranej bieliźnie i z samopoczuciem znacznie lepszym.
—  Nic nie zaszło? — zagadnął Baley, gdy się znaleźli za drzwiami i mogli już rozmawiać.
—  Nic a nic — odparł R. Daneel.
Jessie czekała u wejścia do mieszkania, trochę zdenerwowana, ale uśmiechnięta. Baley pocałował ją.
— Jessie — wystękał — to jest mój nowy partner, Daneel 01ivaw.
Jessie wyciągnęła dłoń, którą R. Daneel prawidłowo uścisnął.
— Może pan usiądzie, panie 01ivaw — rzekła Jessie spojrzawszy najpierw na męża, a potem trochę niepewnie na R. Daneela. — Chciałaby zamienić z mężem dwa słowa w sprawach rodzinnych. To potrwa minutkę. Bardzo pana przepraszam.
Pociągnęła Baleya za rękaw i zaprowadziła do następnego pokoju.
—  Spodziewam się — szepnęła — że ci się nic nie stało? Byłam strasznie zaniepokojona tą wiadomością z radia.
—  Jaką wiadomością?
—  Nadali może godzinę temu. O rozruchach w sklepie z obuwiem. Powiedziano, że uśmierzyło je dwóch policjantów. Wiedziałam, że masz przyjść do domu z partnerem, a to stało się w naszym sektorze, akurat po drodze; więc bałam się, że tylko tak mówili, ale że ty...
—  Proszę cię, Jessie. Przecież widzisz, że mi się nic nie stało. Jessie z trudem zapanowała nad sobą.
—  A twój partner? — spytała drżącym głosem. — Nie pracuje w twoim wydziale?
—  Nie — odparł Baley. — Zupełnie obcy.
—  A jak mam go traktować?
—  Jak wszystkich. Przydzielono mi go za partnera i tyle.
Powiedział to tak niepewnym głosem, że Jessie pilnie mu się przyjrzała.
— Coś się stało.
Nic. Wracajmy do saloniku, bo to będzie głupio wyglądało.
52
Dotychczas Lije Baley był zawsze dumny ze swego mieszkania; teraz jednak poczuł wątpliwości. Składało się ono z trzech dużych pokojów wyposażonych w obszerne szafy ścienne. Jeden z głównych przewodów wentylacyjnych przechodził właśnie koło pokojów, co czasem powodowało trochę hałasu, ale dawało pewność dobrej temperatury i czystego powietrza. Toalety mieściły się niedaleko, co było też wygodne.
Teraz jednak, mając za lokatora ten stwór pozaziemski, Baley doznał przypływu niepewności. Mieszkanie wydało mu się brzydkie i ciasne.
—  Czy panowie już jedli? — spytała Jessie ze sztucznym ożywieniem.
—  Daneel tak — odparł z pośpiechem Baley. — I w ogóle nie będzie u nas jadał. Ale ja chętnie bym coś przegryzł.
Jessie skwapliwie przyjęła takie rozwiązanie. Żywność ściśle kontrolowano, przydziały ograniczano, więc była zadowolona, że gościa nie trzeba częstować.
— Pan się nie pogniewa, że będziemy jedli? — powiedziała. — Zwykle jadamy razem z synem w stołówce sektorowej, bo to wygodniej i jest większy wybór. No i prawdę mówiąc, ułatwienie dla mnie. Ale mamy upoważnienie na stołowanie się w domu trzy razy tygodniowo. Bo Lije ma całkiem ładną pozycję u siebie w biurze. Więc myślałam, że z okazji poznania urządzimy sobie, gdyby pan zechciał, maleńką ucztę. Choć z drugiej strony myślę, że trochę to aspołeczne, jeśli się zbytnio wykorzystuje swoje przywileje. R. Daneel słuchał z uprzejmym wyrazem twarzy.
—  Jessie, jestem okropnie głodny — rzekł Baley, ukradkiem dając jej znaki, by trochę mniej mówiła.
—  Czy uznałaby pani to za niewłaściwość — spytał R. Daneel — gdybym mówił do pani po imieniu?
—  Ależ skąd! — Jessie wyciągnęła ze ściany stół i włączyła podgrzewacz w środkowym wgłębieniu blatu. — Oczywiście, niech  pan  nazywa mnie  Jessie,  a ja  będę  mówić  na  pana Daneel. — Zachichotała.
Baley był wściekły. Sytuacja stawała się coraz kłopotliwsza. Jessie uważała R. Daneela za człowieka. Z pewnością będzie o tym sporo gadania w toalecie damskiej. R. Daneel był w dodatku przystojny na swój sztywny sposób i widać było, że Jessie podoba się jego ugrzecznienie.
Zastanawiał się, jakie też wrażenie zrobiła Jessie na R. Daneelu, Niewiele się zmieniła w ciągu osiemnastu łat, przynajmniej dla Baleya. Przytyła trochę, rzecz jasna, i jej figura straciła młodzieńczość kształtów. W kącikach ust zarysowały się wgłębienia, a policzki trochę zwiotczały. Czesała się dość staroświecko i jej włosy utraciły nieco swój dawny blask.
Ale to wszystko nie ma znaczenia — myślał posępnie Baley. — Na Światach Zaziemskich kobiety, jak i mężczyźni, były wysokie, szczupłe i królewskie. Tak przynajmniej pokazywano je na filmach i do takich kobiet R. Daneel musiał być przyzwyczajony.
W każdym razie R. Daneel wcale nie był speszony gadatliwością i poufałością Jessie ani jej wyglądem.
— Czy aby na pewno? — spytał. — Bo Jessie to chyba zdrobnienie. Więc może tak zwracają się tylko najbliżsi, a ja powinienem używać pełnego pani imienia.
Jessie, która właśnie zdejmowała izolacyjne opakowanie zawierające rację obiadową, pochyliła głowę, jakby to zajęcie wymagało niezwykłej uwagi.
—  Nie — odparła sucho — po prostu Jessie. Wszyscy tak mnie nazywają.
—  Doskonale. Więc Jessie.
Drzwi  otworzyły się i  wszedł młody chłopak.  Oczy jego natychmiast spoczęły na R. Daneelu.
—  Tatku... — powiedział i zawahał się.
—  To mój syn, Bentley — rzekł półgłosem Baley. — A to, Ben, jest pan Olivaw.
—  To twój partner, tatku, co? Dobry wieczór panu. — Oczy Bena rozbłysły. — Powiedz, tatku, co to było w tym sklepie
z obuwiem? Przez radio podawali...                                             i
—  Teraz nie pora na żadne pytania, Ben — przerwał ostro Baley.
Bentley umilkł rspojrzał na matkę, która wskazała mu krzesło.
—  Czy załatwiłeś to, o co cię prosiłam, Ben? — spytała, gdy usiadł. Pogładziła go czule po włosach. Ciemne były jak u Elijaha i  wzrostem  dorównywał już prawie ojcu,  poza  tym jednak podobny był do niej. Rysy twarzy, piwne oczy, trochę lekkomyślny stosunek do życia, wszystko to miał po matce.
— Pewnie, że załatwiłem — odparł Bentley usiłując zajrzeć do 54
podwójnego naczynia, skąd dobywała się już para. — A co będziemy jedli? Chyba nie zymolinę?
—  Zymolina jest bardzo zdrowa — rzekła z naciskiem Jessie. — Zresztą masz jeść, co ci dają, i nie grymasić.
Teraz nie pozostawało już wątpliwości, że będzie zymolina.
Baley usiadł przy stole. On też wolałby co innego, gdyż zymolina miała ostry zapach i nieprzyjemny posmak. Ale Jessie już poprzednio wyjaśniła mu sprawę.
—  Tak już musi być — rzekła. — Nie mogę sobie robić wrogów naokoło, bo życie stałoby się nie do zniesienia. Wszyscy wiedzą, że byłam asystentką dietetyki, i gdybym co tydzień przynosiła befsztyki czy kurczęta, powiedzieliby zaraz,  że to przez znajomości. Przecież na całym piętrze nikt prawie nie ma prawa jadać w domu, nawet w niedzielę. Zaczęłoby się gadanie i nie mogłabym wytknąć nosa ani spokojnie pójść do toalety. A zymolina i protowarzywa naprawdę są bardzo zdrowe. Zawierają mnóstwo witamin, soli mineralnych i innych potrzebnych składników. Kurczęta możemy i tak zawsze dostać co wtorek w stołówce.
Baley poddał się bez oporu. Jessie miała rację. Trzeba przede wszystkim unikać wszelkich starć z tłumem ludzi otaczających nas zewsząd. Bentleya trudniej było przekonać. I teraz znów się odezwał.
—  Mamo, a może ja wezmę bilet tatka i pójdę sam do stołówki? Wolałbym doprawdy.
—  Nie rozumiem cię, Bentley — odparła Jessie kręcąc z niezadowoleniem głową. — Co by ludzie powiedzieli widząc, że siedzisz sam w stołówce, jakby cię wyrzucono z domu?
—  A co to kogo obchodzi?
—  Nie sprzeciwiaj się matce — rzekł Baley z odcieniem irytacji w głosie.
Bentley stropiony wzruszył ramionami.
—  Czy mógłbym — spytał nagle z drugiego końca pokoju R. Daneel — obejrzeć filmoteki przez ten czas, jak będziecie jedli?
—  Naturalnie — zawołał Bentley zrywając się od stołu. — To moje — dodał z zapałem. — Dostałem je z biblioteki na specjalne zezwolenie szkoły. Dam panu zaraz mój projektor. Bardzo dobry. Tatko podarował mi na urodziny.
Przyniósł R. Daneelowi aparat i spytał:
—  Czy pan interesuje się robotami, proszę pana? Baleyowi wypadła łyżka, schylił się, aby ją podnieść.
—  Owszem, nawet bardzo — odparł R. Daneel.                  1
—  W takim razie niech pan te obejrzy. Wszystkie są o robol tach. Mam pisać o tym wypracowanie, więc zbieram materiał. To bardzo skomplikowany temat — dodał z powagą. — Osobiście jestem przeciw nim.
—  Siadaj, Bentley — rzekł zrozpaczony Baley — i nie przeszkadzaj panu Olivawowi.
—  Wcale mi nie przeszkadza. Chętnie z tobą o tym pomówię, Bentley, ale innym razem. Dzisiaj będziemy z ojcem bardzo zajęci.
—  Dziękuję, z przyjemnością! — Bentley wrócił na swoje miejsce i z obrzydzeniem zagłębił widelec w różową masę zymoliny.
—  Będziemy dzisiaj zajęci? — zdziwił się Baley. I teraz dopiero z uczuciem wstrząsu uprzytomnił sobie swoje zadanie. Pomyślał o Przestrzeniowcu, którego trup leżał w Kosmopolu. Od kilku godzin  był  tak  pochłonięty  własnymi  sprawami,  że  wprost zapomniał o zimnym fakcie morderstwa.
5.
Analiza morderstwa
Jtożegnam już pana; wiem, że macie mnóstwo spraw do omówienia — rzekła Jessie. Ubrana była w żakiecik z keratofibru, a na głowie miała wysoki kapelusik. Otworzyła drzwi prowadząc przed sobą Bentleya.
—  Kiedy będziesz z powrotem, Jessie? — spytał Baley.
—  A kiedy chcesz, żebym wróciła?
—  No, całą noc to nie potrwa. Wróć jak zwykle, tak koło północy — spojrzał pytająco na R. Daneela.
Ten kiwnął potakująco głową.
—  Przykro mi, że przeze mnie musicie wychodzić.
—  Ach, o to się proszę nie martwić. I tak byłabym dzisiaj wyszła z przyjaciółkami. Chodź, Ben.
—  A po co ja mam iść — buntował się chłopak. — Ja przecież nie przeszkadzam. Zostanę.
—  Zrobisz, co ci mówię.
—  To w takim razie pójdę razem z tobą na eteryki.
—  Nie, bo ja jestem umówiona ze znajomymi, a ty masz co mnego do roboty... — Wyszli zamykając drzwi.
Nadeszła wreszcie ta chwila. Baley wciąż ją odkładał. Myślał najpierw, że trzeba spotkać się z robotem i dobrze mu się
przyjrzeć. Następnie, że trzeba go zabrać do domu. A w końcu myślał o tym, że musi coś zjeść.
Lecz teraz nie było już żadnych powodów do dalszej zwłoki. Należało przystąpić do sprawy morderstwa, a więc i możliwych międzygwiezdnych powikłań, widoków na awans lub też ewentualnego niepowodzenia. A nie wiedział nawet, od czego zacząć. Chyba że dopomoże mu robot.
Bębnił palcami po stole, który nie został jeszcze wsunięty w ścianę.
—  Czy na pewno nikt nas tutaj nie może podsłuchać? — spytał R. Daneel.
—  Skąd? — zdziwił się Baley. — Nikt nie słucha tego, co się dzieje w cudzym mieszkaniu.
—  Nie ma u was zwyczaju, by ktoś podsłuchiwał?
—  Nie, tego się po prostu nie robi. Tak samo, jakbyś się obawiał... Czyja wiem?... że ktoś zagląda ci do talerza przy jedzeniu.
—  Albo że ktoś popełnia morderstwo?
—  Co?
—  Czy zabijać jest wbrew waszym zwyczajom, czy nie?
—  Słuchaj — zawołał z gniewem Baley. — Jeżeli mamy byi partnerami,   nie  naśladuj   bezczelności  Przestrzeniowców.   Tc; zupełnie zbyteczne, R. Daneelu! — Nie mógł się oprzeć chęci podkreślenia „R".
—  Bardzo mi przykro, jeśli cię dotknąłem, Elijah. Chodziło mi tylko  o zaznaczenie,  że skoro istoty ludzkie mogą czasami, wbrew obyczajom, dopuścić się morderstwa, to mogą też, wbrew obyczajom, popełnić rzecz dużo mniejszej wagi — podsłuchiwać.
—  Mieszkanie ma należytą izolację — rzekł Baley, wciąż jeszcze chmurny. — Nie słyszałeś chyba nic z tego, co dzieje się  u sąsiadów? Więc tak samo i oni nie mogą nas słyszeć. Zresztą, j dlaczego mieliby podejrzewać, że tu odbywa się coś ważnego?
—  Nie można nigdy nie doceniać wroga.
—  Bierzmy się do roboty — powiedział Baley wzruszając ramionami. — Moje wiadomości są skąpe, więc mogę łatwo je streścić. Wiem, że obywatel planety Aurora, mieszkaniec Kosmopolu, człowiek nazwiskiem Roj Nemennuh Sarton został zamordowany przez nieznanego sprawcę czy też sprawców. Jak słyszałem, Przestrzeniowcy są zdania, że nie jest to wypadek odosobniony. Czy tak?
58
Rzeczywiście.
 Przestrzeniowcy łączą to z niedawnymi próbami sabotowania popieranego przez nich planu przekształcenia nas w jednolite społeczeństwo ludzkorobotowe na wzór Światów Zaziemskich i przypuszczają, że morderstwo było dziełem dobrze zorganizoWanej grupy terrorystycznej.
—  Tak jest.
—  Dobrze. Więc zacznijmy od rozważenia, czy przesłanka Przestrzeniowców jest całkiem słuszna. Dlaczego morderstwa nie mógłby się dopuścić odosobniony fanatyk? Na Ziemi panują silne nastroje przeciwrobotowe, ale nie ma zorganizowanych grup propagujących tego rodzaju czyny.
—  Jawnych być może nie.
—  Nawet tajna organizacja, mająca na celu niszczenie robotów i fabryk robotów, zdobyłaby się na tyle rozsądku, aby zrozumieć, że dla nich najgorszą rzeczą byłoby zamordowanie Przestrzeniowca. Prawdopodobieństwo wydaje się raczej wskazywać, że dopuścił się tego szaleniec.
—  Myślę — rzekł R. Daneel wysłuchawszy dokładnie wszystkiego — że prawdopodobieństwo przemawia nie za, ale przeciw koncepcji „fanatyka". Zarówno osoba zabitego jak i obrany czas wskazują wyraźnie na świadomy plan zorganizowanej grupy.
—  W takim razie wiesz więcej ode mnie. Puszczaj farbę!
—  Wyrażasz się niejasno, ale zdaje się, że cię rozumiem. Muszę wobec tego wyjaśnić ci tło całej sprawy. Chodzi o to, że z punktu widzenia Kosmopolu stosunki z Ziemią są niezadowalające.
—  Paskudne — mruknął Baley.
—  O ile wiem, kiedy założono Kosmopol, większość naszych ludzi była przekonana, że Ziemia skłonna jest przestawić się na mieszane społeczeństwo, które dało tak świetne wyniki w Światach Zaziemskich. Nawet po pierwszych rozruchach uważaliśmy, że trzeba tylko, abyście okrzepli po wstrząsie, jaki stanowiła nowość. Okazało się jednak, że jest inaczej. Mimo współdziałania Rządu Ogólnoziemskiego i większości rządów poszczególnych miast opór trwał i postęp był bardzo powolny. Oczywiście ta sytuacja była przedmiotem wielkiej troski naszych ludzi.
—  Zapewne z altruizmu — wtrącił Baley.
—  Nie całkiem — odparł R. Daneel — chociaż to dobrze, że
przypisujesz nam takie pobudki. Uważa się powszechnie, że zdrowe unowocześnienie Ziemi byłoby z korzyścią dla całej Galaktyki. W każdym razie jest to powszechny pogląd ludzi w Kosmopolu. Muszę jednak przyznać, że pogląd ten jest zwalczany przez potężne czynniki w Światach Zaziemskich.
—  Co? Spory wśród Przestrzeniowców?
—  Oczywiście.  Są tacy, których zdaniem zmodernizowana Ziemia  byłaby niebezpieczna i imperialistyczna.  Pogląd  taki panuje zwłaszcza wśród ludności światów starszych i bliższych Ziemi, gdzie pamiętają pierwsze pięć stuleci komunikacji międzygwiezdnej, kiedy te światy były pod kontrolą polityczną i gospodarczą Ziemi.
—  Historia starożytna — ziewnął Baley. — Naprawdę tym się trapią? I mają do nas pretensje o rzeczy, które zdarzyły się tysiąc lat temu?
—  Ludzie — odparł R. Daneel — mają szczególne właściwości. Pod wielu względami nie są tak rozumni jak my, roboty, ponieważ ich obwody nie są planowane z góry. Podobno jednak ma to swoje dodatnie strony.
—  Może i ma — rzekł sucho Bałey.
—  Chyba wiesz o tym lepiej — powiedział R. Daneel. — Tak czy owak, stałe niepowodzenia na Ziemi wzmocniły nacjonalistów Światów Zaziemskich. Twierdzą, że ludzie z Ziemi różnią się od Przestrzeniowców i nie można ich naginać do  tych samych systemów. Twierdzą, że gdybyśmy narzucili Ziemi roboty przemocą, ryzykowalibyśmy zniszczenie Galaktyki. Zawsze pamiętają o tym, że ludność Ziemi wynosi osiem miliardów, gdy łączne zaludnienie pięćdziesięciu Światów Zaziemskich nie przekracza pięciu i pół miliarda. Więc nasi ludzie tutaj, a zwłaszcza doktor Sarton...
—  On był doktorem?
—  Doktorem socjologii, znawcą robotyki i w ogóle świetnym umysłem.
—  Rozumiem. Mów dalej.
—  Otóż doktor Sarton i inni zdawali sobie sprawę, że Kosmopol i wszystko, co się z tym wiąże, nie mógłby długo istnieć, gdyby takie nastroje w Światach Zaziemskich rozszerzyły się wskutek naszych ciągłych niepowodzeń. Doktor Sarton uznał, że nadszedł czas dokonania ostatecznego wysiłku dla zrozumienia 60
psychologii człowieka na Ziemi. Łatwo powiedzieć, że ludzie na Ziemi są z natury konserwatystami, i powtarzać komunały 0 .;wiecznie tej samej Ziemi" czy „niepojętej umysłowości ziemskiej". To tylko uchylanie się od rozwiązania problemu. Doktor Sarton twierdził, że świadczy to o ignorancji i że nie można załatwić sprawy za pomocą sloganu czy środka nasennego. Jego zdaniem Przestrzeniowcy chcąc przeobrazić Ziemię muszą zrezygnować z izolacji Kosmopolu i zbratać się z mieszkańcami Ziemi. Żyć tak jak oni, myśleć jak oni, słowem — być jak oni.
—  Przestrzeniowcy? — zdziwił się Baley. — Niepodobieństwo.
—  Masz zupełną rację — przyznał R. Daneel. — Sam doktor Sarton mimo głoszonych poglądów nie mógł zdobyć się na to, by wejść do  któregoś z miast.  Wiedział,  że nie mógłby znieść ogromu i tłumów. Nawet gdyby pod groźbą rozsadzacza znalazł się w mieście, rzeczy zewnętrzne uniemożliwiłyby mu przeniknięcie wewnętrznej prawdy, której poszukiwał.
—  Nie zapominaj, jak  bardzo  boją się chorób — dodał Baley. — Myślę, że już choćby dlatego żaden z nich nie zaryzykowałby wejścia do miasta.
—  Tak, to także jest ważne. Choroby w znaczeniu ziemskim nie są znane w Światach Zaziemskich, a strach przed nieznanym jest zawsze ogromny.  Doktor Sarton rozumiał to wszystko. A jednak uważał za rzecz konieczną intymne poznanie człowieka z Ziemi i jego sposobu życia.
—  Wygląda na to, że sam siebie wpędził w ślepy zaułek.
—  Niezupełnie. Trudności z wejściem do miasta dotyczą Przestrzeniowcówludzi. Zupełnie inaczej wygląda sprawa z robotami.
Do licha — pomyślał Baley — wciąż zapominam o tym. Ograniczył się jednak tylko do okrzyku zdziwienia:
—  O!
—  Tak — potwierdził R. Daneel. — Z nami oczywiście jest łatwiej. Przynajmniej pod tym względem. Można nas budować z myślą o przystosowaniu do życia ziemskiego. Dzięki nadaniu nam ścisłego podobieństwa zewnętrznego do ludzi moglibyśmy zostać przez nich przyjęci i w ten sposób przyjrzeć się dokładnie ich życiu.
—  A więc ty... — Baleyowi rozjaśniło się w głowie.
—  Jestem właśnie takim robotem. Doktor Sarton pracował przez cały rok nad prototypem i budową.  Byłem pierwszym
z jego robotów i jak dotąd jedynym. Niestety, moje wyszkolenie nie zostało zakończone. Wyznaczono mi moją rolę przedwcześnie na skutek morderstwa.
—  Więc nie wszystkie kosmoroboty wyglądają jak ty? Chcesz powiedzieć, że niektóre bardziej przypominają roboty niż ludzi. Czy tak?
—  Ależ  tak.  Wygląd zewnętrzny zależy od przeznaczenia robota. Moje przeznaczenie wymaga bardzo ludzkiego wyglądu. Inne są mniej podobne do ludzi, choć wszystkie mają zewnętrzne cechy ludzkie. I to w stopniu bez porównania większym niż te strasznie prymitywne modele, jakie widziałem w sklepie z obuwiem. Czy wszystkie wasze roboty są takie?
—  Mniej więcej — odparł Baley. — Uważasz, że to źle?
—  Oczywiście. Trudno uznać w takiej parodii ludzkich kształtów kogoś równego sobie umysłowo. Czy waszych fabryk nie stać na nic lepszego?
—  Z pewnością stać by je było na lepszy model, tylko my zawsze wolimy wiedzieć, czy mamy do czynienia z robotem, czy nie. — Przy tych słowach spojrzał robotowi wprost w oczy. Były błyszczące i z lekka wilgotne, jak u ludzi. Ale Baley odniósł wrażenie, że są nieruchome i że nie drgają jak u człowieka.
—  Spodziewam się — rzekł R. Daneel — że z czasem potrafię zrozumieć ten punkt widzenia.
Baley zastanowił się, czy słowa te nie zawierają ironii, lecz uznał, że nie jest to możliwe.
—  W każdym razie — powiedział R. Daneel — doktor Sarton był całkowicie pewien, że chodzi tu o rozwiązanie połączenia CFe.
—  Cefe? Co to ma być?
—  Po prostu chemiczne symbole pierwiastków: węgla i żelaza. Węgiel jest podstawą życia człowieka, a żelazo — życia robota. Łatwo zrozumieć znaczenie CFe, kiedy się przyjmie, że chodzi o kulturę łączącą najlepsze składniki  obydwóch na zasadzie równości, ale i równoległości.
—  Cefe. Czy to się pisze z kreseczką w środku?
—  Nie. Przyjętym sposobem pisania jest linia ukośna między dwoma znakami. Oznacza to, że chodzi o połączenie obydwóch pierwiastków bez przewagi żadnego.
Mimo woli Baley się zaciekawił. W szkołach ziemskich nie uczono prawie historii i socjologii Światów Zaziemskich od czasu
O
Wielkiego Buntu, który uniezależnił je od macierzystej planety. W popularnych filmotekowych romansach występowały rzecz jasna postacie zaziemskie: przejezdny magnatturysta, dziwak i złośnik; piękna dziedziczka olbrzymiej fortuny zakochana w uwodzicielskim mieszkańcu Ziemi i odrzucona ze wzgardą; Przestrzeniowiec — czarny charakter, zawsze pokonany na końcu. Filmy te były bez żadnej wartości, gdyż przeczyły najprostszym nawet i najbardziej znanym prawdom, że Przestrzeniowcy nigdy nie wchodzili do miast, a ich kobiety nie zjawiały się w ogóle na Ziemi.
Po raz pierwszy w życiu Baleya zdjęła ciekawość: jak też naprawdę wygląda życie Przestrzeniowców?
Z pewnym wysiłkiem skupił się ponownie na sprawie.
—  Zdaje się, że rozumiem, do czego zmierzasz — powiedział. — Wasz doktor Sarton próbował rozwiązać sprawę przeobrażenia Ziemi w CFe drogą nowego i obiecującego ujęcia. Zaniepokoiło to grupy naszych konserwatystów, czyli średniowieczników, bo tak się lubią nazywać. Bali się, że Sarton gotów rozwiązać problem, więc go zabili. Takie motywy prowadzą do przyjęcia teorii zorganizowanego spisku, nie zaś indywidualnego przestępstwa. Czy tak?
—  Tak. Tak bym to mniej więcej ujął.
Baley zamyślił się głęboko. Pogwizdywał i długimi palcami bębnił po stole. Wreszcie pokręcił głową.
—  Nie klapuje. To wcale nie klapuje.
—  Przepraszam, ale nie mogę cię zrozumieć.
—  Staram się odtworzyć sobie ten obraz. Człowiek z Ziemi idzie do Kosmopołu, odnajduje doktora Sartona, rozsadza go i wychodzi.  Nie, jakoś  tego  nie widzę.  Przecież wejście do Kosmopołu jest na pewno strzeżone.
—  Tak — potwierdził R. Daneel. — Możemy przyjąć, że żaden człowiek z Ziemi nie mógł się dostać tam nielegalnie.
—  W takim razie jak wygląda twoja teoria?
—  Wyglądałaby bardzo mętnie, gdyby wejście było jedynym Punktem, w którym można dostać się do Kosmopołu z Nowego Jorku.
— Nie rozumiem — odparł z namysłem Baley. — Przecież mnego połączenia nie ma.
—  Bezpośrednio nie ma, to prawda. — R. Daneel wyczekał
chwilę, po czym dodał: — Widzę, że mnie nie bardzo rozumiesz Prawda?
—  Tak jest, owszem. Wcale cię nie rozumiem.
—  W takim razie nie gniewaj się, ale spróbuję ci to dokładniej wyjaśnić.   Czy  możesz  mi  dać  kawałek  papieru  i  samopis? Dziękuję. A teraz patrz, Elijah. Rysuję duże koło i nazwiemy je Nowy Jork. A teraz narysujemy drugie, małe kółko, styczne z tamtym. Nazwijmy je Kosmopoł. Tu, gdzie się stykają, stawiam strzałkę, którą nazwiemy zaporą. A teraz, czy nie widzisz innych połączeń?
—  Oczywiście nie — odparł Baley. — Nie ma innych połączeń.
—  W pewnym sensie — rzekł robot — cieszę się, że tak mówisz. Pokrywa się to z moimi wiadomościami o ziemskim sposobie myślenia. Zapora tworzy jedyne połączenie bezpośrednie. Ale i Miasto, i Kosmopoł są ze wszystkich stron  otoczone przestrzenią otwartą. Można więc opuścić Miasto którymkolwiek z bardzo licznych wyjść i otwartą przestrzenią dostać się do Kosmopolu w punkcie, gdzie nie ma żadnej zapory.
Baley koniuszkiem języka dotknął górnej wargi. Milczał przez chwilę, a wreszcie spytał:
—  Otwartą przestrzenią?
—  Tak.
—  Otwartą przestrzenią!? Samotnie?
—  Czemu nie?
—  Piechotą?
—  Oczywiście piechotą. Byłoby to najbezpieczniejsze. Morderstwo nastąpiło wczesnym rankiem, więc wyprawa musiała być z całą pewnością podjęta tuż przed świtem.
—  Wykluczone! Nie ma w całym mieście człowieka, który by to zrobił. Wyjść poza miasto? I to samemu?
—  Normalnie  biorąc,  to  brzmi nieprawdopodobnie.  Przestrzeniowcy doskonale to rozumieją. Dlatego strzeżone jest tylko wejście. Nawet podczas Wielkich Rozruchów ludzie atakowali tylko zaporę chroniącą wejście. Miasta nikt nie opuścił.
—  A więc?
—  Ale tym razem mamy do czynienia z sytuacją niezwykłą. Nie chodzi o ślepy atak tłumu idącego po linii najmniejszego oporu. Chodzi o zorganizowany zamach małej grupy, która świadomie uderza w punkcie nie strzeżonym. Wyjaśnia to, w jaki 64
sposób człowiek z Miasta mógł wejść do Kosmopolu, odszukać ofiarę, zabić ją i wyjść. Sprawca dokonał napadu od strony zupełnie przez nas nie strzeżonej.
—  To zbyt niewiarygodne — pokręcił głową Baley. — Czy wasi ludzie podjęli jakieś kroki, by tę teorię sprawdzić?
—  Owszem. Wasz dyrektor policji obecny był prawie w chwili morderstwa...
—  Wiem. Mówił mi o tym.
—  To jeden dowód więcej, że moment zbrodni był świadomie obrany. Wasz dyrektor współpracował już dawniej z doktorem Sartonem i był tym człowiekiem, z którym doktor Sarton układał wstępne plany przenikania do waszego miasta robotów takich jak ja.  Spotkanie, wyznaczone tego właśnie dnia, miało być poświęcone dalszemu omówieniu planów. Morderstwo zahamowało, rzecz jasna, ich wykonanie, przynajmniej chwilowo. A fakt, że zbrodnia zdarzyła się wtedy, gdy wasz własny dyrektor policji był w Kosmopolu,  dodatkowo  powikłał i  utrudnił  sytuację zarówno dla Ziemi, jak i dla naszych ludzi... Ale mówiliśmy
0 czym innym. Jak zaznaczyłem, w Kosmopolu był wasz dyrektor. Oświadczyliśmy mu, że sprawca musiał dostać się przez otwartą przestrzeń. A dyrektor odpowiedział jak ty, że to niemożliwe czy może „nie do pomyślenia". Był oczywiście bardzo zdenerwowany
1 może dlatego trudno mu było uchwycić sedno sprawy. Mimo to zmusiliśmy go do prawie natychmiastowego zbadania tej możliwości.
Baley przypomniał sobie stłuczone okulary dyrektora i kąciki ust zadrgały mu bezwiednie na przekór ponurym myślom. Biedny Julius! Na pewno był bardzo zdenerwowany. I nie mógł naturalnie w żaden sposób wyjaśnić swego położenia doskonałym Przestrzeniowcom, którzy wszelkie fizyczne kalectwo traktowali jako wstrętną właściwość ludzi z Ziemi, nie poddanych genetycznej selekcji. W każdym razie nie mógł tego zrobić nie tracąc twarzy. A dyrektor policji Julius Enderby przywiązywał ogromną wagę do swego prestiżu. Ponieważ zaś ludzie z Ziemi bywają czasem solidarni, więc robot nigdy nie dowie się od Baleya o tym, że Enderby jest krótkowidzem.
—  Kolejno — ciągnął R. Daneel — zbadano wszystkie punkty wyjściowe z Miasta. Czy wiesz, Elijah, ile ich jest?
—  Ze dwadzieścia? — powiedział na ślepo Baley.
—  Pięćset dwa.                                                                 i
—  Co?                                                                             
—  Pierwotnie było ich nawet więcej. Pięćset dwa czynne są do tej pory. Wasze Miasto wyrastało stopniowo. Kiedyś znajdowało się pod otwartym niebem i ludzie swobodnie krążyli między Miastem i okolicą.
—  Tak, o tym wiem.
—  Otóż, kiedy Miasto obudowano, wiele wyjść zostawiono otwartych. Z tego do dziś istnieją pięćset dwa. Pozostałe zamurowano lub zablokowano. A nie bierzemy tu pod uwagę wejścia dla transportów powietrznych.
—  Dobrze, ale co z tymi wyjściami?
—  Nic. Są nie strzeżone. Nie mogliśmy nawet znaleźć żadnego urzędnika, który by się poczuwał, że należą do jego kompetencji. Wyglądało na to, jakby nikt nie wiedział nawet o ich istnieniu. Człowiek mógł o każdej porze swobodnie wyjść i wrócić którymkolwiek bez żadnego ryzyka, że będzie zauważony.
—  I co jeszcze? Broń pewnie znikła.
—  O tak.
—  A jakieś ślady?
—  Żadnych.  Zbadaliśmy  dokładnie  cały  teren  otaczający Kosmopol. Roboty na okolicznych farmach okazały się bez wartości jako ewentualni świadkowie. Taki robot jest prymitywny, mało co różni się od automatycznych maszyn rolniczych. A ludzi nigdzie nie było.
—  Aha. I co dalej?
—  Ponieważ jak dotąd nic nie dało się wykryć na jednym krańcu — w Kosmopolu,  musimy zacząć pracę na krańcu drugim, czyli w Nowym Jorku. Zadaniem naszym będzie wyśledzenie wszelkich możliwych grup wywrotowych, zbadanie wszystkich organizacji opozycyjnych...
—  Ile chcesz na to przeznaczyć czasu? — przerwał Baley.
—  Jak najmniej, tyle co konieczne.
—  Tak — rzekł z namysłem Baley. — Wolałbym, żebyś w tej całej historii miał innego partnera.
—  A ja nie — odparł R. Daneel. — Dyrektor wyrażał się bardzo dodatnio o twoich zdolnościach i lojalności.
—  To ładnie z jego strony — powiedział z ironią Baley. Biedny Julius — pomyślał — stara się, bo ma mnie na sumieniu.
66
—  Nie polegaliśmy tylko na jego zdaniu — rzekł R. Daneel. — Sprawdziliśmy twoje akta. Wypowiadałeś się całkiem otwarcie przeciw wprowadzeniu robotów do waszego departamentu.
—  Aha. Masz zastrzeżenia!
—  Żadnych. Twoje poglądy są twoją sprawą. Ale musieliśmy z tego powodu zbadać dokładnie twoją sylwetkę psychologiczną. Wiemy, że chociaż bardzo nie lubisz robotów, będziesz współpracował z nimi, jeśli  to  uznasz za swój  obowiązek.  Masz niezwykle wysokie poczucie lojalności i szacunek dla legalnych władz. Tego nam właśnie trzeba. Dyrektor Enderby trafnie cię ocenił.
—  A czy tobie osobiście nie przeszkadza moje nastawienie antyrobotowe?
—  Jeśli nie zakłóca współpracy ze mną — rzekł R. Daneel — jeśli  nie powstrzyma  cię  od przyjścia mi  w  razie potrzeby z pomocą, to jakież ma znaczenie?
Baleya zatkało.
—  Więc jeśli o mnie chodzi — powiedział wojowniczo — wytrzymałem próbę, tak? A jak jest z tobą? Jakie masz dane na detektywa?
—  Nie rozumiem.
—  Byłeś zaprojektowany jako maszyna do zbierania informacji. Imitacja człowieka służąca Przestrzeniowcom do zestawiania faktów z życia Ziemian.
—  To dobre początki jak na detektywa, prawda? Być maszyną do zbierania informacji.
—  Początki dobre, być może. Ale to jeszcze nie wszystko, absolutnie nie wszystko.
—  Oczywiście.  Moje  obwody poddano  specjalnemu  przystosowaniu.
—  Czy mógłbyś mi o tym coś więcej powiedzieć, Daneelu?
—  To  dosyć  proste.  W  moich  zespołach  motywacyjnych umieszczono bardzo silny, wyjątkowo silny bodziec: pragnienie sprawiedliwości.
—  Sprawiedliwości! — wykrzyknął Baley. Ale ironia znikła z jego twarzy i zastąpił ją wyraz głębokiej nieufności.
Nagle R. Daneel odwrócił się na krześle i spojrzał w stronę drzwi.
—  Ktoś nadchodzi.
Ktoś istotnie nadchodził. Drzwi otworzyły się i wbiegła Jessie blada, z zaciśniętymi ustami.
—  Jessie! — poderwał się Baley. — Co się stało? Stała przy drzwiach unikając jego spojrzenia.
—  Przepraszam bardzo, ale musiałam... — głos jej się załamał.
—  Gdzie Bentley?
—  Miał iść na noc do Domu Młodzieży.
—  Dlaczego? — spytał Baley. — Wcale nie prosiłem cię o to.
—  Powiedziałeś, że twój partner zostanie na noc. Myślałam że będzie potrzebował pokoju Bentleya.
—  Nie potrzeba, Jessie — rzekł R. Daneel. Jessie spojrzała mu w twarz, nie odrywała oczu.
Baley pilnie przyglądał się swoim palcom i myślał z przerażeniem o tym, co może nastąpić. Przydługie milczenie raziło jego uszy. Wtem, jakby przez warstwę waty, usłyszał głos żony:
—  Zdaje mi się, że jesteś robotem, Daneelu. Odpowiedź R. Daneela padła, jak zawsze, spokojnie.
—  Jestem.
6.
Szepty w sypialni
JNa najwyższych poziomach niektórych z najbogatszych podsektorów Miasta mieszczą się naturalne solaria, gdzie szyba kwarcowa z ruchomą metalową tarczą zatrzymuje powietrze, lecz przepuszcza promienie słońca. Opalają się tam żony i córki najwyższych dygnitarzy Miasta. I dzieje się tam co wieczór rzecz całkiem niezwykła. Zapada noc.
W pozostałej części Miasta istnieją wyznaczone z urzędu cykle godzin także i w solariach UV, gdzie w ściśle oznaczonym czasie i kolejności miliony ludzi mogą się wystawiać na działanie sztucznych fal wytwarzanych przez lampy łukowe, istnieją wyznaczone urzędowo cykle godzin.
Życie Miasta mogłoby toczyć się bez przeszkód w trzech ośmiogodzinnych lub czterech sześciogodzinnych okresach zarówno w „dzień", jak i w „nocy". Oświetlenie jest ciągłe i praca może się odbywać bez przerwy. Raz po raz zjawiają się reformatorzy, którzy w imię wydajności i oszczędności proponują wprowadzenie takiej właśnie reformy. Ale nigdy nie dało się jej ustanowić.
W imię wydajności pracy i oszczędności ludność Ziemi wyrzekła S1? bardzo wielu dawnych przyzwyczajeń: przestrzeni, życia Prywatnego, a nawet poniekąd i wolnej woli. Były to jednak Wytwory cywilizacji, nie istniały dłużej niż dziesięć tysięcy lat.
Natomiast przyzwyczajenie, aby spać w nocy, jest tak stare  człowiek. Trwa od lat miliona. Niełatwo się go wyrzec. Choć wieczoru nie widać, światła w mieszkaniach gasną i tętno miasta słabnie. W zamkniętych alejach Miasta nikt nie potrafiłby odróżnić południa od północy na podstawie jakichś przyrodniczych zjawisk. Mimo to ludzkość przestrzega takiego podziału czasu.
Pustoszeją szybkobieżne chodniki, znikają ruchliwe tłumy z olbrzymich alei, odgłos życia zamiera. Nowy Jork spoczywa w niewidzialnym cieniu planety, a jego ludność śpi.
Elijah Baley nie spał. Leżał w łóżku, w mieszkaniu było ciemno. I na tym koniec.
Obok leżała Jessie, nieruchoma w ciemności. Nie słyszał ani nie czuł, aby się poruszyła.
Po drugiej stronie ściany siedział, stał czy też leżał Baley nie mógł odgadnąć R. Daneel 01ivaw.
—  Jessie! — szepnął Baley. A po chwili znów: — Jessie! Ciemna postać obok drgnęła z lekka pod kołdrą.
—  Czego chcesz?
—  Jessie, nie utrudniaj mi jeszcze sprawy.
—  Mogłeś mnie uprzedzić.
—  W jaki sposób? Kiedy? Chciałem to zrobić, kiedy się tylko nadarzy okazja. Ojej, Jessie...
—  Tss!
—  Jak ty się dowiedziałaś? — Baley znów zniżył głos do szeptu. — Powiedz mi wreszcie.
Jessie obróciła się w jego stronę. Czuł, że jej oczy patrzą na niego w mroku.
—  Lije — szepnęła głosem tak cichym jak tchnienie. — Cz on może nas słyszeć?
—  Nie, jeżeli będziemy mówić szeptem.
—  Skąd wiesz? Może ma specjalne uszy do wyławiania najcichszych dźwięków. Kosmoroboty potrafią różne rzeczy.
Baley wiedział o tym. Propaganda prorobotowa zawsze podkreślała cudowne właściwości kosmorobotów, ich wytrwałość, ich dodatkowe zmysły, ich zdolność służenia ludziom na sto nowych sposobów. Osobiście był zdania, że jest to błędne podejście. Ludzie ziemscy nienawidzili robotów tym więcej za ich wyższość.
— Ale nie Daneel — odparł szeptem. — Zrobiono go celowo w typie ludzkim. Chodziło o to, żeby go traktowano jak człowieka, więc musi mieć tylko ludzkie zmysły.
70
 Skąd wiesz?
Gdyby miał dodatkowe zmysły, mógłby się łatwo zdradzić przypadkiem, że nie jest człowiekiem. Robiłby za dużo, wiedział za dużo.
—  Może. Zapadło milczenie.
—  Jessie — spróbował Baley po chwili — zgódź się tylko, żeby tak było jak na początku... póki... Przecież doprawdy nie masz powodu, żeby się obrażać.
—  Obrażać? Co ty pleciesz! Wcale się nie obrażam. Tylko się boję. Okropnie się boję.
Niemal z jękiem chwyciła go za szyję. Przez chwilę trwali tak przywarci do siebie, aż w Baleyu zaczął wzrastać niepokój.
—  Czego się boisz, Jessie? Nie ma najmniejszego powodu. On naprawdę jest nieszkodliwy. Przysięgam ci.
—  Czy możesz się go stąd pozbyć?
—  W jaki  sposób?  Wiesz,  że  to  niemożliwe.   To  sprawa urzędowa.
—  Jakiego rodzaju sprawa? Powiedz.
—  Wiesz, Jessie, doprawdy dziwię ci się. — Po ciemku namacał jej policzek i przekonał się, że jest mokry. Rękawem piżamy starannie wytarł jej oczy.
—  Moje dziecko — powiedział czule — co się z tobą dzieje?
—  Powiedz u siebie w biurze, żeby wybrali kogoś innego do tej sprawy. Błagam cię, zrób to, Lije.
—  Jessie! — głos Baleya stał się trochę twardszy. — Chyba już dosyć długo jesteś żoną policjanta, żeby wiedzieć, że rozkaz to rozkaz.
—  Ale dlaczego to wypadło na ciebie?
—  Julius Enderby...
—  Mogłam się była domyślić — odparła sztywniejąc. — Więc powiedz mu, niech raz przynajmniej wyznaczy kogo innego do brudnej roboty. Za łatwo wszystkiego się podejmujesz, Lije, i dlatego...
—  Dobrze, już dobrze — starał się ją ułagodzić. Przestała nalegać, ale drżała na całym ciele. Nigdy nie zrozumie tych rzeczy — pomyślał Baley.
Jeszcze nim się pobrali, Julius Enderby stał się przedmiotem ich bezustannych sporów. Baley i Enderby od dawna się przyjaźnili, choć w Szkole Nauk Administracyjnych Enderby znalazł się 0 dwa lata wyżej od przyjaciela. Kiedy Baley przebrnął przez
71
ogień zaporowy testów i neuroanalizy i wstąpił do policji, Enderby już tam był i zdążył awansować.
Odtąd Baley szedł ciągle śladem przyjaciela, jednak odległość między nimi stale wzrastała. Nie było w tym właściwie niczyjej winy. Baley był dosyć zdolny, bardzo pracowity, ale brakło mu czegoś, co miał Enderby. Ten wprost idealnie pasował do administracyjnej machiny. Był jakby urodzony do wspinania się po szczeblach hierarchii, z natury jakby zrośnięty z aparatem biurokratycznym. Dyrektor nie był orłem i Baley o tym wiedział. Miał różne dziecinne słabostki, jak na przykład zamiłowanie do średniowiecza. Ale był gładki w obejściu, nigdy nikogo sobie nie zrażał, rozkazy wypełniał gorliwie, a wydawał z należytym umiarem i stanowczością. Umiał współżyć nawet z Przestrzeniowcami. Byt wobec nich może przesadnie usłużny Baley nie wytrzymałby z nimi kilku godzin; był tego pewien, choć właściwie nigdy naprawdę nie rozmawiał z Przestrzeniowcem, ale ufali mu, przez co Enderby był szalenie pożyteczny dla Miasta.
Tak więc w administracji, gdzie giętkość była większą zaletą niż wiedza indywidualna, Enderby szybko posuwał się po szczeblach drabiny i został dyrektorem, gdy Baley nie mógł się wydostać z poziomu C5. Martwiło to Baleya, lecz nie miał żalu do przełożonego. Enderby nie zapomniał ich dawnej przyjaźni i na swój sposób starał się Baleyowi pomagać, chcąc mu osłodzić swoje powodzenie.
Takim pociągnięciem był właśnie przydział do współpracy z R. Daneelem. Robota wprawdzie trudna i nieprzyjemna, otwierała jednakże ogromne możliwości awansu. Dyrektor mógł tą szansą obdarzyć kogo innego. Był to fakt niewątpliwy, choć w rozmowie z Baleyem dyrektor wyraził się, że prosi go o przysługę.
Jessie nigdy tych ttztj nie rozumiała. W przeszłości przy takich okazjach zwykle powtarzała:
— To wszystko przez twój głupi wskaźnik lojalności! Nic, tylko wszyscy cię chwalą ciągle za wielkie poczucie obowiązku. Mam już tego powyżej uszu! Pomyśl kiedy o sobie. Zdaje mi się, że ci na samej górze nie przechwalają się swoim własnym wskaźnikiem lojalności.
Baley leżał w łóżku nieruchomo, czekając, aż Jessie się uspokoi. Musiał to wszystko przemyśleć. Musiał upewnić się co do swoich podejrzeń. Nasuwały mu się różne drobne szczegóły i układały w jego umyśle tak, że stopniowo powstawał coraz wyraźniejszy obraz.
72
poczuł, że Jessie przewraca się na bok.
— Lije — szepnęła przykładając usta do jego uszu.
—  Co?
.— Dlaczego nie prosisz o zwolnienie?
—  Zwariowałaś?
— Powiedz sam, dlaczego? — powtórzyła z naciskiem. — W ten sposób mógłbyś się pozbyć tego okropnego robota, powiedz po prostu Enderbyemu, że masz już tego dosyć.
—  Nie mogę — rzekł sucho Baley — prosić o zwolnienie w trakcie prowadzenia bardzo ważnej sprawy. Jak ty sobie to wyobrażasz? Że cisnę dochodzenie w toku? Dostałbym za to karne przeklasyfikowanie w dół.
—  A choćby! Możesz potem znowu awansować. Zrób to, Lije! Możesz dostać dziesięć innych posad.
—  Żaden urząd nie zaangażuje kogoś, kto był karnie przeklasyfikowany. Mógłbym tylko wziąć się do pracy fizycznej. Ty także. Bentley straciłby wszystkie dziedziczne przywileje. Boże święty, Jessie, sama nie wiesz, co mówisz.
—  Wiem, bo czytałam o takich wypadkach. Wcale się nie boję — wyjąkała.
—  Zwariowałaś! Kompletnie zwariowałaś! — Baley aż trząsł się cały. Jak żywa stanęła mu przed oczyma postać ojca, na długo przed śmiercią wykreślonego ze świata.
Jessie ciężko westchnęła.
Baley pragnął czym prędzej oderwać od niej swe myśli. Zrozpaczony powrócił do budowanego cierpliwie obrazu poszlak.
—  Jessie — powiedział z naciskiem — jak ty się dowiedziałaś, że Daneel jest robotem? Skąd ci to przyszło do głowy?
—  Ja... — zaczęła i zaraz urwała. Już po raz trzeci nie mogła się zdobyć na wyjaśnienie.
—  Powiedz wreszcie — rzekł gniotąc jej dłoń, by skłonić ją do mówienia. — Czego się boisz?
—  Po prostu zgadłam — odparła.
—  Nie mogłaś tego zgadnąć — szepnął Baley. — W jaki sposób? Przecież jak wychodziłaś, wcale nie myślałaś, że jest robotem.
—  Nie. Ale potem coś dało mi do myślenia...
—  Co? Co takiego? Mów!
—  Ach...  W toalecie było  kilka kobiet i rozmawiałyśmy. Wiesz, jak to jest. Gada się o wszystkim.
Kobiety! — pomyślał Baley.
—  Krótko mówiąc — dokończyła Jessie — w całym mieście już o tym gadają.
—  W całym mieście? — BaJey poczuł nagły przypływ triumfu. Jeszcze jeden szczegół.
—  Tak przynajmniej one powiedziały. Że w całym mieście mówią o kosmorobocie, który krąży po Nowym Jorku, wygląda jak człowiek i współpracuje z policją. Nawet mnie spytały, czy już słyszałam. Dopytywały się, czy ty o tym wiesz, śmiały się. Więc ja też się  śmiałam i  odpowiedziałam:   „Nie gadajcie głupstw!" A potem byłyśmy na eterykach i wtedy zaczęłam myśleć o twoim nowym partnerze. Pamiętasz zdjęcia, które kiedyś przyniosłeś, żeby mi pokazać, jak wyglądają Przestrzeniowcy? Zdjęcia, które porobił Julius Enderby w Kosmopolu? Boja, kiedy tak się zastanawiałam, pomyślałam sobie, że twój partner wygląda właśnie jak na tych zdjęciach. A potem pomyślałam, że ktoś pewnie musiał rozpoznać go w sklepie z obuwiem, a on teraz pracuje z tobą, i wtedy powiedziałam, że boli mnie głowa, i pędem pobiegłam...
— Zaraz, Jessie — przerwał jej Baley — opanuj się! Przede wszystkim, czego ty się boisz? Nie boisz się Daneela, bo widziałaś go po powrocie i wcale nie znać było po tobie strachu. Więc...
Umilkł nagle i usiadł na łóżku wpatrując się rozszerzonymi oczyma w ciemność.
Poczuł, że Jessie przysuwa się do niego. Odszukał ręką jej usta, zakrył je i zacisnął dłoń. Jessie próbowała się wyrwać, szamotała się, ale Baley naciskał jeszcze mocniej.
Raptem cofnął rękę. Jessie zaczęła szlochać.
—  Bardzo cię przepraszam — rzekł ochrypłym głosem — ale chciałem czegoś posłuchać.
Wstał z łóżka i przyłożył do stóp ciepłe plastofilmy.
—  Dokąd idziesz? — jęknęła. — Nie zostawiaj mnie samej!
—  Nie, nie. Idę tylko do drzwi.
Obszedł łóżko, a plastofilmy wydawały lekki, szeleszczący odgłos. Uchylił drzwi do bawialni i czekał. Nic. Było tak cicho, że słyszał od strony łóżka trochę świszczący oddech Jessie i pulsowanie własnej krwi w uszach.
Wsunął się ostrożnie przez uchylone drzwi i po ciemku namacał wyłącznik oświetlenia sufitowego. Przycisnął leciutko i sufit rozjarzył się nieznacznie; tak słabo, że reszta bawialni tonęła w półmroku.
To, co ujrzał, wystarczyło mu jednak. Drzwi wejściowe były zamknięte, a w bawialni panowała wprost martwa cisza.
74
Zgasił światło i wrócił do łóżka.
Więcej nic już nie potrzebował. Wszystko się zgadzało. Obraz byl teraz kompletny.
—  Co się stało? — zagadnęła go Jessie.
—  Nic się nie stało. Wszystko w porządku. Nie ma go tutaj.
—  Robota? To znaczy, że poszedł sobie? Na dobre?
—  O, nie! Wróci. Ale nim wróci, odpowiedz na moje pytanie.
—  Jakie pytanie?
—  Czego ty się właściwie boisz? Jessie milczała.
—  Powiedziałaś — nalegał Baley — że okropnie się boisz. Czego?
—  Jego.
—  Nie! Już o tym mówiliśmy. Jego się nie boisz, a poza tym wiesz dobrze, że robot nie może zrobić nic złego człowiekowi.
—  Pomyślałam — odparła z wysiłkiem — że gdyby wszyscy się dowiedzieli, że on jest robotem, mogłyby wybuchnąć rozruchy i nas by pozabijano.
—  Dlaczego właśnie nas?
—  Wiesz, co się dzieje w czasie rozruchów.
—  Przecież nikt nie wie, gdzie znajduje się robot.
—  Ale mogą to wykryć.
—  I tego się boisz? Rozruchów?
—  Ja...
—  Tss! — pchnął głowę Jessie na poduszkę, a potem przyłożył usta do jej ucha. — Wrócił. A teraz słuchaj, ale nic nie mów. Wszystko będzie w porządku. On pójdzie sobie rano i już nie wróci. I nie będzie żadnych rozruchów.
Powiedział to niemal z zadowoleniem, niemal z całkowitym zadowoleniem. Czuł, że teraz może zasnąć.
Nie będzie rozruchów — pomyślał. — Ani przeklasyfikowania karnego.
Nie będzie nawet dochodzenia w sprawie o morderstwo — pomyślał już zasypiając. — Nawet i tego. Wszystko się wyjaśniło...
Zasnął.
7.
Wyprawa do Kosmopolu
JLyrektor policji, Julius Enderby, z wielką ostrożnością przetarł szkła i założył na nos.
Dobry chwyt — myślał Baley. — Człowiek jest zajęty, więc może się spokojnie namyślać nad słowami; a to nic nie kosztuje, tak samo jak na przykład zapalenie fajki.
Odruchowo wydobył fajkę i sięgnął do skromnego zapasu tytoniu. Tytoń był jedną z nielicznych na Ziemi upraw luksusowych, ale jej kres zbliżał się coraz wyraźniej. Ceny szły stale w górę, a przydziały w dół.
Mając już okulary na nosie, Enderby dotknął przełącznika na biurku i drzwi od gabinetu na chwilę się rozświetliły jednokierunkową przezroczystością.
—  A gdzie on jest teraz? — spytał.
—  Prosił, żeby go oprowadzić po departamencie i Jack Tobin czyni teraz honory domu. — Baley zapalił fajkę i starannie podregulował dymochłon. Jak większość niepalących dyrektor był bardzo wrażliwy na dym tytoniowy.
—  Ale nie powiedziałeś chyba Tobinowi, że Daneel jest robotem.
—  Oczywiście, że nie.
Dyrektor ciągle był czymś zajęty. Teraz wertował machinalnie automat kalendarzowy na biurku.
76
Jaki on w ogóle jest? — spytał nie patrząc na Baleya.
Taki sobie.
—  Bardzo mi przykro, Lije.
 Mogłeś mnie w każdym razie uprzedzić — rzekł Baley
sucho — że wygląda zupełnie jak człowiek.
—  Nie mówiłem ci tego? — zdziwił się dyrektor. — Do licha — zirytował się nagle — sam mogłeś na to wpaść. Nie prosiłbym cię o wzięcie go do domu, gdyby wyglądał jak R. Sammy.
—  Wiem,  dyrektorze.  Ale ja nigdy jeszcze nie widziałem takiego robota, nie miałem nawet pojęcia, że taki istnieje. Więc można było mi o tym wspomnieć, prawda?
—  Masz  rację,  Lije.  Bardzo  cię przepraszam.  Niesłusznie ci przygadałem. Ale ta cała sprawa tak mnie wytrąca z równowagi, że co chwila przygaduję ludziom bez żadnego powodu. Ten cały Daneel to robot nowego typu. Dopiero w stadium doświadczalnym.
—  To wiem, bo sam mi powiedział.
—  No więc, rzecz wyjaśniona.
—  Rzecz wyjaśniona! — zirytował się Baley. Gryząc fajkę dodał jakby od niechcenia: — R. Daneel załatwił dla mnie wstęp do Kosmopolu.
—  Do Kosmopolu? — oburzył się Enderby.
—  Tak. To przecież logiczne, dyrektorze. Chciałbym obejrzeć miejsce przestępstwa i zadać kilka pytań.
—  Nie  widzę  w  tym  żadnego  celu —  Enderby  pokręcił krytycznie głową. — Miejsce zbrodni było już badane. Wątpię, by się tam znalazło coś nowego. A z Przestrzeniowcami wcale nie jest łatwo. Trzeba się z nimi obchodzić jak z jajkiem. Nie wiem, czy to potrafisz. — Przyłożył pulchną dłoń do czoła i dodał z nieoczekiwaną siłą: — Nienawidzę ich.
—  Do  licha — rzekł  Bałey z odcieniem złości — robot przyszedł tutaj, więc ja powinienem być tam. I tak już dosyć, że mam robota za partnera w tej sprawie, ale żeby jeszcze miał grać pierwsze  skrzypce!  Oczywiście, jeżeli  zdaniem  dyrektora  nie Potrafię prowadzić tego dochodzenia...
—  Nie o to chodzi, Lije. To nie dotyczy ciebie, ale Przestrzeniowców. Nie masz pojęcia, jacy oni są.
—  Ach, jeśli tak, dyrektorze — zmarszczył się Baley — to jedźmy tam razem. Mam nadzieję, że się nie zgodzi — pomyślał w duchu.
—  O nie, Lije — dyrektor zrobił wielkie oczy. — Ja tam nie pojadę. Nawet nie nalegaj. — Połapał się zaraz i dodał z niepewnym uśmiechem: — Mam straszne zaległości. Sam wiesz, ile tu jest roboty.
—  W takim razie — Baley przyglądał mu się z namysłem ?— może byś zjawił się tam później trójwymiarem. Tylko na chwilę. Po prostu żeby sprawdzić, czy mi nie potrzeba pomocy.
—  To już  prędzej.   Tak,  myślę,   że  będę  mógł — odparł Enderby bez zapału.
—  Dobrze. — Baley spojrzał na zegar ścienny i wstał. — Pozostaniemy w kontakcie, bo będę składał raporty.
Obejrzał się przytrzymując na mgnienie oka drzwi. Zobaczył, że głowa dyrektora przechyla się w stronę opartego o biurko ramienia. Mógłby przysiąc, że usłyszał łkanie.
Niech to licho! — pomyślał wstrząśnięty do głębi.
Zatrzymał się w sali ogólnej. Siadł na brzegu najbliższego biurka, nie zwracając wcale uwagi na pracującego przy nim urzędnika. Ten mruknął jakieś powitanie i wrócił do swojej pracy.
Baley odczepił od fajki dymochłon i przedmuchał cybuch. Następnie wytrząsnął białawy popiół do popielniczki próżniowej! Z żalem popatrzył na pustą teraz fajkę, przytwierdził dymochloij i schował całość do kieszeni. Nowa porcja tytoniu stracony bezpowrotnie!
Zastanowił się nad tym, co zaszło przed chwilą. W pewnym sensie Enderby go nie zdziwił. Spodziewał się, że będzie stawiał opór zamiarom Baleya udania się do Kosmopolu. Słyszał często wywody dyrektora o trudnościach dogadania się z Przestrzeniowt cami i ryzyku powierzenia rokowań z nimi, nawet w drobnych sprawach, niedoświadczonym osobom.
Nie przypuszczał jednak, że dyrektor tak łatwo skapituluje. Był przygotowany, że Enderby w żadnym razie nie puści go bez siebie. Zaległości i przeciążenie pracą nie miały znaczenia wobec wagi tej sprawy.
Był przygotowany, ale wcale tego nie pragnął. Uzyskał zaś to właśnie, czego pragnął najbardziej. Chciał mianowicie, by dyrektor asystował przy dochodzeniu drogą upostaciowania trójwymiarowego, czyli był świadkiem sam pozostając bezpieczny.
Jego bezpieczeństwo stanowiło klucz zagadnienia. Baley potrzebował świadka, którego nie można by natychmiast usunąć. Potrzebował go jako minimalnej gwarancji własnego bezpieczeństwa.
78
Dyrektor zgodził się na to z miejsca. Baley pomyślał o łkaniu, ,akie dosłyszał wychodząc. Oho! — zawołał w duchu — siedzi w tym po uszy!
Wtem tuż obok rozległ się niewyraźny, pogodny głos. Baley poderwał się.
—  Niech cię diabli! Czego znów chcesz? — zapytał ze złością. — Jack kazał ci powiedzieć, że Daneel jest gotów — głupi
uśmiech nie schodził z twarzy R. Sammyego.
—  No to dobrze. A teraz wynoś się stąd.
Baley chmurnym wzrokiem obrzucił odchodzącego robota. Nic go tak nie irytowało, jak kiedy ten niezdarny metalowy aparat nazywał go po imieniu. Już za pierwszym razem poskarżył się dyrektorowi, ten jednak wzruszył ramionami.
—  Cóż chcesz, Lije. Opinia publiczna wymaga, by roboty miejskie miały wmontowany silny obwód przyjaźni. Nie możesz się więc dziwić, że R. Sammy zwraca się do ciebie, jak umie najserdeczniej.
Obwód przyjaźni! I tak żaden robot, obojętne jakiego typu, nie może wyrządzić krzywdy człowiekowi. Pierwsze prawo robotyki brzmi: „Robot nie może wyrządzić nic złego istocie ludzkiej ani też wskutek bierności dopuścić, by istocie ludzkiej stała się krzywda."
Nie zbudowano też nigdy mózgu pozytonowego bez wmontowania tej zasady tak gruntownie w obwody podstawowe, by żadne uszkodzenie nie mogło jej unieruchomić. Specjalne obwody przyjaźni nie były więc wcale potrzebne.
Mimo to dyrektor miał rację. Nieufność ludzi wobec robotów była całkowicie irracjonalna i dlatego należało wmontować obwody przyjaźni. Tak samo wszystkie roboty musiały się uśmiechać. Przynajmniej na Ziemi. Bo R. Daneel nigdy się nie uśmiechał.
Baley westchnął i wstał. Kosmopol — myślał — będzie następnym etapem — może nawet ostatnim.
tolicja Miasta — podobnie jak niektórzy wysocy urzędnicy — nadal mogła używać samochodów na korytarzach miejskich, a nawet na starożytnych podziemnych autostradach zamkniętych dla ruchu pieszego. Budziło to niezadowolenie liberałów, którzy domagali się przekształcenia autostrad w tereny zabawowe dla dzieci, ośrodki sklepowe lub też szlaki pośpieszne. Przeważały jednakże wymogi bezpieczeństwa.  W wypadku
79
wielkich pożarów, poważnych awarii przewodów wentylacyjny czy energetycznych, a zwłaszcza w wypadku większych rozruchów musiały istnieć sposoby szybkiego zmobilizowania policji w za. grożonym punkcie. Jak dotąd zaś, autostrady stwarzały jedyną możliwość.
Baley nieraz już podróżował autostradą i zawsze go przy. gnębiała  panująca  tam,  nieprzyzwoita  wprost  pustka.   Miał uczucie, jakby się tam znalazł nagle o milion mil od ciepłego, żywego tętna Miasta. Gdy siedział przy kierownicy wozu, autostrada wiła się przed jego oczyma niczym ślepy i wydrążony robak. Za każdym zakrętem ukazywały się coraz to nowe puste odcinki, a za jego plecami ten sam ślepy robak wciąż się kurczył i zwijał. Autostrady miały dobre oświetlenie, ale światło nie mogło usunąć wrażenia zupełnej ciszy i pustki.
R. Daneel wcale się nie przyczyniał do przerwania ciszy lub
zapełnienia pustki. Patrzył prosto przed siebie, a pusta autostrada
nie robiła na nim większego wrażenia niż tłoczny szlak pośpieszny.
W pewnej chwili z dzikim wyciem syreny wypadli z autostrady
i skręcili na jezdnię miejskiego korytarza.
Jezdnie te były nadal starannie wyznaczone we wszystkich korytarzach głównych ze względu na tradycje przeszłości. Prócz wozów policyjnych, pożarniczych i obsługi drogowej nie było już teraz żadnych pojazdów i przechodnie z całym spokojem poruszali się po jezdniach. Toteż na widok ryczącego wozu Baleya odskakiwali w pośpiechu i z wielkim oburzeniem.
Baley doznał mimo to ulgi znalazłszy się w gwarnym korytarzu Miasta. Ale trwało to krótko. Nie ujechali ćwierć mili, gdy wypadli w dźwiękochłonny korytarz wiodący do Kosmopolu.
xrzy zaporze oczekiwano ich. Strażnicy najwidoczniej znali R. Daneela z widzenia i, chociaż byli ludźmi, skinęli mu przyjaźnie głowami.
Jeden ze strażników podszedł do Baleya i zasalutował nader uprzejmie, jakkolwiek ozięble. Wysoki, pełen powagi, nie był jednak tak typowym okazem Przestrzeniowca jak R. Daneel.
— Poproszę o legitymację — rzekł.
Zbadał ją szybko, ale dokładnie. Baley spostrzegł, że strażnik miał na rękach cieliste rękawiczki, a w nozdrzach ledwo widoczne filtry.
— Mamy tutaj małą toaletę męską — rzekł strażnik zwracając 80
legitymację i salutując ponownie. — Gdyby pan chciał wziąć prysznic, bardzo prosimy.
Baley chciał odmówić, lecz R. Daneel pociągnął go lekko za rękaw, w chwili gdy strażnik wracał na miejsce.
—  Przyjęte jest u nas — rzekł R. Daneel — by mieszkańcy jytiasta brali prysznic przed wejściem do Kosmopolu. Mówię ci to, gdyż z pewnością nie chciałbyś wskutek nieświadomości narazić siebie czy też nas na kłopot. Wskazane jest także, abyś zadbał o wszelkie sprawy higieny osobistej, jakie tylko uznasz za stosowne. Później mogą być z tym trudności.
—  Trudności! — zawołał Baley. — Ależ to niemożliwe!
—  Trudności — wyjaśnił  R.  Daneel — dla  przybyszów z Miasta.
Baley poczerwieniał, zdumiony i wściekły.
—  Bardzo mi przykro — rzekł R. Daneel — ale taki jest zwyczaj.
Bez słowa Baley wszedł do toalety. Poczuł raczej, niż zauważył, że R. Daneel wchodzi tuż za nim.
Kontrola? — pomyślał. — Sprawdzenie, czy rzeczywiście zmyję z siebie kurz Miasta?
Z wielką pasją smakował przez chwilę w myśli wstrząs, jaki przygotowywał dla Kosmopolu. Przestało nagle mieć dla niego znaczenie, że być może w ten sposób wyceluje rozsadzacz we własną pierś.
Toaleta była niewielka, ale dobrze wyposażona i antyseptycznie czysta. W powietrzu czuło się jakąś ostrość. Zdziwiony Baley pociągnął nosem.
Ozon! — pomyślał. — Wypełnili to miejsce promieniowaniem pozafiołkowym.
W jednym rogu ukazał się świetlny napis: „Przybysze proszeni są o zdjęcie wszelkiej odzieży, łącznie z obuwiem, i umieszczenie w zbiorniku poniżej."
Baley zastosował się do wezwania. Odpiął pas wraz z rozsadzaczem i zapiął na swoich nagich biodrach. Było mu niewygodnie i ciężko.
Zbiornik zamknął się, ubranie i bielizna znikły. Napis wygasł, ale zaraz zapalił się drugi.
„Przybysze — głosił — zajmą się swymi potrzebami osobistymi, a następnie wezmą prysznic wskazany przez strzałkę."
Baley czuł się tak, jakby był narzędziem, formowanym na konwejerze przez zdalnie kierowaną aparaturę.
Wchodząc do kabiny z prysznicem zapiął dokładnie na rozsadzaczu ochraniacz przeciw wilgoci. Wiedział z doświadczenia, że w razie potrzeby i tak mógłby zrobić użytek z broni w ciągu paru sekund. Kabina była pusta. Ani klamki, ani wieszaka, gdzie mógłby powiesić rozsadzacz. Nie widać było nawet samego prysznica. Umieścił broń w kącie na wprost wejścia.
Ukazał się nowy napis: „Przybysz zechce wyciągnąć ramiona przed siebie i stanąć w kole środkowym umieszczając stopy w pozycji wskazanej."
Baley umieścił nogi w małych zagłębieniach, a napis znikł. Równocześnie ze wszystkich ścian, sufitu i podłogi wytrysnęły kłujące i pieniące się strumienie. Czuł, że woda spłukuje nawet podeszwy jego stóp. Trwało to dobrą minutę, aż skóra poczerwieniała pod wpływem gorąca i ciśnienia, a płuca z trudem chwytały powietrze. Potem, przez drugą minutę, spłukiwały go letnie i łagodne strumienie. Wreszcie napłynęło ciepłe powietrze i po trzeciej minucie był suchy i odświeżony.
Sięgnął po rozsadzacz i przekonał się, że jest również suchy i ciepły. Przypasał go sobie i wyszedł z kabiny. Zauważył przy tym, że z jednej z sąsiednich kabin wyłonił się R. Daneel. No, tak! R. Daneel nie był wprawdzie mieszkańcem Miasta, lecz przyniósł na sobie tamtejszy kurz.
Baley odwrócił się odruchowo. Pomyślał jednak, że obyczaje R. Daneela nie są przecież obyczajami Miasta i skierował na niego przelotnie wzrok. Mimo woli uśmiechnął się. Nie tylko twarz i ręce, ale i całe ciało R. Daneela zrobione było z wielką dokładnością na wzór człowieka.
Idąc w kierunku wskazywanym przez strzałki Baley zobaczył, że jego odzież czeka już na niego, starannie ułożona. Była ciepła i miała zapach czystości.
„Przybysz — głosił napis — ubierze się i umieści rękę we wskazanym wgłębieniu."
Uczynił to i poczuł lekkie ukłucie w końcu środkowego palca. Podniósł szybko dłoń i dostrzegł kropelkę krwi. Strząsnął ją i nacisnął palec. Ale krew się już nie pokazała. Najwidoczniej pobrano ją do analizy. Ogarnął go niepokój. Pewien był, że coroczne badania nie były przeprowadzane przez lekarzy jego departamentu z taką dokładnością, a może i z taką wiedzą, jaka cechowała zimnych, pozaziemskich fabrykantów robotów. Nie miał przy tym ochoty, by zbyt gruntownie studiowano jego stan zdrowia.
82
Czekanie trwało dość długo. Wreszcie zapalił się napis: „Proszę iść naprzód".
Baley odetchnął z ulgą. Ruszył przed siebie i wszedł w łukowato lepiony korytarz. Wtem dwa metalowe pręty zagrodziły mu drogę, a w powietrzu zapłonęły słowa: „Proszę się zatrzymać".
—  Co u diabła! — zawołał Baley. W gniewie nie pamiętał już o tym, że wciąż jest w toalecie.
—  Przypuszczam — usłyszał tuż przy sobie głos R. Daneela — że detektory musiały wykryć jakieś źródło energii. Czy czasem nie masz przy sobie rozsadzacza, Elijah?
Twarz Baleya oblała się szkarłatem. Stał jak wryty, nie mogąc wymówić słowa. Wreszcie się przemógł.
—  Funkcjonariusz  policji  — wyrzekł  chrapliwie — musi zawsze, na służbie i poza służbą, mieć rozsadzacz albo przy sobie, albo w zasięgu ręki.
Po raz drugi w swym życiu odezwał się w toalecie. Pierwszy raz zdarzyło się to, gdy miał dziesięć lat, a wuj Borys nastąpił mu na palec u nogi. Potem, kiedy już byli w domu, dostał od wuja lanie i wykład o właściwym zachowaniu się w miejscach publicznych.
—  Żaden przybysz nie może mieć broni — odparł R. Daneel. — Taki już mamy zwyczaj, Elijah. Nawet twój dyrektor zostawia rozsadzacz, ilekroć tu przychodzi.
W każdej innej sytuacji Baley po prostu zrobiłby w tył zwrot i wrócił do Miasta, byle jak najprędzej oddalić się od Kosmopolu i od tego robota. W tej chwili jednak górowało nad wszystkim wściekłe pragnienie, aby przeprowadzić do końca obmyślany plan, gdyż tylko w ten sposób mógł osiągnąć całkowity rewanż.
Tak więc wyglądało — myślał — niewinne badanie lekarskie, które zastąpiło dokładniejszą formę obowiązującą za dawnych dni. Aż nazbyt dobrze rozumiał teraz oburzenie i wściekłość, jakie w czasach jego młodości doprowadziły do zaporowych rozruchów.
Z dziką pasją Baley odpiął pas z rozsadzaczem i wręczył R. Daneelowi, który umieścił broń we wgłębieniu ściany. Natychmiast wysunęła się metalowa płytka zamykając wgłębienie.
— Przyciśnij palcem koniec płytki — rzekł R. Daneel — i tylko twój palec będzie mógł ją otworzyć, kiedy będziesz wracał.
Baley czuł się teraz bardziej rozebrany, niż kiedy stał pod prysznicem. Pręty metalowe znikły, więc ruszył przed siebie i wyszedł z toalety.
Ponownie znalazł się w jakimś korytarzu, ale zaraz spostrzegł,
że dzieje się tu coś dziwnego. Światło u góry było niesamowite a na twarzy czuł podmuch powietrza. Czyżby ich minął samochód? — Jesteśmy w zasadzie na otwartym powietrzu — rzekł R Daneel, który zauważył widocznie jego zdziwienie. — Nie ma tu klimatyzacji.
Baleyowi zbierało się na mdłości. Jak mogą ci Przestrzeniowcy szorować każdego przybysza z Miasta, a jednocześnie oddychać brudnym powietrzem otwartej przestrzeni? Zatkał nos, jak gdyby w ten sposób mógł skutecznie filtrować wciągane w płuca powietrze.
—  Przekonasz się — powiedział R. Daneel — że otwarte powietrze jest nieszkodliwe dla zdrowia ludzkiego.
—  Spodziewam się — odparł słabym głosem Baley.
Prądy powietrzne wciąż muskały go po twarzy. Były łagodne, ale nieoczekiwane i to go właśnie raziło.
Najgorsze przyszło po chwili. Na końcu korytarza widniał błękit, a gdy doszli, zalały ich strugi białego światła. Bale widział światło słoneczne — miał kiedyś służbę w naturalnym solarium. Ale tam cały strop zbudowany był z ochronnego szkła, a obraz słońca chwycony w soczewki i odbity w postaci jednolitego blasku. Tu zaś wszystko stało otworem.
Mimo woli spojrzał na słońce i szybko odwrócił wzrok. Oślepione oczy piekły i napływały łzami.
Zbliżył się Przestrzeniowiec. Baleyowi zrobiło się nieprzyjemnie. Natomiast R. Daneel powitał przybyłego uściśnieniem ręki. Przestrzeniowiec zwrócił się teraz do Baleya:
— Proszę bardzo ze mną — powiedział. — Nazywam się doktor Han Fastołfe.
Baley poczuł się lepiej, gdy się znaleźli pod jedną z kopuł. Podziwiał rozmiary izb i beztroskie szafowanie przestrzenią; z przyjemnością oddychał klimatyzowanym powietrzem.
— Przypuszczam, że pan woli klimatyzację od wiatru — rzekł Fastołfe i usiadł zakładając nogę na nogę.
Sprawiał sympatyczne wrażenie. Czoło miał pobrużdżone. włosy dość rzadkie, choć bez śladów siwizny, oczy leciutko podpuchnięte i nieco obwisłe policzki. Duże odstające uszy nadawały mu jakiś wesoły i przyjazny wyraz.
Wczesnym rankiem Baley raz jeszcze przejrzał zdjęcia z Kosmopolu, które mu dał Enderby. R. Daneel zawiadomił go właśnie, że wyprawa do Kosmopolu już jest zaplanowana, i Baley chciał otrzaskać się z myślą bezpośredniego spotkania z Prze84
strzeniowcami. Było to coś zupełnie innego niż rozmowa za pośrednictwem wielomilowych fal nośnych, co mu się kilkakrotnie zdarzało.
Przestrzeniowcy na zdjęciach byli na ogół biorąc tacy, jak przedstawiają ich w filmotekach: wysocy, rudzi, poważni, chłodni, przystojni. Jak R. Daneel Olivaw chociażby.
R. Daneel wymieniał nazwiska niektórych Przestrzeniowców. W pewnej chwili Baley wskazując na zdjęcia spytał zdziwiony:
—  Czy to ty?
—  Nie. To mój twórca, doktor Sarton — odparł R. Daneel.
—  Byłeś zrobiony na obraz swego twórcy? — spytał z ironią Baley patrząc na obojętną twarz R. Daneela. Ale odpowiedzi nie dostał i zresztą nie spodziewał się jej. Wiedział bowiem, że Biblia prawie jest nieznana w Światach Zaziemskich.
Teraz patrzył na Hana Fastolfea, który wyraźnie się różnił od zwykłych Przestrzeniowców, i odczuwał z tego powodu zadowolenie.
—  Może pan się pożywi? — spytał Fastołfe.
Wskazał na stół, który oddzielał go i R. Daneela od Ziemianina. Na stole nie było nic prócz miski pełnej różnobarwnych kulistych przedmiotów. Baley nie wiedział, co robić. Wziął miskę za dekorację stołu.
—  To są — wyjaśnił R. Daneel — owoce roślin naturalnych, hodowanych na Aurorze. Spróbuj tych. Nazywają się jabłkami i uchodzą za bardzo smaczne.
—  R. Daneel nie wie o tym z własnego doświadczenia — uśmiechnął się Fastołfe — ale ma najzupełniejszą rację.
Baley sięgnął po jabłko i przyłożył je do ust. Powierzchnię miało czerwonozieloną. Było zimne w dotknięciu i wydzielało słaby, ale miły zapach. Przemagając się, Baley ugryzł jabłko i poczuł na dziąsłach niespodziewaną cierpkość miąższu.
Zaczął ostrożnie żuć. W Mieście jadano czasem żywność naturalną, gdy były przydziały. Sani Baley nieraz kosztował naturalnego mięsa i chleba. Lecz taka żywność zawsze ulegała jakiejś przeróbce. Gotowano ją lub pieczono, mielono czy łączono z czymś innym. Owoce jadano zwykle w postaci kompotów lub dżemów. To zaś, co trzymał obecnie w ręku, musiało chyba wyrosnąć wprost z gleby planety.
Mam nadzieję, że je przynajmniej umyli — pomyślał. I jeszcze raz zdziwił się osobliwym pojęciom Przestrzeniowców o czystości.
— Chciałbym — rzekł Fastołfe — przedstawić się panu trochę dokładniej. Z ramienia Kosmopolu kieruję dochodzeniem
w sprawie morderstwa na doktorze Sartonie, podobnie jak dyrektor Enderby kieruje nim z ramienia Miasta. O ile tylko mógłbym panu w czymś pomóc, jestem do dyspozycji. Pragniemy, tak jak i wy w Mieście, możliwie szybkiego i spokojnego rozwiązania zagadki i zapobieżenia podobnym wypadkom na przyszłość.
— Dziękuję panu, doktorze — odparł Baley. — Jesteśmy naprawdę wdzięczni.
Wstępne uprzejmości — pomyślał.
Odgryzł znowu kawałek jabłka i poczuł w ustach małe twarde ziarenka. Odruchowo je wypluł. Wypadły na ziemię, a jedno omal nie trafiło w nogę Fastolfea, ale Przestrzeniowiec szybko się odsunął.
Baley poczerwieniał i schylił się po pestki.
— Nic nie szkodzi — rzekł uprzejmie Fastolfe. — Niech pan je tam zostawi.
Baley wyprostował się i ostrożnie odłożył jabłko. Nie mógł się pozbyć natrętnej i przykrej myśli, że z chwilą gdy odejdzie, pestki zostaną odszukane i wyzbierane aparatem ssącym, miska z owocami będzie spalona lub w ogóle usunięta z Kosmopolu, a pokój, w którym siedzą, spryskany płynem wirusobójczym. Zakłopotanie pokrył szorstkością.
—  Chciałbym prosić o pozwolenie na udział dyrektora Enderbyego w naszej konferencji drogą upostaciowania trójwymiarowego.
—  Oczywiście, jeśli pan  sobie życzy — odparł zdziwiony Fastolfe. — Daneel, załatw nam połączenie.
Baley siedział sztywny i czekał w milczeniu. Wreszcie błyszcząca powierzchnia  dużego  równoległościanu  ustawionego  w rogu pokoju rozjarzyła się, a potem znikła i w tym miejscu ukazała się postać dyrektora Juliusa Enderbyego oraz część jego biurka. Skrępowanie opuściło Baleya, widok znajomej postaci złagodził przykre samopoczucie i policjant doznał nieprzepartego prag  f nienia, by na powrót znaleźć się w biurze przełożonego albo I gdziekolwiek w Mieście. Choćby nawet w najbardziej niepocią   gającej dzielnicy zbiorników drożdżowych.
Teraz, gdy miał świadka, Baley nie widział powodu do dalszej zwłoki.
— Myślę — rzekł — że zgłębiłem tajemnicę otaczającą śmierć doktora Sartona.
Kącikiem oka zobaczył, że Enderby zrywa się nagle i chwyta 86
Ctym razem z powodzeniem okulary, które mu spadły z nosa. Wstając dyrektor wysunął jednak głowę poza granice odbiornika trójwymiarowego, musiał więc usiąść z powrotem, czerwony i oniemiały.
Na swój znacznie spokojniejszy sposób dr Fastolfe był również zdumiony, przechylił na bok głowę. Jeden tylko R. Daneel pozostał niewzruszony.
—  Czy chce pan powiedzieć — spytał Fastolfe — że pan zna mordercę?
—  Nie — odparł Baley. — Chcę powiedzieć, że nie było morderstwa.
—  Co!? — wrzasnął Enderby.
—  Chwileczkę, dyrektorze — rzekł Fastolfe podnosząc rękę. Po czym patrząc Baleyowi w oczy zapytał: — Czy to znaczy, że pana zdaniem doktor Sarton żyje?
—  Tak, proszę pana! I myślę nawet, że wiem, gdzie on jest.
—  A gdzie?
—  Tam! — rzekł Baley i stanowczym ruchem wskazał na R. Daneela.
8.
Dyskusja o robocie
? szumiała Baleyowi w skroniach. Miał uczucie, jakby czas się zatrzymał. R. Daneel jak zawsze zachował obojętny wyraz Han Fastolfe patrzył z uprzejmym zdumieniem na twarzy, ale nic poza tym.
Baleya jednak obchodziła głównie reakcja dyrektora Juliusa Enderbyego. Odbiornik trójwymiarowy, w którym widniała jego twarz, nie dawał idealnego obrazu. Zawsze istniały drobne niedokładności w odtworzeniu i słabiutkie drgania. I właśnie wskutek tych nikłych usterek, a także z powodu okularów, oczy Enderbyego pozostały nieodgadnione.
Tylko nie wściekaj się na mnie, Julius — myślał Baley "" Jesteś mi potrzebny.
Nie spodziewał się, aby Fastolfe uczynił coś w pośpiechu czy pod wpływem wzruszenia. Czytał gdzieś, że Przestrzeniowcy n mają religii i podstawili w jej miejsce zimny i ociężały inteJe tualizm, wyniesiony do wyżyn filozofii. Sądził, że tak jest istotn • i liczył na to. Dołożą wszelkich starań, by działać powoli i w łącznie w oparciu o rozum.                                                        
Gdyby znajdował się wśród Przestrzeniowców sam i powieo to, co powiedział, z pewnością nie wróciłby nigdy do Likwidację nakazywałoby zimne rozumowanie. Własne P
znaczyły dla Przestrzeniowców nieporównanie więcej, niż życie ,aaegokolwiek mieszkańca Miasta. Znalazłoby się także jakieś wytłumaczenie wobec Juliusa Enderbyego. Może pokazaliby mu tnipa Baleya i kiwając głowami mówili o nowym zamachu ze strony spiskujących Ziemian. Dyrektor zaś uwierzyłby, gdyż taki iiiz był. Nienawidził Przestrzeniowców, ale jego nienawiść miała źródło w strachu. Nie miałby dość odwagi, aby im nie wierzyć.
Dlatego Baley chciał w nim mieć bezpośredniego świadka wydarzeń, ale świadka znajdującego się poza zasięgiem wszelkich posunięć Przestrzeniowców.
—  Co ty wygadujesz, Lije — rzekł krztusząc się dyrektor. — Sam widziałem zwłoki doktora Sartona.
—  Dyrektor widział spalone szczątki czegoś,  co  nazwano zwłokami doktora Sartona — odparł śmiało Baley.
Przyszły mu na myśl stłuczone szkła dyrektora. Była to dodatkowa, nie przewidziana, a korzystna dla Przestrzeniowców okoliczność.
—  Nic podobnego! Znałem dobrze doktora Sartona, a poza tym — głowę miał nie uszkodzoną. To był na pewno on. — Dyrektor sięgnął dłonią do okularów, jakby i on przypominał sobie ten szczegół, i dodał: — Przyjrzałem mu się dokładnie, bardzo dokładnie.
—  A co pan o nim powie, dyrektorze? — spytał Baley wskazując aiów R. Daneela. — Czy nie jest on podobny do doktora Sartona?
—  Owszem. W taki sam sposób podobne są posągi.
—  Obojętny wyraz można przybrać — rzekł Baley. — Przypuśy, że pokazano panu robota. Czy przyjrzał mu się pan aż tak Składnie, by stwierdzić, że zwęglona powierzchnia na brzegach any była istotnie rozłożoną tkanką organiczną, a nie zwęgloną arstwą, nałożoną świadomie na stopiony metal?
 Po prostu się ośmieszasz! — zawołał dyrektor. Był wyraźnie gorszony.
 Panie doktorze — zwrócił się Baley do Przestrzeniowca. —
ty byłby pan skłonny zarządzić ekshumację? P Nie miałbym nic przeciw temu — odparł z uśmiechem l      — Niestety,  nie  mamy  zwyczaju  grzebać  naszych  Powszechnie przyjęte jest palenie zwłok.
" Bardzo wygodne — rzekł Baley.
7 Niech mi pan powie, panie Baley — zapytał dr Fastolfe —
Jaki sposób doszedł pan do swoich naprawdę niezwykłych
"osków?
89
? Pomyślał Baley. Chce walczyć;
Nie chce kapitulować wszelką cenę.
— Nie jest to takie trudne — wyjaśnił — naśladować robota Trzeba trochę więcej niż przybrać zawsze obojętny wyraz i sto. sować w rozmowie styl pretensjonalny. Rzecz polega na tym, a wy, ludzie ze Światów Zaziemskich, tak bardzo jesteście do njjk przyzwyczajeni, że traktujecie roboty prawie jak ludzi. ZatraciliślB wrażliwość na różnice. Na Ziemi jest inaczej. Mamy aż nazW ostre poczucie tego, czym jest robot. Otóż R. Daneel ma w sobie za wiele z człowieka, aby być robotem. W pierwszej chwili myślałem, że to Przestrzeniowiec. Musiałem dokonać ogromnego wysiłku, by przyjąć jego stwierdzenie, że jest robotem. A przyczyna jest jasna: po prostu fakt, że on nie jest robotem, ale Przestrzeniowcem.
Przerwał mu R. Daneel, nie wykazując żadnych oznak zakłopotania z powodu tego, że tak intymnie rozważa się jego osobę.
—  Już ci mówiłem, Elijah — rzekł — że byłem zbudowany po to, by zająć czasowo miejsce w społeczności ludzkiej. Więc moje podobieństwo do człowieka jest zupełnie celowe.
—  Podobieństwo — nalegał Baley — naśladowanie z taką dokładnością nawet tych części ciała, które zwykle przykrywa odzież? Odtwarzanie organów, które u robota nie mają właściwie zastosowania?
—  A jak się o tym dowiedziałeś? — zapytał nagle Enderby.
—  Mimo woli zauważyłem... — odparł Baley i poczerwieniał, — W... w toalecie.
Enderby był wyraźnie zgorszony.
—  Chyba rozumie pan — rzekł Fastolfe — że podobieństwo, jeśli ma służyć czemuś, musi być zupełne. Dla naszych celów półśrodki są tyleż warte co nic.
—  Czy mogę zapalić? — spytał Baley.
Trzy fajki w ciągu jednego dnia stanowiły wprost śmieszną rozrzutność. Ale Baley tak się gorączkował, że musiał uśmierzyć nerwy tytoniem. Ostatecznie rozgrywka z Przestrzeniowcami to nie byle co. A za chwilę miał przecież udowodnić im kłamstwo. — Przykro mi bardzo — odparł Fastolfe — ale wolałbym, żeby pan nie palił.
Baley zdał sobie sprawę, że słowo „wolałbym" ma w tym wypadku siłę nakazu. Schował więc fajkę, którą już wydobył w oczekiwaniu, że przyzwolenie będzie zwykłą formalnością.
No tak — myślał — Enderby mnie uprzedzał, ale przypusz
90
załem, że tylko dlatego, że sam nie pali. Tymczasem sprawa jest asna. W tych higienicznych Światach Zaziemskich nie palą, nie
?ją j w ogóle nie mają żadnych ludzkich słabości. Nic dziwnego, je zorganizowali sobie... jakże to R. Daneel nazywa?... parszywe społeczeństwo CFe, pełne robotów. Nic dziwnego, że Daneel tak dobrze gra rolę robota. Wszyscy oni właściwie są trochę robotami.
Nadmierne podobieństwo — rzekł — jest właśnie jednym
z punktów mojego rozumowania. W moim sektorze doszło prawie do rozruchów, kiedy razem szliśmy do mnie. I on wskazał ręką nie mogąc wymówić ani R. Daneel, ani doktor Sarton opanował sytuację. A zrobił to celując z rozsadzacza w burzącą się publiczność.
—  Mój Boże! — wykrzyknął Enderby. — A raport stwierdza, że to ty...
—  Wiem, dyrektorze — przerwał Baley. — Ale raport opierał się na informacjach udzielonych przeze mnie. A chciałem uniknąć oficjalnego stwierdzenia, że robot groził ludziom rozsadzaczem.
—  Nie, nie!  Oczywiście, że nie! — Enderby wyraźnie był przerażony. Wychylił się naprzód, by zobaczyć coś, co było poza zasięgiem trójwymiarowego odbiornika.
Baley domyślił się, o co mu chodzi. Dyrektor chciał sprawdzić kabel, by przekonać się, czy nie ma podsłuchu.
—  Czy to ma być jeden z zasadniczych punktów pańskiego rozumowania? — spytał Fastolfe.
—  Naturalnie. Pierwsze prawo robotyki głosi, że robot nie może człowiekowi wyrządzić nic złego.
—  Ależ R. Daneel nie wyrządził nikomu nic złego.
—  To prawda. Nawet powiedział mi później, że nie strzeliłby w żadnym razie. Jednakże nie słyszałem nigdy, by robot kiedykolwiek pogwałcił tak dalece ducha pierwszego prawa i człowiekowi groził rozsadzaczem, choćby nawet nie zamierzał go użyć.
—  Rozumiem. Czy pan może specjalizuje się w robotyce?
—  Nie. Ale przechodziłem kurs robotyki ogólnej i analizy pozotonowej. Więc nie jestem zupełnym ignorantem.
—  To pięknie — odrzekł uprzejmie Fastolfe. — Ale ja, widzi Pan, jestem ekspertem w zakresie robotyki. I mogę pana zapewnić, że istota mózgu robota polega na zupełnie dosłownej interpretacji wszechświata. Nie rozumie on ducha pierwszego prawa, tylko Jego literę. W modelach prostych, jakie macie na Ziemi, mogą pierwsze prawo  uzupełniać  dodatkowe zabezpieczenia,  które sprawiają, że robot będzie niezdolny grozić człowiekowi. Rzecz Wygląda inaczej z modelem udoskonalonym, jakim jest R. Daneel.
O ile dobrze pana zrozumiałem, groźba ze strony Daneela byja niezbędna dla zapobieżenia rozruchom. Miała więc na celu uchronienie ludzi przed złem. A zatem R. Daneel nie tylko nie
pogwałcił pierwszego prawa, ale przeciwnie — był mu posłuszny Baley aż skręcał się w sobie.  Lecz na zewnątrz zachowa!
spokój. Będzie to trudne, ale pobije Przestrzeniowca jego własny
bronią.
— Może pan kwestionować każdy punkt z osobna —jednakże w sumie prowadzą do mojego wniosku. Wczoraj wieczorem, kiedy omawialiśmy rzekome morderstwo, ten rzekomy robot oświadczył, że przekształcono go w detektywa instalując w jego obwodach pozytonowych nowy bodziec. A mianowicie pragnienie sprawiedliwości.
—  Ręczę, że to prawda — odparł Fastolfe. — Zostało to wmontowane w niego trzy dni temu pod moim osobistym nadzorem.
—  Pragnienie sprawiedliwości? Panie doktorze, sprawiedliwość to pojęcie oderwane. Tylko człowiek może się nim posługiwać.
—  Jeśli określi pan sprawiedliwość w ten sposób, że będzie pojęciem  oderwanym; jeśli  powie pan,  że  oznacza  oddanie każdemu człowiekowi tego, co mu się należy, przestrzeganie słuszności czy coś w tym rodzaju, będzie pan miał rację w swoim rozumowaniu. W obecnym stanie naszej wiedzy ludzkie pojmowanie abstrakcji nie może być wbudowane w mózg pozytonowy.
—  A więc pan to przyznaje? I to jako znawca robotyki?
—  Oczywiście. Zachodzi jednak pytanie, co rozumiał R. Daneel używając słowa „sprawiedliwość".
—  Jak wynika z treści naszej rozmowy, rozumiał to samo, co pan, ja i każdy inny człowiek, a czego robot nie mógłby rozumieć.
—  Może najprościej będzie, jeśli pan jemu każe określić to pojęcie?
Baley poczuł, że traci grunt.
—  Więc? — zwrócił się do R. Daneela.
—  Co, Elijah?
—  Co to jest sprawiedliwość?
—  Sprawiedliwość, Elijah, to stan, kiedy wszystkie prawa są stosowane.
Fastolfe kiwnął głową.
— Niezłe określenie jak na robota, prawda, panie Baley? Pragnienie, by wszystkie prawa, były stosowane, wbudowano w obwody R. Daneela. Sprawiedliwość jest dla niego pojęciem 92
pełnie konkretnym, gdyż opartym na stosowaniu prawa, co jcolei opiera się na istnieniu wyraźnych, określonych pojęć oderwanych. Człowiek może uznać na podstawie abstrakcyjnego jcodeksu moralnego, że niektóre prawa są złe, a ich stosowanie ,est niesprawiedliwością. A co ty o tym powiesz, Daneelu?
—  Niesprawiedliwe prawo — rzekł obojętnie R. Daneel — to sprzeczność sama w sobie.
—  Dla robota tak właśnie jest. A zatem, panie Baley, nie może pan utożsamiać swojego pojęcia sprawiedliwości z pojęciem R. Daneela.
Baley raptownie zwrócił się do R. Daneela i spytał:
—  Zeszłej nocy wychodziłeś z mojego mieszkania?
—  Tak — odparł R. Daneel. — Bardzo mi przykro, jeśli ci zakłóciłem sen.
—  A dokąd chodziłeś?
—  Do toalety męskiej.
Baleya aż zatkało. Był pewien, że R. Daneel mówi prawdę, ale nie spodziewał się takiej odpowiedzi. Baley coraz bardziej tracił pewność siebie, lecz ciągle nie dawał się zbić z tropu. Dyrektor słuchał bacznie wpatrując się przez okulary w rozmówców. Wycofać się było niepodobna, choćby Przestrzeni owcy wyciągnęli z zanadrza Bóg wie jak sprytne argumenty. Baley musiał obstawać przy swoim.
— Kiedy znaleźliśmy się w moim sektorze — powiedział — on uparł się, że wejdzie ze mną do toalety. I zrobił to pod jakimś kiepskim pozorem. W nocy znowu tam poszedł, jak to przyznał przed chwilą. Gdyby był człowiekiem, miałby wszelkie racje po temu. To jasne. Jako robot nie miałby po co tam chodzić. Wniosek może być tylko jeden: że jest człowiekiem.
Fastolfe skinął potakująco głową i wcale nie speszony powiedział:
—  To bardzo ciekawy wniosek. Ale gdybyśmy tak spytali Daneela, po co w nocy chodził do toalety.
—  Panie doktorze — zawołał dyrektor Enderby rzucając się do przodu — nie wypada...
—  Niech pan się nie obawia, dyrektorze — odparł Fastolfe, a jego wąskie wargi wygięły się w coś na kształt uśmiechu. — Jestem pewien, że odpowiedź nie urazi wrażliwości pańskiej ani Pana Baleya. Powiedz nam, Daneelu.
—  Wczoraj wieczorem — rzekł R. Daneel — żona Elijaha, Jessie, wyszła z domu. Była ze mną w jak najlepszych stosunkach; z całą pewnością uważała mnie za człowieka. Gdy jednak wróciła
do domu, wiedziała już, że jestem robotem. Wniosek nasuwa się oczywisty: wiadomość tę uzyskała poza mieszkaniem. Wynikało z tego więc, że ktoś podsłuchał w nocy naszą rozmowę z Elijahem. W żaden inny sposób nikt nie mógł się dowiedzieć
0  mojej prawdziwej naturze. Elijah — ciągnął — powiedział mi, że mieszkania mają dokładną izolację. Mówiliśmy po cichu
1  zwyczajne podsłuchiwanie nic by nikomu nie dało. Z drugiej strony było rzeczą wiadomą, że Elijah jest policjantem. Jeśli w Mieście istnieje spisek tak dobrze zorganizowany, że uplanował zamordowanie doktora Sartona, to ludzie ci mogli się dowiedzieć, że Elijahowi powierzono dochodzenie w tej sprawie. A w takim razie możliwe i nawet prawdopodobne, że w jego mieszkaniu zainstalowano podsłuch. Toteż kiedy Elijah i Jessie poszli spać, obszukałem, jak mogłem, mieszkanie, ale nie znalazłem  śladów  nadajnika.   Sprawa zaczęła  się  komplikować. Zamiast nadajnika mogli posłużyć się dwupromianem zogniskowanym, ale to wymagałoby dosyć skomplikowanej instalacji. Analiza sytuacji — kończył R. Daneel — prowadziła do następującego wniosku: Jedynym miejscem, gdzie mieszkaniec Miasta może robić niemal wszystko, co chce, nie narażając się na pytania czy inne przeszkody, są toalety. Można tam zainstalować nawet dwupromian. Zasada absolutnej poufności tego, co dzieje się w toaletach, jest mocno zakorzeniona i nikt nie spojrzałby nawet na szpiega. Toaleta sektora znajduje się bardzo blisko mieszkania Elijaha, więc czynnik odległości nie ma znaczenia. Można posłużyć się modelem walizkowym. Poszedłem do toalety w celu zbadania sytuacji.
—  I co tam znalazłeś? — spytał z pośpiechem Baley.
—  Nic. Najmniejszego nawet śladu dwupromianu.
—  Co pan o tym sądzi? — zwrócił się do Baleya Fastolfe. — Czy to brzmi przekonywająco?
Lecz Baley wyzbył się teraz wszelkich wątpliwości.
—  Owszem — odparł — brzmi przekonywająco, ale nie jest wzgodzie z faktami. A nie jest w zgodzie, ponieważ on nie wie, że moja żona powiedziała mi, skąd i kiedy uzyskała tę informację. Dowiedziała się, że jest on robotem, wkrótce po wyjściu z domu. A już w tym momencie pogłoska krążyła po Mieście od kilku godzin. Czyli wiadomość, że on jest robotem, nie mogła byc uzyskana drogą podsłuchania naszej wieczornej rozmowy.
—  Zdaje mi się jednak — rzekł dr Fastolfe — że sprawa pójścia Daneela do toalety została wyjaśniona.
94
— Ale wyłoniło się coś, co nie jest wyjaśnione! — zawołał z przejęciem Baley. — Skąd pochodzi tamta wiadomość? Jak dowiedziano się o obecności w Mieście kosmorobota? Zdaje mi sje, że tylko dyrektor Enderby i ja wiedzieliśmy o tej sprawie, 3 nie powiedzieliśmy o niej nikomu... Dyrektorze, czy ktoś jeszcze w departamencie wie o tym?
— Nie — zaprzeczył skwapliwie Enderby. — Nawet prezydent Vfiasta nie wie. Tylko my dwaj i doktor Fastolfe.
—  No i on — dodał Baley wskazując palcem robota.
—  Ja? — spytał R. Daneel.
—  Oczywiście!
—  Ale ja byłem cały czas z tobą, Elijah.
—  Nic podobnego! — wykrzyknął z pasją Baley. — Zanim poszliśmy do mego mieszkania, byłem w toalecie dobre pół godziny. Przez cały ten czas nie mieliśmy ze sobą żadnego kontaktu. Wtedy właśnie nawiązałeś łączność ze swoją grupą w Mieście.
—  Z jaką grupą? — zapytał Fastolfe.
—  Z jaką grupą? — odezwał się jak echo dyrektor Enderby. Baley wstał i zwrócił się do trójwymiarowego odbiornika.
—  Dyrektorze, proszę teraz słuchać uważnie. I proszę powiedzieć, czy cośkolwiek tu nie klapuje. Nadchodzi zawiadomienie o morderstwie, które, rzecz ciekawa, ma miejsce w tej właśnie chwili, kiedy przybywa pan do Kosmopolu,  by spotkać się z zamordowanym. Pokazują panu zwłoki, rzekomo ludzkie, które zaraz potem jednak zostają spalone i wobec tego nie można ich zbadać. Przestrzeniowcy twierdzą uparcie, że zbrodni dokonał Ziemianin. Podtrzymują to oskarżenie, choć wiedzą, że w takim razie trzeba przyjąć, iż sprawca opuścił nocą Miasto i samotnie poszedł piechotą do Kosmopolu, na przełaj, otwartą przestrzenią. Wiadomo, jak  bardzo jest  to  nieprawdopodobne.  Dalej  — ciągnął — Przestrzeniowcy wysyłają do Miasta rzekomego robota. Mało tego, upierają się, że muszą go wysłać. Pierwszym czynem robota jest grożenie tłumowi rozsadzaczem. Drugi jego czyn to puszczenie pogłoski, że w Mieście znajduje się kosmorobot. Na dobitkę pogłoska jest bardzo dokładna — Jessie mówiła mi, że wiadomo, iż robot współdziała z policją. Toteż wkrótce wszyscy będą mówili, że to robot groził rozsadzaczem. Może nawet już teraz  okolicy zbiorników drożdży czy zakładów hydroponicznych krąży wiadomość o robociemordercy, który szaleje po Mieście.
— To niemożliwe! — jęknął Enderby. — Niemożliwe!
95
—  Owszem, możliwe, bo tak właśnie się dzieje. Czy to nie jest jasne, dyrektorze? W Mieście istnieje spisek, to prawda, ale kierownictwo  znajduje  się w  Kosmopolu.  Przestrzeniowcom potrzebna jest wiadomość o morderstwie. Potrzebne są rozruchy, potrzebny atak na Kosmopol. Im gorzej na pozór, tym lepiej Statki kosmiczne nadpłyną i miasta na Ziemi będą okupowane.
—  Mieliśmy — rzekł łagodnie Fastolfe — dostateczny powód dwadzieścia pięć lat temu w postaci rozruchów zaporowych.
—  Wtedy nie byliście jeszcze gotowi, a teraz jesteście. — Serce Baleya waliło jak młotem.
—  Przypisuje nam pan bardzo skomplikowany spisek. Gdybyśmy chcieli okupować Ziemię, moglibyśmy to zrobić w dużo prostszy sposób.
—  A może nie, panie doktorze.  Pański tak zwany robot powiedział mi, że ludność Światów Zaziemskich wcale nie ma jednolitych poglądów na sprawy Ziemi. Zdaje mi się, że wtedy przynajmniej mówił prawdę. Może w oczach waszej ludności bezpośredni akt okupacji nie znalazłby uznania.  Może jakiś incydent, jakiś zatarg, jest absolutnie konieczny. Incydent prawdziwie oburzający.
—  Jak na przykład morderstwo, tak? Przyzna pan, że to musiałoby być rzekome morderstwo.  Chyba nie będzie pan twierdził, żeśmy naprawdę zabili kogoś z naszych ludzi, aby mieć incydent.
—  Zbudowaliście robota o wyglądzie doktora Sartona, a potem rozsadziliście tego robota i pokazaliście szczątki dyrektorowi Enderbyemu.
—  Słowem — rzekł dr Fastolfe — użyliśmy R. Daneela, by udawał doktora Sartona w rzekomym morderstwie, a następni musieliśmy użyć doktora Sartona, by udawał R. Daneela w rzekomym dochodzeniu w sprawie rzekomego morderstwa.
—  Tak jest. Mówię to w obecności świadka, który nie je tutaj obecny ciałem, więc go nie można pozbawić życia, a je dostatecznie poważny,  by znalazł wiarę i w rządzie Ms i nawet w Waszyngtonie. Wiemy, jakie są wasze zamiary,  dziemy na nie przygotowani. W razie potrzeby nasz rząd zwr się bezpośrednio do ludności waszych planet i dokładnie wyj  ni sytuację. Nie przypuszczam, by taka afera międzygwie mogła się wtedy udać.
Fastolfe pokiwał głową.                                                   . rOy
—  Doprawdy, panie Baley, zachowuje się pan bardzo m
sądnie. Pańskie pojęcia są wprost zdumiewające. Ale przypuśćmy na chwilę, tylko przypuśćmy, że R. Daneel jest rzeczywiście R. Daneelem — to znaczy robotem. Czy w takim razie nie należałoby przyjąć, że zwłoki, które widział dyrektor Enderby, były naprawdę zwłokami doktora Sartona? Trudno chyba przypuścić, że trup był jeszcze innym robotem. Dyrektor Enderby widział R. Daneela w budowie i może ręczyć, że jest jedynym robotem tego typu.
—  Jeśli o to chodzi — rzekł z uporem Baley — to dyrektor nie jest znawcą robotów. Możecie mieć tuzin takich.
—  Trzymajmy się tematu, panie Baley. A jeżeli R. Daneel to naprawdę R. Daneel? Czy nie zawali się wtedy cały gmach pańskiego rozumowania? Czy będzie pan miał jakąś inną jeszcze podstawę do wiary w ten dziko melodramatyczny i nieprawdopodobny spisek międzygwiezdny, który pan skonstruował?
—  Jeżeli jest robotem! Ale ja twierdzę, że to człowiek.
—  A jednak nie zbadał pan właściwie tej sprawy — rzekł Fastolfe. — Aby odróżnić robota, nawet bardzo człekokształtnego, od człowieka, nie ma potrzeby budować skomplikowanych a wątpliwych wniosków z jakichś jego powiedzeń albo drobnych postępków. Ale czy próbował pan, na przykład, wbić szpilkę w R. Daneela?
—  Co? — Baley otworzył szeroko usta.
—  Przecież to bardzo proste doświadczenie. Są inne, może trochę mniej proste. Jego skóra i włosy wyglądają jak naturalne, ale czy próbował pan obejrzeć je przez szkło powiększające? Idźmy dalej. R. Daneel wydaje się oddychać, zwłaszcza kiedy mówi. Ale czy zauważył pan, że jego oddech jest nieregularny, że Przez całe minuty wcale nie oddycha? Mógł pan nawet zbadać Jego wydech i sprawdzić zawartość dwutlenku węgla. Mógł pan Pobrać próbkę jego krwi, zbadać tętno, przekonać się, czy bije mu serce. Rozumie pan, co ma na myśli, panie Baley?
 Łatwo tak mówić — odparł zakłopotany Baley — ale co 1 tego? Gdybym starał się przeprowadzić którąkolwiek z tych pr°b, czy pan myśli, że ten rzekomy robot pozwoliłby wbić sobie g ? od strzykawki czy przyłożyć stetoskop albo mikroskop? p  Tak,  widzę już,  o  co  panu  chodzi  — rzekł  Fastolfe.
Patrzył na R. Daneela z wymownym gestem. K Daneel dotknął mankietu prawego rękawa koszuli i dwuile Etyczny szew puścił wzdłuż całej długości ramienia. Ukazała  Sta kończyna, wyglądająca zupełnie na ludzką. Krótkie ne włosy na gładkiej skórze wzmagały jeszcze wrażenie.  No i co? — spytał Baley.
96
ytonowy detektyw
97
Kciukiem i wskazującym palcem lewej ręki R. Daneel ścisną koniec środkowego palca prawej.
Szczegółów tej i dalszych manipulacji Baley nie mógł zaobser. wować. Ale podobnie jak rękaw rozpadł się na dwoje, gv dwumagnetyczne pole szwu zostało przerwane, tak teraz całe ramię rozpadło się na dwie części. Spod cienkiej warstwy materii naśladującej skórę ukazały się szarobłękitne pręty z nierdzewnej stali, spojenia i zwoje drutów.
— Może zechciałby pan zbadać nieco dokładniej funkcjono wanie Daneela? — zapytał uprzejmie dr Fastolfe.
Lecz Baley nie dosłyszał tej ostatniej uwagi. Zanadto szumiał! mu w głowie i zbyt głośny był wybuch histerycznego śmiech! dyrektora.
ł
9.
Wyjaśnienia Przestrzeniowca
jMjjały minuty, a szum w głowie stał się tak głośny, że zagłuszył nawet śmiech dyrektora. Całe wnętrze kopuły zawirowało przed oczyma Baleya.
Kiedy wreszcie odzyskał przytomność, siedział w tej samej pozycji, ale z poczuciem, że zmarnował czas. Dyrektor znikł, ale trójwymiarowy odbiornik był mętny i nieprzezroczysty. Tuż obok siedział R. Daneel i ściskał skórę obnażonego ramienia Baleya. Tuż pod skórą widać było ciemny koniec iniektora. Baley czuł, że jakiś płyn dostaje się do jego krwiobiegu i stopniowo przenika do wszystkich komórek ciała.
Po chwili odzyskał pełne poczucie rzeczywistości.
— Czy czujesz się lepiej, Elijah? — spytał R. Daneel.
—  Dużo lepiej. — Baley dotknął ramienia, a robot oderwał miektor. Elijah obciągnął rękaw i obejrzał się wokoło. Doktor Fastolfe siedział na swoim miejscu i lekko się uśmiechał. — Zemdlałem? — spytał Baley.
—  Poniekąd tak — odparł dr Fastolfe. — Zdaje się, że wstrząs był dość mocny.
Teraz Baley przypomniał sobie wszystko. Chwycił R. Daneela za rękę, odsunął rękaw i obejrzał przegub. Skóra robota była
rzeczywiście miękka,  ale pod nią wyczuwało  się jakąś inn„ twardość niż kości.
R. Daneel nie stawiał oporu i nie wyrywał ręki. Baley przygiąć się bacznie, naciskając skórę wzdłuż ramienia. Czy był jakiś niewidoczny szew?
Logicznie biorąc, powinno tak być. Niepodobna chyba naprawiać w zwykły sposób robota pokrytego skórą syntetyczną i zrobionego dokładnie na wzór człowieka. Z pewnością nie było płyty piersiowej do odśrubowania, a czaszka nie mogła otwierać się na zawiasach. Zamiast tego poszczególne części mechanicznego ciała musiały by złożone wzdłuż linii pól mikromagnetycznych. Ramię, głowa czy całe ciało musiały rozpadać się na dwoje przy odpowiednim dotknięciu, a za przeciwdotknięciem składać się z powrotem.
—  Gdzie dyrektor? — przypomniał sobie Baley i zgnębiony spojrzał na odbiornik.
—  Miał pilne sprawy — odparł dr Fastolfe. — Uspokoiłem go, że może bez obawy odejść, gdyż zajmiemy się panem.
—  Zajęliście się mną wcale nieźle, winszuję — rzekł Baley z krzywym uśmiechem. — Zdaje się, że moja rola skończona.
Usiłował wstać. Poczuł się nagle bardzo postarzały. Tak bardzo, że nie miał siły zaczynać od początku. Nie potrzebował wielkiej domyślności, by przewidzieć, co będzie.
Dyrektor, na wpół przerażony, a na wpół wściekły, będzie co chwila zdejmował i przecierał szkła. Cichym głosem Julius Enderby prawie nigdy nie podnosił głosu wyjaśni, że Przestrzeniowcy czują się śmiertelnie dotknięci.
„Nie można tak z nimi rozmawiać, Lije. Nie zniosą tego Baley słyszał dokładnie każde słowo dyrektora. Ostrzegałem cię. A już nie ma nawet co mówić, ile narobiłeś szkód. Rozumiem ciebie dobrze, wiem, o co ci chodziło. Gdyby to byli Ziemianie, rzecz wyglądałaby całkiem inaczej. Sam powiedziałbym: »Spróbujmy zaryzykować, może coś z tego wyjdzie.« Ale z Przestrzeniowcami! Dlaczegoś mi nie mówił? Trzeba się było mnie poradzić. Znam ich doskonale. Na wylot!"
A co na to Baley odpowie? Że Enderby był ostatnim człowiekiem, któremu mógł się zwierzyć ze swego planu? Że plan wymagał szalonego ryzyka, a Enderby posuwał ostrożność aż do manii? Przecież sam Enderby zwracał uwagę na niebezpieczeństwo
zarówno niepowodzenia, jak i niewłaściwej formy powodzenia.
A wobec tego jedynym sposobem uniknięcia przeklasyfikowania
było znalezienie dowodów, że wina leży po stronie Kosmopolu...
100
Trzeba złożyć z tego raport — powie Enderby. — Będą różne 2ykre następstwa. Znam Przestrzeniowców. Zażądają odebrania d sprawy i będę musiał usłuchać. Chyba rozumiesz? Zrobię, co będę mógł; żeby twoją sytuację złagodzić. W miarę możności postaram się ciebie chronić."
I powie prawdę. Baley wiedział, że dyrektor istotnie zrobi, co w jego mocy. Ale nie posunie się tak daleko, by na przykład wywołać wybuch gniewu ze strony prezydenta.
Słyszał już prezydenta: „Co to jest, Enderby, do diabła, co się tu dzieje? Dlaczego mnie nie pytano o zdanie? Kto rządzi Miastem? Dlaczego wpuszczono tu bez mojej zgody jakiegoś robota? I co za głupia historia z tym Baleyem?..."
Czego mógł się Baley spodziewać, jeśli dyrektor będzie musiał wybrać między jego przyszłością i swoją własną? Nie mógł nawet brać tego za złe Juliusowi.
Czekała go co najmniej degradacja, czyli rzecz paskudna. Wprawdzie sam fakt przebywania w nowoczesnym mieście zapewniał, nawet najniżej przeklasyfikowanym, minimum egzystencji, lecz Baley aż zbyt dobrze wiedział, jak nędzne było to minimum.
Stopniowy awans zapewnił mu różne przyjemne rzeczy: lepsze miejsce, większy przydział mięsa, krótsze czekanie w kolejce. Ktoś nastrojony filozoficznie nie przywiązywałby może do tych spraw większego znaczenia. Ale najbardziej nawet filozoficzny umysł nie wyrzekłby się bez żalu przywilejów, które już zostały nabyte. Tak, o to chodzi.
Jak drobną właściwie rzeczą, jeśli chodzi o wygodę mieszkania, była aktywna umywalnia dla kogoś, kto przez trzydzieści lat wprost automatycznie wędrował do toalety! Przecież nie mogła nawet służyć do wykazania się wyższym poziomem, skoro popisywanie się uważano za szczyt złego wychowania. A jednak, gdyby umywalnia została unieruchomiona, każda dodatkowa wyprawa do toalety byłaby z pewnością strasznym upokorzeniem. Czyż mógłby bez rozdzierającego bólu, bez poczucia utraconego luksusu wspominać o goleniu w sypialni?
Wśród współczesnych pisarzy politycznych panowała moda wyrażania się z wielką pogardą o średniowiecznym „materializmie" i gospodarce opartej na pieniądzu. Pisarze ci nazywali ówczesną walkę o byt brutalną i twierdzili, że z jej powodu żadne skomplikowane społeczeństwo nie mogło się utrzymać: zbyt wielkie było napięcie bezustannych „zabiegów o forsę" uczeni
rozmaicie objaśniali słowo „forsa", zgodni jednak byli co d0 ogólnego znaczenia.
Przeciwstawiano tym obyczajom współczesną „obywatelskość" jako szczyt kultury i wydajności.
Być może. Istniały jednak historyczne powieści zarówno romantyczne, jak i sensacyjne; a średniowiecznicy sądzili, że „materializm" był źródłem takich rzeczy jak indywidualizm oraz inicjatywa.
Baley nie wypowiadał w tych sprawach własnego zdania. Teraz jednak rozmyślał ze smutkiem, czy walka o forsę była czymś gorszym niż zaciekła walka obywatela Miasta o zachowanie prawa do niedzielnej porcji kurczęcia, do kawałka prawdziwego ptaka. Nie tyle chodzi mi o mnie — myślał Baley — co o Jessie i Bena. Nagle do jego uszu dotarł głos doktora Fastolfea.
—  Panie Baley, słyszy mnie pan?
—  Co? — Baley zamrugał powiekami. Czy długo już stoi tutaj jak słup?
—  Niechże pan usiądzie! Skoro już załatwiliśmy sprawę, która tak pana gnębiła, może zainteresują pana zdjęcia filmowe, jakie porobiliśmy w miejscu zbrodni tuż po przestępstwie?
—  Nie, dziękuję panu. Mam różne sprawy do załatwienia w Mieście.
—  Ale sprawa doktora Sartona jest na pewno ważniejsza.
—  Nie dla mnie. Myślę, że już nie należy do mnie. Do licha! — wybuchnął nagle. — Jeżeli mógł mi pan dowieść, że R. Daneel jest robotem, dlaczego nie zrobił pan tego od razu? Po co ta cała komedia?
— Drogi panie, byłem naprawdę ciekaw pańskich wniosków. A co do odebrania panu tej sprawy, myślę, że pan się myli. Nim dyrektor opuścił nas, prosiłem go z naciskiem, by pana przy niej zostawił. Przypuszczam, że się zgodzi.
Baley, trochę wbrew własnej woli, usiadł.
—  Dlaczego? — spytał ostro.
Doktor Fastolfe założył nogę na nogę i westchnął.
—  Jak dotąd — rzekł — zetknąłem się z dwoma rodzajami mieszkańców Miasta: buntownikami i politykami. Pański dyrektor oddaje nam duże usługi, ale jest politykiem. Mówi nam to, co chcemy usłyszeć. Stara się nam dogodzić i pokierować nami. A tu zjawia się pan i śmiało oskarża nas o potworne zbrodnie, a potem  usiłuje  nam  tego  dowieść.  Z przyjemnością pana słuchałem. Widzę w tym pomyślną zapowiedź.
102
 Na ile pomyślną? — spytał ironicznie Baley.
 W dużym stopniu. Pan jest kimś, z kim mogę być szczery. Zeszłej nocy R. Daneel złożył mi raport chronioną falą subeterową. Zaciekawiły mnie bardzo niektóre sprawy dotyczące pana. Na przykład charakter filmotek w pańskim mieszkaniu.
—  A co takiego?
—  Wiele z nich dotyczy tematów historycznych i archeologicznych. Wygląda na to, że interesuje się pan  społeczeństwem ludzkim i że wie pan co nieco o jego ewolucji.
—  Nawet policjant  może  poświęcić  swój  wolny czas  na filmoteki, jeśli ma ochotę.
—  Oczywiście, właśnie cieszy mnie rodzaj pańskich zainteresowań. Będzie pomocny w próbie, jaką chcę podjąć. Najpierw jednak chciałbym panu wyjaśnić, skąd się bierze separatyzm ludzi ze Światów Zaziemskich. Żyjemy w Kosmopolu, unikamy Miasta. Z jego mieszkańcami stykamy się tylko w ściśle określony i ograniczony sposób. Oddychamy otwartym powietrzem, ale posługujemy się do tego  filtrami.  W tej  chwili  siedzę  tutaj z filtrami w nozdrzach, w rękawiczkach na rękach i zdecydowany jestem nie zbliżać się do pana bardziej, niż wymaga konieczność. Jak pan myśli, skąd się to bierze?
—  Po cóż mam zgadywać — odparł Baley. Wolał, by tamten mówił.
—  Gdyby szukał pan wyjaśnienia w taki sposób jak wielu pańskich rodaków, powiedziałby pan, że to dlatego, iż gardzimy mieszkańcami Ziemi i nie chcemy się do nich zniżać. W rzeczywistości   tak  nie jest.   Prawdziwa  odpowiedź jest  zresztą dość oczywista. Badania lekarskie, jakie pan przeszedł, a także zabiegi oczyszczające nie były rytuałem. Podyktowane są przez konieczność.
—  Choroby?
—  Tak, choroby. Drogi panie! Ludzie z Ziemi, którzy kolonizowali Światy Zaziemskie, znaleźli się na planetach całkowicie wolnych od wirusów i bakterii. Naturalnie przynieśli tam własne, ale przynieśli też z sobą najnowszą technikę medyczną i mikrobiologiczną. Musieli rozprawić się z niewielką ilością drobnoustrojów, co przyszło łatwo, gdyż nie było tam nosicieli, na przykład komarów, które by szerzyły malarię. Wytępiono więc drobnoustroje chorobotwórcze, a pozwolono rozwijać się bakteriom symbiotycznym. W ten sposób Światy Zaziemskie stały się Wolne  od  chorób.  Jednocześnie  z  tym  wprowadzano  coraz
surowsze warunki dla imigrujących Ziemian, gdyż ryzyk0 przyniesienia chorób było dla Światów Zaziemskich coraz większe.
—  Pan nigdy nie chorował, panie doktorze?
—  Nigdy na chorobę zakaźną. Wszyscy oczywiście jesteśmy podatni na choroby degeneratywne, takie jak skleroza; ale nigdy nie miałem na przykład kataru. Gdybym się nim zaraził, mógłbym od tego umrzeć. Nie mam żadnej odporności. Oto nasza największa słabość, jeśli chodzi  o Kosmopol.  Ci z nas,  którzy tu przebywają, podejmują niewątpliwe ryzyko. Na Ziemi roi się od chorób, wobec których nie mamy obrony, naturalnej obrony. Pan sam nosi w sobie zarazki niemal wszystkich znanych nam chorób. Nie wie pan o tym, ponieważ przeciwciała w pańskim oragnizmie nie pozwalają im się rozwijać. Ja natomiast nie mam przeciwciał. Czy dziwi się pan teraz, że się do pana nie zbliżam? Proszę mi wierzyć, to po prostu samoobrona.
— W takim razie — zapytał Baley — dlaczego nie ogłosicie na Ziemi, że z waszej strony to nie jest wyniosłość, ale obrona przed rzeczywistym, fizycznym niebezpieczeństwem? Przestrzeniowiec pokręcił głową.
— Jest nas tu mało, a jako cudzoziemców bardzo nas nie lubią. Nasze bezpieczeństwo wspiera się na dość wątpliwym autorytecie istot wyższego gatunku. Nie możemy tego autorytetu stracić przyznając, że boimy się zbliżyć do Ziemianina. Przynajmniej do czasu, póki nie polepszą się stosunki między Ziemianami i Przestrzeniowcami.
—  W obecnych warunkach nie mogą się polepszyć. Na Ziemi nienawidzą was właśnie z powodu tej rzekomej wyższości.
—  Błędne koło, z którego doskonale zdajemy sobie sprawę.
—  Czy dyrektor wie o tym?
—  Nigdy nie wyjaśnialiśmy mu tej sprawy tak wyraźnie, jak to zrobiłem w stosunku do pana. Może jednak domyśla się. Jest wcale inteligentny.
—  Gdyby się domyślał, byłby mi chyba powiedział — rzekł z zastanowieniem Baley.
—  A  gdyby panu  nie powiedział — dr  Fastolfe patrzył uważnie — to nie wpadłoby panu na myśl podejrzewać R. Daneela o to, że jest Przestrzeniowcem. Czy tak?
Baley tylko wzruszył ramionami.
— Niech pan się zastanowi — ciągnął dr Fastolfe. — Biorąc pod uwagę trudności psychologiczne oraz straszliwe działanie na 104
naS tłumów i hałasu, można śmiało powiedzieć, że wejście do Miasta jest dla każdego z nas równoznaczne z wyrokiem śmierci. Dlatego właśnie doktor Sarton wystąpił z projektem robotów człekokształtnych. Miały zastąpić tych z nas, których wyznaczono do przebywania w Mieście.
— Wiem, R. Daneel mi to wyjaśnił.
 Czy ma pan nam to za złe?
—  Proszę pana — rzekł Baley. — Jeżeli już rozmawiamy szczerze, to chciałbym zadać jedno proste pytanie. Dlaczego Przestrzeniowcy zjawili się w ogóle na Ziemi? Dlaczego nie zostawiliście nas w spokoju?
—  A czy wy jesteście zadowoleni ze swego życia? — zapytał dr Fastolfe, wyraźnie zaskoczony.
—  Dajemy sobie radę.
—  Tak, ale jak długo? Wasze zaludnienie bezustannie wzrasta. Zdobywacie niezbędną liczbę kalorii, ale za cenę coraz większych wysiłków. Ziemia znalazła się w ślepym zaułku.
—  Dajemy sobie radę — powtórzył Baley z uporem.
—  Coraz gorzej. Miasto takie jak Nowy Jork z najwyższym trudem zdobywa wodę. Coraz trudniej otrzymać, nawet z innych planet, uran niezbędny dla zakładów jądrowych, a potrzeby ciągle wzrastają.  Życie Miasta zależy całkowicie  od dostaw miazgi drzewnej dla przetwórni drożdży i minerałów dla przetwórni hydroponicznych. System wentylacyjny musi być czynny bez przerwy. W stu dziedzinach równowaga jest niesłychanie chwiejna i z każdym rokiem trudniejsza do utrzymania. Jaki los czekałby Nowy Jork, gdyby olbrzymi ruch przywozu i wywozu został przerwany choćby na godzinę?
—  Nigdy nie było przerwy.
—  Co nie jest żadną gwarancją na przyszłość. W czasach pierwotnych poszczególne ośrodki ludności były prawie samowystarczalne i żyły z wytworów okolicznych farm. Prócz żywiołowej klęski powodzi, zarazy czy zniszczenia zbiorów nic im nie mogło zaszkodzić. W miarę wzrostu ośrodków i rozwoju technologii można było zapobiegać skutkom miejscowych klęsk, korzystając z pomocy terenów odległych. Ale w ten sposób nawet duże okręgi traciły swą niezależność. W średniowieczu nawet największe miasta otwarte miały zapasy żywności i rezerwy wszelkiego rodzaju wystarczające co najmniej na tydzień. Kiedy Nowy Jork stał się miastem zamkniętym, mógł łatwo przetrwać dzień. Teraz nie potrafiłby przetrwać godziny. Klęska, która dziesięć tysięcy
lat temu byłaby tylko niewygodą, trudnością przed tysiącem Iat a ostrym problemem przed stuleciem, teraz oznaczałaby śmierć — Słyszałem już o tym nieraz — Baley niespokojnie kręcił się na krześle.  — Średniowiecznicy chcą likwidacji miast.  Chcą powrotu do roli i naturalnego rolnictwa. Ale to obłęd i niemożliwość. Jest nas o wiele za dużo, a poza tym w historii nie można się cofać, trzeba ciągle iść naprzód. Oczywiście, gdyby emigracja do Światów Zaziemskich nie była wstrzymana...
—  Pan wie, dlaczego musiała być wstrzymana.
—  W takim razie co można poradzić? Pan naciska ślepy przełącznik.
—  A emigracja do nowych światów? Galaktyka liczy sto miliardów gwiazd. Przyjmujemy, że krąży wokół nich sto milionów planet mieszkalnych  lub  takich,  które  można  uczynić mieszkalnymi.
—  To nie ma sensu.
—  Dlaczego? — zawołał dr Fastolfe. — Dlaczego to ma nie mieć sensu? Ziemianie przecież kolonizowali w przeszłości planety. Większość Światów Zaziemskich łącznie z moją rodzinną Aurorą była bezpośrednio skolonizowana przez Ziemian. Dlaczego teraz nie można by podjąć kolonizacji?
—  No...
—  Nic pan nie mówi? Więc może ja powiem. Kolonizacja nie jest już dziś możliwa z powodu rozwoju kultury miast na Ziemi. Przed powstaniem miast życie ludzi na Ziemi nie było tak wyspecjalizowane, aby nie mogli wyrwać się z niego i rozpocząć od nowa na pierwotnej planecie. Uczynili to aż trzydzieści razy. Teraz jednak Ziemianie są tak rozpieszczeni, tak zrośnięci ze stalowymi kloszami swych miast, że na zawsze stali się ich więźniami. Pan, panie Baley, nie może nawet uwierzyć,  by mieszkaniec miasta potrafił przemierzyć otwartą przestrzeń, żeby dostać się  do  Kosmopolu.  Więc przemierzenie kosmicznych przestrzeni w celu dostania się na nową planetę musi dla pana być niepodobieństwem do kwadratu. System miast niszczy Ziemię, drogi panie.
— A jeśli nawet? — odparł ze złością Baley. — Co to was obchodzi? To nasza sprawa. Sami ją rozwiążemy. A o ile nie, to sami poniesiemy konsekwencje.
— Woli pan własną drogę do piekła niż cudzą drogę do nieba, co? Ale rozumiem pana. Nie jest przyjemne, jak ktoś obcy prawi nam kazanie. A jednak chciałbym, żebyście wy przyszli do nas 106
prawic kazania. Bo i my mamy problem bardzo pokrewny z waszym.
 Przeludnienie? — złośliwie uśmiechnął się Baley.
— Pokrewny, ale nie ten sam. Naszym problemem jest niedoludnienie. Jak pan myśli, ile ja mam lat?
Ziemianin przyglądał mu się przez chwilę, a następnie powiedział ze świadomą przesadą:
—  Chyba jakie sześćdziesiąt.
—  Sto sześćdziesiąt, łaskawy panie.
—  Co?
—  Ściśle mówiąc kończę sto sześćdziesiąt trzy. I nie ma w tym żadnej sztuczki. Posługuję się rokiem ziemskim jako jednostką. Jeżeli mi się powiedzie, jeżeli będę o siebie dbał, a zwłaszcza jeśli nie zarażę się żadną chorobą na Ziemi, mogę żyć drugie tyle. Na Aurorze znani są ludzie, którzy żyli po trzysta pięćdziesiąt lat. A przeciętna wciąż wzrasta.
Baley, jakby szukając potwierdzenia, spojrzał na R. Daneela, który przez cały czas zachowywał niewzruszone milczenie.
—  Jak to możliwe? — zapytał.
—  W społeczeństwie niedoludnionym zrozumiałą rzeczą są badania gerontologiczne i studia nad procesem starzenia się. W świecie takim jak wasz zwiększenie przeciętnej życia byłoby katastrofą.  Nie moglibyście sobie pozwolić na wynikły stąd przyrost ludności. Na Aurorze jest miejsce dla starców trzystuletnich. A długie życie nabiera podwójnej czy potrójnej wartości. Gdyby pan teraz umarł, straciłby pan najwyżej czterdzieści lat życia, a może i mniej. Gdybym ja umarł, straciłbym sto pięćdziesiąt lat, a może i więcej. W kulturze naszego typu życie jednostki ma szczególną wagę. Nasza stopa urodzeń jest niska, a przyrost ludności surowo kontrolowany. Przestrzegamy określonej proporcji robotów i ludzi, aby zapewnić jednostce największe wygody. W związku z tym podrastające dzieci są ściśle selekcjonowane pod kątem braków fizycznych i umysłowych, zanim się im pozwoli dojrzeć.
—  Czy to znaczy — przerwał Baley — że je zabijacie, jeżeli...
—  Jeżeli  nie  odpowiadają wymogom.  Oczywiście zupełnie bezboleśnie. Oburza to pana. Ale nas tak samo oburza nie kontrolowane rozmnażanie się Ziemian.
—  Mamy u siebie kontrolę urodzin, panie doktorze. Każdej rodzinie wolno mieć tylko określoną liczbę dzieci.
—  Określona liczba — uśmiechnął się dr Fastolfe — wszelkiego
rodzaju dzieci; nie zaś zdrowych dzieci. A prócz tego macie dzieCj nieprawe i wasza ludność wzrasta.
—  A kto decyduje, które dzieci mają zostać przy życiu?
—  To dosyć skomplikowana sprawa i nie można wyjaśnić jej w jednym zdaniu. Może kiedyś porozmawiamy o tym bardziej szczegółowo.
—  Dobrze, ale na czym polega wasz problem? Wygląda na to że jesteście zadowoleni ze swego społeczeństwa.
—  Jest niezmienne. Na tym polega kłopot. Zbyt jest niezmienne.
—  Nic nie może was zadowolić — rzekł Baley. — Nasza cywilizacja jest waszym zdaniem na skraju chaosu, a wasza własna zanadto niezmienna.
— Ta niezmienność jest całkiem zrozumiała. Wciągu ostatnich paruset lat żaden ze Światów Zaziemskich nie skolonizował nowej planety. I nie ma po temu widoków na przyszłość. Życie u nas jest zbyt długie i zbyt wygodne, by podejmować ryzyko niewiadomego.
—  Czy rzeczywiście? Przecież pan, panie doktorze, przybył na Ziemię i ryzykuje nabawienie się choroby.
—  Tak, to prawda. Niektórzy z nas sądzą, że przyszłość rasy ludzkiej warta jest tego, by poświęcić dla niej nawet przedłużone życie. Niestety takich jest mało.
—  Dobrze. I tu pewnie sięgamy sedna sprawy. W jaki sposób Kosmopol ma pomóc w jej rozwiązaniu?
—  Usiłując wprowadzić roboty na Ziemi, staramy się zachwiać równowagę waszej gospodarki.
—  I to jest wasza pomoc?! — zawołał Baley. — Tworzycie całkiem świadomie rosnącą grupę ludzi zdeklasyfikowanych.
—  Zapewniam pana, że nie z okrucieństwa ani obojętności. Grupa zdeklasyfikowanych, jak pan ich nazywa, potrzebna jest nam jako zalążek przyszłej kolonizacji.  Starożytną Amerykę odkryły okręty, których załogi rekrutowano spośród więźniów. Przecież pan wie, że miasto nie chce się troszczyć o ludzi
zdeklasyfikowanych. Nie mają więc nic do stracenia, a światy do
zdobycia, jeśli opuszczą Ziemię.
—  Ale z tego nic nie wychodzi.
—  To prawda, nic nie wychodzi — przyznał ze smutkiem
Fastolfe. — Całą sprawę utrąca wrogość Ziemian wobec robotów.
A przecież te właśnie roboty mogą towarzyszyć ludziom, usuwać
przeszkody i łagodzić trudności wstępnego przystosowania się do
surowego jeszcze świata, słowem umożliwić kolonizację.
108
 I co wtedy? Jeszcze kilka Światów Zaziemskich?
 Nie. Światy Zaziemskie były zasiedlone, nim system miejski zapanował na Ziemi; przed powstaniem miast. A nowe kolonie będą tworzone przez ludzi, którzy przeszli przez miasto, a poznali także i zaczątki kultury CFe. Będzie to synteza, skrzyżowanie. Tak jak jest obecnie, organizacja Ziemi musi się załamać w najbliższej przyszłości, a Światy Zaziemskie będą się stopniowo wyradzać i w trochę dalszej przyszłości ulegną rozkładowi. Ale nowe kolonie wytworzą nowy, zdrowy gatunek, łączący to co najlepsze w obydwu kulturach. Ich wpływ na światy stare, łącznie z Ziemią, może być ogromny i odradzający.
—  Dla mnie, panie doktorze, wszystko to jest jakieś bardzo mgliste.
—  Rzecz jasna, że to marzenie. Ale niech pan o tym pomyśli. — Przestrzeniowiec nagle wstał. — Rozmawiałem z panem dłużej, niż zamierzałem. Dłużej nawet, niż na to pozwalają nasze wskazania zdrowotne. Więc muszę pana przeprosić.
Baley i R. Danel wyszli spod kopuły. Znaleźli się znowu w blasku promieni słonecznych, bledszych teraz i padających pod innym kątem. Baley pomyślał, czy na innej planecie blask słońca nie byłby odmienny. Może łagodniejszy, nie tak ostry jak tu.
Na innej planecie? Brzydki Przestrzeniowiec o sterczących uszach napełnił mu głowę dziwnymi obrazami. Czy lekarze Aurory oglądali małego Fastolfea i zastanawiali się, czy pozwolić mu dojrzeć? Czy nie był za brzydki? A może ich kryteria nie obejmują sprawy zewnętrznego wyglądu? Kiedy brzydota staje się kalectwem i jakie kalectwa...
Nastrój ten rozwiał się, gdy weszli w pierwsze drzwi wiodące do toalety i blask słońca znikł. Baley z rozpaczą pokręcił głową. Przecież to nie ma sensu. Zmuszać Ziemian do emigracji, do zakładania nowych społeczeństw! Absurd! Ale o co Przestrzeniowcom chodzi naprawdę? Długo rozmyślał, lecz nie doszedł do żadnego wniosku.
Samochód sunął powoli jezdnią. Rzeczywistość wracała. Baley czuł na biodrze ciepły i pokrzepiający ciężar rozsadzacza. A równie ciepły i pokrzepiający był gwar Miasta i jego tętniące życie. Gdy już znaleźli się w obrębie Miasta, pociągnął nosem i doznał niemiłego uczucia.
Miasto śmierdzi — pomyślał ze zdziwieniem. Uprzytomnił sobie, że dwadzieścia milionów ludzi żyje stłoczonych wśród stalowych ścian olbrzymiej hali i po raz pierwszy
 coś
 Tak?
 Bari.i
10.
Popołudnie funkcjonariusza policji tajnej
iSamochód zjechał na brzeg autostrady i zatrzymał się przy betonowym murze. Warkot motoru ustał i zapadła głucha, śmiertelna cisza.
Baley spojrzał na  siedzącego przy nim robota i zapytał niezwykle spokojnym głosem: — Co?
Czas ciągnął się w nieskończoność, gdy czekał na odpowiedź. Doleciał go rytmiczny odgłos, który wzmógł się, a potem ucichł. Był to warkot innego samochodu policyjnego, który przejeżdżał w nieznanym kierunku, mniej więcej w odległości mili. A może był to wóz strażacki śpieszący do pożaru.
Jakimś zakamarkiem mózgu Baley zastanawiał się, czy jakikolwiek człowiek zna wszystkie autostrady drążące wnętrzności Nowego Jorku. W żadnej porze dnia czy też nocy nie mogły być wszystkie puste, a przecież na pewno znalazłyby się odcinki, na które człowiek się nie zapędzał od lat. Nagle z zabójczą jasnością przypomniał sobie krótki film, który oglądał będąc chłopcem.
Rzecz rozgrywała się na autostradach Londynu, a punktem wyjścia było morderstwo. Morderca uciekał w kierunku przygotowanej zawczasu kryjówki, w zakątki autostrady, której kurz on jeden  w ciągu stulecia  naruszył odciskami  butów.
W tym opuszczonym zaciszu mógł bezpiecznie przeczekać cah okres pościgu i poszukiwań.
Ale skręcił w niewłaściwym miejscu. Mimo to w ciszy i samotności wijących się korytarzy wykrzyknął bluźnierczą przysięgę że na przekór Trójcy i wszystkim świętym odnajdzie swoją kryjówkę.
Od tej chwili jednak wciąż skręcał fałszywie. Wędrował nie kończącym się labiryntem od sektora Brighton nad Kanałem do Norwich i z Coventry do  Canterbury.  Krążył bez przerwy w okolicach wielkiego Londynu przemierzając od końca do końca południowowschodnią część średniowiecznej Anglii. Ubranie miał w łachmanach, obuwie w strzępach, siły go opuszczały. Był zmęczony, piekielnie zmęczony, ale nie mógł stanąć. Mógł tylko iść dalej i dalej wciąż biorąc niewłaściwy kierunek.
Czasem słyszał odgłos przejeżdżających wozów, ale były zawsze w sąsiednim korytarzu. Pędził na oślep bo teraz już chętnie od dałby się w ręce policji, lecz korytarz za zakrętem zawsze okazywał się pusty. Czasem widział daleko przed sobą znak wjazdu do miasta. Lecz gdy się zbliżał, znak się oddalał. Dochodził do zakrętu i nic już nie było widać.
Londyńczycy jadący czasem służbowo podziemiem widywali niekiedy mglisty zarys postaci w milczeniu wznoszącej do nich błagalnie na wpół przezroczystą rękę, widzieli usta otwarte, lecz nieme. Postać zbliżała się, chwiała i znikała.
Był to film, który zatracił cechy zwykłej opowieści i zmienił się w legendę. „Londyńczyk — Wieczny Tułacz" znany był z opowiadań całemu światu.
Baley przypomniał go sobie w podziemiach Nowego Jorku i przeszedł go dreszcz. Wtem odezwał się R. Daneel, a echo powtórzyło jego głos.
—  Może nas ktoś podsłuchać — powiedział.
—  Tu, na dole? Nigdy w świecie. Więc jak było z dyrektorem?
—  Znalazł się, jak  wiesz,  na miejscu zbrodni.  A że jest Ziemianinem, siłą rzeczy był podejrzany.
—  Był? A teraz już nie jest?
—  Nie. Bardzo szybko ustalono jego niewinność. Po pierwsze nie miał rozsadzacza. I nie mógł mieć zresztą, bo jak stwierdzono, dostał się do Kosmopolu zwykłą drogą. To nie ulegało kwestii. A sam wiesz, że przybyszom zabiera się wszelką broń.
112
 A czy broń, za pomocą której dokonano przestępstwa, ,ostała w ogóle znaleziona?
 Nie. Każdy rozsadzacz w Kosmopolu został sprawdzony • okazało się, że żaden nie był używany od wielu tygodni. Kontrola w promieniotwórczych komorach ustaliła to ponad wszelką wątpliwość.
—  W takim razie sprawca zbrodni albo ukrył broń, i to tak dobrze...
—  Nie mógł jej ukryć nigdzie w Kosmopolu.  Szukaliśmy bardzo dokładnie.
—  Staram się rozważyć wszelkie możliwości — rzekł niecierpliwie Baley. — Sprawca albo musiał broń ukryć, albo zabrał ją ze sobą odchodząc.
—  Niewątpliwie.
—  A jeżeli wykluczy się pierwszą możliwość, to dyrektor nie wchodzi w rachubę.
—  Oczywiście. Na wszelki wypadek zrobiliśmy cerebroanalizę.
—  Co?
—  Cerebroanaliza polega na zbadaniu pól elektromagnetycznych żywych komórek mózgowych.
—  Aha — rzekł Baley niewiele rozumiejąc. — A co wam to daje?
—  Pozwala nam ustalić uczucia i usposobienie jednostki. W wypadku dyrektora świadczyły one, że był całkowicie niezdolny do zabicia doktora Sartona.
—  To prawda — przyznał Baley. — On nie jest tego rodzaju typem. Byłbym to wam od razu powiedział.
—  Zawsze lepiej mieć dane obiektywne. Oczywiście wszyscy mieszkańcy Kosmopolu też się poddali cerebroanalizie.
—  Przypuszczam, że wszyscy się okazali niezdolni.
—  Tak. Stąd właśnie wiemy, że sprawcą musi być mieszkaniec Miasta.
—  W takim razie wystarczy, jeżeli całe Miasto poddamy tej waszej sprytnej analizie.
—  To byłoby niecelowe. Miliony ludzi mogą z usposobienia być zdolne do tego czynu.
—  Miliony — mruknął Baley. Pomyślał o tłumach, które w czasach jego młodości wymyślały ohydnym Przestrzeniowcom, 0 groźnie rozwrzeszczanych ludziach tłoczących się wczoraj przed sklepem z obuwiem.
Biedny JuJius — przemknęło mu przez głowę. — Podejrzany
Słyszał niemal głos dyrektora opisujący moment po znalezień,,,
trupa: „To było brutalne." Nic dziwnego, że pod wplywen.
wstrząsu i przerażenia stłukł okulary. Nic dziwnego, że nie chcia
jechać do Kosmopolu. Aż zgrzytał zębami mówiąc: „Ja jcj,
nienawidzę"
Biedny Julius! Człowiek, który umiał sobie radzić z Przestrzeniowcami. Którego główną zaletą z punktu widzenia dobra Miasta była umiejętność porozumienia się z nimi. Jak dalece przyczyniło się to do jego szybkiego awansu!
Nic dziwnego, że dyrektor chciał, aby BaJey objął dochodzenie. Poczciwy, lojalny i dyskretny Baley. Kolega ze szkolnej ławy! Nie puściłby pary z ust, gdyby wykrył sprawcę tego incydentu. Baley zastanawiał się, w jaki sposób przeprowadza się cerebroanalize. Już widział przed sobą ogromne elektrody, pantografy kreślące linie na kratkowanym papierze, automatycznie wyłączaną i kontrolowaną aparaturę.
Biedny Julius! Miał wszelkie powody, aby stan jego ducha byl wprost rozpaczliwy! Ale w takim razie pewnie widział już kres swojej kariery w postaci wymuszonej na nim prośby o dymisję, złożonej na ręce prezydenta Miasta. Wóz skręcił ku dolnym poziomom ratusza. O  14.30 Baley był za swoim  biurkiem w departamencie. Dyrektora nie było. Uśmiechnięty R. Sammy nie miał pojęcia,  dokąd dyrektor się udał.
Baley pogrążył się w rozmyślaniach. Zapomniał nawet, że jest bardzo głodny.
O 15.20 zjawił się R. Sammy i rzekł:
—  Dyrektor jest już u siebie, Lije.
—  Dziękuję — odparł Baley.
Po raz pierwszy słuchał głosu robota bez przykrego uczucia. R. Sammy był ostatecznie jakby krewnym R. Daneela, a J Daneel nie był osobą — czy raczej rzeczą, której widok mój sprawiać przykrość. Baley myślał o tym, jak by to było na nowi planecie, gdzie ludzie i roboty przystąpiliby do tworzenia kultur miast. Myśl ta nie wyprowadzała go wcale z równowagi.
Gdy wszedł do dyrektora, Enderby przeglądał jakieś dokument; i od czasu do czasu robił notatki.
— Potężnie się wygłupiłeś w Kosmopolu — powiedział. 114
Baley uprzytomnił sobie przebieg wydarzeń. Pojedynek słowny z doktorem Fastolfeem, a potem... Jego długą twarz zasępił raz smutku.
 To prawda, dyrektorze. Bardzo tego żałuję. Enderby podniósł oczy. Miały wyraz żywy mimo szkieł. Po raz pierwszy od trzydziestu godzin zdawał się być na powrót sobą.
— Nic strasznego — powiedział. — Fastolfe nie ma, zdaje się, pretensji, więc możemy o tym zapomnieć. Z Przestrzeniowcami nigdy nic nie wiadomo. Udało ci się, Lije, choć na to nie zasługujesz. Ale następnym razem porozum się najpierw ze mną, jeśli ci przyjdzie chętka grać rolę bohatera z eteryki.
Baley skinął głową. Cała sprawa była więc zakończona. Spróbował hochsztaplerki na wielką skalę i nic z tego nie wyszło. No to co? Sam był zdziwiony, że wcale się tym nie przejmuje, ale tak właśnie było.
—  Chciałem  prosić — powiedział —  o  przydział  dwuosobowego mieszkania dla mnie i Daneela. Nie mogę go zabrać do siebie.
—  Dlaczego?
—  Dlatego, że jest robotem. Może nic się nie stanie, ale gdyby miały wybuchnąć rozruchy, nie chcę, żeby moja rodzina była ich ośrodkiem.
—  Zawracanie głowy. Żadne pogłoski na ten temat nie krążą po Mieście. Sprawdziłem to.
—  Jessie musiała się od kogoś dowiedzieć, dyrektorze.
—  Tak, ale nie ma żadnej akcji szeptanej. Nic poważnego. Sprawdzałem to od chwili rozstania się z doktorem Fastolfeem. Właśnie dlatego wyszedłem z trójwymiaru. Musiałem oczywiście szybko to sprawdzić. I mam przed sobą raporty. Chcesz je zobaczyć? O, raport Doris Gillid. Odwiedziła kilkanaście kobiecych toalet w różnych dzielnicach Miasta. Znasz Doris. Bardzo zdolna dziewczyna. A nigdzie nie trafiła nawet na ślad pogłoski.
—  W takim razie skąd wzięła ją Jessie?
—  To łatwo zrozumieć. R. Daneel urządził przecież cały popis w sklepie z obuwiem. Czy on rzeczywiście wyjął rozsadzacz, Lije? Czy też naciągnąłeś trochę tę historię?
—  Rzeczywiście wyjął. I nawet wycelował.
—  No tak. — Dyrektor pokiwał głową. — Ktoś musiał go poznać. Musiał poznać, że jest robotem.
 zawołał z oburzeniem Baley.  Ty fc
—  W jaki sposób? nie poznał.
—  Dlaczego?
—  Poznałbyś? Bo ja nie.
—  I co z tego? Żaden z nas nie jest znawcą. A przypuśćmy,  w tłumie był jakiś technik z fabryki robotów w Westchester? Specjalista. Człowiek, który przez całe życie planował i budował roboty. Zauważył coś szczególnego w R. Daneelu. Może w sposobie trzymania się czy mówienia. Rozmyślał nad tym i, dajmy na to, powiedział żonie. A ona — swoim znajomym. I na tym się skończyło. Pogłoska jest nieprawdopodobna, więc Judzie nie uwierzyli. Tylko jedna Jessie.
— Może — zgodził się z powątpiewaniem Baley. — Ale co będzie z przydziałem kawalerki dla dwóch? Dyrektor wzruszył ramionami i nacisnął guzik radiofonu.
—  Może być tylko w sektorze Qdwadzieścia siedem — rzekł po chwili — gdzie indziej nie mają. Nieszczególna okolica.
—  Nic nie szkodzi — odparł Baley.
—  A co robi teraz R. Daneel?
—  Siedzi w archiwum. Stara się zebrać dane o średniowiecznikach.
—  Przecież ich są miliony!
—  Tak, ale ma zajęcie.
Baley był już przy drzwiach, gdy coś sobie przypomniał i zawrócił.
— Dyrektorze — spytał — czy doktor Sarton rozmawiał kiedy z tobą o planach Kosmopolu? Chodzi mi o plany wprowadzenia kultury CFe.
—  O czym?
—  O planach wprowadzenia robotów.
—  Tak mimochodem — odparł dyrektor bez zainteresowania.
—  A czy wyjaśniał ci, o co Przestrzeniowcom chodzi?
—  Tak... o podniesienie stanu zdrowotnego i poziomu życia. Zawsze o tym mówią, więc mało się tym przejmowałem. Oczywiście potakiwałem mu, bo co miałem robić? Zawsze trzeba starać się ich ułagodzić i liczyć, że się zachowają rozsądnie. Bo może kiedyś...
Baley czekał przez dłuższą chwilę, ale nie dowiedział się, co może kiedyś się stać.
116
 A czy wspominał kiedy — spytał Baley — o emigracji?
O emigracji? Nigdy. Kazać Ziemianinowi emigrować do
Światów Zaziemskich, to jak znaleźć asteroid z diamentu w pierścieniu Saturna.
—  Mnie chodzi o emigrację do nowych zupełnie światów.
Jedyną odpowiedzią był niezmiernie zdziwiony wzrok dyrektora. Baley myślał przez chwilę, a potem wyskoczył z nowym pytaniem.
—  Dyrektorze, co to jest cerebroanaliza? Słyszałeś o tym kiedy? Okrągła twarz dyrektora ani drgnęła. Bez mrugnięcia okiem
zapytał:
—  Nie. A co to ma być?
—  Nic. Sam nie wiem. Gdzieś tylko słyszałem nazwę. Wyszedł z gabinetu, usiadł przy swoim biurku i nadal rozmyślał.
Na pewno dyrektor nie jest aż tak dobrym aktorem. A w takim razie...
O 16.05 Baley połączył się z Jessie i powiedział, że nie wróci na noc. Może nawet nie będzie go w domu przez kilka nocy. Przeraziła się nie na żarty.
—  Powiedz mi, Lije, czy coś się stało? Może jesteś w niebezpieczeństwie?
Tonem beztroskim wyjaśnił, że policjant zawsze naraża się na pewne niebezpieczeństwo. Ale taka odpowiedź jej nie zadowoliła.
—  Gdzie będziesz mieszkał? — nalegała. Odmówił informacji.
—  Gdyby ci było nieprzyjemnie samej — powiedział — idź nocować do matki. — Nie wiedząc, co dalej mówić, przerwał rozmowę.
O 16.20 połączył się z Waszyngtonem. Dość długo trwało, nim odnalazł człowieka, którego szukał, a następnie nim go skłonił, by przyleciał do Nowego Jorku następnego dnia. O 16.40 rzecz była załatwiona.
O 16.55 dyrektor wyszedł rzucając mu w przejściu niewyraźny uśmiech. Zmiana dzienna gremialnie opuszczała biuro. Zjawiła się już zmiana wieczorna i nocna witając go z pewnym zdziwieniem.
Do biurka podszedł R. Daneel, trzymając plik papierów.
—  Co to jest? — spytał Baley.
—  Lista mężczyzn i kobiet podejrzanych o przynależność do organizacji Średniowieczników.
—  Ile nazwisk jest na tej liście?
—  Ponad milion — rzekł R. Daneel. — Ale to tylko część.
—  Czy chcesz przebadać wszystkich?
—  Nie myślę, żeby to było celowe.
—  Zrozum, Daneelu, że prawie wszyscy Ziemianie są w jakiś sposób średniowiecznikami.  Dyrektor, Jessie, ja.  Przypomnij sobie, że dyrektor ma chciał już powiedzieć „okulary", ale wzięła górę solidarność ziemska i przekonanie, że twarz dyrektora musi być chroniona w przenośnym i dosłownym znaczeniu... nosi ozdoby oczne — dokończył niezręcznie.
—  Zauważyłem je — odparł R. Daneel — ale myślałem, że może byłoby niedelikatnie o nich wspominać. U innych Ziemian takich ozdób nie widziałem.
—  To bardzo staroświeckie.
—  Czy to służy do jakiegoś celu?
—  Skąd wziąłeś tę listę? — spytał raptem Baley.
—  Ułożyłem ją za pomocą jednej z waszych maszyn. Nastawia
się ją na określony rodzaj przestępstw, a resztę maszyna robi już
sama.  Nastawiłem ją  na  udział w zamieszkach  w związku
z robotami na przestrzeni ostatnich dwudziestu pięciu lat. Inna
maszyna przebadała wszystkie gazety z tego okresu zestawiając
nazwiska osób wyrażających się ujemnie o robotach czy ludziach
ze Światów Zaziemskich. Nadzwyczajna rzecz, ile można zrobić
przez trzy godziny. Maszyna wykreśla nawet z listy nazwiska
nieboszczyków.
—  Dziwisz się? Przecież na pewno macie maszyny elektroniczne na Światach Zaziemskich?
—  Oczywiście. Różnego typu i bardzo wydoskonalone. Ale żadne nie są tak skomplikowane jak te u was. Nie zapominaj, że nawet największy ze Światów Zaziemskich ma co najwyżej tyle ludności, co jedno wasze miasto. Więc skomplikowane maszyny nie są nam potrzebne.
—  Czy byłeś na Aurorze? — spytał Baley.
—  Nie — odparł R. Daneel. — Zbudowano mnie tutaj, na Ziemi.
—  W takim razie skąd wiesz, jak wyglądają maszyny Światów Zaziemskich?
—  Ależ to jasne. Mój zespół wiadomości oparty jest na wiedzy! 118
doktora Sartona, więc możesz być pewien, że zawiera mnóstwo informacji dotyczących Światów Zaziemskich. Aha. Czy możesz jeść, Daneelu?
—  Mam napęd jądrowy. Myślałem, że wiesz o tym.
—  Wiem o tym doskonale. Toteż nie pytałem cię, czy potrzebujesz jedzenia, tylko czy możesz jeść. Czy możesz brać żywność do ust, gryźć i połykać. Myślę, że jest to dość istotny szczegół w naśladowaniu człowieka.
—  Rozumiem, o co ci chodzi. Owszem, potrafię wykonać mechanicznie  czynność  żucia  i  połykania.   Oczywiście  moja pojemność jest ograniczona i po pewnym czasie musiałbym usunąć przełknięty pokarm z tego, co można by nazwać moim żołądkiem.
—  Dobrze. W takim razie będziesz mógł to zrobić wieczorem w zaciszu naszego pokoju. Chodzi o to, że jestem głodny. Nie jadłem obiadu i chciałbym, żebyś poszedł ze mną tam, gdzie będę jadł. A nie możesz przecież nie zwracając na siebie uwagi usiąść tam i nie jeść. Więc jeżeli potrafisz, tym lepiej. Chodźmy.
Stołówki sektorowe w całym Mieście były jednakowe. Co więcej, Baley był w sprawach służbowych w Waszyngtonie, Toronto, Los Angeles, Londynie i Budapeszcie i przekonał się, że tam są takie same. Być może różniły się w średniowieczu, kiedy istniały różne języki i kuchnie. Dziś natomiast produkty drożdżowe były jednakowe w Szanghaju i Taszkencie, w Winnipeg i Buenos Aires. Język zaś, jakim się posługiwano, był jednolitą mieszanką na wszystkich kontynentach i, z nieznaczną odmianą, na Światach Zaziemskich.
Niezależnie jednak od sprawy języka i dietetyki zachodziły podobieństwa głębsze. Wszędzie i zawsze panował nieokreślony, ale charakterystyczny zapach kuchenny. Wszędzie była potrójna kolejka czekających, wolno posuwająca się naprzód i po przekroczeniu drzwi rozchodząca się w lewo, na prawo i wprost. Wszędzie był ten sam rozgwar przesuwających się i rozmawiających ludzi i odgłos uderzania plastikiem o plastik. Wszędzie błyszczała imitacja drzewa, lśniły długie szklane stoły i unosiła się para.
Stojąc w kolejce przy najlepszym rozkładzie posiłków trzeba było czekać co najmniej dziesięć minut Baley pochylił się JeJcJfo naprzód i z nagłym przypływem ciekawości spytał R. Daneela:
—  Czy możesz się uśmiechać?
—  Nie słyszałem, co mówisz — odparł R. Daneel, który z niemym zainteresowaniem przyglądał się wnętrzu stołówki.
—  Tak  tylko  byłem ciekaw — odszepnął Baley.  — Czy możesz się uśmiechać?
R. Daneel uśmiechnął się. Było to nagłe i niespodziewane. Usta odwinęły się lekko, a w kącikach powstały fałdy. Uśmiechały się jednak wyłącznie usta. Reszta twarzy robota była nie zmieniona.
— Nie wysilaj się — pokręcił głową Baley. — Nie bardzo ci wychodzi.
Byli już przy wejściu. Wszyscy po kolei wrzucali żywnościowe sztony w odpowiedni otwór w celu ich sprawdzenia. Rozlegał się metaliczny dźwięk.
Ktoś kiedyś obliczył, że dobrze prowadzona stołówka może wpuszczać po dwieście osób na minutę, przy czym wszystkie sztony sprawdzane są pod katem uprawnień do wejścia, rozmiaru przydziału żywnościowego i rodzaju posiłku.  Obliczono też długość kolejki niezbędnej dla zapewnienia najwyższej wydajności oraz ilość czasu, jaki się traci na osoby, które muszą być załatwiane poza kolejką.
Toteż w stołówkach uważano za klęskę każdą przerwę w kolejce, każde podejście do okienka ręcznego. A to właśnie uczynili Baley i R. Daneel, aby kierownikowi wręczyć przepustkę specjalną.
Jessie, która jako kierowniczka dietetyki była dobrze z tym obeznana, tłumaczyła kiedyś Baleyowi:
— Wywraca się cały porządek — mówiła. — Zmieniają się statystyki konsumpcji i cyfry inwentarza. Trzeba przeprowadzać specjalną kontrolę, porównywać wyniki z wynikami innych sektorowych stołówek, aby upewnić się, że równowaga nie jest zanadto naruszona. Nie wiem, czy mnie rozumiesz. Każdego tygodnia sporządza się osobny bilans. I jeżeli cokolwiek się nie zgadza, wina zawsze spada na kierownika. Zarząd Miasta nigdy do winy się nie poczuwa, choć wydaje specjalne bony. A niech ktoś spróbuje powiedzieć ludziom, że zawiesza się wybór potraw! Od razu podnosi się krzyk. I zawsze wszystko się zwala na pracowników stołówki...
120
Znając te sprawy dokładnie Baley nie zdziwił się wcale, gdy urzędniczka w okienku obrzuciła go zjadliwym spojrzeniem. Zaczęła szybko notować: sektor stałego zamieszkania, zajęcie, powód zmiany stołówki oczywiście „sprawy służbowe" — zawsze sje tak pisze. Sprawnie złożyła kartkę i wetknęła w otwór. Elektronowa maszyna chwyciła arkusik, pochłonęła treść i przetrawiła podane informacje.
Urzędniczka zwróciła się do R. Daneela. Baley uznał, że ciosu nie można odwlekać.
—  Mój towarzysz — powiedział — jest spoza Miasta.
Na twarzy kobiety odmalowała się z trudem hamowana pasja.
—  Miejsce zamieszkania? — wycedziła. Baley znowu uprzedził Daneela.
—  Proszę wszystkim obciążyć Departament Policji. Sprawa służbowa, żadne dane nie są potrzebne.
Urzędniczka dobyła paczkę bonów i wprawnymi ruchami dwóch palców wycisnęła odpowiednie znaki.
—  Jak długo będziecie się tutaj stołować? — spytała.
—  Aż do odwołania — odrzekł Baley.
—  Proszę zostawić tutaj odciski palców — powiedziała wskazując odpowiednią rubrykę.
Baley przeżył krótką chwilę niepokoju, gdy R. Daneel przyłożył swoje równe palce o błyszczących paznokciach. Ale zaraz się uspokoił: na pewno wyposażono go w odpowiednie linie.
Urzędniczka zabrała blankiety i podsunęła wszystkożernej maszynie. Z otworu nic nie wróciło i Baley odetchnął z ulgą.
Urzędniczka wręczyła im metalowe krążki jaskrawoczerwonego koloru — „czasowe", w odróżnieniu od „stałych".
—  Nie ma wyboru potraw — powiedziała. — W tym tygodniu mamy duże braki. Stół DF.
Ruszyli w stronę DF.
—  Wydaje mi się — rzekł R. Daneel — że u was większość ludzi stale jada w takich stołówkach.
—  Oczywiście. W obcej stołówce jest bardzo nieprzyjemnie, bo nikogo się nie zna. We własnej jest całkiem inaczej. Ma się swoje miejsce na stałe, przychodzi się z rodziną, spotyka znajomych. Zwłaszcza dla młodych posiłki są najprzyjemniejszą porą dnia. — Baley uśmiechnął się na samo wspomnienie.
Stół DF znajdował się w części przeznaczonej dla stołowników
czasowych. Ci, którzy już tam siedzieli, wpatrywali się z niezado woleniem w talerze i nie rozmawiali ze sobą. Z zazdrością spoglądali na roześmiane tłumy przy innych stołach.
Trudno o rzecz bardziej przykrą — myślał Baley — j stołowanie  się poza  swoim  sektorem.   Nie ma,  mówi  stare przysłowie, jak własna stołówka, choćby najskromniejsza. Nawet jedzenie smakuje tam lepiej, choćby wszyscy chemicy przysięgaj; że w niczym się nie różni od jedzenia w Johannesburgu. Usiadł na stołku, a R. Daneel tuż obok niego. — Nie ma wyboru — rzekł Baley machnąwszy ręką — więc nie pozostaje nam nic poza czekaniem.
Czekali dwie minuty. W blacie stołu odsunęła się okrągła płyta i z otworu wynurzył się półmisek.
— Kartofle puree, sos zymolinowy i kompot ze śliwek — rzekł Baley. — No tak!
W zagłębieniu stołu przed nimi zjawiły się widelce i dwie kromki chleba drożdżowego.
— Jeśli masz ochotę — szepnął R. Daneel — zjedz moją porcję. Baley spojrzał na niego oburzonym wzrokiem. Zaraz jednak uprzytomnił sobie sytuację i szepnął: — Nie wypada. Musisz to zjeść.
Zajadając swój obiad systematycznie, ale bez smakoszostwa, Baley spoglądał od czasu do czasu na R. Daneela. Ten żuł jedzenie dokładnymi ruchami szczęk. Trochę za dokładnymi jak na naturalne ruchy.
Dziwna rzecz. Teraz, kiedy Baley był pewien, że R. Daneel jest rzeczywiście robotem, spostrzegał wyraźnie drobne szczegóły. Nie widać było na przykład ruchu jabłka Adama, gdy R. Daneel przełykał jedzenie.
Nie budziło to jednak odrazy. Czyżby przyzwyczaił się do tego stworu? Przypuśćmy, że ludzie wyruszyliby na nową planetę jakże często ta myśl wracała mu do głowy od czasu rozmowy z doktorem Fastolfeem!. Przypuśćmy, że Bentley miałby opuścić Ziemię — czy potrafiłby bez przykrego uczucia mieszkać i współpracować z robotami? Chyba  tak.  Robili  to przecież Przestrzeniowcy.
—  Elijah — spytał R. Daneel — czy nie wypada przyglądać się ludziom, kiedy jedzą?
—  Wpatrywać się w kogoś nie wypada, to zrozumiałe. 122
hyłoby jak wtrącanie się w cudze sprawy prywatne. Można zcimś rozmawiać, ale nie należy wytrzeszczać oczu, kiedy ktoś je. — Aha. W takim razie dlaczego co najmniej osiem osób prZygląda się nam bardzo, ale to bardzo uważnie? Baley odłożył widelec. Rozejrzał się jakby szukając solniczki. — Nie widzę nic szczególnego — odparł. Powiedział to jednak bez przekonania. Tłum stołowników był w jego oczach tylko wielkim i chaotycznym zbiorowiskiem. Kiedy jednak przyjrzał się oczom R. Daneela, odniósł wrażenie, że są to raczej znakomite soczewki, które potrafią z dokładnością fotograficzną i z błyskawiczną szybkością ogarnąć całość widoku.
—  Jestem zupełnie pewien — rzekł spokojnie R. Daneel.
—  A jeśli nawet, co z tego? Zachowują się ordynarnie, ale czy to czegoś dowodzi?
—  Nie wiem, Elijah. Ale czy to przypadek, że sześciu z tych, co nam się przyglądają, znajdowało się wczoraj w tłumie przed sklepem z obuwiem?
Ucieczk
11. a szybkobieżnymi pasami
JLłoń Baleya ścisnęła mocno widelec.
— Czy jesteś pewien? — spytał odruchowo i w tej samej chwili zdał sobie sprawę z bezsensowności pytania. Nie można pytać maszyny elektronicznej, czy jest pewna udzielanej przez siebie odpowiedzi. Nawet jeśli maszyna ma ręce i nogi.
—  Najzupełniej — odparł R. Daneel.
—  Czy są blisko nas?
—  Nie bardzo. Są rozproszeni.
—  To  dobrze.  — Baley wrócił do  swojej potrawy.  Jadł automatycznie, a przez ten czas jego mózg zaciekle pracował.
Przypuśćmy, że wczorajszy incydent nie był przypadkowy, ale że zorganizowała go grupa antyrobotowych fanatyków. Tego rodzaju grupa ma zapewne w swym gronie ludzi, którzy pod wpływem zaciętej wrogości poświęcili się studiom nad robotamiJeden z nich mógł z łatwością rozpoznać R. Daneela dyrektor nawet wyraził takie przypuszczenie; do licha, ten człowiek ma zadziwiająco trafne pomysły.
Wszystko układało się bardzo logicznie. Przyjmując, że wczoraj wieczorem nie zdołali przeprowadzić zorganizowanej akcji, należy się spodziewać, że obmyślali plany na przyszłość. Jeśli potrafili rozpoznać robota w R. Daneelu, to z pewnością musieli się 124
Orientować, że Baley jest funkcjonariuszem policji. A funk
lOiiariusz policji, któremu towarzyszy niezwykły człekokształtny robot, zajmuje prawdopodobnie stanowisko odpowiedzialne. pełen wiedzy, jaką daje znajomość minionych faktów, Baley rozumował bez trudu.
Należało się spodziewać, że obserwatorzy koło ratusza a raoże agenci w samym ratuszu dość szybko zwrócą uwagę na Baleya i R Daneela. Uczynili to w ciągu doby, w czym nie było nic specjalnie dziwnego. Mogliby zauważyć ich wcześniej, gdyby nie wyprawa do Kosmopolu, która w sumie zajęła dość sporo czasu.
R. Daneel skończył się posilać i siedział spokojnie z rękoma opartymi o brzeg stołu.
—  Czy nie powinniśmy czegoś z tym zrobić? — zapytał.
—  Tutaj jesteśmy bezpieczni — odparł Baley. — A w ogóle, już ja się tym zajmę.
Rozejrzał się ostrożnie dokoła z uczuciem, jakby pierwszy raz widział stołówkę.
Tłumy! Tysiące ludzi. Jaka była pojemność przeciętnej stołówki? Podano mu kiedyś liczby. Dwa tysiące dwieście — pomyślał. — Ta zatem była większa od przeciętnej.
Przypuśćmy, że ktoś rzuciłby okrzyk: „Robot!" Przypuśćmy, że ten okrzyk podchwyciłyby tysiące takich ludzi jak...
Nie umiał znaleźć porównania, lecz to nie miało znaczenia. Coś takiego nie mogło się zdarzyć.
Spontaniczne rozruchy mogą wybuchnąć wszędzie, w stołówce z równą łatwością jak w korytarzu czy w windzie. Nawet łatwiej. W czasie posiłków ludzie są mniej opanowani, więc zwykłe zamieszanie łatwo może się przerodzić w sprawę poważną.
Ale planowane rozruchy wyglądałyby tutaj inaczej. Organizatorzy sami znaleźliby się w potrzasku. Kiedy półmiski zaczęłyby latać w powietrzu i stoły trzeszczeć, nikt nie miałby łatwej drogi ucieczki z ogromnej, zatłoczonej sali. Byłyby setki ofiar, wśród których z łatwością mogliby się znaleźć i agitatorzy.
A zatem bezpiecznie można było planować rozruchy raczej na ulicach Miasta, szczególnie w wąskich przejściach. Panika i histeria narastają stopniowo i byłby czas wycofać się w porę na bocznicę, czy też skoczyć na szlak szybkobieżny i zniknąć.
Baley czuł się jak w pułapce. Inni agitatorzy czekają pewnie na zewnątrz. Pójdą za Baleyem i R. Daneelem i w odpowiednim miejscu spowodują wybuch.
—  Dlaczego ich nie zaaresztować? — spytał R. Daneel.
—  To przyśpieszyłoby tylko wybuch. Znasz ich twarze, prawda? Chyba nie zapomnisz?
—  Niezdolny jestem cokolwiek zapomnieć.
—  W  takim razie  dobierzemy  się  do  nich  kiedy indziej. A teraz musimy zerwać ich sieci. Chodź za mną i rób dokładnie to, co i ja.
Wstał, odwrócił starannie talerz i umieścił na okrągłej płytce w środku stołu. Widelec położył w zagłębieniu. R. Daneel dokładnie go naśladował. Talerze i nakrycia znikły.
—  Oni też wstają — rzekł R. Daneel.
—  To nic. Myślę, że tutaj do nas się nie zbliżą.
Obydwaj stanęli w kolejce posuwającej się w stronę wyjścia, skąd dochodził metaliczny odgłos wrzucanych bonów żywnościowych.
Baley obejrzał się i z niezwykłą ostrością przypomniał sobie, jak oprowadzał Bena po ogrodzie zoologicznym sześć czy siedem lat temu. Nie, chyba już z osiem, bo były to ósme urodziny Bena. Ależ ten czas leci!
Chłopiec był bardzo przejęty, gdyż nie widział nawet kota czy psa. A prócz zwierząt w ogrodzie były i ptaki. Nawet Baley trochę się zainteresował, choć zwiedzał ogród kilkanaście razy.
Ujrzenie po raz pierwszy żywych stworzeń latających w powietrzu zawsze zostawia niezapomniane wrażenie. Była pora karmienia wróbli i dozorca sypał owies do długiego korytka umieszczonego w ich klatce ludzie zdołali się przyzwyczaić do namiastek drożdżowych, ale ptaki, bardziej konserwatywne pod tym względem, domagały się prawdziwego ziarna.
Z ogłuszającym świergotem wróble ogromną chmarą zleciały na ziemię. Przypadły do korytka...
Ten właśnie obraz przyszedł Baleyowi na myśl, gdy spojrzał na stołówkę. Wróble przy korytku. Skrzywił się z obrzydzeniem.
Powinien być jakiś lepszy sposób — pomyślał.
Ale jaki? I dlaczego ten ma być zły? Dotychczas nigdy się tym nie kłopotał. Szorstkim tonem zwrócił się do Daneela:
—  Jesteś gotów?
—  Tak.
Wyszli ze stołówki. Sprawą Baleya było teraz pomyślne przeprowadzenie ucieczki.
126
Istnieje gra zwana przez chłopców „skakaniem po pasach". Jej reguły różnią się trochę w poszczególnych miastach, ale zasada pozostaje ta sama. Chłopak z San Francisco może bez trudu przyłączyć się do rozgrywki w Kairze.
Zadanie polega na tym, by szybkobieżnymi szlakami miejskimi dostać się z punktu A do punktu B, przy czym „drużynowy" powinien po drodze zgubić jak najwięcej ze ścigających go członków „drużyny". Zwycięża albo drużynowy, który do końcowego punktu dostanie się sam, albo ścigający, który nie da się zgubić.
Gra odbywa się zwykle wieczorem, przy nasileniu ruchu, gdyż tłum pasażerów komplikuje rozgrywkę i zwiększa hazard. Drużynowy prowadzi wskakując na przemian to na szybsze, to na wolniejsze pasy. Stara się zmylić ścigających, stojąc na pasie tak długo, by nie wiedzieli, w którą stronę nagle przeskoczy. Albo też szybko przebiega kilka pasów naraz, a potem raptownie staje i czeka.
Biada ścigającemu, który nieostrożnie wyskoczy o jeden pas za daleko. Nim zdąży spostrzec błąd, o ile nie jest wprost zawrotnie zręczny, wyprzedza szybko drużynowego lub pozostaje daleko w tyle. A drużynowy może jeszcze pogłębić jego błąd raptownym skokiem w dobrze pomyślanym kierunku. Gra komplikuje się wielokrotnie, gdy prócz zwykłych pasów uwzględnia się także szlaki przyśpieszone wskakując po jednej i zeskakując po drugiej stronie. W złym smaku jest unikanie szlaków przyśpieszonych i przebywanie na nich za długo.
Dorośli rzadko rozumieją atrakcyjność gry, zwłaszcza tacy, którzy jej nie uprawiali za młodu. Toteż przechodnie zazwyczaj bardzo źle traktują graczy wpadających im siłą rzeczy w drogę. Policja prześladuje ich niemiłosiernie, rodzice karzą, w szkołach i na pokazach subeterycznych piętnują. Co roku gra pociąga za sobą śmierć kilku co najmniej chłopców i kalectwo kilkudziesięciu.
A jednak nie ma sposobu na wytępienie tej gry. Im większe niebezpieczeństwo, tym większy zaszczyt w oczach kolegów. Zręczny skoczek ma wszelkie tytuły do dumy, a znany drużynowy uchodzi za bohatera.
Elijah Baley z przyjemnością wspominał, że sam kiedyś był skoczkiem. Prowadził drużynę liczącą dwudziestu chłopców trasą, Przez którą biegły aż trzy przyśpieszone szlaki. Po dwóch godzinach niezmordowanej ucieczki pogubił najzręczniejszych migaczy swojej dzielnicy i przybył do końcowego punktu sam Jeden. O tym biegu mówiono później długie miesiące.
127
Teraz Baley był po czterdziestce i już z górą dwadzieścia lat nj skakał po pasach. Ale niektóre sztuczki zostały mu w pamięci A choć nie był tak zwinny jak niegdyś, zdobył wyższość innego rodzaju: jako policjant znał Miasto niczym własną kieszeń i wiedział, gdzie jaki metalowy chodnik zaczyna się i gdzie kończy Oddalał się od stołówki szybkim, lecz niezbyt gwałtownym krokiem. Każdej chwili spodziewał się usłyszeć za sobą wołanie „Robot, robot!" Była to najbardziej ryzykowna chwila. Liczy kroki, aż poczuł sunący pod stopami pierwszy przyśpieszony pas, Odczekał parę sekund, póki R. Daneel nie znalazł się przy nim.
—  Czy idą za nami? — zapytał szeptem R. Daneela.
—  Tak, zbliżają się.
—  Długo to nie potrwa — rzekł pewien swego Baley. Popatrzy na pasy ciągnące się z obu stron: po lewej, im dalszy pas, tym szybciej unosił swój ładunek ludzki. Codziennie po kilka razy znajdował się na pasach, ale minęło już z górą siedem tysięcy dni; odkąd przyginał kolana szykując się do biegu. Teraz wracały mu dawne wspomnienia i pod ich wpływem krew coraz prędzej krążyła mu w żyłach. Zapomniał całkowicie, że kiedy pewnego razu przyłapał Bena na skokach, pouczał go wtedy bez końca
i groził mu oddaniem pod nadzór policji.
Lekko i sprawnie, w zdwojonym tempie „normalnym" przebiegi na ukos pasy. Przechylił się ostro w tył. Był prawie przy samym szlaku lokalnym. Zdawało się, że już już wskoczy, gdy nagle dai raptownie unik w przeciwnym kierunku, przepychając się wśród gęstniejących tłumów na pasy wolniejsze.
Na jednym z nich przystanął i dał się unosić z łagodną prędkością piętnastu mil na godzinę.
—  Ilu ich jest teraz, Daneelu?
—  Tylko jeden. — Robot trzymał się jego boku, spokojny, opanowany.
—  Musiał dobrze skakać za młodu! Ale i on odpadnie! Baley całkowicie odzyskał już pewność siebie i doznawał
dawno już nie odczuwanych wrażeń. Polegały one częściowo jakby na pogrążeniu się w jakimś obrzędzie niedostępnym dla obcych, częściowo na fizycznym doznaniu, kiedy wiatr dął prosto w twarz, a wreszcie na ostrym poczuciu niebezpieczeństwa.
— To się nazywa wybieg boczny — objaśnił szeptem RDaneeła.
Posuwał się wyciągniętymi krokami wzdłuż tego samego pasa bez żadnego wysiłku rozpychając przechodniów. Nieznacznie 128
ujżał się do skraju pasa, ale tempo zachował wciąż takie samo, tak że widok jego głowy płynącej równomiernie w tłumie sprawiał „2 hipnotyczne wrażenie. O to mu właśnie chodziło.
Nagle, zmieniając krok, zboczył o dwa cale i znalazł się na sąsiednim pasie. Poczuł ból w mięśniach, ale utrzymał równowagę.
Dał nurka w zbitą gromadę przechodniów i wynurzył się na czterdziestomilowym pasie.
—  A jak teraz? — zagadnął R. Daneela.
—  Dalej się nas trzyma — odparł tamten spokojnie.
Baley zacisnął usta. Nie było już teraz wyjścia, trzeba było zrobić użytek ze szlaków przyśpieszonych. To zaś wymagało prawdziwej sprawności; może większej, niż Baley zachował.
Rozglądał się nerwowo. Gdzie właściwie znajdowali się teraz? Tuż obok mignęła ulica B22. Dokonał błyskawicznych obliczeń, przebiegł kilka pasów i skoczył na pomost ulicznego szlaku.
Gdy Baley z R. Daneelem przeciskali się między poręczami, na obojętnych, znużonych podróżą twarzach pasażerów pojawił się wyraz zgorszenia.
—  Cóż to znowu! — krzyknęła jakaś kobieta przytrzymując rękoma kapelusz.
—  Przepraszam — bąknął Baley, ciężko dysząc z wysiłku. Przecisnął się poprzez tłum pasażerów i był już po drugiej
stronie, gdy w ostatniej chwili jeden z potrąconych pchnął go ze złością w plecy. Baley zatoczył się i upadł.
Rozpaczliwie próbował utrzymać się na nogach. Upadł na granicy dwóch pasów i nagła zmiana szybkości powaliła go najpierw na kolana, a potem przewróciła na bok.
Widział już nieuchronne zderzenie się z mnóstwem ludzi, rosnący zamęt na ruchomym pasie, groźne kłębowisko, jakie zawsze się kończy odwiezieniem kilku osób ze złamanymi rękoma czy nogami do najbliższego szpitala.
Wtem poczuł podtrzymujące go ramię R. Daneela. Po chwili stał już na nogach, uniesiony nadludzką siłą.
—  Dziękuję — szepnął Baley.
Nie było jednak czasu na jakąkolwiek rozmowę. Baley popędził zygzakiem w poprzek coraz powolniejszych pasów celując tak, by trafić w sam punkt ich styku z serią pasów szlaku pośpiesznego. Minęło kilkadziesiąt sekund i już skakał po pasach przyśpieszonych, aż znalazł się na platformie ekspresu.
?— Czy widać go za nami?
—  Nie, ani śladu.
— Świetnie. Ale z ciebie byłby wspaniały skoczek, Daneelni No, jazda dalej!
Nowa seria pasów przyśpieszonych, aż wreszcie stanęli przed wielką bramą jakiegoś urzędowego gmachu. Przed nimi wyrós strażnik.
—  Sprawa służbowa! — zawołał Baley ukazując znaczek. Weszli do środka.
—  Siłownia — powiedział Baley. — Teraz już nie mogą nas dopaść.
Baley bywał już nieraz w siłowniach; w tej także. Zawsze jednak doznawał przykrego uczucia, nieomal grozy. Przyczyniała się do tego myśl, że jego ojciec zajmował kiedyś wysokie stanowisko w takich właśnie zakładach. Zajmował je, nim...
Wokoło rozlegał się warkot olbrzymich generatorów w środkowym szybie siłowni, w powietrzu unosił się ostry zapach ozonu, a w oddali jarzyły się groźne czerwone linie wskazując granicę, której nie wolno było nikomu przekroczyć bez odzieży ochronnej. Gdzieś, w jakimś punkcie siłowni Baley nie wiedział dokładnie zużywano każdego dnia funt rozszczepialnej materii. Codziennie też wydalano  promieniotwórcze  resztki,  tak zwany  „gorący popiół", który za pomocą sprężonego powietrza spychano ołowianymi rurami do odległych jaskiń, położonych pól mili pod dnem oceanu.  Baley nieraz się zastanawiał,  co  będzie,  gdy jaskinie zostaną napełnione.
—  Nie podchodź do  czerwonych linii — burknął do  RDaneela. I zaraz potem dodał z niezbyt mądrą miną: — Ale tobie to pewnie nic nie szkodzi.
—  Czy chodzi o radioaktywność? — spytał Daneel.
—  Tak.
—  W takim razie to może mi zaszkodzić. Promienie gamma niszczą delikatny układ mózgu pozytonowego. Zaszkodziłyby mi o wiele prędzej niż tobie.
—  Co? Czy mogłyby ciebie zabici
—  Trzeba by wbudować nowy pozytonowy mózg. Ponieważ nie ma  dwóch jednakowych,  powstałaby nowa  osobowość. A Daneel, z którym teraz rozmawiasz, byłby w pewnym sensie trupem.
—  Nie miałem o tym pojęcia — rzekł z powątpiewaniem Baley. — Pójdziemy tędy, tą pochylnią w górę.
—  Na ogół nie mówi się o tym. Kosmopol chce przekonać Ziemian o naszej użyteczności, a nie o słabościach.
130
 To dlaczego mi o tym mówisz? r. Daneel spojrzał Baleyowi prosto w oczy.  Jesteś moim partnerem, Elijah. Więc trzeba, żebyś znał moje słabości i braki. Baley odchrząknął, ale nic nie umiał powiedzieć.
—  Skręcamy tędy — odezwał się po  chwili. — Jesteśmy wszystkiego ćwierć mili od naszego mieszkania.
Mieszkanie było brzydkie, trzeciej klasy. Mały pokój — dwa łóżka, dwa składane krzesła i szafa ścienna. Wbudowany ekran subeteryczny nie dawał się regulować i działał tylko w określonych godzinach; ale wtedy właśnie nie można go było wyłączyć. Nie było umywalki ani instalacji kuchennej, choćby do zagotowania wody. W kącie widniał brzydki otwór rury śmietnikowej.
—  Trudno — westchnął Baley. — Jakoś tu wytrzymamy.
R. Daneel podszedł do rury śmietnikowej. Za dotknięciem rozchyliła się jego koszula ukazując gładką i muskularną, przynajmniej na wygląd, klatkę piersiową.
—  Co robisz? — spytał Baley.
—  Usuwam spożyte jedzenie. Gdybym tego nie zrobił, zaczęłoby się psuć, a wtedy budziłbym niesmak.
R. Daneel przyłożył dwa palce pod piersią i przycisnął w dokładnie określony sposób. Pierś otworzyła się wzdłuż. R. Daneel sięgnął do wnętrza i spomiędzy lśniących, metalowych urządzeń wydobył przezroczysty woreczek na pół wypełniony. Otworzył go, podczas gdy Baley przyglądał się temu ze zgrozą.
—  Jedzenie — rzekł R. Daneel po chwili wahania — jest absolutnie czyste. Nie ślinię i nie żuję. Potrawy były wciągnięte za pomocą aparatury ssącej. Są całkowicie do zjedzenia.
—  Tak — odparł łagodnie Baley — ale ja, widzisz, nie jestem głodny. Możesz to wyrzucić.
Sądząc na oko, woreczek żywnościowy R. Daneela był z plastiku fluorowęglowego. W każdym razie nic do niego nie przywierało, a zawartość z łatwością dała się usunąć. Znikła w otworze rury, a Baley pomyślał, że jest to mimo wszystko marnowanie jedzenia.
Usiadł na łóżku i zdjął koszulę.
—  Proponuję — rzekł — wymarsz jutro z samego rana.
—  Z jakichś określonych powodów?
—  Nasi przyjaciele nie znają tego adresu. Tak mi się przynajmniej zdaje. Jeżeli wyjdziemy wcześnie, zwiększy to nasze bezpieczeństwo. Pójdziemy do ratusza i tam zdecydujemy, czy nasza współpraca może dalej trwać.
—  Myślisz, że nie?
—  Nie możemy — rzekł oschle Baley wzruszając ramionami . odbywać takich biegów codziennie.
—  Ale mnie się wydaje...
R. Daneel nie dokończył. Przerwał mu ostry czerwony bfysjt sygnałowy w drzwiach.
Baley podniósł się i w milczeniu wydobył rozsadzacz. Sygna znowu rozbłysnął.
Skradając się, Baley podszedł do drzwi i, z palcem na cynglu. nacisnął przełącznik jednokierunkowej płytki optycznej. Płytka była w nieszczególnym gatunku, mała i niezbyt przezroczysta. Wystarczyła jednak dla ukazania za drzwiami postaci Bena.
Baley błyskawicznie otworzył drzwi, chwycił rękę syna podnoszącą się jeszcze raz do sygnału i wciągnął Bena do środka.
Rzucony o ścianę chłopiec oparł się o nią i powoli przychodzi! do siebie.
—  Tatku! — zawołał rozcierając rękę. — Po co mnie szarpiesz. Baley zatrzasnął drzwi i wpatrywał się w płytkę. Ale w korytarzu nikogo nie było widać.
—  Czy nie było nikogo za drzwiami, Ben?
—  Nie! Ale śpieszyłem się bardzo, żeby zobaczyć, czy nic ci się nie stało.
—  Dlaczego miałoby mi się coś stać?
—  Nie wiem, mama się bała. Wciąż płakała, jęczała i mówiła, że muszę cię odszukać. Powiedziała, że jak ja nie pójdę, to ona pójdzie sama, a wtedy nie wiadomo, co może być. Po prostu zmusiła mnie.
—  A jak ty mnie znalazłeś? — spytał Baley. — Czy matka wie, gdzie jestem?
—  Nie, nie wie. Pytałem w twoim biurze.
—  I powiedzieli ci?
Niezwykłe zachowanie ojca zdumiało Bena.
—  No tak — odparł ściszonym głosem. — A czy mieli mi nie mówić?
Baley i Daneel spojrzeli po sobie.
—  A gdzie jest teraz matka? — spytał Baley wstając. — W mieszkaniu?
—  Nie. Byliśmy na kolacji u babci i mama tam została. A ja też miałem wrócić. Zaraz, jak sprawdzę, czy ci się nic nie stało.
—  Zostaniesz tutaj.  Czy zwróciłeś  uwagę,  Daneelu,  gdzie mieści się blokowy wizjofon?
132
 Owszem — odparł robot. — Czy zamierzasz tam iść?  Muszę. Muszę porozmawiać z Jessie.
 Czy nie byłoby bardziej logiczne, żeby to zrobił Bentley?
Jest w tym pewne ryzyko, a on jest mniej wartościowy.
—   Co?... — zawołał Baley. Ale zaraz pomyślał, że właściwie nie ma sensu się irytować, i wyjaśnił spokojniejszym głosem: — jsfie rozumiesz tego, Daneelu.  U nas nie jest przyjęte, żeby narażać niedorosłego syna na niebezpieczeństwo, choćby nawet to było logiczne.
—  Niebezpieczeństwo! — pisnął Ben przerażony i zachwycony. — Co się tu dzieje, tatku?
—  Nic takiego. W każdym razie to nie twoja rzecz, rozumiesz? Kładź się spać. Chcę, żebyś był w łóżku, kiedy wrócę, słyszysz?
—  Ojej, mógłbyś przecież powiedzieć. Nie puszczę pary z ust.
—  Marsz do łóżka!
—  Ojej!
IStojąc przy wizjofonie Baley rozpiął kamizelkę, by w każdej chwili móc użyć rozsadzacza. Podał swój numer i czekał, aż maszyna elektroniczna w centrali sprawdzi, czy ma prawo do połączenia. Czekał krótko, gdyż funkcjonariusze tajnej policji mogą bez ograniczeń łączyć się w sprawach służbowych. Zaraz też podał numer swojej teściowej. Mały ekran u dołu aparatu rozświetlił się ukazując jej twarz.
—  Mamo — rzekł półgłosem Baley — zawołaj Jessie.
Jessie musiała na niego czekać, gdyż zaraz się pokazała. Baley spojrzał jej w twarz, po czym świadomie zaciemnił ekran.
—  Przysłałaś tu Bena, Jessie. O co chodzi? — spytał rozglądając sięciągle na boki.
— Czy nic ci się nie stało?
—  Z całą pewnością nic. Może wreszcie się uspokoisz.
—  Ach, Lije, tak strasznie się bałam!
—  Z jakiego powodu? — rzucił sucho.
—  Wiesz dobrze. Twojego towarzysza.
—  Ale dlaczego?
—  Mówiłam ci wczoraj w nocy. Będą wielkie przykrości.
—  Zawracanie głowy. Ben będzie nocował u mnie, a ty kładź się spać. Dobranoc, kochanie.
Przerwał połączenie i odczekał chwilę, nim ruszył z powrotem. Twarz miał szarą ze strachu.
Gdy wrócił, Ben stał na środku pokoju. Jedną z kontaktowym soczewek włożył do małego kubka próżniowego, drugą mk nadal w oku.
—  Tatku — jęknął Ben — czy jest tu trochę wody? pan 01ivaw mówi, że nie mogę iść do toalety.
—  Ma rację; nie możesz. Wsadź soczewkę z powrotem do oka. Nic ci się nie stanie, jak na jedną noc ich nie wyjmiesz.
—  Dobrze. — Ben założył soczewkę z powrotem, odstawi kubek i wśliznął się pod kołdrę. — Ojej, co za materac!
—  Chyba ci to nie zrobi różnicy — zwrócił się Baley do R. Daneela — jeżeli dzisiaj się nie położysz?
—  Oczywiście, że nie. Ale zaciekawiły mnie te dziwne szkiełka, które Bentley nosi na oczach. Czy wszyscy u was je noszą?
—  Tylko niektórzy — odparł z roztargnieniem Baley. — Ja na przykład, nie.
—  A do czego to służy?
Baiey był zbyt pogrążony w myślach, by odpowiedzieć. A myśli miał niemiłe.
owiatła wygasły.
Baley czuwał. Dochodził go oddech Bena, równy, głęboki i cokolwiek chrapliwy. Odwrócił głowę i widział zarys postaci R. Daneela, który siedział nieruchomo na krześle, twarzą zwrócony do drzwi. Wreszcie zasnął.
Śniło mu się, że Jessie spada do komory napełnionej rozszczepialnym pierwiastkiem, w siłowni jądrowej. Spada coraz głębiej, z krzykiem wyciąga do niego ramiona, a on nie może się ruszyć. Stoi jakby przymarzły poza czerwoną linią i widzi, jak jej postać maleje spadając, aż staje się nie większa od kropki.
Patrzył na nią, ale nie mógł się ruszyć. A wiedział we śnie, że to on sam ją zepchnął.
12.
Zdanie eksperta
Dyrektor Julius Enderby wchodząc do biura zobaczył Elijaha Baleya, który skłonił się z wyrazem znużenia.
—  Chyba nie będziesz twierdził, że siedziałeś tu całą noc? — mruknął dyrektor patrząc na zegar.
—  Nie, nie będę — rzekł Baley.
—  Czy stało się coś w nocy? — spytał szeptem dyrektor. Baley pokręcił przecząco głową.
—  Przyszło mi na myśl — ciągnął Enderby — że może nie doceniałem możliwości rozruchów. Jeżeli było coś...
—  Boże święty! — przerwał mu Baley. — Gdyby coś się stało, tobym powiedział. Ale nic nie było.
—  No dobrze. — Dyrektor poszedł dalej, aż znalazł się za drzwiami swojego gabinetu.
On w każdym razie spał tej nocy — pomyślał Baley patrząc za Enderbym.
Pochylił się nad biurkiem, usiłując sporządzić szablonowy meldunek z wydarzeń ostatnich dwóch dni. Ale słowa, jakie wystukiwał palcami, były zamazane i rozdygotane. Po chwili dopiero uprzytomnił sobie czyjąś obecność przed biurkiem i podniósł głowę.
—  Czego chcesz?
 pomyślał Baley.Opłaca się by
Przed nim stał R. Sammy. Osobisty adiutant Juliusa dyrektorem.
—  Dyrektor cię wzywa, Lije — rzekł R. Sammy z nieodmien nym uśmiechem. — Chce, żebyś zaraz przyszedł.
—  Dopiero co mnie widział — odparł Baley i machnął ręką. — Powiedz, że przyjdę później.
—  On chce, żebyś przyszedł zaraz — powtórzył R. Sammy.
—  Dobrze już, dobrze. A teraz idź.
Robot cofnął się mówiąc: „Dyrektor chce, żebyś zaraz przyszedł, Lije. Mówi, żeby zaraz."
—  Boże święty! — zgrzytnął zębami Baley. — Idę już, idę! — Wstał i ruszył w stronę gabinetu, a R. Sammy umilkł.
—  Do licha, dyrektorze — zawołał wchodząc Baley — nie przysyłaj po mnie tej sztuki, dobrze?
—  Usiądź, Lije — odparł zmęczonym głosem dyrektor. Baley usiadł i spojrzał na niego. Może niesprawiedliwy jest dla
Juliusa? Kto wie, może i on nie spał? Wyglądał naprawdę na zmęczonego.
Dyrektor trzymał w ręku jakiś papierek.
—  Wykaz podaje, że łączyłeś się falą izolowaną z doktorem Gerrigelem w Waszyngtonie?
—  Tak jest, dyrektorze.
—  Ponieważ rozmowa była z izolacją, więc w wykazie nie ma oczywiście jej treści. O co ci chodziło?
—  O wiadomości natury ogólnej.
—  Ten doktor jest robotykiem, prawda?
—  Tak jest.
Dyrektor wysunął dolną wargę, co nagle nadało mu wygląd nadąsanego dziecka.
—  Do czego ci to potrzebne? O jakie wiadomości ci chodzi?
—  Sam jeszcze dobrze nie wiem. Myślę tylko, że w sprawie tego rodzaju mogą się przydać wiadomości na temat robotów. — Baley postanowił, że więcej nic o tym nie powie. Nie da z siebie wyciągnąć żadnych szczegółów.
—  A ja   bym   tak   nie  myślał.   Nie  sądzę,   żeby   to   był rozumny krok.
—  Dlaczego, dyrektorze?
—  Im mniej ludzi będzie o tym wiedziało, tym lepiej.
—  Powiem mu tylko tyle, co konieczne.
—  Mimo to nie sądzę, by to był rozumny krok. 136
Baley zaczynał już tracić cierpliwość.
—  Czy mam rozkaz odwołać spotkanie? — zapytał.
—  Nie, nie. Rób, jak uważasz. Przecież ty prowadzisz dochodzenie. Tylko...
—  Tylko co?
—  Nic — odparł dyrektor potrząsając głową. — A gdzie on jest? Wiesz, kogo mam na myśli.
Baley wiedział.
—  Daneel sprawdza kartotekę w archiwum — odparł. Enderby milczał dłuższy czas. Wreszcie spytał:
—  Nie zdaje mi się, żebyśmy robili jakieś postępy...
—  Jak dotąd, nie. Ale to może się zmienić.
—  No dobrze — powiedział dyrektor, choć wygląd jego nie świadczył, by rzeczywiście tak myślał.
Wróciwszy do swego biurka Baley zastał tam R. Daneela.
—  I co? Znalazłeś coś? — zagadnął go cierpko.
—  Przejrzałem — odparł R. Daneel — dość zresztą pobieżnie, kartotekę i znalazłem w niej dwóch spośród ludzi, którzy ścigali nas wczoraj i którzy prócz tego byli przed sklepem z obuwiem.
—  Pokaż!
R. Daneel położył przed Baleyem dwie karty wielkości znaczków pocztowych. Pokryte były rzędami kropek stanowiących szyfr. Robot przyniósł przenośny rozszyfrowywacz i umieścił jedną z kart w odpowiednim otworze. Kropki miały inne niż reszta kartek własności przewodzenia prądu. Wskutek tego pole elektromagnetyczne przechodząc przez kartę ulegało bardzo swoistym zniekształceniom. Pod wpływem tych zniekształceń mały ekran nad aparatem pokrył się słowami. Słowa te, nie zaszyfrowane, wypełniłyby szereg arkuszy papieru. A zrozumieć je mógłby tylko posiadacz oficjalnego rozszyfrowywacza policyjnego.
Baley starannie przestudiował materiał. Pierwszą osobą był Francis Clousarr, lat trzydzieści trzy w chwili aresztowania półtora roku temu. Powód aresztu: podżeganie do rozruchów. Pracownik Drożdżowni Nowojorskich. Dalej był adres, stosunki rodzinne, kolor oczu i włosów, znaki szczególne, wykształcenie, przebieg zatrudnienia, sylwetka psychoanalityczna, sylwetka fizyczna, a wreszcie odsyłacz do katalogu zdjęć.
—  Oglądałeś zdjęcie? — spytał Baley.
—  Tak.
Osobą drugą był Gerhard Paul. Baley rzucił okiem na dane tej karty i skrzywił się.
—  To wszystko na nic.
—  Tego bym nie powiedział — rzekł R. Daneel. — Jeżeli istnieje organizacja Ziemian zdolna do popełnienia badanej przez nas zbrodni, to ci dwaj są członkami. Chyba tak, prawda? Czy nie należy ich zatem przesłuchać?
—  Nic z nich nie wydobędziemy.
—  Obydwaj byli przed sklepem z obuwiem i w stołówce. Tego nie mogą się wyprzeć.
—  To, że byli, nie jest jeszcze przestępstwem. A poza tym mogą się wyprzeć. Mogą po prostu twierdzić, że tam nie byli. I co wtedy? Jak im udowodnimy, że kłamią?
—  Ja ich widziałem.
—  To żaden dowód! — zawołał z wściekłością Baley. — Żaden sąd, gdyby doszło do tego, nie da wiary, że wśród miliona ludzi mogłeś zapamiętać dwie twarze.
—  Ale jest oczywistą rzeczą, że mogłem.
—  Tak, ale powiedz w sądzie, kim jesteś. Jak tylko to zrobisz, przestaniesz być świadkiem. Wy nie możecie zeznawać przed żadnym sądem na Ziemi.
—  Widzę z tego — rzekł R. Daneel — że zmieniłeś zdanie.
—  W jakim sensie?
—  Wczoraj w stołówce powiedziałeś, że nie ma potrzeby ich aresztować. Twierdziłeś, że skoro pamiętam ich twarze, możemy aresztować ich w każdej chwili.
—  Tak,   ale  tego  nie przemyślałem  —  odparł  Baley.  — Powiedziałem głupstwo. To niemożliwe.
—  Nawet biorąc pod uwagę względy psychologiczne? Przecież nie będą wiedzieli, że nie mamy prawnych dowodów ich udziału w spisku.
— Słuchaj — Baley mówił z widocznym napięciem — za pół godziny będzie tu doktor Gerrigel z Waszyngtonu. Czy możesz zaczekać, aż się z nim rozmówię? Możesz?
— Zaczekam — odparł R. Daneel.
.Anthony Gerrigel był bardzo skrupulatnym i bardzo uprzejmym człowiekiem i wcale nie sprawiał wrażenia jednego z najwybitniejszych robotyków na Ziemi. Spóźnił się o dobry kwadrans i niezmiernie za to przepraszał. Baley, blady ze złości wywołanej rosnącym niepokojem, przyjął te przeprosiny wzruszeniem ramion. Sprawdził, czy zamówiona przezeń sala konferencyjna D 138
;eSt wolna, wydał polecenie, by przez godzinę nie przeszkadzano jin pod żadnym pozorem i poprowadził doktora Gerrigela i R. paneela korytarzem, a następnie pochylnią do jednego ze ściśle izolowanych pomieszczeń.
Zamknąwszy drzwi Baley zbadał dokładnie ściany. W ręku trzymał pulsometr, którego równy i ciągły terkot ustałby w wypadku najlżejszej nawet luki w izolacji. Przebadał aparatem sufit i podłogę oraz, ze szczególną uwagą, drzwi. Żadnej luki nie było. Usiedli.
Dr Gerrigel uśmiechnął się nieznacznie. Wyglądał na człowieka, który się tylko nieznacznie uśmiecha. Ubrany był z przesadną schludnością, szpakowate włosy miał starannie zaczesane do tyłu, a twarz różową i niby świeżo wymytą. Siedział sztywno, jakby matczyne nauki, aby trzymał się prosto, na zawsze usztywniły mu kręgosłup.
—  Zachowuje się pan — rzekł do Baleya — jakby w grę wchodziły rzeczy wprost niezwykłe.
—  Bo naprawdę są bardzo ważne, panie doktorze. Potrzebne mi są wiadomości o robotach, a tych wiadomości bodaj pan jeden może mi udzielić. Oczywiście cała nasza rozmowa jest ściśle tajna i zarząd Miasta liczy, że zapomni pan o niej, jak tylko pan stąd wyjdzie. — Baley spojrzał na zegarek.
Uśmiech znikł z twarzy robotyka.
—  Niech mi pan jednak pozwoli wytłumaczyć moje spóźnienie — wrócił do tematu, który widocznie wciąż go nurtował. — Miałem  tu  przylecieć,  ale  odstąpiłem  od  tego.   Bo  choruję w powietrzu.
—  To rzeczywiście przykre — odparł Baley. Odłożył pulsometr, ale przedtem sprawdził jego działanie. Wreszcie usiadł.
—  Ściśle mówiąc cierpię nie na lęk przestrzeni, a na chorobę nerwową. Lekka forma agorafobii. Nic szczególnego, ale przykre. Więc wolałem skorzystać ze szlaku szybkobieżnego.
—  Agorafobia? — spytał z nagłym zaciekawieniem Baley.
—  To  brzmi  gorzej,  niż jest w rzeczywistości — odrzekł robotyk. — Po prostu niemiłe wrażenie, jakiego się często doznaje w samolocie. Czy latał pan kiedy?
—  Wiele razy — stwierdził Baley.
—  W takim razie musi pan wiedzieć, o co mi chodzi. Uczucie, że człowieka otacza pustka, od której dzieli go tylko trochę metalu. Niegroźne, a bardzo przykre.
—  Więc pan odbył drogę ekspresem?
 iv.
—  Z Waszyngtonu aż do samego Nowego Jorku?
—  Ach, już podróżowałem tak przedtem. To bardzo proste odkąd zbudowano tunel Baltimore—Filadelfia.
Istotnie tak było. Baley nie odbywał sam tej podróży, ale wiedział, że jest całkiem możliwa. W ciągu ostatnich dwustu lat Waszyngton, Baltimore, Filadelfia i Nowy Jork rozrosły się tak bardzo, że się niemal stykały. Ten Jcawał wybrzeża nazywano niemal oficjalnie Czwórmiastem i wiele osób wypowiadało się na rzecz zespolenia administracyjnego i utworzenia jednego supermiasta. Baley był przeciwnikiem takiej koncepcji. Sam Nowy Jork był już za duży dla sprawnego funkcjonowania centralistycznego  zarządu.  A  miasto jeszcze większe,  liczące  ponad pięćdziesiąt milionów ludności, załamałoby się pod własnym ciężarem.
— Niestety — ciągnął dr Gerrigel — nie złapałem połączenia w Filadelfii i przez to straciłem sporo czasu. Ponadto miałem trudności w zdobyciu pokoju w hotelu. Dlatego się spóźniłem.
— Niech pan się tym nie przejmuje, doktorze. Ale to, co pan mówi, jest swoją drogą ciekawe. Jeśli nie lubi pan samolotów, co by pan powiedział o wyprawie za miasto piechotą?
—  A w jakim cełu? — dr Gerrigel był zdziwiony i nawet dość niespokojny.
—  To czysto retoryczne pytanie. Wcale nie proponuję, żeby pan naprawdę się wybrał. Chciałem tylko wiedzieć, co pan o tym myśli.
—  Myślę, że byłoby to bardzo nieprzyjemne.
—  A powiedzmy,  że musiałby pan  wyjść z miasta  nocą i otwartą przestrzenią zrobić dobre pół mili na piechotę.
—  Hm... Myślę, że nie dałbym się na to namówić.
—  Nawet gdyby to było konieczne?
—  Gdyby chodziło o uratowanie życia mojego czy moich najbliższych, może bym spróbował... — odparł z zakłopotaniem. — Czy mógłby mi pan wyjaśnić, do czego te pytania zmierzają?
— Powiem panu. Popełniono zbrodnię. Wyjątkowo brutalne morderstwo.  Nie mogę panu podać szczegółów.  Ale istnieje teoria, że morderca dla dokonania zbrodni uczynił to właśnie, o czym mówiliśmy: odbył pieszą wyprawę nocą, sam na otwartej przestrzeni. Zastanawiałem się, co za człowiek mógł to zrobić. Doktor Gerrigel zadrżał.
140
— Nie znam nikogo takiego. Ja na pewno bym nie mógł. jyfyślę jednak, że wśród wielu milionów dałoby się znaleźć kilka jednostek dość wytrzymałych.
—  Ale nie uważa pan za rzecz prawdopodobną, by człowiek był zdolny do tego.
—  Nie. Na pewno nie.
—  W takim razie, gdyby istniało inne wytłumaczenie zbrodni, dopuszczalne wytłumaczenie, należy je rozważyć.
Doktor Gerrigel wyprostował się jeszcze bardziej. Twarz jego wyrażała rosnące zakłopotanie. Założył ręce na piersi.
—  Czy ma pan na myśli jakieś konkretne rozwiązanie?
—  Tak. Wydaje mi się, że na przykład robot mógłby bez trudu pokonać otwartą przestrzeń.
Doktor Gerrigel zerwał się z miejsca.
—  Ach, drogi panie!
—  Co się stało?
—  Pan przypuszcza, że robot mógłby popełnić zbrodnię?
—  A dlaczego nie?
—  Morderstwo? Zamordować człowieka?
—  Tak. Ale niech pan usiądzie, panie doktorze. Robotyk usiadł.
—  Drogi panie — powiedział — wchodzą tu w grę dwa czyny: przejście otwartą przestrzenią i morderstwo. To drugie człowiek mógłby popełnić z łatwością, ale z wielkim trudem zdobyłby się na  pierwsze.   Robot  mógłby  z łatwością  wykonać  pierwszą czynność, ale drugą... to absolutna niemożliwość. Jeśli nieprawdopodobną teorię chce pan zastąpić przez niemożliwą...
—  „Niemożliwa" to piekielnie stanowcze słowo, doktorze.
—  Słyszał pan o pierwszym prawie robotyki?
—  Naturalnie. Mogę je nawet przytoczyć: „Robot nie może wyrządzić krzywdy człowiekowi ani też przez swą bierność dopuścić, by człowieka spotkała krzywda." Ale — ciągnął Baley, mierząc palcem w pierś robotyka — dlaczego nie można by zbudować robota bez pierwszego prawa? Co w tym jest niemożliwego?
Doktor Gerrigel patrzył zdumiony; wreszcie wybełkotał:
—  Ach, drogi panie!
—  Dlaczego? — powtórzył Baley. — Niechże pan odpowie.
—  Proszę pana — odrzekł dr Gerrigel. — Nawet jeśli pan nie zna się na robotyce, musi pan chyba wiedzieć, jak olbrzymiej pracy wymaga budowa mózgu pozytonowego, zarówno pod względem matematycznym, jak i elektronicznym.
— Z grubsza biorąc wiem — odparł Baley. Pamiętał dokładnie swoją wizytę w fabryce robotów. Udał się tam służbowo i widział ogromną bibliotekę długich mikrofilmów, z których każdy zawierał matematyczną formułę dla jednego typu mózgu pozytonowego. Mimo całego skondensowania znaków przejrzenie takiego mikrofilmu przy przeciętnej szybkości odczytywania wymagało przeszło godziny. A nie było dwóch jednakowych mózgów, nawet jeśli je budowano według bardzo sztywnych reguł.  Baleyowi  wytłumaczono,  że jest  to skutek Zasady Niepewności Heisenberga. Wymagała ona uzupełnienia każdego  mikrofilmu  suplementem  uwzględniającym  możliwe odmiany.
Istotnie była to kolosalna praca. Baley nie mógł temu zaprzeczyć.
— W takim razie musi pan rozumieć — mówił dr Gerrigel —
że plan nowego typu mózgu pozytonowego nie może być dziełem
jednego wieczoru, choćby nawet chodziło o drobne tylko zmiany.
Zwykle zabiera to mniej więcej rok pracy całego personelu
laboratoryjnego fabryki średniej wielkości. Ale i taka olbrzymia
praca nie mogłaby wystarczyć, gdyby nie to, że podstawowa
teoria obwodów została ujęta w standardowy wzór i może być
użyta za punkt wyjścia dla dalszych opracowań. Ta standardowa
teoria  podstawowa  obejmuje  trzy prawa  robotyki:  pierwsze
prawo, które pan przytoczył;  drugie prawo, które głosi, że:
„Robot musi spełniać rozkazy wydawane mu przez ludzi, chyba
że te rozkazy pozostają w sprzeczności z pierwszym prawem";
i wreszcie trzecie prawo, które brzmi: „Robot musi bronić
własnego istnienia, póki ta ochrona nie znajdzie się w sprzeczności
z pierwszym lub drugim prawem". Rozumie pan?
W tym momencie odezwał się R. Daneel, który z wielką uwagą śledził przebieg całej rozmowy.
— Przepraszam cię, Elijah, ale chcę się upewnić, czy dobrze pojąłem doktora Gerrigela. Chce pan powiedzieć, panie doktorze, jeśli się nie mylę, że wszelka próba zbudowania robota, którego pozytonowy mózg nie działałby zgodnie z trzema prawami, wymagałaby przede wszystkim opracowania nowej teorii podstawowej, a to z kolei zajęłoby wiele lat.
— Tak — odparł z zadowoleniem robotyk. — To właśnie miałem na myśli, panie...
Baley odczekał chwilę,  po  czym  wyraźnie przedstawił R. Daneela.
142
— To jest Daneel Olivaw, panie doktorze.
.— Miło mi pana poznać — dr Gerrigel wyciągnął dłoń i uścisnął rękę R. Daneela. — Według mojej oceny — ciągnął — trzeba by zużyć pięćdziesiąt lat na rozwinięcie podstawowej teorii nieasenicznego mózgu pozytonowego, czyli takiego, z którego podstawowe przesłanki trzech praw zostałyby usunięte, oraz na doprowadzenie takiej teorii do momentu, w którym na jej zasadzie można by budować roboty zbliżone do nowoczesnych modeli.
—  I nigdy tego nie próbowano? — spytał Baley. — Chodzi mi, panie doktorze, o to, że budujemy roboty już od wielu tysięcy lat. Czy w ciągu tak długiego czasu żadna jednostka lub grupa nie zdobyła się na podjęcie podobnej próby?
—  Możliwość w zasadzie istniała — odparł robotyk — ale takiej pracy nikt by się nie podjął.
—  Trudno mi w to uwierzyć. Ciekawość ludzka zdolna jest do wszystkiego.
—  A jednak nie była zdolna do budowy robota nieasenicznego. Bo rodzaj ludzki, drogi panie, ma silny kompleks Frankensteina.
—  Co takiego?
—  Popularne określenie zaczerpnięte z pewnej średniowiecznej powieści. Była to powieść o robocie, który zwrócił się przeciw swemu twórcy. Sam nie czytałem tego, ale to nieważne. Chodzi mi o stwierdzenie, że robotów bez pierwszego prawa po prostu się nie buduje.
—  Czyżby nawet nie  było  teoretycznej  podstawy  dla  ich budowy?
—  O ile wiem, nie ma. A moja wiedza — dodał z uśmiechem zadowolenia — jest dość rozległa.
—  Czy robot z wbudowanym pierwszym prawem nie mógłby zabić człowieka?
—  Nigdy. Chyba że wskutek zupełnego przypadku albo dla uratowania życia co najmniej dwóch innych ludzi. Przy czym, w obu sytuacjach, wbudowany pozytonowy potencjał zniszczyłby całkowicie mózg.
—  No dobrze — powiedział Baley. — Wszystko to dotyczy oczywiście sytuacji na Ziemi, prawda?
—  Oczywiście.
—  A jak rzecz wygląda na Światach Zaziemskich? Pewność siebie doktora Gerrigela trochę jakby zmalała.
—  Mój Boże! Dokładnie nie znam tej sytuacji, ale jestem
«edzidibyśmy „
 "»™„ano
 teorie
.;uvwtiiua. Czy można?
— źiqz tak, proszę! — Bezradnym wzrokiem spojrzał na Baleya, a potem na R. Daneela. — Skoro, jak pan mówi, jest to tak ważna sprawa, uczynię wszystko, co w mojej mocy, aby panu dopomóc.
— Dziękuję, panie doktorze. Chodzi mi o to, dlaczego roboty
są  człekokształtne?  Przez  całe  życie  uważałem  to  za  rzecz
naturalną. Ale teraz uprzytomniłem sobie, że właściwie nie znam
powodu. Dlaczego robot musi mieć głowę, ręce i nogi? Dlaczego
przypomina mniej lub więcej człowieka?
—  Chce pan  wiedzieć,  dlaczego roboty nie są  budowane funkcjonalnie jak wszystkie inne maszyny?
—  Tak jest — odparł Baley. — Dlaczego?
—  Doprawdy — rzekł dr Gerrigel z uśmiechem — zdaje mi
się,  że  trochę się pan  spóźnił na świat.  Wczesna literatura
robotyczna pełna jest dyskusji na ten właśnie temat i niektóre
polemiki były naprawdę zaciekłe. Jeśli pan chce zapoznać się
bliżej ze sporem funkcjonalistów z antyfunkcjonalistami, mogę
panu polecić „Historię robotyki" Hanforda. Łatwo się to czyta,
bo strona matematyczna jest sprowadzona do minimum. Myślę,
że to pana zaciekawi.
—  Zapoznam się z tym później — odparł uprzejmie Baley. — Ale na razie, czy mógłby mi pan dać ogólne pojęcie?
—  Sprawę rozstrzygnęły względy ekonomiczne. Przypuśćmy, drogi panie, że prowadzi pan farmę. Czy sprawiłby pan sobie traktor, żniwiarkę, siewnik, dojarkę, samochód z pozytonowymi
mózgami? Czy też wolałby pan mieć zwyczajne maszyny bez
mózgów i jednego pozytonowego robota, aby je obsługiwał?
Zwracam panu uwagę, że w tym drugim wypadku koszt zmniejsza
się pięćdziesiąt albo i sto razy.
—  Zgoda, ale po co ludzki kształt?
—  Po to, że ludzki kształt jest najbardziej udanym wielocelowym kształtem w przyrodzie. Człowiek nie jest stworzeniem wyspecjalizowanym poza układem nerwowym i jeszcze paru szczegółami. Gdyby pan chciał zbudować model wykonujący bardzo dużo różnorodnych czynności, a wszystkie stosunkowo dobrze, nie mógłby pan znaleźć lepszego wzoru, jak naśladując 144
kształt ludzki. Poza tym cała nasza technika przystosowana jest ,j0 kształtu człowieka. Na przykład samochód zbudowany jest tak, by mogły nim kierować ludzkie dłonie i stopy pewnego wymiaru i kształtu, przymocowane do ciała za pomocą członków pewnej długości i stawów pewnego typu. Nawet tak proste przedmioty jak krzesła i stoły czy noże i widelce są przystosowane do ludzkich wymiarów i sposobu działania. Łatwiej więc fabrykować roboty naśladujące kształtem człowieka, niż przebudować całkowicie samą, by tak rzec, filozofię naszych narzędzi.
—  Rozumiem.  To  brzmi przekonywająco.  A teraz,  panie doktorze, czy to prawda, że roboty Światów Zaziemskich fabrykują roboty o wiele bardziej człekokształtne od naszych?
—  Myślę, że to prawda.
—  Czy potrafiliby wyprodukować robota tak człekokształtnego, że w zwykłych warunkach mógłby uchodzić za człowieka?
Doktor Gerrigel zmarszczył brwi i zamyślił się.
—  Myślę,  że tak — odparł wreszcie.  — Ale to  szalenie kosztowne. Wątpię, czyby im się to opłacało.
—  Czy przypuszcza pan — ciągnął niestrudzenie Baley — że potrafiliby zbudować robota, który pana wprowadziłby w błąd i którego pan wziąłby za człowieka?
—  Ach, drogi panie — zachichotał robotyk. — Bardzo wątpię. Naprawdę robot to nie tylko sprawa wyg... — urwał w pół słowa. Powoli zwrócił się do R. Daneela, a bladość pokryła jego różową twarz.
—  Mój Boże — szepnął. — Mój Boże.
Wyciągnął rękę i ostrożnie dotknął policzka R. Daneela, który nie odsunął się i ze spokojem patrzył na robotyka.
—  Mój Boże — powtórzył dr Gerrigel nieomal z łkaniem — to jest robot!
—  Nie tak szybko pan się zorientował — rzekł sucho Baley.
—  Bo się nie spodziewałem. Nigdy nie widziałem takiego robota. Produkcja zaziemska?
—  Tak — potwierdził Baley.
—  No naturalnie, teraz to widać. Postawa, sposób mówienia. To nie jest imitacja zupełnie doskonała.
—  Ale chyba dobra, co?
—  Ach, wspaniała! Wątpię, by ktokolwiek mógł go rozpoznać z wyglądu. Jestem panom niezmiernie wdzięczny za to doświad
czenie. Czy mogę go zbadać? — Robotyk poderwał się z wielką skwapliwością.
—  Chwileczkę, panie doktorze — powstrzymał go Baley. — Najpierw dokończmy rozmowy o morderstwie.
—  Więc ono rzeczywiście miało miejsce? — dr Gerrigel by dotkliwie rozczarowany. — Myślałem, że chciał pan po prostu odwrócić moją uwagę, by się przekonać, jak długo będę pozostawał w błędzie...
— Nie, panie doktorze, to nie był żaden podstęp. A teraz niech mi pan powie, czy budując robota tak dalece człekokształtnego i świadomie w tym celu, by mógł uchodzić za człowieka, nie należało nadać jego mózgowi własności możliwie jak najbardziej zbliżonych do własności ludzkiego mózgu?
—  Oczywiście.
—  A czy taki mózg może nie zawierać pierwszego prawa? Choćby przypadkiem. Powiedział pan, że sama teoria nie jest jeszcze opracowana. Więc już choćby przez to konstruktorzy mogli w budowie opuścić pierwsze prawo, jeśli nie wiedzieli dokładnie, co ma być pominięte.
—  Nie,  nie! — przerwał gwałtownie  dr Gerrigel.  — To wykluczone.
—  Czy jest pan pewien? Możemy zresztą wypróbować działanie drugiego prawa... Daneelu, daj mi swój rozsadzacz.
Baley przez cały czas nie spuszczał robota z oczu. Teraz zaś nieznacznym ruchem sięgnął do kieszeni, w której miał własną broń.
—  Proszę cię, EJijah — odparł ze spokojem R. Daneel i wręczył mu rozsadzacz.
—  Policjantowi — zauważył Baley — nie wolno w żadnym wypadku wyzbyć się rozsadzacza, a robot nie ma wyboru, gdyż musi słuchać człowieka.
—  Chyba — uzupełnił dr Gerrigel — że wskutek tego musiałby złamać pierwsze prawo.
—  A czy pan wie, doktorze, że Daneel wycelował rozsadzacz w tłum ludzi i zagroził strzelaniem?
—  Ale nie strzeliłem — rzekł R. Daneel.
—  Nie strzeliłeś. Już sama groźba jednak była czymś niezwykłym. Prawda, doktorze?
—  Musiałbym — odparł z namysłem dr Gerrigel — zapoznać się dokładnie z okolicznościami, aby wydać opinię. W każdym razie brzmi to naprawdę niezwykle.
146
—  Dobrze, idźmy dalej. Daneel był na miejscu przestępstwa w chwilę po dokonaniu zbrodni. Skoro więc wykluczyć możliwość, że mieszkaniec Ziemi uciekł otwartą przestrzenią zabierając ze sobą broń, to jeden tylko Daneel ze wszystkich obecnych na miejscu mógł tę broń ukryć.
—  Ukryć broń? — spytał dr Gerrigel.
—  Zaraz wyjaśnię.  Broń,  którą zabito  ofiarę,  nie została odnaleziona. Przeszukano skrzętnie miejsce morderstwa, ale bez skutku. A przecież nie mogła się ulotnić. Otóż było miejsce, gdzie mogła się znajdować, jedyne miejsce, o którym nikt nie pomyślał.
—  Jakie, Elijah? — spytał R. Daneel.
Baley wydobył rozsadzacz i szybko wycelował go w robota.
—  Twój worek żywnościowy, Daneelu — powiedział.
13.
Maszyna bierze górę
JNI ic podobnego — rzekł spokojnie R. Daneel.
—  Tak? No, zobaczymy, co powie doktor Gerrigel!
—  O co chodzi? — rozbiegane oczy robotyka, spoglądające to na robota, to na policjanta, spoczęły na Baleyu.
—  Zaprosiłem tu pana w celu przeprowadzenia miarodajnej analizy tego robota. Ma pan do dyspozycji laboratoria Miejskiego Biura Pomiarów. Gdyby tam brakowało jakiego sprzętu, dostarczymy go natychmiast. Ale chcę jak najprędzej mieć pańską ostateczną opinię.
Baley wstał. Panował nad głosem, ale czuł rosnącą w sobie falę histerii. Najchętniej chwyciłby doktora Gerrigela za gardło i wydusił z niego upragnione wnioski.
—  A więc, panie doktorze? Doktor Gerrigel zachichotał nerwowo.
—  Drogi panie — powiedział — laboratorium nie będzie mi potrzebne.
—  Dlaczego? — spytał zdumiony Baley. Mięśnie miał aż do bólu napięte.
—  Bo próba pierwszego prawa jest zupełnie łatwa. Nigdy jej nie przeprowadzałem, ale jest bardzo prosta.
Baley z trudem wciągnął powietrze. 148
— Może pan wytłumaczyć to jaśniej? Czy chce pan powiedzieć, że próbę można wykonać tutaj, na miejscu?
— Oczywiście. Dam panu przykład. Gdybym był lekarzem j miał zbadać zawartość cukru w krwi pacjenta, potrzebowałbym laboratorium chemicznego. Gdybym miał ustalić przemianę materii, zbadać funkcjonowanie kory mózgowej lub skontrolować geny w celu uchwycenia przyczyn jakiejś wady wrodzonej, potrzebowałbym bardzo skomplikowanego sprzętu. Z drugiej strony, by się przekonać, czy pacjent nie jest ślepy, wystarczy mi przesunąć ręką przed jego oczyma lub zbadać puls, by sprawdzić, czy żyje. Krótko mówiąc, im ważniejsza, im bardziej podstawowa jest właściwość, którą chcemy zbadać, tym prostszych wymaga to narzędzi. Tak samo jest z robotem. Pierwsze prawo ma podstawowy charakter i wpływa na wszystko. Gdyby go brakowało, reakcje robota nie byłyby właściwe.
W czasie tej przemowy wydobył płaski czarny przedmiot, który po otwarciu okazał się mikrolektorem. Założył na aparat dobrze zużytą szpulkę, po czym wyjął stoper i całą gromadę płytek z plastiku, które razem tworzyły jakby potrójną ruchomą skalę. Baley pierwszy raz w życiu widział coś takiego.
Doktor Gerrigel potrząsnął mikrolektorem i uśmiechnął się, jakby uradowany perspektywą przeprowadzenia doświadczeń.
—  To mój podręcznik robotyki — rzekł. — Nigdy się z nim nie rozstaję. Jest prawie ze mną zrośnięty — zachichotał.
Przyłożył do oka wziernik lektora i ostrożnie wyregulował. Aparacik warkotał przez chwilę i ucichł.
—  Ma wbudowany wskaźnik — rzekł z dumą robotyk głosem przytłumionym nieco, gdyż dół aparatu zasłaniał mu usta. — Mojej własnej konstrukcji. Oszczędza mi mnóstwo czasu. Zresztą nie o to chodzi. Hm, jak to zrobimy? Daneelu, proszę się trochę przysunąć do mnie.
R. Daneel spełnił życzenie. Przez cały czas przygotowań obserwował robotyka bacznie, ale spokojnie.
Baley nadal trzymał broń w pogotowiu.
To, co nastąpiło teraz, mocno go rozczarowało. Dr Gerrigel zadawał pytania i wykonywał czynności, w których nie można było dopatrzyć się sensu, a przy tym raz po raz zerkał na potrójną skalę i od czasu do czasu na mikrolektor.
—  Jeżeli mam dwoje dzieci — spytał w pewnej chwili —
młodsze jest dziewczynką, a różnica wieku wynosi pięć lat, to jakiej płci jest starsze?
— Nie sposób odpowiedzieć na podstawie przytoczonych danych — odrzekł R. Daneel. Jak można się było spodziewać — pomyślał Baley.
Ałe dr Gerrigel wysłuchał w milczeniu, rzucił okiem na stoper, wyciągnął prawą rękę możliwie najdalej w bok i powiedział:
— Proszę dotknąć końca mego środkowego palca końcem trzeciego palca swojej lewej ręki! Daneel uczynił to szybko i bez wahania. Już po kwadransie dr Gerrigel zakończył badanie. Za pomocą potrójnej skali dokonał jeszcze w milczeniu ostatnich obliczeń, a potem kilku ruchami rozebrał skalę. Odłożył stoper, zdjął podręcznik z mikrolektora i schował aparat.
—  Koniec? — spytał chmurząc się Baley.
—  Tak, koniec.
—  Ależ  to  kpiny.  Pan  nie zadał nawet jednego  pytania dotyczącego pierwszego prawa.
—  Drogi panie! Kiedy lekarz uderzy pana w kolano gumowym
młoteczkiem, nie dziwi się pan, że na tej podstawie wyciąga
wnioski o istnieniu lub nieistnieniu jakiegoś schorzenia nerwów.
A kiedy przyjrzy się pana oczom i zbada reakcję źrenicy na
światło, uważa pan za rzecz zrozumiałą, że może na tej podstawie
powiedzieć coś o pana skłonnościach do używania niektórych
alkaloidów, prawda?
—  No tak, już dobrze — mruknął Baley. — Więc jakie jest pana orzeczenie?
—  Daneel jest w pełni wyposażony w pierwsze prawo — odparł robotyk podkreślając to energicznym kiwnięciem głowy.
—  Pan musiał się pomylić — rzekł głucho Baley.
Trudno było wprost wyobrazić sobie większą sztywność niż normalna postawa doktora Gerrigela. A jednak wyraźnie zesztywnial. Obrzucił Baleya twardym, surowym wzrokiem.
—  Czy pan chce mnie uczyć mojego fachu?
—  Skąd, wcale nie myślę, że pan się nie zna na rzeczy — odparł Baley. — Ale czy mimo wszystko nie mogła zajść pomyłka? Sam pan powiedział — nalegał — źe nikt nic nie wie o teorii robotów nieasenicznych. Człowiek ślepy potrafi czytać za pomocą 150
j3raillea czy głosopisu. Przypuśćmy, że pan nic nie wie o istnieniu gfosopisania i alfabetu Braillea. Czy nie mógłby pan wtedy z całym przekonaniem twierdzić, że ktoś widzi, ponieważ zna treść różnych filmotek — a zatem mylić się?
—  Rozumiem,  o  co  panu  chodzi  — rzekł  rozpogodzony robotyk. — Ale jeżeli mamy już trzymać się tej analogii, to nie ulega kwestii, że człowiek ślepy nie mógłby czytać posługując się wzrokiem. To właśnie badałem. I zaręczam panu, że niezależnie od tego, jakie są właściwości robotów nieasenicznych, jest rzeczą pewną, że R. Daneel ma w sobie pierwsze prawo.
—  A czy nie mógł sfałszować swoich odpowiedzi? — spytał bez przekonania Baley.
—  Oczywiście, że nie. Tym się różni robot od człowieka. Mózgu ludzkiego i w ogóle mózgu ssaka nie da się zanalizować dokładnie za pomocą znanej nam wiedzy. Żadnej odpowiedzi nie można by więc przyjąć za pewnik.  Mózg robota całkowicie podlega analizie,  gdyż inaczej  nie można by go zbudować. Wiemy dokładnie, jaka musi być jego odpowiedź na dany bodziec. Żaden robot nie potrafi sfałszować reakcji. To, co nazywa pan fałszowaniem,  po prostu nie istnieje w zakresie pojęciowym robota.
—  Przejdźmy do spraw konkretnych. R. Daneel wycelował rozsadzacz w tłum ludzi. Widziałem to, bo tam byłem. Nie strzelił. Ale czy mimo to pierwsze prawo nie powinno było wywołać w nim czegoś w rodzaju zdenerwowania? A tak się nie stało. Był potem najzupełniej spokojny.
—  To jest nienormalne — odparł z namysłem robotyk.
—  Wcale nie — rzekł nagle R. Daneel. — Obejrzyj, Elijah, rozsadzacz, który wziąłeś ode mnie.
Baley spojrzał na broń, którą wciąż trzymał w lewym ręku.
—  Otwórz komorę — nalegał R. Daneel — i zbadaj ładunki. Baley z pewnym wahaniem położył własny rozsadzacz na stole
przed sobą. Następnie szybkim ruchem otworzył broń robota.
—  Pusta — rzekł głucho.
—  Tak, nie ma w niej ładunku — potwierdził R. Daneel. — Obejrzyj dokładnie, a przekonasz się, że ładunku nigdy nie było. Rozsadzacz nie ma zapalnika i nie nadaje się do użytku.
—  I wycelowałeś w tłum — powiedział Baley — nie naładowany rozsadzacz?
— Musiałem mieć rozsadzacz występując w roli policjanta — wyjaśnił R. Daneel. — Ale gdybym miał broń naładowaną mogłoby się zdarzyć, że przypadkiem wyrządziłbym krzywdę człowiekowi. A to należało wykluczyć. Byłbym ci wszystko wyjaśnił od razu, lecz rozzłościłeś się i nie chciałeś słuchać.
Baley tępym wzrokiem wpatrywał się w bezużyteczny rozsadzacz. Po chwili powiedział cichym głosem:
— To chyba wszystko, panie doktorze. Dziękuję bardzo za pomoc.
azał sobie przysłać obiad dość spory kawałek kurczęcia na sucharku i ciastko z drożdżowych  orzechów,  ale nie mógł przełknąć ani kęsa. Zatonął w rozmyślaniach, a jego długa twarz jeszcze się wydłużyła. Miał uczucie, jakby żył w jakimś nierzeczywistym świecie, okrutnym, wywróconym do góry nogami. Jak do tego doszło? Ostatnie dni wydały mu się mglistym, koszmarnym snem, który zaczął się od chwili, gdy przekroczył próg gabinetu Juliusa Enderbyego. Odtąd trwał nieprzerwanie koszmar morderstwa i robotyki. Mój Boże! Przecież minęło dopiero pięćdziesiąt godzin. Uparł się, by rozwiązania szukać w Kosmopolu. Dwukrotnie oskarżył R. Daneela: raz jako człowieka w przebraniu robota i drugi raz jako niewątpliwego robota.  W obu wypadkach oskarżył go morderstwo i za każdym razem oskarżenie rozwiało się w nicość.
Nie miał innego wyjścia jak tylko odwrót. Wbrew woli musiał przestawić swoje badania na Miasto, a od ubiegłej nocy nie miał na to odwagi. Pewne pytania wyłaniały się z głębin podświadomości, ale nie chciał i nie mógł ich słuchać. Gdyby je dopuścił do głosu, musiałby dać odpowiedź, a odpowiedzi tej bał się jak ognia.
—  Lije, Lije! — czyjaś dłoń ciągnęła go za rękaw. Poderwał się i spytał:
—  O co chodzi, Fil?
Philip Norris, policjant w stopniu C5, usiadł, oparł ręce na kolanach i, pochylony naprzód, wpatrywał się Baleyowi w twarz.
— Co się z tobą dzieje? Może coś zażywasz? Siedziałeś z otwartymi oczami i wyglądałeś zupełnie jak trup.
152
przygładził jasne,  rzedniejące  włosy i  kątem  oka spojrzał żarłocznie na stygnący obiad Baleya.
—  Kurczę! — zawołał. — Teraz nie można już dostać bez recepty.
—  Poczęstuj się — rzekł apatycznie Baley. Dobre maniery zwyciężyły jednak w Norrisie.
—  Dziękuję ci, za chwilę idę na obiad... Słuchaj, co się dzieje z dyrektorem?
—  A co takiego?
—  Nie udawaj, że nie wiesz. — Norris  starał się mówić obojętnie, ale ręce miał ciągle w ruchu. — Przecież nie wychodzisz od niego, odkąd wrócił. Co się szykuje? Jakieś awanse?
Baley skrzywił się, lecz poczuł, iż rzeczywistość wraca w postaci intryg biurowych. Norris miał w przybliżeniu tę samą pozycję co on, pilnie więc wypatrywał wszelkich oznak przychylności władz dla Baleya.
—  Żadne awanse — odparł Elijah. — Zapewniam cię, że nic się nie dzieje. A jeżeli chodzi ci o dyrektora, to możesz go sobie zabrać. Bierz go do licha!
—  Nie  rozumiesz mnie — rzeki  Norris — wcale  ci  nie zazdroszczę awansu. Tylko wiem, że masz chody u dyrektora, i myślę, że mógłbyś ich użyć w sprawie tego chłopca.
—  Jakiego chłopca?
Odpowiedź była zbędna. Z ciemnego kąta pokoju wyłonił się Vincent Barrett, chłopak usunięty po to, by zwolnić etat dla R. Sammyego. W ręku trzymał czapeczkę, ciągle nią obracając, a usta wykrzywiał w nieudolnym uśmiechu. Dzień dobry panu.
—  Jak się masz, Vince. Co u ciebie słychać?
—  Nic dobrego. Istotnie był wynędzniały.
Okropnie wygląda — pomyślał Baley — jak trup. Nic dziwnego: zdeklasyfikowany. Ale czego on chce ode mnie? — ciągnął w myśli Baley z takim napięciem, że aż poruszył ustami.
—  Strasznie mi przykro, chłopcze — powiedział głośno.
—  Myślałem... tak tylko myślałem... czy się coś nie trafia? Norris przysunął się do Baleya i zaczął mu szeptać do ucha:
—  Trzeba  z  tym  wreszcie  skończyć.  Teraz  mają  spławić Chenlowa.
—  Co?
—  Nie słyszałeś?
—  Nie. Do licha, on jest przecież Ctrzy i ma dziesięć lat służby
—  Tak, ale maszyna z nogami potrafi go zastąpić. A potem czyja kolej?
Vincent Barrett nie zwracał uwagi na szept. Pogrążony by w myślach. Nagle odezwał się.
—  Proszę pana?
—  Słucham.
—  Wie pan, co słyszałem? Mówią, że Lyrana Millane, tancerka subeteryczna, jest robotem.
—  To bzdura.
—  Tak? A mówią, że teraz potrafią robić roboty ze specjalnej plastikowej skóry — zupełnie jak ludzka.
Baley pomyślał o R.  Daneelu i nie umiał zdobyć się na ? odpowiedź. Pokręcił tylko głową.
—  Proszę pana — zagadnął chłopak — czy mógłbym pochodzić trochę po biurze? Czuję się lepiej, jak widzę stare kąty.
—  Możesz, chłopcze, możesz.
Barrett odszedł, a Baley i Norris popatrzyli za nim.
—  Wygląda na to — rzekł Norris — że średniowiecznicy mają rację.
—  Myślisz o tym powrocie na rolę?
—  Nie, myślę o robotach. Przecież stara Ziemia ma nieograniczone możliwości. Wcale nam nie potrzeba robotów.
—  Osiem miliardów ludzi — mruknął Baley — a pokłady uranu się kończą. Nie bardzo widzę te nieograniczone możliwości.
—  Co z tego, że uran się kończy? Będziemy importować. Albo odkryjemy inne metody rozszczepiania. Nie można powstrzymać rozwoju ludzkości. Trzeba być optymistą i wierzyć w ludzki mózg. Naszym największym bogactwem jest wynalazczość. A tej nigdy nam nie zabraknie. — Rozpędził się, ciągnął więc dalej. — Po pierwsze możemy wykorzystać energię Słońca, a starczy jej na miliardy lat.  Możemy zbudować stacje kosmiczne w orbicie Merkurego.  Służyć będą za zbiornice energii  transmitowanej potem bezpośrednio na Ziemię.
Baley znał już ten projekt. Teoretycy rozważali go od półtora stulecia. Przeszkodą była niemożność zorganizowania transmisji promieni energetycznych tak zwartej, by nie uległy rozproszeniu 154
przebywając pięćdziesiąt milionów mil. Baley powiedział coś na ten temat.
— Co jest konieczne — odparł Norris — będzie zrobione. Po cóż się martwić?
Baley wyobraził sobie Ziemię wyposażoną w nieograniczone źródło energii, nadal rosnące zaludnienie, rozszerzone farmy drożdżowe, wzmożoną hodowlę hydroponików. Konieczna była tylko energia. Surowce można sprowadzać z bezludnych planet. Gdyby zabrakło wody, będą jej dostarczać księżyce Jowisza. Ba, oceany można zamrozić i wyrzucić w przestrzeń, gdzie krążyć będą dokoła Ziemi jako satelity z lodu. Będą wtedy zawsze do dyspozycji. A dna oceanów to nowe obszary gleby, nowe tereny mieszkalne. Nawet węgiel i tlen dałoby się uzyskać przez eksploatowanie metanowej atmosfery Tytana i zamrożonego tlenu Umbriela.
Zaludnienie Ziemi mogłoby wtedy dojść do tryliona. Był przecież czas, kiedy dzisiejsze zaludnienie ośmiu miliardów uważano za niepodobieństwo. A nawet taki, kiedy zaludnienie jednego miliarda zdawało się nie do pomyślenia. W każdym pokoleniu od średniowiecza począwszy zjawiali się głosiciele maltuzjańskiej zagłady, a rzeczywistość zawsze im zadawała kłam.
Ale co na to powiedziałby Fastolfe? Świat trylionowy? Ależ ta ludność byłaby całkowicie zależna od importu powietrza i wody i dostaw energii ze zbiorników zawiłej konstrukcji, leżących w odległości pięćdziesięciu milionów mil. To szczyt niestabilności. Ziemia ciągle byłaby o włos od katastrofy przy najlżejszym zakłóceniu w takim wszechukładowym mechanizmie.
—  Osobiście — rzekł  Baley — myślę,  że  byłoby łatwiej wyprawić z Ziemi nadwyżkę ludności. — Powiedział to bardziej przejęty własnymi rojeniami niż tym, co mówił Norris.
—  Ale dokąd? — spytał z goryczą Norris.
—  Na którąkolwiek nie zamieszkaną planetę.
—  Lije! — zawołał Norris wstając i klepiąc go po ramieniu. — Zjedz swojego kurczaka, to może lepiej ci się zrobi. Na pewno coś zażywasz. — Wyszedł i jeszcze w drzwiach zachichotał.
Baley patrzył za nim z zaciśniętymi ustami. Norris oczywiście wszystkim rozpowie i miną długie tygodnie, nim uspokoją się biurowi dowcipnisie. Jedyna pociecha w tym, że przestał nareszcie myśleć o Vinceem, robotach i deklasyfikacji.
Z westchnieniem  ujął widelec i  zabrał się do  wystygW0 i łykowatego kurczaka.
Baley zjadł już ostatni orzeszek drożdżowy, gdy podszedł do niego R. Daneel.
—  Co nowego? — spytał z niezadowoleniem Baley.
—  Dyrektora nie ma — rzekł R. Daneel — i nic wiadomo, kiedy wróci. Zapowiedziałem więc R. Sammyemu, że zajmiemy gabinet i że prócz dyrektora nikt nie może tam wchodzić.
—  A po co mamy zajmować gabinet?
—  Dla większego bezpieczeństwa. Przyznasz chyba, że czas omówić plany następnego kroku. Bo nie przypuszczam, abyś miał zamiar zaniechać dalszego dochodzenia.
Baley marzył o tym, ale rzecz jasna nie mógł się przyznać. Wstał i poszedł w stronę gabinetu szefa.
—  A teraz, Daneelu — rzekł Baley, gdy już się tam rozgoś . ciii — co masz mi do powiedzenia?
—  Elijah — odparł robot — od wczoraj wieczór przestałeś być sobą. Zaszła wyraźna zmiana w twoim nastroju.
Straszliwa myśl przeszyła mózg Baleya.
—  Czy jesteś telepatyczny? — zawołał.
—  Nie — odparł R. Daneel.
Baley się uspokoił. Był widać ogromnie rozstrojony. Inaczej nie mogłoby się zrodzić w nim takie podejrzenie.
—  A po jakiego licha mówisz o moim nastroju?
—  Tylko dla określenia stanu, który jest mi zupełnie obcy.
—  Jakiego stanu?
—  Trudno mi wytłumaczyć. Nie wiem, czy pamiętasz, Elijah, że pierwotnie byłem skonstruowany w celu badania psychologii człowieka na użytek mieszkańców Kosmopolu.
— Owszem, pamiętam. Zostałeś przystosowany do pracy detektywa przez zainstalowanie obwodu sprawiedliwości — odrzekł Baley z nie ukrywanym sarkazmem.
—  Masz rację. Ale moja pierwotna konstrukcja nie uległa zasadniczym zmianom. A jej zadaniem była cerebroanaliza.
—  Analizowanie fal mózgowych?
—  Tak.  Można  tego  dokonać drogą pomiarów pola  bez potrzeby bezpośredniego nakładania elektrod, jeśli tylko istnieje odpowiedni odbiornik. Mój mózg jest właśnie takim odbiornikiem. Czy na Ziemi nie posługujecie się tą metodą?
156
Baley nie wiedział i z ostrożności odparował pytanie pytaniem.
—  A co uzyskujesz z pomiaru fal mózgowych?
—  To nie dotyczy myśli, Elijah.  Uzyskuję odbicie stanów uczuciowych, a głównie analizę temperamentu i ukrytych dążeń. Dam ci przykład. To ja właśnie ustaliłem, że dyrektor Enderby był niezdolny zabić człowieka w okolicznościach istniejących w chwili morderstwa.
—  I na tej podstawie przestaną go podejrzewać?
—  Tak. W tej dziedzinie jestem bardzo czułym aparatem i można na mnie polegać.
—  Zaraz, zaraz. — Nowa myśl przeszyła mózg Baleya. — Więc dyrektor nie miał pojęcia, że ty go analizujesz?
—  Po cóż było sprawiać mu przykrość.
—  Chodzi mi o co innego. Czy wystarczyło, żebyś po prostu na niego popatrzył? Nie potrzeba było do tego innych aparatów, elektrowykresów i igieł?
—  Nie, jestem mechanizmem samowystarczalnym.
Baley przygryzł usta ze złością i smutkiem. Upadała ostatnia rozbieżność, jedyna szansa, by podjąć nową próbę przypisania zbrodni Kosmopolowi.
R. Daneel oświadczył, że dyrektor był poddany cerebroanalizie. A w godzinę później sam dyrektor z rozbrajającą szczerością stwierdził, że nawet nie zna tego terminu. A przecież człowiek posądzony o zbrodnię i poddany elektroencefalografii przy użyciu elektrod i całej aparatury doznałby takiego wstrząsu, że musiałby zrozumieć, do czego to służy.
Teraz i to upadło. Dyrektor został zanalizowany nic o tym nie wiedząc. I R. Daneel, i dyrektor mówili prawdę.
—  No, a co mówi ci o mnie cerebroanaliza? — spytał po prostu Baley.
—  Że jesteś zaniepokojony.
—  Wielkie mi odkrycie! Pewnie, że jestem zaniepokojony.
—  Mówiąc dokładniej, twój niepokój wywołany jest starciem dwóch sprzecznych pobudek. Z jednej strony przywiązanie do zasad twojego zawodu budzi silną chęć gruntownego zgłębienia spisku Ziemian, którzy nas wczoraj ścigali. Z drugiej zaś inne pobudki z równą siłą pchają cię w przeciwnym kierunku. Wynika to jasno z elektromagnetycznego pola twoich komórek mózgowych.
— Moich komórek mózgowych! — krzyknął z irytacją ga, ley. — Zawracanie głowy. I powiem ci nawet, dlaczego nie ma sensu badanie tego twojego spisku. Bo to się wcale nie wiąże z morderstwem. Przyznaję, że tak myślałem z początku. Wczoraj w stołówce przypuszczałem, że grozi nam niebezpieczeństwo. A co było dalej? Ścigali nas trochę, bardzo szybko zgubiliśmy ich na pasach i na tym koniec. Nie tak się zachowują ludzie dobrze zorganizowani i gotowi na wszystko. Mój własny syn bez trudu się dowiedział o naszym miejscu pobytu. Zwrócił się po prostu do departamentu. Nie musiał nawet się legitymować. Czyli że nasi spiskowcy mogli zrobić to samo, gdyby naprawdę chcieli nas dopaść.
—  A czy nie próbowali?
—  Oczywiście, że nie. Gdyby chcieli wywołać rozruchy, mogli to zrobić pod sklepem z obuwiem, tymczasem cofnęli się grzecznie przed jednym człowiekiem z rozsadzaczem. Przed jednym robotem,  o  którym,  z chwilą  rozpoznania,  musieli  wiedzieć,  że niezdolny jest im coś zrobić. To są średniowiecznicy, nieszkodliwi dziwacy. Ty mogłeś o tym nie wiedzieć, ale ja powinienem. I byłbym sobie to uprzytomnił, tylko ta cała historia sprawiła, że mi chodziły po głowie dzikie, melodramatyczne pomysły. Zapewniam cię, że wiem, jacy ludzie zostają średniowiecznikami. Marzyciele o słabych głowach, którzy nie mogą sobie dać rady wżyciu i uciekają w jakiś idealny świat przeszłości. Świat, jakiego nigdy zresztą nie było. Gdybyś mógł przeprowadzić cerebroanalizę ruchu, tak jak to robisz z jednostką, przekonałbyś się, że nie są bardziej zdolni do morderstwa niż sam Julius Enderby.
—  Niestety — rzekł wolno R. Daneel — nie mogę przypisać temu, co mówisz, pełnej wartości.
—  Co to znaczy?
—  Zbyt nagle i łatwo przyjąłeś taką postawę. Prócz tego są w niej rozbieżności. Z doktorem Gerrigelem umówiliśmy się na długo przed kolacją. Kiedy jeszcze nic nie wiedziałeś o moim worku żywnościowym i nie mogłeś podejrzewać we mnie mordercy. Dlaczego już wtedy go zamówiłeś?
—  Bo już wtedy cię podejrzewałem.
—  Zeszłej nocy mówiłeś przez sen.
—  O! — Baley otworzył szeroko oczy. — I co powiedziałem? 158
—  Raz po raz powtarzałeś jedno tylko słowo: Jessie. Przypuszczam, że dotyczyło to twojej żony.
Napięte mięśnie Baleya nagle zwiotczały.
—  Męczyła mnie zmora — powiedział głucho. — Czy wiesz, c0 to jest?
—  Z doświadczenia oczywiście nie wiem. Słownik określa to jako przykre marzenia senne.
—  A czy wiesz, co to są marzenia senne?
—  Tylko ze słownika. To złudzenie rzeczywistości, doznawane w ciągu czasowego zawieszenia świadomego myślenia, co wy nazywacie snem.
—  Niech i tak będzie. Więc złudzenie. Ale czasami złudzenie może diabelnie wyglądać na rzeczywistość. A mnie się śniło, że moja żona jest w niebezpieczeństwie. Ten rodzaj marzeń sennych często się zdarza. Zawołałem ją, co też w takich razach często się zdarza. Możesz mi wierzyć.
—  Chętnie ci wierzę. Ale to naprowadza mnie na inną myśl. Jak Jessie wykryła, że jestem robotem?
Czoło Baleya znowu zrosiło się potem.
—  Chyba nie będziemy do tego wracali? Pogłoska...
—  Nie gniewaj się, że ci przerywam, Elijah, ale nie było żadnych pogłosek. Bo inaczej dziś całe Miasto aż by się trzęsło. Sprawdziłem raporty wpływające do departamentu i okazuje się, że wszędzie jest spokój. Nie było żadnej pogłoski. Więc jak dowiedziała się twoja żona?
—  Na miły Bóg! Co przez to rozumiesz? Czy myślisz, że moja żona należy do... do...
—  Tak, Elijah. Baley zacisnął ręce.
—  Otóż nie! Ona nie należy i nie będziemy już do tego wracać.
—  To wcale niepodobne do ciebie, Elijah. W toku dochodzenia dwa razy oskarżyłeś mnie o morderstwo.
—  A ty w ten sposób chcesz wyrównać rachunek?
—  Nie jestem pewien, czy rozumiem to zdanie. Ale to, że mnie podejrzewałeś, nie dziwi mnie wcale.  Miałeś swoje powody. Okazały się błędne, ale mogły też okazać się słuszne. Równie poważne dowody świadczą teraz przeciwko twojej żonie.
—  Że jest morderczynią? Czyś oszalał!? Jessie nie potrafiłaby skrzywdzić swojego największego wroga. Nie potrafiłaby zrobić
dwóch kroków za miastem. Nie... O, gdybyś ty był z ciała i krwi to bym...
—  Mówię tylko, że należy do spisku i że ją trzeba przebadać.
—  Nigdy w życiu!  Posłuchaj,  średniowiecznicy ani  myślą zabijać. To nie są ich metody. Ale jest rzeczą jasną, że chcą ciebie wypłoszyć z Miasta. Próbują to osiągnąć drogą nacisku psychologicznego. Chcą ci obrzydzić życie. I mnie też, ponieważ jestem z tobą. Mogli z łatwością wykryć, że Jessie jest moją żoną, a wtedy logicznym krokiem było dać jej znać, że jesteś robotem. Jessie, jak inni ludzie, nie lubi robotów. Można było się spodziewać, że będzie usiłowała zerwać naszą współpracę. Zwłaszcza, gdyby jej podsunięto, że to grozi niebezpieczeństwem. I wierz mi, zrobili swoje. Męczyła mnie całą noc, żebym się zrzekł dochodzenia albo w jakiś sposób wyprawił ciebie z Miasta.
—  Przypuszczam — rzekł R. Daneel — że chęć uchronienia żony od przesłuchania musi być w tobie niezmiernie silna. Jest rzeczą jasną, że w rzeczywistości nie wierzysz w swą argumentację.
—  Co ty sobie wyobrażasz, do diabła? — ryknął Baley. — Nie jesteś detektywem. Jesteś cerebroanalityczną maszyną jak elektroencefalografy, które mamy tu w biurze. Jesteś maszyną, niczym więcej, choć masz ręce, nogi, głowę i możesz mówić. Wbudowanie dodatkowego obwodu jeszcze nie robi z ciebie detektywa. Co ty tam wiesz? Siedź cicho i nie przeszkadzaj mi myśleć.
—  Przypuszczam — rzekł spokojnie robot — że będzie lepiej, jeżeli zniżysz głos. Przyznaję, że nie jestem detektywem w takim znaczeniu jak ty. Ale pozwól zwrócić sobie uwagę na pewien drobny szczegół.
—  Nie obchodzą mnie twoje szczegóły.
—  Zrób to jednak. Jeśli się mylę, powiesz mi i na tym koniec. Chcę  ci   tylko  przypomnieć, jak  wczoraj  wieczór  wyszedłeś rozmówić się z Jessie przez korytarzowy wizjofon. Zaproponowałem, żeby zamiast ciebie poszedł twój syn. Wtedy mi powiedziałeś, że nie ma u was zwyczaju, aby ojciec narażał syna na niebezpieczeństwo. A czy jest zwyczaj, aby robiła to matka?
—  Nie. Oczywiście... — zaczął Baley i urwał.
—  Teraz mnie chyba rozumiesz — ciągnął R. Daneel. —Normalnie, gdyby Jessie bała się o ciebie i chciała cię ostrzec, zaryzykowałaby własne życie, zamiast wysyłać syna. Fakt wysłania Bentleya świadczy o tym, że w jej przekonaniu chłopcu nic
160
nie grozi, podczas gdy jej grozi poważne niebezpieczeństwo. A przecież nie mogłaby rozumować w ten sposób, gdyby nie znała ludzi należących do spisku. Z drugiej strony, jeśli ona sama należy do spisku, musiałaby wiedzieć, że będzie śledzona i poznana, a Bentley może się przedostać nie zauważony.
—  Zaczekaj — rzekł ze ściśniętym sercem Baley. — To bardzo precyzyjny wywód, ale...
Nie trzeba już było czekać. Sygnał na biurku dyrektora błyskał jak zwariowany. R. Daneel spodziewał się, że Baley odbierze wiadomość. Ten jednak tylko patrzył bezradnie na błyski. Robot zamknął obwód.
—  O co chodzi?
Odezwał się bełkotliwy głos R. Sammyego.
—  Jakaś pani chce się widzieć z Elijahem. Mówiłem, że jest zajęty, ale nie chce odejść. Powiada, że nazywa się Jessie.
—  Wpuść ją — odparł spokojnie R. Daneel, a obojętny wzrok jego piwnych oczu skrzyżował się z wystraszonym spojrzeniem Baleya.
14.
Potęga imienia
 SparaliŻOWany Jessie Podbiegła i zarzuciła mu  padło Jedno
 mu w oczy i, wzburzona, potrząsnęła przecząco
Nie, nic mu nie jest. — A co...
c,
 NiC
 Ć  J Muszę
  N,
SS?a3X
 Nie jesteśmy sami  rzekł z rozpaczą Baley
Dzień dobry, Jessie  powiedział cicho R. Daneel — Czy to ten... robot? —jęknęła.
162
przetarła oczy wierzchem dłoni i wyrwała się z objęć Baleya. Dysząc ciężko próbowała się uśmiechnąć.
—  To ty, prawda, to ty?
—  Tak, Jessie.
—  Nie gniewasz się, że cię nazywam robotem?
—  Nie, bo nim jestem.
—  A mnie trzeba nazwać idiotką, wariatką i... wywrotowym agentem, bo tym właśnie jestem.
—  Jessie! — jęknął Baley.
—  Mniejsza z tym, Lije — odparła. — Może nawet powinien wiedzieć, skoro jest twoim partnerem. A ja już nie mogę tak żyć. Tak się męczę od wczoraj, że już mi wszystko jedno. Mogą mnie zamknąć w więzieniu, mogą mnie zesłać aż na dolny poziom i skazać na surowe drożdże i wodę. Wszystko mi jedno... Ale... ale ty mnie nie dasz, Lije? Nie dasz mnie skrzywdzić? Tak się boję...
Baley poklepał ją po ramieniu i pozwolił jej się wypłakać.
—  Ona jest w okropnym nastroju — rzekł do R. Daneela. — Nie możemy jej tutaj trzymać. Która godzina?
—  Czternasta czterdzieści pięć — odparł R. Daneel nie patrząc na żaden czasomierz.
—  Dyrektor będzie tu lada chwila. Wiesz co? Zamów samochód, będziemy mogli porozmawiać na autostradzie.
—  Na autostradzie? — krzyknęła Jessie. — Ach, nie!
—  Nie bądź przesądna, Jessie — Baley starał się mówić jak najbardziej kojąco. — Przecież nie możesz w tym stanie pokazać się na ekspresach. Spróbuj się choć trochę uspokoić, bo nie będziemy mogli nawet przejść przez biuro. Przyniosę ci wody.
Wytarła twarz zwilżoną chusteczką i nagle wykrzyknęła:
—  Oj, cały makijaż mi zszedł!
—  Nie myśl teraz o makijażu — rzekł Baley. — Co z wozem, Daneelu?
—  Czeka już na nas.
—  To chodź, Jessie!
—  Zaraz! Zaczekaj chwileczkę, Lije. Muszę zrobić coś z moją twarzą.
—  To naprawdę teraz nieważne.
—  Chwileczkę tylko! — upierała się Jessie. — Nie mogę tak przejść przez biuro. Sekundę!
Człowiek i robot czekali więc — robot obojętnie, a człowiek zaciskając raz po raz pięści.
Jessie zaczęła grzebać w torebce. Kobieca torebka, stwierdzi kiedyś uroczyście Baley, była jedyną rzeczą, jaka od czasów średniowiecza opierała się wszelkim technicznym udoskonaleniom. Nie dało się w niej zastosować nawet magnetycznych zamków. Jessie wydobyła w końcu małe lusterko i oprawną w srebro kosmetyczkę, ofiarowaną jej trzy lata temu przez męża na urodziny.
Kosmetyczka miała szereg otworów, które Jessie kolejno przykładała do twarzy. Zawartość wszystkich, z wyjątkiem ostatniego, była niewidoczna. Jessie posługiwała się kosmetykami z wprawą i wyczuciem, jakie cechują kobiety od urodzenia i nie zawodzą nawet w momencie najdotkliwszych przejść.
Zaczęła od wytarcia skóry płynem, który wygładzał naskórek i usuwał połysk, czyniąc przy tym cerę lekko złocistą, najbardziej pasującą do naturalnej barwy włosów i oczu. Potem odrobina różu na obydwa policzki, odrobina opalenizny na czoło i brodę, delikatny nalot błękitu na górne powieki i muszle uszne. Ostatnim zabiegiem było karminowanie ust. Tylko ten płyn był widoczny. Wytryskał z otworu jak różowa mgiełka,  ale w zetknięciu z wargami sechł momentalnie i nabierał żywego koloru.
— No, już — rzekła Jessie przygładzając włosy i z wielkim
niezadowoleniem spoglądając w lusterko. — Na razie wystarczy.
Wszystko to zajęło więcej niż zapowiedziana sekunda, ale
mniej niż piętnaście.  Baleyowi jednak zdawało się, że trwa
w nieskończoność.
— Chodź! — zawołał.
Nie zdążyła jeszcze schować kosmetyczki do torebki, a już popychał ją w stronę drzwi.
Przeraźliwe milczenie autostrady otoczyło ich z obu stron.
— A więc, Jessie? — zagadnął Baley.
Maska spokoju, okrywająca twarz Jessie od chwili opuszczenia gabinetu dyrektora, zaczęła z niej opadać. Nie mówiąc słowa spojrzała bezradnie na męża i na R. Daneela.
—  Teraz możesz mówić — rzekł Baley. — Co się stało? Rzeczywiście popełniłaś przestępstwo?
—  Przestępstwo? — potrząsnęła niepewnie głową.
—  Tylko  spokój.   Żadnej  histerii.   Powiedz  tak  albo  nie. Czy... — zawahał się na moment — kogoś zabiłaś?
Na twarzy Jessie odmalowało się oburzenie.
—  Co takiego?!
—  Tak czy nie?
164
—  Nie! Oczywiście, że nie. Baley odetchnął z ulgą.
—  Więc może coś ukradłaś? Sfałszowałaś bony żywnościowe? Zniszczyłaś coś czy kogoś napadłaś? Mów!
—  Ależ skąd, nic takiego nie zrobiłam... nic takiego, Lije — dodała rozglądając się wkoło — czy musimy tu tkwić?
—  Póki  nie powiesz wszystkiego.  I  zacznij  od  początku. Z czym do nas przyszłaś? Co nam chciałaś powiedzieć? — Ponad zwieszoną głową Jessie oczy Baleya spotkały wzrok R. Daneela.
Zaczęła teraz mówić, najpierw cicho, potem coraz wyraźniej.
—  To przez tych, wiesz, średniowieczników. Zawsze się ich spotyka i zawsze coś mówią.  Spotykałam ich, jeszcze kiedy byłam asystentką dietetyki. Pamiętasz może Elizabeth Thornbowe? Należała do nich. Zawsze opowiadała, jak to było dobrze, nim powstały miasta, i że wszystkie nasze trudności z tego się wzięły. Pytałam ją nieraz, skąd to wie i dlaczego jest taka pewna. Szczególnie w tym okresie, kiedyśmy się poznali i rozmawiali wiele o tych sprawach. A Elizabeth pokazywała mi małe księgozwijki, których zawsze jest pełno. Wiesz jakie! Na przykład: „Hańba miast", którą napisał ten... ten... jakże się nazywa?...
—  Ogrinsky — rzekł z roztargnieniem Baley.
—  O, to to! Ale tamte były jeszcze gorsze. A potem, kiedyśmy się pobrali, zaczęła mi przygadywać. „Teraz — mówiła — kiedy wyszłaś za mąż za policjanta, dopiero będziesz patriotką Miasta." Później mało co rozmawiałyśmy, potem ja rzuciłam posadę, a w końcu .ona umarła. Myślę, że mówiła to wszystko, żeby mnie rozdrażnić;  a może chciała przez to wydać  się tajemnicza, interesująca. Była starą panną. Ale wszyscy średniowiecznicy są tacy sami: każdy na coś narzeka. Pamiętasz, Lije, jak mówiłeś, że ludzie biorą czasem swoje własne wady za wady społeczeństwa i chcą coś zrobić z miastami, bo nie wiedzą, co zrobić ze sobą.
Baley przypominał to sobie. Teraz własne słowa wydały mu się płytkie i powierzchowne.
—  Tak, tak — powiedział łagodnie — ale nie odbiegajmy od tematu.
—  Dobrze — odparła Jessie. — Więc Lizzy ciągle tylko mówiła o tym, że przyjdzie taki dzień i że ludzie muszą się trzymać razem. Mówiła, że to wszystko wina Przestrzeniowców, którzy chcą, żeby Ziemia była słaba, żeby po prostu nastąpił upadek. „Upadek" to było jedno z jej ulubionych słówek. Nieraz oglądała
menu, które przygotowywałam na następny tydzień, krzywiła się i powtarzała: „Upadek, upadek". Jane Myers naśladowała ją czasem w kuchni i wszystkie pękałyśmy ze śmiechu. Elizabeth powiedziała, że pewnego dnia zlikwidujemy miasta, wrócimy na rolę i rozprawimy się z Przestrzeniowcami, którzy chcą zamknąć nas na zawsze w miastach i po to narzucają nam roboty. Ale ona nie nazywała ich nigdy robotami. Mówiła: „bezduszne maszynowe potwory". Przepraszam cię, Daneelu.
—  Nie bardzo wiem — rzekł robot — co znaczy przymiotnik „bezduszny". Ale w każdym razie nie mam do ciebie najmniejszego żalu, Jessie. Mów dalej.
Baley popatrzył z irytacją. Ona się nigdy nie zmieni. Żeby tam nie wiem co, nie potrafi opowiadać rzeczowo, tylko na swój jakiś okrężny sposób.
—  Elizabeth — ciągnęła Jessie — zawsze dawała do zrozumienia, że ma kontakty z mnóstwem łudzi. Powiadała: „Na ostatnim zebraniu...", a potem urywała i wpatrywała się we mnie z ważną miną, jakby chciała, żeby dopytywać się o to zebranie. Oczywiście nigdy nie zadawałam jej żadnych pytań. Nie chciałam sprawić jej tym przyjemności. A potem, kiedy pobraliśmy się, to wszystko się urwało, aż...
Zamilkła.
—  Mów, mów, Jessie — nalegał Baley.
—  Czy pamiętasz, Lije, tę naszą kłótnię o Jezebel?
—  O co? — Minęło parę sekund, nim Baley uprzytomnił sobie, że chodzi o własne imię Jessie, a nie o inną kobietę. Odruchowo zwrócił się do R. Daneela i wyjaśnił:
—  Właściwe imię Jessie brzmi Jezebel. Ale go nie lubi i dlatego nie używa.
R. Daneel skinął poważnie głową.
Do licha, dlaczego ja się przed nim tłumaczę? — pomyślał Baley.
—  Muszę ci powiedzieć — ciągnęła Jessie — że byłam tym naprawdę dotknięta. Może to z mojej strony głupie, ale wciąż rozmyślałam nad tym, co powiedziałeś. Pamiętasz? Że Jezebel była po  prostu konserwatystką,  która walczyła w  obronie zwyczajów swych przodków, przeciw obcym jej obyczajom, jakie przynieśli ze  sobą przybysze.   Bo przecież ja byłam Jezebel i zawsze...
Szukała odpowiedniego słowa i Baley jej podpowiedział:
—  Utożsamiałaś się z nią?
—  Tak. — Ale zaraz potem pokręciła przecząco głową. — Nie w rzeczywistości, rzecz jasna, nie dosłownie. Wiesz, jak ją sobie wyobrażałam. Taka nie byłam nigdy!
—  Wiem, Jessie. Nie mów nic.
—  Jednym słowem dużo o niej myślałam i przyszło mi do głowy, że z nami jest tak jak było z nimi. To znaczy, że my tu, na Ziemi, mieliśmy nasze dawne obyczaje, aż zjawili się Przestrzeniowcy i zaczęli narzucać nam obyczaje zupełnie inne. I przez to wszystko kuleje, więc może średniowiecznicy mają rację. Może powinniśmy wrócić do naszych dawnych, dobrych obyczajów. Wtedy to odszukałam Elizabeth.
—  Tak. I co dalej?
—  Powiedziała, że nie rozumie, o co mi chodzi, i że jestem żoną tajniaka. Starałam się wytłumaczyć jej, że to nie ma nic do rzeczy. W końcu Elizabeth powiedziała, że musi z kimś pomówić. Miesiąc później zawiadomiła mnie, że mogę do nich wstąpić i odtąd zawsze chodziłam na zebrania.
Baley spojrzał na nią z wyrzutem.
—  I nic mi nie mówiłaś!
—  Strasznie tego żałuję, Lije — głos Jessie załamał się.
—  Mała to pociecha, że teraz żałujesz. Ale chciałbym usłyszeć o tych zebraniach. Po pierwsze, gdzie się odbywały?
Doznawał jakby odrętwienia. To, w co nie chciał uwierzyć, okazało się faktem, wyraźnym i niezbitym. Skończyła się wszelka niepewność i sprawiło mu to ulgę.
—  Tutaj — odparła Jessie.
—  Tutaj? W tym miejscu? Nie rozumiem.
—  Tu, na autostradzie. Właśnie dlatego nie chciałam tu przyjść. Ale na zebrania punkt był znakomity. Spotykaliśmy się...
—  Ile osób?
—  Nie wiem  dokładnie.   Sześćdziesiąt czy  siedemdziesiąt. Stanowiliśmy jakby lokalny oddział. Mieliśmy ze sobą składane krzesełka; ktoś wygłaszał mowę, przeważnie o tym, jak piękne było życie za dawnych czasów i że przyjdzie chwila, kiedy się pozbędziemy potworów, to znaczy robotów, no i Przestrzeniowców. Mowy były właściwie nudne, bo wciąż się powtarzały. Ale to nic. Przyjemnie było się zbierać i myśleć, że się jest kimś ważnym. Składaliśmy uroczyste przysięgi i mieliśmy tajne sposoby pozdrawiania się w Mieście.
—  I nigdy wam nikt nie przeszkodził? Straż pożarna czy wóz policyjny?
166
167
—  Nie, nigdy.
—  Czy to takie niezwykłe? — spytał R. Daneel.
—  Może i nie — odparł z namysłem Baley. — Są tu bocznice, których nigdy się nie używa. Ale nie tak łatwo dowiedzieć się które. Czy to wszystko, co robiliście na tych zebraniach, Jessie? Słuchanie przemówień i zabawa w spisek?
—  Bodajże tak. Czasem jeszcze śpiewaliśmy. No i mieliśmy coś do zjedzenia. Zwykłe kanapki i jakiś sok owocowy.
—  W takim razie — spytał niemal brutalnie — co cię jeszcze trapi?
—  Nie złość się — odparła Jessie.
—  Proszę cię — rzekł Baley z anielską cierpliwością — odpowiedz na moje pytanie. Jeżeli to wszystko było tak niewinne, jak mówisz, dlaczego od dwóch dni jesteś w takim strachu?
—  Bałam się, że mogą ci coś zrobić. Boże święty, nie udawaj, że nie rozumiesz! Przecież ci to wytłumaczyłam.
—  Nic podobnego. Jak dotąd, nie. Opowiedziałaś mi o nieszkodliwej  grupce zabawiającej  się  w spisek.   Czy  ci  ludzie urządzali kiedyś demonstracje? Albo niszczyli roboty? Organizowali rozruchy? Zabijali kogo?
—  Nigdy! Czy mogłabym coś podobnego zrobić? Przestałabym do nich należeć, gdyby spróbowali.
—  W takim razie dlaczego mówisz, że popełniłaś rzecz straszną? Dlaczego myślisz, że zamkną cię do więzienia?
—  Dlaczego?... No, mówiło się o tym, że przyjdzie czas, kiedy trzeba będzie wywrzeć nacisk na rząd. Mieliśmy się zorganizować, a potem miały wybuchnąć ogromne strajki i masowe porzucanie pracy. Mieliśmy zmusić rząd, żeby zakazał używania robotów i skłonił Przestrzeniowców do opuszczenia Ziemi. Myślałam, że to tylko takie gadanie, a potem zaczęła się ta historia z tobą i z Daneelem. Wtedy zapowiedzieli, że przystępują do akcji, że dadzą przykład i że skończą z najazdem robotów. Nawet w toalecie o tym mówili, choć nie wiedzieli, że to ciebie dotyczy. Ale ja wiedziałam. Zaraz się domyśliłam — dokończyła ze szlochem.
Baley zmiękł.
—  No dobrze już, dobrze, Jessie. To rzeczywiście było tylko gadanie. Sama widzisz, że nic się nie stało.
—  Tak się okropnie bałam. Wciąż myślałam, że jeżeli zaczną niszczyć i zabijać, to mogą ciebie zabić i Bentleya... I wszystko to będzie także moja wina, bo przecież należę do nich... Więc powinnam iść do więzienia.
168
Baley pozwolił się żonie wypłakać. Otoczył ją ramieniem i w milczeniu spojrzał na R. Daneela. Ten odpowiedział mu wzrokiem.
—  A teraz, Jessie — rzekł po chwili Baley — zastanów się spokojnie. Kto stał na czele twojej grupy?
—  Nasz kierownik — odparła przykładając chusteczkę do oczu — nazywa się Joseph Klemin. Ale nie myślę, żeby on miał większe znaczenie. Jest malutki i wstąpił pewnie dlatego, że chciał się wyrwać spod pantofla żony. Musi być nieszkodliwy. Ty chyba nie aresztujesz go, Lije, dlatego, że go podałam? — Spojrzała mu niespokojnie w twarz.
—  Na razie nie aresztuję nikogo. A od kogo Klemin dostawał instrukcje?
—  Tego nie wiem.
—  Czy ktoś obcy zjawiał się na zebraniach? Wiesz, o co mi chodzi — jakieś szyszki z centrali?
—  Czasem ktoś przychodził i wygłaszał mowę. Rzadko to się zdarzało, może dwa razy do roku.
—  Czy znasz ich nazwiska?
—  Nie. Przedstawiano ich zawsze jako „jednego z naszych" albo „przyjaciela z Jackson" czy coś w tym rodzaju.
—  Aha... Daneelu!
—  Tak? — odezwał się R. Daneel.
—  Opisz ludzi, których zapamiętałeś. Zobaczymy, czy Jessie któregoś pozna.
Z kliniczną dokładnością R. Daneel zaczął podawać opisy. Jessie z rosnącym przerażeniem słuchała i tylko potrząsała głową.
—  To na nic — zawołała wreszcie. — Skąd ja mogę pamiętać takie szczegóły? Nie pamiętam nawet, jak wyglądali. Nie...
Przerwała i zdawała się zastanawiać.
—  Mówisz — spytała wreszcie — że jeden z nich pracował w drożdżowni?
—  Tak — odparł R. Daneel — Francis Clousarr jest pracownikiem Drożdżowni Nowojorskich.
—  Pamiętam, kiedyś w czasie przemówienia siedziałam w pierwszym rzędzie i od mówcy wciąż zalatywało lekkim zapachem surowych drożdży. Tego dnia miałam trochę rozstrojony żołądek i od tego zapachu ciągle mi się robiło niedobrze. Musiałam wstać i usiąść gdzieś dalej, a nie mogłam naturalnie wytłumaczyć dlaczego. Wszystko to było bardzo nieprzyjemne. Może to był
ten sam człowiek
    spylal Baley
 S              y      że to       ,
 mnie się tak zda?  łkomtl Prawdę.          C tO co m°wi
—  Jeśli o nią chodzi, nic. Ręczę za to.
—  Wytłumacz mi wobec tego, jak to się dzieje, że samo brzmienie jej imienia, Jezebel, skłoniło ją do zmiany światopoglądu? Nie rozumiem pobudek.
Jechali wolno pustym, wijącym się tunelem.
—  Trudno to wytłumaczyć — powiedział Baley. — Jezebel to rzadkie imię. Kiedyś należało do kobiety o bardzo złej opinii. Moja żona ogromnie to sobie ceniła. Mogła dzięki temu wyobrażać sobie, że jest zła, co stanowiło rekompensatę za życie, któremu nic nie można było zarzucić.
—  Dlaczego kobieta bez zarzutu chciałaby uchodzić za złą?
—  Kobiety są kobietami, Daneelu — uśmiechnął się Baley. — Dość, że w związku z tym popełniłem głupstwo. Kiedyś powiedziałem w złości, że tamta Jezebel w gruncie rzeczy nie była wcale zła, a w każdym razie była dobrą żoną. Pożałowałem później swojego postępku, bo okazało się, że Jessie odtąd czuła się nieszczęśliwa. Zniszczyło to w niej coś, czego już nie dało się naprawić. Przypuszczam, że to, o czym mówiła, stanowiło akt zemsty z jej strony. Myślę, że chciała mnie ukarać wdając się w sprawy, o których wiedziała, że nie mogą mi się podobać. Z czego nie wynika, by ta chęć była świadoma.
— Czy chęć może nie być świadoma? Czy nie ma w tym sprzeczności?
Baley spojrzał na R. Daneela i zrezygnował z wszelkich prób wyjaśnienia pojęcia podświadomości. Zamiast tego poruszył inny temat.
—  Trzeba przy tym pamiętać, że Biblia ma wielki wpływ na ludzkie uczucia i myśli.
—  A co to jest Biblia?
Baley zdziwił się, ale po chwili dziwił się już tylko własnemu zdziwieniu. Przecież wiedział, że Przestrzeniowcy hołdują filozofii całkowicie mechanistycznej, a wiedza R. Daneela nie mogła wykraczać poza ich wiedzę.
—  Jest to — uciął — święta księga połowy ludności Ziemi.
—  Nie rozumiem znaczenia przymiotnika.
—  Znaczy on, że ta księga jest bardzo ceniona. Różne jej części,   tłumaczone  w  odpowiedni  sposób,  zawierają  zasady postępowania, jakie sporo ludzi uważa za najstosowniejsze dla osiągnięcia przez ludzkość szczęśliwości.
—  Czy te zasady — spytał R. Daneel z głębokim zastanowieniem — stanowią u was prawo?
— Chyba nie. Zasady te nie nadają się do wprowadzenia ich drogą ustaw. Powinny być przestrzegane przez ludzi dobrowolnie na skutek samego pragnienia, by się ich trzymać. W pewnym sensie stoją one wyżej niż jakiekolwiek prawo.
—  Wyżej niż prawo? Czy nie ma w tym sprzeczności? Baley wykrzywił usta w uśmiechu.
—  Czy chciałbyś może, abym ci przytoczył jakiś fragment Biblii?
—  Proszę cię bardzo.
Baley zatrzymał wóz i przymknął oczy, by dokładniej przypomnieć sobie tekst. Chętnie by się posłużył dosadnym językiem średniowiecza, ale wówczas R. Daneel nic by nie zrozumiał. Dobierał więc słowa, jakby miał przytoczyć opowieść ze współczesnego życia, zamiast dobywać baśń z zamierzchłej przeszłości człowieka:
Jezus udał się na Górę Oliwną, a o świcie powrócił do świątyni. Ludzie zebrali się wokół Niego, więc usiadł i do nich przemawiał. A skrybowie i faryzeusze przyprowadzili do niego kobietę, pochwyconą na cudzołóstwie, stawili ją przed Nim i rzekli: „Nauczycielu, tę kobietę pochwycono na cudzołóstwie na gorącym uczynku. A prawo Mojżeszowe nakazuje kamienować takich przestępców. Co masz do powiedzenia?"
Mówili to w nadziei, że Go zwabią, w pułapkę, że będą mieli podstawę, aby Go oskarżyć. Ale Jezus pochylił się tylko i pisał palcem po ziemi, jakby ich wcale nie słyszał. Gdy jednak wciąż nalegali, wyprostował się i rzekł: „Ten z was, kto jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci w nią kamieniem."
I znowu pochylił się i pisał na piasku. A ci, którzy Go usłyszeli, potępieni we własnym sumieniu wyszli jeden za drugim począwszy od starszych aż do ostatniego. I został sam Jezus z kobietą stojącą przed nim. Wówczas podniósł się i rzekł do niej: „Kobieto, gdzie są twoi oskarżyciele? Żaden cię nie potępił?"
„Nie, Panie" — odparła. A Jezus powiedział: „I ja ciebie nie potępię. Idź i więcej nie grzesz."
R. Daneel słuchał z uwagą.
—  Co to jest cudzołóstwo? — zapytał.
—  To nieważne. Była to zbrodnia i w owym czasie przewidzianą karę stanowiło kamienowanie. To znaczy, że na winnego rzucano kamienie, póki go nie zabito.
—  A ta kobieta była winna?
—  Tak.
—  Więc dlaczego jej nie ukamienowali?
—  Po słowach Jezusa żaden z oskarżycieli nie mógł się na to zdobyć. Opowieść ta ma dowodzić istnienia czegoś wyższego niż sprawiedliwość, którą zostałeś napełniony. Istnieje w ludziach pobudka  postępowania  zwana  miłosierdziem.  I  czyn,  który nazywa się przebaczeniem.
—  Nie znam tych słów, Elijah.
—  Wiem o tym — szepnął Baley — wiem.
Uruchomił wóz i wziął najwyższą szybkość. Pęd rzucił ich na poduszki siedzenia.
—  Dokąd jedziemy? — spytał R. Daneel.
—  Do Dzielnicy Drożdżowej — odparł Baley — aby wydobyć prawdę ze spiskowca, Francisa Clousarra.
—  Masz na to jakiś sposób, Elijah?
—  Nie ja, Daneełu, ale ty. I to bardzo prosty. Pognali naprzód.
172
15.
Aresztowani
 spiskowca
Jjaley czuł, jak zapach Dzielnicy Drożdżowej wzmaga się i staje bardziej przenikliwy. W przeciwieństwie do wielu osób, choćby na przykład Jessie, Baley lubił ten zapach, gdyż budził w nim przyjemne skojarzenia. Uekroć poczuł surowa ri.
aiou jessie, Ba  , „,. u zapacn, gdyż budził w nim
przyjemne skojarzenia.
Ilekroć poczuł surowe drożdże, przenosił się o jakieś trzydzieści lat wstecz. Jako dziesięcioletni chłopak odwiedzał wuja Borysa, pracownika drożdżowni. Wuj miał zawsze przy sobie mały zapas drożdżowych smakołyków: ciasteczek, czekoladek wypełnionych słodkim płynem i wyrobów w kształcie kota czy psa. Chociaż Elijah był małym chłopcem, wiedział, że wuj Borys nie powinien właściwie rozdawać tych rzen7v tvprzysmaki  wt
—j
,. u,m umopcem, wiedział, że wuj Borys ne powinien właściwie rozdawać tych rzeczy. Toteż zajadał jrzysmaki  cichutko,   siedząc  w  kącie,   odwrócony  plecami. Jpieszył się, by go nie przyłapano. Ale właśnie dlatego wszystko smakowało mu jeszcze bardziej.
Biedny wuj Borys uległ wypadkowi i umarł. Elijahowi nigdy nie powiedziano, jak to się stało, więc tym bardziej rozpaczał myśląc, że wuja aresztowano za przemycanie drożdży z fabryki. Spodziewał się, że i jego aresztują i skażą na śmierć. Po wielu latach przejrzał kartoteki policji i wykrył prawdę: wuj Borys wpadł pod wóz transportowy. Tak romantyczny mit skończył się rozczarowaniem.
174
Ale pod wpływem zapachu drożdży mit zawsze odżywał. Przynajmniej na krótko.
.Dzielnica Drożdżowa nie była oficjalną nazwą żadnej części Nowego Jorku, nie figurowała w wykazach ani urzędowych planach. Dla poczty był to po prostu okręg obejmujący Newark, New Brunszwick i Trenton. Dzielnica ciągnęła się szerokim pasem, z którego raz po raz wyrastały sektory mieszkalne. Przede wszystkim jednak pokrywały ją wielopoziomowe zakłady hodowlane, w których produkowano tysiące odmian drożdży.
W zakładach tych pracowała piąta część całej ludności Miasta. Drugie tyle pracowało w przemysłach pomocniczych. Począwszy od stosów drzewa i celulozy, sprowadzanych z pokrytych lasami gór AUeganów, poprzez zbiorniki kwasu, który przerabiał drewno na glukozę, ładunki saletry i fosfatów, stanowiących najważniejsze dodatki, oraz dostarczane przez zakłady chemiczne słoje przetworów organicznych — wszystko tu sprowadzało się do jednego tylko produktu: drożdży.
Bez drożdży sześć spośród ośmiu miliardów ludności Ziemi wymarłoby z głodu w ciągu roku.
Na tę myśl dreszcz przeszedł Baleya. Trzy dni temu możliwość ta istniała tak samo jak dziś. Ale trzy dni temu nie przyszłaby mu do głowy.
Wypadli z autostrady na krańcach Newarku. Widok szerokich, słabo zaludnionych alei i ciągnących się z obu stron bezkształtnych budynków nie skłaniał do zmniejszenia szybkości.
—  Która godzina? — spytał Baley.
—  Szesnasta zero pięć — odparł R. Daneel.
—  To będzie przy pracy, jeśli ma dzienną służbę. Baley zaparkował wóz i zgasił motor.
—  Więc to są Drożdżownie Nowojorskie? — spytał robot.
—  Część — odrzekł Baley.
Weszli w korytarz. Z obu stron ciągnęły się biura. Z głębi wybiegła uśmiechnięta młoda urzędniczka.
—  Kogo panowie szukają?
—  Policja! — Baley pokazał znaczek. — Czy jest może niejaki Francis Clousarr, pracownik Drożdżowni Nowojorskich?
—  Zaraz sprawdzę — odparła z zakłopotaniem dziewczyna. Podeszła  do  aparatu,  przy którym  poprzednio  siedziała,
włączyła linię z widocznym napisem „Biuro Personalne" i jej usta zaczęły się lekko poruszać nie wydając żadnego głosu.
Baley znał tę aparaturę, która odbiorcy przekazywała w słowach nieznaczne ruchy krtani.
— Proszę mówić na głos — powiedział — tak, żebym słyszał. Słowa jej stały się teraz słyszalne. Było ich kilka zaledwie: „...mówi, że jest policjantem".
W drzwiach ukazał się dobrze ubrany mężczyzna o ciemnej cerze, małym wąsiku i lekko łysiejącej głowie. Uśmiechnął się niewyraźnie.
—  Jestem Prescott z Biura Personalnego. O co chodzi? Baley obrzucił go zimnym wzrokiem i uśmiech Prescotta znikł.
—  Nie chciałbym tylko zamieszania wśród robotników — rzekł. — Są bardzo wrażliwi na policję.
—  Nie lubią, co? — zagadnął Baley. — Czy Clousarr jest w budynku?
—  Owszem.
—  To poproszę o pręt. A jeżeli Clousarra tam nie zastaniemy, wrócę porozmawiać z panem.
—  Zaraz dostanie pan pręt — odparł tamten nie próbując się nawet uśmiechnąć.
Xręt kierunkowy nastawiony był na wydział CG, oddział 2. Baley nie miał pojęcia, co to znaczy w języku fabrycznym, ale też nie potrzebował tych informacji. Pręt był małym, niepozornym przedmiotem, który łatwo mieścił się w ręku. Koniec rozgrzewał się lekko, kiedy trzymało się przyrząd w kierunku, na jaki był nastawiony, a oziębiał przy każdym odchyleniu. Ciepło wzrastało w miarę zbliżania się do celu.
Dla nie wtajemniczonych pręt kierunkowy był prawie bezużyteczny, gdyż orientowanie się w częstych a nieznacznych skokach temperatury wymagało wprawy. Ale prawie wszyscy mieszkańcy Miasta byli dobrze wprawieni. Do stałych i ulubionych zabaw dziecięcych należała gra w chowanego na korytarzach szkolnych za pomocą prętówzabawek.
Przy użyciu prętu Baley bez trudu odnajdywał drogę w najbardziej zawiłych labiryntach i umiał trzymać się trasy najkrótszej, jakby ją ktoś dla niego specjalnie wyznakował.
Kiedy po dziesięciu minutach weszli do dużej, jaskrawo oświetlonej sali, koniec pręta był prawie gorący.
176
spytał Baley robotnika
— Gdzie jest Francis Clousarr? stojącego najbliżej.
Ten wskazał głową za siebie. Ruszyli naprzód, a ich kroki głuszył hałas olbrzymich wentylatorów, które bez przerwy pompowały powietrze. Wszędzie mimo to unosił się ostry zapach drożdży.
W drugim końcu sali podniósł się jakiś człowiek i zdejmował fartuch. Był średniego wzrostu, o twarzy młodej, ale zoranej zmarszczkami, i lekko szpakowatych włosach. Miał duże, żylaste ręce, które starannie wycierał w celteksowy ręcznik.
—  To ja jestem Francis Clousarr — powiedział.
Baley kątem oka spojrzał na R. Daneela. Robot skinął głową.
—  Świetnie — rzekł Baley. — Czy możemy tu gdzieś porozmawiać?
—  Myślę, że tak — odparł z wahaniem Clousarr. — Ale moja zmiana właśnie kończy pracę. Wolałbym jutro.
—  Do jutra za długo trzeba by czekać. Lepiej załatwmy to teraz. — Baley pokazał swój znaczek.
Clousarr popatrzył, ale nie przerwał wycierania rąk.
—  Nie  wiem  — powiedział  chłodno  — jak jest  u was, w Departamencie Policji. Ale tu mamy ściśle wyznaczone godziny posiłków. Mogę jeść między piątą a za piętnaście szósta albo nie jeść wcale.
—  To nic — odparł Baley. — Załatwimy to tak, że panu przyniosą kolację.
—  Wspaniale — rzekł posępnie Clousarr. — Zupełnie jak jakiemuś arystokracie czy tajniakowi specjalnej klasy. I co jeszcze? Może prywatna łazienka?
—  Odpowiadajcie na moje pytania, Clousarr — rzekł Baley — a te dowcipy schowajcie dla swoich przyjaciół. Gdzie możemy rozmawiać?
—  Rozmawiać można choćby w pokoju wagowym. Zresztą, jak panom wygodnie. Ja nie mam tu nic do powiedzenia.
Baley pociągnął Clousarra do pokoju wagowego. Było to nieduże pomieszczenie o ścianach antyseptycznej białości — z dobrą klimatyzacją. Wzdłuż ścian znajdowały się czułe wagi elektroniczne, poruszane wyłącznie polami mocy. Baley znal ten mechanizm ze szkolnych czasów, ale wprawiał się na modelach prymitywniejszych. Jeden taki przyrząd mógł każdorazowo odważyć miliard atomów.
— Myślę — rzekł Clousarr — że chwilowo nikt tutaj nie wejdzie.
Baley mruknął coś i zwrócił się do R. Daneela.
—  Postaraj się, żeby tu przysłano posiłek.  I zaczekaj na zewnątrz, aż go podadzą, dobrze?
—  Jesteście chemikiem? — spytał Clousarra, gdy R. Daneel wyszedł.
—  Nie, jestem zymologiem.
—  Jaka to różnica?
—  Chemik to po prostu pichciarz i smrodziarz — odparł z dumą Clousarr. — A zymolog to ktoś, kto pomaga utrzymać przy życiu parę miliardów ludzi. Jestem specjalistą od hodowli drożdży.
—  Aha — mruknął bez przejęcia Baley.
—  Nasze laboratorium — ciągnął Clousarr — jest sercem Drożdżowni  Nowojorskich.  Hodujemy  tu  wszystkie  gatunki i odmiany drożdży, jakie tylko wytwarzają zakłady. Sprawdzamy i kontrolujemy ich wartość odżywczą. Pilnujemy, aby trzymała się na odpowiednim poziomie. Naginamy własności genetyczne odmian, produkujemy nowe, sortujemy, badamy i doskonalimy ich właściwości. Musi pan wiedzieć, że kiedy parę lat temu w Nowym Jorku pokazały się truskawki poza sezonem, to nie były to naprawdę truskawki. Wyprodukowaliśmy je tutaj, w tej sali, ze specjalnej,  wysokocukrowej  odmiany drożdży;  miały naturalną barwę i  tylko mały dodatek sztucznego zapachu. Dwadzieścia lat temu Saccharomyces olei Benedictae miał postać karłowatą, ohydny smak łoju i w ogóle był do niczego. Smak łoju został, ale zawartość tłuszczu wzrosła z piętnastu do osiemdziesięciu siedmiu procent. Ile razy pan będzie na szlaku ekspresowym,  proszę pamiętać,  że jako  smaru używa  się  tam wyłącznie S.O. Benedictae, odmiana AGsiedem, wyprodukowanego u nas, w tym laboratorium. Więc proszę nie nazywać mnie chemikiem. Jestem zymologiem.
Baley mimo woli uczuł pewien szacunek dla tak zawziętej dumy.
—  Gdzie byliście — spytał nagle — wczoraj wieczór między osiemnastą i dwudziestą?
—  Spacerowałem — odparł Clousarr wzruszając ramionami. — Zawsze po obiedzie lubię się trochę przejść.
—  Odwiedzaliście znajomych? Czy może poszliście obejrzeć subeteryki?
—  Nie. Po prostu byłem na spacerze.
Baley przygryzł usta. W subeterykach Clousarr musiałby dać swoją kartę do ostemplowania. Spotkanie znajomych pociągnęłoby za sobą konieczność ich nazwania i możność sprawdzenia.
—  Nikt was nie widział?
—  Może ktoś widział. Ale ja o tym nie wiem.
—  A jak było przedwczoraj?
—  To samo.
—  Nie możecie podać alibi na żaden wieczór?
—  Gdybym popełnił jakieś przestępstwo, to na pewno bym mógł. Po co mi alibi?
Baley nie odpowiedział. Zajrzał do notatnika.
—  Stawaliście już raz przed sądem za wywoływanie rozruchów?
—  Tak. Jedna z tych głupich maszyn trąciła mnie przy mijaniu, więc dałem jej po głowie. Czy to jest wywoływanie rozruchów?
—  Sąd tak uznał. Skazano was na grzywnę.
—  I chyba na tym koniec. Czy zechce pan jeszcze raz ściągnąć grzywnę?
—  Przedwczoraj wieczór doszło prawie do rozruchów w jednym ze sklepów z obuwiem w dzielnicy Bronx. Widziano was tam.
—  Kto mnie widział?
—  Było to — rzekł Baley — akurat w porze waszego posiłku. Czy jedliście przedwczoraj wieczorem?
Clousarr zawahał się. Pokręcił przecząco głową.
—  Miałem rozstrój żołądka. Zapach drożdży działa tak czasami nawet na przyzwyczajonych.
—  Wczoraj wieczór w Williamsburgu zanosiło się na rozruchy i tam was również widziano.
—  Kto?
—  Czy zaprzeczacie swojej obecności w obu wypadkach?
—  Nie mam czemu zaprzeczać. Proszę mi powiedzieć dokładnie, gdzie się to stało i kto twierdzi, że mnie widział?
—  Myślę — Baley wpatrzył się bacznie w twarz zymologa — że wiecie sami dokładnie, gdzie się to stało. Myślę, że zajmujecie ważne stanowisko w nielegalnej organizacji średniowieczników.
—  Może pan myśleć, co pan chce, ale myślenie to żaden dowód. Może i pan o tym wie — Clousarr uśmiechnął się ironicznie.
—  Może — odparł Baley z kamiennym wyrazem twarzy — może uda mi się wydobyć z was trochę prawdy. I to zaraz.
Podszedł do drzwi, otworzył je i spytał czekającego tam R. Daneela.
—  Czy jest już kolacja dla Clousarra?
—  Zaraz będzie, Elijah.
—  To przynieś ją, Daneelu, dobrze?
178
179
Po chwili R. Daneel wszedł z metalową trójdzielną tacą.
— Postaw ją przed Clousarrem, Daneelu — rzekł Baley. Usiadł na jednym ze stołków pod ścianą, założył nogę na nogę i obserwował Clousarra. Ten cofnął się szybko do tyłu, gdy R. Daneel stawiał przed nim tacę.
—  Słuchajcie, Clousarr — powiedział Baley. — Chcę was poznać z moim partnerem, Daneelem 01ivawem.
—  Dzień dobry. — Daneel wyciągnął rękę.
Clousarr milczał. Nie uczynił najmniejszego ruchu, by ująć wyciągniętą dłoń. R. Daneel trwał w swej pozycji. Clousarr poczerwieniał.
—  Jesteście źle wychowani, Clousarr — rzekł łagodnie Baley. — Czy to duma nie pozwala wam podać ręki policjantowi?
—  Głodny jestem — mruknął Clousarr i... wyjął z kieszeni składany nóż i widelec, po czym usiadł spoglądając na tacę.
—  Daneelu — powiedział Baley — zdaje się, że nasz znajomy jest dotknięty twoją oziębłością. Ale chyba się na niego nie gniewasz?
—  Ani trochę, Elijah — odparł R. Daneeł.
—  W takim razie daj  tego dowód.  Oprzyj rękę na jego ramieniu.
—  Bardzo chętnie — odparł R. Daneeł i podszedł do Clousarra. Ten odłożył widelec.
—  Co to ma być? O co chodzi?
Robot nie zważając na te okrzyki wyciągnął rękę. Clousarr odskoczył i z wściekłością odepchnął R. Daneela.
—  Do diabła! Nie dotykaj mnie.
Rzucał się na wszystkie strony, aż taca spadła na ziemię.
Baley, nie spuszczając zeń wzroku, skinął na R. Daneela, który znów zaczął się zbliżać do cofającego się zymologa. Baley zagrodził sobą drzwi.
—  Zabierz pan tę sztukę ode mnie — wrzasnął Clousarr.
—  Nie wolno tak się wyrażać — powiedział obojętnie Baley. — To mój partner.
—  To parszywy robot — krzyknął Clousarr.
—  Zostaw go, Daneelu — zawołał Baley.
R. Daneel zawrócił, podszedł do drzwi i spokojnie stanął tuż za Bałeyem. Clousarr dyszał ciężko i zaciskał pięści.
—  A więc to tak! — rzekł Baley. — Dlaczego wam się zdaje, że Daneel jest robotem?
—  Każdy to powie!
180
—  Zobaczymy, co powie sąd. A na razie zabierzemy was do komendy, Clousarr. Musicie nam wytłumaczyć dokładnie, skąd wiecie, że Daneel jest robotem. I jeszcze dużo innych rzeczy. Daneelu, idź, połącz się z dyrektorem Enderbym. Jest teraz u siebie w mieszkaniu.  Powiedz mu,  żeby  się postarał jak najprędzej być w biurze, bo mamy tu osobnika, któremu bardzo się śpieszy do przesłuchania.
R. Daneel wyszedł.
—  Za czym się tak rozglądacie, Clousarr? — spytał Baley.
—  Chcę mieć obrońcę.
—  Będziecie mieli. A czy nie zechcielibyście powiedzieć mi, o co chodzi średniowiecznikom?
Clousarr z zaciętym milczeniem wbił oczy w ziemię.
—  Mój Boże! — zawołał Baley. — Przecież my i tak wiemy wszystko  o was i o waszej  organizacji.  Nie nabieram was. Powiedzcie mi tylko dla mojej wiadomości, o co chodzi średniowiecznikom.
—  O powrót na rolę — rzekł głucho Clousarr. — To chyba proste?
— Proste w słowach — rzekł Baley — ale nie w praktyce. Jak rolnictwo może wyżywić osiem miliardów?
—  A czy ja mówię, że mamy wrócić jutro albo za rok? Czy nawet za sto lat? Powoli, krok za krokiem. Wszystko jedno, jak długo to potrwa. Zacznijmy wreszcie wydostawać się spod kloszy, pod którymi żyjemy. Wyjdźmy na świeże powietrze.
—  A czy wy sami byliście kiedy na świeżym powietrzu?
—  Do diabła! — żachnął się Clousarr. — Dobrze, więc ze mną koniec! Ale nie z naszymi dziećmi.  Dzieci ciągle się rodzą, wydostańmy je stąd! Na miłość boską,  niech mają otwartą przestrzeń, powietrze i słońce. Jeżeli  będzie trzeba, możemy stopniowo zmniejszyć i liczbę ludności.
—  Słowem, na powrót w nieosiągalną przeszłość! — Baley nie wiedział właściwie, dlaczego się spiera, czuł tylko dziwne gorąco w całym ciele. — Więc mamy się cofnąć aż do pierwocin? A dlaczego nie moglibyśmy pójść naprzód? Zamiast zmniejszać liczbę ludności Ziemi, użyć jej na eksport. Wrócić na rolę nie tu, ale na innych planetach. Kolonizować!
—  I stworzyć nowe Światy Zaziemskie? — Clousarr wybuchnął chrapliwym śmiechem. — Stworzyć nowych Przestrzeniowców?
—  Nie. Światy Zaziemskie zasiedlili przybysze z Ziemi, na której nie było miast. Przybysze, którzy w niezdrowy, krańcowy
sposób rozwinęli swój indywidualizm i materializm. A nasi osadnicy przybędą ze społeczeństwa, które aż nadmiernie rozwinęło współdziałanie. Tradycja w połączeniu z nowym środowiskiem stworzą nową formę cywilizacji, różną od ziemskiej i zaziemskiej, lepszą, doskonalszą.
Wiedział, że powtarza słowa doktora Fastolfea, ale wygłaszał je tak, jakby od lat o tym myślał.
—  Bzdura — powiedział Clousarr. — Kolonizować pustynne planety, mając do dyspozycji własną. Ilu głupców się na to weźmie?
—  Wielu. I wcale nie będą głupcami. Będą mieli do pomocy roboty.
—  Nie! — zawołał z wściekłością Clousarr. — Nigdy! Żadnych robotów!
—  Na miły Bóg, dlaczego? Sam też ich nie lubię, ale nie będę ginąć dla głupiego przesądu.  Dlaczego  właściwie  boimy się robotów? Ja myślę, że przez poczucie niższości. Mamy poczucie niższości wobec Przestrzeniowców, chcemy wynagrodzić to sobie poczuciem wyższości nad kimś innym i wścieka nas, że nie czujemy się wyżsi od robotów. Wydają się nam doskonalsze niż my, a przecież tak nie jest. Na tym polega piekielna ironia całej sprawy.
Wystarczy — ciągnął Baley gorączkując się coraz bardziej — spojrzeć chociażby na Daneela. Jest wyższy ode mnie, silniejszy, lepiej wygląda. Właściwie ma wygląd Przestrzeniowca. Ma lepszą pamięć i zna więcej faktów. Nie musi spać ani jeść. Nie dręczy go choroba czy strach, miłość czy poczucie winy. Ale jest maszyną. Mogę z nim zrobić, co chcę, tak jak z tą mikrowagą. Jeśli uderzę mikrowagę, nie odda mi ciosu. Daneel też nie. Mogę mu kazać, by się zastrzelił, a zrobi to. Ale nigdy — zapalał się Baley — nie potrafimy zbudować robota dorównującego ludziom w jakimś istotnym względzie.  A  cóż dopiero lepszego.  Nie możemy zbudować robota z poczuciem piękna, etyki czy religii. Nie ma sposobu, aby wznieść mózg pozytonowy choćby o cal ponad poziom doskonałej materii. Nie ma sposobu, póki nie zrozumiemy, jaka sprężyna porusza nasze mózgi. Póki istnieją rzeczy, których nauka nie umie zgłębić. Czym jest piękno, dobro, sztuka, miłość, Bóg? Od wieków poruszamy się na krawędzi rzeczy niezgłębionych i usiłujemy pojąć to, czego pojąć się nie da. To właśnie czyni nas ludźmi. Mózg robota musi być skończony, bo inaczej nie można by go zbudować. Musi być obliczony do 182
ostatniej dziesiętnej, więc musi mieć koniec. Do licha, czego tu się bać? Robot może wyglądać jak Daneel, jak bóstwo, a nie być bardziej ludzki niż kawałek drzewa. Czy to tak trudno zrozumieć? Clousarr wciąż usiłował mu przerwać, ale nie mógł powstrzymać potoku słów Baleya. Teraz jednak Baley sam przerwał, wyczerpany do cna. Clousarr odezwał się cicho:
—  Tajniakfilozof. Co pan może wiedzieć? Drzwi sie uchyliły. Wszedł R. Daneel.
Baley obrzucił go chmurnym spojrzeniem. Miotało nim jeszcze poprzednie wzruszenie, a teraz znów się zdenerwował.
—  Dlaczego tak długo? — spytał.
—  Nie mogłem odnaleźć dyrektora — wyjaśnił R. Daneel. — Okazało się, że jeszcze jest w biurze.
—  O tej porze? — zdziwił się Baley patrząc na zegarek. — Dlaczego?
—  Wszyscy są na nogach. W biurze znaleziono zwłoki.
—  Co?! Na miły Bóg, czyje?
—  Gońca. R. Sammyego.
Baleya aż zatkało. Obrzucił robota wściekłym spojrzeniem.
—  Zdawało mi się, że powiedziałeś: zwłoki.
—  Jeżeli wolisz — sprostował R. Daneel — znaleziono robota z zupełnie przepalonym mózgiem.
Clousarr wybuchnął nagle śmiechem.
—  Nie ma się z czego śmiać! Zrozumiano? — zawołał chrapliwym głosem Baley i ostentacyjnie wydobył rozsadzacz. Clousarr ucichł.
—  No i co z tego? — zwrócił się Baley do R. Daneela. — R. Sammy miał krótkie spięcie. Więc co?
—  Dyrektor mówił ogólnikowo, Elijah. Ale choć nie powiedział tego wyraźnie, zdaje mi się, że jego zdaniem R. Sammy został świadomie spalony.
Baley milczał, a R. Daneel dodał z powagą:
—  Lub, jeśli wolisz, R. Sammy został zamordowany.
16.
Rozważania na temat pobudek zbrodni
na
XJaley schował rozsadzacz, ale nieznacznie trzymał dłoń kolbie.
—  Idźcie przodem, Clousarr, w stronę ulicy Siedemnastej, wejście B.
—  Jeszcze nie jadłem — powiedział Clousarr.
—  Do licha — zniecierpliwił się Baley. — Wasze jedzenie leży na podłodze, tam gdzie je zrzuciliście.
—  Mam prawo zjeść.
—  Zjecie w areszcie albo nie zjecie wcale tego jednego posiłku. Nic wam nie będzie. Ruszcie się.
Wszyscy trzej szli w milczeniu przez labirynt Nowojorskich Drożdżowni; Clousarr pierwszy, Baley tuż za nim, a R. Daneel zamykał pochód.
Baley i R. Daneel zapisali godzinę odejścia u sekretarki, Clousarr wypełnił formularz nieobecności i poprosił o wysłanie kogoś do sprzątnięcia pokoju wagowego, po czym wyszli i zbliżyli się do zaparkowanego wozu.
W tym momencie Clousarr mruknął „chwileczkę!", odwrócił się do R. Daneela i — nim Baley zdążył zrobić choć krok — otwartą dłonią uderzył robota z całej siły w policzek.
— Co u diabła! — zawołał Baley, chwytając Clousarra za ramię. Ten nie opierał się.
184
I
—  Już  idę.   Chciałem  tylko  się  przekonać  — powiedział szczerząc zęby w uśmiechu.
R. Daneel, który zdążył się trochę odchylić, patrzył spokojnie na Clousarra. Na policzku nie został żaden ślad ciosu, nie było widać zaczerwienienia.
—  Postąpiłeś bardzo ryzykownie, Francis — rzekł R. Daneel. — Gdybym się nie cofnął, byłbyś sobie poważnie uszkodził rękę. W każdym razie przykro mi, bo cię z pewnością zabolało.
Clousarr się zaśmiał.
—  Wsiadajcie, Clousarr — rzekł Baley. — Ty też, Daneelu. Razem z nim, na tylnym siedzeniu. I pilnuj, żeby się nie ruszył, choćbyś miał złamać mu rękę. To rozkaz.
—  A jak tam z pierwszym prawem? — zakpił Clousarr.
—  Myślę, że Daneel jest dość silny i zwinny, aby przytrzymać was, nie robiąc wam krzywdy. Ale nie będę się wcale martwił, jeżeli przy okazji połamie wam kości.
Usiadł za kierownicą i wóz ruszył pędem. Wiatr rozwiewał włosy Baleya i Clousarra, włosy R. Daneela leżały gładko na głowie.
—  Czy nienawidzi  pan  robotów ze  strachu  przed utratą pracy? — spytał Clousarra R. Daneel.
Baley nie mógł się odwrócić, by zobaczyć wyraz twarzy zymologa, ale pewien był, że wyraża nienawiść i wstręt i że Clousarr stara się siedzieć jak najdalej od R. Daneela.
—  Ze względu na moją pracę — odparł — moich dzieci i w ogóle wszystkich.
—  Przecież można to jakoś rozwiązać — rzekł robot. — Gdyby pańskie dzieci przygotowały się do emigracji...
—  Co, i ten także? — przerwał mu Clousarr. — Już tajniak wmawiał mi  emigrację.  Ma widać zaprawę taką jak robot. A może sam jest robotem?
—  Dosyć tego! — huknął Baley.
—  Wstąpienie do szkoły dla emigrantów — ciągnął spokojnie R.  Daneel — dałoby pewność pracy,  gwarancję  należytego zaklasyfikowania i widoki kariery. Jeśli pan troszczy się o swoje dzieci, warto o tym pomyśleć.
—  Niczego nie przyjąłbym od robota czy Przestrzeniowca, czy od waszych agentów w rządzie.
Zapadło milczenie. Otoczyła ich cisza autostrady. Słychać było tylko łagodny warkot motoru i od czasu do czasu tarcie kół o jezdnię.
Po przybyciu do biura Bałey podpisał nakaz aresztowania Clousarra, którego przekazał w odpowiednie ręce. Następnie obaj z R. Daneełem udali się motospirałą na górę do Komendy Głównej.
R. Daneel nie wyraził wcale zdziwienia, że nie korzystają z windy. Robot stanowił dziwną mieszaninę umiejętności i uległości. Baley przyzwyczaił się już do tego i często nie zwracał na niego uwagi. Logicznie rzecz biorąc, należało jechać windą, gdyż z aresztu do Komendy Głównej było daleko. Z motospirali, czyli krętych ruchomych schodów korzystano tylko na małych odcinkach. Co chwila zjawiali się na niej różni urzędnicy i zaraz wychodzili. Tylko Baley i R. Daneel wytrwale posuwali się w górę.
Baley chciał zyskać na czasie. Te parę minut pozwoli mu wytchnąć i zastanowić się, nim w komendzie wpadnie w wir nowych wydarzeń.
—  Zdaje się — zagadnął go R. Daneel — że nie będziemy mogli tak zaraz przesłuchać Clousarra.
—  Poczeka — odparł z irytacją Baley. — Najpierw trzeba wyjaśnić sprawę z R.  Sammym.  To nie może być odrębna historia — dodał, mówiąc raczej do siebie. — Musi być jakiś związek.
—  Szkoda — powiedział R. Daneeł. — Własności mózgu Clousarra...
—  Zauważyłeś coś?
—  Dziwnie się zmieniły. Co zaszło między wami w pokoju wagowym, kiedy mnie nie było?
—  Nic takiego — odparł z roztargnieniem Baley. — Tyle, że poczęstowałem go kazaniem. Według ewangelii św. Fastolfea.
—  Nie rozumiem, co chcesz powiedzieć, Elijah. Baley westchnął.
—  Próbowałem mu wytłumaczyć, że Ziemia może korzystać z pracy robotów, a nadwyżkę ludności należy wysłać na inne planety. Próbowałem wybić mu z głowy niektóre bzdury średniowieczników. Sam nie wiem dlaczego. Nigdy nie miałem żyłki misjonarskiej. Ale to właśnie starałem się mu wytłumaczyć.
—  Teraz już zaczynam rozumieć. Może to był powód. Powiedz mi jeszcze, Elijah, czy mówiłeś mu coś o robotach?
—  Naprawdę chcesz wiedzieć? Powiedziałem mu, że roboty są tylko maszynami. To według ewangelii św. Gerrigela. Mamy, zdaje się, sporo tych ewangelii.
186
—  Czy czasem nie mówiłeś mu, że robota można uderzyć bez obawy, by oddał cios? Tak, jak można uderzyć każdy inny mechaniczny przedmiot?
—  Z wyjątkiem chyba piłki pięściarskiej. Tak, mówiłem. Ale jak na to wpadłeś? — Baley z zaciekawieniem  spojrzał na robota.
—  To odpowiada zmianom mózgowym — rzekł R. Daneel — i tłumaczy cios, jaki mi zadał po wyjściu z fabryki. Musiał rozmyślać o tym, co powiedziałeś, i potem, za jednym zamachem, sprawdził twoje twierdzenie, wyładował swoje uczucia i miał satysfakcję oglądania mnie w sytuacji, która jemu dawała poczucie wyższości. A istnienie w nim takich pobudek, biorąc pod uwagę odchylenia delta w jego kwinterycznym... — Urwał i dodał po dłuższej chwili: — Tak, to bardzo ciekawe. Myślę, że teraz będę mógł ułożyć z tych danych logiczną całość.
—  Która godzina? — spytał Bałey widząc, że zbliżają się do poziomu głównej komendy.
To głupota — pomyślał. — Prędzej wiedziałbym, gdybym popatrzył na swój zegarek.
Wiedział jednak, dlaczego zadał to pytanie. U źródła leżała pobudka dość pokrewna tej, jaka skłoniła Cłousarra do zadania R. Daneelowi ciosu. Mało ważny rozkaz, któremu robot musi się podporządkować, podkreślał jego „robotowość", a tym samym człowieczeństwo Baleya. Wszyscy jesteśmy braćmi — myślał Baley — i to podobnymi do siebie. Niech to licho!
—  Dwudziesta dziesięć — odparł R. Daneel.
Zeszli z motospirali i przez parę sekund Baley doznawał szczególnego uczucia, jak zwykłe gdy po dłuższej jeździe staniemy na nieruchomej płaszczyźnie.
—  Nic jeszcze nie miałem w ustach — powiedział. — Piekielne zajęcie.
Przez otwarte drzwi gabinetu widać było i słychać Enderbyego. W sali ogólnej panowała pustka i głos dyrektora rozbrzmiewał jak w studni. Okrągła twarz bez okularów, które trzymał w ręku, sprawiała wrażenie nagiej i słabej. Spocone czoło ocierał papierową serwetką.
Kątem oka dostrzegł Baleya, który stanął w drzwiach. Enderby zawołał gniewnym tenorem:
—  Na miły Bóg! Baley! Gdzież to cię diabli nosili?
—  Co się dzieje? — odparł Baley, puszczając mimo uszu uwagę. — Gdzie nocna zmiana? — W tym momencie spostrzegł,
że w gabinecie znajduje się jeszcze jedna osoba. — Doktor Gerrigel! — wykrzyknął.
—  Miło mi pana znowu widzieć — odrzekł robotyk, kiwając na powitanie głową. Dyrektor zaś włożył okulary i wpatrzył się w Baleya.
—  Cały personel jest na dole i składa zeznania. Zwariować można! W żaden sposób nie mogłem cię znaleźć. To dziwne, że cię nie było.
—  Że mnie nie było? — zawołał Baley.
—  Wszystko jedno kogo!  Ktoś z departamentu to zrobił i teraz grubo nas to będzie kosztować. Co za historia! Co za diabelna, paskudna historia!
Uniósł ręce do góry, jakby niebo chciał wziąć na świadka, i w tym momencie wzrok jego padł na R. Daneela.
Pierwszy raz patrzysz Daneelowi w twarz — pomyślał sarkastycznie Baley. — Przyjrzyj mu się dobrze, Julius!
—  On  też  będzie  musiał  złożyć  zeznanie  — powiedział dyrektor stłumionym głosem. — Nawet ja musiałem zeznawać! Nawet ja!
—  Dyrektorze — zapytał Baley — skąd pewność, że  R. Sammy nie zrobił sobie sam krótkiego spięcia? Skąd pewność, że to sabotaż?
—  Spytaj się jego. — Dyrektor usiadł ciężko i wskazał na doktora Gerrigela.
—  Sam nie wiem, od czego zacząć — rzekł dr Gerrigel. — Sądząc z pańskiego wyrazu twarzy, nie spodziewał się pan zastać mnie tutaj.
—  To prawda — przyznał Baley.
—  Szczerze mówiąc, nie kwapiłem się wracać do Waszyngtonu, bo w Nowym Jorku bywam dość rzadko i chciałem tu trochę posiedzieć. Prócz tego nie mógłbym sobie darować, gdybym wyjechał stąd nie obejrzawszy raz jeszcze pańskiego nadzwyczajnego robota. Nawiasem mówiąc widzę, że ma pan go ze sobą — dodał pożądliwie.
—  Tak — żachnął się Baley — ale to wykluczone.
—  Niekoniecznie w tej chwili, może później. — Robotyk był wyraźnie rozczarowany.
Twarz Baleya pozostała kamienna.
—  Szukałem pana — ciągnął dr Gerrigel — ale nigdzie nie mogłem pana znaleźć. Spytałem dyrektora. Powiedział, żebym przyjechał tutaj i zaczekał na pana.
188
—  Sądziłem — wtrącił szybko Enderby — że to może mieć znaczenie. Wiedziałem, że chcesz się z nim zobaczyć.
—  Dziękuję — odparł Baley.
—  Niestety — rzekł dr Gerrigel — mój pręt kierunkowy zaciął się czy też źle oceniłem jego  temperaturę.  W każdym razie zmyliłem drogę i znalazłem się w małym pomieszczeniu...
—  Jeden z magazynów fotograficznych — wtrącił znowu Enderby.
—  Tak — potwierdził dr Gerrigel. — Tam właśnie znalazłem leżącą twarzą do ziemi postać, w której  zaraz rozpoznałem robota. Pobieżne badanie wystarczyło, by się przekonać, że ma nieodwracalnie zniszczone obwody, czyli, że tak się wyrażę, jest trupem. A przyczynę zniszczenia też łatwo dało się ustalić.
—  Mianowicie? — zapytał Baley.
—  W na pół zaciśniętej prawej pięści — odparł dr Gerrigel — robot trzymał błyszczący eliptyczny przedmiot długości dwóch cali, na pół cala szeroki, z okienkiem z miki w jednym końcu. Pięść dotykała czaszki, jakby w ostatniej chwili robot podniósł rękę do głowy. Przedmiotem tym był rozpylacz alfa. Pan chyba wie, co to jest?
Baley skinął głową. Oczywiście, że wiedział, czym jest rozpylacz alfa. W laboratorium na lekcjach fizyki nieraz miał w je ręku. Wydrążony ołowiany zbiorniczek zawierał ładunek soli plutonu. Wylot zamknięty był płatkiem miki, przepuszczalnym dla cząstek alfa. I tylko tędy mogło się wydostawać promieniowanie twarde.
Rozpylacz alfa miał wielorakie zastosowanie, ale nie służył do zabijania robotów. W każdym razie nie był to użytek legalny.
—  Domyślam się — rzekł Baley — że przyłożył go sobie miką do głowy.
—  Tak — odparł dr Gerrigel — i obwody mózgu pozytonowego uległy natychmiast zniszczeniu. Słowem, śmierć momentalna.
—  Czy nie zaszła jakaś pomyłka? — zwrócił się Baley do dyrektora. — Rzeczywiście rozpylacz alfa?
—  Z całą pewnością — potwierdził Enderby. — Liczniki reagowały w odległości dziesięciu stóp. Wszystkie błony fotograficzne w magazynie były zamglone. — Zastanowił się przez dłuższą chwilę, po czym rzekł do robotyka: — Panie doktorze, będzie pan musiał dzień czy dwa zostać w mieście, póki nie utrwalimy pana wyjaśnień na taśmie.  Przydzielę kogoś, kto
odprowadzi pana do mieszkania. Nie ma pan chyba pretensji, że będzie pan strzeżony?
—  Czy to konieczne? — spytał nerwowo ekspert.
—  Bezpieczniej.
Doktor Gerrigel z wielkim roztargnieniem podał wszystkim rękę, nawet R. Daneelowi, i wyszedł.
—  To musiał zrobić ktoś z nas, Lije — rzekł dyrektor z ciężkim, westchnieniem. — Dlatego tak się tym martwię. Nikomu z zewnątrz nie wpadłoby do głowy zakradać się do komendy po to tylko, żeby rozwalić robota. Tyle ich przecież jest wszędzie. Poza tym musiał to być ktoś, kto miał dostęp do rozpylaczy alfa. Wiesz, jak są strzeżone?
—  Ale jaki był powód przestępstwa? — zagadnął R. Daneel równym, spokojnym głosem.
Dyrektor spojrzał na niego z wyraźnym wstrętem i odwrócił wzrok.
—  Cóż, my także jesteśmy tylko ludźmi. Myślę, że policjanci tak samo nie lubią robotów, jak reszta społeczeństwa. Może jego zniszczenie przyniosło komuś ulgę? Pamiętasz, Lije, jak często narzekałeś na niego?
—  Ale to nie jest powód do morderstwa — rzekł R. Daneel.
—  Nie — potwierdził stanowczo Baley.
—  Nie popełniono morderstwa — sprostował dyrektor — ale uszkodzenie własności. Trzymajmy się ściśle określeń prawnych.  Chodzi  tylko  o  to,  że  wykroczenia  dopuszczono  się w komendzie. Gdyby to zrobiono gdzie indziej, rzecz byłaby bez znaczenia. A tak, musimy się spodziewać grubych przykrości. Lije!
—  Co?
—  Kiedy ostatni raz widziałeś R. Sammyego?
—  R. Daneel — odparł Baley — rozmawiał z ninrpo obiedzie, może o wpół do drugiej, i zamówił dla nas gabinet dyrektora.
—  Mój gabinet? A po co?
—  Chciałem z R. Daneelem omówić dochodzenie w jakimś spokojnym miejscu. A pana nie było, więc pański gabinet był wolny.
—  Ach — rzekł dyrektor z powątpiewaniem, ale bez dalszych uwag. — A ty sam też go widziałeś?
—  Nie, ale słyszałem jego głos w godzinę później.
—  Jesteś pewien, że to jego głos?
—  Absolutnie.
190
to wyjaśnia przynaj
i
—  I to było około wpół do trzeciej?
—  Albo troszeczkę wcześniej.
—  No — rzekł dyrektor z namysłem mniej jedną sprawę.
—  Jaką?
—  Ten mały Vincent Barrett byl tu dzisiaj. Wiedziałeś o tym?
—  Wiedziałem. Ale on, dyrektorze, nie zrobiłby nic podobnego.
—  A to dlaczego? — spytał Enderby wpatrując się w Baleya. — R. Sammy zajął jego posadę. Łatwo się domyślić, jak to przyjął. Z pewnością czuł się szalenie pokrzywdzony. Mógł się zemścić. Nie ma się co dziwić. Ale faktem jest, że wyszedł z gmachu
0 drugiej, a R. Sammy był żywy jeszcze o wpół do trzeciej, kiedy ty słyszałeś jego głos. Oczywiście Barrett mógł dać mu rozpylacz
1  nakazać, by użył go dopiero za godzinę. Tylko skąd wziął rozpylacz? To tak nieprawdopodobne, że aż nie warto się nad tym zastanawiać. Wróćmy jednak do R.  Sammyego. Co ci powiedział, kiedy z nim rozmawiałeś?
Baley się zawahał.  Po dłuższym zastanowieniu powiedział ostrożnie:
—  Nie pamiętam. Wyszliśmy zaraz potem.
—  Dokąd?
—  Do Dzielnicy Drożdżowej. Nawiasem mówiąc, chciałbym o tym porozmawiać.
—  Później! — dyrektor potarł podbródek. — Zauważyłem, że była tu też Jessie. Podano mi wykaz wszystkich osób, które wchodziły, i znalazłem tam jej nazwisko.
—  Tak, była tutaj — odparł chłodno Baley.
—  Po co?
—  W sprawach rodzinnych.
—  Dla porządku trzeba ją będzie przesłuchać.
—  Rozumiem, dyrektorze. Ale co z rozpylaczem? Czy wyjaśniło się, skąd pochodzi?
—  O tak. Z jednej z siłowni.
—  A co tam mówią? Kiedy i jak im zginął?
—  Nie mają pojęcia. Ale właściwie, Lije, cała ta rzecz nie ma w zasadzie żądnego związku z tobą. Lepiej zajmij się swoim dochodzeniem. Tyle że... Tak, tak, zajmij się swoim dochodzeniem. Co chciałeś mi powiedzieć?
—  Czy mógłbym zrobić to później? — spytał Baley. — Nic jeszcze nie jadłem.
—  A, to musisz koniecznie zjeść. — Dyrektor znów wpatrzył
się w Baleya. — Ale zjedz w gmachu, dobrze? A swoją drogą twój partner ma rację — zdawał się unikać zwracania się do R, Daneela i wymawiania jego nazwiska. — Ma rację. Musimy wykryć powód przestępstwa, pobudkę.
Baleya przeszył dreszcz. Coś z zewnątrz, coś zupełnie obcego rządziło wypadkami i gmatwało je bezustannie. Dziś, wczoraj, przedwczoraj. Ale stopniowo poszczególne fragmenty zaczynały składać się w całość.
—  Z której siłowni pochodził rozpylacz? — spytał.
—  Z siłowni w Williamsburgu. A co?
—  Nie, nic takiego.
Opuszczając z R. Daneelem gabinet Baley słyszał, jak dyrektor wciąż powtarzał półgłosem: „Powód, powód, pobudka".
Baley zjadł spóźniony posiłek w małej i rzadko używanej jadalni komendy. Z roztargnieniem przełknął faszerowane pomidory z sałatą i bezmyślnie manipulował widelcem po pustym już, gładkim kartonowym talerzu.
Uprzytomnił sobie, co robi, i ze złością odrzucił widelec.
—  Daneelu! — zawołał.
R. Daneel siedział przy innym stoliku, jakby nie chciał Baleyowi przeszkadzać lub też sam potrzebował odosobnienia. Teraz wstał, zbliżył się i usiadł przy stoliku Baleya.
—  Co, Elijah?
—  Daneelu — powtórzył nie patrząc na niego Baley. — Będę potrzebował twojej pomocy.
 W czym?
—  Mają przesłuchiwać Jessie i mnie. Ty będziesz zapewne przy tym. Pozwól mi zeznawać tak, jak uważam. Rozumiesz?
—  Rozumiem, oczywiście. Ale jeżeli mnie o coś spytają, jak mogę powiedzieć inaczej, niż było?
—  Jeżeli ciebie spytają, to inna sprawa. Mnie chodzi tylko o to, żebyś sam nie wyrwał się z informacjami. Czy możesz to dla mnie zrobić?
—  Myślę, że tak, Elijah. Byle tylko z mojego milczenia nie wynikła szkoda dla jakiegoś człowieka.
—  Szkoda wyniknie dla mnie — rzekł posępnie Baley —jeżeli nie będziesz milczał. Za to ręczę.
—  Nie bardzo cię rozumiem. Przecież sprawa R. Sammyego nie może ciebie dotyczyć.
—  Nie! Ale cała ta sprawa obraca się wokół pobudki! Sam to 192
poruszyłeś i dyrektor także. Zresztą ja również się z tym zgadzam. A teraz pomyśl: dlaczego ktoś miałby zabić R. Sammyego? I pamiętaj, że nie jest to kwestia niszczenia robotów w ogóle, czego życzyłby sobie prawie każdy Ziemianin. Tu chodzi o to, kto mógł mieć specjalne zakusy na R. Sammyego. Barrett? Ale dyrektor sam mówi, że Barrett nie mógłby zdobyć rozpylacza. I ma rację. Musimy więc szukać gdzie indziej. A tak się składa, że jeszcze jedna osoba może mieć powód. Powód wyraźny jak diabli.
—  A kto jest tą osobą, Elijah?
—  Ja — odparł cicho Baley.
Na obojętnej twarzy R. Daneela nie odmalował się żaden wyraz. Potrząsnął tylko przecząco głową.
—  Myślisz, że nie? — spytał Baley. — Posłuchaj. Dziś była w biurze moja żona. Już o tym wiadomo. Sam dyrektor jest zaciekawiony. Gdyby nie był ze mną w przyjaźni, nie przerwałby tak łatwo przesłuchania. A teraz dowiedzą się, po co Jessie przyszła. Wiemy, że należała do spisku. Głupiego bo głupiego, ale spisku. A policjant nie może dopuścić, by jego żona była zamieszana w taką historię. Więc oczywiście w moim interesie leży zatuszowanie całej tej sprawy. A kto o tym wiedział? My dwaj oczywiście, Jessie, no i R. Sammy. Widział ją dygocącą ze strachu. Kiedy jej powiedział, że nam nie wolno przeszkadzać, z pewnością straciła panowanie nad sobą. Widziałeś, w jakim była stanie.
—  Jest mało prawdopodobne — rzekł  R.  Daneel — by powiedziała mu coś, co by ją obciążało.
—  Przypuśćmy. Ale ja idę śladem ich rozumowania. Będą pewni, że musiała coś takiego powiedzieć. I oto mój powód. Zabiłem go, żeby nic nie wygadał.
—  Tego nie pomyślą.
—  Pomyślą. Morderstwo było tak ukartowane, żeby na mnie zrzucić podejrzenie. Po co rozpylacz alfa? Ryzykowny, trudno go zdobyć, a łatwo ustalić, skąd pochodzi. Myślę, że właśnie dlatego został użyty. Morderca kazał nawet R. Sammyemu pójść do magazynu fotograficznego i tam popełnić samobójstwo. Zależało mu na  tym,  aby nie powstała wątpliwość co  do  sposobu wykonania zbrodni. Bo gdyby nawet wszyscy okazali się głupi i nie od razu spostrzegli rozpylacz, ktoś w każdym razie musiał zauważyć zamglone błony.
—  Ale jak to wszystko wiąże się z tobą?
Na ponurej twarzy Baleya zjawił się smutny uśmiech.
— W bardzo prosty sposób. Rozpylacz pochodzi z siłowni w Williamsburgu. A właśnie przez tę siłownię przechodziliśmy razem wczoraj. Widziano nas i z pewnością wyjdzie to na jaw. Mogłem wtedy zabrać narzędzie zbrodni, do której miałem już powód. A wiadomo prócz tego, że my obydwaj byliśmy ostatni, którzy widzieli czy słyszeli R. Sammyego. Z wyjątkiem, rzecz jasna, prawdziwego mordercy.
—  Byłem z tobą w siłowni i mogę zeznać, że nie miałeś żadnej sposobności skradzenia rozpylacza.
—  Dziękuję ci — rzekł ze smutkiem Baley. — Ale jesteś robotem i twoje zeznanie nie będzie miało wagi.
—  Dyrektor jest twoim przyjacielem i uwierzy.
—  Dyrektor musi dbać o swoje stanowisko, a ze mną już ma trochę kłopotu. Jest tylko jedna możliwość wydobycia mnie z tej paskudnej historii.
—  Jaka?
—  Zastanawiam się, dlaczego mnie się wrabia? Naturalnie, żeby się mnie pozbyć. Ale po co? Jasne że dlatego, iż komuś zagrażam. Robię, co w mojej mocy, żeby ująć tego, kto zabił w Kosmopolu doktora Sartona. Mogą to być średniowiecznicy, a w każdym razie ich grupa centralna. Ta właśnie grupa mogła wiedzieć, że byłem w siłowni. Sądziłeś, że pogubiliśmy wszystkich, ale jeden z nich mógł nas ścigać do miejsca, skąd wypatrzył, że weszliśmy do siłowni. Wszystko przemawia za tym, że jeśli znajdę mordercę doktora Sartona, to znajdę i tego czy tych, którzy starają się mnie usunąć. Jeżeli uda mi się rozgryźć tę sprawę, będę uratowany. I Jessie też. Ale czasu zostało mi niewiele — zacisnął kurczowo pięści. — Czasu zostało niewiele.
Z nagłym przypływem nadziei Baley spojrzał na nieruchomą twarz R. Daneela. Czymkolwiek był — był silny, wierny i nie powodował nim żaden egoizm. Czego więcej można było spodziewać się po przyjacielu? Baleyowi potrzebny był przyjaciel, a nie obchodził go fakt, że ten zamiast naczyń krwionośnych ma tryby. W tym momencie R. Daneel potrząsnął głową.
— Przykro mi bardzo, Elijah — powiedział choć na jego twarzy nie widać było rzecz jasna, śladu zmartwienia — ale tego wcale nie przewidziałem. Być może mój krok pociągnie za sobą szkodę dla ciebie. Niestety dobro powszechne tego wymagało.
— Jakie dobro powszechne? — wyjąkał Baley. 194
—  Porozumiewałem się z doktorem Fastolfeem.
—  A, do licha! Kiedy?
—  Przed chwilą, kiedy jadłeś. Baley zacisnął usta.
—  No i — wyrzekł z trudem — co się stało?
—  Będziesz musiał oczyścić się z podejrzeń o zamordowanie R. Sammyego w jakiś inny sposób, niż odnajdując mordercę mego twórcy, doktora Sartona. Bo w Kosmopolu w wyniku moich informacji postanowiono przerwać to dochodzenie z dniem dzisiejszym i rozpocząć przygotowania do opuszczenia Ziemi.
17.
Koniec doświadczeń
JLj uczuciem bliskim zobojętnienia Baley popatrzył na zegarek. Była 21.45. Za dwie godziny i kwadrans północ. Nie spał od szóstej rano, a od blisko trzech dni żył w nieustannym napięciu. Jasne dotąd poczucie rzeczywistości zaczęło go opuszczać.
Sięgnął po fajkę i kapciuch z cennymi resztkami  tytoniu i z trudem panując nad głosem zapytał:
—  Ale o co chodzi, Daneelu?
—  Jak to, nie rozumiesz? — odparł R. Daneel. — Przecież to oczywiste.
—  Nie rozumiem — rzekł cierpliwie Baley. — Dla mnie to nie jest oczywiste.
—  Jesteśmy tutaj — powiedział robot — a mówiąc „my" mam na myśli mieszkańców Kosmopolu, po to, by rozbić skorupę otaczającą Ziemię i zmusić jej ludność do nowej ekspansji i kolonizacji.
—  Wiem o tym, więc możesz się nie rozwodzić.
—  Muszę, bo to jest punkt najważniejszy. Zdajesz sobie sprawę, że jeśli zależało nam na ukaraniu mordercy doktora Sartona, to nie w nadziei, że dzięki temu doktor Sarton wróci do życia. Chodziło nam o to, że niewykrycie sprawcy wzmocniłoby pozycję tych polityków na naszej planecie, którzy są przeciwni samej idei Kosmopolu.
196
— No a teraz — zawołał Baley — mówisz, że przygotowujecie się do dobrowolnego powrotu. Dlaczego? Na miłość boską, powiedz mi dlaczego? Wyjaśnienie sprawy Sartona jest bliskie. Musi być bliskie, skoro tak zaciekle usiłują się mnie pozbyć. Mam wrażenie, że zebrałem już wszystkie fakty potrzebne do wyjaśnienia sprawy. Mam je tu, w głowie — uderzył się pięścią w skroń — i jakieś jedno zdanie czy nawet jedno słowo wystarczy, by znaleźć klucz.
Zamknął oczy i mocno zacisnął powieki, jakby oczekiwał, że w każdej chwili rozwieje się gęsta, otaczająca go mgła. Ale nie, nic się nie stało.
Baley westchnął głęboko i poczuł wstyd. Robił z siebie głupie widowisko przed obojętną maszyną, która patrzyła na niego w milczeniu.
—  Mniejsza z  tym — rzekł ochrypłym głosem.  — Więc dlaczego Przestrzeniowcy opuszczają Ziemię?
—  Nasze doświadczenie — odparł robot — dobiegło końca. Wiemy teraz, że Ziemia podejmie kolonizację.
—  Przerzucasz się na optymizm? — Policjant zaciągnął się fajką, opanowanie zaczęło mu wracać.
—  Tak. Przez bardzo długi czas Kosmopol starał się zmienić Ziemię przebudowując jej gospodarkę. Usiłowaliśmy wprowadzić u was naszą własną kulturę CFe, a wasz rząd planetarny i różne rządy miast współdziałały z nami, gdyż było im tak wygodnie. Mimo to  dwadzieścia pięć lat prób  spełzło  na niczym.  Im bardziej się staraliśmy, tym silniejszy był opór średniowieczników.
—  Wiem o tym wszystkim — rzekł Baley. I zaraz pomyślał: Nic nie wskóram, musi swoje powiedzieć jak nagrana taśma. Maszyna!
—  Doktor Sarton — ciągnął R. Daneel — pierwszy wystąpił z teorią, że trzeba odwrócić naszą taktykę. Musimy najpierw znaleźć odłam ludności Ziemi pragnący tego samego co my albo też ludzi, których można do tego przekonać. Przy naszej zachęcie i poparciu mogliby doprowadzić do powstania rodzimego ruchu. Trudność polegała na wyszukaniu ludzi odpowiednich. Ty sam, Elijah, dałeś nam bardzo ciekawe wyniki.
—  Ja? A to w jaki sposób? — spytał Baley.
—  Dobrze się stało, że dyrektor polecił ciebie. Sądząc z psychicznego profilu, uznaliśmy, że jesteś stosownym osobnikiem. Potwierdziła   to   analiza   mózgowa,   którą  przeprowadziłem, jak  tylko  się  spotkaliśmy.   Jesteś  człowiekiem  praktycznym
i  rzeczowym.  Mimo  zdrowego zainteresowania przeszłością Ziemi nie ulegasz romantycznym marzeniom. Ale i nie upierasz się przy doskonałości obecnej kultury miast. Mieliśmy wrażenie, że właśnie tacy ludzie jak ty mogą poprowadzić mieszkańców Ziemi raz jeszcze na nowe planety. Dlatego doktor Fastolfe chciał wczoraj widzieć się z tobą. Inna sprawa, że praktycyzm leżący w twojej naturze jest kłopotliwie przesadny. Nie mogłeś pojąć, że fanatyczne oddanie jakiemuś ideałowi, choćby fałszywemu, może wyposażyć człowieka w zdolności przekraczające jego zwyczajne siły. Potrafi on na przykład odbyć nocną wyprawę przez otwartą przestrzeń, aby zniszczyć kogoś, kogo uważa za największego wroga sprawy, której służy. Toteż nie zdziwiło nas zbytnio, gdy z uporem, a także odwagą usiłowałeś wykazać, że morderstwo było rzekome. Ale dowiodłeś w ten sposób, że jesteś właśnie odpowiednim człowiekiem dla naszego eksperymentu.
—  Jakiego eksperymentu? Powiedz wreszcie, do licha! — Baley wyrżnął pięścią w stół.
—  Eksperymentu  polegającego  na  przekonaniu  ciebie,  że rozwiązaniem trudności Ziemi jest kolonizacja.
—  No więc przekonaliście mnie. To prawda.
—  Tak. Ale pod wpływem odpowiedniego leku.
Fajka wypadła Baleyowi z ust. Ledwo ją zdążył pochwycić. Przypomniał sobie scenę w Kosmopolu: zasłabł dowiedziawszy się, że R. Daneel jest jednak robotem, a gdy odzyskał przytomność, zobaczył obok siebie R. Daneela, który zręcznie wstrzyknął mu coś w ramię.
—  Co było w strzykawce? — spytał zdławionym głosem.
—  Nic, co by mogło cię niepokoić. Łagodny środek, który uczynił twój mózg bardziej chłonnym.
—  I dlatego uwierzyłem we wszystko, co mi mówiono, tak?
—  Niezupełnie. Nie uwierzyłeś w rzeczy obce podstawowemu mechanizmowi twojego myślenia. Właściwie eksperyment w pewnym stopniu nas rozczarował. Doktor Fastolfe liczył na to, że staniesz się po prostu fanatykiem tej sprawy. Tymczasem nie wyszedłeś poza umiarkowaną aprobatę.  Przeszkadzała  twoja praktyczna natura. Wtedy zrozumieliśmy, że naszą jedyną nadzieją są w gruncie rzeczy romantycy. Ale ci, niestety,  byli wszyscy średniowiecznikami.
Baley poczuł jakąś szczególną dumę z powodu swego uporu i zadowolenie,  że sprawił rozczarowanie.  Niech sobie robią doświadczenia z kim innym. Uśmiechnął się z triumfem. 198
—  A teraz daliście już za wygraną i wracacie do siebie?
—  Skąd! Jak powiedziałem, wiemy teraz, że Ziemia podejmie kolonizację. I to ty dostarczyłeś nam rozwiązania.
—  Ja wam dostarczyłem? Ja?
—  Rozmawiałeś z Clousarrem o korzyściach kolonizacji. Zdaje się, że mówiłeś z zapałem, więc nasz eksperyment na tobie dał w każdym razie ten dodatni wynik. A po waszej rozmowie właściwości mózgowe Clousarra zmieniły się. Bardzo nieznacznie, ale się zmieniły.
—  Chcesz powiedzieć, że go przekonałem? Nie myślę.
—  Nie.  Przekonać kogoś nie jest tak łatwo.  Ale zmiany mózgowe wskazują niezbicie, że umysł średniowiecznika jest dostępny  dla  takich  przekonań.   Dalszy  ciąg  doświadczenia prowadziłem ja sam. Odgadując na podstawie analizy mózgowej, co zaszło między wami, wysunąłem pomysł założenia szkoły dla emigrantów jako zabezpieczenia przyszłości dzieci Clousarra. Odrzucił tę myśl, ale aura mózgowa znów się w nim zmieniła. Niewątpliwie metoda okazała się słuszna.
R. Daneel umilkł, po chwili zaś mówił dalej.
—  Cechą średniowiecznictwa jest żądza odkrywania nowych dróg i form życia. Jak dotąd nawiązywała ona do wspaniałej przeszłości Ziemi i szukała wyładowania na miejscu. Ale wizja dalekich światów wykazuje silne z tym powinowactwa, więc romantyka może łatwo pociągać, jak pociągała w pewnej mierze Clousarra  w  wyniku jednej  rozmowy z  tobą.  Jak  widzisz, osiągnęliśmy sukces sami o tym nie wiedząc. Przyczyną niepokoju okazali się sami Przestrzeniowcy, rozbudzając na Ziemi skłonności romantyczne i sprawiając, że te skłonności przybrały postać średniowiecznictwa. Tak pobudziliśmy odpowiednie siły. Bo to przecież średniowiecznicy właśnie chcą zniszczyć dzisiejszy porządek, a nie urzędnicy miejscy, w których interesie leży utrzymanie stanu obecnego. Jeżeli teraz opuścimy Kosmopol, jeżeli przestaniemy drażnić średniowieczników naszą obecnością, co ich skłania do myślenia wyłącznie o Ziemi; jeżeli zostawimy tu parę nie rzucających się w oczy jednostek czy parę robotów takich jak ja i wspólnie z przyjaznymi nam Ziemianami utworzymy szkoły dla emigrantów — średniowiecznicy odwrócą się w końcu od Ziemi. Potrzeba im będzie robotów, więc albo dostaną je od nas, albo sami zbudują. Ale na pewno stworzą własną kulturę CFe.
Była to długa przemowa jak R. Daneela. Sam to widocznie rozumiał, gdyż po chwili milczenia dodał:
— Mówię ci to wszystko, aby ci wytłumaczyć, dlaczego należało zrobić coś, co może ci chwilowo zaszkodzić.
Robot — pomyślał z goryczą Baley — nie może wyrządzić szkody człowiekowi, chyba że okaże się to potrzebne dla ostatecznego dobra człowieka.
— Dobrze — powiedział na głos — ale pozwól mi tu zrobić uwagę praktyczną. Wrócicie do siebie i oświadczycie, że mieszkaniec Ziemi zabił bezkarnie Przestrzeniowca. Wtedy Światy Zaziemskie zażądają od Ziemi odszkodowania. A ostrzegam cię, że Ziemia, przy obecnych nastrojach, nie zgodzi się na takie traktowanie. Wybuchnie więc konflikt.
— Jestem pewien, że tak nie będzie, Elijah. Czynniki skłonne u nas żądać odszkodowania to te same, które dążą do likwidacji Kosmopolu. I z pewnością chętnie zrezygnują z jednego za cenę , drugiego. To właśnie pragniemy zaproponować. Ziemi nic się nie stanie.
— A co będzie ze mną? — wybuchnął z rozpaczą Baley. — Dyrektor skwapliwie przerwie dochodzenie w sprawie Sartona przy pierwszej sugestii Kosmopolu. Ale historia z R. Sammym będzie się ciągnąć, bo świadczy o upadku moralności w Komendzie Głównej. Tylko patrzeć, a dyrektor będzie miał w ręku dowody przeciwko mnie. Już się je montuje.  Zostanę zdeklasyfikowany. A wtedy co będzie z Jessie, żoną przestępcy? Co będzie z Bentleyem?
— Nie myśl, Elijah — rzekł R. Daneel — że nie rozumiem twojej sytuacji. Ale dla dobra ludzkości trzeba się godzić z krzywdą jednostki. Doktor Sarton zostawił żonę, dwoje dzieci, rodziców, siostrę i wielu przyjaciół. Wszyscy opłakują z pewnością jego śmierć i boli ich myśl, że morderca nie został wykryty i ukarany.                                                                x
—  Czy więc nie lepiej zostać i odnaleźć go?
—  To już nie jest potrzebne.
—  W takim razie — rzekł z goryczą Baley — dlaczego nie przyznać, że cale dochodzenie było pretekstem do studiów nad nami? Od początku nie  obchodziło  was,  kto zabił doktora Sartona.
— Przeciwnie — odparł chłodno R. Daneel. — Chcieliśmy wiedzieć, ale ani przez chwilę nie mieliśmy wątpliwości, cog ważniejsze: jednostka czy ludzkość. Dalsze prowadzenie śledztwa! mogłoby zakłócić sytuację uznaną przez nas teraz za pomyślną.  I trudno przewidzieć, jakie szkody mogłyby wyniknąć. 200
—  Chcesz powiedzieć, że mordercą mógłby okazać się wybitny średniowiecznik, a obecnie Przestrzeniowcy nie chcą ich sobie zrażać?
—  Tak bym tego nie ujął, ale w zasadzie masz rację.
—  A co z wbudowanym w ciebie pragnieniem sprawiedliwości, Daneelu?
—  Są różne stopnie sprawiedliwości, Elijah. Kiedy niższej" nie można pogodzić z wyższą, niższa musi ustąpić.
Baley nie ustawał w badaniu niezbitej logiki pozytonowego mózgu R. Daneela. Szukał choćby jednego słabego miejsca.
—  A czy ciebie  osobiście nic nie ciekawi? — spytał.  — Określiłeś siebie jako detektywa. Czy wiesz, co to znaczy? Czy rozumiesz, że dochodzenie to coś więcej niż praca na posadzie? Twój mózg zmaga się z mózgiem przestępcy. To pojedynek umysłów. Czy można zaniechać walki, i przyznać się do klęski?
—  Oczywiście. Jeśli dalsza walka nie służy żadnemu wyższemu celowi.
—  Czy nie czułbyś się, jakbyś coś stracił, coś przegrał? Czy twoja ciekawość nie byłaby zawiedziona?
Wymówiwszy te słowa Baley poczuł, że traci resztki nadziei. Dwukrotnie powtórzony wyraz „ciekawość" przypomniał mu jego własne uwagi wypowiedziane kilka godzin temu wobec Cłousarra. Wtedy zdawał sobie dokładnie sprawę z różnic między człowiekiem i maszyną. Jedną z tych różnic była ciekawość. Sześciotygodniowy psiak ciekaw jest świata. Ale czy można wyobrazić sobie zaciekawioną maszynę, choćby najbardziej doskonałą i człekokształtną?
—  Co  to  znaczy ciekawość? — spytał  R.  Daneel, jakby w odpowiedzi tym myślom.
—  Ciekawość — wyjaśnił Baley nadrabiając miną — to nazwa, jaką dajemy pragnieniu rozszerzenia wiedzy.
—  Takie pragnienie powstaje we mnie wtedy,  kiedy rozszerzenie wiedzy potrzebne jest dla wykonania określonych zadań.
—  Aha — rzekł z ironią Baley. — O kontaktowe soczewki Bentleya pytałeś się tylko po to, by poznać dokładniej osobliwe zwyczaje Ziemi?
—  Tak jest — potwierdził R. Daneel bez żadnych oznak, że odczuwa ironię. — Natomiast bezcelowe rozszerzanie wiedzy — bo to chyba oznacza właściwie ciekawość — jest po prostu niedoskonałością. A moja konstrukcja wyklucza niedoskonałość.
W tym momencie Baley doznał olśnienia. Zwrot czy też słowo kryjące klucz do zagadki zjawiło się nareszcie, gęsta mgła opadła
i wszystko stało się teraz wyraźne. R. Daneel nie skończył mówić gdy Baley znieruchomiał z otwartymi ustami.
W gruncie rzeczy rozwiązanie długo już dojrzewało w jego umyśle. Przygotowywał je starannie i szczegółowo w głębiach podświadomości, ałe wciąż się potykał o jedną niezgodność, której nie mógł obejść, usunąć ani przeskoczyć. Dopóki niezgodność istniała, rozwiązanie kryło się na dnie jego mózgu i wymykało świadomym sprawdzianom. Aż teraz — odnalazł klucz! Niezgodność znikła, rozwiązanie miał w ręku.
Błysk jasności ożywił umysł Baleya. Nagle zrozumiał, na czym polega słabość R. Daneela i słabość wszelkiej w ogóle maszyny myślącej. Mózg jego pracował gorączkowo, nadzieja wróciła, gdy pojął, że robot musi rozumować dosłownie.
—  A zatem — spytał — z dniem dzisiejszym Kosmopol kończy swoją kampanię, a jednocześnie zamyka się dochodzenie w sprawie Sartona?
—  Tak opiewa decyzja ludzi z Kosmopolu — przyznał R. Daneel.
—  Ale dzień dzisiejszy jeszcze nie upłynął — Baley spojrzał na zegarek. Była 22.30. — Do północy zostało nam półtorej godziny.
R. Daneel milczał i zdawał się zastanawiać.
—  Aż do północy — mówił z pośpiechem Baley — wszystko nadal trwa. Jesteś moim partnerem i dochodzenie jest w toku. Więc pozwól mi pracować od punktu, w którym przerwaliśmy. Nie wyrządzę żadnej szkody Przestrzeniowcom. Przeciwnie, wyświadczę im wielką przysługę. Daję na to słowo. Gdybym, w twoim pojęciu, robił coś szkodliwego, powstrzymaj mnie. Proszę tylko o półtorej godziny.                        N
— Masz zupełną rację — zgodził się R. Daneel. — Dzień dzisiejszy jeszcze nie upłynął. Nie przyszło mi to na myśl, partnerze Elijah.
Baley triumfował: był znowu „partnerem".
—  Doktor Fastolfe wspominał, kiedy byłem u was, o sfilmowaniu sceny morderstwa.
—  Tak, wspominał — odparł R. Daneel.
—  Czy możesz dostać kopię tego filmu?
—  Owszem, mogę.
—  Ale zaraz? W tej chwili?
—  Za dziesięć minut, jeżeli skorzystam z przekaźnika komendy. Trwało to nawet krócej. Baley drżącymi rękoma ujął niewielki
202
aluminiowy sześcian. Zawierał on nadany w Kosmopolu i utrwalony atomowy wzorzec.
W tej samej chwili ukazał się w drzwiach dyrektor Julius Enderby. Na widok Baleya z twarzy jego znikł jakiś dziwny niepokój, a rysy przybrały wyraz chmurny i ostry.
—  Co się dzieje, Lije? — zagadnął. — Strasznie długo trwa twój posiłek.
—  Byłem piekielnie zmęczony, dyrektorze. Przepraszam za zwłokę.
—  Mniejsza z tym... Ale chodź już do mojego gabinetu. Baley zerknął w stronę R. Daneela, lecz ten nie odpowiedział
mu wzrokiem. Wszyscy trzej wyszli z jadalni.
Julius Enderby w milczeniu krążył po gabinecie, a Baley obserwował go z niepokojem i od czasu do czasu spoglądał na zegarek. Była 22.45.
Dyrektor podsunął okulary na czoło, przetarł mocno palcami oczy, nasunął szkła z powrotem i wpatrzył się w Baleya.
—  Lije — zapytał  nagle — kiedy byłeś  ostatnim  razem w siłowni williamsburskiej?
—  Wczoraj — odparł Baley — po wyjściu z biura. Była może szósta albo niewiele później.
Dyrektor pokiwał głową. •
—  Dlaczego nic o tym nie powiedziałeś?
—  Miałem zamiar. Jeszcze nie złożyłem urzędowego raportu.
—  A co tam robiłeś?
—  Po prostu przechodziłem w drodze do naszego chwilowego miejsca pobytu.
Dyrektor przestał krążyć i stanął tuż przed Baleyem.
—  Nie mów głupstw, Lije. Nie przechodzi się przez siłownię ot tak, po drodze.
Baley wzruszył ramionami. Nie miało celu zaczynanie opowieści o ścigających średniowiecznikach i biegu po pasach. W każdym razie nie teraz.
—  Jeśli to ma być sugestia, że miałem okazję zabrać rozpylacz, którym został zabity R. Sammy, to muszę zwrócić uwagę, że Daneel był ze mną. Daneel może zaświadczyć, że przeszedłem przez siłownię nie zatrzymując się i że nie miałem ze sobą rozpylacza, gdy ją opuszczałem.
Dyrektor zawrócił do biurka i usiadł. Nie spojrzał na R. Daneela ani go o nic nie pytał. Położył swe pulchne, białe ręce na biurku i przyglądał się im z tajemniczym wyrazem twarzy.
—  Lije — rzekł — doprawdy nie wiem, co o tym myśleć i co ci powiedzieć. Przecież nie ma sensu podawanie twojego partnera jako alibi. Nie może składać zeznań.
—  Mimo to zaprzeczam, jakobym wziął rozpylacz. Dyrektor splatał i rozplatał palce.
—  Lije — zagadnął — po co Jessie była tu dzisiaj?
—  Już raz na to odpowiedziałem, dyrektorze: w sprawach osobistych.
—  Mam pewne informacje od Francisa Clousarra...
—  Jakie mianowicie?
—  Twierdzi, że niejaka Jezebel Baley należy do stowarzyszenia średniowieczników, które ma na celu obalenie rządu przemocą.
—  Cóż z tego? Jest dużo Baleyów.
—  Ale Jezebel Baley jest chyba jedna.
—  Wymienił jej imię?
—  Powiedział wyraźnie Jezebel. Sam to słyszałem. Nie mówię na podstawie raportu.
—  Więc  dobrze.  Jessie  istotnie  należała  do  nieszkodliwej organizacji dziwaków. Nigdy nic nie zrobiła poza chodzeniem na zebrania, co ją bawiło.
—  Nie wiem,  czy komisja kwalifikacyjna  będzie  tym zachwycona.
—  Czy to znaczy, że będę zawieszony w czynnościach pod zarzutem zniszczenia własności państwowej w postaci R. Sammyego?
—  Mam nadzieję, że nie,  ale sprawa wygląda  paskudnie. Wszyscy wiedzą, że R. Sammyego bardzo nie lubiłeś. Twoja żona dziś po południu z nim rozmawiała. Była zapłakana i... słyszano niektóre jej słowa. To, co powiedziała, było samo w sobie niewinne, ale dwa i dwa sumuje się, jak wiadomo. Mogłeś dojść do wniosku, że nie byłoby dobrze, gdyby R. Sammy się wygadał. No i miałeś sposobność zdobycia narzędzia przestępstwa.
— Gdybym chciał usuwać wszelkie dowody przeciw Jessie — odparł Baley — to czy sprowadzałbym tutaj Clousarra? Zdaje się, że wie o niej znacznie więcej niż R. Sammy. Po wtóre byłem w siłowni na osiemnaście godzin przed rozmową R. Sammyego z Jessie. Czy mogłem przewidzieć z góry, że będę musiał go zniszczyć, i w jakimś jasnowidzeniu zaopatrzyłem się w ten rozpylacz?
— To są argumenty poważne — stwierdził dyrektor. — Zrobię, co w mojej mocy, żeby ci pomóc, Lije.
204
—  Tak? Więc pan dyrektor rzeczywiście wierzy, że ja to zrobiłem?
—  Będę z tobą szczery — powiedział wolno Enderby. — Nie wiem, co o tym myśleć.
—  W takim razie ja powiem, co o tym myśleć. Panie dyrektorze, to wszystko to jest bardzo starannie obmyślone kłamstwo.
—  Tylko spokojnie, Lije — odparł dyrektor sztywniejąc. — Nie rzucaj się na oślep. Nie pozyskasz sobie nikogo taką metodą obrony. Zbyt często używały jej różne ciemne typy.
—  Nie  chcę  nikogo   sobie  pozyskiwać.   Po  prostu  mówię prawdę. Usuwa się mnie z drogi, abym nie mógł zebrać dowodów w sprawie morderstwa Sartona. Ale jest już na to za późno.
—  Co?!
Baley spojrzał na zegarek. Była 23.00.
—  Wiem — powiedział — kto mnie wrabia, wiem, kto i jak zabił doktora Sartona i mam godzinę czasu na zreferowanie sprawy, ujęcie mordercy i zakończenie śledztwa.
18.
Koniec dochodzenia
JDyrektor spod przymrużonych powiek spojrzał na Baleya.
—  Do czego zmierzasz? Próbowałeś podobnej sztuki wczoraj u Fastolfea. Nie radzę ci jej powtarzać.
—  Tak — przyznał Baley — wtedy się pomyliłem.
I drugi raz też się myliłem — pomyślał ze złością. — Ale tym razem, o nie... — Myśl zgasła jak mikroreaktor pod działaniem pozytonowego tłumika.
—  Niech pan sam osądzi, panie dyrektorze. Przyjmijmy na chwilę, że dowodowy materiał przeciwko mnie był sfabrykowany i zastanówmy się, kto mógł to zrobić. Rzecz jasna tylko ktoś, kto wiedział, że byłem wczoraj w siłowni williamsburskiej.               
—  Zgoda. A kto to mógł być?
—  Po wyjściu ze stołówki — ciągnął Baley — ścigała mnie grupa średniowieczników. Zgubiłem ich lub tak mi się zdawało. Ale widocznie jeden co najmniej musiał mnie zauważyć, jak wszedłem do siłowni. A wszedłem tam oczywiście tylko po to, żeby zmylić trop.
—  Clousarr? — spytał z namysłem dyrektor. — Był tam z nimi? Baley przytaknął gło7wą.
—  Dobrze, przesłuchamy go — rzekł Enderby. — Wydobę206
dziemy z niego wszystko, co się da. Czy jeszcze masz jakieś życzenia?
—  Zaraz, to nie koniec. Czy pan mnie dobrze rozumie, panie
dyrektorze?
—  Możemy się przekonać. Więc Clousarr widział, jak wchodziłeś do siłowni czy też dowiedział się o tym od kogoś ze swojej grupy i postanowił wyzyskać tę okoliczność, żeby wpędzić cię w tarapaty i odsunąć od śledztwa. Czy to masz na myśli?
—  Mniej więcej.
—  Pięknie — ożywił się dyrektor. — Clousarr wiedział przy tym, że twoja żona należy do jego organizacji i był pewien, że zechcesz uniknąć ścisłego wglądu w twoje życie prywatne. Sądził, że będziesz wolał podać się do dymisji, niż walczyć z poszlakami. Nawiasem mówiąc, Lije, co myślisz o dymisji? Na wypadek gdyby sprawa wzięła rzeczywiście paskudny obrót. Moglibyśmy...
—  Za żadną cenę, panie dyrektorze.
—  Jak chcesz — Enderby wzruszył ramionami. — Na czym to stanęliśmy? Aha! Więc Clousarr otrzymał rozpylacz od wspólnika pracującego w siłowni, a inny wspólnik zajął się zniszczeniem R. Sammyego. — Namyślał się bębniąc palcami po biurku. — Nie, Lije, to na nic.
—  Dlaczego?
—  Naciągane rozumowanie. Za dużo wspólników, a poza tym Clousarr ma murowane alibi, jeśli chodzi o dzień morderstwa w Kosmopolu i poprzednią noc. Sprawdziliśmy to natychmiast.
—  Wcale nie powiedziałem — rzekł Baley — że to zrobił Clousarr. Mógł to być każdy członek organizacji średniowieczników. Clousarr był tylko w stołówce i w pościgu, zapamiętał go Daneel. Ale nie myślę, by odgrywał większą rolę w organizacji. Jedna tylko rzecz jest ciekawa.
—  Co takiego? — spytał podejrzliwie Enderby.
—  Clousarr wiedział, że Jessie do nich należy. Czy myśli pan, że on zna wszystkich członków organizacji?
—  Nie mam pojęcia. W każdym razie wiedział o Jessie. Może dlatego, że jest żoną policjanta, i stąd ją zapamiętał.
—  Pan mówi, że on sam powiedział, że Jezebel Baley należy do organizacji. Ot tak, ni z tego, ni z owego.
—  Mówię ci, co słyszałem.
—  To  dziwne,  panie  dyrektorze.   Jessie  przestała  używać swojego pełnego imienia, nim jeszcze urodził się Bentley. I wiem
na pewno, że od tego czasu nie użyła go ani razu. A do średniowieczników przystąpiła o wiele później. To też wiem na pewno. Skąd więc Clousarr mógł ją znać jako Jezebel? Dyrektor poczerwieniał.
— Ach — rzekł z pośpiechem — jeśli o to chodzi, to przypuszczam, że powiedział Jessie. Tylko ja odruchowo wpisałem pełne imię notując zeznanie. Teraz nawet już jestem pewien, że powiedział Jessie.
—  Dotąd był pan zupełnie pewien, że powiedział Jezebel. Pytałem się kilka razy.
—  Chyba nie chcesz twierdzić — zawołał dyrektor — że jestem kłamcą?
—  Zastanawiam się tylko, czy Clousarr w ogóle ją wymienił? Zastanawiam się, czy pan tego nie zmyślił. Pan zna Jessie od dwudziestu lat i pan wie, że właściwe jej imię brzmi Jezebel.
—  Chyba zwariowałeś, człowieku!?
—  Tak? A gdzie pan był dziś po obiedzie? Wychodził pan z biura na dobre dwie godziny.
—  Ty, ty chcesz mnie przesłuchiwać?
—  Nawet odpowiem za pana.  Był pan w Williamsburgu, w siłowni.
Dyrektor zerwał się z miejsca. Czoło błyszczało mu, usta wyschły.
—  Co u licha próbujesz mi wmówić?
—  Był pan czy nie?
—  Baley! Jesteś zawieszony. Oddaj mi legitymację.
—  Nie w tej chwili. Najpierw mnie pan wysłucha.
—  Nie mam najmniejszego zamiaru. Jesteś winowajcą. Twoja wina widoczna jest jak na dłoni, a co mnie najbardziej oburza, to te nędzne wysiłki, żeby mnie wmówić spiskowanie przeciwko tobie. — Zachłysnął się z oburzenia i z trudem zdołał wykrztusić: — Jesteś aresztowany!
— Nie — odparł sucho Baley. — Jeszcze nie, dyrektorze. I zwracam uwagę, że mój rozsadzacz jest odbezpieczony i wycelowany w pana. Proszę nie doprowadzać mnie do ostateczności, bo muszę swoje powiedzieć. Potem zrobi pan, co pan zechce.
Julius Enderby szeroko otwartymi oczyma wpatrzył się w ciemny otwór lufy.
—  Dwadzieścia lat — wyjąkał — dostaniesz za to, Baley... Nagle R. Daneel szybkim ruchem chwycił Baleya za rękę.
—  Nie mogę na to pozwolić, Elijah — rzekł spokojnie. — Nie wolno ci strzelać do dyrektora.
208
—  Trzymaj go! — krzyknął dyrektor — pierwsze prawo! — Odkąd R. Daneel był w mieście, po raz pierwszy odezwał się do niego wprost.
—  Nie zrobię mu żadnej krzywdy — rzekł pośpiesznie Baley — jeżeli powstrzymasz go, Daneelu, od aresztowania mnie. Obiecałeś mi swoją pomoc w wyjaśnieniu tej sprawy.  A mam jeszcze czterdzieści pięć minut.
—  Dyrektorze! — powiedział  R.  Daneel wciąż trzymając Baleya za rękę. — Myślę, że trzeba pozwolić Elijahowi mówić. Teraz właśnie porozumiewam się z doktorem Fastolfeem.
—  W jaki sposób? — spytał z wściekłością dyrektor.
—  Mam wbudowaną samoistną jednostkę subeteryczną — odparł R. Daneel. Dyrektor osłupiał ze zdumienia. — Porozumiewam się z doktorem Fastolfeem — ciągnął nieubłagany robot — i wiem, że wywarłoby to fatalne wrażenie, gdyby pan odmówił wysłuchania Elijaha. Wnioski byłyby bardzo niekorzystne dla pana.
Dyrektor opadł na fotel, nie mogąc wymówić słowa.
—  Powtarzam — rzekł Baley — że był pan dzisiaj w siłowni williamsburskiej, wziął pan stamtąd rozpylacz i wręczył go pan R. Sammyemu. Świadomie wybrał pan tę siłownię, aby rzucić podejrzenie na mnie. Następnie wykorzystał pan zjawienie się doktora Gerrigela w komendzie i dał mu pan fałszywie nastawiony pręt kierunkowy, aby trafił do magazynu fotograficznego i tam znalazł szczątki R. Sammyego. Liczył pan na to, że doktor Gerrigel postawi trafną diagnozę. A teraz — dodał odkładając rozsadzacz — może mnie pan aresztować. Ale w Kosmopolu będą wiedzieli, co o tym myśleć.
—  Pobudka — wyszeptał Enderby. Zdjął okulary, kompletnie zamglone, i bezradnie patrzył przed siebie. — Jaką pobudką mogłem się kierować?
—  Po pierwsze narobił mi pan mnóstwo świństw. Po wtóre, to by skomplikowało śledztwo w sprawie Sartona. A poza wszystkim R. Sammy wiedział za dużo.
—  O czym, na miłość boską?
—  O tym, w jaki sposób przed pięciu dniami zamordowano Przestrzeniowca. Bo chodzi o to, że to pan, dyrektorze, zamordował doktora Sartona.
Enderby chwycił się nieprzytomnie za włosy i  bez słowa potrząsał głową. Zamiast niego odezwał się R. Daneel.
—  Obawiam się, Elijah — rzekł robot — że ta teoria nie
wytrzymuje krytyki. Sam przecież wiesz, że dyrektor Enderby okazał się niezdolny psychicznie do popełnienia morderstwa.
— Zaraz! Najpierw posłuchaj. Enderby błagał mnie, żebym wziął tę sprawę, i nie chciał jej powierzyć wyższym ode mnie rangą. Zrobił to z wielu powodów. Po pierwsze byliśmy kolegami ze szkoły i liczył na to, że nie przyjdzie mi nawet do głowy podejrzewać o zbrodnię starego przyjaciela i szanowanego zwierzchnika; liczył też i na moją znaną lojalność. Po wtóre wiedział, że Jessie należy do organizacji podziemnej, więc na wypadek gdybym dotarł zbyt blisko prawdy, spodziewał się, że łatwo odsunie mnie od śledztwa albo drogą szantażu zmusi do milczenia. Od początku starał się utrudnić śledztwo,  budząc we mnie podejrzliwość w stosunku do ciebie; chodziło mu o to, żeby nasza współpraca nie była zgodna i żeby każdy z nas szedł w innym kierunku. Wiedział, że mój ojciec był zdeklasyfikowany, i oczekiwał,  że  będę  traktował  ciebie  z  niechęcią.   Morderca jest w niezwykle korzystnym położeniu, jeśli ma nadzór nad dochodzeniem.
Dyrektor odzyskał wreszcie głos.
—  Skąd mogłem wiedzieć o Jessie? — zapytał. A zwracając się do robota dodał: — Słuchaj! Jeżeli przekazujesz to wszystko do Kosmopolu,  to  wytłumacz im,  że  on kłamie!  To  wszystko kłamstwo!
—  Oczywiście, że wiedział pan  o Jessie — odparł Baley, z wysiłkiem panując nad sobą. — Pan jest średniowiecznikiem i należy pan do organizacji.  Wynika to z całego pańskiego sposobu bycia, usposobienia i zamiłowań: okulary, okna! Ale są także i bardziej szczegółowe dowody. Dziwiłem się początkowo, jak Jessie wykryła, że Daneel jest robotem. Wiemy teraz, że otrzymała tę informację od średniowieczników; ale skąd oni wiedzieli? Tu był problem. Pan, dyrektorze, rozprawił się z tym mówiąc, że Daneela poznano w czasie zamieszek w sklepie z obuwiem. Nie mogłem w to jakoś uwierzyć. Mam przecież dobre oczy, a wziąłem go za człowieka. Wczoraj więc sprowadziłem doktora Gerrigela. Później doszedłem do wniosku, że będzie mi potrzebny z bardzo wielu względów. Ale z początku chciałem tylko przekonać się, czy rozpozna w Daneelu robota beż żadnych sugestii z mojej strony.
— I co się okazało? — ciągnął Baley. — Przedstawiłem doktorowi Daneela, podali sobie ręce, rozmawialiśmy dłuższy czas i doktor Gerrigel połapał się wtedy dopiero, kiedy dyskusja
210
zeszła na temat robotów człekokształtnych. A przecież doktor Gerrigel jest największym specjalistą na Ziemi. I pan chce mi wmówić, że paru średniowieczników zorientowało się prędzej od niego, i to w warunkach nie sprzyjających, bo w sklepie, gdzie panował zamęt? I byli tak pewni swego, że na tym oparli akcję całego swojego zrzeszenia? O, nie! Dziś jestem pewien, że średniowiecznicy byli uprzedzeni z góry. Incydent w sklepie z obuwiem był urządzony w tym celu, aby Daneelowi, a tym samym i Kosmopolowi, zademonstrować siłę antyrobotowych nastrojów w Mieście. Poza tym incydent miał zaciemnić sprawę, odwrócić podejrzenia od poszczególnych osób i skierować je na całą grupę. Nasuwa się jednak pytanie, kto średniowieczników uprzedził? Nie ja. W pierwszej chwili podejrzewałem Daneela, ale to odpadło. Otóż jedyną osobą wtajemniczoną, prócz Daneela i mnie, był pan, dyrektorze.
—  W komendzie mogli być szpiedzy — odparł stanowczym tonem Enderby. — Kto wie, czy nie roi się tu od agentów. Jednym z nich była twoja żona. A jeśli już podejrzewasz mnie, to dlaczego nie innych?
—  Nie mówmy o tajemniczych szpiegach — rzekł z ironią Baley — póki nie przekonamy się, jak wygląda najprostsze rozwiązanie. Ja twierdzę i powtarzam, że jedynym informatorem był pan. Weźmy choćby ten fakt, że pańskie nadzieje rosły i upadały zależnie od tego, czy zbliżałem się, czy oddalałem od wykrycia prawdy. Na początku był pan bardzo niespokojny. Kiedy wczoraj postanowiłem odwiedzić Kosmopol i nie chciałem podać powodu, był pan zupełnie załamany. Czy może sądził pan, że pana nakryłem i organizuję pułapkę, by wydać pana Przestrzeniowcom? Prawie z płaczem opowiadał mi pan o swojej nienawiści do nich. Myślałem w pierwszej chwili, że przyczyną było wspomnienie upokarzających przejść w Kosmopolu. Ale Daneel powiedział mi, że liczono się bardzo z pańską wrażliwością i nie miał pan wcale pojęcia, że jest podejrzewany. Przyczyną był więc po prostu strach. A potem, kiedy wystąpiłem z teorią najzupełniej błędną, pan, który słuchał wszystkiego trójwymiarem, odzyskał nagle całą pewność siebie. Nawet zmył mi pan głowę broniąc jednocześnie Przestrzeniowców. Dziwiłem się, że tak łatwo wybaczył mi pan ten błąd, wiedząc, jak bardzo Przestrzeniowcy są drażliwi.  Ale było to panu na rękę.  Później wezwałem doktora Gerrigela; nie chciałem powiedzieć, w jakim celu. Wtedy znów popadł pan w rozpacz obawiając się...
— Ełijah! — przerwał mu nagle R. Daneel.
211
Baley sprawdził godzinę. Była 23.42.
—  O co chodzi? — spytał.
—  Mógł po prostu — rzekł R. Daneel — niepokoić się, że wykryjesz jego związki ze średniowiecznikami przyjmując, że miał je istotnie. Ale nic nie wskazuje, by miał coś wspólnego z morderstwem. Zresztą to wykluczone.
— Mylisz się całkowicie — odparł Baley. — Nie miał pojęcia, do czego potrzebny mi jest doktor Gerrigel, ale mógł łatwo domyślić się, że chodziło o dane dotyczące robotów. I to go przeraziło, gdyż pewien robot pozostawał w najściślejszym związku z jego główną zbrodnią. Prawda, dyrektorze?
—  Kiedy już skończysz... — zaczął Enderby, lecz urwał nie mogąc złapać tchu.
—  Jak popełniono morderstwo? — zapytał Baley z hamowaną pasją. — Ależ CFe, do licha, CFe! Używam twojego własnego terminu, Daneelu. Pełen jesteś zachwytu dla kultury CFe, a nie rozumiesz, jaki użytek potrafi z niej zrobić Ziemianin. Zaraz ci to wyjaśnię. Wiadomo, że robot może bez trudu poruszać się w otwartej przestrzeni. Nawet w nocy i sam. Dyrektor dał R. Sammyemu rozsadzacz i wydał mu dyspozycje, kiedy i dokąd ma pójść. Sam dostał się do Kosmopolu normalnym wejściem, gdzie oddał swój rozsadzacz. Otrzymał drugi z rąk R. Sammyego, zabił doktora Sartona i zwrócił broń robotowi, który otwartą przestrzenią wrócił do Nowego Jorku. A dziś dyrektor zniszczył R. Sammyego, który wiedział za dużo i przez to był niebezpieczny. W ten sposób wyjaśnia się wszystko. Obecność dyrektora
i nieobecność broni. Odpada przy tym teoria, że mieszkaniec Nowego Jorku odbył wyprawę nocą, i to pod gołym niebem.
— Bardzo mi przykro, Elijah — rzekł R. Daneel, gdy Baley zakończył swoją opowieść — ale to, co mówisz, nic nie wyjaśnia. Już ci tłumaczyłem, że dyrektor ze względu na swoje własności mózgowe niezdolny jest popełnić świadomie morderstwo. Nie wiem, jakiego słowa należy użyć na określenie tego psychicznego stanu: tchórzostwo, wrażliwość czy też sumienie? Wiem, jakie jest słownikowe znaczenie tych wyrazów, ale nie potrafię ocenić i wybrać odpowiedniego. W każdym razie dyrektor nie zamordował.
—  Dziękuję — wyjąkał Enderby. — Nie wiem — ciągnął coraz pewniejszym głosem — jakie są twoje pobudki, Baley, ani dlaczego starasz się mnie zgubić. Ale spróbuję sięgnąć...
—  Chwileczkę — przerwał Baley — jeszcze nie skończyłem. Bo mam to!
212
Rzucił na biurko dyrektora aluminiowy sześcian, zastanawiając się, jaki będzie skutek. Od przeszło pół godziny sam przed sobą ukrywał fakt, że przecież nie wie, co film zawiera. Było to ryzyko, ale nie pozostawało mu nic innego.
—  Co to jest? — zawołał Enderby rzucając się w tył.
—  To nie bomba — odparł z ironią Baley. — Po prostu mikroprojektor.
—  I czego to ma dowieść?
—  Zobaczmy. — Baley ujął sześcian, dotknął paznokciem wąskiego nacięcia i kąt gabinetu pokrył się najpierw mrokiem, a następnie rozwidnił ukazując trójwymiarowy obraz. Sięgał od ziemi  aż  do  sufitu  i  przenikał  poza  ściany  pokoju.   Scena pogrążona była w szarawym świetle, jakiego nigdy nie dostarczały siłownie miejskie.
To musi być świt, o którym tyle mówiono — pomyślał Baley z uczuciem wstrętu, ale i zaciekawienia.
Obraz przedstawiał wnętrze kopuły stanowiącej mieszkanie doktora Sartona. Jego zwłoki, straszliwie zmasakrowane, leżały pośrodku. Enderby spojrzał i oczy wyszły mu niemal z orbit.
—  Wiem — rzekł Baley — że dyrektor nie ma usposobienia mordercy. Nie musiałeś mi tego wyjaśniać, Daneelu. Gdybym wcześniej uporał się z tą trudnością, znalazłbym rozwiązanie już dawno. Ale trafiłem na nie dopiero przed godziną, kiedy przypomniałem ci twoje zainteresowanie soczewkami ocznymi Bentleya. Tak, dyrektorze. Zrozumiałem wtedy, że kluczem zagadki są pańskie okulary i krótki wzrok. Przypuszczam, że na Światach Zaziemskich nie znają krótkowzroczności, gdyż inaczej prawie natychmiast znaleźliby wyjaśnienie morderstwa. Dyrektorze, kiedy stłukł pan szkła?
—  O co ci chodzi? — spytał dyrektor.
—  Kiedy pierwszy raz rozmawialiśmy o sprawie — przypomniał Baley — powiedział mi pan, że szkła stłukły się w Kosmopolu. Przyjąłem wtedy, choć pan tego nie mówił i nie miałem żadnych właściwie podstaw, że stłukł je pan w zdenerwowaniu, dowiedziawszy się o morderstwie. Ale jeśli udawał się pan do Kosmopolu z myślą o zbrodni, był pan dostatecznie zdenerwowany, aby okulary upuścić i zbić jeszcze przed morderstwem. Czy nie tak właśnie było?
—  Nie rozumiem, do czego zmierzasz, Elijahu — rzekł R. Daneel.
Baley kątem oka spojrzał na zegarek i pomyślał: zostało mi dziesięć minut; trzeba się śpieszyć!
Przesunął obraz. Zwłoki widać było teraz w zbliżeniu tak wyraźnie, że czuło się prawie woń spalonego ciała. Głowa i dziwacznie rozrzucone ramiona połączone były z biodrami i nogami sczerniałym kręgosłupem, którego trzymały się jeszcze zwęglone szczątki żeber.
Baley spojrzał na dyrektora: miał zamknięte oczy i wygląd człowieka, któremu robi się słabo. Baley również czuł mdłości, ale musiał patrzeć. Powoli, za pomocą kierunkowej aparatury, przesuwał obraz dobywając kolejno poszczególne odcinki. W pewnej chwili paznokieć mu się ześliznął i trójwymiarowy obraz przemienił się w jakąś bezkształtną masę. Baley opanował się
i przesunął projekcję w dół, tak że zwłok już nie było widać. Przez cały czas mówił. Czuł, że nie potrafi się już zatrzymać,
póki nie znajdzie tego, czego szuka. Jeśli bowiem nie znajdzie,
słowa jego będą bezużyteczne. Serce łomotało w nim, a skronie
pulsowały.
— Dyrektor — mówił — jest niezdolny do popełnienia świadomego morderstwa. To prawda. Świadomego! Ale człowiek może zabić przypadkiem.  Idąc do Kosmopolu dyrektor nie zamierzał zabić doktora Sartona. Chciał zabić ciebie, Daneelu. Czy jego analiza mózgowa wskazuje, że niezdolny jest zniszczyć maszynę? Przecież to nie jest morderstwo, ale po prostu sabotaż. Współpracował z doktorem Sartonem i wiedział, w jakim celu byłeś zbudowany, Daneelu. Jako średniowiecznik z przekonań obawiał się, że ten cel może być osiągnięty, że Ziemianie oderwą się w końcu od Ziemi. Dlatego postanowił cię zniszczyć. Byłeś jak dotąd jedynym robotem  nowego  typu i  niszcząc ciebie spodziewał się zniechęcić Przestrzeniowców wykazując im zasięg i siłę średniowieczników. Wiedział, bo doktor Sarton musiał to z nim omawiać, jak potężna jest na  Światach Zaziemskich opozycja przeciw planom Kosmopolu. Był pewien, że swoim czynem przechyli szalę w pożądanym dla siebie kierunku. Wcale zresztą nie twierdzę — ciągnął Baley — że myśl o zabiciu ciebie była dla niego przyjemna. Chętnie posłużyłby się do tego R. Sammym. Ale twój wygląd jest tak bardzo ludzki, że R. Sammy jako prymitywny robot mógłby nie zauważyć różnicy, a wtedy pierwsze prawo powstrzymałoby go od zabójstwa. A znów innego człowieka dyrektor nie mógł wysłać w swoim zastępstwie, gdyż on jeden miał wstęp do Kosmopolu o każdej porze. Tak więc ułożył plan, który spróbuję odtworzyć. Umówił się z doktorem Sartonem, ale przyszedł celowo dużo wcześniej, o świcie, licząc, 214
że doktor Sarton będzie spał, ty natomiast, Daneelu, będziesz czuwał. Nawiasem mówiąc przyjmuję, że mieszkałeś z doktorem Sartonem.
—  Masz zupełną rację, Elijah — potwierdził robot.
—  Otóż to — rzekł Baley. — Dyrektor liczył, że ty otworzysz mu drzwi kopuły i dostaniesz ładunek w piersi albo w głowę. Wtedy on zawróci i pustymi o świcie ulicami Kosmopolu dostanie się do miejsca, gdzie będzie czekał na niego R. Sammy. Dyrektor wręczy mu rozsadzacz, a potem wolnym krokiem znów pójdzie do kopuły doktora Sartona i „odkryje" zwłoki, chyba że ktoś już to zrobi przed nim. Zapytany o powód tak wczesnego przybycia, wyjaśniłby zapewne, że chciał ostrzec doktora Sartona o możliwości napadu średniowieczników na Kosmopol i prosić go o podjęcie w sekrecie odpowiednich kroków, by uniknąć jawnego konfliktu Ziemian z Przestrzeniowcami. Martwy robot podkreśliłby wagę jego słów. Zapytany dlaczego tak długo szedł do kopuły doktora Sartona, dyrektor mógł powiedzieć na przykład, że zauważył kogoś podejrzanego i próbował go śledzić, lecz ten ktoś uciekł w stronę otwartej przestrzeni. W ten sposób stworzyłby dodatkowy fałszywy ślad. A R. Sammy przedostałby się bez trudu nie zauważony, gdyż jest wiele podobnych robotów. Czyż nie mam racji, panie dyrektorze?
Enderby wił się na fotelu.
—  Ja nie...
—  Wiemy — przerwał mu Baley. — Pan nie zabił Daneela. Oczywiście, jest przecież tutaj. Ale odkąd jest w Mieście, nie miał pan odwagi nazwać go po imieniu czy popatrzeć mu w twarz. Niech pan teraz spróbuje.
Za całą odpowiedź Enderby drżącymi rękoma zasłonił twarz.
W tej samej chwili Baleyowi również zadrżały ręce, tak że omal nie upuścił sześcianu. Znalazł to, czego szukał.
Obraz ukazywał teraz główne wejście do kopuły doktora Sartona. Rozsuwane drzwi były otwarte, u dołu widniała lśniąca metalowa szyna. A tuż przy niej — tak, nie można się pomylić co do tego błysku!
—  Powiem teraz, jak to się stało — rzekł Baley. — Stał pan przed samą kopułą, gdy szkła wypadły panu z ręki. Wiem, bo nieraz widziałem, jak pan się zachowuje w chwili zdenerwowania. Zdejmuje pan okulary i przeciera szkła. Tak właśnie było i teraz. Ale ręce panu się trzęsły i okulary spadły na ziemię. Może pan stanął na nich, w każdym razie szkła się stłukły, a w tej samej
I
chwili drzwi się otworzyły i stanął przed panem Daneel. Czy ktoś, kto wyglądał jak Daneel. Strzelił pan do niego, podniósł rozbite okulary i uciekł. Przestrzeniowcy znaleźli zwłoki, a kiedy pan się zjawił, okazało się, że zabity został nie Daneel, lecz doktor Sarton, który wyjątkowo wcześnie wstał. Na swoje nieszczęście doktor Sarton zbudował Daneela na swój obraz i podobieństwo, a pan w zdenerwowaniu i bez okularów nie zdołał ich odróżnić.
—  A oto dowód rzeczowy! — zakończył Baley. Nie zdejmując ręki z sześcianu położył go ostrożnie na biurku.
Twarz dyrektora wykrzywił strach, twarz Baleya — napięcie. R. Daneel zachował wyraz obojętny.
—  Ten błysk przy szynie u drzwi — wskazał palcem Baley. — Co to jest, Daneelu?
—  Dwa małe odpryski szkła — stwierdził chłodno robot. — Nie widzieliśmy w nich nic osobliwego.
—  Teraz zobaczycie. To odłamki wklęsłych soczewek. Zbadajcie ich cechy optyczne i porównajcie ze szkłami, które Enderby ma teraz przy sobie. Niech pan ich nie niszczy, dyrektorze! — Szybkim ruchem Baley wyrwał mu okulary z dłoni i ciężko dysząc wręczył je R. Daneelowi. — Myślę, że to wystarczający dowód jego wcześniejszej, niż przypuszczano, obecności przy drzwiach kopuły.
— Na pewno — rzekł R. Daneel. — Przekonałeś mnie całkowicie. Wiem teraz, że byłem zupełnie zbity z tropu przez analizę mózgową dyrektora. Winszuję ci, Elijah.
Zegarek Baleya wskazywał 24.00. Zaczynał się nowy dzień.
Dyrektor pochylił się, głowa zapadła mu się w ramiona. Z trudem dobierał słów.
—  To była pomyłka. Okropna pomyłka. Wcale nie chciałe go zabić!
Jęknął i nagle runął jak długi na ziemię.
—  Coś ty zrobił, Elijah!? — zawołał podbiegając R. Daneel.
—  Co? Chyba nie umarł?
—  Nie. Ale stracił przytomność.
—  Przyjdzie do siebie. Nie wytrzymał tego wszystkiego. Ale nie miałem innej rady, Daneelu. Nie miałem żadnego dowodu, same tylko poszlaki. Musiałem zmęczyć go tak, żeby się w końcu załamał. No i załamał się, prawda? Słyszałeś, jak się przyznał?
—  Tak.
—  To dobrze. Obiecałem, że to będzie z korzyścią dla planów Kosmopolu i... Spójrz, wraca do siebie.
Dyrektor stęknął, otworzył oczy i patrzył nie mogąc wymówić słowa.
—  Dyrektorze — zagadnął Baley — czy pan mnie słyszy? Enderby skinął w milczeniu głową.
—  Więc niech pan uważa. Przestrzeniowcy mają teraz ważniejsze sprawy niż śledztwo przeciw panu. Jeżeli będzie pan współpracował z nimi...
—  Co?... — w oczach dyrektora pojawił się błysk nadziei.
—  Z pewnością ma pan wysokie stanowisko w nowojorskiej, a może i planetarnej organizacji sredniowiecznikow. Niech pan nastawi ich na kolonizację wszechświata. Wie pan chyba, jakie podać hasło? Możemy wrócić na rolę, ale — na innych planetach.
—  Nie rozumiem — wybełkotał dyrektor.
—  Przecież o to chodzi Przestrzeniowcom. A nawiasem mówiąc i mnie od czasu rozmowy z doktorem Fastolfeem. O to tylko im chodzi i w tym celu przybyli na Ziemię, gdzie codziennie ryzykują śmierć. Jeżeli śmierć doktora Sartona sprawi, że nakłoni pan sredniowiecznikow do podjęcia kolonizacji w Galaktyce, Przestrzeniowcy uznają zapewne, że ofiara nie poszła na marne. Czy teraz pan rozumie?
—  Elijah ma zupełną rację — rzekł R. Daneel. — Niech pan współdziała z nami,  a zapomnimy o przeszłości.  Mówię to w imieniu doktora Fastolfea i wszystkich naszych ludzi. Oczywiście, gdyby obiecawszy pomoc, zdradził nas pan, będziemy musieli zrobić użytek z faktu pana winy. Przykro mi o tym mówić, ale myślę, że i to pan rozumie.
—  Więc nie będę karany? — spytał dyrektor.
—  Nie, jeśli nam pan pomoże.
—  Zrobię  to,   przyrzekam  —  odparł  dyrektor  ze  łzami w oczach. — To był zupełny przypadek. Wytłumacz im, przypadek. Zrobiłem, co mi się wydawało słuszne.
—  Jeżeli będzie pan z nami współdziałał — rzekł Baley — postąpi pan naprawdę słusznie. Kolonizacja innych planet jest jedynym ratunkiem dla Ziemi. Niech pan się zastanowi spokojnie, a przyzna mi pan rację. W razie wątpliwości może pan pomówić z doktorem Fastolfeem. A pomoc może pan okazać już teraz, tuszując sprawę z R. Sammym. Niech pan to nazwie wypadkiem, czy jak pan chce. I niech pan pamięta — ciągnął Baley wstając — że nie ja jeden znam prawdę. Usunięcie mnie byłoby równoznaczne z pańską zgubą. Cały Kosmopol wie wszystko. Sam pan chyba rozumie?
—  Daj mu już spokój, Elijah — rzekł R. Daneel. — Jest szczery i będzie nam pomagał. Wynika to jasno z jego analizy mózgowej.
—  To dobrze. W takim razie idę do domu. Chcę znowu zobaczyć Jessie i Bentleya i wrócić do normalnego życia. Muszę także się wyspać... Daneelu, czy zostaniesz na Ziemi po wyjeździe Przestrzeniowców?
—  Nie mam dyspozycji — odparł R. Daneel. — A dlaczego się pytasz?
—  Nie myślałem — rzekł z wahaniem Baley — że powiem to komuś takiemu jak ty, Daneelu. Ale ufam ci, a nawet mam dla ciebie podziw. Jestem już za stary, żeby opuścić Ziemię. Ale kiedy powstaną szkoły dla emigrantów, chciałbym posłać do takiej Bentleya. I gdyby kiedyś Bentley i ty, może razem...
— Może — odparł R. Daneel z obojętną twarzą. Po czym
zwrócił się do Juliusa Enderbyego, z którego twarzy jeszcze nie
zszedł wyraz niepokoju. — Elijah powiedział mi kiedyś rzeczy,
których nie rozumiałem, ale teraz zaczynam, zdaje się, rozumieć.
I dochodzę do wniosku, że tępienie tego, co nie powinno istnieć,
to znaczy tępienie tego, co wy, ludzie, nazywacie złem, jest mniej
słuszne niż przemiana zła w to, co nazywacie dobrem. — R.
Daneel zamilkł na chwilę, a potem, jakby zdziwiony własnymi
słowami, powiedział: — Idź i nie grzesz więcej!
Baley rozpromieniony ujął R. Daneela pod rękę i razem wyszli z gabinetu.
Spis rozdziałów
1.  Rozmowa z dyrektorem   .................    13
2.  Tam i z powrotem drogą ekspresową   .........   24
3.  Zdarzenie w sklepie z obuwiem.............    36
4.  Prezentacja rodziny    ...................   44
5.  Analiza morderstwa    ...................    57
6.  Szepty w sypialni    ....................   69
7.  Wyprawa do Kosmopolu   ................    76
8.  Dyskusja o robocie    ...................    88
9.  Wyjaśnienia Przestrzeniowca...............    99
10.  Popołudnie funkcjonariusza policji tajnej    .......111
11.  Ucieczka szybkobieżnymi pasami............124
12.  Zdanie eksperta    .....................135
13.  Maszyna bierze górę...................148
14.  Potęga imienia    ......................162
15.  Aresztowanie spiskowca................. . 174
16.   Rozważania na temat pobudek zbrodni   ........184
17.  Koniec doświadczenia   ..................196
18.  Koniec dochodzenia   ...................206