WŁADYSŁAW TATARKIEWICZ
HISTORIA FILOZOFII
TOM TRZECI
FILOZOFIA XIX WIEKU I WSPÓŁCZESNA
WARSZAWA 1990 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE


CZĘŚĆ PIERWSZA
FILOZOFIA XIX WIEKU
1. FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA. Około 1830 roku ma swój początek ta filozofia, którą można 
uważać — w szerokim słowa znaczeniu — za współczesną. Co było przed tą datą. należy już 
wyraźnie do przeszłości, jest nam, jeśli nie obce, to w każdym razie dalekie;
jeśli jest związane z naszą myślą, to tylko pośrednio. Co zaś przyszło po niej, to albo należy do 
teraźniejszości, albo przynajmniej bezpośrednio wiodło do niej. Idee Comte'a, J. St. Milla czy 
Marksa, które powstały zaraz po 1830 r., przetrwały do naszych czasów; z nich albo w walce z 
nimi wyrosły idee XX wieku. Jedne z nich są dalej teraźniejszością, a inne, jeśli się stały 
przeszłością, to bezpośrednio związaną z teraźniejszością.
Ten czas po roku 1830 stanowi pewną całość, obejmuje jednak dwa okresy: ten, który 
stanowi naszą bezpośrednią przeszłość, i ten, który stanowi naszą teraźniejszość. Bezpośrednia 
przeszłość, to wiek XIX — ściślej mówiąc: jego środek i koniec; a teraźniejszość szeroko 
rozumiana, to te lata XX wieku, które minęły.
2. GRANICE OKRESU. Około 1830 roku dokonała się w filozofii i całej umysłowości 
europejskiej radykalna przemiana: minęło nasilenie idealizmu i romantyzmu, a zaczął się 
formować pozytywny sposób myślenia, który cechował odtąd wiek XIX aż do końca. Granica 
jest wyraźna: w 1831 r. umarł Hegel i odtąd długo nie powstało żadne wybitniejsze dzieło 
filozofii konstrukcyjnej, metafizycznej, idealistycznej; a w 1830 zaczął wychodzić Kurs filozofii 
pozytywnej Comte'a, sztandarowe dzieło nowej epoki. To, co w filozofii działo się w pierwszych 
trzech dziesięcioleciach wieku, stało się nagle dalekie i obce.
Cechy okresu, który się wówczas rozpoczął, skłonni jesteśmy uważać za charakterystyczne 
dla całego XIX wieku: filozofia po roku 1830 wydaje się nam prawdziwą filozofią stulecia. 
Twierdzono nawet paradoksalnie, że dopiero w 1830 r. zaczyna się naprawdę XIX wiek. 
Niezupełnie słusznie: bo pierwsze trzy jego dziesięciolecia, idealistyczne i romantyczne, jeśli 
nie miały jego cech późniejszych, to nie miały w sobie również cech XVIII wieku i do niego 
tym bardziej nie mogą być włączone. Właśnie od 1830 r. nastąpił jakby powrót do ducha XVIII 
wieku, do jego minimalizmu, realizmu, utylitaryzmu. Comte wrócił tylko na stanowisko 
d'Alemberta.
Prawdą jest raczej to: że wiek XIX miał dwie kolejno po sobie panujące, a zupełnie do 
siebie niepodobne filozofie. Najpierw była to odważna filozofia wielkich systemów, a potem, po 
1830 r., filozofia wstrzemięźliwa i ostrożna; najpierw filozofia typu Hegla, a potem typu 
Comte'a i Milla. Ta druga trwała dłużej i jest nam bliższa, więc wydaje się prawdziwym 
wiekiem dziewiętnastym. Tamtą zaliczamy do przeszłości, tę — do szeroko rozumianej 
współczesności.


3. BLASKI i NIEDOLE FILOZOFII xix WIEKU. Filozofia XIX stulecia, w szczególności drugiej 
jego części, rozwijała się już inaczej niż dawniejsza. Przede wszystkim rozwijała się w 
szybszym tempie: pomysły powstawały jedne za drugimi i nieraz po niewielu latach ustępowały 
miejsca biegunowo przeciwnym. Miało to źródło w nowych ogólnych warunkach życia, w jego 
wzmożonym tempie, w nowej technice, w rozwiniętej organizacji. Środki komunikacyjne, 
jakich nigdy przedtem nie było, umożliwiały szybszą i łatwiejszą wymianę myśli. Nigdy też 
przedtem nie było tylu szkół wyższych, tylu sposobności mówienia i słuchania o filozofii. 
Nigdy przedtem ilość publikacji filozoficznych nie była tak wielka; nie tylko przyszła powódź 
książek, przekraczająca wyobrażenia poprzednich wieków, ale też powstało nowe zjawisko: 
czasopiśmiennictwo naukowe. I ono właśnie stało się od razu jedną z głównych form produkcji 
filozoficznej, spowodowało przejście od większych publikacji do artykułów, przyczynków, 
notat, do łatwiejszych i szybszych sposobów wymiany myśli.
Wyniki tych nowych warunków, nowego tempa nie były wyłącznie dodatnie. Łatwość 
zdobywania wiedzy przyczyniła się do jej powierzchowności; wydała nie tylko więcej 
fachowych filozofów, ale i więcej dyletantów. Łatwość druku powodowała, że szły doń także 
prace mniej cenne, które dawniej byłyby bez szkody zostały w rękopisie.
Przy tym, jeśli filozofia sama przez się zyskała, to w porównaniu z innymi naukami straciła. 
Z pierwszego miejsca, jakie miała w produkcji naukowej minionych wieków, zeszła na dość 
dalekie miejsce po naukach przyrodniczych i historycznych. One produkowały teraz więcej 
jeszcze niż filozofia. I było to cofnięcie się nie tylko w pozycji bibliograficznej, ale również w 
społecznej: rolę przodującą, jaką miała dotychczas, utraciła filozofia na rzecz 
przyrodoznawstwa i historii. Stało się to nie od razu, stało się stopniowo, ale ostatecznie 
niewiele lat dzieli czas jej największych tryumfów od czasu, gdy w oczach wielu stała się nawet 
nauką anachroniczną i zbędną.
Cofnęła się zaś nie tylko w stosunku do nauk szczegółowych, ale i do literatury pięknej. 
Jeśli wiele publikowano książek filozoficznych, to w początku wieku jeszcze więcej 
publikowano poezyj, a potem jeszcze więcej powieści. O wieku XIX nikt już nie mówił, jak o 
poprzednim, że jest „filozoficzny" — był raczej naukowy i literacki, o ile nie był techniczny i 
polityczny. I niejeden raz duch wieku znalazł pełniejszy wyraz w poemacie czy powieści niż w 
systemie filozoficznym. A jeśli filozofia nadal oddziaływała na nauki szczegółowe i 
beletrystykę, to i, odwrotnie, one także oddziaływały na nią. Co więcej, ona sama usiłowała 
upodobnićsię do nich: bądź do nauk szczegółowych, bądź do literatury pięknej. Produkowała 
eseje na pograniczu powieści, to znów rezygnując ze swej odrębności chciała być jedną z wielu 
nauk szczegółowych. Wahała się między tymi biegunami: filozofią beletrystyczną a naukową. I 
bodaj po raz pierwszy stanęła wobec tych dwu niebezpieczeństw naraz: rozpłynięcia się bądź w 
naukach szczegółowych, bądź w literaturze pięknej.
I oto, z jednej strony, filozofia prosperowała, rozszerzały się jej agendy, rosła znakomicie 
znajomość jej dziejów, pierwszy raz była w tym stopniu niezależna, nie skrępowana tradycją, 
względami moralnymi, społecznymi, religijnymi. Ale, z drugiej strony, wystąpiło to szczególne 
zjawisko, że typowi przedstawiciele wieku zaczęli gardzić filozofią, twierdzić, że nie jest 
nauką, a nawet uważać ją za szkodliwą, bo odciąga od prawdziwej nauki. Myśleli poniekąd 
podobnie jak Pascal: że wyrzec się filozofii to jest prawdziwa filozofia. Chcieli się jej wyrzec 
dla nauki, jak Pascal dla religii.
4. RÓŻNICE NARODOWE. Postępy komunikacji zbliżyły do siebie kraje i narody, a cie-


kawość cudzych idei również zrobiła swoje. Najpierw objawem tego zbliżenia, a potem jego 
przyczyną były tłumaczenia z jednych języków na drugie: nigdy przedtem nie tłumaczono na 
obce języki tylu dzieł filozoficznych, co w drugiej połowie XIX wieku. Tak liczne przekłady 
wypływały ze zbliżenia się narodów, a potem z kolei potęgowały jeszcze to zbliżenie.
Pozytywizm, ta najbardziej charakterystyczna postać filozofii tych czasów, był wspólnym 
dziełem przynajmniej dwóch narodów, tworem zarówno myśli francuskiej, jak angielskiej: 
wywodził się bowiem zarówno od „filozofii pozytywnej" Comte'a, jak od empiryzmu Milla. A 
nie był to wypadek odosobniony. Wpływy jednych krajów na drugie działały ciągle, a 
częstokroć były to wpływy wzajemne: najpierw idealizm Niemiec oddziałał na inne kraje, a 
potem pozytywizm innych krajów oddziałał na Niemcy. Hegemonii jednego kraju nie było. W 
początku wieku przez jedno pokolenie mogło się wydawać, że Niemcy, które do Kanta 
zajmowały wśród większych narodów Europy ostatnie miejsce w filozofii, wysunęły się nagle 
na pierwsze; wszakże to ich pierwszeństwo było wątpliwe, a w każdym razie istniało krótko. Od 
połowy stulecia nie mogło już być zupełnie o nim mowy: główny prąd epoki, pozytywizm, 
uformował się i zapanował bez ich udziału.
Mimo wszystko jednak, mimo ułatwienia komunikacji, kolportażu książek, wymiany myśli, 
różnice narodowe w traktowaniu filozofii pozostały. Okazały się silniejsze od wszystkich 
zewnętrznych, unifikujących czynników. I ostatecznie filozofia w każdym kraju w ciągu XIX w. 
rozwijała się odmiennie. W Anglii tworzyły się i ścierały inne stanowiska niż we Francji, a w 
Niemczech czy Polsce jeszcze inne. I nawet w każdym z tych krajów były dyskutowane inne 
zagadnienia. A także rytm rozwoju był inny: w Anglii i Francji przeciwstawne teorie trwały 
przez cały wiek obok siebie, a w Polsce czy w Niemczech brały po sobie kolejno górę i 
wypierały się wzajemnie.
Anglia zaczęła stulecie od sporu filozofów „zdrowego rozsądku" i „radykałów filozo-
ficznych" i aż do jego końca była terenem nieustannego zmagania się tych dwu doktryn, które 
oni reprezentowali: intuicjonizmu i empiryzmu.
Francja była również — od Birana i Comte'a — terenem stałego zmagania się dwu 
kierunków, jednakże innych niż w Anglii, mianowicie spirytualizmu i pozytywizmu.
W Niemczech walczyły ze sobą jeszcze inne doktryny: krytycyzm, materializm, idealizm. 
Ale wychodziły na czoło kolejno: filozofia niemiecka zacząwszy od krytycyzmu przeszła 
prędko do metafizyki idealistycznej, w latach zaś trzydziestych przerzuciła się gwałtownie do 
materializmu, aby w końcu, począwszy od lat sześćdziesiątych, powrócić do krytycyzmu.
Polska również w ciągu stulecia przerzucała się w swej filozofii z krańca na kraniec:
zaczęła od pozytywizmu, po powstaniu listopadowym przeszła do metafizyki mesjani-stycznej, 
by po powstaniu styczniowym wrócić do pozytywizmu.
5. OKRES KRYTYKI .1 OŚWIECENIA. Cechą okresu obejmującego środek i koniec XIX w. była 
wielka różnorodność stanowisk filozoficznych. Bo powstawały nowe, a jednocześnie i dawne 
zachowywały zwolenników. Formowały się doktryny antymetafizyczne, a zarazem odnawiały 
się metafizyczne. To odnawianie się dawnych poglądów, mnożenie się systemów, rozbicie 
filozofii na obce sobie wzajem szkoły wskazuje na pokrewieństwo tego okresu z okresami 
„szkolnymi", jakie bywały już w czasach hellenizmu i średniowiecza.
Nie wszystkie jednakże szkoły i doktryny filozoficzne cieszyły się w XIX w. takim samym 
uznaniem. Przeważające i typowe były teraz te, które ograniczały swoje zadania, byle je 
wypełnić w sposób ostrożny, ścisły, pewny. Takie teorie stanowiły osnowę filozoficzną tych 
czasów: teorie zaś innego typu głoszone przez mesjanistów, neoscholastyków


czy spirytualistów w rodzaju Ravaissona lub Fechnera, byty bądź co bądź tylko opozycją 
mniejszości. Wskazuje to znów na podobieństwo tego okresu do niektórych okresów 
dawniejszych, mianowicie do tych, w których głównymi hasłami były: oświecenie i krytyka.
Postawa filozoficzna była niewątpliwie związana z ówczesnymi warunkami społecznymi i 
kulturalnymi. Były to warunki wyjątkowego spokoju, zamożności, dobrobytu, łatwości życia. 
Warunki te były dostępne tylko pewnym klasom — ale właśnie z nich rekrutowała się 
większość filozofów. Było zrozumiałe, że wydały naturalistów i empiryków, chętnie 
zajmujących się rzeczywistością i nie myślących wyrzec się jej za fantazję i spekulację o bycie 
prawdziwszym czy lepszym. Natomiast dobrobyt XIX wieku, który wydal empi-ryzm, nie 
wydał optymizmu. Wprawdzie klasyczni pozytywiści twierdzili, że są zadowoleni z życia, a 
ewolucjoniści byli przynajmniej meliorystami, czyli sądzili, że świat idzie bądź co bądź ku 
lepszej przyszłości, ale jednocześnie rozpowszechniała się pesymistyczna nauka 
Schopenhauera, powstawały gorzkie poglądy v. Hartmanna i Renana. Był to jakby dowód, że 
teorie filozoficzne bywają niekiedy nie tyle wyrazem stanowiska ogółu, ile właśnie jego 
dopełnieniem lub wyrazem stanowiska opozycyjnej mniejszości.
6. DWA TYPY FILOZOFII. Od początku dziejów występowała między dociekaniami 
filozoficznymi ta różnica, że w jednych przeważała odwaga, a w drugich ostrożność. W XIX w. 
przeciwstawienie to nabrało ostrości. Starły się w nim dwa skrajne typy filozofii; można je 
nazwać typem maksymalistycznym i minimalistycznym.
Filozofia pierwszego typu stawia sobie rozległe zadania i usiłuje je za wszelką cenę 
rozwiązać; oczywiście pragnie je rozwiązać w sposób jak najbardziej pewny, ale jeśli pewny nie 
jest możliwy, to chociażby w niepewny. Filozofia zaś drugiego typu uwzględnia jedynie to, co 
pewne, stawia i rozwiązuje zagadnienia o tyle tylko, o ile rozwiązać je można z całą pewnością. 
Pierwsza kieruje się przede wszystkim celem, do którego zmierza, druga zaś środkami, jakimi 
rozporządza. Pierwsza jest filozofią ambicji, druga — rozważnej abstynencji.
Ta sama różnica, co w zamierzeniach obu typów filozofii, zachodzi i w ich wynikach. We 
wszystkich sprawach filozoficznych istnieje pewne minimum, na które mniej lub więcej 
wszyscy się godzą, a spór toczy się o to, czy można i należy twierdzić coś więcej ponad to 
minimum. Wszyscy godzą się, że istnieją twierdzenia prawdopodobne — ale czy istnieją 
również całkowicie pewne? Posiadamy wiedzę o zjawiskach — ale czy również i o samych 
rzeczach ? Znamy nasze wyobrażenia o rzeczywistości — ale czy także znamy samą rze-
czywistość? Znamy jej fragmenty — ale czy także jej całość? Posiadamy wiedzę empiryczną — 
ale czy także aprioryczną? Poznajemy świat przez wrażenia zmysłowe — ale czy także przez 
myśl i intuicję? Istnieje świat materii — ale czy także odrębny świat ducha? Istnieje przyroda 
— ale czy także świat nadprzyrodzony ? Istnieją przedmioty realne — ale czy także idealne? 
Postępki ludzkie zmierzają ku bezpośredniej korzyści — ale czy mają również inne cele? 
Dobrem jest dla człowieka przyjemność — ale czy istnieją dlań inne jeszcze dobra?
Filozofia minimalistyczna uznaje tylko te minima, tylko takie tezy, jak fenomenalizmu, 
empiryzmu, subiektywizmu, utylitaryzmu. Natomiast maksymalistyczna skłonna jest ponadto 
uznawać prawdy transcendentne, aprioryczne, intuicyjne, uznawać świat duchowy, idealny, 
nadprzyrodzony, uznawać inne dążenia, cele i dobra niż tylko utylitarne. Przy nastawieniu 
ostrożnym umysłu owe minima zdają się wystarczać do opisania naszego


świata, naszego poznania i postępowania, wszystko zaś inne wydaje się złudne, a w każdym 
razie niepewne. I wynikiem minimalistycznej postawy były wszelkie sceptycyzmy, rela-
tywizmy, subiektywizmy, empiryzmy, sensualizmy, hedonizmy. Natomiast ich przeciwieństwa 
wychodziły na ogół z postawy maksymalistycznej.
W starożytności neoplatonizm był niewątpliwie doktryną maksymalistyczną, a pir-ronizm 
minimalistyczną; scholastyka w XIII w. była maksymalistyczną, a w XIV w. przeszła do 
minimalizmu; w czasach nowszych Spinoza należał do pierwszego typu filozofów, Locke czy 
Hume do drugiego. Okresy „wielkich systemów" w całości należały do pierwszego, a okresy 
„krytyki i oświecenia" do drugiego. W dawniejszej filozofii przeciwstawienie to nie miało 
jednak większego znaczenia. Maksymalizm bowiem i minimalizm są-doktrynami skrajnymi, a 
skrajne stanowiska nie wyczerpują możliwości filozoficznych, pozostają jeszcze stanowiska 
pośrednie. Odwaga i ostrożność mogą się w filozofii także równoważyć — i tak było 
przeważnie u wielkich filozofów. Nie ma racji uważać Arystotelesa i a maksymalistę, ale nie 
ma również racji uważać go za minimalistę. A podobnie jest z Kartezjuszem czy Leibnizem: 
zdążali oni do tego samego celu, co maksymaliści, chcieli dowieść rzeczy najważniejszych, a 
najtrudniejszych do dowiedzenia, jak istnienie Boga, duszy, wolności; ale w sposobach 
rozumowania i dowodzenia bywali podobni do minimalistów. U Kanta także równoważyły się 
obie tendencje. Jednakże w XVIII w. rozdział obu typów filozofii zaczął się już stawać 
wyraźny: poglądy encyklopedystów były zdecydowanie minimalistyczne, a szkoła Wolffa 
zdecydowanie maksymalistyczna.
W XIX w. zaś rozłam stał się całkowity; nie było już mowy o równoważeniu tych dwu 
tendencji, filozofowie mówili teraz: albo—albo, wszystko lub nic. I w ciągu stulecia obie 
tendencje, oba typy filozofii miały po kolei swe panowanie: w początku wieku było panowanie 
maksymalizmu, mającego szczyt swój w idealizmie, a potem dłuższe panowanie minimalizmu, 
którego szczytem był pozytywizm. To jest właśnie główna podstawa do dzielenia filozofii XIX 
wieku na dwa okresy: przed rokiem 1830 i po nim.
Oczywiście, i po roku 1830 pojawiały się inne sposoby myślenia: marksizm nie miał 
jednostronności minimalizmu. Ale właśnie dlatego nie znalazł od razu tego oddźwięku, co 
później.
7. PRZEWAGA MINIMALIZMU. Minimalistyczną tradycja Oświecenia pozostała żywa we 
Francji i Anglii aż do początków XIX wieku; dopiero wtedy zaczęła się rwać. A już zaraz po 
1830 r. przyszła nowa fala minimalizmu: Kurs filozofii pozytywnej Comte'a i System logiki J. St. 
Milla rozpoczęły w obu tych krajach nowy jego okres. Te dwie książki były dwoma 
fundamentami filozoficznymi epoki, a następne pokolenie założyło jeszcze trzeci fundament: 
był nim System filozofii syntetycznej Spencera.
Francuski pozytywizm z czwartego dziesięciolecia XIX w., angielski empiryzm z piątego i 
ewolucjonizm z szóstego wytworzyły łącznie minimalistyczną filozofię, mającą władzę nad 
umysłami aż do końca stulecia i w całej bez mała Europie. Czerpała z wszystkich tych trzech 
źródeł, ale nazwę brała najczęściej od Comte'a i nazywała siebie „pozytywizmem". Środek 
wieku (1830-1860) był fazą jej formowania się, a koniec (1860-1900)—jej panowania. W tej 
drugiej fazie powstały różne odmiany minimalizmu, więcej lub mniej zbliżone do 
pozytywizmu: w siódmym dziesiątku lat neokrytycyzm, reprezentowany przez F. A. Langego, 
w ósmym empiriokrytycyzm Avenariusa.
Głoszono wtedy ze wszystkich stron: poznajemy przez zmysły i tylko przez zmysły;
źródłem wiedzy jest doświadczenie i tylko doświadczenie; metodą nauki jest indukcja


i tylko indukcja; przedmiotem badań mogą być fakty i tylko fakty. Żadnych absolutów, żadnej 
metafizyki, bo to tylko źródło błędów i obłędów. Niech zamierzenia będą ograniczone i wyniki 
względne, byle robota była trzeźwa i rzetelna. Poznanie, jeśli nie jest naukowe, nie jest nic 
warte. Do filozofii dojść można jedynie przez naukę. Naukowa powinna być też gospodarka, 
naukowa — polityka, na wynikach nauki powinna być oparta sztuka. Nauka stwierdza prawa 
przyrody, którym podlega wszystko, nie wyłączając człowieka i jego dzieł, jego moralności, 
gospodarki, religii, sztuki, bo i to też są twory przyrody.
Taka była naczelna doktryna XIX wieku: cechował ją intelektualizm, indyferentyzm 
metafizyczny i naturalizm. Nauka stwierdza związki konieczne, więc wiek XIX bronił 
determinizmu — choć w życiu walczył o wolność. Tłumaczył właściwości jednostek przez ich 
środowisko, podporządkowywał jednostkę otoczeniu — choć w życiu walczył o prawa 
jednostek. Zjawiska tłumaczył retrospektywnie przez przyczyny, narastające stopniowo i powoli 
— choć w życiu nastawiony był prospektywnie i wierzył w szybki postęp. Tłumaczył ustrój 
świata historycznie, jako dzieło czasu wytwarzającego coraz nowe formy istnienia — choć 
wyobrażał sobie (a przynajmniej wyobrażali to sobie typowi jego przedstawiciele), że po 
zrealizowaniu idei społecznych ustanie działanie czasu, nie będzie dalszej historii.
8. INNE STANOWISKA FILOZOFICZNE. Minimalizm był w tym okresie stanowiskiem 
reprezentatywnym, jednakże nie był jedynym. Pociągał wielu myślicieli postępowych, ale nie 
wszystkich. A i wówczas nie brakło zacofanych. W Niemczech nie od razu wymarła prawica 
heglowska: jeden z jej przedstawicieli, profesor berliński K. L. Michelet, żył aż do r. 1893. 
Francuzi prawie do końca stulecia uczyli się w szkołach filozofii wedle programu ułożonego 
jeszcze przez Wiktora Cousin. Anglicy, którzy w początku wieku nie przeszli przez 
idealistyczną metafizykę, zaczęli się nią interesować teraz: T. H. Green wzywał w 1874 r. 
młodzież angielską, by zamknęła swego Milla i Spencera, a otworzyła Kanta i Hegla. Wzywał 
więc do filozofii, która na kontynencie była już przeszłością. A w Polsce w dobie pozytywizmu 
najbardziej aktywnym filozofem był właśnie wróg pozytywizmu, „realny idealista" Henryk 
Struve.
Pojawili się też metafizycy innego rodzaju, tacy, którzy odżegnywali się wprawdzie od 
dotychczasowej, ale za to chcieli stworzyć metafizykę nowego typu; pojawili się nawet wśród 
myślicieli, którzy skądinąd byli pionierami nauk empirycznych. W Niemczech R. H. Lotze, 
który był pionierem przyrodniczej psychologii, ogłaszał także system metafizyki (1841, 1879); 
G. T. Fechner, twórca psychofizyki, był jednocześnie autorem spiry-tualistycznej metafizyki w 
fantastyczno-poetyckiej szacie (1879). We Francji spirytualizm Maine de Birana został 
spotęgowany jeszcze przez F. Ravaissona, który, posiadając rozległe wpływy jako inspektor 
szkolnictwa wyższego, zdołał rozpowszechnić swe stanowisko. Spirytualistyczne doktryny 
rozwijał również Ch. Secretan, profesor genewski, i E. Vacherot, profesor paryski. W Anglii F. 
H. Bradley z Oksfordu wystąpił w 1876 r. z nowym idealizmem. — Byli to metafizycy w dobie, 
która się wypierała metafizyki. Toteż u nich, a przynajmniej u niektórych z nich, metafizyka 
była symptomatyczna dla epoki: usiłowała nawiązywać łączność z przyrodoznawstwem, być 
metafizyką „naukową", „indukcyjną".
9. HISTORIA ZAGADNIEŃ i HISTORIA FILOZOFÓW. Można obserwować w dziejach, jak 
filozofia stawała przed zagadnieniami, które usiłowała rozwiązać; rozwiązując je zaś
10


natrafiała na nowe zagadnienia, które pozostawiała dalszym badaczom. W ten sposób rozwój 
jej przebiegał i przebiega od zagadnienia do zagadnienia; i wnoszono stąd, że historia filozofii 
jest historią zagadnień, a jednostka ma w niej znaczenie tylko wykonawcze.
Jednakże w takim wniosku jest tylko pół prawdy. Bardzo wielka część zagadnień dziś 
aktualnych była postawiona już przed więcej niż dwoma tysiącami lat. Stulecia przynosiły tu 
raczej nowe rozwiązania niż zagadnienia. Które zaś z odwiecznych zagadnień były rozważane, 
to zależało od jednostek i ich zainteresowań, a także od potrzeb społecznych. Jednostki 
dokonywały wyboru zagadnień, a rozwiązując je po swojemu — wpływały na dalsze ich dzieje. 
Toteż były czynnikiem rozwoju filozofii w nie mniejszym stopniu niż zagadnienia.
Przy tym nie wszyscy filozofowie zaczynali od zagadnień; nie zawsze było tak, że najpierw 
były zagadnienia, a potem teorie wymyślone dla ich rozwiązania. Wielu filozofów zaczynało od 
razu od pewnych teorii, koncepcji, pomysłów, twierdzeń, przekonań, pewnej wizji świata czy 
życia. Zagadnienia wyłaniały się dla nich wtórnie. Wielu też przekazało potomności nie 
zagadnienia, lecz uformowane koncepcje.
Rzadko zaś kiedy filozofia stała wobec tylu zagadnień naraz, co wówczas, koło r. 1830. 
Jeszcze nie przebrzmiały zagadnienia racjonalistycznej filozofii XVII i empirystycznej XVIII 
wieku, jeszcze wracały zagadnienia mistyków i zagadnienia Rousseau, a już nowe przynieśli 
Kant i Hegel, ideologowie i radykałowie filozoficzni. Które zaś z nich zostały podjęte, to 
zależało od czynnych wówczas filozofów. A mimo przemiany, jaka nastąpiła po jego śmierci, 
nieporównanie największą siłę pociągającą miał nadal Hegel: to on, przynajmniej na przeciąg 
jednego pokolenia, wpłynął na dobór zagadnień.
Zależni od niego w swych zagadnieniach byli nie tylko wierni hegliści. Ale tak samo 
przeciwnicy Hegla. Oni też nawiązywali do jego wszechobejmującego systemu, który był 
idealistyczny, uniwersalistyczny, abstrakcyjny, intelektualistyczny, konstrukcyjny. Nawiązał 
doń Feuerbach, potem Marks i Engels: walcząc z jego idealizmem stworzyli nowy materializm. 
Nawiązał też do Hegla Stirner; ale nie godząc się z jego uniwersalizmem usiłował budować 
filozofię niezależnej jednostki. Nawiązał też Kierkegaard; ale nie znosząc filozofii 
abstrakcyjnej, zainicjował filozofię konkretnej egzystencji. Newman niewiele wiedział o Heglu, 
którego nie znosił, ale żył w podobnej atmosferze intelektua-lizmu i w opozycji do Hegla 
rozwinął filozofię wiary. Cousin przejmował się Heglem, ale także i innymi prądami — i na 
tym tle powstała jego filozofia eklektyczna. Comte'a zaś w systemie Hegla czy Cousina raziła 
konstrukcyjność, i aby jej uniknąć, rozwinął system oparty na pozytywnych faktach; niemniej 
był to też system, i nawet w nim można by dostrzec wpływy heglizmu. Tak tedy różne teorie 
wytworzone około 1830 r. miały podobny punkt wyjścia. Ale rozeszły się w różnych 
kierunkach.
Byli wszakże naówczas filozofowie, których nawet punkt wyjścia był inny: do nich należał 
przede wszystkim J. St. Mili. Był obcy heglizmowi i wszelkim systemom; nawiązał do tradycji 
empiryzmu.
W następnym pokoleniu, koło 1860 r., inne już zagadnienia wzięły górę. Nie ceniono już 
Hegla, mały oddźwięk miał Kierkegaard czy Stirner. Na placu pozostali Mili i Comte. Ich 
pozytywistyczne widzenie świata stało się teraz punktem wyjścia, jak przed ich pokoleniem był 
nim system Hegla. Ale znów w różnych jednostkach przełamało się w różny sposób i wywołało 
różne zagadnienia: Spencer uzgadniał je z teorią ewolucji, Lange
11


z Kantem, Mach na jego podłożu budował teorię nauk przyrodniczych, a Taine — nauk 
humanistycznych.
Gdy zaś koło 1880 r. dorosło trzecie pokolenie, to jedni jego przedstawiciele rozwijali 
jeszcze zagadnienia filozofii pozytywistycznej, inni natomiast przeszli do nowych zagadnień i 
zaczęli rozważać, co w tej filozofii było niezadowalającego: Boutroux i Poincarc badali to w 
teorii przyrodoznawstwa, Diithey w humanistyce, Brentano w teorii poznania, Nietzsche w 
teorii kultury.
Taki rozwój zagadnień XIX wieku był w równym stopniu zależny od wewnętrznej logiki 
zagadnień, jak od indywidualności filozofów i od warunków społecznych tej epoki.
10. FAZY ROZWOJU. Jeśli pominąć lata 1800 • 1830, omówione już w poprzednim tomie, i 
uwzględniać tylko pozostałą część XIX stulecia, ale tę traktować jako jeden okres, to jeszcze 
można i należy wydzielić w nim trzy fazy.
Pierwsza faza, obejmująca środek stulecia (1830-1860), może się wydawać niewyraźna 
jeszcze i przejściowa, była jednak właśnie najpłodniejsza i najbardziej obfitująca w koncepcje 
filozoficzne. To ona wydała we Francji pozytywizm Comte'a, w Anglii nowy empiryzm Milla. 
W niej powstał materializm dialektyczny Marksa i Engelsa. Poglądami przez nią wydanymi 
żyły potem następne pokolenia XIX wieku, rozwijając je i rozpowszechniając.
Co więcej, faza ta w swej żywotności i wielostronności wydała pomysły, które miały 
dojrzeć dopiero w dalszej przyszłości; wiek XIX zużytkować ich jeszcze nie chciał lub nie 
umiał, przyjęły się dopiero w XX wieku. Były między nimi pomysły z dziedziny logiki, 
usiłujące jeszcze uściślić najściślejszą z nauk filozoficznych; w owym właśnie czasie powstały 
początki logiki matematycznej w Anglii u De Morgana i Boole'a oraz nowe idee logiczne 
Bolzana z Pragi. Wtedy zrodziła się w Rosji — u Bielińskiego, Czernyszewskiego, 
Dobrolubowa — nowa, realistyczna i społeczna koncepcja estetyki. Ale także powstały 
wówczas pomysły dotyczące człowieka i jego stosunku do Boga i świata, które znacznie 
później znalazły liczniejsze koła zwolenników: były to zwłaszcza te, które wyszły od Anglików 
Carlyle'a i kardynała Newmana oraz od Duńczyka Kierkegaarda.
Druga faza stulecia (1860-1880) była już w posiadaniu filozofii o charakterze ustalonym, 
mianowicie filozofii pozytywnej, i tę rozwijała systematycznie i szczegółowo. Tamta faza 
kładła fundamenty, ta już wznosiła mury. W myśl swej doktryny usiłowała przeprowadzić coś, 
co można nazwać parcelacją filozofii: chciała wyodrębnić z jej zakresu te działy, które by 
mogły stać się naukami specjalnymi, empirycznymi i przyrodniczymi. Było bowiem 
przekonaniem tych filozofów pozytywnych, że nauki rozwiną się pomyślniej, gdy będą 
uprawiane niezależnie od filozofii.
Większość ówczesnych filozofów i szerokie masy inteligencji były zadowolone z filozofii 
pozytywnej; widziały w niej nawet kres rozwoju umysłowego ludzkości, szczyt możliwości 
naukowych. Jednakże u niektórych zwolenników pozytywizmu z biegiem lat pojawił się 
krytyczny stosunek do własnych poczynań. Tym bardziej zaś wśród — na razie nielicznej — 
opozycji.
I mniej więcej w 1880 roku zaczęła się trzecia faza filozofii, a trwała do końca wieku. Była 
jakby okresem przejściowym: bo wówczas filozofia minimalistyczna panowała jeszcze, ale już 
pojawiały się z różnych stron argumenty przeciw niej. Doprowadziły one do przemiany w 
poglądach filozoficznych, która wszakże dokonała się już w następnym stuleciu.
12


FAZA PIERWSZA: 1830-1860
l. Pozytywizm, empiryzm i dialektyczny materializm — to były podstawowe poglądy tego 
okresu. Pozytywizm był zainicjowany przez Comte'a, empiryzm przez Milla, materializm 
dialektyczny przez Marksa i Engelsa. Poglądy te stanowiły zjawiska jak gdyby równoległe; 
każdy z nich miał inny charakter, jednakże wypłynęły z podobnej postawy:
ostrożnej i trzeźwej, antymetafizycznej i antyidealistycznej. Pozytywizm zaczął się we Francji, 
empiryzm w Anglii, materializm dialektyczny wśród emigrantów niemieckich na Zachodzie.
Miały wspólny ton trzeźwy, obejmujący wszystkie kraje. „Aby być filozofem" — pisał 
wówczas Stendhal — „trzeba być suchym, jasnym, bez złudzeń". A ton taki nie ograniczał się 
do filozofów, zaczynał obejmować całą inteligencję. „Nasz wiek, tak osławiony, tak 
okrzyczany prozaicznym, nasze pokolenie odsądzone od czci i wiary przez idealistów"— tak 
pisał w 1842 r. Seweryn Goszczyński.
Do doktryn tego okresu należy dodać jedną jeszcze: realizm Herbarta. Herbart był prawie 
rówieśnikiem Hegla i niewiele później od niego ogłosił swą filozofię, należy więc zasadniczo 
do poprzedniego okresu; jednakże znalazł uznanie i rozpowszechnienie dopiero po 1830 r. 
Dlatego w tym okresie jest właściwe dlań miejsce, tym bardziej że i z charakteru do niego 
należy.
Pozytywizm, empiryzm, naturalizm, dialektyczny materializm były najbardziej nowymi, 
samodzielnymi, żywymi tworami tego okresu. Nie znaczy to, by były w nim także najbardziej 
rozpowszechnione. Ani Comte, ani Mili, ani Marks, ani Engels nie zajmowali katedr, urzędowe 
stanowiska filozoficzne były w innych rękach.
W Anglii największe wzięcie miała szkoła szkocka w nowym ujęciu, jakie dał jej Ha-
milton; z nim musiał walczyć Mili. We Francji utrwalił się eklektyczny spirytualizm w postaci, 
jaką mu dał Cousin: był on wówczas silniejszy od Comte'a. W Niemczech jeszcze na katedrach 
siedzieli hegliści i jeszcze żył Schelling: na ich tle trzeba rozumieć Feuer-bacha i Marksa. 
Kierunki te — szkoła szkocka, spirytualizm czy heglizm — były jeszcze silne, jednakże 
kończyły się, związane były z przeszłością, nie z przyszłością.
W pierwszym dziesięcioleciu po śmierci Hegla, 1830- 1840, siła heglizmu była bodaj 
większa jeszcze niż za jego życia. Miał skrzydło prawe zarówno jak lewe, z niego wywodziła 
się zarówno reakcja jak postęp. Zwłaszcza cała historiozofia tych czasów pochodziła od niego. 
Czołowi filozofowie niemieccy drugiej połowy stulecia, jak Fechner i Lotze, wyrośli jeszcze w 
jego atmosferze. Nowe poglądy powstawały w polemice z nim. Miał nadal główny ośrodek w 
Niemczech, ale wpływ jego przesączał się do Francji i do Włoch.
13


A zwłaszcza szerzył się w krajach słowiańskich: heglistami byli I. Hanuś i F. Palacky w 
Czechach, A. Chomiakow, K. Aksakow i B. Cziozerin w Rosji, Libelt i Cieszkowski, a także 
Dembowski w Polsce. W Niemczech kończył się powoli, atakowany z różnych stron: przez 
realizm Herbarta i materializm Marksa, przez przyrodników i przez historyków. W berlińskim 
uniwersytecie do przezwyciężenia heglizmu najwięcej przyczynił się A. Trendelenburg (1802-
1872; Logische Untersuchungen, 1840), który nawiązał do Arystotelesa i jego przeciwstawił 
Heglowi.
2. Okres ten w filozofii wydał jeszcze poglądy innego rodzaju: doktryny społeczno--etyczne 
Carlyle'a i Stirnera, religijno-etyczne Kierkegaarda i Newmana. Nie były związane z głównymi 
prądami okresu, z pozytywizmem ani z materializmem; ale również nie należały do kończących 
się wówczas prądów, do filozofii zdrowego rozsądku ani do metafizyki idealistycznej. Miały 
własną pozycję; dały wyraz potrzebom emocjonalnym, dla których nie dość było miejsca w 
empiryzmie czy naturalizmie.
3. Początek tego okresu jest wyraźnie określony, natomiast jako jego koniec tylko w 
przybliżeniu można przyjąć rok 1860. Istotne jest to: w 1859 ukazała się książka Dar-wina O 
pochodzeniu gatunków. Zamknęła ona szereg odkryć naukowych, które stanowiły założenia 
pozytywistycznego, scjentystycznego poglądu na świat.
Wprawdzie Mili żył jeszcze i pisał dłużej, a Marks główne swe dzieło ogłosił dopiero w 
1867 r., jednakże idee ich uformowały się wcześniej: Logika Milla wyszła w 1843, Manifest 
komunistyczny w 1848. Toteż miejsce ich jest w tym pierwszym okresie.
4. Okres ten zewnętrznie od początku do końca przebiegł w warunkach spokoju, 
pomyślności i zamożności, bez wojen i katastrof dziejowych. Spokój był to jednak pozorny: 
wojen nie było, ale był rok 1830 i 1848, Wiosna Ludów, nastroje bez mała chilia-styczne i 
mesjaniczne, wielkie oczekiwania i nie mniejsze zawody. Rzadko kiedy w dziejach były lata 
tak intensywnych ruchów społecznych: jeszcze był żywy socjalizm utopijny i powstawały 
„falangi" i „falanstery", a już uformował się socjalizm naukowy.
Nie było też spokoju indywidualnego, niepokój romantyczny jeszcze nie wygasł. Właśnie w 
tym okresie powstały utwory będące wyrazem niepokoju, rozgoryczenia, pustki wewnętrznej, 
pesymizmu: Spowiedź dziecięcia wieku Musseta, Adolf Beniamina Constanta, Dominik 
Fromentina. Żył jeszcze, pisał i zdobywał coraz więcej zwolenników Schopenhauer. „Pokolenie 
nasze, jak i poprzednie" — pisał Taine — „zostało dotknięte chorobą wieku i nie wyjdzie z niej 
już nigdy całkowicie. Dojdziemy do prawdy, ale nie do spokoju". I na tle zaburzeń 
politycznych i niepokojów psychicznych trzeba wyobrażać sobie doktryny filozoficzne, które 
wówczas powstały: właśnie spokojne, zrównoważone, trzeźwo torujące drogę do ograniczonej, 
ale pewnej wiedzy, do zwiększonego zadowolenia z życia. Filozofia bywała nieraz dokładnym 
wyrazem swej epoki, ale w innych czasach — jak właśnie wówczas około połowy XIX wieku 
— była raczej jej krytyką i uzupełnieniem. Wówczas zaczynał się pozytywizm; ale 
odzwierciedlał epokę, która się kończyła. Jego twórcy i wyznawcy mogli tego nie zauważać, w 
perspektywie jednak dziejowej jest jasne, że był ideologią warstwy, która doszła do 
wysubtelnionej kultury umysłowej, ale utraciła prężność, zdobywczość, wiarę w siebie i 
przyszłość: jej filozofia musiała być minimalis-tyczna, chciała zamykać stare rachunki ze 
światem, a nie otwierać nowe.
5. Mili zbudował teorię poznania, a Comte encyklopedię nauk: obaj zajmowali się 
zagadnieniami filozofii teoretycznej. Jednakże bynajmniej się do nich nie ograniczali:
zastanawiali się również nad filozofią społeczną i filozofią religii, zamierzenia ich były
14


również natury praktycznej, chcieli przez filozofię udoskonalić życie ludzkie. Tym bardziej 
Feuerbach i Marks: pierwszemu leżały na sercu przede wszystkim zagadnienia religii, drugiemu 
— społeczeństwa.
Przedstawiciele zaś prądów ubocznych i opozycyjnych zajmowali się właściwie tylko tymi 
zagadnieniami. Zagadnieniem Stirnera i Carlyle'a był stosunek człowieka do innych ludzi, a 
Kierkegaarda i Newmana — jego stosunek do Boga. Na tym polu wystąpiła ich opozycja 
wobec głównego prądu ówczesnej filozofii. Prąd ten był irreligijny, a Kierke-gaard i Newman 
widzieli w religii sprawę najistotniejszą. Prąd główny — altruizm Com-te'a, tak samo jak 
utylitaryzm Milla — rozwijał etykę społeczną i egalitarystyczną, a Stirner rozwijał właśnie 
aspołeczną, Carłyle — elitarystyczną.
Jednakże poprzez szczegółowe zagadnienia .etyki i filozofii religii opozycja ich mierzyła 
dalej i głębiej: tłem wywodów Carlyle'a była dawna metafizyka spirytualistyczna i 
panteistyczna, a wynikiem wywodów Newmana była emocjonalistyczna teoria poznania.
6. Filozofię swej epoki inaczej widzą współcześni, inaczej zaś potomni, którzy patrzą na nią 
z perspektywy, a żyjąc już w innej epoce, sami inne mają poglądy. Współcześni muszą dopiero 
przełamać opór przeciw nowym ideom, a potomni pamiętają jedynie o tych, które były nowe. 
Po stu latach widzi się w filozofii na pierwszym planie Comte'a i Marksa, bo wie się, że za 
nimi poszły następne pokolenia. Na drugim wyobraża się Carlyle'a, Newmana czy 
Kierkegaarda, o których się wie, że później znaleźli oddźwięk, a zaledwie pamięta się o 
uczniach Hamiltona, Cousina, Herbarta, Hegla, o których wie się, że byli tylko uczniami. W 
owych natomiast czasach opinia była inna: właśnie oni, ci uczniowie, byli najliczniejsi, 
zajmowali najwięcej katedr, najwyżej byli cenieni. To ich filozofia była — statystycznie biorąc 
— typowa dla epoki. Mieli jeszcze przewagę w okresie, który wydał już Comte'a, Milla, 
Marksa, Kierkegaarda; ci zaś byli na razie cenieni, a nawet zauważani, jedynie przez 
niewielkie grupy współczesnych. O tym trzeba pamiętać, jeśli chce się w przeszłości 
filozoficznej nie tylko odszukać posiew przyszłości, ale także widzieć tę przeszłość taką, jaką 
rzeczywiście była.
Poglądy filozoficzne wychodzą wielokrotnie poza sferę filozofów do szerszych kół 
inteligencji; ale wychodzą częściowo tylko i na ogół powoli. Przeważnie dłuższy okres dzieli 
powstanie poglądu od jego rozpowszechnienia. Dlatego też w XIX w. poglądy specjalistów 
bywały inne niż ogółu. Specjaliści wyznawali takie, które jeszcze do ogółu nie doszły, a gdy 
doszły, specjaliści mieli już inne. Nowe idee epoki nie były tymi samymi, które w niej 
„panowały" i miały popularność. Idee Comte'a i Milla, które opanowały ogół inteligencji w 
następnym pokoleniu, za życia Comte'a i w młodości Milla były własnością niewielkiej tylko 
grupy; Mili pisze o tym wyraźnie w swej Autobiografii, a niepowodzenia Comte'a są aż nazbyt 
znane. Z poglądów Newmana oddziałały od razu tylko religijne. Z poglądów zaś Marksa i 
Engelsa tylko społeczne i polityczne; ich poglądy filozoficzne przemówiły do szerokich kół 
dopiero później.
Tak było tym bardziej z pomysłami logicznymi Boole'a i De Morgana (1848) lub z Bol-zana 
teorią „prawd w sobie" (1837): do szerszych kół w ciągu XIX wieku w ogóle nie doszły; 
pierwszym otworzyła drogę dopiero logika matematyczna; drugiej zaś głównie fenomenologia. 
A jednak były doniosłe. Boole i De Morgan przyczynili się do zbliżenia logiki i matematyki, a 
przez to do rozwoju obu tych nauk i do wyjaśnienia natury nauk dedukcyjnych. Bolzano zaś 
zapoczątkował nowe stanowisko, coś w rodzaju niemeta-fizycznego platonizmu. Wywodził, że 
analiza naszego poznania wykazuje, iż zawiera ono
15


nie same tylko twierdzenia jednostkowe i względne, ale także powszechne i bezwzględne. Nie była to 
spekulatywna metafizyka, panująca w jego czasach, ale nie był to też pozytywizm, który miał niebawem 
zdobyć sympatię XIX wieku; było to stanowisko trzecie, jakby pośrednie, dla którego wiek ten nie miał 
zrozumienia, ale którego czas przyszedł później.
Historyk chce przede wszystkim ustalić, kiedy filozofia wydawała nowe myśli i kiedy była w 
rozkwicie. Ale nowość i wielkość filozofii nie zawsze szła w parze z jej rozkwitem — jeśli przez 
„rozkwit" rozumieć wzmożone nią zainteresowanie, rozpowszechnienie jej, ożywienie ruchu 
filozoficznego. Oryginalni filozofowie rodzili się nie tylko wtedy, gdy ogół się najwięcej filozofią 
interesował. Otóż trzeba stwierdzić, że w okresie 1830- 1860 filozofia w rozkwicie nie była. Przeciwnie, 
po zawodzie sprawionym w początku stulecia przez systemy metafizyczne zainteresowanie nią zmalało, 
uczeni i szeroki ogół w innym kierunku zwrócili umysły. A jednak wydała właśnie wtedy wiele talentów i 
zapoczątkowała wiele fundamentalnych myśli.
Dla przedstawienia poglądów tego okresu taki porządek wydaje się właściwy: najpierw główne i 
reprezentatywne — Comte, Mili, Marks i Engels; potem zaś bardziej specjalne i osobiste — Stirner, 
Carłyle, Newman, Kierkegaard.
COMTE I POZYTYWIZM
Prądem inaugurującym nowy okres w dziejach filozofii był pozytywizm; powstał we Francji, początek 
dał mu Comte. Jego dążeniem było trzymanie się faktów, a unikanie metafizyki. Dążenie to zaszczepił 
epoce, ale sam zrealizował je tylko częściowo, bo wyrósł w poprzednim, metafizycznym okresie i 
zachował pewne cechy tego okresu, przede wszystkim pragnienie wielkiej syntezy, wszechogarniającego 
systemu.
ŻYCIE. August Comte (1798 - 1857) urodził się na południu Francji w Montpellier, a kształcił się w 
Paryżu, w niedawno otwartej Szkole Politechnicznej. Był pierwszym w dziejach filozofem, który przeszedł 
studia techniczne. Po skończeniu ich mieszkał w Paryżu i utrzymywał się z lekcji matematyki. Od 1818 r. 
przez sześć lat żył w bliskich stosunkach z wielkim utopijnym reformatorem społecznym Saint-Simonem; 
później stosunki z nim zerwał. Już w 1826 r. w prywatnym kursie wyłożył zarys swego systemu; słuchało 
go grono słuchaczy niewielkie, ale obejmujące wybitnych ówczesnych uczonych, matematyków, 
przyrodników. Atak choroby umysłowej nie pozwolił mu kursu tego dokończyć. Po dwu latach jednak 
mógł powrócić do pracy; od 1832 był na Politechnice repetytorem analizy i mechaniki, a od 1837 r. 
egzaminatorem. Mimo starania nie uzyskał poważniejszej pozycji akademickiej, a od 1848 r. utracił i 
tamto skromne stanowisko. Przekonanie, że nauka wymaga całkowitej reformy i że on jest powołany, by ją 
przeprowadzić, poróżniło go z urzędowymi przedstawicielami nauki. Później żył już tylko z subwencji 
przyjaciół i uczniów. Od 1845 r. jego zainteresowania naukowe przeszły w społeczne, metafizyczne, 
religijne: jego zamierzenia reformatorskie objęły całą organizację świata. Zaczął głosić „religię ludzkości". 
— Był dziwnym człowiekiem, skromnym ze-
16


wnętrznie, a zarazem przeświadczonym o swojej misji, był uczonym-pozytywistą, a zarazem 
arcykapłanem stworzonego przez się kultu.
UKŁAD SIŁ FILOZOFICZNYCH WE FRANCJI OKOŁO 1830 ROKU. Około 1830 r., gdy Comte 
występował ze swą teorią pozytywną, filozofia francuska dzieliła się na dwa obozy. Jeden był 
sensualistyczny, zbliżony do materializmu: był to obóz „ideologów". Miał dawną we Francji tradycję, był 
dziedzictwem XVIII wieku, ale teraz już się kończył. Drugi obóz stał na stanowisku biegunowo 
przeciwnym, bo spirytualistycznym; uformował się później i miał w sobie żywotność zaczynającego się 
ruchu. Do niego należał Maine de Biran, a także katoliccy tradycjonaliści z doby Restauracji: de Maistre, 
de Bonald, Chateau-briand. Przewodzili zaś w nim eklektycy: Cousin i jego uczniowie. Spirytualizm ten 
w eklektycznej postaci, jaką otrzymał od Cousina, stał się urzędową filozofią Francji. I został nią na 
długo. Wszystkie nowe prądy, jakie się we Francji formowały, musiały z nim walczyć. Na jego też tle 
należy wyobrażać sobie powstanie i rozwój pozytywizmu.
PISMA. Głównym dziełem Comte'a był Cours de philosophie positive w 6 tomach, 1830- 1842, 
pisany ciężko i rozwlekle; wielu ludzi w XIX w. go wielbiło, ale mało kto chciał czytać, wołano czerpać 
informacje o filozofii pozytywnej z innych źródeł. W skrócie przedstawił swe poglądy w Discours sur 
1'esprit positif, 1844. Późniejszym swym ideom, nie tylko społecznym, ale metafizycznym i religijnym, 
dał wyraz w Systeme de politigue positive, 4 tomy, 1851 - 1854.
POPRZEDNIKAMI Comte'a byli: l. Niektórzy myśliciele poprzedniego stulecia, przede wszystkim 
d'Alembert — ale także Turgot i Condorcet. Podobieństwo jest tak znaczne, że i ich poglądom daje się 
niekiedy nazwę „pozytywizmu", wprowadzoną przez Comte'a. Postawa ich bowiem w filozofii była taka 
jak jego, a utrzymana nawet konsekwentniej.
2. W pokoleniu poprzedzającym go wielu myślicieli miało myśli podobne do Comte'a, ale co najwyżej 
szkicowali to, co on opracował dokładnie. On sam zwrócił uwagę na pokrewieństwo swego stanowiska ze 
stanowiskiem matematyczki Sophie Germain (1776--1831). Twierdziła ona, że wiele błędów ma źródło w 
tym, iż ludzie szukają początku wszech-rzeczy, chcą poprzez świat dotrzeć do bytu wiecznego, do istoty 
nieskończonej. Matematyka tego nie robi: dlatego jest wolna od błędów i przez nią może się dokonać 
reforma filozofii. Reforma ta będzie polegać przede wszystkim na tym, że się zarzuci pytanie „dlaczego", 
aby pytać tylko o to, „jak" jest w świecie.
3. Prehistoria pozytywizmu sięga nawet dawniejszych jeszcze czasów. Comte jako początkodawców 
kierunku wymienił Bacona, Kartezjusza i Galileusza; a także o Newtonie mówił, iż uchwycił był już ideę 
pozytywizmu. Za głównego zaś swego poprzednika uważał słusznie Hume'a. Dość, że poprzedników miał 
wielu. Renan, sam zbliżony do pozytywizmu, ale raczej niechętny Comte'owi, mówił, iż na ogół 
powtórzył on tylko złym stylem, co przed nim dobrym stylem napisali już byli Kartezjusz, d'Alembert, 
Łapiące.
4. Poglądy Comte'a kształtowały się wszakże nie tylko pod wpływem uczonych i filozofów, ale także 
reformatorów i utopijnych socjalistów jego epoki. Przede wszystkim najznakomitszy z nich, hr. CIaude-
Henri de Saint-Simon, był tym, który nauczył go szukać sposobów powszechnego uszczęśliwienia 
ludzkości i przekonał, że najpewniej
2 — Historia filozofii t. III
17


może ich dostarczyć przemysł i nauka; nauczył go traktować naukę nie jako czystą teorię, lecz 
jako narzędzie reformy świata. Saint-Simon był tedy nauczycielem Comte'a, sam zaś był 
uczniem pozytywisty D'Alemberta. W ten sposób, nie będąc sam filozofem, stanowił ogniwo w 
rozwoju filozofii, mianowicie ogniwo między dawniejszym pozytywizmem XVIII wieku a 
nowym, który wystąpił w XIX w. jako pełny system nie tylko nauki, ale i życia.
5. Filozofia zapoczątkowana przez Comte'a zajęła miejsce idealistycznej i spirytua-
listycznej — niemniej była z nimi wielorako związana. Bo nawet wielkie przełomy myśli 
dokonują się w sposób ciągły; pozytywizm Comte'a jest właśnie tego przykładem. Poglądy jego 
pokażą, ile miał podobieństwa z twórcami systemów idealistycznych, zwłaszcza z Heglem. 
Wiele też przejął od swych francuskich przeciwników, spirytualistów i tradycjonalistów. Od 
nich, od de Maistre'a i de Bonalda, wziął nacisk na czynnik transcendentny w społeczeństwie, 
na niesprowadzalność społeczeństwa do jednostek, na ideę autorytetu społecznego. Z nich 
korzystał, gdy — aby przeciwdziałać anarchii swego czasu — na nauce i filozofii pozytywnej 
opierał politykę konserwatywną. Od nich wziął hasło ładu, które zespolił z hasłem postępu i 
które do postępowego ruchu pozytywistycznego wprowadziło tyle motywów konserwatywnych.
POGLĄDY, l. FILOZOFIA POZYTYWNA. Comte, nadając filozofii swej miano „pozytywnej", 
chciał wyrazić przez to, że, po pierwsze, zajmuje się ona wyłącznie przedmiotami 
rzeczywistymi, stroniąc od urojonych, bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice;
że, po drugie, rozważa tyllw tematy pożyteczne, unikając jałowych, chce bowiem służyć 
polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawości; że, po trzecie, ogranicza się do 
przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną, stroniąc od tematów chwiejnych i 
prowadzących do wiecznych sporów; że, po czwarte, zajmuje się kwestiami ścisłymi, unikając 
mglistych; że, po piąte, pracuje pozytywnie, nie ograniczając się do negatywnej krytyki.
Filozofem pozytywnym jest wedle Comte'a ten, kto zrozumiał, że nauki przyrodnicze 
stworzyły nieporównany wzór dochodzenia naukowego, i kto stosując się doń wyrzeka się w 
filozofii spekulacyj na rzecz badań czysto faktycznych. Jest nim też ten, kto unika twierdzeń 
absolutnych i zastępuje je przez względne.
Właściwości te cechują jednak nie tylko pozytywizm: nie tylko on ogranicza się do faktów i 
twierdzeń względnych, nie tylko on kładzie nacisk na realność, pożyteczność, pewność, ścisłość 
i pozytywność swych badań. Są to właściwości wszelkiej filozofii mini-malistycznej. 
Pozytywizm zaś przyjmował ponadto, iż wiedza ma za przedmiot wyłącznie fakty fizyczne, 
wyłącznie ciała. Albowiem — takie było przekonanie Comte'a — o faktach psychicznych 
wiedzy nie posiadamy. Nie posiadamy jej, gdyż niepodobna być zarazem podmiotem i 
przedmiotem poznania. Badanie introspekcyjne jest chimerą: jakże np. można badać własne 
wzruszenia, skoro badanie wymaga właśnie opanowania wzruszeń? To obiektywne, 
antypsychologiczne nastawienie stanowiło szczególną cechę pozytywizmu, odróżniającą go od 
innych form minimalizmu. Jedna część minimalistów XIX w. poszła za nim, podczas gdy druga 
zajęła postawę wprost przeciwną, głosząc, że właśnie tylko fakty psychiczne dane nam są 
bezpośrednio i przeto one jedne stanowią podstawę naszej wiedzy. Są tedy w XIX w. dwa typy 
minimalizmu: jeden o antypsycho-logicznym, drugi zaś właśnie o psychologicznym 
charakterze.
18


O filozofii „pozytywnej" i „pozytywizmie" zwykło się mówić w dwu znaczeniach, szerszym 
i węższym. W szerszym (a nawet bardzo szerokim) — jako o filozofii minima-listycznej w 
ogóle, ostrożnej, trzymającej się faktów, unikającej spekulacji. W węższym natomiast jako o 
filozofii uważającej fakty tylko zewnętrzne, dotyczące ciał, za jedyny przedmiot rzetelnej nauki. 
Np. Mili, będąc pozytywistą w pierwszym znaczeniu, nie był nim w drugim, natomiast Comte 
był nim także i w drugim.
2. ROZWÓJ LUDZKOŚCI. Comte uważał, że pozytywistyczne rozumienie świata jest 
najdoskonalszym tworem ludzkim i że ludzkość mogła doń dojść dopiero na najwyższym 
szczeblu swego rozwoju.
Jest to fundamentalne prawo jej rozwoju umysłowego, że przechodzi przez 3 fazy:
pierwsza jest teologiczna, druga metafizyczna, a dopiero trzecia i ostatnia jest pozytywna. W 
pierwszej ludzkość tłumaczyła zjawiska odwołując się do duchów, w drugiej— do 
abstrakcyjnych pojęć. W pierwszej rządziła się uczuciami, w drugiej intelektem. Zarówno 
intelekt, jak uczucia wytwarzają fikcje: fikcje wytworzone przez uczucia stanowią mitologię, a 
wytworzone przez intelekt metafizykę. Mitologia i metafizyka kolejno władały ludzkością i 
dopiero po wyzwoleniu się od nich mogła ona wejść w dalszą fazę rozwoju. Umożliwiła to, 
wedle Comte'a, dopiero filozofia pozytywna, wolna wreszcie od mitologii i metafizyki. 
Stwierdza ona tylko fakty, nie tłumacząc ich ani przez duchy, ani przez abstrakcje. Stanowi, 
wedle Comte'a, fazę rozwoju najwyższą i ostateczną. Pozytywistą ten myślał więc podobnie jak 
metafizyk Hegel, który również we własnej doktrynie widział ostatni, najwyższy szczebel 
rozwoju myśli ludzkiej.
Comte kładł nacisk na to, że ludzkość przechodzi przez trzy fazy, ale w gruncie rzeczy faza 
druga mało się dlań różniła od pierwszej i łącznie z nią przeciwstawiała się fazie pozytywnej: 
obie były fazami złudzeń w przeciwstawieniu do fazy pozytywnego poznania. „Faza pośrednia" 
— pisał — „znacznie więcej zbliża się do poprzedniej niż do następnej";
„metafizyka jest w gruncie rzeczy pewnego rodzaju teologią". Miał nawet do niej jeszcze mniej 
sympatii niż do teologii: -ta bowiem może być przynajmniej konsekwentną wiarą, tamta zaś jest 
zawsze niekonsekwentną filozofią.
3. STWIERDZANIE i PRZEWIDYWANIE FAKTÓW. Jedyną rzeczą dostępną dla umysłu są fakty. 
Naczelnym prawidłem nauki jest: nie wypowiadać twierdzeń innych, jak tylko oparte na takim 
czy innym fakcie. Ostrze filozofii pozytywnej zwrócone było przeciw wszelkim próbom 
wykraczania poza fakty, w szczególności przeciw doszukiwaniu się dla faktów przyczyn 
leżących poza faktami.
Jednakże zadanie nauki nie ogranicza się do rejestrowania faktów; jest to jedynie materiał 
do dalszych poszukiwań. Właściwym zaś zadaniem nauki jest opracowanie tego materiału i 
ustalenie stałych związków między faktami: inaczej mówiąc, ustalenie praw. To wykonalne 
zadanie powinno w nauce zająć miejsce niewykonalnych, jakie sobie dotąd stawiała, a 
zwłaszcza miejsce doszukiwania się przyczyn. Należy wszakże pamiętać, że prawa nie są 
niczym innym, jak tylko stałymi związkami. Bądź związkami podobieństwa, bądź też 
następstwa.
Na podstawie znajomości praw rządzących faktami nauka może przewidywać dalsze fakty. 
Savoir pour prevoir, zdobywać wiedzę, aby móc przewidywać; to była formuła Comte'a. Przy 
czym przewidywanie rozumiał szeroko: jako ustalanie faktów nie tylko przyszłych, ale także 
nieznanych obecnych, a nawet przeszłych.
Prawdziwa nauka buduje tedy na doświadczeniach. Nie składa się jednakże z samych


2*
19



doświadczeń. Przeciwnie, dąży do tego, by stały się zbędne. Wyprzedza je i zastępuje przez 
przewidywania. Dlatego Comte był przeciwnikiem empiryzmu, jeżeli przez „empi-ryzm" 
rozumieć ograniczanie nauki do samego tylko zbierania doświadczeń. „Czysty empiryzm jest 
bezpłodny" — mówił. Twierdził nawet, że prawdziwa filozofia pozytywna jest w gruncie rzeczy 
równie daleka od empiryzmu, jak od mistycyzmu: powinna kroczyć między tymi dwoma — 
równie zgubnymi, jak mniemał — bezdrożami. Przy badaniu faktów uczony nie może się 
zachowywać całkowicie biernie. Już choćby tylko dlatego, że istnieje nieskończona 
różnorodność faktów i że dla orientowania się w niej potrzebne są kierownicze hipotezy. W 
niespodzianej u następcy Bacona i Hume'a tezie Comte twierdził, że myśl wskazuje drogę 
doświadczeniu i że ostatecznym celem nauki jest uczynić doświadczenie zbędnym, zastąpić je 
przez rozumowanie.
Jak uogólnianie faktów i ich przewidywanie jest możliwe, tego nie badał: w ogóle nie 
stawiał zagadnień epistemologicznych i ograniczenie to było charakterystyczne dla niego i dla 
innych pozytywistów. Nie chcieli być teoretykami poznania, lecz tylko metodologami. 
Uważali, że skoro znamy fakty obiektywne, to zbędne jest stawianie głównego zagadnienia 
teorii poznania: jak w ogóle możliwa jest znajomość obiektywnych faktów? Zadanie swe 
widzieli więc nie w szukaniu podstaw nauki, lecz — podobnie jak to dawniej czynili pokrewni 
myśliciele, Bacon i d'Alembert — w klasyfikowaniu jej wyników.
4. KLASYFIKACJA NAUK. Comte odróżniał przede wszystkim nauki abstrakcyjne i konkretne. 
Pierwsze traktują o ogólnych prawach rządzących elementarnymi faktami przyrody, drugie zaś 
— o konkretnych zespołach, w jakich fakty te występują w doświadczeniu. Np. mineralogia 
nie zajmuje się prawami, bo prawa, dzięki którym powstały minerały, są to ogólne prawa 
mechaniczne i chemiczne i stanowią przedmiot dociekań fizyki i chemii; ona zajmuje się tylko 
tymi konkretnymi postaciami, w jakich prawa mechaniczne i chemiczne występują w 
minerałach naszej planety. Fizyka i chemia są naukami abstrakcyjnymi, a mineralogia 
konkretną. Podobny jest też stosunek abstrakcyjnej nauki, jaką jest fizjologia, i konkretnych, 
jakimi są zoologia i botanika. Nauki abstrakcyjne zajmują się procesami kształtującymi rzeczy, 
a konkretne — samymi rzeczami. Comte uważał, że nauki konkretne nie są jeszcze naprawdę 
uformowane, będą mogły się dopiero rozwinąć na podstawie abstrakcyjnych, od których 
zależą. W klasyfikacji swej uwzględnił też jedynie nauki abstrakcyjne.
Zliczył ich tylko sześć. A za podstawę klasyfikacji brał większą lub mniejszą ich ogólność. Za 
najogólniejszą naukę, traktującą o wszelkich ciałach, uważał matematykę;
po niej umieszczał astronomię, czyli mechanikę niebios, którą rozumiał szeroko, jako naukę o 
ruchu wszelkich ciał; potem fizykę i chemię, które miał za mniej ogólne, bo stosujące się już 
tylko do ciał ziemskich, a po nich nauki jeszcze mniej ogólne, bo traktujące wyłącznie o ciałach 
żywych, mianowicie biologię i socjologię. W sposób typowy dla pozytywizmu uważał 
matematykę za bardzo ogólną naukę indukcyjną, nie różna z natury swej od nauk 
przyrodniczych. W socjologii zaś umieścił wszystko to, co jest (abstrakcyjną) nauką o 
człowieku.
W klasyfikacji tej wszystkie nauki ułożone były wedle swej ogólności — ale także i wedle 
złożoności: ogólność bowiem nauk jest odwrotnie proporcjonalna do ich złożoności. 
Matematyka, która jest najogólniejsza, traktuje o faktach najprostszych, socjologia zaś, która 
jest najmniej ogólna, traktuje o najbardziej złożonych. Zarazem nauki
20


w tej klasyfikacji są ułożone w porządku wzajemnej swej zależności: oto mechanika zakłada prawa 
matematyczne, fizyka — również mechaniczne, chemia — fizyczne, biologia — chemiczne, socjologia 
zaś zakłada wszystkie te prawa.
Pierwsze pięć tych nauk były za czasów Comte'a już uformowane i rozwinięte: szósta tylko, 
socjologia, jeszcze nie istniała. Jednak Comte postulował ją, bo potrzebna była w jego systemie. Musiał ją 
sam budować. Budując zaś — i to było dużą jego zdobyczą — stwierdził, że można i należy rozszerzyć 
tezę o istnieniu ogólnych praw z nauk o przyrodzie również na nauki o ludziach. Metoda, którą w 
socjologii stosował, była historyczna:
dochodziła do ogólnych wniosków przez porównywanie znanych historycznie form istnienia ludzkiego. 
Wnioski te sprawdzał potem przez ogólne rozważania natury biologicznej:
społeczeństwo rozumiał tak, jak biolog rozumie zwierzę i roślinę, czyli jako organizm;
to znaczy sądził, że wszystkie jego składniki są wzajem od siebie zależne. I to jeszcze było cechą jego 
socjologii, iż dzielił ją na dwa działy: na statykę społeczną, czyli naukę o porządku społecznym, i na 
dynamikę społeczną, czyli naukę o postępie, ^e pomysły jej twórcy zaważyły na dalszym rozwoju 
socjologii w XIX wieku.
5. ZADANIE FILOZOFII. W klasyfikacji nauk Comte, choć był filozofem, nie uwzględniał filozofii. 
Uważał, że wszystkie zjawiska podlegające badaniu są podzielone między inne nauki, dla filozofii nic nie 
zostaje. Był przekonany, że poza zjawiskami nie ma 'innej rzeczywistości i metafizyka nie ma się czym 
zajmować. Przyczyn i celów zjawisk niepodobna dociekać, a tym bardziej pierwszej przyczyny i 
ostatecznego celu. Czczymi wydawały mu się spory metafizyków, w szczególności materialistów ze 
spirytualistami. W jego dość symplistycznym rozumieniu metafizyka polegała po prostu na błędnym 
robieniu bytów z abstrakcji; w szczególności sądził, że Platońska teoria idej wyrosła całkowicie i 
wyłącznie z tego błędu.
Ale pozytywizm Comte'a wyparł się nie tylko metafizyki. Wyparł się też teorii poznania. 
Niepotrzebne wydawały mu się jej dociekania, czy i jak możliwe jest poznanie, bezsensowne wątpliwości 
co do istnienia ciał zewnętrznych: uważał, że „zdrowy rozsądek dawno już zarzucił taką filozofię". Co 
więcej, wyparł się też logiki: jałowe wydawały mu się jej abstrakcyjne dociekania, oderwane od 
określonych faktów. Pod koniec nawet i ogólną metodologię miał za chimerę. Jeszcze więcej: wyparł się 
psychologii, twierdząc, że jest niemożliwa, bo niepodobna być obserwowanym i obserwatorem zarazem. 
To wyrzeczenie się psychologii nadało właśnie pozytywizmowi jego szczególny charakter, oddzieliło go 
od innych, skądinąd zbliżonych kierunków minimalis-tycznych, również ograniczających naukę do 
badania faktów. Pozytywizmowi, który wyparł się psychologii, pozostały tylko fakty zewnętrzne: to jest 
jego cecha swoista.
W ten sposób dla zdecydowanego pozytywizmu odpadły nie tylko metafizyczne zadania filozofii, ale 
także i te węższe — epistemologiczne, logiczne, metodologiczne, psychologiczne —którymi nowsza 
filozofia zastępuje tamte. Zostało filozofii tylko jedno:
teoria nauki. Ale i w niej nie należy do filozofii badanie założeń czy zasad nauk — bo tym mogą się 
zajmować one same. Zostało więc jedynie filozofii zadanie encyklopedyczne: zestawiać to, co zrobiły 
nauki szczegółowe. Ograniczając się do tego, Comte sądził, że uniknął „szalonego ryzykanctwa" 
metafizycznej filozofii i osiągnął „roztropną rezerwę pozytywizmu".
O sprawach wykraczających poza fakty pozytywizm nie tylko nie chciał nic twierdzić, ale także nie 
chciał zaprzeczać. A więc nie angażował się w ateizm. Ani też w zaprze-
21


czanie celowości świata. Przyznawał nawet, że hipoteza jego celowości jest prawdopo-
dobniejsza niż hipoteza ślepego mechanizmu. Z założeń jego nie wynikał też materializm;
Comte uważał go za stanowisko nienaukowe, boć materia, rozumiana jako przyczyna zjawisk, 
nie jest i nie może być przedmiotem doświadczenia. „Materię" uważał za taką samą fikcję 
metafizyczną, jak „duszę". A ponadto mając przed oczami materializm me-chanistyczny swych 
czasów, sądził, że popełnia on ten błąd, iż zjawiska wyższe sprowadza do niższych, psychiczne 
i społeczne — do mechanicznych.
Nie wynikał też z jego założeń sceptycyzm: Comte uważał go za równie nieuzasadniony, a 
jeszcze bardziej niebezpieczny niż absolutyzm. Różnica między pozytywizmem a 
sceptycyzmem polega na tym, że (jak to sformułuje uczeń Comte'a, Littre) „sceptycyzm podaje 
wszystko w wątpliwość, a filozofia pozytywna to tylko, co jest poza doświadczeniem, uznaje 
zaś to wszystko, co jest w doświadczeniu". Z pozytywizmu również nie wynikał probabilizm, 
głoszący, że twierdzenia mogą być tylko prawdopodobne — bo właśnie nauka stwierdza prawa 
zupełnie niewątpliwe.
Taka postawa pozytywizmu nie wydaje się obca przeciętnemu człowiekowi. Comte mówił 
też, że jest to po prostu postawa zdrowego rozsądku, pełnego ufności do faktów. Nauka jest 
tylko rozwinięciem tego, co wie zdrowy rozsądek: zapożycza od niego swe pierwsze zasady. 
Ale je potem uogólnia — i w tym leży główna między nimi różnica.
6. SPOŁECZNE ZALEŻNOŚCI NAUKI. Wiedza nasza o faktach i ich związkach jest pewna, ale 
— względna. „Badanie zjawisk nigdy nie doprowadzi do bezwzględnego ich poznania;
poznanie zawsze pozostanie zależne od naszego organizmu i sytuacji". Astronomia np. nie 
mogłaby powstać w społeczeństwie złożonym z samych niewidomych; ani w obliczu gwiazd 
nie świecących, ani w atmosferze zawsze mglistej. Ostatecznie dochodził Comte do wyniku, że: 
„jedna jest tylko maksyma bezwzględna, to ta, że nie ma nic bezwzględnego".
„Pojęcia nasze nie są zjawiskami wyłącznie indywidualnymi, lecz są również i nawet przede 
wszystkim zjawiskami społecznymi, wytworem ciągłej zbiorowej ewolucji". Skutkiem tego 
nasze dociekanie teoretyczne, nasza wiedza naukowa zależy nie tylko od warunków 
indywidualnych, ale i społecznych, od tego, że ludzie żyją i rozwijają się w gromadzie. 
Filozofowie po części dlatego właśnie stali się ofiarami własnych nierealnych pojęć, że w 
rozważaniach swych nie przyjęli społecznego punktu widzenia. Bo jednostka jest abstrakcją, 
rzeczywistością jest jedynie społeczeństwo.
Nauka zmierza do tego, by wszystkie zjawiska ująć w jednym obrazie świata. Ale zjawiska 
są tak różnorodne, że nie dają podstawy do takiego obrazu: stanowią wyraźną mnogość, a nie 
jedność. Nauka mimo to jednak nie rezygnuje z jednolitego obrazu świata, z jednolitego 
systemu. Ale może go osiągnąć tylko na podłożu subiektywnym:
nie mogąc zaczerpnąć jedności obrazu z własności świata, czerpie ją z potrzeb człowieka;
czerpie ją nie z doświadczenia zewnętrznego, lecz z wewnętrznego; nie z wszechświata, lecz z 
człowieka czy raczej z ludzkości. Nawet nauki, których przedmiot jest bardzo od ludzkości 
daleki, jak astronomia, nie stanowią w tym wyjątku. Tak oto Comte do teorii nauki musiał 
wprowadzić czynnik subiektywny, choć jego punkt wyjścia był całkowicie obiektywny. Pisał 
też: „Należy pojmować wszystkie rozważania teoretyczne jako wytwory umysłu przeznaczone 
do zaspokajania naszych potrzeb". I wskutek tego w nauce „zawsze należy powracać do 
człowieka".
7. POLITYKA POZYTYWNA. Jest rzeczą zwykłą i naturalną, że filozof, który ograniczył
22


swe zadania teoretyczne, wynagradza to sobie w dziedzinie praktycznej, rozszerza moralne -
zadania filozofii. Tak było też i u Comte'a. Właściwym jego celem stało się znalezienie 
doskonałego ustroju dla ludzkości, a filozofia pozytywna była mu tylko środkiem 
przygotowawczym do osiągnięcia tego celu.
„Najdonioślejszym zadaniem ludzkości" — pisał — „winno być ciągłe doskonalenie natury 
ludzkiej, zarówno indywidualnej, jak zbiorowej". Zastrzegał tylko w myśl pozytywizmu, że 
doskonalenie to musi się odbywać w „granicach zakreślonych przez prawa rządzące realnym 
światem". Hasłem jego filozofii praktycznej było: vivre pour autrui, żyć dla innych. 
Implikowało zrzeczenie się pewnych praw osobistych na rzecz obowiązków wobec ogółu; w 
rozwinięciu prowadziło do poświęcenia się silnych dla słabych, ale za to do czci słabych dla 
silnych. W konsekwencjach ta filozofia praktyczna miała pewne podobieństwa z nauką 
chrześcijańską, choć podstawy miała zupełnie inne.
Ludzkość była dla niej celem ostatecznym. Hasło to wysuwała na miejsce innego, 
panującego przez wieki w filozofii chrześcijańskiej: że ostatecznym celem jest Bóg. Nie Comte 
wprawdzie wymyślił to nowe hasło, ale on je sformułował i umieścił na czele etyki i polityki. 
Można było oczekiwać, że przedstawiciel ostrożnej, minimalistycznej filozofii odmówi sobie 
prawa tworzenia haseł, idej, celów; że ograniczy się do pojęciowej analizy istniejących haseł, 
idej, celów. Ale Comte pod tym względem nie był minimalistą: nie tylko badał hasła, ale je 
tworzył. Minimalizm jego objawił się co najwyżej w tym, że miały to być hasła realne.
Za najważniejszy swój wkład do pozytywizmu uważał właśnie rozszerzenie go na sprawy 
praktyczne, na politykę. Dotąd — pisał — walka o władzę rozgrywała się wyłącznie między 
przedstawicielami filozofii teologicznej i metafizycznej, szkoła zaś pozytywna nie brała w niej 
udziału; jednakże teraz jest już do tego gotowa. I rozwiąże wreszcie trudności polityczne, bo 
ona jedna zdolna jest pogodzić wymagania porządku i postępu. Ludzkość, porządek i postęp: to 
były główne hasła filozofii praktycznej Comte'a.
Rozwiązanie zagadnień politycznych uzależniał od przekształcenia ruchu politycznego w 
filozoficzny. Nie inaczej niż — na pozór tak bardzo odeń różni — idealiści i mesja-niści. I tak 
samo jak oni uważał, że nowożytnemu przesileniu kres położyć może tylko całkowita 
reorganizacja świata na filozoficznych podstawach. Ostatnią część życia poświęcił już nie 
samej filozofii, lecz polityce, projektom ulepszenia ludzkości. I pod tym względem nie był 
minimalistą, lecz jeszcze nieodrodnym synem maksymalistycznej epoki, w której się był 
urodził, epoki szukającej nie tylko wielkiego systemu wiedzy, ale także rychłego zbawienia dla 
ludzkości.
ROZWÓJ COMTE'A I OSTATNIA FAZA JEGO FILOZOFII. Zwykło się odróżniać dwie 
fazy filozofii Comte'a: Kurs filozofii pozytywnej należy do pierwszej. Polityka pozytywna do 
drugiej. Tylko poglądy pierwszej (te, które zostały przedstawione powyżej) są na ogół uważane 
za prawdziwy pozytywizm i za cenny wkład Comte'a do filozofii, poglądy zaś drugiej fazy — 
za odejście od pozytywizmu i załamanie się wybitnego umysłu. W niej bowiem jego filozofia 
(która miała raz na zawsze skończyć z filozofią religijną i metafizyczną) stała się właśnie 
metafizyką, a nawet religią: jasna zaś myśl jego rozpłynęła się w dziwactwach. „Druga połowa 
mej kariery" — napisał Comte w IV tomie swego Systemu — „miała przekształcić filozofię w 
religię, jak pierwsza zmieniła naukę na filozofię".
23


Jednakże dokładniejsza analiza wskazuje, że w pierwszej fazie Comte'a były już zadatki drugiej, do 
której doszedł na drodze stopniowej ewolucji, nie przełomu. Zmianę jego poglądów spowodowała po 
części zmiana zagadnień, jakimi się zajmował. Odkąd mianowicie zajął się zagadnieniem życia, przekonał 
się, że jego dotychczasowe zasady są niewystarczające i że niepodobna ich rozwijać bez pojęcia całości i 
celu: to tylko w świecie nieorganicznym całość zależna jest od części, w organicznym natomiast części 
zależne są od całości. Jak stwierdził w liście do Milla z 1843 r., ten wzgląd skierował go na nowe drogi.
Do tego przyłączył się czynnik drugi, tkwiący w nim samym. Oto jego umiłowanie porządku zawsze 
było nie mniejsze niż umiłowanie faktów. Każdą dziedzinę życia chciał reglamentować. Nie zostawiał 
żadnych kwestii otwartych, każda musiała być rozwiązana; było to wbrew temu pojmowaniu wiedzy, 
które naprawdę odpowiada pozytywizmowi i ewolucjonizmowi. A przez to poglądom jego musiało nieraz 
zbraknąć ostrożności, tej kardynalnej cnoty wszelkiego minimalizmu. Nie był dość przejęty myślą, którą 
sam tak często wypowiadał, że wszystkie prawdy naukowe są względne, nie pamiętał dość o tym, że i jego 
własne poglądy są historycznie uwarunkowane, że nauki będą dalej podlegać rozwojowi: stan ich z 
pierwszej połowy XIX w. traktował tak, jak gdyby był ostateczny.
A wreszcie: jego potrzeba absolutnych podstaw i celów była równie silna, jak jego potrzeba opierania się 
na faktach. On, który wyrzekł się absolutu, tworzył nowy absolut;
nie chciał się zajmować Bogiem, ale ludzkość traktował jako rodzaj bóstwa. Niektóre rzeczowniki 
oderwane, jak ludzkość, a także natura i porządek, zwykł byt pisać dużą literą: może słusznie dopatrzono 
się w tym objawu skłonności do tworzenia „bytów metafizycznych", które w zasadzie tak stanowczo 
zwalczał. Skłonność do budowania systemu miał od początku — ale z czasem stawała się coraz bardziej 
skłonnością do systemu absolutnego. Zwłaszcza odkąd od zagadnień naukowych przeszedł do 
politycznych, skłonność do reglamentacji i absolutyzacji spotęgowała się w nim jeszcze. Ludzkość stała 
się dlań przedmiotem jakby ponadrealnym, zaczął ją nazywać „Wielką Istotą", Le Grand Etre. Coraz 
częściej w ustach jego zastępowała miejsce Boga.
W końcu on, który zapowiadał, że przezwyciężył fazę teologiczną i metafizyczną ludzkości, stworzył 
nowy kult z modlitwami, obrzędami, sakramentami, kościołami, władzami duchownymi, świętymi. Jego 
„polityka pozytywna" domagała się ustroju nie tylko religijnego, ale i teokratycznego. Nauczanie i 
lecznictwo powierzała klerowi. Zwalczała parlamentaryzm, domagała się władzy dyktatorskiej, 
dziedziczności urzędów, cenzury nie tylko książek, ale i umysłów, zwalczania myśli niepodległej. 
Uczonym pozwalała podejmować te tylko zagadnienia, które zostały nakazane przez władze. Kazała palić 
wszystkie książki nie dające bezpośredniego pożytku. A wreszcie Comte, pierwotnie fanatyk nauki, utracił 
do niej zaufanie, uznał abstrakcyjne dociekania za niezdrowe dla ludzi zajęcie. Zaczął też wyrażać niechęć 
do Greków, a sympatię do teokracyj Wschodu, a nawet do fetyszyzmu, który uznał w końcu za 
stanowisko najbliższe pozytywizmowi.
ZESTAWIENIE. Comte jest przez większość historyków nazywany „twórcą pozytywizmu" — i był 
nim rzeczywiście w tym sensie, że na miejsce luźnych pomysłów pozytywistycznych wytworzył wielki 
pozytywistyczny system. Nie przeczy temu fakt, że główne
24


myśli pozytywizmu były głoszone już przed nim, że jego prawo trzech faz wzięte jest z Saint-Simona, a 
jego klasyfikacja nauk mało różni się od d'Alembertowskiej.
Ale są także historycy, którzy wysuwają wątpliwość, czy w ogóle Comte był pozy-tywistą. I jeśli 
trzymać się jego własnego określenia, to istotnie nie był pozytywistą zdecydowanym i konsekwentnym. 
Nawet w pierwszej fazie swego filozofowania, a tym bardziej w drugiej. Niektórzy jego poprzednicy, jak 
zwłaszcza Hume i d'Alembert, byli po-zytywistami bardziej konsekwentnymi od „twórcy pozytywizmu". 
A tak samo różni jego następcy. Pozytywizm, czyli oparcie wiedzy wyłącznie na faktach, był tylko 
jednym z motywów jego filozofii, i to takim, którego nie utrzymał w całości. Jest aż nazbyt wiele 
powodów, by odróżniać filozofię twórcy pozytywizmu cd filozofii pozytywizmu.
Program ograniczenia badań do tego, co realne, pewne, ścisłe i pozytywne; przekonanie o względności 
wszelkiej wiedzy, ograniczenie nauki do faktów, i to wyłącznie zewnętrznych; określenie jej zadania jako 
przewidywania faktów; rozszerzenie przyrodniczego traktowania faktów także na fakty humanistyki; 
nieangażowanie się przy transcendentnych zagadnieniach nie tylko w twierdzenia, ale i w przeczenia; 
nacisk na społeczne uwarunkowanie i na społeczne konsekwencje nauki; przekonanie, ze do pozytywnego 
stanowiska można dojść tylko stopniowo — to są cechy każdego pozytywizmu. Natomiast cechą 
specjalnie pozytywizmu Comte'ajest: że według niego ludzkość dopiero w trzeciej fazie swego rozwoju 
doszła do pozytywizmu; że nauki klasyfikował wedle ich ogólności i złożoności; że wyparł się nie tylko 
metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii; że etyka jego była etyką altruizmu; 
że hasłami jej były Ludzkość, Postęp i Ład; że doprowadził do Religii Ludzkości.
To wszystko należało jeszcze do pozytywizmu; ale u Comte'a łączyło się także z takimi motywami, 
które nie miały już żadnego związku z pozytywizmem, a nawet były z nim w niezgodzie. Był 
pozytywistą, ale także był synem niepozytywistycznej epoki. System swój spisał i rozpowszechnił w 
drugiej tercji XIX w., która już przeszła do mini-malizmu, ale wymyślił go jeszcze w pierwszej tercji. 
Może też być porównywany nawet z ówczesnymi metafizycznymi idealistami ze względu na podobny 
sposób filozofowania, konstrukcyjny i systematyczny, dogmatyczny, uniwersalistyczny i reformatorski. 
Uderzające jest, że ten pozytywistą miał Arystotelesa, św. Tomasza i Kartezjusza za największych 
filozofów, a Condiiiaca potępiał. Oczywiście, wśród konstruktorów systemów z pierwszej połowy XIX 
wieku miał miejsce odrębne, wyróżniała go dbałość o fakty, naturalizm, relatywizm, praktycyzm. Ale 
mimo te różnice, tak samo jak oni zdążał do wszechogarniającego systemu, mającego ująć całą prawdę i 
szybko zbawić ludzkość. Wyszedł z minimalizmu, ale skończył na maksymalizmie. Jego punkt wyjścia 
był pozytywny, ale aspiracje jego były podobne do aspiracyj wielkich systemów XIX wieku. One to 
czyniły, że się od pozytywizmu z biegiem lat stale oddalał.
COMTE A HEGEL. Uchodzili zawsze za przeciwieństwo — ten skrajny minimalista, a tamten skrajny 
maksymalista — i dopiero późno zauważono, jak wiele ich jednak łączy: obaj dążyli do syntezy, obaj, 
choć byli relatywistami, stworzyli absolutne systemy, obaj kładli największy nacisk na zjawiska 
społeczne; obaj doszli w polityce do konserwatyzmu; obaj wyobrażali sobie, że świat rozwija się w 
trójrytmie; obaj byli przekonani, iż tworzą ostatnią epokę dziejów.
25


DZIAŁANIE. Niemniej Comte przyczynił się do tego, że w filozofii XIX w. zapanował 
pozytywizm: poprowadził umysły w kierunku, którego sam tylko częściowo przestrzegał. 
Zapewne, jak to powiedział J. St. Mili, pozytywizm był własnością nie Comte'a, lecz stulecia. 
Różni myśliciele zbliżeni do pozytywizmu, jak Spencer lub Buckle, zaprzeczali, jakoby 
zawdzięczali cokolwiek Comte'owi.
Wczesną filozofię Comte'a rozpowszechnił w Anglii Mili, który wszakże był sam 
oryginalnym myślicielem i rozpowszechniając ją dał jej odrębne zabarwienie. Gdy w drugiej 
połowie wieku pozytywizm rozszedł się po całej Europie i stał się panującym prądem, miał w 
sobie bodaj więcej z Milla, Buckle'a i Spencera niż z Comte'a.
Właściwą swą szkołę Comte pozostawił we Francji. Tam zaś nawet pozostawił aż dwie 
szkoły. Jedna trzymała się wiernie Kursu, a późniejsze poglądy Comte'a odrzucała jako 
sprzeniewierzenie się własnym hasłom. Na czele jej stał E. Littró. Była dość bliska ruchowi 
wszczętemu przez Milla. Stanowiła w filozofii francuskiej odłam skrajnie mini-malistyczny. 
Oddziałała na wybitne umysły z połowy XIX wieku, jak Renan lub Taine, napełniła tych 
filozofów nieufnością do filozofii.
Druga natomiast szkoła Comte'a uznawała za prawdę wszystko, cokolwiek on kiedykolwiek 
powiedział. Na czele jej stał P. Laffitte. I ona także nazywała siebie pozytywizmem, choć od 
tamtego bardzo była różna. W myśl ostatnich dążeń mistrza była więcej gminą religijną niż 
szkołą filozoficzną. Głosiła religijny „kult Ludzkości". Jej uczestnicy uważali Littrego za 
„wroga mistrza", pisma Comte'a czytali jak Biblię, uważali za świętokradztwo zaprzeczać 
jakiemukolwiek jego poglądowi, czcili go nie tylko „jako filozofa, przywódcę szkoły 
pozytywnej, ale też jako twórcę religii powszechnej i pierwszego kapłana ludzkości". Gminy jej 
i kościoły, które utworzyły się głównie we Francji i Anglii, dotrwały do obecnych czasów. Na 
terenie Stanów Zjednoczonych skutecznie apostołował idee pozytywizmu Henry Edger. W 
siódmym dziesiątku lat ubiegłego wieku przeszły również do Ameryki Południowej, zwłaszcza 
do Brazylii, gdzie powstał „Kościół i Apostolat pozytywistyczny" z „Apostołem Ludzkości" na 
czele i z wielką „Świątynią Ludzkości" w Rio de Janeiro. A hasło Comte'a „Porządek i Postęp" 
stało się dewizą Republiki Brazylijskiej.
EMILE LITTRE (1801 - 1881), choć w małym tylko stopniu był filozofem, odegrał 
doniosłą rolę w dziejach pozytywizmu; do rozpowszechnienia go przyczynił się więcej niż sam 
Comte; pozytywizm taki, jaki w drugiej połowie XIX w. zapanował, miał rysy raczej jego 
umysłu niż umysłu Comte'a.
Był lekarzem, przyrodnikiem, filologiem, historykiem, a także dziennikarzem i literatem. 
Był jednym z najznakomitszych tłumaczy, jakich wydała Francja: dokonał słynnego przekładu 
Hipokratesa (10 tomów, 1839-1862), przełożył całą Historię naturalną Pliniusza, tłumaczył 
zarówno dzieło metodologiczne Herschla, jak fizjologiczne J. Miillera i Życie Jezusa Straussa, a 
ponadto jeszcze przełożył Dantego francuszczyzną XIV wieku. Wybrany w 1838 do Akademii 
Napisów, stał się jednym z głównych współpracowników Literackiej historii Francji, choć była 
daleka od jego pierwotnych zainteresowań. Był jednym z wielkich leksykografów Francji: 
opracował na nowo słownik języka francuskiego (1859 - 1871). Za ogrom pracy naukowej, 
jakiej dokonał, w starości spadły nań wszelkie zaszczyty, miejsce nie tylko w Akademii 
Francuskiej, ale także w parlamencie i senacie. I dzięki autorytetowi naukowemu uzyskał także 
filozoficzny.
26


Był już sławnym uczonym, gdy zajął się filozofią. Około 1840 r. przeczytał Kurs filozofii 
pozytywnej, który go podbił dla filozofii i pozytywizmu. W 1848 wyłożył treść pozytywizmu w 
artykułach prasowych. Prace jego filozoficzne były właściwie tylko pracami o Comcie. W 1867 
założył wraz z paru zwolennikami organ kierunku „La Philosophie Positive", który wychodził 
do 1883 r. Właściwych zainteresowań filozoficznych nie miał;
pozytywizm był dlań tylko tłem działalności naukowej i oświatowej: miał więc już inny 
charakter niż u Comte'a, był nastawiony przede wszystkim agnostycznie i antyreligijnie, 
poniekąd anty filozoficznie. I jego duch antyfilozoficzny zaważył na dziejach samej filozofii.
Pozytywizm Littrego, mający w zasadzie utrzymać neutralność między materializmem i 
spirytualizmem, był jednak zawsze bliższy materializmowi. „Wiedza ludzka" — pisał Littre — 
„jest badaniem sił należących do materii". Po jego śmierci młodsi współpracownicy pisma „La 
Philosophie Positive" przeszli po prostu do obozu materialistów.
J. ST. MILL I EMPIRYZM
Empiryzm został wznowiony w Anglii XIX wieku przez J. St. Milla. Wyłożył on jego 
zasady wszechstronnie i pomysłowo, a z gotowością do porozumienia się z przeciwnikami. 
Wyłożył je w duchu humanitaryzmu i liberalizmu — uwzględniając zagadnienia zarówno 
teoretyczne, jak i życiowe. Empiryzm Milla w wielu szczegółach, nawet istotnych, różnił się od 
pozytywizmu Comte'a, ale przez swą zasadniczą postawę był jego najwierniejszym 
sprzymierzeńcem.
UKŁAD SIŁ FILOZOFICZNYCH W ANGLII OKOŁO 1830 ROKU. l. Empiryzm był w 
XVIII w. filozofią panującą w Anglii i wydał tam znakomitych myślicieli tego stulecia od 
Locke'a do Hume'a. Tradycje jego kontynuowali w XIX wieku „radykałowie filozoficzni", z 
których grona wyszedł Mili. Ale koło 1830 r. nie mieli większości.
2. W XVIII w. wytworzył się był w Anglii także drugi prąd: filozofia zdrowego rozsądku. 
Od empiryzmu różniła się tym, że przyjmowała aprioryczne pierwiastki w poznaniu; ale miała 
z nim też pewną wspólność, mianowicie uznawała, jak on, jedynie poznanie bezpośrednie, 
odrzucała wszelkie spekulacje myślowe. W początku XIX w., w tym samym czasie, gdy 
empiryzm odnowili radykałowie filozoficzni, filozofię zdrowego rozsądku odnowił Sir 
William Hamilton (1788-1856), od 1836 r. profesor w Edynburgu.
Odnowił ją wielkim kosztem, bo kosztem połączenia jej z kantyzmem. Kantyzm zaś pod 
pewnym względem był właśnie jej przeciwieństwem. W pierwotnej postaci, nadanej jej przez 
Reida, cechował bowiem „filozofię zdrowego rozsądku": l) realizm, uznający istnienie rzeczy 
od umysłu niezależnych, 2) dogmatyzm, odwołujący się dla uzasadnienia realizmu po prostu 
do zdrowego rozsądku — i 3) opozycja przeciw relatywizmowi, sceptycyzmowi i 
fenomenalizmowi. Kant zaś właśnie był przeciwnikiem realizmu i dogmatyzmu, natomiast 
zwolennikiem fenomenalizmu.
Otóż Hamilton wyrzekł się dogmatycznego uzasadnienia realizmu: zdrowy rozsądek 
skłonny jest wprawdzie twierdzić, że bezpośrednio ujmujemy rzeczy niezależne od nas —
27


ale skłonności zdrowego rozsądku nie są argumentem. Rozwiązanie dogmatyczne zastąpił przez 
krytyczne. A pizyjąwszy je musiał też uznać, że poznajemy bezpośrednio jedynie treści naszej 
świadomości, i dopiero na ich podstawie wnosimy, iż istnieją rzeczy od naszej świadomości niezależne.
Konkluzja taka była najoczywiściej niezgodna z Reidem i z pierwotną filozofią zdrowego rozsądku: ta 
bowiem przyjmowała, że rzeczy poznajemy wprost, że pomiędzy umysłem a nimi nie ma żadnych ogniw 
pośrednich, wrażeń czy treści świadomości. Przyjmowała, że świadomość nasza styka się z rzeczami, 
Hamilton zaś stanął na stanowisku, iż styka się jedynie z ich zjawiskami. Filozofię zdrowego rozsądku tak 
przekształcił, iż uczynił z niej fenomenalizm, przeciw któremu była skierowana.
Uczynił z niej też teorię relatywistyczną, a nawet względność poznania wysunął w niej na najpierwszy 
plan. Uczynił z niej agnostycyzm: wyrzekł się wszelkiej metafizyki, wszelkiego poznania absolutu lub, jak 
się wyrażał, bytu „nieuwarunkowanego" (uncondltloned). W każdym razie nie poznajemy takiego bytu 
rozumem; jeśli go poznajemy, to. tylko przez wiarę. I ostatecznie w filozofii Hamiltona z jej 
fenomenalizmem i aprioryzmem było więcej kantyzmu niż filozofii zdrowego rozsądku. Był wrogiem 
niemieckiej filozofii pokan-towskiej, ale zwolennikiem Kaniowskiej. Był jej zwolennikiem w latach, gdy 
na kontynencie, a przede wszystkim w samych Niemczech, zwolenników straciła. I spór Milla z 
Hamiltonem był sporem empiryzmu nie tyle z dogmatyzmem zdrowego rozsądku, ile z krytycyzmem 
Kaniowskim. To były dwa wielkie obozy filozoficzne, które około 1839 r. i potem przez parę 
dziesięcioleci walczyły ze sobą w Anglii o pierwsze miejsce.
Przez dość długi czas Hamilton miał przewagę. Rozgłos uzyskał jeszcze przed objęciem katedry — 
artykułami w „Edinburgh Review". Potem w latach swej działalności akademickiej nic nie ogłaszał 
(dopiero po jego śmierci uczniowie opublikowali jego Wykłady o logice i metafizyce, 1859, w 4 tomach); 
mimo to oddziałał. Ten jasny myśliciel i niezwykły jak na angielskie stosunki erudyta pociągnął za sobą 
większość współczesnych. W latach 1830- 1860 głoszona przezeń filozofia szkocko-kantowska była w 
Anglii prądem panującym. Dopiero w siódmym lat dziesiątku została zaatakowana, i to od razu z dwu 
stron: przez empirystów i przez metafizycznych idealistów, którzy się wówczas niespodziewanie pojawili 
w Anglii. W tym samym roku 1865 wystąpili przeciw filozofii Hamiltona: empirysta Mili i heglista 
Stirling. I to był jej koniec. Ślady jej jednakże pozostały i potem w filozofii angielskiej: z niej Spencer 
czerpał swój agnostycyzm, a w początku XX w. do zasad zdrowego rozsądku wrócił nowy angielski 
realizm.
3. Inny jeszcze prąd odgrywał w Anglii pewną rolę około 1830 r., gdy Mili i Hamilton występowali ze 
swymi teoriami: miała mianowicie zwolenników również teoria metafizyczna, irracjonalistyczna, 
romantyczna. Była filozoficznym wyrazem romantyzmu, a zasilała się ze źródeł romantycznej filozofii 
niemieckiej. Reprezentowana była zwłaszcza przez Carlyle'a i S. T. Coleridge'a. W filozofii nie znalazła 
większego oddźwięku: miała go raczej w literaturze. Mili rozprawił się z nią w pismach z lat młodych i 
później już nie wracał do tej teorii, tak bardzo mu dalekiej.
POPRZEDNICY. J. St. Mili należał do długiej linii angielskich myślicieli, głoszących empirystyczną 
teorię poznania, asocjacjonistyczną psychologię, utylitarystyczną etykę. Taine napisał o nim, że był 
„ostatnim w szeregu wielkich ludzi, złożonym z Bacona, Hobbesa, Newtona, Locke'a, Hume'a i Herschla".
28


Dokładniej biorąc, łączyło go z Baconem dążenie do oparcia nauki wyłącznie na faktach, do 
ulepszenia indukcji, do uprawiania nauki dla celów nie tylko teoretycznych, ale i praktycznych; z 
Hobbesem — nominalistyczne rozumienie pojęć, atomistyczne rozumienie zjawisk psychicznych, 
subiektywistyczne rozumienie postrzegania, utylita-rystyczne rozumienie etyki, stosowanie metod 
naukowych do zagadnień społecznych;
z Berkeleyem — zaprzeczanie istnieniu przedstawień ogólnych; z Locke'iem i Hume'em — wysunięcie na 
pierwszy plan pierwiastka zmysłowego w poznaniu i ograniczenie poznania do zjawisk; z Hartleyem i 
Priestleyem — asocjacjonizm. Wszystko to przez pośrednictwo „radykałów filozoficznych". Wyszedł z 
ich środowiska i rozwinął idee psychologiczne Jamesa Milla, etyczne Benthama, ekonomiczne Ricarda; 
stał się ich spadkobiercą i naj-dojrzalszym myślicielem ich grona.
W pracach swych korzystał również z badań uczonych nie należących do prądu empi-rystycznego. W 
szczególności korzystał z podjętych w Anglii za jego życia studiów nad metodologią, teorią i historią nauk 
przyrodniczych. Autorami najważniejszych z nich byli: astronom Sir J. Herschel (Discourse on the Study 
of Natural Philosophy z 1830 r.) i W.Whewell (History of the Inductive Sciences z 1837 r.).
Pisarzów kontynentu znał więcej, niż to było dotąd u Anglików w zwyczaju. Osobiście zetknął się z 
Saint-Simonem. Przede wszystkim zaś studiował Comte'a. Poglądom jego poświęcił specjalną książkę A. 
Comte and Positmsm z 1865 r.; dokonał poniekąd zespolenia angielskiego empiryzmu z kontyn;ntalnym 
pozytywizmem. Dzieliło ich wprawdzie to, że podstawę wiedzy Mili widział w faktach wewnętrznych, 
podczas gdy tamten w zewnętrznych, że budował na psychologii i teorii poznania, które tamten odrzucał; 
ale zbliżał ich kult faktów i niechęć do metafizyki, aprioryzmu i irracjonalizmu.
Mili, tolerancyjny i umiarkowany, liczył się również z poglądami ob3zów przeciwnych. Dyskutował 
nawet z p3etą S. T. Cobriige'em, najbardziej idealistycznym i romantycznym wśród myślicieli angielskich 
pierwszej połowy XIX stulecia. Był sztandarowym empi-rystą XIX w., ale empirystą kompromisowym.
ŻYCIE Johna Stuarta Milla (1806 - 1873) zostało opisane przez niego samego w Autobiografii T. 1873 
r. Wychowawcą jego i nauczycielem był ojciec, James Mili; wychowanie jego było eksperymentem, 
zmierzało do tego, by chłopca wychować na filozofa, empiryka i liberała. Już w 16 roku życia czytał 
Locke'a, Bsrkeleya, Hume'a, Helvetiusa, Reida i rękopisy filozoficzne ojca. W 21 roku przeszedł kryzys 
psychiczny, okres zniechęcenia do pracy i do poglądów, w jakich był wychowany. Kryzys ten 
przezwyciężył, ale zarazem przezwyciężył swe czysto intelektualistyczne wychowanie, pozwolił rozwinąć 
się emocjonalnym czynnikom umysłu. Czynniki te i usposobienie łagodne a życzliwe dla idej i ludzi, jakie 
cechowało Milla, uczyniły, że puścizna „radykalizmu filozoficznego" utraciła u niego swą pierwotną 
ostrość i surowość. Życie swe Mili spędził na pracy pisarskiej, ale także na działalności politycznej w 
służbie liberalizmu. Był uczonym prywatnym, nie związanym ze szkołami akademickimi. Przez parę 
dziesiątków lat miał w swych rękach sprawy praktyczne i polityczne najbardziej odpowiedzialne: jako 
urzędnik, a później szef India House, centralnego zarządu Indii. W latach 1865 - 1868 był członkiem 
parlamentu. Był nie tylko jednym z najciekawszych umysłów swego stulecia, ale także jednym z 
najrzetelniejszych charakterów; był „świętym racjonalizmu", jak go nazwał Gladstone.
29


PISMA. Najobszerniejsze i najważniejsze są dwa: A System of Logie z 1843 r. oraz 
Exammation o f Sir William Hamiltoris Philosophy z 1865 r. Pierwszą książkę pomyślał jako 
„podręcznik doktryny, która wyprowadza wszelką wiedzę z doświadczenia"; druga miała być 
tylko krytyką głównego w Anglii przeciwnika tej doktryny, ale stała się wykładem własnej 
teorii poznania. — Choć zagadnienia etyczne stały dlań na pierwszym planie, poświęcił im 
tylko niewielką, popularną rozprawę Utiiitariamsm. O tej później tak sławnej i wpływowej 
pracy pisze w swej autobiografii: „Wyjąłem z szuflady część nie ogłoszonych artykułów i 
ułożyłem z nich małą książeczkę". Została opublikowana w czasopiśmie w roku 1861, a w 
książce w 1863. Inne książki Milla należą do dziedziny ekonomii, polityki, teorii religii i są 
filozoficznie mniej ważne.
POGLĄDY, l. LOGIKA ZE STANOWISKA EMPIRYZMU. Mili odróżniał w filozofii dwa 
zasadniczo różne poglądy: z jednej strony empirystyczny, a z drugiej strony aprio-rystyczny 
pogląd na wiedzę ludzką (ten drugi nazywał „poglądem apriorycznym, czyli niemieckim", ale 
stwierdzał, że za jego czasów nawet w Anglii miał on przewagę). Według pierwszego 
wszystkie prawdy o zewnętrznym świecie oparte są tylko na obserwacji i doświadczeniu, drugi 
uznaje także intuicję i idee wrodzone. Mili był zwolennikiem pierwszego i postanowił wykazać 
jego słuszność na terenie logiki.
Filozofowie uważali zawsze logikę za swoją domenę, ale mało się nią w czasach nowo-
żytnych zajmowali. Utarło się bowiem przekonanie, że, po pierwsze, jest już całkowicie 
opracowana i dalsze jej postępy nie są możliwe, i, po wtóre, że jest nauką formalną, nie mogącą 
mieć wpływu na rozwiązanie zagadnień filozofii. Ale Mili spostrzegł, że logika mająca 
powszechne uznanie, mianowicie logika pojęć ogólnych i wniosków koniecznych, jest w 
niezgodzie z filozofią, którą miał za słuszną, mianowicie z filozofią empiryzmu. Sądził więc, że 
należy logikę opracować na nowo i uzgodnić z empiryzmem. Nie myślał (jak to za jego życia 
zaczęli robić De Morgan i Boole) szukać nowych prawd logicznych, ale chciał dawnym 
prawdom dać inną interpretację.
Przeciwnicy jego przyjmowali, że istnieją prawdy konieczne, powszechne i oczywiste, i 
sądzili, że prawdy takie muszą mieć głębsze źródło niż doświadczenie. Mili zaś postanowił ich 
konieczność, powszechność i oczywistość wyprowadzić po prostu z doświadczenia i 
kojarzenia. A jeśli wywodzą się z doświadczenia i kojarzenia, to — nie są naprawdę ani 
konieczne, ani powszechne.
Pojęcia ogólne logika tradycyjna rozumiała z reguły realistycznie: przyjmowała, że w 
rzeczywistości odpowiadają im rodzaje i gatunki. Takiemu rozumieniu Mili musiał zaprzeczyć. 
Dla niego jako empirysty istniały jedynie rzeczy jednostkowe, a nie było żadnych ogółów, 
rodzajów i gatunków; ogólne mogły być tylko wyrazy. Jego rozumienie pojęć mogło być tylko 
nominalistyczne. W związku z tym musiał się też zmienić tradycyjny pogląd na definicję: bo 
wedle tego poglądu definicje podają istotę rzeczy, a wedle Milla wymieniają tylko znaczenie, 
jakie ludzie nadają wyrazom.
W dedukcji, wyprowadzającej wnioski z twierdzeń ogólnych, logika tradycyjna nie widziała 
trudności zasadniczej. Dla empiryzmu zaś trudność była właśnie zasadnicza:
skąd biorą się twierdzenia ogólne? Bo dla niego nie mogły być pierwotne. Wszak wiedzę 
czerpiemy z doświadczeń, a doświadczenia są zawsze jednostkowe. Tylko przez indukcję dojść 
możemy od nich do twierdzeń ogólnych. Więc najpierw indukcja, a potem dopiero dedukcja. 
Najpierw trzeba indukcyjnie dojść do twierdzeń ogólnych, by potem deduk-
30


cyjnie wywodzić z nich dalsze twierdzenia. Sylogizm jako dowód jest błędnym kołem:
wyprowadza bowiem śmiertelność Jana stąd, że wszyscy ludzie są śmiertelni, aby zaś wiedzieć, 
że wszyscy ludzie są śmiertelni, trzeba między innymi wiedzieć o śmiertelności Jana. O tym, że 
Jan umrze, wiemy naprawdę nie dzięki ogólnemu twierdzeniu, że wszyscy ludzie są śmiertelni, 
lecz przez stwierdzenie, że inni ludzie, podobni do Jana, poumierali. Postęp wiedzy dokonywa 
się przez analogię lub indukcję; przebiega od szczegółu do innego szczegółu i od szczegółów do 
ogółu.
Jednakże w postępie nauk dedukcja ma udział przynajmniej pomocniczy. Mili był bodaj 
pierwszym, który wywiódł, że indukcja i dedukcja, choć przeciwstawiają się sobie, to jednak w 
rzeczywistości współdziałają ze sobą. W pewnym sensie można powiedzieć, że zespolił Bacona 
z Arystotelesem.
Rozumowanie zaś indukcyjne, jeśli ma być prawidłowe, to nie może być zupełnie proste, 
per enumerationem simplicem. Mili, podobnie jak niegdyś Bacon, usiłował wykryć te specjalne 
metody, które indukcji zagwarantują pewność. Korzystając z badań Herschla i Whewella 
sformułował mianowicie cztery główne jej metody, które nazwał metodami „jedynej zgody", 
„jedynej różnicy", „reszty" i „zmian towarzyszących". Stanowiły one postęp w stosunku do 
Bacona oraz wszystkiego, co w sprawie indukcji dotychczas było dokonane. Postęp to był 
zresztą głównie natury techniczno-logicznej, nie ogólnofilozo-ficznej: należy raczej do 
szczegółowej historii metodologii niż do historii filozofii. Nieco głębsza różnica w poglądzie 
tych dwu najsławniejszych teoretyków indukcji polegała na tym, iż Bacon oczekiwał od niej, że 
pozwoli ustalić istotę rzeczy, a Mili — że przyczyny zdarzeń.
Logika tradycyjna zakładała, że istnieją pewne ogólne prawdy pierwotne, które są oczywiste 
i przeto nie wymagają dowodu; gdyby ich nie było, to nie można by przeprowadzić żadnego 
dowodu, bo nie byłoby go na czym oprzeć. Do prawd tych zaliczała przede wszystkim prawa 
logiczne i pewniki matematyczne. Mili natomiast musiał ze swego stanowiska zaprzeczyć 
istnieniu takich prawd: wszystkie prawdy ogólne są pochodne, są naprawdę tylko połączeniem 
prawd jednostkowych. Prawa logiczne i pewniki matematyczne nie stanowią wyjątku: i one są 
tylko uogólnieniem doświadczeń, nie są oczywiste, mogą i muszą być uzasadniane, mianowicie 
uzasadniane empirycznie, indukcyjnie. Jeśli wydają się konieczne, to dlatego, że są oparte na 
doświadczeniach bardzo licznych, które wytworzyły w naszej świadomości nierozerwalne 
skojarzenia.
2. TEORIA POZNANIA ZE STANOWISKA EMPIRYZMU. Mili podjął też na nowo krytykę 
naczelnych pojęć teorii poznania, uprawianą przez empirystów począwszy od Locke'a, 
Berkeleya i Hume'a. Przede wszystkim krytykę pojęcia przyczynowości. Nie zaprzeczał, że 
wszyscy jesteśmy przekonani o powszechnym panowaniu prawa przyczynowości, ale pytał, 
jaką mamy do tego podstawę. I odpowiadał: podstawą jest tu „po prostu przyzwyczajenie i 
oczekiwanie, że to, co raz lub wielokrotnie okazało się prawdą, a nigdy nie okazało fałszem, 
okaże się nadal prawdą". A więc podstawa prawa przyczynowości wydaje się natury wyłącznie 
psychologicznej, subiektywnej.
Prawa przyczynowości nie możemy się wszakże wyrzec, już przez to samo, że jest 
nieodzownym założeniem indukcji, a indukcja jest nieodzowna dla postępu wiedzy. Ostatecznie 
można je wyprowadzić z doświadczenia, a tylko o to chodzi. Dochodzimy doń przez 
uogólnienie poszczególnych doświadczeń, czyli przez indukcję. Ale wobec tego zachodzi 
trudność: jakże prawo przyczynowości może opierać się na indukcji, jeśli indukcja
31


opiera się na nim? Mili jednakże sądził, że to błędne koło jest tylko pozorne, i trudność 
rozwiązywał w ten sposób: na prawie przyczynowości opiera się indukcja udoskonalona, 
operująca owymi czterema metodami, natomiast prawo przyczynowości opiera się na prostej 
indukcji, per enumerationem simplicem, nie operującej tymi metodami; czyli:
przez prostą indukcję przechodzimy do prawa przyczynowości, a od niego — do udoskonalonej 
indukcji. Indukcja prosta jest na ogół niepewna, ale w wypadku prawa przyczynowości posiada 
wyjątkowo wielką pewność z powodu olbrzymiej ilości doświadczeń, które je wciąż 
potwierdzają. Zresztą Mili, jak na empirystę przystało, nie uznawał zupełnej powszechności 
żadnego prawa, a więc i prawa przyczynowości: uważał za możliwe, że istnieją części 
wszechświata nam nie znane, w których ono nie jest ważne. Może o tym zdecydować tylko 
doświadczenie, konieczności nie ma tu żadnej.
Mili kontynuował również (zaczętą przez Locke'a i Hume'a) krytykę pojęcia substancji. 
Zgodnie z tradycją empiryzmu bronił nie tylko tezy, że jedynym źródłem wiedzy jest 
doświadczenie, ale także, że doświadczenie składa się z samych tylko wrażeń. Mnogość wrażeń 
— oto wszystko, co jest nam dane i z czego wytwarzamy nasz obraz świata. Z nich składa się 
to, co nazywamy „rzeczami" lub, uczeniej, „substancjami", a także „materią", 
„rzeczywistością", „światem zewnętrznym". Wrażeń doznajemy niezależnie od naszej woli i 
dlatego wydaje nam się, że istnieją niezależnie od nas, poza naszą świadomością. To jest całe 
źródło wiary w istnienie niezależnych substancji, materii, świata zewnętrznego. Jest ona 
pochodzenia asocjacyjnego, tak samo jak wiara w przyczynowe powiązanie zjawisk. Cóż o 
materii wiemy naprawdę? Tyle tylko, że dzięki niej stale odbieramy wrażenia, jest więc dla nas 
naprawdę tylko „stałą możliwością odbierania wrażeń". Tak też Mili definiował materię.
Analogicznie do materii pojmował umysł. Twierdził, podobnie jak już przed nim Hume, że 
„umysł", „jaźń", „dusza" są wyrazami nie oznaczającymi w gruncie rzeczy nic innego, jak tylko 
nasze przeżycia. Kładą tylko nacisk na stałość występującą w tych przeżyciach, podobnie jak 
wyrazy „materia", „substancja", „świat zewnętrzny" — na stałość w naszych wrażeniach 
zewnętrznych. Wprawdzie wydaje się nam, że „jaźń" nasza trwa nawet wtedy, gdy nic nie 
przeżywamy. Ale co trwa wtedy ? Jedynie — możliwość przeżywania. W myśl tego Mili 
definiował umysł, jaźń — znów tylko jako „stałą możliwość przeżyć". — W ten sposób 
zarówno materia, jak umysł sprowadzały się wedle tego empiryzmu do mnogości wrażeń.
3. ETYKA ZE STANOWISKA UTYLITARYZMU. „Różnica między dwiema szkołami filozofii — 
pisał Mili —„jedną, opierającą się na intuicji, a drugą, wspartą na doświadczeniu, nie jest 
kwestią oderwanej tylko spekulacji: jest pełna następstw praktycznych". W przekonaniu, iż 
pewne prawdy można ujmować przez intuicję bez odwoływania się do doświadczenia, widział 
Mili podporę nie tylko mylnych doktryn, ale także złych urządzeń. Traktowanie różnic między 
ludźmi jako wrodzonych, a przeto nie dających się usunąć, miał za przeszkodę stojącą na 
drodze racjonalnemu ujęciu spraw społecznych, a źródło tego traktowania widział w intuicyjnej 
metafizyce. Więc jeszcze i z tego powodu był jej przeciwny ; a swój pogląd empiryczny chciał 
stosować nie tylko w teorii, ale także w praktyce.
Zastosowanie to jest proste i dokonał go już Bentham. Jeśli się trzymać doświadczenia, tego, 
co ludzie rzeczywiście odczuwają, to trzeba powiedzieć, że jedynym dobrem jest szczęście, 
które sprowadza się do przyjemności. Jedynym więc zadaniem moralnym jest staranie o 
szczęście wszystkich. Mili przyłączył się do Benthama, jednakże dał jego poglą-
32


dowi swoiste zabarwienie. Po pierwsze, próbował słuszności hedonizmu dowieść, podczas gdy Bentham 
przyjmował go bez dowodu. Dowodził mianowicie tak: wszyscy ludzie pożądają jedynie przyjemności, 
dobre jest to, co pożądane, więc przyjemność jest jedynym dobrem. Dowodził zatem (niezbyt szczęśliwie) 
zasady etycznej przez odwołanie się do faktów psychologicznych. Po wtóre zaś, wprowadził do 
hedonizmu istotne modyfikacje. Przestał rozumieć go egoistycznie i sensualistycznie (to samo skłonny był 
czynić już i Bentham): jedynie przyjemność jest dobrem, ale każda przyjemność, nie tylko własna i 
zmysłowa. Co więcej, zaczął odróżniać przyjemności wyższego i niższego rodzaju. Wprowadził dla swej 
teorii etycznej nazwę „utylitaryzmu" — i nie bez racji, bo przy tych modyfikacjach przestała być czystym 
hedonizmem. Twierdził, że przyjemności nie są sobie równe, że są przyjemności wyższe i niższe; wręcz 
mówił, że lepiej jest być niezadowolonym Sokratesem niż zadowolonym głupcem. Ale jeśli tak, to nie 
samo zadowolenie stanowi o tym, co lepsze; życie nie przedstawia się tak prosto, jak chciał dawny 
hedonizm. Teoria etyczna Milla utraciła jednostronność, ale także i prostotę hedonizmu.
ZESTAWIENIE. John Stuart Mili sformułował na nowo doktrynę empiryzmu w teorii poznania i 
logice, indukcjonizmu w metodologii, utylitaryzmu w etyce. Sformułował je bez skrajności, nie był już 
empirystą nieprzejednanym w stylu swego ojca lub Benthama. Był wśród empirystów umysłem 
najszerszym, ale też najmniej jednolitym.
Nic nie jest dla jego sposobu myślenia bardziej charakterystyczne niż zarzuty, jakie stawiał 
pokrewnemu sobie skądinąd Comte'owi: że „nie uznawał kwestii otwartych" i chciał wszystkie 
rozwiązywać definitywnie; że dogmatycznie przesądzał o przyszłości nauki; że miał przesadną skłonność 
do reglamentacji poczynań ludzkich; a także, że zaniedbał najbardziej podstawowe nauki, mianowicie 
psychologię i teorię poznania;
i że niedostatecznie opracowywał pojęcia, jakimi się posługiwał, np. walczył z metafizyką, a nie 
zdefiniował dokładnie, co przez „metafizykę" rozumie; a wreszcie, że nadmiernie ufał sobie. Mili był 
istotnie odeń szerszy, ostrożniejszy i skromniejszy.
ROLA J. ST. MILLA. Należał nie do tych, co inicjują idee, lecz co je wykańczają. Scalił poszukiwania 
i pomysły wielu pokoleń empirystów, obejmując przy tym tak szeroki zakres zagadnień, jak przed nim 
jeden tylko Hume. Jego własne oryginalne myśli dotyczyły raczej szczegółów i zastosowań, służyły 
przezwyciężeniu jednostronności w dotychczasowym empiryzmie. Tak było zwłaszcza w etyce, ale i w 
logice rozwój jego szedł w kierunku unikania skrajności, obok indukcji znajdował bądź co bądź miejsce 
dla dedukcji. Gdy James Mili wzorem Hobbesa dzieje ludzkie uzależniał wyłącznie od interesów ma-
terialnych, a historycy Macaulay i Mackintosh wystąpili przeciw niemu, John Stuart przyznał rację im, a 
nie ojcu.
Był powołany do tego, by zbliżyć do siebie sposoby myślenia XVIII i XIX wieku, w szczególności 
naturalistyczny punkt widzenia osiemnastego i historyczny dziewiętnastego. Doszedł do przekonania, że 
prawdy empiryzmu, które radykałowie filozoficzni mieli za bezwzględne i wieczne, są również względne, 
że i one są, jak wszystkie prawdy, wytworem warunków historycznych.
Wcześnie opracował najogólniejsze zagadnienia teoretycznej filozofii, potem interesował się więcej 
sprawami szczegółowymi i praktycznymi. Przede wszystkim walczył w swych pismach o wolność. W 
parlamencie reprezentował bezkompromisowy liberalizm
3 — Historia filozofii t. III                                                                                13


i z niezwykłą odwagą cywilną bronił spraw najtrudniejszych. Jeśli bronił empiryzmu, to nie 
tylko z powodu jego zalet teoretycznych, ale także i dlatego, że go uważał za najwłaściwsze 
podłoże akcji liberalnej i reformatorskiej: reformator bowiem, chcący przeprowadzić zmiany w 
ustroju społecznym, musi sam być przekonany i musi móc przekonać innych, że ustrój panujący 
nie jest nietykalny. A właśnie empiryzm uczy, że nie ma rzeczy nietykalnych, bo nie ma 
koniecznych.
NASTĘPCY. Kompromisowość i życiowość poglądów Milla przyczyniły się do wielkiego 
ich rozpowszechnienia. W latach 1850- 1880 zapanował wśród inteligencji europejskiej „duch 
pozytywny", dążenie do uwolnienia filozofii od czynników metafizycznych czy 
„metempirycznych" (jak je nazywał Lewes). Patronami tego ruchu byli Comte i Mili:
nazwę „pozytywizmu" wziął on od Comte'a, ale treść raczej od Milla. Ciężkie dzieła Comte'a 
mało kto znał, natomiast Milla czytali wszyscy. Liczny zastęp myślicieli w Anglii i na 
kontynencie poszedł jego torem. W Anglii najbliżsi byli mu: psychologowie A. Bain (1818 - 
1903), profesor w Aberdeen, i J. S u Iły (1842 - 1923), profesor w Londynie, logik J. Venn, 
historycy H. Th. Buckle (1821 - 1862), autor słynnej Historii cywilizacji w Anglii, 1857- 1861, i 
W. E. H. Lecky (1838 - 1903), badacz dziejów racjonalizmu. Zbliżał się doń również etyk 
Henry Sidgwick (1838- 1900), profesor w Cambridge, autor znanych Metod etyki, 1875.
Empiryzm sprzymierzony z pozytywizmem (a niebawem i z ewolucjonizmem) opanował na 
przeciąg paru pokoleń umysłowość Europy. Były to doktryny proste w swych założeniach, 
operujące wyraźnymi faktami, łatwe do przyswojenia. Wprawdzie dość było zawodowych 
filozofów, którzy się na nie nie godzili, ale szerokie sfery inteligencji zaufały im całkowicie i 
każdy prawie światlejszy człowiek w drugiej połowie XIX wieku był „pozytywistą".
OPOZYCJA. Wszakże i te doktryny nie okazały się wieczne, one także wywołały opozycję. 
Wystąpiła nawet w samej Anglii i już za życia Milla. W szóstym lat dziesiątku atak 
najegoempirystyczną logikę poprowadził W. St. Jevons, uczeń Boole'a, jednego z twórców 
logiki matematycznej. Pojawili się też wówczas w Anglii hegliści, których spekulatywha i 
metafizyczna filozofia była w jaskrawym przeciwieństwie do empiryzmu Milla. A na postawę 
życiową ogółu, długo pozostającą pod przemożnym wpływem Milla, zaczęły uzyskiwać wpływ 
prądy zupełnie inne, irracjonalistyczne: w szczególności Carlyle'a kult bohaterów, Ruskina kult 
piękna, Newmana kult wiary.
TRZY EMPIRYZMY. Nazwa „empiryzmu" bywa dawana różnym teoriom; wszystkie one 
stoją ogólnie na stanowisku wyłączności doświadczenia w poznaniu, ale w szczegółach 
twierdzą co innego:
1. Empiryzm genetyczny, czyli psychologiczny, twierdzi, że cała wiedza, którą jednostka 
ludzka posiada, pochodzi wyłącznie z doświadczenia; nie ma sądów wrodzonych, wszystkie są 
nabyte. Taki był empiryzm Locke'a i Condiiiaca: radykalny u Cpndii-laca, który doświadczenie 
utożsamiał z wrażeniami zmysłowymi (sensualizm), a umiarkowany u Locke'a, który uznawał 
też doświadczenie wewnętrzne. Przeciwieństwem tego empiryzmu jest natywizm, przekonany, 
że jednostki posiadają sądy wrodzone.
2. Empiryzm epistemologiczny twierdzi, że doświadczenie stanowi jedyne kry-
34


terium wiedzy prawdziwej. Sądy jednostki pochodzą z różnych źródeł, są wśród nich także 
wrodzone i wytworzone przez wyobraźnię, ale prawdziwe są te tylko, które są oparte na 
doświadczeniu. Locke, uchodzący za klasyka empiryzmu, nie był empirystą w tym znaczeniu; 
twierdził, że z doświadczenia pochodzą wszystkie wyobrażenia, zarówno prawdziwe, jak 
fałszywe, a tylko rozum może rozstrzygnąć, które z nich są prawdziwe.
3. Empiryzm metodologiczny twierdzi, że jeśli nauka ma zawierać twierdzenia prawdziwe i 
użyteczne, to nie powinna robić nic innego, jak tylko stwierdzać dane doświadczenia i 
uogólniać je indukcyjnie. Klasykiem takiego empiryzmu był F. Bacon, a przeciwieństwem jego 
metodologii była metodologia Kartezjusza, domagająca się, by nauka opierała się na 
aksjomatach, które są oczywiste i przeto pewne, i by z nich de-dukcyjnie wyciągała dalsze 
twierdzenia.
U niektórych myślicieli te trzy empiryzmy łączyły się ze sobą. Tak było u obu Millów. 
James Mili usiłował specjalnie udowodnić empiryzm psychologiczny, sądząc, że z niego 
wynikają oba inne. A znów J. St. Mili rozwijał empiryzm metodologiczny. Kontynuował 
tradycję Bacona, jednakże w formie bardziej umiarkowanej. Twierdził wraz z nim, że nauka 
powinna brać przesłanki jedynie z doświadczenia, natomiast nie ma konieczności, by 
ograniczała się do indukcji. Empiryzm nie implikuje indukcjonizmu; odrzuca jedynie dedukcję 
z nieempirycznych przesłanek. I logika Milla miała dział dedukcji tak samo jak indukcji. Była 
to nowa, umiarkowana, po-Millowska postać empiryzmu metodologicznego.
Nazwa „empiryzmu" bywa niekiedy dawana także tym teoriom, które w poznaniu domagają 
się tylko udziału doświadczenia, ale nie pretendują do jego wyłączności. Tak jest z teorią 
Arystotelesa w psychologii, Galileusza w metodologii, Kanta w teorii poznania. Jest to 
empiryzm w bardzo luźnym sensie; teorie te nie mają tego charakteru i tych konsekwencji, co 
empiryzm właściwy.
STOSUNEK INNYCH TEORII DO EMPIRYZMU. Wart jest uwagi w szczególności 
stosunek doń trzech wielkich wcześniejszych teorii filozoficznych: pozytywizmu, kantyzmu i 
arystotelizmu.
Pozytywizm Comte'a wypowiadał się przeciw empiryzmowi, a zarazem Comte był 
najściślejszym sprzymierzeńcem Milla. Rzecz w tym, że wypowiadał się przeciw me-
todologicznemu empiryzmowi, ale — przed-Millowskiemu: bo w dedukcji widział równie 
ważne narzędzie postępu nauki, jak w indukcji. Natomiast wraz z Millem i wszelkim 
empiryzmem zwalczał nieempiryczne, aksjomatyczne, intuicyjne przesłanki nauki. Tu akcja 
pozytywizmu i empiryzmu była wspólna; nie może być pozytywizmu bez tak rozumianego 
empiryzmu.
Kantyzm przeciwstawiał się empiryzmowi genetycznemu, bo uznawał sądy a priori. 
Jednakże miał też łącznik z empiryzmem: twierdził mianowicie, że sądy te są prawdziwe wtedy 
tylko, gdy znajdują zastosowanie w doświadczeniu. Wedle Kanta żadne prawdziwe twierdzenie 
o świecie nie jest oparte na samym doświadczeniu; ale każde tak czy inaczej jest na 
doświadczeniu oparte. Kantyzm był empiryzmem w wersji negatywnej („nic bez 
doświadczenia"), ale nie w pozytywnej („wszystko z doświadczenia"). Nie był empiryzmem, 
jeśli chodzi o treść poznania, ale był nim, jeśli chodzi o jego zakres.
Arystotelizm podkreślał zawsze swą empiryczność. A zarazem był zawsze przez 
empirystów uważany za największego wroga. Tu znów rzecz jest w tym: Arystoteles
y                                                                       35


twierdził, że prawdziwa jest jedynie wiedza receptywna. Jest to oczywiście pogląd empi-ryzmu. 
Ale przyjmował, że receptywny charakter mają nie tylko zmysły, lecz również i rozum. A na to 
empiryzm nigdy zgodzić się nie może. W porównaniu z platonizmem arystotelizm zwiększał 
czynnik empiryczny; ale czynił to w sposób, który dla prawdziwych empirystów był nie do 
przyjęcia.
HERBART I REALIZM
Herbart jeszcze w poprzednim okresie wystąpił ze swą filozofią, ale filozofia ta, stojąca na 
stanowisku realizmu i empiryzmu, nie mogła się wówczas przyjąć. Dopiero po 1830 r. znalazła 
zwolenników i odegrała większą rolę.
ŻYCIE I PISMA. Johann Friedrich Herbart (1776 - 1841) studiował w Jenie za czasów 
Fichtego. Później był profesorem w Królewcu i Getyndze. Nawiązał do poglądów Kanta, 
natomiast wystąpił przeciw jego następcom, zwłaszcza przeciw najwięcej w pierwszych latach 
wieku podziwianym: Fichtemu i Schellingowi. Znajomość z wielkim pedagogiem Pestalozzim 
skierowała go ku pracom pedagogicznym. I był pierwszym habilitowanym docentem 
pedagogiki (1802 w Getyndze). Przeżył życie poświęcone wyłącznie nauce i nauczaniu, z dala 
od spraw publicznych.
Pisma jego są treści metafizycznej, psychologicznej i pedagogicznej: Allgemeine Pada-
gogik, 1806; Allgemeine praktische Philosophie, 1808; Lehrbuch żur Einieitung in die Philo-
sophie, 1813; Psychologie als Wissenschaft, neugegrundet auf Erfahrung, Metaphysik und 
Mathematik, 1824; Allgemeine Metaphysik, 1828. Ale i on był nieodrodnym synem swego 
narodu: pisał o uszlachetniającym wpływie służby wojskowej i ogłosił rzecz O dobrowolnym 
posłuszeństwie jako podstawie prawdziwego zmysłu obywatelskiego w monarchiach.
POPRZEDNICY. Herbart nazywał siebie kantystą, ale w rzeczywistości łączność jego z 
Kantem była nikła. I on także odszedł od Kanta, tylko że w innym kierunku niż większość 
kantystów. W przeciwieństwie do nich kładł nacisk na realistyczne składniki Kaniowskiej 
teorii. Jego ujęcie Kanta było jednostronne, i filozofia jego wypadła bardzo odmiennie od 
Kaniowskiego krytycyzmu.
Dołączył doń dwa motywy: jednym był naturalizm i mechanizm, drugim zaś pluralizm i 
indywidualizm; jeden miał od dawna zwolenników w filozofii, drugi był reprezentowany 
przede wszystkim przez monadologię Leibniza. Oba zajęły w filozofii Herbarta więcej miejsca 
niż motywy kaniowskie.
POGLĄDY, l. NATURALNY OBRAZ ŚWIATA. Herbart twierdził, że poznanie opiera się na 
doświadczeniu, ale doświadczenie rozumiał po swojemu. Sądził, że ma ono za przedmiot nie 
wyobrażenia rzeczy, jak chciał Kant, lecz same rzeczy, i nie chaotyczną różnorodność, którą 
umysł musi dopiero porządkować, lecz uporządkowany przestrzennie i czasowo świat.
Wracał tym do potocznego poglądu, od którego odszedł był Kant oraz jego idealistyczni 
następcy. Oni nie liczyli się z potocznymi przekonaniami, Herbart zaś przekona-
36


nią te uważał właśnie za jedyny możliwy punkt wyjścia i oparcia dla filozofii. Ale twierdził, że. będąc jej 
niezastąpionym punktem wyjścia, nie są wcale podobne do jej ostatecznego wyniku. Po prostu dlatego, że 
nie są prawdziwe, a nie mogą być prawdziwe, gdyż są sprzeczne. I zadaniem filozofii jest zastąpić je przez 
inne, wolne od sprzeczności.
W naczelnych pojęciach, jakimi operuje myśl potoczna, tkwi wedle Herbarta sprzeczność. Przede 
wszystkim w samym pojęciu „rzeczy": rzecz jest bowiem jednością, a zarazem jest mnogością, gdyż 
posiada różnorodne własności; jest skończona, a zarazem jako przestrzenna jest podzielna w 
nieskończoność. Tak samo sprzeczne jest pojęcie „własności" rzeczy: własności są bowiem zależne od 
rzeczy, którym przysługują, a zarazem są od nich niezależne, bo uwarunkowane przez inne czynniki, na 
przykład barwa jest uwarunkowana przez światło. Również i pojęcie „jaźni" było dla Herbarta sprzeczne:
bo jaźń jest jednością, a zarazem nią nie jest, skoro obejmuje wiele stanów psychicznych. Podobne 
sprzeczności widział także w innych pojęciach, za pomocą których myśl potoczna formuje nasz naturalny 
obraz świata.
2. METAFIZYKA była dotychczas, wedle Herbarta, na błędnej drodze: posługiwała się owymi pojęciami 
sprzecznymi, mianowicie pojęciem rzeczy (w systemach naturalis-tycznych) i jaźni (w systemach 
idealistycznych). Herbart usiłował pozbyć się tych pojęć i dać metafizyce postać wolną od sprzeczności. 
Dlatego chciał, aby była równie daleka od idealizmu, jak od naturalizmu.
Ale naprawdę tylko systemom idealistycznym przeciwstawiał się stanowczo, natomiast od 
naturalistycznych nie był daleki. Naczelne jego pojęcie, stanowiące ośrodek całego systemu, było właśnie 
podobne do pojęcia rzeczy. Było to pojęcie elementarnych realnych bytów, realnych jednostek wzajem 
niezależnych, które nazywał „realiami". Jest ich wiele i jakościowo różnią się między sobą: system 
Herbarta był tedy pluralistyczny. A jakościową różnorodnością „realiów" odbiegał od większości 
systemów realistycznych, takich np. jak atomistyczny system Demokryta.
Ale rzecz w tym: choć realne jednostki mają różne jakości, my jakości tych nie znamy. Znamy jedynie 
stosunki, jakie między nimi zachodzą. Dlatego wiedza nasza o bycie może dotyczyć tylko stosunków, 
może być jedynie formalna. Taką też miała być metafizyka Herbarta.
Podstawowy zaś stosunek zachodzący między realnymi jednostkami polegał wedle Herbarta na tym, 
że każda działa tak, aby zachować samą siebie; aby zaś zachować siebie, przeciwdziała innym. Z tego 
działania i przeciwdziałania jednostek wytwarza się ustrój świata. A ustrój ten z kolei znowu oddziaływa 
na jednostki. Przeto nie tylko całość świata jest wyznaczana przez jego części, ale również części przez 
całość. Przekonanie to oddzielało metafizykę Herbarta od innych deterministycznych teorii, uznających 
jedynie działanie części na całość, a nie odwrotnie.
Herbartowski obraz metafizyczny świata, przyjmujący mnogość indywidualnych składników, 
przypominał tym monadologię Leibniza; ale był ubogi i bez polotu, nie był wytworem żywej postawy 
duchowej wobec świata (taką bez wątpienia mieli idealiści, przeciwnicy Herbarta), lecz sztucznym 
wytworem kombinacji pojęciowych. Natomiast w zastosowaniu okazał się płodny, w szczególności na 
terenie psychologii i nauk od niej zależnych.
3. PSYCHOLOGIA Herbarta, najbardziej samodzielna część jego filozofii, była zastosowaniem jego 
ogólnej koncepcji metafizycznej. Życie psychiczne bowiem pojął tak samo jak świat zewnętrzny: jako 
zespół niezależnych od siebie, a działających na siebie jednostek.
37


Za jednostki psychiczne, za elementy duszy uważał wyobrażenia. Wyobrażenia usiłują 
utrzymywać się w świadomości, mimo przeciwdziałania innych wyobrażeń, usiłujących rając 
ich miejsce. I na tym zmaganiu się wyobrażeń polega życie psychiczne. Złożone stany 
psychiczne są kombinacjami prostych wyobrażeń, powstają z ich łączenia się i odpychania. 
Herbart wyobrażał sobie tedy życie psychiczne jako mechanikę wyobrażeń 
(Vorstelliingsmechanik), analogiczną do mechaniki ciał. Jak mechanika ciał podlega ścisłym 
prawom, tak też i mechanika psychologiczna. Herbart usiłował ją też ująć w ścisłą, 
matematyczną formę; w tytule swej psychologii zaznaczał, że miała być oparta zarówno na 
doświadczeniu i metafizyce — jak na matematyce. Mechanika psychologiczna Herbarta nie 
była w owych czasach jedyna: drugą skonstruowali psychologowie angielscy. Różnica między 
nimi polegała na tym, iż angielscy asocjacjoniści uważali, że życie psychiczne podlega jednemu 
tylko prawu, mianowicie prawu kojarzenia, podczas gdy Herbart w życiu psychicznym widział 
również działanie prawa apercepcji. Wedle asocjacjonistów wyobrażenia powstają w 
świadomości zależnie tylko od bodźców i od związków asocjacyjnych z innymi wyobrażeniami. 
Wedle apercepcjonisty zaś, jakim był Herbart, zależne są także od masy wyobrażeń 
nagromadzonych poprzednio w świadomości. To znaczy, formowanie się wyobrażeń w 
świadomości zależy od indywidualnych kolei, jakie ta świadomość przeszła. Kto ma inną 
przeszłość, ma też inne wyobrażenia. A także ma inne postrzeżenia: nawet percepcja zależy od 
apercepcji. W niektórych zwłaszcza procesach psychicznych apercepcja gra rolę decydującą. 
Ona też tłumaczy, dlaczego procesy psychiczne u różnych istot przebiegają w różny sposób, 
dlaczego np. ten sam widok u różnych ludzi wywołuje inne wyobrażenia. Tak pojęta 
psychologia pozwalała Herbartowi godzić mechaniczne pojmowanie życia psychicznego z 
pojmowaniem indywidualnym. Natomiast była bez zastrzeżeń deterministyczna: wszystkie 
wyobrażenia są ppwiązane przyczynowo, na wolność nie ma miejsca.
Inną, równie istotną cechą tej psychologii był jej intelektualizm. Przyjmowała, że tylko 
wyobrażenia są pierwotnymi elementami psychicznymi i że tylko one decydują o stanie 
świadomości, uczucia zaś i popędy są w niej zjawiskami wtórnymi, występującymi wtedy, gdy 
przebieg wyobrażeń został z takich czy innych przyczyn zatamowany.
Psychologia XIX w. w dalszym swym rozwoju nie zachowała poglądów Herbarta. 
Zwalczała je zwłaszcza za niedostateczne liczenie się z doświadczeniem, za mechanistyczne 
pojmowanie zjawisk, za traktowanie apercepcji jako czynnika równorzędnego z asocjacją, za 
intelektualistyczne niedocenianie uczuć i popędów. Ale zwalczając je nawiązywała wciąż do 
nich — i już przez to samo psychologia Herbarta odegrała rolę w historii.
4. ETYKA i ESTETYKA Herbarta były z kolei zastosowaniem jego psychologii. Były, tak jak 
ona, utrzymane w duchu determinizmu i intelektualizmu. Oryginalnością Herbarta było, że dwie 
te dyscypliny — etykę i estetykę — zespolił ze sobą. Zespolenia zaś dokonał na korzyść 
estetyki, której podporządkował etykę. Łączył je twierdząc, że stosunek nasz do dobra jest taki 
sam, co do piękna: jest to mianowicie stosunek bezpośredniego i bezinteresownego upodobania. 
Kant określał w ten sposób postawę estetyczną. Herbart zaś sądził, iż określenie jego w równej 
mierze stosuje się i do postawy moralnej.
Etykę Herbart rozumiał wąsko: jak wielu myślicieli XIX wieku ograniczał ją, by przez to 
poprawić jej pozycję naukową. Przy takim ograniczeniu zadanie etyki stało się istotnie podobne 
do zadania estetyki: miała tylko ustalać, co się podoba i co się nie podoba. Etyka stała się 
wyłącznie sprawą „smaku moralnego", jak estetyka sprawą smaku estetycznego.
38


Estetykę i tak samo włączoną do niej etykę cechował u Herbarta przede wszystkim 
formalizm. Odpowiadało to jego założeniom metafizycznym. Twierdził, że upodobanie 
znajdujemy tylko w stosunkach: piękno leży tylko w odpowiednich stosunkach barw i 
dźwięków; a podobnie też i moralność tkwi we właściwym stosunku człowieka do innych i do 
samego siebie.
5. PEDAGOGIKA, wedle programu Herbarta, opierała się na etyce (mającej wskazać cel 
wychowania) i psychologii (mającej wskazać środki wychowania). W rzeczywistości jednak 
więcej opierała^się na psychologii, z której w gruncie rzeczy brała również swe cele. Wśród 
celów tych jednym z głównych było dla Herbarta wytworzenie wielostronności zainteresowań; 
miała ona chronić wychowanka od skrajności, od jednostronnego oddania się jednym sprawom 
życia i zaniedbania innych.
Z orientacji psychologicznej wzięła pedagogika Herbarta pewne piętno subiektywności. Z 
psychologii wzięła też intelektualizm, tak bardzo ją różniący od innego wielkiego systemu 
pedagogicznego, mianowicie Rousseau. Wzięła też z psychologicznej teorii apercepcji 
przeświadczenie, że istotną dla wychowania rzeczą jest wytworzenie odpowiedniego 
przygotowania umysłowego, bo w zależności od niego formują się wyobrażenia, z których 
uczucia i popędy powstają już automatycznie.
ZESTAWIENIE. Na filozofię Herbarta składały się tedy: metafizyka realistyczna, 
pluralistyczna i deterministyczna; psychologia mechanistyczna, intelektualistyczna, po-
sługująca się pojęciem apercepcji; estetyka pojęta formalistycznie, a tak szeroko, że obejmo-
wała także etykę; i, wreszcie, intelektualistyczna pedagogika.
Filozofia ta powstała w Niemczech w tym samym czasie, co wielkie systemy idealistyczne. 
Gdy one się przeżyły po 1830 r. zajęła ich miejsce. Bardziej od nich odpowiadała wówczas 
duchowi wieku — jednakże i ona nie odpowiadała mu całkowicie, nie była na to dość 
empiryczna. Dalsze, bardziej radykalne prądy stulecia walczyły z nią i wreszcie ją pokonały.
Filozofia Herbarta była dla Europy środkowej poglądem rzeczowo i czasowo pośrednim 
między metafizyką początku stulecia a krytycyzmem i pozytywizmem. Gdy te wystąpiły w 
ostatniej tercji wieku, wówczas już idealiści nie odgrywali roli, natomiast odgrywali ją 
uczniowie Herbarta. I ataki nowego pokolenia były w znacznej części skierowane przeciw nim: 
mierzyły w teorii poznania w dogmatyczny realizm, w psychologii — w apercepcjonizm, w 
filozofii praktycznej — w formalizm.
SZKOŁA. Dzieje wykazały, że filozofia Herbarta posiadała do wytworzenia szkoły warunki 
lepsze niż niejedna filozofia bardziej oryginalna i wybitna. Z początku, w okresie panowania 
idealizmu, Herbart szedł przeciw głównemu prądowi i nie znajdował zwolenników. Ale mniej 
więcej od śmierci Hegla stosunki uległy zmianie. Szkoła jego zaczęła opanowywać uczelnie 
Rzeszy, a jeszcze więcej Austrii. Uzyskała tam uprzywilejowane stanowisko w szczególności 
dzięki dwóm swym członkom: F, Exnerowi, który od 1848 r. był austriackim ministrem 
oświaty, i H. Bonitzowi, znakomitemu historykowi filozofii, który był radcą w ministerstwie 
oświaty. Około połowy stulecia filozofia Herbarta była już w krajach niemieckich najbardziej 
rozpowszechnioną uniwersytecką filozofią. Uczniowie jego na ogół zarzucili jego doktrynę 
metafizyczną, natomiast rozwijali szczegółowe działy filozofii. Drobisch, profesor w Lipsku, 
stosował idee Herbarta do logiki,
39


Yolkmann, profesor w Pradze, do psychologii (1853), R. Zimmermann, profesor w Wiedniu, do estetyki 
(traktat jego z 1865 r. pozostał jako klasyczny wyraz estetycznego formalizmu); T. Waitz, profesor w 
Marburgu, stał się pionierem antropologii ludów pierwotnych (1859), a berlińscy profesorowie M. 
Lazarus i H. Steinthal pionierami etnologii i językoznawstwa porównawczego. Szczególniej zaś liczny był 
poczet pracowników z zakresu pedagogiki, którzy wyszli ze szkoły Herbarta.
Poza kraje używające języka niemieckiego wpływy Herbarta na ogół nie wyszły. Po roku zaś 1870 
zaczęły opadać i w nich. Najdłużej trzymały się w pedagogice, opanowawszy seminaria nauczycielskie 
Rzeszy i Austrii, ale i tam musiały ustąpić przed nieintelektua-listycznym duchem nowszych czasów, 
bliższych Rousseau i Pestalozziemu niż Herbartowi.
FEUERBACH I NATURALIZM
W Niemczech po 1830 r. również nastąpiła w filozofii przemiana. A zwiastunem nowych prądów był 
Feuerbach. Podobnie jak Comte i Mili, porzucił on w filozofii teorie transcendentne, metafizykę, idealizm 
i zainicjował kierunek minimalistyczny. Ale warunki w Niemczech były inne niż we Francji czy Anglii. I 
filozofia jego, podobna do ich filozofii w tym, czemu zaprzeczał, była różna w tym, co twierdził: poszła 
nie w kierunku pozytywizmu, lecz materializmu.
UKŁAD SIŁ W FILOZOFII NIEMIECKIEJ OKOŁO 1830 ROKU. Układ ten był prosty: panował 
idealizm, zwłaszcza w postaci paniogicznej i dialektycznej, jaką mu dał Hegel. Już romantyczny idealizm 
Schellinga był na drugim planie. Empiryzmu w Niemczech nie było; ale także kantyzm utracił teraz 
zwolenników: prawie wszyscy przeszli do obozu idealistów.
Przemiana zaczęła się w lewicy heglowskiej; z niej wyszedł Feuerbach. Gdy on pierwszy zerwał z 
idealistyczną metafizyką, inni poszli za nim i odwrót nastąpił w szybkim tempie.
ŻYCIE I PRACE. Ludwig Feuerbach (1804 - 1872) pochodził z rodziny, która wydała prawie 
jednocześnie trzech wybitnych ludzi: był synem słynnego prawnika i krewnym wielkiego malarza. 
Studiował najpierw teologię, prędko pod wpływem Hegla przeszedł do filozofii, jednakże do końca 
zagadnienia religijne stały dlań na bliskim planie. Z Heglem później zerwał — ale do końca zachował 
jednak pewne cechy myśli Heglowskiej. Radykalne w rzeczach filozofii, polityki i religii poglądy 
zamknęły mu karierę akademicką. Osiadł tedy na prowincji i tam pracował samotnie, początkowo 
niezależny materialnie, potem w ciężkich warunkach. Był realistą w filozofii, ale idealistą w życiu, 
bezinteresownym i odważnym.
Wśród wcześniejszych jego prac przeważały poświęcone historii filozofii, wśród późniejszych — 
filozofii religii. Historia filozofii odBacona do Spinozy (1833), monografie Leibniza (1837) i Bayle'a 
(1838) były najważniejsze wśród pierwszych, a wśród drugich: Das Wesen des Christentums, 1841, 
główna i najbardziej wpływowa z jego książek, oraz Grundsatze der Philosophie der Zukunft, 1843.— 
Swemu radykalizmowi, który mu zamknął karierę, zawdzięczał za to rozgłos. Zwłaszcza w okresie 
wrzenia rewolucyjnego po r. 1840 miał
40


rozległy wpływ na radykalną młodzież ówczesną, zresztą przez same tylko swe pisma, bo, mieszkając na 
prowincji, osobiście się z nią nie stykał.
POPRZEDNICY. Zaczął od Hegla, ale potem przeszedł od razu na stanowisko biegunowo przeciwne. 
Już w 1839 r. poddał heglizm krytyce. Zbliżył się zaś do materialistów, zwłaszcza do francuskich XVIII 
wieku; uległ też wpływom Spinozy. Wydostał się wówczas z zamkniętego kręgu niemieckiej filozofii. Tak 
tedy na przemianę, jakiej dokonał w niemieckiej filozofii, nie-niemieckie oddziałały wpływy.
POGLĄDY, l. OPOZYCJA PRZECIW IDEALISTYCZNEJ METAFIZYCE. Dla Hegla prawdziwym bytem były 
idee ogólne, Feuerbach zaś, otrząsnąwszy się z jego wpływu, wrócił do naturalnego poglądu, że bytem są 
jednostkowe rzeczy, a idee są tylko abstrakcjami. Dla Hegla myśl i byt, jeśli były zgodne, to dlatego, że 
byt stosuje się do myśli; dla Feuer-bacha, przeciwnie: dlatego, że myśl podlega prawom bytu. Dla Hegla 
miarą prawdy były pojęcia, a Feuerbach był przekonany, że tylko zjawiska mogą być miarą prawdy. Na 
całej tedy linii Feuerbach odszedł od idealizmu.
2. SENSUALIZM i MATERIALIZM. Przede wszystkim chciał zerwać ze spekulacjami pojęciowymi, 
cechującymi w XIX w. filozofię niemiecką. Powiedziano, że w nim „filozofia niemiecka zaprzeczyła 
samej sobie". Istotnie, przestał rozumieć filozofię i jej zadanie tak jak większość jego rodaków i w 
opozycji do nich mówił: „Filozofią moją jest, że nie mam żadnej filozofii".
Miał filozofię, ale inną: bardziej konkretną, empiryczną, realną. W duchu zaczynającej się epoki pisał: 
„Filozofia powinna znów połączyć się z przyrodoznawstwem, a ono z filozofią". Związek ten, oparty na 
wzajemnej potrzebie i wewnętrznej konieczności, „będzie trwalszy, szczęśliwszy i owocniejszy niż 
obecny nieprawy związek filozofii z teologią".
Filozofia jego była zupełnie prosta. W teorii poznania od racjonalizmu nawrócił nie tylko do 
empiryzmu, ale do sensualizmu. Tylko to, co zmysłowe, „jest jasne jak słońce. W zmysłowości leży 
tajemnica bezpośredniej wiedzy". W teorii zaś bytu od idealizmu przeszedł do naturalizmu. Było dlań 
aksjomatem, że istnieje jedynie przyroda, że wszystko, co istnieje, podlega tym samym prawom 
przyrodzonym. „Poza przyrodą i człowiekiem nie ma nic". „Wszelkie rozważanie, które chce wyjść poza 
granice przyrody i człowieka, jest bezwartościowe... Najgłębsze tajemnice ukrywają się w najprostszych 
przyrodzonych rzeczach. Powrót do przyrody to jedyny środek ratunku". Był nie tylko naturalistą, ale 
materialistą: był przekonany, że przyroda, stanowiąca jedyny byt, jest w osnowie swej materialna. Mówił: 
„Myśl z bytu, a nie byt z myśli". Od niego pochodzi znane powiedzenie, mające jaskrawo wyrazić 
materialność wszystkiego, nawet człowieka: „Człowiek jest tym, co je" (der Mensch ist, was er isst).
Poglądy jego — sensualizm i materializm — nie były oczywiście w filozofii nowością. Ale były 
niespodziewane w Niemczech XIX wieku, były przeciwieństwem tych, które tam wówczas panowały. 
Przejście było gwałtowne, wystąpienie z takimi poglądami jak Feuerbacha wymagało niezależności 
umysłu i odwagi. W szczegółach były one jednak jeszcze mało zdecydowane i przemyślane. Marks i 
Engels zawdzięczali mu wiele i przyznawali to, ale nie całkowicie się z nim solidaryzowali, nie uważali go 
za konsekwentnego materialistę.
3. ANTROPOLOGIZM. Na pierwszym miejscu w jego filozofii był człowiek: uważał go za
41


właściwy jej przedmiot, a antropologię za uniwersalną naukę. „Bóg był moją pierwszą myślą, 
rozum drugą, a trzecią i ostatnią człowiek". Tzn. od ńlozofii najpierw teologicznej, a potem 
Heglowskiej przeszedł do antropologicznej.
Człowieka jednak bynajmniej nie przeciwstawiał przyrodzie: widział w nim, jak we 
wszystkim, co istnieje, twór przyrody. „Nowa filozofia czyni człowieka, a zarazem przyrodę 
jako jego podstawę, jedynym uniwersalnym i wyższym przedmiotem filozofii". , 
Antropologizm" Feuerbacha był postacią naturalizmu.
Miał człowieka za twór przyrody, nic więcej; ale jednak za najdoskonalszy z jej tworów. 
Dlatego był on dlań zarazem ideałem: nowym ideałem w miejsce dawnych ideałów 
nadprzyrodzonych. W filozofii jego dokonał się proces podobny jak w filozofii Comte'a.
4. NATURALISTYCZNA ETYKA. Naturalistyczne założenia Feuerbacha ujawniły się również w 
jego etyce. Skoro nie ma nic poza przyrodą, to nie ma nic ponad nią. Nie ma większego od niej 
dobra i jej należy się najwyższa cześć. „Święty jest nam chleb i wino, i woda". A przede 
wszystkim człowiek jako najdoskonalszy twór przyrody. „Człowiek człowiekowi bogiem". I 
słuszne są w człowieku wszystkie popędy, jakie wszczepiła weń przyroda. „Idź bez wahania za 
swoimi skłonnościami i pożądaniami, ale za wszystkimi: wtedy nie będziesz ofiarą jednego z 
nich".
Etyka taka musiała być doczesna. Idee wieczności i nieśmiertelności Feuerbach zwalczał 
także z moralnego punktu widzenia: sądził, że zaczynamy żyć prawdziwym życiem wtedy 
dopiero, gdy zdamy sobie sprawę, iż śmierć jest rzeczywistością; bo wtedy myśl nasza i 
działanie skupiają się na tym, co realne, nie rozpraszają się w zaświatach. „Myśl o przyszłości 
historycznej posiada nieskończenie większą zdolność pobudzenia człowieka do wielkich 
czynów niż marzenie o wieczności teologicznej".
Jednakże właśnie w etyce była dla Feuerbacha granica materializmu. Sądził, że materializm 
uczy, co jest, ale nie — co być powinno; z tego, jaka jest przyroda, nie wynika, jak należy żyć. 
Pisał: „Materializm jest dla mnie podstawą gmachu wiedzy ludzkiej, lecz ...nie jest samym 
gmachem. Oglądając się wstecz, zgadzam się całkowicie z materialistami, lecz nie zgadzam się 
z nimi idąc naprzód".
5. NATURALISTYCZNA TEORIA RELIGII. Feuerbach całe życie myślał o religii. Dla niego, 
który był przekonany, że nie ma nic nadprzyrodzonego, mogła ona być jedynie rzeczą ludzką. 
Nie człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga, lecz odwrotnie:
Bóg przez człowieka na jego własny obraz i podobieństwo. (Powiedział to już niegdyś 
Ksenofanes). Są to nawet zupełnie proste potrzeby, które wiodą człowieka do religii:
„Czym człowiek sam nie jest, a pragnąłby być, to wyobraża sobie jako urzeczywistnione w 
swych bogach: bogowie są pragnieniami ludzkimi, wyobrażonymi, jak gdyby były 
urzeczywistnione, i przekształconymi w realne istoty". Bez pragnień ludzkich nie byłoby 
bogów, i tacy są bogowie człowieka, jakie są jego pragnienia. W religii znajdują zaspokojenie 
zwłaszcza młodzieńcze potrzeby, i dlatego ma ona znaczenie w młodzieńczym okresie 
ludzkości; potem zastępują ją wykształcenie i kultura, realizujące późniejsze marzenia ludzkie.
Niemniej Feuerbach sądził, że potrzeby wiodące do religii są wieczne — a przeto i religia 
jest wieczna. Sądził też, że rola jej jest doniosła: wielkie ery w dziejach ludzkości różnią się 
przede wszystkim stosunkiem swym do religii. Nowa era powstaje, gdy stosunek ludzi do 
religii uległ zmianie. Zachował też Feuerbach przekonanie o wzniosłości religih mówił o sobie, 
że, sprowadzając teologię do antropologii, raczej podniósł antropologię do teologii.
42


DZIAŁANIE. Plon filozoficzny Feuerbacha nie był bogaty. Swą energię umysłową zużył na 
zawracanie z drogi poprzedników. Naturaliści innych krajów, Francji i Anglii, już wcześniej doszli do tych 
wyników, co on. Ale dla swego kraju był pionierem; i to nie tylko na polu teorii, ale także polityki; podczas 
gdy doktryny idealistyczne Niemców kończyły na nacjonalistycznym totalizmie i na kulcie państwa 
pruskiego, to jego doktryna prowadziła do humanitaryzmu. Wszystko, co odtąd było w Niemczech 
opozycją przeciwko idealizmowi i absolutyzmowi, co było naturalizmem, materializmem, pozytywizmem, 
humanitaryzmem, było bezpośrednio lub pośrednio związane z Feuerbachem.
MATERIALIZM PRZYRODNIKÓW. Materializm Feuerbacha znalazł zwolenników na lewicy 
heglowskiej. A oprócz tych materialistów o zainteresowaniach humanistycznych wystąpiła za jego życia 
inna jeszcze grupa materialistów, rekrutująca się z przyrodników. Mieli oni z natury rzeczy inne podejście 
do zagadnień niż Feuerbach, z wykształcenia humanista, teolog, filozof. A przyrodnicy zaczęli w życiu 
umysłowym Niemiec odgrywać znaczną rolę, gdy po okresie spekulacji filozoficznych nadszedł okres 
intensywnych badań i odkryć przyrodniczych. Wśród nich zdecydowanymi materialistami byli J. 
Moleschott, K. Vogt, L. Buchner. W jaskrawych formułach twierdzili, że zjawiska psychiczne są od 
fizycznych pochodne, że „nie ma myśli bez fosforu i że, z grubsza się wyrażając, myśli są w takim samym 
stosunku do mózgu, jak żółć do wątroby, a mocz do nerek". Wystąpili ze swymi poglądami zaraz po 1850 
roku: Kreislauf des Lebens Mo-leschotta ukazał się w 1852 r,, Kraft und Stoff Biichnera w 1854 r., w tym 
samym roku Vogt bronił materialistycznego stanowiska na zjeździe przyrodników w Getyndze.
Inna natomiast część ówczesnych przyrodników była materializmowi przeciwna: fizjolog Wagner 
zwalczał Vogta, a z Moleschottem walczył chemik Liebig. Prąd materialis-tyczny był nie tylko 
oddźwiękiem rozkwitu przyrodoznawstwa, ale też reakcją przeciw filozofii idealistycznej, objawem 
zniechęcenia do niej i przerzucenia się na przeciwległy brzeg. Te kraje, które w XIX w. nie miały 
idealizmu, nie miały również materializmu. Moleschott, Vogt czy Buchner nie przyczynili się do rozwoju 
materializmu, przeciwnie, powierzchownym jego ujęciem przyczynili się do tego, że szybko przyszła 
przeciw niemu reakcja.
DALSZY ROZWÓJ. Rola historyczna Feuerbacha polegała przede wszystkim na tym, że do niego 
nawiązali Marks i Engels, że stanowił ogniwo pomiędzy Heglem a nimi. W pewnym momencie, jak pisał 
Engels, „byliśmy wszyscy nad nim w zachwycie i na jakiś czas staliśmy się feuerbachistami". Ale poszli 
dalej. Zarzucali Feuerbachowi, że zerwawszy z heglizmem, zerwał nawet i z tym, co w nim było cenne, 
mianowicie z dialektyką. Zarzucali mu, że, po pierwsze, materializm jego był staroświecki, 
mechanistyczny, i że, po drugie, nie wyciągnął z materializmu konsekwencyj dla zagadnień społecznych, 
że jego pojmowanie społeczeństwa, historii, moralności nie było w gruncie rzeczy uzgodnione z 
materializmem. Nie uwzględniając dialektyki, nie uwzględniał czynnika historycznego i przez to operował 
abstrakcjami i schematami. Zdawało mu się, iż człowieka rozumie realnie, tymczasem rozumiał go 
abstrakcyjnie, bo tylko biologicznie, a nie społecznie, nie liczył się z otoczeniem, które jest zmienne; 
wytworzył fikcyjnego, „ogólnego" człowieka. Skutek tego w etyce, jak pisał Engels, był taki: „Była 
przeznaczona dla wszystkich czasów, wszystkich narodów, wszystkich warunków i właśnie dlatego nie 
miała zastoso-
43


wania nigdy i nigdzie". A podobnie było też z rozumieniem przez Feuerbacha religi1 „Kult człowieka 
abstrakcyjnego stanowiący jądro nowej religii Feuerbacha" — pisał dalej Engels — „musiał być 
zastąpiony przez naukę o ludziach rzeczywistych i ich rozwoju historycznym". To — począwszy od 1845 
r. — zrobili Marks i Engels.
MARKS, ENGELS I MATERIALIZM DIALEKTYCZNY
Od filozofii Feuerbacha nieporównanie samodzielniejszym i ważniejszym dziełem tej epoki był 
materializm dialektyczny. Twórcami jego byli Marks i Engels i od nazwiska pierwszego z nich bywa też 
nazywany marksizmem. Był formą reakcji przeciwko panowaniu metafizyki idealizmu i wyrazem nowych 
czasów, podobnie jak pozytywizm we Francji i empiryzm w Anglii. Ale sięgał jeszcze dalej od nich, był 
nie tylko poglądem na świat, lecz zarazem podłożem społecznego ruchu rewolucyjnego: socjalizmu i 
komunizmu.
STOSUNEK. DO HEGLIZMU. Materializm dialektyczny bywa nieraz przedstawiany jako proste 
połączenie dialektyki z materializmem, Hegla z Feuerbachem: mówi się, że od Hegla wziął dialektykę, a 
od Feuerbacha materializm. Jednak interpretacja taka nie jest trafna; materializm dialektyczny był czymś 
więcej niż połączeniem dawnych poglądów, korzystał z nich, ale ujmował je po swojemu; jego dialektyka 
była różna od Heglowskiej, a jego materializm od Feuerbachowskiego. Prawdą jest, że przez jakiś czas 
Marks i Engels byli entuzjastami Feuerbacha, ale później odeszli od jego połowicznego stanowiska, nawet 
w rozumieniu przyrody, a tym bardziej historii. Prawdą jest też, że byli pod wpływem Hegla, ale prędko 
zerwali z jego idealizmem.
Stosunek Marksa i Engelsa do Hegla jest złożony. Po pierwsze, zaczęli istotnie od heglizmu, wyrośli 
w jego atmosferze, posługiwali się wieloma jego pojęciami. Ale, po drugie, stanowisko jego zmienili 
radykalnie, a nawet wręcz je odwrócili: Hegel był idealistą, oni materialistami. Nie jest nawet tak, jak się 
częstokroć mówi: że zmienili poglądy jego w połowie, bo zerwali z jego idealizmem, a zachowali jego 
dialektykę. Ich dialektyka jest bowiem różna od Heglowskiej: zachowali nazwę, ale nazwa ta oznacza u 
nich co innego, prawo rozwijania się materii, a nie idej. „Moja metoda dialektyczna" — pisał Marks w 
posłowiu do II wydania Kapitału w 1873 r.—„jest nie tylko w założeniu różna od Heglowskiej, lecz jest 
jej wprost przeciwna". Widział, że jego dialektyka jest wytworem innych już warunków społecznych: 
Heglowska, choć do niej nawiązał prąd rewolucyjny, była sama wyrazem reakcji. Jednakże, po trzecie, 
mimo te zasadnicze różnice, Marks wysoko cenił Hegla, a błędy jego uważał bądź co bądź za błędy 
wielkiego umysłu. Miał go nawet za jedyny wielki umysł epoki, jedyny, z którym warto dyskutować. I gdy 
w latach siedemdziesiątych heglizm pojawił się w Anglii i zaczął wypierać z niej empiryzm, Marks miał to 
za zjawisko dodatnie. A Engels pisał: „Mimo swe braki system Heglowski ogarnął nieporównanie szerszą 
dziedzinę niż jakikolwiek inny system wcześniejszy i rozwinął takie bogactwo myśli, jakie dziś jeszcze 
wprawia w zdumienie".
INNI POPRZEDNICY. Wiele różnych motywów - filozoficznych, naukowych, socjalnych — zbiegło 
się w teorii Marksa i Engelsa. Lenin napisał o tym: „Nauka Marksa
44


jest prawowitym spadkobiercą tego najlepszego, co stworzyła ludzkość XIX wieku w postaci 
filozofii niemieckiej, angielskiej ekonomii politycznej i socjalizmu francuskiego".
W materializmie dialektycznym połączyły się dwie wielkie linie rozwojowe, które dotąd 
przebiegały od siebie niezależnie. Jedną z nich była linia materializmu: szła od angielskiego 
myśliciela Hobbesa w XVII w., poprzez francuskich materialistów XVIII w., La Mettrie'ego i 
Diderota, do Niemca Feuerbacha w XIX wieku. Ale linia ta u Marksa i Engelsa uległa 
gwałtownemu odchyleniu: bo dotąd materializm był przeważnie rozumiany mechanistycznie; 
taki charakter nadał mu Hobbes, a wzmocnił La Mettrie. Materializm zaś dialektyczny był 
właśnie antymechanistyczny; jeśli miał w tym poprzedników, to tylko w niektórych 
myślicielach XVIII w., głównie w Diderocie, i — sięgając znacznie dalej — w starożytnych 
hilozoistach i stoikach.
Drugą zaś linią wiodącą do Marksa i Engelsa była linia rozwojowa socjalizmu. Idee 
socjalistyczne rozpowszechniły się już w XVIII wieku, zwłaszcza we Francji, ale pierwotnie 
miały charakter utopijny i były związane z idealistycznym poglądem na świat. U Saint-Simona 
otrzymały inne filozoficzne podłoże, mianowicie pozytywistyczne. Marks zaś i Engels dokonali 
w teorii socjalizmu największego przewrotu: przeszli od socjalizmu utopijnego do naukowego, 
od uzasadnionego idealistycznie do uzasadnionego materia-listycznie.
POCZĄTEK. Do filozofii swej doszli wcześnie. Już w 1844 r., gdy Engels odwiedził 
Marksa w Paryżu, sformułowali wspólnie swe tezy. Już wtedy wyszli nie tylko poza Hegla, ale 
i poza Feuerbacha.
ŻYCIORYSY. Kari Marks (1818 - 1883) urodził się w Trewirze w rodzinie niemieckiej 
pochodzenia żydowskiego. Studiował prawo i filozofię. Pociągała go droga naukowa, ale 
zapowiadające się na niej trudności spowodowały, że poświęcił się początkowo dziennikarstwu. 
Przez czas jakiś był redaktorem „Gazety Reńskiej" w Kolonii. Musiał jednak opuścić Niemcy i 
osiadł w 1843 r. w Paryżu; przebywał tam, dopóki na żądanie Prus i stamtąd nie został 
wydalony. W Paryżu zetknął się z francuskimi socjalistami. Przede wszystkim zaś w tym czasie 
zbliżyli się do siebie z Engelsem.
Friedrich Engels (1820 - 1895) urodził się w Barmen w rodzinie niemieckich fabrykantów. 
Za młodu brał udział w ruchu literacko-politycznym „Młode Niemcy" i, jak Marks, ciążył do 
lewego skrzydła heglizmu. W 1842 r. pracował w fabryce ojca swego w Manchesterze, a to, co 
tam zaobserwował, ogłosił w 1845 r. w książce Położenie klasy robotniczej w Anglii. 
Poznawszy się z Marksem, związał na zawsze losy swoje z jego losami. W 1844 r. odwiedził 
go w Paryżu i wtedy ustalili wytyczne wspólnych poglądów filozoficznych i politycznych.
W 1845 r. wrócili obaj do Niemiec. Pisali wtedy razem książki i razem działali politycznie. 
Główną ich sprawą było wówczas stworzenie partii komunistycznej, która by wcieliła w życie 
ich hasła. Rok 1848, rok rewolucji, zastał ich w Niemczech. Engels brał czynny udział w 
walkach. W okresie reakcji, która nastąpiła po rewolucji, musieli opuścić swój kraj, poszli na 
emigrację do Anglii. Marks osiadł w Londynie, gdzie pozostał do śmierci, pisząc i kierując 
stamtąd akcją polityczną. Engels zaś wrócił do fabryki w Manchesterze i pracował w niej, aby 
zapewnić egzystencję sobie i Marksowi. W Londynie
45


osiadł i on od 1870 r. Przeżył o lat kilkanaście Marksa: od jego śmierci pracował naukowo i 
organizacyjnie za dwóch.
WSPÓŁPRACA. Przez lat 40 stanowili zespół wyjątkowo zharmonizowany; jest to 
zjawisko bez precedensu, by teoria filozoficzna była dziełem nierozerwalnym dwóch ludzi. 
Uzupełniali się wzajemnie: gdy Marks przygotowywał Kapitał i robił studia ekonomiczne, 
Engels prowadził studia przyrodnicze.
Engels, który przeżył Marksa, przypisywał zmarłemu towarzyszowi pracy główną zasługę w 
wytworzeniu ich wspólnej teorii, siebie usuwał w cień. I dla teorii tej ustaliła się nazwa 
„marksizmu" oraz przekonanie, iż jest zasadniczo dziełem Marksa. Ostatnio wszakże zostało 
ustalone — przede wszystkim przez Lenina — że Engels miał w niej znaczny udział, większy, 
niż sam przyznawał. I to właśnie w części ogólnofilozoficznej.
PISMA. Kapitał (t. I 1869, t. II wyd. przez Engelsa 1885, t. III 1894), fundamentalne dzieło 
ekonomiczne, podstawa socjalizmu, był dziełem wyłącznym Marksa.
Natomiast Engels był autorem prac o charakterze filozoficznym: Anty-Diihring, 1878;
Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, 1888.
Wczesne prace, które sformułowały ich pogląd na świat, były wspólnym ich dziełem. 
Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki, wyszła w 1845, Ideologia niemiecka, napisana 
1845/6, oraz Manifest komunistyczny, 1848.
POGLĄDY, l. DWA OBOZY. „Naczelnym zagadnieniem całej filozofii jest zagadnienie 
stosunku myśli do bytu, ducha do przyrody. Stosownie do odpowiedzi na to pytanie 
filozofowie podzielili się na dwa wielkie obozy. Ci, którzy twierdzili, że duch istniał pierwej 
niż przyroda, utworzyli obóz idealistyczny. Inni zaś, którzy za pierwotną uważali przyrodę, 
należą do różnych szkół materialistycznych". Tak pisał Engels. Wraz z Marksem pomijali 
umyślnie inne różnice zdań występujące w filozofii, aby położyć nacisk na najważniejszą. 
Podczas gdy wiek XIX na ogół rozwijał, różnicował i komplikował problematykę filozoficzną, 
oni usiłowali ją uprościć i liczyli się z tym tylko, co najbardziej istotne.
Owe dwa odróżnione przez nich wielkie obozy występowały w filozofii od wieków i na 
przemian brały jeden nad drugim górę. W okresie poprzedzającym wystąpienie Marksa i 
Engelsa panował idealizm, a w Niemczech panował nawet niepodzielnie. Dopiero lewica 
heglowska i Feuerbach zaczęli odwrót. Marks zaś i Engels znaleźli się już całkowicie w 
przeciwnym obozie: byli zdecydowanymi przeciwnikami idealizmu, a zwolennikami 
materializmu.
2. REALISTYCZNA TEORIA POZNANIA. Te dwa wielkie obozy różnią się między sobą 
podwójnie, ontologicznie i epistemologicznie: mają zasadniczo różne teorie bytu, ale zakładają 
także różne teorie poznania.
Zasadnicza teza materializmu, jego teoria bytu brzmi: świat jest w całości materialny. Albo, 
mówiąc nieco inaczej: jedyną pierwotną i samoistną postacią bytu jest materia, nie zaś duch. 
Materializm Marksowski nie zaprzeczał, że istnieje duch, ale twierdził, że istnieje tylko w 
związku z ciałem, że jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od 
materii niezależnym. Zwalczał nie tylko pogląd Platona, czy Leibniza, że jedynie duch jest 
bytem pierwotnym i samoistnym, ale także pogląd Karte-zjusza, że duch Jest równie pierwotny 
i samoistny, jak materia. Te zwalczane przez się
46


poglądy nazywał idealizmem, choć znane są w historii filozofii raczej pod nazwą spi-
rytualizmu i antyteza zwykle brzmi: materializm a spirytualizm.
Ale materializm implikuje też teorię poznania, tezę epistemologiczną. Dwojako bowiem 
można rozumieć przedmioty materialne: albo są wytworami naszego umysłu, albo istnieją odeń 
niezależnie. Albo powiada się jak Berkeley: istnieć to nie znaczy nic innego, jak tylko być 
postrzeganym. Albo powiada się: istnieć znaczy właśnie coś więcej niż być postrzeganym, 
samo postrzeżenie wskazuje na byt, który jest od postrzeżenia różny i który je wywołał. 
Pierwsze stanowisko zwykło się nazywać idealizmem (epistemo-logicznym albo 
subiektywnym), drugie — realizmem. Otóż Marks i Engels głosili realizm przeciw 
idealizmowi. Tak samo jak stali za materializmem przeciw spirytualizmowi. l tę podwójną 
antytezę łączyli w haśle: materializm przeciw idealizmowi.
Teza realizmu brzmi: materialny, zmysłowo postrzegalny świat jest rzeczywistym światem, a 
nie tylko naszym wyobrażeniem. Tezę tę materializm radykalizuje: „Materialny, zmysłowo 
postrzegalny świat, do którego sami należymy, jest jedynym rzeczywistym światem". Świat 
duchowy jest w stosunku do niego pochodny, zależny, jest jego wytworem. „Materia nie jest 
wytworem ducha, lecz duch jest najwyższym wytworem materii". Realizm może być 
umiarkowany lub radykalny. Umiarkowany powiada: przedmioty materialne istnieją 
niezależnie od naszych postrzeżeń, ale — nie są nam w pełni dostępne;
postrzegamy je, ale nie wiemy, czy postrzeżenia nasze są do przedmiotów podobne. Inaczej 
sądzili Marks i Engels; ich realizm był radykalny. Według nich, rzeczy materialne, choć istnieją 
od postrzeżeń niezależnie, są postrzeżeniom dostępne. Wiemy nie tylko, że są, ale także, jakie 
są. Wiedza nasza o świecie materialnym, oparta na doświadczeniu i sprawdzona przez praktykę 
życiową, jest całkowicie wiarygodna i obiektywna.
Realistyczny pogląd jest naturalnym poglądem człowieka. Natomiast filozofia wielokrotnie 
odeń odbiegała. Marks i Engels byli wszakże po stronie naturalnego poglądu, a nie 
wyłamujących się spod niego filozofów. „Przekonującym obaleniem dziwolągów 
filozoficznych jest praktyka, mianowicie doświadczenie i przemysł". W szczególności 
przemysł: jest to bowiem najlepszym dowodem realności jakiejś rzeczy, że ją sami umiemy 
wytworzyć i kazać jej służyć naszym celom. Taki był oryginalny sposób argumentowania 
Marksa i Engelsa, a zarazem jedyny, jaki mieli za trafny: teorię poznania nie odwołującą się do 
praktyki uważali za nieporozumienie i bałamuctwo.
3. MATERIALIZM NIEMECHANISTYCZNY. Odrębność i nowość poglądów Marksa i Engelsa nie 
leżała w materializmie — materialistów było dość i przed nimi — lecz w swoistym rozumieniu 
materializmu. Dawniejsi materialiści zwykli byli rozumieć swą filozofię mecha-nistycznie. 
Wychodzili z badań fizykalnych nad przedmiotami nieorganicznymi, nad materią martwą i ją 
uważali za właściwą postać materii. Toteż filozofia mechanistyczna sprzęgła się z 
materialistyczną: rozpowszechnił się pogląd, że tam jest tylko materia, gdzie jest mechanizm, i 
gdyby stwierdzone zostały zjawiska niemechaniczne, to trzeba by przyjąć, że są objawem 
ducha, bo na pewno nie są objawem materii.
Przeciw temu rozumieniu materii wystąpili Marks i Engels: dla nich mechanizm był tylko 
jedną z postaci materii, a materia posiada postaci wiele. Wszystko, co realne, jest jej postacią. 
Zarówno to, co mechaniczne, jak i to, co niemechaniczne. Postacią materii jest życie. Postacią 
jej jest także świadomość, życie psychiczne: nie jest mechanizmem, a mimo to jest tworem 
materii tak samo jak mechanizm. Wszystkie ,nauki badają ruch materii, nie tylko mechanika. A 
bez mała każda bada inny jej ruch: dźwięk, będący przed-
47


miotem badań akustyki, jest również ruchem, ale ruchem innym niż mechaniczny, a tak samo ciepło 
badane przez termodynamikę, elektryczność, procesy chemiczne, biologiczne, psychiczne, społeczne. Póki 
się utożsamia materię z mechanizmem, materializm jest teorią wąską i paradoksalną. Natomiast w tym 
nowym ujęciu mieści całą różnorodność zjawisk, całe bogactwo świata. Nowy materializm nie potrzebuje 
zaprzeczać temu wszystkiemu, czemu zaprzeczał materializm mechanistyczny; przyznaje, że cała 
różnorodność zjawisk jest realna, a twierdzi tylko, że cała jest związana z materią.
4. MATERIALIZM DIALEKTYCZNY. Materializm swój Marks i Engels nazywali „dialektycznym". Co 
przez to rozumieli, wymaga wyjaśnienia, używali bowiem tego wyrazu w innym znaczeniu, niż to dotąd 
było w zwyczaju. Mianowicie „dialektyką" nazywano dotąd metodę myślenia, którą posługiwali się 
Grecy, a którą odnowił Hegel; zarówno u Greków, jak u Hegla była to metoda wyłącznie umysłowa, 
polegająca na snuciu myśli bez odwoływania się do doświadczenia. I zarówno u Platona, jak u Hegla 
związana była z filozofią idealistyczną. Marks i Engels przejęli nazwę „dialektyki", ale pojęli ją tak dalece 
inaczej, że ich dialektyką stała się bez mała przeciwieństwem tego, co dotąd tak nazywano. Dotąd była 
własnością myśli, teraz zaś — materialnej przyrody; dotąd była metodą niezależną od doświadczenia, 
teraz stała się właśnie wyrazem doświadczenia; dotąd była związana z idealizmem, teraz zaś z 
materializmem. A jednak przejęcie tej nazwy przez Marksa i Engelsa nie było bynajmniej przypadkowe; 
rzecz w tym, iż za podstawową cechę przyrody uznali tę cechę, którą dawniej zaobserwowano na myślach 
i której wyrazem była metoda dialektyczna: iż jest w nieustannym ruchu, iż ciągle się rozwija. Przez 
„dialektyczny" materializm rozumieli pogląd, że istnieje jedynie materia, ale materia nieustannie się 
rozwijająca, przyjmująca coraz nowe postacie.
Dokładniej mówiąc, dialektyczne pojmowanie przyrody przypisywało jej aż cztery właściwości: l) 
przyroda składa się z rzeczy ze sobą spojonych, wzajem się warunkujących i przeto względnych; 2) jest w 
ciągłym ruchu, przemianie, rozwoju; 3) rozwijając się wytwarza nowe jakości; a 4) motorem rozwoju jest 
walka wewnętrznych przeciwieństw.
Podobny pogląd mieli już dawniej niektórzy myśliciele, przede wszystkim w starożytności Heraklit. 
Ale bodaj większość filozofów doszukiwała się w świecie jedności i tożsamości i skutkiem tego miała 
inny nań pogląd. W szczególności metafizycy zwykli byli konstruować byt jednolity, niezmienny, nie 
podlegający rozwojowi, absolutny. Dialektyczna zaś filozofia Marksa i Engelsa odwołując się do 
doświadczenia twierdziła, iż nie ma innego bytu jak tylko rozwijający się, zmienny i zależny. Więc też 
przeciwstawiali d i a-1 e k t y k ę — metafizyce. Bo metafizyka to filozofia absolutu, a dialektyką — 
filozofia zmienności bytu. I dla filozofii Marksowskiej nic nie było bardziej charakterystyczne jak to 
przeciwstawienie. Jeszcze u Hegla dialektyką była metodą konstruowania idealistycznej metafizyki, teraz 
zaś stała się przeciwieństwem zarówno idealizmu, jak metafizyki.
5. CZŁOWIEK KONKRETNY. Hasłem filozofii Marksa i Engelsa było: trzymać się doświadczenia; 
przedstawiać rzeczy w ich konkretnych własnościach. W szczególności człowieka chcieli rozumieć 
konkretnie, nie w oderwaniu. Tymczasem stwierdzali, że filozofowie operują tu właśnie abstrakcjami. Nie 
tylko idealista Hegel, ale także naturalista Feuerbach. Nie tylko filozofia, ale nawet nauki szczegółowe: 
człowiek taki, jakim go przedstawia biologia, jest abstrakcją, nie uwzględnia ona bowiem czynników 
społecznych; wytwarza fikcyjnego człowieka o stałych własnościach, niezależnego od czasu i miejsca, 
tymczasem
48


 
A. COMTE


 
J. S. MILL


 
J. F. HERBART


 
L. FEUERBACH


 
K. MARKS


 
F. ENGELS


 
T. CARLYLE


 
J. H. NEWMAN


właśnie zależnie od czasu i miejsca ludzie mają różne własności. Konkretne ich własności zależne 
są od warunków społecznych, w jakich żyją, od szczebla rozwoju, na jakim się znajdują, od 
otoczenia, które na nich wpływa. Zależnie od warunków społecznych, od stadium rozwoju, od 
otoczenia, człowiek jest taki albo inny. Przeto tylko w świetle socjologii i historii można go 
poznać konkretnie.
6. MATERIALIZM HISTORYCZNY. Materializm dialektyczny nie ograniczał się do zjawisk 
przyrody, obejmował także zjawiska społeczne. To była jedna z jego odrębności, tym wybiegał 
poza dotychczasowy materializm. Marks wywodził, że nie tylko przyroda, ale i dzieje ludzkie 
mają osnowę materialną, podlegającą prawom koniecznym. Jeśli może wydawać się inaczej, to 
tylko temu, kto rozważa w oderwaniu dzieje poszczególnych ludzi. Ale należy je rozważać w 
zespole społecznym, nikt bowiem nie żyje sam, wszyscy żyją społecznie. A żyjąc społecznie, 
wchodzą w konieczne i niezależne od ich woli stosunki.
Pogląd ten otrzymał nazwę materializmu historycznego. „Historycznego", bo dotyczył 
stosunków ludzkich i ich historycznego rozwoju, a „materializmu" — bo stosunki te tłumaczył 
materialistycznie. Był zastosowaniem materializmu dialektycznego do stosunków społecznych, 
ale zastosowaniem bardzo samodzielnym. Marks odkrył — mówiąc słowami Engelsa — „ukryty 
dotychczas pod ideologicznymi nawarstwieniami prosty fakt, że ludzie muszą przede wszystkim 
jeść, pić, mieć mieszkanie i odzież, zanim będą mogli się zajmować polityką, nauką, sztuką, 
religią itd.".
W przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej Marks pisał: „Całokształt 
stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, nad którą się 
wznosi nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają pewne formy świadomości 
społecznej. Sposób produkcji życia materialnego warunkuje proces społeczny, polityczny i 
duchowy w ogóle; nie świadomość ludzi stanowi o ich bycie, lecz, odwrotnie, ich byt społeczny 
stanowi o ich świadomości".
To znaczy, że, po pierwsze, wśród czynników życia ludzkiego pierwsze miejsce zajmują 
czynniki społeczne. Jednostki, chcąc czy nie chcąc, muszą się im podporządkować. Po wtóre zaś, 
wśród czynników społecznych pierwsze miejsce zajmują czynniki materialne, a wśród 
materialnych gospodarcze. One decydują o formach życia duchowego. Wyklucza to 
subiektywistyczny, idealistyczny pogląd na proces historii. Subiektywna świadomość gra 
niewątpliwie swą rolę, ale sama jest uwarunkowana obiektywnie, gospodarczo.
7. NADBUDOWA IDEOLOGICZNA. Dokładniej mówiąc: czynnikiem decydującym o całym 
rozwoju i ustroju społecznym, o całej kulturze jest sposób zdobywania środków do życia, czyli 
sposób produkcji dóbr materialnych. O sposobie tym stanowią siły wytwórcze, czyli ludzie i ich 
narzędzia pracy, ale także stosunki produkcji, czyli stosunki społeczne, w jakich produkcja się 
odbywa. Bo produkcja ma zawsze społeczny charakter, ludzie produkują wspólnie, a stosunki, 
jakie ich przy produkcji łączą, mogą być różne: może to być stosunek zarówno współpracy, jak i 
wyzysku jednych przez drugich.
Historia zna pięć zasadniczych typów stosunków produkcji: typ gminy pierwotnej, typ 
niewolniczy, feudalny, kapitalistyczny i socjalistyczny. Nie są one wieczne, bo produkcja 
znajduje się zawsze w stanie rozwoju. A przeobrażenia jej mają daleko sięgające konsekwencje: 
nie ograniczają się do sfery gospodarczej, lecz wywołują nieuchronnie zmianę sposobu życia, 
myślenia, odczuwania, zmianę całego ustroju społecznego, ideologii, poglądów politycznych, 
instytucji kulturalnych. „Jaki jest sposób produkcji w społeczeństwie, takie jest również w 
zasadzie samo społeczeństwo, jego idee i teorie, poglądy
4 — Historia filozofii t. III                                                                               49


polityczne i instytucje polityczne. Prościej mówiąc: jaki jest tryb życia ludzi, taki jest też 
sposób ich myślenia". Stosunki gospodarcze wpływają na wyobrażenia, sądy, idee, wytwarzają 
formy prawne, polityczne, a także religijne, artystyczne, filozoficzne. Formy te są, jak mówił 
Marks, „nadbudową ideologiczną" na podłożu gospodarczym. Podłoże ich—wbrew wszystkim 
idealistom—jest zawsze materialne. Każda epoka ma takie prawo, taką filozofię, taką 
moralność, jaki ma ustrój gospodarczy. W tym ustroju, a nie w ideach ogólnych leży klucz do 
rozumienia społeczeństwa i jego dziejów. Idee raz uformowane działają potem same dalej, 
działają nawet z powrotem na podłoże gospodarcze, ale jest to już zjawisko wtórne.
Zmiany w produkcji zaczynają się zawsze od zmiany sił wytwórczych. Zależnie od nich 
zmieniają się z kolei stosunki produkcji. Jeśli nie nadążają za rozwojem tamtych, to system 
produkcji zaczyna szwankować, zaczynają się kryzysy gospodarcze, a za nimi idą w konieczny 
sposób przewroty społeczne. W nich wyładowują się konflikty między siłami gospodarczymi a 
nie nadążającymi za nimi stosunkami. Jeden z takich konfliktów Marks rozpoznał w swojej 
epoce: oto kapitalizm, skupiając robotników w fabrykach, nadaje produkcji charakter społeczny 
i podważa przez to swą własną podstawę, bo społeczna produkcja wymaga społecznej 
własności środków produkcji. Musi przeto nastąpić przewrót, który władzę odda w ręce 
robotników, w ręce proletariatu.
8. FILOZOFIA A POLITYKA. Filozofia Marksa i Engelsa była poglądem na świat, a zarazem 
podłożem dla polityki. Materializm miał dla nich wartość nie tylko sam przez się, ale jako 
teoria socjalizmu. Teoria ich kończyła się perspektywą przewrotu politycznego — i prze-
prowadzeniu tego przewrotu poświęcili swe życie. Nigdy teoria filozoficzna nie była ściślej 
związana z praktyką. „Jak filozofia ma w proletariacie broń materialną, tak proletariat w 
filozofii swą broń duchową". O dawniejszych materialistach Marks mówił, że tylko objaśniali 
świat, a „tymczasem rzecz w tym, żeby go zmienić". Opracowanie przezeń teorii materializmu 
dialektycznego było faktem należącym nie tylko do dziejów filozofii, ale też polityki, jednym z 
etapów walki społecznej: przyczyniło się bowiem do tego, że ruch robotniczy stał się 
świadomym ruchem klasowym.
Całokształt wyników nauk szczegółowych można ująć tylko przy pomocy myślenia 
dialektycznego. Jest to zadanie dla całej ludzkości w jej postępującym rozwoju, nie dla 
pojedynczych ludzi. Dlatego też Marks i Engels w filozofii swej widzieli „kres filozofii w 
dotychczasowym znaczeniu wyrazu".
9. ETYKA MARKSIZMU. Tak samo w etyce marksizm był skierowany przede wszystkim 
przeciw moralności absolutnej, wiecznej, nadhistorycznej, ponadklasowej. „Odrzucamy" — 
pisał Engels — „wszelką próbę narzucenia nam jakiejkolwiek dogmatyki o charakterze 
wiecznego, już odtąd niezmiennego prawa moralnego... Przeciwnie, twierdzimy, że wszelka 
teoria etyczna była dotąd w ostatecznym rozrachunku wynikiem danego gospodarczego stanu 
społeczeństwa. A ponieważ społeczeństwo rozwijało się dotąd w przeciwieństwach klasowych, 
więc też moralność była zawsze moralnością klasową". Albo usprawiedliwiała interesy klasy 
panującej, albo też przekształcała się tak, by bronić interesów klasy walczącej.
Taka etyka dialektyczna znalazła się poza walczącymi dotąd w filozofii partiami. Nie mogła 
się oczywiście zgodzić ze stanowiskiem apriorystów w rodzaju Kanta. Ale także odrzucała 
stanowisko empirystów, bo ich utylitarystyczna etyka miała również pretensję do tego, aby być 
powszechną, pozahistoryczną.
50


ZESTAWIENIE. Marksizm był materializmem, ale śni generis: antymechanistycznym, 
dialektycznym, niepodobnym do tego, jaki przeważał dotychczas. Był też materializmem 
specjalnie liczącym się z historią, „historycznym", wywodzącym formy społeczne z czynników 
gospodarczych. Był filozofią świadomie służącą praktyce, polityce, dokładniej:
polityce proletariatu, którego zwycięstwo wyprowadzał ze swych założeń jako konieczność. 
Engels powiedział nad grobem Marksa: „Jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata orga-
nicznego, tak Marks odkrył prawo rozwoju historii ludzkiej".
STOSUNEK MARKSA DO INNYCH STANOWISK FILOZOFICZNYCH. Marks dla 
swych teorii szukał sprzymierzeńca w masach; natomiast nie szukał go wśród filozofów, tu 
szedł w pojedynkę. Zwalczał nie tylko systemy idealistyczne, ale także i te, które mogły się 
wydawać bliższe jego stanowisku, z lekceważeniem odnosił się do pozytywizmu, a już zupełnie 
nie uznawał pozycji pośrednich i kompromisowych. Właściwie jednego tylko przeciwnika miał 
za godnego siebie: był nim Hegel. Odnowienie heglizmu około 1870 roku w Anglii uważał za 
zjawisko względnie pomyślne. Bo pogląd ten, będący biegunowym przeciwieństwem jego 
własnego, miał za lepszy od poglądów pośrednich, połowicznych. Walczył z nim, ale poniekąd 
dialektycznie wywodził się z niego. Wszak historia przebiega od przeciwieństwa do 
przeciwieństwa. Pisał: „My, socjaliści niemieccy, jesteśmy dumni, że pochodzimy nie tylko od 
Saint-Simona, Fouriera, Owena, ale także od Kanta, Fichtego i Hegla".
OPOZYCJA I DZIAŁANIE. Związanie filozofii materialistycznej z partią polityczną dało 
jej zdecydowanych obrońców, ale także pomnożyło jej przeciwników.
Filozofowie i historycy filozofii XIX w. nie zdawali sobie sprawy z przełomowego 
znaczenia marksizmu, podręczniki historii filozofii przeważnie wcale go nie wymieniały. 
Marksizm uchodził za pogląd polityczny, nie naukowo-filozoficzny, i pierwotnie poza partią 
nie miał zwolenników. Po śmierci zaś Marksa i Engelsa zaczął ich tracić nawet w partii, 
czołowi jej przedstawiciele w Niemczech zaczęli pod koniec wieku, zachowując ich teorie 
gospodarcze i polityczne, porzucać filozoficzne. Przeważnie uważali za słuszne przyłączyć się 
do obozów mających wówczas lepszą pozycję naukową: do kantyzmu lub do nowego 
pozytywizmu. Ten stan rzeczy trwał jednakże krótko: sytuacja zmieniła się radykalnie od 
chwili wystąpienia Lenina.
Kontynuację i dalsze rozwinięcie filozofii Marksa stanowi leninizm, który pojawił się na 
przełomie XIX i XX wieku, jako nowy etap rozwojowy marksizmu. Będzie omówiony później 
—jako kierunek XX stulecia.
INDYWIDUALIZM I ELITARYZM:
STIRNER I CARLYLE
Okres, który wydał pozytywizm i empiryzm, nie był jednak wyłącznie minimalistyczny. Był 
bujny i wielostronny, obok minimalistów wydał także wrogów minimalizmu. Ci stanowisku 
swemu dali główny wyraz w filozofii praktycznej, w filozofii życia, historiozofii, etyce. 
Stanowili wspólny front przeciw filozofii panującej, ale między sobą różnili się
4'                                                                                               51


znacznie. Idee Stimera były indywidualistyczne, a Carlyle'a elitarystyczne. Żaden z nich nie 
należał do głównego prądu epoki, byli raczej prekursorami prądów, które się miały później 
objawić.
I. STIRNER
ŻYCIE. Max Stimer — był to pseudonim Kaspra Schmidta, który żył od 1806 do 1856 r. i 
biedowałjako nauczyciel gimnazjów męskich i żeńskich w Berlinie i na prowincji. Dzieciństwo 
spędził w Chełmnie, gdzie ojciec jego miał aptekę. Studia odbywał z przerwami, egzamin zdał z 
trudem. Małżeństwo — z nieślubną córką akuszerki — jeszcze utrudniło jego pozycję. 
Studiował w Berlinie w latach największego powodzenia Hegla;
powodzenie to wywołało w nim reakcję, było jednym z czynników kształtujących jego 
pierwotne poglądy filozoficzne. W Berlinie należał do grupy „Wolnych" (Freien): dziennikarzy, 
ekonomistów, filozofów głównie z lewicy heglowskiej, którzy w winiarniach zbierali się na 
dyskusje. Z buntowniczego nastroju tych dyskusji i jako sprzeciw wobec despotyzmu tych 
czasów zrodziła się jego książka Der Einzige und sein Eigentum, wydana w 1845 r., 
przewrotowa i sensacyjna. Wydawszy ją porzucił lekcje, by się wyłącznie zająć literaturą. Ale 
ogłosił już tylko Historię reakcji, pozbawioną wartości, czysto kompila-cyjną. Bieda zwiększała 
się, trzeba było myśleć tylko o tym, jak wyżywić siebie i rodzinę. Próbował prowadzić 
mleczarnię, ale bez powodzenia; żył tylko z załatwianych dorywczo komisji. Umarł w biedzie. 
Jego szare, ubogie, trudne życie było w jaskrawym przeciwieństwie do wspaniałej i władczej 
teorii.
POPRZEDNIK. Choć poglądy Stirnera były przeciwieństwem poglądów Marksa, ale miały 
poniekąd wspólną genealogię. Stirner tak samo wyszedł z Hegla, tak samo należał do lewicy 
heglowskiej, tak samo przeszedł do opozycji w stosunku do Hegla, tak samo nawiązał do 
Feuerbacha, ale miał stanowisko jego za połowiczne i poszedł dalej. Poszedł jednak w kierunku 
właśnie wprost przeciwnym do tego, jaki obrał Marks.
POGLĄDY, l. OBRONA NIEZALEŻNOŚCI CZŁOWIEKA. Feuerbach uwolnił mnie od zależności 
od Boga, powiada Stimer. Ale dodaje: na miejsce Boga postawił człowieka i uczynił, że w 
dalszym ciągu jestem zależny. W myśl jego stanowiska, nie potrzebuję liczyć się z Bogiem, 
natomiast muszę liczyć się ze społeczeństwem. A jeśli mam się liczyć ze społeczeństwem, to nie 
jestem wolny. To była pierwsza naczelna teza Stirnera.
Jeśli mam być wolny, to trzeba, bym i tę zależność z siebie zrzucił. I mogę to z łatwością 
zrobić, bo jest to zależność od fikcji, od czegoś, co naprawdę w ogóle nie istnieje. To była druga 
teza Stirnera. Feuerbach uczył, że Bóg jest fikcją, widmem — ale tak samo fikcją, widmem jest 
społeczeństwo. Więc nie ma powodu mu służyć, tak samo jak nie ma powodu służyć Bogu. 
Widmem jest też wszystko, co jest postacią społeczeństwa:
państwo, naród, rodzina. A tak samo wszystko, co się ze społeczeństwa wywodzi: prawo, 
moralność, wszystkie prawdy, myśli, wiary, z którymi rzekomo mam się liczyć.
A widma te są szkodliwe: to trzecia tez a. Albowiem te „nowe najwyższe istoty" — 
społeczeństwo, państwo, naród, rodzina — tyranizują mnie, wysługują się mną, narzucają mi 
obowiązki, które potem nade mną ciążą. Tak samo prawo i moralność, wszystkie prawdy i 
wiary. Ja zaś traktuję je nie tylko jako realność, ale jako świętość, i tym bardziej
52


im ulegam. Można by im służyć, gdyby były realne albo gdyby były pożyteczne. Ale czemuż im 
służyć, jeśli nie są ani realne, ani pożyteczne. Skoro są widmami i są szkodliwe, skoro można 
się z nimi nie liczyć, to konsekwencją jest: nie należy się z nimi liczyć. Nie liczyć się ze 
społeczeństwem, jego moralnością i ideologią, bo one czynią mnie zależnym. Należy zdać sobie 
sprawę, że to nie są żadne realności, a tym bardziej żadne świętości.
Żadna myśl nie jest święta i żadna wiara, to tylko ja robię z nich świętości. Sam przeto 
jestem winien, że potem im służyć muszę. Powinienem wyzwolić się od ducha: jeśli ujawnię, że 
jest jedynie widmem, to odbiorę mu całą świętość i boskość i, zamiast mu służyć, będę mógł 
używać go tak, jak używam przyrody. Powinienem wyzwolić się też od prawdy, mianowicie od 
prawdy, która jest nade mną, z którą musiałbym się liczyć — takiej prawdy nie ma, bo nie ma 
nic nade mną.
A jeśli te wszystkie widma odrzucić, to cóż zostaje? Co jest realne? Realny jestem tylko ja 
sam. Natomiast wszystko tamto — Bóg, człowiek, państwo, prawo, moralność, duch, prawda 
— to tylko moje wyobrażenia. Błędnie przypisuję im realność i wartość, i to nawet wyższą niż 
sobie samemu, a przez to uzależniam siebie od nich, a uzależniwszy żyję nie tak, jak by 
wynikało z mojej natury, lecz jak wynika z natury tych widm. Postępując tak, nie liczę się nie 
tylko z rzeczywistością, ale także z własnym interesem. Gdyby to były realności, to może warto 
byłoby dla nich poświęcić swój interes, albo gdyby to było w moim interesie, to może warto by 
było nie liczyć się z rzeczywistością. Ale właśnie tak nie jest. Należy żyć zgodnie z 
rzeczywistością i własnym interesem. To znaczy: „należy być egoistą, czyli niczemu wartości 
nie przypisywać, lecz szukać jej tylko w sobie samym".
Stirner zwalczał nie taką lub inną ideę, taką czy inną wartość uznawaną przez ludzi, lecz 
wszystkie idee i wartości, we wszystkich widząc fikcje. Nikt nie poszedł dalej w tropieniu 
widm, nierealnych tworów umysłu. Nikt też ze swego stanowiska nie wyciągał równie 
radykalnych konsekwencji praktycznych, jak on: zrzucenie wszelkich zależności, materialnych i 
duchowych, od ludzi i od idej, zupełny anarchizm, całkowity indywidualizm.
2. OPOZYCJA PRZECIW NORMOM MORALNYM. Jeśli nie ma nic nade mną, to nie ma też dla 
mnie norm. Nie ma norm, nie ma nakazów, nie ma powinności, nie ma zadań, które powinienem 
spełniać. Żadne nakazy moralności nie mają podstaw, a zwłaszcza nakaz bezinteresowności i 
zaparcia się siebie. A tak samo miłość nie jest dla mnie nakazem;
jeżeli kocham ludzi, to nie dlatego, że tak powinienem, lecz dlatego, że taka jest moja natura, że 
mnie miłość uszczęśliwia. Człowiek nie jest do niczego „powołany", nie ma żadnych zadań, tak 
samo jak nie ma ich roślina czy zwierzę: los jego jest taki sam jak ptaka, który lata i śpiewa, aby 
w locie i śpiewie wyładowywać swe siły, nic więcej.
A skoro nie ma norm, to wyrazy „dobro" i „zło" nie mają sensu. Nie ma nade mną nic, mam 
więc prawo robić wszystko, co tylko robić chcę i mogę. Miejsce państwa powinien zająć 
związek egoistów, z których każdy robi, co chce. Skoro nie ma nic poza mną, to ja jestem 
jedyny (stąd początek tytułu książki Stimera). A raczej: istnieją poza mną ludzie i rzeczy, ale 
nie potrzebuję się z nimi liczyć. Mogę żyć, jak gdybym był jedyną istotą na świecie. Mogę 
natomiast z ludzi i rzeczy ile się da korzystać, traktować ich jako moją własność (stąd druga 
część tytułu książki).
Doktryna Stimera szła dalej jeszcze niż niegdyś doktryna Protagorasa: nie człowiek jest 
miarą rzeczy, lecz tylko ja nią jestem. Wydaje się podobna do koncepcji Fichtego, ale różnica 
między nimi jest istotna. „Ja", o którym mówił Stirner, nie było Fichteańską
53


jaźnią metafizyczną, niezmienną, tworzącą świat, lecz realną ludzką jaźnią, zmienną i 
przemijającą. Skoro zaś zmienna i przemijająca jaźń była dlań miarą rzeczy, to konsekwencją 
był nie absolutyzm, jak u idealistów, lecz właśnie relatywizm.
ZESTAWIENIE. Teorie, jakie występowały w ciągu dziejów, kazały życie uzależniać, jeśli 
nie od Boga, to od ludzi, normować je, jeśli nie przez dobro, to przez prawdę: Stirner jeden 
odrzucał wszelkie normy, doktryna jego była zupełnym egoizmem, indywidualizmem, 
autonomizmem, była metafizycznym anarchizmem, jak ją również nazwano. Pogląd taki był 
bodaj potrzebny, aby — przez kontrast — uwypuklić naturę i założenia wszystkich innych 
ludzkich poglądów. Pozostał paradoksem, szalonym eksperymentem myślowym.
NASTĘPCY. Stimer wielu zachwycił swą śmiałością, ale następców miał niewielu. 
Praktycznie usiłowali podobne idee wprowadzić w czyn anarchiści: Bakunin, Kropotkin. 
Teoretycznie najbliższym pozostał mu Nietzsche.
OPOZYCJA. Książką Stirnera przez długi czas się nie zajmowano. Treść jej była sensa-
cyjna, ale forma chaotyczna, rozwlekła i nudna. Gdy się nią wreszcie zainteresowano, 
przeważnie potępiano ją jako moralnie szkodliwą, asocjalną, amoralną. Ale zasłużyła także na 
zarzut innej jeszcze natury, już nie moralnej, lecz logicznej: że pojęcia, jakimi się posługuje, są 
nieścisłe i przeto twierdzenia, jakie wysuwa, są wątpliwe. W szczególności granica między mną 
a tym, co nie jest mną, jest w gruncie rzeczy płynna, a owe przez Stimera potępianie widma — 
społeczne, moralne, religijne — stanowią nieoderwalną część mej osoby. I po wyłączeniu ich z 
mego życia staję się sam abstrakcją niezdolną do życia, sam staję się — widmem.
II. CARLYLE
ŻYCIE. Thomas Carłyle (1795-1881) pochodził z zapadłej wsi, z rodziny chłopskiej bez 
żadnej kultury, ze środowiska ludzi twardych, brutalnych, pogańsko religijnych. Miał umysł 
mroczny, oderwany od świata, skłonny do rozmyślań abstrakcyjnych i nierealnych. Początki 
jego kariery nie były świetne. Wstąpił w Edynburgu na uniwersytet, ale w nim niedługo 
pozostał; przeznaczony był przez rodzinę na teologię, ale studiował raczej matematykę, którą 
się zresztą później nigdy nie zajmował. Został nauczycielem ludowym, ale uczniowie uciekali 
od niego. Potem los jego szybko i radykalnie się poprawił. Zbliżył się do ludzi o wyższej 
kulturze umysłowej i towarzyskiej, ożenił się z kobietą kulturalną i zamożną. Zaczął pisać: zajął 
się literaturą niemiecką, poniekąd dla oryginalności, bo nikt wtedy w Anglii nie myślał o 
Niemcach, ale poniekąd też dla pokrewieństwa, które wyczuwał, z mglistymi romantykami 
niemieckimi. Nawiązał korespondencję z Goethem: listy, które od starego poety otrzymał, były 
pierwszym wyróżnieniem, jakie go spotkało. Z właściwą sobie skrajnością przeszedł od razu ze 
stanu depresji do zadowolenia z siebie i pewności siebie. Żądny szerszego życia, przeniósł się 
do Londynu. I tam prędko zrobił karierę. Znalazł tematy efektowne, które zdobyły mu 
czytelników i wsławiły nazwisko. Od literackich tematów przeszedł do historycznych, od 
poetyckich do politycznych ; zamiast Goethem wolał się już później zajmować Fryderykiem 
Pruskim. Zyskał powo-
54


dzenie, mimo że jego poglądy nie odpowiadały ani smakowi angielskiemu, ani duchowi czasu. 
Zyskał je, choć był eseistą bez smaku literackiego, historykiem nie zaglądającym do archiwów, 
myślicielem kapryśnym i niekonsekwentnym; ale miał dar słowa, polot myśli. Z biegiem lat i w 
miarę zdobywanych powodzeń zmienił się zresztą znacznie: z marzyciela, snującego myśli 
dalekie od ludzi i życia, stał się mędrcem pouczającym ludzi, jak mają żyć. I niespodziewanie 
stał się autorytetem moralnym, choć miał nieznośny charakter, był egoistą, nie widzącym nikogo 
poza sobą, był arogancki i despotyczny, krytykował zjadliwie wszystkich i wszystko. Ale 
rzeczywiście było w nim coś niepospolitego; był — jak go określano —„wzniosły, dziki i 
chaotyczny". Wewnętrzny niepokój, który go nie opuszczał, robił zeń postać dramatyczną. A 
przede wszystkim uważał się za lepszego od innych („Jestem jak nikt inny, jestem ponad tym 
wszystkim, jestem sam z gwiazdami") i inni mu uwierzyli. Utworzyła się legenda o jego 
mądrości i głębi. I choć żył długo, legenda jeszcze go przeżyła.
PISMA. Działalność jego literacka obejmuje 50 lat, od studium o Fauście z 1822 r. do 
studiów historycznych z 1872 r. Ściśle filozoficznych pism między jego pracami nie ma. 
Najprędzej można by do nich zaliczyć powieść Sartor resartus, 1834, i traktat o bohaterstwie 
Heroes and Heroworship, 1841. Ale —zgodnie z jego tezą, że nie ma historii bez historiozofii 
— każda jego praca zawiera pewne idee filozoficzne, jest wyrazem pewnej koncepcji życia. Jest 
więc naturalne, że zalicza się go do filozofów. Filozofią teoretyczną się nie zajmował, natomiast 
filozofią życia: interpretacją i oceną życia ludzkiego.
ŹRÓDŁA. W filozofii był samoukiem i niewiele miał filozoficznej erudycji i kultury. 
Najmniej korzystał z filozofii własnego kraju: filozofia angielska—zarówno szkoła zdrowego 
rozsądku, jak empiryżm — nie przemawiała do jego mistycznego umysłu. Natomiast 
przemawiali doń niemieccy romantycy. Wprawdzie pierwotnie materializm wyłożony w 
Systeme de la naturę, choć mu osobiście nie odpowiadał, wydawał mu się nie do obalenia. Ale 
gdy lektura Kanta przekonała go, że jest inaczej, mógł już pójść za romantykami: za 
Schellingiem w filozofii przyrody, za Fichtem w filozofii historii. Znał ich zresztą tylko 
powierzchownie, przeważnie z drugiej ręki i jedynie z pism popularnych;
gruntowność studiów nie była jego właściwością. Jednakże miało to też dobre strony:
bo ostatecznie stawiał zagadnienia filozoficzne po swojemu, samodzielnie.
POGLĄDY, l. NATURALNY SUPRANATURALIZM. Carłyle należał do tych, co są przekonani, że 
prawdziwa natura rzeczy jest ukryta. Każda rzecz miała dlań dwojakie oblicze:
jedno — materialne, wszystkim dostępne, ale powierzchowne, i drugie — idealne, dla 
większości ukryte, ale głębokie i prawdziwe. Dla pospolitej logiki — mówił — człowiek jest 
dwunogiem wszystkożernym, noszącym spodnie; natomiast dla czystego rozumu jest czymś 
zupełnie innym: jest duszą, „zjawiskiem Boskim".
Carłyle widział w ciele jedynie zewnętrzną powłokę człowieka, pod którą kryje się jaźń 
tajemnicza. Toteż odpowiadał mu pogląd Kanta, że świat, jaki postrzegamy, jest jedynie 
zjawiskiem. Ale był to jedyny pogląd, który mógł przejąć od Kanta. Wbrew Kantowi był 
przeświadczony, iż wie, co się kryje pod zjawiskami. Mianowicie: że są zjawiskami Boga. Był 
w tym bliższy mistykom niż Kantowi. Przyznawał, że na rozum nie może się tu powoływać; 
ale za to na introspekcję i intuicję. Pogląd jego na świat był transcendentny,
55


irracjonalistyczny, mistyczno-intuicyjny, teofaniczny. Poglądu tego nie uzasadniał, nie miał do 
tego ani chęci, ani uzdolnień, przyjmował go dogmatycznie. Natomiast wyciągał zeń 
konsekwencje praktyczne. Po części były bardzo szczególne: np. gdy w jego młodości 
zaczynano wprowadzać do przemysłu maszyny, wystąpił przeciw nim, mianowicie dlatego, że 
nie są tworem Boga.
Teorii metafizycznych nie usiłował budować: miał je za niewłaściwe próby określenia tego, 
co przekracza wszelkie określenia, za mierzenie tego, co niezmierzone. Twierdził tylko wraz z 
romantykami niemieckimi, że świat jest tworem organicznym, zbudowanym i funkcjonującym 
harmonijnie. I mówił, że każda rzecz jest dla filozoficznego oka oknem z widokiem na 
nieskończoność. Przez przyrodę przegląda bowiem świat nadprzyrodzony. Było to podstawą 
jego stanowiska, które nazywał „naturalnym supranaturalizmem":
polegało na tym, że przyroda jest jedynie zjawiskiem ducha Boskiego, jest jego symbolem lub, 
jak najchętniej mówił, „ubraniem". Duch ten objawia się w przyrodzie; w większym stopniu w 
człowieku, w jeszcze większym w dziejach ludzkich, a już szczególnie w dziejach wielkich 
ludzi. Są oni najpotężniejszymi symbolami Boga na ziemi.
Carłyle najpierw, w młodości, wytworzył sobie ten ogólny transcendentny pogląd na świat 
przyrody; później zaś dopiero uformował specjalny pogląd na świat ludzki, którym już 
wyłącznie zajmował się do końca życia.
2. KULT BOHATERÓW, a) W poglądzie Carlyle'a na świat ludzie, a zwłaszcza wielcy ludzie 
byli sprawą nieporównanie najważniejszą. Tylko w teorii Bóg był dla niego wszystkim, w 
praktyce zaś wszystkim był dla niego człowiek. W gruncie rzeczy nie było historio-zofii i etyki 
bardziej doczesnej: świat Boski był dlań jedynie dekoracją, a tylko ludzki był na scenie.
b) Ale też nie było historiozofii i etyki, które by mniej uwagi poświęcały sprawom ma-
terialnym. Właściwie tylko duch był dlań realny; i uważał, że z nim jednym należy się liczyć. 
Był przeciwnikiem wszelkiego utylitaryzmu i hedonizmu: stanowisko jego było na wskroś 
moralistyczne. Przewodnią myślą jego prac literackich było, że tylko ludzie moralni mogą 
dobrze pisać; moralność zaś rozumiał po fichteańsku, jako aktywność i energię.
c) Wielkich ludzi i wielkie okresy cechuje aktywność, nie zaś refleksyjność: zdrowy 
organizm żyje i działa, a dopiero chory zaczyna się nad sobą zastanawiać. Refleksyjność, 
skupienie uwagi na samym sobie, wzmożoną samowiedzę oceniał ujemnie (anti-self-
consciousness theory). Filozofia jego była całkowicie antyintelektualistyczna. Natomiast wysoko 
ceniła wiarę. W walce wiary z niewiarą widziała najistotniejsze zjawisko dziejów.
d) Historię określał jako sumę biografij. To znaczy: osnowę jej widział w indywidualnych 
ludziach, nie w masach. Masy zależą od jednostek, a nie jednostki od mas, jak chciał pogląd 
rozpowszechniający się w XIX wieku. Historiozofia Carlyle'a była najskrajniejszą postacią 
indywidualizmu. Oczywiście, nie każda jednostka tworzy historię, lecz tylko wybitna, tylko 
„bohater". Carłyle był tym, który pojęcie bohatera i kult bohaterów wprowadził do historiozofii i 
etyki. Rozumiał zaś przez „bohaterów" ludzi najdzielniejszych: są oni najbardziej obdarzeni 
przez naturę, a przeto są najdoskonalszymi objawami, symbolami bóstwa.
e) Ludzie bowiem nie są bynajmniej z natury równi: Carłyle był zdecydowanym prze-
ciwnikiem egalitaryzmu. I wywodził stąd konsekwencję: że ludzie mają nierówne prawa. Prawo 
do każdej rzeczy mają lepsi, bo oni lepszy z niej robią użytek. Ci, co są dzielniejsi,
56


są lepsi, a ci, co silniejsi — są dzielniejsi. Więc silniejsi są lepsi. Słabsi powinni im ustępować, bo są gorsi. 
Słabsze narody powinny oddawać silniejszym nawet własną ziemię, o ile te do niej roszczą pretensję. Bo 
tylko w rękach silnych powstaną wielkie rzeczy. Bo ziemia, przyroda i w ogóle rzeczy materialne same 
przez się nie mają żadnej wartości;
uzyskują ją dopiero przez to, że są narzędziem działalności ludzkiej.
/) Carłyle był przekonany, że lepsi mają większe prawa, że przypada im w świecie więcej dóbr, więcej 
powodzenia. Widział w tym po prostu objaw sprawiedliwości. Inaczej historia nie miałaby sensu. Lepsi z 
natury rzeczy zwyciężają. Był przekonany, że sprawy słuszne, sprawiedliwe, na dłuższą metę zawsze 
zwyciężają już przez to samo, że poczucie słuszności dodaje sił. Później nie czekał już nawet na tę „dalszą 
metę"; twierdził, że słuszność zawsze zwycięża. I nawet odwrócił to twierdzenie: kto zwycięża, ten ma 
słuszność. Więc ze zwycięstwa, z powodzenia, z siły można wnosić o słuszności. I tak też Carłyle czynił. 
Jak niegdyś Kalwin do etyki religijnej, tak on tę zasadę -- że powodzenie jest objawem słuszności — 
wprowadził do świeckiej etyki i historiozofii. Jeśli ktoś wziął górę nad innymi, to znaczy, że miał za sobą 
rację i prawo, że do tego przeznaczył go Bóg. Rozbiory Polski były dlań także aktem „Boskiej 
sprawiedliwości". Cokolwiek było w dziejach, nawet podstępy Fryderyka, miało dlań swoją rację i było 
usprawiedliwione. I ostatecznie nie widział różnicy między tym, co było, a co być powinno, między siłą a 
słusznością, między historią a etyką. Moralności i słuszności jest w człowieku wedle tego poglądu tyle, ile 
siły; Carłyle twierdził, że ceni tylko wartość moralną, ale wartość tę utożsamił z siłą i ostatecznie cenił 
tylko siłę.
ZESTAWIENIE. Romantyczna metafizyka, świat jako symbol Boga, perspektywy ze skończonego 
świata w nieskończony: to było tło, dalekie tło filozofii Carlyle'a. Bliższą zaś jej treść stanowił kult 
bohaterów, indywidualizm, elitaryzm, walka z utylitaryzmem, moralizm. Hasła: „siła jest prawem" i 
„powodzenie jest słusznością" —to jest posiew Carlyle'a.
Źródeł jego poglądów dopatrywano się u filozofów niemieckich. Analogie istnieją rzeczywiście, ale 
źródła były raczej bliższe i prostsze: w kulcie siły, powodzenia i bohaterstwa Carłyle wrócił właściwie 
tylko do prymitywnych poglądów środowiska, wśród którego wyrósł, a które tkwiło jeszcze w 
średniowieczu. Te prymitywne poglądy, wypowiedziane przez Carlyle'a wpośród kultury XIX wieku, 
wydały się nowością i wywołały entuzjazm, zwłaszcza w narodach silnych i bezwzględnych, dla których 
były korzystne i wygodne.
DZIAŁANIE. W młodości nie znany nikomu, Carłyle stał się w wieku męskim postacią popularną, a 
na starość autorytetem w rzeczach historii, filozofii, moralności. Choć uczoność jego była wątpliwa, oba 
wielkie uniwersytety angielskie, Oksford i Cambridge, uczciły go doktoratem honorowym, a młodzież 
dala mu dowód swego uznania wybierając go w 1865 r. rektorem uniwersytetu w Edynburgu.
Popularność jego powstała stąd, że przeciwstawiał się poglądom najbardziej w Anglii popularnym: 
empiryzmowi i filozofii zdrowego rozsądku. Wszyscy, których one nie zadowalały, grupowali się dokoła 
niego; i wszystkie opozycyjne, nieempirystyczne prądy w myśli angielskiej XIX wieku znajdowały w nim 
oparcie. W szczególności John Ruskin (1819 - 1900), który dał w Anglii, a pośrednio i na kontynencie 
początek prądowi uduchowionego estetyzmu, przejął spirytualistyczną koncepcję świata głoszoną przez 
Carlyle'a,
57


zmieniwszy ją wszakże bardzo radykalnie, bo zamiast moralistycznego dał jej zabarwienie 
estetyczne.
Carłyle oddziałał też poza granicami Anglii. Przede wszystkim filozof amerykański Raip 
Waldo Emerson uważał siebie za ucznia Carlyle'a. Pozostał jednak bliższy ideom jego młodości 
niż lat późniejszych: był taki, jaki byłby prawdopodobnie Carłyle, gdyby został przy swym 
pierwotnym, abstrakcyjnym spirytualizmie, górnym i chmurnym, i nie zaczął moralizować i 
naprawiać świata.
Będąc więcej artystą i działaczem niż myślicielem, Carłyle więcej dostarczył ludziom 
bodźców do działania niż do myślenia. Tezy jego znalazły więcej oddźwięku w polityce niż w 
filozofii, przede wszystkim teza, że siła jest prawem, a powodzenie dowodem słuszności. Nie 
jest bezpodstawne twierdzenie, że ponosi część odpowiedzialności za wielkie wojny XX wieku: 
podniecał bowiem ambicje i zaborczość Niemców, przedstawiając ich jako naród wybrany, 
stworzony do rządzenia światem.
STIRNER, CARŁYLE A MARKS. Trudno o większe przeciwieństwo. Stirner domagał się, 
by jednostka stała się od społeczeństwa niezależna; Marks wskazywał, że jest to niemożliwe, bo 
każdy człowiek posiada cechy uwarunkowane przez społeczeństwo, do którego należy. Carłyle 
wywodził, że dziejami 'świata kierują wielcy ludzie, którym podlegają masy, i że dzieje zależne 
są od przypadku wydającego wielkich ludzi; Marks zaś dowodził, że dzieje są walką między 
klasami społecznymi i że przebiegają z żelazną koniecznością. Jest rzeczą szczególną, że to ten 
sam okres, a nawet te same lata wydały te przeciwstawne teorie: Bohaterowie Carlyle'a są z 1841 
r., Jedyny Stirnera z 1845, Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa z 1848.
FILOZOFIA WIARY: NEWMAN I KIERKEGAARD
Większość filozofów XIX wieku poszła za Comte'em, Millem, Marksem; wierzyła w potęgę 
rozumu, obiektywność pojęć naukowych, niezłomność prawd przyrody. Ale była też mniejszość, 
która stanęła na przeciwległym krańcu. Prawdom powszechnym przeciwstawiała prawdy 
osobiste, rozumowi — uczucie, ogólnym pojęciom — konkretne przeżycia, wiedzy — wiarę. 
Najwybitniejszymi przedstawicielami tej mniejszości był i Newman i Kierkegaard. Z 
pozytywizmem mieli jedną cechę wspólną: niewiarę w systemy, w racjonalną metafizykę. Ale 
poza tym wszystko ich dzieliło. Same ich zagadnienia były inne:
nie przyroda, lecz człowiek i Bóg. Powodzenie pozytywizmu uczyniło, że pozostali w cieniu. 
Wiek XIX poszedł za pozytywizmem, nie za nimi. Byli nie tyle przedstawicielami swojej epoki, 
ile prekursorami tej, co potem miała przyjść.
I. NEWMAN
ŻYCIE. John Henry Newman (1801 -1890) urodził się w Londynie, gdzie ojciec jego był 
bankierem. Po ukończeniu studiów w Oksfordzie pozostał w tym uniwersyteckim środowisku. 
Od wczesnej młodości życie swe poświęcił sprawom religii: wszelkie inne jego prace i 
zainteresowania, w szczególności filozoficzne, służyły religijnym. W 1824 r. został
58


duchownym, a w 1831 kaznodzieją uniwersyteckim w Oksfordzie. Kazania jego ściągały tłumy, 
a wydane drukiem uzyskały czytelników tak licznych, że liczniejszych miały wówczas tylko 
powieści Waltera Scotta. Dążeniem jego było uwolnić wiarę protestancką od jej nieokreśloności 
i indywidualizmu, wzmóc w niej rolę autorytetu i kościoła. Od 1833 r. wszczął wraz z gronem 
przyjaciół oksfordzkich akcję w tym kierunku. Od wydawanych przez to grono broszur (tracts) 
akcję tę przyjęto nazywać ruchem „traktariańskim" (Tractarian Movement) albo także 
„oksfordzkim". Newman był leaderem tego ruchu. Ale podczas gdy nim kierował, jego własne 
poglądy zaczęły ulegać zmianie. Doszedł mianowicie do przekonania, że jego ideał religijny 
lepiej jest zrealizowany w Kościele rzymskim niż w anglikańskim, i chciał doń anglikański 
zbliżyć. Później poszedł jeszcze dalej:
osądził, że w rzymskim jest cała prawda. A właśnie w tym czasie uznanie i wpływy, jakie miał 
w kościele anglikańskim, doszły do szczytu. W 1842 r. zrzekł się swego kościelnego stanowiska 
i usunął się na wieś. A po trzech latach spędzonych w odosobnieniu i po studiach nad rozwojem 
chrześcijaństwa przeszedł na katolicyzm (w 1845). Jak powiedział Gladstone, był to fakt 
stanowiący epokę w historii Anglii. Decyzją swą wyrzekł się całej swej przeszłości i wielkiego 
stanowiska, jakie zajmował; bo w Kościele, do którego wszedł, miał długo miejsce podrzędne. 
Był prostym księdzem, oratorianinem. Z wyjątkiem czterech lat, w których był rektorem 
katolickiego uniwersytetu w Dublinie, żył w odosobnieniu na prowincji. Pisał natomiast wiele, 
między innymi książkę filozoficzną: A Grammar of Assent (1870). Pozycja jego uległa 
zasadniczej zmianie dopiero w 1879 r., po wyborze Leona XIII na papieża; jednym z 
pierwszych zarządzeń nowego papieża było powołanie Newmana — zwykłego księdza — na 
kardynała. Miał wówczas już blisko 80 lat.
Był człowiekiem posiadającym różnorodne talenty, między innymi także literackie;
był jednym z wielkich prozaików angielskich. Coś niezwykłego, „magnetycznego", jak 
mówiono, było w jego osobowości. Cechowało go połączenie trzeźwego, nawet sceptycznego 
umysłu z wielką wiarą. Była to wiara bez wahań i wątpień: był prawd religijnych „bardziej 
pewny niż tego, że ma ręce i nogi". Miał bezpośredni i łatwy stosunek do rzeczy boskich i 
świątobliwość naturalną, bez wysiłku. Był tak zatopiony w sprawach religijnych i przez to tak 
daleki od innych ludzi, że mimo swą świątobliwość i łagodność budził w nich lęk. Cechowało 
go połączenie skrajnego indywidualizmu z potrzebą autorytetu: potrzeba ta doprowadziła 
Newmana do Kościoła katolickiego, który go jednak z powodu jego indywidualizmu długo 
traktował z niedowierzaniem. Łączył też opanowanie z gwałtownymi namiętnościami: te 
wyładowywały się w sporach doktrynalnych i polemikach.
Dwie lylko rzeczy poczytywał Newman za absolutnie pewne i „jasne jak światło dnia":
istnienie własne i istnienie Boga. „Ja i mój Stwórca": to był cały jego świat. Świat postrzegany 
miał dlań mniej realności niż świat wyobrażeń. Od dzieciństwa czuł pociąg do poglądu, że 
zjawiska materialne są nierealne. Nieraz, jak pisze, opanowywało go uczucie, że życie jest tylko 
snem, ludzie — aniołami, a cały świat materialny — złudzeniem. Jego sceptyczny umysł tak 
umiał prawdy najprostsze i najbardziej uznane odzierać z pewności i jasności, że przestawały 
wydawać się pewniejszymi i jaśniejszymi od tajemnic wiary.
Filozofia potrzebna mu była do tego tylko, by tę postawę, jaką miał wobec świata, 
uzasadnić. Metafizycznej ciekawości nie miał: filozofia służyła mu nie do tego, by uzupełnić 
prawdy wiary, lecz by wyjaśnić, dlaczego prawdom tym może ufać — toteż była dlań 
wyłącznie teorią poznania, a nie metafizyką.
59


POGLĄDY, l. INDYWIDUALNOŚĆ RZECZY i ABSTRAKCYJNOŚĆ POZNANIA. Newman 
obserwował, że ludzie skłonni są abstrakcje uważać za fakty i dla nich zaniedbują fakty 
prawdziwe. Prawdziwym zaś faktem jest tylko istnienie istot indywidualnych, a „wszystko 
dokoła jest jedynie grą cieniów".
Indywidualni są ludzie, ale tak samo i rzeczy. Każda rzecz ma indywidualny charakter i 
indywidualną historię. Nie ma takich dwóch rzeczy, które by były zupełnie do siebie podobne. 
Konsekwencją zaś ich indywidualności jest, że „nie możemy przejrzeć na wskroś żadnej z 
niezliczonych rzeczy tego świata". Bo w indywidualności jest coś nieuchwytnego:
prostsze, uchwytniejsze dla umysłu są abstrakcje. Rozumiemy lepiej abstrakcje, prawdy ogólne 
niż indywidualne w ich niezmiernej złożoności. W szczególności nauka ludzka, operująca 
ogólnymi tylko pojęciami, nie posiada narzędzi, którymi by mogła ująć indywidualność rzeczy. 
„Jest zbyt prosta i dokładna, by mogła służyć nam za zupełną miarę faktów". Tym poglądem na 
indywidualną naturę rzeczy Newman odbiegł od uniwersalizmu i racjonalizmu, które zwykle 
przeważają w filozofii, a już szczególnie przeważały w filozofii jego czasów.
Ludzi i rzeczy poznawać można dwojako: bądź konkretnie, bądź abstrakcyjnie. Pierwszy 
sposób Newman nazywał realnym, drugi — pojęciowym. Pierwszy opiera się wprost na 
doświadczeniu, drugi zaś — na analizie i uogólnieniu. Wprawdzie i ten ma ostateczne źródło w 
doświadczeniu, ale mniej lub więcej odeń odbiega. Wtedy zaś zatraca to, co rzeczy mają 
osobistego, indywidualnego. Człowiek np. w ujęciu pojęciowym nie jest realnym człowiekiem, 
jest wytworem porównań i analiz: gdy go ujmujemy pojęciowo, to ujmujemy nie rzeczywistość, 
lecz tylko definicję słowną. A tak ujmujemy go najczęściej: pojęcia, jakie mamy najczęściej o 
ludziach, narodach, społeczeństwach, są przeważnie abstrakcyjne i słowne. I nie inaczej jest z 
pojęciami, jakie mamy o rzeczach. Z niezliczonych cech, które posiada każda realna 
indywidualna rzecz, pojęcia zachowują tylko nieliczne i przeto nie mają w sobie nic z jej 
realności i indywidualności. Takie ujęcie pojęciowe zuboża rzeczy, odziera je z indywidualnej 
różnorodności, jaką naprawdę posiadają. Nie stosuje się więc do rzeczywistości, jest 
subiektywne i dowolne.
2. DOWÓD A PRZEŚWIADCZENIE. Twierdzenia, które uznajemy za prawdziwe, są też 
dwojakiego rodzaju: jedne uznajemy, bo mamy na nie dowód, inne — bo mamy o ich 
prawdziwości bezpośrednie przeświadczenie (assent). Bynajmniej nie jest prawdą, jakoby tylko 
to, co dowiedzione, wzbudzało w nas przeświadczenie; miewamy przeświadczenie, choć nie 
mamy dowodu. A bywa także odwrotnie: umiemy na korzyść twierdzenia przytoczyć dowody, a 
przeświadczenia nam brak. Przeświadczenie bez argumentów, bez rozumowania mającego moc 
dowodową jest rzeczą tak zwykłą, że jeśli uważać je za irracjonalne, to trzeba uznać, że natura 
jest irracjonalna.
To przeciwstawienie Newmana odpowiadało dość zwykłemu w filozofii przeciwstawieniu 
wiedzy dyskursywnej i intuicyjnej, racjonalnej i irracjonalnej. „Przeświadczenie" nie oparte na 
dowodzie było dlań wszakże nie tylko odrębnym rodzajem wiedzy, ale rodzajem z wszystkich 
najważniejszym. Twierdzenia dowiedzione nie są w wiedzy naszej ani najważniejsze, ani 
najpewniejsze. Dowód zawodzi wobec życia. „Do ujęcia konkretnej prawdy potrzebne jest 
narzędzie subtelniejsze, giętsze, różnorodniejsze niż argumentacja słowna". Wiedza logiczna ze 
swymi pojęciami i dowodami dlatego jest niższego rodzaju, że operuje abstrakcjami, podczas 
gdy przeświadczenie wyrasta wprost z konkretnego życia. „Świat logiczny jest naszą 
konstrukcją nie mniej niż świat poezji".
60


Zresztą, nawet logika odwołuje się do przeświadczenia: jej pierwsze zasady nie mogą być 
dowodzone i przeto mogą być jedynie rzeczą przeświadczenia. To pojęcie „przeświadczenia" 
stało się centralnym punktem teorii poznania Newmana.
3. ZMYSŁ WNIOSKOWANIA. Materiału zaś do naszych przeświadczeń dostarcza według 
Newmana bezpośrednia intuicja rzeczywistości, a ponadto szczególny „zmysł wnioskowania" 
(illative sense). Jest to zdolność rozumowania konkretnego i indywidualnego, różna od 
zdolności rozumowania wedle ogólnych reguł: jest darem osobistym, a nie metodą i prawidłem. 
Ma postaci tyle, ile przedmiotów: wielki Newton np. miał ją w zakresie fizyki, a za to był jej 
pozbawiony w zakresie teologii. Newman utworzył to pojęcie na podobieństwo dawnych pojęć 
„zmysłu piękna" i „zmysłu moralnego", które odegrały niemałą rolę w filozofii XVIII wieku, 
ale potem zostały zarzucone jako nazbyt dogmatyczne: Newman zaś nie tylko je odnowił, ale 
rozszerzył, twierdząc, że istnieje. zmysł nie tylko piękna i dobra, ale także prawdy. Złączył w 
jednym pojęciu dwie właściwości, które zdają się ze sobą niezgodne: wnioskowanie, czyli 
dochodzenie prawdy wedle reguł, i zmysł, czyli zdolność dochodzenia jej wprost, to znaczy bez 
reguł. Nazwano jego „zmysł wnioskowania" także „logiką osobistą", ujawniając w tym 
wyrażeniu całą paradoksalność koncepcji, przypisującej wnioskowaniu cechy bezosobiste i 
osobiste zarazem.
„Zmysł wnioskowania" dał teorii poznania Newmana rys dogmatyczny — wbrew ogólnej 
tendencji filozofii nowożytnej. W jaskrawym przeciwieństwie do kartezjanizmu, stanowiącego 
dotychczas przewodni jej motyw, pisał: „Gdyby mi pozostał taki tylko wybór, to skłonny 
byłbym twierdzić, że raczej powinniśmy zaczynać od wierzenia we wszystko, co w ten lub inny 
sposób jest podane do naszego uznania, aniżeli wątpić o wszystkim". Kartezjusz kazał zaczynać 
od wątpienia, Newman od wiary.
Indywidualistyczna koncepcja poznania, jaką miał, nie była bynajmniej subiektywizmem i 
relatywizmem. Nie rozumiał logiki „osobistej" tak, że każdy ma swą osobistą prawdę, lecz tak, 
że prawda przenika w sposób tajemniczy do głębi osobowości ludzkiej i w niej tylko może być 
odnaleziona.
Zerwawszy z bezosobistym pojmowaniem wiedzy, Newman postąpił wbrew nowożytnej 
tradycji filozoficznej w obu jej odłamach: nie tylko tradycji racjonalistów, ale i empirystów. 
Sądził jednak, że on jest prawdziwym empirystą, a nie Locke i ci wszyscy, co przywłaszczyli 
sobie tę nazwę. Twierdził, że Locke co najwyżej wyjaśnił, jak umysł powinien działać; a tylko 
on, Newman, pokazał, jak działa rzeczywiście.
Teoria poznania Newmana w jednej połowie była sceptyczna i negatywna: żadna słabość 
ludzkiego umysłu nie uszła jego uwagi. Sądził, że powszechnie obowiązującej logiki tak samo 
nie ma, jak powszechnie obowiązującej teorii poezji i polityki. Huxley książkę Newmana 
nazywał, nie bez racji, „podręcznikiem sceptycyzmu". Była to wszakże jedna tylko połowa jego 
teorii, druga zaś — obejmująca teorię przeświadczenia — była całkowicie pozytywna. Ale 
czym było „przeświadczenie" Newmana? Mniej więcej tym samym, co się zwykle nazywa 
wiarą. Nie ufał wiedzy i zdawał się na — wiarę. Nie pierwszy to raz w dziejach filozofii 
krytyka wiedzy tak się kończyła: na podporządkowaniu jej wierze. I jest zrozumiałe, że stało się 
to też u myśliciela tak przejętego sprawami religijnymi, jak Newman.
Teoria Newmana była ogólną teorią poznania, ale wyrosła z rozmyślań nad poznaniem 
Boga. Tu właśnie rozum, dowodzenie, logika nie mogą nic zdziałać. Co do istnienia Boga nie 
posiadamy przekonującego dowodu. Natomiast posiadamy niewyrozumowane
61


przeświadczenie. Dowodu nie posiadamy i posiadać nie możemy, jak sądził Newman, dlatego, 
że wszelki dowód czerpać mógłby swe przesłanki tylko ze świata; świat zaś jest niepodobny do 
Boga. Po wtóre zaś jeszcze dlatego, że religia jest życiem, a życia w jego złożoności dowody 
objąć nie mogą. Leży to w naturze rozumu, że nie tylko nie uzasadnia religii, ale ją burzy. 
„Żadna prawda, choćby najświętsza, nie ostoi się wobec napaści rozumu: albowiem rozum 
zwraca się zawsze w stronę niewiary i gromadzi trudności". „Gdyby nie głos, który brzmi 
wyraźnie w mym sercu i sumieniu" — pisał Newman — „widok świata uczyniłby ze mnie 
ateistę, panteistę lub politeistę".
POPRZEDNICY. Erudycja filozoficzna Newmana była znikoma. Kończyła się na Humie i 
Butlerze. Nie znał krytyków poznania, w szczególności Kanta. Myśl kontynentalną znał mniej 
jeszcze, niż wypadało Anglikowi wiktoriańskiej epoki. W związku z najważniejszą swą teorią 
oświadczył: „Nie oddawałem się nigdy studiowaniu tego, co inni powiedzieli o tym 
przedmiocie". Współczesnymi sobie myślicielami się nie interesował. W szczególności nie 
znał ani Kierkegaarda, ani Carlyle'a i Ruskina — bo, jak powiedziano z tej okazji, „prorocy nie 
czytują siebie wzajem". Starał się w swych poglądach sięgać do wczesnego chrześcijaństwa, 
jako do najpewniejszego źródła, ale — właśnie największego i sobie najbliższego spośród 
Ojców Kościoła, Augustyna, znał mało.
Niemniej jego samorodna filozofia należy do kierunku mającego dawną tradycję:
właśnie do augustynizmu. Ma związek z fideistycznymi doktrynami, których było wiele w 
wiekach średnich i które jeszcze w czasach nowożytnych wydały Pascala i Malebranche'a. 
Fideizm Newmana był nowożytny przez to, że chciał być oparty na psychologicznej analizie 
umysłu.
Głównym wydarzeniem filozofii katolickiej XIX wieku było odnowienie tomizmu. Poglądy 
Newmana poprzedziły to wydarzenie; przypadły jeszcze na okres wahań katolickiej myśli. Jeśli 
Augustyna i Tomasza mieć za jej dwa bieguny, to Newman był tym, który w XIX w. najwięcej 
zbliżył się do pierwszego.
ZESTAWIENIE. Przewaga wiedzy konkretnej nad pojęciową, bezpośredniego prze-
świadczenia nad dowodem, logiki osobistej nad powszechną, wiary nad wiedzą: to wkład 
Newmana do filozofii XIX wieku. Nie wywodził; źe^-pKewaga ta jest potrzebna, lecz że 
rzeczywiście zachodzi: nie był to dlań dezyderat, lecz opis umysłu ludzkiego.
Stanowisko to było w opozycji do prądów panujących w XIX w., a zwłaszcza w drugiej 
jego połowie. Natomiast było zapowiedzią tych, które potem przyjść miały. W szczególności 
był Newman prekursorem pragmatyzmu, bergsonizmu, aktywizmu, wszystkich 
irracjonalizmów, intuicjonizmów, personalizmów, radykalnych empiryzmów XX wieku. 
Widząc te pokrewieństwa, jeden z entuzjastów Newmana twierdził, że jego Gramatyka 
przeświadczenia będzie dla przyszłych pokoleń tym, czym przedtem była Summa św. Tomasza 
i Rozprawa o metodzie Kartezjusza.
DZIAŁANIE. Newman najsilniej oddziałał w teologii. Wstrząsnął Kościołem anglikańskim, 
opuszczając go. A oddziałał również na Kościół katolicki, wchodząc doń. Stanowił antytezę 
tradycyjnego tam od scholastyki intelektualizmu: weszła z nim nowa fala augustynizmu do 
katolickiej filozofii i apologetyki. Nie był zresztą w XIX w, odosobniony.
62


Równoległe poglądy pojawiły się w innych krajach, zwłaszcza we Francji, gdzie reprezentował 
je A. Gratry, później L. Laberthonniere i E. Le Roy.
W Anglii stanowił opozycję do panującego tam w XIX w. empirystycznego racjonalizmu i 
utylitaryzmu. Tak samo jak Carłyle, jednakże w sposób bardzo odeń różny: dla tamtego 
naczelną ideą była idea niezależnego bohatera, dla niego zaś idea powszechnego Kościoła, 
„świętych obcowania".
W filozofii XX wieku myśli zapoczątkowane przez Newmana powróciły w innej, bardziej 
świeckiej postaci. Powróciły u wielu ludzi, którzy Newmana wcale nie znali. Więcej na 
kontynencie niż w Anglii. Ci, co w filozofii bezpośrednio doń nawiązali, nie byli liczni. 
Najwierniejszy był mu Henri Bremond, który jego idee stosował nie tylko w historii religii, ale 
także w estetyce, gdzie głosił wyłącznie emocjonalną teorię „czystej poezji". W Polsce 
Stanisław Brzozowski był wielbicielem Newmana i z biegiem lat ideom jego poddawał się 
coraz bardziej.
NEWMAN i KIERKEGAARD. Kierkegaard urodził się później, a umarł znacznie wcześniej 
niż Newman, ale na te same lata — lata czterdzieste — przypadają szczytowe momenty ich 
życia. Obaj byli postaciami wyjątkowymi wśród inaczej myślącej epoki. Obaj byli obcy jej 
intelektualizmowi i uniwersalizmowi, nie należeli ani do kończącej się racjonalistycznej 
metafizyki, ani do zaczynającego się pozytywizmu. Obaj byli filozofami religijnymi: na 
sprawach religijnych, na stosunku człowieka do Boga zaczynały się i kończyły ich 
zainteresowania. Mimo wszakże te wspólne zainteresowania, wiele ich dzieliło. O sobie nie 
wiedzieli, choć żyli niedaleko od siebie. A można przypuszczać, że gdyby wiedzieli, nie byliby 
doszli do porozumienia. Religijność ich była krańcowo różna, jednego pogodna, drugiego 
tragiczna. Stosunek do Boga u jednego był pełen ufności, a u drugiego pełen lęku. Obaj wyrośli 
w środowisku protestanckim i obaj odeń odeszli, ale podczas gdy jeden wszedł potem do 
Kościoła katolickiego, drugi, wyłamawszy się ze swego Kościoła, nie wszedł już do żadnego 
innego.
Newman usiłował wyjaśnić naturę poznania; sądził, że reszta jest zupełnie prosta;
nie ma co filozofować, trzeba tylko słuchać, co każdemu mówi „przeświadczenie". Mówi ono, 
że człowiek może się na Bogu oprzeć, a wtedy znikają wszelkie wątpliwości.
U Kierkegaarda było wprost przeciwnie: dla niego wiara, religia, obcowanie człowieka z 
Bogiem było źródłem lęku, niepokoju, tragizmu ludzkiej egzystencji. I nie sprawa poznania, 
lecz tego nieuniknionego tragizmu była treścią jego filozofii.
II. KIERKEGAARD
ŻYCIE. S0ren Kierkegaard (1813 - 1855) był Duńczykiem, życie swe spędził w Kopen-
hadze, mieście, w którym słaby był wówczas ruch naukowy i filozoficzny, a silniejszy raczej 
literacki i teologiczny. Z domu rodzinnego wyniósł ponurą religijność i rozwinięte na jej tle 
poczucie winy i lęk przed karą Boską. Gdybym był żył w średniowieczu — pisał — byłbym 
poszedł do klasztoru. Zarazem porównywał stan swój do tego, który w średniowieczu nazywano 
„acedią", a który cechuje oporność wobec ćwiczeń religijnych
63


i tęsknota do świata. Od wczesnych lat melancholię swą pokrywał ironią i ekscentrycznym zachowaniem. 
Żył przeważnie samotnie, jednakże nie należy wyobrażać go sobie jako posępnego odludka. Jak Sokrates, 
zatrzymywał ludzi na ulicach i rozmawiał z nimi. Za młodu należał do bywalców kawiarni i teatrów. Później 
wieczory zwykł był spędzać sam, ale w rozległym apartamencie, który zajmował w Kopenhadze, a amfilady 
pokojów musiały być oświetlone a giorno. Całkowite pochłonięcie przez sprawy religijne i przejęcie grozą 
istnienia przyszło później, pod koniec niedługiego życia. Jego niezwykły umysł miał między innymi tę 
właściwość, że każda myśl wyolbrzymiała się w nim do nadnaturalnych rozmiarów: tłumaczy to niektóre 
cechy jego filozofii.
PISMA. Kierkegaard miał krótkie, ale intensywne okresy, w których oddawał się pracy pisarskiej: jeden 
trwał od 1843 do 1846 roku, drugi od 1849 do śmierci. W pierwszym okresie ogłosił Albo—albo, 1843, Lęk 
i drżenie, 1843, Pojęcie lęku, 1844, Stadia na drodze życia, 1845. Romans psychologiczny pt. Dziennik 
uwodziciela stanowił część książki Albo—albo.
W roku 1848 dokonał się w nim przełom: „Bóg uzyskał dla mnie znaczenie, jakiegom nie 
przypuszczał". Myślał wtedy zostać duchownym i pójść na wiejską parafię. Nie poszedł jednak, wrócił do 
pracy pisarskiej. Ale wszedł w drugi jej okres, który miał już charakter ściśle religijny. — Do ważnych dla 
filozofii prac jego należy dziennik, który prowadził od 1833 do 1855 roku.
Zainteresowania miał od początku nie tylko filozoficzne, ale i religijne. Uzdolnienia zaś nie tylko 
filozoficzne, ale także literackie. Toteż prace jego co do treści wahały się między filozofią a teologią, a co 
do formy między nauką a literaturą.
POPRZEDNIKÓW trudno dlań znaleźć; daleko więcej zawdzięczał sobie niż innym. Bardzo 
rozpowszechnioną za jego życia filozofię Heglowską znał, ale właśnie ją zwalczał. W 1841 r. wyjechał do 
Berlina specjalnie, by słuchać Schellinga, ale rozczarował się szybko. Należał do myślicieli, których typem 
jest Sokrates: nawiązywał nie do tradycji filozoficznej, lecz wprost do życia. Niewiele licząc się z tym, co 
filozofia przed nim zrobiła, tworzył własne pojęcia, terminy, zagadnienia.
W każdym pokoleniu — pisał — musi być dwóch czy trzech ludzi poświęconych za innych i zużytych 
na to, by w strasznych cierpieniach odkrywali, co innym jest potrzebne. „Ze smutkiem stwierdziwszy, że 
do tego jestem przeznaczony, zrozumiałem samego siebie".
Jeżeli kto wyprzedził jego sposób myślenia, to Augustyn i Pascal. Wyprzedzili go tak samo, jak 
wyprzedzili Newmana, ale — w czym innym. Z Kierkegaardem mieli to wspólne, że zajmowali się przede 
wszystkim człowiekiem, a zarazem widzieli, że przed człowiekiem otwiera się wciąż nieskończoność; i 
stosunek istoty skończonej do przerażającej nieskończoności był ich zagadnieniem tak samo, jak 
Kierkegaarda.
POGLĄDY, l. FILOZOFIA EGZYSTENCJALNA. W swym sposobie rozumienia filozofii Kierkegaard miał 
trzy zasadnicze właściwości:
a) Interesował się wyłącznie człowiekiem, głównie zaś — podobnie jak Newman — stosunkiem jego 
do Boga. Zagadnienia, jakie sobie stawiał, wypływały z niepokoju i lęku, których doznawał i o których 
sądził, że są nieodłączne od życia: w tym był podobny
64


do Pascala, natomiast różnił się od Newmana, którego wiara była właśnie bez niepokoju i lęku.
Filozofia Kierkegaarda była filozofią życia, ale zagadnienie życia było dlań wyłącznie 
moralne i religijne. Traktował filozofię w sposób podobny do Sokratesowego: nie zamierzał jej 
systematycznie rozwijać, chciał jej raczej tylko — jak mówił — „robić trudności".
b) Był programowo myślicielem subiektywnym: „chcę znaleźć prawdę, która jest prawdą 
dla mnie. I do czegóż przydałaby mi się tzw. prawda obiektywna, gdyby dla mnie i mojego 
życia nie miała głębokiego znaczenia?". I w tym był zgodny z Newmanem, a niezgodny z 
dążeniami swych czasów.
Był też myślicielem pluralistycznym: w jaskrawym przeciwieństwie do współczesnej mu 
filozofii, dążącej do systemu i jedności, był myślicielem mnogości i alternatywy. Widział, że 
życie ma wiele postaci i że przed człowiekiem stoi nieuchronne „albo--albo", konieczność 
wyboru.
c) Filozofia taka, jaka jest zwykle uprawiana, wydawała mu się ze swymi ogólnymi 
pojęciami nazbyt abstrakcyjna. Chciał — w tym znów podobny do Newmana — filozofii 
wnikającej w samo konkretne istnienie człowieka i jego właściwości etyczne i religijne. 
Filozofię taką nazywał „egzystencjalną".
Całe to rozumienie filozofii — humanistyczne, aporetyczne, pluralistyczne, egzystencjalne 
— niezmiernie odbiegało od rozumienia panującego w XIX w., zarówno wśród wymierających 
już idealistycznych metafizyków, jak i wśród wzrastających pozytywistów.
2. SKOŃCZONOŚĆ I NIESKOŃCZONOŚĆ w ISTNIENIU. Podstawową cechą istnienia ludzkiego 
jest jego czasowość. Nie może być ujęte w system, w formułę, bo zawsze się rozwija, staje się 
coraz inne, nigdy nie ma zakończenia. Można by je myślą ująć tylko, gdyby je zatrzymać, bo 
myśli się wstecz, a żyje się wciąż naprzód. A skoro istnienie ludzkie jest stawaniem się, to 
filozofia egzystencjalna musi być filozofią stawania się. Nie może być uczona i systematyczna, 
skoro ma za przedmiot istnienie z jego zmiennością i niepokojem. W narastającej wciąż 
mnogości i różnorodności istnienia nie może być jedności: jedność jest tylko tworem myśli. I 
tylko myśl daje się ująć w system, ale nie istnienie. W tym leży błąd idealistycznej filozofii, w 
szczególności Heglowskiej, że nie widziała różnicy między myślą a istnieniem i istnienie 
pojmowała na modłę myśli.
Istnienie ludzkie zawsze jest czasowe, skończone, doczesne, a mimo to człowiek patrzy nań 
pod kątem wieczności. I w ten sposób doczesność nieuchronnie sprzęga się w nim z 
wiecznością. „Człowiek jest syntezą skończoności i nieskończoności, czasowości i wieczności, 
konieczności i wolności". I stąd właśnie pochodzą najgorsze antynomie człowieka, jego 
sprzeczności i cierpienia. Nie może uwolnić się od przeciwieństw i konfliktów, jakie są 
nieuchronne między zmiennym istnieniem i niezmiennym bytem, przemijaniem i wiecznością, 
inaczej mówiąc: między człowiekiem i Bogiem.
Byt Boski, wieczny i niezmienny, musi się człowiekowi z konieczności wydawać irracjo-
nalny; dla człowieka, mającego naturę tak zupełnie inną od Boskiej, jest i zawsze będzie 
paradoksem. Paradoksalność, niepojętość Boga nie jest wynikiem słabości ludzkiego umysłu, 
lecz naturalnym wyrazem stosunku między człowiekiem a Bogiem: między człowiekiem, 
któremu dane jest tylko przemijające istnienie, a Bogiem, który jest wieczny.
3. DĄŻENIE DO NIESKOŃCZONOŚCI i OBAWA PRZED NIĄ. Człowiek wyrywa się z istnienia do 
prawdziwego bytu, czyli z przemijania do wieczności; wyrazem tego jest przede wszystkim 
religia. Dla człowieka jest niezbędna, ale niesie mu wątpliwości i cierpienie; nic bowiem
5 — Historia filozofii t. III                                                                                g<


nie może zapełnić przepaści między nim a bytem Boskim, wiecznym, absolutnym. Każde 
zbliżenie się do Boga poniża człowieka, przekonywa o własnej bezsile. Wywołuje — jak 
mówił Kierkegaard — „lęk i drżenie". Lęk i drżenie: to naturalny sposób, w jaki w istnieniu 
ludzkim objawia się Bóg.
Kierkegaard odróżniał dwie postaci religii, które nazywał „religią A" i „religią B". Każda 
religia ukazuje człowiekowi wieczność, ale „religia A" ukazuje ją jedynie jako dalsze tło 
ludzkiej egzystencji. Już taka z daleka widziana wieczność przeraża człowieka, jest dlań 
paradoksem i męczarnią: jednakże jest mu jeszcze względnie dostępna, nie wymaga zerwania z 
całym naturalnym porządkiem istnienia. Natomiast „religia B" wprowadza nieskończonego 
Boga w samo istnienie skończonego człowieka: urąga rozumowi, potęguje jeszcze paradoks i 
męczarnię. Taką religią jest właśnie chrześcijaństwo. Naturalnym stosunkiem do takiej religii 
był dla Kierkegaarda już tylko lęk i groza. W przedstawianiu chrześcijaństwa jako pociechy, 
jako religii radosnej widział całkowite jego sfałszowanie. „Siedzę w swoim cichym pokoju i 
znam jedno tylko niebezpieczeństwo: religię".
I oto wytwarzają się w człowieku dwa przeciwne sobie dążenia: z jednej strony dąży 
istotnie do nieskończoności, z drugiej natomiast broni się przed nią, broni przed nią swego 
własnego, skończonego istnienia. A broniąc się przed nią zasklepia się w tej przypadkowości, 
jaką mu los dał, wmawia w siebie, że to jest właściwy jego żywioł, że jest do wieczności 
niezdolny. Zajmuje swą świadomość interesami, zapełnia ją rozrywkami czy czymkolwiek 
bądź, byle nie pamiętać o wieczności; odsuwa od siebie mysi o niej. Mówi sobie, że kiedy 
indziej o niej będzie myśleć, że jeszcze nie teraz, że jest jeszcze czas. I ostatecznie nigdy 
prawie o niej nie myśli. I w ten sposób wytwarza formy swego zwykłego. codziennego 
istnienia: są one w znacznej części formami ucieczki przed wiecznością.
Z tą dwoistością w postawie człowieka sprzęgła się jeszcze druga: że pragnie poznać same-
go siebie, ale zarazem pragnie ukryć się przed sobą, ukryć swe aspiracje, zwłaszcza aspiracje 
do wieczności, które mu są niewygodne, bo wytrącają go z doczesnej egzystencji. I w ciągu 
całego ludzkiego istnienia toczy się walka dwu dążeń: dążenia, by wejrzeć we własną głąb, i 
dążenia, by utrzymać powierzchowniejszy, ale za to wygodniejszy obraz samego siebie.
W zależności od tego, które z tych dążeń bierze w człowieku górę, wytwarzają się różne 
typy życia, czyli różne jego „stadia", jak je nazywał Kierkegaard. Dwa z nich przeciwstawiają 
się sobie najdobitniej: estetyczny i etyczno-religijny.
4. TYPY ŻYCIA. Jeden typ życia ma tę właściwość, że jest pochłonięty nie rzeczywistością, 
lecz możliwościami: człowiek bawi nimi wyobraźnię, bawi swobodnie, bo nie krępują go, 
skoro są tylko możliwościami. Wciąż je przemienia, robi z nich coraz nowe kombinacje i życie 
przekształca w kalejdoskop. Rzeczywistości ledwie dotyka, w żadnym momencie istnienia się 
nie stabilizuje. Taki typ życia, pełen niezaprzeczonego uroku, daje najwięcej materiału artyście 
i poecie, dlatego też Kierkegaard nazwał go estetycznym.
Etyczny zaś typ szuka w życiu już nie możliwości, lecz rzeczywistości. Stąd jego powaga i 
poczucie odpowiedzialności, których nie ma w estetycznym. I podczas gdy typ estetyczny 
przebiega od jednych przeżyć do drugich, to etyczny, raz znalazłszy przeżycia właściwe, trwa 
przy nich, powtarza je: to jego cecha podstawowa. Typ etyczny jest trwaniem, tak samo jak 
estetyczny przemianą. Za trwaniem zaś idzie skupienie, wejście w siebie i pogłębienie. Kto 
ucieka w przyszłość — powiada Kierkegaard — jest tchórzem, kto w przeszłość — hedonistą, 
a tylko ten, kto trwa przy teraźniejszości, kto chce ją powtarzać, ten jest prawdziwym 
człowiekiem.
66


Religijny typ życia Kierkegaard wymieniał jako trzeci, ale w gruncie rzeczy niewiele się dlań różnił 
od etycznego. Bo etykę rozumiał religijnie, jako stosunek człowieka do Boga, religię zaś — etycznie. 
Różnica w tym tylko, że etyka ma charakter ogólny, a religia osobisty. Ale ostatecznie stanowią łącznie 
jedną, wspólną postawę, która przeciwstawia się estetycznej. To zaś przeciwstawienie jest zasadnicze: bo 
etyczno-religijny typ życia wprowadza Boga do istnienia, a estetyczny nie wprowadza. Bóg zaś w istocie 
swej jest inny niż człowiek i przeto człowiek, gdy żyje z Bogiem, musi żyć inaczej niż bez Boga.
Religia, wprowadzając człowieka w wieczność, napełnia go grozą, zadaje mu męczarnie. Godzi w 
jego interesy, domaga się odeń absolutnego oddania, nie dając w zamian nic, co by było korzyścią 
życiową. Ale daje mu co innego: napięcie i pogłębienie. Opowiedzenie się za religią lub przeciw niej jest 
decyzją ciężką. Człowiek ma przed sobą „albo-albo":
może zdecydować się na skończoność albo na wieczność. A między tym „albo-albo" nie ma rozwiązania 
pośredniego. Nie ma kompromisu, jest „przeskok", jak mówił Kierkegaard. I człowiek wielokrotnie 
wybiera ciężką drogę religii: bo jednak czuje, że jest sam czymś więcej niż tym, co może zrealizować w 
ciągu swego ograniczonego istnienia, że w formach skończonych nigdy nie jest w pełni samym sobą.
5. SUBIEKTYWNOŚĆ PRAWDY. Poznanie ludzkie jest zawsze niepewne. Niepewności człowiek 
przezwyciężyć nie zdoła, prawdy obiektywnej nigdy nie doścignie, co najwyżej osiągnie subiektywne jej 
poczucie. Kierkegaard mówił więc, że „prawda jest subiektywna". A odwracając to zdanie, mówił także, 
że „subiektywność jest prawdą". Tego wszakże nie rozumiał bynajmniej w myśl relatywizmu, jakoby tyle 
było prawd, ile przedmiotów. Ani też w myśl filozofii Kanta czy Fichtego: że podmiot tworzy, a 
przynajmniej warunkuje prawdę.
Jego twierdzenie miało sens bardziej zgodny ze zdrowym rozsądkiem: polegało na tym, że w 
subiektywnym życiu człowieka, i tylko w nim, leży-sprawdzian prawdy. Podobnie rozumiał to Newman. 
Im głębsze jest życie osobiste człowieka, tym więcej w nim prawdy. Toteż dla Kierkegaarda, jak dla 
Newmana, prawdziwe poznanie musiało być ugruntowane w konkretnym życiu osobistym i nie mogło 
mieć charakteru abstrakcyjnego.
ZESTAWIENIE. Przeciwstawienie konkretnego istnienia i abstrakcyjnej myśli, a także 
przeciwstawienie istnienia skończonego i wiecznego bytu; zmaganie się skończoności i wieczności w 
ludzkim istnieniu, potrzeba wieczności i ucieczka przed nią, „albo-albo" wiecznie stojące przed 
człowiekiem — to były główne motywy filozofii Kierkegaarda. Mocniej niż którykolwiek świecki 
myśliciel wskazał on na udział czynnika religijnego, transcendentnego w doczesnej egzystencji. I 
jaskrawiej niż ktokolwiek widział tragizm tej egzystencji: bo człowiek musi optować za skończonością 
lub za wiecznością, optując zaś za skończonością wybiera nicość, a za wiecznością — męczarnię. Sądził 
jednak, że kto optuje za skończonością, ten dla spokoju i wygody wyzbywa się polowy swego istnienia, 
bo człowiek nie jest jednak samą tylko skończonością, lecz „syntezą skończoności i wieczności".
DZIAŁANIE. Kierkegaard oddziałał na razie tylko w swoim kraju i raczej na polu religii niż filozofii. 
Okres, który nastąpił po jego śmierci, okres panowania pozytywizmu, scjentyzmu, mechanicyzmu, nie 
mógł oczywiście mieć zrozumienia dla jego myśli. Ale czas jego przyszedł w XX wieku. Najpierw 
zaczęto go podziwiać jako psychologa, równego
5'                                                                                   67


najlepszym powieściopisarzom. Następnie jako teologa: pod jego wpływem powstała protestancka 
teologia, zwana „dialektyczną" lub „teologią kryzysu", która w życiu doczesnym widziała wszędzie 
zarodki śmierci, a religię rozumiała jako nieszczęście człowieka, ale zarazem jako jedyny ratunek. A 
wreszcie, koło 1930 r., nastąpił renesans Kierkegaarda jako filozofa: nowa filozofia „egzystencjalna" 
Heideggera, Jaspersa, Sartre'a i innych, stanowiąca jeden z głównych prądów epoki, wzięła od 
Kierkegaarda nie tylko zagadnienia i nazwę, ale i podstawowe motywy.
W r. 1948 zostało w Kopenhadze założone Stowarzyszenie im. Kierkegaarda i ustanowiona stała 
nagroda im. Kierkegaarda za prace rozwijające jego zagadnienia.


FAZA DRUGA: 1860-1880
1. EPOKA POZYTYWIZMU. Około 1860 r. dokonała się w filozofii przemiana. Nie dlatego, by powstały 
w niej wówczas nowe koncepcje: w czasie tym nowych koncepcji było w filozofii właśnie mniej niż 
przedtem. Natomiast wśród koncepcji dawniejszych dokonała się selekcja: z wytworzonych przez 
poprzednie pokolenie wiele zeszło na drugi plan, a za to jedna opanowała umysły. Mianowicie 
pozytywistyczna koncepcja świata i człowieka.
Swój wyraz znalazła ona już w poprzednim okresie w dziełach Milla i Comte'a; ale dla tamtych 
czasów nie byli oni szczególnie reprezentatywni; przed 1860 r. Carłyle miał może więcej zwolenników 
niż Mili, a Newman więcej niż Comte. Choć wtedy pojawił się już duch pozytywizmu, to jednak duch 
romantyczny był jeszcze żywy. A w każdym razie cechą poprzedzającego okresu była jego różnorodność, 
mnogość jego form; teraz ta mnogość ustąpiła miejsca jedności. Idee Hegla czy romantyków, Carlyle'a 
czy Newmana, Kierkegaardaczy Stirnera — nie zginęły wprawdzie, ale czasowo zeszły na bardzo daleki 
plan.
2. ODKRYCIA PRZYRODNICZE. Zapanowanie pozytywizmu było wynikiem rozwoju samej filozofii, ale 
po części także rozwoju nauk przyrodniczych. W naukach tych bowiem dokonano szeregu odkryć o 
najogólniejszym charakterze i doniosłości filozoficznej. Około 1860 r. najważniejsze z nich były już 
dokonane i znajomość ich już się rozpowszechniła.
a) W fizyce zasada zachowania energii odkryta została w latach czterdziestych przez Anglika Joule'a i 
niezależnie odeń przez Niemca J. R. Mayera. Wyk-azywała łączność i wspólną naturę najbardziej do 
siebie niepodobnych zjawisk. Łączyła je w jeden nieprzerwany łańcuch, była wielkim świadectwem na 
rzecz determinizmu.
b) W chemii Kekule ustalił w latach pięćdziesiątych schemat budowy cząsteczki benzenu. Był to 
początek niezliczonych syntez organicznych, dawał prosty wzór złożonym zjawiskom. A wkrótce potem, 
w r. 1869, chemik rosyjski D. I. Mendelejew dokonał rzeczy teoretycznie jeszcze ważniejszej: odkrył 
periodyczny układ pierwiastków.
c) W biologii Schwann i Schleiden odkryli w latach 1838- 1839 komórkę organiczną, jako jednostkę, 
z której rozmnożenia się i zróżnicowania powstają wszelkie organizmy. Było to wykazanie jedności 
organizmów wyższych i niższych, świadectwo przeciw witalizmowi i biologicznemu mistycyzmowi.
d) W zoologii teoria Darwina od 1859 r. dała naturalne wytłumaczenie różnorodności gatunków, 
pozwoliła na zbudowanie teorii powszechnej ewolucji i' wciągnięcie do tej ewolucji człowieka.
e) W fizjologii teoria swoistej energii zmysłów, zapoczątkowana przez angielskiego
69


anatoma Sir Charies Bella (Idea o f a New Anatomy ofthe Brain) jeszcze w r. 1811, a rozwinięta 
i rozpowszechniona przez niemieckiego fizjologa J. Mullera od 1838 r., wskazywała na 
subiektywność jakości zmysłowych i pobudzała do ilościowego i mechanicznego rozumienia 
wszystkich zjawisk.
Wszystkie te odkrycia, a także liczne drobniejsze, skłaniały do tego, by przedstawić 
wszechświat jako l) całkowicie zdeterminowany, 2) jednolicie w całości zbudowany, 3) w 
całości nam dostępny i zrozumiały.
Jednocześnie zaś zdążyły się już rozpowszechnić wytworzone w poprzednim pokoleniu 
minimalistyczne doktryny filozoficzne, pozytywizm Comte'owski i Millowski empiryzm. Były 
uzupełnieniem owych odkryć, dokonanych przez nauki przyrodnicze. I łącznie wydały obraz 
świata, który stał się własnością epoki. Elementy jego zbierały poprzednie pokolenia, ale 
dopiero obecne utworzyło z nich kompletny pogląd na świat. Pozytywizm istniał już dawniej, 
ale teraz dopiero przyszła jego era.
3. FILOZOFIA NIE WIERZĄCA w FILOZOFIĘ. Nastroju, jaki wówczas panował, nikt nie wyraził 
dobitniej od Renana. Pisał on w r. 1862: „Faktem zdumiewającym, klasycznym dla ostatniego 
trzydziestolecia myśli jest brak wszelkich spekulacji filozoficznych. Ten letarg nierychło się 
skończy. Nie widzę początków kresu. Widzę ogromną przyszłość nauk historycznych, wróżę 
im wydoskonalenie i szybkość rozwoju. Widzę przyszłość nauk przyrodniczych. Ale nie widzę 
przyszłości filozofii w dawnym znaczeniu tej nauki. Nauki specjalne podbiły sobie umysły 
filozoficzne, które by w innych epokach należały niepodzielnie do metafizyki. Filozofowie stali 
się filologami, chemikami, fizjologami".
4. JEDNOLITOŚĆ FILOZOFII. Rzadko kiedy epoka była tak jednolita jak ta: różne teorie i 
prądy, jakie wydała — pozytywizm w ściślejszym znaczeniu tak samo jak ewolucjonizm, ruch 
w kierunku usamodzielnienia psychologii tak samo jak indukcyjna metafizyka — były tylko 
różnymi formami jednej i tej samej filozofii. Był to jeden wielki prąd minimalis-tyczny, który 
rozpadał się na drobniejsze prądy. Tak jednolicie minimalistyczna nie była nawet filozofia 
XVIII wieku.
Jeżeli kiedy można mówić o jakiejś filozofii, że „panowała", to o minimalistycznej, 
pozytywistycznej filozofii w tych latach XIX wieku. Najpierw dlatego, że duża ilość myślicieli 
stała na tym stanowisku. A także dlatego, że zachodziła zgodność pomiędzy filozofami a 
ogółem inteligencji, zgodność raczej rzadko występująca w dziejach, bo ogół zwykle z 
opóźnieniem przyswaja sobie poglądy specjalistów.
Oczywiście i teraz byli ludzie o innej postawie, istniały w filozofii odchylenia od głównego 
prądu, istniała opozycja przeciw niemu. Byli myśliciele, którzy jeszcze nie dorośli do po-
zytywizmu, i tacy, co go już przerośli. Żyli jeszcze i pisali Cariyle i Newman; uczniowie 
Herbarta zajmowali nadal katedry w Rzeszy i Austrii, a uczniowie Cousina we Francji. A także 
wśród młodszych myślicieli niektórzy należeli do innych kierunków. Oto zaraz po 1860 r. w 
Anglii wystąpili Stirling i Green, pragnąc odnowić filozofię Hegla, przeciwieństwo panującego 
minimalizmu. W Niemczech Fechner snuł swe poezje metafizyczne. W 1874 r. Brentano 
ogłosił swą psychologię, zupełnie różną od panującej. Zaraz po 1870 r. uformowały się też idee 
Nietzschego. Ale choć miały zaważyć na dalszych losach myśli, teraz były jeszcze 
odosobnione, ledwo zauważane.
5. ODMIANY POZYTYWIZMU. Przy całej jednolitości pozytywistycznej filozofii XIX wieku 
poszczególne występujące w niej prądy, odłamy, teorie miały rysy odrębne. Już choćby dlatego, 
że w każdym środowisku pozytywizm wyrósł w innych warunkach, w opo-
70


zycji do innej filozofii: w Anglii w opozycji do filozofii zdrowego rozsądku, we Francji do eklektycznej 
metafizyki, w Niemczech do systemów Hegla i Herbarta. W Anglii pozytywistyczna filozofia była 
zgodna z dawną tradycją kraju, we Francji miała precedensy w XVIII w., w Niemczech była nowością.
W Anglii występowała w formie najprostszej, bez krytycznych roztrząsań, bez episte-mologicznych 
wątpliwości, była jak gdyby pozytywizmem dogmatycznym. We Francji, wprost przeciwnie, była 
pozytywizmem sceptycznym, przesiąkniętym wątpliwościami. A w Niemczech była prądem krytycznym, 
nastawionym epistemologicznie, analizującym swe własne podstawy i założenia.
W Anglii, i tylko w Anglii, doba pozytywizmu wydała kompletny system filozofii:
tam znalazła Darwina i Spencera, rozwinęła ideę ewolucji i dzięki niej zespoliła w systematyczną całość 
poszczególne dyscypliny filozoficzne. Ewolucjonizm angielski był jedynym pełnym systemem filozofii 
wzniesionym na pozytywistycznej podstawie.
W Anglii pozytywistyczna filozofia była przede wszystkim filozofią nauk przyrodniczych, we Francji 
zaś raczej humanistycznych. Francuzi stworzyli najbardziej typowe dla pozytywizmu teorie sztuki czy 
religii. A jeszcze inaczej była skierowana praca pozytywistów w Niemczech: ci, z jednej strony, 
pracowali nad rozparcelowaniem filozofii, wydzieleniem z niej nauk szczegółowych, z drugiej — nad 
teorią poznania i epistemologicznym uzasadnieniem pozytywizmu, z trzeciej nad uzupełnieniem go przez 
jakąś metafizykę „krytyczną", „indukcyjną", „naukową", taką, która by się zmieściła w ramach antymeta-
fizycznej epoki.
Polska zaś była naówczas najbardziej pod wpływem pozytywizmu angielskiego, tego najprostszego 
pozytywizmu, przyjmującego bez zastrzeżeń fakty nauki i nie zastanawiającego się nad tym, jakie są ich 
założenia i jaki stopień wiarogodności. Miał jednakże w Polsce pozytywizm swój własny odcień: był 
nastawiony praktycznie, życiowo, bardziej jeszcze niż w Anglii.
Narody mniejsze, młodsze i mające mniej ciągłą tradycję filozoficzną nie odegrały w tej dobie takiej 
roli jak wielkie, ale i one miały swoich wybitnych i wpływowych pozytywistów. Włochy wydały 
niepospolitego myśliciela w osobie Roberta Ardigo, w Danii najsławniejszy jej filozof Hóffding swym 
trzeźwym sposobem myślenia zbliżony był do pozytywistów, w Czechach pozytywistą był filozof i 
polityk T. G. Masaryk. Różne udziały wielu krajów zespoliły się w minimalistyczną filozofię tej epoki.
6. ZAINTERESOWANIA EPOKI. Okres ten miał przede wszystkim zainteresowania teoretyczne: zmierzał 
raczej do poznania rzeczywistości niż do uświadomienia sobie, co człowiek powinien z niej zrobić. 
Więcej też zajmował się wspólnymi cechami rzeczywistości, prawami powszechnymi, które nią rządzą, a 
mniej właściwościami indywidualnymi rzeczy i ludzi, ich historycznym rozwojem i odrębnością.
Jednakże interesował się też sprawami swoiście ludzkimi, religijnymi, etycznymi, estetycznymi: 
ujmował je tylko w swoisty sposób. W religijnych zajmował postawę zasadniczo negatywną: i nie mogło 
być inaczej w filozofii nie uznającej nic, co nie było stwierdzonym czy stwierdzalnym faktem. Ale — 
religia też ma swoje fakty: jeśli nie jest faktem to, w co ludzie wierzą, to jest w każdym razie faktem, że 
wierzą. Z tym faktem pozytywiści gotowi byli się liczyć. A między nimi byli nawet tacy, co mieli wiarę 
za ważny składnik ludzkiej psychiki, oczyszczający ją i podnoszący. Natomiast dla wszystkich 
pozytywistów błędem było zbliżenie religii do nauki, mieszanie wiary z wiedzą. Nie mogli więc zgodzić
71


się na takie rozumienie religii, jak Newmana czy Kierkegaarda, widzące w niej źródło wiedzy, 
współzawodniczkę nauki: te poglądy były z duchem pozytywizmu zupełnie niezgodne.
W pojmowaniu spraw społeczno-politycznych nie mniej objawiły się rysy pozytywizmu. Zwłaszcza 
negatywne: nie było w nim miejsca na mistyczne i irracjonalne rozumienie władzy, państwa, prawa, a 
także na odwoływanie się do tradycji czy autorytetu, Wprawdzie sam Comte stał się w końcu 
zwolennikiem polityki autorytatywnej, ale z duchem pozytywizmu harmonizował tylko liberalizm: nie 
Comte, lecz Mili oddziałał najwięcej na poglądy polityczne drugiej połowy XIX wieku. Epoka 
pozytywistyczna ceniła nade wszystko wolność, a także równość; nie chciała rozumieć społeczeństwa 
hierarchicznie.
W sprawach sztuki epoka ta była epoką realizmu. Sądziła, że sztuka wypływa z tych samych realnych 
potrzeb i zdolności ludzi, co inne dziedziny życia. I realne życie jest najbardziej odpow-iednią dla niej 
treścią — dla plastyki tak samo jak dla literatury.
W 1855 r. Courbet wystąpił w malarstwie z hasłem „realizmu". A impresjonizm następnego pokolenia 
był także wynikiem dążeń, by w sztuce utrwalić to, co dla nas najbardziej realne: mianowicie nasze 
własne wrażenia. W nich jest sama rzeczywistość, bez konstrukcji, bez retuszu. Podobnie też było w 
literaturze: przyszedł czas Zoli i realistów rosyjskich i skandynawskich, powieści „eksperymentalnych", 
bez mała zatarcie granicy między wiedzą a twórczością.
7. PRĄDY i TEORIE ERY POZYTYWIZMU. Epoka była jednolita, jednakże miała wiele odcieni; i aby jej 
filozofię ująć dokładniej, trzeba je wszystkie uwzględnić:
1) Ewolucjonizm, będący wielkim systemem epoki, scalającym wyniki nauk w duchu pozytywizmu.
2) Przeciętny, popularny pozytywizm, głoszony zwłaszcza przez uczonych specjalistów, a wyznawany 
przez szerokie kręgi inteligencji, dla którego właściwa jest nazwa „scjentyzmu", bo opierał się na 
bezwzględnym zaufaniu do nauk szczegółowych.
3) Typowe dla pozytywizmu próby parcelowania filozofii, wydzielenia z niej nauk specjalnych, 
zwłaszcza psychologii.
4) Teoria poznania, mająca stworzyć podstawy dla pozytywizmu, występująca w postaci 
empiriokrytycyzmu lub pozytywistycznie rozumianego krytycyzmu.
5) Próby stworzenia metafizyki „krytycznej" czy „indukcyjnej", jedynej, na jaką era pozytywizmu 
mogła sobie pozwolić.
6) Rozwinięcie humanistyki w duchu pozytywizmu.
7) Sceptyczne wnioski wyprowadzone przez niektórych pozytywistów.
HERBERT SPENCER I EWOLUCJONIZM
Pozytywna i empiryczna filozofia XIX wieku korzystała z wyników nauk szczegółowych, zwłaszcza 
przyrodniczych. Z przyrodniczego pojęcia rozwoju Herbert Spencer uczynił osnowę całego systemu 
filozofii: systemu ewolucjonistycznego. Ewolucjonizm stał się silnym prądem w minimalistycznej filozofii 
XIX w., uzupełniającym pozytywizm i empiryzm.
72


ŻYCIE I PRACE SPENCERA. Herbert Spencer (1820-1903) miał wykształcenie inżyniera. W 
młodości przejęty sprawami politycznymi, pisywał artykuły w duchu liberalizmu i indywidualizmu. 
Wcześnie też zainteresował się zagadnieniem rozwoju organicznego i społecznego. Myśl ewolucyjnego 
tłumaczenia zjawisk przeprowadził już w Statyce społecznej z 1855 roku. Pochodzenie gatunków 
Darwina, które ukazało się w 1859 r., potwierdziło mu jej słuszność. W 1860 r. powziął myśl 
opracowania całej filozofii z tego punktu widzenia i od razu ogłosił Program systemu filozofii syntetycznej 
(jak nazywał swą doktrynę). Wykonaniu tego programu poświęcił odtąd swe życie i wykonał go 
całkowicie i bez zmian, pracując nad tym, bez pośpiechu, ale i bez wypoczynku, przez lat blisko czter-
dzieści. Weszły do jego systemu Pierwsze zasady, 1862, oraz wielotomowe Zasady biologii, 1864-1867, 
Zasady psychologii, 1870-1872, Zasady socjologii, 1876-1896, i Zasady etyki, 1879 - 1892.
System, który wytworzył, był wyjątkowo jednolity: różnorodny materiał, czerpany z różnych nauk, 
jest w nim podporządkowany jednej idei. Jest to bodaj najpełniejsze i najbardziej szczegółowe wykonanie 
wielkiego zamierzenia, jakie zna filozofia nowożytna. Spencer wykonał je mimo nieszczególne warunki 
materialne i wątłe zdrowie. Tylko dzięki wielkiej regularności życia, odosobnieniu i uwolnieniu się od 
konwenansowych przymusów mógł wykonać pracę tak niezwykłych rozmiarów. Do końca życia Spencer 
zachował właściwości umysłu objawione w młodości: pozostał indywidualistą i liberałem, a także 
inżynierem, dla którego mechanizm jest jedynym prawdziwym wyjaśnieniem. Cechy swego charakteru i 
koleje życia przedstawił w Autobiografii, ogłoszonej po jego śmierci w 1904 r.
POPRZEDNICY. Na myśl o ewolucyjnym tłumaczeniu zjawisk Spencer został naprowadzony — 
jeszcze przed ukazaniem się dzieła Darwina — przez geologiczne badania Lyella, zoologiczne Owena i 
embriologiczne v. Baera. Owen nauczył go, że organy zwierząt wyższych mają więcej wzajemnej 
zależności niż organy niższych; v. Baer, że rozwój zwiększa różnorodność organizmów. Ale Spencer, 
rzecz szczególna, korzystał także z pomysłu poety-metafizyka Coleridge'a, że życie idzie ku potęgującej 
się indywidualizacji.
Niemniej głównym jego poprzednikiem, jakby współtwórcą jego ewolucyjnego systemu, był Darwin. 
Dopiero przy pomocy jego biologicznej teorii Spencer mógł przeprowadzić swą ogólną koncepcję 
filozoficzną. System filozofii syntetycznej Spencera odpowiadał poglądom Darwina, który powitał w nim 
„wielkiego filozofa". Darwin wpłynął na teorię Spencera, ale także Spencer wpłynął na losy teorii 
Darwina. Rozpowszechniła się ona najwięcej w terminologii Spencera: Darwin pierwotnie nie używał 
wyrazu „ewolucja", który został wprowadzony przez Spencera i potem dopiero zastosowany do teorii 
Darwina. Nie wprost, lecz pośrednio przez Spencera Darwin wpłynął na filozofię XIX wieku. Spencer 
przyczynił się najwięcsj do tego, że rola, jaką w początku ery nowożytnej odgrywała wobec filozofii 
fizyka, teraz przeszła na biologię. I Darwin stał się na jakiś czas dla filozofii tym, czym niegdyś byli dla 
niej Kopernik i Galileusz.
Natomiast oparty na przyrodoznawstwie ewolucjonizm Spencera nie miał właściwie żadnego związku 
z opartym na spekulacji filozoficznej ewolucjonizmem idealistycznym, Heglowskim. Łączyła je tylko 
jedna bardzo ogólnikowa myśl, poza tym wszystko dzieliło. Ewolucjonizm Spencera miał raczej związki 
z poglądami dawniejszych, nawet jeszcze starożytnych filozofów, bo ogólnikowa koncepcja ewolucji była 
prawie tak stara jak
73


filozofia, występowała już u hilozoistów greckich; ale były to zawsze tylko programy. A 
Spencer pierwszy filozofię ewolucji rozbudował szczegółowo. Posiadał zresztą małe 
wykształcenie historyczne i niewielkie oczytanie filozoficzne. Mówił, że gdyby czytał tak dużo 
jak inni, toby też wiedział tak mało jak oni. Jednakże korzystał z filozofów, zwłaszcza w 
sprawach epistemologicznych. Najwięcej przejął się relatywizmem i agnosty-cyzmem 
Hamiltona. A za jego pośrednictwem korzystał z Kanta. Znał też oczywiście najsławniejszego 
filozofa angielskiego swych czasów, J. St. Milla, i dzielił z nim ogólną postawę 
minimalistyczną. Jednakże w ramach minimalizmu stanowił typ odmienny. Poprzez Milla zaś 
znał Comte'a. I z nim łączyło go wiele: wśród leade ów minimalizmu XIX wieku oni dwaj byli 
do siebie najbardziej podobni. Bez mała można rzec, że „filozofia syntetyczna" Spencera to 
„filozofia pozytywna" Comte'a wzbogacona o ideę ewolucji. Ściślej mówiąc, jedna połowa 
systemu Spencera była zależna od Comte'a, druga, zupełnie różna, była zależna od Kanta.
DARWINIZM. Rola w biologii Karola Darwina (1809-1882) była podwójna:
l) Przeprowadził empiryczny dowód powstawania nowych gatunków. Dawniejsi filozofowie 
(jak Empedokles) robili na ten temat tylko spekulatywne hipotezy, a dawniejsi uczeni (jak 
Buffbn czy Lamarck) dawali tylko poszczególne obserwacje, materiały do dowodu. 2) 
Sformułował hipotezę tłumaczącą powstawanie nowych gatunków. Oparł się na fakcie wariacji 
indywidualnych występujących w każdym gatunku. Z wariacji tych korzystają hodowcy, by 
przeprowadzać selekcję; a pomysłem Darwina było, że przyroda posiada również możliwości 
robienia selekcji, że istnieje też „dobór naturalny". Pewne jednostki są mianowicie tak 
zbudowane, że odpowiadają warunkom życia, tak samo jak inne odpowiadają zamierzeniom 
hodowcy. Rodzi się nadmiar jednostek — przeto muszą toczyć „walkę o byt" (jak to nazwał 
inny zoolog angielski tych czasów, Wallace), a utrzymują się przy życiu te tylko, które są do 
warunków życia najbardziej dostosowane, najodpowiedniejsze (sur vivat of f hę fittest). Tak oto 
przyczyny najzupełniej naturalne czynią, że utrzymują się przy życiu jedynie jednostki 
zbudowane celowo. Potomstwo ich dziedziczy ich cechy — i tak dzieje się, że dzięki drobnym i 
przypadkowym wariacjom powstają gatunki względnie stałe. Są celowe, dostosowane do życia. 
Są celowe nie dlatego, iżby wszystko, co się rodzi, było celowe, lecz że niecelowe zginęły w 
walce o byt. Darwin miał zresztą świadomość, że jego teoria „doboru naturalnego" daje jedynie 
częściowe wytłumaczenie ewolucji gatunków: wiedział, że zakłada istnienie samego procesu 
życiowego, rośniecie organizmów, ich rozmnażanie się, dziedziczność, występowanie waria-cyj 
— zakłada to wszystko, nie tłumacząc.
Teoria jego zrobiła epokę nie tylko w biologii, ale i w filozofii. Zrobiła ją przez to, że 
przełamała przyzwyczajenia myślowe zakorzenione od Arystotelesa, a utrwalone przez 
nowożytnych przyrodników, Linneusza czy Cuviera. Obyła się bez założeń teologicznych. A 
także bez Platońsko-Arystotelesowskiego założenia, że byt ma formy wieczne, niezmienne. 
Otworzyła możliwość czysto przyczynowego rozumienia świata.
Teorię swą Darwin sam zastosował do człowieka (w Descent of Mań, 1871). Przełamywała 
ona dualizm między człowiekiem a resztą świata. Przedstawiała w innym świetle ludzką naturę.
Darwin położył także podstawy pod nową teorię poznania. Tłumaczył, że pojęcia, jakimi 
człowiek się posługuje, również nie są niezmienne, że są plastyczne, kształtują
74


się w naturalny sposób i utrzymują się o tyle tylko, o ile są dostosowane do warunków życia.
POGLĄDY SPENCERA, l. EWOLUCJONIZM. Naczelnym pojęciem filozofii Spencera było 
pojęcie ewolucji, czyli rozwoju. Pojęcie to zawiera trzy myśli: l) że rzecz, która podlega 
rozwojowi, nie jest niezmienna, że podlega przemianom. Co więcej: 2) że przemiany jej 
dokonują się stale i stopniowo. Jeszcze więcej: 3) że dokonują się w jednym kierunku, wedle 
jednego prawa.
Otóż Spencer stanął na stanowisku, że rozwojowi podlega cały wszechświat we wszystkich 
swoich częściach, że rozwój jest powszechnym prawem świata. Stanowisko to przyjęto 
nazywać ewolucjonizmem.
A) Punktem wyjścia ewolucjonizmu była biologia. W świecie istot żywych rozwój jest 
najwyraźniejszy. Jednakże wyraźny jest tylko dla jednostek, gatunki mogły wydawać się raczej 
niezmiennymi. Ale teoria Darwina wykazała, że i one podlegają rozwojowi;
po nim świat organiczny mógł być już w całości pojmowany ewolucyjnie. Własności jednostek 
żywych mogły być tłumaczone jako wynik ewolucji nie tylko własnej, ale także ewolucji ich 
gatunku dokonującej się w przeciągu pokoleń.
Nauki wielorako wpływają na siebie i zazębiają się o siebie wzajem. Biologia Darwina była 
punktem wyjścia dla powszechnego ewolucjonizmu. Ale Darwin sam przyznawał, że wzorem 
była mu — ekonomia, a w niej demograficzna teoria Malthusa, wywodząca, że jedynie część 
ludności może utrzymać się przy życiu, część zaś ginie w walce o byt.
B) Rozwój biologiczny był wszakże dla ewolucjonizmu Spencera tylko punktem wyjścia. 
Potraktował on bowiem rozwój jako prawo powszechne, rządzące nie tylko istotami 
organicznymi, ale całą przyrodą. Wyszedł poza Darwina, dla którego było to prawo wyłącznie 
biologiczne.
Usiłował też wyjaśnić, na czym rozwój polega. Twierdził, że polega przede wszystkim na 
różnicowaniu się części. W rozwijającym się układzie części tego układu różnicują się: to 
pierwsza cecha rozwoju. Ale z nią wiążą się inne: rozwijający się układ potęguje swą zwartość, 
a także określoność, porządek, równowagę. W rozwoju układ przechodzi l) od stanu 
jednorodności do stanu różnorodności, a zarazem 2) od stanu luźniej do ściślej związanego i 3) 
od stanu nieokreślonego i chaotycznego do bardziej określonego i uporządkowanego. Wedle 
tedy ewolucjonizmu Spencera wszechświat przechodzi stopniowo w stan coraz bardziej 
różnorodny, związany, określony, uporządkowany.
Nazwę „ewolucjonizmu", w szerszym znaczeniu oznaczającego wszelką teorię rozwoju, w 
węższym znaczeniu przyjęto stosować specjalnie do teorii Spencerowskiej, gdzie rozwój 
znaczy tyle, co różnicowanie, wiązanie, porządkowanie części.
Wedle Spencera to prawo rozwoju jest powszechne, działa wszędzie: w formowaniu się 
systemów słonecznych, tworzeniu się ciał chemicznych, organizmów, umysłów, społeczeństw, 
kultur. Najwyraźniej ukazuje się w świecie organicznym, ale działa tak samo i w 
nieorganicznym, i w nadorganicznym, społecznym. Jak organizm formuje się wchłaniając 
pokarmy, tak też chmury tworzą się przez wchłanianie luźnych cząstek pary, a ławice 
piaszczyste przez wchłanianie ziaren piasku: i tu części przechodzą od układów mniej do 
więcej związanych. Wszędzie dokonuje się związywanie części, ich różnicowanie, po-
rządkowanie. Dlatego też wszystkie dziedziny zjawisk mogą i powinny być w nauce włączone 
do jednego systemu, traktowane wedle jednej zasady,
75


C) Rozwój, różnicując i związując układy, nadaje im coraz większą równowagę i przez to 
udoskonala je. Jest więc postępem. Postęp ma wszakże granice: gdy układ dojdzie do 
równowagi, to już nie może postępować dalej naprzód — i zatrzymuje się. A nawet zaczyna się 
cofać, bo każda równowaga jest niestała, nie może się na stale utrzymać. l przeto po okresie 
postępu przychodzi okres cofania się; co się uformowało, rozkłada się. Dlatego w dziejach 
świata następują kolejno po sobie okresy dwojakiego rodzaju:
postępujące naprzód i cofające się.
Pojmowanie Spencera było ewolucjonistyczne, nie rewolucjonistyczne. Zasadą jego były 
przeobrażenia stopniowe i powolne. Zupełnie inaczej niż np. u Cuviera, który w świecie widział 
wynik gwałtownych przemian, katastrof. Powiedziano, że natchnieniem Spencera była geologia 
i rozmyślania nad dziejami Anglii.
D) Prawem rozwoju Spencer objął całą przyrodę, a także człowieka, zjawiska psychiczne i 
społeczne. Nic i nikt nie wyłamuje się spod tego powszechnego prawa. Nie sądził w szcze-
gólności, by prawa kultury były odmienne od praw przyrody. Filozofia jego miała charakter 
monistyczny, a jedyne prawo, jakie uznawał, było zaczerpnięte z nauk przyrodniczych, było 
prawem przyrody. Innych praw niż prawa przyrody nie uznawał. Jego mo-nizm był 
naturalistyczny.
E) Spencer był inżynierem, przywykłym do operowania mechanizmami: patrząc na rzeczy 
widział przede wszystkim mechanizmy, które je do życia powołały i które w nich działają. To 
zaś wpłynęło na charakter wytworzonej przezeń teorii. Świat rozumiał mecha-nistycznie, jako 
funkcje materii, ruchu i siły. W szczególności rozumiał tak swe naczelne prawo ewolucji. 
Naprowadziła go na nie biologia, ale pojmował je w duchu mechaniki, jako wynik działania sił 
mechanicznych. Uważał, że zjawiska życia, umysłu, ustroju społecznego rozwijają się tak samo 
jak układy mechaniczne, są zjawiskami bardziej złożonymi, ale tej samej natury. We wszelkim 
rozwoju widział proces mechaniczny: to stanowiło najbardziej charakterystyczną cechę tego 
ewolucjonizmu, jaki wytworzył i zdołał narzucić XIX wiekowi.
2. EWOLUCJONISTYCZNA PSYCHOLOGIA i TEORIA POZNANIA. Dla ewolucjonizmu Spencera 
biologia była punktem wyjścia, mechanika wzorem, ale terenem, na którym go najwięcej 
stosował, była psychologia i humanistyka. Jego poglądy na ewolucję w przyrodzie były w 
znacznej części czerpane od innych, natomiast na ewolucję kultury — były jego własne. Co 
prawda, ewolucję kultury miał za identyczną z ewolucją przyrody, ale to właśnie był jego 
pomysł oryginalny.
Uważał, że zjawiska psychiczne stanowią ogniwa ogólnego rozwoju przyrody organicznej. 
Są takie a nie inne dlatego, że takie a nie inne były potrzebne jednostce czy gatunkowi do 
utrzymania się przy życiu. Formy umysłu powstały przez dostosowanie się do warunków życia. 
Nie są więc pierwotne ani niezmienne. Rozwój je wytworzył, rozwój je zastąpi przez inne. Nie 
ma dla umysłu form niezmiennych, o których rozprawiali racjonaliści i krytycyści: wszystkie 
rozwijają się i przemieniają. Ale nie ma także przypadkowych: wszystkie są koniecznymi 
wytworami rozwoju.
Spencer szedł jeszcze dalej: sądził mianowicie, że wytworem rozwoju są nie tylko formy 
umysłu, ale nawet sam umysł. Jest narzędziem potrzebnym organizmowi do zachowania życia i 
dlatego powstał. Gdyby działalność jego nie była biologicznie cenna, toby się nie była 
wytworzyła i utrzymała na świecie.
Dwie zwłaszcza myśli występowały w psychologii Spencera: Najpierw myśl, że zja-
76


wiska psychiczne stanowią ciągły szereg od najniższych zwierząt do człowieka. Po wtóre zaś 
myśl, że umysł, tak samo jak organizm, formuje się zależnie od otoczenia. Obie myśli przyjęły 
się szeroko.
Ewolucyjne pojmowanie umysłu było zgodne z duchem empiryzmu, mimo że przyznawało 
jednostce wrodzone • formy myślenia. Bo są wprawdzie wrodzone tylko jednostce, ale przez 
nią odziedziczone i zależne od doświadczeń dawniejszych pokoleń: to było nowe rozwiązanie 
starego sporu empiryzmu z aprioryzmem. Robiło ustępstwo dla aprioryzmu, ale jednak 
rozstrzygało spór na korzyść empiryzmu. Dostarczało mu nawet nowego argumentu, 
wskazując, że możemy zawdzięczać doświadczeniu nawet to, czegośmy sami nie doświadczyli. 
Wytworzyło nową odmianę empiryzmu.
Te idee Spencera wydały swoistą postać relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejszą jego 
postacią bywała psychologiczna, twierdząca, że poznanie jest zależne od umysłu poznającego, 
od jego procesów psychicznych. Spencer zaś zainicjował relatywizm biologiczny. Twierdził, że 
poznanie jest zależne od organizmu poznającego, od jego przystosowania się do potrzeb i 
warunków życia.
3. ETYKA EWOLUCJONISTYCZNA. Prawami przyrody i jej rozwoju Spencer tłumaczył, 
dlaczego ludzie tak a nie inaczej myślą i postępują: bo gdyby myśleli i postępowali inaczej, nie 
utrzymaliby się przy życiu. Ale w podobny sposób usiłował ustalić, jak powinni postępować. 
Był bowiem przekonany, że nie ma innych praw poza prawami przyrody, więc kryterium 
powinności, dobra i zła, jeśli w ogóle istnieje, to tylko w nich. Nie ma innych praw niż prawa 
życia i walki o byt.
Więc dobre jest postępowanie, które jest zgodne z przyrodą, przystosowane do niej. Na tym 
kryterium Spencer oparł swą etykę biologiczną i ewolucyjną: dobre i moralne jest to, i tylko to, 
czego wymaga życie i jego rozwój. Była to etyka skrajnie naturalistyczna:
„działanie moralne i działanie naturalne jest jednym i tym samym" — pisał. Była to też etyka 
całkowicie relatywistyczna. Nie miała za wieczną żadnej wartości, a już w szczególności 
moralnej. Wbrew olbrzymiej większości etyków, Spencer twierdził, że wartość moralna jest 
właśnie wartością tymczasową i przestanie obowiązywać, gdy rozwój ludzkości dojdzie do 
kresu, bo wtedy ludzie będą już całkowicie przystosowani i normy moralne nie będą potrzebne.
Te podstawy etyki Spencera były względnie nowe, ale konkluzje stare: mianowicie 
prowadziły do teorii od dawna znanej, do hę d on iż m u. Przyjemność może być uznana za 
miarę wszelkiego dobra, bo organizm doznaje jej wtedy, gdy jest przystosowany do warunków 
życia. W ten nowy sposób Spencer starą teorię przedstawiał jako wypływającą z 
przyrodniczych, biologicznych faktów. Dawniejsi hedoniści powoływali się po prostu na jej 
oczywistość czy na sposób naszego odczuwania; teraz zaś odmłodzony hedonizm występował 
w szacie darwinizmu, ewolucjonizmu, przystosowania do życia.
Hedonizm Spencera różnił się od współczesnego sobie hedonizmu Milla, uduchowionego, 
prawie ascetycznego. Zbliżał się z powrotem do hedonizmu XVIII wieku. Nie uznawał 
wyższości przyjemności duchowych nad cielesnymi. Był wrogiem moralności ascetycznej, a 
obrońcą egoizmu. Uważał za słuszne, by człowiek zmierzał do zapewnienia sobie samemu dóbr 
i przyjemności, w szczególności dóbr materialnych i przyjemności cielesnych; uznawał prawo, 
a nawet obowiązek moralny troszczenia się o samego siebie nie mniej, lecz więcej niż o 
innych.
Najogólniejsze przykazanie etyki Spencera brzmiało tak: należy różnicować życie,
77


czynić je możliwie najintensywniejszym, najbogatszym. Więc jeśli należy coś robić dla innych, 
to dla tych, co zdolni są do życia intensywnego i bogatego, czyli nie dla słabych i 
upośledzonych przez naturę, lecz właśnie dla jednostek dzielnych, dla najlepiej przez naturę 
wyposażonej elity.
Była to konsekwencja bardzo odbiegająca od moralności chrześcijańskiej, opartej na miłości 
i litości. Spencer twierdził, że wypływała z założeń ewolucjonizmu: ale przynajmniej w tym 
samym stopniu miała źródło w jego osobistym usposobieniu indywidualisty i liberała. Nie 
wyprowadzał z niej wszakże wniosku politycznego, iż należy jednostki słabsze 
podporządkowywać dzielniejszym; wszystkim należy się swoboda.
Sądy etyczne, które są powszechnie uznawane i wydają się oczywiste, tłumaczył w myśl 
swych poglądów: mają źródło w doświadczeniu, wszakże nie w indywidualnym, lecz w 
odziedziczonym doświadczeniu rodzaju ludzkiego. To, co dla naszych przodków było rzeczą 
doświadczenia i wyrachowania, myśmy odziedziczyli już jako instynkty i intuicje. Stąd 
poczucie konieczności i oczywistości. Godził w ten sposób walczące ze sobą stanowiska, tak 
samo jak w teorii poznania: jak tam empiryzm z racjonalizmem, tak tu utyli-taryzm z etycznym 
intuicjonizmem, ale na korzyść utylitaryzmu.
4. AGNOSTYCYZM. Ewolucjonizm stanowił część najważniejszą, wszakże tylko część 
filozofii Spencera; część druga była odeń całkowicie niezależna. Dotyczył zjawisk, a ta druga 
część wykraczała poza zjawiska. Bo Spencer chciał filozofię uprawiać pozytywnie, ale stawiał 
jej również zadania niepozytywne. Chciał nie tylko stworzyć system wiedzy obejmujący 
wszelkie zjawiska, ale także wyjaśnić, jakie jest ich ostateczne podłoże.
Przyjmował tedy, że poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ale też twierdził — 
objawiając jednak swą łączność z prądami minimalistycznymi — że jest niepoznawalna. Tak 
wręcz tę prawdziwą rzeczywistość nazywał: „to, co niepoznawalne" (the unknowable). W tym 
powoływał się już nie na przyrodników, lecz na filozofów, a w szczególności na Hamiltona. 
Stanowisko to jeden z jego uczniów, Huxley, nazwał z grecka „agnostycyzmem". Był to pogląd 
podobny do Kaniowskiego, jednakże uzasadniany inaczej.
Spencer rozumował dość prosto, podobnie jak Hamilton: zjawiska są względne, a to, co 
względne, nie jest ostateczne, lecz wskazuje na istnienie czegoś bezwzględnego. Uznawał więc 
rzeczywistość bezwzględną, od nas niezależną. Był realistą, przeciwnikiem subiekty-wistycznej 
koncepcji świata, stworzonej przez Berkeleya, a zachowanej przez Milla. Realizm swój nazywał 
„przeobrażonym", bo odbiegał on od realizmu naiwnego. Idealizm twierdzi, że poza 
wyobrażeniami w świadomości nie ma nic, realizm naiwny, że to, co jest, jest zupełnie do 
wyobrażeń podobne, a realizm przeobrażony, że zachodzi między nimi tylko pewna 
odpowiedniość. To, co mamy w świadomości, nie jest złudą, ale też nie jest wiernym 
odtworzeniem rzeczywistości.
Pierwotnie Spencer sądził, że wszystko, co poznawalne, jest domeną nauki, a wszystko 
niepoznawalne — religii. Później wszakże doszedł do przekonania, że nauka tak samo jak 
religia dochodzi do tajemniczego, „niepoznawalnego" bytu. Żadna koncepcja nie pozwala 
świata naprawdę objąć rozumem: nie potrafimy przedstawić go sobie jako odwiecznego, nie 
stworzonego, ale także nie potrafimy przedstawić sobie jego początku. Takie same trudności jak 
w religii występują w nauce: jej pojęcia — takie, jak czasu, przestrzeni, materii — nie dają się 
pojąć ani jako skończone, ani jako nieskończone. Jej wyjaśnienia prowadzą ostatecznie do 
czegoś niewyjaśnionego. Tajemnica jest ostateczną tezą nauki —
78


tak samo jak pierwszą religii. Łączy je obie. I swym systemem filozofii „syntetycznej" Spencer chciał 
zaspokoić wszelkie potrzeby człowieka, nie tylko naukowe, ale i religijne.
ZESTAWIENIE. System Spencera czerpał zasady swe, z jednej strony, z przyrodo-znawstwa, przede 
wszystkim zasadę rozwoju, za pomocą której usiłował tłumaczyć zjawiska. Ale z drugiej strony, był 
inspirowany przez filozofów i uznawał rzeczywistość pozazjawiskową. Był szczególnym tworem myśli, 
leżącym gdzieś pośrodku między metafizyką a pozytywizmem. Przez swą łączność z przyrodoznawstwem 
zbliżony był do pozytywizmu; natomiast przez swe ambicje systemotwórcze i uznanie bytu absolutnego 
był pokrewny teoriom metafizycznym. W jednej części miał charakter minimalistyczny, w drugiej 
maksymalistyczny. Ale część minimalistyczna miała przewagę: bo względne zjawiska są poznawalne, a 
byt absolutny jest niepoznawalny. I filozofia Spencera była w olbrzymiej przewadze teorią zjawisk. Teoria 
ta była ewolucjonistyczna, monistyczna, naturalistyczna.
OPOZYCJA zaatakowała Spencera z dwu przeciwnych stron: wedle jednych system jego był 
niebezpiecznym dla filozofii agnostycyzmem, wedle innych — bezużyteczną dla nauki metafizyką. 
Ewolucjonizm jedni zwalczali za to, że twierdzi mniej, niż pozwalają fakty, inni zaś za to, że twierdzi 
więcej, niż pozwalają.
Najwięcej zarzutów wywoływał naturalizm Spencera, sprowadzający prawa kultury do praw przyrody. 
A także jego mechanistyczny sposób traktowania rozwoju. Podnoszono, że zjawisk biologicznych, 
psychologicznych, społecznych, niepodobna opisać w terminach mechaniki, że to nie opis, lecz tylko 
przenośnia. Spencer zresztą nie utrzymał konsekwentnie swej mechanistycznej koncepcji: określając 
rozwój jako przejście od stanu jednorodnego do różnorodnego, wprowadzał moment jakościowy, dawał 
określenie stosujące się lepiej do biologii i socjologii niż do mechaniki.
Przeciwnicy zarzucali mu, że system jego nie ma podkładu epistemologicznego, że jest niedostatecznie 
uzasadniony, dogmatyczny. Dogmatyzmu Spencer się nie wypierał:
„Intuicje podstawowe" — pisał — „niezbędne do czynności myśli, muszą być przejęte bez dyskusji, 
wnukom pozostawiamy troskę o ich uzasadnienie".
Bodaj większość współczesnych Spencerowi filozofów akademickich zajęła wobec jego „filozofii 
syntetycznej" postawę krytyczną, w jej twórcy widziała „filozofa dla ulicy", choć opierał się na nauce i 
rościł sobie pretensje do naukowości.
WIELOZNACZNOŚĆ EWOLUCJONIZMU. Podstawowy termin teorii, termin „ewolucja", był 
wieloznaczny. Oznaczał: l) wszelką zmianę, 2) zmianę stopniową (w tym znaczeniu przeciwstawia się 
rewolucji), 3) zmianę w stałym kierunku, 4) zmianę postępującą od stanu niższego do wyższego (tu 
„ewolucja" staje się równoznaczna z postępem), 5) zmianę polegającą na różnicowaniu układu. Darwin 
widział w ewolucji postęp, Spencer przede wszystkim różnicowanie. A te dwa znaczenia nie są ze sobą 
zgodne: różnicowanie nie zawsze jest postępem; w dziedzinie zarówno techniki, jak kultury właśnie nieraz 
proces przeciwny, upraszczający („inwolucja", jak proces taki nazwano), przyczynia się do postępu. 
Przekonanie, że w przyrodzie zmiany skierowane są ku postępowi, było naturalne u Darwina, który w 
przyrodzie i jej przemianach widział dzieło Opatrzności. Natomiast, jak słusznie zaznaczył Brehier, 
przekonanie to traciło podstawę u pozytywistów i materialistów, którzy je od Darwina przejęli. 
Wieloznaczność podstawowych pojęć
79


była jednym z powodów, że na tle teorii ewolucji powstały nie kończące się spory i że teoria ta 
przyjmowała w ciągu lat coraz to nowe postacie.
DZIAŁANIE. Przez swą jednolitość i kompletność, a także przez swój związek z przy-
rodoznawstwem, z odkryciami i hasłami nauki, filozofia Spencera miała jednak niezwykłą siłę 
atrakcyjną. Wielu przyrodników, zwłaszcza angielskich, zgłosiło akces do systemu 
ewolucjonizmu. Należeli do nich: znakomity fizyk J. Tyndall (1820- 1893) i znakomity biolog 
T. H. Huxley (1825- 1895), kładący wraz ze Spencerem nacisk na niepoznawal-nbść 
rzeczywistości, a w teoriach metafizycznych, w materializmie nie mniej niż spirytua-lizmie, 
widzący absurdalne zamierzenie, by przeniknąć ostateczną naturę rzeczy. Do zwolenników 
Spencera należał też wybitny historyk filozofii G. H. Lewes (1817- 1878).
Z samodzielnych filozofów życzliwie powitał ewolucjonizm J. St. Mili, który dostrzegł w 
nim pożądane dla empiryzmu uzupełnienie i wzbogacenie. Ewolucjoniści toczyli nie-
jednokrotnie spory z empirystami ze szkoły Milla i z pozytywistami ze szkoły Comte'a. 
Jednakże były to spory raczej rodzinne, w większości wypadków tworzyli wspólny front. I 
właśnie z zespolenia ich doktryn powstała owa popularna minimalistyczna koncepcja, którą — 
przeważnie pod nazwą „pozytywizmu" — obowiązywała w postępowych ko-' ach Europy w 
drugiej połowie XIX w.
TEORIA EWOLUCJI A ROZUMIENIE CZŁOWIEKA. Idea ewolucji była ideą o 
rozległym działaniu, wpływającą na cały sposób myślenia, na rozumienie przyrody i człowieka. 
Specjalnie w humanistyce (jak to rozwinął amerykański historyk J. H. Randall) spowodowała 
niemało zmian: l) Przesunęła badania z celu rzeczy na ich przyczyny szczegółowe. 2) 
Wprowadziła do badań społecznych i humanistycznych biologiczny punkt widzenia, 
wypierający z nich „ducha geometrii", który przynajmniej od XVII w. unosił się nad naukami. 
3) Skierowała zainteresowania ku różnorodności zjawisk: ku badaniu ludzi w ich różnorodności 
raczej — niż człowieka w ogóle. 4) Wprowadziła nową miarę ocen: gdy przedtem 
najważniejszym wydawało się to, co naturalne, racjonalne, trwałe, to teraz raczej to, co nowe i 
postępujące naprzód. 5) Wywołała przekonanie, że rozwój spraw ludzkich może przebiegać 
rozmaicie. A w takim razie może i powinien być kierowany. 6) Wprowadzając biologiczny 
punkt widzenia do spraw społecznych, wzmogła mimo woli irracjonalizm. Bo jeśli wszystko 
jest wynikiem adaptacji do życia, to także nauka i jej prawa; wobec tego obiektywna prawda i 
poznanie w staroświeckim rozumieniu tracą swój sens — i rozum nie może rościć sobie 
pretensji, aby być ostateczną miarą prawdy. I choć nie leżało to w jej zamierzeniach, 
przygotowała teren relatywistycznym i irracjonalistycznym teoriom, wszystkim pragmatyzmem 
i konwencjonalizmom, które w następnych pokoleniach przyjść miały.
SCJENTYZM
Ze zdobyczy nauk specjalnych i filozofii minimalistycznych, z elementów pozytywizmu 
empiryzmu, materializmu, ewolucjonizmu, wytworzył się wreszcie pewien pogląd przeciętny, 
typowy dla ludzi tej epoki. Najczęściej nazywa się go „pozytywizmem" w szero-
80


 
S. KIERKEGAARD


 
H. SPENCER


 
F. A. LANGE


 
H. VAIHINGER


 
H. CORNELIUS


 
G. T. FECHNER


 
C. RENOWIER


 
E. RENAN


kim i popularnym tego słowa rozumieniu, choć z Comte'a brał stosunkowo mniej niż z innych. 
Właściwszą jest nazwa „scjentyzmu" (wedle określenia Renouyiera), bo osnową tego poglądu 
było wyłączne i całkowite zaufanie do nauki. Zaufanie do nauki — przy trzeźwym i wąskim jej 
rozumieniu. Przedstawicieli tego poglądu było w różnych krajach tysiące: cechowała ich 
właśnie pewna przeciętność, zniwelowanie, bo oryginalność nie jest rzeczą nauki, przynajmniej 
nie była nią w rozumieniu ówczesnym. Wśród nich nie było jednak typowszego niż Pearson.
PRZEDSTAWICIEL KIERUNKU. Kari Pearson (1857-1936), Anglik, profesor na katedrze 
eugeniki im. Galtona w Uniwersytecie Londyńskim i dyrektor Narodowej Pracowni 
Eugenicznej, przez jakiś czas również profesor matematyki i mechaniki tegoż uniwersytetu, był 
wybitnym i wszechstronnym uczonym, obejmującym rozlegle dziedziny matematyki, teorii 
prawdopodobieństwa, statystyki, antropologii, socjologii, historii, eugeniki.
Główną jego pracą, znaną, wpływową, klasyczną, była Gramatyka nauki, 1892, 3 wyd:
1911, rozwijająca ideę nauki przyjętą w końcu XIX w. On sam zaś był „najwspanialszym. 
ńajradykalniejszym i najbardziej jednostronnym wcieleniem scjentystycznego poglądu na 
świat".
Synteza Pearsona była późna, ale za to kompletniejsza od innych, uwzględniała nie tylko 
poglądy Comte'a i Milla, nie tylko ewolucjonizm, ale także teorię poznania Macha i nowszych 
kantystów. Scjentyzm przy zasadniczej niezmiennej koncepcji rozwijał się w szczegółach, 
wchłaniał nowe pomysły. I t(wał długo, przynajmniej do końca wieku. Nawet gdy po 1880 
zaczęła się częściowa opozycja filozofów przeciw minimalizmowi, on pozostał wiarą 
inteligentnego postępowego ogółu Europy.
POPRZEDNIKAMI ruchu scjentystycznego byli oczywiście empiryści angielscy, a przede 
wszystkim obaj Millowie. Najczynniejszym ich następcą był Aleksander Bain (1818-1903); 
stanowił on ogniwo między Millami a Pearsonem. Główne jego prace ukazały się w latach 
pięćdziesiątych. Były to prace psychologiczne, ale dawały wyraz wszystkim naczelnym tezom 
empiryzmu: o błędności wszelkiej metafizyki, o niepozna-walności nie tylko własności, ale 
także samego istnienia świata, o sprowadzalności całej naszej wiedzy do wrażeń, o 
zdeterminowaniu wszystkich wydarzeń nie wyłączając postępków ludzkich, o tym, że 
moralność powstała pod naciskiem społecznym i na skutek doświadczenia, że niestosowanie się 
do pewnych norm naraża na ujemne konsekwencje, potępienie i kary. Te tezy agnostycyzmu, 
empiryzmu, determinizmu, uiylitaryzmu powróciły w zmodernizowanej postaci u Pearsona.
POGLĄDY, l. POOLĄD NA NAUKĘ. Stanowisko Pearsona i licznych jego współczesnych, 
którzy dzielili jego przekonania, można, sformułować w niewielu punktach:
1. Czy mamy wiedzę pewną? Mamy; w nauce, i tylko w niej.
2. W jakiej nauce? W przyrodniczej. Matematyka ma wartość tylko pomoeniczą< a: 
humanistyka tylko wtedy, gdy się do przyródoznawstwa upodabnia.
3. Na czyni polega funkcja nauki? Na stwierdzaniu faktów. Tylko na ich opisie, nie na 
wyjaśnianiu. Pyta tylko o „jak", nie o „dlaczego", na pytanie „dlaczego" nie jest zdolna 
odpowiedzieć.
« — Historia iUofotli t, III	g l


4. Jaki jest jej zakres? Wszystko, co istnieje, należy do jej zakresu. Nie ma dziedziny, która 
by nie była uprawnionym tematem badań naukowych.
5. Jakimi rozporządza środkami do wykonania swego zadania? Najogólniej mówiąc;
ogólnymi pojęciami i ogólnymi twierdzeniami, czyli prawami. Bez nich nie mogłaby swej 
funkcji opisowej wykonać. Są to skrótowe opisy, rodzaj stenografii potrzebnej do ekonomii 
myślenia. Pojęcia nauki, zwłaszcza tak ogólne, jak np. atomu czy elektronu, nie są kopiami 
rzeczywistości,, lecz tworami wyobraźni fizyka. Nie są też niezmienne i ustalone raz na zawsze: 
w każdej chwili mogą być porzucone, jeśli przestały się nadawać do opisu faktów lub jeśli na ich 
miejsce utworzone zostały inne, odpowiedniejsze.
6. Jakie jest zadanie nauki ? Bynajmniej nie jest nim sama tylko czysta teoria. Nie chodzi o 
„naukę dla nauki", ale o doniosłe zadania praktyczne, jakie posiada: jest ważnym środkiem 
przystosowania się człowieka do otoczenia, skutecznym narzędziem w jego walce o byt. 
Wartość jej należy oceniać wedle tego, co czyni dla wzmożenia dobrobytu ludzi, podniesienia 
poziomu ich życia.
7. Jaki jest stosunek nauki do teologii. Bezwzględnie ujemny. Jednym z jej celów jest 
uprzątnięcie wszelkich sądów nie uzasadnionych, odwołujących się nie do wiedzy, lecz do 
wiary. Podobnie ujemny jest jej stosunek do metafizyki. Ale nawet i do filozofii w ogóle. „Ani 
Platon, ani Kant, ani Schopenhauer, ani Paulsen nie przyczynili się ani nie przyczynią nawet na 
ździebełko najmniejsze do postępu wiedzy" — pisał przyrodnik polski Benedykt Dybowski. 
Jeśli filozofia ma rację bytu, to tylko w granicach nauki. Ale w granicach tych nie posiada 
samodzielnej pozycji: w klasyfikacji nauk, przeprowadzonej przez Pearsona, filozofii w ogóle 
nie ma. Jeśli ma znaczenie naukowe, to tylko w postaci historii filozofii. Pearson był właśnie 
jednym z tych tak typowych dla XIX wieku filozofów, którzy się wyrzekali filozofii
8. Czy nauka osiągnęła już stan doskonały? Nie: potrzebuje uporządkowania, oczyszczenia, 
uwolnienia od wielu zbędnych pojęć, nie odpowiadających jej charakterowi i zadaniom. Do 
takich pojęć należą nawet tak rozpowszechnione, na pozór naukowe i niezastąpione, jak 
przyczynowość, materia, siła. Doświadczenie nie daje podstaw do ich uformowania. A fizyka 
nie wie i nie potrzebuje wiedzieć, co to jest przyczynowość, siła czy materia.
9. Jaką rzeczywistość opisuje nauka? Nie żadną rzeczywistość transcendentną, absolutną. 
tajemniczą, lecz tę, która jest nam bezpośrednio dana, przez nas postrzegana. Rzeczywistość ta 
składa się nie z rzeczy w sobie, lecz z wrażeń. Poza wrażeniami nie ma nic. To, co nazywamy 
rzeczami, to tylko konstrukcje z doznanych wrażeń.
10. Jak oceniać wartość nauki? Mimo wszystkie zastrzeżenia w stosunku do dawniejszego 
rozumienia i dzisiejszego stanu nauki, mimo zastrzeżenia, że nauka nie ma wyników 
bezwzględnie pewnych, że wyjaśnień nie daje, przyczynowych związków nie ujmuje, Pearson 
przypisywał jej wartość największą, jaką dzieło ludzkie mieć może i jaka na świecie istnieje. 
„Prawo mej myśli jest dla mnie większą prawdą i większą koniecznością niż Bóg dla teologa". 
Pogląd jego był apoteozą nauki, aktem wiary w jej posłannictwo. Czym była dla wieków 
średnich idea chrześcijaństwa, dla Odrodzenia idea sztuki, dla XVII w. idea niezmiennego prawa 
przyrodzonego, dla XVIII w. idea rozumu — tym dla XIX w. stała się idea nauki.
11. Czy nauka ma misję religijną? Tak: służyć duchowi ludzkiemu, ponad który nie ma nic 
wyższego Uczeni są prawdziwymi kapłanami. Ludzkość i nauka — jak
82


u Comte'a — zostały podniesione do godności religijnej. „Nauka jest religią", jak to dobitnie 
sformułował Renan.
12. Czy ma misję społeczną, moralną i polityczną? Tak: ma służyć wolnej myśli. To 
wyłożył Pearson w specjalnej pracy: The Ethics of Freethought, 1888. Do ideału moralności 
zbliżamy się właśnie przez postęp nauki. Etyka nie jest rzeczą uczucia, jak dotąd przeważnie, a 
błędnie sądzono, lecz wiedzy. Wedle wolnomyślicielskiej etyki rozum i wiedza są jedynymi 
czynnikami moralności. Za konsekwencję polityczną tego stanowiska Pearson miał socjalizm, 
wszakże nie wiodący, jak u Marksa, do rewolucji, lecz wiodący do stopniowej ewolucji, 
stopniowego postępu. W imię postępu Pearson głosił nowe dla swego czasu idee: eugeniki, 
emancypacji kobiet, wolnej miłości, wolności praoy, wolności myśli.
Takie było credo nie tylko większości ówczesnych uczonych, ale i większości inteligencji, 
Zapewne, większość ta nie wchodziła w szczegóły, nie przejmowała się krytyką pojęć, nie była 
przekonana, że nauka ogranicza się do wrażeń i opisów, ale cała wielbiła przyrodoznawstwo, 
potępiała, nie bardzo je znając, teologię i metafizykę, wierzyła w posłannictwo nauki. Jak było 
już powiedziane, każdy prawie światlejszy człowiek tych czasów był scjentystą.
Przyczyny tego stanowiska i jego jednomyślności były różnorodne: była w tej trzeźwej 
filozofii reakcja przeciw romantyzmowi, a działał też wpływ nowych, ważnych odkryć 
naukowych. A więcej jeszcze działał wpływ wynalazków praktycznych i industrializacji życia: 
rozwój maszyn parowych, przemysłu i kopalni wywołał przekonanie o doniosłości rozwoju 
materialnego, a ekonomia polityczna, nowa nauka ścisła uprawiana z zapałem przez 
empirystów, uczyła, że ludźmi rządzą niezmienne prawa i motywy. I uczyła, że prawa te są inne 
niż moralne, a motywy inne niż idealne. Dość, że przyszedł czas, gdy „prawo podaży i popytu 
stało się ewangelią, lokomotywa — fetyszem, a Manchester — miastem świętym". Comte zaś. 
Mili i Spencer byli prorokami tej wiary.
2. POGLĄD NA ŚWIAT. Szczególnie charakterystycznymi dla tej epoki były następujące 
przekonania:
1. Wszystko w świecie jest w gruncie rzeczy zrozumiałe, jasne, bez tajemnic, dostępne dla 
umysłu i nauki. „Wszystko jest wytłumaczalne, nawet istnienie"—jak twierdził Taine. Przede 
wszystkim przyroda; ale także człowiek nie jest zagadką. Jest on, jak mówiono wówczas, sumą 
swoich rodziców i przodków, miejsca i czasu, powietrza i klimatu, światła, które widzi, i 
dźwięków, które słyszy, pożywienia i odzieży.
2. Wszystko w świecie ma jedną naturę, należy do jednego wszechświata, podlega 
wspólnym prawom. Świat jest zespołem faktów i. niczym więcej, jak mówili czyści pozy-
tywiści. Przyjmowali wyniki nauki en blac i bez filozofowania; a nawet skłonni byli uważać 
filozofowanie za reakcyjne pod względem naukowym.
3. KONSEKWENCJE. Stąd wypływały dalsze poglądy. Nie tylko poglądy filozofów (o których 
była już i będzie mowa), ale szerszych kół inteligencji.
l. Przede wszystkim stosunek do religii zdecydowanie negatywny: bo skoro istnieje tylko 
przyroda, to wiara w nadprzyrodzoność jest przesądem. U najtypowszych ludzi epoki stosunek 
do religii był negatywny bez zastrzeżeń; inni za Comte'em i Feuerbachem, zachowywali pewną 
szczególną religię, mianowicie „religię ludzkości"; jeszcze inni, idąc za Langem, mieli wszelką 
religię, choć uważali ją za złudzenie, za najwznioślejszą postawę człowieka; wyjątkowi wśród 
scjentystów pozostawiali religię jako sferę osobistej wiary,
6*                                                                                        83


która każdemu jest teoretycznie dozwolona, byle tylko jej nie uważał za wiedzę. Wszelkie inne 
rozumienie religii uchodziło za anachroniczne.
2. Stosunek do zagadnień społecznych był jednoznaczny; był to liberalizm, taki, jak go 
sformułował Mili, uzupełniony jeszcze przez teorię ewolucji. Epoka, radykalna w sprawach 
teoretycznych, była w życiowych umiarkowana i ostrożna. Wolność i stopniowy postęp: to były 
główne jej hasła. Marksizm ze swym hasłem walki i rewolucji rozwijał się właśnie w tej epoce, 
ale nie był dla niej typowy, bo zbyt radykalny społecznie i rewolucyjny.
3. Stosunek do zagadnień moralnych był taki: obchodzić się bez haseł nadprzyrodzonych, 
żyć pod hasłem przyrody. Każdy człowiek jest celem, więc w. etyce przeważał altruizm. Ale 
ważne są tylko cele realne, więc przeważał utylitaryzm. Istniał wszakże jeszcze prąd uboczny, 
wychodzący z biologii, z teorii Darwina: występował pod hasłem walki o byt i selekcji 
najdzielniejszych, a przeto zmierzał do elitaryzmu.
4. Stosunek do sztuki był realistyczny: idealistyczne i wystylizowane powieści, obrazy, 
niedawno jeszcze cenione najwyżej, stały się nagle anachroniczne. Realizm zapanował w 
plastyce tak samo, jak w literaturze: była to epoka Couberta i Zoli.
Pokolenie, które żyło wówczas, było — jak je charakteryzował jeden z jego wodzów — 
pozytywne, rezonerskie, realistyczne, zakochane w faktach, żądne pewności naukowej, 
niechętne indywidualizmowi, liryzmowi, autobiograficznej szczerości. Cechowało je mecha-
nistyczne rozumienie nie tylko przyrody, ale i duszy; kult człowieka, ale i pewna dla niego 
pogarda. Zewnętrznym tego wyrazem był styl suchy i ostry, rzeczowy i nieozdobny.
Żyło w warunkach spokoju, jakiego żadne inne pokolenie nie miało. Znalazło swój ideał: 
naukę. I swoje hasło społeczne: liberalizm. Uwolniło się od przesądów i lęków 
transcendentnych i metafizycznych. Było zadowolone z siebie, miało przeświadczenie, że 
doprowadziło do kresu rozwój ludzkości. Korzystało przy tym z dobrobytu, wygód, komfortu. 
A jednak nie było w zupełności szczęśliwe. Więcej niż innym pokoleniom dokuczała mu nuda i 
przesyt: był to okres Płoszowskiego i bohaterów Bourgeta.
A poczucie pewności, jakie pokolenie to miało, poczucie, że jego obraz świata jest 
definitywny, było złudne: minęło niewiele lat, a obraz świata zmienił się nie do poznania.
PARCELACJA FILOZOFII
W ininimalistycznej filozofii, jaka zapanowała w drugiej połowie XIX wieku, złożonej z 
elementów pozytywizmu, empiryzmu, ewolucjonizmu, scjeniyźmu, minimalistyczna była 
przede wszystkim opinia o samej filozofii. Ograniczała jej aspiracje. Normainyni poglądem tych 
czasów było, iż należy od filozofii oczekiwać mniej, niż dotąd oczekiwano, I typowym 
zjawiskiem stał się filozof, który się odżegnuje od filozofii.
Do metafizyki zniechęcił krótki jej rozkwit W początkach stulecia: pOźytywIści przestali jej 
potrzebować, przestali interesować się absolutnym bytem. CO więcej! przesiąkli dbać w ogóle o 
filozofię. Wobec rozwoju nauk szczegółowych głosili, że wszelka filozofia, a nie tylko 
metafizyczna, już odegrała swą rolę i nie jest potrzebna. Była dla ntóh jedytUe tworem 
niecierpliwości umysłów, bo dedukcyjnie' usiłowała antycypować t0» do czego
84


nauki dojdą prędzej czy później na normalnej, empirycznej drodze. A jeśli ma jeszcze jakieś 
zadanie do spełnienia, to jedynie w łączności z naukami szczegółowymi.
Możliwości dla filozofii były dwie: albo będzie, jak u Comte'a i Spencera, syntezą tego, 
czego dokonały nauki, zencyklopedyzowaniem ich wyników; albo, jak u Milla, metodologią 
nauk. Były to zadania niesamodzielne wprawdzie, ale jednak zadania, które należało wykonać. 
Były nawet jakby nadrzędne w stosunku do nauk szczegółowych. Dla skrajniejszego zaś odłamu 
pozytywistów filozofia nie miała nawet i takich zadań. Albowiem analizę swych metod i syntezę 
swych wyników mogą przeprowadzać nauki szczegółowe same dla siebie. Że zaś rozdzieliły 
między siebie wszystkie przedmioty podlegające badaniu, dla filozofii nie pozostaje nic. 
Wszelkie badania mogą być dokonywane jedynie normalnym sposobem nauk szczegółowych, 
chcieć ich dokonywać inaczej — jest złudzeniem albo nadużyciem. Chcieć filozofować zamiast 
badać naukowo — jest błędem teoretycznym a nawet moralnym. Z dawnej filozofii może się 
ostać tylko to, co stanie się szczegółową nauką.
I filozofowie pozytywizmu, jeżeli chcieli uratować jeszcze filozofię, to tylko w ten sposób, że 
przekształcali ją w szereg dyscyplin specjalnych. F. A. Lange pisał w 1858 r.:
„Moja logika jest rachunkiem prawdopodobieństwa, moja etyka statystyką moralności, moja 
psychologia opiera się całkowicie na fizjologii, jednym słowem, staram się poruszać wyłącznie 
wśród nauk ścisłych". Postępowi myśliciele tego okresu mówili wprawdzie o „filozofii" czy 
„naukach filozoficznych", ale mieli na myśli tylko pewne nauki szcze-, gólowe, mianowicie te, 
które tematem swym odpowiadały tradycyjnej filozofii. Część dawnych agend filozofii odpadła, 
a część została rozparcelowana między nauki szczegółowe.
A że w owych czasach nauki przyrodnicze wykazywały największe postępy, naturalną 
ambicją filozofów było, aby „nauki filozoficzne", które powstały w wyniku parcelacji filozofii, 
były podobne do przyrodniczych. Najszybciej i najlepiej zostało to osiągnięte w psychologii.
I. PSYCHOLOGIA
Wydaje się dziwne, że psychologia nie stała się już wcześniej normalną nauką szczegółową. 
Miało to zapewne dwie przyczyny. Przede wszystkim tę, że umysł ludzki skierowany jest 
normalnie na zjawiska zewnętrzne i znacznie trudniej jest mu się skupić na wewnętrznych; a 
przy tym trudno mu je ująć, tak bardzo są nieuchwytne i złożone. Po wtóre zaś, psychologia 
obejmowała sprawy życiowo najważniejsze, a takie sprawy człowiek skłonny jest rozstrzygać 
ogólnie, a priori, a nie w trybie stopniowo postępujących naprzód badań naukowych; zbyt są 
doniosłe, by można było ich rozstrzygnięcie cierpliwie odkładać, aż się znajdą odpowiednie 
metody.
Natomiast zaczątki psychologii naukowej istniały od dawna: niektóre podstawowe prawa 
życia psychicznego znali już starożytni, a scholastycy umieli szczegółowo rozróżniać funkcje 
psychiczne. Sztukę zaś introspekcji posunęli daleko Francuzi i Anglicy ^•YIII wieku. Jednakże 
raczej zbierali poszczególne obserwacje, niż przeprowadzali systematyczne badania. A 
jednocześnie na pierwszym planie była „racjonalna" psychologia i snuła swe aprioryczne 
konstrukcje, które wielu ludziom wydawały się pewniejsze od wszystkich obserwacji.
85


„Książka, Jaką bym najchętniej napisał" — mówił F. A. Lange — „byłaby krytyką 
psychologii, wykazującą, że większa część tej «nauki» jest gadaniną i łudzeniem samego siebie. 
Stanowiłaby po Kaniowskiej Krytyce czystego rozumu następny wielki krok naprzód". Książki 
tej nie napisał, a jeszcze za jego życia dokonała się w psychologu przemiana. Nowi 
psychologowie drugiej połowy XIX w. potraktowali ją jako naukę empiryczną, podobną do 
przyrodniczych. Niektórzy uważali ją już wręcz za naukę przyrodniczą, boć do przyrody należą 
zjawiska fizjologiczne, stanowiące podłoże psychicznych. Wszyscy zaś twierdzili, że nie jest 
nauką filozoficzną i że ma być „psychologią bez duszy". Rozumieli przez to, że nie jest 
spekulatywną nauką o substancji duchowej, lecz empiryczną o zjawiskach psychicznych.
1. PSYCHOLOGIA INTROSPEKCYJNĄ ANGLIKÓW. Z wszystkich narodów Anglicy posiadali 
najwięcej tradycji w empirycznych badaniach psychologicznych. Tradycja ta szła od Locke'a, 
którego dzieło nie było właściwie niczym innym, jak tylko opisową psychologią. Introspekcyjną 
psychologię poznania w XVIII w. uprawiali Hume, Hartley czy Priestley, introspekcyjną 
psychologię przeżyć moralnych — Hutcheson, Hume czy Smith, a przeżyć estetycznych — 
Home czy Burkę. Była to psychologia nie eksperymentalna, ale empiryczna, nie laboratoryjna, 
ale operująca bogatym materiałem życiowym. Była opisowa, ale także genetyczna. Była nie 
tylko empiryczna, ale empirystyczna, bo całe życie psychiczne wywodziła z wrażeń i kojarzeń. 
W początku XIX w. wydała sławny traktat Jamesa Milla. Do Milla zaś i do całej tej tradycji 
nawiązywała dalej psychologia angielska i w drugiej połowie XIX wieku, w tym samym czasie, 
gdy psychologia kontynentalna, tej tradycji nie posiadająca, szukała nowych dróg. Głównym 
psychologiem był teraz w Anglii Aleksander Bain, autor dwu wielkich dzieł: The Senses and the 
Intel-lect, 1858, i The Emotions and the Will, 1859. Dodał wiele nowego materiału i szczegóło-
wych pomysłów, ale zasadniczo został przy dawnym typie psychologii angielskiej z jej metodą 
introspekcyjną i teorią empirystyczna i asocjacjonistyczną. Korzystał z niego Spencer, który do 
psychologii angielskiej dodał nowy motyw: ewolucjonizmu.
2. PSYCHOLOGIA EKSPERYMENTALNA NIEMCÓW. Psychologia miała na kontynencie dalej 
sięgające ambicje: stać się nauką nie tylko empiryczną, ale eksperymentalną. Zaczęła 
uzupełniać introspekcję, doświadczenie wewnętrzne, specjalnie obmyślanymi eksperymentami. 
Stwierdzała nie zwyczajne fakty, lecz wywoływane umyślnie, obserwowane w warunkach 
laboratoryjnych, poddawane dokładnej kontroli, mierzone na specjalnych aparatach.
Od 1875 r. W. James organizował w Stanach Zjednoczonych eksperymenty psychologiczne 
w uniwersytecie Harvarda. W Europie fizyk i fizjolog H. Helmholtz udostępnił swą berlińską 
pracownię fizjologiczną psychologom. Wreszcie w 1879 r. Wilhelm Wundt założył w Lipsku 
pierwszą specjalną uniwersytecką pracownię psychologiczną. Inicjatywa ta znalazła od razu 
wielkie uznanie i rozgłos. W latach 1880- 1900 psychologia eksperymentalna stała się 
największą nowością naukową, a pracownia Wundta Mekką dla studentów z całego świata. 
Łączono z nią oczekiwania najwspanialsze: że czynności umysłu w sposób najbardziej naukowy 
i ścisły zbada i wymierzy. Ale traktowano ją bardzo wąsko: w Lipsku i innych pracowniach 
miano przekonanie, że jedynie wrażenia zmysłowe nadają się naprawdę do badania 
eksperymentalnego. Do nich też na ogół ograniczano eksperymenty. Co prawda, wierzono, że 
stanowią one właściwą osnowę życia psychicznego i że znając wrażenia zmysłowe znamy całe 
życie psychiczne. I do końca stulecia badania
86


eksperymentalne nie wyszły poza te najbardziej elementarne procesy. Z natury rzeczy były też 
monotonne i mało wydajne. Prowadzone były przeważnie przez Niemców. Wielki psycholog 
amerykański W. James powiedział kiedyś o ich pracach, że inny naród nie byłby wytrzymał 
takiej nudy.
3. PSYCHOLOGIA FIZJOLOGICZNA. Mniej więcej jednocześnie z przejściem do metody 
eksperymentalnej w psychologu odbyło się częściowe przesunięcie jej badań z samych zjawisk 
psychicznych na ich somatyczne odpowiedniki. Nie była to całkowita nowość;
już w poprzednim stuleciu Anglik Harvey i Francuz Cabanis tak właśnie chcieli uprawiać 
psychologię. Jednakże pozostali wówczas osamotnieni; teraz zaś wszyscy chcieli psychologii 
„fizjologicznej". Zadaniem jej było zbadać anatomiczne i fizjologiczne warunki, w których 
powstają zjawiska psychiczne. Badania jej byly na granicy fizjologii, w szczególności fizjologii 
narządów zmysłowych i mózgu, a częściowo wychodziły nawet poza tę granicę, były więcej 
fizjologią niż psychologią.
Psychologia fizjologiczna miała w zasadzie być tylko jednym ze specjalnych działów 
psychologii, czy nawet tylko dyscypliną pomocniczą dla psychologii: ale ze względu na swą 
obiektywność, przyrodniczość, na możliwość eksperymentów i dokładnych pomiarów wydała 
się wówczas nieporównanie najważniejszym działem psychologii, rozrosła się i pozostawiła w 
cieniu inne jej działy, a przede wszystkim psychologię ogólną, badającą same zjawiska 
psychiczne, a nie ich warunki. W szczególności fizyk i fizjolog H. Helmholtz w pracach 
ogłaszanych od 1856 r. pchnął naprzód psychofizjologię widzenia i słyszenia, wyjaśniwszy, jak 
pracuje oko i ucho, jak oczy postrzegają odległość i przestrzeń, jak z niewielu barw 
pierwotnych powstaje wielobarwne widzenie. Postępy tych badań były tak szybkie, że już w 
1874 r. W. Wundt mógł zestawić je systematycznie w wielkim 3-tomowym dziele, które nosiło 
nazwę Psychologii fizjologicznej. Dużą zresztą część jej zajmowały wywody czysto 
anatomiczne i fizjologiczne oraz opis aparatów używanych do eksperymentów 
psychologicznych: część właściwie psychologiczna niewiele wychodziła poza zakres wrażeń 
zmysłowych.
Psychologia fizjologiczna miała w zasadzie podać tylko somatyczne warunki powstawania 
zjawisk psychicznych; ale ci, co ją uprawiali, przeważnie sądzili, że warunki te są naprawdę 
przyczynami zjawisk psychicznych. I dlatego byli przekonani, że rozwijane przez nich działy 
fizjologii stanowią najistotniejszą część samej psychologii.
4. PSYCHOFIZYKA. Ówczesne badania psychologiczne objęły nie tylko stosunek zjawisk 
psychicznych do fizjologicznych, ale także do zjawisk zewnętrznych, stanowiących ich 
podniety.
Fizjolog E. H. Weber zauważył, że stosunek wrażenia i podniety nie jest prosty: podnieta 
musi wzrastać proporcjonalnie do już działającej podniety, jeżeli ma wywołać dostrzegalny 
przyrost wrażenia. I jeśli podniety wzrastają w postępie geometrycznym, to wrażenia w 
arytmetycznym. W fakcie tym, zaobserwowanym przez Webera. G. Th. Fe-chner dopatrzył się 
fundamentalnego prawa życia psychicznego i podjął systematyczne badania nad stosunkiem 
między podnietą a wrażeniem, którym dał nazwę „psycho-fizyki". W 1860 roku wydał 
Elemente der Psychophysik. Był przekonany, że dokonywa rzeczy o największej doniosłości, że 
mierząc stosunek podniety i wrażenia podaje w ścisłych liczbach stosunek świata fizycznego i 
psychicznego, że rozwiązuje empirycznie odwieczne metafizyczne zagadnienie stosunku ciała i 
duszy. Było to złudzenie, ale przyczyniło się do nadania badaniom psychologicznym charakteru 
ilościowego, do zainicjowania — jak ją później nazwano — „psychometrii".
87


5. PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA. Badania eksperymentalne nie wychodziły poza niższe formy 
życia psychicznego. Wundt, największy ówczesny autorytet, był nawet zdania, że jego form 
wyższych badać bezpośrednio w ogóle niepodobna, nie tylko eksperymentalnie, ale i 
introspekcyjnie: można je badać tylko pośrednio, poprzez ich wytwory zewnętrzne, społeczne. 
Dlatego w psychologii społecznej czy „etnopsychologii" widział niezbędne uzupełnienie 
indywidualnej, radził, że o wyższych formach psychiki może pouczyć tylko język, sztuka, 
religia, prawo itd. One dopiero wskazują, do czego umysł ludzki jest zdolny. Pierwsze 
systematyczne studia w tej dziedzinie prowadzili koło połowy stulecia dwaj uczniowie Herbarta, 
Lazarus i Steinthal, a w 1900 r. Wundt i w tej dziedzinie zaczął dokonywać obszernego 
zestawienia wyników w swej wielkiej Vólkerpsychologie. Obejmowała ona psychologię mowy, 
mitu, religii, społeczeństwa, prawa, cywilizacji, historii.
6. PATOPSYCHOLOGIA FRANCUZÓW. We Francji psychologia była inspirowana przez 
angielską, a potem przez niemiecką. Jednakże posiadała swą odrębność: obficie posługiwała się 
materiałem psychiatrycznym dla Wyjaśnienia psychologii normalnej. Zapoczątkował myśl tę 
wielki neurolog Charcot, potem stosował ją uczeń jego Pierre Janet oraz T. Ribot (1839-1916), 
którego książka, z 1870 r., o współczesnej psychologii angielskiej była dla Francji manifestem 
odłączenia psychologii od filozofii. Metoda psychiatryczna doprowadziła do rewizji dogmatu 
„o jedności duszy", a także do uznania podobieństwa psychiki normalnej i chorej.
Z tych postaci psychologii drugiej połowy XIX wieku najtypowsze były jej postacie 
niemieckie, zwłaszcza psychofizjologia i psychofizyka. Badały one zjawiska psychiczne 
pośrednio, poprzez fizyczne. Sądziły bowiem, że same zjawiska psychiczne nie poddają się 
ścisłemu i obiektywnemu ujęciu. Jednym ze źródeł tego poglądu było to, iż psychologię 
uprawiali prawie wyłącznie przyrodnicy. Fechner był pierwotnie profesorem fizyki, a Wundt 
fizjologii; fizykiem i fizjologiem był Helmholtz; fizjologiem również, szczególnie dla 
psychologii fizjologicznej zasłużonym — Holender Donders; na wpół medykiem był Lotze. 
Psychologia somatyczna i ilościowa uchodziła wówczas w postępowych kołach naukowych za 
jedyną postać psychologii prawdziwie naukowej. Psychologia Bren-tany, empiryczna, ale nie 
eksperymentalna i mało interesująca się fizycznym podłożem zjawisk", uważana była w owych 
czasach za zacofaną.
7. PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA ANGLIKÓW. W tym samym czasie powstała w Anglii 
psychologia innego jeszcze typu. Była zjawiskiem odosobnionym, mało typowym dla epoki, jej 
przekonań i upodobań. Inicjatorem jej był głównie Francis Galton (1822 - 1911). Był uczonym 
amatorem, ale o wielkiej różnorodności zainteresowań i niezwykłej pomysłowości. Za wzór 
psychologii brał nie fizykę, jak Niemcy, lecz biologię. Badał człowieka nie w odosobnieniu, lecz 
w związku z otoczeniem. Zapalony zwłaszcza do eugeniki i dla niej uprawiający psychologię, 
nadał jej bardziej życiowy i praktyczny charakter. Zapoczątkował metodę biograficzną, studia 
nad historią psychologiczną rodzin, badania psychicznego podobieństwa bliźniąt, porównywanie 
psychologiczne ras. Podczas gdy Niemcy, a wśród nich zwłaszcza Wundt ze swą szkołą, 
interesowali się w psychice tym, co wspólne wszystkim ludziom, Galton zapoczątkował 
psychologię różnic indywidualnych. Szukał sposobów określania indywidualnych zdolności i 
przez to zapoczątkował metodę „testów". Stosował też w psychologii metody statystyczne, a 
także metodę ankiet, która w słynnych jego badaniach nad obrazowym myśleniem wykazała w 
myśleniu wielką różnorodność typów. Gdy Niemcy zajmowali się głównie elementami życia 
psychicznego,


on badał właśnie większe jego całości i na tej drodze znalazł zagadnienia i metody, które 
okazały się zagadnieniami i metodami przyszłości.
Psychologia — zwłaszcza ta najtypowsza: niemiecka, fizjologiczna — unikała związków z 
filozofią; jednakże ich nie uniknęła. Nie mogła nie zająć stanowiska w sprawie stosunku zjawisk 
psychicznych i fizycznych — i stała się terenem sporu paralelistów z interakcjo-nisfami. Nie 
mogła też nie zająć stanowiska w sprawie natury świadomości — i stała się terenem sporu 
substancjalistów z aktualistami. Ale sympatie epoki były wyraźne:
niewątpliwą przewagę mieli paraleliści, twierdzący, że wzajemne oddziaływanie duszy na ciało i 
ciała na duszę nie jest możliwe. Tak samo przewagę mieli aktualiści, twierdzący, że pojęcie 
substancji w psychologii nie ma w ogóle zastosowania. Przewagę też mieli intelektualiści, 
.mający przedstawienia za stany pierwotne, a wolę za wtórną, choć wielki Wundt był 
woluntarystą. Przewagę mieli ci, co umysł uważali za bierny, przypisywali mu jedynie zdolność 
biernej percepcji, a odmawiali mu czynnej i samodzielnej „aper-cepcji". Przewagę mieli ci, co 
za przedmiot psychologii uważali tylko treści świadomości, bo o aktach sądzili, że nie podlegają 
introspekcji.
Dla filozofii ówczesnej psychologia miała znaczeni? podwójne. Najpierw, sama miała być 
nauką samoistną, szczegółową, przyrodniczą czy do przyrodniczej podobną, od filozoficznych 
stanowisk, systemów i wiecznych sporów niezależną. Miała więc realizować ten ideał 
naukowości, od którego tradycyjna filozofia była tak bardzo daleka.
Po wtóre zaś, wzbudzała nadzieje, że zajmie miejsce całej tradycyjnej filozofii, że do niej 
dadzą się sprowadzić inne nauki: logika, etyka, estetyka. I filozofowie ówcześni, zwłaszcza 
najbardziej reprezentatywni dla epoki, wywodzili, że zagadnienia logiczne, etyczne, estetyczne 
są naprawdę zagadnieniami psychologicznymi.
II. LOGIKA
W drugiej połowie XIX w. różne interpretacje logiki miały swych przedstawicieli:
a więc interpretacja gramatyczna, wywodząca się od Arystotelesa, transcendentalna, wywodząca 
się od Kanta, metafizyczna — od Hegla. Nowością była logika matematyczna, ale była prądem 
tylko ubocznym, miała niewielu zwolenników, czas jej przyszedł później. Natomiast prawdziwie 
typowa dla owych czasów była logika pojmowana psychologicznie. Tylko w takiej interpretacji 
budziła uznanie, bo wydawała się dyscypliną empiryczną, a więc prawdziwie naukową.
Wszak zajmuje się — mówiono — sądami i wnioskami, a sądzenie i wnioskowanie są 
funkcjami psychicznymi. Określano ją jako naukę o prawidłowym myśleniu albo naukę o 
prawach myślenia — a myślenie i jego prawa należą do psychologii. „Logika, o ile jest nauką" 
— pisał Mili — „jest tylko częścią lub gałęzią psychologii: różni się od niej tylko tak, jak część 
od całości i jak sztuka od nauki. Swe podstawy zawdzięcza całkowicie psychologii". Niemiecki 
logik Sigwart twierdził, że prawa logiczne są tylko " „formami poruszania się naszej myśli", a 
niemiecki psycholog Lipps, że „logika jest dyscypliną psychologiczną, bo wszak poznanie 
występuje tylko w psychice".
Jedni rozumieli ją jako „fizykę myślenia", drudzy jako „etykę myślenia". Inaczej mówiąc, 
jedni jako zespół praw, a drudzy — norm myślenia; ale normy nie mniej niż prawa wy-
89


wodzili z procesów myśli studiowanych przez psychologię. W ten sposób relatywizowali logikę. 
Sigwart zastrzegał, że dotyczy ona tylko „naszego" myślenia, a inni, iż nawet ewoluuje wraz z 
naszym myśleniem. Ale za to byli przekonani, że opierają się na faktach i że czynią z niej w ten 
sposób naukę prawdziwą, bo empiryczną. Pogląd ten, sprowadzający logikę do psychologii, 
nazwano później „psychologizmem logicznym".
Samej logiki formalnej uczeni tamtych czasów na ogół nie cenili i nie starali się dalej 
rozwijać. Podzielali przeważnie pogląd Kaniowski, że jest nauką tylko formalną i już zamkniętą, 
bez danych do dalszego rozwoju. Natomiast usiłowali dać jej podbudowę i nadbudowę. 
Podbudową miała być teoria poznania, a nadbudową metodologia. One stanowiły upodobanie 
epoki. Zajmowano się w dalszym ciągu „logiką", ale to, co tak nazywano, było naprawdę teorią 
poznania lub metodologią. Interesowano się zasadami logicznymi nie dla nich samych, lecz dla 
przejawiających się w nich procesów myślenia albo ich zastosowań w metodach naukowych. 
Mili, najbardziej przez współczesnych ceniony logik, zajmował się w swym Systemie logiki 
teorią poznania i metodami nauk. Najsławniejszy logik niemiecki Sigwart był naprawdę 
metodologiem.
III. ETYKA
Szczególną trudność stanowiło zrobienie nauki psychologicznej czy w ogóle empirycznej z 
etyki — boć zagadnieniem jej jest: co być powinno, a empirycznie można badać jedynie to, co 
jest.
1. Aby cel ten osiągnąć, musiano przesunąć zagadnienie etyki; z zagadnienia: co jest 
powinnością? przesunięto je na inne: co ludzie uważają za powinność? Nie pytano: co jest 
dobre? lecz: co ludzie za dobre uważają? To można było badać empirycznie, to istotnie było 
zagadnieniem psychologicznym; specjalnie usiłowano ustaltć, jak na te sprawy zapatrują się 
ludzie pierwotni, jaki jest na nie pogląd prosty, nie zdeformowany przez późniejszą refleksję. I 
entologowie otrzymali pierwszy głos w sprawach etycznych. Powstały typowe i 
rozpowszechnione książki o moralności pierwotnej Letourneau, Westermarka i innych, w 
Polsce Świętochowskiego.
Były to istotnie badania empiryczne, ale nie dotyczyły zagadnień etycznych. Zagadnienia 
miały inne, stanowiły inną naukę. Nauce tej należała się inna nazwa, np. „etologia", jak 
proponował Ochorowicz, ale nie etyka.
2. Wszakże usiłowano wówczas i z właściwej etyki zrobić naukę empiryczną. Przyznawano, 
że ustala ona nie fakty, lecz normy, nie to, co jest, lecz co być powinno. Ale sądzono, że te 
normy, powinności, nie będąc faktami, mają jednak uzasadnienie w faktach. Mianowicie—w 
faktach psychologicznych. Stawano na stanowisku psychologizmu etycznego. To umysł ludzki 
wytwarza normy i normy są takie, jaki jest umysł, który je wytwarza, a umysł jest faktem 
psychologicznym. Beneke twierdził, że natura ludzka wytwarza prawa moralne z taką samą 
koniecznością, z jaką drzewo wiśniowe rodzi wiśnie, a jabłoń jabłka. Mili mówił, że dobre jest 
to, co odpowiada pożądaniom ludzkim, a więc — faktom psychologicznym.
3. Sięgano nawet głębiej: fakty psychologiczne, będące źródłem ocen i norm; same znów 
mają źródło w faktach biologicznych. Pożądamy tego, co jest nam do życia potrzebne,
90


co dodaje sit w walce o byt. Gdy analizujemy nasze normy moralne, przekonujemy się, że 
zawierają one właśnie to, czego życie wymaga. W tym duchu wypowiadał się wówczas 
zarówno Spencer, jak Nietzsche, jak Guyau.
4. Albo też normy wywodzono z faktów społecznych: dla jednostki jest normą to, czego 
wymaga od niej wspólnota, do której ona należy. Bez społeczeństwa nie byłoby norm ani 
powinności, nie byłoby nawet pojęcia normy i powinności. Każdy posiada jakieś ideały, wedle 
których ocenia i normuje życie, ale ideały jego są tworem warunków społecznych, w jakich 
żyje. Warunki te są ostatecznymi faktami, z których wywodzą się powinności, normy, ideały, 
wartości.
Wszystkie te teorie — nazwane później „naturalizmem etycznym", bo norm nie prze-
ciwstawiały naturze, lecz je właśnie z natury wywodziły — były typowe dla drugiej połowy 
XIX w. Dopiero na przełomie XX wieku objawiła się opozycja przeciw nim, dowodząca, że są 
błędne, bo z tego, że coś jest, nie można wnioskować, że być powinno. Z tego, że ludzie jakąś 
właściwość cenią, nie wynika, by była cenna; ani z tego, że należy do wyższego szczebla 
rozwoju, nie wynika, by była moralnie wyższa. Ale tak czy inaczej teorie te, a zwłaszcza czysty 
psychologizm etyczny, były wyrazem owej epoki i odegrały swą rolę. Były przejściem od 
dawniejszego poglądu, że etyka ma tworzyć normy, do nowszego, że ma normy badać. I do 
jeszcze nowszego, że nie normy, a także nie obowiązki, cele, wartości, ideały ma badać etyka, 
lecz jedynie pojęcia normy czy obowiązku, celu, wartości, ideału.
IV. ESTETYKA
Estetyka już w XVIII w. (zwłaszcza w Anglii) miała charakter psychologiczny i empi-
ryczny, w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech, gdzie ją uprawiano najwięcej) weszła w sferę 
ogólnych dociekań filozoficznych, apriorycznych, spekulatywnych, odbiegła od faktów, 
zajmowała się ideałem abstrakcyjnym piękna. W drugiej połowie wieku, gdy zapanowały prądy 
•minimalistyczne, musiał ten stan rzeczy wywołać reakcję. Najogólniej dał jej wyraz Fechner 
oświadczając, że tej spekulatywnej, metafizycznej estetyce „od góry" —chce przeciwstawić 
naukową, empiryczną estetykę „od dołu". Estetyka od dołu, nad którą wówczas zaczęli 
piacować jednocześnie różni ludzie w różnych krajach, miała dwie postacie:
brała za przedmiot fakty albo zewnętrzne, albo wewnętrzne. Inaczej mówiąc, badała albo 
sztukę, albo przeżycia estetyczne.
l. Badania nad sztuką usiłowały przedstawić, jak sztuka powstała i jak wytworzyła się 
wielka różnorodność jej form. W Anglii rozważano to zagadnienie zwłaszcza ze stanowiska 
biologicznego. Darwin przedstawił sztukę jako czynnik selekcji płciowej, Spencer zaś jako 
rodzaj gry potrzebnej w walce o byt, bo ćwiczącej sprawność zmysłów. James Sully w latach 
1874- 1876 i Grant Allen w 1877 r. rozwinęli szczegółowiej estetykę na podłożu ewolucyjnym. 
We Francji Taine tłumaczył, dlaczego sztuka w różnych czasach i miejscach przyjmowała 
różne formy: tłumaczył to środowiskiem i momentem historycznym. A w Niemczech Gotfryd 
Semper stosował rozważania natury technicznej:
tłumaczył formy sztuki wymaganiami materiału, jakim się posługuje, i narzędziami, jakich 
używa.
91


2. Drugiemu kierunkowi badań estetycznych, biorącemu za przedmiot przeżycia estetyczne, 
Fechner dat postać nie tylko empiryczną, ale eksperymentalną. W Yorschule der Aesthetik z 
1876 r. opisał po raz pierwszy metodycznie robione eksperymenty estetyczne. Zasady, na 
jakich opierała się estetyka, były psychologiczne. Była to np. „zasada progu" (że jedynie 
wrażenia o dostatecznej sile działają uczuciowo); albo „zasada współdziałania estetycznego" 
(że z połączenia wielu źródeł zadowolenia estetycznego powstaje zadowolenie większe niż 
suma tego zadowolenia, jakie by dało każde źródło z osobna);
albo „zasada jednolitego zespolenia różnorodności" (że do zadowolenia estetycznego potrzeba 
nie tylko jedności, ale też różnorodności i zmiany, bez nich bowiem wytwarza się wrażenie 
jednostajności, pustki, ubóstwa); albo „zasada kojarzenia" (że w zadowoleniu estetycznym, 
jakie nam dają oglądane przez nas rzeczy, wyobrażenia z nimi skojarzone mają udział 
częstokroć nie mniejszy niż one same).
Eksperymenty, jakie przeprowadził Fechner i jego pierwsi następcy, dotyczyły spraw 
bardzo prostych, raczej składników tego, co się nam podoba, niż samych podobających się 
rzeczy. Dotyczyły prostych barw i figur geometrycznych, kwadratów czy kół, co do których 
ustalano, jakie i kiedy podobają się najwięcej. Fechner robił te eksperymenty z nadzieją, że 
przez nie ustali, jakie figury i barwy są piękne. Zakładał bowiem, że piękne są te, o których jest 
stwierdzone z laboratoryjną dokładnością, iż się podobają. Wierzył w laboratoryjne i 
statystyczne odnalezienie prawdziwego piękna.
Niebawem jednak te zamierzenia eksperymentalnej estetyki musiały ulec redukcji:
zrozumiano, że w ustaleniu, co jest piękne, nie pomogą statystyki i aparaty. Mogą one 
natomiast ustalić coś innego: mianowicie, co dzieje się w świadomości człowieka doznającego 
wrażeń estetycznych. Pierwotny swój cel obiektywny estetyka eksperymentalna zamieniła tedy 
na subiektywny: eksperymenty, które miały służyć Fechnerowi do estetyki obiektywnej, dały 
owoce w psychologicznej. Jednym z pierwszych, którzy poprowadzili ją w tym duchu (już w 
XX w.), był profesor Warszawskiej Wolnej Wszechnicy, Jakub Segał.
3. Estetyka psychologiczna dążyła od razu do ogólnej teorii przeżyć estetycznych. Teorii 
takich było wiele, pochodzących głównie z Niemiec. Więc hę d oni styczna:
że przeżycia estetyczne cechuje po prostu doznawana w nich przyjemność. Albo forma-
listyczna: że tylko przyjemność wywołana przez formalne właściwości przedmiotów (szkoła 
Herbarta: Zimmermann, Hanslick). Albo funkcjonalistyczna: że tylko przyjemność 
spowodowana samym funkcjonowaniem umysłu (K. Groos). Albo i luz jon i-styczna: że 
przeżycie estetyczne jest świadomym poddawaniem się złudzeniu (K. Lange) i doznawaniem 
uczuć pozornych (E. v. Hartmann). Albo że polega na kontemplacji (H. Siebeck, Wundt, O. 
Kiiipe), na oderwaniu się od własnej osobowości (H. Munster-berg). Albo że, przeciwnie, 
przeżycie estetyczne ma źródło we wczuwaniu własnych uczuć w rzeczy (F. Th. Yischer, w 
szczególności Lipps).
Teorii było tedy bardzo wiele. Każda była oparta na jakichś obserwacjach czy ekspe? 
rymentach, każda ujawniała częściową prawdę, ale — robiła z niej powszechną. Ze sobą zaś 
były w wyraźnej niezgodzie. I nie było jednej estetyki, ale tyle, ile różnych teorii. Liczyły się z 
faktami i o tyle stanowiły postęp w stosunku do spekulatywnej estetyki początku XTX w., 
natomiast były raczej cofnięciem się w stosunku do czysto obserwacyjnej estesr tyki X VII I w. 
I estetyka, oderwawszy się od filozofii i wszedłszy na drogę psychologiczną, empiryczną, 
eksperymentalną, nie stała się przez to od razu wzorową nauką, tak samo jak się nią nie stała 
logika ani etyka.
92


TEORIA POZNANIA W NIEMCZECH:
NEOKANTYZM I EMPIRIOKRYTYCYZM
W owych czasach na pierwszy plan w Niemczech wysunęło się zagadnienie poznania. 
Filozofia stalą się epistemologią, l to bardzo ekskluzywnie. Wysuwała tezę, że filozofia, która 
nie zaczyna od analizy poznania, jest bezkrytyczna, bo krytycznie o żadnym zjawisku nic nie 
można powiedzieć, póki nie jest ustalone, czy i jak je można poznać. A nawet jeszcze bardziej 
ekskluzywnie: że bezkrytyczna jest filozofia, jeśli na tym zagadnieniu nie kończy, bo inne 
zagadnienia są zagadnieniami bytu, którego poznanie jest subiektywnie uwarunkowane i który 
sam w sobie uchwycony być nie może.
I. NEOKANTYZM
W teorii poznania zapanowało stanowisko Kaniowskie. Inne wydawały się bezkrytyczne: 
zarówno te, które twierdziły więcej, jak te, które mniej. Rzadko który pogląd miał w filozofii 
taki autorytet, jak pogląd Kaniowski w Niemczech w kołach akademickich w latach 1860-1900: 
z Niemiec zaś przechodził do innych krajów, bo nigdy też filozofia niemiecka nie miała takiego 
autorytetu, jak w owych latach. Stanowisko Kaniowskie wydawało się wówczas ostatecznym 
kresem rozwoju filozofii: wprawdzie przekonanie takie o swojej filozofii miewali już różni 
filozofowie, zwłaszcza Hegel i Comte, ale sądzono, że jeden z nich twierdził za dużo, a drugi za 
mało, kantyzm zaś znalazł nareszcie właściwą środkową linię. Kantyści byli przeświadczeni, że 
poznanie ludzkie rozwija się i będzie się rozwijać, że nigdy nie będzie zakończone, ale kierunek 
jego jest jeden i stały. To ten kierunek, który ustalił Kant. Nazywali swe stanowisko 
krytycyzmem lub kantyzmem, ale częściej neokantyzmem, dla zaznaczenia, że jest to jednak 
kantyzm zmodernizowana i ulepszony.
Powrót doń był w Niemczech uwarunkowany historycznie. Był reakcją przeciw idea-
listycznej 'metafizyce Heglowskiej, która — zwłaszcza w tej postaci, jaką miała u epigonów 
Hegla: suchej, pedantycznej, pozbawionej polotu samego mistrza — odpychała ówczesnych 
ludzi. Poprzednio pierwszą reakcją przeciw metafizyce Heglowskiej był materializm; ale 
głoszony przez przyrodników nie mających przygotowania i kultury filozoficznej, 
wyprowadzających przedwczesne wnioski z nauk przyrodniczych, również odpychał 
filozoficzne umysły. Nie chciały materializmu przyrodników, tak samo jak idealizmu 
metafizyków. Wytworzyło się przekonanie, że oba kierunki — idealizm i materializm — choć 
tak między sobą różne, popełniają ten sam błąd: mianowicie budują teorię bytu nie poprzedzoną 
krytyką poznania. A krytyka ta jest pierwszym zadaniem filozofii.
We własnej przeszłości filozoficznej, którą Niemcy mieli przed oczami, tylko jeden Kant 
był dużej miary krytykiem poznania. Zrozumiałe jest więc, że oparli się na nim. Jego 
rozwiązanie pociągało i tym, że było szerokie, szersze od empiryzmu, obok zmysłowych 
uznawało czynniki myślowe, obok empirycznych aprioryczne. Ruch kaniowski rozpoczął się 
około 1860 r., skupił szukających naprawy filozofii i rzeczywiście dokonał w niej przemiany.
93


INICJATORZY RUCHU należeli do sfer akademickich; skupił on gtównie uniwersyteckich 
filozofów-specJalistów. Miał wszakże źródła wielorakie: prawie jednocześnie zapoczątkowali 
go przyrodnicy, historycy i filozofowie. Z przyrodników zwłaszcza Helm-holtz, z historyków 
Fischer,^ filozofów Liebmann. Wielki fizjolog i fizyk berliński Hermann Helmholtz (1821 - 
1894) już od 1855 r. powoływał się na Kanta: zbliżyły go don, z jednej strony, badania nad 
fizjologią zmysłów, z drugiej zaś rozważania nad pewnikami geometrii i założeniami fizyki; 
sądził, że jedne i drugie potwierdzają naukę Kanta o apriorycznych czynnikach poznania. Nie 
tylko przyczynił się do rozpoczęcia ruchu kaniowskiego, ale także poparł go wydatnie swym 
wielkim autorytetem naukowym. (Z pism jego najbardziej filozoficzne było: Tatsachen der 
Wahrnehmung, 1876). Kuno Fischer (1824-1907), profesor heidelberski, jeden z 
najsławniejszych historyków filozofii XIX wieku, autor wielkiej Historii nowej filozofii, dzieło 
swe o Kancie ogłosił w 1860 r.; ono również stało się bodźcem do poznania i uznania Kanta. Z 
filozofów zaś Otto Liebmann (1840 -1912), późniejszy profesor w Jenie, rzucił w 1865 r. w swej 
młodzieńczej, pełnej temperamentu książce Kant unddie Epigonen hasło „powrotu do Kanta". 
Przedstawił w niej i poddał kolejno krytyce prądy filozofii XIX wieku i każdą krytykę kończył 
wnioskiem: „a więc należy powrócić do Kanta".
Najtypowszym zaś przedstawicielem wczesnego, względnie jeszcze prostego kantyzmu stał 
się Friedrich Albert Lange (1828 - 1875), w ostatnich latach życia profesor w Mar-burgu. 
Podobny z charakteru i postawy duchowej do Milla, byt piękną postacią, bojownikiem 
rzetelności w myśleniu i działaniu. Krótkie jego życie przeszło w wytężonej pracy: pracował w 
Szwajcarii i w Rzeszy jako nauczyciel gimnazjalny, działacz polityczny, publicysta. W 1872 r. 
otrzymał jednocześnie powołanie na dyrektora banku komunalnego i na katedrę filozofii. 
Wybrał katedrę, ale objął ją już śmiertelnie chory i zajmował krótko. Głównym jego dziełem 
była Historia materializmu z 1866 r., tematem daleka Kantowi, ale przepojona jego duchem, jak 
również duchem czasu, dążąca do oparcia filozofii na doświadczeniu i naukach specjalnych.
Począwszy od lat sześćdziesiątych ruch kaniowski miał ośrodek w wielu uniwersytetach, w 
szczególności jednak w dwóch: w Marburgu, gdzie po Langem katedrę objął H. Cohen, i w 
Heidelbergu, gdzie katedrę po Fiseherze objął W. Windelband.
POGLĄDY, l. OGÓLNE WŁAŚCIWOŚCI KANTYZMU. Być kantystą znaczyło to: po pierwsze, 
mieć przekonanie, że należy zaczynać filozofię od krytyki poznania — wbrew wszystkim 
filozofom dogmatycznym i autorytatywnym; po drugie, że wobec subiektywnej zależności 
poznania trzeba zrezygnować z teorii bytu — wbrew filozofom metafizycznym, w 
szczególności materialistycznym; po trzecie, że poznanie nie może wyjść poza granice 
doświadczenia—wbrew filozofom konstrukcyjnym, idealistycznym, w szczególności 
heglowskim; po czwarte, że doświadczenie nie jest prostym zbiorem faktów, lecz złożonym 
tworem umysłu, uwarunkowanym jego apriorycznymi formami — wbrew empirystom i 
pozytywistom. To połączenie empiryzmu z aprio-ryzmem stanowiło kantyzm.
Ale także być kantystą, z początku przynajmniej, znaczyło być realistą. Umysł poznając 
narzuca temu, co poznaje, aprioryczne formy przestrzeni i czasu, przyczynowości i substancji; 
przeto przekształca to, co poznaje; ujmuje rzeczy nie takimi, jakimi są, lecz jakimi mu się 
zjawiają. Niemniej jednak rzeczy, które mu się zjawiają, jakoś istnieją, są
94


ostatecznie niezależną odeń rzeczywistością. Rzeczywistość ta nie jest mu dostępna, ale istnieje. 
Daje o niej znać każde wrażenie zmysłowe, które umysł biernie z zewnątrz przyjmuje. Jest to 
nawet rzeczywistość dwojaka, jak dwojakie jest doświadczenie: zewnętrzne i wewnętrzne. Jedno 
świadczy o istnieniu świata materialnego, drugie — o istnieniu jaźni. Jaźni też nie 
doświadczamy wprost i w czystości; ją także znamy tylko w zjawiskowej postaci. 
„Transcendentne podłoże naszej własnej organizacji" — tak pisał Lange — „jest nam tak samo 
nieznane, jak rzeczy, które nań działają. Przed sobą mamy zawsze tylko wspólny produkt ich 
obu: rzeczy i naszej organizacji".
Być kantystą znaczyło także być dualistą. Monistyczny pogląd nie wydawał się zgodny z 
nauką Kanta, która odróżniała dwa światy: świat zjawisk i świat rzeczy. A jeśli nawet pominąć 
zjawiska, to jeszcze zostawały dla kantyzmu dwa światy: materialny, na który wskazuje 
doświadczenie zewnętrzne, i duchowy, na który wskazuje doświadczenie wewnętrzne.
Wreszcie, być kantystą znaczyło być formalistą. Znaczyło bowiem uznawać wiedzę tylko w 
granicach tego, co sam umysł skonstruuje, a umyśl konstruuje związki, stosunki, relacje, formy. 
Znamy lepiej stosunki przyczynowe niż człony tych stosunków; znamy formy lepiej niż to, co 
uformowane. Przez swą formalność wiedza nasza jest powszechna i konieczna, ale jest też 
niepełna, ograniczona.
Skutkiem założeń kantyzmu jego zasadnicze pojęcia musiały być inne niż w myśli potocznej i 
w tradycyjnej myśli filozoficznej. A więc „poznawanie" nie mogło być odzwierciedlaniem 
przedmiotów, lecz jedynie kształtowaniem ich przez umysł; „doświadczenie" nie 
przeciwstawiało się myśli apriorycznej, bo samo ją zawierało; „przedmiot poznania" nie 
przeciwstawiał się podmiotowi, bo sam był jego wytworem; „sprawdzianem prawdy" nie mogła 
być zgodność wyobrażeń z rzeczami, bo rzeczy nie są wprost dostępne i przeto nie mogą być ż 
wyobrażeniami porównywane; o „prawdzie" mogła więc jedynie stanowić zgodność wewnętrzna 
zjawisk i zgodność ich z wymaganiami umysłu, to był jedyny możliwy sprawdzian prawdy; 
„filozofia" nie mogła być nauką o bycie, którego poznać niepodobna, lecz tylko nauką o 
poznaniu. A i w teorii poznania zmieniła się problematyka:
już nie była, jak u Arystotelesa czy Locke'a, opisem procesu poznania czy przedstawieniem jego 
genezy; była analizą tego, jak poznanie jest możliwe, jakie są jego warunki i założenia.
2. MINIMALISTYCZNE ROZUMIENIE KANTYZMU. Filozofia Kanta miała w sobie motywy 
minimalistyczne: motywem takim był w każdym razie fenomenalizm, pojmowanie naszego 
obrazu świata jako subiektywnego i zjawiskowego. Ale miała także motyw innego rodzaju: 
motyw aprioryzmu, przekonanie, że posiadamy bądź co bądź wiedzę powszechną i konieczną. 
Kant wykazywał, że teoretycznymi dochodzeniami nie można dosięgnąć rzeczy w sobie, ale 
otwierał widoki, że dosięgnie się ich odwołując się do postulatów życia. Z jednej więc strony, 
jak minimaliści, krytykował całą dotychczasową metafizykę, ale z drugiej zdawał się 
zapowiadać nową metafizykę, niczym maksymaliści.
Interpretacja, jaką dali kantyzmowi jego zwolennicy, była oczywiście — w duchu czasu — jak 
najbardziej minimalistyczna. Dali mu ją przede wszystkim Lange i Helmholtz. Za istotną 
zdobycz Kanta poczytywali nie aprioryzm, lecz fenomenalizm i subiektywizm. A subiektywizm 
rozumieli w sposób możliwie najprostszy: po prostu w tym sensie, że umysł wszystko ujmuje po 
swojemu. W takim rozumieniu nauka Kanta mało się właściwie różniła od nauki Locke'a o 
subiektywizmie jakości postrzeganych: mówiła
95


mniej więcej tylko tyle, że myśl je&t równie subiektywna jak wrażenia i że tak samo jak one 
wprowadza subiektywność do naszego poznania. Była to interpretacja kantyzmu 
psychologiczna, a nawet fizjologiczna: formy myślenia uzależniała od organizacji nie tylko 
umysłowej, ale i cielesnej człowieka. „Świat zmysłowy" — pisał Lange —„jest wytworem 
naszej organizacji". Helmholtz stwierdziwszy w swych badaniach optycznych i akustycznych, 
że narządy wzroku czy słuchu przekształcają w pewien stały sposób swe bodźce, sądził, że o to 
właśnie chodziło Kantowi i że fizjologia daje potwierdzenie jego teorii. Lange podjął tę 
psychofizjologiczną interpretację, a za nim wielu innych.
Tymczasem wydaje się, że intencja Kanta była bardziej złożona, nie psychologiczna i 
fizjologiczna, lecz epistemologiczna: w apriorycznych formach widział nie właściwości umysłu 
ludzkiego, lecz warunki poznawania przedmiotów przez jakikolwiek umysł;
gdyby umysł ludzki warunków tych nie spełniał, to poznanie ludzkie nie byłoby odmienne, lecz 
w ogóle nie byłoby możliwe. Sam Kant rozumiał więc problem daleko mniej su-
biektywistycznie i relatywistycznie. Późniejsi neokantyści powrócili do niego: natomiast epoce 
koło 1860 r. bardziej odpowiadało rozumienie tamto.
3. RZECZY SAME w SOBIE. Dla Kanta rzeczy były niepoznawalne, a znana własna tylko jaźń. 
Neokantyści widzieli w tym błąd: sądzili, że jaźń jest również niepoznawalna, z niej także 
znamy jedynie zjawiska. Poznanie nasze jest jak równanie z dwiema niewiadomymi:
jedną jest jaźń, a drugą rzeczy; gdyby jedno z nich było nam znane, to moglibyśmy wnosić i o 
drugim, ale nie są znane i przeto równanie jest nierozwiązalne.
Istotnym zagadnieniem był dla kantystów stosunek zjawisk i rzeczy w sobie. Zaczęli od 
poglądu realistycznego, że rzeczy istnieją, bo musi wszak istnieć coś, co wywołuje zjawiska. 
Ale niebawem powzięli myśl, że skoro nic o rzeczach nie wiemy, to może w ogóle nie istnieją, 
są wytworem umysłu; może samo przeciwstawienie zjawisk i rzeczy jest uwarunkowane 
naszym sposobem myślenia. Rzeczy są raczej tylko „pojęciem granicznym" (Grenzbegriff) 
wskazującym granice zjawisk i poznania. Jesteśmy jak ryba, która pływając w naczyniu natrafia 
na jego ściany: to, co nazywamy rzeczą samą w sobie, jest tym samym, co ściana dla ryby
Lange odróżnił cztery fazy poznania ludzkiego: l) w pierwszej panuje naiwna wiara, że 
świat jest taki, jaki ujmujemy zmysłami: np. słyszymy dźwięki po prostu dlatego, że rzeczy 
dźwięczą; 2) w drugiej fazie nauka koryguje tę wiarę: powiada, że naprawdę nie istnieją 
dźwięki, lecz tylko drgania powietrza, które w uszach naszych dźwięki wywołują;
3) w trzeciej fazie i to przekonanie zostaje skorygowane przez filozofię krytyczną, która 
przeciwstawiając rzeczy i zjawiska twierdzi, że drgania powietrza są również tylko zjawiskami, 
konstrukcjami umysłu; 4) wreszcie w czwartej fazie pojawia się myśl, że samo 
przeciwstawienie zjawisk i rzeczy może być tworem umysłu. Lange sądził, że Kant nie 
spostrzegł tej czwartej możliwości, będącej ostatnią konsekwencją jego założeń. Lange sam 
spostrzegł ją, ale spostrzegł późno i nie odważył się już wejść na tę drogę.
4. TEORIA WARTOŚCI. Z neokantyzmu wynikało, że filozofia musi rezygnować z teorii bytu. 
Pozostaje jej wszakże nie tylko teoria poznania, pozostaje także teoria wartości i norm. Tamta 
stanowi filozofię teoretyczną, ta praktyczną. W dziedzinie praktycznej neokantyści o 
tendencjach minimalistycznych oddalili się od Kanta więcej niż w teoretycznej: stanęli na 
stanowisku, że nie może być ona wcale przedmiotem nauki. Mieli wprawdzie swe przekonanie 
etyczne, ale uważali je za czysto osobiste, pozbawione cha-
96


rakteru naukowego. Już Kant operował w etyce nie twierdzeniami, lecz postulatami, a Lange 
postulaty zinterpretował jako fikcje. Fikcje te są potrzebne życiowo, ale nie mają żadnej 
podstawy w rzeczywistości. Dotyczą ideałów, nie rzeczywistości. Wynik był taki:
jak przedmiotem naszego poznania są tylko zjawiska, tak przedmiotem naszej moralności — 
tylko fikcje.
Etyka stała się podobniejsza do poezji niż do nauki. W analogiczny sposób Lange pojmował 
estetykę i teologię: one też posługują się fikcjami. Fikcji tych nie myślał zresztą odrzucać. 
Przeciwnie, miał je za najwznioślejsze twory ducha ludzkiego. Podczas gdy filozofię 
teoretyczną traktował podobnie jak pozytywiści, w praktycznej poszedł innym torem. Nie 
myślał o trzymaniu się w niej faktów, jak to oni czynili w swym utylitaryzmie. Pozytywiści 
chcieli także życie praktyczne traktować naukowo i w nim trzymać się faktów;
Lange zaś sądził, że nauka, jej punkt widzenia i metody tracą sens, gdy chodzi o życie 
praktyczne, o normy, o działanie. Zagadnień praktycznych nie należy rozwiązywać z punktu 
widzenia faktów, lecz ideału. Pozytywistyczna teoria nauki z idealistyczną nadbudową, fakty 
uzupełnione przez ideały: to był jego pogląd na świat. Minimalizm pozy-tywistów polegał na 
tym, że kulturę ograniczali do nauki, poddawali jej wyłącznej kompetencji, a minimalizm 
Langego, odwrotnie, na tym, że ograniczał naukę, że kulturę moralną, artystyczną, religijną 
człowieka wytaczał z jej kompetencji.
ODMIANY NEOKANTYZMU. Do końca stulecia kantyzm został panującym w Niemczech 
poglądem filozoficznym. Założone przez jego zwolenników (dopiero w 1898 r.) pismo 
„Kantstudien" stało się głównym filozoficznym pismem Niemiec, a założone przez nich 
stowarzyszenie Kantgesellschaft — główną aż do czasów narodowosocjalistycznych 
organizacją filozoficzną Niemiec. Jeszcze w początkach XX wieku kantyści stali na czele ruchu 
filozoficznego. Ale rozpadli się na wiele obozów i niektórzy znacznie się oddalili od 
pierwotnego neokantyzmu: część ich została przy psychologicznej, część zaś przeszła do 
epistemologicznej interpretacji form apriorycznych. Jedni zaprzeczali poznawalności rzeczy 
samych w sobie, inni zaś zaprzeczali ich istnieniu. Część kantystów przeszła granice metafizyki 
bądź idealistycznej, bądź realistycznej, część zaś inna oddaliła się od niej jeszcze bardziej i 
zbliżyła się do pozytywizmu. Najpocześniejsze miejsce wśród szkół kaniowskich zajmowały: 
marburska (Cohen i Natorp) oraz badeńska w Heidelbergu (Windetband i Rickert), ale z czasem 
obie odeszły znacznie od pierwszego neokantyzmu,
Można odróżniać wśród kantystów XIX w. tych, co chcieli K-anta tylko przypomnieć, 
obronić, rozpowszechnić, odpowiednio zinterpretować, i tych, co chcieli naukę jego rozwinąć 
czy ulepszyć. Czyli odróżniać historyków i systematyków. Jednakże granica między obiema 
grupami była płynna. F. Paulsen usiłował rozumieć Kanta prosto, psychologicznie, zgodnie ze 
zdrowym rozsądkiem, i sam od siebie głosił filozofię zwyczajną i rozsądną, która mu dała 
niemałą popularność. E. Adickes wywodził, że, zgodnie ze stanowiskiem Kanta, jest w filozofii 
miejsce na metafizykę, i sam próbował konstruować realistyczną metafizykę.
AGNOSTYCYZM był tym spośród poglądów neokantowskich, który rozpowszechnił się 
najwięcej. Wyszedł z kół filozofów, ale pociągnął też wielu przyrodników tej
7 — Historia filozofii t. III	9-7


epoki i dla niektórych z nich stał się najważniejszą tezą filozoficzną. Wyrazicielem ich był 
fizjolog berliński Emil Du Bois-Reymond. W odczycie Uber die Grenzen der Naturer-
kenntniss, wygłoszonym na zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w 1872 r., twierdził, 
że uczony natrafia na dwie nieprzekraczalne granice w rozumieniu świata; są nimi istota materii 
i powstanie świadomości. Wobec nich jest bezradny: musi powiedzieć nie tylko ignoramus, ale 
także ignorabimus; niewiedza jego jest nie tymczasowa, lecz definitywna.
Po 10 latach Du Bois-Reymond wrócił do zagadnienia tego w pracy o Siedmiu zagadkach 
świata (Sieben Weltratsel, 1882), granice poznania zaznaczając jeszcze ostrzej. Cztery 
zagadnienia uznał za definitywnie nierozwiązalne: istotę materii i siły, początek ruchu, 
powstanie świadomości, wolność woli. A ponadto wyróżnił jeszcze trzy inne, dla których 
przynajmniej na razie nie widać rozwiązania: początek życia, celowość przyrody, powstanie 
rozumnego myślenia.
Agnostycyzm u ówczesnych uczonych nie był zjawiskiem odosobnionym: jeszcze wcześniej 
ujawnił się w Anglii u Spencera, a zwłaszcza od 1869 r. u Huxleya. Rzec można, że ówczesna 
myśl minimalistyczna miała dwa ujścia: bądź przyznawała, że istnieją zagadnienia 
nierozwiązalne, bądź — właśnie stwierdzała, że ich nie ma, że te, które wydają się 
nierozwiązalne, są tylko źle postawione, dotyczą bytów transcendentnych, które w ogóle nie 
istnieją. Pierwsze było ujściem kantyzmu, drugie pozytywizmu.
NEOKANTYZM A POZYTYWIZM. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych 
głównymi współzawodnikami neokantystów w niemieckiej teorii poznania byli pozytywiści. 
Stanowili oni jednak mniejszość, zwłaszcza w sferach akademickich. Najwcześniej wystąpili: 
C. Góring w 1874 i E. Laas w 1879, ale nie odegrali większej roli. Ci, którzy zyskali sławę i 
zwolenników, pisali wprawdzie po niemiecku, ale działali poza Rzeszą: Mach w Austrii, 
Avenarius w Szwajcarii.
Zasadnicza różnica między neokantystami a nimi leżała w stosunku do apriorycznych 
czynników poznania: tamci ich bronili, ci im zaprzeczali. Ale mieli też liczne wspólne cechy 
filozofii minimalistycznej. Kantyści bronili wprawdzie aprioryzmu, dawali mu jednak 
interpretacje takie, które zbliżały ich do pozytywistów. Niejednego z ówczesnych filozofów 
można równie dobrze zaliczyć do jednej grupy, jak do drugiej; między innymi przedmiotem 
sporu były przekonania filozoficzne wielkiego fizyka Henryka Hertza:
czy był kantystą, czy pozytywistą.
Duch czasu był taki, że oba obozy przelicytowywały się w ostrożności. Są rzeczy nie-
poznawalne, mówili jedni. Nie, mówili na to drudzy, takich rzeczy nie ma, nie ma w ogóle nic 
poza poznawalnymi faktami. Jedni mówili: nasza wiedza jest rozległa, ale subiektywna. A 
drudzy: nie jest wprawdzie subiektywna, ale jest ograniczona, nie zawiera nic poza faktami.
Pozytywizm tych czasów tym się zwłaszcza w Niemczech wyróżniał, że pracował nad 
teorią poznania. Podczas gdy pierwotny, Comte'owski, twierdził, że nauka ma badać fakty, nie 
zapuszczając się w rozważania nad ich poznawalnością, to ten właśnie chciał epistemologicznie 
uzasadnić, dlaczego ma badać jedynie fakty. Można by go nazwać „drugim pozytywizmem" 
czy „pozytywizmem epistemologicznym". Albo też, rozszerzając nazwę, jaką dla swego 
poglądu przyjął Avenarius, mówić o „empiriokrytycyzmie".
98


II. EMPIRIOKRYTYCYZM
Pozytywizm epistemologiczny występował w kilku postaciach, z których najoryginalniejsza 
pochodziła od Avenariusa i otrzymała odeń nazwę empiriokrytycyzmu. Z nią prawie 
identyczna była teoria poznania, do której niezależnie od Avenariusa, a jednocześnie z nim, 
doszedł fizyk wiedeński Mach. Rok 1877, w którym Avenarius założył dla propagowania 
nowych poglądów pismo „Yierfeijahrsschrift fur wisseńschaftliche Philosophie", stanowił datę, 
od której nastąpiło wzmożenie prądu pozytywistycznego w Niemczech.
INICJATORZY. Richard Avenarius (1843 - 1896) urodził się w Paryżu, a w okresie swej 
największej działalności filozoficznej mieszkał w Szwajcarii, w Zurychu, gdzie od 1876 r. był 
profesorem. Stanowisko swe sformułował najpierw krótko i prosto w pracy habilitacyjnej 
Philosophie als Denken der Welt gemdss dem Prinzip des kleinsten Kraft-masses, 1876, potem 
zaś przedstawił obszernie, ciężko, sucho i w dziwnej terminologii w Kritik der reinen 
Erfahrung, 1889- 1890.
Ernst Mach (1838- 1916) był w Wiedniu od 1867 r. profesorem fizyki, a od 1875 filozofii. 
Pisał przeważnie drobne studia na specjalne tematy z pogranicza przyrodoznaw-stwa i teorii 
poznania, wydane w tomach pt. Die Analyse der Empfindungen, 1885, i Er-kenntniss und 
Irrtum, 1906. W przeciwieństwie do książek Avenariusa prace jego pisane były przystępnie i 
przyczyniły się nawięcej do rozpowszechnienia nowego pozytywizmu. Jak Avenarius był 
najsamodzielniejszym, tak Mach najwpływowszym pisarzem „drugiego" pozytywizmu.
Jak krytycyzm od Kanta, tak empiriokrytycyzm i cały epistemologiczny pozytywizm 
wywodziły się od Hume'a. Zwłaszcza Mach powoływał się nań jako na swego poprzednika.
POGLĄDY, l. INTROJEKCJA. Najzwyczajniejszy pogląd epistemologiczny jest taki:
istnieją rzeczy fizyczne w zewnętrznym świecie, a rzeczom tym odpowiadają psychiczne ich o 
br aż y w świadomości ludzi; ludziom dane są tylko te obrazy i jeśli wiedzą cośkolwiek o 
rzeczach, to jedynie poprzez obrazy.
Pogląd taki wydaje się zupełnie naturalny, jednakże zawiera zasadniczą trudność:
jeśli dane są tylko obrazy, to jakże można wyrwać się z ich kręgu i dotrzeć do rzeczy ? 
Trudność ta byłaby istotnie nie do pokonania, gdyby pogląd był słuszny, gdyby było prawdą, 
że dane nam są tylko obrazy.
Ale Avenarius doszedł do przekonania, że tak wcale nie jest. Błąd tkwi w tym, co nazwał 
„introjekcją", czyli rzutowaniem do wewnątrz. Polega na tym, iż przypuszczamy, że gdy 
istnieje barwa czy kształt, to w umyśle każdego, kto na nie patrzy, muszą znajdować się ich 
obrazy: rzutujemy niejako ich obrazy do wnętrza ludzi. Ale w doświadczeniu naszym żadnych 
naprawdę podstaw do tego nie mamy: doświadczamy bowiem tylko rzeczy, które sami 
rozdwajamy na rzeczy i obrazy; założywszy, że rzeczy nie mogą być w naszym umyśle, 
wnosimy, że muszą być poza nim, w nim zaś są tylko obrazy rzeczy. Dwoistość rzeczy i 
obrazów jest naszym wymysłem, doświadczenie nic o niej nie wie. Nie ma zjawisk fizycznych 
i oddzielnych od nich psychicznych; są to jedne tylko zjawiska, które można na dwa sposoby 
ujmować. Jeśli np. barwę rozważamy w związku ze światłem, to ujmujemy ją jako zjawisko 
fizyczne, a jeśli w związku z okiem, to —jako zjawisko psychiczne. Wyjaśnienie to było 
podporą dla poztywizmu^ który od początku operował


tylko pojęciem faktu, nic przeciwstawiając rzeczy i ich obrazów, bytów i zjawisk; już tym różnił 
się od kantyzmu.
2. CZYSTE DOŚWIADCZENIE. Hasłem Avcnariusa, Macha i całej tej grupy pozytywistów było: 
opierać się wyłącznie na „czystym" doświadczeniu. Wszelkie obce mu Czynniki piętnowali jako 
metafizykę.
Umysł ludzi ma skłonność zaliczania do doświadczenia i tego, co wcale nie jest do-
świadczeniem, lecz wtrętem, dodatkiem pochodzącym od samego umysłu. Nauka usuwa te 
wtręty. I tym właśnie różni się „czyste" doświadczenie naukowe od naiwnego, potocznego. 
Nauka usuwa, po pierwsze, wtręty „timatologiczne", jak je nazywał Avenarius, czyli -wszelkiego 
rodzaju oceny, etyczne tak samo jak estetyczne. Po wtóre zaś, usuwa wtręty „antropomorficzne", 
polegające na tym, że przypisujemy rzeczom własności, które sami posiadamy. Wtrętów tych 
jest wiele w myśli potocznej; a więcej jeszcze w filozofii. Ich błędy poprawia nauka.
Ale i ona nie jest bez winy. Metafizyki, czyli przekraczania czystego doświadczenia, 
Avenarius i Mach dopatrywali się nie tylko w systemach filozoficznych, ale także w naukach 
szczegółowych, w psychologii i przyrodoznawstwie. Za pojęcie metafizyczne mieli nie tylko 
pojęcia takie, jak „rzecz sama w sobie" lub „absolut", ale również pojęcia „jaźni" czy „władzy 
psychicznej", którymi posługuje się psychologia, lub pojęcia „atomu", „siły" czy „przyczyny", 
występujące w naukach przyrodniczych. Toteż sądzili, że i nauki wymagają naprawy. I trzeba 
odróżniać naukę obecną, zakażoną metafizyką, od nauki przyszłej, która będzie oparta na 
czystym doświadczeniu. Krytyka ta nie była całkowitą nowością: już Locke i Hume zwracali 
uwagę na nieempiryczny charakter pojęć takich, jak substancja, siła i przyczy nowość, i na 
trudności, jakie przynoszą ze sobą. Ale Avenarius i Mach, radykalniejsi od swych poprzedników, 
w imię czystego doświadczenia domagali się całkowitego usunięcia tych metafizycznych pojęć.
Paradoksalną cechą pozytywizmu było, że zacząwszy od wyłącznego kultu nauki przeszedł 
do surowej jej krytyki. A jednocześnie doszedł do pewnej rehabilitacji naturalnego, 
pozanaukowego poglądu na świat; bo nauka ze swoimi uogólnieniami, prawami, hipotezami, 
abstrakcjami dalej jeszcze odbiega od czystego doświadczenia niż naturalna postawa umysłu.
W żadnym zaś razie poznania naukowego nie można traktować jako poznania wyższego 
rzędu. Nauka nie zawiera nic, czego by nie można znaleźć bez niej; tyle tylko, że ona znajduje 
szybciej. Ten pogląd Macha był reakcją przeciw jednostronnemu kultowi, fetyszy-zmówi nauki. 
I choć scjentyzm XIX w. z idej Macha korzystał, to Mach sam zaczynał już reakcję przeciw 
scjentyzmowi.
3. NAUKA JAKO EKONOMICZNY OPIS FAKTÓW. Inną cechą nowego pozytywizmu było, że 
zwalczał rozpowszechniony pogląd, jakoby zadaniem nauki było wyjaśnianie zjawisk. 
Wyjaśnianie bowiem polega na podawaniu przyczyn, przyczyna zaś jest koncepcją meta-
fizyczną, nie mającą podstawy w doświadczeniu. Zadaniem nauki może więc być jedynie opis. 
Opinię tę pozytywistyczni filozofowie dzielili z niektórymi uczonymi: zapoczątkował ją bodaj 
wielki fizyk angielski J. C. Maxwell; Kirchhoff swą pracę fizyka pojmował jako opis faktów; J. 
R. Mayer twierdził, że zadanie nauki jest skończone, gdy fakt uczyniła wszechstronnie znanym; 
teorie są tylko pośrednimi opisami, prawa naukowe nie są zasadniczo różne od opisów.
Opis zaś naukowy, wedle pozytywistycznej koncepcji, różni się od zwykłego tym tylko,
100


że jest ekonomiczny, że ujmuje w możliwie prostej formule możliwie najwięcej faktów i 
pozwala je rozumieć przy jak najmniejszym wysiłku. W rzeczywistości każdy fakt występuje 
tylko raz jeden i jest różny od każdego innego, ale my upodabniamy je między sobą i 
formujemy prawa ogólne, za pomocą których odciążamy pamięć. Musimy jednak pamiętać, że 
prawa te nie są niczym innym, jak tylko skróconym raportem o faktach, że zaletą ich jest tylko 
ich ekonomiczność. „Zasadę ekonomii myślenia" Mach przedstawił Wiedeńskiej Akademii 
Nauk w r. 1'882; a prawie jednocześnie rozwinął ją Avenarius.
Siły nasze—jak to wywodził Avenarius — nie są nieograniczone, musimy je więc 
oszczędzać. Nie tylko ciało, ale i umysł musi funkcje swe spełniać celowo, wedle zasady 
najmniejszego wysiłku. Przede wszystkim zaś swą podstawową funkcję myślenia:
myślenie jest apercepcją, czyli ujmowaniem nowych wyobrażeń za pomocą już posiadanych. 
Zaoszczędza się zaś siły, gdy się apercepcję automatyzuje. A także, gdy się posiadane już 
wyobrażenia porządkuje, układa w system, zespala w postaci ogólnych pojęć. Nauki opisują 
zjawiska skrótowo, za pomocą pojęć i praw: bo każde pojęcie zastępuje wiele wyobrażeń, a 
każde prawo — wiele twierdzeń szczegółowych. I przez to zaoszczędzają wysiłku. Zwłaszcza 
czyni to filozofia, bo pojęcia jej są najogólniejsze, są największymi skrótami: obejmują nie 
jakąś część doświadczenia, lecz cale doświadczenie, cały świat. Filozofia jest dążeniem do 
naukowego ujęcia świata, czyli do ujęcia go wedle zasady najmniejszego wysiłku.
W żadnym zaś razie myśli nie należy traktować jako jakiejś zdolności wyższego rzędu:
nie ma ona innego zadania, jak tylko przewidywanie doświadczeń; jej formy, które się wydają 
najdoskonalsze, są tylko formami bardziej ekonomicznymi; jej konieczności są tylko rzeczą 
przyzwyczajenia; jej rzekome wyjaśnienia są tylko sprowadzaniem wyobrażeń nowych do 
starych.
4. NAUKOWY OBRAZ ŚWIATA. Nauki przyrodnicze przedstawiają świat jako zespół ciał i sil. 
Filozofia czystego doświadczenia zakwestionowała to rozumienie — w przekonaniu, że 
doświadczenie nie zna „sil". Jest to tylko skrótowe, subiektywne wyrażenie do opisania stałych 
związków między zjawiskami. Tak samo subiektywnym naszym tworem są pojęcia takie, jak 
„materia" czy „atom". Trzeba je więc z nauki wyeliminować. A gdy zostaną wyeliminowane, 
co w doświadczeniu zostanie? Zostaną tylko poszczególne barwy, dźwięki, układy przestrzenne 
i czasowe. Czyli pozostaną tylko „wrażenia" lub — jak Mach wolał się wyrażać — „elementy". 
To, co nazywamy światem, jest zespołem elementów, niczym więcej.
: Zespoły elementów ulegają przemianom i tylko niektóre z nich są względnie trwalsze: te 
nazywamy ciałami. Tak samo względnie trwalsze są pewne zespoły wspomnień, nastrojów, 
uczuć: te znów nazywamy jaźnią. Jaźnie, tak samo jak ciała — to jedynie nazwy dla zespołów 
elementów wyróżniających się trwałością. Ale trwałość ich jest, również niezupełna; złudzenie, 
że jest inaczej, pochodzi z powolności i ciągłości przemian. Koncepcji jaźni jako niezmiennej 
substancji niepodobna uratować. Traktowanie jej jako substancji prowadziło do 
nierozwiązalnych trudności i pozornych zagadnień, które odpadają, gdy się zrozumie, że nie 
jest ona jednostką realną, lecz tylko pojęciem wprowadzonym przez nas w celach 
praktycznych, dla wygodniejszego, ekonomiczniejszego ujęcia doświadczenia.
Mach sprowadzał świat do „elementów", ale nie miał wyraźnej ich koncepcji". To traktował 
je jako rzeczywistość, znajdowaną przez umysł, to znów nazywał „wrażeniami"
101


i traktował po berkeleyówsku, w sposób subiektywny, idealistyczny. Podobnie też robił 
Avenarius. Zaprzeczali dwoistości rzeczy i wrażeń, ale nie byli zdecydowani, czy rzeczywistość 
składa się z rzeczy, czy tez z wrażeń. Toteż z myślicieli od nich zależnych jedni traktowali świat 
jako zespół rzeczy, a inni jako zespół wrażeń, ale ci ostatni byli w większości.
ZESTAWIENIE. Co dzieliło Avenariusa i Macha od filozofii tradycyjnej? Można po-
wiedzieć, że po prostu wszystko. Co dzieliło ich od kantystów? Nawet od nastrojonych jak 
najbardziej minimalistycznie dzieliła ich negacja czynników apriorycznych poznania. Co 
dzieliło ich od dawniejszych pozytywistów ? Przynajmniej dwie rzeczy: l) próba 
epistemologicznego uzasadnienia swego stanowiska (tu należała koncepcja „introjekcji") i 2) 
radykalizacja poglądów (znajdująca wyraz w hasłach „czystego doświadczenia", „czystego 
opisu", „nauki wolnej od metafizyki").
ODMIANY POZYTYWIZMU. Hasła „czystego doświadczenia" czy „czystego opisu" były 
sporne, ale zrozumiałe: natomiast uznanie „elementów" za rzeczywistość kłóciło się z 
przyzwyczajeniami umysłu, a przy tym było wieloznaczne i niejasne. Jeżeli, jak pisał jeden z 
przedstawicieli kierunku, „zmysłowy obraz jest całą istniejącą poza nami rzeczywistością", to 
mogło to mieć dwa znaczenia: bądź że zmysłowy obraz jest tym, co normalnie uważa się za 
rzeczywistość, bądź że rzeczywistość jest tym, co normalnie uważa się za zmysłowy obraz. 
Pierwsze rozumienie było realistyczne, drugie idealistyczne. Mach sądził, że pojęciem 
„elementów" wyszedł poza to przeciwstawienie realizmu i idealizmu, dał trzecie, jak gdyby 
neutralne wobec nich rozwiązanie. Ale rozwiązanie było niewyraźne. Spór idealizmu z 
realizmem jeszcze się zaognił. Avenarius zaczął od poglądu idealistycznego, aby w końcu 
przejść do realistycznego. Inni pozytywiści rozeszli się w dwu przeciwnych kierunkach: jedni, 
jak immanentyści, poszli w idealistycznym, inni, jak Riehl, w realistycznym. Na tym tle 
wytworzyło się wiele wariantów doktryny. A także na tle stosunku do kantyzmu, bo w duchu 
czasu wszyscy w ten czy inny sposób pozytywizm łączyli z kantyzmem.
I. IMMANENTNA FILOZOFIA wychodziła z założenia, że byt transcendentny nie może 
być wcale pomyślany, jest więc absurdem. Poprzez Kanta doszła do Berkeleya i Fichtego. 
Zwolennicy jej sądzili, że jeśli zanalizujemy to, co nazywamy światem zewnętrznym, to 
przekonamy się, iż jest on tylko zespołem treści świadomości, niczym więcej. Zachodzi 
nierozerwalny związek między świadomością a przedmiotem, jaźnią i światem:
nie ma i być nie może przedmiotu, który by nie był przedmiotem świadomości, tak samo jak nie 
ma świadomości, która by nie była świadomością jakiegoś przedmiotu.
Idealistom robiono zawsze zarzut, że ze stanowiska ich wynika „solipsyzm", tzn. wynika, iż 
istnieję tylko ja, cały zaś świat jest moim wyobrażeniem. W przeciwieństwie do innych 
idealistów immanentyści wcale nie bronili się przed tym zarzutem, przyznawali się do 
solipsyzmu. Twierdzili tylko, że jest to solipsyzm epistemologiczny, ale nie metafizyczny. 
Chcieli przez to powiedzieć, że świat jest istotnie moim wyobrażeniem, ale nie znaczy to, by 
był snem, któremu nic nie odpowiada: wyobrażenia moje są równie realne, jak ja sam.
Pogląd ten otrzymał nazwę filozofii „immanentnej", w przeciwstawieniu do transcen-
102


dentnej, uznającej byt poza świadomością. Niektórzy dawali mu też nazwę „krytycznego idealizmu". 
Głównymi jego przedstawicielami byli: Wilhelm Schuppe (1836 - 1913) oraz Richard v. Schubert-
Soldern. W Gryfii (Greifswald), gdzie Schuppe był profesorem, utworzył się główny ośrodek kierunku. 
Filozofowie immanentni podkreślali związek swój z kantyzmem, w Langem widzieli początek swego 
ruchu. Przede wszystkim zaś solidaryzowali się z Avenariusem i Machem. Między sobą nie byli 
całkowicie jednomyślni, nawet w sprawach zasadniczych: Schubert-Soldern uważał, że jeśli wszystko jest 
treścią świadomości, to jest nią także jaźń, tak samo jak przedmioty zewnętrzne, Schuppe zaś temu 
zaprzeczał.
II. RIEHL I REALIZM. Alois Riehl (1844- 1924) już w 1870 r. wystąpił ze swymi teoriami, a w 1876 
r. ogłosił swe główne dzieło Der philosophische Krifizismus.Byl Austriakiem, od 1878 profesorem w 
Grazu. Do Berlina został powołany dopiero w 1906 r., gdy jego twórczość filozoficzna już dawno była 
skończona. Wyszedł z tych samych założeń, co immanentyści — ze współzależności podmiotu i 
przedmiotu — ale doszedł do wprost przeciwnego wyniku: doszedł do realizmu, jak immanentyści do 
idealizmu. Był to wszakże nowy realizm, połowiczny, uznający istnienie realnych rzeczy poza jaźnią, ale 
nie poza świadomością.
1. Podmiot, wedle Riehia, tak samo nie może służyć za punkt wyjścia filozofii, jak nie mogą służyć 
przedmioty: uważanie jaźni za byt pierwotny jest tak samo dogmatyczne, jak uważanie za byt pierwotny 
materii. To był błąd Kanta, który go przejął od Kartezjusza.
Więc od czegóż zaczynać? Od świadomości. Nie jest ona identyczna z jaźnią: stanowi całość, w którą 
wchodzi zarówno jaźń, jak i świat zewnętrzny; jest jednolitym procesem o dwu obliczach, podmiotowym 
i przedmiotowym. Z niej dopiero wyłania się z jednej strony podmiot, a z drugiej przedmiot, mianowicie z 
jej składników uczuciowych formuje się podmiot, a z wrażeniowych formują się przedmioty.
2. Łącznik świadomości z przedmiotami stanowią wrażenia. Toteż wychodzić w teorii poznania 
należy nie od cogito, lecz od sentio. A gdy tak uczynię, mogę powiedzieć nie tylko sentio ergo sum, lecz 
— sentio ergo sum et est. Nie potrzeba rozumowania przyczynowego, by dowodzić istnienia przedmiotów 
zewnętrznych („doznaję wrażeń, więc musi istnieć coś, co jest ich przyczyną"), wrażenia same przez się 
na nie wskazują, cechą ich bowiem jest przedmiotowość. Wskazują zresztą tylko na istnienie 
zewnętrznego świata, nie informując natomiast o jego istocie: toteż mamy poznanie przedmiotów, ale 
tylko zjawiskowe.
Poznanie ma również, jak to Riehl przyznawał, czynniki pojęciowe, racjonalne, aprioryczne: są 
niezbędne, bo zespalają wrażenia, wprowadzają do nich ład, bez nich świat zewnętrzny byłby chaosem. 
Ale wraz z nimi przenika do poznania czynnik subiektywny:
są niezbędne, ale ujemne.
Korelatywność podmiotu i przedmiotu, z której wyszedł Riehl, była istotnym motywem nowego 
pozytywizmu. Uważano go za kantystę, jednakże motywy kaniowskie były u niego na drugim planie 
wobec pozytywistycznych. Można by nawet korelatywność podmiotu i przedmiotu, realizm, subiektywne 
rozumienie czynników pojęciowych wywodzić z Kanta, ale w żadnym razie nie epistemologiczny prymat 
wrażeń zmysłowych i przekonanie o bezpośrednim poznaniu rzeczywistości.
103


III. SIMMEL I RELATYWIZM. Georg Simmel (1858 - 1918) był jednym z żywych i 
śmiałych umysłów tej epoki, twórczym zwłaszcza na polu filozofii kultury i historii, umiejącym 
dobierać niezwykłe tematy i niespodziewane rozwiązania. Był autorem Die Probleme der 
Geschichtsphilosophie, 1892, Die Philosophie des Geldes, 1900. Długo był docentem 
prywatnym w Berlinie, później profesorem w Strasburgu. Wyszedł z kantyzmu, ale dał mu 
całkowicie pozytywistyczną postać.
1. Połączył aprioryzm, który wziął od Kanta, z orientacją biologiczną i socjologiczną, które 
wziął z pozytywizmu. Sądził, że żadna świadoma istota nie może bezstronnie patrzeć na świat, 
każda przynosi ze sobą swe a priori. Zależy ono od czynników biologicznych, od budowy 
psychofizycznej, zwłaszcza od budowy narządów zmysłowych: inny musi być świat dla 
człowieka, a inny dla muchy. Obraz świata jest wytworem selekcji wrażeń, a każdy gatunek 
przeprowadza selekcję inaczej.
A priori zależy także od warunków społecznych. Dla jednostki nie tylko to jest a priori, co 
jest własnością gatunku, ale także to, co jest własnością grupy Społecznej, do której należy. W 
umyśle człowieka oprócz składników osobistych są także społeczne, i te właśnie wydają się 
obiektywne i konieczne. Prawo logiczne czy nakaz moralny i wszystko w ogóle, czemu 
jednostka ma się podporządkowywać, co obiektywne, konieczne, aprioryczne, wszystko to jest 
pochodzenia biologicznego albo społecznego, choćby jednostka nie zdawała sobie z tego 
sprawy.
A wszystko to nie jest wcale niezmienne: jest uformowane przez dzieje i od nich zależne. 
Aprioryzm, którym Kant uzasadniał powszechność, konieczność, bezwzględność w poznaniu, 
został przez Simmla i niektórych pokrewnych mu myślicieli zinterpretowany w duchu najdalej 
idącego relatywizmu. Bo był to aprioryzm zupełnie inny niż Kaniowski. Zespolenie kantyzmu z 
pozytywizmem wypadło ku przewadze pozytywizmu.
2. Odrębnością Simmla było, że aprioryzm przeniósł na historię, zerwawszy z realizmem 
historyków, widzących w swej nauce po prostu odzwierciedlenie przeszłości. Tymczasem 
historia, zupełnie tak samo jak przyroda, jest subiektywnym, wedle apriorycznych form 
powstającym tworem ducha. Jak niegdyś Kant wykazywał czynny udział umysłu ludzkiego w 
ujmowaniu przyrody, tak Simmel — w ujmowaniu dziejów. Historyk zna jedynie fragmenty 
dziejów, które zespala za pomocą kategorii apriorycznych i z których dopiero tworzy historię; z 
chaotycznego materiału zestawia jednolity ciąg rozwojowy. A łudzi się, jeśli sądzi, że jego 
wyobrażenia i sądy są obiektywne. Na ogół mówią one więcej o historyku niż o przeszłości. I w 
tej dziedzinie Simmel był apriorysią, ale skrajnie relatywistycznym.
Symptomatyczne dla epoki były również jego poglądy na filozofię. Zadania filozofii nie 
widział wcale w odtwarzaniu rzeczywistości; to robią nauki szczegółowe. Jej zadanie jest inne: 
nie odtwarzanie świata zewnętrznego, lecz wyrażanie wewnętrznego. Filozoficzne teorie są 
bezwartościowe jako obraz świata, natomiast są cenne jako obraz filozofa, bo każdy jest 
wyrazem pewnego typu ludzkiego.
IV. YAIHINGER I FIKCJONALIZM. Hans Yaihinger (1852. 1933), profesor w Halle, 
zawsze prawie uchodził za jednego z czołowych kantystów: zainicjował związek kaniowski i 
redagował pismo kaniowskie. Był jednym z największych znawców Kanta. Jego dziełem jest 
komentarz do Krytyki czystego rozumu, tak szczegółowy, że uwagi do przedmowy i wstępów 
zajęły parę tomów. Dopiero w późnym wieku, po utracie wzroku,
104


ogłosił pracę systematyczną pt. Die Philosophie des Als Ob, 1911, napisaną jeszcze przed 30 
laty, w początkowym okresie neokantyzmu i pozytywizmu. A gdy ją ogłosił, okazało się, że ten 
słynny kantysta miał w sobie bardzo mało cech Kaniowskich, a bardzo wiele 
pozytywistycznych. Odziedziczone po Langem pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej 
filozofii: dlatego stanowisko jego przyjęto nazywać „fikcjonalizmem". On sam chciał je zwać 
„pozytywizmem krytycznym".
1. Fikcją było dla Vaihingera to wszystko w umyśle, co l) nie odpowiada rzeczywistości, a 
co mimo to 2) jest życiowo potrzebne. Fikcji jest w nauce i filozofii niezmiernie wiele:
są nimi bez mała wszystkie ogólne pojęcia i teorie, wszystkie sztuczne klasyfikacje i definicje, 
wszystkie schematy i modele, wszystkie koncepcje i abstrakcje, wszystkie personifikacje i 
hipotezy (jak dusza lub siła), pojęcia matematyki i mechaniki (jak absolutna przestrzeń i czas), 
różne pojęcia prawnicze (fictiones iurls), statystyczne (jak pojęcie człowieka przeciętnego), 
psychologiczne (koncepcja władz umysłowych), ekonomiczne, etyczne (jak idea wolności), 
przyrodnicze (jak atom czy eter), a już zwłaszcza niezliczone pojęcia i teorie filozoficzne. Fikcją 
jest oczywiście posąg, o którym pisał Condiiiac, Adama Smitha sprowadzanie wszystkich spraw 
ekonomicznych do egoizmu, Benthama wywodzenie wszystkich urządzeń państwowych z 
interesu, Galileusza pojęcie izolowanego ciała, Newtona pojęcie sily ciążenia. Platona pojęcie 
idei czy Kanta pojęcie rzeczy samej w sobie.
Niektóre z nich nie tylko nie odpowiadają rzeczywistości, ale nawet nie mogą jej od-
powiadać, są bowiem w sobie sprzeczne. Takie są np. nieskończoność, samoistna materia, 
absolut, atom, absolutny czas czy przestrzeń, punkt bez rozciągłości, linia bez grubości:
te fikcje sprzeczne Vaihinger uważał za fikcje w ściślejszym słowa znaczeniu.
Fikcje, nie będąc realne, są jednak celowe, użyteczne, potrzebne. Choć wiemy, że to tylko 
fikcje, obejść się bez nich nie możemy. Ale nawet najbardziej użyteczne nie są wieczne. 
Wszystkie są tymczasowe: gdy przestają spełniać swe zadania, zostają odrzucone. Wyższość 
jednych nad drugimi jest względna: teoria Kopernika nie jest prawdziwsza od teorii 
Ptolemeusza, jest tylko nowsza i lepsza. Vaihinger doszedł do relatywizmu nie mniejszego niż 
Mach czySimmel.
2. Nasza prawda i rzeczywistość są przepełnione fikcjami. Są więc względne, a nawet 
przesycone fałszem. „Co zwykle zwiemy prawdą, mianowicie świat wyobrażeń zgodny ze 
światem zewnętrznym, jest tylko celowym błędem". „Cale ujęcie tego, co postrzegamy, jest 
subiektywne; to, co subiektywne, jest fikcyjne; co fikcyjne, jest nieprawdziwe, a co 
nieprawdziwe, jest błędem". „Granica między prawdą a fałszem jest płynna".
To, co nazywamy rzeczywistością, jest pełne fikcyj: naprawdę nie mogłoby istnieć, gdyż 
jest sprzeczne. Cóż więc zostaje, gdy wyeliminuje fikcje? Nic, tylko wrażenia. Vaihinger był w 
tym zgodny z Machem i Avenariusem.
Jakież jest więc zadanie poznania wobec rzeczywistości? Odtwarzanie jej? Nie, bo czymże 
by było? Tylko ponownym przeżywaniem. Rozumienie jej ? Nie. „Chcieć zrozumieć Świat jest 
nie tylko niewykonalne, ale i bezsensowne". Wszelkie w ogóle zadanie ściśle teoretyczne, 
poznawcze jest niewykonalne. Pozostaje tylko praktyczne. Uzupełniając fikcjonalizm przez 
praktycyzm, Vaihinger twierdził, że zadanie nauki jest wyłącznie praktyczne. Chodzi tylko o to, 
by umożliwiła życie i działanie. Dokładniej mówiąc, chodzi o* przewidywanie wrażeń 
późniejszych i organizowanie życia według nich. Chcieć zaś ód, poznania czegoś więcej, chcieć 
odnaleźć przyczynę czy istotę rzeczywistości — to prowadzi tylko do bezużytecznych 
rozważań nad bezsensownymi pytaniami.
105


W dążeniach swych Vaihinger nie był odosobniony. Gdy w osiemdziesiątych latach 
formował swe myśli, wielu ludzi myślało podobnie jak on. Avenarius miał od 1876 r. 
biologiczną koncepcję poznania — jako funkcji życiowej; Peirce trafił od 1878 r. na pragma-
tystyczną teorię poznania; w tym samym czasie Wundt uformował woluntarystyczne 
pojmowanie człowieka, a i Nietzsche koncepcję prawd jako potrzebnych fałszów.
Teoria fikcjonalizmu, gdy została ogłoszona już w XX wieku, wywołała wrażenie. Pa-
radoksalnie, skrajnie, efektownie rozwinęła motyw tkwiący w pozytywizmie. Szkoły nie 
stworzyła, ale stała się składnikiem wielu doktryn filozoficznych.
V. HANS CORNELIUS (1863- 1947) pogłębił i zsyntetyzował pozytywizm w jego 
idealistycznej odmianie, korzystając zarazem z pewnych motywów kantyzmu. Czynny 
początkowo tylko jako prywatny uczony, wykładał później w uniwersytetach w Monachium i 
Frankfurcie. Postawił sobie za zadanie zanalizować wiedzę bezpośrednią, wolną od znaków i 
symboli. Składa się ona tylko ze spostrzeżeń, ale zespolonych, stanowiących strumień 
świadomości. Związek ich traktował jako „transcendentalną prawidłowość"; jest on 
ostatecznym, do niczego nie sprowadzalnym faktem, tak jak i same bezpośrednie dane. Teza, że 
związek elementów świadomości jest równie pierwotny jak same elementy, była kaniowskim 
motywem w pozytywizmie Corneliusa. Tylko spostrzeżenia i ich związek są dane bszpośrednio, 
a nie jest dana jaźń i nie są dane rzeczy zewnętrzne:
to już wszystko dziedzina wnioskowania. W tym Cornelius zachował stanowisko Hume'a.
Natomiast usiłował uwolnić pozytywizm od przyjmowanego przez Hume'a dualizmu. 
Uogólnione indukcyjne prawdy faktyczne (np. że złoto jest różne od srebra) są nie mniej pewne 
niż prawdy analityczne (np. że dwa razy dwa jest cztery), nie mówiąc o tym, że nie są dla nauki 
mniej ważne.
Cornelius był młodszy i dłużej czynny od innych pozytywistów „drugiego pozytywizmu", 
spod znaku Avenariusa i Macha. I pod pewnymi względami stanowił już łącznik pomiędzy nim 
a pozytywizmem „trzecim", spod znaku Koła Wiedeńskiego, jaki uformował się w XX w.
STOSUNEK DO MATERIALIZMU. Stosunek nowej teorii poznania do dawnych 
poglądów filozoficznych był negatywny. Przede wszystkim do metafizyki spekulatywnej, 
idealistycznej. Ale tak samo do materializmu: i na niego patrzano jak na metafizykę. Pierwsze i 
najsilniejsze uderzenia w materializm wyszły w Niemczech od filozofa Langego (1866) i 
przyrodnika Du Bois-Reymonda (1872). Przyrodnik zarzucał materialistom, że świadomość 
wyprowadzają z materii, choć stosunek materii i świadomości jest nie do pojęcia. Filozof zaś 
zarzucał im, że świadomość wyprowadzają z materii, a tymczasem teoria poznania uczy, że 
właśnie odwrotnie: pojęcie materii jest czystym tworem umysłu. Filozofowie immanentyści 
pisali, że „materializm przyrodników to największy wróg". Filozofujący przyrodnicy — jak 
Helmholtz, potem Mach czy Verworn — stwierdzali pod wpływem rozważań 
epistemologicznych, że świat materialny znamy tylko jako treść naszej świadomości. W ćwierć 
wieku po oświadczeniu Du Bois-Reymonda, na zjeździe przyrodników w Lubece 1895 r., 
chemik Ostwald oświadczył znów, że materializm został przezwyciężony przez samą naukę.
A podobny stosunek do materializmu objawiał się też w Anglii, i również nie tylko
106


wśród filozofów, ale i wśród uczonych. Fizyk Tyndall w słynnym przemówieniu w Belfast w 1874 r. 
mówił, że „w imię ewolucji trzeba przekształcić pojęcie materii, będące jeszcze wymysłem Demokryta". 
A fizjolog Huxley pisał, że materializm przekracza swe kompetencje, gdyż jest tylko hipotezą, a chce być 
prawdą filozoficzną: materia jest naprawdę tylko nazwą dla pewnych stanów świadomości.
Jednakże materializm nie zamilkł, a nawet zaczął powoływać się na nowe argumenty, czerpane ze 
świeżych zdobyczy nauki: z zasady zachowania energii i ewolucji gatunków. Słynny zoolog z Jeny E. 
Haeckel odnowił go pod koniec stulecia pod nazwą „monizmu", zespoliwszy z ewolucjonizmem. Książce 
swej dał tytuł Zagadki świata (Weltriitsel, 1900), zawierający aluzję do agnostycyzmu Du Bois-
Reymonda. Wywodził, że świat nie ma zagadek, gdyż monizm wszystkie rozwiązuje. Trzeba tylko 
szeroko ująć pojęcie materii, trzeba jej przypisać wrażliwość i wolę. Mieszając siły z aktami woli, pisał 
już przedtem (w 1876 r.), że atomy mają w sobie siły, więc są uduchowione, i bez „duszy atomu" niepo-
dobna wyjaśnić najzwyklejszych nawet zjawisk chemii.
Opozycja przeciw niemu była powszechna. Przede wszystkim wśród teoretyków poznania, którzy 
traktowali Haeckla jako zupełnie anachronicznego myśliciela. Ale także w łonie samych przyrodników. 
Rosyjski fizyk Chwolson mówił, że Haeckel grzeszy przeciw „dwunastemu przykazaniu": pisze o tym, 
czego nie rozumie. Energetyzm, szerzony przez wybitnego lipskiego chemika W. Ostwalda (od 1888, 
szczególniej w Uberwindung des naturwissenschaftllchen Materialismus, 1895), twierdził, że — wbrew 
materializmowi — dla nowego przyrodoznawstwa podstawowym pojęciem przestała być materia, jest 
nim energia: można za jej pomocą wytłumaczyć wszystkie zjawiska, pojęcie materii staje się zbędne. O 
świecie wiemy tylko za sprawą zmysłów, a te informują nas nie o materii, lecz o energii: działają wtedy, 
gdy zachodzi zmiana w napięciu energii. Energetyzm zresztą nie zadowolił i nie mógł zadowolić 
teoretyków poznania, bo świadomość traktował tak samo jak materię: jako postać energii. I ostatecznie 
wracały w nim te same trudności, co w materializmie.
Protesty filozofów i uczonych nie odebrały Haecklowi szerokiego powodzenia. Jego Zagadki świata 
miały w ciągu dziesięciu lat kilkanaście wydań i kilkanaście przekładów na obce języki. Pod patronatem 
Haeckla powstał Związek Monistów (Monistenbund). Powstał dopiero w 1906 r.: jak to się nieraz dzieje, 
doktryna filozoficzna została spopularyzowana wtedy, gdy filozofia już ją porzuciła. Gdy w r. 1911 
Związek odbywał swój pierwszy kongres, miał już 358 oddziałów. Zgromadził sporo uczonych, 
natomiast bardzo mało .filozofów. Hasłem jego był „przyrodniczy monizm", uznający tylko byt 
przyrodniczy, doczesny, walczył zaś z dualizmem, postawą religijną, z wiarą w siły nadprzyrodzone. 
Przekonanie o odrębności nauk humanistycznych od przyrodniczych, które w tym czasie właśnie zaczęło 
się formować, moniści mieli za anachronizm, pozostałość z czasów, gdy nauki humanistyczne nie dorosły 
jeszcze do naukowego traktowania. A jedność nauk uzasadniali naiwnie tym, że wszystkie są konstrukcją 
mózgu ludzkiego. — Związek Monistów wywołał od razu reakcję, jako przeciwwaga powstał Związek 
Keplerowski (Keplerbund) o wprost przeciwnej tendencji.
DWA UJŚCIA: MATERIALISTYCZNE I IDEALISTYCZNE. Filozofowie i przyrodnicy ściślej 
zajmujący się filozofią — od Helmholtza do Macha — nie mieli do ma-
107


terializmu sympatii, przeciwnie, uważali go za stanowisko przestarzałe, pozostałość nie1 
rozwiniętej myśli. Natomiast wśród zwykłych, nie filozofujących przyrodników większość 
bodaj zajmowała stanowisko materialistyczne. Niekoniecznie tylko w tak dogmatycznej, 
naiwnej a agresywnej postaci, jak Haeckel. Większość przyrodników filozofom nie ufała, nawet 
takim, co wyszli z przyrodoznawstwa, jak Mach. Helmholtz czy Mach byli na wpół filozofami, 
natomiast przeciętny przyrodnik tych czasów wystrzegał się właśnie filozofii:
było to naturalne w dobie scjentyzmu, kultu nauk szczegółowych. I przeciętny przyrodnik był 
przeważnie materialistą. Ale materialistą w dawniejszym znaczeniu; nowszego, dialektycznego 
materializmu, wówczas właśnie rozwijanego przez Marksa i Engelsa, nie znali jeszcze i nie 
uwzględniali przeciętni przyrodnicy-materialiści tych lat, tak samo jak go nie znali i nie 
uwzględniali przeciętni przeciwnicy materializmu.
Ale było to tylko jedno z ujść epoki; drugie, zwłaszcza dla filozofów, było wprost przeciwne: 
był nim subiektywny idealizm. I epoka dzieliła się między ekstremistów:
między materialistów a subiektywnych idealistów. Dla tych ostatnich to, co nazywamy 
światem, było tylko wyobrażeniem, treścią naszej świadomości; to był dla nich ostateczny 
wynik nauki i filozofii. Porównawczo trzeba stwierdzić, że nigdy przedtem ani potem nie 
bywało tylu subiektywnych idealistów. A poniekąd wspólny z nimi front zajmowali tak liczni 
naówczas (pod wpływem Kanta, tak samo jak Spencera) realiści-agnostycy:
dla nich istniała wprawdzie rzeczywistość od człowieka niezależna, ale była mu niedostępna. Z 
ich rozważań również wypadało, że człowiek żyje wśród swoich wyobrażeń, nigdy poza nie nie 
wychodzi. Pogląd ten nie tylko był głoszony, ale uchodził za wielką. zdobycz epoki, za wyraz 
osiągniętej nareszcie krytycznej postawy. I w tym sensie można ten okres myśli określać jako 
idealistyczny — tak samo zresztą, jak na podstawie innych faktów można go określać jako 
materialistyczny. Epoka miała ujście w stanowiskach skrajnych i wzajem biegunowo 
przeciwnych. A jednak te przeciwne stanowiska miały pewną wspólność: oba były 
monistyczne, wrogie wobec dualizmu. To była cecha epoki.
STOSUNEK DO MECHANISTYCZNEGO POJMOWANIA ŚWIATA. Pojmowanie to» 
rozwijające się od trzech stuleci, uczyniło w przyrodoznawstwie XIX wieku szczególnie 
wielkie postępy; uważane było za ostatnie słowo nauki. A także filozofii: wytworzyło się, 
zwłaszcza wśród filozofujących przyrodników, przekonanie, że odkrywa ono prawdziwą naturę 
rzeczy, że, jak to sformułował jeszcze w 1897 r. fizyk Boltzmann. „mechanika jest obrazem 
rzeczywistości".                                                  ;.'
Kantyści skłonni byli nawet uznać, że nauka musi mieć postać mechanistyczną, jako 
odpowiadającą apriorycznym formom poznania; jednakże zastrzegali, że nie przesądza to nic o 
samej rzeczywistości: w niej mogą rządzić inne prawa niż mechaniczne.
Radykalniej występowali przeciw mechanistycznemu poglądowi pozytywiści, zwłaszcza 
Mach, a za nim Pearson, Yaihinger i inni. Jądro tego poglądu polega, jak pisał Mach, na tym, że 
wszystkie wrażenia, jakich doznajemy ze świata, zastępuje przez dotykowe:
jest to ujęcie ekonomiczne, skrótowe i dla nauki raczej odpowiednie, ale nie może mieć 
pretensji do odtwarzania rzeczywistości. Mechanistyczne rozumienie zjawisk wiązało się z ich 
rozumieniem atomistycznym, gdy zaś pozytywiści podali w wątpliwość atonus-tyczne 
rozumienie zjawisk (sądząc, że pojęcie atomu ma znaczenie tylko instrumentalne),
108


to tym bardziej podważyli ich rozumienie mechanistyczne. Jeśli ma być czymś więcej niż 
zabiegiem metodologicznym, to jest metafizyką; jeśli ma pretensję, aby być obrazem 
rzeczywistości, to jest równie nieuzasadnione jak niepotrzebne.
OPOZYCJA. Kantyzm, będący w końcu XIX wieku poglądem umiarkowanych kół 
filozoficznych środkowej Europy, cieszył się opinią poglądu naukowego i krytycznego. 
Natomiast empiriokrytycyzm i pokrewne mu poglądy na poznanie i naukę, stanowiące lewe 
skrzydło ówczesnej teorii poznania, spotykały się z wieloraką opozycją. Opozycja ta, 
wychodząca zarówno od kantystów, jak od wielu przyrodników, nie mówiąc o pozostałych 
jeszcze przedstawicielach konserwatywnej filozofii, zarzucała im, że nadmiernie upraszczają 
naukę, że ją niesłusznie relatywizują i śubiektywizują, pomijając tkwiące w niej pierwiastki 
stałe i obiektywne. Najostrzejszy sprzeciw wobec poglądów Avenariusa i Macha wyszedł z 
obozu materializmu dialektycznego; znalazł wyraz w fundamentalnej książce Lenina, która 
uwydatniła wszystkie słabe strony empiriokrytycyzmu i machizmu. Wyszła ona już w XX 
wieku, w r. 1909.
Na ogół jednak w XX w. sprzeciw się zmniejszył: zaczęto się przyzwyczajać do pozy-
tywistycznych skrajności. Sytuacja się odwróciła: pozytywiści zachowali pewną przynajmniej 
ilość zwolenników, natomiast panujący do niedawna kantyzm utracił ich prawie zupełnie. 
Nowe prądy — realizm, fenomenologia, intuicjonizm — nie dały się uzgodnić z jego 
aprioryzmem, subiektywizmem, racjonalizmem.
Ale zaszła rzecz szczególna: pozytywizm zdawał się w swych początkach stanowić credo 
przyrodników wbrew filozofom; tymczasem w XX wieku część filozofów przystąpiła do niego, 
podczas gdy przyrodnicy zaczęli się odeń odżegnywać. Było to w związku z nowymi 
odkryciami fizyki. W 1936 r. na zjeździe Filozofii Naukowej Niels Bohr twierdził, że Mach 
wyrządził szkodę nauce przez walkę z atomistyką, prowadzoną z pobudek antymetafizycznych.
ROZWÓJ. W ostatniej tercji XIX w. dociekania epistemologiczne były nadzwyczaj 
intensywne i nowe pomysły na tym polu powstawały w szybkim tempie. Rozwój szedł w dwu 
kierunkach:
1. Prąd panujący robił stopniowo ustępstwa na rzecz opozycji, kantyzm na rzecz po-
zytywizmUi Bronił nadal intelektualnych czynników poznania, ale rezygnował z ich charakteru 
naprawdę apriorycznego, a nadawał im charakter hipotetyczny, traktował jako uwarunkowane 
subiektywnie, biologicznie czy socjologicznie. Charakterystyczna jest przemiana W poglądach 
samego Helmholtza: pierwotnie twierdził, że prawo przyczynowości Jeft a priori, że dowód 
nań nie jest potrzebny ani możliwy, bo je doświadczenie od po-ciifttku zakłada, prawo to zaś 
gwarantuje dalej realność zewnętrznego świata, gdyż z wra-teń możemy wnioskować o ich 
obiektywnej przyczynie. Tymczasem później (jak to okazały ogłoszone po jego śmierci notaty) 
doszedł do przekonania, że prawidłowość przyrody, (lałość występujących w niej związków 
przyczynowych jest jednak tylko — hipotetyczna.
2. Drugi kieruttók rozwoju kantyzmu był raczej odwrotny: szedł od psychologicznego (to 
epistemologicznego rozumienia czynników apriorycznych poznania. Przez to traciły 6t» 
charakter aubiektywny i otwierała się droga do nowej metafizyki. Wyrazem tego roiswoju była 
przede wszystkim szkoła marburska.
109


METAFIZYKA W DOBIE POZYTYWIZMU
Potrzeba stworzenia poglądu na świat i poznania istoty bytu nie ustała nawet w mini-
malistycznej epoce. I ta epoka też miała swych metafizyków. Ale nawet metafizyka musiała 
być wówczas oparta na doświadczeniu i naukach szczegółowych, mogła być tylko ich 
przedłużeniem i zakończeniem. Jako przykłady takiej metafizyki służyć mogą Wundt w 
Niemczech i Renouvier we Francji.
I. WUNDT I METAFIZYKA NIEMCÓW
ŻYCIE. Wilhelm Wundt (1832-1920) odbył studia medyczne w Berlinie i Heidelbergu. 
Filozofią się wówczas wcale nie zajmował, zainteresował się nią dopiero później. Habilitował 
się z fizjologii w Heidelbergu. Przeszedł od niej do psychologii, a z kolei do filozofii. W 1875 
r. otrzymał katedrę filozofii w Lipsku, i z tym uniwersytetem sprzęgło się jego nazwisko. Tam 
też założył pierwszą i słynną pracownię psychologiczną. Żył i pracował długo, jego działalność 
pisarska obejmuje około 60 lat.
Przeszedł przez cztery okresy: w pierwszym zajmował się fizjologią; w drugim psychologią, 
i w tym okresie zdobył sławę, stał się światowym autorytetem w rzeczach psychologii; w 
trzecim przeszedł do ogólnej filozofii, opracował logikę, etykę, system filozofii;
w czwartym wrócił do psychologii, w szczególności do psychologii społecznej. Poglądy jego 
formowały się w sposób ciągły, bez przełomów; w latach osiemdziesiątych były już całkowicie 
wykończone.
Miał wiedzę rozleglejszą niż ktokolwiek z jego współczesnych, był polihistorem XIX 
wieku. Bywał też porównywany z Arystotelesem i Leibnizem — zachodziła wszakże między 
nimi ta istotna różnica, że Wundt znał wprawdzie wszystkie nauki szczegółowe, ale (z wy-
jątkiem fizjologii) w rozwoju żadnej udziału nie miał.
DZIEŁA. Był tytanem pracy. A swoistą jego zdolnością było scalanie wielkich dziedzin 
badań w formie kompendiów. Wydał w 1873 - 1874 r. wielkie 3-tomowe kompendium 
Psychologii fizjologicznej, pierwsze, które uwzględniało nowe poszukiwania eksperymentalne. 
Potem 3-tomowe kompendium Logiki, 1880, 3-tomowe Etyki, 1886, a w końcu 10-tomowe 
etnopsychologii {Yoikerpsy ekologie, od 1900). Najogólniej poglądy swe filozoficzne 
przedstawił w Systemie filozofii z 1889 r.
POGLĄDY, l. PSYCHOLOGIA. Wundt zawdzięczał swą sławę w psychologii najwięcej 
temu, że nadał jej charakter eksperymentalny i fizjologiczny; Europa i Ameryka uczyły się od 
niego metody laboratoryjnej. Natomiast jego ogólne poglądy w psychologii znalazły 
ograniczoną tylko ilość zwolenników.
A) Stał przede wszystkim na stanowisku, że rzeczywistość psychiczna ma naturę przebiegu. 
Dusza nie jest substancją. Głosił aktualistyczne jej pojmowanie; obwiniał zarówno 
materialistów, jak spirytualistów, że tego nie rozumieją: jedni i drudzy traktują duszę jak 
substancję. Widział w tym objaw materialistycznego sposobu myślenia, w którym tkwią, nie 
wiedząc o tym, nawet spirytualiści.
110


B) Żyw psychiczne nie rozwija się mechanicznie. Z połączenia jego elementów powstają w nim nowe 
jakościowo treści. Dokonywa się w nim nieustannie „synteza twórcza". Panuje w nim zasada nie 
zachowania energii, lecz jej wzrostu.
C) Życia psychicznego niepodobna wytłumaczyć samymi tylko prawami asocjacji, lecz trzeba odwołać 
się do — apercepcji. Wundt rehabilitował to stare pojęcie metafizycznych psychologów, Leibniza i 
Herbarta, wywodząc, że przemawia za nim doświadczenie. Dawał przez to wyraz przekonaniu, że życie 
psychiczne nie jest bierne, że przebieg jego zależy nie tylko od bodźców działających na jaźń, ale i od 
samej jaźni. A właściwości jaźni są wytworem jej historii. Przeto jej przeżycia są zależne nie tylko od 
chwili, w jakiej powstały, ale od całości jej życia. Ta zasadnicza myśl Wundtowskiej teorii apercepcji 
robiła wyłom w empirystycznym rozumieniu zjawisk psychicznych.
D) W związku z tym w psychologii Wundta naczelne miejsce zajęła wola. Była dlań procesem 
psychicznym najbardziej typowym, bo aktywnym i wypływającym wprost z jaźni. Swym woluntaryzmem 
psychologia jego przeciwstawiała się intelektualistycznej, panującej w owych czasach. Natomiast — 
rzecz godna uwagi — ten woluntarysta nie zaliczał woli do elementów psychicznych; traktował ją jako 
zjawisko złożone, elementy widział tylko we wrażeniach i uczuciach.
E) Stosunek zjawisk psychicznych do fizycznych Wundt rozumiał w myśl parale-lizmu 
psychofizycznego. Sądził, że przyczyna jest zawsze jednorodna ze skutkiem, więc zjawisko psychiczne 
nie może być przyczyną fizycznego ani też odwrotnie. Odpada więc teoria wzajemnego ich oddziaływania 
i pozostaje właściwie tylko teoria paralelizmu. Mimo to Wundt traktował ją jedynie jako hipotezę 
roboczą. Traktować ją inaczej byłoby metafizyką, a był w psychologii wrogiem metafizyki. A już w 
żadnym razie nie dawał paralelizmowi interpretacji materialistycznej, jak wielu z jego współczesnych. 
Uważał, że zjawiska psychiczne są właśnie równoległe z cielesnymi, a nie są tylko ich objawem czy 
wytworem. Sądził, że paralelizm występuje tylko w dziedzinie wrażeń i uczuć zmysłowych, nie zaś w 
całej świadomości. Walczył na dwa fronty: przeciw psychologii materialistycznej tak samo, jak przeciw 
spirytualistycznej.
Wszystko to wskazuje, że poglądy inicjatora psychologii eksperymentalnej nie były jednak identyczne 
z tymi, które uważamy za typowe dla psychologii eksperymentalnej i dla ery pozytywizmu. Wundt nie 
pojmował psychologii ani biernie, ani mechanistycznie, ani intelektualistycznie, jak to czynili 
pozytywiści. Nie zaliczał jej też do nauk przyrodniczych ; w jego klasyfikacji nauk należała do 
humanistyki jako trzeci Jej dział obok filologii i historii.
Uczynił wiele dla wyodrębnienia psychologii z filozofii. I twierdził, że ta wyodrębniona z filozofii 
nauka daje filozofii więcej, niż od niej bierze. Przede wszystkim poucza, że doświadczenie zewnętrzne 
zależy od form naszego postrzegania i naszych pojęć, i przeto przemawia na korzyść filozofii 
idealistycznej. Ale jest aż nazbyt widoczne, że ta wydzielona przez Wundta psychologia wcale nie była 
wolna od zagadnień, trudności i założeń filozoficznych.
2. TEORIA POZNANIA. Główne zadanie teorii poznania Wundt widział w wytyczaniu granicy między 
tym, co jest myśli dane, a tym, co ona do poznania wnosi. Człowiek skłonny jest do naiwnego realizmu, 
do przekonania, że wszystko, co poznaje, jest mu dane. Dopiero pod naciskiem argumentów zrzeka się 
tego poglądu. Zrzeka się go stopniowo: j-;den za
111


drugim składniki poznania uznaje za wytwory myśli; stopniowo przechodzi od realizmu 
całkowitego do częściowego, od naiwnego do krytycznego. I to jest naturalny i jedyny właściwy 
kierunek rozwoju i postępu poznania.
W teorii poznania zmagały się od wieków skrajne stanowiska: empiryzm z aprio-ryzmem, 
realizm z idealizmem. Dla Wundta wszystkie były'błędne. Czysty empiryzm tak samo, jak 
czysty aprioryzm. Nigdy bowiem nie mamy do czynienia z czystym doświadczeniem, bo 
doświadczenie jest już zawsze opracowane przez myśl. Ale także nigdy nie mamy do czynienia 
z czystą myślą, bo materiał dla myśli jest dostarczany przez doświadczenie.
A tak samo zapatrywał się Wundt na realizm i idealizm: oba te skrajne stanowiska miał za 
błędne. To, co postrzegamy, nie jest ani bytem od nas niezależnym, ani też wyłącznie tworem 
naszej myśli: łączy w sobie cechy zarówno bytu, jak myśli. Słuszne stanowisko widział Wundt 
w monizmie, nie biorącym za punkt wyjścia ani bytu, ani myśli, lecz ich nierozłączną jedność. 
Jedność tę w praktyce uznają wszyscy, ale zaprzeczają jej, gdy zaczynają budować teorię. 
Można i należy wyodrębniać w niej byt i myśl, ale błędem jest traktować je jako samodzielne. A 
błąd ten popełniało wielu filozofów, nie najmniej Kant.
3. METAFIZYKA. Filozofię Wund określał jako pogląd na świat zaspokajający potrzeby 
umysłu. Nie było to określenie zbyt precyzyjne, zwłaszcza że dodawał, iż powinna zaspokajać 
też potrzeby uczucia, a także, że potrzeby umysłu zaspokaja nie tylko ona. Tak rozumiana 
filozofia nie mogła się oczywiście ograniczać do teorii poznania. Wundt dzielił ją na naukę o 
poznaniu i naukę o zasadach. Nauka o zasadach jest w swej części ogólnej metafizyką, a w 
szczegółowej filozofią natury i filozofią ducha. Do filozofii ducha należy etyka, estetyka, 
filozofia religii.
Umysł nasz, usiłując poznać świat, przechodzi przez trzy etapy: w pierwszym operuje tylko 
konkretnymi postrzeżeniami, w drugim zastępuje je przez pojęcia ogólne, w trzecim usiłuje ująć 
całość świata, a aby to uczynić, wybiega poza doświadczenie. Przez wszystkie te etapy 
przechodzi nieuchronnie, jest to dlań konieczność, której nie odwróci żaden sceptycyzm czy 
empiryzm. Toteż metafizyka jest dla umysłu ludzkiego koniecznością.
Zaczyna się ona właściwie już w naukach szczegółowych, gdy ustalają zasady i hipotezy : te 
zasady i hipotezy są potrzebne do powiązania empirycznych faktów, ale same nie podlegają 
empirycznym dowodom. A skoro nie należą do badań empirycznych, należą do metafizyki. 
Każda ostateczna hipoteza jest metafizyczna, podobnie jak każda metafizyka jest hipotetyczna. I 
nie ma ostrej granicy między naukami szczegółowymi a metafizyką, skoro metafizyka 
występuje już w naukach szczegółowych. Przyrodnik, psycholog czy historyk są metafizykami, 
gdy w swych badaniach stają wobec zagadnień, których nie mogą rozstrzygnąć empirycznie. 
Wynik ten Wundt zawdzięczał w znacznej mierze dwuznaczności swego pojęcia metafizyki, 
której przedmiotem miało być z jednej strony to, co transcendentne, a z drugiej to, co 
niefaktyczne, hipotetyczne.
Główny swój pogląd metafizyczny czerpał z psychologii: mianowicie pogląd, że świat jest 
zespołem istot obdarzonych wolą, czyli pogląd spirytualistyczny, personalistyczny, 
woluntarystyczny. Stanowczo zaś przeciwstawiał się metafizyce materializmu, do którego 
mogły go były skłaniać pierwotne zainteresowania fizjologiczne oraz zasada paralelizmu 
psychofizycznego. W doświadczeniu dane są nam fakty psychofizyczne, w równej mierze 
duchowe, jak cielesne, nie dające podstawy, by ciało uważać za pierwotniejsze od ducha.
112


Teza Wundta o hipotetycznym charakterze filozofii była wyrazem epoki. I opierała się na 
typowych dla epoki przesłankach: po pierwsze, że nie może być filozofii poza nauką, i, po wtóre, 
że dla nauki świat nie jest całkowicie poznawalny. Wundt rozumiał filozofię nie jako poezję 
pojęciową (jak Lange) ani jako zestawienie wyników nauk (jak materialiści), ani tym bardziej 
filozofii nie odrzucał (jak skrajni pozytywiści): traktował ją jako hipotetyczne uzupełnienie nauk 
szczegółowych. Takie uzupełnienia pojawiają się już w tych naukach. I metoda jej nie jest inna 
niż ich. Toteż sądził, iż uprawia filozofię „naukową" i „indukcyjną", która była ambicją owych 
czasów.
4. ETYKA. Obszerna etyka Wundta, jeśli przyniosła coś godnego uwagi, to tylko z pogranicza 
socjologii. Typowa dla jego sposobu myślenia była teza, że nie ma jednostek izolowanych, że 
przeto dziejów nie można traktować jako sumy poczynań jednostek. Historia formuje jednostki 
— raczej niż jednostki historię. Więc Wundt odrzucał indywidualistyczną koncepcję kultury, 
jaką proponował Taine i wielu innych pozytywistów. Ale, w etyce tak samo kompromisowy jak 
w innych dziedzinach, ostatecznie usiłował godzić indywidualizm z uniwersalizmem.
Najbardziej pamiętne z etyki Wundta pozostało to, co nazywał „heterogenią celów". Rzecz w 
tym, że poczynania ludzkie mają na ogół skutki odbiegające od celów, którym służyły. A te 
nieprzewidziane skutki wytwarzają nowe pobudki do działania, nowe cele. Powstawanie nowych 
celów jest fundamentalnym prawem rozwoju kultury. Jest doniosłe i dla etyki. Tłumaczy 
bowiem, dlaczego nie ma i być nie może stałych celów działania:
wszystkie są tymczasowe. Ten motyw ewolucjonistyczny w etyce Wundta był typowy dla jego 
epoki.
KRYTYKA. Wundt miał dużo zapału, ale (jak większość ludzi jego epoki) mało zdolności 
do ogólnych teorii filozoficznych. Pozytywiści mieli go początkowo za swego sprzymierzeńca, 
później przekonali się, że nim nie był, i wyparli się go. Nawet w psychologii, i nawet w 
Niemczech panowanie jego nauki nie było całkowite: Uniwersytet Berliński nie jego, lecz 
Stumpfa, ucznia Brentany, powołał na katedrę. Sława jego była wielka, ale nie we wszystkich 
szczegółach dodatnia. Wybitny psycholog amerykański James określał go jako najbardziej 
typowego profesora niemieckiego od czasów Wolffa, i nie uważał tego za komplement. Raziło 
go w filozofii Wundta, że była nadmiernie wygładzona i tym zewnętrznym wygładzeniem 
przysłaniała swe wewnętrzne niepewności, że wprowadzał do niej styl podręczników z ich 
pozornym rozstrzygnięciem wszystkich wątpliwości i de-finitywnością wszystkich tez.
DZIAŁANIE. Pracownia Wundta w Lipsku była pierwszą większą pracownią psycho-
logiczną. Ciągnęli też do niej studenci i uczeni z całego świata. Pracował w niej psycholog 
angielski Ward i amerykański Titchener, który do końca został Wundtowi wierny. Z Polaków 
słuchali go Mahrburg, Massonius, Twardowski, ks. Kobyłecki i Witwicki.
Były w drugiej połowie XIX wieku dwie najważniejsze psychologie: eksperymentalna 
niemiecka (której największym autorytetem był Wundt) i opisowa angielska. Otóż przyjęły się 
metody niemieckie, natomiast teorie angielskie, Wundta pomysły metodyczne, jego aparaty do 
eksperymentów, sposoby laboratoryjne wytworzyły szkołę; ale jego teorie nie wytworzyły jej 
wcale. Rozwój psychologii nie poszedł po jego linii: w duchu pozytywizmu odrzuciła 
Wundtowskie „apercepcje" i „twórcze syntezy", została przy
8 — Historia filozofii t. III                                                                          1^3


angielskim asocjacjonistycznym typie. Albo tet przerzucała się na inny kraniec, jak u Brentany,
W filozofii samej ten tak popularny swego czasu myśliciel pozostawił mało śladów:
raczej poszczególnymi pomysłami niż ogólnym sposobem filozofowania. Wszyscy go znali, 
mało kto szedł za nim.
ZESTAWIENIE. W poglądach Wundta były motywy charakterystyczne dla jego 
minimalistycznej epoki: a więc jego dążenie do „poglądu na śwjat na naukowym podłożu", jego 
hipotetyczne rozumienie filozofii, jego wysiłek do zrobienia z psychologii samoistnej nauki, 
jego ewolucjonistyczne i relatywistyczne rozumienie etyki; poniekąd jego anty-substancjalizm 
w psychologii i traktowanie paralelizmu psychofizycznego jako hipotezy roboczej; poniekąd też 
walka ze skrajnymi doktrynami filozoficznymi, walka zarówno z idealizmem jak realizmem, z 
subiektywizmem jak i z obiektywizmem, z aprioryzmem jak z czystym empiryzmem.
Ale to, co było u Wundta bardziej oryginalne, szło przeciw prądowi. A więc przeświadczenie 
o aktywnej naturze umysłu, więc idea syntezy twórczej, więc woluntaryzm, więc metafizyka. 
Droga jego długiego życia była normalna: w młodości robił badania szczegółowe, jak 
pozytywiści, potem przeszedł do analizy poznania, jak krytycyści, by skończyć na próbie 
stworzenia poglądu na świat — nieuchronnie dogmatycznej.
POPRZEDNICY. W psychologii był uczniem fizjologów. W młodości stykał się z 
najwybitniejszymi uczonymi, jakich wydały Niemcy w XIX stuleciu: w Berlinie pracował w 
laboratorium sędziwego J. Miillera, z którego nazwiskiem związana jest zasada swoistej energii 
zmysłów, a w Heidelbergu był asystentem Helmholtza. Nauczył się od nich metody 
eksperymentalnej, którą zastosował w psychologu.
W filozofii był samoukiem. I jak to bywa z samoukami, był po trochu uczniem wszystkich. 
Eduard v. Hartmann twierdził, że od Leibniza wziął Wundt teorię wyższości poznania 
pojęciowego nad zmysłowym, od Kanta pojęcie apercepcji, od Heraklita i Fichtcgo akty-
wistyczne rozumienie bytu, od Langego opozycję przeciw substancjalnemu pojmowaniu duszy, 
od Schopenhauera woluntaryzm, od różnych dogmatycznych filozofów przekonanie o 
możliwości poznania apodyktycznego, od Fechnera paralelizm psychofizyczny. I dodawał, że 
Wundt nie miał szczęścia, bo przejmował od każdego filozofa właśnie te poglądy, które dalszy 
rozwój filozofii obalił. W każdym razie należał Wundt do dwu zupełnie różnych linii 
rozwojowych w filozofii: jedna szła od Kanta i idealistów niemieckich, a druga od 
przyrodników myślących empirycznie i naturalistycznie.
INNI METAFIZYCY NIEMIECCY. Wundt był najpopularniejszym i najbardziej 
reprezentatywnym filozofem tego okresu w Niemczech, ale na polu metafizyki kilku innych z 
równym, jeśli nie większym powodzeniem próbowało swych sił.
l. Gustaw Theodor FECHNER (1801 -1887), profesor w Lipsku, który wszakże wcześnie na 
skutek choroby oczu opuścił katedrę, fizyk z wykształcenia, inicjator psychofizyki (Elemente 
der Psychophysik, 1860) i eksperymentalnej estetyki (Yorschule der Asthetik, 1876), przeciwnik 
aprioryzmu Kanta i idealistów, badacz empiryczny, który sądził, że nawet stosunek duszy i ciała 
zmierzy empirycznie, widział jednakże poza empiryczną nauką potrzebę i możliwość 
metafizyki. W przeciwieństwie do większości swych współczesnych, nie stosował do niej tych 
wymagań, co do nauki. Nauka musi z natury swej
114


być mechanistyczna, ale metafizyka nie potrzebuje jej w tym naśladować," argumenty 
metafizyki prowadzą ją właśnie do panpsychizmu. Nauka ściśle ujmując zjawiska odbiera im 
ich życie, które im zwraca metafizyka; pierwsza daje jakby „nocny", a druga „dzienny" obraz 
świata. Nauka jest obowiązana do ścisłości, a metafizyka Fechnera nawet w swym stylu była 
zbliżona raczej do fantastycznej opowieści (Nanna oder uber das Seelenieben der Pflanzen, 
1848, Die Tagesansicht gegeniiber der Nachtansicht, 1879).
2. Rudolf Hermann LOTZE (1817- 1881), profesor w Halle, z wykształcenia lekarz, mający 
również zasługi na polu empirycznej psychologii (Medizinische Psychologie, 1842), umysł 
uniwersalny i samodzielny, uważał pogląd na świat mechanistycznej nauki za równie 
niezadowalający, jak pogląd spekulacyjnego idealizmu. Rozwiązania oczekiwał od metafizyki, 
ale empirycznej: jest możliwa, bo umysł styka się z bytem. Sądził, że mechanizm jest 
wymaganiem nauki, nie tylko fizyki, ale tak samo biologii i psychologii. Ale daje się pogodzić 
z celowością świata i z istnieniem w nim wartości: wszak maszyny leż służą celom, A nie 
wynika z mechanizmu materializm; za pomocą środków mechanicznych mogłyby też 
komunikować się dusze. I Lotze skłaniał się do spirytualizmu. Wprawdzie działanie na siebie 
duszy i ciała jest tajemnicą, ale nie mniejszą tajemnicą jest działanie jednego ciała na drugie 
{Mikrokosmos, 1856, System der Philosophie, 1874- 1879).
Późniejsze pokolenia mało się interesowały systemem Lotzego, natomiast oceniły i 
rozwinęły różne jego szczegółowe pomysły, jak ten, że akt psychiczny należy odróżniać od 
jego treści; że wartości nie istnieją, natomiast „mają walor" (Gehung); że nauka opiera się na 
aktach wiary, mianowicie w istnienie prawdy i w zdolność umysłu do jej ujmowania.
3. Eduard v. HARTMANN (1842- 1906), jedyny z ważniejszych filozofów niemieckich, który 
nie był filozofem akademickim, pierwotnie przygotowywał się do kariery wojskowej;
choroba unieruchomiła go i uczyniła zeń filozofa. Postawił sobie za zadanie połączenie Hegla z 
Schellingiem i Schopenhauerem, racjonalizmu z irracjonalizmem, l on również dopatrywał się 
duchowego podłoża wszystkich zjawisk. Podłoże to — niezbyt szczęśliwie — nazywał 
„nieświadomym". Ze swą Philosophie des Unbewussten wystąpił w 1869 r. Wszechstronny i 
płodny, potem rozwijał ją szeroko, systematycznie, z wielką erudycją (Phano-menologie des 
sittiichen Bewusstseins, 1879, Asthetik, 1887 i n., Kafegorieniehre, 1897, Geschichte der 
Metaphysik, 1899- 1900). Ponieważ w swych rozważaniach metafizycznych powoływał się 
stale na szczegółową wiedzę przyrodniczą, więc sądził, że swe wyniki osiąga „metodą 
indukcyjnie przyrodniczą". Z systemu swego wyprowadzał wnioski pesymistyczne: świat jest 
zły i zawsze nim będzie, choć z wszystkich możliwych jest jeszcze najlepszy; stał się obok 
Schopenhauera drugim klasykiem pesymizmu, l tym bodaj najwięcej uzyskał niezbyt długą, ale 
dużą popularność dla swej filozofii.
Mimo dzielące ich różnice, metafizycy niemetafizycznej epoki mieli wiele cech wspólnych: 
mieli kult dla nauki, przyrodoznawstwa, mechanistycznych teorii, indukcyjnej metody, a 
zarazem sądzili, że mogą tą samą czy inną metodą dowieść realności ducha, celowości życia, 
wolności człowieka, niezmienności norm postępowania. Zwalczali heglizm, ale, wychowani w 
jego atmosferze, byli odeń zależni. Fechner i Lotze jeszcze w pierwszej połowie stulecia zaczęli 
swą działalność, choć ich akme przypada na drugą połowę. Uzasadniali metafizykę 
spirytualistyczną w latach powszechnej sympatii i kultu dla nauki szczegółowej, której sami 
również z powodzeniem służyli. Jest wątpliwe, czy metafizykę posunęli naprzód, natomiast 
niewątpliwie są symptomatycznymi postaciami swego czasu i swego kraju.
8*                                                                           115


n.RENOUVIER I METAFIZYKA FRANCUZÓW
ŻYCIE. Charles Renouvier (1815 -1903) zajmował się filozofią z dala od sfer akademickich 
i od panujących prądów. Nie przyłączył się do żadnej szkoły ani też szkoły nie stworzył. Nigdy 
nie wykładał, za to pisał dużo. Był najpierw działaczem politycznym, republikaninem i 
socjalistą, typowym człowiekiem 1848 roku; dopiero za Drugiego Cesarstwa, zniechęcony, 
porzucił życie polityczne i poświęcił się pracy naukowej. Zbliżał się już wówczas do 
czterdziestki — jednakże w długim jego życiu pozostawało jeszcze pół wieku na twórczość 
filozoficzną. Zaczyna się ona od Essai de Critic/ue generale, z'lat 1854- 1869, a kończy na Le 
Personnalisme, ogłoszonym w r. 1903 — roku śmierci. Pomiędzy tymi dziełami ogłosił długi 
szereg innych: Science de la Morale, 1869, Esquisse (Tune ciassificalion systematique des 
doctrines philosophiques, 1885- 1886, La nouvelle monadologie, 1896- 1897. W ostatnim 
okresie, od 1886, zajmował się głównie zagadnieniami humanistyki: w tym czasie poglądy jego 
nabrały charakteru bardziej personalis-tycznego. Zawsze zaś usiłował stanowisko naukowe i 
krytyczne uzgadniać z postulatami religii i moralności.
POPRZEDNICY. Doktrynę swą Renouvier nazywał „neokrytycyzmem", kładąc przez tę 
nazwę nacisk na jej łączność z Kantem. Miał do tego podstawę, bo, po pierwsze, wiedzę 
ograniczał do zjawisk i, po wtóre, główne zadanie filozofii widział w ustalaniu naczelnych 
kategorii myślenia. Wszakże jego kantyzm był bardzo uproszczony: był bez noumenów i bez 
antynomij. Jego rozumienie zjawisk wiązało go nie tylko z Kantem, ale więcej jeszcze z 
Hume'em, nie tylko z krytycyzmem, ale i z pozytywizmem. Jest więc naturalne, że był 
przeciwnikiem spirytualistycźnej metafizyki, rozpowszechnionej jeszcze za jego czasów we 
Francji. Sam doszedł jednak też do metafizyki, ale innej.
POGLĄDY, l. FENOMENIZM. Filozofia i w ogóle nauka musi zaczynać od zjawisk, są bowiem 
tą jedyną rzeczą, którą poznajemy bezpośrednio. Był to pogląd raczej zwyczajny — natomiast nie 
był zwyczajny sposób, w jaki Renouvier pojmował zjawiska. Sądził, iż są czymś więcej niż 
subiektywnymi odbiciami rzeczy, za jakie je mieli filozofowie jego czasów, w szczególności 
kantyści. Ale też nie są niczym, co by istniało poza nami. Nie można o nich powiedzieć, iż są 
tylko w nas, ani także, iż są tylko poza nami. Zasadniczo przeciwstawienie obiektywnych rzeczy i 
subiektywnych obrazów w świadomości jest wadliwe, doświadczenie dwoistości tej nie zna, jest 
jednolite. Natomiast ma istotnie dwa aspekty, subiektywny i obiektywny: bo każde 
doświadczenie jest doświadczane przez kogoś i jest doświadczeniem czegoś. Jest rzeczą 
naturalną, ale błędną, z tych dwu aspektów doświadczenia robić dwa niezależne światy: 
obiektywną rzeczywistość i subiektywne zjawiska. Takie rozumienie wywołuje spór idealizmu z 
realizmem, każe wybierać między nimi, gdy tymczasem oba są błędne: realizm błądzi 
przypuszczając, że przedmioty są czymś w oderwaniu od przedstawień, jakie o nich posiadamy, 
idealizm zaś, przypuszczając, że mogłyby istnieć przedstawienia, choćby nie było przedmiotów 
do przedstawienia. W szczególności błądził Kant, który poza zjawiskami przyjmował jeszcze 
„rzeczy w sobie" i doprowadził do tego, że to, co poznawalne, stało się nierealne, a to, co realne, 
stało się niepoznawalne.
116


Przez „fenomenalizm" zwykło się rozumieć pogląd, że poznajemy jedynie fenomeny, 
zjawiska, a prawdziwego bytu nie poznajemy. Nie był to pogląd Renouviera: według niego 
bowiem istnieją jedynie fenomeny, żadnego bytu poza nimi nie ma. Toteż dał poglądowi 
swemu nazwę nieco inną: nazwał go „fenomenizmem". Nie był to —trzeba zaznaczyć — 
pogląd agnostyczny: bo skoro poza zjawiskami nic nie istnieje, to nie ma nic, co by było 
zasadniczo niepoznawalne. Był to pogląd idący w podobnym kierunku, jak teoria „introjekcji" 
Avenariusa i teoria „elementów" Macha.
2. PRZEZ POSTULATY WIARY DO METAFIZYKI. Wiedza o zjawiskach nie jest wolna od 
błędów; wolna od nich jest jedynie wiedza introspekcyjna, jaką mamy o samych sobie, bo jest 
zupełnie bezpośrednia. Otóż zadaniem filozofii jest poddać krytyce wiedzę o zjawiskach, 
oddzielić w niej to, co obiektywne, od tego, co tylko subiektywne.
Ujmujemy zjawiska za pomocą kategoryj, których Renouvier odróżniał dziewięć:
są to kategorie stosunku, liczby, rozciągłości, trwania, jakości, stawania się, przyczyno-wości, 
celowości, osobowości. Wszystkie są mniej lub więcej subiektywne; nie dają wiedzy 
bezwzględnej, pozostawiają nas zawsze we względności.
W wielkich zagadnieniach filozoficznych formują się radykalne przeciwieństwa, między 
którymi trudne jest rozstrzygnięcie. Renouvier sprowadzał te przeciwieństwa do sześciu:
rzecz i idea, skończoność i nieskończoność, konieczność i wolność, rozwój i stworzenie, 
szczęście i obowiązek, oczywistość i wiara.
Jest jednak, jak sądził Renouvier, droga do poznania bezwzględnego bytu. A nawet dwie 
drogi: jedna wiedzie przez zasadę sprzeczności, druga zaś przez wiarę. Z zasady sprzeczności 
— której niepodobna nie przyjąć, bo niepodobna bez niej myśleć — można wywieść pewne 
konsekwencje, i to nawet daleko sięgające. Przede wszystkim Renouvier wywodził z niej 
(zawiłymi rozumowaniami), że świat jest skończony w czasie i przestrzeni, że składa się ze 
skończonej ilości składników, czyli monad, jak je po leibnizowsku nazywał. I sądził, że w ten 
sposób swym nowym krytycyzmem rozwiązuje zagadnienia metafizyczne, które dla 
krytycyzmu Kaniowskiego były nierozwiązalne.
Więcej jeszcze pozytywnych wyników w poznaniu bytu daje — według Renouviera — 
wiara. Jest ona aktem woli: akt taki jest potrzebny, bo do uznania prawdy —jak twierdził — nic 
nas nie zmusza, i jeśli ją uznajemy, to tylko przez wolny akt. Akt zaś taki implikuje wolność. 
Należy więc uznać jej istnienie. Nic nie stoi na przeszkodzie, by ją przyjąć, i to w świecie 
zjawisk, a nie w noumenalnym, do którego odsyłał ją Kant: bo w świecie zjawisk występują 
wyraźnie nieciągłości, nowe początki. Inna rzecz, że dowieść we właściwym słowa znaczeniu 
wolności niepodobna; można w nią tylko wierzyć, ale mamy prawo wierzyć, gdyż jest 
postulatem naszego życia.
Odwołując się do zasady sprzeczności Renouvier doszedł tedy do uznania skończoności 
świata, a odwołując się do wiary doszedł do uznania wolności. A także doszedł do uznania 
istnienia Boga i nieśmiertelności duszy: stanowią również potrzebę człowieka, są postulatami 
jego wiary.
Rozwiązując zagadnienia metafizyczne przez odwoływanie się do wiary, potrzeb i postu-
latów, Renouvier poszedł torem Kanta. Poszedł nawet dalej: postulatom i wierze przypisał 
większą niż Kant siłę dowodową. Ta metoda pozwala jego metafizykę uważać za rodzaj 
metafizyki krytycznej, do pewnego przynajmniej stopnia harmonizującej z minimalistyczną 
epoką.
117


ZESTAWIENIE. Teoria fenomenów, teoria skończoności świata, teoria wolności — to 
główne tezy filozofii Renouviera. Zaczął od krytyki poznania, skończył na metafizyce. Doszedł 
w niej do zwykłych tez: istnienia Boga, nieśmiertelności duszy, wolności woli. Ale doszedł do 
nich nie za pomocą zwykłych argumentów. Argumenty jego — przez swój woluntaryzm, 
praktycyzm, fideizm — stanowiły motyw niezwykły w intelektualis-tycznym, scjentycznym 
XIX wieku.
DZIAŁANIE. Renouvier nie wykładał w żadnej szkole i nie miał bezpośrednich uczniów. 
Jednakże czołowi filozofowie Francji byli pod jego wpływem: O. Hamelin i historycy V. 
Brochard i V. Delbos. Także za granicą miał zapalonych czytelników. Między nimi był William 
James: lektura Renouviera uczyniła go filozofem. Sam przejął od niego zarówno koncepcję 
zjawisk, jak i metodę uzasadniania prawd metafizycznych przez postulaty praktyczne. Z 
koncepcji zjawisk uczynił teorię ..czystego doświadczenia", a z metody postulatów 
praktycznych — „pragmatyzm". Przez Jamesa myśl Renouviera oddziałała nawet i na takich, 
którzy o istnieniu tego mało popularnego filozofa nigdy nie słyszeli.
INNI METAFIZYCY FRANCUSCY. Z tych, którzy działali jednocześnie z Renou-vierem, 
największą rolę odegrali trzej:
1. Alfred FOUILLĆE (1838 - 1912), profesor w Bordeaux i Paryżu, potem przez wiele lat 
zamieszkały na Riwierze, był pisarzem płodnym a oryginalnym, chodzącym własnymi drogami. 
Usiłował, jak mówił, „sprowadzić idee Platona z nieba na ziemię" i w ten sposób uzgodnić 
idealizm z materializmem; sądził zaś, że to uczyni nadając idealizmowi zabarwienie praktyczne. 
Wszak myśli są siłami nie pozostającymi bsz wpływu na nasze życie. Sama np. myśl o wolności 
rodzi w nas postanowienia i wraz z postanowieniami siły, a czyni to niezależnie od tego, czy 
indeterminizm jest prawdziwy. Tą doktryną „idej-sił" (idees-forces) Fouillee stworzył 
woluntarystyczną antyintelektualistyczną odmianę idealizmu. Była ona (podobnie jak 
metafizyka Renouviera) mało symptomatyczna dla jego epoki, raczej była zapowiedzią tej, 
która przyszła później.
Natomiast właśnie w duchu epoki było, iż Fouillee zastrzegał, że w sprawach meta-
fizycznych wyniki mogą być jedynie hipotetyczne. Ale wbrew większości współczesnych nie 
sądził, by wzgląd ten kazał rezygnować z metafizyki. Możliwych systemów metafizycznych 
jest wiele; twierdził — posługując się .aktualnym wówczas pojęciem — że wiodą one ze sobą 
„walkę o byt", a ten jest lepszy, który bardziej zgadza się z nauką. Z postępem nauki dla 
systemów będzie coraz mniej miejsca, jednakże miejsce będzie zawsze.
2. Jean-Marie GUYAU (1854- 1888), pasierb i uczeń Fouilleego, od dzieciństwa chory na 
gruźlicę i młodo zmarły, zdążył jednak rozwinąć syntetyczny pogląd filozoficzny. 
Podstawowym pojęciem było dlań pojęcie życia i jego pełni: było to jakby odbicie ówczesnego 
rozkwitu biologii. Guyau rozwinął pogląd swój zwłaszcza w zakresie etyki (Morale anglaise 
contemporaine, 1879, i Esquisse tfune morale sans obligation ni sanction, 1885), estetyki (Les 
problemes de l'esthetique contemporaine, 1884, i Uart du point de vue sociologiaue, 1889) oraz 
religii (Uirreligion de fayenir, 1887).
Twierdził, że najpierwotniejszym popędem człowieka — jak każdej żywej istoty — jest 
popęd do aktywności, ekspansji, potęgowania życia. Jest to cel, do którego zmierzamy w 
sposób naturalny i instynktowny. Etyka nie może i nie potrzebuje wskazywać nam innych
118


celów niż ten; zadaniem jej jest tylko wskazywać środki, które mu służą. Osnowa etyki jest więc 
biologiczna. Naczelnym jej nakazem jest: żyć jak najpełniej. A więc: żyć życiem społecznym, 
bo ono jest najpełniejsze. A choć żadne obowiązki nie wiążą człowieka, należy je wytwarzać, 
normować sobie nimi życie, bo w nich pełnia jego najlepiej znajduje ujście.
I w sztuce niczego innego nie szukamy, jak tylko pełniejszego życia. Błędem jest pojmo-
wanie przeżyć estetycznych jako bezinteresownych. Sztuka i przeżycia estetyczne z pełni życia 
powstają i mają wartość o tyle tylko, o ile jej służą. A tak samo wszystko inne: społeczeństwo, 
religia.
Guyau bardziej jeszcze od Fouillćego był myślicielem samodzielnym i samotnym. Poglądy 
jego w swych podstawach były związane ze zdobyczami naukowymi epoki, ale w swej 
tendencji filozoficznej były od niej dość dalekie.
3. Jules LACHELIER (1832-1918), mało znany szerszej publiczności, był natomiast ze 
wszystkich francuskich filozofów tej epoki najbardziej podziwiany przez specjalistów. Był w 
opozycji do obu kierunków panujących wówczas we Francji: do pozytywizmu, bo nie porusza 
właściwych zagadnień filozofii, i do urzędowego idealizmu Cousina, bo jest papierowy. Nie 
uważał siebie za oryginalnego myśliciela, istotnie kontynuował linię Maine de Birana i 
Ravaissona; daleko bardziej niż Fouillee czy Guyau odpowiadał tradycji francuskiej. Filozofią 
jego byt „realizm spirytualistyczny, dla którego wszelki byt jest siłą, a wszelka siła myślą". 
Jednakże w duchu swego czasu przyjmował powszechny determinizm: bez niego przyroda nie 
byłaby w ogóle zrozumiała. Ale usiłował dowieść, że jest to tylko powierzchowny aspekt bytu, 
głębiej zaś jest życie, duch, wolność. Obok determinizmu potrzebna jest jeszcze inna zasada: bo 
łańcuchy przyczynowe, nie uzgodnione między sobą, wydałyby świat przypadkowy i 
chaotyczny; a tymczasem świat jest jednolity i harmonijny. Widząc jego harmonię i piękno, 
przenikamy głębiej jego naturę, niż poznając jego prawdy.
Lachelier miał wysokie wymagania co do ścisłości myślenia, a tymczasem jego koncepcje 
metafizyczne nie nadawały się do tego, by je ująć ściśle. To było zapewne przyczyną, że choć 
żył długo, napisał mało; szukał w filozofii poglądu na świat,, a pisał rozprawy na specjalne 
tematy; był z usposobienia metafizykiem, a zajmował się głównie logiką. Był to jakby 
kompromis z epoką mającą inne aspiracje i przekonania niż on. Podtrzymywał tradycję 
spirytualistyczną w najcięższych dla niej latach, i podtrzymał skutecznie;
filozofię ducha, wolności i miłości przekazał Bergsonowi.
TAINE I HUMANISTYKA POZYTYWIZMU
Pozytywiści, choć cenili najwięcej przyrodoznawstwo, zajmowali się jednak niemało 
humanistyką, w szczególności historią. Na tym polu poglądy owej epoki najdobitniej 
sformułowane zostały we Francji przez Taine'a.
ŻYCIE. Hippołyte Taine (1828 -1893) pochodził z prowincji, ale studiował w Paryżu w 
Ecole Normale. Zdawano tam sobie sprawę z jego zdolności, ale nie było harmonii
119


między nim a profesorami, należącymi do starej, spirytualistycznej szkoły — i Taine przepadł 
przy końcowym egzaminie, a potem przeznaczony został na nauczyciela na prowincję. Jednakże 
prędko zbuntował się: wrócił do stolicy, porzucił pracę nauczycielską i rozpoczął pisarską. 
Zyskał nią od razu powodzenie. Miał wykształcenie i zainteresowania filozoficzne, jednakże 
czystą filozofią zajmował się niewiele: raczej podejmował prace z krytyki literackiej i historii, 
które traktował filozoficznie. Szybko zyskał nimi rozgłos i rozległy wpływ. Od 1864 r. był 
profesorem historii sztuki w paryskiej Szkole Sztuk Pięknych. Poza krótkimi trudnościami w 
młodości, życie przeszło mu gładko, a zwłaszcza ostatnie jego lata były pełne sławy, szczęśliwe i 
spokojne; był jednak człowiekiem z natury posępnym i został nim do końca. Naturę miał 
skomplikowaną: był pozytywistą, a jednak abstrakcyjnie i transcendentnie myślący Spinoza był 
przedmiotem jego upodobania; był estetykiem i historykiem sztuki, badającym piękno rzeczy, a 
surowy stoik Marek Aureliusz był jego ulubionym autorem. Skomplikowana jego natura znalazła 
też wyraz w jego po giądach.
PISMA. Taine rozpoczął swą pracę filozoficzną od krytyki eklektyczno-spirytualis-tycznej 
filozofii, jaka panowała we Francji od czasów Cousina (JLes philosophes ciassi-ques du XIX s. 
en France, 1857); był jednym z tych, co się najwięcej przyczynili do jej przezwyciężenia. 
Później pisał książki o charakterze bardziej szczegółowym, estetyczne, psychologiczne, 
historyczne. Główną jego pracą estetyczną była Philosophie de 1'art, którą w szeregu tomów 
wydawał począwszy od 1865 r. Główną pracą psychologiczną była De 1'intelligence, 1870. 
Wojna roku 1871 zwróciła go ku studiom etycznym i historycznym, których owocem było 
wielkie dzieło: Les origines de la France contemporaine, 11 tomów, 1875 -1893. Prace jego 
wprawdzie w niewielkiej tylko części były ściśle filozoficzne, jednakże, jak pisał przed śmiercią, 
zawsze był przywiązany do filozofii, czyli do rozważań o całości i o osnowie rzeczy (Fensemble 
et le fond des choses). Miał zainteresowania i kompetencje głównie w zakresie humanistyki, jego 
przeżycia, jak sam mówił, „były raczej przeżyciami artysty niż pisarza"; dzięki temu filozofia 
jego miała inny odcień niż większości pozyty-wistów, liczących się głównie czy nawet 
wyłącznie z naukami przyrodniczymi.
POPRZEDNICY. Taine miał, jak na Fiancuza XIX wieku, wyjątkowo liczne związki 
umysłowe z zagranicą, z filozofami obcych krajów. We wcześniejszych latach studiował i 
podziwiał Spinozę, Schellinga, Hegla, i jeszcze w 1870 r. wzywał wraz z Renanem Francuzów 
do składek na pomnik w Berlinie dla „wielkiego" Hegla. Twierdzono, iż był od tych myślicieli 
zależny: istotnie, przejął od nich pewien motyw, ale tylko jeden, mianowicie determinizm, 
przekonanie o powszechnej prawidłowości i konieczności zdarzeń. Był to wszakże tylko jeden z 
wielu motywów jego filozofii, a także jeden z wielu motywów spi-nozyzmu czy heglizmu: ich 
główne zaś motywy metafizyczne były mu obce.
Pozytywistą stal się poznawszy dzieła Milla. W 1863 r. poświęcił mu specjalną książkę Le 
positmsme anglais. Pisał wówczas: „Jedyna filozofia oryginalna i żywa w Europie jest dziś w 
Anglii, a Bain, Spencer i zwłaszcza Mili są jej głównymi przedstawicielami". Pod wpływem 
Anglików, a także Condiiiaca, a nie Spinozy i Hegla, napisał swe dzieło psychologiczne. 
Comte'a poznał względnie późno, dopiero w 1860 r. Miał wobec jego filozofii zastrzeżenia, 
zarzucał mu dogmatyzm, niemniej sądził, że część jego dzieła jest niewzruszona i że —jak pisał 
w 1864 r. — podbiła już Europę.
120


Taine miał liczne oryginalne pomysły, ale więcej jeszcze mial zdolności odnajdowania i 
puszczania w obieg pomysłów innych ludzi. I miał tego świadomość: o swej historio-zofii np. 
mówił, że leżała na ziemi od czasów Monteskiusza i nie zrobił nic innego poza tym, iż ją 
podniósł.
POGLĄDY, l. METODOLOGIA. Taine był pozytywistą i cenił wyłącznie fakty. Ale cenił je w 
sposób szczególny: jakby w reakcji przeciw wielkim ideom metafizyki, dawał drobnym faktom 
uprzywilejowane miejsce w swej metodologii; sądził, że na nich opiera się nauka, zarówno 
historia, jak przyrodoznawstwo. Nie wielkie kataklizmy i wielkie czyny, lecz drobne, codzienne 
wydarzenia kształtują kulturę, kierują dziejami. Powiedziano o nim, że stworzył „mikrohistorię", 
że zasługi jego na polu humanistyki są pokrewne zasługom Pasteura, bo i on wniknął w świat 
drobnoustrojów. „Zupełnie drobne fakty, byle dobrze dobrane i istotne, to dziś jedyny materiał 
wiedzy". Poza nimi zaczyna się kłamstwo i złudzenie. Natomiast dobrze jest, by uczeni widzieli 
je w powiększeniu; w powiększeniu zaś występują w patologii — i dlatego Taine stał się jednym 
z pionierów opierania psychologii normalnej na patopsychologii, które wyróżniło francuską 
naukę X\X w.
Należał do tych rzadkich myślicieli, co lojalnie wysuwają zastrzeżenia przeciw własnym 
poglądom. Kładł w nauce nacisk na fakty, ale z drugiej strony, wyprzedzając późniejszą krytykę 
pojęcia faktu naukowego, wskazywał, iż pojęcie to nie jest tak proste, jak to sobie wyobrażali 
łatwowierniejsi pozytywiści. To, co nazywamy faktem, jest ostatecznie „dowolnym wycinkiem 
rzeczywistości, jest sztuczną grupą, która dzieli to, co złączone, a łączy to, co rozdzielone". 
Szedł nawet dalej: pisał, że „właściwie mówiąc, fakty, te małe izolowane skrawki, nie istnieją: 
istnieją tylko dla naszego wzroku". I twierdził, że od faktów realniejsze są prawa ogólne, choć 
się nam wydają abstrakcjami.
2. PSYCHOLOGIA. Fakty i prawa, którymi się Taine zajmował, były przeważnie faktami i 
prawami psychologicznymi. Sam mówił, że nie zajmował się nigdy niczym innym, jak tylko 
psychologią, jeśli nie czystą, to stosowaną do tłumaczenia historii.
Naczelną jego koncepcją psychologiczną było rozumienie umysłu jako „potoku wrażeń i 
impulsów". Psychologia jego obywała się bez pojęć substancjalnej duszy i trwałej jaźni;
była świadomie atomistyczna, rozbijała życie psychiczne na wrażenia i impulsy. Była pod tym 
względem charakterystyczna dla epoki i łączyła się harmonijnie z koncepcją świata 
zewnętrznego, w którym Taine widział również mnogość, nieciągłość, niestałość, płynność, 
Fecoulement universel. Świat był dlań „szeregiem meteorów, które zapalają się po to tylko, by 
zaraz zgasnąć".
Taine głosił teorię psychologicznego atomizmu i wariabilizmu, ale — sam wskazywał na 
zjawiska przemawiające przeciwko niej. Wywodził, że każda idea, znalazłszy się w umyśle, 
dąży do tego, by stać się monoideą, by umysł opanować.. A jeśli tak, to umysł właśnie nie jest 
zbiorem niezależnych wzajem atomów. Każdy człowiek ma pewną „właściwość naczelną" 
(qualit6 maitresse), która stanowi o całej jego naturze, tworzy więź jego umysłu i zapewnia mu 
jedność. W psychologii ogólnej Taine kładł nacisk na atomiczną i mechaniczną budowę 
umysłu, natomiast w stosowanej rozwijał teorię „właściwości naczelnych". I nią oddziałał 
najwięcej.
3. TEORIA KULTURY. Taine znany jest z tego, że formy kultury tłumaczył „środowiskiem". 
Wygląda to tak, jak gdyby zajmował wobec nich postawę socjologa. Tak jednak nie było:
liczył się jedynie z jednostkami. Grupa społeczna nie zawierała dlań nic poza jednostkami
121


i tym, co jest w jednostkach; jednostka, nie społeczeństwo, była dlań czynnikiem kultury i 
dziejów. „Wszystko dzieje się przez jednostkę" — pisał. „W gruncie rzeczy nie ma ani 
mitologii, ani języków. Są tylko ludzie, którzy zestawiają słowa i obrazy. Język, prawodawstwo, 
katechizm to tylko abstrakcje: rzeczywistość pełna i całkowita — to człowiek działający, 
cielesny i widzialny". Zajmował więc stanowisko indywidualistyczne, które niewiele miejsca 
pozostawiało dla socjologu. Jeszcze nie posiadał rozwiniętego poczucia odrębności tworów 
społecznych. Fakty jednostkowe bywają między sobą podobne:
ludzie podobnie mówią, podobnie wierzą, podobne rzeczy uważają za dobre; sądził, że to, i 
tylko to, stanowi podstawę do mówienia o faktach „społecznych". Nie brał pod uwagę, że wiele 
rzeczy dzieje się jakby ponad głowami jednostek. Zajmował się społeczeństwem, ale nie ze 
swoiście społecznego punktu widzenia; grupy tworzyły się dlań wedle praw psychologicznych, 
a nie społecznych.
W owych czasach społeczny punkt widzenia zajmował Marks, ale nie Taine. Marks był 
jeszcze sam, a Taine był wyrazem swej epoki, która zaczęła wprawdzie już rozwijać socjologię, 
ale na ogół nie znała jeszcze praw społecznych, różnych od psychologicznych.
Jego pojmowanie kultury i historii było indywidualistyczne, jednakże nie w tym sensie, co u 
Carlyle'a; jednostki tworzą dzieje, ale nie jednostki wyjątkowe, lecz liczne, zwykłe, przeciętne, 
podobne do siebie. „Najbardziej twórczy z umysłów nic prawie nie tworzy;
jego idee są ideami jego epoki, a co jego geniusz w nich zmienia lub do nich dodaje, to jest 
bardzo niewiele".
4. HISTORIA. Taine najwięcej pracował nad historią. Pojmował ją, po pierwsze, psy-
chologicznie, nie socjologicznie. „Historia jest w gruncie rzeczy zagadnieniem psychologii" — 
pisał.
Po drugie, pojmował ją nieewolucyjnie: nie widział w niej ciągłości, stałego rozwoju, 
postępu. Sądził, że raczej posuwa się skokami. „W rzadkich odstępach czasu odnawiał się 
umysł ludzki i pojawiały się pokolenia bez rodziców, jakby po trzęsieniu ziemi, po czym umysł 
tak samo jak przyroda powtarzał już tylko swe dzieło i żył naśladując samego siebie". Był to 
pogląd bliski temu, który w XX w. nazwano „katastrofizmem".
Po trzecie zaś, historię Taine pojmował naturalistycznie. Czas odgrywał w jego mniemaniu 
rolę uderzająco małą i przez/ to historia ludzi zbliżała się, jego zdaniem, do „historii naturalnej". 
W przyrodzie mają rzeczy stałą swą strukturę, niezależnie od czasu, w jakim występują, a Taine 
sądził, że tak samo jest w historii. „Należy" — pisał — „układać zdarzenia wedle ich praw, a 
nie wedle dat". Na tym tle doszedł do szczególnej koncepcji „faktów powszechnych" 
(faHsg6neraux), czyli takich, które wyrażają prawa ogólne i mają charakter ponadczasowy. 
Znajdowanie takich faktów miał za właściwe zadanie historii. Nic więc dziwnego, że chciał 
stosować w historii metody i pojęcia przyrodoznaw-stwa, w szczególności biologii. Myśl o tym, 
że historia mogłaby być nauką innego rodzaju, z innymi zadaniami, jeszcze była mu obca.
Naczelne pojęcia histciii były dlań te same, co w biologii. Byty to pojęcia typu, gatunku, 
klasy. Sądził bowiem, że zadaniem historii jest zestawianie faktów podobnych, formowanie z 
nich grup. Jest to zadanie historii tak samo, jak nauk przyrodniczych. Badanie historyka, tak 
samo jak przyrodnika, jest w gruncie rzeczy zawsze klasyfikowaniem zjawisk, wyodrębnianiem 
w nich typów. Taine stal na stanowisku typologicznego rozumienia nauki. A tym samym i 
morfologicznego. Widząc zadanie nauki w ustaleniu typów,
122


musiał kłaść nacisk na wspólną formę zjawisk. „Forma to dla mnie rzecz istotna" — pisał.
Pojmowanie historii przez Taine'a odpowiadało w dość znacznej mierze duchowi jego 
epoki. Typowe dla niej było pojmowanie psychologiczne i naturalistyczne, zbliżanie historii do 
przyrodoznawstwa. Inaczej natomiast było z pojmowaniem nieewolucyjnym, nieciągłym: nie 
odpowiadało ideom Darwina i Spencera, raczej zapowiadało wiek XX. A tak samo z 
typologicznym i morfologicznym: było bardziej zgodne z tradycją arysto-telesowską i z 
poglądami, jakie miały się objawić w XX wieku, niż z tymi, które przeważały w dobie 
pozytywizmu.
5. TEORIA SZTUKI stanowiła najbardziej znaną część doktryny Taine'a. A najbardziej 
charakterystyczną jej cechą był naturalizm, i to podwójny,
1. Najpierw, artysta produkuje swe dzieła nie inaczej niż natura swoje: nie należy sztuki 
przeciwstawiać naturze, lecz trzeba ją właśnie na podobieństwo natury rozumieć. To znaczy, 
rozumieć Ją jako sprawę konieczną, jak każe determinizm. „Jest tu" — pisał Taine — „jak 
wszędzie, wyłącznie tylko zagadnienie mechaniki. Wynik ostateczny jest wyznaczony 
całkowicie przez wielkość i kierunek sił, które go wytworzyły".
Jeśli zaś sztuka różnych czasów, krajów, artystów ma różne cechy, to ze względu na trzy 
czynniki: rasy, środowiska i momentu. Trzy te czynniki—stanowiące najbardziej popularny z 
pomysłów Taine'a — były przezeń pojmowane bardzo szeroko. W pojęciu „rasy" ujmował 
wszystkie wewnętrzne siły artysty, w pojęciu „środowiska" — wszystkie siły działające nań z 
zewnątrz, a w pojęciu „momentu" — rozpęd już uzyskany przez dzieje, wpływ tego 
wszystkiego, co dotąd było, na to, co jest teraz. Przy tak szerokim rozumieniu tych czynników 
rozwoju, innych już rzeczywiście być nie mogło. Wprawdzie mówił także, że cechy sztuki 
zależą od „właściwości kierowniczych" artysty, ale te właściwości kształtują się właśnie pod 
wpływem rasy, środowiska i momentu.
2. Po wtóre zaś, teoria sztuki Taine'a była naturalistyczna w tym sensie, że rozumiała 
czynność artysty jako odtwarzanie natury. Tę starą doktrynę estetyczną brał zresztą bardzo 
szeroko: prawie tak, jak niegdyś Arystoteles. Miał na myśli odtwarzanie nie wszystkich 
własności natury, lecz tylko istotnych, i dodawał, że gdy natura niedostatecznie je ujawnia, to 
sztuka musi czynić to za nią. O wartości zaś dzieła sztuki sądził, że zależy nie tylko od tego, jak 
odtwarza, lecz także, co odtwarza: właściwości przelotne czy trwałe, powierzchowne czy 
głębokie.
WPŁYW. Taine pisał łatwo, efektownie i na żywe tematy; miał, jak powiedziano, „dar 
dramatyzowania abstrakcyj". Był czytany nie tylko przez uczonych i dzięki temu osiągnął 
wpływ ogromny, przede wszystkim we Francji, a przez Francję w całym świecie. Wpływ jego 
doszedł do szczytu około 1860 r., odtąd był uznanym teoretykiem „młodej sztuki". Interesował 
wszystkich, pisali o nim czołowi filozofowie epoki, jak Mili, Ravais-son, Renan, Yacherot, 
Fouillee, Lachelier, psychologowie, jak Janet, przyrodnicy, jak Berthelot, historycy, jak Sorel i 
Seignobos, socjologowie, jak Durkheim, ekonomiści, jak Leroy-Beaulieu. politycy, jak 
Maurras, prawnicy, jak Lombroso, historycy literatury, jak Brandes, Brunetiere, G. Paris, 
krytycy, jak Sainte-Beuve i Lemaitre, artyści, jak Viol-let-le-Duc, literaci, jak Gautier, Zola, 
Bourget, France, Goncourtowie, Barres. Oddziałał we Francji na najwybitniejszych historyków, 
krytyków literackich (Brunetiere i Le-
123


maitre), historyków sztuki (Fromentin), psychologów (Janet). Skłaniał specjalistów do filozofii, 
a zarazem filozofów skłaniał do specjalizacji i naukowości.
Wpływ jego nie ograniczył się do teorii sztuki i literatury: objął samą sztukę i literaturę. 
Początki realizmu, wystąpienie Couibcta w malarstwie i Dumasa-syna w literaturze były 
bodźcem dla teorii Taine'a, ale potem jego teoria stała się bodźcem do spotęgowania realizmu 
w sztuce i literaturze.
Najjaskrawiej idee Taine'a stosował Zola w powieściach z lat 1871-1891, usiłując nie robić 
w nich nic innego, jak tylko opisywać prawdziwego człowieka i jego właściwości wyznaczone 
przez środowisko. „Mając lat około 25" — pisał — „przeczytałem Taine'a, który obudził we 
mnie teoretyka-pozytywistę". Idee Taine'a pojął nawet przesadnie, a przez to niewłaściwie: 
chciał pisać powieści „eksperymentalne", opierać sztukę na eksperymentach, jak w 
laboratoriach wywoływać fakty ucieleśniające prawa ogólne, a więc spełniać rolę uczonego, nie 
artysty. To zacieranie granicy między literaturą piękną a traktatem naukowym było zresztą 
charakterystyczne dla całej epoki i jej założeń filozoficznych. Zola nie był odosobniony; tak 
samo Goncourtowie (w powieściach od 1884 r.) usiłowali dawać tylko „dokumenty" życia bez 
retuszu. A Bourget w swych romansach naczelne miejsce przeznaczał poszukiwaniu działania 
rasy, środowiska i momentu. Za powieściami zaś pisanymi w otoczeniu Taine'a poszły 
powieści angielskie, skandynawskie, rosyjskie, polskie — które odegrały tak wielką rolę w 
kulturze epoki i dla jej poglądu na świat były może świadectwem nie mniej istotnym niż 
doktryny filozoficzne.
OPOZYCJA. Taine był często w kolizji z własnymi poglądami. Oscylował między postawą 
subiektywistyczną a obiektywistyczną; kult Spinozy łączył z kultem Milla; zapowiadał 
socjologiczne traktowanie zjawisk, a uwzględniał tylko jednostki; zjawiska umysłowe traktował 
jak agregaty atomów, a jednocześnie twierdził, iż są organicznymi całościami; interesował się 
tylko człowiekiem, ale człowieka traktował jako fragment przyrody, był—jak pisał — 
„amatorem zoologii moralnej". Nie pogłębił ostatecznie żadnej koncepcji, natomiast dał jakby 
konspekt przeróżnych koncepcji swej epoki. Za jedne cechy jego filozofii krytykowali go 
pozytywiści, za inne przeciwnicy pozytywistów.
ZESTAWIENIE. Taine sądził, że człowiek i jego kultura podlegają tym samym prawom, co 
przyroda. „Występek i cnoty są takimi samymi wytworami, jak kwas siarkowy lub cukier". Tak 
samo naturalistycznie traktował sztukę, tłumacząc ją przez rasę, środowisko i mement. Kultura 
była dlań zagadnieniem psychologicznym, a psychologia zagadnieniem przyrodniczym. Pod 
jego wpływem wytworzyło się złudne przekonanie, że historia czy krytyka artystyczna i 
literacka mają posługiwać się takimi samymi metodami, jak przyrodo-znawstwo, że mogą 
dokonywać syntezy myśli i życia społecznego, tak jak chemia dokonuje syntezy ciał.
Te wszystkie poglądy Taine'a były w osnowie swej pozytywistyczne i przyczyniły się do 
sukcesu pozytywizmu. Ale zarazem były w jego filozofii inne pierwiastki, jak nieewo-lucyjne 
pojmowanie historii lub typologiczne pojmowanie nauki.
Poglądy jego niezupełnie odpowiadają zwykłemu pojęciu pozytywizmu, co pochodzi stąd, 
że: l) Większość pozytywistów zajmowała się przyrodoznawstwem, on zaś humanistyką, i to 
oddziałało na jego sposób myślenia. 2) Będąc jednym z twórców pozytywizmu, wyrósł jeszcze 
przed nim i zachował ślady ery dawniejszej, podczas gdy najtypowsi pozy-
124


tywiści urodzili się już za panowania pozytywizmu i innego stanowiska nie znali. 3) Będąc 
umysłem oryginalnym i żywym, mtat wiele koncepcji, nie wszystkie zaś mieściły się w tej 
prostej formule, jaką był pozytywizm. — A zresztą: pozytywizm miał różne odcienie. Taine 
należał do tej samej epoki i zasadniczo do tego samego obozu, co Comte i Mili, Spencer i 
Pearson, Lange i Mach, miał jednak wiele cech odrębnych, ujawnił inne właściwości, inne 
możliwości minimalistycznego obozu. A tak samo było i z Renanem.
RENAN I SCEPTYCYZM W POZYTYWIZMIE
Jedyną wiarą pozytywistów była nauka, w razie jej utraty pozostawał im tylko sceptycyzm. I 
stał się on losem niektórych z nich, w szczególności Renana, jednego z czołowych humanistów 
tej epoki.
POPRZEDNICY. Sceptyczny humanizm występował we Francji od stuleci. Miał trzy 
główne tezy: sceptyczną, pesymistyczną i hedonistyczną.
l) O świecie, w którym żyjemy, nic pewnego nie wiemy i nie możemy wiedzieć — nie 
warto się więc nim zajmować. 2) Warto zajmować się tylko człowiekiem; ale o nim też wiemy 
niewiele, a to, co wiemy o nim i jego losach, nie jest pomyślne. 3) Pozostaje nam więc jedynie 
-~ nie wchodząc w głębsze prawdy i dalsze perspektywy istnienia — cieszyć się 
przemijającymi chwilami życia.
W XVI wieku, w dobie Odrodzenia, na pierwszym planie stała pierwsza teza, sceptyczna, i 
trzecia, hedonistyczną; tak było zwłaszcza u początkodawcy całego prądu, Montaigne'a. W 
wiekach XVII i XVIII miejsce ich zajęła teza druga, pesymistyczna;
w XVII w. dawał jej wyraz zwłaszcza La Rochefoucauld, w XVIII — Wolter. Pesymizm 
pierwszego z nich dotyczył specjalnie natury ludzkiej, jej słabości, egoizmu, płytkości;
pesymizm zaś drugiego dotyczył losów ludzkich, panującej w nich niesprawiedliwości i 
nieszczęścia. Wreszcie w XIX w. ten sam prąd sceptyczny i humanistyczny powrócił w dobie 
pozytywizmu i wydał wtedy Renana. U niego nacisk leżał znów na tezie pierwszej, sceptycznej, 
i trzeciej, hedonistycznej.
ŻYCIE. Ernest Renan (1823-1892) zaczął swe studia w seminarium duchownym, ale opuścił 
je przed ukończeniem. Poświęcił się nauce, mianowicie historii, specjalnie badaniu początków 
chrześcijaństwa. Uczone dzieła wsławiły jego nazwisko, a spopularyzowało je — choć z 
pewnym posmakiem skandalu — Życie Jezusa (1863), traktujące Chrystusa jako 
najdoskonalszego z ludzi, ale tylko człowieka. Zasługi naukowe dały mu za III Republiki 
wysokie stanowisko dyrektora paryskiego College de France. Osobisty kryzys religijny, a potem 
zawód polityczny Francji w 1871 roku przyczyniły się do jego sceptycyzmu i pesymizmu. 
Postawa Renana, sceptyczna i pesymistyczna, ale pogodna i ironiczna, wydawała się wielu 
ówczesnym ludziom najmądrzejszym stosunkiem do życia, najbardziej godną człowieka 
postawą. Był podziwiany zarówno w kołach naukowych, jak w salonach; sceptycyzm jego robił 
tym większe wrażenie, że był głoszony przez sławnego uczonego, a wyrażany w błyskotliwej 
literackiej formie.
Jego 8-tomowa Historia początków chrześcijaństwa, wydana 1863- 1883, i 5-tomowa
125


Historia narodu żydowskiego, 1888 -1894, uchodziły i uchodzą, mimo niejednej ryzykownej 
hipotezy, za najznakomitsze dzieła syntetycznej francuskiej humanistyki. Byt historykiem, a 
przede wszystkim filologiem; oryginalnością jego było, że trudne zagadnienia historii, 
zwłaszcza historii religii, rozwiązywał przez rozumowania filologiczne. Filozofia zaś była dlań 
raczej odpoczynkiem po specjalnych studiach naukowych i osobistym rachunkiem sumienia. 
Nie miała pozytywnych wyników: ale była najdoskonalszym wyrazem nieufnej epoki i 
nieufnego umysłu.
ROZWÓJ. Myśl Renana przeszła przez szereg stadiów: l) Pierwsze jego przekonania były 
dalekie od sceptycyzmu. W młodości pisał: „Jest prawda absolutna i dobro absolutne. Należy 
wierzyć w pierwszą, a uprawiać drugie". Absolutną prawdę i dobro rozumiał wtedy religijnie. 2) 
Z seminarium wyszedł już bez wiary religijnej, natomiast jeszcze z entuzjastyczną i pełną 
optymizmu wiarą w naukę. Dał jej w latach 1848 -1849 wyraz w pracy Vavenir de la ścierne 
(opublikowanej dopiero w r. 1890). Był wtedy typowym pozytywistą:
nowa jego wiara była wiarą najnaturalniejszą w dobie pozytywizmu. Ale i ta nie ostała się długo 
w jego nieufnym umyśle. Razem z innymi ludźmi tej epoki' obalał dawną wiarę, ale dopatrywał 
się złudzenia L w nowej ich wierze. 3) Gdy utracił wiarę w naukę, nie miał już żadnej, został 
mu ironiczny i pogardliwy stosunek do świata i życia. Z tego czasu pochodzą jego Dialogues et 
fragment s philosophiques, pisane w 1871, ogłoszone 1876 r., oraz Dramaty filozoficzne, z lat 
1878- 1886. 4) U schyłku życia, w 1888 r., napisał rodzaj testamentu filozoficznego, Examen de 
-conscience philosophique. W nim stał się sceptykiem nawet wobec sceptycyzmu; jeśli ma się 
być naprawdę ostrożnym, nie należy po prostu wątpić, lecz trzeba wahać się między 
zwątpieniem a wiarą. Ale ironii miał już mniej. I niekon-sekwentnie, lecz lojalnie, wbrew swym 
teoriom przyznawał, że są jednak rzeczy cenniejsze i ważniejsze od innych: miłość, religia, 
poezja, cnota.
Przekształcały się również w ciągu życia Renana jego wierzenia społeczne: od wiary w 
ideały demokratyczne, poprzez wiarę w elitę ludzką, do zniechęcenia i utraty chęci 
organizowania ludzkości.
POGLĄDY, l. ŹRÓDŁA SCEPTYCYZMU. Sceptycyzm Renana wyrósł z rozczarowań do nauki, 
przede wszystkim do historii (którą znał dokładnie z własnych badań) i do filozofii. Badania 
historyczne pouczyły go, ile w historii jest nieuniknionych błędów, złudzeń, fik-cyj. Pouczyły 
go też, że w dziejach, tak samo jak w przyrodzie, wszystko jest stawaniem się, wieczną zmianą. 
I przekonanie to stało się, jak sam mówił, osnową jego poglądu na świat.
Zaufanie zaś do filozofii odebrała mu przede wszystkim filozofia spirytualistyczna, panująca 
we Francji, a przechodząca wówczas eklektyczny i dogmatyczny okres stagnacji. Jej dowody 
istnienia Boga i duszy, pochodzące przeważnie jeszcze od Kartezjusza, były wyraźnie 
niedostateczne. A filozofia naturalistyczna nie. wydawała mu się pewniejsza od 
spirytualistycznej, choć słusznie twierdzi, że wszystkie zjawiska należą do jednego 
przyrodzonego porządku i że w świecie nie ma nic nadprzyrodzonego i nic absolutnego. 
Spirytualizm i naturalizm są jedynymi filozofiami dającymi pogląd na świat. Toteż mówił:
„Żyjemy już tylko cieniem cienia; czym żyć będą ludzie, co przyjdą po nas?".
Renan nie wysilał się zresztą, by znajdować argumenty na rzecz sceptycyzmu, jak to czynili 
starożytni pirroniści. Niepewność wszystkiego była dlań tak pewna, że nie wymagała dowodu. 
Sądził, że obowiązek dowodzenia ma, przeciwnie, ten, kto twierdzi, że po-
126


siadamy wiedzę pewną; ten zaś dowodu dać nie może i to jest argumentem sceptyka. 
Zagadnieniem była dlań nie niepewność wiedzy, lecz to, jakie z tej niepewności wynikają dla 
życia konsekwencje. Jak wobec niej żyć?—to było dlań właściwe zagadnienie filozofii.
2. BYĆ TYLKO WIDZEM. Renan sądził, że właściwą konsekwencją jest: nie próbować 
rozstrzygać i interweniować, zachowywać się biernie wobec zjawisk, być tylko widzem. 
„Pierwszym obowiązkiem szczerego człowieka jest nie wpływać na własne poglądy, pozwalać 
naturze, by odbijała się w nim jak w kamery.e fotograficznej, i w walkach wewnętrznych, jakie 
toczą się w głębi świadomości, brać udział tylko w charakterze widza". Albo — jak mówił 
także, używając innego porównania — słusznie postępuje ten, kto myślom i uczuciom pozwala 
tylko defilować przed oczami jak w kalejdoskopie.
Człowiek nie może poznać prawdy, ale może uniknąć fałszu, ustrzec się złudzeń. Do-
szukując się istoty bytu, może znaleźć — próżnie: więc lepiej nie szukać. Rzeczy, które bierze 
na serio, mogą się okazać „złym żartem": więc lepiej nic nie brać na serio. Każde twierdzenie 
jest ryzykiem: więc najlepiej nic nie twierdzić. Samemu wolno ostatecznie ryzykować, ale 
przynajmniej ze względu na innych należy być ostrożnym. Najostrożniej-szy zaś jest ten, kto 
jest przygotowany na wszystko, ad utrumque paratus, •& więc nawet na to, że świat jest sprawą 
serio, a nie tylko, że nią nie jest. Bo wszędzie natrafiamy na nieskończoność, a wobec 
nieskończoności nic nie jest niemożliwe. Więc najsłuszniej jest nie decydować się nawet na 
wątpienie, nie rozstrzygać nie tylko pomiędzy różnymi wiarami, ale nawet między zwątpieniem 
a wiarą. Z niepewności i niedoskonałości, w jakiej żyjemy, należy zdawać sobie sprawę, ale nie 
należy się przeciw nim buntować. Na niedoskonałość świata Renan zapatrywał się podobnie jak 
Schopenhauer, ale buntowniczy pesymizm tamtego wydawał mu się naiwny. Ironia jest 
właściwszym stosunkiem do świata niż bunt.
3. AMORALIZM i HEDONIZM. Nic nie.przemawia za tym, by jeden cel był lepszy od drugiego. 
Więc też każdy ma prawo wybierać taki, jaki mu odpowiada. I dla żadnego celu nie ma racji 
ponosić ofiary. .Cel moralny, cnota nie stanowią tu wyjątku. „Cnota jest zadowoleniem 
osobistym, ale doradzać ją innym, któż by się odważył?" Było to stanowisko podające w 
wątpliwość nie tylko taką czy inną, ale wszelką moralność, samą różnicę między dobrem a 
złem.
Renan sądził, że teoria taka w praktyce nie podważa moralności, „bo z niczego dobroć nie 
wyrasta pewniej niż ze zniechęcenia i zdania sobie sprawy, iż nic na tym świecie nie jest 
poważne, nic nie ma głębszej podstawy. W tej absolutnej ruinie cóż pozostaje? złość? ach, nie 
warto być złym".
Konsekwencją był hedonizm. Jeśli nie ma innego dobra, to zostają zawsze jeszcze 
przyjemności życia. Z nich Renan po epikurejsku cenił najwięcej przyjemności bierne, 
przyjemności widza. Największą, przyjemnością jest cieszyć się widowiskiem, jakie daje świat, 
nie usiłując ani przeniknąć jego istoty, ani interweniować w jego rozwoju. „Cieszcie się 
światem takim, jaki jest" — pisał. Postawa widza w szczególny sposób uwielokrotnia 
przyjemności: „Rozkoszuję się wszechświatem, z tym jakimś uczuciem ogólnym, które 
sprawia, że jesteśmy smutni w mieście smutnym, a weseli w wesołym, cieszę się tak samo 
światowością ludzi światowych, jak świętością cnotliwych, jak rozmyślaniami uczonego, jak 
surowością ascetów". I ostatecznie może być przyjemnie żyć, a nawet można żałować, iż życia 
mamy tak mało. „Cóż jest okrutniejszego niż nieunikniona częściowość każdego życia. Ach, 
czemuż mam jedno tylko życie, czemuż nie mogę objąć wszystkiego?" Na sobie
127


samym Renan sprawdził skuteczność swej postawy życiowej: „Nie przypuszczam" ~ zanotował 
w swych wspomnieniach — „by dużo było istot tak szczęśliwych jak ja".
4. ORGANIZOWANIE LUDZKOŚCI. Mimo swój sceptycyzm, wciąż jednak powracał do pytania: 
czy w życiu nie ma przecież jakiegoś celu, który by mu nadawał sens i któremu by było warto 
służyć? Odpowiedzi, jakie znajdował, nie zadowalały go i porzucał je jedną za drugą. Najpierw 
cel widział w dobrobycie ogółu; potem porzucił tę demokratyczną wiarę. Zaczął przypuszczać, 
że celem, do którego warto zmierzać, jest raczej panowanie rozumu; a jemu służyć może 
właśnie tylko niewielki krąg ludzi, elita, geniusze, owe górne „dziesięć tysięcy",jak mówił 
Renan i jak za nim zaczęli mówić inni. Masa jest jedynie glebą, na której oni wyrastają, a nawet, 
niestety, upośledzenie mas jest potrzebne, by mogli wyrastać. Gdy masa dochodzi do władzy, 
racjonalność życia obniża się.
W ostatnich zaś swych latach Renan zaniechał i tej teorii, w ogóle zniechęcił się do 
„organizowania przyszłej ludzkości".
4. STOSUNEK DO RELIGII. Wielu sceptyków, odszedłszy od wiedzy, znajdowało ujście w 
wierze. Inaczej Renan: jego sceptycyzm jeszcze więcej niż w wiedzę — mierzył w wiarę i 
religię. I stał się w XIX w. uosobieniem ducha irreligijności. Wszakże jego irreligijność była 
nowego typu. Dotąd bywało tak: albo najwyższa cześć dla religii, albo bezwzględne jej 
potępienie; albo stosunek do niej wierzącego chrześcijanina, albo Woltera; religia traktowana 
albo jako rzecz boska, albo jako pospolity ludzki interes. Renan zaś, utraciwszy wiarę, zachował 
dla niej szacunek.
Podobnie jak filozofowie XVIII w., twierdził, że religia jest rzeczą czysto ludzką, usiłował 
wykazać to naukowo: historycznie, nielogicznie. W naukowym obrazie świata nie ma dla niej 
miejsca: albo prawa przyrody, albo objawienie. Religię można wytłumaczyć psychologicznie 
bez odwoływania się do czynników nadprzyrodzonych, i to jest najmocniejszym przeciw niej 
argumentem.
Natomiast nie jest ona bynajmniej rzeczą interesu, wymysłem kapłanów. Bóg jest „kategorią 
ideału", religia — „pięknem porządku moralnego" i zaspokojeniem moralnego instynktu 
ludzkości. Zaspokaja go lepiej niż filozofia: bo idealizm filozoficzny trafia tylko do niektórych, 
a religijny do wszystkich. Religia jest rzeczą ludzką, ale najszlachetniejszą z rzeczy ludzkich. I 
choć żadna religia nie jest prawdziwa, to jednak cenna jest każda, jeśli jest właściwie 
rozumiana. Renan zwalczał religię nie mniej niż Wolter, ale walczył też z duchem 
wolteriańskim: z nienawiścią do religii. I zwalczając ją szerzył ducha tolerancji, zrozumienia, 
pokoju. Stanowisko to było zgodne z nastrojami epoki: podobne było np. stanowisko F. A. 
Langego. Zresztą już w XVIII w., za czasów Woltera, Hume, wyprzedzając swą epokę, w 
rozważaniach nad „naturalną" religią zajmował stanowisko podobne.
ZESTAWIENIE. „Wielką sprawą naszego pokolenia" — powiedziano wówczas — „było 
przejście od absolutu do względności". Renan był właśnie jednym z przywódców tego ruchu. 
Kładł zwłaszcza nacisk na względność wszystkich norm życia. Myśl jego była ciągłym 
eksperymentowaniem, jak żyć wśród powszechnej względności. Rozwiązanie jego było takie: 
można dobrze żyć nawet w tym względnym świecie, jeśli się go traktuje sceptycznie, nie 
angażuje się, nie interweniuje, jeśli się jest widzem. Taka postawa najbardziej licuje z godnością 
ludzką, a zarazem daje najwięcej zadowolenia. Sam zresztą nie stosował tego do siebie: życie 
jego nie było życiem widza, lecz czynnym i ofiarnym życiem uczonego.
128


DZIAŁANIE. Deprecjonując poznanie, podnosił przez to rolę uczucia. I choć stał poza 
Kościołem, przyczynił się do ruchu nawet w łonie Kościoła: do modernizmu. Nie ceniąc 
poznania, pobłażliwie patrzył na nieścisłości i niekonsekwencje w myśleniu: to też wpłynęło 
na postawę następnych pokoleń. Nie ceniąc poznania, cenił tym więcej samo życie: i znów nie 
bez jego udziału filozofia następnych pokoleń stała się „filozofią życia".
Filozofia Renana, nie mająca pretensji do uczoności, odegrała mniejszą rolę w dziejach 
filozofii jako nauki, a większą w dziejach filozofii jako postawy życiowej. Zastępy ówczesnej 
inteligencji poszły za nim.
NIHILIZM. Z podobnych źródeł, jak filozofia Renana, wypłynęło to. co nazwano 
„nihilizmem": nie ma nic, co by było pewne, bezwzględnie dobre, na czym by można oprzeć 
życie. „Mieliśmy heglistów, teraz są nihiliści" — pisał w 1863 r. Turgieniew, od którego termin 
pochodzi — „zobaczymy, jak będziecie mogli egzystować w nicości, próżni, jak pod maszyną 
pneumatyczną". Nihiliści byli nie tylko w Rosji, ale i na Zachodzie; a nie tylko literatura 
filozoficzna, lecz również literatura piękna przedstawiała życie „bez dogmatu".
OPOZYCJA, Era Renana, sceptycyzmu, nihilizmu, bezdogmatyzmu nie trwała długo:
jeszcze przed końcem wieku wyraźną przewagę uzyskały inne prądy. A od początku spotykał 
się z opozycją. Wychodziła przede wszystkim z kół religijnych: dla nich Renan był 
najgroźniejszym wrogiem. Ale także z kół filozoficznych: od przeciwników relatywizmu i 
sceptycznej postawy wobec świata. Podkreślali, że Renan zajął ją, aby unikać ryzyka, a 
tymczasem i ta postawa, jak w ogóle każda, jest ryzykiem. Renouvier dodawał, że wątpienie i 
wahania stwarzają właśnie najmniej danych, by trafnie i przyjemnie kierować życiem. Popada 
się w błędy z lęku przed błędami, i to był właśnie los Renana. Najdotkliwszy dla Renana był 
zarzut braku konsekwencji: mówił o niepewności wszystkiego, a ostatecznie przyjmował, że 
nie ma nic poza światem doczesnym; miał zasadniczych zagadnień nie rozstrzygać, a w 
praktyce rozstrzygał je na rzecz naturalizmu, finityzmu.
NASTĘPCY. Do filozofii takiej, jak Renana, nie pasowała forma naukowa; i część swych 
myśli wyraził w dialogach i dramatach. Następców też znalazł mniej wśród zawodowych 
filozofów niż wśród literatów. Chodziło mu przede wszystkim o koncepcję życia, a tę może 
wyrazić lepiej powieść niż naukowy traktat. Trzech zwłaszcza powieściopi-sarzy francuskich 
rozwinęło koncepcje, których źródła były w Renanie. Jak Zola i Gon-courtowie w formie 
powieściowej wypowiadali koncepcję życia naturalistycznego pozytywizmu, tak France, Barres 
i Gide koncepcję sceptycznego humanizmu. Z wątków Renana podjął France ironię, Barres — 
egotyzm, Gide — postawę widza; wedle France'a nic w życiu nie ma wartości, wedle Barresa 
ma ją tylko własna nasza osoba, wedle Gi-de'a — tylko widowisko życia.
l. Anatol France pojmował człowieka jako mechanizm: w jego postępkach, entu-zjazmach, 
wiarach tyle jest wolności, ile w ruchach marionetek. Wszystkie oceny ludzkie są subiektywne: 
nie ma obiektywnego dobra ani zła. Żadne raje nie czekają człowieka po życiu, a i samo życie 
też nie jest rajem, skoro jest mechanizmem bez celu, a więc i bez sensu. Ale — ostatecznie 
można w nim znaleźć przyjemność, zachowując wobec niego obojętność, dystans, ironię. 
France spotęgował jeszcze negatywne pierwiastki myśli Renana; nikt nie miał bardziej odeń 
nihilistycznego poglądu na świat.
f — Historia filozofii t. III                                                                          130


2. Maurice Barres zaczął od tego, że w świecie jedna rzecz jest cenna i ważna: własne nasze 
wzruszenia. Aby je potęgować, trzeba kultywować własną jaźń, i to jest właściwe zadanie 
życiowe. Później — w szczególny sposób — rozszerzył pojecie jaźni na ród i rasę, z nich 
bowiem jaźń czerpie swe zapasy energii i kultury. Przez to odszedł od indywidualizmu i od 
indyferentyzmu Renana i stał się bojownikiem nacjonalizmu.
3. Andre G idę kładł również nacisk na wielość i intensywność przeżyć. Aby je zaś mnożyć 
i potęgować, trzeba wyzwalać się z mechanizmów i przyzwyczajeń, tworzyć siebie samego 
wciąż na nowo, nie tracić żadnej chwili życia. „Każda chwila życia jest niezastąpiona, staraj się 
więc na chwili skupiać wyłącznie". Nie stabilizować się, nie podejmować ostatecznych decyzji, 
nic nie utrwalać. Wynikiem był atomizm moralny, rozbicie życia na poszczególne chwile, 
przeciwieństwo tego, do czego dążyła ogromna większość moralistów. A także hedonizm: „W 
każdym postępku przyjemność, jakiej doznaję, jest mi znakiem, że powinienem był go 
wykonać".
Ci trzej pisarze byli czytani przez miliony ludzi i stali się reprezentatywnymi myślicielami 
swej epoki. Szczyt powodzeń France'a przypadł na pierwszą, Barresa na drugą, Gide'a na 
trzecią dekadę XX wieku. Żaden z nich trzech nie ograniczał się do teorii, zgodnie z duchem 
Renana. France, początkowo wyraziciel indyferentyzmu politycznego, później jednak przystąpił 
do socjalizmu: Barres stał się przywódcą nacjonalizmu; Gide na jakiś czas zbliżył się do 
komunizmu.
«BANKRUCTWO NAUKI». Hasło to padło w ostatnich latach życia Renana. Pierwszym, 
który z nim w 1888 r. wystąpił, był powieściopisarz i krytyk Pauł Bourget, a podchwycili je 
inni. Było w tym podobieństwo do filozofii Renana, ale tylko powierzchowne. Bourget 
dopatrywał się bankructwa nauki w tym, że — jak sami uczeni przyznają — poznaje ona tylko 
zjawiska, a nie ostateczną metafizyczną istotę rzeczy. Renanowi zaś nie chodziło o metafizykę 
(nazbyt był na to pozytywistą), lecz tylko o to, że ze stwierdzanych przez naukę faktów nie 
wynikają żadne wyraźne normy życiowe. Co więcej, Bourget kładł nacisk na braki nauki po to, 
by przekonać, że człowiek musi gdzie indziej szukać oparcia:
w metafizyce, w religii; nie kończył na sceptycyzmie, przeciwnie, zmierzał do dogmatyzmu. 
Mimo zewnętrzne podobieństwa był już zapowiedzią innej epoki niż epoka pozytywizmu, która 
wydała sceptycyzm Renana.


FAZA TRZECIA: 1880-1900
1. Postawa filozoficzna ogółu po 1880 r, nie uległa zmianie: jak przedtem, tak i teraz 
panował minimalizm, pozytywizm, scjentyzm. Żyli jeszcze i pisali Taine i Renan, Ave-narius i 
Mach, Riehl i Wundt, Spencer i Pearson, jeszcze byli młodzi Świętochowski i Ochorowicz. 
Ilość ich zwolenników i ilość publikacyj w ich duchu nie zmalała, lecz przeciwnie, wzrosła. 
Podczas gdy w poprzedniej fazie minimalistyczne doktryny musiały przezwyciężać jeszcze 
opory, to w tej opory były już przezwyciężone.
Dość, że doktryna panująca nie zmieniła się. Różnica była tylko ta, że obok tej doktryny 
zaczęły się pojawiać doktryny opozycyjne.
2. Nowe idee, skierowane przeciw panującym i zapowiadające nowy okres filozoficzny, 
jeszcze wcześniej i jaskrawiej niż w filozofii wystąpiły w literaturze powieściowej. Kierunkiem 
panującym, w każdym razie wśród postępowych pisarzy, był wówczas naturalizm. Otóż 
naturalizm w literaturze miał swą postawę filozoficzną, swą koncepcję świata i człowieka, a 
była ona dokładnie ta sama, co scjentyzmu w filozofii naukowej. Ale jeszcze przed 1880 r. 
literatura zaczęła zmieniać tę postawę, i to na radykalnie różną. Ibsen, Dostojewski, Tołstoj, 
Maeterlinck byli wyrazem odwrotu od naturalizmu nie tylko literackiego, ale także 
filozoficznego.
Dramaty Ibsena przedstawiały tragiczne zagadnienia moralne człowieka. Powieści 
Dostojewskiego ukazywały w egzystencji ludzkiej metafizyczną walkę dobra i zła. Przede 
wszystkim zaś sztuki i eseje M. Maeterlincka (1862- 1949) dawały wyraz innemu niż 
naturalistyczne rozumieniu świata. Nie darmo tłumaczył Ruysbroeka i wielbił mistyków. Jego 
obraz świata był irracjonalistyczny i supranaturalistyczny. Świat był dlań niepojęty, pełen 
cudu: poszczególne rzeczy nie były dlań prawdziwą rzeczywistością, lecz jej symbolem. 
Ujmował je tak, jak wielu dawniejszych myślicieli mistycznych, ale dodawał do tego coś 
swojego i bardzo współczesnego: że przez te symbole niewidzialne potęgi wchodzą w życie 
codzienne; i że w najdrobniejszych wydarzeniach objawia się przerażająca głębia istnienia. 
Dlatego też od drobnych, codziennych rzeczy zależy piękno, wielkość i szczęście życia. Trzeba 
tylko jego punkt ciężkości przenieść do wnętrza duszy, żyć „życiem głębokim". Potrzebna na 
to jest nie wiedza, nie nauka, na którą stawiał scjentyzm, lecz — mądrość, czyli patrzenie na 
los z głębi i z wysoka. Jest ona rzeczą nie tylko rozumu, ale więcej jeszcze instynktu; jest 
sprawą nie tylko świadomości, ale jeszcze więcej nieuświadomionych zasobów wewnętrznych 
duszy; przeczucia są dla niej nie mniej ważne niż doświadczenia, „prawdy niejasne" — nie 
mniej od najjaśniejszych.
Wszystko to było jaskrawo odmienne od panujących w końcu XIX w. przekonań.


Początkowo nawet w poezji wydawało się niepojęte. Nie było bynajmniej nowe, ale dla owych 
czasów było bardzo dalekie. I rolę swą odegrało: choć flie było Płożoną, jednak dla nowych 
prądów w filozofii przygotowało grunt.
3. Do najpowszechniej uznanych prawd pozytywistycznej epoki należały takie:
l) W faktach i prawach nauki posiadamy wiedzę niezawodną. 2) Posiadamy ją mianowicie w 
naukach przyrodniczych, do których każda prawdziwa nauka musi być podobna.
3) Podstawę jej stanowią jednostkowe fakty, a prawa są jedynie ich uogólnieniem.
4) Przedmiotem jej jest przyroda, poza którą nic nie istnieje. 5) Kultura nowożytna, która naukę 
wytworzyła, jest najdoskonalszym osiągnięciem ludzkim.
Otóż wszystkie te powszechnie uznane tezy spotkały się po 1880 r. ze sprzeciwem. A więc: 
l) Fakty i prawa naukowe nie są niezawodne, jedne i drugie są w gruncie rzeczy konwencjami. 
Z poglądem tym wystąpili francuscy filozofowie i przyrodnicy, Boutroux, Poincare i inni: był 
to pierwszy sprzeciw wobec pewników pozytywizmu. 2) Wiedza humanistyczna nie jest, nie 
może być i nie powinna być taka jak przyrodnicza: to drugi sprzeciw, wychodzący znów od 
filozofów niemieckich, Diitheya, Windelbanda, Rickerta. 3) Wiedza nasza wspiera się nie na 
samych faktach, bo pewne prawdy ogólne ujmujemy bezpośrednio, z całą oczywistością. To 
był znów sprzeciw austriackiego myśliciela Bren-tany. 4) Przyroda nie jest jedyną ani nawet nie 
jest pierwotną postacią bytu: to był znów pogląd idealistów, którzy w tych czasach wystąpili w 
Anglii i w Ameryce. 5) Kultura nowożytna nie tylko nie jest doskonała, ale wręcz zła, powinna 
być obalona i zmieniona. Ze sprzeciwem tym wobec kultury wystąpił w stylu Rousseau i w 
formach literackich Tołstoj. A w nowej filozoficznej postaci — Nietzsche.
Niektóre z tych opozycyjnych poglądów były nowe, zwłaszcza pogląd na konwencjo-
nalność nauki i na odrębność humanistyki. Inne powracały do myśli dawniejszych: idealizm do 
niedawno porzuconych, Brentano do bardzo dawnych, bo do scholastyki, a nawet Arystotelesa. 
Wszystkie zaś odegrały doniosłą rolę w dziejach filozofii. Powstały w ostatnich 
dziesięcioleciach XIX wieku, ale konsekwencje ich objawiły się w pełni dopiero w 
dwudziestym. Okres uważany za „schyłkowy" był nie tylko schyłkiem jednej ery, ale również 
zaczątkiem drugiej.
4. W filozofii wówczas, jak w całym ustroju życia, jeszcze wszystko zdawało się pewne, na 
długo ustabilizowane. Było jasne, że „dokonywa się w niej ewolucja, ale rewolucja filozofii nie 
grozi. Byli jednak już tacy, co przewidywali przewrót, porzucenie obecnej filozofii i całej 
kultury. Nietzsche pisał: „Opisuję to, co przyjdzie, co nie może nie przyjść:
zapanowanie nihilizmu". Rozumiał przez to „obalenie wszystkich dogmatów": gdy upadła 
dawna wiara i moralność, trzymająca ludzkość w karbach, to „już nic nie jest prawdziwe i 
wszystko dozwolone".
OPOZYCJA W TEORII PRZYRODOZNAWSTWA
W końcu XIX w. teorię nauki rozwijali szczególnie Francuzi; była to ich specjalność 
filozoficzna, jak teoria poznania była naówczas specjalnością Niemców. Ta ich teoria nauki nie 
była ani syntezą nauk w duchu tradycji Comte'a, ani metodologią w duchu tradycji Milla; była 
krytyką poznania naukowego. Jak w ogólnej teorii poznania tematem naj-
132


żywszych dyskusji były pojęcia podmiotu i przedmiotu, prawdy i poznania, tak tu były nim 
pojęcia prawa i faktu, teorii i hipotezy. A wynikiem dyskusji było, że poznanie naukowe nie ma 
tej konieczności, obiektywności i pewności, jaką mu laicy i niektórzy uczeni przypisują. I ono 
także ma braki, tak samo jak poznanie potoczne i filozoficzne. Wynik ten trafiał w najgłębszą 
wiarę XIX wieku, w jedyny dogmat pozytywizmu. Był objawem kończenia się scjentycznej 
epoki i rozpoczynania innej.
Ta krytyka nauki była. dziełem po części filozofów (mianowicie należących do prądu 
spirytualistycznego), po części zaś uczonych przyrodników. Do pierwszych należeli Boutroux i 
Bergson, do drugich Poincare i Duhem. Boutroux wystąpił już w siódmym dziesięcioleciu XIX 
wieku i stanowi pierwsze pokolenie krytyków nauki, wszyscy inni należą już do drugiego.
Krytyka nauki przeszła dwie fazy: w jednej usiłowała rozbić przekonanie o konieczności 
praw naukowych, w drugiej zaś — o ich obiektywności. Pierwsza znana jest pod nazwą 
kontyngentyzmu, druga — konwencjonalizmu. Dla pierwszej uczynił najwięcej Boutroux, dla 
drugiej Poincare, Duhem, Bergson i inni.
POPRZEDNICY. Jak Galileusz i Newton w XVII, a d'Alembert w XVIII wieku, tak też i w 
XIX wybitni uczeni, analizując własną pracę, rzucili wiele światła na naturę nauki. W wyniku 
tej analizy musieli ograniczać potoczną wiarę w bezwzględność naukowego poznania. Należeli 
do nich Herschel w Anglii, Helmholtz w Niemczech, Śniadeccy w Polsce: ale najwięcej ich 
było we Francji. I podczas gdy w innych krajach uczeni przyłączyli się do panujących prądów 
filozoficznych — angielscy do empiryzmu, potem do ewolucjonizmu, niemieccy do kantyzmu, 
polscy do pozytywizmu — to francuscy uprawiali krytykę nauki na ogół niezależnie od 
filozofii: zbierali raczej poszczególne obserwacje, niż budowali ogólne teorie.
1. Najwcześniejszym z nich był wielki fizyk Ampere. Był przyjacielem Maine de Birana, 
ulegał jego wpływowi, a zarazem sam nań wpływał. I jak od Birana linia rozwojowa idzie do 
Boutroux, tak od Ampere'a — do Poincarego. I jak Biran z Ampere'em, tak w pół wieku 
później przyjaźnili się i uzupełniali wzajem Boutroux i Poincare, filozof-spirytua-lista i 
uczony-przyrodnik.
A. M. Ampere (1775- 1836) w swej pracy filozoficznej Essai sur la philosophie des 
sciences, 1834-1843, ujawnił szczególnie aktywność podmiotu poznającego i potrzebę hipotez 
w nauce. Zwalczał pretensje nauki, że jest tworem doskonalszym od filozofii, bo wolnym od 
hipotez. Zapewne, w filozofii istnienie Boga, duszy, a nawet materii jest hipotezą, ale hipotezy 
są również w naukach. Opinia ta była tym bardziej godna uwagi, iż pochodziła właśnie od 
przedstawiciela nauki. Rozpoczętą przezeń analizę krytyczną nauki kontynuowali w XIX w. 
Cournot i Bernard.
2. A. A. Cournot (1801 - 1877), matematyk, ekonomista, historyk, autor wielu prac o 
charakterze filozoficznym, a zwłaszcza Traite de 1'enchafnement des idees fondamentales dans 
la science et dans Fhistoire, 1861, był bodaj głównym prekursorem późniejszej teorii nauki. W 
szczególności kładł nacisk na założenia filozoficzne robione przez naukę, na aproksymatyczny 
tylko charakter praw naukowych, na nietrwałość niektórych składników nauki, mianowicie 
hipotez i systemów, wreszcie na rolę w wydarzeniach przypadku, z którym nauka musi się 
liczyć i który sprawia, że jej wywody nigdy nie są powszechne ani konieczne.
133


3. Ciaude Bernard (1813 - 1878), fizjolog i lekarz, swą Introduction a la medecin 
experimentale, 1865, wywarf również duży wpływ na stosunek uczonych XIX wieku do nauki. 
On znów uczył, że nauka ustala jedynie stosunki między zjawiskami, a nie podaje przyczyn. 
Zwalczał empirystyczne teorie nauki twierdząc, że sam „surowy fakt nie jest naukowy" i że 
bierna obserwacja jest bezpłodna. Przeciwnie, badaczowi potrzebne są hipotezy („do robienia 
eksperymentów niezbędna jest jakaś z góry przyjęta idea"), a także potrzebna jest intuicja, 
„rodzaj umysłowego przeczucia".
LUDZIE I PRACE. Ci wszyscy uczeni przygotowywali krytykę nauki, ale systematycznie 
rozwinął ją dopiero Emile Boutroux (1845 - 1921). Był głównie historykiem filozofii, ale swą 
tezę doktorską De la contingence des his de la naturę poświęcił krytyce nauki, a w 
szczególności prawa naukowego. Ukazała się w 1874 r. Ta niewielka książka — wraz z 
późniejszą U idee de la loi naturelle, 1895, która te same idee przedstawiała w nowej redakcji 
— wywarła na filozofię francuską głęboki wpływ, spotęgowany przez trzydziestoletnią 
działalność profesorską jej autora na Sorbonie i w Ecole Normale, gdzie bez mała wszyscy 
wybitniejsi filozofowie francuscy następnego pokolenia byli jego słuchaczami. Rozwinęli oni w 
pierwszych latach XX wieku idee, które on zapoczątkował w XIX w.
Wśród uczonych tego pokolenia rozwijających idee filozoficzne znajdował się jeden z 
najwybitniejszych matematyków i przyrodników epoki, Henri Poincare (1854- 1912), mający w 
świecie naukowym ówczesnym pozycję nie mniejszą niż krewny jego Raymond Poincarć, 
prezydent Republiki, w politycznym. I krytyka filozoficzna nauki nabrała szczególnej wagi 
dzięki temu, że uprawiał ją uczony o takim autorytecie. Od Boutroux był niewiele młodszy, ale 
swe filozoficzne prace ogłosił później, już w XX w.: La Science et Fłfypothese, 1902, La Yalew 
de la science, 1905, Science et Methode, 1909. Prace te nie miały, jak prace Boutroux, tła 
metafizycznego, były wyłącznie krytyką poznania naukowego.
Fizyk Pierre Duhem(1861-1916) analizę pojęć i teorii przyrodniczych przeprowadził bodaj 
najpełniej (La theorie physiąue, 1906). Był on zarazem jednym z najwybitniejszych historyków 
nauki (Le Systeme du monde, histoire des doctrines cosmologiques de Platon a Copernic, 1913-
1917, 5 tomów); był przede wszystkim badaczem i obrońcą nauki średniowiecznej.
Podobne doń poglądy na naturę nauk wypowiadali też dwaj matematycy paryscy, Jules 
Tannery (1848- 1910) i Gaston Milhaud (1858-1918), który przeszedł później na katedrę 
filozofii. Odrębne zaś miejsce zajmował Emil Meyerson (1859- 1933), urodzony w Lublinie, 
ale zamieszkały we Francji i związany z filozofią francuską. -Nauce poświęcał on tylko swe 
wczasy i dopiero w 50 roku życia ogłosił swe wyniki w książce:
Identite et realite, której ideę naczelną rozwinął potem jeszcze w De l'explication dans les 
sciences, 1921, i Du cheminement de la pensee, 1931.
Oddzielne miejsce zajmował Bergson: na naukę miał poglądy bardzo podobne do tamtych 
uczonych, ale krytyka jej stanowiła tylko niewielką, negatywną część jego rozległej filozofii. 
Matematyk Edouard Le Roy uformował swą teorię nauki pod wpływem Duhema, Poincarego i 
Milhauda, ale zarazem przejął idee Bergsona, którego następcą został zarówno w Akademii 
Francuskiej, jak i na katedrze filozofii w College de France. Dokonał tedy niejako połączenia 
obu prądów w krytyce nauki: naukowego i filozoficznego. I zarazem dał jej postać najbardziej 
skrajną.
134


POGLĄDY, l. KONTYNGENTYZM. W analizie nauki, przeprowadzonej przez Boutroux, 
zasadniczą myślą było, że nauka nie wykrywa związków koniecznych.
A) Nauka rozpada się na wiele dziedzin, a każdą z nich rządzą inne prawa i z praw jednej 
dziedziny nie wynikają prawa innych. Z praw logicznych nie wynikają matematyczne, z 
matematycznych mechaniczne, z mechanicznych fizyczne, z fizycznych chemiczne, z 
chemicznych biologiczne, z biologicznych psychologiczne, ani z psychologicznych socjo-
logiczne. Od logicznych po socjologiczne, zjawiska i prawa stają się coraz bardziej złożone. 
Pomiędzy każdą dziedziną zjawisk a następną jest skok, zerwanie ciągłości. Każda objawia 
odmienną postać bytu, której z analizy poprzedniej wywieść niepodobna.
Ten stan rzeczy obala „scjentystyczną" koncepcję poznania panującą w drugiej połowie 
XIX w., wedle której wszystko podlega powszechnym jednolitym prawom i przeto wszystko 
jest konieczne. Zjawiska nie są powiązane w sposób konieczny: to było naczelnym przeko-
naniem Boutroux. I pogląd jego zaczęto nazywać „kontyngentyzmem" — od francuskiego 
wyrazu „contingence", znaczącego tyle, co brak konieczności.
B) Co więcej, prawa nauki są hipotetyczne. I jeśli się sprawdzają, to tylko — w przy-
bliżeniu. Determinizm naukowy czerpał swój argument stąd, że prawa matematyki i mechaniki 
stosują się do przyrody; tymczasem w czystej postaci praw matematycznych czy 
mechanicznych w przyrodzie właśnie nie spotykamy.
C) Prawa nie mają w sobie konieczności jeszcze i dlatego, że są nie tylko zależne od 
przyrody, ale i od umysłu ludzkiego. Umysł zaś może je formułować tak lub inaczej. Są 
osobistymi jego konstrukcjami, dziełem sztuki ludzkiej raczej niż konieczności. Ten 
subiektywistyczny aspekt kontyngentyzmu u następców Boutroux wysunął się na pierwszy 
plan, u niego samego stał jeszcze na drugim. Co zarzucał Boutroux nauce ? Przede wszystkim 
to, że nie spełnia ideału konieczności. Źródło tej jej niedoskonałości widział w naturze umysłu, 
ale więcej jeszcze w naturze samych zjawisk. Natura ich jest taka, iż nawet najdoskonalszy 
umysł nie byłby zdolny wytworzyć o nich wiedzy koniecznej. W nauce nie ma konieczności 
przede wszystkim dlatego, że jej nie ma w rzeczywistości. To obiektywne uzasadnienie 
kontyngentyzmu stanowiło odrębność Boutroux.
2. KOMPROMIS PRZYRODY l UMYSŁU. Prawa nauki nie są niezmienne. I nie mogą nimi być 
wobec zmienności rzeczy, a także zmienności umysłu. Nauka nie posiada nie tylko stałej treści, 
ale także stałych form, stałych kategorii, o których mówił Kant. Kategorie nauki są tylko 
częściowo a priori, częściowo zaś wynikiem przystosowania do zjawisk i przeto są również 
zmienne. Co nazywamy kategoriami umysłu, jest tylko zespołem przyzwyczajeń nabranych 
przezeń w miarę pracy nad przyswojeniem sobie zjawisk. Umyśl przystosowuje zjawiska do 
własnych celów, ale też przystosowuje siebie do ich natury. Zgoda między umysłem a 
zjawiskami wytwarza się jedynie przez kompromis.
Narzędziem umysłu przy tworzeniu nauki jest nie tylko rozum: jest on narzędziem 
najbardziej precyzyjnym, ale nie jedynym. Sam nie wystarczyłby do postępu nauki. Wy-
obrażenia, jakimi posługuje się uczony, są nieraz równie nieokreślone, jak wyobrażenia artysty 
czy poety. Ale one też są potrzebne. W poglądzie tym widziano wyraz irracjonalizmu, 
ogłoszenie przez Boutroux „bankructwa nauki". Interpretacja taka nie odpowiada jednak jego 
intencjom. Był nauczycielem Bergsona, ale nie podzielał irracjonalizmu swego ucznia. 
Przygotował późniejszy konwencjonalizm naukowy, ale sam jeszcze doń nie doszedł. Sądził, 
że pojęcia nauki są konstrukcjami, mającymi jednakże fundament w rzeczach, nie zaś 
całkowicie dowolnymi. Człowiek tworząc naukę o przyrodzie narzuca jej swój
135


ład: ale „nie jest on potworem wśród przyrody", przeciwnie, należy do niej i jego ład jest w gruncie rzeczy 
także jej ładem. Toteż pojęcia naukowe nie są „czystą konwencją, prostą grą umysłu", lecz odpowiadają 
przyrodzie. Tak w kompromisowy sposób Boutroux rozpoczął krytykę nauki, którą następcy jego 
zradykalizowali.
3. WOLNOŚĆ. On zaś sam krytykę negatywną uzupełniał przez wnioski pozytywne. Wywodził, że 
skoro rozum jest ograniczony, to jest miejsce na wiarę. Obok nauki jest miejsce dla religii. I skoro nie ma 
konieczności, to jest miejsce na wolność. Wynik negatywny — że brak w świecie konieczności — 
uzupełniał przez pozytywny: że jest w nim wolność.
A właściwie jest to ten sam wynik: kontyngencja jest jego wyrazem negatywnym, a wolność 
pozytywnym. Właśnie dlatego, że jest wolność w świecie, to niemożliwa jest owa jednolic-e 
mechanistyczna o nim nauka, którą głosili ludzie XIX wieku.
Myśl, że mimo przyczynowe powiązanie zjawisk jest w świecie miejsce na wolność, przejmowała 
wielu nowszych myślicieli. Na różne sposoby próbowali łączyć determinizm z wolnością. Kant twierdził, 
że determinizm jest prawem zjawisk, ale w świecie rzeczy samych w sobie może panować wolność. 
Spirytualiści, jak Ravaisson, wywodzili, że determinizm jest prawem obowiązującym tylko na niższym 
szczeblu rozwoju, ale postęp prowadzi ku wolności. Eklektycy, jak Cousin, uczyli, że doświadczenie 
zewnętrzne wskazuje na determinizm świata materialnego, ale wewnętrzne przekonywa o wolności w 
świecie psychicznym. Wszakże dopiero późniejsi myśliciele podali w wątpliwość, czy powszechnie 
panuje determinizm, czy rzeczywiście doświadczenie przemawia za nim;
i przeciwnie, zaczęli wskazywać na niejednorodność i nieciągłość zjawisk. Boutroux był z nich pierwszy i 
najbardziej wpływowy.
4. KONWENCJONALIZM. Począwszy od Poincarego nastąpiła radykalizacja krytyki:
zerwanie z przekonaniem, które jeszcze zachował Boutroux, że prawa naukowe są odtworzeniem 
rzeczywistości.
A} Nie są nim przede wszystkim pewniki matematyczne. Spór o ich pochodzenie toczony między 
apriorystami a empirystami, by) według Poincarego postawiony fałszywie, bo opierał się na niezupełnej 
dysjunkcji. Pewniki niewątpliwie nie pochodzą z doświadczenia ; ale też nie są a priori. Gdyby były a 
priori, byłyby konieczne i nie można by między nimi wybierać: nie byłyby np. możliwe różne geometrie.
Czymże więc są pewniki? Są tworem umysłu, ale nie koniecznym, jak chcieli aprio-ryści, lecz 
umownym; są hipotezami, konwencjami, wprowadzonymi przez naukę dla łatwiejszego opracowania 
zjawisk. W matematyce umysł może twierdzić, bo sam tu dekretuje; ale „dekrety te, obowiązując naukę, 
która bez nich nie byłaby możliwa, nie obowiązują — przyrody". Dlatego możliwe jest istnienie wielu 
geometrii; nie-Euklidesowe są równie uprawnione, ale też i równie konwencjonalne jak Euklidesowa. Nie 
są obiektywne, ale — obiektywna nie jest również geometria Euklidesa: żadna geometria nie odtwarza 
rzeczywistości. Nie należy od pewników matematycznych wymagać, żeby były prawdziwe, bo są 
konwencjami, a skądże konwencje mogłyby być prawdziwe? Wystarczy, jeśli będą dogodne. A dogodne 
są wtedy zwłaszcza, gdy są proste. Dogodność i prostota to były wedle Poincarego — właściwe zalety 
pewników matematycznych.
B) W naukach przyrodniczych prawa szczegółowe są formułowane na podstawie obserwacji i nie są 
konwencjonalne. Wszakże tylko szczegółowe, nie zaś wielkie teorie przyrodnicze, takie jak np. teoria 
atomistyczna czy teoria falowa. Szczegółowe ograniczają się
136


do tego, że porządkują fakty, ale ich nie tłumaczą, to zaś czynią owe wielkie, ogólne teorie. Te 
znów „co zyskują na ogólności i pewności, to tracą na obiektywności". Nie mogą być 
weryfikowane wprost, zbyt wiele jest bowiem członów pośrednich i konwencji między faktami 
a nimi. Nie są odtworzeniem rzeczywistości, lecz przekładem jej na język dowolny;
i ostatecznie są równie konwencjonalne, jak zasady matematyki. Dlatego może być ich wiele do 
siebie niepodobnych. I o prawdziwości ich nie może być mowy, lecz tylko o dogodności.
Poincare nie uważał poglądu swego za sceptycyzm. Zwalczał tylko nadmiernie ufny 
dogmatyzm, który w XIX w. większości uczonych kazał przypuszczać, że wiernie, obiektywnie 
i całkowicie odtwarzają świat. Zapoczątkował konwencjonalistyczny pogląd na naukę. Ale nie 
doprowadził go jeszcze do skrajności. To uczynili dopiero jego następcy, zwłaszcza Duhem i Le 
Roy.
5. SYMBOLIZM NAUKOWY. Konwencjonalność, której Poincare dopatrywał się w pewnikach 
matematycznych i najogólniejszych teoriach, rozszerzyli oni na wszelkie prawa naukowe. 
Wszystkie zawierają czynniki umowne obok realnych, subiektywne obok obiektywnych. 
Prawdziwości ich sprawdzać nie potrzeba, bo jakiż mogłoby to mieć sens? Weźmy tak proste i 
szczegółowe prawo, jak to, iż fosfor jest ciałem topniejącym przy 44°. I przypuśćmy, że w 
pewnej próbie się ono nie sprawdziło. Czy uznamy je za fałszywe? Nie, powiemy tylko, że 
ciało, z którym robiliśmy próby, nie było fosforem. Wskazuje to, iż prawo takie traktujemy jako 
rodzaj definicji, jako operację językową, a nie jako twierdzenie, które można sprawdzać i 
obalać. Że fosfor topnieje przy 44°, to jest jego definicja, po tym go poznajemy. „Uczony 
wytwarza ład i determinizm, o których wyobraża sobie, że je rozpoznaje w rzeczach". Wszelkie 
uogólnienia naukowe są operacjami równie konwencjonalnymi — powiada Le Roy — jak gra w 
szachy.
Co więcej: nie tylko prawa, ale również fakty naukowe są konwencjami. Zapewne, fakt 
bezpośrednio stwierdzony jest właśnie faktem, przeciwieństwem wszelkich konwencji. Ale—
zachodzi istotna różnica między faktami bezpośrednio ustalonymi a naukowymi. Fakty 
naukowe nie są obserwowane bezpośrednio, uczony zaczyna od faktów bezpośrednich, ale od 
nich przechodzi dopiero do naukowych, a przejście to jest procesem nieraz bardzo złożonym. 
Polega nie tylko na ściślejszym, ilościowym ujęciu obserwacyj, ale także na poprawieniu 
nieuchronnych błędów, na skorygowaniu niedoskonałości użytych narzędzi. Dla faktu 
naukowego jest istotne, aby był wymierzony, zakłada więc jednostki miernicze, a te są bez 
żadnej wątpliwości dowolne.
Co więcej, ustalenie każdego faktu naukowego, nawet tak prostego jak temperatura jakiegoś 
przedmiotu, zakłada już znajomość praw naukowych. Posługiwanie się termometrem zakłada 
prawo określające związek ciepła z rozszerzaniem się ciał, bo na termometrze obserwuje się nie 
ciepło, lecz wysokość słupka rtęci. Czyli: fakt naukowy nie jest tym prostym pierwotnym 
składnikiem naszej wiedzy, za jaki uchodzi: jeśli na nim opierają się prawa, to i odwrotnie, on 
opiera się na znajomości praw.
Fakt jest czymś, co ma określony początek i koniec, podczas gdy w przyrodzie przyczyny i 
skutki każdego wydarzenia ciągną się w nieskończoność. Fakt jest czymś określonym, 
identycznym z innymi faktami tego samego rodzaju — tymczasem w naturze nic nie jest 
identyczne z niczym. Jeśli widzimy w niej identyczności i podobieństwa, to tylko dlatego, że 
pomijamy to, co zjawiska dzieli jedne od drugich. Doświadczenie ukazuje nam rzeczywistość 
jako „bezkształtną masę" i dopiero w tej bezkształtnej masie umysł nasz „wyrąbuje" fakty.
137


Była to najradykalniejsza z tez, do których doszła, krytyka. Podważyła to właśnie, co dla 
dawnych krytyków i scjentystów było ich jedynym dogmatem: fakt naukowy. W świetle tej 
krytyki fakt nie należy do rzeczywistości, lecz jest jedynie jej symbolem;
oznacza ją, ale jej nie odtwarza. Symboliczność była dla tych myślicieli istotną cechą nauki i 
doktryna ich bywa nazywana „symbolizmem naukowym", tak samo jak „konwen-
cjonalizmem".
6. KONFLIKT PRZYRODY l UMYSŁU. Jakaż była konsekwencja ujawnienia konwencjo-
nalności i symboliczności nauki? Zniechęcenie i porzucenie jej? Nie, bo niczym innym nie 
można jej zastąpić. Więc przynajmniej jej reforma? Też nie — bo jest rzeczą nieuniknioną, by 
nauka posługiwała się konwencjami i symbolami; obejść się bez nich nie może. Krytykom nie 
chodziło o poprawienie nauki, lecz o jej zrozumienie; chodziło oto, by za konieczność nie 
uważać tego, co jest umową, a za poznanie rzeczywistości tego, co jest jej symbolem. Jeśli 
nauka ma spełnić swe zadanie i ująć rzeczywistość, to musi ją zdeformować. Rzeczywistość ma 
charakter jakościowy, nauka zaś (zwłaszcza najdoskonalsza: matematyczno-przyrodnicza) 
jakości zastępuje przez ilość; rzeczywistość jest ciągła, nauka zaś rozkłada ciągły jej przebieg 
na nieciągłe składniki; rzeczywistość jest zmienna, nauka zaś unieruchamia ją swymi pojęciami. 
Rzeczywistość jest różnorodna, nauka zaś chce ją tłumaczyć, a tłumaczenie (to była główna 
myśl wszystkich prac Meyer-sona) polega na doszukiwaniu się tożsamości: tylko tożsamość 
umysł nasz może naprawdę zrozumieć i do niej wszelkimi sposobami zdąża. Stąd rozbieżność 
rzeczywistości i nauki, niedostateczność nauki do ujęcia rzeczywistości: nie tylko nauki 
obecnej, lecz każdej.
Ale krytycy ci nie myśleli potępiać nauki: mieli ją za jeden z najdoskonalszych tworów 
umysłu, za jedno z najwyższych zadań człowieka. Poincare pisał: „Nie mówię: nauka jest 
pożyteczna, bo uczy nas budować maszyny; mówię: maszyny są pożyteczne, bo pracując za nas 
pozostawią nam kiedyś więcej czasu, by się zajmować nauką".
Najbardziej zaś odbiega od rzeczywistości ta nauka, która skądinąd jest najdoskonalsza, bo 
najogólniejsza, najściślejsza: mianowicie matematyczno-mechaniczna. Jest z wszystkich twoi 
ów umysłu poznającego najbardziej konwencjonalna. Był to wynik największej wagi, opozycja 
przeciw mechanistycznemu pojmowaniu zjawisk, które zaczęło się jeszcze u Karte-zjusza i 
odtąd tryumfalnie obejmowało coraz to nowe dziedziny zjawisk — pierwsza opozycja, która 
wyszła z samej nauki przyrodniczej.
ODMIANY I FAZY KRYTYKI. Krytyka nauki, jaka rozwijała się głównie we Francji w 
drugiej połowie XIX i w pierwszych latach XX wieku, miała swoje odmiany i fazy. Najpierw 
walczyła — jako kontyngentyzm — z koniecznością w nauce, później — jako 
konwencjonalizm — z obiektywnością. Najpierw występowała kompromisowo, potem zaś — 
jako „symbolizm naukowy" — radykalnie.
Dla jednych, jak dla Poincarego, krytyka nauki nie miała innego celu jak tylko wyjaśnienie i 
ulepszenie nauki. Natomiast dla innych, jak dla Boutroux, dążyła do tego, by zredukować 
pretensje nauki i wywalczyć obok niej miejsce dla innych tworów umysłu:
„Nie miałoby sensu pracować nad postępem teorii fizycznej, gdyby nie była. odblaskiem — 
metafizyki", pisał Duhem. I on, i Le Roy chcieli mieć obok nauki miejsce dla metafizyki, a 
także dla religii, mianowicie dla katolickiej.
Dla całej tej krytyki nauka była raczej tworem umysłu niż odtworzeniem rzeczy, ale dla 
jednej odmiany była tworem dowolnym, konwencją, dla drugiej — tworem koniecznym,
138


wynikającym z wiecznych praw umysłu, nie zostawiającym pola dla dowolności. Pierwsza 
(powyżej przedstawiona) była pomysłem oryginalnym, druga szła torem dawniejszego prądu, 
mianowicie kaniowskiego. Ale i ona wydała koncepcję oryginalną w pracach Meyersona.
Cała ta krytyka wyszła z pozytywistycznego kultu nauki, ale przeciwstawiła się pozy-
tywistycznej wierze w konieczność praw naukowych i obiektywność naukowych faktów. Rola 
jej na przełomie XIX i XX w. była podobna do tej, jaką w XVIII w. odegrała filozofia Hume'a, 
która była wytworem Oświecenia, a zarazem przyczyniła się do jego rozkładu.
W poglądach ostatnich pokoleń na naukę konwencjonalizm stanowił fazę środkową:
zajął miejsce teorii kantystów i Macha, a potem z kolei ustąpił w XX w. miejsca innej teorii, 
związanej z nowymi odkryciami w dziedzinie fizyki. Wówczas wykrywanie przypadkowości w 
nauce, konwencjonalności i symboliczności jej pewników, teoryj, praw, pojęć, faktów 
przestało być tematem aktualnym. Ale stało się to dlatego, że konwencjonalizm spełnił swe 
zadanie: tezy jego stały się, przynajmniej po części, własnością ogółu
OPOZYCJA WŚRÓD HUMANISTÓW
W owym czasie również i na terenie nauk humanistycznych wypłynęły zagadnienia 
filozoficzne. Były głównie natury metodologicznej. Miały dla filozofii niemałe znaczenie, 
wyszła w nich bowiem na jaw odrębność struktury nauk humanistycznych od przyrodniczych, 
wielopostaciowość myśli i świata. Godziły w dogmat pozytywizmu, że wszystkie nauki mają tę 
samą naturę i że dla wszystkich wzorem jest przyrodoznawstwo.
BADACZE FILOZOFICZNYCH PODSTAW HUMANISTYKI. Dyskusje nad 
podstawami humanistyki toczyły się przede wszystkim w Niemczech. Tam brali w nich udział 
uczeni należący do różnych szkół. Pierwszym, który te zagadnienia wysunął na czoło, niejako 
twórcą „teorii poznania nauk humanistycznych", był Wilhelm Diithey (1833-1911), od 1882 
profesor filozofii w Berlinie. Wyrastał jeszcze w tradycji idealizmu, pod wpływem Hegla i 
filozofii dziejów Fichtego, ale także już w atmosferze rodzącego się pozytywizmu i 
naturalizmu, pod urokiem Comte'a, Milla i Spencera, usiłujących w naukach społecznych 
stosować metodę przyrodoznawstwa. Skrzyżowanie tych rozbieżnych wpływów doprowadziło 
go do nowej koncepcji ani idealistycznej, ani naturałistycznej. Ważnymi jego pracami były: 
Einieitung in die Geisteswissenschaften, 1883, a także Ideen uber eme beschreibende und 
zergliedernde Psychologie, 1894, i wiele rozpraw z historii i klasyfikacji prądów umysłowych. 
Z licznej jego szkoły wyróżnił się w szczególności Eduard Spranger (1882- 1963), od 1919 
profesor w Berlinie, który najogólniej poglądy swe wyłożył w pracy Lebensformen, 1914 
(rozszerzonej w 1921).
Drugą grupę stanowili kantyści, mianowicie jedna ich szkoła, zwana badeńską. Główne 
zasługi jej leżały właśnie na polu teorii wartości i filozoficznych podstaw humanistyki. 
Pierwszym przedstawicielem jej był Wilhelm Windelband (1848-1915), profesor w 
Heidelbergu, znany przede wszystkim jako historyk filozofii, który jednak podjął również 
badania nad odrębnością nauk humanistycznych. W przedmiocie tym ogłosił
139


rozprawy: Normen md Naturgesetze, 1882 (wydane w zbiorze Pratudien, 1884) oraz Geschichte 
und Naturwissenschaft, 1894. Idee jego podjął i rozwiną* obszernie następca jego na katedrze 
heidelberskiej, Heinrich Rickert (1863- 1936), w książce Die Grenzen der 
nuturwissenschaftlichen Begriffsbildung, 1896-1902, oraz w skrócie: Kulturwissen-schaft und 
Naturwissenschaft, 1899.
Niejako połączenie obu szkół, Diitheyowskiej i Kaniowskiej, stanowił Ernst Troeltsch 
(1865- 1923), pierwotnie teolog, od 1915 profesor filozofii w Berlinie (Historismus und setne 
Probierni.', 1922). Ale także przedstawiciele innych szkół mieli udział w badaniach nad 
humanistyką: w szczególności relatywista Simmel i fenomenolog Scheler.
Dostarczyli materiału do dyskusji tej sami humaniści, w szczególności ekonomista i socjolog 
Max Weber, profesor w Heidelbergu i Monachium (Gesammelte Aufsatze żur 
Religionssoziologie, 1920- 1923), językoznawca Kari V o ssie r (Positivismus und Idealismus in 
der Sprachwisscnschaft, 1904) oraz historycy i teoretycy sztuki, jak Heinrich Wolffiin, profesor 
w Berlinie, Monachium i Bazylei (Kunstgeschichtiiche Grundbegriffe, 1921), Wilhelm 
Worringer Abstraktion und Einfuhlung, 1908) i Max Dvo?ak (Kunstgeschichte als 
Geistesgeschichte, 1924).
Diithey, Windelband i Rickert stanowią pierwsze pokolenie badaczów podstaw humanistyki, 
Spranger zaś, Troeltsch i wszyscy inni należą do następnego pokolenia: działalność ich przypada 
już na XX wiek, na inną fazę filozofii, reprezentują inne, późniejsze stanowisko. Są tu wszakże 
omówieni łącznie, aby nie rozrywać ciągłości rozwoju.
POGLĄDY, l. NAUKI o RZECZYWISTOŚCI DZIEJOWO-SPOŁECZNEJ. (Diithey). Nauki 
humanistyczne rozwijały się w XIX w.; ale epoki wielbiącej nauki ścisłe zadowolić nie mogły. 
Wynikiem tego był bądź wysiłek, by do nauk ścisłych je upodobnić, bądź stwierdzenie, że się 
upodobnić nie dadzą, a wobec tego nie są naukami. Alternatywa ta pozostała długo w mocy. 
Dopiero pod sam koniec wieku wypłynęło trzecie stanowisko, a Diithey był bodaj pierwszym, 
który je w sposób zdecydowany zajął. Wystąpił mianowicie z dwiema tezami: że l) nauki 
humanistyczne są prawdziwymi naukami, ale 2) są od przyrodniczych odmienne. Postawił sobie 
za zadanie przeprowadzić ich dokładną analizę, dokonać krytyki poznania humanistycznego, 
aby uzupełnić nią jednostronną krytykę Kanta, dotyczącą wyłącznie poznania przyrodniczego.
Tezy Diitheya koło 1880 r. wydawały się śmiałe i opozycyjne, ale już w następnym 
pokoleniu stały się jakby zrozumiałe same przez się, a sporne pozostało tylko: w czym leży 
odrębność nauk humanistycznych? Wedle Diitheya leżała w samym przedmiocie nauk: podczas 
gdy przedmiotem przyrodoznawstwa jest przyroda, to humanistyki — rzeczywistość dziejowo-
społeczna. Elementami jej są jednostki ludzkie, a złożonymi układami narody, ustroje społeczne 
i twory kultury, takie jak język, sztuka, moralność, gospodarstwo. O naukach humanistycznych 
i badanej przez nie rzeczywistości dziejowo-spo-łecznej Diithey wypowiadał następujące 
twierdzenia:
A) Dwoistość nauk i ich przedmiotów nie jest wynikiem dwoistości świata materialnego i 
duchowego: bo człowiek, a co za tym idzie cała rzeczywistość dziejowo-społeczna, nie jest 
natury ani wyłącznie materialnej, ani wyłącznie duchowej; nie jest ani przedmiotem czysto 
fizycznym, ani czysto psychicznym, lecz złożonym przedmiotem psychofizycznym.
B) Jedną z podstaw nauk humanistycznych jest psychologia. Wszakże nie zwykła psy-
chologia, wzorująca się na przyrodoznawstwie, odwołująca się do fizjologii, usiłująca
140


tłumaczyć życie psychiczne: ona humanistyce nie na wiele się przyda. Potrzebna jest jej natomiast 
psychologia opisowo-analityczna, analizująca strukturę i typy psychiki ludzkiej. Jest zupełnie różna od 
tej, którą dotąd uprawiano wyłącznie i która przywłaszczyła sobie nazwę „psychologii". Materiałów do 
niej nie brak: obserwatorzy ludzi zbierali je od dawna, przynajmniej od Montaigne'a. To oddzielenie dwu 
psychologii było doniosłe dla teorii nauk. Nie negując potrzeby tamtej zwykłej psychologii wyjaśniającej, 
Diithey domagał się w interesie nauk humanistycznych uprawiania również tej drugiej, opisowej.
Jest ona wedle Diitheya jedynym łącznikiem między naukami humanistycznymi. Poza nią istnieją 
tylko specjalne nauki: o języku, o prawie czy o sztuce. Nie ma zaś takiej, która by obejmowała cały świat 
człowieka, wszystkie jego wytwory. Jest wprawdzie filozofia dziejów i jest socjologia, które mają pewne 
co do tego roszczenia, ale dla Diitheya były pseudonaukami bez wyraźnych zagadnień i prawidłowej 
metody. Poglądem tym dawał wyraz empiryzmowi swej epoki, uznającemu tylko nauki faktyczne, a nie 
spekulacyjne.
C) Nauki humanistyczne zawierają trzy rodzaje twierdzeń: Po pierwsze: twierdzenia o faktach, 
ustalonych przez historię. Po drugie: twierdzenia o prawach. Te dotyczą nie samych faktów, lecz ich 
abstrakcyjnie wyodrębnionych elementów; należą do nich np. ustalone przez Arystotelesa prawa budowy 
państwa albo ustalone przez Grimma prawa języka. Te dwa rodzaje twierdzeń mają odpowiedniki w 
przyrodoznawstwie, ale obok nich istnieją twierdzenia rodzaju trzeciego, które odpowiednika w nim nie 
mają. Są to twierdzenia wartościujące, prawidła, imperatywy, normy. Stanowią one odrębność nauk 
humanistycznych. Usunąć ich — jak by tego niektórzy naturaliści pragnęli — niepodobna. I to także był 
doniosły zwrot dla teorii nauk.
D) Prawidłowości, jakie nauki humanistyczne znajdują w zjawiskach, są inne niż stwierdzane przez 
przyrodoznawstwo: tamte są prawidłowościami w następstwie zjawisk, te przede wszystkim — w ich 
strukturze. Odrębność nauk humanistycznych Diithey widział w tym, że ustalają prawa „strukturalne".
E) Nauki humanistyczne nie tylko są prawdziwymi naukami, ale nawet są poniekąd w pozycji 
korzystniejszej niż nauki przyrodnicze. Bo świat dziejowo-społecznyjest bardziej naszemu poznaniu 
dostępny niż przyroda. Elementami przyrody są hipotetyczne atomy, a świata społecznego — rzeczywiste 
jednostki ludzkie, bezpośrednio nam znane. Samego siebie zna każdy od wewnątrz, a inni są do niego 
podobni — więc też każdy zna elememy świata dziejowo-społecznego i rozumie je od wewnątrz. 
Rozumienie jest tym cudownym organem, jaki dla ujmowania tego świata posiadamy, podczas gdy 
przyroda jest nam zawsze obca, nieprzenikliwa, w gruncie rzeczy niezrozumiała. I w ten także sposób 
określał Diithey różnicę między przyrodoznawstwem a humanistyką: że tam chodzi o poznanie, tu o 
rozumienie. Tam wiedza jest oparta głównie na dyskursywnej myśli, tu — na bezpośrednim przeżywaniu.
F) Z różnicy tej wypływają dalsze między obu rodzajami nauk. Poznanie przyrodnicze ujmuje jedynie 
zjawiska, za którymi kryje się rzeczywistość. Fakty przyrodnicze dane są jedynie od zewnątrz. Elementy 
przyrody są tylko hipotetyczne. Atomy i mechanizmy, którymi przyrodoznawstwo operuje, są jedynie 
symbolami; umysł posługuje się nimi, by ująć zjawiska. Inaczej natomiast w humanistyce. Jej poznanie 
dotyczy samej rzeczywistości. Ujmuje ją bezpośrednio i od wewnątrz. W myśl tych rozważań 
humanistyka swą wartością naukową nie tylko dorasta do przyrodoznawstwa, lecz je przerasta. Dotyczy
141


to, jak podkreślał Diithey, samych nauk humanistycznych rosnących przez tysiąclecia, nie zaś 
gwałtownych syntez filozoficzno-humanistycznych — w rodzaju tych, które Comte i Spencer 
robili za jednym zamachem i które, mimo swe pretensje, były tylko fantazjami naukowymi.
G) Ale każde ujęcie świata, zarówno przyrody, jak świata społecznego, zależne jest od 
umysłu ujmującego. Zależne jest w szczególności od czasu, w jakim jest dokonywane. Nie ma 
filozofii, jest naprawdę tylko historia filozofii. Poglądem tym Diithey przyznawał się do 
historyzmu. Historyzmjego powstał nie bez wpływu Hegla, ale miał inne zupełnie cechy. Etapy 
historii nie były dlań powiązane tak racjonalnie, jak dla Hegla. Co więcej, nie były etapami 
prawdy, lecz raczej — nieprawdy, bo prawda nie zmienia się ani też w żadnym momencie nie 
jest całkowicie osiągnięta. Historyzm Diitheya oddziałał silnie na umysły i w końcu XIX wieku 
fala jego przeszła przez Niemcy, prawie jednocześnie z falą odnowionego Kaniowskiego 
aprioryzmu.
H) Konsekwencją poglądu Diitheya na rzeczywistość ludzką był irracjonalizm. Dzieje nie 
rozwijają się według ogólnych praw; konkretne życie jednostek i grup przelewa się przez nie. 
Filozofia nie jest wiedzą powszechnie ważną, lecz poglądem na świat, zależnym od osobowości 
tego, kto go wyznaje. „Ostatnim korzeniem poglądu na świat jest życie". Historia jest żywym 
procesem; jej poznanie jest odtwarzaniem tego procesu w przeżyciu. Diithey uważał, że nauka 
humanistyczna ma unikać schematów, a trzymać się życia:
jej właściwym zadaniem jest odszukiwanie typowych form życia. Toteż było naturalne, że jego 
następcy na czoło swych rozważań wysunęli pojęcie życia i że filozofia stała się „filozofią 
życia".
2. NAUKI IDIOGRAFICZNE. (Windelband i Rickert). Windelband prawie jednocześnie z 
Diitheyem wyłożył inny pogląd na odrębność nauk humanistycznych: wedle niego leży ona nie 
w ich przedmiocie, lecz w metodzie. Najistotniejsza różnica między naukami polega na tym, że 
jedne ustalają prawa, drugie zaś fakty. Jedne mówią o tym, co wielokrotnie się powtarza i jest 
zawsze takie samo; drugie — o tym, co występuje raz jeden. Tamte mają charakter ogólny, te 
— indywidualny. Jedne są, jak je nazwał, nomotetyczne, drugie — idiograficzne. Jeden i ten 
sam przedmiot może być naukowo opracowywany na oba sposoby: np. systematyka roślin 
postępuje wobec przyrody organicznej nomotetycznie, a teoria descendencji — idiograficznie. 
Ta różnica metodyczna jest istotna, z niej zaś wypływają dalsze. Nauka ustalająca prawa ogólne 
jest bardziej abstrakcyjna, ustalająca zaś fakty indywidualne — bardziej konkretna; w tamtej 
jest więcej konstrukcji, w tej zaś — rzeczywistości.
Otóż w przyrodoznawstwie chodzi głównie o prawa, a zjawiska jednostkowe interesują je 
tylko jako zastosowanie praw. Natomiast większość nauk humanistycznych ma charakter 
historyczny i stara się-ująć właśnie zjawiska jednostkowe, jednorazowe, dzieje określonego 
człowieka czy narodu, rozwój określonego języka czy religii, sztuki czy nauki.
Rickert przejął ten podział nauk od Windelbanda, ale go połączył z podziałem Diitheya. 
Sądził bowiem, że nauki różnią się wprawdzie najbardziej metodą, ale także i przedmiotem. 
Dopiero dwa krzyżujące się ze sobą podziały — wedle metody i wedle przedmiotu — wskazują 
dokładnie miejsce humanistyki wśród nauk.
A) Nauka może zająć postawę bądź generalizującą, bądź indywidualizującą. W pierwszym 
wypadku traktuje swój przedmiot przyrodniczo, w drugim historycznie. Rzeczywistość staje się 
przyrodą, gdy ją rozpatrujemy ze względu na to, co ogólne, a staje
142


się dziejami, gdy ją rozpatrujemy ze względu na to, co szczegółowe i jednostkowe. Jakże to 
możljwe, że te same przedmioty w różnych naukach mogą przybierać różną postać? Gdyby 
nauka była tylko kopiowaniem, to rzeczywistość miałaby w niej jedną tylko postać:
ale nauka kopiująca Byłaby niedorzeczna i bezcelowa i nauki takiej nie ma. Nauka prze-
kształca, upraszcza, wybiera z rzeczywistości; czyni to za pomocą pojęć naukowych, te zaś 
bywają dwojakie: ogólne i jednostkowe. Przyrodnik i historyk dokonują obaj wyboru ze 
zjawisk, ale każdy innego: jeden wyjmuje z rzeczywistości to, co ogólne, drugi — to, co 
wartościowe.
B) Nauki dzielą się również na nauki o naturze i o kulturze. Tu podstawa podziału tkwi już 
nie w metodzie, lecz w samych przedmiotach . Naturą nazywamy to, co powstało samo, a 
kulturą — to, co zostało wytworzone przez człowieka.
Rickert wprowadził swój podział nauk — na nauki o naturze i o kulturze — w miejsce 
tradycyjnego podziału na nauki o naturze i o duszy. To była jedna jego myśl, drugą zaś było: że 
ten podział materialny łączyć należy z tamtym podziałem, formalnym, na nauki generalizujące 
i indywidualizujące. Wywodził, że dwa te podziały nie są identyczne, lecz krzyżują się, a 
krzyżując wydają cztery rodzaje nauk. Historia w zwykłym, wąskim rozumieniu jest nauką 
indywidualizującą o kulturze. Najbardziej zaś rozwinięte nauki przyrodnicze, fizyka czy 
chemia, są generalizującymi naukami o naturze. Ale istnieją także nauki indywidualizujące o 
naturze, np. geologia, podobnie jak generalizujące o kulturze, np. socjologia.
3. NAUKI o DUCHU. (Troeltsch, Spranger i inni). Teorie Diitheya, Windelbanda, Rickerta 
rozmaicie interpretowały zjawiska, ale zawsze trzymały się zjawisk; nie wychodziły poza nie w 
sferę transcendentną. Powstały w dobie pozytywizmu i krytycyzmu i zostały im wierne. 
Tymczasem od początku XX w. zaczęła dokonywać się, a od I wielkiej wojny dokonała się w 
niemieckiej filozofii przemiana. Była odejściem zarówno od pozytywizmu, jak i od 
krytycyzmu. Odeszli od nich nie tylko fenomenologowie, ale także niektórzy uczniowie 
Diitheya, a w późniejszych latach odszedł nawet sam Rickert.
Tłem wcześniejszych rozważań na temat nauk humanistycznych było przeciwstawienie 
zjawisk psychicznych i fizycznych. Uchodziło za pewnik, że innych przedmiotów dla nauki nie 
ma, są tylko albo fizyczne, albo psychiczne. Teraz pewnik ten został właśnie zakwestio-
nowany: powstała myśl, iż alternatywa „ciało albo dusza" jest niezupełna. Brakuje w niej 
mianowicie ducha. Bo duch jest czymś różnym nie tylko od ciała, ale i od duszy. Jest 
niematerialny, ale jest obiektywny, niepsychiczny i nieindywidualny. Prawdy naukowe, normy 
prawne czy dogmaty religijne — to wszystko należy do świata ducha. Gdyby były zjawiskami 
psychicznymi, to występowałyby tylko w świadomości jednostki, w jej doświadczeniu 
wewnętrznym. Tymczasem są wspólne dla wielu jednostek i nie są bardziej przedmiotem 
doświadczenia wewnętrznego niż zewnętrznego. Trwają, choć zginęły jednostki, które je 
wytworzyły. Oczywiście, wiemy o duchu tylko z przeżyć psychicznych, ale podobnie jak 
rzeczy materialne istnieją poza przeżyciami, poza wyobrażeniami, jakie o nich mają świadome 
jednostki, tak samo i przedmioty duchowe.
Otóż świat duchowy jest przedmiotem nauk humanistycznych. Zjawiskami psychicznymi 
zajmuje się psychologia, a humanistyka zajmuje się czym innym: językiem czy religią, czy 
ustrojami społecznymi, które nie są składnikami subiektywnej psychiki, lecz obiektywnego 
ducha.
Takie rozumienie nauk humanistycznych — związanie ich ze światem ducha —wy-
143


płynęło na raz z wielu stron: wypowiadali się za nim nie tylko fenomenologowie, ale także 
Spranger, Rickert oraz specjaliści z różnych działów humanistyki. Duch, który uważany był 
dotąd za coś będącego poniżej lub powyżej nauki, został zaliczony do jej przedmiotów. 
Zwolennicy tej koncepcji usiłowali ją przedstawić jako na wskroś naukową, jako wynik analizy 
naukowej — trudno jednak nie zauważyć, że stał za nią duch Hegla i metafizyki.
A) Diithey twierdził, że poznanie jednostek polega na ich ..rozumieniu"; nowe stanowisko 
przyjęło tę tezę, ale interpretowało ją swoiście: rozumiemy nie duszę, lecz tylko ducha. Bo 
rozumieć możemy to jedynie, co obiektywne, ogólne, trwałe. A przeżycia jednostek ludzkich są 
właśnie subiektywne, indywidualne, zmienne. Więc jeśli rozumiemy je, to tylko pośrednio, 
cząstkowo, w przybliżeniu, asymptotycznie, zawsze pozostaje w nich jakaś nieuchwytna „reszta 
psychiczna"; rozumiemy z nich tylko tyle, ile jest w nich ducha. Pogląd taki był odwróceniem 
dotychczasowego: nie przez dusze prowadzi droga do poznania ducha, lecz odwrotnie, przez 
ducha do poznania dusz.
B) Rozumiemy rzeczy przez to, że je ujmujemy w aprioryczne formy, kategorie, idee. Są 
one formami ducha i dlatego pozwalają ducha rozumieć. Rozumiemy rzeczy, gdy rozpoznajemy 
w nich taką czy inną formę, ideę. Rozumieć piękno jakiejś rzeczy znaczy rozpoznać w niej ideę 
piękna: kto łączy piękno z inną ideą, np. użyteczności, ten go nie rozumie. Spranger odróżnił 
sześć naczelnych „postaw życiowych": poznawczą, estetyczną, gospodarczą, społeczną, 
polityczną, religijną — odpowiednio do sześciu apriorycznych idej: prawdy, piękna, pożytku, 
miłości, wolności i świętości.
C) Jakże nauki humanistyczne, będące wszak naukami empirycznymi, mogą traktować o 
przedmiotach duchowych, które nie są empiryczne? Mogą pośrednio: przez to, że przedmioty 
duchowe, choć same nieempiryczne, stanowią istotę empirycznych. Humanistyka tedy —jak na 
to kładli nacisk zwłaszcza fenomenologowie — bada istotę rzeczy. Albo inaczej mówiąc, 
idealne typy rzeczy. Pogląd ten —że zadaniem nauk humanistycznych jest ustalanie typów 
idealnych — zaczęli głosić teraz nie tylko filozofowie, ale i uczeni-specjaliści. Nie wszyscy 
zresztą rozumieli „idealne typy" (i „istotę rzeczy") w duchu Platona. Niektórzy rozumieli je 
subiektywnie, konwencjonalistycznie, widzieli w nich konstrukcję umysłu. Jednakże nie ten 
pogląd, lecz właśnie obiektywistyczny,. platoński miał w początkach XX w. w Niemczech 
przewagę i wyrażał główne tendencje epoki.
D) W pewnym związku z tym było wypłynięcie w teorii nauk humanistycznych — w 
psychologii, socjologii, filozofii — pojęć „całości" i „postaci". Dawały one wyraz myśli, że 
zjawiska kultury są czymś więcej niż sumą przygodnych składników, że mają swą jedność, 
swój trwały sens. A właśnie czynnik duchowy jest tym, co ten sens, tę jedność nadaje 
wytworom społecznym, religii i moralności, państwu i sztuce.
L) Istotną rzeczą w tym nowym stanowisku było: uznanie obiektywnych wartości. 
Twierdzono nie tylko, że wartościowanie jest potrzebne w humanistyce (to twierdził już 
Diithey), ale także, że ma obiektywną podstawę. Wprawdzie były odchylenia od tego poglądu 
(np. wybitny socjolog M. Weber był zdania, że wszelkie wartościowanie jest subiektywne i 
przeto nauka powinna właśnie powstrzymywać się od wartościowania), niemniej jednak był to 
pogląd typowy i najbardziej rozpowszechniony.
Spranger stwierdzał w r. 1923, ie trzy szkoły filozoficzne, które wówczas w Niemczech 
odgrywały największą rolę, mianowicie fenomenologia, szkoła badeńska i szkoła Diitheya, 
choć wyszły z różnych tradycji i założeń, spotkały się ostatecznie przy obronie dwu tez
144


 
H. RICKERT


 
F. BRENTANO


 
F. NIETZSCHE


 
A. MAHRBURG


 
W. JAMES


 
CH. S. PEIRCE


 
H. BERGSON


 
E. LE ROY


najważniejszych: ponadczasowości niektórych pierwiastków historii i obiektywnego charakteru 
wartości. Tez tych broniono nawet na gruncie kantyzmu, nawet na gruncie samego historyzmu 
(Troeltsch). A wszystkie te szkoły walczyły z pozytywizmem, psychologizmem, relatywizmem 
w pojmowaniu wartości, a więc z doktrynami, które zdawały się największą zdobyczą nauki 
XIX wieku.
F} Nowe stanowisko wpłynęło też, na rozumienie podstawowego pojęcia humanistyki:
pojęcia kultury. Doprowadziło do poglądu, że kultura oprócz składników materialnych i 
psychicznych zawiera również duchowe, l właśnie te są najważniejsze. Bo dla państwa, nauki 
czy sztuki i w ogóle dla wszystkich postaci kultury nie są istotne ani ich materialne formy, ani 
też przeżycia doznawane w związku z nimi przez poszczególne jednostki. Kultury nie można 
rozumieć czysto psychologicznie, tak samo jak i czysto materialnie. Walka z psychologizmem, 
wszczęta w logice przez Husserla, była też prowadzona w etyce przez Schelera, w naukach 
gospodarczych przez Sombarta, w historii społecznej przez Webera i Troeltscha, w historii 
sztuki przez Worringera.
Takie rozumienie kultury pociągnęło za sobą liczne konsekwencje. Więc najpierw:
podczas gdy gdzie indziej za wyraz naukowości uchodziło tłumaczenie jej rozwoju czynnikami 
materialnymi, to tu — właśnie niematerialnymi. Przyjęła się myśl, że rozwój kultury jest 
autonomiczny: rozwój np. jakiegoś dogmatu zależy więcej od innych dogmatów niż od 
warunków materialnych czy nastrojów psychicznych epoki. Tak samo każde odkrycie zależy 
przede wszystkim od poprzedzających odkryć, każdy ustrój społeczny od poprzedzających 
ustrojów, każdy styl od poprzedzających stylów. Tylko takie imma-nentne tłumaczenie 
dogmatów przez dogmaty, ustrojów przez ustroje, stylów przez style może kulturę naprawdę 
wyjaśnić,
Dalej: postacie kultury w jakiejś epoce, choć zewnętrznie różne, są w osnowie swej 
identyczne, bo wspólny jest ich duch; scholastyka ma hierarchiczną osnowę identyczną z 
feudalizmem i z gotykiem, kartezjanizm osnowę identyczną z absolutyzmem, kalwinizm z 
kapitalizmem, deizm z liberalizmem politycznym i wolnym handlem. Jeszcze dalej:
przekonanie, że duch jest w kulturze rzeczą najistotniejszą, odwodziło naukę o kulturze od 
badań czysto faktycznych; fakty nie są ważne, bo są tylko zewnętrznym wyrazem rze-
czywistości. Zmniejszyło też rolę jednostki w tworzeniu kultury: górę wzięło uniwersa-
listyczne rozumienie kultury, jak u Hegla.
G} Nowe stanowisko wpłynęło również na pojmowanie historii. Niedawno jeszcze Diithey i 
Rickert rozumieli ją jako badanie dziejów w ich jednorazowości, niepowtarzalności: teraz ich 
następcy kładli nacisk na to, że są w dziejach elementy trwałe i że tylko one są istotne. 
Niedawno zadanie historii widziano w wykrywaniu genezy zjawisk, teraz zaś — ich istoty. 
Niedawno historyzm sprowadzał systematykę do historii i humanistę utożsamiał z historykiem, 
teraz podkreślano, że historyk zależny jest od systematyka, bo musi się posługiwać pojęciami 
formowanymi przez niego. Niedawno ideałem tłumaczenia w historii było tłumaczenie 
psychologiczne: mówiono, że aby rozumieć historię;
trzeba rozumieć ludzi, którzy ją stworzyli: teraz nastąpiło odwrócenie poglądu; nie przez 
rozumienie ludzi rozumie się wydarzenia historyczne, lecz przez zrożUitiienie wydarzeń osiąga 
się zrozumienie ludzi,
ZESTAWIENIE. Zapoczątkowane po 1880 r. przez Diitheya i Windelbanda rozważania nad 
naukami humanistycznymi odegrały w ciągu pół wieku doniosłą rolę w filozofii
10—Historia filozofii t. III                                                                               ł 45


niemieckiej. Przeszły przy tym przez dwie fazy. Pierwsza obejmowała koniec XIX wieku, druga przypadła 
już na wiek następny (została tu jednak od razu omówiona, by pokazać łączność, a zarazem kontrast 
dwóch wieków). Pierwsza była wyrazem zaczynającej się opozycji przeciw pozytywizmowi XlXwieku; 
druga zaś dalszego odejścia od pozytywi
zmu.
W pierwszej fazie badania były prowadzone w duchu krytycyzmu i empiryzmu; miały wówczas 
charakter metodologiczny, interesowały się zwłaszcza odrębnością metod humanistyki. Z nich wyszła idea 
nauk idiograficznych, psychologii opisowej, struktury psychicznej, hasła historyzmu i filozofii życia.
W drugiej zaś fazie przeszły do haseł antyhistoryzmu, antypsychologizmu, idealizmu;
skupiły się teraz na ideach ducha, powszechnych kategorii i obiektywnych wartości. Podobnie jak i ogólna 
filozofia, około 1900 roku przeszły od epistemologicznego traktowania zagadnień do ontologicznego. Od 
analizy przeszły do spekulacji, od metodologii do metafizyki. Jeśli tamtą fazę przenikał duch Kanta, to tę 
Hegla. Ta druga faza, zapoczątkowana nieco wcześniej, rozwinęła się specjalnie po I wielkiej wojnie, w 
okresie kryzysu, jaki przeżywały Niemcy. Atmosfera była tam tego rodzaju, że do metafizyki przeszli 
nawet następcy Kanta i Diitheya. „Niepodobna oderwać nauki od poglądu na świat" — pisał. Spranger. 
Przeszli nie tylko do metafizycznego, ale—zwłaszcza Troeltsch i Spranger— także do religijnego 
rozumienia filozofii; zaczęli twierdzić, że nie w nauce, nawet nie w metafizyce, lecz jedynie w religii 
można uchwycić sens świata jako całości. Religijność, do której się odwoływali, była — w swej 
abstrakcyjności i subiektywności — swoiście protestancka, niekiedy nawet wyraźnie przeciwstawiana 
katolickiej.
Ta druga faza dociekań nad podstawami humanistyki, historii i kultury daleko odbiegła od pierwszej, 
od jej empirycznych, naukowych, metodologicznych zagadnień. Wszedłszy na tereny religijne i 
metafizyczne, skończyła na niewyraźnych pojęciach i mglistych teoriach ; zerwała nie tylko z tym, co 
było złe, ale i z tym, co było dobre w filozofii XIX wieku.
Nie była zresztą jednolita i przyjmowała w Niemczech dwie różne postacie: racjona-listyczną i 
irracjonalistyczną. Racjonalistyczną miał ten neoidealizm, reprezentowany przez Troeltscha, Sprangera, 
Rickerta i innych, który został przedstawiony powyżej. Irracjonalistyczną zaś miał prąd znany pod nazwą 
„filozofii życia", który wywodził się od Diitheya, a także od Nietzschego, a wzmocniony jeszcze został 
pod wpływem pragmatyzmu i bergsonizmu. Ten w szerokich kołach cieszył się popularnością, podczas 
gdy wśród uczonych przeważał tamten prąd, racjonalistyczny.
Cały wszakże ten ruch, ze swymi intensywnymi studiami nad podstawami humanistyki, nie trwał 
długo: po 1930 roku, po przejęciu władzy przez narodowy socjalizm, urwał się, podobnie jak urwał się 
rozwój całej niemieckiej filozofii.
Był ruchem swoiście niemieckim. W krajach anglosaskich, romańskich, słowiańskich orientacja 
filozoficzna w końcu XIX i początku XX wieku była w dalszym ciągu wedle nauk matematyczno-
przyrodniczych, nie zaś humanistycznych. Nauki humanistyczne nie były tam przedmiotem tak 
szczegółowych badań filozoficznych, ale też nie przeszły takiego kryzysu jak w Niemczech i nie splątały 
swych zagadnień z zagadnieniami metafizyki.
146


IDEALIZM ANGLOSASKI
W końcu XIX wieku, w dobie minimalizmu, przez Anglię, klasyczny kraj minimalizmu, przeszła 
niespodzianie wysoka fala idealizmu metafizycznego. Z wszystkich opozycyjnych ruchów, jakie się 
wówczas poczęty, ten byt najbardziej niespodziewany i najdalszy od poglądów panujących. Byt 
skierowany przeciw zasadniczej właściwości tych poglądów: przeciw ich naturalizmowi. Zainaugurowały 
go około 1865 r. pisma Slirlinga i Greena. Był najpierw zależny od idealizmu niemieckiego, zwłaszcza 
Heglowskiego, był—jak to nazwano--„angloheglizmem". ale niebawem wytworzył własne postacie. 
Najwybitniejszymi jego przedstawicielami pod koniec stulecia stali się w Anglii Bradley i Ward. W 
Ameryce fala idealizmu była słabsza, ale od czasów Emersona nieprzerwana: czołowym jej filozofem na 
przełomie XIX i XX w. byt tam Royce.
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE, l. Raiph Waldo EMERSON (1803- 1882) był jednym z nielicznych 
filozofów Ameryki mających w XIX w. sławę światową. Pochodził zrodźmy duchownych sekty 
unitariańskiej, tej najświatlejszej z sekt protestar kich, proklamującej swobodę myśli religijnej. Sam też 
był przez jakiś czas duchownym. Potem usunął się w wiejskie zacisze koło Bostonu i oddał pracy 
pisarskiej. Był ideowo związany z bostoń-skim filozoficzno-społecznym Klubem Transcendentalistów, 
założonym w 1836 r. Jego wystąpienia publiczne były rzadkie, ale doniosłe. W pamiętnej mowie z 1837 
r. O amery-kuńskim typie uczonego (The Anicrican Scholiir) otworzył oczy Amerykanów na odrębność 
ich kultury, ogłosił, jak powiedziano, jej „deklarację niepodległości". W następnym zaś roku jego 
przemówienie na Uniwersytecie Hanarda było znów jakby „deklaracją niepodległości" jednostki w 
stosunku do Boga: twierdził, że każdy może i powinien tworzyć swą religię. Najdojrzalszą jego pracą 
były Essays, 1841 - 1871. Mickiewicz korespondował z nim i jeden z pierwszych ocenił jego znaczenie: 
nazwał go „filozofem, co najlepiej ujawnia potrzeby naszego wieku".-- Inni wybitniejsi idealiści 
anglosascy byli przynajmniej o pokolenie młodsi od Emersona, należeli już do ostatnich 30 lat stulecia. 
Chronologicznie pierwszy z nich był Green.
2. Thomas Hill GREEN (1836- 1882), profesor oksfordzki od 1878, najwięcej przyczynił się do tego, że 
idealizm stał się na pewien czas akademicką filozofią Anglików. Podnietę znalazł u Carlyle'a, a wzory 
czerpał od Niemców, zarówno od Kanta, jak od Hegla. Akcji swej nadał charakter polemiczny, nie tyle 
rozwijał idealizm, ile krytykował empi-ryzm i naturalizm: mierzył we współczesnych, w Darwina, 
Spencera, Buckle'a, ale uderzył głębiej, bo w początkodawcę empiryzmu: w Hume'a. Jedyną jego pracą 
wydaną za życia była praca krytyczna fnirodiii.tion to Hume, 1874. Po śmierci Greena ukazała się jeszcze 
jego druga książka: Prolegomena to Ethicx. 1883. Żył krótko, pisał niewiele, ale zdążył wiele zdziałać 
piórem, a zwłaszcza słowem. Od niego zaczyna się idealizm oksfordzki. Wcześniejszym od niego 
zwolennikiem idealizmu w Anglii był tylko j. H. Stirling, prywatny uczony szkocki, który w 1865 r. 
wydał równie wielkie (1200 stronic liczące). jak mętne dzieło o Tajemnicy Heglu (The Secret of Hegel), 
zapoczątkowujące angielski kult Hegla. Z początku idealizm angielski był po prostu heglizmem. Szerzył 
się nie tylko w Oksfordzie, ale i w Szkocji. Służyły mu całe rodziny: dwaj bracia Caird, Edward i John, 
profesorowie w Glasgow, dwaj bracia Seth, Andrew i James, profesorowie w Edynburgu.
10-	147


Ale oryginalne zabarwienie nadali niebawem idealizmowi angielskiemu Bradley, Ward, McTaggart. 
Sorley i inni.
3. Francis Herbert BRADLbY (1846- 1924) studiował w Oksfordzie u Greena, a potem spędził życie 
w Oksfordzie, w Morton College; mieszkał w nim przez pół wieku, ale czynności pedagogicznych nie 
spełniał: był słabego zdrowia i żył w odosobnieniu, oddany wyłącznie pracy badawczej. Mimo to 
odosobnienie stał się znaną postacie; i autorytetem filozoficznym Oksfordu. Wcześnie, w' 1876 r., ogłosił 
swą książkę etyczną, w 1883 Zasady logiki, a dopiero w 1891 główne dzieło metafizyczne Zjawisko a 
rzeczywistość ( Appear-ance amt Reality). Był przede wszystkim dialektykiem, umiejącym odkrywać 
niespodziewane związki i nie zauważone sprzeczności między pojęciami. Dialektyka jego miała charakter 
destrukcyjny, rozbijała teorie filozoficzne, a nie budowała ich, jak u Hegla:
nie bez racji nazwano go nowoczesnym Zenonem Eleatą. To, co rozbił dialeklyką. wypełniał potem po 
części doświadczeniem, po części zaś mistyczną intuicją.
4. James WARU (1843- 1925) z Cambridge nadał inny ton angielskiemu idealizmowi. Za młodu był 
duchownym, zawód ten porzucił, ale w filozofii zachował postawę religijną. W przeciwieństwie do 
Bradleya, który był zawsze tylko filozofem, Ward był początkowo przyrodnikiem, biologiem, 
psychologiem i względnie późno przeszedł do filozofii. W 1886 r. ogłosił słynny artykuł o „Psychologii" 
w 9 wydaniu Encyclopeilia Britunnicci^ powszechnie uważany za przełomowy w dziejach tej nauki. 
Katedrę filozofii w Cambridge objął dopiero w późniejszym wieku, w 1897 r. Z dwu jego dzieł 
filozoficznych jedno traktuje o świecie przyrody (Natura/mm ami Aynosticmm, 1899), drugie o świecie 
celów (77?^ Realni oj Ends, or Phiralism and Theism, 1911).
5. Josiah ROYCE (1855- 1916) był czołowym przedstawicielem idealizmu w Ameryce w tym samym 
czasie, gdy Bradley i Ward działali w Anglii. Od idealizmu w stylu Hegla był dalszy jeszcze niż oni. 
Wychowany na Millu i Spencerze, zaprzyjaźniony z pragma-tystą Jamesęm, zachował do końca pewne 
skłonności naturalistyczne i empirystyczne. Zainteresowania jego-były bardzo różnorodne, szły w 
kierunku matematyki nie mniej niż muzyki i literatury, studiował filozofię indyjską obok europejskiej, a 
scholastykę obok Kanta i Schopenhauera. Od 1882 r. był profesorem na Uniwersytecie Harvarda, gdzie 
kolegował z Jamesęm. Główne swe dzieło metafizyczne Tlie Worki and tłu' lnclivi-iiiuli ogłosił dopiero na 
przełomie XX w., w 1900 - 1901, a główne etyczne Tłu' Philosophy oj' Loyulty w 1908. Z filozofią łączył 
cele religijne: jak wielu amerykańskich myślicieli starał się znaleźć filozoficzną interpretację 
chrystianizmu. Filozofię swą. w treści niezmiernie abstrakcyjną, transcendentną, absolutną, uprawiał z 
fantazją, a nawet z humorem, jak niegdyś Sokra-tes i Platon.
POPRZEDNICY. Za źródło idealizmu angielskiego uchodzi idealizm niemiecki, w szczególności 
Heglowski: i ruch idealistyczny angielski znany jest pod nazwą ..ruchu angloheglowskiego". Jest to 
jednakże w części tylko słuszne. Coleridge i Carłyle. pierwsi idealiści w Anglii XIX wieku, wyrośli po 
prostu z romantyzmu własnego kraju: entuzjazmowali się Niemcamii bo odpowiadali Ich romantycznemu 
smakowi, ale znali ich tak mało. że nie bardzo oddzielali Hegla bd Kanta. Amerykanie zaś 'Niemców w 
ogóle nie czynili. znali ich tylko poprzez wzmianki Coleridge'a i Carlyle'a. Stirling i Green byli istotnie 
pełni zachwytu dla Hegla; Stirling oczekiwał, że „to, co Hegel powiedział, będzie dla nadchodzących 
stuleci ostatnini słowem we wszystkich wielkich sprawach, dla których ludzkość
148


żyje". Jednakże anglohegliści zachowali właściwie niewiele z Hegla, odrzucili zeń bowiem to właśnie, co 
było jego odrębnym pomysłem: paniogiczne, dialektyczne rozwinięcie systemu. A. Seth, który zaczął od 
adoracji Hegla, prędko przeszedł do jego krytyki. Bradley nazywał heglizm „baletem bezkrwistych 
kategorii". Na idealizm Warda większy wpływ wywarł Berkeley i teologowie niż Hegel: było to 
naturalne, bo z dawien dawna w Anglii filozofia, jeśli nie była empirystyczna, to była teologiczna. Ale na 
idealizm Anglików z końca XIX w. oddziałał także sam Platon. Pośrednikiem był w tym znakomity 
filolog oksfordzki, B. Jowett. profe.wr rctfin.\ greckiego w latach 1855- 1893, tłumacz Platona. 
Większość angielskich i amerykańskich zwolenników idealizmu przekształciła go w spirytualizm, w 
filozofię personalistyczną. monadystyczną i teistyczną: a także. wierna narodowej tradycji, nie zaś 
Hęglowi. usiłowała zachować łączność metafizyki idealistycznej z doświadczeniem.
POGLĄDY, l. POSIACIE ID[:AII/.MU. .-l) Nazwa „idealizm" bywa dawana różnym poglądom, ale 
przede wszystkim sformułowanemu przez Berkeleya: że wszystko, co umysł postrzega, jest tej samej 
natury, co on sam. Co ma inną naturę niż umysłową, tego nie możemy ująć i nie ma danych, by istniało.
Pogląd ten jest pewną interpretacją postrzeganego świata; jest przeciwieństwem innej teorii, 
mianowicie realizmu, twierdzącego, że w aktach postrzegania umysł ujmuje właśnie coś różnego od 
samego siebie, coś, co nie jest natury umysłowej. Dwie te teorie występują jako wyniki analizy 
epistemologicznej i stanowią dwie zasadnicze możliwości teorii poznania.
B) Istnieje wszakże inny pogląd, nazywany tak samo idealizmem. Pogląd ten. występujący u Platona 
albo u Hegla czy Schellinga, twierdzi również, że byt ma naturę umysłową, ale zastrzega, że dotyczy to 
tylko bytu prawdziwego, i utrzymuje, że świat postrzegany nie jest bytem prawdziwym, jest tylko 
zjawiskiem, byt zaś prawdziwy jest poza post rzężeniami, poza zjawiskami. Składa się z idej. bądź 
niezmiennych, jak u Platona, bądź rozwijających się, jak u Hegla, ale zawsze absolutnych w 
przeciwieństwie do względnych zjawisk.
Pogląd ten, przypisujący sobie zdolność rozpoznawania bytu prawdziwego, jest poglądem 
metafizycznym. Jest przeciwieństwem innej teorii metafizycznej, mianowicie naturalizmu, którego 
najbardziej wyraźną postacią jest materializm. Istnieją jedynie idee, a natura jest tylko ich zjawiskiem, 
powiada jeden: istnieje jedynie natura, a idee są fikcjami, powiada drugi. To dwie zasadnicze możliwości 
metafizyki.
W dobie pozytywizmu idealizm pierwszego typu, idealizm epistemologiczny, był poglądem 
rozpowszechnionym, z pozytywizmem wiązał się doskonale. Natomiast idealizm metafizyczny. Platoński 
czy Heglowski, był przeciwieństwem wszystkich najgłębszych ówczesnych przekonań. Carłyle czy 
Emerson mogli go poprzednio głosić, ale nie należeli właściwie do filozofii naukowej. Natomiast 
przeforsowanie go przez Greena w uczonym środowisku oksfordzkim po latach największych tryumfów 
Milla było rzeczą zupełnie niespodzianą.
2. ŹRÓDŁA IDEALIZMU. Idealizm metafizyczny ma z natury rzeczy inne źródła i argumenty niż 
epistemologiczny. Green powoływał się na teorię Kanta, że to, co nazywamy rzeczywistością, przy 
analizie okazuje się konstrukcją umysłu. Inni idealiści anglosascy posługiwali się przeważnie dwoma 
argumentami; najpierw, że świat stanowi zwartą całość, podczas gdy materia zawsze rozpada się na 
części, więc — świat nie może w swej osnowie
149


być materialny. Po wtóre zaś, w świecie objawia się samorzutna aktywność, wolność, 
twórczość, a to są właściwości ducha.
Wszakże idealiści przyznawali wielokrotnie sami, że do swych doktryn doszli nie przez 
teoretyczne tylko rozumowanie, ale także przez wzgląd na potrzeby i pragnienia ludzkie. Przede 
wszystkim potrzeby i pragnienia natury moralnej: by dobro i piękno mogły zapanować w 
świecie. A sądzili, że naturalizm nie daje podstawy do przeciwstawiania dobra i zła, piękna i 
brzydoty. Więc wnosili, że potrzeby moralne domagają się innej niż naturalistyczna koncepcji 
światL
Inne jeszcze potrzeby skłaniały filozofów do idealizmu. Mianowicie: potrzeba trwania, 
pragnienie, aby ze śmiercią nie kończyło się istnienie; a także potrzeba uzyskania pewności, że 
w świecie istnieją siły wieczne, doskonałe. Boskie, kierujące losem ludzi, nadające sens ich 
istnieniu. Krótko mówiąc — potrzeby religijne. Naturalizm ich nie zaspokaja, może to co 
najwyżej uczynić idealizm. I przez to one również są źródłem doktryn idealistycznych, nie 
mniej niż potrzeby moralne.
Jedne i drugie potrzeby nie zawsze są wśród ludzi również żywe. Gdy stają się żywsze i 
natarczywsze, przenikają też do filozofii; i wtedy przychodzą w niej okresy wzmożonego 
idealizmu. Inne natomiast okresy bronią się przed uzależnieniem filozofii od potrzeb 
życiowych. Te są zazwyczaj usposobione, jeśli nie wrogo, to przynajmniej podejrzliwie do 
idealizmu. Tak było na ogół w drugiej połowie XIX wieku. Jednak tylko na ogół, jak tego 
dowodzi idealizm Klubu Transcendentalistów czy „oksfbrdzkich angloheglistów".
3. IDEALIZM EMERSONA i TRANSCENDENTALISTÓW AMERYKAŃSKICH był właśnie idealizmem 
służącym nie tyle poznaniu świata, ile zaspokojeniu moralnych potrzeb człowieka. I nie 
ukrywał tego: Emerson mówił, że chodzi mu przede wszystkim o rehabilitację człowieka w 
oczach samego człowieka, o wpojenie weń dumy z siebie i zaufania do siebie.
Amerykanie ci l) odróżniali, jak Platon i jak idealiści niemieccy, od zjawisk „istotę rzeczy" i 
byli przekonani, że jest ona natury duchowej. To już czyniło z nich idealistów. Co więcej: 2) 
stawiali wartości duchowe ponad materialne — wbrew upodobaniom swych czasów i swego 
kraju. A także wartości trwałe ponad aktualne: co trwałe i niezmienne w religii, moralności, 
polityce, stawiali ponad wszystkie czasowe formy. 3) Wbrew zaś empirystom i sceptykom 
sądzili, że najwyższe duchowe prawdy i wartości są dostępne, i to każdemu; zna je „zdrowy 
rozsądek" czy intuicja. Uznawali więc każdą jednostkę za autorytet i w związku z tym 
proklamowali zasadę swobody myśli. Podłożem zaś wszystkich ich poglądów była mistyczna i 
panteistyczna wiara w-duchową jedność świata i w przeniknięcie każdej jednostki duchem 
Bożym. Z wiary tej czerpali swój indywidualizm, swą opozycję przeciw tradycjom, autorytetom 
i hierarchiom, jak też swój optymizm, wiarę w postęp, w możność doskonalenia człowieka.
Emerson pojmował całą przyrodę materialną tylko jako „metodę Bożą" pouczania nas o 
prawdzie, nie zaś jako samą prawdę (zależny w tym od Carlyle'a, który przyrodę nazywał „szatą 
bóstwa"). Przyroda „jest tylko wcieleniem myśli i znowu w myśl się obraca, jak lód się obraca 
w wodę i parę". A rozwija się w kierunku, jaki jej nadaje dusza świata. Jednostka jest 
narzędziem celów kosmicznych, czuje to i przez to doznaje błogości zupełnego bezpieczeństwa.
Mimo to jednak niedoskonałość jest nieunikniona we wszelkich ludzkich próbach 
wyrażenia prawdy i urzeczywistnienia ideału. Dlatego Emerson, mimo swój panteizm, był 
relatywistą; stąd też czerpał swe antydogmatyczne, buntownicze nastawienie. I mimo
150


panteizm nie byt tatalistą, przeciwnie, uznawał posłannictwo moralne jednostki ludzkiej. Ten moralny 
indywidualizm Emersona był ważnym wkładem do ideologii liberalizmu XIX wieku. Jeśli liberalizm 
europejski wyrósł z ducha empiryzmu i utylitaryzmu, to amerykański raczej z ducha idealizmu, 
panteizmu, aprioryzmu.
4. KRYTY(ZNY IDEALIZM GREENA. Idealizm anglosaski stawiał sobie z początku zadanie negatywne: 
usunięcie tego, co uważał za błąd. U Carlyle'a skierowany był przeciw Oświeceniu, racjonalizmowi, 
niewierze, krytyce, utylitaryzmowi, potocznemu rozsądkowi. Podobnie było jeszcze w pół wieku później 
u Greena. l on również prowadził walkę z panującym w Anglii naturalizmem i empiryzmem. Błąd ich 
główny widział w tym, że nie uwzględniają czynnika podmiotowego w poznaniu. Inaczej mówiąc, że nie 
liczą się z odkryciem Kanta; Kant skorygował Humc"a. empiryści angielscy, którzy jeszcze po nim chcą 
filozofować jak Hume. są już anachronizmem. Rzecz w tym. że rzeczywistość nie składa się z samych 
tylko wrażeń, jak chciał Hume; wchodzą do niej również związki między wrażeniami i nie są od wrażeń 
mniej realne. A nawet lo, że jakieś wrażenie należy do rzeczywistości, a nie jest złudzeniem, po/najemy 
właśnie po lym, czy jest z innymi wrażeniami powiązane. Więc nie wrażenia, lecz ich powiązanie jest 
sprawdzianem rzeczywistości. Że zaś wszelkie związki są natury umysłowej, więc i cała rzeczywistość, w' 
której skład wchodzą, musi być tej samej natury. Tak dos/edl Greer; do swej idealistycznej konkluzji.
Nie zdążył jej rozwinąć - a mogła doprowadzić zarówno do koncepcji Kaniowskiej, jak do 
Heglowskiej c/.y Berkeleyowskicj. Ale w każdym razie prowadziła do zerw'ania z naturalizmem i 
empiryzmem. Drogą tą poszedł idealizm Anglików.
5. F.MriRYC/NY ]D];ALI/.M BRA];)I.I:YA. Dialektyka odgrywała w' filozofii Bradleya rolę doniosłą, 
jednakże tylko negatywną: nie służyła mu do budowania prawdziwej koncepcji świata, lecz do burzenia 
fałszywej. Sam twierdził, że myśl dialektyczna żadnej prawdy ująć nie jest zdolna, gdyż nieuchronnie 
wikła się w' trudności. Nawet gdy posługuje się najprostszymi pojęciami, gdy wypowiada najprostsze 
twierdzenia w postaci „S jest P". Twierdzenia takie można bowiem interpretować dwojako: albo 5 i P są 
tym samym, a w takim razie twierdzenie to nic nie mówi, albo też są czymś różnym, a w takim razie 
twierdzenie jest fałszem, gdyż S właśnie nie jest P.
Takie dialektyczne trudności Bradley wykazywał we wszystkich najogólniejszych pojęciach, jak 
pojęcie rzeczy i własności, przyczyny i działania, ruchu i zmiany, rzeczy samej w sobie i jaźni. A także w 
pojęciach czasu i przestrzeni, materii i energii: z powodzeniem operuje nimi fizyka, ale prowadzą do 
trudności i sprzeczności, gdy filozofia poddaje je analizie. Są pożytecznymi pomocniczymi konstrukcjami 
umysłu (pod tym względem ten idealista był jednego zdania z pozytywistami), ale metafizyka nie może z 
nich korzystać. Tak samo nie może korzystać z pojęć psychologii, bo i one byłyby sprzeczne, gdyby 
miały odtwarzać rzeczywistość; sprzeczne jest przede wszystkim naczelne pojęcie psychologii. pojęcie 
jaźni, która ma być zarazem jednością i mnogością, czymś trwałym i czymś zmiennym.
Rzeczywistość cechuje bezsprzeczność, jedność, całość, harmonia, stałość, bezwzględność, absolut. A 
gdzie tego nie ma, gdzie jest mnogość, względność, niejednolitość, zmienność, chaos, dysharmonia, a 
zwłaszcza sprzeczność — tam mamy do czynienia nic z rzeczywistością, lecz ze zjawiskami.
Dialektyka przekonała Bradleya, że dokądkolwiek sięga myśl, wszędzie występują sprzeczności, a 
więc zawsze pozostaje ona w' sferze zjawisk, nie rzeczywistości. Plonem
151


dialektyki były ruiny naszego poznania: rzeczy i własności, jakości pierwotne zarówno jak wtórne, 
przestrzeń zarówno jak czas, substancja zarówno jak ruch, dobro i zło, nawet jaźń, nawet Bóg — wszystko 
to tylko zjawiska.
A jednak ostateczna konkluzja Bradleya nie była negatywna. Bo wprawdzie myśl dialektyczna nie 
dociera do rzeczywistości, ale dociera — doświadczenie. Bradley był idealistą, ale ufającym 
doświadczeniu, wiernym empirycznej tradycji swego kraju i swej epoki. Sądził, że nawet absolutna 
filozofia może i musi być empiryczna. A doświadczenie doprowadziło go do idealizmu: bo dokąd sięga 
doświadczenie, tam jest sfera umysłu. Stąd konkluzja: „Poza duchem nie ma i być nie może żadnej 
rzeczywistości".
Ale przecież doświadczenie ma do czynienia z tym tylko, co dokonywa się w czasie, więc mówiąc o 
rzeczywistości absolutnej wykraczamy najwyraźniej poza doświadczenie. Przesłanki Bradleya nie 
upoważniały go do mówienia o absolucie — jednakże mówił o nim. Zdradzał tym, że jego idealistyczna 
metafizyka, choć miała się opierać na doświadczeniu, zmierzała przede wszystkim — ona również — do 
realizowania tęsknot: że miała podstawę raczej w potrzebach niż we wnioskach. Mówił również, że 
znajdowanie racji w metafizyce jest rzeczą instynktu i że te racje są raczej nietrafne (bad rvusons). Sądził 
jednak, że nawet taka metafizyka jest lepsza niż żadna; bo inaczej cóż nam pozostanie, jeśli jej nie 
będziemy mieli? Pozostaną tylko, jak mówił, bądź dogmaty teologii, bądź dogmaty materializmu. Tak 
kończyła się ta filozofia, ze wszystkich idealistycznych najbardziej empiryczna i sceptyczna.
6. PLURALISTYCZNY IDEALIZM WARDA. Ward był przede wszystkim psychologiem. Zapoczątkował 
nową erę w psychologii angielskiej, wskazując na przeważającą w życiu psychicznym rolę woli i uczuć, 
na ciągły i aktywny charakter życia psychicznego, a odwodząc psychologię od intelektualizmu, 
atomizmu, mechanizmu, w których psychologia angielska tkwiła głębiej niż którakolwiek inna.
Później przeszedł do rozważań filozoficznych, które skupił dokoła jednej sprawy:
dokoła antytezy mechanicznej przyrody i świata organicznego z jego celami i wartościami. Mechanizm i 
organizm są to dwa możliwe aspekty świata. Filozofia musi je uzgodnić, wydać sąd, który z nich jest 
pierwotniejszy i istotniejszy. Sąd Warda wypadł na niekorzyść aspektu mechanicznego: jest zbyt 
jednostronny, by mógł stać się podstawą poglądu na świat. Filozofia na nim oparta jest naturalizmem, 
agnostycyzmem, ewolucjonizmem, psychofizycznym paralelizmem, a wszystko to są poglądy niezupełne, 
pomijające największą część rzeczywistości. Swej jednostronności zawdzięcza taka filozofia tryumfy, ale 
także i niepowodzenia. „Wiele jest rzeczy na ziemi i niebie" — powiada Ward trawestując Szekspira — 
„o których się nie śniło naturalistycznej filozofii". Nauka najnowszymi odkryciami wykazała, że czynnik 
organiczny gra w świecie większą rolę, niż dawniej można było przypuszczać. I wolno przyjąć, że cała 
przyroda ma cechy organiczne, indywidualne i psychiczne. Dlatego też spirytualizm lepiej oddaje jej 
istotę niż materializm.
Ward sądził, że na świat składa się wiele indywidualnych bytów: dlatego pogląd jego był 
pluralistyczny lub — mówiąc z Leibnizem — monadystyczny. Ale myślał także, że mnogość nie może 
być w poglądzie na świat ostatnim słowem: tylko pogląd filozoficzny nie przemyślany do końca pozostaje 
przy czystej mnogości. Jedności świata nie można wprawdzie stwierdzić naukowo, nie ma jej między 
faktami i empiryk będzie miał zawsze prawo ją kwestionować; ale dla filozofii wystarcza, jeśli z 
doświadczeniem nie jest w niezgodzie. Teoria, która pozwala rzeczywistość ująć jako jedność, choćby nie 
była
152


potwierdzona empirycznie, jest usprawiedliwiona filozoficznie. Taką zaś teorią jest teizm. W pojęciu 
jedynego Boga daje on światu jedność,
7. UNIWERSALISTYCZNY IDEALIZM ROYCE'A. Niektórzy z idealistów uznawali istnienie tylko duchów 
indywidualnych, o których możemy coś wiedzieć z doświadczenia; inni natomiast postulowali jeszcze 
istnienie ducha powszechnego, uważając, że duchy indywidualne nie wystarczają, by wytłumaczyć 
wszystkie zjawiska i zagadnienia' świata. Przyrodę — mówil Green - uważamy za twór ducha, ale 
przecież nie indywidualnego, bo taki musiałby być ograniczony w swych możliwościach.
Tę koncepcję ducha powszechnego, ten „uniwersalistyczny" idealizm rozwinął zwłaszcza amerykański 
myśliciel Royce. Rozumował tak: świat zewnętrzny uważamy za różny od nas, za przeciwieństwo nas 
samych, jednakże jest on tylko zespołem naszych wyobrażeń. W stosunku do każdego indywidualnego 
umysłu jest zewnętrzny, ale nie w stosunku do umysłu w ogóle. Gdyby nie miał charakteru umysłowego, 
nie byłby poznawalny, Jedno z dwojga: albo jest duchem, albo jest niepoznawalny. Jeśli jednakże jest 
duchem, to duchem przekraczającym granice naszego indywidualnego ducha. Każdy zna tylko własną 
jaźń, ale ma wszelką rację przyjąć, że inne jaźnie są takie same jak jego. Wszystkie zaś wchodzą w jedną 
jaźń, szerszą, powszechną. W tej jaźni powszechnej, obejmującej wszystkie jaźnie -~ w „logosie", wedle 
starego terminu - - leży jedyne możliwe rozwiązanie trudności metafizycznych. Duch powszechny, i tylko 
on jeden, tłumaczy wszystko:
porządek natury i ducha, porządek fizyczny i moralny. Boski i ludzki, konieczność i wolność.
System, do którego rozumowanie takie doprowadziło Royce'a, był idealistyczny, bo całe poznanie 
ograniczał do wyobrażeń; był monistyczny, bo uznawał jedną tylko zasadę bytu; spirytualistyczny, bo 
zasadą tą był duch; uniwersalistyczny, bo ducha pojmował ponadindywidualnie; panteistyczny, bo 
wszystkie duchy indywidualne są zawarte w powszechnym; absolutystyczny, bo twierdzenia swe uważał 
za prawdę bezwzględną.
W systemie uniwersalistycznym najtrudniejsza do rozwiązania była sprawa wolnej jednostki. Royce 
sądził jednakże, że system jego zostawia dość miejsca dla wolności jednostek. A zarazem dostarcza im 
idei moralnej: mianowicie idei lojalności, oddania się wspólnocie i jej sprawom, donioślejszym niż 
sprawy jednostki.
8. PERSONALIZM. Ten kierunek zaczął się w Europie, a stał się szkołą w Ameryce. Zapoczątkował go 
tam B. P. Bowne (1847 - 1910) z Boston University. Jego pogląd na świat był berkeleyowski: świat składa 
się z mnogości wolnych osób, nad nimi jest osoba nieskończona, która je stworzyła. Po Bownie 
„personalizm" stał się nazwą wielu doktryn, różniących się nawet znacznie między sobą, ale którym 
wspólne było przekonanie, że natura świata jest osobowa, twórcza, wolna, moralna i społeczna. To 
znaczy: l) Osoby indywidualne ośrodki świadomości, są najwyższą postacią istnienia; 2) są aktywne i 
twórcze Bóg stworzył świat, ale one przekształcają go dalej; 3) są wolne, a przeto odpowiedzialne 4) 
podlegają zasadom moralnym; 5) są społeczne i czynią ze świata system moralny Ze wszystkich postaci 
filozoficznego idealizmu i spirytualizmu ta odpowiadała najbardziej nie filozofującym, lecz religijnie 
nastawionym ludziom.
CHARAKTER IDEALIZMU ANGLOSASKIEGO. Metafizyka idealistyczna pojawiła się w Anglii 
niespodziewanie w chwili, gdy kontynent się jej wyrzekł. I zyskała w niej szybko wielu zwolenników: 
idealiści zajęli katedry w Oksfordzie, a także w Glasgow
153


i w Edynburgu. Ward i McTaggart wykładali w Cambridge, Bosanquet działał w Londynie. W ciągu 
jednego tylko roku 1883 wyszła etyka Greena, logika Bradleya, dzieło E. Cairda o Heglu i zbiorowa 
książka idealistów, wydana pt. Essays in Philosophical Criticism. Później zasięg działalności 
metafizycznych idealistów angielskich rozszerzył się prawie na cały świat: spośród nich A. E. Taylor 
został profesorem w Kanadzie, H.Wildon Carr w Kalifornii, R. F. A. Hoernie w Afryce Południowej.
Idealiści angielscy zajmowali się przede wszystkim metafizyką. Ale także etyką — oprócz Greena i 
Bradleya także A. Seth, W. R. Sorley, H. Rashdall — i osiągnęli w niej wyniki ważne nie tylko ze 
stanowiska idealistycznego. Ogłaszali książki z historii filozofii, głównie o Kancie i Heglu. W tym 
wszystkim nawiązywali do dawnej filozofii i w znacznej części chodzili szlakami znanymi. Niektórzy 
chcieli tylko propagować Hegla; Bradley w sposobie filozofowania przypominał Platona; Royce swym 
uniwersalizmem i panteizmem zbliżał się do Plotyna; Ward był pokrewny Leibnizowi i Berkeleyowi. 
Jednakże przynajmniej pewne szczegóły były nowe: nawet ci, co chcieli trzymać się doktryny Hegla, 
przekształcali ją jakby mimo woli na bardziej empiryczną, bardziej angielską. Jeśli nawet kwestionować 
ich pozytywne wywody, to ostają się negatywne, jak krytyka naturalizmu;
pozostała ona po nich i oddziałała na myśl XX wieku. Przynajmniej przez nią ci zasadniczo 
konserwatywni myśliciele byli poprzednikami nowej ery w filozofii.
Reperezentowali różne typy idealizmu. Jedni z nich stawiali sobie cele praktyczne, jak 
transcendentaliści z Bostonu, inni teoretyczne, jak hegliści z Oksfordu. Jedni byli racjo' nalistami aż do 
końca, inni kończyli na mistycyzmie, jak McTaggart, który pisał: „Każda prawdziwa filozofia musi być 
mistyczna, wprawdzie nie w metodzie, ale w konkluzji". Jedni pojmowali byt na podobieństwo myśli, inni 
zaś — woli; intelektualistyczny idealizm przeważał w Oksfordzie, woluntarystyczny w Cambridge. 
Idealizm panteistyczny głosił Royce, teistyczny — Ward, ateistyczny — McTaggart.
Za prawdziwy byt mieli bądź abstrakcyjne idee, bądź konkretne jaźnie; jedni, jak Royce, głosili 
pogląd uniwersalistyczny i monistyczny, inni zaś indywidualistyczny i pluralistyczny: widzieli w świecie 
tylko jaźnie i byty do jaźni podobne. Ten ostatni pogląd nazwano „idealizmem personalnym". W Ameryce 
nazwę tę przyjął dla siebie specjalnie G. H. Howison; ale także w Anglii grupa myślicieli, do której 
należeli m. in. Ward, McTaggart i pragmatysta F. C. S. Schiller, wystąpiła wspólnie w 1902 r. z książką 
pt. Persona! Idealism.
Jest to zasadniczo ten sam pogląd, który bywa nazywany zwykle spirytualizmem. Nie jest identyczny 
z tym, co się ściślej rozumie przez „idealizm". Dla tego prawdziwym bytem są ogólne idee, dla tamtego 
jednostkowe duchy; jeden skłania się ku monizmowi, drugi ku pluralizmowi. Ale mają wiele wspólnego, 
zwłaszcza wspólny antagonizm z naturalizmem. W wielkiej walce światopoglądowej stoją po jednej 
stronie. Na tej podstawie były traktowane jako jedna wielka grupa i obejmowane wspólną, bardzo szeroką 
nazwą.
DZIAŁANIE. Na szerokie kręgi społeczne idealizm oddziałał w Ameryce. Idealizm 
transcendentalistów i Emersona stał się — jak powiada R. Dyboski — potężnym czynnikiem w 
kształtowaniu psychiki narodu; wniósł on coś z żywiołowego optymizmu wynikającego z panteistycznej 
koncepcji i coś z radykalnego indywidualizmu, przeciwstawiającego się tradycyjnym autorytetom i 
hierarchiom. Przyczynił się do amerykańskiej wiary w siebie i w przyszłość. Był czynnikiem 
niezależności cywilizacyjnej Ameryki wo-
154


bęc Europy. A także przyczynił się do wytworzenia tego prądu idealistycznego, który wydał w Stanach 
Zjednoczonych znane instytucje filantropii społecznej i organizacji umysłowej.
Miał w Ameryce inne jeszcze ujście. Zaczął się tam od heglizmu, ale gdy przed nim otwarły się wrota do 
umysłowości amerykańskiej, to przeszedł przez nie także mistycyzm;
przeszły nie tylko wpływy europejskie, ale też azjatyckie. Prędko powstał mistyczny i magiczny ruch 
New Thought, a od 1875 r. Christian Science, „naukowy system boskiego lecznictwa" oparty na doktrynie 
Marii Baker Eddy, że świat jest w całości duchowy i dobry.
Inaczej było z idealizmem w Anglii: ten miał mniej aspiracji życiowych, chciał być doktryną 
filozoficzną i oddziałał tylko na filozofię; osłabił w każdym razie na jakiś czas ducha empiryzmu, 
naturalizmu i utylitaryzmu, władającego filozofią angielską.
OPOZYCJA. Idealizm, nastawiony na to, by zaspokajać potrzeby metafizyczne, a poniekąd także 
religijne i moralne, niezupełnie zaspokajał naukowe: wywody jego były najczęściej dowolne i mgliste. 
Poza krajami anglosaskimi potraktowano go przeważnie jako anachronizm i zignorowano. A i w krajach 
anglosaskich wywołał reakcję jeszcze przed końcem stulecia. James pisał w 1880 r. do Renouviera, że 
„jest rzeczą niepojętą to wskrzeszanie Hegla w Anglii i u nas po ]ego pogrzebaniu w Niemczech", i 
twierdził, że „ruch ten nie może trwać długo". Sam stał się jednym z leaderów opozycji. Radykalny 
empiryzm, realizm, pragmatyzm, pluralizm były różnymi prądami amerykańskiej i angielskiej filozofii, 
stanowiącymi reakcję przeciw idealistycznej metafizyce. Zarzucano jej, że jest niezgodna z duchem 
nauki; że dla badania rzeczy niedostępnych poznaniu zaniedbuje dostępne; że wprowadza cuda, 
wyłączając człowieka z powszechnych praw przyrody;
i że kończy na subiektywizmie lub na mistycyzmie, a więc w sposób dla nauki najmniej pożądany.
BRENTANO
Jeden z ważnych ruchów opozycyjnych w ostatniej fazie XIX wieku został zainaugurowany przez 
Brentanę. Nie mniej niż pozytywiści i scjentyści budował on na doświadczeniu, był wrogiem spekulacji 
metafizycznych. Jednakże różnił się od nich zasadniczo: budował na doświadczeniu, a nie był empirystą.
ŻYCIE. Franz Brentano (1838-1917), Niemiec, pochodzący z rodziny włoskiej, naturalizowany 
potem w Austrii, był pierwotnie księdzem katolickim. Porzuciwszy stan duchowny, był w latach 1866- 
1873 profesorem filozofii na Uniwersytecie Wurzburskim, potem zaś przez parę lat na Wiedeńskim i w 
tym krótkim cz.isie pozyskał licznych uczniów. Z obu katedr zrezygnował i potem już tylko jako docent 
prywatny wykładał w Wiedniu. Zaprzestawszy i tego, osiadł we Florencji. Mimo że utracił w późniejszym 
wieku wzrok, nie przestał do końca pracować i ulepszać swe poglądy.
Postawa jego wobec wiedzy i życia była na wskroś intelektualistyczna: jak klasyczni filozofowie 
greccy, nie tylko fałsz, ale i zło uważał za wynik wadliwego myślenia. Uspo-
155


sobienie niechętne wobec mistyki i objawień było jedną z przyczyn jego zerwania z Kościołem: wyznawał 
chrystianizm deistyczny, bez tajemnic. Pełen zaufania do umysłu ludzkiego, był przekonany, że wszystkie 
antynomie i trudności filozofii mogą być rozwiązane, że nie ma przeciwieństwa między myślą a 
doświadczeniem, że można pogodzić Leibniza i Locke'a.
PISMA. Pisał dużo, wydawał bardzo niewiele. Psychologie vom cmpirisc/ien Stamlplinktc z 1874 r., 
której ukazał się jedynie pierwszy tom, pozostała jego dziełem głównym i najobszerniejszym. Tą 
niedokończoną książką zdołał jednakże oddziałać na dzieje psychologii, podobnie jak na dzieje etyki 
krótkim odczytem Vom Ursprung der sittiic/ien Erkrnn tnis, ogłoszonym jako broszura w 1889 r. 
Najwięcej prac ogłosił o Arystotelesie; poświęcił mu dwie pierwsze swoje książki z 1862 i 1867 r., a także 
dwie ostatnie, ogłoszone blisko w pół wieku później, w 1911 r. Jego puścizna rękopiśmienna, wydawana 
od 1924 r. przez uczniów, rozmiarami znacznie przewyższa prace drukowane za życia: zawiera nie tylko 
uzupełnienie, ale również istotną modyfikację dawniejszych poglądów.
POPRZEDNICY. Niezależny umysł Brentany nie poddał się współczesnym mu prądom 
filozoficznym; jak mało który myśliciel był wolny od cech swojej epoki. Natomiast nawiązał do bliskich 
sobie poglądów dawniejszych wieków. Jako teolog studiował filozofię na Arystotelesie i scholastykach: 
ściślej mówiąc, studiował ją na scholastykach, a potem sam cofnął się do ich źródła, Arystotelesa. Przejął 
ich sposób myślenia i wiele pojęć, które od wieków wyszły z użycia: gdy ich użył w wieku XIX, wydały 
się nowe. I cały sposób jego myślenia był dla jego współczesnych nowością, nawet w tym, w czym tylko 
powracał do dawnych czasów.
Pojęcia Arystotelesowsko-scholastyczne miał wspólne z zaczynającym się właśnie prądem 
neotomistycznym, ale ten starał się kontynuować dawne poglądy, podczas gdy Brentano rozwijał je po 
swojemu. Miał scholastyczną kulturę, ale nowoczesną, empiryczną postawę umysłu. Był daleki od 
pozytywizmu, ale jeszcze dalszy od spekulatywnej metafizyki. Walkę z metafizyką niemiecką miał za 
zadanie swego życia: a także walkę z kantyzmem, z którym ten realista nie mógł być w zgodzie. „Mam 
całą filozofię Kaniowską" — pisał — „za pomyłkę, która doprowadziła do jeszcze większych błędów i w 
końcu do zupełnego chaosu w filozofii".
POGLĄDY, l. PSYCHOLOGIA OPISOWA. Nie uznawał innej wiedzy poza opartą na doświadczeniu. Jeśli 
istnieją twierdzenia prawdziwe u priori, to tylko ex terminis, czyli wynikające z samych terminów, czysto 
formalne, analityczne. Inne prawdziwe twierdzenia ogólne mogą być uzyskane tylko przez indukcję. 
Wiedza polega tylko na jednostkowych stwierdzeniach. Filozofia, jeśli ma stanowić rzetelną wiedzę, musi 
również być empiryczna. I był przekonany, że nią być może. Może się bowiem oprzeć na psychologii, 
która się opiera na doświadczeniu. Mianowicie na doświadczeniu introspekcyjnym, wewnętrznym.
Do opracowania empirycznej psychologu Brentano przystąpił prawie jednocześnie z Wundtem, ale 
psychologia jego miała odmienny charakter. Sam przedmiot doświadczenia wewnętrznego rozumiała 
inaczej. Odróżniwszy bowiem w przeżyciach treści od aktów (np. w przeżyciach akustycznych — dźwięk 
usłyszany od słyszenia dźwięku), kładła nacisk na akty. Tymczasem większość ówczesnych psychologów, 
z Wundtem na czele, uwzględniała właśnie tylko treści psychiczne, a o aktach twierdziła, że nie możemy 
ich obserwować
156


i przeto uczynić przedmiotem nauki. Tak było właściwie już od Kartezjusza i Locke'a:
od nich psychologia zajmowała się wyłącznie treściami świadomości, widzianymi barwami, słyszanymi 
dźwiękami: świadomość rozumiała jako zespół takich treści. Dla Brentany zaś barwy i dźwięki nie 
należały wcale do psychologii, bo nie byty w ogóle niczym psychicznym, lecz przedmiotami fizycznymi, 
ku którym zwrócone są akty psychiczne. Świadomość była dlań zespołem nie treści, lecz aktów: składała 
się nie z barw czy dźwięków. lecz z aktów widzenia czy słyszenia.
Odróżniał w psychologii dwa działy: opisowy i wyjaśniający. I widział, że dział opisowy jest 
zaniedbany i że to jest źle, bo psychologia przystępuje do wyjaśnienia faktów, zanim je jeszcze dokładnie 
stwierdziła. Od czasu Brentany zmieniło się wiele i czysty opis doszedł w psychologii do głosu, ale że się 
tak stało, było w znacznej mierze jego zasługą.
Opis psychologiczny, jak go rozumiał Brentano, nie miał przedstawiać określonych przeżyć 
określonego człowieka. Przeciwnie, miał być opisem ogólnym i syntetycznym. Miał kłaść nacisk na stałe 
postacie życia psychicznego, na ogólny charakter każdej z nich. Dlatego też psychologia Brentany 
przykładała tak wielką wagę do ogólnych określeń i klasyfikacji. Było to w duchu Arystotelesa: opierać 
pojęcia na doświadczeniu, ale dążyć do pojęć najogólniejszych.
2. iNTliNCJONALNość ZJAWISK PSYCHICZNYCH. Brentano ustalił przede wszystkim. jaka jest 
wspólna cecha wszystkich zjawisk psychicznych, wszystkich aktów. Cechą tą jest, że są skierowane ku 
jakimś przedmiotom: widzimy barwy, słyszymy dźwięki, wypowiadamy twierdzenia zawsze o takich czy 
innych przedmiotach. Tę cechę aktów psychicznych, znaną już scholastykom, Brentano nazwał, stosując 
termin scholastyczny, „intencjonalnością" (od intciulerc, kierować). Każdy akt psychiczny jest „w 
stosunku intencjonalnym" do swojego przedmiotu, jest to cecha wspólna wszystkim aktom psychicznym, 
i tylko im; ona je odróżnia od zjawisk fizycznych. Znaczy to, że każdy akt świadomości wykracza poza 
świadomość, ku przedmiotom, które są w stosunku do niej transcendentne. Jest to fakt śni '^eneris, bez 
żadnej analogii w świecie zewnętrznym. W teorii poznania trzeba po prostu fakt ten stwierdzić, a nie 
mówić, jak przeważnie czyniono, /e istnienie rzeczy jest hipotezą, że świadomość się z nimi nie styka.
To proste stwierdzenie pociągało za sobą doniosłe konsekwencje. Mianowicie tylko akty, jako -
mające naturę intencjonalną. są psychiczne; natomiast przedmioty tych aktów nie mają jej i nie są 
psychiczne. Tylko akty należą do świadomości, ale nie ich przedmioty; tylko akty są świadomości 
immanentne, przedmioty zaś ich są transcendentne. Stwierdzenie to obalało idealizm subiektywny, 
ukazywało zludność jego argumentu, który wielu nowożytnym myślicielom wydawał się nie do odparcia: 
że przedmioty postrzegane przez nas są naszymi postrzeżeniami, więc należą do naszej świadomości, 
więc są psychiczne. Analiza aktów psychicznych doprowadziła Brentanę do realizmu: a było to w okresie 
skłonnym do subiektywnego idealizmu.
Brentano sądzi), że akty psychiczne mogą mieć przedmioty najróżnorodniejsze: zarówno idealne, jak 
realne, zarówno abstrakcyjne, jak konkretne. W późniejszych natomiast latach dość nieoczekiwanie 
ograniczył ten pogląd: zaczął twierdzić, że przedmiotem aktów są zawsze tylko rzeczy realne, konkretne. 
Nic innego nie znamy i nie mamy żadnych danych. by istniało. Istnieją rzeczy realne, ale tylko one. Z 
realizmem epistemologicznym Brentano połączył nominalizm: co nie jest konkretną rzeczą, jest tylko 
pustym słowem.
3. PODZIAŁ. ZJAWISK PSYCHICZNYCH. Skoro intencja stanowi cechę wspólną zjawisk
157


psychicznych, to jest tych zjawisk tyle rodzajów, ile jest rodzajów intencji. Na tej podstawie dokonał 
Brentano podziału zjawisk psychicznych. Dokonał go z wynikiem nieoczekiwanym: bo podział jego był 
zupełnie inny od tego, który był od dawna i powszechnie przyjęty. Ten dawny podział dzielił mianowicie 
zjawiska psychiczne na zjawiska poznania, uczucia i woli: powstał w XViri w., rozpowszechnił się 
najwięcej przez pisma Kanta i odtąd właściwie nie był kwestionowany. Dopiero Brentano zakwestionował 
go, i to podwójnie.
Najpierw wskazał, że to, co zwykło się nazywać „poznaniem", obejmuje dwa różne rodzaje aktów 
psychicznych: przedstawianie i sądzenie. Są tak różne, że niepodobna jednego sprowadzić do drugiego. 
Do przedstawień nie stosuje się bowiem przeciwstawienie prawdy i błędu; nie są i nie mogą być 
prawdziwe ani fałszywe, skoro nic nie twierdzą. A jeśli sieje czasem nazywa prawdziwymi i fałszywymi, 
to tylko w tym znaczeniu, że mówi prawdę lub błądzi ten, kto w sądach wypowiada to, co było treścią 
jego przedstawień. Kto posiada wyobrażenie chimery, ten jeszcze nie błądzi; błądzi dopiero ten, kto 
twierdzi, że chimera istnieje w rzeczywistości; a prawdę mówi ten, kto stwierdza, że chimera jest jego 
wyobrażeniem. Prawda i błąd powstają dopiero w sądzie: bo w przeciwieństwie do przedstawienia jest on 
aktem uznania lub odrzucenia, a dopiero uznając coś lub odrzucając, twierdząc lub zaprzeczając, 
wypowiadam prawdę lub błądzę. Różnica ta zmusza do oddzielenia przedstawień i sądów jako różnych 
rodzajów zjawisk psychicznych.
Natomiast to, co tradycyjny podział traktował jako dwa różne rodzaje — uczucie i wolę — w oczach 
Brentany okazało się jednym i tym samym. Uciecha i smutek, postanowienie i zaniechanie, choć jedne 
nazywane bywają uczuciami, drugie zaś aktami woli, są w osnowie swej jednym i tym samym, 
mianowicie aktami interesowania się przedmiotem, interesowania w sensie dodatnim lub ujemnym, 
upodobania lub niechęci. Toteż łączył je pod nazwą zjawisk emocjonalnych lub „aktów miłości i 
niechęci". Są one, podobnie jak sądy, aktami wyboru: uznają coś lub odrzucają. Mianowicie uznają albo 
odrzucają wartość rzeczy, jak sądy uznają albo odrzucają ich istnienie.
W ten sposób Brentano doszedł do nowego trójpodziału zjawisk psychicznych: podziału na 
przedstawienia, sądy i zjawiska emocjonalne („akty miłości i niechęci"). Tym trzem rodzajom zjawisk 
przyporządkowywał trzy tradycyjne idee: piękna, prawdy i dobra. Mianowicie piękno miał za 
doskonałość przedstawienia, prawdę za doskonałość sądu, a dobro za właściwy stosunek do miłości i 
niechęci. Każdemu z nich też odpowiada inna nauka filozoficzna: estetyka, logika i etyka. Nauki te w jego 
przekonaniu mają do czynienia nie z faktami, lecz z normami: estetyka z normami przedstawiania, logika 
— sądzenia, etyka — miłości i niechęci. Toteż przypisywał naukom filozoficznym charakter 
normatywny.
4. OCZYWISTOŚĆ. Aby móc wskazywać normy prawdy, trzeba posiadać jakieś jej kryterium, które 
pozwoli ją odróżnić oA fałszu. Cóż tedy stanowi kryterium prawdy? Naturalną odpowiedzią jest — że 
dowód. Prawdą jest sąd, który jest dowiedziony. Każdy dowód zakłada jednak przesłanki, które 
częstokroć przyjmuje się bez dowodu. Wprawdzie one mogą być z kolei dowodzone, ale ostatecznie 
trzeba przyjąć przesłanki bez dowodu, bo inaczej trzeba by dowodzić w nieskończoność. Musi więc 
istnieć jakieś kryterium pozwalające pewne przesłanki nie dowiedzione rozpoznać jako prawdziwe. I musi 
ono tkwić w samych tych przesłankach, jeśli bowiem prawdy ich nie gwarantuje dowód, to muszą same 
przez się być przekonujące.
158


Brentano pierwotnie przyjął najzwyklejsze, „adekwacyjne" kryterium prawdy, wedle którego prawda 
jest zgodnością umysłu z rzeczą, czyli prawdziwe jest twierdzenie odpowiadające rzeczywistości. Potem 
wszakże zdał sobie sprawę z tego, że kryterium to prowadzi do błędnego koła: sąd jest prawdziwy, gdy 
odpowiada rzeczy, ale o tym, jaka jest rzecz, wiemy, tylko jeśli mamy o niej sąd prawdziwy. Ta sama 
trudność tkwi również w drugim rozpowszechnionym w teorii poznania kryterium, mianowicie w 
kryterium kantystów:
że prawda jest zgodnością sądu z prawami umysłu. I tu niepodobna uniknąć błędnego koła. W ogóle 
niepodobna go uniknąć, jeśli dla ustalenia prawdziwości sądu trzeba sąd ten z czymkolwiek porównywać. 
Można go zaś uniknąć, tylko jeśli kryterium jest w samym sądzie, czyli jeśli sąd sam przez się nie 
pozostawia wątpliwości co do swej prawdziwości. Lub inaczej mówiąc, jeśli sąd —jest oczywisty. 
Kryterium prawdy nie leży więc w zgodności sądu z rzeczywistością, lecz w jego oczywistości. W myśl 
tego kryterium prawdziwymi są sądy oczywiste oraz te, które z oczywistych wynikają.
Był to jeden z najistotniejszych, jeśli nie najistotniejszy punkt w filozofii Brentany, a zarazem ten, 
który oddzielał go od większości współczesnych mu filozofów. Uważano bowiem wówczas prawie 
powszechnie, że oczywistość jest sprawą wyczucia, któremu nie ufano — i dlatego szukano innego 
kryterium prawdy, pomijając to najnaturalniejsze. Brentano zaś spostrzegł, że jest to nie tylko 
najnaturalniejsze, ale jedyne możliwe kryterium. Oczywistość nie jest kwestią wyczucia podmiotu, lecz 
cechą niektórych sądów.
Pewne sądy są istotnie oczywiste: nie możemy im odmówić prawdziwości ani nawet zrozumieć, by 
mogły nie być prawdziwe, doznajemy przymusu wewnętrznego, aby je za prawdziwe uznać. Gdy zaś są 
oczywiste, to nie ma sensu domagać się już dla nich uzasadnienia: mogłoby ono co najwyżej polegać na 
odwołaniu się do innych oczywistości. Można tylko po prostu przyjąć je albo nie przyjąć: to kwestia 
zaufania do umysłu. Ale jeśli się ich nie przyjmie, to nie ma sposobu rozpoznania prawdy. Natomiast 
przyjęcie ich nie tylko daje kryterium prawdy, ale również uwalnia, jak sądził Brentano, od relatywizmu, 
odwiecznego Protagorejskiego relatywizmu. Nie każdy człowiek jest miarą rzeczy, jak chciał Protagoras, 
lecz ten tylko, który sądzi z oczywistością, a między tymi, co sądzą z oczywistością, nie ma rozbieżności. 
To jest „punkt archimedejski": Brentano oparł na nim całą swą filozofię.
Podobnie jak Leibniz, Brentano odróżniał dwie klasy sądów: o faktach i o stosunkach, verites de fait 
et de raison. W obu zaś istnieją sądy oczywiste. Z sądów o faktach oczywiste są te, które dotyczą 
doświadczenia wewnętrznego, własnych aktów. Że coś wyobrażamy sobie czy czujemy, to wiemy z całą 
pewnością, z przekonaniem nieodpartym. Każdemu bowiem przeżyciu towarzyszy (wtórna) świadomość 
własnego aktu: postrzegając np. konia, mam zarazem świadomość, że go spostrzegam. Tę samą 
oczywistość, co sądy doświadczenia wewnętrznego, posiadają również pewne sądy o stosunkach, 
mianowicie zasady logiczne, jak zasada sprzeczności.
Skrajny empiryzm niesłusznie ogranicza oczywistość do doświadczenia, a skrajny racjonalizm 
niesłusznie ogranicza ją do zasad: w obu wypadkach oczywistość jest ta sama.
Natomiast sądy doświadczenia zewnętrznego są pozbawione oczywistości: jest zawsze możliwe, że 
się mylimy, wywodząc nasze postrzeżenia z działania zewnętrznych przyczyn. Gdy np. widzę konia, to 
nie jest oczywiste, że rzeczywiście koń stoi przede mną, może to być również halucynacja. Jeśli jednakże 
nie ma w postrzeżeniach zewnętrznych oczy-
159


wistości, to jest przynajmniej, jak mówił Brentano, „oczywiste prawdopodobieństwo":
jest oczywiście prawdopodobne, że nasze postrzeżenia pochodzą z przyczyn zewnętrznych, z realnego 
świata, a nie z naszej własnej aktywności, bo to je właśnie odróżnia od aktów woli lub wyobraźni. Tak 
samo jest rzeczą oczywiście prawdopodobną, iż świat zewnętrzny nie jest chaosem, lecz podlega prawu 
przyczynowości, a prawdopodobieństwo to rośnie jeszcze wraz z doświadczeniem - bo prawidłowość 
świata przyjmujemy hipotetycznie, ale doświadczenie ją potwierdza.
Stanowisko Brentany miało wielu poprzedników: było zgodne nie tylko z Arystotelesem, ale i z 
Kartezjuszem, który wszak posługiwał się kryterium oczywistości, gdy przyjmował, że prawdziwe jest to, 
co jest jasne i wyraźne. Natomiast był Brentano w niezgodzie z Kantem i kantystami, którzy przeważali za 
jego czasów. Nie tylko odpowiedzi jego były inne niż Kanta, ale także i zagadnienia. Kant, czerpiąc swe 
pojęcie poznania z matematyki, rozumiał poznanie jako twór umysłu — musiał więc też pytać, jak twór 
taki może się stosować do rzeczywistości. Dla Brentany pytanie to było zbędne; sprowadzało się ono w 
gruncie rzeczy do tego: na czym opieram przekonanie, że me przekonania są prawdziwe? Odpowiedź na 
nie mogłaby znów tylko odwołać się do przekonań.
5. REFORMA LOGIKI. Sąd zwykło się rozumieć jako połączenie dwu przedstawień, podmiotu i 
orzeczenia. Takie rozumienie sądu, na pozór proste i naturalne, Brentano podał jednak w wątpliwość. 
Skłoniły go do tego sądy egzystencjalne typu „A jest" i „Nie ma A'\ nie mające orzeczeń. Uznajemy w 
nich i odrzucamy nie połączenie A z cechą istnienia, lecz — samo A. Jeśli zaś istnieją niektóre sądy, które 
nie są połączeniem przedstawień, to połączenie przedstawień nie jest osnową sądu. Osnową sądu może 
być tylko to, co występuje również w sądach egzystencjalnych i we wszystkich w ogóle sądach. A więc: 
uznanie lub zaprzeczenie jakiegoś przedmiotu. To znaczy: sądy mają naturę „tetyczną" (ustanawiającą, że 
coś jest), nie zaś syntetyczną (zestawiającą to, co jest).
W myśl tego rozumienia sądu każde zdanie kategoryczne można bez zmiany jego sensu przekształcić 
w egzystencjalne. Zdanie „pewien człowiek jest chory" znaczy tyleż, co „jest chory człowiek"; zdanie 
„żaden człowiek nie jest nieśmiertelny" tyleż, co „nie ma nieśmiertelnego człowieka". Stąd wypływała 
szczególna konsekwencja: że żaden sąd twierdzący nie jest ogólny, a żaden przeczący nie jest 
szczegółowy. A więc logika tradycyjna błądziła rozpraw-iając o sądach ogólnotwierdzących i 
szczegółowoprzeczących. Nie Jest to zaś sprawa małej wagi: wynika z niej bowiem również, że wszystkie 
sądy a priori, jako ogólne, są przeczące, nawet zasada tożsamości. Jeśli wydaje się inaczej, to dlatego, że 
językowo mają formę twierdzącą. Gdy mówię „wszystkie trójkąty mają sumę kątów 2 D", to znaczy 
innymi słowy, że nie ma innego trójkąta, jak właśnie taki. Sąd ten nie mówi o istnieniu trójkąta, lecz o 
tym, że jeśli trójkąt istnieje, to nie może tej własności nie posiadać. l podobnie jest ze wszystkimi innymi 
sądami a priori.
Był to pierwszy od wieków bunt przeciw logice Arystotelesowskiej. Okazało się, że można rozumieć 
inaczej to, co zdawało się od wieków ustalone definitywnie.
6. REFORMA ETYKI. Oceny są zjawiskiem równoległym do sądów: są również zajęciem pewnej 
postawy, dodatniej lub ujemnej, wobec rzeczy, l tu, tak jak w sądach, zawsze jedna tylko postawa może 
być słuszna: jeśli słuszne jest upodobanie w jakiejś rzeczy, to nie może być jednocześnie słuszna niechęć 
do niej. Jak to, co wywołuje słuszny sąd, nazywamy prawdą, tak to, co wywołuje słuszne upodobanie, 
nazywamy dobrem. Jak nie wszystkie sądy, tak leź nie wszystkie nasze upodobania są słuszne. Jednakże 
są między nimi i takie,
160


którym nawet towarzyszy nieodparte poczucie słuszności. Czym jest oczywistość dla teorii 
prawdy i poznania, tym to poczucie słuszności jest dla teorii dobra i postępowania. Tam tylko 
mamy pewność, gdzie mamy to poczucie, ale wtedy mamy pewność zupełną, że upodobanie 
jest słuszne. I w etyce tedy bezpośrednio oczywiste, nieodparte przekonanie jest również miarą 
wszelkiej słuszności i podstawą całej wiedzy.
Występuje ono nieczęsto. Jednakże mamy je wobec dóbr fundamentalnych, mianowicie 
wobec moralnych, umysłowych i hedonicznych. A niekiedy mamy je także przy przekładaniu 
jednych dóbr ponad inne: z poczuciem pewności przekładamy każde dobro ponad zło, a dobro 
złożone z wielu dóbr nad jakikolwiek z jego składników. Natomiast nie posiadamy nigdy tego 
poczucia, gdy porównujemy dobra jakościowo różne: nikt nie zdoła powiedzieć, czy lepsza jest 
wiedza od szlachetnej miłości, czy też jest odwrotnie. I nie może być inaczej: bo wszystkie 
dobra są skończone i wartość ich zależy także od ich ilości.
Zadanie moralne polega po prostu na tym, by dobra mnożyć: dobra swoje i cudze, 
teraźniejsze i przyszłe. Przyczyniać się do potęgowania dobra na świecie — jest to oczywiście 
słuszny cel życia: „Jest to jedyny kategoryczny imperatyw, od którego wszystkie inne zależą". 
Jak teorię poznania, tak też i etykę Brentano pojął zupełnie inaczej niż Kant, prościej i nie 
tylko formalnie.
7. FILOZOFIA A PSYCHOLOGIA. Już przy habilitacji Brentano wybrał sobie do obrony tezę, że 
metoda filozofii jest ta sama, co nauk przyrodniczych: vera philosophiae methodus nulla alia 
nisi scientiae naturalis est. Intencją jego wszakże nie była obrona naturalizmu, lecz sprzeciw 
wobec poglądu, jakoby filozofia posiadała jakieś własne metody, spekula-tywne czy 
transcendentalne, nie używane przez inne nauki. Był zdania, że dla wszystkich nauk jest 
naprawdę jedna metoda, która tylko w pewnym stopniu może być dostosowywana do 
odrębności przedmiotu.
W każdym razie normalną nauką o normalnej metodzie jest psychologia. Ona zaś, i tylko 
ona, rozwiązuje zagadnienia filozoficzne — tak samo logiczne, jak etyczne. Bo w 
doświadczeniu wewnętrznym znajduje fakty oczywiste, stanowiące miarę prawdy i dobra. 
Filozofia, opierając się na psychologii, nie staje się przez to subiektywna i względna; 
przeciwnie, właśnie w psychologii, w stwierdzonych przez nią oczywistościach znajduje broń 
przeciw subiektywności i względności. Wyprowadzenie miary prawdy i dobra z analizy aktów 
psychicznych nie znaczy bynajmniej, by prawda i dobro były od aktów psychicznych zależne. 
Oparcie się na psychologii nie prowadzi do psychologizmu.
Psychologia jest podłożem filozofii. Szczytem jej mogłaby być metafizyka; realistyczne 
stanowisko Brentany otwierało do niej drogę. Wszakże na nią nie wszedł. Ograniczył się do 
przygotowawczej opisowej filozofii, w której poddał analizie naczelne pojęcia, jakimi musi się 
posługiwać metafizyka: pojęcia istnienia, substancji, przyczynowości.
8. HISTORIA FILOZOFII. Brentano był jednym z licznych myślicieli XIX w., którzy usiłowali 
znaleźć ogólną formułę rozwoju filozofii, ująć filozoficznie także i historię filozofii.
Według niego filozofia w każdym ze swych wielkich okresów przechodzi 4 fazy: najpierw 
fazę rozkwitu, potem zaś trzy fazy upadku. W pierwszej z tych trzech faz traci zainteresowania 
teoretyczne i podporządkowuje się celom praktycznym, w drugiej traci zaufanie do własnych 
sił i wpada w sceptycyzm, a w trzeciej — nie umiejąc inaczej zaspokoić swej żądzy poznania, 
ucieka się do tajemniczych intuicji, wpada w mistycyzm.
11—Historia filozofii t. III                                                                         igl


Schemat ten Brentano przeprowadził dla wszystkich trzech okresów filozofii europejskiej. 
Starożytna miała swą fazę rozkwitu aż do Arystotelesa, potem zaś przeszła przez praktycyzm u 
stoików i epikurejczyków, przez sceptycyzm u pirronistów i przez mistycyzm u 
neopitagorejczyków i neoplatończyków. Podobnie średniowieczna: miała swój rozkwit aż do 
Tomasza z Akwinu, fazę praktyczną u skotystów, sceptyczną u okhamistów, mistyczną u 
Eckharta i Kuzańczyka. W nowożytnej zaś rozkwit filozofii trwał od Bacona do Leibniza. po 
czym nabrała charakteru praktycznego w Oświeceniu francuskim, sceptycznego u Hu-me'a, a 
mistycznego u Kanta, Fichtego, Schellinga, Hegla. Ci ostatni dosięgli, w przekonaniu Brentany, 
dna upadku.
ZESTAWIENIE. Filozofia Brentany wyróżniała się tym, że obierała subiektywny punkt 
wyjścia, a dochodziła do wyników obiektywnych. Brentano był przeświadczony, że 
rozstrzygnął odwieczny spór o subiektywizm: spór Protagorasa i Platona. Rozstrzygnięcie to 
polegało na tym, że nie każdy człowiek jest miarą wszechrzeczy, ale jest nim człowiek 
wydający sądy oczywiste. Dokonał rzeczy wyjątkowej dla XIX wieku: uniknął minima-
listycznego ograniczenia filozofii, nie wpadając jednak w spekulatywną metafizykę. Rola jego 
była podobna do tej, jaką w początku wieku odegrał Maine de Biran: choć bardzo różni typem 
umysłu, umieli obaj tak samo w tym stuleciu walki minimalizmu z maksy-malizmem znaleźć 
rozwiązanie pośrednie; tamten idąc po linii Augustyna, ten zaś wróciwszy do linii Arystotelesa.
Brentano nie tylko usiłował odwrócić ogólny kierunek filozofii XIX wieku, ale też 
zapoczątkował wiele spraw szczegółowych:, wyodrębnienie psychologii opisowej od ge-
netycznej ; oddzielenie w niej aktów psychicznych od treści; oparcie wiedzy na kryterium 
oczywistości; odnowienie nauki o intencjonalności aktów psychicznych; nową klasyfikację 
zjawisk psychicznych; nową interpretacją logiki formalnej; nową idiogeniczną teorię sądów; 
nowe uzasadnienie etyki.
ROZWÓJ. W latach 1905 -1910 w poglądach Brentany dokonała się zasadnicza przemiana: 
tezę swą o intencjonalnym charakterze przeżyć zwęził w tym sensie, że są one intencjonalnie 
skierowane wyłącznie ku realnym, konkretnym rzeczom. Mogą być skierowane ku fikcjom (jak 
np. gdy myślimy o centaurach), ale fikcje te mają również postać rzeczy, a nie abstrakcyj. Zajął 
stanowisko nazwane przez T. Kotarbińskiego „reizmem". Innych przedmiotów niż realne nie 
znamy, są to tylko nazwy, którym materialnie i psychologicznie nic nie odpowiada: przyjmując 
ich istnienie, padamy ofiarą języka. Nie ma bytów idealnych, pojęcie rzeczy jest pojęciem 
najogólniejszym, obejmującym wszystko, co istnieje.
SZKOŁA. Brentano uchodził pierwotnie wśród swych współczesnych za myśliciela 
anachronicznego, za pozostałość średniowiecza. Jednakże zdołał pociągnąć za sobą cały zastęp 
uczniów, a wpływ jego z latami nie malał, lecz rósł. Głównym ośrodkiem jego wpływów była 
Austria, zwłaszcza uniwersytety w Grazu i Pradze, ale wpływy te sięgały i dalej. Od niego 
wywodzą się różne prądy filozoficzne z końca XIX i początku XX wieku, jak 
„fenomenologia", „teoria przedmiotów" i inne próby filozofii opisowej, dokładnie analizującej 
fakty, a nie angażującej się w kwestie metafizyczne.
Uczniowie jego rozeszli się w dwu przeciwległych kierunkach. Jedni poszli za wczesnym
162


Brentaną, który swą teorią intencjonalności rozpętał rozważania nad różnorodnymi nierealnymi 
przedmiotami, drudzy zaś za późnym, który te rozważania potępił tak stanowczo, jak nikt inny. Do 
pierwszych należeli trzej profesorowie prascy. A. Marty, Chr. v. Ehrenfels i A. Hofler, którzy rozwijali 
wczesne poglądy Brentany, pierwszy głównie na polu filozofii mowy, drugi teorii wartości, a trzeci 
psychologii. Przede wszystkim zaś należał do tej grupy A. Meinong (1853 - 1920), profesor w Grazu; 
usiłował on utworzyć nową naukę filozoficzną, którą nazywał „teorią przedmiotów", a która miała mieć 
zakres szerszy jeszcze od metafizyki, bo miała obejmować przedmioty nierealne, tak samo jak realne. Ale 
również psychologia C. Stumpfa i fenomenologia E. Husserla noszą piętno wcześniejszych idei Brentany. 
Inni natomiast uczniowie Brentany stali się wyznawcami późnej, reistycznej jego teorii. Najczynniejszy z 
nich był O. Kraus, profesor praski. Był on tym, który założył w Pradze archiwum Brentany i 
Towarzystwo jego imienia.
Uczniem Brentany był Kazimierz Twardowski. Dzięki niemu poglądy Brentany uzyskały w filozofii 
polskiej w początku XX w. wpływ rozległy, rozleglejszy jeszcze niż w filozofii innych krajów.
NIETZSCHE
Nietzsche jedną częścią swej działalności dał wyraz swej epoce: reprezentował jej scjentyzm, 
naturalizm, ewolucjonizm, relatywizm. Drugą natomiast godził w tę epokę, w całą jej kulturę, ujawniał 
występujące w niej rysy, był jednym z pierwszych którzy zbuntowali się przeciw niej.
ŻYCIE. Friedrich Nietzsche (1844- 1900) był z wykształcenia filologiem klasycznym. Niezwykle 
wcześnie dojrzały, już w 1869 r. — zaledwie ukończył studia—objął katedrę filologii w Bazylei. Ale 
prędko zainteresowania jego zmieniły się na filozoficzne. Po 10 latach zrzekł się katedry, by poświęcić się 
pracy pisarskiej. Był to jednak zarazem koniec jego normalnego, spokojnego życia. Opuścił Bazyleję i 
zaczął lata tułaczki. Gnany niepokojem, nękany chorobą, zmieniał nieustannie miejsce pobytu, przebywał 
w różnych miejscowościach Włoch i Szwajcarii, po hotelach i pensjonatach,, coraz bardziej bezdomny i 
samotny. W 1889 r. uległ chorobie umysłowej, z której się już nie podźwignąl:
żył jeszcze lat 11, pielęgnowany w Weimarze przez matkę i siostrę.
Ten wielbiciel życia i siły, apostoł bezwzględności, był osobiście człowiekiem wątłym i chorym, a w 
stosunku do ludzi niezwykle względnym i delikatnym. Był Niemcem, ale polskiego pochodzenia, ze 
zniemczonej rodziny Nickich: wiedział o swym pochodzeniu i cenił swą polską krew. „Przodkowie moi" 
— pisał — „byli polską szlachtą, po nich zostały mi moje instynkty, między nimi może i liberum veto". 
A. opisując swój stosunek do muzyki powiedział: „Jestem na to dość Polakiem, by całą muzykę świata 
oddać za Szopena". Niemcy uważają go za swego wielkiego filozofa: istotnie, urodził się Niemcem i 
pisał po niemiecku, ale z Niemiec uciekał, pogardzał Niemcami i nikt tak gwałtownie i namiętnie nie 
wytykał ich wad, jak on. Twierdził, że w kulturze Niemcy są spóźnieni o dwieście lat i nigdy już tego 
opóźnienia nie odrobią.


PISMA I ROZWÓJ. Przez niedługi, 20 lat trwający okres swej twórczości Nietzsche żył 
pod nieustannym naporem myśli i pisał bardzo wiele. Ale — z wyjątkiem dwu pierwszych 
książek — były to tylko zbiory aforyzmów, oderwanych myśli. Taki sposób pisania 
odpowiadał jego umysłowi, zdolnemu do najświetniejszych pomysłów, ale nie do ciągłości 
myślenia; później zaś stal się koniecznością: nieznośne cierpienia fizyczne nie pozwalały mu 
na dłuższe skupienie myśli; w ostatnich latach mógł pisać tylko chodząc; błąkając się wśród 
gór Engadyny spisywał swe myśli.
W natłoku coraz nowych pomysłów zmieniał wielokrotnie swe stanowisko. W pismach jego 
można rozróżnić trzy główne okresy. Każdy z nich cechował inny kult, inny entuzjazm. Bo bez 
jakiegoś kultu, jakiegoś entuzjazmu żyć nie umiał. W pierwszym okresie był to kult sztuki, w 
drugim nauki, w trzecim życia, siły, indywidualności. W pierwszym był pod wpływem 
Wagnera, w drugim pod wpływem Darwina i ideału ścisłej naukowości, w trzecim wypowiadał 
myśli, które najbardziej były jego własne. Z pierwszego pochodzą:
Narodziny tragedii (Die Geburt der Tragedie, 1869) i Niewczesne rozważania (Unzeitgemasse 
Betrachtungen, 1870-1872). Z drugiego: Ludzkie, arcy ludzkie (Menschliches, Alizumen-
schliches, 1878), Jutrzenka (Morgenróthe, 1881), Wiedza radosna (Frohiiche Wissenschaft, 
1882). Z trzeciego: Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883 - 1884), Poza 
dobrem i ziem (Jenseits von Gut und Bose, 1886), Z genealogii moralności (Żur Genealogie der 
Moral, 1887). Pośmiertnie wydane: Ecce homo, 1908.
POPRZEDNICY. Pochłonięty własnymi myślami, Nietzsche miał niewiele czasu na 
studiowanie cudzych. Erudycja jego była bardzo ograniczona, zarówno w zakresie nauk 
przyrodniczych, dla których żywił przez pewien czas największy kult, jak i filozofii. Jednakże 
znał Darwina i Spencera, którzy jego teorii dostarczyli najwięcej materiału. Znał F. A. Lan-
gego, z którym dzielił upodobanie do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. W 
poprzednim pokoleniu bliski był mu Stirner. A jeszcze bliższy Schopenhauer, u niego znalazł 
punkt wyjścia dla swej filozofii: przezwyciężył z czasem jego pesymizm, natomiast zachował do 
końca jego irracjonalizm i woluntaryzm. Zupełnie zaś bliskich, kon-genialnych Nietzschemu 
myślicieli można by znaleźć tylko w starożytności: Heraklita, jeśli chodzi o teorię przyrody, i 
sofistów, jeśli o teorię człowieka. Jeśli kto głosił przed nim ideę nadczłowieka, to tylko Kallikles 
i Trazymach opisani przez Platona. Ale podobne myśli są też u Carlyle'a.
POGLĄDY, l. RELATYWISTYCZNA TEORIA POZNANIA. Przejęty biologicznymi teoriami 
swych czasów, Nietzsche był przekonany, że wszystkie czynności i wytwory ludzi uwarun-
kowane są potrzebami życiowymi. Poznanie nie stanowi wyjątku: i ono także służy zadaniom 
praktycznym. Prawdą jest dla nas to, i tylko to, czego życie wymaga. Jest przeto subiektywna i 
względna. Obiektywna i bezwzględna prawda jest złudzeniem. „Czymże są ostatecznie prawdy 
ludzkie? Są tylko nie dającymi się obalić błędami ludzkimi".
W swym relatywizmie poznawczym Nietzsche poszedł dalej niż ktokolwiek. Sądził, że 
umysł nasz nie tylko nie ujmuje wiernie rzeczywistości, ale ją zawsze fałszuje. Rzeczywistość 
bowiem jest nieustanną zmiennością: aby zaś ją ująć i dla celów życiowych zużytkować, 
musimy ją zatrzymywać, utrwalać. Jest chaosem, a my musimy ją porządkować, doszukiwać się 
w niej praw. Jest nieprzebranym bogactwem, a my musimy ją dla naszych celów upraszczać. 
Nasza prawda jest zawsze utrwalona, uporządkowana, uproszczona.
164


Jest dla nas prawdą, ale w rzeczywistości jest fałszem. Nasze prawdy to złudzenia, do których 
przywykliśmy, o których złudności nie pamiętamy. Przywykamy do nich i w końcu wierzymy sami w 
fałszywy obraz rzeczywistości, któryśmy wytworzyli.
Obraz ten jest dla nas prawdziwy, bo w nim żyjemy. „Urządziliśmy sobie świat tak, byśmy w nim żyć 
mogli. Wprowadziliśmy ciała, linie i płaszczyzny, przyczyny i skutki, ruch i spoczynek, kształt i treść... 
Ale nie są one przez to dowiedzione. Życie nie jest argumentem: między warunkami życia może się 
znajdować także błąd". Posługujemy się od wieków przenośniami i zapominamy wreszcie, że to tylko 
przenośnie. Posługujemy się słowami i zapominamy, że to tylko słowa. „Zawalają nam drogę słowa, przy 
każdym poznaniu potykamy się o skamieniałe, przedawnione słowa".
Każde nasze pojęcie deformuje rzeczywistość — już przez to samo, że ją uogólnia. I tym jest 
fałszywsze, im jest ogólniejsze. Więc najfałszywsze są pojęcia filozoficzne; pojęciom takim, jak absolut 
lub substancja, nie odpowiada już nic zupełnie, są wyłącznie tylko schematami myśli.
2. RELATYWISTYCZNA TEORIA WARTOŚCI. Tym bardziej względne, subiektywne, biologicznie tylko 
uwarunkowane są nasze oceny i to wszystko, co uważamy za dobra, za wartości. W szczególności 
wartości moralne. Nie ma moralności obiektywnej, powszechnie obowiązującej; każdy ma taką^ jaka mu 
dla jego celów życiowych jest potrzebna i jaka odpowiada jego uczuciom, afektom. Jeden ma taką, jaka 
przed nim samym usprawiedliwia to, na co ma on ochotę; inny taką, jaka daje mu upragniony spokój; 
jeszcze inny taką, jaka pozwoli mu wziąć odwet na wrogach. Ludzie mogą nawet nie uświadamiać sobie 
tego, ale naprawdę takie są tylko źródła ich moralności.
Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. Najistotniejszą zaś różnicę między ludźmi Nietzsche 
widział w tym, że jednych natura jest silna, a innych słaba. Inna jest moralność silnych, a inna słabych; 
albo mówiąc językiem Nietzschego: moralność panów i moralność niewolników. Silni z natury rzeczy 
cenią dostojność i godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w 
przeprowadzaniu swych zamierzeń: to są dla nich zalety istotne. Zupełnie inaczej słabi; oni muszą cenić 
to, co ich słabości przychodzi z pomocą: litość, miękkość serca, miłość, altruizm, względność.
Niegdyś silni „panowie", mieli głos, oni to urabiali pojęcia i oni wytworzyli pojęcie dobra. Rozumieli 
je po swojemu: jako dostojność czy dzielność. Ale przyszedł czas buntu ze strony niewolników: byli 
wprawdzie słabi, ale liczniejsi i przez to zwyciężyli. Teraz ich opinia przeważa, stała się opinią 
powszechną; za dobro zaczęło uchodzić to, co odpowiada ich interesom: miękkie serce, altruizm. A także 
pokora, łagodność, zaparcie się •siebie — właściwości, do których zmuszeni są niewolnicy i które potem 
podnoszą do godności cnót. Nastąpiło całkowite odwrócenie sądów. W tej epoce, która przyszła po 
buncie niewolników, my żyjemy i moralność nasza jest moralnością niewolników.
Nietzsche chciał zajmować bezstronne, naukowe, przyrodnicze, czysto opisowe stanowisko wobec 
ludzkiej moralności. I uważał, że jest w porządku, gdy niewolnicy mają moralność niewolników. Źle jest 
tylko, jeśli poddają się jej także i ci, co należą do rasy panów; to jest już—jak mówił terminem 
biologicznym, który wprowadził do spraw ludzkich — zwyrodnienie, dekadencja.
Jednakże nie wytrwał w tej obiektywnej, bezstronnej postawie.- Czuł w sobie rasę panów i ich 
moralność odczuwał jako nieporównanie wyższą, jako jedynie słuszną. Stanął po jej stronie. Tu kończyła 
się etyka względna, z tezą: „każdy ma taką moralność, jaka
165


mu odpowiada", i zaczynała się bezwzględna, z tezą: „jedna jest tylko właściwa moralność, moralność 
panów". Tu zaczynała się druga, zupełnie inna część filozofii Nietzschego, ani przyrodnicza, ani 
relatywistyczna.
3. KRYTYKA MORALNOŚCI WSPÓŁCZESNEJ. Z niezwykłą przenikliwością Nietzsche ujmował cechy 
moralności współczesnej, której był przeciwnikiem. Nie zestawił ich systematycznie, ale można to zrobić 
w myśl jego przekonań.
Moralność współczesna, panująca, opiera się na trzech głównych założeniach: l) Założenie równości: 
wszyscy są równi, mają równe prawa i obowiązki. 2) Założenie wolności: każdy powinien być wolny, 
byle nie stawał na drodze wolności innych. 3) Założenie wartości moralnej: wartość moralna jest 
bezwzględna i zbędne jest ją uzasadniać, wskazując, że jest potrzebna do życia czy zdrowia — nie jest 
bowiem środkiem, lecz celem ostatecznym.
Na założeniach tych opierają się szczegółowe zasady moralności współczesnej, przede wszystkim 
takie: l) Zasada sprawiedliwości: każdemu należą się te same prawa i dobra. 2) Zasada użyteczności: 
należy postępować tak, by wytwarzać jak najwięcej dóbr. 3) Zasada altruizmu i miłości bliźniego: należy 
pamiętać także o dobrach innych ludzi. 4) Zasada litości: wytwarzając dobra dla innych, należy 
udostępniać je przede wszystkim potrzebującym pomocy, nieszczęśliwym, słabym. 5) Zasada prymatu 
dóbr duchowych: dobra duchowe są wyższe od materialnych i zabiegać należy przede wszystkim o nie. 6) 
Zasada prymatu ogółu: dobro ogółu jest ważniejsze od dobra jednostki i o nie najwięcej należy zabiegać. 
7) Zasada intencji: wartość najistotniejsza postępowania leży nie w tym, co ono osiąga, lecz w tym, do 
czego zmierza, w tym, czy rzeczywiście zmierza do dobra cudzego, duchowego, ogólnego. 8) Zasady 
wychowania: dla dobra tego nie należy szczędzić wysiłku i w dbałości o nie należy wychowywać siebie i 
innych. 9) Zasada nagrody i kary:
moralne postępowanie otrzyma nagrodę, jeśli nie w tym życiu, to w przyszłym, a nawet samo nosi w sobie 
nagrodę w postaci zadowolenia wewnętrznego; a niemoralne otrzyma karę i samo ją nosi w sobie w 
postaci wyrzutów sumienia.
Tę moralność, dziś panującą, Nietzsche wywodził od Sokratesa i Platona i jego zgubnej, jak sądził, 
idei dobra. Ideę tę podjęło chrześcijaństwo, ten „platonizm dla ludu", ono szczególniej utrwaliło panującą 
moralność. A także nowy ruch demokratyczny, o którym Nietzsche sądził, że prawie we wszystkich 
punktach jest zgodny z chrześcijaństwem. I był Nietzsche wrogiem Sokratesa, Platona, chrześcijaństwa i 
demokracji.
4. PRZEWARTOŚCIOWANIE WSZYSTKICH WARTOŚCI. Własne stanowisko Nietzschego — owa moralność 
panów — było we wszystkich punktach wprost przeciwne moralności dziś panującej. Główne jego 
założenia były takie: l) Założenie wartości życia: jedynie ono posiada wartość bezwzględną i z niego rodzi 
się wszystko inne, co w ogóle wartość posiada. 2) Założenie wolności silnego: wolność należy się tylko 
temu, kto posiada dość siły, by ją sobie zapewnić. 3) Założenie nierówności: ludzie nie są równi, między 
nimi są lepsi i gorsi, zależnie właśnie od tego, ile mają w sobie życia i siły.
Z założeń tych wypływał jego stosunek do zasad moralności współczesnej: był to stosunek krytyczny. 
Zasada sprawiedliwości jest zła: prawa i dobra należą się dostojnym, dzielnym, silnym, nie zaś słabym, 
nieudolnym, poronionym tworom natury. Właściwa sprawiedliwość opiera się nie na zasadzie równości, 
lecz głównie na nierówności: każdemu należy się tyle, ile ma zasługi. „Równość jest znamieniem 
upadku". — Zasada użyteczności jest zła: nie chodzi o produkowanie dóbr, lecz o życie, które jest dobrem 
najwięk-
166


szym. — Zasada altruizmu jest zła: jeśli ma się własne wielkie cele, to są one ważniejsze od cudzych. Nie 
należy oszczędzać bliźniego, wszystko jest dla najlepszego. „Samolubstwo dostojnych jest stanem 
świętym". Zresztą altruizm jest także egoizmem, tylko egoizmem słabych. — Zasada litości jest zła: jest 
marnowaniem energii, poświęcaniem jej dla słabych i zwyrodniałych. Silny powinien mieć „patos 
dystansu", czyli poczucie swej pozycji i wyższości. — Zasada prymatu dóbr duchowych jest zła: bo 
podstawą wszystkiego jest ciało, życie jest przede wszystkim sprawą cielesną, duch jest jedynie 
nadbudową nad nim. — Zasada prymatu ogółu jest zła: tylko wielkie jednostki mają wartość, ogół zaś, 
jeśli ma wartość, to tylko jako kopia wielkich ludzi, jako ich narzędzie lub jako opór, który ich pobudza 
do działania; zresztą, jak mówił Nietzsche, „bierz go diabeł i statystyka". — Zasada wychowania jest zła: 
czego się nie ma w organizmie, w siłach żywotnych, w instynktach, tego żadne wychowanie nie zastąpi. 
— Wreszcie i zasada nagrody i kary jest zła: bo nagroda i kara nie są ważne; nagrodę rozumie się jako 
szczęście, karę jako nieszczęście, a od tego, by się czuć szczęśliwym, ważniejsze jest, by żyć życiem 
pełnym i dostojnym. Szczęście to także jeden z ideałów moralności panującej, dzieło niewolników, które 
należy obalić.
Nietzsche zwalczał zwłaszcza wszelkie ograniczania się, wszelką ascezę, wszelką ucieczkę w sferę 
ideałów: tylko zwyrodniałe życie potrzebuje wyrzeczeń, zakazów, ascezy, ideałów religijnych i 
moralnych.
Oskarżenie jego przeciw moralności współczesnej było potrójne: l) że opiera się ona na fałszywej 
psychologii, a przez to zapoznaje przyrodzone instynkty i ma zasady niezgodne z naturą; 2) że 
zbudowana jest na fikcjach: mówi o postępkach, jakich nie ma, o woli, jakiej nie ma, o porządku, jakiego 
nie ma; mianowicie o postępkach nieegoistycznych, woli wolnej i porządku moralnym; 3) że ma ujemne 
konsekwencje praktyczne: wychowuje mierny gatunek ludzi.
Nietzsche jak sam mówił, podjął „przewartościowanie wszystkich wartości". To znaczy: wykazanie 
bezwartościowości tego wszystkiego, co powszechnie za wartościowe uchodzi, i postawienie w to 
miejsce wartości prawdziwych. Mówił także, że jego filozofia ma być „poza dobrem i złem". Należy to 
rozumieć tak, iż ma być poza dobrem i złem „moralnym", opartym na zasadach altruizmu, prymatu 
ducha, ogółu, intencji, wychowania. Nazywano go, i sam siebie nazywał, „amoralistą". Był 
przeciwnikiem przede wszystkim moralności panującej. A także wszelkiej moralności, czyli wszelkiego 
stawiania ponad życie jakichkolwiek wartości duchowych i podporządkowania im życia.
Ale w szerszym rozumieniu to, co sam głosił, było także moralnością, bo było wartościowaniem i 
normowaniem czynności ludzkich. Rzec można, że był nie tylko twórcą nowej etyki, czyli nowej teorii 
moralności, ale także twórcą nowej moralności. Jeśli brać wielkich myślicieli przeszłości — Platona czy 
Arystotelesa, Augustyna, • Tomasza czy Kanta — to aspiracje ich tak daleko nie szły: tworzyli nową 
etykę, nie nową moralność. Usiłowali jedynie ująć pojęciowo moralność swych czasów i swego 
środowiska, ujawnić jej właściwości, założenia, konsekwencje. Gdy jeden z krytyków zarzucił Kantowi, 
iż dał jedynie „nową formułę" moralności, ten odpowiedział, że to i tylko to było jego zamierzeniem. 
Moralność tworzyli na ogół nie filozofowie, tworzyły ją religie i ruchy społeczne, a filozofowie tylko 
utworzoną już moralność opracowywali. Nietzsche zaś poszedł dalej: podjął zadanie stworzenia nowej 
moralności.
Osnową tej moralności było życie: ono jest pierwszą i bezwzględną wartością. Miała
167


się więc ta moralność opierać na instynktach, nie na świadomej myśli. Hasło życia było 
motywem, który od początku do końca kierował filozofią Nietzschego, było łącznikiem między 
różnymi okresami jego myśli: wszystko się w niej zmieniało, ale ten motyw trwał. Natchnienie 
czerpał z biologicznych rozważań Darwina i Spencera; ale przynajmniej pod dwoma względami 
rozumiał życie inaczej niż oni. Najpierw, rozumiał je dynamicznie, nie mechanicznie. Po wtóre 
zaś, nie w walce o byt widział jego funkcje. Tylko wyjątkowo życie jest walką o byt, zwykle 
jest czymś więcej, chce nie tylko utrzymać się przy istnieniu, ale rozwijać.
Jakkolwiek różnorodne były idee moralne, jakie zna historia Europy, to jedno przekonanie 
było im wspólne: życie ludzkie ma swój cel. Wielu ludzi sądziło, że celu tego nie zna, że 
jeszcze go nie znalazło; ale nikt nie wątpił, że istnieje. To przekonanie zachwiało się dopiero w 
XIX wieku. A wyrazem tego zachwiania była filozofia Schopenhauera: życie nie ma celu, jest 
bezcelowym, bezrozumnym parciem naprzód. Do tego nawiązał Nietzsche:
przyznał Schopenhauerowi rację. Jednakże częściowo. Bo człowiek nie ma istotnie celu poza 
sobą; ale — ma go w samym sobie: samo życie jest celem. Tym Nietzsche wyszedł poza 
nihilizm i pesymizm Schopenhauera.
Na tle tych przekonań wytworzył też swój ideał człowieka: nazywał go nadczłowiekiem. W 
rzeczywistości obecnej go nie ma, ale można i należy go — jak mówił w swym biologicznym 
języku — wyhodować. Ludzkość zaczęła od moralności panów i, jak sądził, do niej wróci. 
Wtedy zrealizuje ten ideał. Jest to ideał przede wszystkim doskonałości biologicznej: ideał 
żywotności. Ale także doskonałości duchowej, dostojności i twardości nie tylko wobec innych, 
lecz i wobec siebie.
5. POSTAWA APOLLIŃSKA i DIONIZYJSKA. Już w pierwszych swych pracach Nietzsche 
przeciwstawił dwie zasadnicze ludzkie postawy. Był jeszcze wówczas filologiem i z antyku 
czerpał przenośnie: symbol jednej z owych dwu postaw widział w Apollinie, drugiej — w 
Dionizosie. Postawa apollińska ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, 
zamknięte, doskonałe, harmonijne. Postawa zaś dionizyjska ceni przede wszystkim pełnię i 
płodność życia, jego pęd, który znosi wszystkie granice, obala wszystkie prawa, rozbija 
wszystkie harmonie, dla którego dynamika jest ważniejsza od doskonałości. Nietzsche stał 
naturalnie po stronie postawy dionizyjskiej. Wywodził, że w niej miało źródło wszystko, co w 
dziejach było wielkie, potężne, twórcze. Nawet grecka kultura, wydająca się tak bardzo 
apollińska, była wedle Nietzschego w osnowie swej dionizyjska.
To przeciwstawienie — Dionizos i Apollin — Nietzsche w ostatnich latach przemienił na 
inne, bardziej jeszcze jaskrawe: Dionizos był dlań symbolem życia jako najwyższego dobra, a 
Bóg na krzyżu — symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. On sam był sercem po tamtej 
stronie: był wrogiem religii i chrześcijaństwa.
ZESTAWIENIE. Podstawowym przekonaniem Nietzschego było, że życie cielesne, fakt 
biologiczny jest osnową ludzkiej egzystencji, a życie duchowe tylko jego odroślą. Z 
przekonania tego wypłynął jego naturalizm i relatywizm epistemologiczny i etyczny. Ale także 
wypłynęła koncepcja nowej moralności, przewartościowanie wszystkich wartości, wyjście poza 
dobro i zło, przeciwstawienie panów i niewolników, Dionizosa i Apollina, nadczłowiek, walka 
z dekadencją — wszystkie te idee i wyrazy, które od Nietzschego przeszły do umysłowości 
inteligencji końca XIX wieku.
Nietzsche wyjątkowo tylko zajmował się filozofią przyrody. Ale przygodnie wypo-
168


wiadał się i o niej, stosując wtedy to, co znalazł analizując człowieka: sądził, że jak w czło-
wieku, tak też w przyrodzie istotna jest wola. Za straszną omyłkę uważał przypuszczenie, że 
czynniki duchowe są pierwotne i istotne. Ulubioną jego ideą była starożytna idea wiecznego 
powrotu zdarzeń: gdy dzieje świata dojdą do kresu, wtedy rozpoczną się na nowo i będą 
przebiegać tak samo. Był to jego surogat wieczności.
Był niepospolitym psychologiem. Nie w sensie systematycznego opracowania życia 
psychicznego, jak Locke czy Wundt, lecz w tym sensie, co Pascal czy La Rochefoucauld:
obdarzony był zdolnością przenikania najtajniejszych motywów i zamierzeń ludzkich.
Był socjologiem. Umiał poglądy i poczynania ludzi wywieść z warunków, w jakich powsta-
ły, z otoczenia, z przynależności do grupy społecznej, do grupy panów czy niewolników.
Był przede wszystkim etykiem. Co więcej: choć podkreślał swój amoralizm, był twórcą 
moralności. I był nim świadomie. W późniejszych latach zadanie właściwe filozofii widział nie 
w badaniu kultury, lecz w jej tworzeniu. W tym sensie odróżniał „filozofów" i tych, co są 
jedynie „wyrobnikami filozoficznymi", jak się wyrażał z pogardą. Do nich zaliczał wielu z tych, 
co uchodzą za największych, między innymi Hegla, a nawet Kanta. Współczesną zubożałą 
filozofię nazywał „epochistyką" (od greckiego eno^rj — powstrzymywanie się), bo zamiast 
stawiać wielkie zagadnienia, każe się od nich powstrzymywać.
DZIAŁANIE. Gdy w 1889 r. obłęd zamroczył jego umysł i przerwał jego pracę, Nietzsche 
był jeszcze wówczas mało znany: jeden tylko Jerzy Brandes, duński historyk literatury, uczynił 
go w 1889 r. przedmiotem swych wykładów. Gdy zaś w 11 lat' później umierał, był już sławny. 
Oddziałał na filozofów; wielu się nim zainteresowało, niektórzy się przejęli. Więcej jeszcze 
oddziałał na szerokie rzesze inteligencji, na literatów, publicystów, i to bynajmniej nie tylko w 
Niemczech. Świadectwa działania jego są we Francji powieści Gide'a, we Włoszech 
d'Annunzia, w Polsce Przybyszewskiego i Berenta. Oddziałał też na polityków: Mussolini był 
zapalonym czytelnikiem jego pism. Niemiecka partia narodowosocjalistyczna doszedłszy do 
władzy uczyniła nietzscheanistę Baeumlera niejako urzędowym swym filozofem. Jeśli jednak 
przyznawała się do Nietzschego, to on niewątpliwie by się jej wyparł: może wyrosła na skutek 
jego lektury, ale nie na skutek jej rozumienia. Dla niego cechą „panów" była nie tylko siła, ale 
przede wszystkim dostojność.
W Nietzschem można odróżnić dwa pierwiastki. Jeden jest pierwiastkiem romantycznym: to 
kult Dionizosa, pełni życia. Oddziałał więcej na filozofów. Drugi zaś pierwiastek był 
realistyczny: to wola mocy, władzy, panowania. Ten oddziałał na polityków oraz na 
politycznych filozofów.
Najżywsze dyskusje w filozofii niemieckiej początków XX wieku związane były z 
Nietzschem. A więc gdy L. Klages bronił „duszy" subiektywnej i emocjonalnej przed 
„duchem" obiektywnym, uniwersalnym i racjonalnym (Der Geist als Widersacher der Seele, 
1929). Albo gdy O. Spengler dowodził nieuchronności upadku dotychczasowej cywilizacji 
europejskiej (Untergang des Abendlandes 1918- 1922).
Nietzsche przewidywał, że wielkie będzie kiedyś działanie jego filozofii: „Znam swój los" 
— pisał. — „Kiedyś z nazwiskiem moim zwiąże się wspomnienie kryzysu, jakiego nie było na 
ziemi, najgłębszego konfliktu sumienia, odwrócenia się od wszystkiego, w co dotąd wierzono, 
czego się domagano, co wielbiono. Nie jestem człowiekiem, jestem dynamitem".
169


FILOZOFIA XIX WIEKU W POLSCE
1. WIELORAKOŚĆ FILOZOFII POLSKIEJ. Wszystkie ważniejsze prądy filozoficzne XIX w. znalazły w 
Polsce swych przedstawicieli. W początku stulecia miała ich zarówno filozofia Oświecenia Jak zdrowego 
rozsądku, kantyzm i metafizyczny idealizm. W tym samym Wilnie przed 1830 rokiem uczyli: Śniadecki, 
zwolennik filozofii Oświecenia, Dowgird, zwolennik szkockiej filozofii zdrowego rozsądku, Abicht 
kantysta i idealista Gołuchowski. Potem rozwijała się bujnie filozofia konstrukcyjna, idealistyczna, 
mesjanistyczna. Zawsze zaś miała zwolenników filozofia katolicka. A w późniejszych latach szerzył się 
pozytywizm i ewolucjonizm, tłumaczono Taine'a, dyskutowano o Renanie. Gdy zaś pod koniec wieku 
zaczęła się opozycja przeciw dotychczasowej filozofii, to i ona znalazła od razu dostęp do Polski.
2. ZALEŻNOŚĆ FILOZOFII POLSKIEJ. Może się wydawać, że filozofia XIX wieku w Polsce była 
wprawdzie kompletna, ale nie była za to samodzielna. Do kantyzmu czy do szkockiej filozofii zdrowego 
rozsądku, istotnie, Polacy nie dodali nic od siebie. A jeśli dodali do pozytywizmu, to tylko w tym sensie, 
że położyli nacisk na jego konsekwencje praktyczne, a uczynili to kosztem jego zagadnień teoretycznych. 
Filozofia katolicka również była w Polsce bardziej żarliwa niż oryginalna. Wszakże zależność od obcych 
nie była całkowita:
przynajmniej polska filozofia mesjanistyczna miała rysy wyraźnie własne.
Może się też wydawać, że filozofia XIX wieku w Polsce z opóźnieniem podejmowała cudze myśli. 
Istotnie, kantyzm znalazł w niej zwolenników już po śmierci Kanta, w latach gdy Niemcy przeszły do 
systemów innego typu. Filozofia Oświecenia, która we Francji była poglądem XVIII w., w Polsce wydała 
główne swe dzieła dopiero w XIX w. Filozofia idealizmu weszła w Polsce w okres rozkwitu w czasie, gdy 
Hegel umarł, a filozofia pozytywizmu, gdy umarł Comte.
Jednakże: Jan Śniadecki, Staszic, Kołłątaj, reprezentujący w Polsce filozofię Oświecenia, powzięli 
wprawdzie, a zwłaszcza ogłosili swe prace później niż d'Alembert, Helvetius czy Condorcet, ale w tym 
samym czasie, co Saint-Simon, a wcześniej niż Comte, który był kontynuatorem tych samych dążeń. 
Rozkwit mesjanizmu polskiego nastąpił później niż zachodniego idealizmu, ale początki jego były bardzo 
wczesne. Filozofia matematyki Wrońskiego ukazała się jeszcze przed logiką Hegla. Mesjaniści polscy żyli 
przeważnie na Zachodzie, na emigracji, wśród najnowszych prądów umysłowych: niesłusznie jest 
wyobrażać ich sobie jako zapóźnionych. Po 1830 r. i w innych krajach filozofowano podobnie jak w 
Polsce: w Niemczech przeważali jeszcze hegliści, we Francji czołowymi myślicielami byli idealiści, a we 
Włoszech, Anglii, Skandynawii idealizm zapanował nawet znacznie później niż w Polsce. A pozytywizm 
jeszcze mniej był w Polsce opóźniony:
wielkie jego rozpowszechnienie w całej Europie, a nie tylko w Polsce, nastąpiło dopiero po śmierci 
Comte'a.
Jeśli filozofia XIX wieku w Polsce była zależna, to nie od sąsiadów, lecz od zachodniej Europy. 
Wpływy niemieckie były bardzo ograniczone. W początkach stulecia objawiły się zarówno wpływy 
Francji, jak Anglii, jedne w filozofii Jana Śniadeckiego czy Kołłątaja, drugie w filozofii zdrowego 
rozsądku. Tamte dotarły do Polski jeszcze w XVIII w., te zaś zaczęły dochodzić w XIX: w pierwszych 
dziesięcioleciach wieku, jeśli filozofowie polscy jeździli na studia za granicę, to do Szkocji. Pod tymi 
wpływami rozwijała się mło-
170


dzież: pod kierunkiem Tadeusza Czackiego szerzyło ducha francuskiego Oświecenia Liceum 
Krzemienieckie, a Adam Czartoryski, kurator wileński, podsycał w młodzieży sympatie 
angielskie.
Niemiecka filozofia idealistyczna wywarła istotnie pewien wpływ na polską. Gołuchowski 
studiował u Schellinga, Libelt i Cieszkowski u Hegla. Ale trzeba pamiętać, że wpływ Hegla 
szerzył się wszędzie, nie tylko w Polsce, a w Polsce dotyczył głównie tylko formy i metody 
filozoficznej. Jeśli zaś chodzi o nastawienie ogólne, o atmosferę i aspiracje tej filozofii polskiej, 
to brała więcej z Francji, zwłaszcza od jej pisarzy katolickich, spirytualistycznych, jak 
Lamennais. I nic dziwnego: zarówno Wroński, jak Mickiewicz żyli wśród Francuzów.
Gdy zaś zmienił się kierunek filozofii i przyszły w Polsce czasy pozytywizmu, znów Francja 
wpływy swe dzieliła z Anglią. Ale tym razem z przewagą Anglii: w tym, co się w Polsce 
nazywało pozytywizmem, więcej było Milla i Spencera niż Comte'a.
3. DATY PRZEŁOMOWE POLSKIEJ FILOZOFII. W filozofii XIX w. w Polsce nastąpiły przełomy 
w tych samych latach, co w Europie środkowej i zachodniej: po 1830 i po 1863 r. Przyczyny 
tych przełomów w Polsce były jednak szczególne: były nimi powstania, po których zmieniły się 
w kraju warunki życia, a wraz z warunkami cały pogląd na życie. Po upadku powstania 1831 r. 
i nieukrywanej już utracie niepodległości filozofia stała się kompensatą złej rzeczywistości, 
ucieczką w marzenie: pognębienie w dziedzinie politycznej wynagradzała przekonaniem, że w 
dziedzinie moralnej Polska jest mesjaszem narodów. Było to możliwe na podłożu idealistycznsj 
filozofii. I było tym łatwiejsze, że początki takiej filozofii powstały już wcześniej; a już się 
zestarzeli i wymarli nie zostawiwszy następców przedstawiciele dawniejszych poglądów, 
filozofii Oświecenia czy zdrowego rozsądku. A nie tylko specjalna sytuacja Polski, ale i ogólne 
prądy przenikając? Europę przyczyniły się wówczas do spotęgowania maksymalistycznej 
filozofii: była to Wiosna Ludów, oczekiwanie przemiany i odnowy ludzkości.
Rok 1863 był znów uderzeniem zbyt silnym, by nie zostawił piętna na filozofii. Ale wpływ 
jego był zupełnie inny. Jedno nieszczęśliwe powstanie wydało mesjanizm, ale dwa 
nieszczęśliwe powstania mogły wydać już tylko pozytywizm. Marzenia zawodziły, trzeba było 
wrócić do rzeczywistości. Pozytywizm był reakcją przeciw romantyzmowi, który doprowadził 
naród do klęski.
4. MESJANIZM. Mesjanizm — ponieważ początki jego były jeszcze przed 1831 rokiem i 
ponieważ w charakterze swoim należał do filozofii wcześniejszej — omówiony został w 
drugim tomie niniejszej Historii filozofii; pewne jednak rzeczy trzeba tu przypomnieć.
Był dziełem nie jednego człowieka, lecz wielu, o podobnych w filozofii dążeniach;
dziełem zarówno filozofów, jak wieszczów; mesjanistami byli Wroński, Gołuchowski i 
Trentowski, Kremer, Libelt i Cieszkowski, ale także Mickiewicz, Krasiński i Słowacki. 
Racjonalistę Wrońskiego i mistyka Mickiewicza dzieliło niejedno, jednakże zasadniczą 
postawę mieli wspólną.
Filozofia ich była spekulatywno-metafizyczna, antynaturalistyczna. Więcej w niej było 
spirytualizmu niż idealizmu: nie ogólna idea, lecz jednostkowa dusza ludzka była dla niej 
osnową rzeczywistości. Na celu miała nie tylko poznanie prawdy, ale przeprowadzenie reformy 
życia i wybawienie ludzkości. Czynnikiem wybawienia, „mesjaszem" miała być sama filozofia, 
która ludzkości odsłoni prawdę (tak sądził Wroński), albo też naród polski, który ludzkość do 
prawdy poprowadzi (jak Mickiewicz sądził). Ten motyw
171


wybawienia spowodował, że przyjęła się dla tej filozofii nazwa „mesjanizmu". Bardziej niż inne 
zagraniczne filozofie tego typu i czasu, zwłaszcza niż filozofia idealizmu niemieckiego, mesjanizm był w 
swych poglądach teistyczny i personalistyczny, a także bardziej na ogół irracjonalistyczny, wolę i czyn 
stawiał ponad myśl. Kładł nacisk na wyprowadzenie całej rzeczywistości z absolutu (jak u Wrońskiego), 
na uniwersalność filozofii (jak u Tren-towskiego), na zgodność z chrześcijaństwem (jak u 
Cieszkowskiego), na postępującą ewolucję świata (jak u Słowackiego), na czynnik estetyczny świata (jak 
u Kremera), a zwłaszcza na jego czynnik moralny (jak u Mickiewicza).
Wroński zaczął ogłaszać swe prace już w r. 1811, Gołuchowski w 1822, Trentowski w 1837, wszyscy 
za granicą i w obcych językach. Pierwszą polską pracą tej grupy była praca Kremera z r. 1835; później 
wszyscy z wyjątkiem Wrońskiego pisali już po polsku.
Większość filozofów mesjanistów mieszkała na obczyźnie, nie mogąc do kraju powrócić. 
Najliczniejszym i najważniejszym ośrodkiem polskiej filozofii był wówczas Paryż. W kraju był tylko 
Kremer w Krakowie, Libelt i Cieszkowski w Poznaniu. Trzech wybitnych myślicieli, to byłoby nawet 
dość dużo, gdyby mieli uczniów i zwolenników, ale tych właśnie dokoła nich nie było. Nie tylko poeci 
mesjaniści, ale i Wroński, Gołuchowski, Trentowski nie dożyli powstania styczniowego. Kremer i Libelt 
dożyli do r. 1875, ale czasy stały się im już obce; potem został jedynie Cieszkowski, przebywał jednak na 
wsi, myślał samotnie, tego, co pisał, nie wydawał.
Nie wszyscy, nawet wybitni, myśliciele są reprezentatywni dla swej epoki, nie wszystkie poglądy 
znajdują oddźwięk. W początku stulecia byli w Polsce filozofowie kantyści, ale nie było szerszych kół 
myślących po kantowsku; natomiast były na pewno takie, np. w Wilnie dokoła Śniadeckiego czy w 
Krzemieńcu dokoła Czackiego, które myślały kategoriami Oświecenia. Później zaś pozytywizm był 
poglądem całej postępowej inteligencji. Ale jak było z mesjanizmem?
Na emigracji, w Paryżu, był on niewątpliwie filozofią rozpowszechnioną, w kołach towiańczyków — 
panującą. Ale w kraju było inaczej. Pisma Wrońskiego czy Trentowskiego nie miały wielu czytelników; 
jeżeli przez kogo mógł mesjanizm działać, to przez Mickiewicza, ale z pism jego czytano raczej te, co nie 
miały znaczenia filozoficznego. Z dwu poznańczyków żaden nie był nauczycielem, nie miał uczniów. 
Miał ich Kremer, który uczył w Uniwersytecie Jagiellońskim i Szkole Sztuk Pięknych, ale pociągała go 
więcej estetyka i teoria sztuki niż filozofia; zresztą ze wszystkich mesjanistów był najmniej mesja-
nistyczny. I ostatecznie żadnego następcy dla swego mesjanizmu nie wydał.
5. INNE PRĄDY MIĘDZY POWSTANIAMI. Jakież tedy poglądy filozoficzne były typowe dla Polski w 
okresie, gdy oryginalni jej myśliciele oddani byli mesjanizmowi ? Wydaje się, że żadne nie były typowe, 
bo szersze koła kraju w ogóle nie interesowały się wówczas filozofią. W okresie, gdy na emigracji 
rozwijała się filozofia mesjanistyczna, w kraju filozofia płynęła powoli, wąskim korytem. Było to zależne 
od złych warunków politycznych, ale nie tylko od nich. Na jedynym ówczesnym uniwersytecie 
(krakowskim) i w jedynej organizacji naukowej (w Towarzystwie Naukowym Krakowskim) nauki, 
zarówno przyrodnicze jak humanistyczne, były reprezentowane dość dobrze, najsłabiej filozofia. Jeśli 
były czytane w Towarzystwie w ciągu pól wieku rozprawy mające pewien związek z filozofią, to przez 
filologów (jak J. Sołtykowicz), prawników (jak J. K. Rzesiński lub ks. B. Garycki) czy przyrodników (jak 
F. Trojański lub W. Mlinich). Profesorem filozofii na Uniwersytecie Krakowskim i przedstawicielem jej 
w Towarzystwie Naukowym
172


był od jego powstania w 1816 r. do 1847 r. Józef Jankowski, zajmujący stanowisko pozytywne, 
bliskie Kołłątajowi czy Śniadeckiemu, a nie mający nic z mesjanizmem wspólnego, a od 1847 
r. Józef Kremer, dzielący się między filozofię a historię sztuki. Jeśli jaka filozofia przesiąkała 
do szerszych kół, to katolicka. Odegrał pewną rolę heglizm. I trwała wciąż jeszcze filozofia 
Oświecenia, puścizna po Śniadeckim, Kołłątaju, Czackim.
A) HEGLIŚCI. Względne nasilenie zainteresowań filozoficznych wystąpiło w samym środku 
tego okresu, w latach 1840- 1850. Książek wychodziło wówczas mało, ale dużo czasopism, te 
zaś poświęcały wiele miejsca filozofii. I wówczas heglizm był w ośrodku dyskusyj. Organy 
postępowe i konspiracyjne, jak „Przegląd Naukowy" (wydawany przez Dembowskiego od 
1842 w Warszawie) i „Orędownik Naukowy" (od 1840 w Poznaniu) były za nim; 
konserwatywne, katolickie, jak „Pielgrzym" (wydawany przez Ziemięcką od 1842) lub 
„Tygodnik Petersburski" (od 1830), były przeciw niemu; a umiarkowane, jak „Biblioteka 
Warszawska" i „Ateneum" (oba wychodzące w Warszawie od 1841 r.), zajmowały stanowisko 
niezdecydowane.
Byli tedy w Polsce zwolennicy Hegla: nie było wszakże bodaj żadnego, który by jego teorie 
w czystości utrzymał. Większość — jak Cieszkowski — przekształcała je w duchu teizmu, 
spirytualizmu, mistycyzmu. W zupełnie zaś innym duchu ujął je Edward Dembowski (1822 - 
1846). Ten przedstawiciel pierwszego obozu, filozof-rewolucjonista, zanim poległ młodo, 
zdążył tylko szkicowo ogłosić swe pomysły filozoficzne (Stanowisko przyszlości filozofii w 
„Przeglądzie Naukowym" z 1843 r. i O postępach w filozoficznym pojmowaniu bytu w „Roku" 
z 1844). Ale odrębność ich jest wyraźna, szczególniej w historiozofii. Dembowski twierdził, 
wbrew Heglowi, że dialektyka rozwoju prowadzi z konieczności do ludowładztwa: miał 
podobną koncepcję do tej, którą rozwinęli Marks i Engels. Inni pisarze obozu postępowego, 
ideologowie Towarzystwa Demokratycznego czy Henryk Kamieński, rozwijali problematykę 
społeczno-polityczną raczej niż filozoficzną, światopoglądową.
B) FILOZOFIA KATOLICKA. Była ona wówczas bardziej rozpowszechniona i żarliwa niż 
pogłębiona i twórcza. Nie należy wyobrażać jej sobie jako neoscholastyki, trzeźwego, 
realistycznego neotomizmu: ten przyszedł dopiero pod koniec stulecia. Skłaniała się do 
mistycznego, inspiracyjnego, mało określonego spirytualizmu. Świeckiej metafizyce prze-
ciwstawiała się w tych krajach, gdzie ta metafizyka była idealistyczna; ale w Polsce, gdzie 
nawet uczniowie Hegla przechodzili od idealizmu do spirytualizmu, granica między filozofią 
świecką a religijną, między poglądami mesjanistów a filozofów katolickich była mało wyraźna. 
Tak np. Florian Boćhwic (1799-1856) może być zaliczony zarówno do jednej, jak i do drugiej. 
Najwybitniejszym myślicielem katolickim tych czasów był Piotr Semeneńko ze Zgromadzenia 
00. Zmartwychwstańców (1814-1886). Bardzo czynna była Eleonora Ziemięcką (1819-1869), 
pierwsza kbbieta-filozóf w Polsce.
C) MINIMALIŚCI MAKSYMALISTYĆZNEGO OKRESU. Poglądy mińimalistyczne przetrwały 1830 
rok i nią było to zjawiskiem niezrozumiałym. Albowiem przedtem, w Wilnie czy Krzemieńcu, 
młodzież była wychowywana w ich duchu, nie mogło to przejść bez śladów. Mało wprawdzie 
pojawiło się dzieł tego kierunku, które by opracowywały ogólne filozoficzne tematy i mogły 
być przeciwstawione dziełom mesjanistów: pojawiały się raczej książki na tematy szczegółowe 
i z pogranicza filozofii. I to jest naturalne: stanowisko filozofów minimalistów ha tym właśnie 
polegało, że się lękali filozofii, a przynajmniej jej wielkich tematów. Typowi dla tego kierunku 
byli ludzie tacy jak Fryderyk Skarbek lub Ignacy Skarbek Kiełczewski, którzy tylko ubocznie 
dotykali filozofii, i typowe były
173


książki takie jak Małe przyjemności pożycia Skarbka (1839) lub O szczęśliwości Kiełczew-skiego (1831), 
obie opracowujące temat specjalny, psychologiczny i obie oparte na doświadczeniu, na obserwacji 
życiowej.
Przynajmniej jeden z niemesjanistycznych myślicieli tych czasów był postacią pierwszoplanową. Był 
nim Michał Wiszniewski (1794- 1865). Urodzony jeszcze w XVII] wieku, studia odbywał w Krzemieńcu 
(1808 - 1815), twierdzy Oświecenia, a wcześnie też zetknął się z wpływami angielskimi, Baconem, 
Lockiem, filozofami zdrowego rozsądku; a także przez Rady Szaniawskiego — z filozofią Kanta. Dzięki 
Czartoryskiemu mógł wyjechać do Francji, gdzie słuchał w 1820 Cousina, a w 1821 do Anglii, gdzie 
stykał się z ówczesnym przywódcą szkoły szkockiej Dugaldem Stewartem. Był jednym z tych, co nie stali 
się romantykami, lecz zostali wierni starszemu pokoleniu i jego ideałom. Odpowiadało to nie tylko 
wykształceniu Wiszniewskiego, ale i jego usposobieniu, niechętnemu romantyzmowi w filozofii, tak samo 
jak w polityce. Katedry filozofii, do której się przygotowywał, nigdy nie zajął; był natomiast jakiś czas 
profesorem literatury polskiej; sprawom literackim ostatecznie oddawał się więcej niż filozoficznym, a 
politycznym bodaj jeszcze więcej niż literackim. Jednakże zostały po nim prace filozoficzne (O systemach 
filozofii moralnej, Bacona metoda tłumaczenia natury, 1834, O rozumie ludzkim, Charaktery rozumów 
ludzkich, 1853, 1935, 1976). Dają one świadectwo minimalistycznej postawie jego umysłu, a szerokiemu i 
pozbawionemu uprzedzeń ujmowaniu zagadnień.
Zajmował się psychologią. Z zamierzonego wielkiego dzieła O rozumie ludzkim — w rodzaju tych, 
jakie pozostawili klasycy: Locke, Hume czy Reid — wykończył jedynie fragmenty. Natomiast napisał o 
typach psychologicznych książkę niepospolitą na swój czas, wydaną również po angielsku.
Zajmował się metodologią. Szedł za Baconem, ale protestował przeciw interpretowaniu go w duchu 
„prostego empiryzmu". Sądził, że samo doświadczenie niewiele jest warte, dobra metoda łączy 
obserwację i eksperyment z rozumowaniem matematycznym, utrzymuje równowagę między „usługą 
zmysłów" a „siłą dociekającą rozumu", chroni przed jednostronnymi doktrynami, przed sensualizmem i 
sceptycyzmem. Newton stanowi przykład szczęśliwego stosowania metody Bacona.
Zajmował się wreszcie teorią poznania, jego genezą, przebiegiem, granicami, wartością:
„filozofią nauki", jak to nazywano wówczas. I tu był po stronie Szkotów: krytykował sensualizm 
Oświecenia i wynikający zeń fenomenalizm. Czucia nie stanowią wiedzy, pobudzają tylko umysł. Istnieją 
w umyśle przeddoświadczalne „wyobrażenia pierwiastkowe", takie jak miejsca, czasu, substancji, 
przyczynowości, tożsamości, rozumu. Za ich pier-wiastkowością przemawia ich powszechność i 
oczywistość.
Przyjmował też wraz ze szkołą szkocką realne istnienie świata: jest tak pewne, że nie potrzeba się 
biedzić nad jego udowadnianiem. Jednakże świat jest dla nas poznawalny tylko w zjawiskowej formie, 
istota rzeczy wymyka się naszemu poznaniu.
Na tym kończyła się jego problematyka. Nie zajmował się metafizyką ani uprawianą na emigracji 
filozoficzną soteriologią. Wiszniewski jest dowodem, że nawet w owej epoce nie opanowały one 
wszystkich umysłów polskich. Jego stanowisko rozważne i mediacyjne— od filozofii Oświecenia prawie 
równie dalekie, jak od mesjanizmu — było symptomatyczne dla filozofii XIX w., która wydała najwięcej 
doktryn skrajnych, ale wydała również i mediacyjne, chociażby Hamiltona; był on może najbliższym 
odpowiednikiem Wiszniewskiego na Zachodzie.
174


Drugim minimalistą międzypowstańczych lat był Dominik Szulc (1797 - 1860), nauczyciel języka 
polskiego i logiki w gimnazjach Wilna, Białegostoku, Warszawy. Był wychowankiem Uniwersytetu 
Wileńskiego, wielbicielem Śniadeckich i Staszica (ROZWÓJ zasad umysłu polskiego w piśmiennictwie, z 
1846 r.). W Wiedzy tegoczesnej z 1851 r. przedstawił koleje umysłu, który, przeszedłszy okres upojenia 
ogólnikami, zrywa z nimi wreszcie, by wziąć się do szczegółowych doświadczeń. Widać już w pismach 
jego znajomość Comte'a: nie tylko zachował w dobie mesjanizmu poglądy dawnego minimalizmu, ale 
także zapowiadał nowy. Nie odegrał większej roli w polskiej literaturze filozoficznej, ale jest łącznikiem 
między erą Śniadeckich a późniejszą erą pozytywizmu.
6. OKRES PO 1863 ROKU w KRAKOWIE. Niejest słuszny pogląd, że filozofia polska XIX w. rozpada się 
na okresy czystego mesjanizmu i czystego pozytywizmu. Diagram jej jest raczej taki: l) do 1830 biegną 
linie dwu prądów, minimalistycznego i maksymalisty-cznego; 2) po 1831 dokonywa się gwałtowna 
zmiana: podnosi się linia prądu maksyma-listycznego, jednakże linia minimalistycznego się nie urywa; 3) 
nowa zmiana po 1863:
linia minimalistyczna podnosi się w górę, a maksymalistyczna staje się prawie niewidoczna.
Nowy okres odszedł od mesjanizmu, jednakże pozytywnie niewiele dokonał. Warszawa, przynajmniej 
przez lata 1862 - 1869, miała Szkołę Główną, od r. 1868 spolszczony został nowy Uniwersytet we 
Lwowie, powstała Akademia Umiejętności w Krakowie — warunki więc były lepsze. Ale specjalnie dla 
filozofii okres nie był pomyślny: duchowi czasu odpowiadało przyrodoznawstwo i historia, nie filozofia. 
Pozytywizm zapanował, ale był to pozytywizm mało filozoficzny.
Czynnikiem postępu naukowego w tych czasach była krótkotrwała Szkoła Główna Warszawska. 
Filozofię wykładało w niej dwu docentów, Pawlicki i Struve; były to młode, obiecujące siły. Po 
zamknięciu jej obaj zajęli katedry, jeden w Krakowie, drugi w Warszawie. Stanowili przez wiele lat 
frontowe niejako zjawiska ówczesnej filozofii, ale był to front nie odpowiadający temu, co się działo za 
frontem. Wbrew zapowiedziom, nie stali się w filozofii polskiej czynnikami postępu.
W Krakowie, gdy w 1873 r. zakładano tam Akademię Umiejętności, żył jeszcze Kremer;
on w niej pierwszy reprezentował filozofię, ale reprezentował sam jeden. I gdy po dwu latach umarł, 
utworzyła się pustka, następcy nie zostawił. Katedrę po nim i miejsce w Akademii zajął ks. Stefan 
Pawlicki (1839 - 1916). Był on w początkowej działalności docentem Szkoły Głównej i pionierem 
pozytywizmu: potem zaś wyjechał do Rzymu, spędził tam lat kilkanaście, został księdzem i do Krakowa 
przybył już jako ksiądz, doktor teologii, zmartwychwstaniec, członek Akademii Papieskiej. Był 
człowiekiem wszechstronnej kultury, erudytą, smakoszem filozoficznym; ale bez chęci czy też zdolności 
do pracy pisarskiej i wychowawczej. Pozytywizm z filozofią katolicką nie doszedł w nim do jedności: to 
było zapewne przyczyną jego bezpłodności naukowej. Pisał mało i wyłącznie na tematy historyczne ; 
następcy nie wychował. Przez lat z górą 30 zajmując katedrę uniwersytecką i będąc jedynym filozofem 
piastującym godność członka Akademii, nie mógł nie zostawić piętna na filozofii Krakowa. Filozofia ta 
stała się głównie dyscypliną historyczną, obcą temu, co działo się na Zachodzie, a nawet w Warszawie.
Obok Pawlickiego wykładali w Krakowie filozofię Maurycy Straszewski i ks. Marian Morawski, 
również w duchu katolickim i historycznym. We Lwowie dochodziły do głosu bardziej różnorodne 
stanowiska, ale także z przewagą historii: od 1871 filozofii uczył
175


tam Euzebiusz Czerkaski, a w końcu stulecia Aleksander Raciborski, Aleksander Skorski oraz Wojciech 
Dzieduszycki, historyk, estetyk, polityk.
7. OKRES PO 1863 ROKU w WARSZAWIE. W Warszawie rozwijała się wówczas filozofia dwiema 
drogami.
A) Jedną szedł samotnie Henryk Struve (1840-1912), poprzednio docent Szkoły Głównej, który 
pozostał jako profesor na rosyjskim warszawskim uniwersytecie. Był długo jedynym człowiekiem w 
Królestwie, który mógł się całkowicie poświęcić filozofii, i jednym z niewielu, którzy byli fachowo do 
niej przygotowani. Erudyta, znawca prądów zachodniej filozofii, posiadający wszechstronne w filozofii 
zainteresowania, łatwo władający piórem, zabierał głos w sprawach systematycznych i historycznych, 
logicznych i epistemologicz-nych, etycznych i estetycznych, pisał o polskiej filozofii dla cudzoziemców i 
o cudzoziemskiej dla Polaków i był przez kilka dziesięcioleci na zewnątrz i wewnątrz kraju jak gdyby 
reprezentantem filozofii polskiej.
Ale w gruncie rzeczy nie reprezentował jej wcale, a w każdym razie nie reprezentował tego, co w niej 
było nowe. Jego filozofia była staroświecka. W jego własnych słowach brzmiała tak: „Byt jest jednolity, 
czynny, świadomy, rozumny, celowo działający. Świat idealny jest rzeczywisty, materia jest tylko 
zjawiskiem w jednostkach. Bóg jest centralną świadomością, duszą świata. Stworzył istotę do siebie 
podobną, a więc świadomie wolną i twórczą, ale ograniczoną przez materialną i duchową organizację 
świata. Każda dusza zna dwa światy: idealny wewnętrzny i materialny zewnętrzny. W obu panuje Boski 
ład. Celem stworzenia jest istnienie wolnych istot działających zgodnie z rozumem Boskim".— Na próżno 
usiłował eklektycznie swą tradycyjną filozofię uzgadniać z nowymi ideami, idealizm z realizmem, 
metafizykę z nauką. Zasługi położył jedynie na polu historii polskiej filozofii. Epoki swej nie wyrażał, a 
nawet jaskrawo się jej przeciwstawiał; nowe idee warszawskich pozytywistów odcinają się od jego 
poglądów: nie było między nimi i być nie mogło porozumienia.
B) Pozytywizm był powrotem do linii Śniadeckiego i Kołłątaja, linii, która nawet w dobie mesjanizmu 
się nie urwała, wzbogaconej teraz ideami Comte'a. Pełniejsze wiadomości o jego Kursie filozofii 
pozytywnej przyszły dopiero po powstaniu 63 roku. Od 1868 r. pojawiły się rozprawy o pozytywizmie, od 
razu dość liczne: Krupińskiego, Ochorowicza, Limanowskiego, Pawlickiego, a także jego przeciwników, 
Kaszowskiego. Struvego. Zaczęto tłumaczyć na dużą skalę nową filozoficzną literaturę. Comte'a nie 
przetłumaczono, ale łatwiejszych pisarzy: Taine'a, Milla, Spencera (wszystkich trzech od 1873), Baina 
(od 1878), Huxleya (1884), w mniejszej ilości Niemców: Wundta (od 1873), Historię materializmu 
Langego (1881). Szczególne wzięcie miał duński filozof H. Hóffding: przełożono jego Psychologię 
ogólną (1890), małe Zasady etyki (1900 i 1901) i dużą Etykę (1902-1903 i 1912), obszerne Dzieje filozofii 
nowożytnej (1907-1910), rzecz o Współczesnych filozofach (1909) i potem jeszcze w r. 1935 — filozofię 
religii.
Wytworzył się swoisty „pozytywizm polski". Zespolił idee Comte'a z ideami Milla i Spencera, 
chodziło mu bowiem o to, co wszystkim im było wspólne: o trzeźwą, empiryczną postawę wobec życia. 
Był on w Polsce reakcją przeciw spekulacjom filozoficznym, ale także przeciw romantyzmowi w poezji i 
idealizmowi w polityce. Był ruchem po części tylko naukowym, a bardziej jeszcze literackim, 
politycznym, społecznym; więcej w nim literatów niż filozofów zawodowych głos zabierało; artykuły 
prasowe grały większą rolę od .książek naukowych: żywe dyskusje polityczne spychały na drugi plan 
sprawy teore-
176


tyczne. Nieszczęsny wynik powstania wywołał nieufność do romantyki, niechęć do idej i urojeń i kazał 
szukać wybawienia w trzeźwej myśli i w pracy nad celami realnymi. Hasłem stała się „praca organiczna", 
jak zwano akcję nad poprawą ekonomiczną, w której widziano pierwszy warunek postępu. 
Przygotowywano się do tej pracy studiami przyrodniczymi, ekonomicznymi, statystycznymi; 
przejmowano się biologicznymi teoriami Dar-wina, ekonomicznymi Milla, deterministyczną teorią 
cywilizacji Buckle'a. A' w końcu uświadomiono sobie łączność swych przekonań i dążeń z 
pozytywistyczną filozofią Conue'a i od niej wzięto nazwę i hasła.
Warszawski „Przegląd Tygodniowy" był głównym organem tego ruchu. Pionierami jego bardziej niż 
filozofowie byli przyrodnicy i lekarze, a więcej jeszcze publicyści i literaci:
Aleksander Świętochowski (1849 - 1938), główny publicysta pozytywizmu, ale również autor Źródel 
moralności i Utopii w rozwoju historycznym. Piotr Chmielowski (1848 - 1904), ;historyk literatury, ale 
także i filozofii; Adolf Dygasiński (1839- 1902),'powieściopisarz, ale także czynny współpracownik 
„Przeglądu" i tłumacz dzieł filozoficznych.
Ważniejszym od innych pozytywistów warszawskich, „naczelnikiem nowego kierunku". jak go 
nazywano, był Julian Ochorowicz (1850-1917), specjalista-filozof, doktor Uniwersytetu Lipskiego. 
Ochorowicz od 1872 r. głosił program ruchu. „Pozytywistą" — pisał — „nazwiemy każdego, kto w 
twierdzeniach stanowczych opiera się na dowodach dających się sprawdzić; kto nie wyraża się 
bezwzględnie o rzeczach wątpliwych, a nie mówi wcale o niedostępnych". Podobnie też rzecz rozumieli 
inni zwolennicy kierunku: „Czyj umysł dosięgnie poziomu współczesnej mu umiejętności i zachowa się 
logicznie, ten jest, ale i ten tylko jest pozytywistą".
Było to rozumienie zgodne w zasadzie z Comte'em, ale bardzo szerokie: obejmowało bardzo 
różnorodne doktryny. I rzeczywiście, pod nazwą „pozytywizmu" występowali ludzie różnych kierunków: 
obok tych, co szli za Comte'em, byli także logicy indukcyjni w stylu Milla, psychologowie asocjacyjni w 
stylu Baina, ewolucjoniści zależni od Darwina i Spencera.
Byli wśród nich bojownicy oświecenia, ale także lojalni katolicy. Jednym z czołowych 
przedstawicieli pozytywizmu był ks. Franciszek Krupiński, rektor kościoła po-pijarskiego i nauczyciel 
religii w Warszawie. A z następnego pokolenia może być do nich zaliczony Marian Massonius(1862 - 
1945), historyk filozofii i estetyk, nauczyciel gimnazjalny w Warszawie, o ogromnym wpływie na 
młodzież, później profesor filozofii i pedagogiki w Wilnie. Za wiedzę miał tylko wiedzę pozytywną, ale 
powtarzał, że ona nie wyklucza wiary.
Pozytywiści wraz z neokantystami stanowili jeden wspólny front postępowy przeciw mesjanizmowi i 
Struvemu, łączyło ich więcej, niż dzieliło. Wpływy Kanta przyszły nieco później, objawiły się najpierw 
przy wydaniu przekładu Historii materializmu Langego w 1881 r. Były niezbyt silne. Kantyzm polski nie 
miał tez dokładnie określonych, w każdym jednak razie dawał wyraz fenomenalizmowi i przypisywał 
umysłowi aktywny udział w poznaniu. Był minimalistycznym kantyzmem. „To, co z filozofii Kanta 
pozostało" — pisał Massonius — „jako trwała zdobycz naukowa, jest właściwie doktryną sceptyczną i 
mogłoby być przez Hume'a podpisane". I dodawał: „Sceptycyzm to jedyna szkpła filozoficzna istotnie 
nieśmiertelna, która wszystkie dotychczasowe systemy metafizyczne pociągnęła przed trybunał 
krytyczny, wszystkim wykazała ich jałowość — i wszystko przetrwała".
Zupełnie oddanych obrońców kantyzm w Polsce nie znalazł; bardziej pociągające były
12—Historia filozofii t. III                                                                            177


raczej półpozytywistyczne koncepcje kantysty Langego niż poglądy samego Kanta. Ostatecznie polski 
kantyzm by} równie ogólnikowy, jak i polski pozytywizm — i dlatego mogły łączyć się ze sobą. 
Myśliciele wymieniani zazwyczaj jako polscy kantyści byli w gruncie rzeczy raczej luźno tylko związani 
z Kantem, a należeli w szerokim słowa znaczeniu do ruchu pozytywistycznego. Tak było z W. M. 
Kozłowskim (1858-1935), docentem w Genewie i Brukseli, profesorem Wolnej Wszechnicy w 
Warszawie, potem na Uniwersytecie Poznańskim, filozofem, historykiem, socjologiem, botanikiem, 
publicystą. Tak z Piotrem Chmielowskim; tak z Marianem Massoniusem.
Tak przede wszystkim było z Adamem Mahrburgiem (1855- 1913). Był to najwybitniejszy umysł 
filozoficzny tych czasów w Królestwie, o nieporównanej znajomości filozofii i nauki, myśliciel jasny, 
szeroki i krytyczny. Był pozytywistą w nieustępliwym pojmowaniu filozofii jako nauki i tropieniu 
spekulacji, a kantystą w sposobie rozumienia umysłu i skupianiu filozofii dokoła teorii poznania. Już w 
1887 przedstawił Akademii Umiejętności swą Teorię celowości ze stanowiska naukowego. Potem ogłaszał 
mało, pochłonięty pracą nauczycielską. Pracował w Warszawie, pozbawionej uniwersytetu, ale na tajnych 
kompletach szerzył rzetelną wiedzę filozoficzną. Gdy w 1899 zaczęło się ukazywać wielkie wydawnictwo 
Poradnika dla samouków, objął w nim dział filozoficzny; popularyzacyjne to zadanie wypełnił na 
najwyższym poziomie naukowym, uwzględniając wszystko, co było cennego w doktrynach tych czasów. 
Było to zamknięcie wieku i okresu zdążającego do tego, by filozofię traktować jako naukę. Wykładami i 
artykułami w Poradniku Mahrburg pociągnął zastępy ludzi do filozofii. I jeśli w następnym pokoleniu 
miała w Królestwie tylu wykształconych pracowników, to było to przeważnie jego zasługą.
Reprezentowany przezeń typ filozofii trwał dzięki jego uczniom jeszcze w początku przyszłego 
stulecia; tymczasem jednak jeszcze przed końcem XIX w., tak samo jak na Zachodzie, zaczęły się 
ujawniać nowe prądy. W 1895 r. Kazimierz Twardowski objął we Lwowie katedrę filozofii, na której 
uczył w duchu Brentany. Przez koła katolickie dotarły do Polski poglądy neoscholastyczne, przez koła 
literackie — książki Nietzschego, przez koła przyrodnicze — prace Macha, Ostwalda, nieco później 
Poincarego.
ZESTAWIENIA
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE XIX WIEKU
Po raz drugi w dziejach filozofii nowożytnej dokonała się ta sama przemiana: jak niegdyś na progu 
XVIII wieku, tak znów w połowie XIX w. nastąpiło cofnięcie się od zagadnień metafizycznych do 
epistemologicznych i psychologicznych. Nie znaczy to, by zagadnienia metafizyczne całkowicie znikły, 
ale zeszły na drugi plan. Wielu ówczesnym ludziom wydawały się anachroniczne; kierunki filozoficzne 
uchodzące za współczesne i postępowe stawiały inne zagadnienia. Stawiały, mianowicie, głównie 
zagadnienia z teorii poznania, dotyczące wiedzy, jej formy i treści, prawdy i prawdopodobieństwa, 
przedmiotdwości czy podmiotowości, poznania i nauki, doświadczenia i myślenia, rozumienia i 
objaśniania, pojęć i sądów, pewników i postulatów, zasad i kryteriów. Jednostkowych faktów i ogólnych 
praw.
178


Różnorodność zagadnień pozostała mimo to duża: analizując nauki, dochodzono bądź ich 
najogólniejszych praw, jak to było u Spencera; bądź ich logicznej struktury i metod, jak u Milla; bądź ich 
naczelnych kategorii, jak i kantystów; bądź ich założeń, jak u pozytywistów; bądź ich wartości 
poznawczej, jak u kontyngentystów i konwencjonalistów;
bądź też opisywano to, co dzieje się w umyśle poznającym, jak to czynili psychologowie.
Zagadnienia teorii wartości, etyczne, estetyczne, religijne, tak jak je wówczas rozumiano, sprowadzały 
się najczęściej do psychologicznych: nie pytano, co posiada wartość lub skąd wiemy, że ją posiada, lecz 
pytano, co dzieje się w świadomości, gdy oceniamy rzeczy, lub jak umysł nasz doszedł do takiej, a nie 
innej ich oceny. Albo sięgano aż do biologii i pytano, jaka jest zależność naszych ocen od potrzeb naszego 
organizmu i życia. Tak było zwłaszcza w głównym filozoficznym prądzie epoki, w pozytywizmie. Bo 
jednak myśliciele innych prądów pytali nie tylko o to, jak ludzie wartościują, ale także, co posiada 
wartość. Wychodzili poza pytanie: jak myślimy, czujemy, żyjemy? stawiając pytanie: jak należy myśleć, 
czuć, żyć?
STANOWISKA
Wiek XIX był okresem zniechęcenia do filozofii, a mimo to zajmuje w nim ona poczesne miejsce. 
Filozofów mimo wszystko nie brakło, a tylko ogół był dla nich niechętny. Ale nawet ci, co filozofów nie 
słuchali i potępiali filozofię, sami filozofowali — tylko po swojemu: zwalczana była filozofia filozofów, a 
jednocześnie rozwijała się filozofia przyrodników, filozofia literatów.
1. Naczelną cechą filozofii całego stulecia, począwszy od 1830 r., był minimalizm, zwłaszcza w 
postaci pozytywistycznej. Był głównym motywem stulecia—jednakże nie w sensie statystycznym: 
statystyczną większość mocą bezwładu stanowili jeszcze przedstawiciele dawniejszych prądów. Także nie 
w sensie nowości: po XVIII wieku nie był już nowością. Był prądem głównym raczej w sensie ciągłości 
rozwoju: rozwijał się i zyskiwał uznanie stopniowo a nieustannie.           ,
2. Jednakże i innych prądów nie brakło. Materializm miał zwolenników w połowie stulecia, a potem 
jeszcze za Haeckla; w końcu wieku idealizm kwitł w Anglii, a kantyzm w Niemczech. Materializm miał 
zwolenników zwłaszcza wśród przyrodników i działaczy społecznych, idealizm wśród literatów, kantyzm 
wśród filozofów-specjalistów.
Cech, motywów, prądów innych a charakterystycznych dla myśli XIX w. było jeszcze wiele, a 
niektóre nieoczekiwane, między sobą sprzeczne, niemniej jednak dla stulecia charakterystyczne. A więc 
motyw społeczny (od Comte'a i Marksa) w wieku wybujałego indywidualizmu; motyw estetyczny (u 
Ruskina czy częściowo mu pokrewnego Waltera Patera) w wieku wyjątkowo pozbawionym smaku; 
motyw pesymizmu (u Schopenhauera i v. Hartmanna) w wieku niezwykłego dobrobytu, spokoju, 
pomyślnych warunków egzystencji właśnie tych sfer i klas, które zajmowały się filozofią.
3. Filozofia była w XIX w. bardziej jednolita niż w innych okresach. Jednakże w wielu ważnych 
sprawach nie wydała zgodnej opinii; zmagały się różne opinie i spór między nimi wypełniał stulecie. 
Toczył się spór o to, czy rozwój społeczeństwa i przyrody przebiega w sposób ciągły, czy też skokami: 
typowe dla XIX w. wydaje się przekonanie o ciągłości rozwodu. — jednakże po stronie nieciągłości stał 
zarówno Marks, jak Boutroux. Toczył się spór między ewolucyjnym i rewolucyjnym pojmowaniem 
rozwoju: Cuvier sądził, że się do-
12-                                                                                    179


konywa w formie katastrof, Darwin — że w formie ewolucji; a podobna dwoistość była i wśród filozofów. 
Tak samo trwał spór o rozumienie dziejów: idealiści dopatrywali się głębokiego sensu i celowości w 
dziejach, a pozytywistom myśl o tym, by dzieje miały cel i rozumny sens, wydawała się grubym 
antropomorfizmem. Typowe dla epoki było sprowadzanie zjawisk wyższego rzędu do niższego: ale ta 
sama epoka wydała także Boutroux, który właśnie z tym walczył. Typowe było — pod wpływem rozwoju 
maszyn i techniki — traktowanie świata jako mechanizmu, jednakże ta sama epoka wydała 
antymechanistyczne teorie w rodzaju teorii Guyau. Typowy dla stulecia był kantyzm, który przeszedł nie 
tylko przez Niemcy, ale także przez inne kraje, nawet przez długo oporną mu Francję, gdzie pociągnął 
Fouilleego czy Renouviera; ale z drugiej strony nawet w krajach niemieckich zaczęła formować się 
przeciw niemu opozycja, zarówno u Brentany, jak u Macha. Typowym poglądem XIX wieku był 
relatywizm, i to relatywizm różnego rodzaju: historyczny u heglistów, biologiczny u empirystów; ale ten 
sam wiek XIX szukał uparcie praw bezwzględnych. W filozofii, tak samo jak w polityce, zmagała się 
postawa konserwatywna z liberalną, toczyła się walka praworządności i anarchii: zdawał się przeważać 
duch praworządności, jednakże stulecie wydało Stirnera i Kropotkina. Zdawał się też przeważać duch 
obojętny albo wrogi religii — a jednak stulecie wydało nowe impulsy religijne, Newmana, Kierkegaarda, 
neotomizm. Zdawał się panować jak nigdy kult nauki, a jednak stulecie to było pierwsze, które użyło słów: 
„bankructwo nauki".
POJĘCIA I TERMINY
Filozofia pozytywizmu — w przeciwieństwie do filozofii doby poprzedzającej — mówiła 
najprostszym, codziennym językiem: nie miała chęci ani zdolności do innowacji językowych. Nowości 
terminologicznych było niewiele. Kilka powszechnie przyjętych pochodziło od Comte'a, jak pozytywizm, 
altruizm, socjologia. Niektóre znów pochodziły od Darwina, Spencera i ich zwolenników: ewolucja, 
rozwój, walka o byt, przystosowanie i dobór naturalny, ontogeneza czy filogeneza, agnostycyzm; z nauk 
biologicznych przesiąkały one do filozofii. Wyrażenia filozofia nauki zaczął używać Ampere. Nazwę 
wolun-taryzm wymyślił Paulsen. W teorii poznania szczególnie charakterystyczne dla tych czasów były 
terminy piętnujące nienaukowe postępowanie, jak antropomorfizm, animizm, hipostaza. Psychologia 
wniosła nieco nowych terminów, jak introspekcja, cenestezja czy wczuwanie się, psychofizyka, 
etnopsyc/wlogia; ale na ogół nowe raczej były terminy psychofizjologiczne i patopsychologiczne, ogólna 
zaś psychologia zachowała dawne, zwykłe wyrazy, tylko je zróżnicowała i utrwaliła. Nawet tak oryginalni 
myśliciele, jak Stirner czy Carłyle, nie mieli oryginalnej terminologii. Oryginalne zaś terminy Newmana 
czy Kierkegaarda zostały ich własnością. Słownictwo Marksa oddziałało raczej na ekonomię i język partii 
politycznych niż na filozofię. Dopiero wyrażenia Nietzschego — postawa apollińska i dionizyjska, 
przewartościowanie wartości czy moralność panów — rozpowszechniły się szeroko. Ale były to wyrażenia 
oznaczające poglądy bardzo zwalczanego kierunku, a bynajmniej nie terminologia powszechnie przez 
filozofię tych czasów używana. Na ogół terminologia w tej epoce nie rozwijała się, ale stabilizowała się i 
standaryzowała. Uporządkowana terminologia, jaką się obecnie posługujemy, jest na ogół dziełem XIX 
wieku. W Polsce uporządkowanie to było głównie dziełem Mahrburga i Twardowskiego.
180


CHRONOLOGIA
Filozofia XIX wieku przeszła od 1830 r. przez trzy fazy. l faza, 1830 - 1860, była bogata, ale niezdecydowana: 
miały w niej jeszcze znaczenie stanowiska konserwatywne, jak heglizm w Niemczech i mesjanizm w Polsce, ale w niej 
też powstały nowe koncepcje stulecia. W 11 fazie, 1860 - 1880, jedna z tych koncepcji wzięła górę nad innymi: 
mianowicie - pozytywistyczny scjentyzm, przedtem głoszony przez nielicznych nowatorów, teraz stał się własnością 
ogółu. Wszakże jeszcze przed końcem wieku, 1880- 1900, zaczęła się przeciw niemu opozycja: lata te stanowią III 
fazę filozofii XIX wieku.
Taki jest ogólny schemat. Jednakże działalność wielu myślicieli AlXw., i to właśnie najważniejszych, wykraczała 
poza ramy jednej fazy. Comte i Mili uformowali swe poglądy jeszcze przed r. 1830, a wpływ uzyskali dopiero po 
1860. Działalność Carlyle'a, tak samo jak Newmana, zaczęta koło 1830 r., trwała przez przeszło pół wieku. 
Działalność Spencera, a tak samo Renouviera, obejmowała całą drugą połowę stulecia. Marks i Engels ustalili swe 
poglądy zaraz po 1840, a Kapitału tom I ukazał się dopiero w 1867, następne zaś tomy jeszcze znacznie później.
Z drugiej zaś strony, każda z trzech faz obejmowała wielką różnorodność wydarzeń filozoficznych. Przekonują o 
tym daty głównych dzieł XIX wieku:
1. Comte zaczął publikować Kurs filozofii pozytywnej w r. 1830, a więc prawie w tym samym czasie, w którym 
(1833) Newman zaczynał swoją działalność, będącą w każdym szczególe przeciwieństwem pozytywizmu. Teoria nauki 
Ampere'a ukazała się w tym samym roku 1834, co metafizyczna powieść Carlyle'a. Główna książka materialisty 
Feuerbacha ukazała się w tym samym roku 1841, co Metafizyka Lotzego i pierwsze eseje Emersona, natchnione 
duchem spirytualizmu. Rok 1843 był rokiem ogłoszenia nie tylko empirystycznej Logiki Milla, ale także 
egzystencjalistycznych pism Kierkegaarda i spirytualistycznego systemu Lamennais'go. Stirner wystąpił ze swą 
filozofią indywidualizmu w tym samym r. 1845, w którym Marks i Engels w Śniętej rodzinie zapoczątkowywali 
filozofię socjalizmu. W duchu empiryzmu napisana książka Wiszniewskiego o Baconie (1834) była prawie jednoczesna 
z Prodromem mesjanizmii Wrońskiego (1831). W Niemczech czołowy przedstawiciel kantyzmu Helmholtz wystąpił w 
tym samym roku 1855, co najpopularniejszy materialista Buchner. W Anglii wykłady starego.Hamiltona ukazały się w 
tym samym roku 1859, co Pochodzenie gatunków Darwina. Wszystko to dowodzi, że w I fazie XIX wieku skrajnie 
przeciwne kierunki znajdowały jednocześnie wyraz.
2. W drugiej fazie było niewiele inaczej. Spencera Program filozofii ewolucjonistycznej ukazał się w tym samym r. 
1860, co psychofizyka Fechnera i dzieło K. Fischera o Kancie, stanowiące jeden z filarów neo-kantyzmu. W 1865 
ogłoszona została książka Stirlinga, inaugurująca neoheglizm angielski, w 1867 — I tom Kapitału Marksa, a pomiędzy 
nimi, w 1866, Historia materializmu Langego, równie antyheglowskajak anty-materialistyczna. Du Bois-Reymond 
wystąpił z hasłem agnostycyzmu w tym samym r. 1872, w którym v. Hartmann zaczął publikować swą metafizykę. W 
1873 ukazała się Psychologia fizjologiczna Wundta, a zaraz w następnym Psychologia Franciszka Brentany, stojąca na 
biegunowo przeciwnym stanowisku. Empiriokrytyk Avenarius wystąpił w tym samym 1876 r., co pozytywistyczny 
kantysta Riehl i idealistyczny metafizyk Bradley, a Renan również w tym samym roku ogłosił swe sceptyczne dialogi. 
W tej fazie zaczęli w Niemczech swą działalność zarówno Nietzsche, jak pozytywista Laas.
3. W III fazie wielorakość filozofii była jeszcze bodaj większa. Jednocześnie ukazywały się sztandarowe dzieła 
pozytywizmu, kantyzmu i ewolucjonizmu. W Niemczech szerzył się ruch antymaterialistyczny, a jednocześnie 
popularny stawał się materialista Haeckel. W Anglii wyszła biblia scjentyzmu. Gramatyka nauki Pearsona, a 
jednocześnie wychodziły metafizyczne dzieła Warda, Bradleya, Royce'a, McTaggarta. Nietzsche by ł już sławny, 
Brentano miał już liczną szkołę. Co więcej, zaczęli już ogłaszać swe dzieła Bergson, James, Husserl, Le Roy, Freud — 
wszystko sławy XX wieku. Ogół żył jeszcze pozytywistycznymi ideami swego stulecia, a już wypowiedziane zostały 
naczelne hasła stulecia następnego.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
l. Filozofię XIX w. od 1830 r. należy wyobrażać sobie na tle życia wyjątkowo spokojnego i ustabilizowanego. 
Omijały je kataklizmy, które nawiedzały ludzkość przedtem i potem. Jedynymi wstrząsami stulecia były: rok 1848 z 
jego rewolucją paryską, niemiecką, węgierską i rok 1870 z wojną francusko-pruską i Komuną Paryską. Bywały i inne 
wojny. Jak polsko-rosyjska w 1831 r., jak krymska w 1853, rosyjsko--turecka 1877, były walki pod Magentą i Solferino 
w 1859, Custozzą i Koniggratz w 1866, wojny bałkańskie w 1885 i 1897, ale nie dotykały głównych ośrodków kultury 
europejskiej.
181


Formowały się w tym czasie wielkie potęgi polityczne. Wielka Brytania przeżywała swą erę Wiktoriańską 1837- 
1901. Francja miała świetny okres II Cesarstwa (1853- 1870) i III Republiki (od 1870). Od 1861 zjednoczone Włochy 
stały się królestwem. Zjednoczyły się po zwycięskich wojnach Niemcy, stały się od 1871 cesarstwem i pod przewodem 
Bismarcka (1862 - 1890) — siłą, jaką nigdy przedtem nie były. A poza Europą, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej 
weszły po wojnie domowej (1862 - 1865) w okres rozkwitu.
Jednoczesne kwitnięcie wielu potęg obok siebie przy nielicznych tylko konfliktach, pokojowe współzawodnictwo 
wielu ważnych ośrodków kultury stanowiło tło rozwoju filozofii XIX wieku. Wytworzyła się współpraca 
międzynarodowa, jakiej nie było od wieków średnich, l znajomość świata, jakiej nie było nigdy. Dużym jej symbolem 
były wielkie Wystawy Międzynarodowe (pierwsza w Paryżu w r. 1851), a małym — przewodniki Baedeckera 
(niemieckie od 1832, w innych językach od 1846). Europa rozrosła się na cały świat: pierwszy telegraf podmorski 
przeprowadzono w r. 1846, Kanał Sueski otwarto w 1869, w 1876 królowa angielska została cesarzową Indii.
2. Społecznie i gospodarczo trzeba filozofię tego stulecia wyobrażać sobie na tle panowania stanu trzeciego, 
szybkiej industrializacji, rośnięcia kapitalizmu, powstawania wielkich i małych przedsiębiorstw przemysłowych i firm 
bankowych; bogacenia się jednostek, przy ubóstwie nie tylko mas robotniczych, ale także inteligencji, a także 
większości uczonych i pisarzy. Koniec wieku byt już w Ameryce erą olbrzymich koncernów i trustów: w 1870 J. D. 
Rockefeller utworzył Standard Oil Company, w 1872 Vanderbilt i Morgan zapoczątkowali zmonopolizowanie 
przemysłu kolejowego, w 1882 powstał pierwszy trust. W Anglii od r. 1832 robił postępy liberalizm. Wchodzi w życie 
ustrój parlamentarny, choć bynajmniej nie objął wszystkich krajów Europy. Idee socjalistyczne wystąpiły już 
od'początku wieku, ale najpierw jako utopie, falangi i falanstery, marzenia Cabeta, Fouriera, Owena, lub jako małe i 
nietrwałe komunistyczne kolonie w Ameryce Północnej, Nowe Jerozolimy (1824), Nowe Harmonie (1825), łkarie 
(1858). Z Marksem zaś i Engelsem przeszedł socjalizm od formy utopijnej do realnej: Manifest komunistyczny ukazał 
się w 1848. Jednakże do końca stulecia socjalizm pozostał tylko partią opozycyjną, w wielu krajach nielegalną, władzy 
jeszcze nie objął.
3. Demograficznie należy wyobrażać sobie filozofię XIX w. na tle gwałtownego, nie znanego od wieków przyrostu 
ludności. Ludność Europy, której ilość przez stulecia zwiększała się bardzo nieznacznie, teraz w ciągu stu lat wzrosła ze 
190 na 520 milionów. A ludność Stanów Zjednoczonych Ameryki z 5 i pół na 123 miliony. Toteż w końcu wieku 
filozofowie mieli już zupełnie inne liczby słuchaczów i czytelników niż w jego początku.
4. Należy też wyobrażać sobie filozofię tego okresu na tle zmniejszonej roli religii, laicyzacji życia. Od 1871 r. 
Kościół utracił ostatnie swe ziemie, Rzym stał się stolicą Włoch, papież zamknął się w Watykanie. W 1871 rozpoczął 
się „Kulturkampf". Kościół nawet w niektórych krajach katolickich, np. we Francji w końcu stulecia, znalazł się w 
defensywie. Ale defensywa zwiększyła jego zwartość i aktywność: w szczególności spowodowała rozwój filozofii 
katolickiej. I nie brakło w ciągu stulecia ważnych dla Kościoła dat:
w 1870 r. ustalony został dogmat nieomylności papieża, w 1879 ogłoszona była Encyklika Aeterni Pcitris, w 1897 
nastąpiła reforma Indeksu.
5. Należy wyobrażać sobie filozofię XIX w. na tle gwałtownego postępu technicznego. W szczególności w 
dziedzinie komunikacji. Dopiero to stulecie zbudowało kolej żelazną i okręt parowy. Od razu sieć kolei żelaznych, tak 
samo jak i dróg bitych, zaczęła pokrywać świat. Było to możliwe dzięki wielkim odkryciom: nie tylko dzięki 
wynalezieniu maszyny parowej, ale także postępom metalurgii, wynalezieniu w r. 1858 przez Bessemera taniej 
"produkcji miękkiej stali. W wielu działach maszyny zajęły miejsce rąk ludzkich. Dokonano niezliczonych 
wynalazków: od telegrafu Gaussa—Webera z 1833 r. i Morse'a z 1836, poprzez telefon, wynaleziony w 1876 r. przez 
Grahama Bella, do telegrafu bez drutu z 1896 r. Dla pracy naukowej szczególnie może ważne były wynalazki z zakresu 
papiernictwa i oświetlenia. W r. 1854 Amerykanie Watt i Buyers wynaleźli metodę otrzymywania włókna drzewnego, 
używanego do produkcji papieru. W r. 1879 Edison wynalazł żarówki i rozpoczął ich produkcję. Koniec wieku był już 
erą Edisona, z jej nieoczekiwanymi zdobyczami technicznymi.
Niektóre nowe maszyny miały dla nauki szczególne znaczenie. Ulepszone maszyny drukarskie „Monotyp" zostały 
wynalezione przez T. Lanstona w 1887, w sprzedaży są od 1897. Pierwsze maszyny do pisania wypuścił Remington w 
1874, ulepszone Underwood w 1898.                          ;
6. Obok filozofii i ponad nią wyrosła w tym wieku nauka. Dokonane zostały najdonioślejsze odkrycia i powzięte 
ważne pomysły naukowe: o niektórych była już mowa — trzeba jeszcze wspomnieć o innych,
182


W 1828 F. Woehier dokonał pierwszej syntezy związku organicznego, w 1831 powstała Faradaya teoria magnetyzmu, w 
1839 Schwanna nauka o żywej komórce, w 1843 J. R. Mayer sformułował prawo zachowania energii, w 1851 Cl. 
Bernard zapoczątkował endokrynologię, w 1859 dokonana została analiza widma i w tym samym roku Darwin ogłosił 
swe dzieło o Pochodzeniu gatunków, w 1866 - 1869 Mendel znalazł podstawy genetyki, w 1873 Maxwell sformułował 
elektromagnetyczną teorię światła, w 1874 Van't Hoff zapoczątkował stereochemię, w 1896 Becquerel odkrył zjawisko 
promieniotwórczości, w 1895 Roentgen — promienie X, w 1898 Maria Curie-Skłodowska — rad. Były to wszystko 
odkrycia wielkiej wagi, zmieniające pojęcia materii, życia, rozwoju, doniosłe także dla filozofii.
Był to także wiek przełomowych odkryć medycznych, wiek Pasteura, odkrycia bakcyli gruźlicy przez Kocha (1882) 
i surowicy dyfterytu przez Behringa (1892), wynalezienia aseptyki i narkozy, wiek „walki człowieka ze śmiercią". Ale 
takż6 czas rozkwitu filologii i historii: porównawcza gramatyka sanskrytu Boppa wyszła w 1833, Historia rzymska 
Mommsena z 1854, Renana Historia początków chrześcijaństwa w latach 1863 - 1883, Taine'a Źródła Francji 
współczesnej w 1875 - 1893.
7. W zewnętrznych objawach życia panowały formy możliwie najbardziej stałe i sztywne. Najbardziej niewygodne i 
najbardziej dziwaczne ubrania — krochmalona bielizna i gorsety, cylindry i turniury — były znoszone mężnie. Wyłom 
w nich deklasował, stawiał społecznie poza nawias. W dobie zaczynających się ruchów rewolucyjnych poglądy 
panujące były specjalnie konserwatywne i wymagające, piętnowały odstępstwa nie tylko w ideologii, ale także w 
formach.
8. Obok filozofii rozwijała się w tych czasach literatura piękna, w szczególności powieściowa. Rok 1830 dzielił w 
niej epoki, tak samo jak w filozofii; rok ten zamykał romantyzm, Byron umarł już przed nim, Walter Scott w 1832. A i 
w dalszym rozwoju literatury nie brakło synchronizmów z filozofią. I w niej na pierwszą połowę wieku przypadają 
największe przedsięwzięcia. Była to era Mickiewicza i Słowackiego, Puszkina i Lermontowa. A także era wielkich 
powieściopisarzy: Stendhala, Balzaka, Gogola, Dickensa. I tak samo po połowie stulecia, nawet wcześniej jeszcze niż w 
filozofii, wystąpiły w literaturze pięknej nowe próby: rok 1857 był rokiem ukazania się Kwiatów zla Baudelaire'a i 
Madame Bovary Flauberta. Pijemy statek Rimbauda pochodzi z 1871 r., a Popołudnie fauna Mallarmego z 1876. W 
1864 zaczął swą działalność Zola, a rok 1880, w którym ukazało się zbiorowe wydawnictwo Les soirees de Medan, był 
szczytowym punktem w rozwoju naturalizmu. Ruch ten był czasowym i rzeczowym odpowiednikiem pozytywizmu. I 
tak samo wywołał opozycję, a nawet wywołał ją wcześniej. Już w 1867 wyszła Zbrodnia i kara Dostojew-skiego oraz 
7'eer G.ynf Ibsena. Już w 1887 otwarty został awangardowy Theatre librę Antoine'a, a w 1891 Die freieBuhne. Wciągu 
r. 1890 ukazały się jednocześnie -.Portret DorianaGraya Wilde'a, G/orfHamsuna i Księi-niczka Malena Maeterlincka. 
Wszystkie trzy utwory były już niezmiernie dalekie od naturalizmu — tak samo jak współczesne im pisma Boutroux, 
Bradleya czy Diłtheya byty dalekie od pozytywizmu. Mniej więcej w tym czasie pojawiły się na scenie sztuki o 
charakterze społecznym i rewolucyjnym, jakich dawno w literaturze nie było: Tkacze Hauptmanna są z 1892 roku. l w 
tym samym roku zaczął drukować Górki, pierwszy wielki przedstawiciel epoki literatury proletariackiej.
9. Wiek XIX był erą szczególną: był wiekiem upadku architektury i zdobnictwa, przerabiał w nich tylko dawne 
style i dał w tej dziedzinie dowód wyjątkowego braku smaku. A jednocześnie był wiekiem rozkwitu i szybkiego 
postępu malarstwa. Zwłaszcza we Francji. I dają się w rozwoju malarstwa znaleźć pewne zbieżności z rozwojem 
filozofii. W 1855 „realizm" był zapoczątkowany przez Courbeta; w sześćdziesiątych latach wystąpili impresjoniści 
(Manet żył w latach 1832- 1883, Monet 1840 - 1926, Renoir 1841 -1919), w 1886 r. Seurat i neoimpresjoniści, 
usiłujący „metodami naukowymi" odtwarzać na płótnie wrażenia barwne. Wszystkie te prądy mogą być uważane za 
odpowiedniki pozytywizmu w filozofii. Ale i w sztuce jeszcze przed końcem stulecia ujawniły się prądy odmienne: w 
latach osiemdziesiątych zaczęło się symboliczne malarstwo Puvis de Chavannes'a i syntetyczne postimpresjonistów 
(Cezanne 1839 - 1906, van Gogh 1853 - 1890).
Nawet w muzyce XIX wieku można znaleźć pewne analogie ze współczesną filozofią: w każdym razie niezmierną 
różnorodność. Bo w wieku tym komponowali nie tylko romantycy Chopin i Sehumann (w pierwszej połowie), nie tylko 
Wagner (1813 -1883, otwarcie teatru w Bayreuth 1876), ale także tak różni od nich Gounod (Faust 1859), Bizet 
(Carmen 1875) i Verdi, a w innej skali OfTenbach (Orfeusz w piekle 1858) i J. Strauss.
A we wszystkich prawie dziedzinach życia powtarzało się szczególne zjawisko, to samo, które występowało w 
filozofii: całkowita dwutorowość rozwoju. Odkrycia były robione, pomysły się rodziły, ale na razie nie działały, 
wszystko zostawało po staremu. Chronologia powstawania pomysłów jest w XIX w.
183


zupełnie inna niż chronologia ich uznania. Tak było zwłaszcza w sztuce: impresjoniści zyskali wielką sławę, ale 
dopiero po kilkudziesięciu latach; w dobie, którą dziś nazywamy „dobą impresjonistów", wystawy były wypełnione 
wyłącznie staroświeckim oficjalnym malarstwem. Wystawienie przez Maneta w r 1863 Śniadania na trawie było 
powszechnie uznane za skandal. Ale podobnie było też w niektórych działach nauki; np. w matematyce ogół uczonych 
szedł starym torem, nie zwracając uwagi na odkrywców, prekursorów teorii mnogości, nowych dyscyplin, Cantora czy 
Fregego, Riemanna czy Peanę. Trzeba stwierdzić, że filozofowie, występujący w ciągu XIX w. z nowymi pomysłami, 
stosunkowo prędzej znajdowali uznanie.


CZĘŚĆ DRUGA
FILOZOFIA XX WIEKU
l. GRANICA OKRESÓW. Era filozoficzna, w której żyjemy i którą odczuwamy jako współczesną, 
zaczęła się wraz z nowym stuleciem, prawie dokładnie w 1900 roku. Toteż filozofia „współczesna" jest 
dziś pojęciem mniej więcej identycznym z filozofią „dwudziestowieczną". Nowy okres zaczął się w 
filozofii wtedy, gdy odeszła od tego, co było istotne dla okresu poprzedniego: od pozytywizmu, ogólniej 
mówiąc od minimalizmu, od filozofii rezygnującej z większych ambicji, by nie narażać się na ryzyko 
błędu. Pierwsze objawy odwrotu pojawiły się około r. 1890. Już wtedy ukazały się prace Bergsona czy 
Jamesa, nabrały znaczenia nazwiska Bradleya czy Brentany, Poincarego czy Diłtheya. Pozytywistyczna, 
scjentystyczna, naturalistyczna, deterministyczna, wzorowana na naukach przyrodniczych koncepcja 
świata i człowieka zaczęła tracić swą pozycję.
Dokładnie zaś od 1900 r. zaczęło się wielkie nasilenie nowych myśli, prawdziwa powódź 
przełomowych książek, idej, szkół, kierunków. Już w samym 1900 r. ukazało się główne dzieło 
amerykańskiego idealizmu, Royce'a The Worid and the Individual, oraz fundamentalne dzieło 
fenomenologii, Logische Untersuchungen Husserla; w roku tym Bergson objął katedrę w College de 
France, a Pianek ogłosił teorię kwantów, która oddziałała i na filozofię. Rok 1901 przyniósł dalszy ciąg 
dzieła, Husserla, 1902 — książkę Poincarego La Science et 1'Hypothese z jej nową teorią nauki i książkę 
Jamesa Varielies of Religious Experience z jej nową koncepcją religii; 1903: podstawowe prace 
angielskiego realizmu, mianowicie Moore'a Principia Ethica i Refutation of Idealism, a jednocześnie 
podstawowe prace pragmatyzmu, Humanism Schillera i Studies in Logical Theory Deweya; w tym samym 
również roku ukazały się Principles of Mathematics Russella. 1904: program etyki socjologicznej Levy-
Bruhla w La morale et la science des moeurs. 1905: rozprawa Einsteina o teorii względności. 1906: nowa 
koncepcja teorii nauk Duhema. 1907: Evolution creatrice Bergsona, Psychologia Pawiowa i Pragmatyzm 
Jamesa. 1908: Meyersona Identite et Realite. 1908: McDougalla Social Psychology i Zjazd 
Psychoanalityków. 1909: Lenina Materializm ci empiriokrytycyzm.
Niektóre z nowych doktryn XX wieku zaczęły się już w w. XIX albo były dalszym ciągiem tych, co 
się wówczas zaczęły. Nie tylko nowy realizm i idealizm nawiązały do dawnych, ale także fenomenologia 
do filozofii Brentany, psychoanaliza do francuskiej patopsychologii poprzedniego wieku, 
konwencjonałizm do kontyngentyzmu. Jednakże wszystkie te kierunki wprowadzały również nowe myśli, 
były czymś więcej niż „nowymi nazwami dla starych sposobów myślenia". A także z prądów ubocznych, 
ledwie dających się zauważyć stały się nurtem głównym filozofii.
185


2. CECHY ZEWNĘTRZNE NOWEJ FILOZOFII. Formy zewnętrzne, w jakich rozwijała się filozofia, 
niewielkim tylko uległy zmianom. Zmiany były, ale niezupełnie wyraźne, takie, iż można je formułować 
tylko z zastrzeżeniami.
A) Wzrosło nasilenie życia filozoficznego, zwiększyła się ilość organizacji filozoficznych, zjazdów, 
przedsięwzięć naukowych. Jednakże — lata nasilonego rozwoju były przerywane przez lata prawie 
zupełnego zastoju. Miało to przyczyny nie naukowe, lecz czysto polityczne: latami zastoju były lata wojen 
1914- 1918 i 1939- 1945.
B) Ilość publikacji filozoficznych uległa dalszemu wzmożeniu. Bibliografia ich za sam tylko 1937 r. 
obejmowała przeszło 600 stron druku. Jednakże — nowy okres cechowało także odejście od pisemnych 
form porozumiewania się w nauce, przejście do ustnych, częściowe przesunięcie ciężaru z książek na 
zjazdy. Była niesłychana ilość zjazdów, międzynarodowych i narodowych, ogólnych i specjalnych. Były 
zjazdy tomistyczne, zjazdy zwolenników Hegla, zwolenników Spinozy w Hadze, Schopenhauera we 
Frankfurcie, coroczne zjazdy Towarzystwa im. Kanta w Halle, coroczne zjazdy nowych pozytywistów pod 
hasłem „jedności nauki", częste psychoanalityków (XII w 1936 r. w Mariańskich Łaźniach), specjalne 
zjazdy psychologii religii (m. in. w Wiedniu w 1931 r.), specjalne estetyków (II w Paryżu w 1937 r.), 
specjalne nauczania filozofii (III w 1932 r. w Berlinie).
C) Rozwój filozofii szedł ku jej internacjonalizacji, ku upodobnieniu sposobu myślenia we wszystkich 
krajach. Pragmatyzm czy psychoanaliza były zjawiskami o skali światowej. Od 1900 do 1937 odbyło się 
nie mniej niż 10 wielkich międzynarodowych zjazdów filozoficznych, nie mówiąc o dziesiątkach zjazdów 
poświęconych zagadnieniom filozoficznym bardziej specjalnym. Zaczęły wychodzić liczne pisma 
filozoficzne międzynarodowe i wielojęzyczne, jak „Logos" w Halle i Moskwie, „Philosophia" w 
Belgradzie, „Studia Philosophi-ca" we Lwowie, „Theoria" w Góteborgu, „Revue Internationale de 
Philosophie" w Brukseli — nie mówiąc o częściowo tylko zajmujących się zagadnieniami filozoficznymi, 
jak „Scientia" w Mediolanie lub „Organon" w Warszawie. W przededniu II wielkiej wojny powstał w 
1937 r. Międzynarodowy Instytut Filozoficzny z siedzibą w Paryżu.
Jednakże—zarazem mnożyły się właśnie objawy dążenia do filozofii narodowej. Coraz liczniejsze 
były zjazdy filozofów jednego tylko narodu. Włosi mieli w 1937 r. już swój XII zjazd, Francuzi 
zapoczątkowali swoje w roku 1938, Niemcy mieli swoje, a swoje także Polacy (I we Lwowie, 1922, II w 
Warszawie, 1927, III w Krakowie, 1936). W latach wojen internacjonalizacja filozofii urywała się 
całkowicie. Ograniczały ją również państwa totalne. I mimo naturalne dążenie do osiągnięcia wspólnym 
wysiłkiem wspólnej dla wszystkich wiedzy, pozostały znaczne różnice w stanowiskach różnych narodów: 
bergsonizm mimo wszystko pozostał filozofią zasadniczo francuską, fenomenologia niemiecką, 
behawioryzm amerykańską, realizm anglosaską, ekspresjonistyczny idealizm włoską.
Rola poszczególnych narodów, dotychczas bardzo nierówna, uległa pewnemu wyrównaniu. Wielkie 
prądy filozoficzne brały wprawdzie nadal początek w wielkich krajach, ale i mniejsze kraje miały w 
filozofii XX w. poczesne miejsce: nowy idealizm pochodził z Włoch, nowa logika matematyczna 
najbujniej rozwijała się w Polsce, wielu Słowian, Skandynawów, Holendrów, Szwajcarów można 
wymienić jako typowych przedstawicieli kultury filozoficznej tych czasów. Rola Ameryki zwiększyła się 
w porównaniu z XIX w., jednakże raczej w specjalnych naukach filozoficznych, zwłaszcza w psychologii 
niż w filozofii ogólnej. Natomiast Niemcy, które w XIX w. przejściowo wysunęły się na czoło filozofii, 
zeszły na plan dalszy, zwłaszcza od 1933 r., gdy władze narodowosocjalistyczne
186


usunęły z kraju „żywioły obce". Znaczna część doktryn wypowiedzianych po niemiecku, doktryn, którym 
filozofia niemiecka zawdzięczała w świecie uznanie, była dziełem tych „obcych żywiołów"; znaczna też 
część ich powstała nie w Rzeszy, lecz w Austrii (jak psychoanaliza i nowy pozytywizm), w Czechach, w 
Szwajcarii.
D) Wiele doktryn rozwijających się w XX w. dążyło do prawdy absolutnej, do twierdzeń niezależnych 
od miejsca, czasu i warunków, w jakich powstały: tak było w berg-sonizmie, w fenomenologu czy w 
realizmie anglosaskim. Jednakże — inne doktryny chciały być tylko wyrazem swego wieku, jego potrzeb i 
dążeń. Nie wierzyły w możliwość, a nawet w wartość doktryn absolutnych. „Minęła już" — pisano — 
„epoka czystego rozumu, nauki wolnej od wszelkich założeń i wszelkiego wartościowania. Nauka nabrała 
świadomości swych różnorakich podstaw, sprzęgła się z rzeczywistością i będzie uczestniczyć w wielkich 
zadaniach życia. Czy oznacza to koniec nauki ? W każdym razie koniec tego jej pojęcia, którego szukały 
minione pokolenia, dążące do poznania naukowego powszechnego i wiecznie obowiązującego". Niektóre 
doktryny filozoficzne poszły wręcz w służbę polityki i jej stronnictw. Tak było ze znaczną częścią filozofii 
niemieckiej. We Włoszech Gentiie stał się podporą faszyzmu, podczas gdy bliski mu filozoficznie Croce 
pozostał obrońcą liberalizmu.
3. FILOZOFIA POZA GRANICAMI FILOZOFII. Proces zrywania filozofów z filozofią, zapoczątkowany w 
poprzednim wieku, zwolnił swe tempo, ale nie ustał. W dalszym ciągu pewna część filozofów, uważając 
wszelką filozofię za nienaukową, usiłowała zastąpić ją przez nauki specjalne albo rozparcelować, 
wydzielić z niej to, co jest lub może być nauką. W poprzednim stuleciu wydzielano z niej zwłaszcza nauki 
empiryczne, przede wszystkim psychologię; teraz także nauki dedukcyjne, przede wszystkim logikę 
matematyczną. Niektóre programy filozoficzne XX wieku przewidywały parcelację filozofii nawet 
radykalniejszą niż ta, która była projektowana w poprzednim stuleciu: w Polsce Kotarbiński domagał się 
całkowitego rozbicia filozofii na specjalne dyscypliny filozoficzne.
Ale podczas gdy filozofowie zacieśniali granice filozofii, rola jej — rzecz uderzająca — powiększała 
się poza jej granicami. I powiększała się, jeśli tak rzec można, poniżej jej i powyżej: w naukach 
szczegółowych i w poczynaniach o charakterze półreligijnym.
Przedstawiciele nauk szczegółowych więcej niż dawniej zastanawiali się nad ich podstawami. I do 
doprowadziło ich do tych samych zagadnień, z którymi zawsze zmagała się filozofia i których teraz 
właśnie filozofowie chcieli unikać. W psychologii w ostrej formie powrócił antagonizm materializmu i 
spirytualizmu, w fizyce — determinizmu i indeterminizmu. Nauki te podjęły zagadnienia, porzucone przez 
filozofów; i podjęły z przeświadczeniem, że je rozwiążą. W szczególności nowa fizyka wystąpiła z 
roszczeniem, że rozstrzygnęła spór determinizmu i wolności, którego filozofia rozstrzygnąć nie umiała.
Dla pewnej części ludzi XX wieku nauka była najwyższym ideałem i upodobnienie się do niej było 
warunkiem istnienia filozofii. Inni natomiast, słusznie czy niesłusznie, rozczarowali się do nauki i doszli 
do przekonania, że filozofia nie ma powodu wzorować się na niej, krępować się jej wymaganiami, że ma 
sama inne, lepsze sposoby i możliwości. Pogląd ten odpowiadał szerokiemu ogółowi i rozniecił w nim 
nadzieję, że filozofia sama, odmienna właśnie od nauki, rozwiąże tajemnice świata i życia. Ale filozofia 
akademicka XX wieku, metodyczna, uczona, ostrożna, odmawiająca sobie ryzykownych zagadnień, 
oczekiwania te spełniała jeszcze mniej niż filozofia wieków dawniejszych: wyjaśniała pojęcia, uściślała 
twierdzenia, ale tajemnic nie odkrywała. I coraz liczniejsi stawali się ludzie,
187


którym taka rozważna filozofia nie wystarczała, którzy próbowali filozofować inaczej. Rozwinęła się.obok 
niej jakby druga filozofia. Nadrabiała wiarą to, czego nie mogło jej dać doświadczenie. Miała też charakter 
zbliżony do religii. Znajdowała wyznawców, którzy tworzyli gminy o charakterze religijno-filozoficznym. 
Dotyczy to zwłaszcza teozofii zainicjowanej jeszcze w poprzednim stuleciu przez Rosjankę Helenę 
Bławatską: doktryna ta, pozostająca pod wpływem świętych ksiąg hinduskich, była spirytualistycznym 
poglądem na świat i dzieje, podobnym w brzmieniu do platonizmu, ale biorącym dosłownie wiele z tego, 
co u Platona było parabolą. Po śmierci Bławatskiej rządy nad siecią gmin teozo-ficznych objęła Angielka 
Annie Besant, zamieszkała podobnie jak Bławatską w Indiach. W 1913 r. oderwał się od teozofii Rudolf 
Steiner i utworzył własną doktrynę i gminę pod nazwą antropozofii, różną od tamtej w szczegółach, ale 
mającą ten sam ogólny charakter. Doktryny te nie przyczyniły się do postępu filozofii, znaczenie ich było 
raczej moralne i religijne; ale były symptomatyczne dla epoki: ich rozpowszechnienie było dowodem, że 
inteligencja XX wieku szukała pod nazwą „filozofii" raczej nowej religii i moralności niż nauki.
4. RÓŻNORODNOŚĆ STANOWISK. Całkowicie jednolita nie była w filozofii żadna epoka:
w każdej bywały prądy uboczne, opozycyjne, pozostałości epok dawniejszych czy zapowiedzi przyszłych. 
Tak było nawet w końcu XtX w., choć minimalizm miał wtedy niewątpliwą przewagę. Jednak każda 
epoka musi się wydać jednolita w porównaniu z wiekiem XX.
Nie tylko wystąpiły w nim liczne doktryny, ale doktryny biegunowo sobie przeciwne. O każdej fazie 
w rozwoju filozofii można było powiedzieć przynajmniej, czy miała dążenia maksymalistyczne, czy 
minimalistyczne, czy—inaczej mówiąc—przeważała w niej ambicja, czy rezygnacja. Teraz zaś nawet i to 
przestało być możliwe, gdy filozofia rozciągnęła się od teozofii do logiki matematycznej; a choćby nawet 
jednej i drugiej nie zaliczać do filozofii, to jeszcze filozofia XX wieku rozciągała się od metafizyki 
idealistycznej Włochów czy Anglosasów do superpozytywizmu wiedeńczyków. W poprzednich 
pokoleniach scalali filozofię pozytywiści. Ich koncepcje dawały wspólny ton ówczesnej filozofii. W XX 
w. zaś tych unifikujących czynników zabrakło. Pozytywizm XIX wieku —jak zauważono — działał jak 
mróz: dawał ideom tej epoki stałą postać, a gdy minął, idee te zaczęły się rozpływać.
Niejednolitość filozofii XX w., rozbieżność jej kierunków i szybka zmienność wywołały zjawisko 
szczególne: iż wiek ten utracił poczucie, tak silne w wieku poprzednim, że jest filozoficznie dojrzały, że 
poglądy jego są definitywne, że są końcowym wyrazem myśli ludzkiej. Miał mniej pewności siebie i był 
przekonany, że jest jeszcze w środku rozwoju, że nawet fundamenty filozofii nie są jeszcze gotowe.
1. Filozofia XX wieku była przede wszystkim analityczna: przeważała w niej analiza,; robota 
szczegółowa, formalna, porządkująca, przygotowująca; nie rezygnując z góry z bardziej ryzykownych 
zadań, odsuwała ich wykonanie. Jednakże: James, Rickert czy Husserl zaczęli wprawdzie od analiz, ale 
skończyli na konstrukcjach, i to zawrotnych. Whitehead, który sławę zdobył na polu teorii nauki i logiki 
matematycznej, pisał potem:
„Po dwu wiekach zajętych krytyką poszczególnych kwestii przyszedł czas na wytężony wysiłek 
konstrukcyjnej myśli... Nowemu światu potrzebna jest filozoficzna kosmologia i żadne inne dociekania jej 
nie zastąpią".
2. Spośród tych, które były do wyboru, większe wzięcie miały doktryny plurali-
188


styczne, bo miały charakter kompromisu, uzgadniały rozbieżności poglądów. Tak więc tam gdzie 
poprzednie wieki skłonne były widzieć jedność, obecny widział mnogość: w świecie, poznaniu, działaniu 
widział mnogość nieprzywiedinych składników. Uwaga metodologów, skupiona w poprzednim okresie na 
tym, co nauki łączy, skupiła się teraz na tym, co je dzieli. Skrupulatnie odróżniali nauki formalne od 
realnych, czyli aprioryczne od empirycznych, humanistyczne ód przyrodniczych, historyczne od 
systematycznych, idiogra-ficzne od nomotetycznych; sądzili, że było błędem poprzedniego okresu, że je 
traktował na jedną modłę, że znał jeden tylko ideał naukowy. Jednakże — nawet pluralizm nie był w tej 
dobie powszechny: inne koła filozoficzne wysunęły właśnie hasło ..jedności nauki".
3. Jedne z prądów XX wieku, jak bergsonizm czy fenomenologia, zmierzały do czystej teorii, 
uważając za subiektywne i względne to wszystko, co uwarunkowane praktycznie, życiowo. Ale inne — 
jak pragmatyzm i praktycyzm — zaprzeczały nawet możliwości czystej teorii, bo u podstaw każdej teorii 
leżą potrzeby życiowe i praktyczne.
4. Jedne głosiły liberalizm naukowy i były skłonne w każdym poglądzie, nawet w przekonaniach 
życia potocznego, widzieć particiilam vcri. Ale inne —jak nowy pozytywizm — jeszcze wzmogły 
ekskluzywny scjentyzm poprzedniego wieku, jedną tylko fizykę uznając za rzetelne poznanie.
5. Jedne unikały po dawnemu w filozofii wartościowania, widząc w nim jedynie subiektywną reakcję 
ludzką. Ale inne — jak fenomenologia czy realizm angielski — stały na stanowisku, że są też wartości 
obiektywne, albo nawet — jak pragmatyzm i humanizm — że znamy je lepiej niż własności rzeczy i że 
nimi filozofia powinna się zajmować przede wszystkim.
6. Jedne odnawiały intuicjonizm i aprioryzm. Ale nie mniej typowy dla epoki był radykalny 
empiryzm, widzący w doświadczeniu jedynie źródło poznania, myślący tak jak najskrajniejsi empiryści 
poprzednich stuleci.
7. Jedne z prądów XX wieku przyjmowały za Locke'iem czy Millem, że przedmiotem poznania mogą 
być tylko nasze subiektywne przeżycia. Ale inne — jak behawioryzm — twierdziły za Comte'em, że 
przeżycia nasze właśnie nie mogą stać się przedmiotem poznania, że mogą nim być jedynie fakty 
obiektywne.
8.. Jedne prądy — jak psychoanaliza — przeprowadzały niczym nie ograniczony de-terminizm nawet 
w psychologii. Ale inne nawet w fizyce znajdowały dowody indeter-minizmu. •
9. Jedne największą zdobycz filozofii widziały w konwencjonalizmie: dopatrywały się, jak Poincare 
lub Bergson, konwencji w każdej teorii naukowej, a nawet, jak Ajdu-kiewicz lub tak popularny w 
Ameryce Alfred Korzybski, w każdym poznaniu, bo każde zależne jest od takiej czy innej umownej 
aparatury pojęciowej. Ale inne prądy—jak fenomenologia, intuicjonizm, metafizyka idealistyczna i 
realistyczna — były przekonane o uchwytności prawdy absolutnej.
10. Jedne były spirytualistyczne, inne materialistyczne. Jedne realistyczne, inne idealistyczne. Jeszcze 
inne, usiłując wyjść poza te przeciwieństwa i walcząc z dualizmem, doszły do neutralnego monizmu. Ale 
jednocześnie realista amerykański pisał: „Nie widzę dziś żadnej racji, dlaczego byśmy nie mieli stanąć po 
stronie Kartezjańskiego dualizmu".
11. Jedne przynosiły nieoczekiwane odrodzenie filozofii religii, której elementy
189


były zawarte nawet w pragmatyzmie, bergsonizmie, fenomenologii. Ale inne — nie tylko materializm, ale 
i egzystencjalizm — łączyły się z ruchem ateistycznym.
12. Jedne świadomie ograniczały się do zjawisk, w przekonaniu, że umyśl nie zdoła przebić się poza 
zjawiska lub że oddzielanie zjawisk i bytów transcendentnych jest błędem. Inne zaś dopiero poza 
zjawiskami widziały tereny filozofii. Podobnie w psychologii: jedne prądy świadomie trzymały się tylko 
powierzchni życia psychicznego, bo ona tylko dostępna jest dla nauki, inne zaś chciały się zajmować 
wyłącznie „psychologią głębi".
13. Jedne tłumaczyły człowieka, jego dzieje i kulturę czynnikami materialnymi, inne głównie 
psychicznymi. Jedne osobowość ludzką traktowały naturalistycznie jako twór przyrody, inne natomiast 
miały ją za byt samoistny, przyrodniczo niewytłumaczalny. Jedne sądziły, że otoczenie przekształca 
osobowość, inne natomiast, że przekształcenia te są powierzchowne, a na dnie człowiek zostaje ten sam. 
Jedne, że każda osobowość jest indywidualna, inne zaś, że w osnowie wszystkie są takie same.
14. Wiek XIX był przekonany wraz z Kantem, że poznanie jest aktywnym tworem umys/u, i 
wyjątkami byli ci, co nie podzielali tego przekonania; wierzono, że Kant dokonał „przewrotu 
kopernikariskiego", dzielono dzieje filozofii na okres przedkrytyczny i po-krytyczny i sądzono, że w 
okresie pokrytycznym wszystko, co z Kantem niezgodne, jest już anachronizmem. Tymczasem w wieku 
XX dość znaczna część poglądów była znów „przedkrylyczna".
Wydać by się mogło niepojęte, jak filozofia jednej epoki może obejmować doktryny tak różne. A 
jednak różnorodność ta nie była rzeczą przypadku: wydały ją ogólne warunki epoki, przede wszystkim 
społeczne. Była to wszak epoka największych zmagań, powstawania ustroju socjalistycznego. Powstawała 
nowa kultura, a jednocześnie nie przestawały działać czynniki konserwatywne. To już było wielkim 
źródłem różnorodności poglądów. A ponadto kręgi konserwatywne cechował indywidualizm, były gotowe 
szukać w filozofii rozwiązań na wszystkich drogach, próbować wszystkich możliwości.
Różnorodność filozofii potęgowało jeszcze to, ic — jak zwykle — powstawała zarówno z 
doświadczeń, jak z potrzeb. Każda epoka w swej filozofii bądź wyrażała to, co posiadała, bądź też, 
przeciwnie, szukała kompensaty za to, czego nie posiadała. Tak było też i w XX wieku. Z jego doktryn 
jedne były np. irracjonalistyczne, a inne racjonalistyczne, bo jedne uogólniały jego doświadczenia, a inne 
zaspokajały jego pragnienia.
Przyszłość rozpozna wśród doktryn XX wieku te, które są naprawdę typowe, swoiste, ważne. Będzie 
mogła to zrobić dlatego, że patrząc z daleka będzie je widziała jaśniej — czy też właśnie dlatego, że 
będzie je wtedy widziała mniej dokładnie: z daleka wszystko, co drobniejsze, przestanie być widoczne. 
Jednakże w formie hipotetycznej i tymczasowej musimy to już teraz robić sami: wśród poglądów 
filozoficznych naszego wieku wybierać te, które z tego czy innego względu zdają się najważniejsze.
Ta różnorodność, której przykłady zostały przytoczone, dotyczyła jednak nie całej filozofii XX wieku. 
Objawiała się jaskrawo w krajach społecznie konserwatywnych:
w Ameryce Północnej, w Europie zachodniej. Natomiast, gdzie dokonała się rewolucja społeczna, tam 
było właśnie zupełnie inaczej: filozofia w Związku Radzieckim osiągnęła nie spotykaną dotychczas 
jednolitość.
5. POCZĄTEK OKRESU — REAKCJA PRZECIW OKRESOWI POPRZEDNIEMU. Część nowych
prądów, zwłaszcza w samym początku wieku, miała charakter reakcji i opozycji przeciw tym, które 
panowały poprzednio. Nowy pluralizm był opozycją przeciw powszechnej
190


poprzednio tezie o jednolitości wszystkich zjawisk. Nowy dynamizm w teorii przyrody i psychologii był 
reakcją przeciw mechanizmowi poprzedniej epoki. Nowy personalizm — reakcją przeciw naturalizmowi. 
Nowa „psychologia całości" czy Bergsonowska filozofia ciągłości — reakcją przeciw atomistycznemu, 
nieciągłemu pojmowaniu rzeczy i zdarzeń. Nowa teoria wolności — reakcją przeciw determinizmowi. 
Pragmatyzm — przeciw czysto teoretycznej postawie w filozofii. Nacisk XX wieku na instynktowe, 
emocjonalne, podświadome uwarunkowanie całego życia psychicznego był reakcją przeciw wczorajszemu 
intelektualizmowi. Intuicjonizm — reakcją przeciw pozytywistycznemu empiryzmowi. Tak samo reakcją 
była walka z psychologizmem w logice, l walka z relatywizmem w etyce. Rehabilitacja zdrowego 
rozsądku była reakcją przeciw niedawnemu scjentyzmowi.
Filozofia XX w. zaczęła od reakcji przeciw minimalizmowi, jednakże nie przerzuciła się na przeciwny 
kraniec, na kraniec maksymalizmu. Nie chcąc twierdzić zbyt mało, nie chciała też zbyt wiele. Była po 
części reakcją przeciw krańcowości w ogóle, szukała viam medium.
6. FAZY ROZWOJU. Wydarzenia filozoficzne szły w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku tak prędko, 
że można w nich już odróżnić trzy odrębne fazy.
A) Faza pierwsza, trwająca do I wielkiej wojny, była w dużej mierze fazą reakcji przeciw myśli XIX 
w. Hasłem jej była walka z wszystkimi uproszczeniami, wszystkimi redukcjami, których tyle wiek ten był 
wprowadził. Nieprawdą wydało się teraz, że istnieje tylko doświadczenie zewnętrzne — bo jest też 
wewnętrzne. Nieprawdą również, że umysł ma tylko funkcje dyskursywne — bo ma też intuicyjne. 
Nieprawdą, że wszystko, co istnieje, należy do przyrody — bo jest też duch i jego twory. Że zjawiska 
świadomości podlegają wyłącznie prawom psychologicznym — bo podlegają również logicznym. Że 
doświadczenie sięga jedynie zjawisk — bo przenika do głębi rzeczywistości. James, Bergson, a także 
Croce, wróg realizmu, lub Rickert, wróg jednostronnie przyrodniczej postawy w nauce, byli typowymi 
przedstawicielami początkowych lat stulecia, pierwszej fazy jego filozofii. Faza to była głównie 
polemiczna, krytyczna, analityczna.
B) Gdy to, ku czemu zmierzała, znalazło uznanie mniej lub więcej powszechne, wtedy filozofia XX 
wieku stanęła przed nowymi zadaniami i weszła w drugą fazę. Z kry-tyczno-opozycyjnej stała się 
bardziej pozytywna, z analitycznej — częściowo przynajmniej konstrukcyjna.
Przed samą I wojną i podczas niej miały miejsce fakty znamionujące to przejście:
w 1912 wystąpili zbiorowo amerykańscy nowi realiści; w 1913 Bohr ogłosił swą indeter-ministyczną 
teorię; w 1914 Watson opublikował Behaviorism, a Spranger Lebensformen', w 1915 nastąpiło 
wykończenie budowy psychoanalizy; w 1916 ogłosili swój program amerykańscy realiści krytyczni; w 
1917 wyszły Kóhlera studia nad psychologią małp, fundamentalna publikacja „psychologii całości".
Do konstrukcyjnej filozofii przeszli teraz i ci, co niedawno byli najtypowszymi przedstawicielami 
analitycznej, jak Bergson i Whitehead, Husserl i Rickert. Ale — wyraźnego kierunku nie miała; co 
więcej, rozeszła się w przeciwnych kierunkach, wyodrębnionych w początku stulecia. Idealizm wioski 
wzbudzał tyleż zainteresowania i uznania, co anglosaski realizm. Podobnie też było z teoriami 
filozoficznymi na terenie nauk specjalnych, zwłaszcza psychologii: behawioryzm prowadził do filozofii 
mechanistycznej, a psychologia całości do witalistycznej; behawioryzm do materializmu, psychoanaliza 
do rodzaju spirytualizmu. A właśnie na terenie nauk specjalnych, filozoficznych czy półfilozoficznych—
191


na terenie logiki, teorii fizyki, socjologii, psychologii — filozofia w tej fazie uzyskała najcenniejsze 
wyniki.
C) Wydawać się mogło, że w XX w. rozwijają się wszystkie kierunki filozoficzne z wyjątkiem tylko 
pozytywizmu — bo przeciw niemu stanowiły właśnie reakcję. Tak było rzeczywiście w dwu pierwszych 
fazach stulecia. Potem wszakże pozytywizm nie tylko powrócił, ale uzyskał postać najbardziej skrajną. 
Gdy to nastąpiło, zaczęła się trzecia faza filozofii XX wieku. Było to około 1930 roku. Nowy 
pozytywizm zapoczątkowany został w środowisku wiedeńskim. Nie był zresztą jedynym kierunkiem 
minimalistycznym, jaki pojawił się w tym czasie; drugim była filozofia „egzystencjalna". Organ nowego 
pozytywizmu zaczął wychodzić w 1929 r., a podstawowa książka egzystencjalizmu ukazała się w 1927. 
Nieminimalistyczne prądy poprzednich lat zachowały jednak również zwolenników.
7. WALKA CZY POKÓJ BEZ ZWYCIĘSTWA. Rozpowszechnione było poczucie, że w filozofii, podobnie 
jak we wszystkich dziedzinach życia, dokonują się jednak wielkie przemiany. „Klasyczny podział 
dziejów na trzy okresy: starożytny, średniowieczny i nowożytny" — pisał Bierdiajew — „usuniemy 
wkrótce z naszych podręczników szkolnych. Historia nowożytna kończy się. Wchodzimy w nową, 
nieznaną erę, dla której niedługo trzeba będzie wynaleźć nazwę".
Przeciwstawiły się tu dwa stanowiska. Materializm dialektyczny stwierdzał, że w filozofii dokonuje 
się największy przełom, zaczyna nowa era; i wskazywał, jaka to będzie era. Natomiast żadna prawie inna 
doktryna filozoficzna nie dawała odpowiedzi na pytanie, ku jakiej przyszłości prowadzą dokonujące się 
w filozofii przemiany.
Różnica między obydwoma obozami była również i taka: materializm dialektyczny nie szukał 
zbliżenia z żadnym innym stanowiskiem, walczył z pragmatyzmem i bergso-nizmem tak samo, jak z 
tomizmem czy egzystencjalizmem. Natomiast w drugim obozie okazała się rzecz szczególna: oto, przy 
całej różnorodności i rozbieżności prądów filozoficznych w nowym stuleciu, pojawiły się w nich objawy 
wzajemnego zbliżenia i porozumienia. „Wydaje mi się, że ze wszystkich stron widzę w powietrzu 
poszlaki uzgodnienia poglądów większe niż kiedykolwiek" — pisał w 1905 r. pragmatysta James do 
materialisty Santayany. A później poszlaki te spotęgowały się jeszcze.
Filozof amerykański Perry, charakteryzując w 1925 r. współczesne doktryny filozoficzne, pisał, że 
przestały one nalegać na wyłączną swą prawdziwość i że przez to powstały widoki na uzgodnienie ich 
rozbieżnych tendencji. Już bowiem idealizm mniej mówi o absolucie, a realizm o rzeczach samych w 
sobie, więcej natomiast mówią o procesach, jakie dokonują się w przyrodzie i historii; a procesy te mogą 
być badane empirycznie i na tej drodze prędzej doprowadzą przeciwne stanowiska do zgody. „Czy ten 
duch czasu" — pisał — „oznacza początek ery eklektycznej, znużenie umysłów po polemikach XIX 
wieku, czy też ciszę przed nową burzą spekulacyj — tego nikt w tej chwili przewidzieć jeszcze nie zdoła". 
I sam wystąpił z kompromisowym hasłem dla filozofii:
hasłem pokoju bez zwycięstwa.
Po II wojnie światowej pokojowe tendencje jeszcze się w filozofii wzmocniły. Nie pojawiły się 
bowiem wyraźnie nowe koncepcje, nie utworzyły nowe szkoły i prądy. Szła głównie szczegółowa robota 
historyczna i logiczna, a ta filozofów raczej zbliżała, niż dzieliła.
192


FAZA PIERWSZA: 1900-1918
1. Pierwszą fazę filozofii XX wieku, trwającą do I wielkiej wojny, cechowała wyjątkowa 
intensywność. Wiele nowych prądów powstało jednocześnie na zachodzie Europy i w Ameryce: 
pragmatyzm w Stanach Zjednoczonych, bergsonizm we Francji, fenomenologia w Niemczech, nowy 
realizm w Anglii, ekspresjonizm filozoficzny we Włoszech. Wszystkie były przygotowane poprzednio, 
ale teraz wydały główne dzieła i objęły szersze kręgi. Dyfuzja ich dokonała się z niezwykłą szybkością.
Prądy te miały w swych początkach charakter opozycyjny, były skierowane przeciw filozofii 
poprzedniego okresu: aprioryzm (fenomenologów) przeciw jej empiryzmowi, intuicjonizm (Bergsona czy 
Crocego) przeciw przewadze dyskursywnego myślenia, realizm (filozofów z Cambridge czy uczniów 
Brentany) przeciw fenomenalizmowi, a przede wszystkim nowa metafizyka przeciw antymetafizycznej 
postawie pozytywistów. Były wprawdzie przygotowywane: przez kantystów — walczących z 
pozytywizmem, przez Brentanę — walczącego z kantyzmem, przez konwencjonalistów — 
kwestionujących niezawodność nauki. Ale były to tylko przygotowania, a teraz nastąpił atak generalny. 
Uderzeniem zaś decydującym nie tylko dla Francji, ale dla całej zachodniej Europy, było wystąpienie 
Bergsona: trzeba to stwierdzić, nawet jeśli się jego metafizyki nie ceni.
2. Cechą pierwszej fazy filozofii XX wieku wydaje się powrót w niej metafizyki. Jednakże nowa 
metafizyka występowała najwięcej w programach: z wielu stron wywodzono, że jest możliwa i potrzebna. 
Naprawdę zaś rozwinięta była tylko u Bergsona i u neoscho-lastyków. James ukazywał jedynie 
perspektywy metafizyczne, a tak samo w Niemczech szkoła badeńska czy szkoła Diłtheya. Zresztą hasło 
budowania metafizyki nie było jednoznaczne: jedni rozumieli ją (po kantowsku) jako teorię 
transcendentną bytu, inni (po arystotelesowsku) tylko jako jego ogólną teorię. Russell określał mefizykę 
jako pogląd, że świat jest jednością i że czas jest nierealny: a tymczasem pojawiła się także metafizyka 
pluralistyczna i metafizyka czasu.
W żadnym zaś razie okres ten nie może być scharakteryzowany generalnie jako metafizyczny. 
Charakterystyka taka pasowałaby wprawdzie do Bergsona czy neoscholastyki:
ale nie byłaby trafna w odniesieniu do neorealizmu ani do pierwotnej fenomenologii. ani do wielu odcieni 
pragmatyzmu. Nowe hasła tego okresu — pierwszeństwo działania przed poznaniem, wielości przed 
jednością, bezpośredniej oczywistości przed konstrukcją myślową, odmienność życia od mechanizmu — 
ani w intencji, ani w wynikach nie prowadziły w sposób konieczny do metafizyki; nie wszystkie nowe 
kierunki propagowały
13—Historia filozofii t. III	^(n


maksymalizm filozoficzny, choć wszystkie uderzały w minimalizm; nie wszystkie głosiły metafizykę, 
choć wszystkie zwalczały scjentyzm.
3. Typowe dla epoki były jej wystąpienia przeciw wyłączności nauki. Dla przyrodo-znawstwa mamy 
cześć — mówiono — ale nie dla przyrodniczego poglądu na świat. Filozofia jest jednak czymś innym niż 
nauka szczegółowa i było fałszywą jej ambicją naśladować naukę: ona daje własnymi sposobami poznanie 
głębsze, jak twierdził Bergson;
jej zalety są inne niż ścisłość, jak twierdził James. Filozofia, pisał Bergson w Ewolucji twórczej, „nie 
potrzebuje się naginać do wymagań ścisłości naukowej, ponieważ nie chodzi jej o zastosowania". Jaspers 
wywodził, że nauka .operuje konwencjami, te zaś nie pomogą człowiekowi w „sytuacjach granicznych"; 
wobec śmierci, walki, cierpień może pomóc jedynie filozofia—jeżeli jednak będzie czymś różnym od 
nauki. Sorel pisał w 1910 r.:
„Ze wszystkich złudzeń, które zaprowadziły na manowce myśl inteligencji zachodniej, jednym z 
najsmutniejszych i najfatalniejszych było branie filozofii za rodzaj nauki, ustanawiającej zasady naczelne i 
przez dedukcję dochodzącej do rzekomo powszechnie obowiązujących twierdzeń".
4. Wymienione właściwości, zwłaszcza upodobania metafizyczne a zastrzeżenia wobec nauki, 
występowały w wielu kierunkach, które powstały w początku XX wieku, jednakże nie we wszystkich. 
Przede wszystkim nie obejmowały wielkiego prądu, jaki się wówczas zaczynał w Rosji: nie obejmowały 
leninizmu. Miał on inny charakter. Powstał mniej więcej jednocześnie z tamtymi prądami 
zachodnioeuropejskimi, ale, związany ze stanowiskiem politycznym wówczas jeszcze opozycyjnym, nie 
mógł rozpowszechnić się od razu. Natomiast wpływy jego spotęgowały się niezmiernie po rewolucji 1917 
roku i rosły, gdy już zanikły wpływy tamtych prądów, pragmatyzmu czy bergsonizmu.
Przedstawienie filozofii tego okresu musi tedy obejmować dwie części. Z jednej strony tamte prądy: 
pragmatyzm, bergsonizm, fenomenologię, prądy realistyczne, takie jak filozofia analityczna i 
neoscholastyka, oraz idealistyczne jak szkoła marburska i filozofia Crocego. (Niektóre z tych prądów, jak 
neoscholastyka i szkoła marburska, zaczęły się jeszcze w XIX wieku, ale teraz rozwinęły się i 
rozpowszechniły; dlatego tu jest ich miejsce).
Z drugiej zaś strony — marksizm-leninizm. Jego odmienność w stosunku do tamtych prądów nie od 
razu została zauważona, ale ukazał ją dalszy rozwój. Marksizm-leninizm rozwinął się na innym podłożu 
społecznym: tamte były związane z ustrojem konserwatywnym, on zaś z rewolucją. — Naturalny 
porządek jest taki, że najpierw będą przedstawione tamte prądy, a na zakończenie ten rewolucyjny.
PRAGMATYZM
Pragmatyzm był pierwszą koncepcją filozoficzną, która rozpowszechniła się w XX wieku. Powstał 
jako reakcja przeciw idealizmowi racjonalistycznemu i metafizycznemu, usiłował przeciwstawić mu 
bardzej trzeźwy i praktyczny sposób myślenia. Wyrósł w Ameryce. William James najwięcej przyczynił 
się do jego powstania i był centralną postacią całego ruchu. James łączył go z radykalnym empiryzmem, 
zarazem jednak nie wyrzekał się metafizyki. Musiała to jednakże być metafizyka zupełnie inna niż 
racjonalistyczna: była — jak ją James nazywał — pluralistyczna, tychistyczna, synechistyczna.
194


ŻYCIE I PRACE JAMESA. William James (1842- 1910) przez całe niemal życie był związany z 
Uniwersytetem Harvarda pod Bostonem, w nim studiował, a potem wykładał przez 35 lat. Skończył 
wydział lekarski. Od 1872 r. był instruktorem anatomii porównawczej i fizjologii; w 1880 r. został 
profesorem filozofii, po 9 latach przeszedł na katedrę psychologii, a w r. 1897 wrócił na katedrę filozofii. 
Koleje te nie były przypadkowe, były obrazem jego żywego umysłu, zapalającego się do coraz nowych 
zadań. W latach osiemdziesiątych pracował nad psychologią, w dziewięćdziesiątych nad etyką i filozofią 
religii, po 1900 nad teorią poznania, a w ostatnich latach życia nad metafizyką. Owocem pierwszego 
okresu były wielkie Principles of Psycho/ogy, 1890, drugiego—studia z filozofii praktycznej The Will to 
Believe, 1897, i The Varieties of Religioiis Experience, 1902, trzeciego Pragmatism, 1907, ostatniego — 
A Pluralistic Universe, 1909. Pod koniec życia był coraz sławniejszy, coraz bardziej rozrywany i 
rozproszony. Choć w 1907 • ipuścił katedrę, by oddać się pracy pisarskiej, starczyło mu już czasu tylko 
na odczyty i szkice popularne, zamierzonego wielkiego dzieła nie napisał.
Urodził się, mieszkał i umarł w Ameryce, był bodaj pierwszym Amerykaninem, który w filozofii 
zyskał światową sławę. Ale od dzieciństwa wiele przebywał w Europie, była drugą jego ojczyzną. W niej 
odbył część studiów, w niej miewał najsławniejsze swe wykłady. Przyjaźnił się z wieloma europejskimi 
filozofami, z Renouvierem, Boutroux i Berg-sonem, Machem i Stumpfem, Wardem i Schillerem, 
Lutosławskim i Papinim. Był słabego zdrowia, choroba oczu przez całe lata nie pozwalała mu czytać, 
musiał walczyć z melancholią i neurastenią; ostatnie 10 lat życia był beznadziejnie chory na serce. 
Jednakże opanowywał dolegliwości, był zawsze człowiekiem promiennym, niezwykle żywym, wesołym, 
towarzyskim. Jak mówił o nim Bergson, był ogniskiem, z którego promieniowało na wszystkich światło i 
ciepło. Zajmował się filozofią, ale miał świadomość, że dla jego aktywnego usposobienia nauka była 
zajęciem zbyt spokojnym. Filozofia jego była „filozofią płynności" .(flux-philosophy): sam sądził, że był 
to wynik jego „skrajnie niecierpliwego usposobienia". Był .ciekawy wszystkiego i pełen entuzjazmu dla 
wszystkiego; każdy zdolniejszy człowiek wydawał mu się geniuszem, każda nowa myśl rewelacją, której 
chciałby się całkowicie pośiwięcić. Ale był naturą tak indywidualną, że gdy referował jakąś myśl, to jej 
twórca nie zawsze mógł ją rozpoznać. Nie znosił sztywności, schematów, pedantyzmu, zawodowego 
traktowania nauki. To także znalazło wyraz w jego filozofii, żywej a nieścisłej. Miał idiosynkrazję do 
ścisłości, organicznie nie znosił matematyki i logiki. Cenił tylko napięcie, ryzyko, zmianę, wszystko, co 
niepewne i nieprzewidzialne. Takim też widział świat. Był umysłem ekspansywnym, żywym, barwnym, 
swobodnym a zarazem poważnym i pełnym kultury, i w tym leżał jego nieprzezwyciężony urok — a urok 
ten miał niemały udział w powodzeniu jego teoryj. Jego obserwacje i pomysły, zwłaszcza w psychologii, 
były świetne, ale teorie i konstrukcje często słabe. Od nadmiaru pomysłów żadnego nie doprowadzał do 
końca. Ale wszystkie te pomysły i cała jego filozofia z jej wielką mnogością aspektów była 
charakterystyczna nie tylko dla jego umysłowości, ale i dla epoki, w której żył.
POPRZEDNICY. Pragmatyzm nazwał James „nową nazwą dla dawnych sposobów myślenia". 
Wszakże nie tylko sam sposób myślenia — biorący za miarę prawdy tylko praktyczne jej konsekwencje 
— ale i nazwę przejął od swojego przyjaciela Peirce'a. Peirce zaś, który ideę pragmatyzmu wyłożył w 
1878 r. (w artykule pt. Jak wyobrażenia nasze


uczynić jasnymi}, sam za poprzednika swego miat psychologa z angielskiej szkoły empi-rystycznej, Baina, 
który określał pojęcie jako „to, wedle czego człowiek działa". Sięgając dalej. James wywodził swą teorię 
od „wielkiego prądu brytyjskiego empiryzmu", od Lo-cke'a, Berkeleya, Hume'a, Milla. Ogólna tendencja 
pragmatyzmu była ta sama, co empiryzmu: wprowadzał doń wprawdzie pewien nowy motyw, ale i ten 
motyw zapowiadał się już u tamtych empirystów, mianowicie gdy odżegnywali się od abstrakcyjnych 
pojęć dlatego, że nie mają one praktycznego znaczenia. Inne działy swej filozofii James miał za twory 
całkowicie nowe, nie mające poprzedników. Sądził, że dla wczesnych filozofów Grecji mniejszą 
niespodzianką byłaby dzisiejsza nauka niż dzisiejsza filozofia, ze względu na jej indywidualizm i 
pluralizm. Jednakże i w tych działach wiele zawdzięczał Peirce'owi. a także Renouvierowi, którego pisma 
pierwsze pociągnęły go do filozofii.
JAMES I PEIRCE. Ideę i nazwę „pragmatyzmu" wymyślił nie sam James, lecz towarzysz jego 
młodszych lat, Charles S. Peirce (1839- 1914), a tak samo było z tychizmem i synechizmem. James 
twierdził, że w całym pokoleniu nie było bardziej oryginalnego myśliciela niż Peirce i że osobiście nikomu 
nie zawdzięcza tyle, co jemu. Wyznawali te same teorie, niemniej mieli zupełnie inny typ umysłowości i 
te same teorie nabierały w ich ujęciu innego znaczenia.
Peirce był przede wszystkim logikiem i matematykiem, James zaś był psychologiem, a logiki i 
matematyki nie znosił. Peirce dążył w filozofii do ścisłości, James do bezpośredniości. Peirce widział 
największą wartość filozofii w ładzie, jaki wprowadza, James zaś w bogactwie i indywidualności. Peirce 
był wrogiem zdawania się na wiarę, tak samo jak James był wrogiem sceptycyzmu. Peirce miał wstręt do 
spraw niewytłumaczonych, a James był przekonany, że wszystkie sprawy w osnowie swej są 
niewytłumaczalne. James popularyzował filozofię, a Peirce pragnął wprowadzić do filozofii słownictwo 
tak specjalne, żeby zniechęciło do niej niepowołanych.
Życie ich ułożyło się też zupełnie inaczej: życie Jamesa przeszło w niezmiennym powodzeniu, w 
wirze podróży i różnych zajęć, w przyjaźni z całym światem, podczas gdy Peirce wiódł życie samotnika w 
centrum New Yorku, dziczejąc i dziwac/.ejąc. James był jednym z najpopularniejszych uczonych świata, 
Peirce zaś zaledwie illa garstki był „tajemniczym geniuszem", a innym był zupełnie nie znany. Peirce 
wymyślał teorie, James wprowadzał je w świat. James, który dla swych wykładów był rozrywany w 
Ameryce i Europie, nie zdążył przez ostatnie 20 lat życia napisać żadnej książki, wydawał tylko w formie 
książkowej swe odczyty, a Peirce nie mógł znaleźć wydawcy na wielkie 12-tomowe Zasady filozofii.
Różnice te nie mogły nie objawić się w ich teoriach. Peirce, wymyślając pragmatyzm, chciał jako 
kryterium prawdy wprowadzić przydatność twierdzeń, ale przydatność teoretyczną. James zaś, zgodnie z 
własną aktywistyczną postawą, pojął ją jako przydatność w postępowaniu. Peirce'owi chodziło w 
pragmatyzmie o wprowadzenie do filozofii rodzaju eksperymentalnej metody. Jamesowi zaś o zbliżenie 
jej do życia. James kładł nacisk na podobieństwo teoryj, jakie obaj wyznawali. Peirce zaś, któremu 
chodziło o precyzję, podkreślał ich odrębność. Twierdził wręcz, że pragmatyzm w tej postaci, jaką głosi 
James, jest samobójczy, i dla odróżnienia swego stanowiska przestał nazywać go „pragmatyzmem" i 
przyjął nazwę „pragmatycyzmu". Podobnie było też z innymi teoriami. James miał skłonność do 
nominalizmu, jak większość empirystów, Peirce zaś do realizmu pojęciowego i właśnie w pragmatyzmie 
widział sposób ratowania obiektywności pojęć. Peirce
196


wymyślił „tychizm" jako teorię odpowiadającą teorii prawdopodobieństwa i metodom etatystycznym w 
nauce, James zaś przejął tę teorię, ho uzasadniała wolność. Peirce wymyślił „synechizm" dla uzgodnienia 
przypadku z logiką, a James przejął tę teorię dla wyrażenia płynności rzeczy.
POGLĄDY, l. PSYCHOLOGIA. James doszedł do filozofii przez psychologię i w niej dat najpierw 
wyraz swemu filozoficznemu stanowisku. Będąc wytrawnym znawcą psychologii europejskiej -• zarówno 
jej pojęć klasycznych, jak analiz asocjacjonistów, konstrukcji psychogenetycznych, metod 
eksperymentalnych, koncepcji psychobiologicnych — a niez należąc do żadnej z jej szkół, mógł łatwiej 
od kogokolwiek dojść do nowych idei w psychologii.
Podstawa jej widział wyłącznie w konkretnej obserwacji bez uproszczeń i konstrukcyj, do jakich 
zawsze skłonna jest nauka. Stawiał psychologii wymagania skrajnie empiry-styczne: że ich nie 
zaspokajała dawna psychologia, metafizyczna, to jest łatwo zrozumiałe. Ale praw'dziwą sensacją było, że 
nie wytrzymała ich również psychologia asocja-cjonistyczna. uprawiana przez empirystów i uchodząca za 
szczyt empirycznej metody. Bo jednakże i ona na swój sposób upraszcza fakty i robi hipotetyczne 
konstrukcje. W świetle jego prostego programu empiryzm i pozytywizm były w psychologii właśnie nie 
dość empiryczne i pozytywne; dopiero swoje stanowisko uważał za prawdziwy pozytywizm.
Stanowisko to dało istotnie nowe rozumienie psychiki ludzkiej. Dawne było (jeśli zastosować do 
psychologii wyrażenie utarte w fizyce) atomistyczne: przedstawiało świadomość jako złożoną z prostych i 
niezmiennych elementów, wrażeń i wyobrażeń, popędów i uczuć — niby atomów psychicznych. James 
zaś odwołując się do doświadczenia twierdził, że atomów takich nie ma, że obserwacja nic o nich nie wie. 
W psychice nie ma właśnie nic prostego i niezmiennego. Wyobrażenia, traktowane przez dawną 
psychologię jak gdyby były atomami, są w naszej świadomości coraz inne, zależnie od tego. w jakim 
znajdą się zespole.
A co jeszcze ważniejsze: nie ma w ogóle odrębnych wyobrażeń. Jedne łączą się z drugimi, jedne 
przechodzą nieustannie w drugie. Świadomość ma charakter ciągły, podobna jest do płynnego strumienia. 
..Strumień świadomości" — to był nowy termin Jamesa. najdobitniej oddający jego rozumienie psychiki. 
Jeśli zaś taka jest natura świadomości. to asocjacjonizm, który do niedawna uchodził za najwyższy wyraz 
naukow'ości, jest błędem. Jest bowiem atomizmem: wyobrażenia traktuje jako atomy psychiczne, a 
kojarzenie jako prawo nimi rządzące. Empiryści są w błędzie, bo jaźń nie jest sumą wyobrażeń, jak oni 
chcieli. Ale w błędzie są także racjonaliści, bo jaźń nie jest substancją duchową, nie jest taką jednością, za 
jaką ją mieli. Jest jednością, ale jednością przepływającego strumienia.
Utworzenie się w niej i utrwalenie złożonych zespołów tłumaczył w sposób dla końca XIX wieku 
zupełnie naturalny: są dziedzictwem poprzednich pokoleń. Dzięki temu dziedzictwu świadomość nasza 
jest wyposażona w przeróżne instynkty i kategorie myślenia;
jest w nie wyposażona od początku, nie potrzebuje ich zbierać w trybie indywidualnego doświadczenia. 
Jest to szczególnie wyraźne na przykładzie trójwymiarowej przestrzeni:
postrzegamy ją bezpośrednio i od razu, nie potrzebujemy się jej stopniowo uczyć, jak chcieli empiryści, 
ani też jej sami nie wytwarzamy, jak chciał Kant. O akcie tworzenia przestrzeni nic z doświadczenia nie 
wiemy.
197


Właściwością psychologii Jamesa było także ujmowanie zjawisk psychicznych na tle biologicznym. 
Dostosowanie do potrzeb życiowych, użyteczność tłumaczy wiele cech umysłu. Tłumaczy między innymi 
proces kojarzenia, przedstawiany przez psychologów jako czysty mechanizm; mechanizm wszakże może 
prowadzić umysł w różnych kierunkach, a w jakim poprowadzi rzeczywiście, o tym decyduje już nie on 
sam, lecz względy biologiczne.
Było też charakterystyczną właściwością Jamesa przypisywanie czynnikom aktywnym umysłu 
decydującej roli. Działanie jest pierwotne, a myśl i uczucie wtórne: są jedynie ogniwami, przystankami w 
działaniu. „Posiej czyn" — pisał — „a zbierzesz przyzwyczajenie ;posiej przyzwyczajenie, a zbierzesz 
charakter; posiej charakter, a zbierzesz swój los".
2. PRAGMATYCZNA METODA. Zasady pragmatyzmu James zaczął stosować jeszcze w latach 
osiemdziesiątych, jednakże tylko ubocznie, nie przypisując im większego znaczenia. Dopiero od 1898 r. 
kładł na nie nacisk. Okazały się na czasie: różni myśliciele wystąpili jednocześnie z podobnymi 
pomysłami, zaczął się ruch „pragmatyczny". W 1903 r. jego podstawowe idee w obszerniejszych 
książkach opracowali Dewey i Schiller. A wreszcie i James uczynił nową teorię przedmiotem specjalnych 
wykładów i książki. Książka ta ukazała się w 1907 r., była napisana popularnie i najwięcej 
rozpowszechniła teorię. Ale była raczej zamknięciem ruchu niż jego początkiem.
Pragmatyzm miał dwojaki charakter: był po pierwsze metodą, a po drugie teorią prawdy. Pierwotnie 
był metodą. Mianowicie metodą rozstrzygania dyskusji metafizycznych, toczonych odwiecznie, a których 
zwykłe metody wcale nie zbliżały do rozstrzygnięcia. Ta nowa metoda oceniała twierdzenia 
metafizyczne wedle konsekwencyj, jakie za sobą pociągają. Przede wszystkim zaś konsekwencji 
praktycznych. Przechodziła od teoretycznego do praktycznego punktu widzenia. Pragmatyści zakładali, 
że jeśli z różnych tez wynikają te same konsekwencje praktyczne, to nie ma między nimi istotnej różnicy; 
różnica jest tylko słowna. Sądzili, że przez taką metodę wprowadzają do filozofii obiektywne kryterium i 
uniezależniają ją od osobistych przekonań filozofa.
Metoda ta odpowiada duchowi empiryzmu; wprowadzając praktyczny punkt widzenia do teorii, 
uwalniała ją od abstrakcyj, werbalizmu i od konsekwencyj werbalizmu, mianowicie od niewzruszonych 
zasad, rzekomych konieczności, zamkniętych systemów, pretensji do absolutu. Przez to samo zaś 
nawracała do rzeczywistości, do konkretności, do faktów i czynów. Nie przesądzała natomiast, do jakiej 
doprowadzi teorii filozoficznej. Mogła doprowadzić do różnych: była—wedle porównania Papiniego — 
jak korytarz w hotelu, wiodący do wielu pokoi.
3. PRAGMATYCZNA TEORIA PRAWDY. Wszakże szybko pragmatyści stali się obrońcami określonej 
teorii prawdy. Przyłączyli się mianowicie do dość rozpowszechnionej na przełomie XIX i XX wieku 
opinii — głoszonej przez Macha, tak samo jak przez Poin-carego — że prawdy, a w szczególności 
prawdy naukowe nie są kopiami rzeczywistości. Prawdziwość nie może być rozumiana jako zgodność z 
rzeczywistością ani w ogóle jako stosunek myśli do rzeczywistości, bo niepodobna porównywać myśli z 
rzeczywistością;
prawdziwość może więc być rozumiana jedynie jako właściwość samej myśli.
Pragmatyści spróbowali określić ją tedy zgodnie ze swym praktycznym punktem widzenia. I doszli 
do wniosku, że prawdziwe są te myśli, które się sprawdzają przez swe konsekwencje, a zwłaszcza 
konsekwencje praktyczne. Pogląd ten nie miał bynajmniej intencji sceptycznej, przeciwnie, pragmalyści 
sądzili, że nareszcie dają prawdzie pewne
198


kryterium. Zarzucano im, że usunęli z filozofii prawdę, zastępując ją przez skuteczność. Tymczasem oni 
chcieli tylko wytłumaczyć, co należy rozumieć przez „prawdę". Tak rozumiany — jako teoria prawdy, a 
nie tylko jako metoda — pragmatyzm rozpowszechnił się i odegrał znaczną rolę w filozofii XX wieku.
Konsekwencje jego były rozległe. Mianowicie wynikało zeń, że prawdy nie są niezmienne, że stają się, 
zmieniają zależnie od tego, jak się spełniają w praktyce; że należy je rozumieć nie statycznie, lecz 
dynamicznie; że są zależne od zastosowania i przeto względne; że nie są same celem, lecz jedynie 
środkiem do celów życiowych; że nie są stwierdzane, lecz wytwarzane przez człowieka. Poznanie nie jest 
odtwarzaniem rzeczy, lecz ich oczekiwaniem, tworzeniem hipotez. Pojęcia, jakimi się posługujemy, nie są 
obrazem przedmiotów, lecz planem akcji, systemem oczekiwań łączonych z tymi przedmiotami a 
podobnie i teorie są tylko narzędziami, instrumentami działania. Są prawdziwe, gdy pozwalają przed-
miotami skutecznie operować. Był to motyw pragmatyzmu tak ważny, że jeden z jego przedstawicieli, 
Dewey, chciał odeń brać nazwę dla całego kierunku: nazywał go „instru-mentalizmem" raczej niż 
pragmatyzmem.
Pragmatyzm zmierzał do tego, by pojęcia czynić jasnymi, jednoznacznymi, ale — samo pojęcie 
pragmatyzmu nie było jasne i jednoznaczne. Miewał postać szerszą, to znów węższą. Pragmatyści 
twierdzili, że kryterium prawdy stanowią jej skutki, ale skutki rozumieli rozmaicie: bądź mieli na myśli 
wszelakie skutki, zarówno teoretyczne jak praktyczne, bądź też wyłącznie tylko skutki praktyczne. Jedynie 
w tym węższym znaczeniu pragmatyzm zasługiwał na nazwę „utylitaryzmu poznawczego", którą mu 
niekiedy dawano.
Następnie: pragmatyzm miewał postać bardziej i mniej radykalną. W bardziej radykalnej pragmatyści 
mieli swoje kryterium prawdy za jedyne, stosowali je do wszystkich prawd, nie wyłączając czysto 
faktycznych. W mniej radykalnej mieli to kryterium za jedno , z wielu możliwych. I sądzili, że stosuje się 
tylko do prawd ogólnych, do teoryj, hipotez, ale nie do prawd faktycznych. Taki był właśnie pogląd 
Jamesa: nie był on radykalny w swym pragmatyzmie. I nie przykładał, zwłaszcza pierwotnie, do 
pragmatyzmu szczególnej wagi: było niemało teorii filozoficznych, którymi przejmował się więcej i które 
miał za ważniejsze. Jakby wbrew jego woli, nazwisko jego sprzęgło się z teorią pragmatyzmu. Jednakże 
pod wieloma względami była ona wyrazem jego umysłowości, jego anty-intelektualizmu, jego upodobania 
do spraw konkretnych, użytecznych praktycznie, ważnych życiowo, a niechęci do abstrakcyjnych, 
werbalnych, czysto teoretycznych.
4. ŻĄDZA WIARY. Pragmatyzm odpowiadał na pytanie: jakie jest kryterium poznania? Pozostawało 
pytanie drugie: jaka jest natura poznania? Pragmatyści, rozwiązując je podobnie jak tamto, twierdzili, że 
jest czynnością praktyczną. Czysto teoretyczna myśl jest fikcją, niemożliwością psychologiczną: umysł 
jest przesiąknięty aktami, pragnieniami, dążeniami. Czysto kontemplacyjna koncepcja poznania, która tak 
długo panowała, była błędna. Poznanie jest przewidywaniem, a więc oczekiwaniem, a więc dążeniem, a 
więc czynna jest w nim wola.
W związku z tym poznanie zawiera oceny, wartościowania, bo gdzie się dąży, tam się wartościuje. 
Punkt widzenia wartości jest w poznaniu istotny, niepodobna go eliminować, jak tochcieli empiryści. Co 
więcej, skoro poznanie jest przewidywaniem, to nie może być czystą wiedzą, bo nie można naprawdę 
wszystkiego wiedzieć o tym, czego jeszcze nie ma. Jeśli zaś nie jest samą wiedzą, to musi być też wiarą.
Jeśli dotąd pragmatyzm i dawny empiryzm miały sprawę wspólną, to w tym punkcie
199


rozchodziły się na dwa krańce: jeden był zwolennikiem wartościowania w nauce, drugi wrogiem, jeden 
sądził, że nie ma poznania bez wiary, drugi zaś, że poznanie się właśnie tam kończy, gdzie się zaczyna 
wiara. Doświadczenie albo potwierdza, albo obala nasze twierdzenia, przewidywania, oczekiwania. 
Jednakże, wedle pragmatyzmu, nie wszystkie:
są i takie, których empirycznie rozstrzygnąć niepodobna. A są między nimi również doniosłe : czy jest 
Bóg, czy świat ma sens i cel. O tym, czy je uważać za prawdy, może decydować już sama tylko wiara. 
Więc też potrzebujemy wiary.
Pogląd ten James nazwał „żądzą wiary" (the i./// to believe). Później zresztą mówił, że trafniejszą 
nazwą byłoby „prawo do wiary", bo ważne jest nie to, że chcemy zdawać się na wiarę, lecz że mamy do 
tego prawo. A mamy prawo, bo dość jest spraw, których inaczej rozstrzygać niepodobna. Zdawanie się na 
wiarę jest w wielu wypadkach nieuniknione, czy kto chce, czy nie chce. Jeśli nie wiedząc, czy coś istnieje, 
nie chcemy zdawać się na wiarę i na jej podstawie twierdzić, że jest, to w praktyce postępujemy tak, jak 
gdyby to coś nie istniało. Kto dla skrupułów naukowych nie chce przyjąć, że Bóg istnieje, ten postępuje 
tak, jak gdyby przyjął, że Bóg nie istnieje. Więc opiera się — powiada James — jednak na wierze, bo 
wiedza go do tego nie skłania, nie przemawia przeciw istnieniu Boga, tak samo jak nie przemawia za nim.
5. RADYKALNY EMPIRYZM. Inne poglądy filozoficzne Jamesa były już luźniej związane z 
pragmatyzmem; wszystkie natomiast były wyrazem jego empiryzmu. Ale empiryzm Jamesa — nazwał go 
„radykalnym empiryzmem" — odbiegał znacznie od tradycyjnego. Szczególniej zaś w dwu punktach.
Najpierw, empiryzm dawniejszy miał charakter atomistyczny: doświadczenie sprowadzał do sumy 
prostych elementów. Tymczasem James sądził właśnie inaczej: że właśnie proste elementy nigdy w 
doświadczeniu nie występują. Są z sobą zrośnięte, stanowią ciągły strumień. Psychologia naprowadziła 
Jamesa na pojęcie „strumienia świadomości" i pojęcie to zastosował do całego doświadczenia. Żaden 
element doświadczenia nie jest samodzielny.
Drugą odrębnością nowego empiryzmu był jego zwiększony zasięg. Dawny uznawał tylko 
doświadczenie zewnętrzne, zmysłowe, ewentualnie także wewnętrzne. Nowy empiryzm Jamesa twierdził, 
że także cudzą osobowość znamy przez doświadczenie, bo znamy ją bezpośrednio, bez rozumowań, 
wniosków, konstrukcji. Wszystko jest doświadczeniem, co znamy bezpośrednio. Ambicją Jamesa było, 
aby uwzględnić wszelkie jego postacie, nie pominąć żadnej. Uwzględniał nawet doświadczenie mistyczne, 
podczas gdy dla dotychczasowego empiryzmu nic nie było dalsze od doświadczenia niż stany mistyczne. 
„Uważałem" — pisał James — „zawsze za sprawę lojalności (fair play) wobec różnych rodzajów 
doświadczenia, aby także głos ekstazy mistycznej liczył się tak jak głos innych doświadczeń".
6. CZYSTE DOŚWIADCZENIE. Jaki charakter ma pierwotne doświadczenie (James nazywał je 
„doświadczeniem czystym"), wolne jeszcze od wszelakich wtrętów, dodatków, inter-pretacyj? Jest 
przedmiotowe, czy podmiotowe? Otóż James sądził, że nie jest ani jednym, ani drugim, jest neutralne 
wobec przeciwstawienia przedmiotu i podmiotu. Koncepcja ta nie była nowa, znał ją już Mach, 
Avenarius, Renouvier, ale James rozwinął ją i wybitnie przyczynił się do jej rozpowszechnienia. Jeśli się 
trzymać czystego doświadczenia, to nie ma ani samoistnego podmiotu, ani samoistnych przedmiotów; nie 
ma niezależnej jaźni ani niezależnych materialnych substancji. Substancje są li tylko fikcją naszego 
umysłu, którą — jak sądził James — filozofia obaliła ostatecznie. Ale tak samo niezależna jaźń. Skoro zaś 
nie ma niezależnej jaźni, to nie ma też podstawy do idealistycznego rozumienia
200


świata. Rozróżnienie podmiotu i przedmiotu pozostało w mocy, ale filozofia tradycyjna miała je za 
absolutne, a filozofia nowa przekształciła na względne. Pojęła je jako współzależne składniki 
doświadczenia.
7. PLURALIZM. Koncepcja Jamesa była pluralistyczna: cechą rzeczywistości jest mnogość części. Ale 
z drugiej strony, części jej nie są całkowicie niezależne. Są zależne od części sąsiadujących: między 
częściami sąsiadującymi dokonuje się nieustannie osmoza. Pogląd swój, stwierdzający tę względną 
zależność elementów rzeczywistości, mianowicie zależność od elementów sąsiadujących, James nazywał 
„synechizmem".
Uzupełnieniem zaś jego był inny pogląd, który James nazywał „tychizmem": ten znów stwierdzał 
względną niezależność elementów rzeczywistości, mianowicie niezależność ich od całości. Tychizm był 
poglądem o daleko sięgających konsekwencjach. Wynikało zeń bowiem (jak z kontyngentyzmu 
Boutroux), że w rzeczywistości jest miejsce na wolność i na powstawanie rzeczy nowych. Wynikało, że 
rzeczywistość jest plastyczna i że każdy człowiek może dodać swojej/? doficit Stwórcy. Wynikało, że 
istnieje kosmologiczna podstawa do przekonania meliorystycznego, do wiary w lepszą przyszłość świata.
Argumenty na rzecz tychizmu były najpierw naukowe: l) że konkretne doświadczenia są 
niepowtarzalne, a zwykła interpretacja zmienności jako permutacji niezmiennych składników jest tylko 
hipotezą; 2) że na przykładzie naszych własnych postanowień widzimy, iż w rzeczywistości może 
powstawać coś nowego.
Do tego przyłączają się argumenty moralne: 3) że zaprzeczanie wszelkiej nowości, jakie ma miejsce 
w monizmie, jest w niezgodzie z naszym poczuciem życia; że natomiast 4) tychizm jest zgodny z 
poglądami, które James uważał za słuszne, mianowicie: z personalizmem, wolnością, ustrojem 
demokratycznym.
James miał swe idee metafizyczne, ale zbrakło mu czasu, a może i zdolności, by je rozwinąć. Ideami 
tymi były nie tylko synechizm, tychizm, pluralizm, ale także aktywizm i personalizm. Był wrogiem dwu 
potęg metafizyki: materializmu i panteizmu: pociągał go daleki od obu tych poglądów pluralistyczny 
spirytualizm.
8. FILOZOFIA RELIGII. Dokładniej natomiast opracował filozofię religii. Zajął w niej stanowisko, jakie 
dotąd rzadko bywało zajmowane: nie był bowiem ani obrońcą, ani przeciwnikiem religii. Przewidywał 
też, że to stanowisko nie zadowoli nikogo, że będzie, jak mówił, zbyt biologiczne dla ludzi religijnych, a 
zbyt religijne dla biologów.
Główne jego myśli w tej dziedzinie były dwie: Pierwszą było, że kręgosłupem religii nie jest nic 
innego, jak tylko doświadczenie. Religię, tak samo jak metafizykę, chciał rozwijać na podstawie 
doświadczenia. Było to możliwe, bo doświadczenie rozumiał niezmiernie szeroko. I sądził, że można 
empiryzm pogodzić z supranaturalizmem.
Drugą zaś jego myślą było, że choćby nawet wszystkie szczegółowe objawy religii były nieważne, to 
jednak religia w całości jest sprawą dla ludzkości jak najbardziej ważną. Jest bowiem, jak to mówił, po 
prostu „przekonaniem, że nie wszystko jest próżnością".
Uznanie, jakie James miał dla religii, było naturalne przy jego teorii poznania, wobec jego stosunku 
do wiary, wobec przeświadczenia, że nie ma w ogóle wiedzy bez wiary, A także było naturalne przy jego 
pojęciu doświadczenia i przekonaniu, że przeżycia mistyczne są również doświadczeniami. Dla jego 
rozumienia religii charakterystyczne było także twierdzenie, że prosta pobożność bardziej zbliża się do 
prawdy niż nowoczesny liberalizm religijny, intelektualny i krytyczny. O sobie pisał: „Nie posiadam 
żywego sto-
201


sunku do Boga, zazdroszczę tym, co go mają. Ale cudze zeznania znajdują we mnie rezonans. Coś mówi 
we mnie: tu leży prawda".
9. FILOZOFIA NIEŚCISŁOŚCI. „Filozofia to zabawna rzecz" — tak zamierzał James zacząć jedną ze swych 
książek — „jest najbardziej wzniosłym, a zarazem najbardziej godnym potępienia ze wszystkich zajęć 
ludzkich." Sam się nią przez całe życie zajmował, ale w szczególny sposób: nie roszcząc właściwie 
pretensji, by to, co w niej robił, mogło być naukowe i ścisłe. „Pisać technicznie o filozofii, to zbrodnia 
wobec rodu ludzkiego" — mówił. Twierdził, że w filozofii pretensja do ścisłości byłaby blagierstwem; i 
umyślnie pisał niesystematycznie.
Zresztą zapewne nie byłby zdolny myśleć i pisać inaczej. Mówiąc kiedyś o stosunku duszy do ciała, 
powiedział, że różne teorie mogą być tu prawdziwe, na pewno zaś fałszywa jest tylko jedna, mianowicie 
„teoria doskonale jasna i definitywna". Peirce surowo potępił tę stronę filozofii Jamesa i twierdził, że 
filozofia ta wypadłaby zupełnie inaczej, gdyby się jej twórca był przemógł i zapoznał z matematyką: 
zrozumiałby wtedy, czego można i należy wymagać od każdej nauki, a więc i od filozofii. Jednakże 
filozofia nieścisłości znalazła także i obrońców: np. kolega Jamesa z Uniwersytetu Harvarda, Santayana, 
uważał jego nieścisły i niesystematyczny sposób filozofowania za najlepszy. Ścisłość bowiem i 
systematyczność, w które każdy stara się ubierać swe poglądy, zamyka tylko oczy na ich braki.
James rozstrzygał ostateczne zagadnienia filozoficzne poniekąd z punktu widzenia potrzeb 
estetycznych i moralnych: i nie było to — powiada Santayana — niefilozoficzne, bo może jednak uczucia 
są najlepszymi przewodnikami do ostatecznej prawdy. Stanowisko to w okresie, który tyle czynił, by z 
filozofii zrobić naukę ścisłą — warto zanotować. A jednak James i Santayana byli niezmiernie 
reprezentatywnymi ludźmi tego okresu.
ROZWÓJ. James miał upodobanie do bezpośrednich faktów, ale także potrzebę ogólnego i 
metafizycznego zrozumienia świata: były to dwa składniki jego filozofii. Początkowo przeważał pierwszy 
i robił z niego empiryka, odstręczał go od dociekań metafizycznych. Ale później James mówił: „Jednakże 
absolut nie jest tym niemożliwym bytem, za jaki go pierwotnie miałem". Zaczął od empirycznego 
realizmu, lecz skończył na spiry-tualistyczno-personalistycznej metafizyce. Ale upodobanie do 
bezpośredniego doświadczenia przetrwało w jego metafizyce.
POKREWNE KIERUNKI, l. HUMANIZM. Głównych sprzymierzeńców dla swoich poglądów, 
azwłaszcza dla pragmatyzmu, James miał w Schillerze i Deweyu. F. C. S. Schil-ler z Oksfordu (1864- 
1937) (The Riddles of the Sphinx, 1899, Humanism, 1903) nazywał swe stanowisko „humanizmem". 
Pojmował je tak ogólnie, że pragmatyzm był tylko jego zastosowaniem do zagadnień poznania. 
Sprawdzanie prawdziwości przez praktykę miał za tezę słuszną, ale nieistotną: istotne było dlań, że umysł 
ma funkcję praktyczną, że nie ma myśli czysto teoretycznej, że każda jest przesiąknięta aktami wiary i 
pragnieniami. Takie nastawienie czyniło, że Schiller był wrogiem absolutyzmu, a skłaniał się do persona-
lizmu, do personalnego idealizmu. Poglądy swe zalecał z powodów dość szczególnych dla filozofa, ale 
zrozumiałych w ustach pragmatysty: mianowicie nie dlatego, że są prawdziwe, lecz że „młodzieńcze, silne 
i męskie": wyrażał je zaś tak agresywnie i zawadiacko, że pogorszył tym sprawę pragmatyzmu.
202


2. INSTRUMENTALIZM. John Dewey z Chicago (1859-1952), leader „chicagowskiej szkoły" 
pragmatystów, później profesor w Columbia University, najwpływowszy po Ja-mesie z filozofów 
amerykańskich, autor Studies in Logical Theory, 1903, Creative Intelli-gence, 1917, i in., swoją odmianę 
pragmatyzmu nazywał „instrumentalizmem". Był typem myśliciela zupełnie różnym od Jamesa, 
dyskursywnym, nie intuicyjnym. Miał zainteresowania logiczne i społeczne, jak tamten psychologiczne i 
metafizyczne. Zaczął od kantyzmu i heglizmuJak tamten od angielskiego empiryzmu; ale już od 1907 r. 
zerwał z nimi. Dążył — podobny w tym raczej do Peirce'a niż do Jamesa i Schillera — ku filozofii ścisłej; 
pisał do Jamesa, że głosi jego poglądy, ale — przełożone na język logiczny. Reprezentował umiarkowany 
pragmatyzm; za kryterium prawdy miał nie tylko zaspokojenie praktycznych dążeń, ale także harmonię i 
jedność.
Pragmatyzm łączył Dewey, podobnie jak James i Schlller, z jeszcze ogólniejszymi teoriami 
filozoficznymi, ale z biegunowo różnym od tych, które głosili tamci dwaj. Jego pogląd na świat był 
właśnie impersonalistyczny, naturalistyczny, a jego pojmowanie życia umysłowego było fizjologiczne, 
zbliżone do tego, które rozpowszechniło się później pod nazwą „behawioryzmu". „To, co ciało robi, 
nazywamy umysłem" — mówił. Przyczynił się najwięcej w Ameryce do zwalczania prądów 
spekulatywnych i do wprowadzenia eksperymentalnych metod myślenia.
Najkrócej mówiąc: filozofia Deweya była instrumentalistyczna, empirystyczna, relatywistyczna, 
antymetafizyczna. To znaczy, miała następujące tezy: l) wyobrażenia ludzkie nie są dla ludzi poznaniem 
bytu, lecz narzędziem działania; 2) słuszne są z nich te, które uformowały się na podłożu społecznym; to, 
co w danym czasie uchodzi za rozumne, słuszne, logiczne, prawdziwe, dobre — jest zawsze wytworem 
myślenia zbiorowego;
3) wszystko to rozwija się i podlega ciągłej rewizji; prawda i dobro są przeto płynne;
4) metafizyka jest bezużyteczna, gdyż chce dochodzić tego, co nie mieści się w doświadczeniu i 5) tak 
samo bezużyteczna jest religia: jest zbyt osobista, by mogła wejść w skład wspólnej ludzkiej prawdy.
Filozofował z nastawieniem społecznym. Jak Comte, chciał krzewić religię Ludzkości i wiarę w 
postęp. Z nauki ścisłej i filozofii pragnął uczynić podłoże dla „powszechnej przebudowy", a w 
szczególności dla reformy pedagogiki i ustroju społecznego.
3. PRAGMATYŚCI WŁOSCY stanowili najwcześniejszą grupę pragmatystów na kontynencie Europy. Dali 
zaś kierunkowi charakter szczególny, bodaj jeszcze bardziej praktyczny i światoburczy od tego, jaki miał 
w Ameryce. Były wśród nich dwie grupy. Wszyscy byli przeświadczeni o ut., litamym charakterze 
wiedzy. Ale jedni widzieli w nim potwierdzenie wartości wiedzy, inni zaś, przeciwnie, bodziec do 
wyzwolenia się spod jej jarzma. Jedni kładli nacisk na zależność przekonań ludzkich od ich praktycznych 
konsekwencji, drudzy — na zależność rzeczywistości od przekonań ludzkich (bo przekonania wpływają 
na działanie, a działanie na rzeczywistość). Ci przejęli od Jamesa głównie hasło żądzy wiary, ale 
potraktowali je jako hasło życiowe, nie naukowe; wyrażali nim swe uznanie dla użyteczności wiary i 
ryzyka. Bo wiara w możność wykonania dzieła jest niezbędnym warunkiem jego wykonania. Głównym 
przedstawicielem tego kierunku był Giovanni Papini (1881 - 1956). Pragmatyści włoscy usiłowali służyć 
swą filozofią polityce, ale nie była to polityka jednolita: jedni przeszli na stronę faszyzmu, inni zaś 
wymarli na Wyspach Liparyjskich za to, że byli jego przeciwnikami. Sam Papini przeszedł później do 
obozu katolickiego.
203


DZIAŁANIE JAMESA I PRAGMATYZMU. U Jamesa pragmatyzm miai charakter wolnościowy, 
tolerancyjny, demokratyczny, humanistyczny; a u zwolenników jego charakter ten częściowo utracił. U 
Jamesa łączył się z metafizyką i religią, wielu zaś z jego zwolenników odrzucało wszystkie jego 
implikacje metafizyczne i religijne — i wtedy pragmatyzm stawał się postacią sceptycyzmu i 
relatywizmu. W Europie występował najczęściej w takiej właśnie postaci.
James najsilniej oddziałał swym pragmatyzmem. Ale oddziałał również, pomysłami metafizycznymi, 
przyczynił się do wzmożenia indywidualizmu i woluntaryzmu, irracjonalizmu, nawet fideizmu. Dał 
bodziec do badań psychologicznych nad religią i do liczenia się w nich z wolą więcej niż z intelektem. 
Ale może najsilniej oddziałał swą psychologią, w szczególności ogólną teorią „strumienia świadomości", 
an yatomistycznym jej traktowaniem.
Gdy w 1942 r. w licznych obchodach czczono setną rocznicę urodzin Jamesa. wynoszono jako 
największą zdobycz jego aktywistyczną teorię poznania. Pragmatyzm Jamesa przeciwstawił się 
tradycyjnemu poglądowi,'że postawa poznającego jest taka sama. jak widza (t/ie spa-tiitoi' thcory of 
kno\\'leiige): twierdził, że poznanie jest formą działania. Pogląd ten James głosił już od 1878 r. 
Przyłączyli się doń Schiller i Dewey, podczas gdy Peirce, mimo pozorne podobieństwo, w zasadniczej 
sprawie poznania został wierny tradycyjnemu poglądowi.
OPOZYCJA wyszła przede wszystkim od idealistów, którzy w pragmatyzmie widzieli relatywizację 
wiedzy, podcięcie korzeni racjonalnej metafizyki. Bradley, Taylor i inni zwalczali go gwałtownie. 
Szczególnie surowo wypadła krytyka formalnej struktury teoryj Jamesa i jego sprzymierzeńców. Realista 
Lovejoy ogłosił w r. 1908 artykuł Trzynaście pragmutyzmów, w którym odróżniał tyleż możliwych 
interpretacji tej rzekomo jednej teorii. James uznał słuszność jego rozróżnień, ale — nie widział w tym 
zarzutu przeciw pragmatyzmowi. Bradley pisał, iż można by nawet zgodzić się, że praktyka stanowi kry-
terium prawdy, ale trzeba by przedtem ustalić, co należy rozumieć przez ..praktykę". Nawet 
sprzymierzeńcy występowali przeciw nieokreśloności teoryj Jamesa, w szczególności Dewey i Peirce. 
Peirce przeciw samej tylko pierwszej połowie l tomu Psychologii Jamesa skierował aż 45 zasadniczych 
wątpliwości. I jeszcze na rok przed śmiercią Jamesa zaklinał go, żeby wprowadził, jeśli zdoła, choć trochę 
ścisłości do swego myślenia.
ZESTAWIENIE. Schiller ułożył tablicę przeciwieństw, którą się posługiwał dla charakteryzowania 
swego stanowiska. Da się ona zastosować także do stanowiska Jamesa i wszystkich pokrewnych 
myślicieli, l) Jest ono przede wszystkim humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy; 
najwyraźniejszym przeciwieństwem humanizmu jest scholastycyzm, bo właśnie poddaje człowieka 
obiektywnej, nadludzkiej mierze.
2) Następnie, jest pragmatyzmem, widzącym w praktyce życiowej kryterium prawdy;
przeciwieństwem jego jest werbalizm, bo gdzie nie decyduje praktyka, tam decydują słowa.
3) Jest pluralizmem —w przeciwieństwie do absolutyzmu, na którym kończy każdy monizm. 4) Jest 
radykalnym empiryzmem — w przeciwieństwie do aprioryzmu. 5) Jest woluntaryzmem — w 
przeciwieństwie do intelektualizmu, nie liczącego się z najistotniejszym pierwiastkiem naszego umysłu: 
wolą. 6) Jest personalizmem — w przeciwieństwie do naturalizmu. 7) Jest świadomym 
antropomorfizmem — w prze-
204


ciwieństwie do amorfizmu: bo jeśli człowiek sam nie nada życiu formy i prawa, to nic mu ich nie da. l 
wreszcie: 8) Jest poglądem typowo brytyjskim (britkism) —w przeciwieństwie do germańskiego.
Santayana powiedział o Jamesie, że jego sposób myślenia był podobny do dawnej polskiej konstytucji: 
jeśli — pisał — za jakąś sprawą był chociaż jeden głos, to musiała być uwzględniona. Jego filozofia była 
przeciwieństwem zwykłej filozofii, liczącej się tylko z prawdami, które są wszystkim dostępne i na które 
wszyscy lub przynajmniej większość się zgadza.
James był przeświadczony, że jego filozofia jest filozofią przyszłości, że reforma jego może się 
równać z Reformacją. Był upojony tym, że jest świadkiem powstawania i współtwórcą wielkiej epoki 
umysłowej, nowego życia, religii, filozofii. Nowość, a także trwałość tej filozofii przecenił, jednakże 
pewne motywy jej weszły jako jeden ze składników do myśli i życia XX wieku.
BERGSON
Filozofia Bergsona ma w jednej swej połowie charakter krytyczny i jest pełna analogij do 
pragmatyzmu. Natomiast w drugiej połowie buduje nową metafizykę, intuicjonistyczną i witalistyczną.
ŻYCIE l PISMA. Henri Bergson (1859- 1941) jest dość zgodnie uważany za najwybitniejszego wśród 
filozofów, jacy w ostatnich pokoleniach czynni byli we Francji. Dokładnie połowa jego życia przypada na 
wiek XIX, a połowa na XX. Uczył się i studiował w Paryżu. Od 1881 do 1898 był nauczycielem filozofii 
w szkołach średnich na prowincji i w Paryżu, po czym przeszedł do szkolnictwa wyższego. Życie jego 
było spokojnym życiem uczonego: jak sam twierdził, nie było w nim żadnych zewnętrznych wydarzeń 
godnych uwagi. Dość szybko zyskał rozgłos i osiągnął najwyższe zaszczyty, jakie dla uczonych ma 
Francja: katedrę w College de France (1900) i fotel w Akademii Francuskiej. Wydał cztery zasadnicze 
książki: Donnees immediates de la conscience, 1889, Matiere et memoire, 1896, L'evolufion ereatrice, 
1907, Les deux sources de la religion et de la morale, 1932. Poza tym jeszcze ogłosił wiele prac 
drobniejszych, jak studium estetyczne Le rire, 1900, i syntetyczny zarys swej filozofii Introduction a la 
metuphysiqiie, 1903.
ROZWÓJ. W młodości był zwolennikiem Spencera i mechanistycznego rozumienia świata. Przemiana 
w jego sposobie myślenia dokonała się w latach 1881 - 1883. Doprowadziła go do oryginalnej koncepcji 
filozoficznej, z którą wystąpił już w pierwszej swej książce. Nigdy od niej już nie odstąpił, lecz lylko ją 
rozwijał i oświetlał kolejno ze strony psychologii, fizjologii, filozofii przyrody, etyki i filozofii religii. Nie 
napisał bodaj ani jednej stronicy bez związku ze swą zasadniczą filozoficzną koncepcją; pod względem tej 
jednolitości i koncentracji jest unikatem wśród nowszych filozofów. Sławę swą zawdzięcza nie tylko 
zaletom filozoficznym, ale również i literackim.
POPRZEDNICY. Intuicjonizm Bergsona był w opozycji zarówno do racjonalizmu, jak do empiryzmu, 
a więc do obu głównych obozów filozofii nowożytnej. Jednakże bynaj-
205


mnie) nie był bez poprzedników. Pochodził przede wszystkim od Maine de Birana, po którym 
stanowił piąte już pokolenie spirytualistów francuskich: Maine de Biran wydał Ravaissona, 
Ravaisson Lacheliera, Lachelier Boutroux, a Boutroux Bergsona. Walka ich z 
materialistycznym, deterministycznym i mechanistycznym pojmowaniem życia znalazła 
naturalne zakończenie w Bergsonowskiej metafizyce życia i wolności. W szczególności 
pojęciem intuicji Bergson byt związany z Biranem, a niemechanicznym pojęciem rzeczy-
wistości z Boutroux, którego był bezpośrednim uczniem.
Tę francuską tradycję zespolił ze Spencerówską ideą ewolucji. Przy tym jednak przekształcił 
zarówno poglądy Spencera, jak spirytualistów francuskich. Od Spencera myślał mniej 
mechanistycznie: ewolucję pojmował jako twórczą. A od swych francuskich poprzedników 
myślał bardziej naturalistycznie: naczelnym pojęciem jego nie było już pojęcie duszy, lecz 
życia; od spirytualizmu przeszedł do witalizmu.
Jego irracjonalistyczny intuicjonizm miał właściwie bardzo wielu i różnorodnych po-
przedników: gdy Plotyn mówił, że poznajemy przez „ekstazę", Augustyn, że przez illumi-natio i 
visio intellectualis, Pascal, że przez „serce", Jacobi, że przez „uczucie", Anglicy XVIII w., że 
przez „zmysł moralny", katoliccy pisarze XIX w., np. Gratry, że przez „zmysł boży" (sens 
divw), Newman, że przez „przeświadczenie" i „logikę osobistą" — to tendencja ich była 
podobna jak u Bergsona.
POGLĄDY, l. KRYTYKA INTELEKTU. Odkąd utworzyła się nowożytna nauka, wyszła na jaw 
odrębność wiedzy naukowej i potocznej. Jedni myśliciele ze stanowiska nauki krytykowali 
wiedzę potoczną, wywodząc, że jest niepewna i nieścisła. A inni krytykowali naukę ze 
stanowiska wiedzy potocznej, wywodząc, że odbiega od zdrowego rozsądku i życia. Bergson 
zaś wystąpił zarówno przeciw nauce, jak i przeciw poznaniu potocznemu. Przestał 
przeciwstawiać je sobie: uważał, że mają w gruncie rzeczy podobną naturę i podobne wady.
Są dziełem intelektu. Intelekt występuje zarówno w postaci potocznej, jak i naukowej. W obu 
postaciach służy celom praktycznym życia i do celów tych jest dostosowany;
a będąc dostosowanym do celów praktycznych, nie poznaje rzeczy bezinteresownie i bez-
stronnie. Poznaje z nich to tylko, co jest dla życia i działania ważne, a przeto poznaje je tylko 
częściowo, niezupełnie. Co więcej, poznaje je fałszywie: przekształca, deformuje rzeczy. 
Stosuje ogólne i trwałe pojęcia, choć w rzeczywistości istnieją tylko jednostkowe zmienne 
rzeczy. Deformacje jego mają przede wszystkim źródło natury praktycznej:
deformuje rzeczy tak, aby je uczynić bardziej wygodnymi narzędziami działania. A ponadto 
jeszcze mają źródło społeczne: umysł deformuje rzeczy tak, aby ułatwić porozumiewanie się 
ludzi. Dla nauki bowiem i dla poznania potocznego bezwartościowe jest to, czego innym nie 
można zakomunikować, czego inni nie mogą sprawdzić.
Intelekt, ujmując rzeczy, wprowadza do nich deformacje idące aż w sześciu kierunkach. 
Wyraźnie występują one w poznaniu potocznym, a jeszcze wyraźniej w nauce. Oto co intelekt 
robi z rzeczami:
1. Unieruchamia to, co w nich jest zmienne, ruchome: bo to, co zmienne i ruchome, jest dlań 
nieuchwytne. Nauka, oczywiście, nie zaprzecza istnieniu zmian w świecie, ale je traktuje jako 
przegrupowania niezmiennych części, jako przemieszczenia atomów czy elektronów.
2. Rozkłada rzeczy na części: bo, co jest złożone, jest dlań nieuchwytne. Złożone
206


rzeczy i wydarzenia rozkłada na części i potem je z części tych składa z powrotem; wtedy dopiero stają się 
dlań przejrzyste. Intelekt jest jak film, który ruchome sceny rekonstruuje z mnogości migawkowych zdjęć.
3. Upraszcza rzeczy i ujednostajnia. Rzeczy mają bowiem bardzo wiele własności i umysł nie może 
objąć wszystkich, część ich pomija i ujmuje tylko niektóre. Pomija zwłaszcza te, które są rzeczom swoiste, 
zestawiając te, które są wielu rzeczom wspólne. Na tej drodze tworzy pojęcia. W pojęciach zawarte są 
jedynie wspólne własności rzeczy, np. w pojęciu „człowieka" własności wszystkich ludzi, w pojęciu 
„drzewa" — własności dębów, sosen, brzóz. A tak samo powstają naukowe prawa i teorie: i one także są 
uproszczeniem rzeczywistości. Pojęcia i prawa są najniewątpliwiej pożyteczne: pojęcia pozwalają 
porównywać rzeczy, prawa — przewidywać wydarzenia. Są pożyteczne — jednakże w stosunku do 
rzeczywistości są deformacją.
4. Umysł, dalej, kwalifikuje rzeczy, czyli ujmuje je ilościowo. Nauka, zwłaszcza bardziej rozwinięta, 
pomija jakości, zostaje przy ilościach. Rzec można, że chodzi jej o obliczenie rzeczy więcej jeszcze niż o 
ich poznanie. Ująwszy je bowiem w liczby czy w schematy przestrzenne, potraktowawszy arytmetycznie 
lub geometrycznie, może lepiej nimi operować i ściślej się co do nich porozumiewać. Ma skłonność do 
posługiwania się wyobrażeniami przestrzennymi. W nich rzeczy występują przejrzyściej, mogą być 
dokładniej zana. lizowane, obliczone. Co nie mieści się w schematach przestrzennych, to nauka pomija-
5. Umysł także mechanizuje rzeczy. Co jest żywe, samorzutne, twórcze, tego nie może uchwycić — i 
pomija. Nauka zakłada, że ta sama przyczyna musi mieć zawsze te same skutki, bo tylko przy tym 
założeniu można robić przewidywania i uogólnienia. Neguje więc wolność, twórczość traktuje jako 
poetycką metaforę i — ze świata robi mechanizm.
6. A wreszcie: umysł relatywizuje rzeczy. Każdą rzecz określa się w nauce w stosunku do innych, w 
zależności od innych: a przez to traktuje się je jako zależne, względne.
Wszystkie te rodzaje deformacji — unieruchamianie, rozkładanie, upraszczanie i ujednostajnianie, 
kwantyfikowanie i specjalizowanie, mechanizowanie, relatywizowanie — występują najwyraźniej w 
nauce; ale występują także w poznaniu potocznym, które jest dziełem tego samego intelektu, stawia sobie 
te same zadania, stosuje te same środki.
Intelekt nie jest zdolny do poznawania rzeczywistości: jest bowiem sztywny, ma swe formy stałe, swe 
gotowe pojęcia i musi ją w tych pojęciach zmieścić. Przekształca przez to rzeczywistość na swoją modłę, 
ujmuje ją schematycznie, stereotypowo. Gdy spotyka nowe zjawisko, to sprowadza je do znanych, 
zamiast szukać jego odrębności. Dlatego intelektualna, pojęciowa wiedza nie jest nigdy odtworzeniem 
rzeczywistości; może być co najwyżej jej znakiem, symbolem.
Taki stosunek Bergsona do intelektu był objawem szczególnym; jak w poprzednim pokoleniu 
filozofowie wyrzekali się filozofii, tak teraz przedstawiciel intelektu wyrzekał się intelektu. Bo ostatecznie 
czym, jeśli nie intelektem, Bergson przeprowadzał krytykę intelektu ? — Był przeciwnikiem 
intelektualizmu: jeśli w ogóle posiadamy wiedzę, to nie dzięki intelektowi. Był przeciwnikiem 
racjonalizmu: jeśli istnieje kryterium prawdy, to w każdym razie nie jest nią racjonalność. W 
konsekwencji tego byt również przeciwnikiem scjentyzmu: bo nauka operuje właśnie intelektem i 
racjonalnymi kryteriami. I znów:
rozważaniami bądź co bądź naukowymi dowodził słabości rozważań naukowych.
Stanowisko Bergsona wobec intelektu i nauki było podobne do stanowiska konwencjo-
207


nalistów: doszedł do podobnych wyników jak Poincare, prawie jednocześnie, lecz tylko na nieco innej 
drodze. A już szczególniej stanowisko jego było podobne do pragmatyzmu. James i Bergson mieli 
świadomość pokrewieństwa swych teorii i jeden zachwalał teorie drugiego. Jednakże między teoriami ich 
zachodziły istotne różnice: pragfilatyści kładli nacisk na to, że postawa praktyczna umysłu umożliwia 
poznanie, a Bergson na to, że je deformuje. Co więcej: pragmatyści nie dopuszczali myśli, by mogło 
istnieć inne poznanie niż uwarunkowane praktycznie. Bergson zaś właśnie szukał poznania innego, 
lepszego, praktycznie nie uwarunkowanego.
2. INTUICJA. Z dawien dawna filozofowie przeciwstawiali dwa rodzaje poznania: osiągane przez myśl i 
osiągane przez postrzeżenie, czyli rozumowe i zmysłowe. Jedni ze stanowiska poznania rozumowego 
krytykowali zmysłowe; inni zaś ze stanowiska zmysłowego krytykowali rozumowe. I toczył się od 
wieków spór racjonalistów z empirystami. Bergson zaś wystąpił zarówno przeciw poznaniu opartemu na 
racjonalnej myśli, jak i przeciw opai -temu na postizeżeniu. Uważał bowiem, że mają podobną naturę i 
podobne wady.
Te wspólne ich wady były wedle niego wadami intelektu: on bowiem nie tylko wytwarza myśli, ale 
także kieruje postrzeżeniami. W każdym postrzeżeniu zawarte są nie tylko wrażenia zmysłowe, ale 
również pojęcia i sądy. Narządy zmysłowe, za pomocą których zdobywamy wrażenia, są aparatami 
kierowanymi przez pojęcia i sądy, a te są dziełem intelektu.
Nie jesteśmy wszakże, według Bergsona, zmuszeni do upierania wiedzy naszej na intelekcie. Mamy 
bowiem inne jeszcze możliwości: możemy się również posługiwać — intuicją. Na tej tezie kończyła się 
negatywna, krytyczna część filozofii Bsrgsona, a zaczynała pozytywna, konstrukcyjna.
Intuicja była starym pojęciem, używanym przez Kartezjusza, a po nim zarówno przez Leibniza, jak 
przez Locke'a. Ale Bergson pojął ją inaczej: zachował właściwie tylko wyraz, a zmienił jego znaczenie. K-
artezjusz rozumiał intuicję jako postać intelektu; sądził, że poznanie pewne osiągamy tylko przez rozum, 
ale rozum działa dwojako: nie tylko per necessariam deductlonem, ale także per evidenfcm intuifum: i 
właśnie przez intuicję poznajemy prawdy pierwotne, aby z nich dopiero dedukować prawdy dalsze. 
Bergson zaś uczynił z intuicji przeciwieństwo intelektu.
Intuicja Kartezjańska i Bergsonowska miały to tylko wspólne, że były poznaniem bezpośrednim. Ale 
Kartezjusz był przekonany, że intuicją ujmuje prawdy oczywiste, proste, ogólne i abstrakcyjne, a Bergson, 
że właśnie najbardziej złożoną konkretną rzeczywistość. Tamten sądził, że intuicyjnie znamy wieczystą 
zasadę sprzeczności i niezmienne pewniki matematyczne, ten zaś, że żywe istoty ludzkie i zmienne 
wydarzenia. A więc co innego rozumiał przez „intuicję": rozumiał przez nią bezpośrednią znajomość 
rzeczy i wydarzeń.
Intuicja taka ma się do poznania intelektualnego, jak osobista znajomość człowieka czy miasta do ich 
znajomości pośredniej, ze słyszenia i opisu. Znamy człowieka lepiej, gdy go znamy osobiście: wtedy jego 
ruchy, słowa, postępki są nam od razu zrozumiałe. Wiadomości pośrednie wywodzą się ostatecznie 
zawsze z bezpośrednich; natomiast nie można, odwrotnie, z wiadomości pośrednich o człowieku złożyć 
jego znajomości tak żywej i pełnej, jak znajomość jego bezpośrednia, osobista, intuicyjna.
Intuicja w takim rozumieniu — jako zdolność bezpośredniego ujmowania rzeczywistości w jej całości 
i zmienności — jest zdolnością niezwyczajną, nie tak zrozumiałą jak zdolność postrzegania i myślenia. 
Bergson usiłował wytłumaczyć, jak jest możliwa.
208


Tłumaczył ją mianowicie jako rodzaj instynktu. A instynkt jest naturalnym zjawiskiem 
biologicznym, objawem przystosowania się organizmu do potrzeb życia.
Instynkt i intelekt są przeciwieństwami: instynkt działa nieświadomie, a intelekt świadomie, 
instynkt czerpie swą siłę z organizmu, intelekt jest od organizmu względnie niezależny. Otóż 
intuicja jest uświadomionym instynktem. To tłumaczy nie tylko, dlaczego ją posiadamy; ale 
także, dlaczego możemy jej zaufać. Jest wytworem organizmu, wytworem przyrody i dlatego 
może przyrodę poznawać. W tym leży jej wyższość nad intelektem:
że ma tę samą naturę, co przedmioty, które poznaje. Wypływa z życia i przez to wnika w życie, 
podczas gdy sztywny intelekt może co najwyżej wnikać w martwą przyrodę.
Intelekt ujmuje rzeczy od zewnątrz, a intuicja przenosi nas do wnętrza rzeczy. On ujmuje 
rzeczy pośrednio, ona bezpośrednio; on ujmuje tylko stosunki między rzeczami, ona zaś same 
rzeczy; on schematycznie, ona indywidualnie; on tylko ilościowo, ona jakościowo;
on przez symbole językowe, ona wprost; on analizuje rzeczy i rozbija je na części, ona ujmuje je 
w całości; on nagina rzeczy do swych pojęć, ujmuje rzeczy, jak się tego domagają potrzeby 
praktyczne, ona zaś niezależnie od nich. Wszystko to wskazuje, że intelekt przekształca 
rzeczywistość, tłumaczy ją na swój język, a tylko intuicja ukazuje ją nam w oryginale. W ten 
sposób Bergson przeciwstawiał te dwie zdolności umysłu.
Zastał w teorii poznania dwa zmagające się ze sobą poglądy, zwykły i Kaniowski. Oba 
zakładały dualistycznie odmienność podmiotu t przedmiotu, umysłu i rzeczy. I aby 
wytłumaczyć poznanie, jeden przyjmował, że myśl nagina się do rzeczy, drugi zaś, że rzeczy 
muszą się nagiąć do myśli, jeśli mają być przez nią poznane. Dla Bergsona zaś oba poglądy 
były błędne, bo oba niesłusznie zakładały dualizm; a robiły to dlatego, że nie liczyły się z 
intuicją: ona jest tworem organicznym, jej natura jest ta sama, co. poznawanych przez nią 
rzeczy; nie ma dwoistości poznającego i poznawanego, nie ma potrzeby naginania podmiotu do 
przedmiotu ani przedmiotu do podmiotu.
Pierwsza teza Bergsona brzmiała: poznanie intuicyjne jest różne od intelektualnego. Druga, 
dalej idąca: poznanie intuicyjne jest doskonalsze od intelektualnego. A trzecia, 
najradykalniejsza: poznanie intuicyjne jest jedynym prawdziwym poznaniem. W myśl jej, jeśli 
chcemy mieć wierny obraz rzeczywistości, to musimy się trzymać wyłącznie intuicji.
3. NATURA RZECZYWISTOŚCI. Jeśli zaś zdamy się na intuicję, to otrzymujemy .zupełnie inny 
obraz rzeczywistości niż ten, jaki wytwarza intelekt. Rzeczywistość okazuje się, po pierwsze, 
nieskończenie różnorodna, zmienna, żywa; dynamiczna, wciąż nowa; nie mieści się w żadnych 
schematach, wyłamuje się ze wszystkich mechanizmów. Po wtóre zaś: stanowi zwartą całość, 
nie jest sumą samoistnych części; części jej, na które ją intelekt rozkłada i z których ją potem 
na powrót składa, są jego konstrukcją, w rzeczywistości wszystkie zjawiska przenikają się 
wzajem, tout est diffus dans tout.
Wobec tego obraz świata skonstruowany przez intelekt, schematyczny, zatomizowany, 
zmechanizowany, nie tylko nie jest zgodny z rzeczywistością, ale jest jaskrawo do niej 
niepodobny. Jest jasny i wyraźny, ale za to nie jest prawdziwy; jasność i wyraźność odpo-
wiadają naturze umysłu, ale nie naturze rzeczy.
4. JAŹŃ GŁĘBOKA. Dotyczy to przede wszystkim rzeczywistości wewnętrznej, naszej 
własnej jaźni. Znamy ją najlepiej i wiemy, że jest żywa i zmienna i że stanowi całość, której 
części przenikają się wzajem.
A) Wprawdzie psychologia najbardziej rozpowszechniona, i uchodząca za najbardziej
14-Historia tilozolil t. III                                                                            209


naukową, przedstawia jaźń jako sumę oddzielnych wyobrażeń — ale to jest właśnie tylko konstrukcja 
intelektu. Suma przeżyć nie stanowi jeszcze jaźni. Natomiast jaźń może się wypowiedzieć w jednym 
przeżyciu — jeśli jest to przeżycie głębokie. Oddzielnych, nie zespolonych ze sobą wyobrażeń nie ma w 
ogóle w świadomości; a raczej są, ale tylko na powierzchni jaźni. A pod jaźnią powierzchowną (le moi 
superficwl) istnieje jaźń głęboka (le moi projund). Tamta jest więcej wyrazem działania zewnętrznego 
świata na jaźń niż samej jaźni. Bergson dzielił tedy jaźń na warstwę głębszą i powierzchowną, na część 
własną i obcą, naturalną i narzuconą; było to rozumienie jej nowe i znalazło oddźwięk wśród filozofów i 
psychologów.
B) Rozpowszechniona psychologia przyjmowała, że podstawową czynnością umysłu jest kojarzenie, 
asocjacja, która do posiadanych wyobrażeń mechanicznie przyłącza nowe. Bergson nie tylko zmienił ten 
pogląd, ale go odwrócił: twierdził, że dla życia umysłowego asocjacja jest mniej ważna niż dysocjacja, 
mechaniczne przyłączanie wyobrażeń jest mniej ważne niż samorzutne odrzucanie wyobrażeń 
niepotrzebnych. Za mało dotychczas zwracano uwagi na to, że postrzeganie nie jest tylko odbieraniem 
napierających na umysł niezliczonych wrażeń, lecz jest zawsze wyborem między nimi, eliminowaniem 
tych, które są dla jednostki bez znaczenia. Jednostki wyżej zorganizowane nie doznają więcej wrażeń, lecz 
właśnie mniej, jednostki niżej zorganizowane są nimi właśnie dlatego, że nie posiadają selekcyjnej funkcji 
zmysłów i umysłu.
C) Rozpowszechniona psychologia przyjmowała też, że różnica między wyobrażeniem a wrażeniem 
jest tylko różnicą stopnia; wyobrażenia są pozostałością wrażeń, ich osadem w świadomości, i dlatego są 
do nich podobne, a tylko słabsze. Bergson i ten pogląd odwrócił: granica między wrażeniem a 
wyobrażeniem jest właśnie najgłębszą, jaka występuje w świadomości jest to granica między światem 
cielesnym a psychicznym. Wyobrażenie nie jest osłabionym wrażeniem; gdyby nim było, to wrażenie 
cichego dźwięku byłoby nie do odróżnienia od wyobrażenia dźwięku głośnego. Wrażenia i wyobrażenia 
należą do dwu różnych światów; wrażenie należy do cielesnego, a świat psychiczny zaczyna się tam, 
gdzie się zaczynają wyobrażenia, czyli gdzie pojawia się pamięć. Ona jest istotną właściwością 
świadomości, nie ma świadomości bez niej.
D) Prawdziwa, głęboka jaźń jest w ciągłym rozwoju, ujawnia się w czasie, w strumieniu przeżyć, 
uchwytnym tylko dla intuicji. Natomiast to, co w świadomości jest jednorodne, ustabilizowane, 
przestrzenne, uchwytne dla intelektu — to stanowi jedynie zewnętrzną warstwę jaźni. Dwa pojęcia, które 
dotąd w filozofii, zwłaszcza od Newtona i Kanta, występowały jako pojęcia bliźniacze—czas i 
przestrzeń—zostały przez Bergsona gwałtownie rozerwane: w czasowości widział najgłębszą cechę 
rzeczywistości, a w przestrzeni — jej deformację.
5. EWOLUCJA TWÓRCZA. Przyroda ma te same właściwości, co jaźń; różnorodność i nieustanny rozwój. 
Co wydaje się w niej niezmienne, jest tylko szczególną postacią Zmienności: dzieje się wtedy tak, jak z 
pociągiem będącym w ruchu,który wydaje się nieruchomy dla pociągu poruszającego się w tym samym 
kierunku i z tą samą szybkością. Jeśli zaś rozwój jest właściwością przyrody, to jej pierwotną postacią nie 
są przedmioty martwe, lecz żywe, organiczne.
Rozwój nie przebiega tak, jak sobie wyobrażali ewolucjoniści: nie jest mechaniczny, jak sądził 
Spencer, lecz, przeciwnie, jest samorzutny, twórczy. Widoczne to zwłaszcza w przyrodzie organicznej, 
wytwarzającej wciąż nowe formy. Jest ona ciągłym tworzeniem,
210


jej' możliwości są nieograniczone i nieprzewidzialne. Walczyły dotąd ze sobą dwa rozumienia rozwoju 
istot żywych, mech-mistyczne i finalistyczne: jedno widziało w nim działanie przyczyn mechanicznych, a 
orugie — dążenie do celu, stopniową realizację planu przyrody. Bergson zaś nie uznał ani jednego 
rozumienia, ani drugiego, sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ale także nie 
tłumaczy go cel przyrody. Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa po prostu z ich 
wewnętrznych sił, z ich pędu życiowego (elan vifal).
Pęd życiowy jest wszakże hamow any przez bezwładną materię; a przez to zahamowanie traci część 
swej twórczej mocy, mechanizuje się. Na tej drodze powstają w przyrodzie mechanizmy. Znaczy to, że są 
w niej zjawiskiem wtórnym. I tu Bergson odwrócił panujący pogląd: mechanizm nie jest podstawą i 
początkiem rozwoju, lecz, przeciwnie, jego zahamowaniem i cofnięciem się.
'  Dwoistość mechanizmu i życia ma swój odpowiednik w umyśle: objawia się w nim jako dwoistość 
intelektu i intuicji. Intuicja jest formą życia, a intelekt — jego mechanizacji. Dlatego ona może poznawać 
życie, on zaś tylko mechaniczną przyrodę.          :
6. WOLNOŚĆ. Stanowisko Bergsona dawało rozwiązanie także i zagadnieniu wolnej woli. Jest ona 
trudna do pojęcia, tylko jeśli się przyjmie determinizm powszechny, a tymczasem w filozofii Bergsona 
determinizm uległ zakwestionowaniu: nie jest on prawem rządzącym rzeczywistością, jest tylko 
konstrukcją naszego intelektu. Oddzielny postępek człowieka może wydać się zdeterminowany przez 
warunki, w jakich powstał, ale — nie ma naprawdę oddzielnych postępków, życie całe jest 
nieprzerwanym strumieniem przeżyć i postępków. W strumieniu przeżyć i postępków nie ma zależności 
jednych jego części od drugich, bo nie ma w ogóle części. Determinizm jest związany z intelektualizmem 
i upada z nim razem. Bergson sądził, że w gruncie rzeczy, mimo wszystkie teorie, nikt w determinizm nie 
wierzy, każdy jest przekonany, że jest wolny.
Jeśli kimś kierują jego uczucia i myśli, to znaczy, że on sam sobą kieruje: a więc jest wolny. Bo któż 
jest wolny? Ten, którego postępki wypływają z jego jaźni: więcej od wolności wymagać nie trzeba i nie 
można. To było nowe pojęcie wolności, a raczej względnie nowe, bo podobne mieli niegdyś stoicy. Co 
prawda, nawet taka wolność nie zawsze jest udziałem ludzi: niektóre ich przeżycia i postępki nie 
wypływają z ich jaźni, lecz są narzucone przez wychowanie czy opinię ogółu. Wolność nie jest tedy 
powszechna. A tak samo nie jest absolutna, ma stopnie: jedni są więcej, a inni mniej wolni, niektórzy, 
żyjąc powierzchownie i poddając się wpływom zewnętrznym, doznają jej tylko rzadko i tylko częściowo. 
Ale w zasadzie każdemu i w całości jest dostępna.
7. ETYKA i FILOZOFIA RELIGII. I w tych dziedzinach Bergson odrzucił dotychczasowe stanowiska. Błąd 
główny swych poprzedników widział w tym, że moralność, a tak samo religię wyprowadzali z jednego 
tylko źródła.
Moralność ma dwa źródła. Jedno jest społeczne: polega na tym, że społeczeństwo przeciwdziała 
niebezpiecznym dla siebie egoistycznym skłonnościom jednostek; czyni to w ten sposób, że wytwarza 
nakazy moralne. One to stanowią część naszej moralności. Społeczeństwo je wytwarza, a potem pilnuje 
ich przestrzegania, jest ich źródłem i ich sankcją. Moralność, jaka w ten sposób powstaje, jest statyczna, 
bo zadaniem jej jest tylko utrzymać społeczeństwo przy istnieniu.
Wszakże moralność wypływa też z drugiego źródła: już bez nacisku społecznego, z własnej 
inicjatywy jednostek. Formuje się nie wskutek nakazów, lecz na wzór jednostek


najlepszych. Ta mcialność jest dynamiczna, bo stawia sobie za zadanie nie utrzymanie tego, co 
jest, lecz ulepszenie. Jest więc moralnością wyższą.
Z dwu źródeł wypływa także religia: z jednego statyczna, z drugiego dynamiczna. Pierwsza 
wypływa po prostu z potrzeb człowieka, jest jego „reakcją obronną", pociechą w cierpieniu i w 
myśli o śmierci. Druga natomiast wykracza poza doraźne potrzeby: nie one pobudzają do niej, 
lecz wzór ludzi wyjątkowych, świętych, mistyków. Daje ona nie tylko pociechę w życiu, ale 
rozszerza życie, daje mu nowe, dalsze i wyższe, horyzonty.
Te dwie moralności i dwie religie występują zawsze zespolone. To tłumaczy, dlaczego 
filozofowie usiłowali i moralność, i religię wywieść z jedynego źródła. Ale czyniąc tak, 
błądzili; a tak samo błądzili, chcąc je wywieść z rozumu. Naprawdę jedno ich źródło jest 
biologiczno-społeczne, a więc poniżej rozumu, drugie zaś jest mistyczne, a więc powyżej niego. 
Tylko statyczna religia'! statyczna moralność ma podłoże naturalne, dynamiczna zaś przekracza 
granice natury, a więc tym bardziej i granice rozumu. Religia dynamiczna przedziera się do 
tajemniczej rzeczywistości, niedostępnej dla rozumu. Rozum nie może dosięgnąć przyrody, a 
tym bardziej Boga. Bóg religii jest inny niż Bóg filozofii, widziany rozumem. Filozoficzne 
dowody istnienia Boga nie są zdolne wzbudzić wiary, uczynić to mogą jedynie przeżycia 
mistyczne; jeśli istnieje prawdziwy dowód istnienia Boga, to tylko w nich. Ale czy przeżycia 
takie są możliwe ? Filozofia Bergsona przemawiała na ich korzyść, zwalczając racjonalizm jako 
jednostronną i powierzchowną koncepcję rzeczywistości. W sporze między racjonalizmem a 
mistycyzmem — który w czasach nowych zdawał się tak stanowczo przechylać na korzyść 
racjonalizmu — stanęła niespodziewanie po stronie mistycyzmu.
Po okresie zupełnego rozbratu z metafizyką i zastępowania jej przez nauki szczegółowe 
Bergson przystąpił zdecydowanie do przeciwnego stanowiska: wystąpił z twierdzeniem, że 
metafizyka jest i możliwa, i niezbędna, a od nauk szczegółowych nawet prawdziwsza i głębiej 
sięgająca.
ZESTAWIENIE. Bergsonizm powstał — jak powiedział jeden z jego zwolenników •— z 
dziesięciu antytez: jakości i ilości, zmiennego trwania i jednorodnej przestrzeni, życia i 
mechanizmu, pamięci i materii, wolności i konieczności, czynników osobistych i społecznych, 
żywej świadomości i schematycznej mowy, intuicji i intelektu, poznania i działania, metafizyki i 
nauki. I nie tylko bronił odrębności, ale też większej realności jakości, trwania, życia, wolności, 
wyższej wartości czynników osobistych, czystego poznania, intuicji. Są to naczelne hasła jego 
filozofii, przede wszystkim zaś te dwa: życie i intuicja.
DZIAŁANIE. Sława Bergsona i działanie jego filozofii rozpoczęło się wcześnie, jeszcze 
przed Ewolucją twórczą. Szczyt jego powodzeń przypada na lata 1907 -1914; intuicjonizm był 
wtedy największą filozoficzną nowością i sensacją. Podczas I wojny światowej zainteresowanie 
nim zaczęło się już zmniejszać. Nie było jednak kraju, do którego by nie dotarło działanie 
bergsonizmu, ł- /ł więcej jeszcze modą w szerokich kołach inteligencji niż prądem wśród 
filozofów. Naj? miej oddziałał we Francji. Tu cały świat filozoficzny podzielił się na dwa 
obozy: entuajast w i wrogów bergsonizmu. Szczególny wpływ wywarł w psychologii. Ale 
wywarł go t' Kże poza filozofią. Był źródłem i wyrazem nowego poczucia ludzkiego i gdy 
niedawno jeszcze ludzie czerpali z filozofii poczucie podległości powszechnym i niezmiennym 
koniecznościom, to z bergsonizmu brali poczucie wolności, twórczości, rozlewności życia.
212


•i-uBergsonizm znalazł teraz wyraz w teoriach politycznych, religijnych, w literaturze pięknej:
1. W dziedzinie polityki poglądy Bergsona weszły do ideologii syndykalizmu, której twórcą 
był Georges Soi-el (1847 - 1922, Reflexions sur la wieńce, 1909). Usiłował on gloryfikować 
przewroty społeczne jako wyraz potęgi życia i woli heroicznej. Z Sorela zaś i syndykalizmu 
korzystał częściowo faszyzm: Mussolini, który spotykał się z Sorelem w 1909 r. w Paryżu, 
twierdził potem, że jemu najwięcej zawdzięczał swe idee filozoficzno-polityczne, a w drugim 
rzędzie dopiero Nietzschemu i Jamesowi.
2. Koncepcje religijne zaczerpnął z filozofii Bergsona modernizm katolicki. Usiłował 
uzgodnić wiarę z nauką nowoczesną, przedstawiając naukę w świetle Bergso-nowskiego 
witalizmu, aktywizmu, antyintelektualizmu. Filozoficznymi jego przedstawicielami byli: 
Maurice Blondel (1861 - 1949, Uaction, 1893), a zwłaszcza Edouard LeRoy (1870 -1954), 
uczeń Bergsona i następca jego na katedrze w College de France. Łączył on Bergsona z 
Poincarem, radykalizując jeszcze ich teorie. Zgodnie z Bergsonem twierdził, że intelekt nie jest 
ani jedyną, ani nawet najwłaściwszą miarą poznania; że więc jest miejsce na wiarę. A prawdy 
wiary należy pojmować zupełnie inaczej niż twierdzenia intelektu;
należy je pojmować tylko jako normy działania. Np. „Bóg jest osobą" należy rozumieć:
„traktuj Boga jako osobę". I tylko dlatego, że są normami, ma sens, by były nakazywane, przez 
Kościół. Boć tylko normy można nakazywać. Prawdy takie nie odtwarzają Azeczywistości, lecz 
tylko są jej symbolami: w tym znów Le Roy zbliżał się do Poinca-rego. Są prawdami w tym 
jedynie znaczeniu, że odpowiadają potrzebom serca. Mogą być formowane wciąż na nowo; i 
muszą być na nowo formowane, jeśli mają zaspokajać potrzeby serca. Z nauką nie są i nie mogą 
być w sprzeczności, bo należą do innej sfery życia, zaspokajają inne potrzeby.
Kościół nie uznał tej nowej filozofii. Potępiona została w encyklice Puscendi dominie! 
Gregoris z 1907 r. za subiektywizm, agnostycyzm, fideizm, relatywizację prawd wiary, 
zastąpienie dowodów i objawień przez intuicję, robienie z rzeczywistości symbolów. Mimo to, 
stanowisko Bergsonowskie przyjęli niektórzy filozofowie katoliccy, jak J. Che-valier z 
Grenobli; a początkowo uczniem Bergsona był nawet najbardziej wpływowy wśród myślicieli 
katolickich tej epoki, J. Maritain (1882-1973) z Instytutu Katolickiego w Paryżu, po II zaś 
wojnie ambasador Francji przy Watykanie. Z tym prądem filozofii katolickiej, który wywodzi 
się od św. Tomasza, bergsonizm trudno dawał się uzgodnić, natomiast łatwo z tym, który idzie 
od św. Augustyna,
3. W dziedzinie literatury odpowiednikiem Bergsona był M. Proust; pod jego wpływem 
zbliżyła się do bergsonizmu znaczna część nowego europejskiego powieśeio-pisarstwa. Proust 
twierdził zresztą, że nigdy Bergsona nie czytał, i zapewne była to kongenialność, podobieństwo 
raczej niż zależność.
Istnieje specjalna organizacja L'Association des Amis d'H. Bergson. Wydaje ona Les Etudes 
Bergsoniennes.
OPOZYCJA przeciw bergsonizmowi była pierwotnie, równie gwałtowna, jak jego działanie. 
Wychodziła głównie od racjonalistów i scjentystów. Dopatrywała się w nim wyrzeczenia się 
rozumu i nauki na rzecz mętnej intuicji. Widziała w nim objaw współczesnego niepokoju, 
impresjonizmu, mistycyzmu. Także w literaturze pięknej i publicystyce, gdzie szerzyła się 
również myśl Bergsona, powstał przeciw niej opór (J. Benda).
213


Zarzucano jej obcość tradycji francuskiej, kartezjańskiej, zatracenie tego, co w niej było najcenniejsze: 
racjonalności i jasności. Akcja przeciw romantyzmowi, toczona w początku XX w, we Francji (Lasserre), 
była w znacznej części akcją przeciw bergsonizmowi.
Inna część opozycji uderzała nie w zamierzenia filozofii Bergsona, lecz w sposób, w jaki je 
realizował. Zarzucała mu przede wszystkim wieloznaczność terminów, w szczególności podstawowego 
terminu „intuicja". Znaczy ona tyle, co: l) „absolutne poznanie przedmiotów" — w przeciwstawieniu do 
poznania ich stosunków z innymi przedmiotami; ale znaczy także tyle, co 2) „twórczość umysłowa" — w 
przeciwstawieniu do schematycznego operowania pojęciami; co 3) „zdolność rozumienia faktów" — w 
przeciwstawieniu do prostego ich stwierdzania; i tyle, co 4) „instynkt", będący właściwie formą nie 
poznania, lecz życia organicznego. Otóż wszystkie te bardzo różne pojęcia Bergson zsumował w jednym 
— i przez to otrzymał pojęcie jakiejś wszechpotężnej władzy umysłowej, zdolnej przeniknąć wszystkie 
tajemnice świata.
Zarzucano też bergsonizmowi, że nie może się nawet poszczycić oryginalnością: podobnym pojęciem 
intuicji posługiwali się już w starożytności neoplatończycy, a także — pod nazwą inteHektuelte 
Anschauung — romantyczni idealiści w początku XIX wieku.
PRZECIWNICY. W okresie tryumfu bergsonizmu nieliczne kierunki zachowały we" Francji swą 
pozycję. Były to: l) filozofia katolicka, intensywnie się we Francji rozwijająca, zarówno ortodoksalnajak 
modernistyczna, po części znajdująca wspólny język z berg-sonizmem, ale po części mu wroga; 2) 
filozofia pozytywizmu, rozwijana w tym okresie głównie przez socjologów, z Durkheimem na czele; 
będzie o niej niżej mowa; 3) idealizm racjonalistyczny.
Rzecznikiem tego ostatniego kierunku stał się Leon Brunschvicg (1869-1944;
głównie dzieła w latach 1897 - 1927). Dał mu postać nowoczesną, związał z nauką, oparł na matematyce. 
Jedna tylko matematyka daje prawdziwe poznania: przesądzało to o rozumieniu przez Brunschvicga 
zarówno poznania, jak bytu. W słynnych syntetycznych pracach historycznych (Les etapes de la 
philosophie mathematique, 1912, Le progres de la conscience dans la philosopie occidentah, 1927) 
wywodził, że ludzkość na właściwą drogę matematycznego poznania weszła już z pitagorejczykami, ale 
prędko, bo już od Arystotelesa, z niej zeszła, wróciła na nią dopiero wraz z Kartezjuszem, a naprawdę do-
piero z nowym matematycznym przyrodoznawstwem. Z racjonalizmem Brunschvicg łączył optymizm, 
przekonanie, że rozum ma przed sobą wspaniałą przyszłość, zwłaszcza gdy uświadomi sobie, że nie ma 
nic ponad wolnego ducha ludzkiego. Filozofia jego i duże uznanie, jakim się cieszyła, były dowodem, że 
mimo bergsonizm i mimo wszystkie nowe empiryzmy i realizmy idealizm nie zaginął. A Brunschvicg nie 
był odosobniony: nie mówiąc o idealistach angielskich, racjonalistyczny idealizm z takim samym 
oparciem o matematykę i z taką samą koncepcją historyczną rozwijała szkoła marburska.
FENOMENOLOGIA
W tym samym mniej więcej czasie, co w Ameryce pragmatyzm, a we Francji bergsonizm, pojawił się 
w Niemczech kierunek zwany filozofią fenomenologiczną lub krócej fenomenologią. Od tamtych dwóch 
był bardzo różny, jednakże równie charakterystyczny dla epoki.
214


I poniekąd stanowił wraz z nimi wspólny front przeciw minimalizmowi poprzedniego 
pokolenia. Bronił wiedzy apriorycznej i przedmiotów idealnych wbrew wczorajszemu 
empiryzmowi i naturalizmowi. Inicjatorem jego był Husseri. Rozwinął on fenomenolo-giczną 
teorię poznania i bytu; inny zaś myśliciel tego kierunku, Scheler, rozbudował fenomenologiczną 
psychologię, etykę i filozofię religii. I fenomenologia zajęła w filozofii niemieckiej to 
przodujące stanowisko, które w poprzednich pokoleniach miałwniej kantyzm.
INICJATORZY. Edmund Husseri (1859 -1938) urodził się na Morawach. Na uniwersytecie 
studiował matematykę i dopiero później przeszedł do filozofii. Był jej profesorem najpierw w 
Getyndze, a od 1916 r. we Fryburgu badeńskim. Pierwszą swą większą pracę Philosophie der 
Arithmetik, 1891, napisał jeszcze ze stanowiska rozpowszechnionego wówczas psychologizmu. 
Dopiero druga, Logische Untersuchungen, 1900-1901, zawierała program fenomenologu i 
pierwsze analizy fenomenologiczne, a zarazem ostrą krytykę psychologizmu. Książką tą 
Husseri zyskał sławę i licznych zwolenników. Trzecia praca, Ideen zu einer reinen 
Phanomenologie und phanomenologischen Philosophie, 1913, wypełniając program tamtej, 
wyszła znów daleko poza niego. Tak samo prace późniejsze, w szczególności Formale und 
transzendentale Logik, 1929, i Meditations cartesiennes, 1931. Prace ogłoszone przez Husserla 
stanowią tylko małą część tego, co napisał; część większa pozostała w rękopisie.
Husseri, nawiązawszy do dawniejszych obcych myśli, potem snuł już własne, wyjątkowo 
tylko przeprowadzając dyskusje z innymi stanowiskami. A własne jego myśli ulegały nie-
ustannym przekształceniom. W związku z tym było, że tak mało prac ogłosił drukiem, a żadnej 
większej nie ogłosił do końca; publikował jedynie pierwsze ich tomy, a nie publikował 
następnych, bo zanim się to stało, przekonania jego już były zmienione: tak było z Filozofią 
arytmetyki, z Badaniami logicznymi i Ideami.
Max Scheler (1874 -1928) już jako człowiek dojrzały poznał około 1908 r. poglądy Husserla 
i przejął się nimi. W Monachium, gdzie wówczas mieszkał, wytworzył w pierwszym 
dziesięcioleciu XX wieku ośrodek fenomenologiczny, żywszy jeszcze niż ten, który istniał w 
Getyndze wokół Husserla. Pełen genialnych pomysłów, ale porywczy i niesystematyczny nie 
pasował do środowiska akademickiego; dość długo był docentem prywatnym i dopiero w 1919 
nowo utworzony Uniwersytet Koloński powołał go na katedrę. Z prac jego najobszerniejsza i 
najogólniejszej treści była: Formalismus in der Ethik, 1913 -1916. Poza tym pisał raczej 
drobniejsze studia: ich tematy byty zazwyczaj szczegółowe i aktualne, ale punkt widzenia 
zawsze zasadniczy, wnioski zawsze ogólne (np. V om Umsturz der Wenę, 1919, Vom Ewigen im 
Menschen, 1921). Również i jego poglądy rozwijały się nieustannie, były płynne, tymczasowe, 
nieraz odwoływane. Jak Husseri nie kończył swych książek, tak on znów nie pisał tych, które 
poprzednio zapowiadał, bo pęd myśli odwodził go do innych, nowych kwestii i zadań.
Stanowili z Husserlem typy umysłu zupełnie odmienne: Husseri stawiał zagadnienia z 
teoretycznej, on zaś głównie z praktycznej filozofii. Husseri myślał bardzo abstrakcyjnie, on zaś 
bardzo konkretnie. Husseri był racjonalistą, a Scheler intuicjonistą. Husseri budował filozofię o 
charakterze ponadczasowym, on zaś związaną z aktualnymi sprawami swego czasu. Husseri 
ulegał nielicznym tylko wpływom, on zaś bardzo wielu i bardzo różnorodnym. Od tych dwóch 
myślicieli, tak bardzo między sobą różnych, wywodzą się też dwa typy fenomenologii i dwa 
odłamy fenomenologizmu.
215


POPRZEDNICY. Husserl przyłączył się do kierunku mało popularnego, będącego w jego 
młodości na dalekim planie za kantyzmem i pozytywizmem; nawiązał do dwu myślicieli XIX 
wieku, którzy stanowili opozycję wobec filozofii swego stulecia: do Bren-tany i do Bolzana. 
Był osobistym uczniem Brentany i zawsze zaznaczał, iż od niego otrzymał w filozofii 
decydujące bodźce. Był też jednym z tych, którzy w XX wieku przyczynili się do 
przypomnienia i rozpowszechnienia zapomnianego dzieła Bolzana. Z Brentaną dzielił ideę 
czysto opisowej filozofii; jego fenomenologia jest poniekąd rozwinięciem Bren-tanowskiej 
psychologii opisowej. Podobnie jak to czynił Brentano w swych wczesnych latach, Husserl, 
przeprowadzając szczegółowe rozróżnienia pojęciowe, rozróżniał i mnożył rodzaje aktów i 
przedmiotów. Brentano żył jeszcze wówczas, ale dawno już porzucił poglądy swej młodości i 
teraz bez zadowolenia i sympatii obserwował ich powrót w fenomenologii Husserla.
Od Bolzana zaś przejął Husserl koncepcję nauki apriorycznej o nauce i pojęcia „wyobrażeń 
w sobie" i „prawd w sobie", które utorowały drogę fenomenologii i jej teorii przedmiotów 
idealnych.
Przez Brentanę i Bolzana Husserl związał fenomenologię z opozycją filozoficzną XIX 
wieku, a za to nawiązał do tradycji dawniejszej, arystotelesowsko-scholastycznej. Zbliżył się do 
niej tylko częściowo, ale w każdym razie był jej bliższy niż pozytywistycznemu scjentyzmowi 
swej młodości. W późniejszych zaś latach zaznaczył się u Husserla silny wpływ Kartezjusza, w 
szczególności jego Medytacyj.
POGLĄDY, l. KRYTYKA PSYCHOLOGIZMU. Husserl w pierwszej swej książce wywodził, że 
przedmioty matematyczne, a tak samo i logiczne, są wytworami umysłu i przeto podlegają 
prawom psychologicznym. Nie był w tym „psychologizmie" odosobniony; był to właśnie w 
końcu XIX w. pogląd przeważający i uchodzący za ważną zdobycz filozofii, za wyraz jej 
postępu. Potem wszakże porzucił go: ze zwolennika psychologizmu stał się jego wrogiem, a 
nawet przywódcą akcji przeciw niemu, przywódcą „anty psychologizmu". Swój nowy pogląd 
ogłosił w 1900 r.: jest to data przełomowa w pojmowaniu stosunku psychologii i logiki. 
Przeszedłszy sam przez psychologizm, znał go i umiał z nim walczyć.
Jego argumentacja — rzecz rzadka w filozofii — od razu i bez mała powszechnie została 
uznana. Nawiązał w niej do Brentany, a zwłaszcza do Twardowskiego, do jego rozróżnienia 
między aktem psychicznym a przedmiotem aktu; i wskazał, że prawdy logiczne nie należą do 
procesu psychicznego, nie dotyczą aktów psychicznych, lecz przedmiotów idealnych: pojęć, 
zdań, teoryj. Prawa logiczne nie są prawami psychologicznymi.
Gdyby nimi były, to byłyby tylko indukcyjnymi uogólnieniami i przeto ich prawdziwość 
mogłaby być jedynie prawdopodobna, a tymczasem są prawdziwe w sposób oczywisty, są 
ważne a priori, nie oparte na indukcji: to był drugi argument przeciw psycholo-gizmowi.
Po trzecie: gdyby prawa logiczne były natury psychologicznej, to bez wyjątku rządziłyby 
faktami psychologicznymi. Tymczasem tak nie jest: w stosunku do faktów są one tylko 
ideałem, fakty nie zawsze się do nich stosują. Ani też, z drugiej strony, prawa te nie implikują, 
aby rzeczywiście zachodziły odpowiadające im fakty: bo są tylko idealnymi normami.
Husserl wykazywał, że konsekwencją psychologizmu jest sceptycyzm. A sceptycyzm jest 
ciężkim zarzutem przeciw teorii logicznej, bo uniemożliwia w ogóle teorię. Uniemożliwia 
subiektywnie, bo odbiera podstawy do odróżnienia prawdy od błędów. Unie-216


móźliwia obiektywnie, bo, negując obiektywne prawa logiczne, odbiera wręcz sens takim 
wyrażeniom, jak prawda, teoria, przedmiot.
Z psychologizmu wynika też relatywizm: jeśli prawdy logiczne są zależne od faktów 
psychologicznych, od organizacji psychicznej, to twierdzenie prawdziwe dla jednego gatunku 
może być fałszywe dla drugiego. Ale, po pierwsze, taki relatywizm jest niezgodny z sensem 
samych wyrazów „prawda" i „fałsz". Po drugie, jeśli prawda jest zależna od człowieka, to nie 
byłoby prawdy, gdyby nie było człowieka. Ale to jest wyraźna niedorzeczność, bo zdanie „nie 
ma prawdy" jest równoznaczne ze zdaniem „jest prawdą, że nie ma prawdy". Po trzecie, 
względność prawdy implikuje względność istnienia świata, który jest odpowiednikiem systemu 
wszystkich faktycznych prawd: gdyby prawdy były względne, to nie byłoby świata, lecz tylko 
świat dla tego czy innego gatunku istot; i nie byłoby w ogóle świata, gdyby nie było istot 
zdolnych wydawać sąd o jego istnieniu.
W związku z antypsychologizmem Husserla był też jego anty relatywizm. Jednostki ludzkie 
i ich sądy są zmienne, ale prawdy są „wieczne": wieczne w tym sensie, że są idealnymi 
normami dla wszystkich sądów, niezależnie od czasu i warunków. ' Przedmioty logiczne nie są 
przedmiotami psychicznymi, ale tak samo nie są materialnymi. W ogóle nie są jednostkowymi, 
realnymi przedmiotami, jak materialne i psychiczne;
są idealne, stanowią trzeci obok tamtych rodzaj przedmiotów. To uznanie przedmiotów 
idealnych miało daleko sięgające konsekwencje: prowadziło do platońskiej koncepcji świata. 
Dokonany przez Husserla zwrot miał podwójne oblicze: negatywnie biorąc, oderwał się od 
psychologizmu, a pozytywnie — zbliżył do platonizmu.
2. IDEA FENOMENOLOGII. Husserl pragnął oprzeć filozofię na niewzruszonych naukowych 
fundamentach. Ale jaka nauka mogłaby je dać? Wszak odrzucił najbardziej się narzucającą 
myśl: że może ich dostarczyć psychologia. Doszedł do przekonania, że nauki takiej jeszcze nie 
ma, że trzeba ją dopiero stworzyć. Tę nową naukę nazwał fenomenologią. Miała to być owa 
„pierwsza nauka", podstawa dla wszystkich innych, o której od dawna myśleli filozofowie, 
przede wszystkim Kartezjusz.
Ta pierwsza nauka, dostarczająca innym naukom założeń, musi sama właśnie nie robić 
założeń, bo gdyby je robiła, to potrzebowałaby sama fundamentu i nie mogłaby być 
fundamentem dla innych. Nauka bez założeń: to była pierwsza jej właściwość. Musiała na to 
wyrzec się wszelkich hipotez, konstrukcji i ograniczyć do stwierdzenia tego, co niewątpliwe. 
Miała być nauką bez konstrukcyj, tylko stwierdzającą to, co oczywiste.
Drugą zaś jej właściwością był charakter „ejdetyczny". Znaczy to, że miała badać nie 
zjawiska w konkretnym ukształtowaniu, lecz tylko ich istotę. Nie pytała też, gdzie dane 
zjawisko — dana rzecz, dana wartość ~ istnieje, dlaczego istnieje, a nawet czy w ogóle istnieje; 
pytała tylko, jakie ma właściwości i, jeśli istnieje, to jaka jest jego istota.
Ale zamierzenia Husserla szły później w innym jeszcze kierunku: chciał wynaleźć taką 
metodę filozofowania, która nie zakładając istnienia świata realnego mogłaby przecież poprzez 
analizę poznawania rozstrzygnąć, czy świat realny jest i jaki jest. Tą podstawową metodą była 
tzw. „transcendentalna redukcja" czy „redukcja fenomenologiczna";
polegała ona na wyłączaniu, na „braniu w nawias", jak się przenośnie wyrażał, wszystkiego, 
czego istnienia nie gwarantuje sam przebieg poznawania. Była to w zasadzie metoda identyczna 
z Kartezjańską metodą wątpienia i odrzucania wszystkiego, co wątpliwe. Ale w końcu 
poprowadziła gdzie indziej: do idealizmu.
217


Fenomenologia miala, odpowiednio do swych zamierzeń, dwa wielkie działy: z jednej 
strony, badała przedmioty, z drugiej — akty ujmujące te przedmioty. Husserl najwięcej 
zajmował się fenomenologią aktów, a że aktami zajmuje się też psychologia, więc wywołał 
zarzut, że choć zwalczał psychologizm, sam mu uległ. Było to jednak nieporozumienie: 
psychologia i fenomenologia rozważają akty każda inaczej, psychologia in concreto, a 
fenomenologia ejdetycznie. Tak samo fenomenologia nie jest fizyką, choć bada ejdetycznie 
postrzegalne, materialne przedmioty
3. PROGRAM FENOMENOLOGII. W programie i w pierwszych zastosowaniach fenomenologii 
kilka punktów było szczególnej wagi:
A) Zamierzeniem jej było ustalić, co naszej świadomości jest bezpośrednio dane, i 
wyodrębnić od tego, co jest konstrukcją umysłu. W ten sposób wydzielone będzie to wszystko, 
co oczywiste: bo oczywistym może być jedynie to, co bezpośrednio dane. To, że jest nauką o 
oczywistościach, najdobitniej odróżniało fenomenologię od innych nauk.
Pytanie natomiast, co jest nam naprawdę dane i oczywiste? Empiryści i kantyści stali na 
stanowisku, że tylko wrażenia zmysłowe. Fenomenologowie twierdzili zaś, że w spo-
strzeżeniach zmysłowych dane są nie wrażenia, lecz rzeczy, a w innych aktach poznania 
przedmioty innych jeszcze rodzajów — że więc jest daleko więcej przedmiotów danych i 
oczywistych. Był to jeden z poglądów, które ich najbardziej wyróżniały.
Dane i oczywiste są mianowicie, wedle nich, nie tylko poszczególne rzeczy, ale także i 
przede wszystkim „stany rzeczy" (Sachverhalte). Znaczy to, że dane nam są i oczywiste nie 
tylko poszczególne rzeczy, ale także i to, że mają one takie a nie inne własności i stosunki. Te 
stany rzeczy bywają przedmiotem naszych aktów poznawczych, a także uczuć i pragnień.
Następnie, bywają nam dane nie tylko stany rzeczy jednorazowe, ale i stałe; nie tylko 
realne, ale także idealne. Naturalnie nie są one dane zmysłom — ale dlaczegoż to, co 
bezpośrednio dane, ograniczać do zmysłów? Jest wszak oczywiste, że zachodzi różnica między 
dźwiękiem a barwą, aczkolwiek samej tej różnicy nie można ani słyszeć, ani widzieć. Tak samo 
są nam bezpośrednio dane i oczywiste pewne prawdy logiki czy matematyki, choć ich z 
doznanych wrażeń wywieść niepodobna.
B) Do ustalenia tego; co bezpośrednio dane i oczywiste, nie są potrzebne i przydatne ani 
dedukcja, ani indukcja: są metodami rozumowania, pośredniego wysnuwania prawd, a nie 
bezpośredniego ich ujmowania. Ale umysł ludzki jest zdolny do bezpośredniego ich 
ujmowania. Filozofowie zdolność tę uznawali od dawna. Kartezjusz nazywał ją „intuicją" 
(naturalnie nie w rozumieniu Bergsona, lecz w sensie bezpośredniego ujmowania tego, co 
oczywiste). Do tej zdolności odwołuje się fenomenologia. Intuicja jest. pierwszym i 
niezastąpionym źródłem całego poznania; niepodobna przeprowadzać rozumowań, jeśli 
intuicja nie dostarczy do nich przesłanek: przekonanie to Husserl nazywał „zasadą zasad". 
Przez intuicję umysł wchłania w siebie, odbiera to, co świat ze siebie ukazuje:
a na tym właśnie poznanie polega, nie zaś na rozwijaniu przez umysł własnych swych form i 
podporządkowywaniu im świata, jak chciał kantyzm. Kantyzm rozumiał poznanie jako czynny 
akt umysłu, fenomenologia właśnie jako bierny.
Swym intuicjonizmem fenomenologia przeciwstawiała się kantyzmowi, dla którego 
intuicja była w poznaniu niczym, a konstrukcja pojęciowa wszystkim. Ale także 
przeciwstawiała się empiryzmowi, który wprawdzie opierał poznanie na biernym akcie
218


odbierania wrażeń, ale tylko na nim, podczas gdy fenomenologia intuicję rozumiała daleko 
szerzej, przyjmowała, że pewne prawdy ogólne ujmujemy równie bezpośrednio, jak 
jednostkowe przedmioty.
Korelat każdego aktu intuicyjnego, wszystko, co ujmujemy bezpośrednio, i z oczywistością, 
fenomenologowie nazwali „fenomenem": stąd nazwa fenomenologii. Nie ma ona więc nic 
wspólnego z fenomenalizmem, bynajmniej nie twierdzi, że „fenomeny" są tylko „zjawiskami"; 
przeciwnie, twierdzi, że jeśli w ogóle ujmujemy samą rzeczywistość, to w aktach intuicyjnych.
C) Fenomenologia odróżniała wiele rodzajów intuicji: tyle, ile rodzajów danych bez-
pośrednich. Jest intuicja racjonalna, jak w logice, a także irracjonalna, jak w aktach emo-
cjonalnych. Przede wszystkim należy odróżniać dwa jej rodzaje: jedna ujmuje fenomen w jego 
konkretności, np. to a to drzewo tu aktualnie rosnące, tę oto barwę, którą mamy przed oczami; 
druga zaś ujmuje samą istotę (Wesen) fenomenu.
Dzięki takiej intuicji możemy wypowiadać sądy a priori. Kto intuicyjnie ujął np. barwę 
pomarańczową, ten raz na zawsze wie, że w skali barw leży ona między czerwoną a żółtą;
albo, kto raz miał intuicję miłości, ten wie raz na zawsze, że daje ona poznanie głębszych 
warstw duszy, zakrytych warstwami powierzchownymi przed chłodnym obserwatorem, Może 
na tej podstawie wypowiadać bez indukcji sądy powszechne, prawdziwe sądy a priori.
4. PRAWA APRIORYCZNE. Tematem fenomenologii były nie tylko same fenomeny, ale także 
związki, jakie między nimi zachodzą, prawa, jakim podlegają. Prawa te (Wesens-gesetze), tak 
jak i same fenomeny, są ujmowane intuicyjnie, bez przeprowadzania indukcji, więc nie na 
drodze empirycznej, lecz a priori.
Jest praw tych znacznie więcej, niż zwykło się przypuszczać; są nie tylko w naukach 
formalnych, takich jak logika i matematyka. Są także aprioryczne prawa dotyczące aktów 
psychicznych: prawem takim jest np., że każdy akt ma właściwy sobie przedmiot, że barwy 
można jedynie widzieć, dźwięki jedynie słyszeć, wartości jedynie wyczuwać. Tak samo są 
aprioryczne prawa dotyczące rzeczy materialnych, np. że żadnej rzeczy nie możemy widzieć 
jednocześnie ze wszystkich stron. A również prawa aprioryczne dotyczące jakości 
zmysłowych: np. owo twierdzenie wymieniane przez fenomenologów, że barwa 
pomarańczowa leży w skali barw między czerwoną a żółtą. To także, jest prawo a priori'. aby 
je ustalić, nie potrzeba przeprowadzać indukcji, wystarcza uświadomić sobie naturę tych trzech 
barw.
Prawa aprioryczne formułowane przez fenomenologię, których przykłady zostały 
przytoczone, mogą się wydawać tak proste, zrozumiałe same przez się i wszystkim znane, że 
jest rzeczą zbędną badać je naukowo. Jednakże te proste prawdy są właśnie najbardziej 
podstawowe: racja to dostateczna, by się o nie nauka troszczyła. Tym bardziej, że choć są 
proste, nie wszyscy o nich pamiętają. Fenomenologowie sądzili, iż teorie filozoficzne 
przewracały się dotąd ciągle jak domki z kart właśnie dlatego, że najprostsze prawdy nie były 
słuszne, że filozofia nie liczyła się z nimi.
W istotnych punktach stanowisko fenomenologii było tedy biegunowo przeciwne do tego, 
które panowało w drugiej połowie XIX w. Jej naczelne tezy były skierowane przeciw 
naturalizmowi i empiryzmowi poprzednich pokoleń. Przedmioty zaś idealne i prawdy 
aprioryczne, których się wyparły poprzednie pokolenia, wróciły w fenomenologii. I.w 
przejściu od pozytywistycznej filozofii XIX w. do odmiennej filozofii XX wieku feno-
menologia odegrała doniosłą rolę: równie —jeśli nie bardziej — doniosłą, jak pragma-
219


tyzm ze swym irracjonalizmem i personalizmem czy bergsonizm ze swą irracjonalisfycżną 
teorią poznania i witalistyczną metafizyką.
Swym aprioryzmem zbliżała się do kantyzmu — jednakże różnica między nimi była istotna. 
Nie tylko dlatego, że fenomenologia przyjmowała daleko szerszy zasięg prawd a priori. Więcej 
jeszcze dlatego, że dawała im zupełnie inne wytłumaczenie. Kant dla wytłumaczenia sądów a 
priori uciekł się aż do „kopernikańskiego" przewrotu pojęć, fenomenologowie zaś mieli 
przewrót ten właśnie za omyłkę i tłumaczyli aprioryczne sądy bez niego. Odjęli im to piętno 
subiektywności, które nałożył na nie Kant. Przeciwnie, twierdzili, że muszą być obiektywne, 
skoro są oczywiste. Oczywistość nie była dla nich subiektywnym uczuciem, jak dla 
psychologistów, lecz właściwością obiektywnego stanu rzeczy, który staje przed świadomością 
tak wyraźnie, że nie może być wątpliwy.
Kantyści zarzucali fenomenologom, że w teorii poznania postępują dogmatycznie, 
przyjmując obiektywne byty poza świadomością. Fenomenologowie przyjmowali je rze-
czywiście, ale w przekonaniu, że mają pełną do tego podstawę. Nie zapomnieli o trudnym 
zagadnieniu Kanta: jak umysł może wejść w stosunek z czymś, co jest poza nim? Husserl 
uczynił je również tematem swych Badań logicznych. Ale on i jego zwolennicy dali mu inne 
rozwiązanie: poszli nie za Kantem, lecz za Brentaną. Oparli się na intencjonalnym rozumieniu 
umysłu, na tym, że podstawową jego cechę we wszystkich jego aktach stanowi właśnie to, iż 
skierowany jest ku przedmiotom leżącym poza nim. To tak jest, nie ma tu co tłumaczyć, na tym 
właśnie polega świadomość. Kant tego nie uwzględnił i dlatego uciekał się do zawiłych i 
nienaturalnych wyjaśnień. Są to dwa zasadnicze rozwiązania;
jakiś czas przeważało Kaniowskie, teraz fenomenologia wróciła do tamtego. Zapewne;' 
stosunek intencjonalny jest stosunkiem śni generis, bez analogii w świecie fizycznym, i ten brak 
analogii odstręczał odeń myślicieli. Ale właśnie rzecz w tym, że nie jest to stosunek właściwy 
przedmiotom materialnym; natomiast stanowi istotę świadomości.
Z intencjonalnym rozumieniem świadomości łączył się realizm fenomenologów. Żaden z 
prądów filozoficznych XX wieku nie szedł w tym kierunku dalej od fenomenologii. Za realne, 
istniejące niezależnie od naszej świadomości uważała przede wszystkim przedmioty, które 
postrzegamy. Ale także za istniejące niezależnie od świadomości, choć nie realne, uważała 
przedmioty niektórych pojęć ogólnych, czyli „idee", mówiąc po platońsku;
nazywała je „przedmiotami idealnymi".
Dzięki swemu apriorycznemu charakterowi miała być nauką równie ścisłą, jak matematyka. 
I Husserl widział w niej realizację odwiecznych dążeń do „filozofii jako nauki ścisłej". Sądził, 
iż metodycznie i definitywnie rozstrzygnie naczelne zagadnienia filozoficzne. Od filozofii nikt 
nigdy więcej nie oczekiwał niż on i więcej oczekiwać niepodobna. Bezpośrednio po okresie, w 
którym filozofowie ograniczali jej aspiracje, parcelowali jej dziedzictwo, rezygnowali 
dobrowolnie ze znacznych jej części, sami przykładali się do likwidowania tradycyjnych 
zagadnień filozoficznych, fenomenologowie wystąpili z 'najbardziej ambitną koncepcją 
filozofii. Sądzili, że uczynią z niej wreszcie naukę absolutną, a zarazem ścisłą, która przestanie 
się posługiwać niepewnymi hipotezami i przypadkowymi doświadczeniami, przestanie być 
tylko wyrazem osobistych upodobań.
5. ETYKA FENOMENOLOGICZNA. Filozofią praktyczną Husserl mało się zajmował, natomiast 
ze stanowiska fenomenologicznego rozwinął ją Scheler. Założenia i zamierzenia miał te same i 
(przynajmniej w pierwotnej fazie szkoły) jego fenomenologia wartości była naturalnym 
uzupełnieniem Husserlowskiej fenomenologii bytu. Ona również wystę-
220


powała przeciw empiryzmowi i naturalizmowi, panującemu w poprzednim pokoleniu. Również 
zakładała, że są różne rodzaje bytu, byt psychiczny i byt idealny obok materialnego.
Przede wszystkim wartości Scheler rozumiał obiektywnie: uważał je za równie niezależne 
od podmiotu, jak rzeczy realne i jak prawdy matematyczne. Nie są podmiotowymi reakcjami, 
lecz właściwościami rzeczywistego świata. Sprawiedliwości lub pięknu nie podmiot przypisuje 
wartość, lecz one same przez sieją posiadają; leży to w ich naturze, iż są wartościowe. Jest to 
rzeczywiste dla każdego, kto rozumie ich naturę, kto pojmuje, co to jest sprawiedliwość czy 
piękno.
Poznajemy wartości bezpośrednio, intuicyjnie, i nie potrzeba zestawiania poszczególnych 
wypadków, nie potrzeba indukcji, by wiedzieć, że sprawiedliwość i piękno są wartościami. 
Wiemy to a priori, przed wszelkim doświadczeniem; doświadczenie tego ani potwierdzić, ani 
obalić nie może. Aprioryzm etyczny zbliżał Schelera do Kanta, jednakże był znacznie szerszy; 
był to aprioryzm materialny, bo twierdził, że w etyce znamy a priori nie tylko prawdy 
formalne, ale także rzeczowe, jak ta, iż sprawiedliwość i piękno są wartościami. Poznanie 
aprioryczne ma w niej charakter nie intelektualny, lecz emocjonalny, stanowisko Schelera 
można też określić jako aprioryzm emocjonalny.
Wartości są różnorodne. Wykaz wartości Schelera odróżniał w nich cztery wielkie klasy: 
wartości hedoniczne, witalne, duchowe i religijne. A duchowe obejmowały zarówno moralne, 
jak poznawcze i estetyczne. Scheler sądził, że błądzą hedoniści, którzy wszystkie wartości chcą 
sprowadzić do przyjemności. Ale błądzą również idealistyczni etycy, sprowadzający wszystkie 
wartości do duchowych. Bo nie można duchowych sprowadzić do hedonicznych, ani też 
odwrotnie. Nie można także do duchowych czy do hedonicznych sprowadzić wartości 
witalnych, polegających na pełni życia i szlachetności organizmów. Tym bardziej zaś nie 
można do nich sprowadzić wartości religijnych.
Wartości tych czterech rodzajów nie Są sobie równe; przeciwnie, w naturze wartości leży, 
że są między nimi wyższe i niższe, że stanowią hierarchię. Hierarchia ta jest obiektywna, od 
stosunku do niej ludzi równie niezależna, jak same wartości. Wartości witalne są wyższe od 
hedonicznych, duchowe od witalnych, religijne od duchowych. Są wyższe same przez się, a nie 
dlatego, że my je wyżej cenimy. Jakiekolwiek weźmiemy kryterium — trwałość wartości czy 
głębię zadowolenia, jakie dają — wszystkie potwierdzają tę hierarchię.
Obiektywna hierarchia wartości była dla Schelera podstawą etyki. Jeśli wiemy, co jest dobre 
i co lepsze, to wiemy też, jak należy postępować, jedno z drugiego wynika. Tak pojmowana 
etyka mogła być obiektywna i powszechnie obowiązująca, w przeciwieństwie do 
relatywistycznej etyki poprzedniego pokolenia, widzącej w wartościach tylko reakcje 
subiektywne jednostek czy grup ludzkich. Ta obiektywna etyka fenomenologów bardziej 
odpowiadała naturalnemu przekonaniu ludzi niż tamta relatywistyczna, a także niż trudna etyka 
Kanta i innych filozofów nowoczesnych; i przyczyniła się niemało do powodzenia 
fenomenologii.
Z ogólnych swych tez Scheler usiłował wyciągnąć szczegółowe konsekwencje etyczne. 
Sądził, że prowadzą one nie do nowej moralności, lecz przeciwnie, do dobrze znanej, 
mianowicie do moralności katolickiej, i podjął przede wszystkim rehabilitację cnót katolickich.
.6. FENOMENOLOGIA RELIGII. Fenomenologiczną metodę zastosował Scheler również
221


do religii, aby za pomocą tej metody rozwiązać filozoficzne zagadnienie religii. Nte jest to 
żadne z tych zagadnień, które uchodziły za naukowe i nowoczesne: nie jest ani psychologiczne, 
ani socjologiczne, ani historyczne. Nie chodzi w nim o powstanie religii ani o różnorodność jej 
form, nie chodzi o żadne zagadnienia historii, psychologii czy socjologii religii, lecz tylko o 
ustalenie samej istoty boskości, istoty świętości, istoty aktów religijnych. Scheler dowodził, że 
akty te ujmują swój przedmiot zupełnie lak samo jak akty poznania, to znaczy bezpośrednio, 
intuicyjnie: ujmują istotę bytu nadprzyrodzonego, tak jak tamte przyrodzonego. Podobnie do 
tamtych mają tedy charakter aprioryczny. A zarazem obiektywny: nie tworzą swych 
przedmiotów, lecz je poznają;
boskość i świętość nie są wymysłem człowieka, lecz czymś, co istnieje poza nim i co on 
znajduje, gdy myśli i czuje.
Ta „fenomenologia religii" nie wyczerpuje filozofii religii, stanowi jedynie jej podbudowę. 
Można ponadto myśleć o metafizyce religii, która byłaby jej nadbudową. Fenomenologia ustala 
tylko prawdy elementarne, ale za to pewne, podczas gdy twierdzenia metafizyki będą zawsze 
hipotetyczne.
ZESTAWIENIE. Mimo różnice dzielące poszczególnych fenomenologów i mimo 
przemiany, jakie wciąż dokonywały się w ich poglądach, fenomenologia miała pewne cechy 
stałe. Zawsze była w opozycji do naturalizmu i empiryzmu; uważała za fałszywy, a przy-
najmniej niezupełny i powierzchowny, naturalistyczny obraz świata i empirystyczny obraz 
poznania. Zawsze odróżniała różne postacie bytu i poznania. Twierdziła, że idealne przedmioty 
i wartości nie są mniej obiektywne niż przedmioty realne. I że prawdy aprioryczne znamy nie 
mniej niż empiryczne. Widziała możliwość filozofii samodzielnej, nie związanej z naukami 
specjalnymi: Scheler mówił, że jeśli filozofia nie ma być ancilla theologiae, to tak samo nie 
powinna być ancilla scientiarum. Tymi poglądami fenomenologowie przeciwstawili się 
mocniej niż ktokolwiek minimalistycznej filozofii XIX w.
ROZWÓJ FENOMENOLOGII I OSTATNIA FAZA HUSSERLA. Twórcy fenomenologii 
pojmowali ją pierwotnie jako naukę przygotowawczą; bardzo prędko wszakże zaczęli z niej 
wyciągać konsekwencje światopoglądowe, i to daleko sięgające. Scheler przeszedł do 
katolickiego poglądu na świat, a od niego do panteizmu. Husserl zaś odbył drogę jeszcze bodaj 
dalszą, bo od realizmu przeszedł po 1913 r. do idealizmu: to był punkt najbardziej 
nieoczekiwany w dziejach fenomenologii.
Ewolucja Husserla w kierunku idealizmu dokonała się przede wszystkim pod wpływem 
rozmyślań nad naturą czasu. Począwszy od Idej twierdził, że świat czasowo-prze-strzenny, 
który mamy za rzeczywisty, jest w istocie swej „bytem dla kogoś", a nie „w sobie";
jest tylko odpowiednikiem stanów umysłu, członem stosunku, którego innym członem jest 
umysł, poza tym zaś jest niczym. „Absolutna rzeczywistość" — pisał — „ma akurat tyle sensu, 
co okrągły czworobok".
Za poglądem tym przytaczał następujące argumenty:                        ,
A) Tylko doświadczenie upoważnia nas do uznawania pewnych przedmiotów za rzeczy-
wiste ; co się w doświadczeniu nie pojawia, o tym nie możemy twierdzić, że jest rzeczywiste. 
A przedmioty od świadomości niezależne nie pojawiają się w doświadczeniu.
B} Gdy zastosujemy fenomenologiczną metodę „transcendentalnej redukcji", to
222


z przedmiotów zostają tylko odpowiedniki świadomości. W tej metodzie było główne źródło 
przejścia Husserla do idealizmu.
C) Analiza postrzegania wykazuje, że przedmiotów jednostkowych czasowo-prze-
strzennych nigdy w całości nie postrzegamy, lecz jedynie ich fragmenty i poszczególne 
własności; przedmioty te są tylko ostatecznym celem naszego poznania.
Przy tym zaszła rzecz szczególna: Husserl, przestawszy przypisywać realność przedmiotom 
jednostkowym, nie przestał jej natomiast przypisywać ogólnym. Inaczej mówiąc, zarzuciwszy 
realizm w zwykłym słowa znaczeniu, zachował Platoński; stanął na stanowisku Platońskim w 
przeciwieństwie do zwykłego stanowiska, właściwego ogromnej większości ludzi. Było to 
zresztą tylko stanowisko przejściowe (1929): niebawem rozszerzył idealistyczne pojmowanie 
na wszystkie przedmioty, nie wyłączając także ogólnych, l twierdził już, że wszystkie są 
jedynie intencjonalnymi odpowiednikami świadomości. Ona jedna jest bytem. Pogląd ten nie 
był wszakże subiektywizmem czy iluzjonizmem: Husserl sądził, że przedmioty, będące 
wytworami świadomości, istnieją nie mniej niż ona, a ona — istnieje na pewno. Ale tak czy 
inaczej jaźń stała się dlań pierwotną postacią bytu, a świat jej wytworem. Wprawdzie nie 
wytworem jednej, lecz wielu jaźni, wytworem procesu intersu-biektywnego. Fenomenologia 
Husserla zbliżyła się do monadologii.
W ramach fenomenologii, która miała być dyscypliną przygotowawczą, Husserl zaczął 
potem rozwijać wszelkie zagadnienia filozofii. Pierwotnie miała być filozofią „pierwszą", 
potem zaś stała się też ostatnią i jedyną: philosophia prima et ultima. Pierwotnie przeciw-
stawiała się metafizyce i jej twierdzeniom hipotetycznym, potem zaś objęła także jej za-
gadnienia. Objęła zagadnienia najgłębsze, ostateczne, ale za to utraciła tę oczywistość i 
niezawodność, która pierwotnie była jej hasłem i i acją bytu. Była zapoczątkowana przez 
Husserla jako nauka specjalna, jakiej jeszcze nie było, później zaś stała się ogólną filozofią, 
jaka już nieraz bywała.
SZKOŁA. Husserl znalazł licznych zwolenników już w getyngeńskim okresie 1901 -1914. 
W latach tych fenomenologia miała dwa ośrodki: jeden dokoła inicjatora, drugi w Monachium 
dokoła Schelera oraz innego ucznia Husserla, Dauberta, który nigdy p fenomenologii nie pisał, 
ale w dyskusjach umiał jej zdobywać adeptów. W Monachium czynni byli najzdolniejsi i 
najsamodzielniejści jej zwolennicy: psycholog A. Pfander, estetyk M. Geiger, teoretyk prawa 
A. Reinach. Od 1913 Husserl ze swymi uczniami wydawał „Jahrbuch fur Philosophie und 
phanomenologische Forschung", jako organ szkoły (11 tomów, wychodził do 1930 r.). We 
Fryburgu badeńskim, dokąd podczas I wojny światowej Husserl przeszedł na katedrę, grono 
jego uczniów stało się jeszcze liczniejsze. Z nich jedni uprawiali fenomenologię świadomości, 
inni bytu; jedni przeszli z Husserlem do idealizmu, inni zostali przy realizmie (jak H. Conrad-
Martius); jedni byli bliżsi Husserla, inniSchelera (jak D. v. Hildebrand). Jak niegdyś w szkole 
Hegla, tak i w tej było skrzydło prawe i lewe, byli konserwatyści i radykałowie, fideiści i 
racjonaliści.
Fenomenologia oddziałała w Niemczech również poza właściwą szkołą. W estetyce i teorii 
sztuki jej metody i tezy stosował E. Utitz; w psychologu poddalisię jej wpływom nawet starsi 
uczeni, jak T. Lipps i O. Kiiipe. Na jakiś czas zajęła w filozofii Niemców to przodujące 
miejsce, które przedtem zajmował neokantyzm.
Poza Rzeszą dopiero później wzbudziła zainteresowanie, a jeszcze później znalazła 
zwolenników. We Francji reprezentował ją Jean Hcring i A. Koyrć. Stosunkowo wiele
223


było słychać o niej w Polsce, gdzie jej idee szerzyli uczniowie Husserla, przede wszystkim R. Ingarden.
Podczas II wojny światowej emigranci z Rzeszy zanieśli ją do Ameryki i tam wytworzyli nowe jej 
ośrodki w miejsce niemieckich. Jeszcze w 1939 r. powstała International Phenomenological Society, a od 
1940 zaczęła wychodzić „Philosophy and Phenomeno-logical Research", jako kontynuacja wydawnictwa 
niemieckiego, zawieszonego w okresie narodowego socjalizmu.
OPOZYCJA. Naturalnymi przeciwnikami fenomenologii byli empiryści, naturaliści, reiści. Ona od 
pierwszych swych początków wystąpiła przeciw nim, potem zaś z kolei oni wystąpili przeciw niej. 
Zwalczali ją marksiści. Zwalczali z jednej strony neopozytywiści, jak Schlick, a z drugiej neoscholastycy, 
jak Maritain. Opozycja umiała uwydatnić słabe jej punkty: dowolność, płynność, niepewność wielu jej tez 
podawanych jako oczywiste, skrajną abstrakcyjność i nawet werbalizm u Husserla i najbliższych mu 
uczniów, a znów subiektywność i publicystyczne zabarwienie u Schelera. Dały się nawet słyszeć głosy, że 
fenomenologia, która w swych początkach istotnie dokonała dzieła pożytecznego, potem rozwinęła się 
niekorzystnie; zapowiedziała, że zrobi z filozofii naukę ścisłą, a naprawdę sprowadziła ją na drogę 
fikcyjnych zagadnień i słownych subtelności.
BRYTYJSKA SZKOŁA ANALITYCZNA I REALIZM
Jak w filozofii amerykańskiej z początku XX wieku czołowe miejsce zajmował pragmatyzm, we 
francuskiej bergsonizm, w niemieckiej fenomenologia, tak w angielskiej — szkoła analityczna. Nie 
uzyskała jednak takiego jak tamte rozgłosu, była bowiem kierunkiem o aspiracjach ściśle naukowych, 
mogących pociągać filozofów specjalistów, nie zaś szersze koła inteligencji. Nie budowała poglądu na 
świat, chciała tylko przeprowadzić skrupulatne analizy i ustalić to, co naprawdę wiemy. Dlatego bywa 
nazywana „brytyjską filozofią analityczną". Jej zwolennicy zerwali z maksymalistycznymi twierdzeniami 
idealistów, ale także nie chcieli zaczynać od właściwych minimalistom negacyj. Nie przesądzali, jakie 
ostatecznie zajmą stanowisko; jednakże co do jednego byli zdecydowani: co do realizmu. Przyjmowali, że 
świat, w którym żyjemy, istnieje niezależnie od nas, nie jest tworem naszego umysłu; dlatego nazywani są 
także „brytyjską szkołą realistyczną". Dla potocznego myślenia takie ich stanowisko jest naturalne, ale dla 
filozofii około 1900 r. było nieoczekiwane. — Ośrodki szkoły analitycznej i realistycznej były w 
Cambridge i Oksfordzie. Ale analogiczny ruch niebawem objawił się też w Ameryce.
POPRZEDNICY. Realizm jest naturalnym poglądem niefilozofującego człowieka. Natomiast wielu 
filozofów uświadamiało sobie jego trudności i skłaniało się w teorii poznania do idealizmu. Tak było 
specjalnie w filozofii XIX wieku. Jednakże i w tym stuleciu pewne prądy pozostały przy realizmie. 
Wymieniając chronologicznie: po pierwsze, filozofia „szkocka", czyli „zdrowego rozsądku", która w 
Anglii utrzymała się długo, a przez McCosha została w latach sześćdziesiątych zaniesiona również do 
Ameryki; po drugie, filozofia Herbarta, która przez parę nokoleń szerzyła się w Niemczech; po trzecie,
224


filozofia Marksa i Engelsa; po czwarte, filozofia neo scholastyczna, której znaczenie w krajach katolickich 
wzmogło się w końcu stulecia; po piąte, związana z neoscholastyczną filozofia Franciszka Brentany.
PRZEDSTAWICIELE. I. Początek szkole analitycznej i nowemu realizmowi na gruncie angielskim 
dał Moore w Cambridge. Wyrósł jeszcze w atmosferze idealizmu Bradleya;
spod wpływu jego otrząsnął się około roku 1900.
George Edward Moore (1873- 1958), profesor filozofii moralnej w Cambridge, był typem uczonego o 
ograniczonych zainteresowaniach, a za to największej skrupulatności. Był z wykształcenia filologiem 
klasycznym i zachował dokładność i drobiazgowość roboty, częstszą u filologów niż u filozofów. To on 
dał szkole kierunek surowy, analityczny, ściśle naukowy. Prace jego były jak gdyby robione przez 
mikroskop: analizował z niespotykaną dokładnością każde twierdzenie, nawet najprostsze, 
najzwyczajniejsze. Pisał w stylu używanym raczej przez matematyków czy prawników niż przez 
filozofów; w życiu swym nie napisał ani jednego zdania wzniosłego czy kwiecistego. Jego rozprawa The 
Refufation of Idealism z 1903 r. (przedrukowana w 1922 r. w Philosophical Studies) stanowi najważ-
niejszą datę w odnowieniu realizmu w Anglii. Do zagadnienia tego wracał jeszcze po latach (1925, 1942), 
ale coraz bardziej łagodząc i ograniczając swą realistyczną tezę. Naj-obszerniej rozwinął swe poglądy 
etyczne: uczynił to w dziele Prindpia Et/lica z r. 1903, które wprowadziło do piśmiennictwa etycznego 
nie spotykaną w nim od dawna ścisłość.
Pierwszy do poglądów Moore'a przyłączył się Bertrand Russell; ale dla jego bujnego i zmiennego 
usposobienia filozofia analityczna była tylko etapem. Później Moore zyskał zwolenników wielu, 
wytworzyła się analityczna i realistyczna szkoła z Cambridge. Wybitne miejsce zajął w niej Ch. D. Broad 
(1887-1971), profesor filozofii moralnej w Cambridge; autor Scientific Thought, 1923, The Mind and Its 
Place in Naturę, 1925, Five Types of Ethical Theory, 1930, filozof z usposobienia podobny do Moore'a, 
trzeźwy i skrupulatny. Z niej też wyszli: J. Laird (1877- 1946), profesor w Aberdeen, płodny pisarz na 
polu etyki i teorii poznania, oraz C. E.M.Joad (1891 - 1953), profesor w Londynie, o innym zupełnie 
temperamencie, ruchliwy i wszechstronny, umiejący popularyzować idee filozoficzne. Zbliżał się też do 
szkoły z Cambridge Sir T. Percy.Nunn (1870- 1944), profesor pedagogiki w Londynie, który w krótkich 
rozprawach (drukowanych w sprawozdaniach Aristotelian Society z 1910 i 1924 r.) dał realizmowi postać 
najbardziej zbliżoną do potocznego realizmu. Związany z tą grupą był też A. N. Whitehead, o którego 
poglądach mowa będzie oddzielnie.
II. W Oksfordzie, dawniejszym gnieździe idealizmu, przejścia do szczegółowej analizy i realizmu 
dokonał Johh Cook Wilson (1849- 1915). Był starszy od realistów z Cambridge, ale do realizmu doszedł 
późno, dopiero po 1900 .przezwyciężywszy wpływ idealisty Breena, z którego szkoły wyszedł. Był jedną 
z najszczególniejszych postaci wśród filozofów Wielkiej Brytanii, „angielskim Sokratesem", jak go 
nazywano. Nie wydał ani jednej książki, ale swymi wykładami uniwersyteckimi wiele uczynił dla 
filozofii. Był umysłem podobnym do Moore'a, również z wykształcenia filologiem, zamiłowanym 
analitykiem i krytykiem, miłośnikiem subtelnych rozróżnień i odcieni, mistrzem w odkrywaniu błędów i 
tropieniu fałszywych rozumowań. Przy takim usposobieniu nie jest dziwne, że się wreszcie zniechęcił do 
idealistycznych konstrukcji. Przez ćwierć wieku wykładał co roku logikę, ale, kurs swój przekształcając 
nieustannie, wykładał ją co roku inaczej. (Wydana po
15 — Historia filozofii t. III
225


jego śmierci przez A. S. L. Farquharsona pt. Statement and Inference, 1926). Zwyczaj ciągłego 
poprawiania i udoskonalania prac wytworzył w nim lęk przed definitywnym formułowaniem poglądów i 
niechęć do większych przedsięwzięć filozoficznych. Przekazał tę właściwość swej szkole.
Szkoła ta, która w precyzji roboty filozoficznej nie ustępuje szkole z Cambridge, to oksfordzka szkoła 
realistów. Wyszli z niej: H. A. Prichard (1871 - 1947), równie jak Wilson skrupulatny i nieproduktywny, 
autor drobnych tylko rozpraw z teorii poznania i etyki, między innymi słynnego artykułu Does Moral 
Philosophy Rest on a Mistake ?, 1912— a także Sir W. D. Ross (1877 - 1971), również profesor w 
Oksfordzie, filozof i filolog klasyczny, znany wydawca i tłumacz Arystotelesa, autor The Right andthe 
Good, 1930. Uczniowie Wilsona dla swych zainteresowań przeważnie etycznych bywają nabywani 
„Oxford moralists".
III. W Ameryce realiści wystąpili aktywnie w 1910 r., powołując się na swych „wielkich braci 
europejskich, RusseIIa, Moore'a i Meinonga". Przedtem, już w 1901 r., Mon-tague i Perry poddali krytyce 
podziwiany w Ameryce idealizm Royce'a. Teraz wystąpili zbiorowo. Akcja ich była skierowana przeciw 
idealistom, ale także przeciw pragmatystom za ich relatywizm. Jedna grupa filozofów realistów ogłosiła 
swój program w r. 1910, potem zaś w 1912 r. obszerniejszą książkę pt. The New Realism. Leaderem tych 
neorealistów był R. B. Perry (1876- 1957), poza tym należeli do nich: E. B. Holt, W. J. Marvin, W. P. 
Montague, W. B. Pitkin, E. G. Spaulding. Nieco później, w 1916 r., wystąpiła druga grupa realistów, 
zaznaczając swą odrębność. W skład jej wchodzili: D. Drakę, A. O. Lovejoy, J. B. Pratt, A. K. Rogers, R. 
W. Sellars, C. A. Strong. Przyłączył się do nich G. Santayana (1863- 1952), Amerykanin hiszpańskiego 
pochodzenia, uchodzący w Stanach Zjednoczonych za wybitnego i oryginalnego myśliciela. Wydali oni 
wspólnie Essays m Critical Realism, 1920, i przyjęli dla siebie nazwę „realistów krytycznych".
POGLĄDY, l. POJMOWANIE FILOZOFII. Na rozumienie filozofii przez brytyjskich realistów wpłynął 
rodzaj umysłowości Moore'a i Wilsona: nie było ambitne, natomiast trzeźwe i rzetelne. „Dążyć do 
jedności i systemu kosztem prawdy nie jest rzeczą dla filozofów właściwą, choć wielu tak czyni" — pisał 
Moore. A Russell oświadczył, że filozofia „nie zmierza do twierdzeń o wszechświecie jako całości ani też 
nie myśli o budowaniu systemów".
Jednakże filozofia analityczna nie miała też charakteru minimalistycznego, jak to często bywało u 
myślicieli rezygnujących z systemu. Nie mówiła, jak minimaliści, że „istnieje tylko to", że „poznajemy 
tylko tyle", że poznanie jest „tylko subiektywne", „tylko zmysłowe" czy „tylko zjawiskowe". Chciała 
przeprowadzić analizę pojęć, mając ją za jedyne zadanie, jakie filozof może rzetelnie wypełnić, ale nie 
chciała przesądzać, j akie^ będą jej wyniki, czy będą przemawiały na korzyść minimalizmu. I 
rzeczywiście, nie przemawiały za doktrynami minimalistycznymi, za agnostycyzmem czy 
subiektywizmem, za sensualiz-mem czy fenomenalizmem.
O Wilsonie powiedziano, że stanowiskiem jego był — brak stanowiska, czyli mówiąc mniej 
paradoksalnie, neutralność wobec wszystkich stanowisk. I pierwszą jego zasadą było, że nie ma pierwszej 
zasady. Filozofowie analityczni sądzili, iż nie należy opierać badań na z góry przyjętej pierwszej 
zasadzie; zasady ustali się w toku badań. Ustalanie zasad
226


jest rzeczą najtrudniejszą, nie należy więc odeń zaczynać: pierwsze zasady są raczej sprawą, 
ostatnią. Był to pogląd idący przeciw głównemu prądowi nowożytnej filozofii.
Dalej: uważali, że niektóre prawdy przemawiają za siebie — niepodobna wszystkich 
uzasadniać, ale też i nie trzeba. Nie trzeba wszystkich prawd wywodzić z zasad, dowodzić, 
dedukować, tłumaczyć, wyjaśniać. Filozofowie chcieli wyjaśniać zbyt wiele, wyjaśniać nawet 
prawdy, które z natury swej wyjaśnieniu nie podlegają. Są twierdzenia, które mają charakter 
ostateczny, same z siebie są jasne. Są zrozumiałe, choć niewyjaśnialne; nie każde rozumienie 
wymaga wyjaśnienia, czyli sprowadzenia twierdzenia do innego twierdzenia.
Sam fakt poznania był dla realistów faktem ostatecznym: każda próba wyjaśnienia go musi 
prowadzić do błędnego koła. Wyjaśnić go niepodobna, można je tylko opisać, stwierdzić jego 
własności. Naczelna z nich jest ta, że umysł poznający rzeczywistość nie wpływa na nią przez 
to, że ją poznaje': akty bowiem poznania nic z rzeczywistości nie zmieniają. Teza ta była w 
przeciwieństwie do poglądów panujących w XIX wieku, zwłaszcza poglądu Kaniowskiego, że 
podmiot poznający kształtuje przedmiot poznawany. Wiek XIX miał to za wielkie odkrycie 
Kanta, a teraz realiści mieli to za błąd; sądzili, że jest to po prostu niezgodne z pojęciem 
poznania: jeśli postrzeżenie czy myśl przekształca przedmiot, to właśnie nie jest poznaniem. 
Poznanie ma sens o tyle tylko, o ile przedmiot jego istnieje niezależnie od umysłu, a umysł 
zdolny jest go ująć nie zmieniając go.
2. REALIZM FENOMENALISTYCZNY A BEZPOŚREDNI. Naczelna teza realizmu twierdzi tedy, że 
pewne przedmioty — materialne rzeczy — istnieją niezależnie od tego, czy je ktoś postrzega i 
myśli o nich. Nie są wytworami umysłu, umysł je ujmuje, ale ich nie tworzy; istniałyby, 
choćby on nie istniał. I nie jest niezbędne, by te przedmioty poznawane miały tę samą naturę, 
co umysł poznający, to znaczy naturę umysłową, duchową.
Myśliciele, którzy w XIX w. przyznawali się do realizmu, dawali mu na ogół postać 
połowiczną, sądząc, że tylko taka jest- zgodna z krytyczną teorią poznania: twierdzili 
mianowicie, że rzeczy realne istnieją niezależnie od umysłu, ale — nie są umysłowi dostępne. 
Umysł zna tylko ich odbicie w sobie, rzeczy zaś same są poza umysłem i muszą poza nim 
pozostać. Wywołują w nim wrażenia — barwy, dźwięku czy inne — i tylko wrażenia są w 
umyśle. Rzeczy znamy poprzez te wrażenia, które stoją zawsze pomiędzy naszym umysłem a 
rzeczami. Inaczej mówiąc, znamy tylko obrazy rzeczy, a nie same rzeczy realne. Albo: znamy 
jedynie zjawiska rzeczy.
Taki fenomenalistyczny realizm zawierał zasadniczą trudność: jeśli znamy tylko zjawiska, 
to skąd możemy wiedzieć, że poza nimi coś więcej istnieje? Realiści odpowiadali na to, 
powołując się na zasadę przyczynowości; rozumowali, że zjawiska muszą mieć przyczynę, że 
musi istnieć coś, co je wywołało. Ale już Hume i Kant wykazali, że rozumowanie to jest 
nieprawidłowe. Trudność ta wielu zniechęciła do realizmu i skierowała do obozu idealistów. 
Ale innym stała się pobudką do wytworzenia nowej postaci realizmu, wolnej od tej trudności.
W tej nowej postaci realizm twierdził, że umysł ujmuje wprost same rzeczy, wchodzi z nimi 
bezpośrednio w kontakt; w aktach postrzegania same rzeczy są obecne. Był to właśnie ten 
pogląd, który filozofia XIX w. uważała za bezkrytyczny, właściwy tylko laikom, przez teorię 
poznania definitywnie przezwyciężony. Jednakże w końcu XIX w. nawrócił doń Brentano, a 
teraz zaczęli go bronić liczni myśliciele Europy i Ameryki. W przeciwieństwie do 
połowicznego dziewiętnastowiecznego realizmu, ten realizm bezpośredni,


jak go niekiedy nazywano, można uważać za nowy realizm XX wieku. Dla filozofii nowożytnej był 
przewrotem, odejściem od tradycji Kartezjusza, a także Berkeleya i Kanta;
był zerwaniem z postawą introwersyjną, antropocentryczną w filozofii, porzuceniem tego, co większości 
zdawało się najcenniejszą zdobyczą nowych czasów.
3. ARGUMENTY REALIZMU. Byli między realistami tacy (jak np. A. E. Taylor), którzy sądzili, że realizm 
argumentów w ogóle nie potrzebuje: obowiązek dowodzenia spada nie na realizm, lecz na jego 
przeciwników. Jest bowiem stanowiskiem naturalnym, które przekonywa samo przez się; wszak łatwo jest 
pojąć, że poza postrzeżeniami istnieją postrzegane rzeczy, a trudno pojąć, jak byśmy mogli postrzegać, 
gdyby rzeczy nie istniały.
Inni natomiast realiści kładli właśnie największy wysiłek w zebranie argumentów na rzecz swego 
stanowiska. Przede wszystkim czynił to G. E. Moore i jego wywody były typowe dla nowego realizmu. 
Laikom mogły się wydawać niewystarczające, ale przekonywały filozofów zdających sobie sprawę z tego, 
jakie mogą być argumenty w tak ostatecznych sprawach, jak spór realizmu z idealizmem. Moore 
zaznaczał, że l) nie ma podstawy do zaprzeczania słuszności realizmu, który jest naturalnym poglądem 
wszystkich. Ale ponadto dodawał: że 2) jeśli się realizmowi zaprzecza, to mato źródło w pomieszaniu 
pojęć.
Przede wszystkim w nieodróżnianiu myślenia od tego, co myślimy. Ono jest źródłem tezy idealistów, 
że „być" znaczy to samo, co „być pomyślanym". Idealiści mówią, że barwa należy do umysłu, jest natury 
umysłowej: mieszają barwę z widzeniem barwy; to tylko widzenie należy do umysłu, barwa zaś nie jest 
widzeniem, lecz jego przedmiotem, a to jest zupełnie co innego. Trudności, jakie filozofowie widzieli w 
realizmie, pochodziły stąd, iż umysł wyobrażali sobie na podobieństwo jakiegoś zamkniętego naczynia i 
nie mogli zrozumieć, jak się rzeczy z zewnętrznego świata mogą przedostawać do tego naczynia. Ale 
umysł nie jest bynajmniej naczyniem. Jest członem stosunku, którego drugim członem jest świat realny. 
Jeśli się to zrozumie, to zbędne się stają te różne koncepcje episte-mologiczne, które wyprodukowała 
nowsza filozofia, w szczególności zbędna jest zawiła koncepcja Kanta.
4. REALIZM SZERSZY i WĘŻSZY. Nowym realistom wspólne było przekonanie, że istnieje' byt od umysłu 
niezależny. Nie byli natomiast zgodni co do tego, jaka jest jego natura. Najprościej byłoby ją rozumieć tak, 
jak to robi zdrowy rozsądek: że rzeczy są po prostu takie, jakimi je postrzegamy. Ale to nie wydawało się 
Moore'owi i jego następcom możliwe do utrzymania.
A) Na pewno istnieją barwy, dźwięki, ogólnie mówiąc: „dane zmysłowe" (sense data). Ale czy to jest 
wszystko? Patrząc przed siebie widzę nie tylko barwy, ale widzę swoją rękę, widzę stół, dalej drzewa i 
miliony takich rzeczy materialnych. Wiem o rzeczach tych przez dane zmysłowe, ale same one nie są 
danymi zmysłowymi. Gdy bowiem oglądam np. ten stół, to za każdym jego poruszeniem mam inne dane 
zmysłowe, inne blaski na politurze, a jednak nie wątpię, że oglądam ten sam stół. Więc stół czy jaka-
kolwiek inna rzecz materialna jest czymś innym niż dane zmysłowe, barwy i blaski.
Ale jaki jest stosunek rzeczy materialnych do danych zmysłowych? np. stosunek mej ręki do danych 
zmysłowych, jakie mam patrząc na nią? Można go rozumieć na trzy sposoby: l) Dane zmysłowe są 
identyczne z mą ręką (ściślej mówiąc, z częścią jej powierzchni), 2) są zjawiskiem mej ręki (ściślej 
mówiąc, zewnętrznej jej części), 3) nie są ani identyczne z mą ręką, ani nie są jej zjawiskiem, są czymś 
zupełnie od niej różnym,
228


tak iż można powiedzieć jedynie (jak to mówił Mili), że ręka jest „stalą możliwością" wywoływania 
takich danych zmysłowych.
Nie mając wątpliwości, iż istnieją rzeczy realne, Moore jednakże mimo najskrupulat-niejsze analizy 
nie znajdował podstawy do rozstrzygnięcia, w którym z trzech możliwych stosunków są one do danych 
zmysłowych.
Poglądy realistów rozeszły się ostatecznie w dwóch przeciwnych kierunkach. Realiści z Oksfordu, 
jak Prichard, twierdzili, że istnieją przedmioty fizyczne, a dane zmysłowe są tylko subiektywnymi 
reakcjami i nie ma podstaw do mówienia o nich, że „istnieją realnie". Realiści zaś z Cambridge liczyli się, 
przeciwnie, z możliwością, że istnieją tylko „dane zmysłowe", a „rzeczy", „przedmioty materialne", 
„przedmioty fizyczne" są tylko naszymi subiektywnymi konstrukcjami. Sam Moore przyjmował realność 
rzeczy, ale wahał się między wspomnianymi trzema ich interpretacjami. Russell łączył pierwotnie oba 
poglądy: realne były dlań zarówno dane zmysłowe, jak przedmioty fizyczne; ale w późniejszych swych 
pracach twierdził, że istnieją realnie tylko dane zmysłowe, natomiast przedmioty fizyczne są 
subiektywnymi konstrukcjami.
B) Z tym łączyła się dalsza różnica między realistami. Realiści z Cambridge uważali swe stanowisko 
za uzasadnione empirycznie, za wynikające z analizy doświadczenia, natomiast realiści z Oksfordu, w 
szczególności Prichard, sądzili, że odrębność poznawanych przedmiotów od poznającego podmiotu jest 
koniecznością myślową, a więc jest stwierdzana niezależnie od doświadczenia, jest a priori. A tak samo a 
priori decydowali, że pewne własności przedmiotów są obiektywne, a inne subiektywne, mianowicie, 
obiektywne są własności pierwotne przedmiotów, takie jak przestrzenność, natomiast własności wtórne, 
takie jak barwa, są subiektywne, zależne od podmiotu postrzegającego, bez niego by nie istniały. 
Obiektywność własności pierwotnych, tak samo jak subiektywność wtórnych, jest, wedle realistów 
oksfordzkich, oczywista dla samej myśli bez odwoływania się do doświadczenia. Realizm oksfordzki 
miał tedy odcień racjonalistyczny, którego realizm z Cambridge nie miał.
C) Inna różnica dzieląca nowych realistów polegała na tym, że jedni, zgodnie ze zwykłym poglądem, 
za składniki realnego świata uważali rzeczy, natomiast inni, jak Whitehead lub Broad — zdarzenia. Dali 
oni pierwszeństwo temu pojęciu dlatego, że opiera się na pojęciu czasu, fundamentalniejszym niż pojęcie 
przestrzeni, na którym opiera się pojęcie rzeczy. W tym, że pojęcie czasu mieli za najpierwotniejsze, byli 
zgodni z wieloma innymi prądami XX wieku. Podkreślali, że własności rzeczy powstają w ich historii, 
ich rozwoju, a rozwój składa się ze zdarzeń — więc rzeczy są od zdaizeń zależne. Wszakże pojęcie 
zdarzenia ujęli bardzo szeroko; w szczególności Broad rozumiał przez nie wszystko, co dłużej lub krócej 
trwa. Przy takim rozumieniu „zdarzeniami" były nie tylko np. błyskawica i wypadek samochodowy, lecz 
także plama barwna czy złoża geologiczne, a więc i to wszystko, co się potocznie nazywa „rzeczami".
5. REALIZM DUALISTYCZNY A NATURALISTYCZNY. Ale najgłębsza różnica między realistami była 
jeszcze inna: polegała na odmiennym rozumieniu umysłu. I prowadziła do odmiennego poglądu na świat. 
Dzieliła ona realistów anglosaskich na dwa wielkie odłamy. Jeden z nich — ten, który wydaje się 
najtypowszy dla Anglii — był dualistyczny: przyjmował, że umysł poznający rzeczy materialne ma inną 
naturę niźli te rzeczy. Rozumował tak: własnością podstawową umysłu jest „zdolność znania rzeczy od 
samego siebie różnych" — a tej własności rzeczy materialne właśnie nie posiadają.
229


Ale obok niego wytworzył się — głównie w Ameryce — inny odłam. Przyjmował, że 
umysł ma tę samą naturę, co poznawane przezeń rzeczy. Był więc monistyczny. Rozumował 
tak: gdyby umysł miał inną naturę niż rzeczy, to nie mógłby ich poznawać. (Rozumowanie 
podobne zresztą do rozumowania używanego przez obóz przeciwny, przez idealistów, ale z 
odwrotnym wynikiem: że skoro rzeczy są poznawane przez umysł, to muszą mieć tę naturę, co 
on). Z amerykańskich „realistów krytycznych" jedni byli dua-listami (Lovejoy, Pralt), ale inni z 
tego samego grona byli monistami (Strong, Drakę, Sellars).
Realiści dualistyczni przypisywali umysłowi na ogół tę tylko jedną zdolność: ujmowania 
rzeczy od siebie samych różnych (czyli „intencjonalność", jeśli użyć terminu scholastycznego, 
przypomnianego w XIX w. przez Brentanę). Sądzili, że to właściwie wszystko, co o umyśle 
powiedzieć można. Inaczej natomiast myśleli realiści monistyczni:
dla nich umysł był funkcją organizmu i miał te właściwości, co każda taka funkcja. Ich 
pojmowanie było naturalistyczne. Pisali, że „umysł jest kategorią fizykalną", że wszystko, co 
istnieje, jest tylko częścią czy wytworem przyrody. Czerpali stąd jeszcze dodatkowe argumenty 
na korzyść realizmu: wywodzili, że skoro umysł jest wytworem przyrody, to nie może już 
być.jej przyczyną, jak tego chce idealizm. Umysłu nie można przeciwstawiać przyrodzie, bo on 
należy do niej, nie jest niczym poza nią.
6. ETYKA REALIZMU. W pracach brytyjskiej szkoły analitycznej etyka zajęła doniosłe 
miejsce i osiągnęła wysoki poziom naukowy, najpierw dzięki dziełom G. E. Moore'a. I w tym 
zakresie poglądy jej były najbliższe poglądom Brentany, a szukając dalej — Arystotelesa. Były 
zaś przeciwieństwem tego wszystkiego, co typowe dla etyki XIX wieku:
zarówno subiektywizmu, relatywizmu i hedonizmu, zaszczepionych przez empirystów, jak 
formalizmu zapoczątkowanego przez Kanta.
Pierwszą tezą realistycznej etyki Anglików było, że „dobro" jest pojęciem prostym, nie 
podlegającym analizie. A skoro tak, to wszelkie próby zdefiniowania go, sprowadzenia do 
innych własności, np. do psychologicznych, biologicznych czy socjologicznych, muszą być 
bezskuteczne; Moore wywodził, że tylko dzięki wieloznaczności pojęć i nieścisłości 
rozumowań teorie psychologistyczne, biologistyczne i socjologistyczne — w rodzaju teoryj 
Milla i Spencera — mogły mieć w etyce pozory słuszności. Teorie takie jak ta, że dobrem jest 
„to, czego ludzie pragną" (jak mówi psychologistyczna etyka), albo „to, co jest narzędziem w 
walce o byt" (jak mówi etyka biologistyczna), nie wyjaśniają, czym dobro jest, lecz co najwyżej 
stwierdzają, że odpowiada pragnieniom ludzkim i że może służyć w walce o byt.
Druga teza: skoro dobro jest czymś prostym i zadaniem etyki nie może być wyjaśnienie, „co to 
jest dobro", to pozostaje jej tylko wyjaśnić — „co jest dobre". Inaczej mówiąc:
etyka nie może zanalizować cechy dobra, natomiast może zbadać, jakim przedmiotom ona 
przysługuje. Może też wśród przedmiotów dobrych oddzielić te, które są dobre same przez się, 
od tych, które są nimi tylko ze względu na inne przedmioty. To znaczy, może rozróżnić dobra 
bezwzględne i względne lub, wedle innej terminologii, dobra pierwotne i wtórne. 
Podstawowym zadaniem etyki jest zestawić dobra pierwotne, czyli te, które są dobrami same 
przez się. A dopiero na tej podstawie może ustalić dobra wtórne.
Teza trzecia: wiemy bezpośrednio, a priori, intuicyjnie, co samo przez się jest dobrem. 
Natomiast, co jest dobrem wtórnym, dobrem „do czegoś", to może być stwierdzone już tylko 
empirycznie, bo implikuje empiryczne związki przyczynowe, wymaga zbadania,
230


do czego rzeczy i postępki służą, co z nich wynika. Z tego powodu w etyce czynniki aprioryczne 
zespalają się z empirycznymi.
Teza czwarta: etykę należy rozumieć szeroko jako ogólną teorię wszelkich dóbr, nie zaś—
jak to się najczęściej działo —jako teorię wyłącznie tylko dóbr moralnych. Bo ta teoria specjalna 
implikuje ogólną: trzeba wiedzieć, co w ogóle jest dobrem, by wiedzieć, jakie postępowanie jest 
dobre, moralne. Postępuje bowiem moralnie ten, kto usiłuje osiągnąć dostępne maksimum dóbr. 
Aby zaś znać to maksimum, musi wiedzieć, jakie są dobra do osiągnięcia, a także — na jakiej 
drodze mogą być osiągnięte, to znaczy musi znać dobra zarówno pierwotne, jak wtórne.
Takie były poglądy etyczne Moore'a i szkoły z Cambridge. Poglądy moralistów oks-
fordzkich były podobne: oni także stali w etyce na stanowisku obiektywizmu. Różnili się tylko 
w jednym, ale doniosłym punkcie: twierdzili mianowicie, że także znajomość tego, co moralne, 
jest bezpośrednia, intuicyjna, aprioryczna, niezależna od związków przyczynowych, od 
empirycznie stwierdzanych skutków postępowania. Jest intuicyjnie pewne, że należy wypełniać 
zobowiązania, np. oddawać długi; nie można uzależniać wypełniania zobowiązań od tego, czy z 
tego wyniknie maksimum dobra. Dla szkoły z Cambridge bezpośrednio pewne były tylko 
wartości,^ dla szkoły z Oksfordu — także obowiązki moralne.
Nie wszyscy wszakże przedstawiciele filozofii analitycznej i nowego realizmu obiekty-
wistycznie pojmowali dobro; realizm niektórych z nich kończył się u wejścia do etyki. 
Amerykańscy neorealiści, w przeciwieństwie do brytyjskich, przypisywali dobru charakter 
wyłącznie psychologiczny: nie jest ono własnością rzeczy, lecz tylko wyrazem stosunku do nich 
ludzi. Jest więc czymś względnym i zmiennym, o apriorycznej jego znajomości nie może być 
mowy.
ZESTAWIENIE. Najogólniejszym założeniem szkoły zarówno z Oksfordu, jak z Cam-
bridge było: filozofia nie może liczyć na stworzenie syntezy, powinna więc ograniczyć się do 
szczegółowych analiz; tylko w ten sposób uniknie błędów, których tyle dotąd popełniała. 
Powinna przy tym zajmować postawę otwartą i nie przesądzać, do jakich dojdzie wyników.
Najogólniejszą zaś tezą szkoły był realizm. Istotę tego nowego realizmu można — za 
Amerykaninem R. B. Perrym — sformułować w następujących twierdzeniach: l) Istnienie i 
natura przedmiotów poznawanych są niezależne od tego, iż są poznawane. 2) Poznawać 
możemy nawet przedmioty, które nie są psychiczne. 3) Możemy je poznawać wprost i wtedy są 
bezpośrednio obecne w świadomości. 4) Naturę ich ujawnia doświadczenie. 5) Realizm każe 
uznawać mnogość i różnorodność przedmiotów, prowadzi do pluralizmu, nie do monizmu. W 
dalszych, bardziej szczegółowych poglądach realistów występowały znaczne wahania i 
rozbieżności, dotyczące zarówno poznawanych przedmiotów, jak i poznającego umysłu.
Analityczna i realistyczna filozofia zespalała się z różnymi dążeniami współczesnej 
filozofii. Przede wszystkim z pluralizmem. (Russell nazwał swą filozofię „atomizmem 
logicznym" dla zaznaczenia mnogości i wzajemnej niezależności rzeczy i rządzących nimi 
praw.) Łączyła się też z aktywizmem: Whitehead, Russell i Broad za jednostki realnego świata 
uważali nie rzeczy, lecz zdarzenia, był w tym związek z Bergsonem i nowymi teoriami fizyki. 
Sprzęgała się, jak u Joada, z witalizmem. Najściślej była związana z nową logiką 
matematyczną: Russell i Whitehead odegrali w jej dziejach wręcz przełomową
231


rolę. Łączyła się z konwencjonalizmem naukowym, jak u Percy Nunna; z materializmem, jak u Santayany; 
z platonizmem, jak u Joada. Na prostej, trzeźwej, szarej, ale mocnej kanwie Moore'a inni szyli 
różnobarwnymi, ale już mniej jednolitymi i trwałymi nićmi.
DZIAŁANIE I ROZWÓJ. Realizm był tezą bardzo ogólną i zostawiającą zwolennikom różnorodne 
możliwości: toteż pozyskał ich wielu, stworzył szkołę. A i poza nią wpłynął na sposób myślenia epoki. 
Zwłaszcza w Anglii. W r. 1924 napisał jeden z jej filozofów, że wprawdzie toczą się nadal spory co do 
natury realnego świata, ale „to, że poznanie jest ujawnieniem się rzeczywistości różnej od czynności 
poznawania i że czynnością tą nie wytwarzamy świata, to jest punktem wyjścia całej współczesnej 
filozofii brytyjskiej".
A realizm anglosaski miał niemało sojuszników i w innych krajach. Zbliżona doń szkoła Brentany 
zajmowała większość katedr w Austrii. Neoscholastyka, stojąca niezmiennie na stanowisku realistycznym, 
rozwijała się w katolickich uniwersytetach Francji, Belgii, Włoch, Niemiec, Polski. A Marksowski 
realizm zapanował niebawem w Związku Radzieckim.
Natomiast zwyciężając realiści angielscy wycofywali się z bardzo wysuniętych pozycji, które 
pierwotnie zajęli. Odeszli od realizmu potocznego, z którym pierwotnie zdawali się solidaryzować. Z 
Poincarem i Bergsonem uznali czynnik konwencjonalny i subiektywny w naszych postrzeleniach i 
pojęciach. Russell, który początkowo bronił realności przedmiotów fizycznych, a nawet idealnych, 
później już tylko dane zmysłowe uznawał za realne. Moore w 1925 r., stwierdziwszy wiele 
możliwych'interpretacji realnego świata, nie widział możności rozstrzygnięcia między nimi. Broad 
uznawał już samo tylko istnienie rzeczy za niezależne od poznającego podmiotu, natomiast wszystkie 
przypisywane im własności za zależne.
Część realistów od „nowego" realizmu wróciła do dawnego, bądź Kaniowskiego, bądź 
naturalistycznego. W Ameryce w kilka zaledwie lat po neorealistach wystąpił inny odłam pod nazwą 
realistów krytycznych; gdy tamci bronili nowego pomysłu bezpośredniej obecności realnych przedmiotów 
w spostrzeżeniach — to ci wrócili do stanowiska dawnego. Jednakże wrócili doń tylko częściowo, 
stanowisko ich nie było całkowicie stanowiskiem „krytycznych" realistów XIX wieku. Nie twierdzili, 
jakobyśmy tylko przez zjawiska dochodzili do poznania rzeczy; bo od początku mamy do czynienia z 
rzeczami. Jednak tylko zjawiska ujmujemy bezpośrednio intuicją, do rzeczy zaś intuicja nie sięga, 
możemy je tylko pośrednio, pojęciowo oznaczyć.
KOŃCOWY WYNIK MOORE'A. W 1942 r., w 70 roku życia Moore'a, zwolennicy jego wydali 
książkę, w której złożyli hołd jego filozofii, ale także wysunęli przeciw niej pewne zarzuty. Moore 
odpowiedział, że zależało mu na dwóch jedynie zagadnieniach i przez całe życie nimi się tylko zajmował: 
czy istnieją realne materialne przedmioty, które byśmy mogli bezpośrednio ująć? I czy dobra istnieją 
obiektywnie? I oświadczył:
że po 40 latach rozmyślań nie może się zdecydować, czy jest tak, jak twierdził, czy może właśnie inaczej.
Co do obiektywności dóbr napisał: „Mam pewną skłonność do sądzenia, że pogląd przeciwny mojemu 
jest prawdziwy, a przeto mój własny dawniejszy pogląd jest fałszywy. Ale z drugiej strony mam pewną 
skłonność do przypuszczenia, że mój dawniejszy pogląd jest jednak prawdziwy. ] jeśli mnie kto spyta, do 
którego z tych dwu nie dających się po-
232


godzić poglądów mam silniejszą skłonność, to mogę tylko odpowiedzieć, że po prostu nie wiem, czy do 
jednego, czy też do drugiego. Sądzę, że takie jest przynajmniej uczciwe stwierdzenie mego obecnego 
stanowiska".
O poznawaniu realnych rzeczy mówił podobnie: przyznawał, iż przypuszcza, że jego realistyczny 
pogląd był słuszny, ale jednocześnie przypuszcza, że rację mogą mieć także jego przeciwnicy. „Mam silną 
skłonność do uznawania obu tych nie dających się pogodzić poglądów. Jestem prawdziwie zakłopotany tą 
sprawą i chciałbym tylko móc znaleźć z niej jakieś wyjście".
Wynik to był szczególny: myśliciel bezwzględnie rzetelny, usiłujący nie twierdzić nic, za co by nie 
mógł wziąć pełnej odpowiedzialności, doszedł po wielu wysiłkach do wniosku, że w sprawach 
najważniejszych twierdzenia wykluczające się wzajem zdają się równie prawdziwe. Jest to jakby memento 
wobec uroków skrajnej ostrożności w myśleniu, bo okazuje się bezpłodna, nie daje pewności.
Niemniej jest niemało takich, co sądzą, że dzieło Moore'a „jest jednym z nielicznych naprawdę 
ważnych przyczynków do oświecenia filozoficznego, jakie przyniosło nasze stulecie". Dało wzór 
rzetelności w robocie filozoficznej. I nawet ci, co odeszli do szkoły „realistycznej", zostali wierni szkole 
analitycznej, uprawiającej filozofię w sposób naukowy.
NEUTRALIZM RUSSELLA. Niektórzy zaś z tych, co zaczęli od analitycznego programu i 
bezpośredniego realizmu, utworzyli potem własne doktryny. Dotyczy to zwłaszcza dwu myślicieli 
cieszących się największą popularnością: Russella w Anglii i Santayany w Stanach Zjednoczonych.
Bertrand Russell (1872 - 1970), myśliciel wszechstronny, oryginalny, niezmorodowanie czynny, 
zmienny, wykazał olbrzymią skalę zainteresowań i możliwości, od podstaw ma-' tematyki do 
publicystyki. Pisał o nowej fizyce i nowej matematyce, nowych prądach społecznych, nowej gospodarce, 
nowym przemyśle, nowej pedagogice, nowej filozofii. Był synem najbogatszego z książąt angielskich, 
księcia Bedfordu, i miał skrajnie lewicowe poglądy. Miał przez kilka lat docenturę w Cambridge, ale za 
propagandę pacyfistyczną podczas I wojny został jej pozbawiony. Zajął się wówczas różnymi innymi spr-
awami, pisarskimi i praktycznymi, prowadził radykalnie postępową szkołę powszechną,, organizował 
szkolnictwo w Japonii. Po latach wrócił do spokojnego uniwersyteckiego Cambridge. Amerykańskie 
reklamy jego książek podkreślają, że posiada tytuł hrabiowski i że miał trzy żony. Swe prace filozoficzne 
zaczął od historii (przewrotowa książka o Leibnizu z 1900 r.) i filozofii matematyki (Principles of 
Mathematics, 1903). Wspólnie z Whiteheadem w wielkim dziele Principia Mathematica (3 tomy, 1910- 
1913) sformalizował całokształt podstaw matematyki. Filozofię swą realistyczną wyłożył krótko w 
Problems of Philosophy, 1912. W późniejszych książkach — Oiir Knowledge of External Worid, 1914, 
Analysis of M ind, 1921, Analysis of Mat f er, 1927, Ań Oufline of Philosophy, 1928 — realizmowi swemu 
dawał postać coraz to inną, coraz bardziej pełną zastrzeżeń i dalszą od zwykłego, potocznego realizmu. 
Jednocześnie zaczął ogłaszać prace na tematy aktualne — o małżeństwie, szczęściu, wolności, 
wychowaniu; prace te, w treści śmiałe, a w formie prawie beletrystyczne, bardziej jeszcze 
spopularyzowały jego nazwisko niż ściśle filozoficzne. Dały wyraz jego umysłowi świetnemu, ale 
żądnemu paradoksu i sensacji. W sposobie myślenia był związany z Oświeceniem XVIII i liberalizmem 
XIX wieku, ale zarazem pełen był zainteresowania nowościami dwudziestego. W końcu zajął się też 
historią: przed II wojną
233


napisał historię społeczno-filozoficzną XIX wieku, a po wojnie — Historię filozofii zachodniej, 1946.
Russell ma swe miejsce w rozwoju różnych działów myśli. Jego poglądy najbardziej filozoficzne 
skupiają się dokoła realizmu: zaczął od pełnego, potem przeszedł do częściowego. Po różnych bowiem 
wahaniach za realne uznał już tylko dane zmysłowe. W materii i przedmiotach fizycznych dopatrzył się 
teraz konstrukcji umysłu, robionej z okazji danych zmysłowych. I tak samo w przestrzeni, bo z 
doświadczenia każdy zna nie jedną, lecz wiele przestrzeni: inna jest wzrokowa, a inna dotykowa; co 
więcej, każdy żyje we własnej przestrzeni, patrzy z własnej perspektywy; wspólna zaś dla wszystkich, 
intersubiek-tywna przestrzeń fizyki jest tylko konstrukcją i hipotezą. A podobnie jest z rzekomo jedynym, 
absolutnym, intersubiektywnym czasem.
A i ze światem psychicznym jest nie inaczej: Russell zatomizował go tak samo, jak świat materialny. 
Jak materia jest mnogością danych zmysłowych, tak umysł mnogością wrażeń, niczym więcej. „Usiłując 
spojrzeć w siebie, trafiamy zawsze na taką czy inną myśl lub czucie, a nie na jaźń, która myśli i czuje". 
„Jaźń jest tylko łańcuchem wydarzeń". „Podmiot jest fikcją logiczną".
W szczegółach przedstawiał rzecz rak: Z wrażeniami jest jak z kliszą fotograficzną. Mianowicie klisza 
fotograficzna zależna jest od dwóch szeregów zdarzeń: tych, co dokonują się w fotografowanym 
przedmiocie, i tych, co w samej kliszy. Podobnie wrażenia: należą do szeregu zdarzeń dokonujących się w 
przedmiotach otaczających, ale także do zdarzeń dokonujących się w samym umyśle. Nie należy mówić, 
że są subiektywnym odbiciem danych zmysłowych, bo są po prostu tym samym, co one. Nie są ani 
subiektywne, ani obiektywne, ani psychiczne, ani fizyczne, są neutralne wobec tych przeciwieństw. Z 
tych neutralnych jednostek składa się zarówno to, co nazywamy umysłem, jak to, co materią. Nie są 
dwoma rodzajami wydarzeń, lecz dwoma aspektami tych samych wydarzeń. Tylko tak — jak Russell 
sądził — można wytłumaczyć związki między umysłem a materią. Świat ma dwa aspekty, ale jedną tylko 
substancję. Umysł nie jest odrębnym przedmiotem, jest jedynie miejscem, gdzie spotykają się działania 
różnych przedmiotów. Sądził, że tłumaczy to jedność świata bez sprowadzania materii do umysłu czy 
odwrotnie. Jest to monizm neutralny wobec przeciwstawienia umysłu i materii, czy — jak go również 
można nazwać — neutralizm.
Russell zaprzeczał też, jakoby istniała ostra i nieprzekraczalna granica między światem fizycznym a 
psychicznym. „Sądzę" — pisał — „że materia jest mniej materialna i duch mniej duchowy, niż się zwykle 
przyjmuje". Z tym monistycznym poglądem wystąpił zresztą nie on pierwszy. Sam powoływał się na 
Williama Jamesa. W Anglii wyprzedził go w tym Robert Adamson (1852- 1902), profesor w Manchester. 
I był to w zasadzie ten sam pogląd, który na kontynencie rozwinęli Mach i Avenarius. To znaczy, Russell 
snując teorię realizmu doszedł do tego samego wniosku, do którego doszli również pozy-tywiści. Sięgając 
dalej, był to w gruncie rzeczy pogląd Hume'a,jego teoria materii i umysłu. Realizm XX w., który 
pierwotnie kontynuował koncepcje Reida, potem, u Russella, upodobnił się do Hume'a — rzecz 
szczególna, bo Hume i Reid byli nieprzejednanymi przeciwnikami.
REALIZM A PLATONIZM. Realizm szkoły analitycznej uznawał rzeczy materialne za niezależne od 
nas. Jednakże niektórzy z jego przedstawicieli sądzili, że równie niezależne
234


są też powszechniki, idee: to znaczy, że ze zwykłym realizmem łączyli pojęciowy realizm Platoński. Nie 
byli w tym zjawiskiem wyjątkowym: podobne było stanowisko fenomenologii, a także niektórych innych 
prądów XX wieku. Dwa są stałe przeciwieństwa w dziejach filozofii. Jedno jest między spirytualizmem a 
materializmem: czy istnieje byt inny niż materialny? Drugie — między platonizmem a naturalizmem: czy 
istnieje byt inny niż jednostkowy ? Te dwa przeciwieństwa łączyły się zwykle z sobą w ten sposób, iż 
materializm bywał naturalizmem, a platonizm, jeśli występował łącznie, to ze spirytualizmem. Ale nowy 
realizm dal inną kombinację: była ona pomysłem Santayany.
Realizm Santayany był materialistyczny. Świadomość — nie inaczej niż życie, niż ruch— nie jest 
substancją, lecz stanem materii, w pewnych warunkach przez nią osiąganym;
nie jest siłą, nie posiada zdolności działania. Świat realny jest wyłącznie „królestwem materii".
Ale materializm swój Santayana uzupełniał w szczególny sposób: uzupełniał przez platonizm. 
Twierdził, że poza królestwem materii jest jeszcze królestwo wiecznych esencji. Są tak samo niezależne 
od naszego umysłu, jak materialne rzeczy. Nie jest to świat rzeczywistości, lecz możliwości. Tylko pewne 
spośród nich zostały zrealizowane w materii:
a które, to już zależy nie od nich, lecz od materii.
Umysł ludzki interesuje się przede wszystkim prawdą, to znaczy esencjami zrealizowanymi. Ale 
interesuje się także nie zrealizowanymi, zestawia je tak, by utworzyć z nich świat dobry, piękny, 
harmonijny. Ten dobór esencyj, dokonany ze stanowiska człowieka, stanowi „królestwo ducha". Wartość 
swą ma niezależnie od tego, czy będzie zrealizowany w materii. Niemniej ludzie chętnie wyobrażają go 
sobie jako zrealizowany; robią to zwłaszcza w poezji i religii. W ten sposób mieszają to, co jest — z tym, 
co chcieliby, aby było;
dodają przez to urody królestwu materii, ale poniżają królestwo ducha. Swoją drogą, poezja i religia oraz 
podobna do nich metafizyka mają swoją sferę działania — ale jest to zupełnie inna sfera niż nauki: one 
dotyczą królestwa ducha, a ona materii. Póki nie przekraczają swych sfer, nie może być między nimi 
konfliktu.
Jaka jest podstawa epistemologiczna tych i w ogóle wszelkich przekonań ludzkich? Santayana 
odpowiadał na to pytanie w sposób charakterystyczny dla XX wieku: mówił, że u podstaw przekonań jest 
tylko instynkt, wiara, „zwierzęca wiara" (animal faith), jak się wyrażał.
ODNOWIENIE SCHOLASTYKI
UFORMOWANIE SIĘ FILOZOFII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ W WIEKACH ŚREDNICH. Filozofia 
chrześcijańska uformowała się w wiekach średnich. Formowała się stopniowo, powoli; proces ten trwał 
wiele stuleci. Od początku do końca średniowiecza nie zatrzymywała się w rozwoju; ówcześni myśliciele 
wciąż szukali, zmieniali swe doktryny, usiłowali je ulepszać. Korzystali ze wszystkich dostępnych im 
źródeł; przede wszystkim z całej puścizny starożytnej. Długo żyli Platonem i PIotynem i teoria ich była 
wtedy skrajnie • spirytualistyczna, aprioryczna, mistyczna. Potem zaś w XIII w. dokonali dość gwałtow-
nego i niespodziewanego zwrotu, odeszli od Platona, przerzucili się do Arystotelesa i filo-
235


zofia ich stała się realistyczna, empiryczna, intelektualistyczna. Św. Tomasz z Akwinu dalj^j wówczas 
postać szeroką, konsekwentną, która mogła wydawać się definitywną. Ale i wtedy filozofia 
chrześcijańska nie zatrzymała się w swych poszukiwaniach i rozwoju.
W wiekach średnich miała przeważnie postać scholastyki: to znaczy była filozofią autorytatywną, 
przyjmującą, że nie trzeba wszystkich prawd rozumem ludzkim dochodzić, bo niektóre są dane w 
objawieniu; trzeba je tylko sformułować racjonalnie i inne prawdy do nich dostosować. Prawdy 
objawione — że jest Bóg, że dusza jest nieśmiertelna — były dla niej niezachwiane, wszystko inne w 
filozofii było otwarte. Miała różne postacie;
postać wczesną, jeszcze sprzed Tomasza, opartą głównie na Augustynie, i późniejszą — postać tomizmu.
Była scholastyka główną postacią filozofii chrześcijańskiej wieków średnich, ale nie była jedyną. 
Obok niej rozwijała się filozofia mistyczna, nie budująca racjonalnego systemu, A tomizm nie był jedyną 
scholastyką, był tylko jedną z jej postaci, postacią chronologicznie ani nie pierwszą, ani nie ostatnią.
ROZWÓJ FILOZOFII KATOLICKIEJ W XVII WIEKU. Zatrzymanie się rozwoju scholastyki i 
idący za tym bardzo znaczny jej upadek nie nastąpiły w wiekach średnich. Nastąpiły dopiero w erze 
nowożytnej, w XV i XVI w. I nie trwały długo: bo już w XVII w.. przyszło odrodzenie filozofii 
chrześcijańskiej. Wielcy filozofowie tego stulecia nie byli scholastykami, ale byli wychowani na tradycji 
scholastycznej: byli — jak Kartezjusz, a zwłaszcza Malebranche i Pascal — najczystszej krwi filozofami 
chrześcijańskimi. Odeszli jednak od scholastyki, zwłaszcza od jej postaci tomistycznej; raczej powróciła 
u nich inna, dawniejsza postać filozofii chrześcijańskiej, mianowicie platońsko-augustyńska. Co więcej, 
w wieku XVI i XVII odżyła również mistyka chrześcijańska: wszak były to stulecia Jana od Krzyża i 
Teresy z Avila. Jeszcze więcej: odżyła sama scholastyka — wszak to stulecia Suareza i Moliny. Suarez 
usiłował odnowić tomizm zespalając go z innymi prądami myśli chrześcijańskiej, a Molina potęgując 
empiryczne jego czynniki.
Inaczej było w XVIII wieku: ten był istotnie mało religijny i mało chrześcijański, a nawet wydawać 
się mogło, że w nim filozofia chrześcijańska zanikła. Jednakże nie zanikła i wówczas; istniała, ale 
doprowadzona do postawy obronnej i na obronę wydająca całą swą energię. Ilościowo pisarze 
chrześcijańscy mieli może nawet przewagę nad encyklopedystami, ale ci stanowili nurt postępowy i 
typowy dla epoki, toteż spoza pierwszoplanowych postaci encyklopedystów dziś już wcale nie widać 
drugoplanowych postaci scholastyków.
FILOZOFIA KATOLICKA W POCZĄTKU XIX WIEKU. W tym stuleciu znów inaczej ułożyły się 
stosunki: filozofia chrześcijańska, metafizyczna i religijna, na nowo stała się aktualna, bliższa duchowi 
czasu. Jednakże jej tradycje były przerwane w dobie Oświecenia i musiała na nowo szukać stanowiska, 
metody, wzorów.
Miał? wówczas filozofia chrześcijańska wiele pierwiastków samodzielnych i twórczych, miała 
myślicieli wybitnych i niezależnych, jak Newman w Anglii, Gratry we Francji, Baader i Goerres w 
Niemczech, Balmes w Hiszpanii. Ale wysiłki ich były rozproszone, nieskoordynowane, niejednolite, nie 
stanowiły jednego frontu. I wyładowywały się więcej w teologii i apologetyce niż w filozofii. Zużywały 
się na walkę z prądami, z którymi dla myśli chrześcijańskiej nie mogło być zgody: z kantyzmem, 
materializmem, pozytywizmem. Z różnych stanowisk możliwych dla filozofii chrześcijańskiej dawały na 
ogół pierwszeństwo
236


temu, które było najdalsze od niechrześcijańskich stanowisk, a więc spirytualistycznemu i 
idealistycznemu. Było to stanowisko platońsko-augustyńskie, jeszcze pretomistyczne. nie 
odwołujące się, jak tomizm, do doświadczenia. W duchu epoki, która była romantyczna i 
metafizyczna, ówcześni filozofowie chrześcijańscy nie przykładali wagi do precyzji w 
metodzie, rozumowaniu, słownictwie — osiągniętej przez stulecia scholastyki. Filozofia ich 
była „romantyzmem katolickim". Korzystała "wielorako z niekatolickich romantyków i 
idealistów: Baader czy Schlegel korzystali z Schleiermachera, który wyłącznie uczuciowo 
rozumiał religię, a Goerres z Hegla, który ją pojmował czysto rozumowo.
ODNOWIENIE SCHOLASTYKI. Świecka filozofia weszła była po 1830 r. w nową erę — 
minimalistyczną, antymetafizyczną. W filozofii katolickiej przejście to na razie się nie odbiło; 
odbiło się dopiero w pół wieku później, gdy pozytywistyczna, areligijna, achrześcijańska 
postawa filozofii doprowadziła do zwartego frontu zarówno filozofów, jak i szerokich mas 
inteligencji. Filozofia katolicka znalazła się wówczas w odosobnieniu, obca tendencjom epoki, 
bodaj więcej jeszcze niż w XVIII w., w dobie Oświecenia.
Aby móc walczyć z jednolitym frontem przeciwników, musiała sama stworzyć jednolity 
front, program, metodę. Wyrazem tej potrzeby, a zarazem główną pobudką do odnowy stała się 
słynna encyklika papieża Leona XIII Aeterni Patris, z 1879 r. Była inspirowana, jak się zdaje, 
przez późniejszego kardynała Merciera. Wzywała do wzmożenia filozoficznej pracy katolików 
i, wbrew rozproszeniu ostatnich pokoleń, do skupienia jej, do przyjęcia jednolitego wzoru, 
mianowicie wzoru scholastyki, zwłaszcza w postaci pod wieloma względami najdoskonalszej, 
jaką jej dał Tomasz z Akwinu. Encyklika ta stanowi granicę dwóch okresów filozofii 
katolickiej. Od niej zaczyna się nowa scholastyka, nowy tomizm.
Miała podwójny skutek: najpierw — wzmogła wysiłek filozoficzny katolików; bez-
pośrednio po niej powstały niezliczone publikacje, poświęcone filozofii i historii filozofii 
chrześcijańskiej. Po 1930 r. wychodziło rocznie około tysiąca prac filozoficznych pisanych ze 
stanowiska tomistycznego; w samym Collegium Angelicum w Rzymie było 16 katedr filozofii. 
Po wtóre zaś, skupiła wysiłki, utworzyła jednolitą filozofię katolicką.
KIERUNKI NEOSCHOLASTYKI. W tej nowej scholastyce wyodrębniły się jednakże dwa 
kierunki.
l. Jeden z nich był konserwatywny, występował z przekonaniem, że Tomasz osiągnął w 
zasadzie to wszystko, co było filozofii potrzebne, że należy się go wiernie trzymać. Kierunek 
ten reprezentowali zwłaszcza dominikanie, w duchu jego pracowało rzymskie Angelicum, 
uniwersytet we Fryburgu szwajcarskim, liczne klasztory francuskie. W Polsce rzecznikiem jego 
był o. Jacek Woroniecki. Kierunek ten był w opozycji nie tylko przeciw kierunkom 
niekatolickim, ale także przeciw wszystk&n katolickim, które nie były tomiz-mem. Jeśli 
nazywa się go „nową" scholastyką, „neoscholastyką", „neotomizmem", to w sensie 
chronologicznym, bo rzeczowo od dawnej scholastyki, dawnego tomizmu właśnie nie chciał 
się różnić. Jednakże nie kwestionował, że w tomizmie mogą być ulepszenia i postęp. — 
Kierunek ten nie wyczerpuje neoscholastyki,. jest w niej nawet mniejszością.
Odróżniać od niego należy stanowisko niektórych uczonych katolickich, zajmujących się 
wprawdzie wyłącznie filozofią średniowieczną, ale z intencją historyczną, dla zbadania, w 
jakich warunkach powstała, jakie miała naprawdę zamierzenia, właściwości, poglądy. 
Najbardziej znanymi jego przedstawicielami byli kardynał Ehrie, Baeumker, Grabmann,
237


Mandonnet, Gilson, M. De Wulf, Michalski. Prąd ten wydał najznakomitsze dzieła filozoficznej 
mediewistyki.
2. Drugi zaś kierunek neoscholastyki zmierzał właśnie do dalszego rozwijania myśli średniowiecznej. 
Odpowiadało to encyklice Leona XIII, w której było powiedziane: novis vetera augere. Pewne punkty 
filozofii są nietykalne: przede wszystkim prawdy wiary, istnienie Boga, nieśmiertelność duszy, wolność 
woli, a także niektóre inne twierdzenia filozoficzne, jak obiektywność prawdy, możliwość metafizyki, 
realność świata. Nieuniknione też jest przeciwieństwo neoscholastyki z materializmem, determinizmem, 
subiektywizmem. Ale reszta jest otwarta dla badań. I nowa scholastyka nie powinna stać na miejscu. Nie-
którzy zapytują — tak pisał czołowy jej przedstawiciel, kardynał Mercier — czy myśli ona o powrocie do 
wieków średnich i czy utożsamia prawdziwą filozofię z poglądami jednego ówczesnego filozofa. I 
odpowiadał: „oczywiście nie: nie ma mowy o nawróceniu myśli ludzkiej o kilka wieków wstecz". Wszak 
i sama scholastyka nie stała na miejscu i nie z jednego czerpała źródła: nie ma więc nawet historycznej 
racji, by tak czyniła neoschola-styka. Wszak sam Tomasz postępował eklektycznie: stanął zasadniczo na 
stanowisku Arystotelesa, ale w najszerszych rozmiarach włączał do swej filozofii pierwiastki Platońskie i 
Au-gustyńskie. Każdą słuszną myśl, jaką spotkał, uwzględniał w swym systemie: tak też należy 
postępować i nadal. Nowa scholastyka ma być nową nie tylko w sensie czasowym, ale i rzeczowym. 
Niekoniecznie nawet musi być tomizmem. I rzeczywiście obok neotomizmu wystąpił w niej 
neoaugustynizm. Klasztor franciszkański w Ouarachi stał się ośrodkiem nowego skotyzmu. Niemiecki 
myśliciel J. Hessen wystąpił wręcz z hasłem: augustyhizm przeciw tomizmowi.
Głównymi ośrodkami tego kierunku były: Institut Superieur de Philosophie w Lowa-nium, założony 
przez kardynała Merciera, Uniwersytet di Sacro Cuore w Mediolanie, kierowany przez o. Gemellego, i 
różne szkoły niemieckie, jak Maria Laach benedyktynów, jak szkoła Gutberleta w Fuldzie, szkoła w 
Monastyrze, której głównym przedstawicielem był J. Geyser, a ostatnio także Akademia Alberta 
Wielkiego w Kolonii.
PODSTAWOWE CECHY NEOSCHOLASTYKI. Nowa scholastyka miała tedy różne odmiany; 
jednak podstawową jej postacią pozostał neotomizm. A mimo różne jego interpretacje i próby 
modernizacji, zasadnicze jego cechy nie ulegały wahaniu. Kongregacja Studiów sformułowała 24 tezy 
tomistyczne, które w 1916 r. Benedykt XV zatwierdził jako dyrektywę dla studiujących filozofię 
katolicką. Najogólniejszymi i najbardziej zasadniczymi koncepcjami filozofii tomistycznej były zawsze i 
pozostały dwie wywodzące się jeszcze z Arystotelesa: realność poznania i konkretność istnienia. Jej 
punktem dojścia był Bóg i nieśmiertelna dusza, ale punktem wyjścia były materialne rzeczy.
l. Wteoriipoznania tomizm nowy, tak samo jak dawny, głosił realizm. Znaczy to, że przyjmował 
istnienie i poznawalność zewnętrznego świata. Twierdził, że przedmioty cielesne są realne i poznawalne. 
Był w opozycji do idealizmu, traktującego świat cielesny jako wytwór umysłu: nie świat jest zależny od 
umysłu, lecz przeciwnie, umysł od świata. Poznanie jest czynnością, która przedmiotu swego nie 
wytwarza. Nie jest też prawdą, jak to przyjmował Kartezjusz i za nim większość nowożytnych myślicieli, 
iż oczywiste jest tylko istnienie myśli i że od myśli trzeba dopiero znaleźć przejście do zewnętrznego 
świata; istnienie zewnętrznego świata nie jest mniej oczywiste niż istnienie myśli. Zbędne jest więc pytać, 
czy umysłem naszym możemy ujmować rzeczy', i jeśli to ma być zagadnienie
238


teorii poznania, to nauka ta jest zbędna i fikcyjna. Neotomizm szedł w tym wszystkim za dawną tradycją, 
sięgającą nie tylko Tomasza, ale Arystotelesa, natomiast był w przeciwieństwie do wielkiego prądu 
wywodzącego się od Kartezjusza i nadającego charakter filozofii nowożytnej.
Były wszakże w tej sprawie dwa odcienie w odnowionej scholastyce. Jeden, reprezentowany głównie 
w Lowanium, wyznawał realizm oględny, liczący się ze stanowiskiem Kan-towskim, i uznawał doniosłą 
rolę teorii poznania (której dawał nazwę „kryteriologii"), Drugi był radykalniejszy: głosił realizm 
bezkompromisowy i kwestionował potrzebę teorii poznania jako pierwszej podstawy filozofii. 
Przedstawicielem jego stał się E. Gilson, ale także J. Maritain czy R. Garrigou-Lagrange.
Szczególne znaczenie posiada ta druga, skrajna postać realizmu, zwana realizmem bezpośrednim. 
Według niego przedmioty zewnętrznego świata znamy bezpośrednio, nie zaś przez wnioskowanie; nie 
jest prawdą, jakobyśmy znali jedynie własne wyobrażenia i tylko na ich podstawie wnosili, że istnieją 
rzeczywiste rzeczy. W świadomości naszej występują bezpośrednio rzeczy same, a nie tylko ich 
wyobrażenia. Gdyby było inaczej, świadomość nasza nigdy by nie dotarła do rzeczy. Że tak jest, tego 
ostatecznie udowodnić niepodobna, ale jakiś punkt wyjścia przyjąć trzeba, a ten wydaje się słuszniej-szy 
niż punkt wyjścia idealistów.
W filozofii średniowiecznej realizm bezpośredni nie był wyraźnie sformułowany, ale był w niej 
implicite zawarty. Nie był formułowany, bo nie miał jeszcze wyraźnych przeciwników. Do wyraźnego 
jego sformułowania pobudził dopiero w XIX w. kantyzm i idealizm, które głosiły właśnie tezę 
przeciwną: że świadomość nie może wyjść poza własne doznania. Do świeckiej filozofii teorię realizmu 
bezpośredniego wniósł w końcu XIX w. Franciszek Brentano, wychowany w tradycji scholastycznej, 
zanim od pierwszych lat XX w. skupiła wielu filozofów, zwłaszcza Anglii i Ameryki.
2. W teorii bytu tomizm, nowy tak samo jak dawny, głosił konkretność i jednost-kowość istnienia: nie 
ma innych bytów niż jednostkowe. Powszechniki są narzędziami poznania, ale nie samoistnymi bytami. 
Co więcej, dusze nie są samoistnymi bytami. Człowiek jest nierozerwalną całością duszy i ciała; zarówno 
dusza, jak ciało są tylko składnikami, niezupełnymi substancjami składającymi się na substancję zupełną, 
jaką jest człowiek. I tomizm zwalczał zarówno materializm, uznający tylko samoistność ciał, jak i spiry-
tualizm, uznający tylko samoistność dusz.
Tomizm w teorii bytu, tak samo jak w teorii poznania, odwoływał się do rzeczywistości, do 
doświadczenia; jemu przypisywał najwyższą pewność, w nim widział właściwe oparcie filozofii. Był 
wszakże nie tylko filozofią, lecz poglądem na świat opartym także na objawieniu. To sprawiało, że był 
nieautonomiczny. I jeśli w wielu punktach zbiegał się z typowymi prądami XX wieku, to w tym od nich 
odbiegał.
3. Program neoscholastyki, wyraźnie głoszony zwłaszcza przez szkołę Iowańską, zawierał te dwa 
punkty: kontakt z naukami szczegółowymi i kontakt z filozofią współczesną. A więc — przeciwieństwo 
konserwatyzmu. Zastrzegał tylko, że w stosunku do nauk szczegółowych należy odróżniać dwie sprawy: 
fakty i teorie. Metafizyka musi się liczyć z faktami nauki, ale nie z jej teoriami. Właśnie nowa krytyka 
nauki wykazała, że teorie naukowe są tylko hipotezami, że służą raczej ekonomii myślenia niż 
rozszerzaniu poznania, że zmierzają raczej do myślenia wygodnego niż prawdziwego. Wiec filozofia 
może to przeprowadzić inaczej, skuteczniej. Programowy kontakt z filozofią współczesną powodował,
239


że neoscholastyka rozwijała się szybko. Przeszła przez dwie fazy, z których jedna przypada na XIX w. i 
na pierwsze lata XX w., a druga na lata późniejsze.
FAZY NEOSCHOLASTYKI. Pierwsza faza była równoc2esna z panowaniem pozytywizmu, 
scjentyzmu, z kultem przyrodoznawstwa i metody eksperymentalnej. Jeśli wówczas neoscholastyka 
mogła utrzymać swe aspiracje do metafizyki, to tylko do metafizyki zrozumianej jako „indukcyjna", 
związanej z naukami szczegółowymi. Mając tendencje z natury rzeczy metafizyczne, musiała w 
ówczesnych warunkach paktować, robić ustępstwa, bo szła przeciw prądowi. Naturalnymi jej 
sprzymierzeńcami byli wówczas tylko tacy myśliciele, jak Lotze lub Wundt, którzy naukę usiłowali 
uzupełniać przez indukcyjną metafizykę, a walczyli zarówno z materializmem jak z idealizmem. 
Sprzymierzeńcem jej był też krytyczny realizm, który wówczas i poza sferami katolickimi zaczął się 
rozwijać. A jeśli jaki składnik scholastyki był teraz na czasie, to jej składnik empiryczny, wprowadzony 
przez Tomasza. Nowa scholastyka mogła odwoływać się do niego, a także do molinizmu, dla którego 
głównym aktem poznania jest intellectus singularium, nie umversalimn, a wszelkie poznanie ogólne jest 
wtórne. Te stosunki zmieniły się radykalnie w XX w.
Druga faza neoscholastyki przypadła już na okres odwrotu od scjentyzmu i częściowego nawrotu do 
metafizyki. W okresie tym już na czasie był pogląd, że metafizyka jest możliwa i że samodzielnie, 
niezależnie od nauk szczegółowych, może dochodzić prawdy. A także pogląd, że umysł ludzki zdolny jest 
ujmować bezpośrednio ogólne prawdy i istotę rzeczy.
Sytuacja neoscholastyki zmieniła się radykalnie: nie była już w zasadniczych swych tezach 
odosobniona, miała sprzymierzeńców, nie potrzebowała paktować i łagodzić swych tez. Mogła odejść od 
molinizmu do poglądu skrajniejszego, stawiać znów na intellectus universalium, nie singularium.
ZWIĄZKI NEOSCHOLASTYKI Z FILOZOFIĄ WSPÓŁCZESNĄ, l. Naturalnym jej 
sprzymierzeńcem byt pod pewnym względem Bergson we Francji. On najwięcej przyczynił się do tego, 
że stosunek do metafizyki w XX w. uległ przemianie, że znaczenie nauk szczegółowych w opinii 
filozoficznej upadło, a samej filozofii się podniosło. Bergsonizm miał dwa aspekty: był krytyką 
absolutnej filozofii, a zarazem sam był inną filozofią absolutną. Znalazł oddźwięk zarówno w filozofii 
modernizmu, potępionej przez Kościół, jak również w filozofii przez Kościół uznawanej. Pod jego 
wpływem powstał tak zwany „młodszy tomizm", głównie z inicjatywy dwu dominikanów, o. 
Sertillanges'a i o. Garrigou-Lagrange'a. Wraz z Bergsonem uznawał dynamiczną naturę bytu, a także 
prymat metafizyki przed naukami szczegółowymi: jest od nich niezależna, bo bezpośrednią intuicją 
wnika w istotę rzeczy. Również i inni wybitni filozofowie katolickiej Francji byli uczniami Bergsona: J. 
Chevalier z Grenobli i J. Maritain z Instytutu Katolickiego w Paryżu; ten drugi odsunął się zresztą 
później od bergsonizmu.
2. W Niemczech neoscholastyka korzystała z fenomenologii, zwłaszcza w tej postaci, jaką jej nadał 
Scheler. Ta przemawiała na korzyść metafizyki, intuicji, aprioryzmu. Wpływ jej przyczynił się do 
wzmożenia w scholastyce elementów augustyńskich i do powstania owego hasła: augustynizm przeciw 
tomizmowi. Empiryczne elementy scholastyki, tak cenne w oczach XIX w., straciły teraz nieco ze swej 
atrakcyjności i zeszły na drugi plan.
240


 
E. HUSSERL


 
M. SCHELER


 
G. E. MOORE


 
R. B. PERRY


 
B.RUSSELL


 
G. SANTAYANA


 
D. J. MERCIER


 
H. COHEN


3. Neoscholastyka zbliżyła się nawet do kantyzmu. Było to możliwe dzięki temu, że jednocześnie i on 
zbliżył się do niej. Teraz coraz częściej kantyści zaczęli przedstawiać Kanta jako metafizyka i realistę; 
przez to porozumienie z neoscholastyką stało się możliwe. T niektórzy z jej przedstawicieli, jak belgijski 
jezuita J. Marechal, wzywali do sojuszu z kantyzmem.
4. Gdy we Włoszech zapanował neoheglizm. katolicy włoscy wystąpili z inicjatywą zbliżenia się do 
niego, przejęcia pewnych jego składników. Sądzili, że np. dialektyczne rozumienie rozwoju nadaje się do 
włączenia do systemu neoscholastycznego. W tym sensie o. Gemelli wzywał w 19)2 r. do „nowego 
zorientowania filozofii chrześcijańskiej".
5. Gdy w Polsce rozwinęła się logika matematyczna, polscy filozofowie katoliccy podjęli myśl, aby 
zastosować ją i w neoscholastyce, którą na tej drodze chcieli uściślić i zmodernizować. Inicjatywa ta, 
jedna z ważniejszych w dziejach nowej scholastyki, pochodziła przede wszystkim od ks. J. Salamuchy.
6. Cechą tomizmu było, że patrzył na rzeczy sub specje aeterni, że interesował się więcej ich 
niezmienną istotą niż ich historycznymi kolejami. Jednakże zbliżył się i w tym do współczesnej myśli. W 
1931 r. ks. Konstanty Michalski w mowie rektorskiej podniósł, że walka „historyzmu" i „antyhistoryzmu" 
jest walką dwu światopoglądów, która toczy się w naszych czasach, i — stanął po stronie historyzmu.
7. We Francji E. Mounier i grupa pisarzy skupiająca się w piśmie „Esprit", radykalna w pojęciach 
społecznych, uważała za możliwe i pożądane zbliżenie filozofii chrześcijańskiej i marksizmu. Mimo 
wielkie różnice, które je dzielą, realizm stanowi jednak pewien między nimi łącznik.
I ostatecznie nie ma bodaj w filozofii współczesnej kierunku, który by tak jak neoscholastyką 
zasymilował, włączył do swego systemu tyle myśli z różnych prądów filozofii i nauki.
DZIAŁANIE NEOSCHOLASTYK1 nie ograniczyło się do sfer katolickich: także i poza nimi 
wywołała zainteresowanie i życzliwy oddźwięk. Nie tylko zbliżyła się do Berg-sona i Schelera, ale 
Bergson i Scheler zbliżyli się do niej.
W Ameryce rozpisano w 1929 r. ankietę z zapytaniem, jakie są tego oddźwięku przyczyny. 
Odpowiadając na nią Santayana. sam zresztą daleki od idej i celów neoscholastyki, wytłumaczył rzecz w 
ten sposób: l) „Suchość" scholastyki i zupełne wyzbycie się przez nią retoryki i nastrojowości odpowiada 
wielu dzisiejszym ludziom, zmęczonym filozoficzną romantyką. 2) Stałość i jasność jej terminologii jest 
odpoczynkiem po „wieży Babel" nowoczesnej mowy filozoficznej. 3) Nauki szczegółowe straciły w 
naszych czasach część swego autorytetu, bo ich podstawy okazały się ciemne i wątpliwe, a przez to 
otworzyło się miejsce dla filozofii takiej, jakiej domagała się scholastyka. 4) W filozofii Anglii i Ameryki 
nastąpił zwrot do realizmu, głoszonego od początku przez neoscholastykę. 5) Wielu uczonych 
współczesnych, zwłaszcza biologów, nawróciło do Arystotelesa, z którym scholastyka była związana. — 
Santayana zastrzegał jednak, że filozofia scholastyczna także w swej nowej postaci częściowo tylko 
odpowiada nowoczesnemu człowiekowi. Jej tematy są mu dalekie: ona interesuje się przede wszystkim 
tym, co wieczne, a człowiek współczesny tym, co zmienne, co historyczne; chce on wiedzieć, jak się 
wytworzyły i ku czemu zmierzają stosunki, w jakich żyje, a scholastyka ma charakter absolutny, 
pozaczasowy, brak w jej programie ewolucji i rewolucji.
16—Historia filozof U t. III                                                                           ^41


TEILHARD. Pierre Teilhard de Chardin (1881 -1955), francuski jezuita, wybitny geolog i paleontolog, 
który znaczną część życia spędził na badaniach w Azji i Afryce, zamknął te badania koncepcją 
filozoficzną. Była to koncepcja chrześcijańska, ale nie scho-lastyczna. Inspirowana przez geologię i 
paleontologię, a więc nauki historyczno-przyrod-nicze, oparła się na idei ewolucji. „W naszym świecie" — 
pisał Teilhard — „wszystko się rodzi, ustala i wzrasta w kolejnych fazach". Sądził, iż rzeczy, w których 
widzimy najgłębsze przeciwieństwa świata, są jedynie etapami ewolucji. Ona spowodowała, że radykalnie 
zmienił się świat, raz gdy pojawiło się w nim życie, a po raz wtóry, gdy pojawił się człowiek, a z nim 
świadomość. Od tego momentu ewolucja zmieniła swą naturę, stała się ewolucją świadomą, korzystającą z 
wolności i wyboru, społeczną i moralną. Świadomość człowieka uczyniła go odpowiedzialnym za jej 
dalszy przebieg; nie powinien się więc wyrzekać świata, lecz w jego doskonaleniu współdziałać z Bogiem. 
Taka koncepcja usuwała z poglądu na świat wszystkie dualizmy, zbliżała ducha i materię, jednostkę i 
społeczeństwo, nawet Boga i świat.
Obmyślona przez Teilharda w latach międzywojennych, po II wojnie uzyskała wielki rozgłos; znalazła 
zastępy zwolenników, ale też stała się przedmiotem surowych krytyk. Zaczynała od nowa, nie korzystając 
z aparatury pojęciowej stworzonej w ciągu stuleci przez filozofów chrześcijańskich; miała zalety i wady 
nowych poczynań.
SZKOŁA MARBURSKA I JEJ IDEALIZM
Szkoła marburska była pierwotnie obozem kantystów. Jej przywódcę, Cohena, kantysta Lange upatrzył 
sobie na następcę na katedrze. I do 60 roku życia Cohen wydawał tylko książki o Kancie. Jednakże 
stopniowo przeszedł do własnej koncepcji, mianowicie do skrajnie racjonalistycznego idealizmu, w 
przekonaniu zresztą, że rozwija Kanta zgodnie z jego najgłębszymi intencjami. Za nim poszedł Natorp, 
również profesor filozofii w Mar-burgu, a za nimi dwoma — cała „szkoła marburska".
POPRZEDNICY. Cohen i Natorp chcieli iść torem Kanta, ale także torem Platona, twierdząc, że to ten 
sam tor. Kanta interpretowali w duchu Platona, a Platona w duchu Kanta, tak że między poglądami tych 
dwu prawie żadna nie pozostawała różnica. I skonstruowali takiego Platona i takiego Kanta, o jakich się 
dotąd filozofom nie śniło. Własną swą genealogię przedstawiali tak: Parmenides, Platon, Kartezjusz, 
Leibniz, Kant. Uważali, że filozofia wszystkich tych myślicieli była w zasadzie identyczna. Właściwie 
najbardziej odpowiadał im Parmenides; także Platon i Kant, ale w specjalnym rozumieniu; a już u Leibniza 
i Kartezjusza widzieli pełno wykolejeń. Poza tą wielką linią widzieli jedynie pomyłki; widzieli je po obu 
stronach tej linii, zarówno w empiryzmie jak w metafizyce. Potępiali też idealistów pokantowskich za to, 
że byli metafizykami, choć w gruncie rzeczy sami odbyli podobną do nich ewolucję.
PRZYWÓDCY. Hermann Cohen (1842-1918) wykładał w Marburgu filozofię przez 40 lat (1872 -
1912). W filozofii odróżniał trzy działy: teorię poznania (czyli logikę),
242


etykę i estetykę. Zajmując się początkowo wyłącznie Kantem, ogłosił o nim, zgodnie z tym 
podziałem, trzy książki: Kants Theorie der Erfahrung, 1871, 2 wyd. znacznie zmienione 1885, 
Kants Begrundung der Ethik, 1877, Kants Begrundung der Aesthetik, 1885. Potem zaś — już w 
XX wieku — te same trzy działy opracował po swojemu: Logik der reinen Erkenntniss, 1902, 
Ethik des reinen Willens, 1904, Aesthetik des reinen Gefiihis, 1912. Samodzielność i wielki styl 
myśli łączył z nieustępliwością i bezwzględnością. Filozofię swą, w treści mało religijną, 
traktował jako religijną misję. Z latami coraz bardziej pisał i mówił w stylu proroków, 
wyrażając się w sposób ciemny i zagadkowy. W późniejszym wieku prawie zupełnie 
niewidomy i ogłuchły, snuł z uporem swą filozofię nie licząc się z widzialnym i słyszalnym 
światem.
Pauł N a tor p (1854-1924), z wykształcenia filozof i filolog klasyczny, wykładał filozofię 
w Marburgu od r. 1885. Pierwotnie uczeń pozytywisty Laasa, potem przyłączył się całkowicie 
do poglądów Cohena. Dał im jaśniejszy i prostszy styl wykładu, nie czyniąc ich zresztą w treści 
wiele jaśniejszymi. W przeciwieństwie do bezwzględnego i nieprzejednanego Cohena, 
potępiającego całą filozofię współczesną i żyjącego w zupełnym izolacjo-nizmie, usiłował 
właśnie nawiązać łączność ze współczesnymi prądami filozofii i z wynikami nauki, by je 
zinterpretować po myśli szkoły marburskiej. Tak uczynił zwłaszcza z teorią przyrodoznawstwa 
(w Grundlagen der exakten Wissenschaften, 1910) i z psychologią (Allgemeine Psychologie, I, 
1912). Zajmował się dużo historią: rozwijając pomysł Cohena dał równie oryginalną, jak 
zwalczaną interpretację Platońskiej nauki o ideach (w książce Platos Ideeniehre, 1903). 
Pracował również nad zagadnieniami etycznymi, dając im zabarwienie społeczne i 
wychowawcze (Sozialpadagogik, 1899). Erudycją, pracowitością, pedantyczną 
systematycznością uzupełniał wielkie zarysy filozofii Cohena. W polityce, tak samo jak tamten, 
był zwolennikiem socjalizmu, ale obaj, jako kantyści i wrogowie materializmu, z nauką Marksa 
solidaryzowali się tylko w rzeczach społecznych, nie w filozoficznych.
POGLĄDY, l. KANTYZM. Podstawowe myśli kantyzmu można ująć w trzech punktach:
l) że poznanie wyrasta z dwu pni, ze zmysłów i myśli; oba są niezbędne, uzupełniają się i 
kontrolują wzajem (wbrew zarówno empiryzmowi, który nie doceniał myśli, jak i racjo-
nalizmowi, który nie doceniał zmysłów); 2) że myśl wprowadza do poznania czynnik 
powszechności, ale za to subiektywności; 3) że wskutek tego poznajemy tylko zjawiska 
(wbrew metafizykom), ale poza zjawiskami istnieje niepoznawalny byt (wbrew subiektywnym 
idealistom).
To był kantyzm, a przynajmniej to uważano za kantyzm w dobie jego największego 
nasilenia w XIX wieku. Od tego zaczęła szkoła marburska, ale potem we wszystkich punktach 
odeszła, twierdząc, że trzeba kantyzm albo inaczej rozumieć, albo przekształcić.
2. RACJONALIZM PRZECIW EMPIRYZMOWI. Filozofów wszystkich czasów bodaj najbardziej 
dzieli to, w czym widzą pewność: jedni ufają tylko faktom, drudzy tylko poczuciu 
konieczności. Pierwsi stworzyli empiryzm, drudzy — racjonalizm. Kant zajmował stanowisko 
szczególne: nie ufał ani samym faktom, ani samemu poczuciu konieczności; natomiast ufał im, 
gdy połączą się ze sobą: to dało początek jego odrębnej filozofii „krytycznej". Natomiast 
przywódcy szkoły marburskiej nie mieli żadnego zaufania do faktów; znamy je bowiem tylko 
przez dane zmysłowe, stanowiące jedynie subiektywne reakcje i nie dające żadnej podstawy do 
obiektywnej wiedzy.
191                                                                                    243


Przy takim nastawieniu musieli być wrogami empiryzmu. Dane zmysłów nie tylko nie są źródłem 
całego poznania (jak chce empiryzm), ale niczym nie przyczyniają się do poznania, nie mają dlań żadnego 
znaczenia. Znaczenie mają jedynie konieczności myślowe. Nimi też wyłącznie kieruje się nauka ścisła, nie 
zachowując nic z danych zmysłowych. W empiryzmie szkoła marburska widziała największy z błędów; 
jego inicjatorów, Locke'a i Hume'a, obwiniała, że zaprzepaścili filozofię.
Ale także zwalczała arystotelizm, jako mający również podstawę w danych zmysłowych. Nie tylko nie 
uważała Arystotelesa za wielkiego filozofa, ale miała go za szkodliwego odstępcę, który sprzeniewierzył 
się Platonowi i na długie wieki wprowadził filozofię na fałszywy tor.
Co więcej, szkoła właściwie porzuciła kantyzm, a w każdym razie kantyzm prawowierny z jego dwoma 
źródłami poznania: uznawała bowiem tylko jedno. Wedle kantyzmu myśl dawała poznaniu formę, a zmysły 
materiał. Tymczasem dla szkoły marburskiej poznanie było wyłącznie rzeczą myśli, ona musi dostarczyć 
także materiału, skoro dane zmysłowe, przypadkowe i subiektywne, informują nas co najwyżej o nas 
samych, ale nie o świecie. Myśl otrzymuje od zmysłów tylko bodźce, ale nie materiał. Działa pod wpływem 
tych bodźców, ale swą wiedzę o przedmiotach musi skonstruować sama. To nie był już kantyzm, lecz 
czysty racjonalizm. Przekonanie o wyłączności i samostarczalności myśli bliższe było Fichtego i Hegla niż 
Kanta.
Szkoła marburska broniąc wyłączności myśli i rozumu walczyła aż na dwa fronty. Zwalczała nie tylko 
pogląd, że poznanie, jeśli tak rzec można, jest poniżej rozumu, ale także, że jest powyżej niego. Inaczej 
mówiąc, walczyła nie tylko z empiryzmem, ale także z mistycyzmem, w którym widziała pogląd bez 
żadnych podstaw, czyste nieporozumienie. Intuicjonizm zaś zaliczała do mistycyzmu.
3. APRIORYZM PRZECIW PSYCHOLOGIZMOWI. Kant twierdził, że podmiot poznając narzuca swe własne 
formy przedmiotom; dlatego odnajduje formy te we wszystkich przedmiotach, dlatego są one powszechne, 
ale za to są tylko subiektywne. Są umysłowi wrodzone, umysł zawiera je w sobie. Można wnosić, że gdyby 
umysł nasz był zbudowany inaczej, to i te formy byłyby inne; są więc względne, są to formy psychiki 
naszej i oczywiście należy je rozumieć psychologicznie.
Tak przynajmniej kantyści interpretowali Kanta. Natomiast Cohen porzucił tę interpretację 
psychologiczną. Interpretował rzecz tak: formy aprioryczne poznania, które zauważył Kant, nie są formami 
psychiki, nie są wrodzone, umysł nie nosi ich w sobie, nie są zależne od budowy naszego umysłu. Są to 
raczej formy, którymi każdy podmiot, każdy umysł musi się posługiwać, jeśli ma poznawać przedmioty. 
Bez nich poznanie przedmiotu nie byłoby możliwe, one powstają, gdy podmiot przedstawia sobie 
przedmiot, i nie byłyby inne, gdyby umysł ludzki był zbudowany inaczej. Bo umysł poznaje jedynie wtedy, 
gdy się na to może zdobyć; jeżeli się zdobyć nie może, to i nic poznać nie może.
Cohen przyznawał, że Kant nie utrzymał konsekwentnie tego rozumienia swej teorii, ale że ono było 
jego głębszą intencją, a w każdym razie właściwą jego filozoficzną zdobyczą. I jeśli dzisiejsza filozofia ma 
korzystać z Kanta, to tak musi go rozumieć, wbrew pierwszym neokantystom, którzy go rozumieli 
psychologicznie.
Interpretacja ta miała daleko sięgające konsekwencje, mianowicie odbierała filozofii Kanta jej 
subiektywne, relatywistyczne, antropomorficzne rysy: to, że umysł ludzki ujmuje zjawiska w pewnych 
kategoriach, np. ilości czy przyczynowości, to wcale nie znaczy, by
244


zabarwiał je po swojemu. Wprost przeciwnie: kategorie te, jako niezbędne warunki poznania 
przedmiotów, są jak najbardziej przedmiotowe. Dlatego szkoła marburska zwalczała 
subiektywizm.
4. METODA TRANSCENDENTALNA PRZECIW SPEKULATYWNEJ. Powstaje pytanie, jak ustalić te 
aprioryczne formy poznania. Skoro nie są formami psychiki, to nie można tego robić 
psychologicznie; obserwacja psychologiczna nie pomoże. I szkoła marburska zwalczała 
psychologizm.
Ale również nie można, jak to robili Fichte i Hegel, wysnuwać ich a priori. Jest to bowiem 
metoda spekulatywna bez związku z rzeczywistością. A skoro chodzi o poznanie 
przedmiotowe, to trzeba odwołać się do rzeczywistości. Jak to uczynić? Nie przez postrze-żenia 
zmysłowe: one bowiem informują nas o naszej własnej reakcji, a nie o rzeczywistości. Cóż 
więc informuje o niej ? Informuje nauka, -mianowicie nauka ścisła. Ona eliminuje dane 
zmysłowe i wszystko, co jest subiektywną reakcją podmiotu, zachowując to, co w doświad-
czeniu jest przedmiotowe.
Tu szkoła została wierna Kantowi. Bo istotną cechą kantyzmu było, że filozofia musi 
opierać się na nauce, z niej czerpać swe uogólnienia. Kant mówił, że metoda filozofii musi być 
„transcendentalna", i szkoła marburska położyła na to największy nacisk. A rozumiała to tak: że 
filozofia odwołuje się do „faktu nauki" i ustala, jakie są tego faktu niezbędne warunki. To, i 
tylko to, jest jej zadaniem i sposobem postępowania.
Tu szkoła marburska, idąca skądinąd własnymi drogami, zbiegała się z innymi kierunkami 
współczesnej myśli: wspólne im było odwoływanie się do nauk szczegółowych. Tak samo 
postępowali nie tylko wcześniejsi kantyści, ale także pozytywiści i nowi materialiści. Jednakże 
przy podobieństwach były zasadnicze różnice. Mianowicie szkoła odwoływała się nie do 
wszystkich nauk, lecz wyłącznie do tych, które uważała za najdoskonalsze:
do matematyki i matematycznego przyrodoznawstwa. Inne bowiem nauki nie wyzbyły się 
potocznego, zmysłowego, subiektywnego widzenia świata. Skutki tego ograniczenia nie mogły 
się nie okazać: szkoła odwoływała się do abstrakcyjnych nauk i wytworzyła abstrakcyjny obraz 
świata, zupełnie odmienny od tego, jaki wytworzyli „scjentyści", choć tak samo odwoływali się 
do nauk szczegółowych.
5. OPOZYCJA PRZECIW DUALIZMOWI ZJAWISK i RZECZY. Stwierdziwszy, że poznanie ma 
składniki subiektywne, Kant przyjmował, że poznajemy jedynie zjawiska, a nie rzeczy same w 
sobie; jednakże zdawał się nie wątpić, że rzeczy w sobie istnieją. W świadomości potocznej 
nazwisko Kanta nie sprzęgło się bodaj z żadnym pojęciem tak silnie, jak z pojęciem „rzeczy 
samej w sobie". Wszakże już wcześniejsi neokantyści, z Langem na czele, mieli wątpliwości co 
do tego pojęcia. Nawiązując do pewnych wypowiedzi Kanta mówili, że jest to tylko „pojęcie 
graniczne" (Grenzbegriff). To znaczy: stanowi tylko idealną granicę naszych wysiłków, aby 
określić zjawiska. A więc nie przeciwstawia się zjawiskom, lecz jest właściwie ze zjawiskami 
identyczne; jest naszym horyzontem, a nie czymś niepewnym poza horyzontem.
Cohen poszedł w tym kierunku: najpierw interpretował pojęcie rzeczy w sobie jako pojęcie 
graniczne, a potem je całkowicie odrzucił, w przekonaniu, że może powodować tylko 
nieporozumienia, wytwarzając złudzenie jakiejś dwoistości zjawisk i rzeczy, której naprawdę 
nie ma. Twierdził też, że Kantowi wcale na pojęciu tym nie zależało, że nie było jego 
pomysłem, lecz pozostałością dawnej metafizyki, z której nie umiał się całkowicie wyzwolić; 
muszą to za niego zrobić jego następcy. I szkoła marburska zwalczała dualizm
245


 

rzeczy i zjawisk, pojmowała świat monistycznie. A że twierdzenia o rzeczach w sobie utożsamiała z 
metafizyką, więc — zwalczała metafizykę.
6. IDEALIZM PRZECIW MATERIALIZMOWI. Jeśli w rzeczywistości nie ma rzeczy w sobie, to nie ma w niej 
nic, co by wykraczało poza świadomość. I nie ma racji, aby przedmioty przeciwstawiać podmiotowi.
„Przeciwstawianie podmiotu i przedmiotu" — pisał Cohen — „jest kulawe: jest pozostałością 
scholastyki. Nie ma przedmiotu inaczej jak przez podmiot. Jeżeli tak, to przedmiot jest tej samej natury, 
co podmiot. Nie przeciwstawia się myśli, lecz mieści się w jej ramach". Konsekwencją tego był idealizm: 
szkoła marburska miała go za swą podstawową tezę. Zwalczała więc przede wszystkim materializm. 
Uważała, że może odwołać się tu do nowej fizyki, która rozbiła tradycyjne pojęcie materii. „Idealizm 
przenika nową fizykę" — pisał Cohen. „Teorii elektryczności sądzone było dokonać największego 
przewrotu w rozumieniu materii i przez przekształcenie jej w siłę doprowadzić do zwycięstwa idealizmu".
Szkoła zwalczała nie tylko materializm, ale wszelki realizm, przyjmujący, jakoby rzeczy istniały poza 
myślą, a zwłaszcza jakoby były „dane", a myśl miała je tylko objąć. Myśl posiada swe stałe formy, 
których używa, aby przy ich pomocy ująć zjawiska. W Mar-burgu mówiono, że pierwszym, który to 
zrozumiał, był Platon i że jego „idee" nie były niczym innym, jak tylko takimi formami umysłu. Zjawiska 
są same przez się czymś nieokreślonym i subiektywnym; w nauce ostaje się z nich to tylko, co myśl zdoła 
ująć.
Idealizmu swego szkoła nie rozumiała jakoi subiektywnego: formy myślenia nie są związane. z 
indywidualną jaźnią. Są właśnie powszechne, bezosobowe. I szkoła zwalczała Ber-keleyowski idealizm 
subiektywny nie mniej stanowczo niż materializm.
7. RELACJONIZM PRZECIW SUBSTANCJALIZMOWI. Nauka, wedle szkoły marburskiej, postępuje w ten 
sposób, że ustala stosunki między zjawiskami. Poznanie prawdziwe, to znaczy naukowe, jest tylko 
poznaniem stosunków. One są nam lepiej znane, bardziej określone niż rzeczy, między którymi zachodzą. 
Chemia wie lepiej, w jakich proporcjach łączą się ciała, niż jaka jest natura łączących się ciał; fizyka zna 
ruchy nie wiedząc właściwie, co się rusza. Zwykły pogląd powiada, że pierwotne są rzeczy (substancje), a 
stosunki (relacje) wtórne, od substancyj zależne; szkoła marburska pogląd ten odwróciła: dla myśli 
pierwotne są właśnie stosunki, a rzeczy są wtórne; naukowo tylko tyle o nich wiemy, że znamy ich 
stosunki do innych rzeczy. Można ten pogląd nazwać relacjonizmemw przeciwieństwie do naturalnego 
substancjalizmu. Relacjonizm nie jest relatywizmem: bo właśnie o relacjach mamy wiedzę, która nie jest 
relatywna, lecz bezwzględna.
Empiryści przyjmują, że przy pomocy postrzeżeń poznajemy fakty i to jest podstawą całej naszej 
wiedzy. Jest to złudzenie; fakty poznajemy dopiero, gdyśmy je ujęli myślą, gdyśmy ustalili ich stosunki do 
innych faktów. Fakt zaś postrzeżony nie jest jeszcze faktem poznanym: jest on, jak szkoła marburska stale 
powtarzała, tylko „niewiadomą", tylko x-em. Nie jest myśli dany, lecz — zadany. Zapewne, ustalanie 
faktów jest celem dla nauki, ale nie może ich ona bezpośrednio uchwycić; jedyne, co może zrobić, to tylko 
budować konstrukcje logiczne, które by im odpowiadały. Fakty są tylko zagadnieniami, a konstrukcje 
myślowe ich rozwiązaniem. Konstrukcje te zaś są zawsze hipotetyczne, nigdy nie są ostateczne. Dlatego 
poznanie nie ma i nie może mieć kresu. Nauka nigdy nie jest zakończona, nigdy gotowa; jest w wiecznym 
stawaniu się, wiecznym fieri. W niej, jak mówił Natorp, „droga jest wszystkim, cel niczym".
246


8. SYSTEM FILOZOFII. Idealistyczne stanowisko szkoły marburskiej sprawiało, że teoria poznania była 
dla niej zarazem teorią bytu: nie ma bowiem innego bytu niż poznawany ani innego poznania niż poznanie 
bytu. Ta teoria poznania i bytu stanowiła pierwszą część marburskiego systemu filozofii. Nazywana była 
logiką, dla zaznaczenia, że jest dziedziną logosu, czyli rozumu, choć z logiką — zarówno w tradycyjnym, 
jak nowym, dwudziestowiecznym rozumieniu — miała niewiele wspólnego.
Poza tym system filozofii w szkole marburskiej obejmował jeszcze dwie części: etykę i estetykę. Etyka 
była tu autonomiczna, idealistyczna, aprioryczna, wroga wszelkiemu naturalizmowi, utylitaryzmowi, 
ewolucjonizmowi; stawiała cele absolutne, ale nie transcendentne, w treści swej była humanitarna i 
społeczna. Nie zawierała już tak skrajnych i niepokojących idei, jak marburska logika. Do etyki szkoła 
włączała filozofię prawa i filozofię społeczną, a także filozofię religii, w przekonaniu, że w religii czynnik 
moralny ma istotnie wartość pozytywną, a wszystko inne jest mitem. Na estetykę szkoła kładła mniejszy 
nacisk.
Natomiast włączała do systemu filozofii jeszcze psychologię, a Natorp rozwinął bardzo szczególny 
pogląd na tę naukę. Był on odwróceniem zwykłego poglądu, że jest pierwszą z nauk, opisującą 
bezpośrednie stany świadomości, i jedyną mającą charakter bezpośredni, bo wszystkie inne muszą się 
posługiwać konstrukcją myślową. Tymczasem Natorp sądził, że stanów świadomości wcale nie można 
opisać, ująć pojęciowo. Można to uczynić jedynie w odniesieniu do przedmiotów, do stosunków 
obiektywnych, do tego, co stanowi wiedzę logiczną, etyczną czy estetyczną. Ale ponieważ wiedza ta jest 
tworem świadomości, więc daje nam też pośrednio informacje o niej: że świadomość musi obejmować 
takie a nie inne zdolności, potrzebne, by wydać logikę, etykę, estetykę. Metodą psychologii nie jest tedy 
bezpośrednia obserwacja świadomości, lecz — jej rekonstrukcja na podstawie jej wytworów. Dlatego nie 
jest nauką pierwszą, lecz właśnie końcową. Podmiot myślący skierowany jest ku przedmiotom i dlatego 
tylko wtórnie przez odwrócenie kierunku myślenia może objąć także samego siebie. — W psychologii XX 
wieku ta koncepcja szkoły marburskiej nie była całkowicie odosobniona: nie dzielono jej wniosku o rekon-
strukcyjnym charakterze psychologii, natomiast niektóre prądy dzieliły .jej przesłankę o niemożliwości 
bezpośredniego ujęcia zjawisk świadomości.
ZESTAWIENIE. Racjonalistyczny idealizm był najogólniejszą tezą filozofii marburskiej. Z nim łączył 
się programowy związek poznania z matematyką i z matematycznym przyrodoznawstwem, a zaprzeczenie 
poznawczej wartości doświadczenia zmysłowego. Nikt nigdy w filozofii nie odszedł dalej od naturalnego, 
zmysłowego obrazu świata, a z wielkich filozofów bodaj tylko Parmenides i Platon odeszli równie daleko. 
Szkoła marburska zaczęła od Kanta, ale później zbliżyła się do pokantowskich idealistów. Odeszła zaś od 
wszystkich prądów związanych z empiryzmem. Jednak dzieliła i z nimi pewne rysy współczesnej myśli: 
monizm, relacjonizm, przekonanie o wiecznej niegotowości wiedzy.
DZIAŁANIE. Co hen zaczął swoją działalność około roku 1870, a Natorp około 1880, Zaczęli jako 
kantyści; ale jeszcze przed końcem stulecia wystąpili z własną filozofią i wytworzyli odrębną szkołę. 
Wyszedł z niej K. Yorlander, historyk filozofii i działacz socjalistyczny w dobie rewizjonizmu; K. 
Lasswitz, literat i historyk atomizmu; R. Stammler, filozof prawa.
247


Jednakże dopiero w początku XX wieku szkoła rozrosła się i zyskała rozgłos. Teraz Cohen ogłosił 
swój system. Natorp swe książki o Platonie i o psychologii z ich prowokującymi tezami. Teraz szkoła 
wydała dwu młodszych myślicieli, którzy stali się niekwestionowanymi wielkościami filozofii niemieckiej 
tego stulecia, E. Cassirera i N. Hartmanna. Od 1908 r. Cohen i Natorp zaczęli wydawać Philosophische 
Arbeiten dla prac wychodzących z ich szkoły. Szkoła miała od początku nieporównanie więcej 
przeciwników niż zwolenników, ale za to ci byli jej całkowicie oddani; do Marburga przez pewien czas 
ciągnęli na studia nie tylko Niemcy, ale i cudzoziemcy, zwłaszcza Amerykanie, Rosjanie i Hiszpanie.
Natomiast po I wojnie światowej nastąpił gwałtowny koniec szkoły. Cohen umarł, katedrę jego zajął 
przedstawiciel innego kierunku. Hartmann odsunął się od szkoły, zbliżył się do fenomenologii. Cassirer 
wycofał się na teren historii, podobnie H. Heimsoeth i inni dawniejsi członkowie szkoły, nowych zaś nie 
było — i nagle szkoła minęła bez śladu. Jej skrajność i niezwykłość przez jakiś czas pociągała, ale potem 
podziałała zniechęcająco.
OSTATNIE POKOLENIE SZKOŁY. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Ernst Cassirer 
(1874- 1945). Był głównie historykiem, ale pracami historycznymi usiłował popierać tezy szkoły. W 
szczególności tezie o apriorycznym i syntetycznym charakterze poznania dał historyczny podkład w 3-
tomowym dziele Das Erkenntnisproblem, najobszerniejszej historii nowożytnej teorii poznania, jaka dotąd 
została napisana. Studiował w Marburgu, był docentem w Berlinie, profesorem w Hamburgu; w dobie 
narodowego socjalizmu musiał uchodzić z Niemiec, najpierw do Szwecji, potem do Stanów 
Zjednoczonych, gdzie życie zakończył. Był wielkim erudytą filozoficznym tego pokolenia. Był w zakresie 
historii filozofii autorytetem światowym: powszechne uznanie, jakim się cieszył, kontrastowało z równie 
powszechną nieufnością do szkoły, do której należał.
Jednym z przewodnich motywów jego filozofii była naturalna u kantysty walka z substancjalnym 
traktowaniem świata i umysłu. Sądził, że pojęcie substancji musi być zastąpione przez pojęcie funkcji; w 
książce Substanzbegriff und Funktionsbegriff, 1907, zgromadził ogromny materiał dla wykazania, że 
nauka i filozofia od dawna idą w tym kierunku.
Metodę transcendentalną, stosowaną przez kantystów do nauki, zaczął w późniejszych latach życia 
stosować do sztuki, moralności, religii, mitu, języka. Są to idealne światy, które człowiek buduje w sposób 
analogiczny do tego, w jaki buduje naukę. Może je budować dzięki temu, że ma zdolność wyrażania, 
obiektywizowania, symbolizowania własnych przeżyć: są to dlań „formy symboliczne", a on sam jest 
animal symbolicum. W formach tych wypowiada swą naturę. Zbadaniu ich poświęcił Cassirer 3-tomową 
Philosophie der symbolischen Formen, 1923 - 1929. I wrócił do nich w ostatniej swej, już angielskiej 
pracy Ań Essay on Mań, 1944, o której powiedziano, że jest ostatnim dokumentem szkoły marburskiej.
CROCE I NOWY IDEALIZM
Fala filozofii idealistycznej, która przeszła w początku XIX w. przez Niemcy, pociągnęła za sobą 
drugą falę w krajach anglosaskich, a także trzecią we Włoszech. W XX.w. fala niemiecka dawno minęła, a 
anglosaska mijała, natomiast włoska podniosła się naj-
248


wyżej. Idealizm włoski posiadał wiele cech odrębnych, które mu nadal najwybitniejszy jego 
przedstawiciel, Croce.
OŚRODKI IDEALIZMU. W pierwszej fazie filozofii XX wieku realizm był doktryną bardziej 
aktualną; jednakże idealizm nie przestawał mieć zwolenników. W Anglii Ward, Bradley, McTaggart byli 
już wprawdzie niemłodzi i bez następców, ale pisali jeszcze; podobnie Royce w Ameryce. W Niemczech 
idealizm powrócił: nie tylko w szkole marburskiej, ale także w badeńskiej domagano się wręcz powrotu 
na stanowisko Fichtego. Także Hegel po latach skrajnego potępienia zaczął niespodziewanie odzyskiwać 
w Niemczech wielbicieli. W szczególności prąd idealistyczny w Niemczech opanował teorię nauk 
humanistycznych;
była już o tym wcześniej mowa. Ale główny ośrodek idealizmu powstał teraz we Włoszech.
POPRZEDNICY. Do Włoch heglizm przedostał się w połowie XIX w. i trwał tam, gdy skończył się 
już w Niemczech. Do niego nawiązał Croce. W specjalnej książce, wydanej w 1907 r., oddzielił to, „co 
żywe i co martwe w filozofii Hegla". Zachował z heglizmu jego historyzm, natomiast porzucił 
intelektualizm. Na pierwszy plan przed logikę wysunął estetykę. Miał w tym poprzedników w 
romantykach, sięgając dalej — w Shaftesburym a jeszcze dalej — w Platonie. Jak każdy idealista, miał w 
Platonie ostateczne swe źródło — ale przejął odeń inne motywy niż Hegel: tamten przejął logiczne, on zaś 
estetyczne.
ŻYCIE I PRACE. Benedetto Croce (1866-1952) urodził się w Abruzzach, kształcił w Rzymie, był 
profesorem w Neapolu i tam spędził większą część swego życia. Jeden z jego wujów był filozofem, 
wodzem heglistów włoskich, drugi zaś politykiem, ministrem; Croce połączył role obu. Pierwotnie 
studiował prawo, potem przerzucił się do historii i przez nią doszedł do filozofii. Pierwszą większą jego 
pracą filozoficzną, która go prędko uczyniła sławnym, była Estetyka z 1902 r. Stanowiła ona pierwszą 
część dzieła, które pod tytułem Filosofia delio spirito wykładało system jego filozofii. W 1909 wydał 
część II — Logikę, i część W—Filozofię praktyczną, ekonomię i etykę, a w 1917 zakończył dzieło przez 
część IV — Teorię i historię historiografii. Zajmował się bynajmniej nie tylko filozofią;
w.jego obfitej bibliografii (prace jego obejmują około 25000 stron druku) prace filozoficzne stanowią 
nawet wyraźną mniejszość, najwięcej ogłosił pracy z historii kultury i literatury i z krytyki literackiej. 
Sprawom tym poświęcone było również czasopismo „La Critica", które wydawał od 1903 r. wraz z 
Gentiiem. Zawsze też zajmował się polityką i walczył o idee liberalne. W 1922 r. był ministrem, potem 
senatorem. W dwudziestoletnim okresie panowania faszyzmu należał do opozycji; rząd faszystowski 
pozostawił go, jako człowieka o światowej sławie, na wolności, natomiast ograniczył jego możność 
działania. Za to po upadku Mussoliniego, w 1943, Croce wszedł jako minister od razu do pierwszego 
gabinetu niefaszystowskiego. Miał już wówczas lat blisko 80.
POGLĄDY, l. ESTETYKA — DZIEDZINA INTUICJI. Croce sądził, że rzeczywistość w osnowie swej jest 
duchowa, nie materialna, a jednocześnie był daleki od Heglowskiego pan-logizmu. Wraz z Heglem 
pojmował rzeczywistość jako proces historyczny; ale nie sądził, by proces ten odbywał się wedle praw 
dialektyki. Pojmował rzeczywistość jako wieloposta-ciową: ma tyle postaci, ile ich ma życie duchowe; 
przyroda jest jedną jej postacią, sztuka jest inną, a nie wszystkimi tymi postaciami rządzą prawa logiczne.
249


Życie duchowe ma dwie główne postacie: teoretyczną i praktyczną. Życie zaś teoretyczne ma znów 
dwie postacie, w zależności od tego, czy operuje intuicją, czy też intelektem. Każda z tych postaci życia 
duchowego ma inne znaczenie: wedle Crocego dziedzina intuicji jest pierwsza i podstawowa.
Intuicja jest zdolnością bezpośrednich i konkretnych wyobrażeń. To, co w nich odpowiada 
rzeczywistości, traktuje ona tak samo jak to, co jest tylko naszym wyobrażeniem — podobnie jak 
dziecko, nie odróżnia historii od bajki. Operuje wyobrażeniami wytwórczymi na równi ze 
spostrzegawczymi, nie przeprowadzając między nimi wyraźnej granicy. Ma zawsze charakter osobisty, 
nie chce i nie może osiągać tych bezosobistych wyników, do których zmierza intelekt. Jest natomiast 
ekspresyjna, to znaczy nie tylko odtwarza zewnętrzną rzeczywistość, ale jednocześnie daje wyraz 
przeżyciom jednostki. Posługuje się nią nie tylko myśliciel, ale także artysta, i nawet przede wszystkim 
on. Intuicja znajduje swój wyraz w sztuce i twórczości i gdziekolwiek się pojawia, tam zaczyna się 
twórczość i powstaje sztuka. Artyści są po prostu ludźmi mającymi żywsze od innych intuicje, l piękno, 
nie zaś prawda, jest naczelną kategorią intuicji.
Tak rozumiana (podobnie, ale bynajmniej nie identycznie, jak u Bergsona), intuicja nie jest szczytem 
życia umysłowego, natomiast jest jego początkiem i podstawą: to ona dostarcza intelektowi cały materiał, 
z niej całe dalsze życie umysłowe wyrasta.
Dziedzina intuicji jest też dziedziną piękna i estetyki. I przez wysunięcie na pierwszy plan intuicji 
także estetyka znalazła się u Crocego na pierwszym planie filozofii: jest w jego systemie pierwszym 
dziełem. Estetyka jego, intuicyjna i ekspresyjna, rości sobie pretensje do odgrywania roli filozoficznej, do 
tego, by stanowić pierwszą filozofii podstawę. Już to samo przesądza o odrębnym charakterze zarówno 
estyki, jak całej filozofii Crocego.
Intuicja daje wizję zewnętrznego świata, a jednocześnie jest wyrazem wewnętrznego świata jednostki. 
To jest jej podwójna natura i podwójne znaczenie. I tę podwójną naturę zachowała w estetyce Crocego, w 
jego teorii piękna i sztuki. W estetyce kładł on nawet większy jeszcze nacisk na to, co w intuicji jest 
wyrazem, niż na to, co jest w niej wizją. Mówił, że piękno i sztuka są „językiem", bo są sposobem 
wyrażania się jednostki, a każde wyrażanie się jest postacią języka. I wobec tego paradoksalnie zaliczał 
estetykę do — lingwistyki. Jego estetyka była nie tylko intuicjonizmem, ale także i przede wszystkim 
ekspre-sjonizmem.
Estetyka ta, widząca w sztuce coś innego niż odtwarzanie rzeczywistości, oczywiście nie odpowiadała 
sztuce realistycznej; ale w dobie, kiedy pisał Croce, sztuka realistyczna właśnie nie była aktualna, 
przestała być tym, czym była przez długie wieki; i przejściowo straciła też swą pozycję realistyczna 
estetyka, pojmująca sztukę jako odtwarzanie natury. Estetyka Crocego odpowiadała nie wszystkim 
nowym prądom sztuki XX wieku, nie pasowała mianowicie do sztuki konstrukcyjnej, formistycznej, 
obiektywnej, abstrakcyjnej. Natomiast odpowiadała drugiemu aktualnemu prądowi: sztuce 
ekspresjonistycznej. Jej odpowiadała jak najwierniej, była właśnie jej filozoficznym wyrazem. Dzięki 
temu, że łączyła się z dążeniami artystycznymi epoki, że była teorią typowo współczesną, znalazła 
uznanie i rozgłos, choć obfitowała w dziwactwa i paradoksy i choć nie odpowiadała innym dążeniom 
współczesności, mianowicie dążeniu do ścisłości i jasności teorii naukowych.
2. LOGIKA — DZIEDZINA INTELEKTU. Logika stanowiła w systemie Crocego dopiero dział drugi. 
Zajmuje się ona tworami intelektu, jak estetyka tworami intuicji. Intelekt tym zaś od intuicji się różni, że 
operuje pojęciami ogólnymi, podczas gdy ona ma charakter
250


jednostkowy, l tym także, że rozważa zjawiska z punktu widzenia, którego intuicja nie zna, mianowicie z 
punktu widzenia prawdy i fałszu. Ale przedmiotem intelektu są te same jednostkowe zjawiska, które 
ujmuje intuicja; ona ujmuje je bezpośrednio i przekazuje intelektowi do uogólnienia. Dlatego intuicja 
zajmuje w poznaniu pierwsze miejsce: to ona dostarcza materiału całemu poznaniu; bez niej wytwory 
intelektu — pojęcia i sądy — nie byłyby możliwe. Ale podczas gdy intuicja pozostaje indywidualna, 
intelekt przechodzi do pojęć ogólnych; i podczas gdy ona tylko snuje wyobrażenia, nie oddzielając 
rzeczywistości od fikcji, on sądzi i oddziela to, co jest w wyobrażeniach rzeczywistością i prawdą, od 
tego, co jest fikcją i fałszem.
Wśród pojęć wytworzonych przez intelekt Croce wyróżniał pojęcia „filozoficzne", do których zaliczał 
takie, jak ilość, jakość, istnienie, rozwój, piękno, cel. Są to pojęcia z wszystkich najogólniejsze, a mimo 
to nie zatracają konkretności, którą zawdzięczają swemu związkowi z intuicją. Stanowią one szczyt 
filozofii, podobnie jak wyobrażenia intuicji stanowią jej podstawę.
Nie wszystkie bynajmniej pojęcia są tak konkretne, jak one; nie są nimi przede wszystkim pojęcia 
„naukowe", które Croce przeciwstawiał tym „filozoficznym": są mniej konkretne, choć i mniej ogólne. 
Zaliczał do nich zarówno pojęcia przyrodoznawstwa, stosujące się do pewnych tylko działów 
rzeczywistości, jak też pojęcia matematyki, do rzeczywistości w ogóle się nie stosujące, a tylko pośrednio 
przydatne do jej mierzenia. Pojęcia te Croce cenił mniej niż filozoficzne, uważał je nawet za 
„pseudopojęcia", sądził, że ich abstrak-cyjność odbiera im wartość poznawczą, że są właściwie tylko 
narzędziami woli i działania.
Pojęcia naukowe były dlań jedynie konwencjami i narzędziami, miały wartość raczej tylko dla 
ekonomii myślenia: w tym metafizyk Croce (podobnie jak niektórzy idealistyczni metafizycy anglosascy) 
zgadzał się z wrogami metafizyki, takimi jak Mach, Avenarius czy pragmatyści. Zasadnicza różnica 
leżała jednak w tym: oni mówili, że skoro pojęcia naukowe są konwencjonalne, to tym bardziej są nimi 
pojęcia filozoficzne; on zaś twierdził, że z kon-wencjonalności pojęć naukowych bynajmniej nie wynika 
konwencjonalność filozoficznych.
Właśnie aby uwydatnić absolutność intuicji i czystych pojęć filozoficznych, kładł tym większy nacisk 
na konwencjonalność pojęć naukowych. Aby uwydatnić doniosłość filozofii, kładł nacisk na ograniczoną 
wartość poznawczą nauki. Teorie przyrodnicze i matematyczne były dlań tylko zabiegami natury 
praktycznej, a jedynie filozofia operująca intuicjami i czystymi pojęciami — wiedzą prawdziwą. Mimo 
znaczne różnice, jakie ich dzieliły, byt w tym podobny do Bergsona. Nigdy przeciwstawienie nauk i 
filozofii nie było radykalniejsze. Nauka nie była dla Crocego nawet zaczątkiem filozofii, jak dla Hegla. 
Filozofia ma bowiem zupełnie inną naturę niż nauka i nic od nauki skorzystać nie może. Nigdy opozycja 
przeciw pozytywizmowi i scjentyzmowi nie była dalej posunięta.
3. EKONOMIA — DZIEDZINA UŻYTECZNOŚCI, I ETYKA — DZIEDZINA MORALNOŚCI. Drugą
wielką postacią życia duchowego było dla Crocego życie praktyczne. Może być rozważane dopiero na 
drugim miejscu po życiu teoretycznym, bo praktyka zakłada teorię, bez niej nie jest możliwa; zakłada 
wiedzę, i to zarówno intuicyjną jak pojęciową. Ale sama nie jest już rzeczą wiedzy; jest rzeczą woli. 
Podobnie jak życie teoretyczne, tak samo i praktyczne rozpada się na dwa wielkie działy: w jednym służy 
użyteczności i stanowi dziedzinę ekonomii, w drugim służy moralności i stanowi dziedzinę etyki.
Ekonomia zajmuje w życiu praktycznym takie miejsce, jak w teoretycznym estetyka, a etyka takie, jak w 
tamtym logika. Jak w dwu działach życia teoretycznego przeciwsta-
251


wiają się pierwiastki indywidualne i powszechne, tak też dzieje się i w życiu praktycznym, bo ekonomia 
zmierza ku celom indywidualnym, a etyka ku powszechnym. I jak dwa działy życia teoretycznego są 
sobie nierówne, stanowią hierarchię, tak też i dwa działy życia praktycznego: etyka zakłada ekonomię i 
posługuje się nią, tak samo jak logika estetyką;
czerpie z niej swój materiał, ale zmierza ku wyższym celom. Możliwa jest użyteczność bez moralności, 
ale nie ma postępków o wartości moralnej, które by nie były także użyteczne.
4. HISTORIA FILOZOFII. Croce nie zajmował się wiele podbudową, uzasadnieniem idealizmu: 
właściwie było to dlań rzeczą oczywistą, nie wymagającą dowodu, że duch jest jedynym prawdziwym 
bytem. Natomiast cały wysiłek włożył w rozbudowę swego systemu idealizmu, swej „filozofii ducha", 
jak ją nazywał. Rozbudował ją w czterech kierunkach. Kierunki te były wyznaczone przez cztery 
naczelne idee: piękno, prawdę, użyteczność i moralność. Nie stanowią między sobą przeciwieństw ani nie 
są członami dialektycznego procesu jak u Hegla. Każda panuje nad samoistną dziedziną duchowej 
rzeczywistości. Tworzą jednakże postęp: intelekt rozwija intuicję, etyka — ekonomię.
Filozofia obejmuje wszystkie te dziedziny. Głębią i rozległością swych zamierzeń zbliżona jest do 
religii. Religia jest niedoskonałą, mitologiczną filozofią, filozofia udoskonaloną religią. Obie mają to 
samo ostateczne zadanie: stworzyć koncepcję rzeczywistości i życia, która da uspokojenie umysłowi i 
sercu. Toteż filozofia może i powinna pozostawać w łączności z religią, tak samo jak nie powinna 
pozostawać w łączności z nauką. Pod tym względem Croce był w ostrym przeciwieństwie do większości 
prądów współczesnych.
Filozofia treści swej nie czerpie ani z obserwacji życia, ani z nauk szczegółowych. Czerpie ją z samej 
siebie, mianowicie z własnej historii. W historii bowiem znajduje wyraz cała dotychczasowa działalność 
umysłu. Wierny pod tym względem uczeń Hegla, był Croce przekonany, że dopiero w historii filozofii 
wypowiada się filozofia i że pełna prawda nie mieści się w żadnej poszczególnej filozofii, mieści się 
tylko w historii filozofii. Dlatego jest ona koroną całej filozofii. Osiąga szukaną przez filozofów pełną i 
ostateczną prawdę.
ZESTAWIENIE. Idealizm Crocego zajmował odrębne miejsce wśród systemów idealistycznych. 
Różnił się nawet od Hegla, choć do niego nawiązał i dzielił z nim ewolucyjne pojmowanie bytu. Wbrew 
Heglowi — przemian bytu niepodobna ująć w ogólną formułę;
wbrew Heglowi — byt jest jednostkowy i konkretny; wbrew Heglowi — najlepiej ująć go można przez 
intuicję, nie przez pojęcia. Historyzm, konkretyzm, intuicjonizm, a ponadto ekspresjonizm i estetyzm — 
to były właściwości filozofii Crocego, które z niej robiły filozofię typowo dwudziestowieczną. Były w tej 
filozofii elementy pozytywizmu: z wszystkich idealizmów, jakie wydał wiek XIX i XX, ten był 
niewątpliwie najbardziej pozytywistyczny. Kładł nacisk na fakty — tyle tylko, że więcej na estetyczne niż 
na przyrodnicze.
Oryginalność filozofii Crocego tkwiła w estetyce. A polegała na utożsamianiu tego, co każdy skłonny 
jest rozróżniać: dla Crocego sztuka była intuicją, intuicja liryzmem, liryzm ekspresją, ekspresja pięknem. 
Po wtóre zaś, polegała na tym, że na estetyce opierać się miało poznanie bytu.
KRYTYKA. Oryginalność Crocego była tedy drogo okupiona: mianowicie utożsamieniem tego, co 
ma tylko częściowe podobieństwo. Nie każde piękno jest sztuką, nie każda intuicja ekspresją, nie każda 
ekspresja pięknem, a sztuka jest nie tylko intuicją,
252


ale także kształtowaniem materiału. Utożsamienia te były możliwe tylko wskutek niedokładności 
używanych przez Crocego pojęć. Tak samo jedynie z dwuznaczności pojęć powstać mogł^ teza o 
podstawowej roli estetyki dla poznania. Prawdą jest, że źródłem poznania są konkretne postrzeżenia, ale 
stanowią one tylko jedno ze znaczeń intuicji, właśnie to, które najmniej ma do czynienia z estetyką.
CROCE A GENTILE. Nazwiska te stale bywają łączone ze sobą. Istotnie pracowali początkowo 
razem. Istotnie obaj byli przedstawicielami włoskiego idealizmu. Jednakże poglądy ich są różne i tylko 
bardzo szerokie rozumienie wyrazu „idealizm" pozwala ich umieścić w jednej grupie myślicieli. A nie 
mniej różne były koleje ich życia i wpływ, jaki wywarli na koleje filozofii.
Giovanni Gentiie (1875- 1944) był od r. 1903 przez 40 lat wpływowym profesorem uniwersyteckim. 
Główną jego pracą była Teoria generale delio spirito come atto puro, 1916. Wraz z Crocem wydawał 
czasopismo „La Critica", a potem sam od 1920 do 1943 „Giornale Critico Delia Filosofia Italiana". 
Polityką zajmował się nie mniej niż Croce — ale tu drogi ich się rozeszły: stał się tak samo zwolennikiem 
faszyzmu, jak Croce jego przeciwnikiem, Gdy Croce był w niełasce, on był wszechwładnym ministrem 
oświaty i przeprowadzał faszystowską reformę szkolnictwa. Przez reformy te i teoretyczne prace z 
zakresu pedagogiki Gentiiego filozofia idealizmu oddziałała bezpośrednio na życie włoskie. W kryzy-
sowym momencie wojny był przewodniczącym Wielkiej Rady Faszystowskiej. Natomiast po przewrocie, 
w tym samym czasie gdy Croce wchodził z powrotem do gabinetu ministrów, Gentiie został zastrzelony 
na ulicy we Florencji.
Więcej jeszcze niż idealizm — istotny był w poglądach Gentiiego aktualizm. Duch był dlań 
rzeczywistością, ale tylko jako akt, nie jako substancja. Istnieją jedynie akty duchowe, nic więcej: „nie 
ma ducha poza jego objawami". Aktualizm występował w wielu filozofiach europejskich XX wieku, ale 
w żadnej tak radykalnie jak u Gentiiego. Odbiegał przez to Gentiie także od Hegla, choć doń nawiązał i 
bywał uważany za heglistę.
Jeśli duch jest aktem, to jest procesem, nie jest niczym stałym, nie jest od razu tym, czym może być, 
lecz staje się tym stopniowo. To przekonanie oddzielało znów idealizm Gentiiego od idealizmu Platona z 
jego wiecznymi ideami.
Procesualne, dynamiczne rozumienie rzeczywistości Gentiie stosował do nauki i całej kultury. Ważne 
dlań było samo myślenie i tworzenie, nie ich rezultaty, ważne były zagadnienia, nie rozwiązania. „Każda 
książka jest drogą, nie punktem dojścia; chce być życiem, nie śmiercią".
DZIAŁANIE. Croce i Gentiie przez pół wieku pracowali na polu filozofii i znaleźli obaj oddźwięk. 
Ale był to oddźwięk różny. Croce tylko pisał, Gentiie także wykładał, miał bliższy stosunek do 
młodzieży. Tamten zyskał nieporównanie większą sławę poza granicami Włoch, w Anglii, w Niemczech, 
ten pozostał filozofem specjalnie włoskim. Croce w pewnej tylko części zajmował się filozofią, a więcej 
historią i literaturą; dzięki temu oddziałał na ogólną kulturę Włoch, a w filozofii głównie na estetykę; i 
choć poglądy Gentiiego były mniej oryginalne i nowe, choć pisał abstrakcyjnie i mętnie, to jednak on 
więcej oddziałał na filozofię, przynajmniej na włoską.
Dynamistyczna jego teoria z natury rzeczy pobudzała do samodzielnego myślenia i prowadziła 
różnych ludzi do różnych wyników. Uczniowie jego znaleźli się na czele
253


bardzo odmiennych kierunków w filozofii włoskiej. Należą do nich nie tylko aktualiści V. F, Allmayer 
czy G. Saitta, ale także sceptyk U. Spirito, dla którego „życie jest nieustannym szukaniem", 
egzystencjaliści: N. Abbagnano czy C. Luporini, dla których jest ono nieustanną transcendencją, 
przekraczaniem samego siebie, a także materialista dialektyczny A. Banffi, wróg systemów, 
podkreślający wieczną problematyczność filozofii, G. Delia Volpe, egzystencjalista-materialista, 
odmawiający podmiotowi realności poza aktem. Zależność swą od Gentiiego uznaje zarówno G. 
Calogero, jak i A. Guzzo, którzy poszli w kierunku spirytualizmu chrześcijańskiego. Jakkolwiek różnią 
się między sobą ci czołowi przedstawiciele filozofii włoskiej ostatniego pokolenia, to jednak na każdym z 
nich zostawiła ślad aktualistyczna, dynamistyczna myśl Gentiiego.
MARKSIZM - LENfNIZM
Zwrotem w filozofii dwudziestego wieku było odnowienie, rozbudowanie i rozpowszechnienie 
dialektycznego materializmu. Było to dziełem Lenina. I dialektyczny materializm, stworzony przez 
Marksa a odnowiony i rozwinięty przez Lenina, bywa nazywany albo po dawnemu marksizmem, albo 
leninizmem, albo dokładnie: marksizmem-leninizmem.
MARKSIZM W NIEMCZECH. Materializm dialektyczny powstał w XIX wieku, ale miał wtedy 
ograniczoną tylko ilość zwolenników. Miał ich właściwie tylko w partii socjalistycznej, a i w niej nie 
zawsze i nie wszyscy byli jego zwolennikami. Nie byli zwłaszcza na przełomie XIX i XX wieku: 
wówczas pojawił się w Niemczech w łonie socjalizmu silny ruch za oparciem jego ideologii właśnie na 
innych podstawach filozoficznych. Wpływowi członkowie partii, jak E. Bernstein, przeszli na stronę 
neokantyzmu (a jednocześnie czołowi neokantyści, jak H. Cohen i K. Yorlander, weszli do partii 
socjalistycznej). Inni znów socjaliści, jak F. Adier, zbliżyli się do pozytywizmu i empiriokrytycyzmu, do 
Macha i Avenariusa. Pisano wówczas w kołach socjalistycznych, że „Mach zrobił dla nauk 
przyrodniczych to samo, co Marks dla społecznych". Nieco później inni jeszcze socjaliści, jak S. Marek, 
przeszli do neoheglizmu. Socjalista K. Kautsky pisał, że istotną rzeczą jest uwolnienie proletariatu, a 
obojętne jest, jak się je filozoficznie uzasadnia:
materialistycznie, po kantowsku, po chrześcijańsku czy jak kto chce. Istotę marksizmu widział w 
doktrynie nie filozoficznej, lecz społecznej, o której sądził, że daje się godzić z różnymi filozofiami.
POWSTANIE MARKSIZMU-LENINIZMU. W tym samym jednak czasie, gdy Niemcy odchodzili 
od marksizmu, powstał nowy jego ośrodek w Rosji; miało to dla dalszych jego dziejów znaczenie 
przełomowe.
l. Jednym z pierwszych w Rosji teoretyków marksizmu był G. W. Plechanow (1856-1918), a jedną z 
pierwszych książek tego kierunku jego praca Przyczynek do zagadnienie rozwoju monistycznego 
pojmowania dziejów, 1895. Wystąpił w niej przeciw prądom filozoficznym panującym wówczas w Rosji, 
przeciw idealizmowi i pozytywizmowi. Wszakże nauki Marksa nie utrzymał w całości i czystości, 
wprowadził motywy jej obce. Działo się to jeszcze w XIX wieku.
254


2. Na przełomie zaś XIX i XX wieku, w okresie II Międzynarodówki wśród socjalistów rosyjskich 
pojawił się ten sam ruch, co wśród niemieckich; nie tylko odstępowali od czystego materializmu Marksa, 
ale wręcz zrywali z nim, aby go zastąpić przez pozytywizm. Głównym rzecznikiem tego kierunku był A. 
A. Bogdanów (1873- 1928), jeden z wodzów frakcji bolszewickiej w latach 1904-1907. Stanowisko swe, 
będące modyfikacją teorii Macha i Avenariusa', nazwał „empiriomonizmem". Na jego podłożu rozwinął 
ogólną teorię organizacji, którą nazwał „tektologią" (od 1913 r,). Marksizmowi zarzucał, iż zachował 
cechy heglizmu i skutkiem tego pozostał metafizyką. Sam przeszedł na stanowisko subiektywistyczne, 
marksizmowi biegunowo przeciwne. W pojmowaniu przyrody przyjął pogląd mechanistyczny, w 
przekonaniu, że do niego skłania rozwój przyrodo-znawstwa. Pociągnął za sobą wielu; do zwolenników 
jego należeli Łunaczarski, Bazarów, Juszkiewicz i inni, z którymi wspólnie ogłosił szereg książek w 
latach 1904- 1909. Działalność tej grupy wywołała opozycję Lenina; przeciw niej skierował swe główne 
dzieło.
3. Lenin swą działalność filozoficzną rozpoczął w r. 1894. Bronił marksizmu najczystszego i walczył 
ze wszystkimi teoriami, którymi chciano w kołach socjalistycznych zastąpić marksizm. Przede wszystkim 
z pozytywizmem Macha, Avenariusa i ich rosyjskich zwolenników. Ale tak samo z mechanistycznym 
pojmowaniem przyrody. Najważniejszą datą w jego akcji filozoficznej był rok 1909, w którym wydał 
główną swą książkę, skierowaną przeciw odstępcom od Marksa.
4. Od Lenina marksizm zapanował w partii. Jednakże jeszcze za jego życia, a zwłaszcza po jego 
śmierci, niektórzy marksiści rosyjscy zaczęli odchodzić od czystego marksizmu i to w dwu przeciwnych 
kierunkach. Z jednej strony ku materializmowi mechanistycznemu, a z drugiej ku dialektycznemu 
idealizmowi. Pierwsze odchylenie reprezentował N. J. Bu-charin (1888- 1938), drugie A. M. Deborin 
(1881 - 1963). Pierwszy zachował materializm, ale wyrzekł się metody dialektycznej; drugi zachował tę 
metodę, ale wyrzekł się materializmu. Oba te odchylenia potępił Stalin. Filozofia w Związku Radzieckim 
powróciła niepodzielnie do linii Marksa—Engelsa—Lenina.
PRZYWÓDCA. Władimir Iljicz Lenin (1870- 1924) stanowił niezwykłe w dziejach zjawisko: był 
jednocześnie przywódcą filozoficznym i politycznym. Poglądy swe filozoficzne wypowiedział w 
klasycznej książce Materializm a empiriokrytycyzm, 1909. Poza tym dla filozofii szczególnie są ważne 
jego lapidarne rozprawy: Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu i Historyczne losy nauki K. 
Marksa. Pośmiertnie ogłoszone zostały jego ważne Zeszyty filozoficzne (Filosofskije tietradi, 1929- 1930, 
1933).
W pismach swych Lenin odgraniczył materializm Marksowski nie tylko od idealizmu, ale także od na 
pozór bliższych mu doktryn: z jednej strony od pozytywizmu i kantyzmu, z drugiej od mechanicyzmu. 
Przez to odgraniczenie ujął go precyzyjniej. Rozwinął też jego stronę epistemologiczną i metodologiczną.
„Nikt inny, lecz właśnie Lenin" — pisał Stalin — „podjął się wykonania niezmiernie ważnego 
zadania uogólnienia w dziedzinie filozofii materialistycznej najważniejszych zdobyczy nauki z okresu od 
Engelsa do Lenina oraz wszechstronnej krytyki antymateriali-stycznych prądów wśród marksistów. 
Engels mówił, że «materializm przybierać musi nową postać po każdym nowym wielkim odkryciu». 
Wiadomo, że zadanie to dla swej epoki wykonał właśnie Lenin w swej znakomitej książce Materializm a 
empiriokrytycyzm".
255


Lenin występował w obronie stanowiska mającego wielu przeciwników, toteż pisma jego miały 
charakter wojujący, polemiczny.
Stalin mówił o Leninie: „Myślę, że Lenin nie «dodał» do marksizmu żadnych «nowych 
zasad», tak samo jak nie zmienił żadnej ze «starych» zasad marksizmu. Lenin jest i pozostaje 
najwierniejszym i najkonsekwentniejszym uczniem Marksa i Engelsa, całkowicie i w pełni 
opierającym się na zasadach marksizmu. Ale Lenin nie był tylko wykonawcą nauki Marksa—
Engelsa. Był jednocześnie kontynuatorem nauki Marksa i Engelsa. Co to znaczy? Znaczy, że 
rozwinął dalej naukę Marksa—Engelsa w zastosowaniu do nowych warunków rozwoju, w 
zastosowaniu do nowej fazy rozwoju, w zastosowaniu do imperializmu. Znaczy to, że, 
rozwijając naukę Marksa w nowych warunkach walki klasowej, Lenin wniósł do wspólnej 
skarbnicy marksizmu coś nowego w porównaniu z tym, co było dane przez Marksa i Engelsa, 
w porównaniu z tym, co mogło być dane w okresie przed-imperialistycznego kapitalizmu, przy 
czym to nowe, co wniósł Lenin do skarbnicy marksizmu, było całkowicie i w pełni oparte na 
zasadach danych przez Marksa i Engelsa. W tym sensie mówi się u nas o leninizmie jako 
marksizmie epoki imperializmu i rewolucji proletariackich".
Josif Wissarionowicz Stalin (1879-1953) w pracy O materializmie dialektycznym i 
historycznym dał syntetyczne sformułowanie marksizmu-leninizmu. Przede wszystkim zaś rola 
jego w filozofii polegała na tym, że jako przywódca polityczny sprawił, iż mark-sizm-leninizm 
został w Związku Radzieckim przyjęty powszechnie i bez zastrzeżeń.
Ta unia filozofii z polityką miała w szczególności dwie konsekwencje. Z jednej strony, 
filozofia w Związku Radzieckim' otrzymała pozycję silniejszą niż w jakimkolwiek innym kraju. 
Z drugiej zaś, otrzymała charakter polityczny, partyjny, jednolity: marksizm--leninizm ustalił 
się w Związku Radzieckim tak powszechnie, że podobnej powszechności nie zna historia 
filozofii.
POGLĄDY, l. ŻYCIOWY CHARAKTER FILOZOFII. Ogromna większość filozofów chciała 
filozofii obiektywnej, bezstronnej, bezpartyjnej. Marksizm patrzył na to inaczej: filozofię taką 
miał za fikcję. Czy kto chce, czy nie chce, myśl jego jest wyrazem klasy, do której należy. 
Nawet w naukach pozornie najbardziej bezosobistych człowiek myśli tak, jak to jest w jego 
interesie. W teorii poznania jest to nie inaczej niż w ekonomice. Sama idea bezpartyjności jest 
tworem pewnej klasy: jak pisał Lenin, „bezpartyjność jest ideą burżua-zyjną, a partyjność 
socjalistyczną".
Taki stan rzeczy jest nie tylko konieczny, ale także pożyteczny; bo świadomość klasowa i 
przynależność partyjna przyczyniają się do poznania prawdy: bo nic jej tak nie ujawnia, jak 
doświadczenie praktyczne, jak praktyka życiowa, a już szczególniej polityczna, wielkie 
zmagania społeczne. One najlepiej ukazują prawdziwą naturę rzeczywistości. Dlatego 
marksizm-leninizm wiązał teorię z praktyką, a nawet dawał przewagę praktyce. Praktyka jest 
tak samo źródłem poznania, jak jest jego celem. Nauki wyrastają z życia i są na to, by służyły 
życiu.
Dla materializmu dialektycznego, tak samo jak dla socjalizmu, istotna była walka, zmaganie 
się przeciwieństw; wszystko we wszechświecie zmaga się ze sobą, siły przyrody tak samo jak 
klasy społeczne. Lenin w filozofii, tak samo jak w polityce, był zwolennikiem walki i wrogiem 
kompromisu; i w filozofii liczył się tylko ze stanowiskami krańcowymi;
inne są złe już choćby dlatego, że nie nadają się jako narzędzia życia, polityki i walki.
256


2. REALNOŚĆ l POZNAWALNOŚĆ ŚWIATA. Pierwszą tezij marksi/mii-lenini/mu w teorii poznania było. że 
to. co poznajemy • rzeczywistość, byl. prz\roda. materia. rzec/.\, przedmioty czy jakkolwiek je nazwiemy 
--jest realne, istnieje od nas niezależnie. Nic jest tworem myśli, jak chcą idealiści.
Drugą lezą byto. że rzeczywistość tę możemy poznać, ująć mysia. Wiemy nie tvlko. że jest. ale też - 
jaka jest. Poznajemy sam byt. a. nie tylko jego zjawiska, jak chcą teno-menaliści.
Byt materialny nie jest wytworem myśli, natomiast, przeciwnie, myśl jest wytworem materialnego 
bytu, powstała w toku jego rozwoju: dlatego właśnie jest z nim /godna. może go poznać. To trzecia teza.
Myśl może poznać byl. gdy się z nim bezpośrednio styka. St\ka się zaś wtedy. gd\ posługuje się 
zmysłami, gdy odbiera wrażenia. Dlatego podstawa poznania jest zmysłowa To teza czwarta.
Poznanie bytu jest możliwe i rzeczywiste; inna natomiast rzecz, że nigdy nie jest zupełne. nigdy 
zakończone, zawsze się rozwija i będzie rozwijać. Przechodzi stopniowo od prawd względnych do 
bezwzględnych, od jednostronnych do coraz wszechsironniejszych. To piąta teza marksistowskiej teorii 
poznania.
Przyjęcie tych tez realistycznych jest wyrazem za u t'a n i a do umysłu, dokładniej biorąc do zmysłów, 
na których umysł się opiera.-..Dla każdego materialisty wrażenie stanowi bezpośredni związek 
świadomości ze światem, jest transformacji) energii zewnętrznej podniety w fakt świadomość'. 
Transformację tę każdy człowiek obserwował miliony razy i obserwuje na każdym kroku. Sofizmat 
filozofii idealistycznej polega na tym. że zamiast traktować wrażenie jako związek świadomości ze 
światem, traktuje je jako zaporę, która ją od zewnętrznego świata oddziela". Fenomenaliści, agnostycy 
wyobrażają sobie, że wrażenia stoją między cz-łowiekiem a światem, tymczasem one go właśnie ze 
światem łącza,
3. MAITKIALNOŚĆ ŚWIAIA. W materii i świadomości marksizm-leninizm widział podstawowe 
przeciwieństwo bytu. Ciało   dusza, świat - jaźń. przedmiot   podmiot. rozciągłość--myśl: wszystko to 
tylko nazwy lego samego przeciwieństwa. Pierwotnym. samoistnym bytem jest tylko materia, tylko ciało. 
zewnętrzny świat, rozciągły bu. Świadomość. myśl jest tylko własnością materii, mianowicie materii tak 
bardzo rozwinięte). jak mózg: polega na zdolności odbijania, odzwierciedlania innej materii przez tę 
rozwiniętą materię. To jest fundamentalna teza teorii bytu.
Marksizm-leninizm twierdził dalej: materializm jest nie l\lko prawdziwym, ale tak/c naturalnym. 
Jakby żywiołowym poglądem człowieka. Człowiek nie tylko na nim kończ\ (jako na poglądzie 
prawdziwym), ale też od niego zaczyna (jako od poglądu naturalnego) Jest poglądem zarazem naturalnym 
i naukowym. Idealizm, przeciwnie, nie jeM am naukowy. ani naturalny. Nie byłby nigdy powstał, gdyby 
nie religia i jej tendencje animistyczne. Społecznie zaś. wedle Icninizmu. idealizm jest związany z. 
reakcją: służy klasom panującym przez to. że odciąga mas\ od zadań realnych, skierowując je ku 
idealnym.
4. Win.oi'osTA("iowoś(' ŚWIAIA. Marksizm-leninizm był jednak materializmem różnym od tego. który 
dotąd zwykle występował w dziejach filozofii. Tamten przyjmował. że materia jest zawsze bezwładna, 
bierna, martwa, mechaniczna. Zasadniczą zaś tezą:
leninizmu było. że materia jest wielopostaciowa: materia martwa jest istotnie jedną / je] postaci, ale 
materia żywa jesi inną postacią, a jeszcze inną świadomość. Eter. eleklr\c/.
17 — Historia filozofii t. III
257


ność, atom. drobina, kryształ, komórka organiczna, myślący mózg — to różne postacie i stopnie materii.
Jeśli się tego nie uznaje, to pozostają tylko dwie możliwości: albo życie i świadomość nie różnią się 
od martwej materii, albo nie należą do materii. A jedno i drugie jest fałszem. Dawniejszy materializm — 
w jaskrawej niezgodzie z doświadczeniem - twierdził, że życie i świadomość mają tę samą naturę, co 
martwa materia; ale temu doświadczenie zadaje kłam. Z wielu postaci materii wybrał jedną i zrobił z niej 
absolut; i przez to stał się metafizyką.
Natomiast marksizm-leninizm stwierdza właśnie, że jest przeciwnie: że materia ma własności wiele i 
najbardziej różnorodnych. Ustalenie ich jest rzeczą nie filozofii, lecz nauk szczegółowych, mianowicie 
fizyki i chemii, a tak samo biologii i psychologii. Każde odkrycie przynosi nowe wiadomości o 
własnościach materii. Te, które dawniej wydawały się powszechnymi własnościami materii, jak 
nieprzenikliwość i bezwładność, okazały się w świetle rozwoju nauk własnościami niektórych tylko jej 
stanów. Właśnie różnorodność cechuje świat materialny. „Dla materialistów" — pisał Lenin — „świat jest 
jeszcze żywszy, bogatszy, różnorodniejszy, niż się wydaje, bo każdy krok nauki odkrywa jego nowe 
strony".
5. GRANICE MECHANIZMU. Dlatego też marksizm-leninizm występował przeciw mecha-nistycznemu 
rozumieniu świata. Niweluje ono istniejące w świecie różnice, świat cały niesłusznie upodabnia do 
rzeczy martwych. Są rzeczywiście w przyrodzie procesy mechaniczne; ale nie wszystkie procesy są 
mechaniczne. Dawniejszy materializm tak był zespolony z mechanicyzmem, iż mogło się wydawać, że 
nie ma materializmu bez mechanicyzmu:
tymczasem materializm Marksa, Engelsa, Lenina właśnie zwalczał mechanicyzm. Można twierdzić, że 
wszelka materia jest w ruchu, ale tylko jeśli się ruch rozumie bardzo szeroko:
przy tym rozumieniu nie każdy ruch jest mechaniczny, nie każdy polega na samej zmianie miejsca. 
Rozwój nauki i techniki odkrywa wciąż nowe postacie ruchu. Behawiorysci, którzy dla swych 
materialistycznych tendencji mogli się wydawać naturalnymi sprzymierzeńcami marksistów, właśnie nie 
znaleźli u nich uznania: bo człowieka pojmowali mecha-nistycznie.
Jakie są różnorodne własności materii, to określają nauki szczegółowe, a nie filozofia. Ta, wedle 
materializmu dialektycznego, „ustala tylko to jedno: że materia jest obiektywną rzeczywistością, że 
istnieje poza naszym umysłem". A także, że jest przestrzenna i czasowa. Przestrzeń jest formą materii, 
nie jest czymś w stosunku do niej zewnętrznym, jak to niegdyś przyjmował Newton; Einstein wykazał, że 
przestrzeń zmienia się wraz ze znajdującą się w niej materią. I podobnie jest z czasem. Przestrzeń i czas 
są realne, tak samo jak materia, od której są nieodłączne. Marksizm-leninizm walczył tu na oba fronty: 
zwalczał zarówno absolutystyczne ich rozumienie przez Newtona, jak też idealistyczne, subiektywne 
rozumienie ich przez Kanta.
6. DIALEKTYCZNA PRZEMIENNOŚĆ ŚWIATA. Materia przyjmuje wciąż nowe^ postacie, jest w ciągłej 
zmianie. Przekonanie, że jest niezmienna i absolutna, było właśnie błędem dawnego materializmu. W 
ogóle największym błędem jest pogląd, że istnieje byt niezmienny i absolutny. Marks i Engels, a wraz z 
nimi Lenin w błędnym tym poglądzie widzieli istotę metafizyki. I niczego nie zwalczali równie 
stanowczo, jak tak rozumianej metafizyki, Swoją filozofię uważali za antymetafizyczną przede wszystkim 
w tym znaczeniu, że zaprzeczała istnieniu absolutu, że głosiła zmienność wszystkiego, co istnieje. 
Filozofię taką nazy-
258


wali „dialektyczną". Stąd fundamentalne przeciwieństwo brzmiało dla nich: filozofia metafizyczna a 
dialektyczna.
Ich filozofia dialektyczna obejmowała cztery główne tezy:
A) Nie ma w przyrodzie przedmiotów izolowanych, od siebie niezależnych, wszystkie stanowią 
spoistą całość, są organicznie ze sobą powiązane, wzajemnie się warunkują. Dialektyka ujawnia ten stan 
rzeczy; jest filozofią organicznie widzącą świat: metoda dialektyczna polega właśnie na tym, by zjawiska 
rozpatrywać nie w postaci izolowanej, lecz w łączności z innymi.
B) Nie ma w przyrodzie niezmienności, spokoju, bezruchu; jest wieczny ruch, ciągłe przeobrażenia, 
nieustanne odnawianie się i rozwój, kończenie się jednych zjawisk, rozpoczynanie drugich. Dialektyka 
jest filozofią rozwoju; metoda dialektyczna rozpatruje zjawiska w ich ruchu i rozwoju.
C) Rozwój przyrody przechodzi od nieznacznych i ukrytych zmian do jawnych i zasadniczych, od 
ilościowych do jakościowych. A zmiany jakościowe dokonują się nie stopniowo, lecz nagle, w postaci 
przeskoków od jednego stanu do innego. Takim przeskokiem jest przejście od świata nieorganicznego do 
organicznego, a także od nieświadomego do świadomego. Dialektyka, która to stwierdza, jest filozofią 
nieciągłości; metoda dialektyczna rozumie ruch jako wytwarzający coraz nowe jakości i postępujący do 
stanu coraz wyższego.
D) Przyroda zawiera sprzeczności wewnętrzne. Zawiera je przede wszystkim dlatego. że rzeczy 
rozwijając się zyskują coraz nowe własności i łączą je z dawnymi, l toczy się walka między starym a 
nowym, między tym, co obumiera, a tym, co się rodzi. Walka ta stanowi siłę popędową i istotną treść 
rozwoju przyrody. Dlatego to dialektyka jest filozofią sprzeczności; metoda dialektyczna jest nastawiona 
w badaniu przyrody nie na znajdowanie w niej harmonii, lecz walki.
Walka jest w świecie stanem pierwotnym, a wszelkie uzgodnienia są wtórne; walka jest wieczna, a 
każda osiągnięta jedność tymczasowa: to była nauka Lenina o bezwzględności walki i względności 
jedności. „Jedność przeciwieństw — warunkowa, czasowa, przemijająca, relatywna. Walka 
przeciwieństw wzajemnie się wykluczających — absolutna, jak absolutny jest rozwój i ruch". Jedność 
istnieje w świecie, ale jest to jedność przeciwieństw. O takiej jedności świadczy cała wiedza ludzka. 
Engels wykazywał przenikanie się przeciwieństw w przyrodzie, Marks w strukturze społecznej.
W walce i przemianie, jaka się ciągle odbywa, każdy stan rzeczy prędzej czy później ulegnie 
zaprzeczeniu. Ale prędzej czy później to zaprzeczenie samo także zostanie zaprzeczone. A wtedy nastąpi 
częściowy powrót tego, co było na początku. Ale - już na wyższym poziomie: rozwój ma, jak mówił 
Lenin, postać spirali; ma charakter postępu.
„Rozwój" — tak pisał Lenin — „powtarzający przebyte stopnie, ale powtarzający je inaczej, na 
wyższej podstawie; rozwój, jeśli tak rzec można, po spirali, a r.ie w prostej linii: rozwój skokami, 
katastroficzny, rewolucyjny; przerwy w ciągłości: przekształcanie się ilości w jakości; wewnętrzne 
impulsy rozwoju, wypływające ze sprzeczności, ze zderzania się różnych sił i tendencji działających w 
danym zjawisku czy społeczeństwie;
wzajemna zależność i najściślejszy, nierozerwalny związek wszystkich stron każdego zjawiska (w którym 
historia odkrywa wciąż nowe strony), związek wytwarzający jedyny, prawom podległy, światowy proces 
ruchu — takie są niektóre rysy dialektyki mającej o tyle więcej treści niż zwykła nauka o rozwoju".


7. WZAJEMNA ZALEŻNOŚĆ ZJAWISK. Podstawową myślą marksizmu-leninizmu było przekonanie o 
wzajemnej zależności wszystkich zjawisk. Znalazło ono wyraz między innymi w jego psychologii. 
Rozwój psychiki można zrozumieć tylko na podstawie ogólnego procesu ewolucji biologicznej, ale i 
przeciwnie, nie można zrozumieć procesu ewolucji, nie włączając doń psychiki. Kultura zależy od 
uzdolnień człowieka, ale także jego uzdolnienia od kultury: to dwie strony jednego procesu. Działalność 
człowieka zależy od jego uzdolnień, ale także uzdolnienia (które również nie są niezmienne) od jego dzia-
łalności. Zachodzi wzajemna zależność między postępowaniem człowieka a okolicznościami jego życia. 
A także zależność wzajemna między jego charakterem a motywami postępowania: charakter wytwarza 
motywy, a motywy charakter. Jeszcze ogólniej, psychika zależy od zachowania się człowieka, a 
zachowanie się jego od jego psychiki. To wszystko przemawia za tym, by nie „wyodrębniać" psychiki, 
nie wyrywać jej ze splotu zjawisk, w jakim występuje. To byt błąd dotychczasowej psychologii, a 
zwalczanie go stało się podstawowym motywem psychologii radzieckiej.
<S. STOSUNEK DO NOWYCH PRĄDÓW w NAUCE. Filozofia dialektyczna u Lenina była w osnowie swej ta 
sama, co u Marksa i Engelsa; ale była o tyle inna, o ile inną stała się sytuacja naukowa w świecie: bo 
przyszły odkrycia naukowe, na które mogła się powołać, a także powstały nowe teorie i poglądy 
naukowe, które za Marksa i Engelsa jeszcze nie istniały, a z którymi filozofia dialektyczna musiała 
walczyć. Do teorii takich należał ewo-lucjonizm Spencerowski. czysto ilościowe pojmowanie nauki, 
pozytywistyczny pogląd na prawa naukowe.
Filozofia dialektyczna kładła nacisk na rozwój nie mniej niż ewolucjonizm Spencera. Ale zawierała 
odmienną koncepcję rozwoju: ewolucjonizm wszystko nowe, co powstaje w rozwoju, ostatecznie 
sprowadzał do starego, uznawał właściwie wieczną tożsamość świata: dialektyka zaś zaprzeczała tej 
tożsamości, wskazywła, że w toku rozwoju powstają nowe zjawiska. Dla niego rozwój był powtarzaniem 
tych samych ciągle form, dla niej zaś powstawaniem nowych form i ginięciem starych, przechodzeniem 
od niższych do coraz wyższych.
Filozofia dialektyczna zwalczała również rozpowszechniony we współczesnej nauce pogląd, że celem 
nauki jest ustalanie samych tylko stosunków ilościowych. Twierdziła, że istotną cechą rozwoju jest 
właśnie wytwarzanie nowych jakości, że ilości same bez jakości są abstrakcjami. Walczyła z 
absolutyzacją wyznaczeń ilościowych przez współczesnych fizyków, z hipertrofią matematyki.
Odwoływała się natomiast do nowych zdobyczy nauki, których Marks i Engels jeszcze nie znali, a 
które potwierdzały ich filozofię. W szczególności wskazywała na następujące zdobycze fizyki: l) 
Rozłożenie atomu obaliło dogmat niezmienności pierwiastków; duch historyzmu przeniknął nawet fizykę 
i chemię: i nic już niezmiennego w świecie nie zostało. 2) Teoria względności odebrała czasowi i 
przestrzeni ich absolutność i stałość, okazała. że wraz z rozwojem materii i one także zmieniają swą 
postać. 3) Ustanowienie równoważnika masy i energii przekonało o ich jedności; okazało, że są 
postaciami jednego i tego samego, mianowicie ruchu materii. 4) Nowa nauka o materii przekonała o 
jedności fali i cząstek materii: wykazała, że w świecie wszędzie są przeciwieństwa, ale też wszędzie łączą 
się ze sobą w jedność. - Ale nie tylko rozwój fizyki, także rozwój innych nauk potwierdzał, wedle 
marksistów, ich poglądy: tak np. nowa biologia stwierdziła, że rozwój gatunków dokonywa się skokami, 
że nagle w świecie organicznym powstają nowe jakości.
260


9. STOSUNEK no NOWYCH TEORII FILOZOFICZNYCH. Marksizm-leninizm był filozofią krańcowości i 
rewolucji, jednakże w filozofii wielokrotnie bronił stanowiska tradycyjnego i umiarkowanego. Bronił np. 
pojęcia ..istoty rzeczy", zwalczanego przez pozytywistów :
twierdził, że nauka ma właśnie za zadanie wykrywać, co jest w zjawiskach istotne. Na tym polegają 
odkrycia naukowe; gdyby istota rzeczy nie była różna od zjawisk, to nauka nie byłaby potrzebna.
Bronił również przeciw radykalnym pozytywistom pojęcia ..prawa" naukowego: i ono jest niezbędne, 
nie ma nauki bez praw. Sam opis w niej nie wystarcza: zadaniem bowiem nauki jest wyjaśniać, że nie ma 
wyjaśnienia bez praw. Uczeni i Filozofowie. zniechęceni do dotychczasowego absolutystycznego pojęcia 
prawa, odrzucali je lub traktowali jako subiektywny i konwencjonalny twór umysłu: nie uwzględnili 
trzeciej możliwości: że żadne prawo nie jest absolutne, wszystkie są tylko historyczne, ale są obiektywne, 
nie subiektywne. Tę trzecią możliwość głosił właśnie inarksizm-leninizm.
Najbardziej zasadnicza jego właściwością było jeszcze to: że odróżniał wiele postaci rzeczywistości, 
ale nie uznawał zasadniczego w niej rozłamu, dualizmu: nie przeciwstawiał, jak to czyniły dualistyczne 
filozofie, świata materialnego i duchowego, pozaludzkiego i ludzkiego, przyrody i kultury. Bo cala 
rzeczywistość jest w osnowie swej ta sama: materialna i dialektyczna. Toteż mógł. w.ierny przykładowi 
Marksa, stosować do teorii człowieka i społeczeństwa tę samą metodę, co do teorii przyrody. Mógł na 
podstawach dialektycznego materializmu opierać materializm historyczny.
ZESTAWIENIE. Główne tezy marksizmu-leninizmu w zakresie teorii poznania są takie: l) 
Przedmiotem poznania jest przyroda istniejąca niezależnie od podmiotu. 2) Podmiot jest sam częścią 
przyrody. 3) Poznanie opiera się na doświadczeniu, to znaczy na wrażeniach odbieranych przez podmiot 
z zewnętrznej przyrody. 4) Poznanie jest odzwierciedlaniem przyrody. 5) Jest prawdziwe, o ile jest z 
przyrodą zgodne,
Uzupełnienie stanowią tezy z teorii bytu: l) Rzeczywistość jest materialna. Ale 2) ma różne postacie: 
od materii martwej do żywej i świadomej. 3) Rozwija się nieustannie i w rozwoju wytwarza nowe 
postacie. 4) Każda jej postać podlega prawom, a każda swoim własnym. 5) Dotyczy to również 
rzeczywistości społecznej, którą także rządzą prawa w tym. jako podstawowe, prawa ekonomiczne. One 
także są prawami dialektycznymi. wyznaczają kolejność przemian i przewrotów, przez które rozwój 
prowadzi do coraz wyższych postaci rzeczywistości.
Stąd konsekwencja dla filozofii: nie może być trafna, jeśli się nie liczy z przewrotową. „dialektyczną" 
naturą rzeczywistości, zarówno pożaludzkiej jak ludzkiej.
Filozofia dialektyczna była materializmem, ale nie dawniejszym materializmem, który potępiła za to. 
że l) był mechanistyczny. nie liczył się z różnorodnością form i praw występujących w rzeczywistości; że 
2) był niehistoryczny. nie przeprowadzał konsekwentnie rozwojowego punktu widzenia: że 3) był 
abstrakcyjny, konkretną rzeczywistość zastępował przez abstrakcyjne schematy, w szczególności 
człowieka traktował abstrakcyjnie jak gdyby był zawsze ten sam, jak gdyby miał wiecznie tę samą 
naturę, gdy tymczasem rozwój społeczny czyni go coraz innym.


FAZA DRUGA: 1918-1930
1. Pierwsza faza filozofii XX wieku, niezwykle intensywna, zapoczątkowała wiele różnorodnych 
prądów i pozostawiła po sobie ruch filozoficzny żywy. ale niejednolity. To wszystko, co mówi się o 
rozbieżnych i sprzecznych między sobą dążeniach filozofii XX wieku i o wynikających stąd trudnościach 
jej charakterystyki, dotyczy specjalnie tej drugiej fazy, która nastąpiła po I wojnie światowej. Le Roy, 
czołowy filozof Francji, pisał, że ..idealizm i filozofia stały się synonimami", a jednocześnie Muirhead 
wydając zbiorową pracę współczesnych filozofów brytyjskich pisał, że „dziś wszyscy jesteśmy 
realistami". A nie była to różnica między filozofią Francji a Wielkiej Brytanii: poza tymi krajami były te 
same antagonizmy.
Niektóre ze stanowisk wytworzonych w pierwszej fazie XX wieku dopiero w drugiej objęty 
najrozleglejszy krąg zwolenników, ale także i przeciwników. Najprędzej przeminął pragmatyzm, jednakże 
Dewey pozostał wpływowym myślicielem. Pozostał nim tym bardziej Bergson, choć stał się także 
przedmiotem krytyki. Spory przeniknęły do wnętrza fenomenologii, bo Husserl przeszedł do idealizmu, a 
przy realizmie została znaczna część jego uczniów. Idee Crocego, tezy kontyngencji i konwencjonalizmu, 
stanowisko szkoły Diitheya i szkoły badeńskiej, a dzięki Krausowi także szkoły Brentany znajdowały 
wciąż jeszcze oddźwięk, a sama już mnogość tych idej i stanowisk pociągała za sobą spory i antagonizmy. 
A marksizm-leninizm, slawszy się filozofią Związku Radzieckiego, rozpoczął walkę z całą filozofią 
Zachodu. Antagonizmów było w filozofii więcej niż kiedykolwiek, ale były to antagonizmy 
odziedziczone.
2. Po intensywnych latach przedwojennych, pełnych nowych idei, w filozofii mało było teraz nowości. 
Natomiast wiele było ich w naukach szczegółowych, i to nowości o charakterze lak podstawowym, że 
doniosłych również dla filozofii. W fizyce teoria względności i teoria kwantów dokonały przewrotu pojęć, 
który w mniemaniu niektórych fizyków i nawet filozofów wręcz rozstrzygał odwieczne filozoficzne 
zagadnienia. Nie mniej ważne dla filozofii musiały być zdobycze tych nauk. które niedawno oddzieliły się 
od niej i zostały na wpół filozoficzne, jak logika, psychologia, socjologia. Logika przez związanie się z 
matematyką przczynila się do lepszego rozumienia nauk dedukcyjnych. W psychologii nowe szkoły — 
funkcjonalizm i behawioryzm. psychologia postaci i psychoanali/.a
wytworzyły pogląd na życie psychiczne zupełnie różny od lego. który w poprzednim wieku zdawał się 
ustalony raz na zawsze. A socjologia zaczęła wyjaśniać nie tylko właściwości
262


grup ludzkich, ale także jednostek ludzkich i wytworów ludzkich, prawd i wartości, wywodząc, że również 
są uwarunkowane społecznie.
3. Stosunek filozofii do nauk szczegółowych stał się w XX w. aktualnym zagadnieniem. Dawniej 
zagadnienia tego nie było, bo nie było rozwiniętych nauk szczegółowych.W XIX w., dobie panowania 
scjentyzmu, zagadnienia właściwie również nie było, bo dla scjentystów nie było filozofii. W XX w. zaś 
przyszła reakcja na korzyść filozofii: zwłaszcza w pierwszych jego latach na przedzie znaleźli się ci, co 
podkreślali jej odrębność i niezależność. Jednakże nikt już nie wątpił, że jest z naukami szczegółowymi 
związana, l filozofia „naukowa" pozostała dla wielu hasłem.
Hasło to miewało trojaki sens: najpierw, że nauka jest podstawą filozofii, która nie ma nic innego do 
roboty, jak wyciągać ogólne wnioski z jej wyników: tak hasło to rozumiał np. Spencer. Po drugie, że 
nauka jest przedmiotem filozofii, która nie ma być niczym innym, jak teorią nauki, badaniem jej założeń, 
celów, metod; tak to rozumieli dawniej pozytywiści, krytycyści, scjentyści. Po trzecie zaś. że nauka ma 
być wzorem dla filozofii, która ma swe zagadnienia stawiać i rozwiązywać wedle tych samych metod i 
kryteriów, z tymi samymi wymaganiami ścisłości, co nauki szczegółowe. Otóż tego głównie chciały prądy 
XX wieku, które wzywały do uprawiania filozofii „naukowej". Tak to rozumieli logistycy i 
neopozytywiści, w tym sensie Łukasiewicz na Polskim Zjeździe Filozoficznym w 1927 r. zapowiadał 
przyszłą filozofię naukową.
4. Proces przejmowania przez nauki szczegółowe agend filozofii objął nie tylko logikę, psychologię, 
socjologię, ale nawet tę dziedzinę badań, która stanowiła początek filozofii, mianowicie — kosmogonię. 
Zagadnienie jej, jeśli ma być rozwiązane, to przez naukę — przez fizykę i astrofizykę — nie przez 
filozofię. Chodzi w nim bowiem o ustalenie faktu, jak się wytworzył świat, a nie o ogólną teorię.
Dobitnym zaś przykładem przyczyniania się nauk szczegółowych do rozstrzygnięcia odwiecznych 
sporów filozoficznych było zagadnienie życia i spór witalizmu z mechani-cyzmem. Długo cieszył się 
uznaniem pogląd witalistyczny: twierdził, że złożone substancje, z jakich składają się tkanki zwierzęce i 
roślinne, formują się pod wpływem swoistych procesów życiowych, że więc świat organiczny z innej jest 
zbudowany materii i inne w nim dokonują się procesy niż w nieorganicznym. Tak myślał nawet CIaude 
Bernard, tylko sprawę całą usuwał poza granice nauki, pisząc, że ..życie Jest przyczyną pierwotną, która 
jest dla nas nieuchwytna, jak każda przyczyna pierwotna, i którą nauka eksperymentalna nie powinna się 
zajmować".
Tymczasem nauki eksperymentalne właśnie przyczyniły się do wyjaśnienia sprawy. Nie tylko 
biologia, ale także fizyka i chemia. Już w 1828 r. F. Wóhler wykazał co do jednej przynajmniej substancji 
znajdowanej dotąd tylko w żywej materii, że może być również wytworzona w laboratorium, zestawiona 
ze składników materii martwej. Później inni robili podobne doświadczenia z innymi substancjami, aż w 
1887 r. E. H. Fischer dokonał syntezy fruktozy i glukozy. Przełamana została na terenie chemii dwoistość 
świata nieorganicznego i organicznego. A do podobnego wyniku prowadziły też badania inspirowane 
przez fizykę. Mianowicie J. R. Mayer i H. Helmholtz skutecznie zastosowali do żywych istot zasadę 
zachowania energii i znaleźli potwierdzenie przypuszczenia, że ich czynności wyznaczane są przez 
chemiczną i termiczną energię pożywienia.
Badania te przemawiały przeciw witalizmowi, przeto zdawały się przemawiać za me-chanicyzmem, 
pod którego sztandarem skupili się od Kartezjusza przeciwnicy witalizmu,
263


Tymczasem inne rozważania przemawiały znów przeciw mechanizmowi. Byty to najpierw rozważania 
metodologiczne. Mechanika jest nauka abstrakcyjna, zajmującą się w zjawiskach jedną tylko rzeczą, 
mianowicie ruchami. Więc teoria mechanistyczna. ujmująca w zjawiskach lo tylko, co odpowiada 
mechanice, ujmuje je tylko częściowo, jednostronnie. Z lego punktu widzenia dawno krytykowano ją w 
biologii: teraz zaś nawet w fizyce.
Dawniejsi przeciwnicy mechanistycznego poglądu sądzili, że niemechaniczny charakter icsl 
odrębnością zjawisk organicznych, że są one pod tym względem czymś wyjątkowym. Nowa Fizyka 
skłaniała do przekonania, że tak nie jest. Zjawiska życia nie są wyspami wśród mechanicznej przyrody, 
lecz. tylko komplikacją właściwości, które są w przyrodzie powszechne. Życie jest czymś, co w pewnych 
stanach materii formuje się nieuchronnie.
W biologii uformował się pogląd nie mechanistyczny. ale nie będący także witalizmern. bo nie 
odwoływał się do siły życiowej, lecz zjawiska życiowe traktował jako struktury tych samych składników, 
które i poza nimi znajdują się w przyrodzie. Pogląd ten nazywany h\wa organ icyzmem.
5. Tymczasem zachodziła rzecz szczególna: nauka — ten wzór i podstawa filozofii -sama 
przechodziła kryzys. Podczas gdy kult dla niej dalej wzrastał u laików, fachowcy coraz wyraźniej widzieli 
jej chwiejność i luki. Przynajmniej w tym stadium swego rozwoju nie czyniła świata naprawdę 
zrozumiałym i przejrzystym. Jej pojęcia przestały się wydawać lak proste, a jej teorie, choćby teoria 
ewolucji, tak pewne, jak sądzono jeszcze niedawno. W\niki jej zawodziły, zwłaszcza w zestawieniu z 
oczekiwaniami. Oczekiwano od niej jednolitego obrazu świata, a tymczasem w niej samej, w jej różnych 
działach nie brakło przeciwieństw. Oczekiwano od niej prostych prawd, a tymczasem w świetle jej 
rozpoczętych a nie ukończonych badań wszystko było coraz bardziej złożone.
Kryzys przechodziły też podstawy nauki, analizowane zarówno przez uczonych jak przez filozofów. 
Zwrócono uwagę na dwoistość metodyczną między empirycznymi zdaniami jednostkowymi a prawami 
ogólnymi, nie mającymi charakteru empirycznego, lecz. twórczy, nie wynikającymi z jednostkowych 
zdań empirycznych. Więc - nauki empiryczne. gdv tylko przechodzą do uogólnień, same przestają być 
czysto empiryczne. Dalej: pojęcie prawdy w nauce wymagało, w myśl wywodów konwencjonalistów. 
radykalnego przekształcenia albo ograniczenia do pewnych działów nauki — bo zwykłe lej pojęcie mogło 
mieć zastosowanie do twierdzeń jednostkowych, ale nie do hipotez, praw. teoryj. Zachwiało się także 
przekonanie o jednorodności nauk: odrębność nauk humanistycznych była znana i uznana od Diłtheya i 
Rickerta. ale zaczęto obserwować. że także nauki przyrodnicze różnią się między sobą charakterem, mają 
różne sprawdziany naukowe. A nawet to, co niedawno wydawało się bezsporne: samo pojęcie nauki i jej 
zakres - stanęło pod znakiem zapytania.
Co jest wspólną cechą nauki? Że jej twierdzenia są prawdziwe, powiadali jedni: że są uważane za 
prawdziwe, mówili inni: a jeszcze inni, że są intersubiektywne i sprawdzalne: że powszechnie uznawane: 
że nowe: że wolne od ocen; że usystematyzowane:
że zaspokajające potrzeby umysłowe: a jeszcze inni znajdowali w twierdzeniach nauki tę t\lko własność 
wspólną, że dają zadowolenie umysłowe. Ta rozbieżność zapowiadała całkowity konwencjonalizm w 
rozumieniu nauki, który niebawem miał wystąpić z tezą, że ..jcsl w zupełności rzeczą umowy, co się chce 
uznać za naukę i kogo uważać za uczonego".
Zbliżał się też. spór o zadania nauki: w przeciwieństwie do wyłącznego zainteresowania nauką 
..czystą", niebawem pod wpływem uczonych radzieckich rozpowszechniać
264


się zaczął również na Zachodzie pogląd, że każda nauka powinna mieć charakter stosowany. Stanowiska 
zderzyły się w r. 1931 na londyńskim Zjeździe Historii Nauki, na którym delegacja radziecka broniła tezy, 
że wartość nauki leży w zaspokajaniu potrzeb i dlatego nauka powinna być kontrolowana społecznie. A z 
tym łączyło się inne hasło, również głównie pod wpływem uczonych radzieckich, hasło nauki kierowanej, 
planowanej. organizowanej. Wzbudziło spór. bo nie brakło leż zwolenników tezy przeciw'nej, sformu-
łowanej przez Einsteina w słowach: „Organizować można stosowanie odkrycia już dokonanego, ale nie 
można organizować odkryć".
6. Wszystkie te spory i niepewności, dotyczące zarówno podstaw i celów nauki jak jej wyników, 
wszystkie jej braki, prawdziwe i rzekome, trwałe i chwilowe, nie przeszkodziły temu, że nauka nie tylko 
nadal rozwijała się sama. ale wpływała teraz na poglądy filozofii.
Z braków nauki, z jej niezdolności do utworzenia poglądu na świat można było wyciągać różne 
wnioski. Albo że niepodobna brakom tym zapobiec czy przynajmniej zapobiec od razu. Albo że nauka 
sama może im zapobiec wyciągając ogólne filozoficzne wnioski ze szczegółowych wyników, jakie sama 
osiąga. Tak to zrozumieli dwaj astronomowie Jeans i Eddington czy biolog Carrel, by wymienić tylko 
najbardziej popularne nazwiska. Albo wreszcie: skoro nauka nie może dać pełnego i jednolitego obrazu 
świata, to należy pozostawić zadanie to w całości filozofii. Wszakże to ostatnie rozwiązanie, charaktery-
styczne dla pierwszej fazy XX wieku, przestało nim już być dla drugiej.
7. Jak w dobie scjentyzmu Pearson był typowym przedstawicielem ówczesnego stosunku do nauki, jak 
w następnym pokoleniu, na przełomie stulecia, typowi byli konwen-cjonaliści z Poincarem na czele, tak 
teraz — zanim marksiści radzieccy rozpowszechnili jeszcze inny stosunek do nauki — typowym 
przedstawicielem tych lat był anglo-amery-kański uczony, matematyk, fizyk i filozof, Whitehead. I aby 
dać obraz tego, co w tym okresie było w filozofii nowe i żywe, należy różnorodne pomysły filozoficzne 
rozwijane w naukach szczegółowych, w logice, matematyce, psychologii, socjologii, uzupełnić przez 
syntezę Whiteheada.
Byłoby jednak niesłusznie poglądy filozoficzne tych lat ograniczać do tych, które powstały w naukach 
szczegółowych lub też w związku z nimi. Tak typowe dla początku wieku doktryny, rozwijające filozofię 
własnymi jej sposobami, nie przebrzmiały jeszcze, a nawet występowały w nowej postaci. Najważniejsza 
z nich i najbardziej reprezentatywna dla tego okresu była dziełem N. Hart mann a.
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NOWEJ LOGICE
Początek XX wieku dokonał wielkiego wysiłku, aby wytworzyć logikę ściślejszą, meto-dyczniejszą. 
pełniejszą niż dotychczasowa. Osiągnął ten cel połączywszy logikę z matematyką: i siłami zarówno 
matematyków, jak i filozofów. Dla niektórych filozofów zajęcie się logiką matematyczną było objawem 
ich chęci rozstania się z filozofią, nowym aktem jej parcelacji; wyjmowali z filozofii ten jeden dział, jako 
mogący mieć charakter naukowy, a resztą nie chcieli się zajmować. Jak niektórzy myśliciele XIX wieku, 
zniechęceni do filozofii, ograniczyli się do psychologii — tak pewni myśliciele XX wieku do logiki: dą-
265


żenią ich były tak samo antyfilozoficzne jak tamtych, ale uprzywilejowanie już nie psychologii, lecz logiki 
objawiało istotną różnicę w upodobaniach obu stuleci.
Zagadnień filozoficznych nie udało się jednak i tym razem całkowicie pominąć: wystąpiły też w 
logice, która oderwała się od filozofii i przyłączyła do matematyki. A i w matematyce wypłynęły 
zagadnienia bardzo ogólne. Te same, które z dawien dawna były rozważane w filozofii i do niej zaliczane.
POCZĄTKI NOWEJ LOGIKI W XIX WIEKU. Nowa logika matematyczna, która rozkwitła w XX 
w., przygotowana była już w XIX wieku. Rozwijała się wtedy w dwu równoległych prądach: jeden 
zmierzał do matematyzacji logiki, drugi — do logizacji matematyki. Jeden dawał logice metody 
matematyczne, drugi matematyce podstawy logiczne. Oba zadania były niegdyś w programie Leibniza, 
potem w XIX w. stawiane były oddzielnie, aż połączyły się w dwudziestym.
1. PIERWSZY prąd rozwijał się prawie wyłącznie w Anglii. W początkach jego pewną rolę odegrał 
Hamilton i jego koncepcja „kwantyfikacji orzeczenia", głoszona przezeń od 1840 r.: pozwalała ona 
rozumieć zdania logiczne jako rodzaj równań między podmiotem a orzeczeniem, a to nasunęło myśl, że 
mogą być traktowane matematycznie. Ale wtedy — również jeszcze przed połową wieku — właściwy 
początek prądowi dali dwaj matematycy. Jednym z nich był A. De Morgan (1806-1871), profesor w 
Londynie:
w swej Forma! Logie z 1947 r. przełamał nieufność do stosowania w logice metod matematycznych a 
także rozwinął ogólną teorię stosunków, która pozostała trwałą dla logiki zdobyczą. Drugim zaś był G. 
Boole (1815- 1864), profesor w Cork, autor The Mathe-matieai Anałysis o f Logie, wydanej w tym samym 
1847 r., oraz Ań lnvestigation oj f hę Luws ofThought, 1854. Był najważniejszą po Leibnizu postacią w 
rozwoju nowej logiki. Pierwszy zastosował w niej w większym stylu operacje matematyczne i pierwszy 
stworzył wygodną symbolikę, wzorowaną na matematycznej, w szczególności na algebrze, co dało powód 
do nazywania nowej logiki „algebrą logiki".
W następnym pokoleniu zasłużyli się dla postępu zwłaszcza W. S. Jevons (1835--1882), mający 
poczesne miejsce także w dziejach filozofii i ekonomii (do której wprowadził również metody 
matematyczne), oraz J. Venn (1834 - 1923), autor Symbolic Logie z 1881 r. Jevons, choć nawiązywał do 
Boole'a, stosunek matematyki i logiki rozumiał już inaczej:
tamten miał jeszcze matematykę za naukę pierwotniejszą od logiki, ten zaś odwrócił ich stosunek; 
pierwotniejszej nauki dopatrzył się w logice. U logików tych jeszcze jaśniej niż u De Morgana i Boole'a 
wyszło na jaw, że sylogizm, do którego się ograniczała dotychczasowa logika Arystotelesowska, jest tylko 
jedną z wielu możliwości rozumowania dedukcyjnego i gra nawet wśród nich podrzędną tylko rolę; 
miejsce sylogistyki zajęła ogólniejsza teoria wnioskowania. Nowa logika była już w wyraźnej opozycji 
zarówno do logiki tradycyjnej Arystotelesa, jak do empirystycznej Milla. Zsumował cały ten rozwój logiki 
E. Schróder w Yorlesungen uber die Algebra der Logik w latach 1890- 1895.
2. DRUGI prąd był ściślej jeszcze związany z matematyką: tamten tylko formy jej przeniósł do logiki, 
ten zaś twierdzenia logiki połączył z twierdzeniami matematyki, w szczególności nowych dyscyplin 
matematycznych, które powstały w XIX w.: geometrii nie-Euklidesowej Bolyaia i Łobaczewskiego, teorii 
form Grassmanna, teorii mnogości G. Cantora, teorii liczb rzeczywistych J. W. R. Dedekinda. Te nowe 
dyscypliny wypełniły luki między dyscyplinami dotychczasowymi i umożliwiły połączenie matematyki w 
jeden
266


system; a przez to, że były bardzo ogólne, pozwalały system zaczynać od samego początku, od podstaw. 
Rozważania zaś nad tym systemem doprowadziły do przekonania, że podstawą jego nie jest żadna z 
dyscyplin matematycznych, lecz właśnie Jogika, że z jej pojęć i pewników wyprowadzić można pojęcia i 
pewniki matematyczne.
Pierwszym, który podjął zadanie związania matematyki z logiką, był G. Frege (1848-
-1925; Begriffsschrift, 1879, i Grundlagen der Arithmefik, 1884). Opracowawszy specjalnie arytmetykę 
wykazał, że jej twierdzenia można wyprowadzić z samych tylko logicznych założeń, sprowadzić po prostu 
do „praw myślenia". Był to wywód o doniosłym znaczeniu:
nie tylko dla matematyki, ale i dla logiki, bo on dopiero dał jej pełną świadomość roli, jaką spełnia. Dał 
początek kierunkowi, który potem nazwano matematycznym „logi-cyzmem", bo pojęcia matematyki 
sprowadzał do pojęć logiki, twierdzenia matematyczne wyprowadzał z zasad logicznych.
Frege tym jeszcze zaważył w dziejach logiki, iż pierwszy od czasu stoików przeprowadził tezę, że 
bardziej podstawowa jest dla logiki teoria zdań niż teoria nazw; mówiąc przystępniej, że bardziej 
podstawowe są te symbole logiczne, w których całe zdania kategoryczne dają się oznaczyć jedną literą 
(np. p<p), od tych, w których trzeba uwzględniać wewnętrzną budowę zdań i wprowadzać oddzielne 
symbole dla podmiotu i dla orzeczenia (np. (S i P) < {P i S)). Tymczasem inni przedstawiciele logiki 
matematycznej pozostali jeszcze przy tradycyjnym pojmowaniu logiki i wysuwali dalej na pierwszy plan 
teorię nazw.
Pisma Fregego, trudne i nieczytelne, przeszły na razie niepostrzeżenie. Nieco później podobny 
program, niezależnie od niego, wysunął włoski matematyk G. Peano (1858-
-1932) i rozwinął go obszernie w Formulaire des Mathematiques, 1895- 1903. Tym razem myśl 
oddziałała szeroko. W szczególności pobudziła dwu wybitnych filozofów, B. Russella i A. N. 
Whiteheada, do tego, że podjęli w swych Principia Mathematica zadanie wyprowadzenia matematyki z 
założeń logicznych: podjęli je w największej skali i przeprowadzili w sposób pełniejszy i doskonalszy niż 
wszystkie próby dotychczasowe. Ale dzieło to należy już do XX wieku.
ROZWÓJ LOGIKI WSPÓŁCZESNEJ. Rozkwit logiki matematycznej nastąpił od samego początku 
nowego stulecia. Występowała ona pod różnymi nazwami: logiki „matematycznej" ,„symbolicznej", 
„algebry logiki", „logistyki". W 1904 r. Międzynarodowy Zjazd Filozoficzny w Genewie rozważał 
sprawę ustalenia jednej nazwy i wybrał nazwę „logistyki". Później logistyka nazywała siebie po prostu 
„logiką" — w przekonaniu, że ona jedna jest logiką nowoczesną i naukową.
Postępy logistyki w XX wieku były szybkie: w niedługim czasie — w niespełna pół wieku — 
przeszła przez trzy okresy. Granice między tymi okresami przypadają na te same lata, co granice między 
trzema okresami, na jakie rozpada się także filozofia w XX wieku.
l. PIERWSZY OKRES trwał od 1900 do 1914 r. Zamyka go zewnętrznie wojna światowa, a wewnętrznie 
— ukazanie się Principia Mathematica Russella i Whiteheada.
l. I w nim także —jak w XIX wieku — można odróżniać dwa kierunki badań: udoskonalanie logiki 
przez wprowadzanie do niej metod matematycznych i udoskonalanie matematyki przez oparcie jej na 
podstawach logicznych; inaczej mówiąc — można odróżniać badania nad samą logiką i nad podstawami 
matematyki. Ale teraz badania te ściślej
267


zespoliły się /e sob;(. Zarzucono pierwotnie niewolnicze naśladowanie metod matematyki. widoczne np. 
jeszc/e u Boole'a. który chciał wszystkie prawa logiczne wtłoczyć w formę równań, pomimo ze najbardziej 
charakterystyczny dla logiki stosunek, mianowicie stosunek implikacji (czyli ..wynikania" w pewnym 
rozumieniu tego wyrazu), nie jest wcale podobny do równości, gdyż jest stosunkiem niesymetrycznym, na 
ogół biorąc nieodwracalnym. podczas gdy równość jest stosunkiem symetrycznym, odwracalnym. 
Natomiast za przykładem matematyki robiono jak najszerszy użytek z symbolów, oznaczając literami nie 
tylko całe zdania i nazwy, jak to już robił Arystoteles i stoicy, ale nadto wprowadzając symbole na 
oznaczanie stosunków logicznych między nazwami i zdaniami, jak to pierwszy czynić zaczął Leibniz. 
Uchwycono dzięki temu głębokie analogie formalne między matematyką a logiką, przede wszystkim zaś 
między dodawaniem i mnożeniem arytmetycznym a łączeniem dwu zdań przy pomocy spójników ..lub" 
oraz ..i": odkryto też dzięki temu szereg prostych praw logicznych, które dotychczas byty przeoczone.
2. Ważnym zdarzeniem lego okresu było odkrycie antynomij, to znaczy ujawnienie. że pewne 
konstrukcje logiczne, które na pierwszy rzut oka wydawały się poprawne, prowadzą naprawdę do 
sprzeczności. Do takich należały antynomie Burali-Fortiego, Richarda, Russella. Nelsona, Grelinga i inne. 
Pierwsza antynomia została zauważona w 1897 r. przez. Burali-Fortiego, a po niej inne. Niektóre z nich 
przypominały sofizmaty układane przed dwoma z górą tysiącami lat przez sofistów greckich, uważane 
przeważnie za zabawy myślowe a będące rzeczywistymi trudnościami, domagającymi się rozwiązania.
Zadanie syslematyzacji matematyki zostało przez Russella 'i Whiteheada wykonane głównie za 
pomocą aparatury pojęciowej czerpanej z teorii mnogości. Pojęcie „zbioru" (klasy) stało się przez to 
naczelną kategorią całej matematyki: liczby pojmowano jako własności zbiorów, ułamki jako proporcje 
między zbiorami itd. Ale właśnie te pomysły, czerpane z teorii mnogości, wplątały logikę w antynomie. 
Wyszła ona na jaw przy rozważaniu pewnego bardzo specjalnego, sofistycznie brzmiącego pytania: „Czy 
zbiór zbiorów nie będących własnymi elementami jest, czy też nie jest własnym elementem?"; okazało się, 
że jakąkolwiek damy odpowiedź na to pytanie, twierdzącą czy przeczącą, zawsze dojdziemy do pary zdań 
sprzecznych.
W tym więc pierwszym okresie XX w. logika matematyczna dokonała bodaj najwięcej, ale też — 
natrafiła na największe trudności, l zaczęto szukać dla nich rozwiązania. Aby nie dopuścić do antynomij, 
Russell wystąpił z tzw. „teorią typów". Jej myślą przewodnią było, że zdania o zbiorach i zdaniach o 
elementach zbiorów są innego typu i nie mogą być ze sobą zestawiane. Antynomie wynikają stąd, że 
zdanie wypowiedziane o wszystkich wypadkach pewnego rodzaju może samo być jeszcze jednym 
wypadkiem tegoż rodzaju, i wtedy nie wiadomo, czy ono samo należy do zbioru, o którym mówi, czy też 
nie. Aby tego uniknąć, teoria typów normowała używanie wyrazu „wszystkie" i odróżniała zbiór złożony z 
indywiduów od zbioru zbiorów, ten od zbioru zbiorów zbiorów itd.
Obmyślano też inne jeszcze sposoby zapobiegania antynomiom. W Polsce pokrewną Russellowi myśl 
podjął Leśniewski, oddzielając w języku różne kategorie semantyczne. Wywodził, że prawidłowo 
zbudowany język, nie mieszający tych różnych kategorii, nie dopuszcza do antynomij: mogą one 
powstawać jedynie na tle języka potocznego.
Zaplątanie się systemu matematyczno-logicznego w sprzeczności wzbudziło nawet myśl, że zasada 
sprzeczności (a także wyłączonego środka) nie ma powszechnego waloru i należy ją z systemu usunąć. 
Łukasiewicz podawał argumenty przeciw zasadzie sprzecz-
268


ności, Leśniewski przeciw zasadzie wyłączonego środka. Jednakże górę wzięła myśl przeciwna: że raczej 
wszystko należy w systemie zmienić, a te zasady zachować.
II. W DRUGIM OKRESIE logiki współczesnej, trwającym mniej więcej do 1930 r., wysiłki poszły w 
kierunku stworzenia systemu dedukcyjnego, wolnego od antynomij. Najważniejszy ośrodek logistyki 
powstał w okresie ty m w Polsce, zwłaszcza w „szkole warszawskiej". Leśniewski i Łukasiewicz, główni 
jej przedstawiciele, poszli w zasadzie torem Russella i Whiteheada, ale udoskonalili ich wyniki. 
Udoskonalony system dedukcyjny zbudował przede wszystkim Leśniewski: ogłosił on w 1927- 1930 pt. 
Podstawy matematyki trzy pierwsze dyscypliny tego systemu, którym dał nazwy „prototetyki", „ontologii" 
i „mereologii". Tworzyły one system bezsprzeczny, z którego antynomie zostały wyeliminowane, który 
nie potrzebował zawiłych interpretacji w rodzaju „teorii typów".
Łukasiewicz zaś rozwinął myśl, że może być wiele systemów dedukcyjnych, wiele logik. Jedną z nich 
jest logika Arystotelesowska; wyróżnia się ona tym, iż jest dwuwartoś-ciowa, zna dwie tylko wartości, 
prawdę i fałsz. Odpowiada zwykłym intuicjom, tak samo jak im odpowiada geometria Euklidesa; ale jak 
możliwe są geometrie nie-Euklidesowe, tak również logiki nie-Arystot elesowskie, wielowartościowe, np. 
trójwartościowa, która wprowadza jeszcze trzecią wartość — możliwość. Opracowanie bezsprzecznego, 
możliwie najściślejszego syste mu oraz koncepcja logik wielowartościowych — to były główne zdobycze 
drugiego okresu logiki matematycznej.
III. Jak system Russella i Whiteheada zamknął pierwszy jej okres, tak systemy polskich logików, 
wolne już od antynomij, zamknęły drugi.
1. Naczelne zadanie logisty ki zostało w zasadzie rozwiązane. A wtedy na czoło wysunęły się zadania 
inne: już nie budowanie logiki, lecz zastanowienie się nad nią, zinterpretowanie jej wyników. Nie były to 
już właściwie rozważ a nią logiczne, lecz — o logice; w odróżnieniu od właściwej logiki objęto je nazwą 
„metalogiki ". Odpowiadały temu, co szkoła Hilberta (w Getyndze) robiła w stosunku do systemów 
matematycznych pod nazwą „me-tamatematyki". Były to rozważania o tym, jak układać system logiki, jak 
zapewniać jego zupełność, niezależność i niesprzeczność, jak tłumaczyć możliwość różnych systemów, 
jak rozumieć prawdę jego twierdzeń. W znacznej części były to rozważania semantyczne. dotyczące 
struktury języka, w którym logika jest formułowana. One charakteryzują trzeci okres logiki współczesnej, 
po 1930 roku.
2. Pod koniec drugiego okresu wysunięty został program, który wpłynął na kierunek prac w okresie 
trzecim. Wysunął go Łukasiewicz na drugim Polskim Zjeździe Filozoficznym w Warszawie w 1927 r. Był 
to program logicznej rewizji zagadnień filozoficznych, dążący do rozwiązania ich przy pomocy metod 
naukowych z taką ścisłością, do jakiej przyzwyczaiło zajmowanie się logiką matematyczną. Hasło 
„filozofii naukowej " nie było nowe, wysuwali je w swoim czasie pozytywiści, zwłaszcza Avenarius, 
Mach i ich następcy. Wszakże różnica między obecnym rozumieniem hasła a dawnym rozumieniem 
pozytywistycznym była duża: tamto było jaskrawo antymetafizyczne, nowy zaś program nie wykluczał 
zagadnień metafizycznych z filozofii naukowej. Nie wykluczał też z góry żadnego kierunku 
filozoficznego. Bardzo też odmienne kierunki podjęły ten program. Podjęli go między innymi niektórzy 
neoscholastycy, przekonani, że można i należy przeprowadzić w tym duchu rewizję tomizmu. l 
charakterystycznym rysem trzeciego okresu w rozwoju logiki współczesnej było pojawienie się prac 
będących zasto so-waniem metod tej logiki do rozwiązania tradycyjnych zagadnień filozofii. Jedną z waź-
269


niejszych publikacji tego rodzaju była praca A. Tarskiego o Pojęciu prawdy w językach nauk 
dedukcyjnych, broniąca klasycznego pojmowania prawdy jako adaec/uafio rei et infellecttis.
UBOCZNE PRĄDY W TEORII MATEMATYKI. Logicyzm, wspólny Fregemu, Russellowi, 
Leśniewskiemu, Łukasiewiczowi, był w teorii matematyki prądem głównym, najbardziej 
reprezentatywnym, jednakże nie był jedynym. Zwolenników miały też inne prądy, przede wszystkim zaś 
dwa: intuicjonizm i formalizm.
1. Logistyka miała również przeciwników. Między innymi znakomity matematyk Poincare zaprzeczał 
możliwości sprowadzenia matematyki do logiki. Pojmował matematykę w duchu Kanta, w twierdzeniach 
jej widział sądy syntetyczne a priori, wyraz prawidłowości naszego umysłu. Podstawą matematyki — 
takie było jego przekonanie — są intuicje umysłu, na nich się ona w całości opiera.
Z podobnego stanowiska wyszedł też w matematyce prąd zwany intuicjonizmem, zainicjowany około 
1907 r. przez Holendra L. E. J. Brouwera. Zasadniczą jego tezą było, że matematykę należy odróżniać od 
języka matematycznego, od formuł i wzorów. Te stanowią tylko zewnętrzny wyraz matematyki i są 
potrzebne jedynie do porozumiewania się ludzi między sobą. Same przedmioty matematyczne, a tak samo 
i logiczne, są „konstrukcjami umysłu tworzonymi dla opanowania rzeczywistości". „Istnieć" znaczy dla 
matematyki; dać się skonstruować. Wszystkie zaś czynności umysłu występujące w matematyce odnoszą 
się, według intuicjonizmu, do układów skończonych; nie ma więc pewności, czy reguły ich nie zawiodą 
wobec zbiorów nieskończonych. W konsekwencji tego intuicjonizm uznał możliwość zdań 
nierozstrzygalnych: ani prawdziwych, ani fałszywych, a przynajmniej takich, które nie są fałszywe, ale 
których prawdziwości wykazać niepodobna; zaprzeczył też dla zbiorów nieskończonych zasadzie 
wyłączonego środka. To była jedna jego wywrotowa konsekwencja. Inną, również wywrotową, było, że 
niektóre bardzo nawet rozbudowane działy matematyki, zwłaszcza teorii mnogości, są nonsensami, bo 
dotyczą tylko języka, a nie dają się skonstruo wać, i przeto powinny być zarzucone. Konsekwencje te 
pochodziły stąd, że intuicjonizm w gruncie rzeczy uzależniał słuszność twierdzeń matematycznych od 
pewnej koncepcji rzeczywistości, uzależniał ją od możności przeprowadzenia konstrukcji; sama jej 
niesprzeczność, która wystarczała innym szkołom, nie wystarczała intuicjonizmowi do tego, by 
matematykę uznać za naukową.
2. Skrajnym przeciwieństwem intuicjonizmu był inny współczesny mu prąd, mianowicie formalizm 
matematyczny, zainicjowany przez D. Hilberta. Jego rozumienie matematyki było właśnie czysto 
językowe. Dla niego wartość systemu dedukcyjnego leżała w samych tylko formułach. Zadanie 
matematyki polega wyłącznie na budowaniu systemów formalnych i na badaniu ich własności. Z 
intuicjami nie potrzebuje się ona liczyć. Formalizm przeciwstawiał się tedy intuicjonizmowi; ale także i 
logicyzmowi, bo logika nie była dlań podstawowym działem systemu dedukcyjnego (matematyki nie 
można i nie trzeba do niej sprowadzać); była tylko metodą przekształcania jednych formuł w drugie. 
Takich logicznych metod przekształcania formuł może być wiele. Niektóre z nich są pomocne w naukach 
empirycznych jako rodzaj maszyny do myślenia, inne natomiast są bezużyteczne; różnica między nimi 
leży nie tyle w ich prawdziwości, ile w użyteczności. Przeciwstawienie prawdy i fałszu przestaje być w 
logistyce istotne, różnica między nimi zaciera się: to była znów wywrotowa konsekwencja formalizmu.
270


Największą zdobyczą szkoły formalistycznej była praca wiedeńczyka Kurta Godła z 1931 r. o 
nierozstrzygalnych zdaniach w matematyce. Godeł dowiódł, że każdy system dedukcyjny, zawierający w 
sobie arytmetykę, prowadzi do takich zdań. Rozumowania, które przy niepoprawnym języku prowadziły 
do zdań antynominalnych, przy języku poprawnym prowadzą do nierozstrzygalnych. Nierozstrzygalność 
ta jest względna w tym sensie, że przy pewnych zmianach w systemie zdania nierozstrzygalne mogą się 
stać rozstrzygalne. ale wtedy — inne zdania systemu stają się nierozstrzygalne.
SPORY FILOZOFICZNE W NOWEJ LOGICE l MATEMATYCE. W pracach nowych logików i 
matematyków powstał system dedukcyjny, niezależny od takich czy innych założeń filozoficznych. A 
jednak: w dyskusjach, jakie między sobą wiedli, doszły do głosu stare zagadnienia filozoficzne; ujawniły 
się w nich różne możliwe założenia epistemologiczne i metafizyczne; starły się ze sobą, zwłaszcza w 
intuicjonizmie i formalizmie, różne koncepcje prawdy i rzeczywistości.
Przy interpretacji podstawowego dla matematyki pojęcia liczby odnowił się prastary spór 
nominalizmu, konceptualizmu i realizmu. Dla Poincarego i intuicjonistów liczby były czymś umysłowym, 
wytworem psychicznym; formalista Hilbert uważał je pierwotnie za przedmioty idealne (jak dawni realiści 
pojęciowi), potem zaś za znaki (jak nominaliści). Formalizm wahał się też między odmiennymi 
interpretacjami swej tezy: bądź twierdził, że matematyka interesuje się jedynie językiem, bądź że w 
matematyce istnieje jedynie, język, a wszystko inne jest fikcją.
Logicy również nie byli zgodni w zasadniczych sprawach. Byli między nimi przeciwnicy 
nominalizmu, jak Russell, i nominaliści, jak Chwistek, Łukasiewicz, idąc za Fregem, rozumiał przedmioty 
logiki po platońsku; sądził, że są to dwa i tylko dwa przedmioty, prawda i fałsz; prawda jest przedmiotem 
wszystkich zdań prawdziwych, a fałsz przedmiotem wszystkich fałszywych. Leśniewski zaś rozumiał to 
bardziej po prostu, zgodniej ze zwykłym realizmem: sądził, że istnieją tylko rzeczy realne i znaki, toteż 
tylko rzeczy i znaki mogą być przedmiotami nauki; logika traktuje nie o czym innym, jak tylko o 
rzeczach, ale w sposób bardziej abstrakcyjny niż inne nauki; metalogika zaś traktuje — o znakach. Był to 
może przypadek, ale realiści zaważyli najwięcej na nowym rozkwicie logiki i teorii matematyki.
Te niezgodności w filozoficznym stanowisku systemów logiczno-matematycznych nie mają jednakże 
charakteru zasadniczego. Logika współczesna trzyma się na ogół nominalizmu jako metodycznego 
założenia, ale może zawsze założenie to odrzucić i przejść do kierunku konceptualistycznego lub 
realistycznego, jeśliby w toku badań ujawniła się tego potrzeba. Systemy logiczne mogą być traktowane 
jako dyscypliny hipotetyczno-dedukcyjne, od rzeczywistości niezależne, ale mogą być także traktowane 
jako działy nauki o rzeczywistości.
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W FIZYCE
Zniechęcony trudnościami zagadnień filozoficznych, wiek XIX zaczął wreszcie zagadnienia te omijać; 
usiłował wycofać się na pewniejszy, jak sądził, teren nauk szczegółowych. — Ale niebawem i na tym 
terenie wypłynęły te same zagadnienia i powróciły te same
271


trudności, których chciał uniknąć. Powróciły nawet na terenie nauk matematycznych — a tym bardziej 
przyrodniczych, szczególniej zaś fizyki, gdy ta dokonała swych ostatnich, najbardziej przewrotowych 
odkryć.
OD DAWNEJ FIZYKI DO NOWEJ. Podstawowe pojęcia i twierdzenia fizyki, ustalone przez Newtona, 
przetrwały do XX wieku. I mogło się zdawać że są definitywne:
znakomity rozwój fizyki mógł być uważany za ich najpełniejszą weryfikację. W szczególności zdawało 
się, że raz na zawsze ustalone są jej najogólniejsze pojęcia, mianowicie pojęcia czasu, przestrzeni, materii, 
przyczynowości.
W sprawach tych zwykły zabierać głos trzy instancje: pogląd potoczny, nauka i filozofia. Pogląd potoczny 
jest najbardziej stały i jednolity, a filozoficzny najbardziej zmienny;
filozofia próbowała najróżnorodniejszych rozwiązań. Stanowisko, jakie wobec czasu i przestrzeni, materii 
i przyczynowości zajął Newton i jakie utrwaliło się w fizyce, stanowisko całkowicie obiektywistyczne, 
odpowiadało poglądowi potocznemu, a w filozofii też znajdowało zwolenników, l przez jakiś czas 
wszystkie trzy instancje były w tych rzeczach zgodne. Pierwsza wyłamała się filozofia. Mianowicie Kant 
zsubiektywizował czas, przestrzeń i przyczynowość; potraktował je niejako formy rzeczy, lecz umysłu. 
Jednakże i dla niego były one formami koniecznymi i powszechnymi, którym podlegają wszystkie 
zjawiska.
Pod koniec XIX w. pojawiły się dalsze wątpliwości. Pojawiły się wśród filozofów i filozofujących 
matematyków i fizyków, którzy, jak Poincare i Duhem, stali na stanowisku konwencjonalizmu. Uważali 
oni, że pojęcia fizyki, nie wyłączając tych najbardziej podstawowych, są sztuczne, a prawa umowne. 
Zmierzali jednak tylko do nowej, trzeźwiejszej interpretacji dawnych podstaw fizyki; natomiast o 
zastąpieniu tych podstaw przez inne nie myśleli. Mieli je nadal za najodpowiedniejsze czy nawet jedyne 
możliwe, bo jakże wyobrazić sobie fizykę bez pojęć czasu i przestrzeni i bez prawa przyczynowości?
W samej zaś fizyce bodziec do zrewidowania dawnych pojęć i stworzenia nowych dała najpierw 
elektromagnetyczna teoria światła, której twórcą był fizyk angielski James Clerk Maxwell (1831 - 1879). 
Interpretacja jej bowiem w ramach mechaniki Newtonowskiej okazała się niemożliwa, przez co 
wytworzył się wyłom w dotychczasowej strukturze pojęciowej fizyki. Zaczęto też już od połowy XIX w. 
stosować w fizyce metody statystyczne rozwinięte przez tegoż Maxwella, przez Austriaka Ludwika 
Boltzmanna (1844-1906) i Polaka Mariana Smoluchowskiego (1872-1917).
Od początku zaś XX w. pojawiły się poważniejsze wątpliwości. Wyszły nie od filozofów, lecz od 
samych fizyków; wywołane zostały przez najnowsze odkrycia, a zmierzały już nie do nowej interpretacji 
dotychczasowych pojęć i podstaw nauki, lecz do stworzenia dla niej nowych pojęć i podstaw. Nowe 
odkrycia bowiem nie mieściły się w tradycyjnych pojęciach czasu i przestrzeni, materii i substancji, a 
także w tradycyjnych przeciwstawieniach przyczynowości i przypadku, determinizmu i wolności, 
monizmu i pluralizmu.
Fizyka zaczęła podejmować te stare zagadnienia w inny sposób, niż to czyniła dotąd filozofia: 
stosując metody eksperymentalne i matematyczne, którymi tamta nie rozporządzała. Ale rozwiązania, do 
jakich doszła, były w znacznej części w filozofii znane i dawniej, natomiast, rzecz szczególna, były to te, 
które nauka dotychczas odrzucała jako — nienaukowe.
272


WIELKI OKRES FIZYKI. Nauki matematyczno-przyrodnicze miały swój wielki okres w 
zaraniu ery nowożytnej, okres, który wydal Kopernika, Galileusza, Newtona. Drugi taki okres, 
nie ustępujący tamtemu pod względem mnogości odkryć i rewolucyj-ności idei ogólnych, 
nastąpił dopiero po dwu wiekach, w ostatnich latach XIX, a zwłaszcza w XX wieku.
Zapoczątkowały go wielkie odkrycia, dotyczące zwłaszcza promieniotwórczości, 
dokonywane od 1895 r. przez Niemca W. C. Rentgena (1845-1923), Francuzów H. Becquerela 
(1852- 1908) i Piotra Curie (1859- 1906), Polkę Marię Skłodowską-Curie (1867 - 1934), potem 
Anglika Sir Ernesta Rutherforda (1871 - 1937) i in.
Za odkryciami poszły idee ogólne w fizyce, dokonujące przewrotu w podstawach fizyki. 
Były one dziełem zwłaszcza Alberta Einsteina (1879-1955). Niemca Maxa Plancka (1858 - 
1947), Duńczyka Nielsa Bohra (1885 - 1963), Francuza Ludwika de Broglie (ur. 1892) i 
Anglika P.A.M. Diraca (ur. 1902). Dalej rozwinęli je Niemcy, Erwin Schródinger (1887- 1961) 
i Werner Heisenberg (1901 - 1976).
Na podłożu tych odkryć i idej ukazały się też konstrukcje światopoglądowe, z których 
szczególnie popularne stały się dwie: angielskiego astrofizyka Sir J. J e ans a oraz angielskiego 
astronoma Sir A. Eddingtona; jednakże poparcia u czołowych fizyków nie znalazły.
POGLĄDY, l. CZAS l TEORIA WZGLĘDNOŚCI. W swej „szczególnej" teorii względności, 
ogłoszonej w 1905 r., Einstein dal nową postać pojęciu czasu. Pojęcie to było rozważane od 
wieków, a prawie zawsze — zarówno w myśli potocznej, jak w fizyce i filozofii — było 
pojmowane jako bezwzględne; w szczególności tak je rozumiał Newton. Tymczasem Einstein 
je zrelatywizowal. Wykazał, że twierdzić, iż zdarzenie „A jest jednoczesne z B", można tylko z 
zastrzeżeniem: „z punktu widzenia obserwatora C" czy „układu C". Dla drugiego obserwatora 
czy układu D, znajdującego się względem C w ruchu jednostajnym i prostoliniowym, 
zdarzenia A i B nie będą jednoczesne.
Rozumowanie takie implikowało paradoksalny stan rzeczy: że istnieje nie jeden czas, lecz 
wiele czasów; że dwa zjawiska mogą ze sobą być i zarazem (z innego punktu widzenia) nie 
być jednoczesne: że nawet kolejność zjawisk może być względna.
A względności czasu towarzyszy względność stosunków przestrzennych; odległość dwu 
przedmiotów wypada różnie, jeśli jest mierzona w dwu układach poruszających się jeden 
względem drugiego ruchem jednostajnym i prostoliniowym.
Wszystko to było jaskrawo niezgodne ze zdrowym rozsądkiem, z naturalnymi intuicjami, 
dla których czas jest obiektywny i bezwzględny, a tak samo i przestrzeń. Było też niezgodne z 
dotychczasowym ich pojmowaniem w fizyce, wiernej naturalnym intuicjom i 
Newtonowskiemu „absolutnemu czasowi" i „absolutnej przestrzeni". Niezgodne wreszcie było 
z rozpowszechnionymi poglądami filozofii, traktującymi czas i przestrzeń w myśl zdrowego 
rozsądku jako obiektywne formy zjawisk, a nawet z tymi, które je traktowały po kantowsku 
jako formy subiektywne.
Niezgodności te wywołały pierwptnie opozycję przeciw teorii względności. Początkowo 
zdrowemu rozsądkowi teoria tą wydawała się niedorzeczną i buntował się przeciw niej. Mimo 
to dość szybko znalazła wśród uczonych uznanie powszechne. Filozofowie natomiast, jeśli ją 
przyjęli, to na ogół z zastrzeżeniem, że ta teoria czasu jest bądź co bądź tylko hipotezą i że 
może inna, wygodniejsza hipoteza wytłumaczy fakty i zinterpretuje wzory matematyczne w 
sposób równie albo i bardziej zadowalający.
18 — Historia lllozptit t. III                                                                      573


2. PRZESTRZEŃ l OGÓLNA TEORIA WZGLĘDNOŚCI. W dziesięć lat później (w 1915 r.) Einstein wystąpił z 
tzw. „ogólną" teorią względności, l tym razem pogląd jego był rewolucyjny. w szczególności jeśli chodzi 
o pojęcie przestrzeni.
Naturalny pogląd na przestrzeń jest wyraźny: jest trójwymiarowa, nieskończona, od znajdujących się 
w niej przedmiotów niezależna: jest jakby olbrzymim naczyniem, w którym rozmieszczone są wszystkie 
przedmioty materialne. Właściwości tej przestrzeni formułuje geometria Euklidesa. Nauka przez długi 
czas utrzymała ten naturalny, intuicyjny pogląd na przestrzeń: a przestrzenie nie-Euklidesowe uważała za 
fikcje matematyków.
Tymczasem teoria względności zerwała z tym poglądem i wystąpiła z innym, jak najbardziej 
paradoksalnym: że przestrzeń zależy od ciał, jakie się w niej znajdują: że nie ma przestrzeni 
bezwzględnej, niezależnej od ciała. A ciała nadają jej właśnie kształt ~ nie-Euklidesowy.
Koncepcja ta miała swe źródło nie w filozofii, lecz w wyliczeniach matematyczno-fizykalnych. 
jednakże przesądzała o wiecznym sporze filozoficznym: czy przestrzeń jest czymś realnym? Sam Einstein 
(daleko mniej zresztą kompetentny w sprawach filozoficznych niż matematyczno-fizykalnych) twierdził, 
że teoria jego „odebrała czasowi i przestrzeni ostatni ślad obiektywnej realności", l również rozstrzygała 
antynomię, z którą walczyła filozofia, nie mogąc pojąć, by przestrzeń mogła być skończona, ani także, by 
mogła być nieskończona (antynomię, która w szczególności odegrała tak wielką rolę w filozofii Kanta). 
Teoria Einsteina wywodziła mianowicie, że niektóre typy przestrzeni nie-Euklidesowych są skończone, 
chociaż nie są ograniczone, i taką właśnie, według Einsteina i innych relatywistów, jest przestrzeń 
astronomiczna.
Konsekwencje teorii względności sięgnęły jeszcze dalej. Jeśli czas i przestrzeń są zrela-ty wizowane, 
to również i ruch, który jest określany przez nie. A także i siły, która jest mierzona przyspieszeniem 
ruchu. Więc siły - tak samo jak postacie przestrzenne rzeczy -są względne, zależne od warunków, w 
jakich działają.
W fizyce teoria Einsteina przyjęła się dla przestrzeni tak samo jak dla czasu, rugując ich pojęcia 
absolutne. W filozofii natomiast, jeśli została przyjęta, to w każdym razie z zastrzeżeniem: że nie 
dowiodła, iżby tradycyjne pojęcia absolutne nie były realne; dowiodła tylko, że są dla nauki nieprzydatne.
3. MATERIA i NOWA ATOMISTYKA. Nowe odkrycia fizyki doprowadziły również do kryzysu — 
trwającego dotychczas - w poglądach na materię. Dawna fizyka, zgodnie z intuicjami powszechnymi, 
rozpatrywała masę jako główną cechę materii obok rozciągłości przestrzennej. Tymczasem od połowy 
ubiegłego wieku to naturalne przekonanie zaczęło się chwiać. W fizyce na pierwszy plan wysunęło się 
pojęcie energii. W początku wieku XX nastąpiło zbliżenie pojęć masy i energii; prawo zachowania masy 
podporządkowano zasadzie zachowania energii. Skutkiem tego zaczęto utożsamiać materię z energią. 
Zarysował się jakby energetyczny kierunek w fizyce. Odegrał on pewną rolę w rozwoju fizyki, jednakże 
nie uzyskał w niej dominującego stanowiska. Tym bardziej nie uzyskała go doktryna chemika Ostwalda, 
który usiłował wszystkie podstawowe pojęcia nauki sprowadzić do pojęcia energii; rozszerzył je tak. że 
energia obejmowała także procesy psychiczne. Doktryna ta nie znalazła wszakże uznania ani wśród 
filozofów, ani wśród fizyków.
W końcu ubiegłego i na początku niniejszego stulecia rozwinęła się elektronowa teoria materii, będąca 
wyrazem roli, jaką odgrywają elektryczne i związane z nimi magnetyczne własności materii. Istotę materii 
widziała w naboju elektrycznym posiadanym
274


przez elementarne składniki ciał, elektrony i protony. Jednakże odkrycie w 1933 r. trzeciego 
elementarnego składnika, neutronu, który, jak nazwa wskazuje, nie jest naelektry-zowany — 
ograniczyło znaczenie elektryczności w budowie materii.
Natomiast w nowszej fazie fizyki doszedł do głosu dynamiczny pogląd na materię, 
opierający się na tym, że cząstki elementarne są otoczone polami siłowymi (przy czym obok 
pola elektromagnetycznego w jądrach atomowych działa pole jeszcze potężniejsze, wiążące 
składniki jądra, protony i neutrony).
Ten dynamiczny pogląd nie zgadza się z potocznym, który materię rozumie jako twardą, 
nieprzenikalną masę. Dla tego nowego poglądu nie masa, lecz siła jest pojęciem pierwotnym; 
masa jest dlań tylko jedną z postaci, w jakich objawia się siła. Dla myśli potocznej jest to 
właśnie nie do przyjęcia: dla niej siła jest wtórna, związana z masą i od niej zależna.
Fizyka tradycyjna trzymała się tu poglądu potocznego; Newton przyjmował, że „miarą 
materii jest gęstość wraz z objętością". Natomiast w filozofii pojawiały się już dawniej 
dynamiczne koncepcje, zwłaszcza u Leibniza oraz Boscovicha (który je też usiłował przy-
stosować do potrzeb fizyki i przedstawiał atomy jako nierozciągle centra sił). Tym bardziej 
niektóre nowsze teorie filozoficzne — jak Jamesa i Bergsona — miały dynamiczny charakter.
Te teorie filozoficzne i pewne nowe teorie fizyki głosiły dematerializację materii. Zacho-
wywały nazwę „materii", ale wyrzekały się tego, co ona dotąd oznaczała, mianowicie masy; 
materia pozostała w fizyce, jak powiada Russell, tylko w charakterze „krótkiej formuły dla 
opisania tego, co dzieje się tam, gdzie materii naprawdę wcale nie ma". Przypuszczenie, że 
materia jest twardą masą zajmującą przestrzeń, teorie te uważały za pozostałość pojęć 
potocznych, wytworzonych na podstawie wrażeń dotykowych; fizyka za nim nie przemawia. 
Ona stwierdza tylko działanie, a nie działającą materię. Jeśli substancję utożsamiać, jak to się 
przeważnie działo, z materią, to wedle tych teorii w rzeczywistości nie ma substancji.
Jednym z zagadnień wywołujących w fizyce i filozofii różnicę poglądów na materię było: 
czy jest nieciągła, czy ciągła ? Wyrazem zaś poglądu, że jest nieciągła, był od dawna atomizm. 
Był on tworem filozofii: nie opierał się bynajmniej na doświadczeniu, lecz na postulacie, że 
dzielenie materii musi mieć kres. Nauka przejęła go z filozofii. Jednakże nie bez wahań. 
Właśnie w XIX w. na tle krytyki pojęć naukowych pojawiła się myśl, że pojęcie atomu jest 
tylko pojęciem roboczym, któremu w rzeczywistości może nic nie odpowiadać; a w każdym 
razie istnienie atomów jest hipotezą, która nigdy nie będzie mogła być sprawdzona.
Tymczasem odkrycia końca XIX i początku XX wieku pozwoliły stwierdzić doświad-
czalnie istnienie atomów. Co prawda, niezupełnie takich, jakimi były w pierwotnym pojęciu. 
Nie okazały się niepodzielnymi cząstkami materii, bo wyodrębniono w nich elektrony protony, 
neutrony i fotony, a potem jeszcze pozytrony, neutrino, mezony — łącznie około dziesięć 
różnych cząstek elementarnych. Nie stanowią one zwartej masy. Ani nie są niezmienne, bo 
wchłaniają, to znów wypromieniowują energię. Nie są, w myśl pierwotnego ich pojęcia, 
małymi, twardymi, jednorodnymi, niezmiennymi cząstkami materii. Są raczej — jak je 
przedstawił Bohr — miniaturowymi systemami słonecznymi, w których dookoła jądra krążą 
elektrony. W każdym jednak razie fizyka stwierdziła doświadczalnie istnienie cząsteczek 
materii i przechyliła stary spór na stronę nie-ciągłego jej rozumienia.
i8.                                                                                275


4. TEORIA KWANTÓW. Rozumienie rzeczywistości jako nieciągłej zostało jeszcze rozwinięte w teorii 
kwantów, którą zainicjował w 1900 r. Pianek, a pod której znakiem rozwinęła się fizyka XX wieku. 
Pierwotnym twierdzeniem tej teorii jest, że również i energia, przesyłana w postaci promieniowania 
elektromagnetycznego, ma nieciągły, jakby ziarnisty charakter, że składa się z cząstek. Cząstki te, atomy 
energii, nazywane są obecnie „fotonami", dawniejsza zaś nazwa „kwantów" ma teraz znaczenie 
ogólniejsze:
służące do charakterystyki zasadniczej nieciągłości wszelkich procesów atomowych. W myśl tej teorii 
promień światła, które jest zjawiskiem elektromagnetycznym, wyobrażany jest jako rój pędzących 
pocisków-fotonów.
Przy takim rozumieniu światło staje się zjawiskiem złożonym i trudnym do pojęcia:
bo jednak jest ono również falowaniem. A więc ma podwójną naturę: jest falowaniem i zarazem 
przesyłaniem kwantów energii. Czyli: jest ciągłe i zarazem nieciągłe. I tę podwójną naturę ma nie tylko 
światło — mają je wszystkie zjawiska. W fizyce XIX w. przyjmowano, że światło ma budowę falową, a 
materia cząsteczkową, ale w XX w. zauważono również objawy cząsteczkowej budowy w świetle, a 
falowej w materii. Otóż te wszystkie dotychczasowe próby ujęcia — zarówno cząsteczkowe, jak falowe 
— okazały się uproszczeniem rzeczywistości.
Ma ona w całości swe ciągłe (falowe), ale także i swe nieciągłe (cząsteczkowe, kwantowe) oblicze. 
Odwieczny spór nie przechyla się ostatecznie na żadną ze stron, lecz łączy je w jakiejś coincidentia 
oppositorum, o jakiej mówili dawni filozofowie. Ten stan rzeczy sformułował Bohr w swej „teorii 
komplementarności". Wedle niej obie koncepcje są równie uprawnione: że świat składa się z wielości 
oddzielnych bytów (kwantów) i że składa się z jednego tylko bytu (z falującego „pola"). W ten sposób 
nowa fizyka godziła stary spór pluralizmu i monizmu,
5. PRZYCZYNOWOŚĆ i ZASADA NIEPEWNOŚCI. Fizyka tradycyjna, Newtonowska, posługiwała się zasadą 
przyczynowości, twierdzącą, że każde zjawisko jest następstwem jakiegoś innego, poprzedzającego 
zjawiska. Na niej opierała postulat determinizmu, że w świecie panuje konieczność, bo zjawiska są 
konieczne, skoro są wyznaczone przez inne. Była w tym zgodna z poglądem naturalnym; on także jest w 
gruncie rzeczy przekonany o przyczynowym powiązaniu zjawisk.
W filozofii zaś pojęcie przyczynowości miało losy podobne do losów pojęć czasu i przestrzeni; i co 
do niej Kant zaprzeczył, jakoby była obiektywną formą zjawisk, i pojął ją jako subiektywną formę 
umysłu. Jednakże jako formę konieczną. I ostatecznie jakkolwiek przyczynowość była rozumiana, 
obiektywnie czy subiektywnie, to zawsze była traktowana w filozofii jako konieczna; i determinizm był 
uważany za obowiązujący powszechnie, za nieodzowny postulat nauki.
Inaczej nowa fizyka: wniknąwszy w świat atomów i kwantów, nie znalazła w nim potwierdzenia 
determinizmu. Wprawdzie w skali makrofizycznej zjawiska występują tak, jak gdyby były 
zdeterminowane, ale w rnikrofizycznej (atomowej) zdaje się panować indeterminizm. W atomie—jak to 
stwierdził Bohr — elektrony nie mają stałego położenia wobec jądra, przeskakują z orbity na orbitę, a 
przeskoków tych przewidzieć niepodobna: nie wiemy, kiedy nastąpią i dlaczego. Wiedzą fizykalna nie 
znajduje dla nich przyczyn. Z prawami klasycznej mechaniki nie są zgodne; dla przedstawienia ich trzeba 
było skonstruować specjalną „mechanikę kwantów", nje opartą na determinizmie.
Jeżeli mimo ten indeterminizm możną w skali makrofizycznej przewidywać zjawiska,,
276


to dlatego, że wtedy obejmuje się razem olbrzymie ilości zjawisk elementarnych. Przy bilionach 
elektronów odchylenia ich neutralizują się i dzięki temu wykazują prawidłowość. Jest to wszakże 
prawidłowość — natury tylko statystycznej. Natomiast poszczególne cząstki energii prawidłowości nie 
wykazują, zachowują się tak, jak gdyby rządził nimi przypadek. „Przypadkowość" — jak pisał jeden z 
twórców nowej fizyki — „jest stanem pierwotnym, dla którego nie ma wytłumaczenia". Fizycy utracili 
przekonanie o działaniu niezmiennych i koniecznych praw; probabilizm opanował ich umysły.
Atak przeciw zasadzie przyczynowości i determinizmowi poprowadził od 1926 r. Heisen-berg. W 
przeciwieństwie do zasady przyczynowości zaczął głosić „zasadę niepewności". Wedle niej nie można 
zasadniczo dokładnie podać stanu, w jakim znajduje się jakikolwiek ustrój atomowy albo cząstka 
elementarna. Jeśli dokładnie określimy położenie elektronu, to nie możemy określić jego szybkości, a 
jeśli określimy szybkość, to nie możemy określić położenia. Prawo przyczynowości twierdziło, że stan 
obecny zjawiska atomowego wyznacza jego stan przyszły; tymczasem wedle zasady niepewności nawet 
stanu obecnego określić niepodobna. Nie możemy więc wyznaczyć zjawisk przyszłych nie tylko dlatego, 
że nie widzimy ich związku z teraźniejszymi (jak wskazywał już Hume przed dwoma wiekami), ale także 
dlatego (i to jest nowy argument fizyki przeciw prawu przyczynowości), że nie znamy i nie możemy znać 
dostatecznie zjawisk teraźniejszych. Trudność podawania przyczyn znano w praktyce zawsze, ale 
przyjmowano, że przynajmniej w teorii można je zawsze podać, teraz zaś stwierdzono, że nie można 
nawet w teorii. Zasada niepewności stwierdza właściwie tylko, że zjawiska są dla nas zawsze niepewne, 
ale skoro są niepewne, to tak jak gdyby były przypadkowe: koniecznymi nigdy się dla nas nie staną i 
jeśliby nawet były zdeterminowane, to my byśmy tego nigdy stwierdzić nie mogli. A jeśli odnajdujemy w 
przyrodzie prawidłowość, to tylko opartą na prawdopodobieństwie i statystycznym prawie wielkich liczb.
Wśród wyników nowej fizyki to zerwanie z determinizmem było dla filozofii szczególnie ważne. 
Przyklasnęli mu zwolennicy wolnej woli, przekonani, że znaleźli w nim poparcie swego poglądu. Nie 
liczyli się z tym, że ich indeterminizm jest inny niż indeterminizm fizyków: w wolności woli chodzi 
bowiem o to, że przy określonym stanie obecnym stan następny może być taki albo inny; natomiast w 
nowej fizyce chodzi przede wszystkim o to, że wobec nieokreśloności stanu obecnego nie można określić 
następnego. Nie brakło jednak również filozofów, którzy zajęli tu stanowisko negatywne i wskazywali, że 
właśnie należy zachować więcej ostrożności w wyciąganiu wniosków indeterministycz-nych. Wszak 
argument Heisenberga, który wydaje się najważniejszy, przemawia tylko za naszą niezdolnością ustalenia 
związków przyczynowych, nie zaś za tym, że ich nie ma w zjawiskach.
6. CELOWOŚĆ. Nowa fizyka nie tylko zakwestionowała determinizm, który dotąd uchodził za 
fundament nauki,-ale także dała jak gdyby argumenty za finalizmem, który dotąd uchodził za stanowisko 
nienaukowe, za jeden z tych pomysłów filozoficznych, których nauka tolerować nie może.
; Fizyka Newtonowska postępowała w ten sposób, że rozkładała zjawiska na składniki iż ich własności 
tłumaczyła własności całych zjawisk. Zdawało się, że jest to naturalna metoda nauki. Tymczasem w 
zastosowaniu do świata atomów zawiodła. Bo ustroju atomu niepodobna w ten sposób wytłumaczyć. 
Stanowi on jakby całość wyższego rzędu,
277


której niepodobna złożyć z części tak, jak się składa maszynę. Jest tak, jak gdyby nie tylko 
własności części wpływały na własności całości, ale i odwrotnie, jak gdyby własności całości 
wpływały na własności części. Całość jest jakby celem, do którego dostosowują się części. 
Tłumacząc więc zjawiska należy liczyć się z ich całością, należy je ujmować „całościowo" 
(nazwano ujęcie takie „holizmem", od gr. ó'Aoc — cały), lub inaczej mówiąc:
„organicznie", a nie mechanicznie.
Bohr wypowiedział swój pogląd na ten kierunek w słowach: „Zakres stosowalności 
mechaniki kwantów (w dotychczasowej postaci) zajmuje stanowisko pośrednie między 
zakresem przyczynowego, przestrzenno-czasowego opisu i dziedziną biologii, którą cha-
rakteryzuje argumentacja Ideologiczna".
W XIX w. dążność do mechanistycznego traktowania zjawisk, pierwotnie ograniczająca się 
do fizyki, opanowała nawet biologię i psychologię (m. in. Loeb dał w Ameryce na przełomie 
XIX i XX w. dążności tej postać szczególnie ostrą); teraz, przeciwnie, anty-mechanistyczne 
dążności, które pierwotnie ograniczały się do biologii i psychologii, wyszły także poza nie i 
zaczęły ogarniać fizykę. W filozofii dążności te nie były nowością, różne dawniejsze jej 
systemy głosiły organiczną budowę wszechświata; głosiły ją zwłaszcza w dobie Odrodzenia i 
romantyzmu. W innych wszakże okresach mechanistyczne prądy brały też w filozofii górę: tak 
było właśnie w końcu XIX wieku. Ale wiek XX nawrócił do tamtych koncepcji. Ustało 
sprowadzanie zjawisk biologicznych do mechanicznych ; zaczęto, odwrotnie, zjawiska 
mechaniczne tłumaczyć na wzór biologicznych. Pojęcie „postaci", wytworzone w psychologii 
XX w. dla scharakteryzowania organicznej budowy zjawisk psychicznych, zaczęto stosować 
również do charakterystyki zjawisk chemicznych (E. Price), fizycznych (W. Kóhler), 
mechanicznych (E. Schródinger). Znaleźli się astronomowie, którzy system słoneczny nazwali 
„nieorganicznym organizmem", a A. N. Whitehead zaczął mówić o „organicznym 
mechanizmie".
Te organistyczne, holistyczne, finalistyczne koncepcje były w pewnym związku z nowymi 
zdobyczami nauk, jednakże w związku znacznie już dalszym, luźniejszym niż nowe koncepcje 
czasu i przestrzeni, materii i przyczynowości.
7. SUBIEKTYWIZM I IDEALIZM, POZYTYWIZM I REALIZM W NOWEJ FIZYCE. A) Nowa
fizyka, podjąwszy zagadnienia filozofii, nie tylko doszła do podobnych rozwiązań, ale trafiła 
także na trudności podobne do tych, z jakimi walczyła filozofia. Utraciła też część tego 
optymizmu poznawczego, jaki miała w XIX w., i w wielu wypadkach doszła do subiektywizmu 
i agnostycyzmu. Najmocniejszym jego wyrazem była „zasada niepewności" Heisenberga, 
dowodząca, że nauka poza pewne granice nigdy wyjść nie będzie mogła;
że nie pomogą żadne instrumenty, metody, pomysły, bo trudność jest zasadnicza. W swych 
subiektywistycznych konkluzjach fizycy posługiwali się nie tylko tą nową zasadą, ale
A
także argumentami od dawna używanymi przez filozofów, w szczególności zaś tym, że to, co 
nauka twierdzi o świecie zewnętrznym, nie jest stwierdzeniem, lecz konstrukcją, i to na 
podstawie materiału skąpego i subiektywnego, bo składającego się z wrażeń zmysłowych. 
Natura naszego umysłu nie może nie wpływać na nasz obraz świata i nauka jest przeto w 
pewnym przynajmniej stopniu subiektywna. Einstein, uzależniając czas i przestrzeń od 
„obserwatora", rozumiał to jako ich relatywizację, nie subiektywizację; ale inni fizycy widzieli 
w tym dowód, że wszystkie twierdzenia nauk ścisłych są subiektywne, skoro zależne od 
obserwatora.
B) Tej tezy negatywnej niektórzy z filozofujących fizyków użyli jednak dalej jako
278


pomostu do tezy pozytywnej: do idealistycznej koncepcji świata. Bo badania ich zachwiały 
przekonaniem o realności materii, natomiast przekonanie o realności zjawisk duchowych 
zostało dla nich niezachwiane. Rozumując tak, jak to od wieków robili filozofowie, wywodzili, 
że bezpośrednio znamy jedynie zjawiska duchowe, a materialne tylko pośrednio, więc możemy 
zrozumieć je tylko na podobieństwo tamtych. „Umysł" — pisał Eddington — „jest pierwszą i 
najbezpośredniejszą rzeczą w naszym doświadczeniu, wszystko inne jest tylko dalekim 
wnioskiem". Stąd przypuszczenie dalej jeszcze idące:
że cała rzeczywistość jest natury duchowej. Nie wynikało ono bynajmniej w sposób konieczny 
z fizyki, a w szczególności z jej nowych odkryć. Niemniej pewną ilość zwolenników znalazło.
C) Było to wszakże jedynie przypuszczenie dotyczące tego, co jest już poza granicami 
poznania fizykalnego, nie należące właściwie do fizyki i do kompetencji fizyków. A nawet 
odbijało w szczególny sposób od programu i metod większości fizyków, którzy rozumieją swe 
zadania właśnie ostrożnie i wąsko, w sposób nie zostawiający miejsca dla światopoglądowych 
uogólnień i dla wniosków idealistycznych, tak samo zresztą jak dla materia-listycznych. Gdy 
przedstawiają oni program swych badań, to jest to program pozytywistyczny: porządkowanie 
doświadczenia, nic więcej.
D) Gdy wszakże ci sami nawet uczeni od programu przechodzą do realnej pracy badawczej, 
to zajmują jeszcze inną postawę. Nie pozytywistyczną, ale także nie agnostyczną i nie 
idealistyczną. Nie myślą wtedy ograniczać się do zjawisk, chcą badać obiektywny, realny 
świat. Ale także nie myślą wysnuwać dalekich wniosków, jak w idealistycznej filozofii. 
Założenia swe czerpią ze zdrowego rozsądku. Są w swej pracy realistami;
przyjmują, że jest realny świat do odkrycia — i chcą go odkryć.
Wielokrotnie można obserwować wśród zachodnich fizyków, że ci z nich, którzy oddają się 
refleksjom epistemologicznym, wypowiadają się jako subiektywiści; ci, co snują wnioski 
światopoglądowe, występują jako idealiści; gdy zaś określają swój program naukowy i metodę, 
to przemawiają jak pozytywiści; ale gdy prowadzą badania — postępują jak realiści.
8. CZŁOWIEK WE WSZECHŚWIECIE. Z nowego przyrodoznawstwa mogą mieć dla filozofii 
znaczenie nie tylko wnioski ogólne, ale także niektóre fakty i obliczenia. Liczby ustalone przez 
astronomię, nie nieskończone wprawdzie, ale olbrzymie, uzmysławiają fizyczną znikomość 
człowieka i mogą wpływać na jego stosunek do siebie samego i do wszechświata. Obliczenia 
odległości we wszechświecie doprowadziły do liczb tak wielkich, że liczy się je latami 
świetlnymi, a nawet jeszcze większymi jednostkami „parsekami", wynoszącymi przeszło 
30000000000000 km, a nawet „kiloparsekami", od nich jeszcze tysiąc razy większymi. 
Średnica Małej Galaktyki wynosi 6000 parseków; a jest ona tylko częścią Wielkiej. Wielka 
Galaktyka zawiera co najmniej 30 miliardów gwiazd. Na obieg dokoła jej centrum Słońce 
zużywa 200 milionów lat. W Supergalaktyce Wielka Niedźwiedzica leży w odległości 72 
milionów lat świetlnych, a inne gwiazdy jeszcze dalej. Promień wszechświata Einstein oblicza 
na 84 miliardy lat świetlnych. A nawet maleńka Ziemia liczy już sobie około 3 miliardy lat 
wieku.
A z drugiej strony, równie olbrzymie liczby dzielą nas od mikrofizycznego świata, liczby 
ustalone przez fizyków dopiero w ostatnich dziesięcioleciach. Oto jeśli brać „paczki" złożone z 
miliona milionów atomów, to paczek takich trzeba wziąć milion milionów, aby otrzymać 
półtora grama wodoru. Elektron zaś waży jeszcze tylko jedną tysięczną
279


osiemsetną pięćdziesiątą atomu wodoru. Krąży on w orbicie dokoła jądra tego atomu w 
promieniu jednej trzydziestomilionowej centymetra, ale z szybkością 2200 km na sekundę. 
Czyli musi obiec swą orbitę 7 miliardów razy w jedną milionową sekundy.
Między tymi dwoma ogromami znajduje się człowiek. Już pierwsze wejrzenie w ogrom 
wszechświata, dokonane w początkach ery nowożytnej przez nauki przyrodnicze, dopro-
wadziło nie tylko do zmiany poglądu filozoficznego na samą przyrodę, ale także na miejsce, 
jakie w niej zajmuje człowiek. Po odkryciu Kopernika człowiek utracił swą pozycję centralną 
we wszechświecie. I wydał się sobie samemu mniejszy, gdy wszechświat rozrósł się w 
nieskończoność; filozoficzny wyraz temu dał wtedy Giordano Bruno.
Można było przypuszczać, że liczby ustalone teraz przez astronomów i fizyków, konkre-
tyzujące dotychczasowe ogólnikowe wyobrażenia, przerażające swym ogromem — już nie 
tylko w kierunku gwiazd, ale i atomów — znajdą w filozofii swój wyraz, jeśli nie racjonalny, 
to emocjonalny. Jednakże go dotychczas nie znalazły. Człowiek współczesny wie o 
wszechświecie nieporównanie więcej niż dawniejszy, ale — rzecz szczególna — zdaje się 
swego poglądu na siebie z tą wiedzą o wszechświecie nie wiązać. Żyje w innej skali niż 
fizyczna, ma swoją skalę, która nie jest ani skalą Słońca, ani atomów. Skala ta jest psychiczna, 
społeczna, niekiedy religijna, ale nie fizyczna. O swej znikomości czy wielkości skłonny jest 
człowiek sądzić na podstawie nauk społecznych, historycznych, nie zaś przyrodniczych. I 
zapewne dlatego reakcja na drugi rozkwit fizyki nie ma analogii z reakcją wywołaną przed 
kilku wiekami przez jej rozkwit pierwszy.
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W PSYCHOLOGII
W XIX w. wielu uczonych porzucało filozofię dla psychologii, chcąc się zajmować 
prawdziwą nauką, opartą na faktach i na niekwestionowanych założeniach, wolną od 
wieczystych sporów, w które filozofia jest wplątana i których rozstrzygnąć nie umie. Była to 
jedna z przyczyn wielkiego rozwoju studiów psychologicznych w końcu XIX wieku.
Wiek XX jeszcze te studia znacznie rozwinął. Ale wynik ich przynajmniej pod jednym 
względem był inny, niż oczekiwano: w psychologii uformowały się szkoły zwalczające się 
wzajem i nie mogące uzgodnić swych podstawowych założeń — podobnie jak to bywało w 
filozofii. I wybuchły spory o sprawy podstawowe, a w nich odżyły wieczyste spory — 
filozoficzne.
Nowych szkół psychologicznych utworzyło się w XX wieku wiele, a najważniejsze i 
najbardziej rozpowszechnione na Zachodzie były: funkcjonalizm, hormizm, psychologia 
postaci, behawioryzm i psychoanaliza. Trzy z nich powstały w Stanach Zjednoczonych, jedna 
powstała w Rzeszy, ale niebawem przeniosła swój ośrodek do Ameryki; jedynie psychoanaliza 
była pochodzenia wyraźnie europejskiego: przygotowana była we Francji, wystąpiła w 
jaskrawej formie w Austrii, objęła Szwajcarię, by potem rozszerzyć się bez mała na cały świat.
POPRZEDNICY. Wszystkie te szkoły europejsko-amerykańskie były w opozycji do 
psychologii, jaka uformowała się i zapanowała w XIX wieku. Była to, rzec można,
280


psychologia „klasyczna". Była ona w znacznej mierze dziełem Wundta i nosiła na sobie piętno 
jego umysłowości. Założenia jej były takie: przedmiotem psychologii jest świadomość (ściślej 
biorąc: treść świadomości, bo czynności psychiczne nie dają się obserwować);
jej metodą — introspekcja; jej zadaniem—analiza zebranych przez introspekcję faktów, 
rozłożenie ich na proste składniki. Charakter tej psychologii był statyczny i jakby atomiczny. 
Stosunek faktów świadomości do faktów fizycznych pojmowała w duchu paralelizmu, w 
przekonaniu, że są zupełnie różnej natury i działać na siebie wzajem nie mogą.
W pamiętnych latach, gdy psychologia przeszła na metodę eksperymentalną, taki jej system 
wydawał się najnaturalniejszy i nawet wręcz jedynie możliwy. A i w początku XX w. miał on 
jeszcze ogromną przewagę w całej Europie, a także w Ameryce, gdzie stał za nim Titchener, 
wierny uczeń Wundta, największy przez jedno pokolenie autorytet psychologiczny Stanów 
Zjednoczonych. System ten, który Titchener nazywał „struktu-raiizmem", ponieważ bada 
strukturę świadomości, długo wydawał się poglądem klasycznym, definitywnie ustalonym.
W Ameryce jednak już w XIX w. ujawniła się przeciw niemu opozycja. Pierwszy wystąpił 
z nią James. Był prekursorem wszystkich szkól psychologii, jakie się potem w Ameryce 
wytworzyły. Co u niego było w zarodku, one rozwinęły. Funkcjonalizm, hormizm, 
psychologia postaci, behawioryzm podzieliły się niejako jego dziedzictwem, każda z tych 
szkół podjęła inny motyw jego psychologii.
Zupełnie inne pochodzenie i inny charakter miała psychologia, która w tym samym okresie 
rozwijała się w Związku Radzieckim. Wychodziła z założeń marksizmu-leninizmu;
i z tego stanowiska podejmowała zagadnienia doniosłe także dla filozofii.
I. FUNKCJONALIZM l HORMIZM
Wśród nowych prądów psychologii XX w., pojawiających się szybko jeden po drugim, 
pierwszym był funkcjonalizm. Wyróżniało go przede wszystkim to, że przedmiot badań 
psychologicznych przesunął z treści na funkcje świadomości. Powstał w uniwersytecie w 
Chicago. Bliskim był mu inny prąd — zainicjowany przez McDougalla — który na pierwszy 
plan wysunął funkcje dążeniowe świadomości i znany jest pod nazwą „hormizmu".
INICJATORZY. Funkcjonalistyczną psychologię zapoczątkował w Chicago tamtejszy 
profesor psychologii J. R. Angell. Współdziałał z nim John Dewey, który w tym uniwersytecie 
od 1894 r. był profesorem filozofii i obok filozofii uprawiał też psychologię. W innym 
uniwersytecie amerykańskim, mianowicie Columbia University, R. J. Woodworth rozwijał 
podobną psychologię, którą nazywał „psychologią dynamiczną".
Inicjatorem psychologii hormicznej był Anglik William McDougall (1871 -1938), który w 
latach 1900 - 1920 wykładał psychologię i filozofię w Anglii, potem zaś w Ameryce, najpierw 
Harvard University, a potem Duke University. Naturalne jego miejsce jest wśród psychologów 
amerykańskich, z którymi sposobem myślenia bardziej harmonizował. James wywarł nań 
decydujący wpływ. Tak samo jak on, był zarazem psychologiem i filozofem. Swe idee 
psychologiczne wyłożył najpełniej w Ań Introduction to Social Psycho-
281


!of{y, 1908. a filozoficzne w ostatniej większej swej książce Modern Materialism and Enu'r-yent 
Evoliilion. 1930.
POGLĄDY, l. CZYNNOŚCI PSYCHICZNE. Naczelną ideą funkcjonalizmu było, że świadomość ma 
charakter funkcji, czyli czynności, że więc psychologia powinna zajmować się czynnościami, a nie 
treściami: widzeniem, a nie barwami, wyobrażaniem, a nie wyobrażeniami, odczuwaniem, a nie 
uczuciami.
Dawniejsi psychologowie wiedzieli oczywiście, że dokonujemy różnych czynności psychicznych, ale 
sądzili, że nic o nich powiedzieć nie możemy, że wymykają się spod obserwacji, że obserwować i 
opisywać możemy tylko wyobrażenia, a nie samo wyobrażanie, poszczególne uczucia, a nie odczuwanie.
W związku z tym była druga właściwość funkcjonalizmu: ponieważ czynności rozwijają się w czasie, 
więc też świadomość rozwija się w czasie — nie jest statyczna, ma charakter procesu. Dawniejsi 
psychologowie przeoczyli to, ponieważ nie zajmowali się czynnościami, lecz tylko treściami 
psychicznymi. Ciągły proces psychiczny rozbijali na momenty i elementy, o których mogło się wydawać, 
że są samoistne i pozaczasowe.
Funkcjonaliści zaś wraz z Jamesem położyli nacisk na to, że momenty i elementy procesu 
świadomości, poszczególne wrażenia czy dążenia, nie występują w rzeczywistości nigdy samoistnie. W 
szczególności wrażenie i reakcja na nie — jak to wywiódł Dewey w słynnej rozprawie z 1896 r. — 
stanowią zawsze jedną całość: gdy np. dziecko, zobaczywszy płomień, wysuwa rękę, by zań chwycić, to 
nie są to dwa różne wydarzenia, zobaczenie i chwytanie, wrażenie i ruch; nie ma naprawdę wrażeń bez 
ruchu, nie ma ani samego widzenia, ani samego chwytania, jest tylko „widzenie do chwytania". Widzenie 
wpływa na chwytanie, a znów chwytanie wpływa na widzenie, bo wyznacza jego kierunek. Dla 
przejrzystego opisu zjawisk można je od siebie oddzielić, pamiętać jednak należy, że zostały sztucznie 
wyodrębnione, nie są samoistnymi faktami.
2. UŻYTECZNOŚĆ CZYNNOŚCI PSYCHICZNYCH. Inną inicjatywą funkcjonalistów było:
rozważyć funkcje psychiczne ze stanowiska ich użyteczności. Do czego służą? — o to trzeba pytać. Są 
wszak funkcjami żywych jednostek, należy więc sądzić, że nie mniej niż inne funkcje mają swą 
użyteczność; nie ma racji przypuszczać, iżby miały stanowić wyjątek. Więc też funkcjonaliści traktowali 
je tak. jak biologowie traktują czynności organiczne, to znaczy, tłumaczyli zadaniem, jakie mają do 
spełnienia. To biologiczne traktowanie świadomości było po Darwinie rzeczą naturalną, ale dopiero 
funkcjonaliści zaczęli je w psychologii przeprowadzać systematycznie. A jednym z ich wyników był ten:
Świadomość jest potrzebna jednostce zwłaszcza do wytworzenia pożytecznych przyz^ wyczajeń: z chwilą 
zaś, gdy te się już wytworzyły, przestaje być potrzebna i zanika, a czynności dokonują się już 
automatycznie, bezwiednie.
Wyraz „funkcja" ma dwa znaczenia: raz znaczy po prostu tyle, co czynność, a kiedy indziej tyle, co 
zadanie, jakie ta czynność spiłnia. Np. oddychanie jest funkcją organizmu, ale także ma funkcję, czyli 
zadanie do spełnienia, mianowicie utrzymania organizmu przy życiu. Podobnie jest z czynnościami 
świadomości: są funkcjami, a także spełniają funkcje. Funkcjonaliści na jedno i na drugie kładli nacisk: 
że zjawiska psychiczne są czynnościami, a także że te czynności mają swą niezastąpioną rolę w życiu 
jednostki, l w zbadaniu tej roli widzieli naczelne zadanie psychologii.
3. ODEJŚCIE OD METODY 1NTROSPEKCYJNEJ, OD METODY ANALITYCZNEJ l OD TEORETYCZ-
282


NEGO ROZUMIENIA PSYCHOLOGII. Wypływały z ich stanowiska daleko sięgające konsekwencje. Żeby 
mianowicie zbadać, do czego czynności psychiczne służą, trzeba wyjść poza nie, one same nie powiedzą, 
co dla organizmu czynią. Trzeba na to zbadać cały organizm i jego otoczenie. Stąd konsekwencja: 
psychologia nie może ograniczać się do obserwowania procesu świadomości; a tym samym przestaje być 
nauką wyłącznie introspekcyjną.
A także przestaje być samą tylko analizą. Mniej jest ważne znalezienie elementów świadomości niż 
ustalenie, jak świadomość w całości działa, jaką spełnia rolę dla organizmu. Dalej: nie chodzi o sam tylko 
opis zjawisk świadomości, który klasyczna psychologia stawiała sobie za cel; możliwe i potrzebne jest 
wyjaśnienie tych zjawisk. Mianowicie wyjaśnienie typu biologicznego: zjawiska psychiczne są takie a nie 
inne, bo takie są jednostce do życia potrzebne. A wreszcie: skoro psychologia bada. do czego procesy 
umysłowe służą, to obserwuje też, kiedy służą lepiej, a kiedy gorzej, i może ustalić, jak mają przebiegać, 
aby służyły dobrze. Przez to wprowadza inny punkt widzenia: ocenę, l z nauki czysto teoretycznej, jaką 
miała być w systemie klasycznym, wchodzi na tory nauki stosowanej.
Że psychologia odeszła od swego systemu „klasycznego", było rzeczą dość naturalną. Najpierw, 
jakkolwiek znaczne były jego zalety, to jednak był jednostronny, a taki system zawsze wywołuje dążenie, 
aby go uzupełnić. Co więcej: wyrósł z zainteresowań teoretycznych, a tymczasem od początku XX w. 
wystąpiły w psychologii, zwłaszcza amerykańskiej, także zainteresowania praktyczne: chodziło w niej nie 
tylko o to, by wiedzieć, jak patrzymy i myślimy, ale także o to, by uczynić tak, abyśmy widzieli i myśleli 
lepiej.
4. ZJAWISKA PSYCHICZNE A FIZYCZNE. Zjawiska psychiczne w ujęciu funkcjonalistów zbliżyły się do 
fizycznych. Dotąd psychologia była skłonna traktować je dualistycznie, jako należące do dwu różnych 
światów. Tymczasem faktem jest, że splatają się ze sobą nieustannie: fizyczne współdziałają z 
psychicznymi tak samo, jak współdziałają między sobą. Stanowią łącznie jeden proces: proces ten 
studiuje zarówno psycholog jak fizjolog, tylko każdy rozważa inne jego aspekty czy momenty. Nie ma 
między nimi istotnej różnicy, skoro mogą ze sobą współdziałać. Tak zresztą zawsze sądził zdrowy 
rozsądek, a dualizm był tylko teorią filozofów. Są nawet dane, iż nie ma czynności czysto psychicznych, 
są tylko psychofizyczne: bo z jednej strony są psychiczne w tym sensie, że jednostka wie o nich, a z 
drugiej są fizyczne w tym znów sensie, że są reakcją organizmu.
5. HORMIZM. Funkcjonalizm wywiódł, że zjawiska psychiczne są czynnościami, a to prowadziło do 
pytania: skąd te czynności czerpią swą energię? Odpowiedź na nie usiłowali dać sami funkcjonaliści, a 
więcej jeszcze dwie inne szkoły amerykańskie: psychologia dynamiczna i hormiczna.
W odpowiedzi swej nie były zgodne, a nawet rozeszły się we wręcz przeciwnych kierunkach: 
pierwsza sądziła, że czynności umysłu wywołane są zewnętrznymi przyczynami, druga — iż mają źródło 
energii w sobie. Zgodne były w tym, że czynności psychiczne mają charakter dynamiczny, ale pierwsza 
traktowała je jako reakcje na bodźce, a druga -jako samorzutne impulsy.
Z nich dwu hormiczna psychologia McDougalla była bardziej nowa i radykalna. Nazwą swą 
(pochodzącą od gr. op^r; — pęd) zaznaczała swój dynamiczny charakter. Ale podczas gdy psychologia 
„dynamiczna" wszystkim czynnościom umysłu przypisywała tę samą naturę, ona sądziła, że tylko 
niektóre z nich są dynamiczne, mianowicie impulsy, dążenia. Te natomiast są pierwotnymi, 
podstawowymi czynnościami i rządzą świadomością.
283


Czynności poznawcze nie są dynamiczne, ale też mają charakter tylko wtórny. Było to 
odwróceniem poglądów psychologii klasycznej, dla której pierwotne były właśnie stany 
poznawcze: najpierw jednostka musi doznać wrażenia, ono wywoła uczucie, a z uczucia 
dopiero wyrośnie dążenie. Dla klasycznej psychologii dążenia były zakończeniem, dla 
hormizmu zaś początkiem i podstawą procesów świadomości. Nadają one całej świadomości 
charakter dynamiczny, prospektywny, skierowany naprzód, „Antycypowanie, przewidywanie, 
patrzenie naprzód, dążenie do celu — to cechy najcharakterystyczniejsze czynników 
psychicznych".
Psychologia „hormiczna" łączyła dwie myśli: najpierw, że (wbrew dawnej szkole 
„strukturalnej") czynności psychiczne mają charakter dynamiczny; po wtóre zaś, że (wbrew 
szkole „dynamicznej") są samorzutne, że energii swej nie czerpią z zewnątrz, lecz mają ją w 
sobie.
Zwalczała, z jednej strony, koncepcję człowieka jako homo rationalis, którego postępo-
waniem kieruje rozum. Ale, z drugiej strony, zwalczała także klasyczną psychologię z jej 
asocjacjonistycznym, mechanistycznym nastawieniem, która człowieka traktowała nie jak 
człowieka, lecz jak robota.
6. INSTYNKTY. Z tym zasadniczym stanowiskiem hormizmu związane było wysunięcie 
przezeń na czoło psychologii — instynktów. To znaczy: wrodzonych, odziedziczonych 
dyspozycji, by na określone przedmioty reagować w określony sposób. One to stanowią 
podłoże całego życia psychicznego; dostarczają mu impulsów i kierują nie tylko dążeniami, ale 
także życiem intelektualnym i emocjonalnym człowieka. Pogląd ten kładł piętno na całej 
psychologii hormizmu: nie tylko podkreślał w niej dynamizm, ale wprowadzał czynniki 
wrodzone. I tym wyróżniał się w czasach, które rączej usiłowały całą psychikę przedstawić 
jako nabytą.
McDougall widział w życiu psychicznym człowieka działanie wielu instynktów. Człowiek 
ma instynkt ucieczki przed niebezpieczeństwem, instynkt walki, instynkt wstrętu, instynkt 
rodzicielski opieki nad potomstwem, instynkt płciowy, instynkt ciekawości, instynkt pod-
ległości innym i przeciwny mu instynkt władzy, instynkt szukania towarzystwa, szukania 
pożywienia, posiadania, budowania; śmiech w radości i płacz w rozpaczy są też instynktami. 
Te wszystkie instynkty jednostka ludzka dziedziczy, jest w nie wyposażona od urodzenia.
Każdemu zaś instynktowi towarzyszy inne uczucie: strach instynktowi ucieczki, gniew 
instynktowi walki, czułe uczucia instynktowi rodzicielskiemu, uczucie bezradności płaczowi, 
uczucie rozbawienia śmiechowi itd. Z tych licznych elementów instynktowych i związanych z 
nimi emocjonalnych formuje się życie psychiczne w całym swym bogactwie i różnorodności.
7. POWRÓT w PSYCHOLOGII ZAGADNIEŃ FILOZOFICZNYCH. Nowe szkoły psychologiczne, 
funkcjonalizm i hormizm, chciały uprawiać szczegółową naukę, nie. angażując się w kwestie 
ogólne i teoretyczne — a jednak nie mogły kwestii tych pominąć. Co więcej:
zajęły w nich stanowisko różne od panującego poprzednio. Były to kwestie takie, jak te, czy 
zjawiska psychiczne mają charakter substancjalny, czy procesualny; strukturę atomicz-ną, czy 
ciągłą; jaki jest stosunek świadomości i ciała; czy zjawiska psychiczne są dynamiczne, czy 
mechaniczne; czy zawierają składniki dziedziczne i wrodzone; czy tłumaczą się przyczynowo, 
czy też celowo? Były to właśnie zagadnienia najogólniejsze, filozoficzne. Rozważając je i 
ujmując z nowego stanowiska, wspomniane szkoły psychologiczne odnowiły i podsyciły dawne 
spory filozoficzne.
284


OPOZYCJA I DZIAŁANIE. Psychologia funkcjonalna, która była pierwszym wyłomem w 
psychologii tradycyjnej, klasycznej, spotkała się ze sprzeciwem ze strony jej przedstawicieli. 
W Ameryce przede wszystkim ze strony Titchenera: w 1899 r. przeciwstawił zasadniczo 
psychologię tradycyjną funkcjonalnej, którą potępił, gdyż zamierzenia jej miał za 
niewykonalne. Mimo tę opozycję przeforsowała ona szeroko swój punkt widzenia. Przestała 
nawet rychło stanowić odrębny prąd, bo tezy jej — mianowicie skoncentrowanie badań na 
czynnościach psychicznych i na ich funkcji biologicznej — stały się własnością ogromnej 
większości psychologów, najpierw amerykańskich, potem także europejskich. Dalsze szkoły 
formowały się nawiązując już do psychologii funkcjonalnej raczej niż do tradycyjnej.
Inaczej było z hormizmem. Ze swymi tezami" o pierwotności i samorzutności instynktów w 
życiu psychicznym został odosobniony. Sprzymierzeńców mógł mieć raczej w filozofach, np. 
w Bergsonie, niż w psychologach.
II. PSYCHOLOGIA POSTACI
Inna szkoła rozwinęła nowy pogląd na samą strukturę życia psychicznego. Główną jej tezą 
było, że ma ono charakter spoisty i że jego elementy są niesamodzielne w stosunku do całości. 
Wbrew temu, co przyjmowała psychologia tradycyjna, elementy te są tylko abstrakcjami; 
realne są jedynie całości. I pojęcie „całości" lub „postaci" stało się w szkole pojęciem 
naczelnym, jak pojęcie „funkcji" w funkcjonalizmie. Doktryna szkoły znana jest pod nazwą 
„psychologii postaci" (Gestaltpsy ekologie), niekiedy nazywana też bywa 
„konfiguracjonizmem" lub „formizmem".
PIERWSI PRZEDSTAWICIELE. Psychologię postaci zainicjował Max Wertheimer w 
pracy Experimentelle Studien ttber das Sehen von Bewegungen z r. 1912. Praca ta była oparta 
na eksperymentach robionych we Frankfurcie na osobach W. Kóhlera i K. Koffki, którzy sami 
przyłączyli się do nowego prądu, a nawet stali się jego głównymi przedstawicielami. Wolfgang 
Kóhler wsławił się zwłaszcza eksperymentami na małpach, przeprowadzonymi podczas I 
wielkiej wojny na wyspie Teneryfie (Inteligenzprufungen an Anthro-poiden, '1917). On też 
pierwszy pojęcie „postaci" przeniósł z psychologii do fizyki (Die physischen Gestalten in Ruhe 
und in stationarem Zustand, 1920). Zostawszy tak samo jak Wertheimer profesorem w Berlinie, 
wytworzył tam na jakiś czas ośrodek nowego kierunku. Kurt Koffka przeniósł się pierwszy do 
Stanów Zjednoczonych, za nim poszli inni.
POGLĄDY, l. POJĘCIE POSTACI. Zasadniczą myślą psychologii postaci jest ta: że w życiu 
psychicznym całość jest pierwotniejsza od części. Części nie występują w nim nigdy 
samoistnie; całości nie formują się przez sumowanie części. Znamy bezpośrednio tylko całości, 
a części tylko po przeprowadzeniu analizy całości. Proste składniki świadomości, o których 
mówiła tradycyjna psychologia — poszczególne wrażenia czy proste uczucia — były 
konstrukcjami, nie zaś czymś, co byśmy znali z doświadczenia; zwykły człowiek, nie będący 
teoretykiem, nie zna oddzielnych wrażeń i nie wie nic o tym, jakoby z wrażeń formowały się. 
postrzeżenia. Od razu, od początku postrzega całości.
Co więcej: człowiek posiada naturalną tendencję do ujmowania całości, i gdy działają
285


nań oddzielne bodźce, to łączy je ze sobą i ujmuje jako jedną całość. Wzrok jego łączy oddzielne punkty i 
robi / nich całość, zamkniętą figurę. Wystarcza parę punktów świetlnych. by widział konstelację o 
określonym kształcie. Wielki Wóz lub Warkocz Bereniki. Takie całości ujmowane wzrokiem czy też 
myślą niemieccy psychologowie nazwali „postaciami" (Cicsiulll i nowa psychologia od nich wzięła swą 
nazwę. Po polsku „postacie" bywają nazywane także „układami spoistymi".
2. OPOZYCJA PRZECIW TKADYCY.INE.I PSYCHOLOG,n. Psychologia postaci w swych początkach 
występowała polemicznie, walcząc z ..klasyczną", tradycyjną psychologią końca XIX wieku.
o) W szczególności zwalczała jej „atomizm", czyli twierdzenie, że życie psychiczne jest sumą 
prostych składników, niby atomów psychicznych: tymczasem jest ono układem spoistym, zwartą 
całością.
h) Zwalczała także asocjacjonizm. będący naturalnym uzupełnieniem „atomizmu", a przyjmujący, że 
owe składniki łączą się ze sobą mechanicznie przez kojarzenie i że zatem mechanicznie formuje się 
świadomość. Tymczasem, wedle psychologii postaci, życie psychiczne podlega różnym prawom; 
mechaniczne kojarzenia są tylko jedną z możliwości, i to taką, która występuje rzadko.
c} Psychologia postaci zakwestionowała również stałość związku między wrażeniami a 
wywołującymi je bodźcami, która dla dotychczasowej psychologii była najnaturalniej-szym z założeń. 
Psychologowie postaci twierdzili, że nie ma stałej reakcji na bodźce; że te same bodźce wywołują inne 
wrażenia, jeśli występują w innym zespole i zostają przez umysł włączone do innej postaci.
d) Psychologia postaci kwestionowała jeszcze jeden podstawowy pogląd psychologii dawniejszej: 
mianowicie, że rzeczy, przypuśćmy drzewo lub kamień, poznajemy w ten sposób, iż najpierw odbieramy 
od nich wrażenia, ujmując ich barwę i kształt, a później dopiero przez kojarzenie odnajdujemy „sens", 
„znaczenie" tej barwy i kształtu i wtedy rozpoznajemy, że mamy do czynienia z drzewem czy kamieniem. 
Otóż. wedle nowej psychologii. nie jest prawdą, jakobyśmy pierwotnie widzieli jedynie barwy i kształty, 
a potem do.piero uświadamiali sobie, że te barwy czy kształty są drzewem czy kamieniem: od początku 
bowiem widzimy drzewa czy kamienie.
c) W konsekwencji tego wszystkiego psychologia postaci musiała zwalczać także dotychczasową metodę 
psychologii. Zwalczała ją przede wszystkim za to, że była analityczna:
w psychologii chodzi właśnie o to, aby nie analizować, bo analiza jest destrukcją. Potrzeba jej właśnie 
metody odwrotnej, pozwalającej ujmować całości psychiczne.
' 3. Nowi: U.IĘCIL PSYCHOLOGII. Psychologia postaci była w swych początkach teorią postrzegania, 
zwłaszcza wzrokowego. Jedną z pierwszych jej obserwacji było, że stosunki przestrzenne, np. między 
długością danych linii, postrzegamy w ten sposób, iż linie te łączymy w jedną figurę i wtedy dopiero je 
porównujemy, ustalamy między nimi stosunki. Na podstawie takich szczegółowych obserwacji doszła do 
wniosku, że przy postrzeganiu nie zachowujemy się biernie, że przystępujemy doń zawsze ze 
szczególnym nastawieniem, mianowicie z dyspozycją do postaciowania, czyli tworzenia całości: jest ona 
tak silna, że niejednokrotnie nie liczy się z tym, co mamy przed oczami, a nawet działa wbrew temu, co 
mamy przed oczami, wywołując wtedy złudzenie optyczne. A zawsze uchwycenie całości jest nam 
łatwiejsze niż uchwycenie elementów: łatwiej zauważamy cały wyraz. twarzy jakiegoś człowieka, 
przyjazny czy wrogi, niż szczegóły jego twarzy, rysy czy barwę
286


oczu. Podobnie jest z wrażeniami innych zmysłów: trudniej nam np. słyszeć poszczególne szmery niż 
melodię.
Teorię, wytworzoną pierwotnie dla postrzeżeń, psychologia postaci rozszerzyła i na inne działy 
psychologii: na czynności, na instynkty, na pamięć, na myślenie. Żaden z tych złożonych procesów nie 
jest po prostu sumowaniem procesów elementarnych, każdy ma charakter postaciowy. A i sama 
osobowość człowieka nie jest sumą jego własności, lecz ich „postacią".
W szczególności konfiguracjoniści sądzili, że jedynie ich teoria tłumaczy proces myślenia, to 
najtrudniejsze zagadnienie psychologiczne. Rzecz bowiem w tym, że myślimy z sensem, a to byłoby 
niepojęte, gdyby myślenie było mechanicznym, asocjacyjnie tylko powiązanym następstwem wyobrażeń. 
Ale właśnie nim nie jest. Gdy dla jakiegoś wyrazu, np. wyrazu „duży", znajdujemy w myśli jego 
przeciwieństwo „mały", to nie przez mechaniczną asocjację, lecz dlatego, że te dwa wyrazy stanowią dla 
nas pewną dwuczłonową postać. Tworząc z wyobrażeń postacie, porządkujemy chaos, wprowadzamy do 
wyobrażeń ład. Na ujęciu postaci polega to, co nazywamy „poznaniem": poznajemy zjawiska o tyle tylko, 
o ile uchwyciliśmy ich postać; inaczej pozostają dla nas chaosem.
Konfiguracjoniści teorię swą stosowali najpierw do życia psychicznego ludzi, a później także do 
zwierząt. Obserwując bowiem rozwój zwierząt widzimy, że nie zaczynają od ruchów 
nieskoordynowanych, które by się stopniowo scalały, lecz od początku wykonują scalone ruchy całego 
organizmu. Wyciągali stąd wniosek, że postaciowość jest cechą wszelkiego życia psychicznego, wszelkiej 
świadomości.
4. OGÓLNE KONSEKWENCJE PSYCHOLOGII POSTACI. Rozszerzyli tedy swą teorię na całą psychologię; 
potem zaś rozszerzyli ją jeszcze dalej; na fizjologię, na biologię ogólną, nawet na fizykę, i uczynili z niej 
ogólną teorię przyrody. Rozszerzenie to zaś pociągnęło za sobą modyfikację radykalną teorii: od poglądu, 
że mamy skłonność do ujmowania wszystkiego jako postaci, przeszli do poglądu, że wszystko w 
przyrodzie jest postacią. Z prawa psychologicznego uczynili ogólne prawo przyrody.
Modyfikacja ta wydała się jednak niezbędna: aby bowiem umysł mógł ujmować postacie, na to trzeba 
nie tylko, by miał do tego skłonność, ale także, by świat dawał mu do tego podstawy. Gdyby prawdziwa 
była teoria Macha, że przedmioty są tylko sumą wrażeń, to — jak Kóhler wywodził — umysł mógłby im 
nadawać dowolne postacie, doświadczenie zaś uczy, że tak nie jest, że umysł musi się liczyć z postaciami 
przedmiotów. Tak oto psychologia postaci doprowadziła do obiektywnej teorii postaci, dotyczącej także 
świata fizycznego. Pewne fakty istotnie przemawiały za tym: w każdym razie organizmy mają charakter 
postaciowy, to znaczy stanowią zespoły o własnościach nie dających się wyprowadzić z własności 
składników. Konfiguracjoniści zaś dowodzili, że podobnie jest i w świecie nieorganicznym.
Pierwotnie uprawiali psychologię jako szczegółową naukę empiryczną. Ale gdy rozszerzyli swą tezę, 
zostali wciągnięci w odwieczny spór filozoficzny: w spór organicznego i mechanicznego pojmowania 
przyrody. Stanęli po stronie organicznego. Zwalczali teorię mechanistyczną i wywodzili, iż błąd jej polega 
na tym, że jest antropomorficzna, że przyrodę ujmuje na podobieństwo maszyn, będących tworami 
ludzkimi. Maszyny są urządzeniami sztywnymi, dopuszczającymi jeden tylko sposób działania, siły 
przyrody zaś dostosowują się do warunków, działają tak, jak one tego wymagają.
Filozoficzne konsekwencje psychologii postaci objawiły się jeszcze w czymś innym.
287


Mianowicie stosunek świata psychicznego i fizycznego pozwoliła zrozumieć nieco inaczej niż 
dotychczas. Wedle niej te dwa światy są nie tylko ze sobą związane, ale także — do siebie 
podobne: mają te same postacie. Np. w stanach uczuciowych pewien określony rytm ogarnia 
zarówno ciało, jak i psychikę jednostki: inny wstanach radości, a inny w depresji, inny w 
gniewie, inny jeszcze w strachu. Jest to ten sam rytm w ciele i w świadomości. Dzięki temu 
możemy mówić, że „widzimy" radość czy smutek człowieka, jego gniew czy strach — 
widzimy naprawdę ty.lko jego ciało i jego strukturę, ale jest to zarazem struktura jego 
świadomości, jego uczuć. Wspólny rytm, wspólna struktura, wspólna „postać" przerzuca most 
między tymi dwoma światami, psychicznym i fizycznym.
ZESTAWIENIE. Główna myśl psychologii postaci, dotycząca postaciowego charakteru 
naszych przeżyć, ma różne warianty. Twierdzi, że:
A) Zjawiska psychiczne mają charakter postaciowy, to znaczy bądź że: a) treści 
świadomości mają charakter postaciowy; bądź też że: b) funkcje psychiczne ujmują 
rzeczywistość postaciowe.
B) Także rzeczywistość fizyczna ma charakter postaciowy i dlatego poddaje się 
postaciowemu ujmowaniu jej przez umysł. Jest to teoria już nie psychologiczna, lecz fizykalna. 
Twierdzenie zaś, że rzeczywistość ma charakter postaciowy, znaczy u zwolenników tego 
kierunku bądź że: a) rzeczy w całości mają inne cechy niż ich składniki;
bądź że: b) nie są wytworem mechanicznym (nie funkcjonują jak maszyny, nie mają sztywnych 
urządzeń); bądź też że: c) mają swój sens, swe rozumne znaczenie, swój cel. Zwłaszcza w tym 
wariancie psychologia postaci ma konsekwencje światopoglądowe:
przedstawia świat jako twór zbudowany z sensem i celem, nie jako przypadkowy produkt 
mechanizmu.
POPRZEDNICY. Teoria postaci była nowością raczej jako teoria psychologiczna niż jako 
teoria świata fizycznego. W tej drugiej formie miała między filozofami niemało poprzedników; 
różne bowiem kierunki filozoficzne różnych epok głosiły organiczne, Ideologiczne, holistyczne 
pojmowanie rzeczywistości. W dobie hellenizmu głosiły je trzy wielkie szkoły: Platońska, 
Arystotelesowska, stoicka, a tylko jedna, Epikurejska, je zwalczała. W czasach nowożytnych 
większość poszła za Kartezjuszem i Newtonem w kierunku pojmowania przeciwnego: 
atomistycznego i mechanistycznego, ale i w nich pozostali zwolennicy holizmu, jak Leibniz i 
cała filozofia romantyczna z Schellingiem na czele. A w tym samym czasie, w którym powstała 
psychologia postaci, holistyczne prądy odżyły w filozofii przyrody; najbardziej znanym ich 
rzecznikiem był H. Driesch.
W psychologii pojęcie postaci, struktury czy całości psychicznej (w przeciwieństwie do 
sumy wytworzonej przypadkowo bez' mocniejszych związków między składnikami) jest 
nowszej daty, zaczęło się jednak już pojawiać u psychologów z końca XIX wieku. Wystąpiło u 
Jamesa, gdy walczył z atomistycznym traktowaniem psychologii. Także Diithey miał, co 
prawda dość jeszcze mgliste, pojęcie „struktury" psychicznej. Pojawiło się również w szkole 
Brentany: mianowicie o „jakościach postaciowych" zaczął od 1890 r. pisać jeden z jego 
uczniów, Christian v. Ehrenfels. Sądził, że patrząc doznajemy nie tylko wrażeń barw, ale 
ponadto swoistego „wrażenia postaci", jaką barwy przybierają;
podobnie w muzyce słyszymy nie tylko dźwięki, ale ich szczególny układ, melodię. Pogląd
288


ten był jednakże tylko powierzchownie podobny do późniejszej „psychologii postaci":
dodat bowiem tylko nowy rodzaj wrażeń, jej zaś chodziło o to, że umysł nie tylko doznaje wrażeń, ale je 
w pewien sposób układa, postaciuje.
POGLĄDY POKREWNE. Psychologia postaci była tylko najbardziej rozwiniętą i radykalną w 
grupie kilku teorii pokrewnych, które wypłynęły mniej więcej jednocześnie. Do grupy tej należała 
również „psychologia personal istyczna" Williama Sterna, domagająca się badania osobowości ludzkiej w 
całości, nie zaś poszczególnych tylko przeżyć. Należały do niej także teorie psychologiczne wywodzące 
się od Diitheya, usiłujące badać „struktury" zjawisk psychicznych; z tych najbardziej znana była 
„psychologia rozumiejąca" E. Sprangera. Psychologię postaci razem z „personalistyczną", „rozumiejącą" 
i innymi jeszcze pokrewnymi poglądami zwykło się łączyć pod wspólną nazwą „psychologii całości".
Wszystkie te teorie miały tendencję do wykraczania poza psychologię i wkraczania w pełną dziedzinę 
filozofii. Jak psychologowie postaci rozszerzyli swą teorię na teorię przyrody, tak znów Spranger uczynił 
ze swej psychologii teorię wartości i metafizykę.
OPOZYCJA przeciw psychologii całości, a w szczególności przeciw psychologii postaci posługiwała 
się takimi argumentami:
1. Psychologia ta nie przynosi nic nowego, wyważa otwarte drzwi. Psychologowie od dawna 
wiedzieli, że opisywane przez nich elementy życia psychicznego są abstrakcjami, ale — wiedzieli także, 
że nauka obejść się bez nich nie może. Próba wyeliminowania ich nie liczy się z koniecznościami nauki, 
która musi mieć określony przedmiot, nie może operować nieuchwytnymi całościami.
2. Psychologia postaci posługuje się mętnymi pojęciami. Przede wszystkim naczelne jej pojęcie — 
pojęcie postaci — jest mętne, używane przez nią intuicyjnie, bez wyraźnych kryteriów, l notorycznie jest 
używane w różnych znaczeniach. Kóhler rozumiał przez „postać" każdy „przedmiot posiadający cechy, 
których nie posiadają jego składniki". Wertheimer — „wszystko, co posiada swój odrębny sens"; inni 
używali tego pojęciu jeszcze inaczej. I pojęcie to nie może być jasne, jeśli obejmuje rzeczy tak różne: 
układy czasowe zarówno jak przestrzenne, zjawiska zarówno psychologiczne jak fizyczne, procesy 
postrzegania zarówno jak zjawiska pamięci, myśli, instynktu.
3. Pojęcie postaci jest przestrzenne, a przeto z natury swej obce zjawiskom psychicznym. Psychologia 
postaci stosując je robi z psychologii rodzaj geometrii i przez to wprowadza ją na fałszywe tory.
4. Opozycja — zwłaszcza w Ameryce, szczególnie w kołach behawiorystów — zarzucała też 
psychologii postaci, że jest ukrytą metafizyką.
III. BEHAWIORYZM
Inny prąd w psychologii, zwany behawioryzmem, twór Ameryki, jeszcze dalej odszedł od jej systemu 
tradycyjnego. A odszedł w zupełnie innym kierunku: wyróżniał się nie tyle tym, co do tego systemu 
dodał, ile tym, co mu ujął; wystąpił mianowicie z paradoksalną tezą, że z psychologii usunąć należy 
pojęcie — świadomości.
19—Historia filozofii t. III
289


INICJATOREM tego prądu był John B. Watson (1878 - 1958). Zaledwie ukończywszy uniwersytet 
(w Chicago), zosta} w 1904 r. profesorem (w John Hopkins University). Zaczął od psychologii zwierząt i 
na niej chciał potem wzorować psychologię ludzi: to była droga do behawioryzmu. Watson podaje sam, że 
myśl o tym nowym rozumieniu psychologii powziął już w 1903 r. i przedstawił ją najpierw w odczycie w 
Yale w 1908 r., ale wtedy nie znalazł jeszcze oddźwięku. Obszernie wyłożył rzecz po raz pierwszy w 
1914 r., a potem w 1919 r. (Psychology from the Standpoint o f t hę Behaviorisl) i w 1925 r. 
(Belia\'iorism), Pisał z temperamentem, bezwzględnie potępiając wszystko, co było w psychologii przed 
nim. Rozumował naiwnie i prymitywnie, bez subtelnych odcieni, do których przyzwyczaiła nowsza 
psychologia: niemniej swój cel osiągnął, poruszył świat naukowy. Od 1920 r. zarzucił teorię i zajmował 
się psychologią stosowaną. Później dla powodów osobistych musiał opuścić stanowisko akademickie i 
wtedy poświęcił się praktycznej psychologii reklamy. Behawiorystów było już wówczas w Ameryce 
bardzo wielu, zajmowali katedry w wielu uniwersytetach i nie brakło psychologów rozwijających myśl 
rzuconą przez Wat-sona. Wśród nich czołowe miejsce zajął W. S. Hunter (ur. 1899) z Ciark University, a 
potem Brown University.
Watson podkreślał, że psychologia jego jest przeciwieństwem tradycyjnej: ma podstawy w 
przyrodoznawstwie, a tamta, ze swym dualizmem — w teologicznym mistycyzmie. Wiedział, że przejście 
na nowe stanowisko stanowi ciężką decyzję, ale sądził, że jest dla psychologii nieuniknione, że nie można 
inaczej uczynić jej nauką.
POPRZEDNICY. Behawiorystów, czyli uczonych chcących uprawiać psychologię człowieka bez 
posługiwania się pojęciem świadomości, przed Watsonem nie było: natomiast niemało było takich, co 
kierunek ten przygotowali.
1. PSYCHOLOGIA BEZ DUSZY. Już dawno — po raz pierwszy bodaj u L. Vivesa w XVI w.— pojawił się 
dezyderat, by psychologię uprawiać „bez duszy". Bo dusza jest hipotezą, jak chcieli jedni, czy też wręcz 
fikcją, jak chcieli inni; tak czy inaczej nie ma dla niej miejsca w nauce empirycznej. Faktami są dla 
psychologii jedynie stany świadomości: nimi też jednymi powinna się zajmować. Wiek XIX zrealizował 
ten dezyderat: nowa psychologia eksperymentalna i fizjologiczna zajmowała się już tylko „zjawiskami 
świadomości", a nie duszą, była „psychologią bez duszy".
Zdawało się, że jej stanowisko było już prawdziwie empiryczne i naukowo bez zarzutu;
tymczasem behawioryzm zakwestionował to. „Świadomość" — pisał Watson — „jest tylko innym 
wyrazem dla dawniejszej nazwy «dusza»". „Cały postęp Wundta i jego szkoły polegał jedynie na tym, że 
wyraz «dusza» zastąpili przez «świadomość»". l domagał się, by świadomość tak samo była usunięta z 
nauki, jak została usunięta poprzednio dusza.
2. PSYCHOLOGIA ZWIERZĄT, a także psychologia niemowląt były wzorem dla beha-wiorystów: one z 
natury rzeczy musiały się obywać bez introspekcji i analizy stanów świadomości. Odwoływały się 
natomiast do doświadczenia zewnętrznego, do faktów, które zewnętrzny obserwator mógł sprawdzić. Była 
to właściwość metodycznie cenna i behawioryzm pragnął ją nadać także psychologii ludzi. Watson pisał, 
że impuls dali mu psychologowie zwierząt, Lioyd Morgan, a zwłaszcza Thorndike. Naprawdę jeszcze 
bliżsi byli mu inni: J. Loeb i „obiektywiści" niemieccy.
W psychologii zwierząt należy odróżniać dwa kierunki: z natury rzeczy nie odwołuje
290


się ona nigdy do introspekcji. ale na ogól nie zaprzecza też. że wyższe zwierzęta maią świadomość: jest to 
kierunek przeważający. Wystąpiła jednakże kofo 1900 r. grupa psychologów, którzy zwierzętom 
odmawiali świadomości, traktowali je jako rodzaj mas/yn. automatów. Starali się wykazać, że nawet 
najbardziej złożone czynności u pszc/ół czy mrówek są czysto automatyczne: można je wytłumaczyć me 
zakładając, że są wykonywane ze świadomością. Takie było stanowisko J, Loeba w Ameryce i 
niemieckich ..obiekty -wistów", A. Bethego i J. v. Ljexkulla. Gdy Locb w ISSS r. zastosował do zwierząt 
pojęcie ..tropizmu". używane dotąd tylko przez botaników dla tłumaczenia ruchów roślin, uwarun-
kowanych mechanicznie czy chemicznie, to zrobił najważniejszy krok w kierunku beha-wioryzmu. 
Jednakże daleko było jeszcze od twierdzenia, że zwierzęta nie mają świadomości. do twierdzenia, że nie 
ma jej człowiek: bo świadomość zwierząt jest istotnie tylko hipotezą. a świadomość człowieka uchodzi 
od Kartezjusza za najpewniejszy z faktów.
W Stanach Zjednoczonych od początku stulecia psychologia zwierząt była uprawiana / zapałem, 
jednakże na ogól nie w duchu Loeba; większość tłumac/yta zachowanie się zwierząt jako wynik 
świadomości i dokonywania prób. nie przyjmując zarzutu Locha. że tłumaczenie takie jest 
antr.opomorHcznc. Spór ten między psychologami zwierzał wystąpił z całą ostrością na 
Międzynarodowym Kongresie Psychologicznym w 1909 r v. Genewie. W niewiele lat później Watson 
przeniósł go do ps\chologii ludzkiej.
Dodać należy, że obserwacją zewnętrzną obok introspekcji posługiwała się już w pewnei mierze 
dawniejsza psychologia eksperymentalna. Posługiwał się nią nawet Wundt i jego s/koła, a tym bardziej 
późniejsi psychologowie. McDougall już w 1904 r. określał psychologię jako naukę o ..postępowaniu 
żywych i'lol". Jeden z przedstawicieli amerykańskiego funkcjonalizmu pisał jeszcze przed Watsonem. że 
większa część prac badawczych dokonywanych w jego pracowni ..jest równie prawie niezależna od 
introspekcji. jak prace fizykalne lub zoologiczne", ale nie myślał wyciągać z tego tak radykalnych 
wniosków, jak Watson. Przede wszystkim zaś James. który wyprzedził bez. mata wszystkie nowe prądy 
\\ psychologii, wyprzedził także behawioryzm. i to w najskrajniejszej jego lezie: jedna z. jego rozpraw 
nosiła tytuł <"^r x\\'i(ui<)inos('' i. sfn icji. •'.' Jednakże James z pomysłu lego konsc-kwencyj nie 
wyciągnął, został przy psychologii introspekcyjnej.
3. l-li.o/.olown: ro/ynwiści i MATCRIALIŚCI. Przesłanki .behawioryz.mu sformułował blisko sio lat 
wcześnie] twórca pozytywizmu. Comte: zaprzeczył mianowicie możliwości introspekcji. sądził, że nic 
można być jednocześnie podmiotem i przedmiotem doświadczenia. Z niemożliwości naukowego 
obserwowania zjawisk świadomości wyciągnął wniosek: że psychologia nie jest i nic może być nauką. 
Behawioryści wyciągnęli inny wniosek /e psychologia może być i będzie nauką, jeśli obejdzie się bez 
obserwowania zjawisk świadomości, jeśli zmieni przedmiot swych badań.
Behawioryści nie ograniczali się do twierdzenia, że przedmiotem psychologii jest zewnętrznie 
obserwowane zachowanie się człowieka, twierdzili także, że zachowanie to jesi czystym mechanizmem, l 
w tym twierdzeniu mieli poprzedników wśród filozofów, mianowicie wśród materialistów: tego zdania 
był przede wszystkim w XVIII w. La Meltric w swym C:lo\\'ii.'ku-nias:ynk'.
4. BK'IIIIRI:W. PAWŁÓW i REAKCJI-. WARUNKOWI:. Najistotniejszą pomoc otrzyma! behawioryzm od 
fizjologów rosyjskich. Bechterewa i zwłaszcza Pawiowa. Usunęli oni zasadniczą przeszkodę stojącą mu 
na drodze. Przeszkoda ta polegała na tym: reakcje' fizyczne są stale, a reakcje psychiczne właśnie 
zmienne, ta sama jednostka na te sann.'
19'                                                                                                         _H;(


podniety reaguje w różnych czasach różnie. Wzgląd ten1 nie pozwalał reakcji psychicznych sprowadzać do 
fizycznych, kazał przyjmować, że są od nich odrębne i niezależne.
Ale oto Pawłów wykazał, że nie wszystkie reakcje fizyczne organizmów są stałe. Dowiódł, /e są dwa 
rodzaje reakcyj: stałe oraz niestałe, czyli „warunkowe", nabyte, wyuczone, wytwarzające się tylko w 
miarę zdobywania przez jednostkę pewnych doświadczeń.
Miska z jadłem wywołuje u psa ślinienie: to reakcja stała. Jeśli jednak jednocześnie /. pokazywaniem 
tej miski uderzać przez czas jakiś w gong, to i dźwięk gongu zacznie wywoływać ślinienie; przedtem nie 
wywoływał, a teraz będzie wywoływać: to już reakcja „warunkowa". Reakcji takich żywe istoty posiadają 
wiele; powstają w miarę doświadczeń, a potem mogą zanikać, jeśli doświadczenia te nie będą wznawiane. 
Tłumaczy to, dlaczego reakcje istot żywych są tak różnorodne, mimo że są natury czysto fizycznej. Są 
bowiem zależne od warunków, w jakich powstały — i dlatego każdy bodziec ostatecznie może wywołać 
każdą reakcję. Te zmienne reakcje wydają się być wynikiem namysłu i wyboru, a tymczasem są 
automatyczne. Tak jest u psów i innych zwierząt, a tym bardziej u ludzi, mających wszak bardziej 
skomplikowane mózgi, reagujących szybciej i wraźliwiej i przeto mających więcej jeszcze możliwości 
„uwarunkowywania", zmieniania reakcyj.
l. P. Pawłów (1849- 1936) odkrył tzw. przez siebie „odruchy warunkowe" około 1905 r. Jego 
Wyklculy o czynnościach mózgu zostały ogłoszone w 1907 r., a od 1913 r. były tłumaczone na języki obce. 
Od tej pory idee Pawłowa zyskały światową sławę. Watson znał je od r. 1914.
POGLĄDY, l. PSYCHOLOGIA BEZ INTROSPEKCJI. Świadomość, którą chciała się zajmować psychologia, 
nie może być — tak twierdzili behawioryści — przedmiotem nauki. Dlaczego? Dawali przede wszystkim 
racje metodologiczne. Oto nie może być nauki tam, gdzie nie można sprawdzać wypowiadanych 
twierdzeń: można zaś sprawdzać jedy.nie twierdzenia o ciałach fizycznych, nigdy zaś o stanach 
świadomości. Te są bowiem prywatną własnością każdej istoty z osobna i innym nie są dostępne. Co 
przeżywam — to wiem tylko ja jeden, nikt więcej: nikt tego zweryfikować nie może, nie daje to więc 
podstaw do twierdzeń naukowych. Wedle behawiorystów, psychologia introspekcyjna była oparta na 
błędzie metodologicznym, miała podstawy nienaukowe. Stany świadomości — pisał Watson — nie mogą 
być obiektywnie sprawdzane, zupełnie tak samo jak tzw. zjawiska spirytystyczne: przeto nie mogą być 
materiałem dla nauki. Metoda introspekcyjna była błędem — a tymczasem cała psychologia człowieka 
dotąd się nią posługiwała. Między dotychczasową psychologią introspekcyjna a swym nowym 
rozumieniem psychologii behawioryści widzieli największe przeciwieństwo, jakie zna historia tej nauki.
Z tych przesłanek metodologicznych wynikało, że introspekcja nie może być metodą nauki, a 
świadomość nie może być jej przedmiotem, l niektórzy spośród psychologów nazywających siebie 
behawiorystami na tym stanęli: stanowisko takie w psychologii było nowe, ale nowość była natury 
metodycznej, raczej technicznej, nie sięgała filozofii. Natomiast inni, zwłaszcza sam Watson, poszli 
znacznie dalej: od nieufności do introspekcji przeszli do zaprzeczenia jej możliwości. Twierdzili, że całe 
doświadczenie jest doświadczeniem zewnętrznym, że nie ma doświadczenia wewnętrznego, za pomocą 
którego moglibyśmy coś wiedzieć bezpośrednio o swej świadomości;
wiemy przez doświadczenie tylko o własnościach bodźców, a jeśli twierdzimy coś o sobie, o swej 
świadomości, to nie na podstawie doświadczenia.
292


2. PSYCHOLOGIA BEZ POJĘCIA ŚWIADOMOŚCI. Od twierdzenia, że świadomość nie może być 
przedmiotem badań naukowych, behawioryści przeszli do tezy bardziej radykalnej:
twierdzili, że świadomość nie ma dla życia znaczenia, nie ma wpływu na zachowanie się człowieka. Jest 
tylko dodatkiem do procesów fizycznych, dokonujących się w organizmie; na procesy te nie wpływa, jest 
ich skutkiem, nigdy przyczyną: jest ubocznym procesem życia (jego „epifenomenem", jak mówiono w 
XIX w.), którego usunięcie nic by w strukturze życia nie zmieniło.
Behawioryści poszli nawet jeszcze dalej. Od twierdzenia, że świadomość jest pojęciem niejasnym, 
przeszli do twierdzenia, że świadomości nie ma: pojęcie świadomości było dla nich nie tylko pojęciem 
nienaukowym, ale wręcz pustym, które nic nie oznacza: „Wiara w istnienie świadomości" — pisał Watson 
— „pochodzi z przedwiecznych czasów przesądu i magii". Puste są również wszystkie pojęcia bardziej 
szczegółowe, mające oznaczać postacie świadomości, jak „postrzeżenie", „wyobrażenie", „wola" czy 
„uwaga". „Doprawdy nie wiem" — pisał Watson — „co one mają znaczyć, i nie sądzę, by ktokolwiek 
mógł ich z sensem używać". Mówimy wprawdzie, że „postrzegamy", „myślimy", „uważamy", ale są to 
słowa, za którymi żadna rzeczywistość nie stoi.
Był to największy z paradoksów, twierdzenie, jeśli je brać dosłownie, niezrozumiałe, zwłaszcza dla 
ludzi wychowanych na filozofii nowożytnej, na Kartezjańskim cogifo, i przekonanych, że nic właśnie nie 
jest pewniejsze niż to, że „myślimy". To jest właśnie oczywiste i trudno przypuszczać, by Watson chciał 
zaprzeczać oczywistości: paradoksalność jego tezy leży bodaj raczej w słowach niż w myśli, którą można 
interpretować w sposób zupełnie zrozumiały. Mianowicie: Watson przez „świadomość" rozumiał duszę, 
czyli nie same zjawiska świadomości, lecz ich substancjalną przyczynę.
A jest inna jeszcze interpretacja, przy której radykalna teza Watsona, że „świadomość nie istnieje", 
staje się zrozumiała: że to, co nazywamy „świadomością", nie ma w sobie nic odrębnego, samodzielnego, 
czynnego, że jest tylko odzwierciedleniem przez organizm przedmiotów otoczenia, że je odzwierciedla 
takimi, jakie są, nic do nich nie dodając. W tym tedy sensie teza, że „nie ma świadomości", znaczy tylko 
tyle: że świadomość nie jest odrębna, że jest tylko powtórzeniem tego, co jest w świecie fizycznym. Tak 
interpretowana teza behawioryzmu byłaby tylko bardzo jaskrawym wyrazem realistycznej koncepcji 
poznania, niewątpliwie charakterystycznej dla dużego odłamu współczesnej myśli.
Watson i inni behawioryści nie zdecydowali się właściwie na żadną wyraźną interpretację, 
dokładnymi analizami pojęciowymi mało się zajmowali: obok siebie, promiscm\ wypowiadali tezy skrajne 
i umiarkowane, metodologiczne i metafizyczne.
Tak czy inaczej tezą ich było: zerwać (to mąkę ci clear brecik) w psychologii z pojęciem 
świadomości. I zaczęli budować psychologię, wcale o świadomości nie wspominając.
3. PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA o ZACHOWANIU SIĘ. Cóż więc jest przedmiotem psychologii, jeśli nie jest 
nim świadomość? Nowa teoria odpowiada: wyłącznie tylko zachowanie się jednostek. To już nie jest 
fikcja i może być obserwowane, naukowo badane. Od angielskiego wyrazu behaviour — „zachowanie 
się", wzięła też ta teoria psychologiczna swą nazwę. Zagadnienie psychologii sprowadzała do tego 
jednego: jeśli dana jest sytuacja., to jak się w niej jednostka zachowa? I odwrotnie: jeśli jednostka w dany 
sposób się zachowuje, to jaka sytuacja to spowodowała? Inaczej mówiąc: jaką reakcję wywołują dane 
podniety i jakie podniety wywołują daną reakcję?
293


Ta nowa psychologia rozumiała „zachowanie się" bardzo szeroko. Zaliczała do niego mianowicie 
wszelkie czynności fizyczne jednostki: zarówno te, które możemy widzieć, jak także i te, których 
normalnie nie widzimy, np. wydzielanie gruczołów, dokonujące się wewnątrz organizmu; zaliczała do 
niego czynności bierne i proste, jak spanie, a także aktywne i złożone, jak pisanie książek i przemowy 
publiczne. W znacznej części są to czynności po prostu fizjologiczne. Watson twierdził, że nie sprowadza 
psychologii do Fizjologii, jednakże różnica między nimi była w jego ujęciu ledwo uchwytna: miała 
polegać na tym, że fizjologia zajmuje się funkcjonowaniem poszczególnych narządów, a psychologia - 
całego organizmu. W każdym zaś razie psychologia behawiorystów przestała być tym. co się zwykle 
nazywa „psychologią". A Hunter twierdził nawet, że nazwa ta przestała już być odpowiednia, i zastąpił ją 
przez nową: „antroponomii".
Psychologię behawiorystów interesowały tedy tylko dwie rzeczy: podnieta i reakcja. W reakcjach zaś 
biorą udział: receptory, czyli narządy, za pomocą których organizm odbiera podniety (narządy zmysłowe), 
efektory, czyli narządy, za pomocą których dokonuje reakcji (takie, jak mięśnie i gruczoły) i wreszcie 
system nerwowy, ustanawiający komunikację między receptorami i efektorami. To wszystko.
Jednakże Watson inaczej, niż było w zwyczaju, pojmował reakcje, a zwłaszcza rolę systemu 
nerwowego: odmówił mu, a także i samemu mózgowi tej wyjątkowej roli, jaką mu dotąd przypisywała 
psychologia. Dotąd było tak: psychologia, nawet najbardziej fizjologiczna, liczyła się w organizmie tylko 
z systemem nerwowym, a inne jego składniki miała za pozbawione znaczenia dla zjawisk psychicznych. 
Watson zaś sądził zupełnie inaczej: to system nerwowy ma dla nich znaczenie stosunkowo najmniejsze. 
Właściwie nie robi on nic innego, jak tylko to. że przenosi podniety: i bez niego wszystko działoby się tak 
samo, a tylko nieco później, bo organizm i tak by przekazał podniety gruczołom i mięśniom. O reakcji 
jednostki stanowi nie tylko mózg i nerwy, ale również organy wewnętrzne, gruczoły, mięśnie i w ogóle 
całe ciało. System nerwowy jest tylko jednym z wielu -.kladników ciała; i nie jest składnikiem 
nadrzędnym. A tak samo mózg. Psychologowie XIX wieku zrobili zeń fetysza: izolowali go od reszty 
ciała, traktowali go zupełnie tak, jak dawniejsi traktowali duszę.
4. TEORIA WZRUSZEŃ i TEORIA MYŚLENIA stanowią najtypowsze przykłady traktowania /.agadnień 
psychologicznych przez behawiorystów. Przez „wzruszenia" rozumieli (nawią-/ując do Jamesa) reakcję 
motoryczną organizmu, połączoną ze zmianami w wydzielaniu dokrewnym i gruczołowym. Rozumienie to 
miało ważne konsekwencje nie tylko teoretyczne. ale także praktyczne: wynikało z niego, że we 
wzruszeniach można się ćwiczyć, można się ich uczyć. Uczymy się ich tak samo, jak pisania na maszynie 
lub ślizgania się;
kiszki uczą się tak samo. jak palce i nogi. A cały proces uczenia się jest sprawą cielesną i mechaniczną.
W tym samym duchu behawioryści pojmowali też inne funkcje uchodzące za psychiczne, np. pamięć: 
ona też jest sprawą czysto fizyczną: „pamiętanie" pewnych rzeczy, poczucie znajomości, jakie mamy 
wobec nich, polega tylko na odnawianiu się w organizmie refleksów. jakie rzeczy te wywołały.
W tym samym duchu rozumieli nawet myślenie: rozumieli je mianowicie po prostu jako - ciche 
mówienie. Gdy myślimy, mięśnie gardlane są w ruchu i podświadomie formują -łowa; jednocześnie 
pewne ruchy zaczątkowe dokonują się przy myśleniu również ^ rękach, wnętrznościach, w całym ciele. 
Ruchy te, o których mówi się. że towarzyszą
294


myśleniu, naprawdę są samym myśleniem. Dziecko przeważnie mówi, gdy myśli. Ale często też ścisza 
swą mowę, nie chcąc być słyszanym przez starszych. A tym bardziej starsi ściszają swą mowę, i to 
„milczące mówienie" jest właśnie tym, co nazywamy „myśleniem". Jest użyteczne, gdyż pozwala 
operować rzeczami nawet w ich nieobecności, zastępując je słowami.
Zastępowanie rzeczy przez słowa jest właśnie przykładem „uwarunkowywania"reakcji. Dziecko uczy 
się rozumieć słowa, tak samo jak uczy się innych reakcji warunkowych, i ostatecznie na wyrazy 
„butelka" i „mleko" reaguje tak, jak na butelkę i mleko; mówimy wtedy, że „rozumie" ten wyraz i że 
„myśli". W każdym razie w myśleniu nie ma nic tajemniczego, nic niematerialnego, swoiście 
umysłowego, tyle tylko, że czynności jego dokonują się wewnątrz organizmu i przez to jest ono 
niewidzialne dla innych.
5. PSYCHOLOGIA BEZ DZIEDZICZNOŚCI. Cechą szczególną behawioryzmu Watsona, którą nie wszyscy 
behawioryści z nim dzielili, był negatywny stosunek do dziedziczności: twierdził on mianowicie, że 
mamy bardzo wiele reakcji uwarunkowanych, a bardzo niewiele stałych, wrodzonych. Zaprzeczał, jakoby 
istniały dziedziczne czynności umysłowe. Twierdził, powołując się na przeprowadzone przez się 
eksperymenty, że normalne dziecko ma jedynie trzy typy wrodzonych reakcji uczuciowych: po pierwsze, 
reakcję miłości, po drugie—reakcję lęku, wywoływaną przez nagły dźwięk lub utratę oparcia i 
równowagi, i po trzecie — reakcję złości, wywoływaną przez przeszkadzanie mu w ruchach. Wszystkie 
inne są uwarunkowane. Uśmiech jest u dziecka zdrowego reakcją wrodzoną stanu sytości przewodu 
pokarmowego; natomiast uśmiech na widok twarzy matki jest już reakcją nabytą, warunkową: ponieważ 
dziecko widzi twarz tę przy karmieniu, więc widok jej staje się dlań bodźcem warunkowym uśmiechu.
W jednej zwłaszcza sprawie poglądy ostatnich pokoleń rozeszły się daleko. Niedawno, bo w dobie 
panowania darwinizmu i ewolucjonizmu, psychologowie tłumaczyli zachowanie się ludzkie wyłącznie 
lub prawie wyłącznie dziedzicznością: to był pogląd uchodzący za współczesny, postępowy, prawdziwie 
naukowy. Później zaś wielu psychologów tłumaczyło wprost przeciwnie: całkowicie lub prawie 
całkowicie zaprzeczali dziedziczności, wywodząc zachowanie się wyłącznie lub prawie wyłącznie z 
doświadczeń jednostki. Do tych należał Watson: część przynajmniej behawiorystów poszła za nim, a 
niektórzy zra-dykalizowali jeszcze jego stanowisko. Chiński profesor Z. Y. K.UO zaprzeczył nawet dzie-
dziczności instynktów; uważał, że są nabyte przez jednostkę w okresie embrionalnym:
dziecko rodzi się już z nimi, ale dlatego, że się ich nauczyło — w łonie matki.
Niedawno postępowi psychologowie twierdzili, że warunki, w jakich człowiek żyje, są względnie 
obojętne, a reakcje jego zależą przede wszystkim od tego, co nosi w sobie;
Watson natomiast twierdził, że jest właśnie przeciwnie: że reakcje człowieka, jak i każdego organizmu 
zależą przeważnie od warunków życia, od otoczenia. Pogląd ten Amerykanie nazywają extreme 
environmentalism.
W związku z tym zaznaczyła się następująca przemiana: niedawno psychologowie kładli specjalny 
nacisk na instynkty, behawioryści zaś ograniczali ich rolę, a nawet wręc? zaprzeczali ich istnieniu. 
Instynkty bowiem miały być odziedziczonymi, wrodzonymi formami zachowania się, a tymczasem 
wszystkie te formy są nabyte, wyuczone. W tej akcji znaleźli behawioryści wielu zwolenników także 
spoza swego grona: w latach 1919- 1923 „walka z instynktem" miała w Ameryce największe natężenie.
Konsekwencje praktyczne stanowiska behawiorystów były doniosłe: jeśli usposobienie
295


zależy od nabytych reakcji, to—z każdym człowiekiem można zrobić po prostu wszystko Z normalnego 
dziecka można przy odpowiednim wychowaniu zrobić specjalistę w dowolnej dziedzinie. Nawet to, co 
uchodzi za jego instynkty, można zmienić i ulepszyć. Przekonanie to spowodowało, że behawioryzm, 
mający pierwotnie czysto naukowe aspiracje, przejął się później praktyczną sprawą kierowania życiem. 
Zerwał z hasłem bezinteresownej psychologii, chciał urabiać ludzi.
ZESTAWIENIE. Stanowisko behawioryzmu sformułowano w 8 punktach: behawioryzm, w swej 
radykalnej, Watsonowskiej postaci l) zaprzecza, jakoby świadomość była czymś realnym, a w każdym 
razie, jakoby wpływała na zachowanie się jednostek; 2) odrzuca wszelką introspekcję jako metodę 
naukową; 3) zaprzecza istnieniu wyobrażeń;
4) nie uznaje innej realności niż materialna ani innej przyczynowości niż mechaniczna;
5) ma wszelkie świadome zmierzanie przez jednostkę do celu za fikcję: 6) ma wszelkie postępowanie za 
wynik reakcji warunkowej i tłumaczy je po prostu jako odpowiedź organizmu na bodźce; 7) sprowadza 
uczucia i wzruszenia do procesów wisceralnych i gruczołowych; 8) sprowadza myśl do czynności mięśni. 
— Wykaz ten, zrobiony przez jednego z seniorów psychologii amerykańskiej i przeciwnika 
behawioryzmu (J. R. Angella, rektora Yale University), należy uzupełnić przynajmniej przez dwa punkty: 
mianowicie behawioryzm Watsonowski 9) odmawia mózgowi i nerwom większej roli w zachowaniu się 
organizmów i 10) odmawia też wpływu na zachowanie się czynnikom dziedzicznym, tłumacząc wszystkie 
bez mała reakcje organizmu jako nabyte.
Takie były tezy skrajnego behawioryzmu, takiego, jaki głosił sam Watson. Ale od początku 
behawioryzm występował też w postaciach bardziej umiarkowanych. W skrajnej twierdził, że 
świadomości nie ma, w umiarkowanej — że nie wpływa ona na życie i zachowanie się jednostek. W 
jeszcze bardziej umiarkowanej występował tylko jako wskazanie metodologiczne: wskazywał na sposób 
badania zjawisk, nie wypowiadając się o ich naturze.
DZIAŁANIE BEHAWIORYZMU skupiło się w Ameryce, ale tam było olbrzymie. Psychologowie 
zawodowi podzielili się na dwa wielkie obozy: za i przeciw niemu. Przede wszystkim zaś zdobył tam 
najszerszą popularność w opinii potocznej, prasie, literaturze;
zwłaszcza ze względu na zapowiedź urabiania ludzi takich, jakich się mieć zechce. Spotkał się również z 
uznaniem niektórych filozofów, jak Russell i Santayana. Prasa amerykańska pisała o książce Watsona, że 
jest „najważniejszą, jaka kiedykolwiek była napisana" i że zaczyna nową epokę. Związano z 
behawioryzmem najdalej idące oczekiwania: że stworzy nie tylko nową psychologię, ale i socjologię, że 
zrewolucjonizuje wszystkie nauki humanistyczne, moralność, religię. A także wynoszono go za to, że 
uwolnił psychologię od niepotrzebnych zagadnień filozoficznych i że w ogóle raz na zawsze skończył z 
filozofią.
BEHAWIORYZM A FILOZOFIA. Naprawdę jednak behawioryzm z filozofią nie skończył, lecz zajął 
w niej stanowisko, i to bardzo skrajne: staroświecko materialistyczne. Twierdził wszak, że czynności 
umysłowe nie mają wpływu na niczyje zachowanie się i że psychologia nie potrzebuje zajmować się 
niczym poza ciałami. Co więcej, ciała organiczne, tak samo jak nieorganiczne, pojmował 
mechanistycznie: twierdził, że w ostatniej instancji nie ma innych praw niż prawa fizyki, i organizmy 
traktował jako automaty.
296


Wprawdzie niektórzy behawioryści oświadczali, że ich materializm jest tylko metodologiczny, że jest 
dla nich jedynie roboczą hipotezą, ale inni mówili inaczej, wręcz „zaprzeczając wrażeniom, 
wyobrażeniom i wszystkim innym zjawiskom, o których subiekty-wiści mniemają, że je ustalają przez 
introspekcję". A. P. Weiss z Ohio State University pisał, że psychologia powinna wreszcie zrozumieć, iż 
nie posiada własnego przedmiotu badań, nie ma bowiem żadnego bytu poza fizykalnym, i że, tak samo 
jak dla fizyki, elektrony i protony powinny być dla niej podstawowymi jednostkami. Watson zaś zwalczał 
pojęcie duszy, bo „nikt nigdy duszy nie dotknął ani jej nie widział w laboratoryjnej rurce". Stanowisko 
takie nie jest eliminacją filozofii, przeciwnie, jest rozniecaniem na nowo jej zagadnień, które zdawały się 
względnie najpewniej rozwiązane.
KRYTYKA. Jeśli behawioryzm wzbudzał wiele entuzjazmu, to także i niemało zarzutów. Zarzucano 
mu, że nie jest nowy: nie on, lecz psychologia zwierząt zapoczątkowała obiektywną metodę w 
psychologii. Zarzucano mu również, że jego naczelna teza nie jest jasna: czy świadomość nie istnieje, czy 
nie wpływa na zachowanie się jednostek, czy też tylko nie może być badana naukowo? Że z faktów 
wyciąga wnioski, które nie są konieczne:
nie ma np. dostatecznego uzasadnienia sprowadzanie procesów myśli do mechanizmów gardlanych. Że 
wieloznacznie używa terminów: np. termin „obiektywny" znaczy w beha-wioryzmie zarówno 
„bezosobowy", jak „zewnętrzny", co jest powodem tego, że słuszna teza, iż psychologia powinna być 
obiektywna, czyli bezosobowa, zostaje przekształcona w niesłuszną; iż przedmiotem psychologii jest 
zewnętrzny świat. Że wzbogacił psychologię tylko o teorię, nie o fakty. Przede wszystkim zaś zarzucano, 
behawioryzmowi, że chce rozstrzygać w specjalnej nauce, jaką jest psychologia, sprawy filozoficzne, a 
nawet metafizyczne.
PÓŹNIEJSZA FORMA BEHAWIORYZMU. Skrajna i agresywna postać, jaką Watson dał swej 
teorii, zapewniła jej szeroką popularność, ale uczyniła ją trudną do obrony. I gdy minęło ćwierć wieku, 
behawioryzm nie przestał istnieć i cieszyć się powodzeniem, ale wielu jego zwolenników zrezygnowało z 
jego skrajnych tez.
Do tych umiarkowanych behawiorystów należał zwłaszcza E. Ch. T o l m a n (1886 - 1959) profesor i 
kierownik Zakładu Psychologii Zwierzęcej w California University. Zachował on negatywną tezę, że 
psychologia nie może oprzeć się na doświadczeniu wewnętrznym, na introspekcji, ale dał tej tezie inne 
uzasadnienie. Wywodził, że psychologowie utożsamiają doświadczenie bezpośrednie z wewnętrznym i 
widzą w nim materiał do wiedzy psychologicznej — a to jest właśnie niesłuszne. W doświadczeniu 
bezpośrednim są bowiem przemieszane i nie wydzielone czynniki zarówno subiektywne, jak i 
obiektywne; jest w nim surowy materiał do wszystkiego, co wiemy nie tylko o sobie, ale i o świecie, nie 
tylko do konstrukcji psychologicznych, ale tak samo do fizykalnych. Jest więc nieporozumieniem 
dopatrywać się zadania psychologii w opisie tego doświadczenia bezpośredniego. Jeśli to zadanie jest 
podejmowane, to raczej w poezji czy metafizyce niż w psychologii. Zadania psychologii, jak każdej 
nauki, są obiektywne, ona z doświadczenia bezpośredniego wyjmuje to, co się obiektywnie da ująć. W 
myśl tego postępuje właśnie behawioryzm, dąży mianowicie tylko do znalezienia funkcji łączących 
zależną zmienną (mianowicie zachowanie się Z) ze zmiennymi niezależnymi (B, D, C, F: bodźcami, 
dziedzicznością, ćwiczeniami, fizjologicznymi potrzebami). Behawioryzm tak rozumiany jest opozycją 
przeciw utoż-
297


samianiu bezpośredniego doświadczenia z psychologicznym. A także opozycją przeciw dualistycznemu 
rozumieniu świata psychicznego i fizycznego, albowiem dwa te światy zespalają się właśnie w naszym 
doświadczeniu.
Prawdziwa dwoistość — wedle Tolmana i zbliżonych doń behawiorystów — zachodzi między 
doświadczeniem bezpośrednim a nauką, to znaczy między rzeczywistością a konstrukcjami umysłu, ale 
nie między rodzajami rzeczywistości, między światem psychicznym a fizycznym. W tym ujęciu 
behawioryzm utracił swą paradoksalność i przewrotność, ale za to stał się teorią łatwiejszą do przyjęcia.
OPERACJON1ZM. Amerykańscy psychologowie nie szczędzili wysjłków, aby naukę swą oprzeć na 
mocnych podstawach. Wysiłki te szły w różnych kierunkach. Jedni rezygnowali z badania struktur 
psychicznych i ograniczali się do funkcyj; inni rezygnowali z intro-spekcji i zadowalali się badaniem 
zachowania się. A jedna próba poszła jeszcze dalej: stanęła na stanowisku, że żadne pojęcia 
psychologiczne nie odtwarzają doświadczenia, wszystkie są tylko konstrukcjami, narzędziami 
badawczymi. „Nauka jest sztucznym tworem kultury i jej realności są fikcjami". Wedle tego poglądu 
pojęcia psychologiczne służą do przeprowadzania operacji metodycznych, ale nie do poznania 
rzeczywistości: dlatego poglądowi temu bywa dawana nazwa „operacjonizmu psychologicznego". 
Wystąpił z nim E. G. Bo-ring w 1930 r. Skłonił go do zajęcia tego stanowiska fakt beznadziejnych sporów 
między doktrynami psychologicznymi. Operacjonizm zaś godzi te spory: bo dotyczą tylko słów. Może w 
ten sposób uzgodnić nawet introspekcję i behawioryzm. Jak behawioryzm był wyrazem materializmu w 
najnowszej psychologii, tak Operacjonizm był znów wyrazem pozytywizmu. Zajmował zasadniczo to 
samo stanowisko, co niedawno Mach, a później neopozytywistyczne Koło Wiedeńskie.
IV. PSYCHOANALIZA
Czwarty prąd w psychologii wprowadził pogląd niespodziewany: że życie psychiczne obok 
czynników świadomych zawiera także nieświadome i że właśnie one są najważniejsze. Prąd ten powstał 
na terenie patopsychologii, zaczął się we Francji, a rozwinął się potem w Wiedniu. Tam najpełniejszą i 
najjaskrawszą postać, znaną pod nazwą psychoanalizy, dał mu Freud.
PRACE FREUDA. Sigmund Freud (1856- 1939), psychiatra wiedeński, uzupełniał swe studia przed 
końcem XIX wieku w Paryżu, gdzie patopsychologia i psychiatria stała wówczas najwyżej, i tam 
uformował swą doktrynę. Z licznych jego prac najogólniejszą treść mają: Yorlesungen żur Einfuhrung in 
die Psychoanałyse i Uber Psychoanałyse, 1910. Ważną dla psychoanalizy teorię marzeń sennych zawiera 
Die Traumdeutung, 1900; psychopatologię życia codziennego: Żur Psychopatologie des Alltagslebens, 
1915; teorię kultury ze stanowiska psychoanalizy: Totem undTabu, 1913; metafizyczne konsekwencje 
psychoanalizy przedstawia Duś Ich und das Es, 1923. Wśród swoich Freud nie był prorokiem, do końca 
został tylko profesorem nadzwyczajnym; natomiast w całym świecie szybko zyskał największą sławę.
298


ROZWÓJ TEORII FREUDA. Przeszła ona przez trzy fazy: l) Uformowała się w latach 1895- 1897 
pod wpływem francuskich psychiatrów, Charcota, a zwłaszcza Janeta. Była jeszcze wtedy teorią 
wyłącznie lekarską, nie zaś ogólną psychologiczną; o zjawiskach nieświadomych traktowała tylko w 
związku z patologicznymi. 2) W ciągu lat kilkunastu aż do 1915 r. Freud rozwijał swą teorię: przede 
wszystkim doszedł do przekonania, że procesy nieświadome występują także w psychice normalnej, że są 
powszechnym i istotnym składnikiem- wszelkiej psychiki, zarówno zdrowej jak chorej. Głównego zaś ich 
źródła dopatrzył się w przeżyciach płciowych: są one ze wszystkich przeżyć najpierwotniejsze i naj-
ważniejsze, stanowią o charakterze i losach-człowieka. 3) Po 1915 r. Freud rozszerzył jeszcze swą 
doktrynę, dając jej podłoże metafizyczne, a nowe zagadnienia metafizyczne zaczęły w teorii jego brać 
górę nad terapeutycznymi i psychologicznymi.
POGLĄDY, l. NIEŚWIADOME ZJAWISKA PSYCHICZNE. Freud napisał o sobie, iż „nie zamierzał zrobić i 
nie zrobił nic więcej ponad to, że ujawnił nieświadome czynniki życia psychicznego". Ale to zamierzenie 
było śmiałe: zrywało z podstawowym przekonaniem psychologii XIX wieku, dla której nic nie było 
pewniejsze ponad to, że świadomość jest istotną cechą psychiki, że więc myśl o psychice nieświadomej 
jest jawnie sprzeczna. I oto twierdzenie, które się w XIX wieku wydawało definitywnie potępione, 
psychoanaliza w XX wieku odnowiła, co więcej: przedstawiła jako wielką zdobycz naukową. Dowodziła, 
że świadomość nie jest niezbędną cechą życia psychicznego, że zjawiska psychiczne nieświadome nie 
tylko istnieją, ale decydują o świadomych.
Życie psychiczne przepływa dwoma korytami: świadomym i nieświadomym. Zapewne, jedynie 
procesy świadome są faktami, nieświadome zaś są hipotezą — ale fakty zmuszają do przyjęcia tej 
hipotezy. Bo życie świadome nie tłumaczy się samo przez się, nie stanowi zwartej całości, pomiędzy 
procesami świadomymi brakuje ogniw. Wyobrażenia, które kiedyś były w naszej świadomości, giną w 
niej w niezrozumiały sposób, aby w sposób równie niezrozumiały znów się w niej pojawić. Można ten 
stan rzeczy tłumaczyć na-dwa sposoby: albo przyjmując, że gdy wyobrażenia giną ze świadomości, to 
przechowują się ich odpowiedniki cielesne, jakieś engramy w korze mózgowej, które później pozwalają 
odżyć wyobrażeniom — tak tłumaczyła to psychologia XIX wieku. Albo można też tłumaczyć w ten 
sposób, że wyobrażenia przechowują się w postaci podświadomej — tak czyni to psychoanaliza. Tamta 
tłumaczyła ciągłość zjawisk psychologicznych fizjologicznie, a ta psychologicznie. Nie zaprzeczała, że 
procesy nieświadome są jedynie hipotezą, ale wskazywała, że hipotezą jest również fizjologiczne 
uwarunkowanie świadomości.
Argumentem psychoanalizy na korzyść istnienia nieświadomej psychiki było tedy:
l) że w życiu psychicznym przyczyny bywają czasowo odległe od swych skutków, trzeba więc przyjąć 
między nimi ogniwa pośredniczące. Ponieważ jednak ten stan rzeczy można tłumaczyć także 
fizjologicznie, więc psychoanaliza podawała dalsze argumenty. 2) Nie ma powodu unikać pojęcia przeżyć 
nieświadomych, ponieważ zjawiska psychiczne posiadają cechę świadomości w różnym stopniu, a cecha, 
która ma różne stopnie, może spaść i do zera. 3) Poza tym psychoanaliza posługiwała się sobie tylko 
właściwym argumentem, mianowicie terapeutycznym: że wykrycie nieświadomych przeżyć leczy 
niedomogi psychiczne.
Dlaczego niektóre wyobrażenia nie zostają przez jednostkę uświadomione? Dla różnych przyczyn. 
Niektóre są nieświadome dlatego, że leżące u ich podstaw wrażenia były zbyt
299


słabe i nie przekroczyły progu świadomości. Inne zaś dlatego, że świadomość nie dopuściła ich do siebie, 
że je odepchnęła, wyparła. I to źródło jest najważniejsze. Jeśli pierwszą tezą psychoanalizy jest, że procesy 
psychiczne nieświadome istnieją, drugą, że odgrywają doniosłą rolę w życiu psychicznym, to trzecią jest 
— że są to procesy wyparte ze świadomości. Do tego dołącza się jeszcze teza czwarta, że wyparcie ich ze 
świadomości dokonywa się na ogół już w dzieciństwie i na tle przeżyć seksualnych.
Wyparcie pewnych procesów ze świadomości ma, zgodnie z psychoanalizą, głęboką celowość: 
mianowicie wyparte zostają te, które są niezgodne z naturą jednostki, które zakłóciłyby jej harmonię i 
których świadomość musiałaby być przykra. Istnieje w psychice coś w rodzaju „cenzury", dokonującej 
selekcji wyobrażeń: nieodpowiednich, przykrych nie dopuszcza do świadomości.
2. KOMPLEKSY i ICH WYLĄDOWANIE. Pewne wyobrażenia zespalają się ze sobą i w tym zespoleniu 
utrwalają się w psychice; jeśli są ujemnie zabarwione uczuciowo, to psychika usiłuje zepchnąć je w 
nieświadomość, gdzie jednak, choć zepchnięte, trwają dalej. Te zespoły wyobrażeń, spych ane w 
nieświadomość, ale dalej nurtujące psychikę, psychoanalitycy nazwali „kompleksami". Np. wedle często 
przez nich przytaczan ego wypadku, zazdrość o matkę, jaką dziecko przeżyło w stosunku do ojca, 
wytwarza w nim trwały kompleks niechęci do ojca, niechęci, której źródła sobie nie uświada mia. Albo 
znów upokorzenia doznane w młodości mogą wytworzyć „kompleks niższości ", czyli dotkliwe, ciążące 
przekonanie o własnej nieudolności i bezwartościowości.
Człowiek pozbędzie się kompleksu, jeśli go w ten czy inny sposób wyładuje, wyrzuci z siebie. Dzieje 
się to przede wszystkim w snach: wyładowanie następuje tu w sposób pośredni, przenośny, symboliczny, 
zamaskowany; wymaga to też szczególnej sztuki, by rozpoznać, w jakich snach jakie wyładowują się 
ludzkie utajone kompleksy. Freud pierwszy uznał marzenia senne za procesy psychiczne równej z innymi 
doniosłości, mające swą głęboką celowość, stanowiące istotne ogniwo w całości życia psychicznego.
Kompleksy wyładowują się również w marzeniach na jawie. A także w przeróżnych błędach i 
usterkach, jakie popełniamy, w całej „psychopatologii życia codziennego". Oto nieraz mówimy lub robimy 
co innego, niżeśmy zamierzali. Konia nazywamy kotem, czy kota koniem, skręcamy w inną ulicę, niżeśmy 
chcieli, bierzemy inną książkę niż ta, po którą sięgaliśmy do szafy. Na ogół traktuje my nasze omyłki jako 
wypadki błahe, przypadkowe, nie mające głębszych przyczyn. Inaczej Freud: on sądził, iż zawsze mają 
swoją przyczynę, mianowicie w jakimś kompleksie, który się przez nie wyładowuje i uwalnia psychikę od 
konfliktu. Nie są wcale błahe ani przypadkowe, są wytworem tego samego celowo działającego 
mechanizmu, co i inne zjawiska psychiczne.
Jeśli natomiast kompleks nie wyładuje się, to zostaje w sferze nieświadomej. Ale' nie przestaje działać, 
a działając dezorganizuje życie psychiczne jednostki. Staje się przyczyną nerwic. Kompleksami 
zepchniętymi w nieświadomość psychoanaliza tłumaczyła neu-rozy i właśnie tłumaczenie to było jej 
punktem wyjścia. I pozostało to jej tezą: że psychika chora jest naturalnym wytworem tego samego 
mechanizmu, co psychika normalna.
3. «JA» i «ONO». Freud twierdził nie tylko, że istnieją w psychice wyobrażenia nieświadome, że są 
normalne i naturalne, ale także, że są dla życia psychicznego równie ważne, a nawet ważniejsze od 
świadomych. To one, nie zaś świadome, kierują psychiką. Świadome stanowią tylko zewnętrzną jej 
warstwę, tę, która podlega działaniu świata zewnętrznego
300


i jest odeń zależna. Nie są pełnym wyrazem osobowości człowieka, skoro są zależne także od czynników 
zewnętrznych: jeśli są jej wyrazem, to częściowym tylko i powierzchownym. Tę świadomą część psychiki 
zwykliśmy nazywać naszym „ja", naszą „jaźnią".
Jaźń nie jest więc całym człowiekiem, całą jego osobowością, lecz właśnie tylko powierz-' chowną 
jego warstwą. I Freud zewnętrznej „jaźni" przeciwstawił wewnętrzną psychikę człowieka: w 
przeciwstawieniu do jaźni nazwał ją „ono". „Ja" i „ono" — w łacińskiej terminologii ego i /(/ — to dwa 
składniki każdej osobowości. Jaźń jest świadoma, „ono" zaś jest dziedziną nieuświadomionych wyobrażeń 
i popędów. Ma się do jaźni jak psychika głęboka do zewnętrznej, jak świadoma do nieświadomej, jak 
rządzona popędami do rządzonej rozumem. „Ono" jest anarchiczne, a jaźń jest trzymana w karbach; „ono" 
jest dynamiczne, jaźń — ustabilizowana. Jaźń jest świadoma i rozumna, ale stanowi tylko mniej lub więcej 
cienką powierzchnię nad głębiami nieświadomości.
Psychika nieświadoma w człowieku nie tylko istnieje, ale działa nieustannie, w najdrobniejszych 
nawet, codziennych sprawach jego życia. Działa jak żywioł, nie podlegając jego świadomej woli. Działa, a 
na nią nie można działać, ponieważ nie jest uświadomiona. A ponieważ nie można na nią działać, więc nie 
można też jej zniszczyć — i w tym leży jej potęga.
4. JAŹŃ l NADJAZŃ. Tym samym mechanizmem, którym tłumaczył życie jednostek, Freud zaczął 
później tłumaczyć także życie społeczne i tworzoną przez społeczeństwo kulturę. I ona jest w znacznej 
mierze wynikiem tego, że pewne wyobrażenia zostają wyparte w nieświadomość. Rzecz w tym, że żyjąc w 
społeczeństwie jednostka nie może realizować wszystkich swych popędów, pożądań, pragnień, 
mianowicie nie może realizować tych, które są dla społeczeństwa destrukcyjne i które ono zwalcza.
Aby ten stan rzeczy złagodzić i przynajmniej częściowo unieszkodliwić, społeczeństwo wytwarza dla 
niezaspokojonych popędów i pożądań kompensaty. Taką kompensatą jest właśnie kultura. Moralność, 
religia, sztuka: wszystko to kompensaty, środki zastępcze dla stłumionych pożądań. Żyjemy nimi, nie 
mogąc żyć naturą. W szczególności co do sztuki jest wyraźne, że jest dla nas kompensatą, że przekształca 
rzeczywistość tak, aby ją uczynić bardziej zgodną z naszymi pożądaniami. Ale nie inaczej jest z religią czy 
moralnością.
Sztuka, religia, moralność — wszystko to ma ostateczne źródło w popędach potrzebujących 
wyładowania. Chwalimy je za to, że są piękne czy wzniosłe, ale naprawdę cenimy za co innego: za to, że 
przynajmniej w zastępczy sposób pozwalają nam wyładować nasze popędy. „Jednej tylko rzeczy jestem 
pewien" — pisał Freud — „tego, że oceny wydawane przez ludzkość są wyznaczane przez jej pragnienie 
szczęścia; innymi słowami: są usiłowaniem dostarczania argumentów złudzeniom". Pewne popędy, jeśli 
się wyładują, są groźne dla społeczeństwa, i dlatego są przez nie zwalczane i karane; ale jeśli się nie wyła-
dują, to stają się groźne d(a jednostki, bo dezorganizują jej życie, wpędzają ją w choroby nerwowe. 
Pozostaje więc jedno: by się wyładowały, ale w postaci pośredniej, zastępczej, nieszkodliwej, 
uwznioślonęj, czyli, jak się wyrażał Freud, „wysublimowanej", W takiej postaci nie są już niebezpieczne i 
nie napotykają oporu społeczeństwa. Tak np. popędy seksualne, te najpierwotniejsze i najsilniejsze z 
pożądań, sublimują się, uwzniośląją w twórczości artystycznej: i dzieła sztuki wydają się czymś wzmoślęi-
zym od reszty życia ludzkiego, ale naprawdę są wytworem tych samych popędów.
Wysublimowane wyobrażenia i pożądania wytwarzają jeszcze jedną warstwę w psychice
301


człowieka. Warstwę jak gdyby górną. Działają jako nakazy: moralne, religijne, estetyczne. Są odczuwane 
jako coś, co jest ponad jaźnią, czemu jaźń musi się poddawać. Freud nazwał tę trzecią, górną warstwę 
osobowości człowieka „nadjaźnią" (super-ego). I ona też jest w znacznej mierze nieświadoma: 
odczuwając nakazy, człowiek nie ma świadomości ich genezy, nie zdaje sobie sprawy, że są 
wysublimowaną przez kulturę postacią jego własnych popędów. To nadjaźń cenzuruje popędy, trzyma w 
karbach jaźń: ona też jest źródłem wszystkich kategorycznych imperatywów i tego poczucia 
niedoskonałości i winy, które częstokroć ciąży nad jaźnią.
I oto jaźń — nie mówiąc już o tym, że podlega naciskowi ze strony świata zewnętrznego — jest naciskana 
jeszcze z dwu stron: działa na nią zarówno „ono", jak „nadjaźń":
„ono" jakby od dołu, a „nadjaźń" od góry. Jaźń świadoma jest „pod dwoma ciśnieniami", mniej lub więcej 
nieświadomymi: od dołu ciśnie na nią „ono" ze swymi popędami, a od góry „nadjaźń", broniąca nakazów 
społecznych.
Każdą z tych trzech warstw psychiki rządzą inne prawa. „Ono" ma charakter na wskroś 
hedonistyczny, dąży tylko do jednego: do osiągnięcia przyjemności. Ale w tym natrafia na opór zarówno 
przyrody, jak społeczeństwa — i łatwo wchodzi z nimi w konflikt. „Jaźń" zaś usiłuje uniknąć tego 
konfliktu; dlatego nie kieruje się już zasadą przyjemności, lecz zasadą realności, nie tym, co przyjemne, 
lecz co niezbędne: usiłuje uzgodnić popędy jednostki z warunkami życia, aby ją uratować od grożącej 
zagłady. A tak samo „nadjaźń" dąży do ograniczenia żądzy użycia, do opanowania popędów i 
przystosowania ich do możliwości społecznych. W ten sposób psychoanaliza ogranicza tradycyjną wśród 
empi-rystów tezę psychologicznego hedonizmu: nie cały człowiek, lecz tylko jedna część jego osobowości 
dąży do przyjemności.
Ze złożonej, trójwarstwowej struktury naszej psychiki pochodzą dysharmonie naszego życia i kultury. 
W dysharmoniach tych tkwi przyczyna, dla której kultura, choć ją sami tworzymy, nigdy nas w pełni nie 
zadowala. B ogactwa kultury są opłacane ograniczeniem swobody popędów: dlatego nie daje ona 
szczęścia. Freud nie tylko stwierdził ten stan rzeczy, ale także usiłował znaleźć środki zaradcze. „Czy 
ludzkość, wahająca się między strachem bożym a rozkoszą zwierzęcą obstawioną zakazami, znajdzie 
kiedy rozwiązanie tego konfliktu?" Środki Freuda były swoiste i raczej niespodziewane.
Podczas gdy większość moralistów proponowała zawsze, by niższe składniki psychiki 
podporządkować wyższym (w terminologii Freuda znaczyłoby to: podporządkować „ono" jaźni i 
„nadjaźni"), to on sądził, że powinno być odwrotnie. Uzasadniał to tym, że do życia składniki wyższe nie 
są tak niezbędne jak niższe; budowle mogą stać bez szczytów, ale nie bez fundamentów. Oczywiście nie 
znaczy to, aby „ono" miało otrzymać całkowitą swobodę: to byłoby samobójstwo, jaźń musi sprawować 
nad nim kontrolę. Natomiast należy ograniczać raczej roszczenia nadjaźni niż popędy jednostki: w ten 
sposób jeszcze najprędzej można zmniejszyć dysharmonie kultury i przynieść ulgę ludziom.
5. DETERMINIZM. Psychoanaliza nie podzielała przekonania, że tylko zjawiska fizyczne są 
przyczynowo powiązane i zdeterminowane, a w zjawiskach psychicznych jest miejsce na wolność. 
Według niej zjawiska psychiczne są również całkowicie zdeterminowane, każde ma przyczynę.
Ale część tych przyczyn jest nieświadoma, i dlatego jednostka nie zdaje sobie z nich sprawy. Nie 
uświadamiając sobie przyczyn swych postępków, jednostka nie może też
302


sprawować nad nimi kontroli. Nie jest przeto za nie odpowiedzialna. A nie będąc odpowiedzialna za 
pożądania i myśli nieświadome, nie jest odpowiedzialna też za świadome, bo te są wyznaczane przez 
tamte.
6. IRRACJONALIZM. Psychoanaliza wypowiedziała się nie tylko za deterministycznym, ale też za 
irracjonalistycznym poglądem na życie: czynnikiem nadrzędnym i mającym władzę nad ślepymi 
popędami nie tylko nie jest wola, ale nie jest także rozum. I poszła w tym kierunku dalej niż którykolwiek 
z prądów XX wieku. W jej pojmowaniu rozum nie tylko nie kieruje pożądaniami, ale im właśnie podlega, 
jest ich narzędziem. Usiłuje jedynie zrealizować cele, ku którym jednostka nieświadomie zmierza. 
Usprawiedliwia to, czego ona potrzebuje instynktownie. Siły, które rządzą człowiekiem, są instynktowe, 
nie racjonalne: rozum nie jest siłą, lecz narzędziem używanym przez te siły.
Czynności, które wysublimowaliśmy i którym nadaliśmy pozory racjonalności, mają swe ostateczne 
źródło w instynktach. Spełniamy je dlatego, że odpowiadają naszym potrzebom, a nie dlatego, że są 
słuszne.
Doktryna Freuda, wynosząc popędy jako źródło życia psychicznego, przez to samo musiała poniżać 
rozum. Przyjmowała, że psychika nie zna innych praw niż prawa popędów; jeśli występują w 
świadomości naszej nakazy, to choćby zdawały się być nakazami rozumu, są tylko wysublimowanym 
odbiciem popędów. A jeśli między popędami a wywodzącymi się z nich nakazami wytworzy się 
niezgoda, to ustąpić muszą nakazy, bo nie mają same przez się wartości.
ZESTAWIENIE. Myślą centralną psychoanalizy Freuda było, że psychiczność nie jest identyczna ze 
świadomością, że istnieje także życie psychiczne nieświadome. Musimy przyjąć istnienie psychiki 
nieświadomej, choć wiemy o niej tyle tylko, ile się z niej do psychiki świadomej przedostanie. Życie 
psychiczne przebiega w dwóch systemach, świadomym i nieświadomym, ma jednak wszędzie tę samą 
osnowę. W całości jest zdeterminowane, w całości ma charakter mechaniczny. Mechanizmem jest nawet 
„sublimowanie" wyobrażeń i tworzenie z nich ideałów kultury. W całości ma też podłoże irracjonalne: 
pierwotnymi elementami życia psychicznego są popędy, zwłaszcza seksualne, a rozum gra tylko rolę 
służebną.
W sprawie stosunku zjawisk psychicznych i fizycznych psychoanaliza nie dała wyraźnej odpowiedzi. 
Często przemawiała materialistycznie: źródło życia psychicznego widziała w popędach, a te wywodziła z 
procesów somatycznych. Ale z drugiej strony, tłumaczyła zjawiska psychiczne właśnie tylko na gruncie 
psychicznym, a nie fizjologicznym. Sam Freud wahał się między paralelizmem a interakcjonizmem. A 
niektórzy z jego uczniów twierdzili, że w pierwiastku nieświadomym znaleźli byt pierwotny, ani 
fizyczny, ani psychiczny, z którego dopiero powstaje zarówno fizyczny, jak psychiczny.
POPRZEDNICY. Psychoanaliza, choć wystąpiła jako nowość XX wieku, miała niemało 
poprzedników. Przede wszystkim w osobach lekarzy-psychiatrów Charcota czy Janeta, ale także 
filozofów-metafizyków.
1. W koncepcji nieświadomego życia psychicznego miała poprzednika w Leibnizu, który przyjmował, 
że życie to ma nieprzerwany bieg, pozornie tylko zanikający.
2. W koncepcji mechaniki życia psychicznego psychoanaliza miała znów analogię
303


z Herbartem. Podobnie jak on pojmowała psychikę atomistycznie, przyjmowała niezależne działanie 
oddzielnych jej elementów.
3. W dynamicznej koncepcji psychiki, w przyznawania pożądaniom pierwszeństwa przed 
wyobrażeniami psychoanaliza miała pewien związek z Schopenhauerem. Wspólny był im irracjonalizm, 
niska ocena intelektu.
4. Wreszcie w przekonaniu, że ludzie wytwarzają sobie fałszywy obraz samych siebie i swojego 
życia, psychoanaliza miała analogię z takimi analitykami człowieka, jak Pascal, La Rochefoucauld, 
Kierkegaard, Nietzsche, a także z socjologami, obserwującymi nakładanie maski społecznej na psychikę 
jednostki.
PSYCHOLOGIA GŁĘBI. Psychoanaliza Freuda zaczęła mieć zwolenników już od 1900 r.; była ich 
pierwotnie niewielka grupa, najpierw w Wiedniu, potem W Szwajcarii. Ale już w 1908 r. psychoanalitycy 
odbyli swój pierwszy zjazd międzynarodowy. Od 1913 Freud zaczął wydawać czasopismo specjalne 
„Internationale Zeitschrift fur Psychoana-łyse", a od 1915 r. „Imago". Później amerykańskie instytucje 
psychoanalityczne zaczęły rywalizować z europejskimi: powstał Institute of Psycho-anałysis, 
International Psycho-anałytical Library, „International Journal of Psycho-anałysis".
Od 1912 r. rozpoczęły się już w szkole tarcia i doprowadziły do wyodrębnienia paru pokrewnych, ale 
jednak odmiennych prądów. Najważniejsze z nich były dwa: jeden zapoczątkował Adier, drugi Jung.
Alfred Adier (1870 - 1937), wiedeńczyk, jeden z najwcześniejszych współpracowników Freuda, swój 
kierunek secesyjny nazwał „psychologią indywidualną". W nim nieświadome życie psychiczne grało 
mniejszą już rolę i bardziej było zespolone ze świadomym. A miejsce libido zajęła inna żądza. 
Mianowicie żądza potęgi, władzy, wyższości: to ona stanowi o całym naszym życiu. Przyczynę nerwic 
stanowi niezaspokojenie jej i wynikające stąd „poczucie niższości". Jest ono bodźcem największych 
dokonań ludzkich, ale także przyczyną największych zaburzeń psychicznych, poszukiwań kompensaty i 
starań, by wmówić w siebie i w otoczenie, że jest się innym, niż się jest naprawdę.
C. G. Jung (1875 - 1961), profesor w Zurychu, oderwał się od psychoanalizy, uważając ją za 
jednostronną, i wystąpił z własną „psychologią analityczną". Utrzymał libido juko podstawowy element 
życia psychicznego, ale pojmował ją bardzo szeroko, nie tylko seksualnie, tak iż objęła nie tylko libido 
Freuda, ale także żądzę władzy Adiera: stała się czymś podobnym do „woli" Schopenhauera i elan vital 
Bergsona.
Wszystkie te prądy — sama psychoanaliza i inne wywodzące się od niej — przyjęły dla siebie nazwę 
„psychologii głębi" dla przeciwstawienia się psychologii dotychczasowej, uwzględniającej jakoby tylko 
powierzchnię życia psychicznego, a nie jego właściwe, głębokie, podświadome źródła.
DZIAŁANIE. Psychiatrzy wobec psychologii głębi podzielili się na jej gorących zwolenników i 
równię gorących przeciwników. Mniej silnie wpłynęła na psychologów i filozofów, choć i do nich 
przeniknęły jej idee. A znów bardzo głęboko oddziałała na szerokie masy inteligencji; była tym prądem 
psychologii XX wieku, którego działanie najdalej wyszło poza sfery naukowe. Symbolizm snów, życie 
nieświadome, kompleksy, kompensaty, libido, poczucie niższości, maskowanie i sublimacja pragnień — 
to wszystko weszło do myśli i mowy potocznej. Potoczny pogląd na życie, rozwijający się w XX w., 
znajdował
304


 
B. NATORP


 
B. CROCE


 
W. LENIN


 
A. EINSTEIN


 
Z. FREUD


 
E. DURKHEIM


 
A. N. WHITEHEAD


 
N. HARTMANN


pożywkę w ogólnych teoriach i praktycznych konsekwencjach, które wypływały x psychologii głębi czy 
które wygodnie było z niej wyciągnąć.
A) Jedną z takich konsekwencji był sceptyczny stosunek do wiedzy i życia. Jeśli rozum jest tylko 
narzędziem instynktów, to nie ma racji oczekiwać, że odsłoni nam prawdę. W szczególności nasze normy 
i oceny nie mają bezwzględnej wartości, są tylko wyrazem naszych potrzeb i pragnień. Ta konsekwencja 
psychoanalizy odpowiadała temu prądowi nieufności do wiecznych prawd, norm, dogmatów w religii i 
moralności, w nauce i sztuce. który przeszedł przez XX wiek.
B} Inną konsekwencją był fatalizm. Charaktery nasze są zdeterminowane przez przeszłość, postępowanie 
nasze jest wynikiem działania kompleksów. Nie jesteśmy wolni:
nie odpowiadamy za braki naszej natury, a w szczególności za to, że nie mamy siły i woli. by braki te 
wykorzenić. Wobec tego — nie warto się wysilać. Raczej należy żyć tak, jak jest żyć łatwiej. Ważne jest 
tylko, aby być w zgodzie z samym sobą. z własnymi popędami. Zwalczanie swych popędów jest zdradą 
wobec samego siebie. I zakłóca ład naszego życia. Nie tylko nerwice, ale i ogólne niezadowolenie 
człowieka z siebie i życia jest według Freuda skutkiem tłumienia naturalnych popędów. Zdrowiej jest iść 
za nimi, a można to robić szczerze: dawniej ludzie musieli ukrywać popędy potępiane przez opinię, dziś 
już nie potrzebują ich ukrywać. Postęp ten psychoanalitycy przypisywali głównie sobie:
bo zdemaskowali opinię, wykazali, że jej ideały są tylko wysublimowanymi popędami.
OPOZYCJA. Z zarzutów przeciw psychologii głębi, a przede wszystkim psychoanalizie, dwa 
posiadały znaczenie najogólniejsze.
1. Hipoteza nieświadomego życia psychicznego jest mało zrozumiała .i pełna sprzeczności, a przy tym 
jest zbędna: zjawiska świadomości można tłumaczyć bez niej. tłumaczyć nie wyobrażeniami 
nieświadomymi i hipotetycznymi „kompleksami", lecz zmianami fizjologicznymi, o których można 
mówić zrozumiałej i ściślej. Sam Freud twierdził, że nie może być nieświadomych uczuć: do ich istoty 
bowiem należy, że są odczuwane. a. więc świadome — ale wszak to samo dotyczy wyobrażeń i pragnień.
2. Psychologia głębi, a w szczególności psychoanaliza, choć ma pretensję do tego. aby być nauką na 
faktach opartą, w rzeczywistości robi wiele założeń filozoficznych. A nawet ma skłonność do „hipotez 
metafizycznych": „ono", „nadjaźń". libido i cenzura, instynkty życia i śmierci, o których mówi szeroko, 
pożądania rzekomo powszechne i niezmienne, nie ulegające działaniu czasu - to wszystko są byty 
wytworzone przez Freuda. nie mające pokrycia w faktach. Jung w momentach szczerości sam nazywał 
swą teorię nieświadomej psychiki „nową mitologią".
Mimo swe braki psychoanaliza osiągnęła wyniki, z których korzystała psychiatria. psychologia, a 
poniekąd także filozofia. Wykazywała znaczniejszy, niż dotąd przyjmowano. wpływ czynników 
instynktowych i emocjonalnych na nasze myślenie i postępowanie. Tłumaczyła nim to, co inaczej 
musiało się w życiu ludzkim wydawać przypadkowe, niezrozumiałe, niedorzeczne. Wykazywała 
celowość patologicznych zjawisk psychicznych. podawała nowy sposób nie tylko ich rozumienia, ale i 
leczenia. Jednakże było niewątpliwie wiele przesady, gdy Freud porównywał swą rolę z rolą Kopernika i 
Darwina i twierdził, że jak oni w przyrodzie martwej i żywej, tak on w świecie psychicznym odkrył pra-
wa powszechne i dopatrzył się konieczności tam, gdzie dotąd widziano tylko przypadek.
20—Historia filozofii t. III                                                                                  Wt\


V. PSYCHOLOGIA RADZIECKA
Psychologia uformowała się w Związku Radzieckim nieco później niż szkoły psychologii 
amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej, o których była mowa. Uformowała się na podłożu 
filozoficznym, mianowicie na podłożu marksizmu, którego tezy uczeni radzieccy zastosowali 
również w psychologii. A wynikiem tego zastosowania była psychologia zasadniczo różna od 
całej psychologii zachodniej. Najważniejsze było to, że zerwała z dualizmem świata 
psychicznego i fizycznego, na którym się opierała tamta.
Psychologia radziecka w ciągu 30 lat swego rozwoju przeszła przez różne fazy, stopniowo 
przeprowadzając materialistyczny i dialektyczny punkt widzenia. Jej ogólne tezy najpełniej 
przedstawił S. L, Rubinsztejn w książce Osnowy obszczej psichologii, 1940, rozwiniętej jeszcze 
w II wydaniu z 1946 r. Jednakże poglądy jego w dużej części poddane zostały krytyce przez 
innych psychologów radzieckich.
POGLĄDY, l. DIALEKTYCZNE ROZUMIENIE ZJAWISK zwróciło w szczególności uwagę na 
dwie istotne cechy zjawisk psychicznych:
A) W zjawiskach psychicznych —jak we wszystkich zjawiskach — nie ma nic nie-
zmiennego; są one wciąż się rozwijającymi procesami. Należy je też w psychologii ujmować 
jako proces, bo inaczej się petryfikuje i fałszuje rzeczywistość. Niektórzy psychologowie 
Zachodu zdawali sobie z tego sprawę, ale — w przekonaniu psychologów radzieckich — nie 
wyciągnęli stąd właściwych konsekwencji: w szczególności Bergson wysnuł wadliwy wniosek, 
że zmienności zjawisk niepodobna ująć pojęciowo i że przeto pozostanie jedynie odwołanie się 
do intuicji.
B) Zjawiska psychiczne—jak wszystkie zjawiska—stanowią jedność; nie ma zjawisk 
odosobnionych, jedne są zależne od drugich. I zależności nie są w nich jednokierunkowe, jak 
się zwykło przyjmować; są wzajemne. Skoro zjawiska są procesami przebiegającymi w czasie, 
to jest naturalne, że jedno zjawisko może najpierw działać na drugie, a potem z kolei ulegać 
jego działaniu; A działa na B, a potem B na A. Co więcej, dla dia-lektyka istnieje równoczesna 
zależność wzajemna: równocześnie A może być zależne od B, a B od A. Działając zaś na 
siebie, zjawiska przenikają się wzajem; jeden proces staje się składnikiem drugiego — i 
odwrotnie. Kto wyrywa zjawiska z ich wzajemnego powiązania, ten robi z nich abstrakcję, 
odbiega od rzeczywistości. Wzajemne przenikanie się w żadnych innych zjawiskach nie 
występuje tak wyraźnie, jak w psychicznych: spostrzeżenia są zależne od myślenia, a myślenie 
od spostrzeżeń, sądy zawierają pojęcia, a pojęcia sądy, mowa przenika się z myśleniem, 
działanie wpływa na myślenie, a myślenie na działanie.— Zgodnie z tymi zasadami 
psychologia radziecka traktowała przedmiot swój konkretnie i rozwojowo, unikała abstrakcyj 
tak samo jak petryfikowania zjawisk.
2. NOWE POJĘCIE ZJAWISKA PSYCHICZNEGO. Psychologia radziecka dokonała głębokiej 
przemiany w psychologii panującej dotychczas: zmieniła samo pojęcie zjawiska psychicznego, 
inaczej określiła samą jego istotę. Przeciwstawiła się poglądowi, który uchodził za 
niewzruszony pewnik: że zjawiska psychiczne są całkowicie subiektywne, że mają te tylko 
cechy, które zna przeżywająca je jednostka. Pogląd ten trwał od Kartezjusza: to on go 
wprowadził i na tej podstawie oddzielił dwa światy, fizyczny i psychiczny, obiektywny i 
subiektywny. Od Kartezjusza takie pojęcie zjawiska psychicznego przejęli inni filozofowie i 
psychologowie. Nawet Locke, który w wielu sprawach był jego antagonistą, tu
306


przejął jego stanowisko. I mało było poglądów filozoficznych, które by w ciągu wieków były 
tak zgodnie wyznawane, jak ten. Godziły się nań nawet zwalczające się obozy, racjonalizm 
idący za Kartezjuszem i empiryzm idący za Locke'iem; wszystkie zachowały dualizm zjawisk 
fizycznych i psychicznych.
Dualizm ten zrywał związki między obu rodzajami zjawisk. A jednak najprostsze 
doświadczenie uczy, że związki między nimi zachodzą. W świetle dualizmu stają się one 
niepojęte: bo jakże zjawiska tak różne mogą .na siebie działać? Jak zjawiska psychiczne, które 
nie są przestrzenne, mogą działać na-przestrzenne, i odwrotnie? Na tym tle powstał tzw. 
problem psychofizyczny: jak pojąć to niepojęte działanie? Z wielu prób rozwiązania go żadna 
nie byłą zadowalająca. Zwłaszcza zaś najpopularniejsza ze wszystkich teoria paralelizmu 
psychofizycznego. Bo co to może znaczyć, że zjawiska, które są zupełnie różne — cielesne i 
niecielesne — przebiegają „równolegle"? Jest to rozwiązanie tajemnicze, wymyślone niegdyś 
nie przez naukę, lecz przez spekulacyjną metafizykę Spinozy. A nie lepsze są inne teorie, np. 
te, które, aby uniknąć dualizmu, sprowadzają zjawiska psychiczne do fizycznych: wracają do 
wulgarnego materializmu, niezdolne są wyjaśnić złożonych stosunków wzajemnych między 
psychiką a mózgiem, wykrytych przez współczesną psychoneurologię.
Nowe pojęcie zjawiska psychicznego, wprowadzone przez marksistów radzieckich, usuwało 
trudności tamtego dawniejszego pojęcia. Opierało się zaś na prostej myśli, że to, co ze zjawisk 
psychicznych dane jest introspekcyjnie przeżywającemu, nie jest jedyną ich cechą, jak bez 
dyskusji przyjmowano przez parę wieków. Przecież nikt nie uważa wyglądu ciała chemicznego 
za jedyną jego cechę: byłby to oczywisty błąd, a takim samym błędem jest przypisywanie 
zjawiskom psychicznym samych tylko cech subiektywnych, znanych przeżywającemu. 
Zjawiska psychiczne mają też cechy obiektywne, z których przeżywający może nie zdawać 
sobie sprawy: np., że zostały wywołane przez bodźce albo że same wywołały ruchy, że 
treściowo odpowiadają rzeczywistości i że przebieg działania jest zgodny z treścią zjawisk 
psychicznych. Zjawiska psychiczne nie są czysto subiektywne, lecz subiektywno-obiektywne, 
stanowią jedność tych dwu składników. A jeśli tak, to nie ma owej kartezjańskiej przepaści 
między nimi a zjawiskami fizycznymi:
stanowią nie dwa różne szeregi, lecz tylko jeden, przenikają się wzajem, jak to widać na 
dowolnym przykładzie.
3. ZWIĄZEK ZJAWISK PSYCHICZNYCH z FIZYCZNYMI. Związek ten jest potrójny; przeżycia 
jednostki wiążą się z trzema rodzajami zjawisk fizycznych: z organizmem jednostki, z jej 
ruchami, a także z otaczającym ją światem zewnętrznym.
A) Materializm dialektyczny stanął na stanowisku, że świadomość powstała w rozwoju 
materii na wysokim szczeblu tego rozwoju: materia uzyskała wtedy świadomość, czyli 
zdolność odzwierciedlania rzeczy. Zdolność tę posiada tylko mózg; materia mniej rozwinięta 
jej nie posiada. Świadomość jest funkcją materii, jakkolwiek nie można jej utożsamiać z 
innymi procesami materialnymi, takimi jak ruch mechaniczny, procesy fizyczne, chemiczne 
czy fizjologiczne. To samo ciało organiczne porusza się i myśli; nie jest prawdą, jakoby 
występowały tu dwie substancje: jedna poruszająca się, druga myśląca. Jest jedna cielesna 
substancja, która ma dwie funkcje. Materializm dialektyczny uznawał dualizm funkcyj, 
natomiast — w przeciwieństwie do Kartezjusza — monizm substancji.
Związek zjawisk psychicznych z organicznymi jest niewątpliwy, zachodzą tu fakty, którym 
żaden psycholog nie może zaprzeczyć. Psychologowie radzieccy wskazali zaś,


20*
307



że fakty sięgają dalej, niż zazwyczaj przyjmowano: bo zachodzi nie tylko zależność zjawisk psychicznych 
od fizycznych, ale także zależność odwrotna. Myślenie rozwija się zależnie od mózgu, ale 2 kolei także 
mózg zależnie od myślenia; niepodobna go zrozumieć nie licząc się z funkcją myślenia; gdyby nie myślał, 
nie miałby tych cech, które ma.
B) Związek zachodzi również między zjawiskami psychicznymi a ruchami jednostki. Związek ten jest 
tak wyraźny, że nigdy nie mógł być kwestionowany, ale na ogół był wadliwie interpretowany: traktowano 
zjawiska psychiczne i ruchy jako niezależne i zastanawiano się, jak tedy mogą się łączyć — a tymczasem 
one z natury są zawsze połączone. Nie można trafnie opisać konkretnego zjawiska psychicznego, nie 
uwzględniając działania, z jakim jest ono związane. W łączności ich nie ma nic tajemniczego: to tylko 
paralelizm psychofizyczny położył na całej sprawie piętno tajemniczości. I tu także zależność jest 
wzajemna: nie tylko psychika wpływa na działanie, ale także działanie wpływa na przebieg procesów 
psychicznych i formowanie się cech psychicznych jednostki.
C) Po trzecie, zachodzi związek między zjawiskami psychicznymi jednostki a zjawiskami fizycznymi 
dokonującymi się w jej otoczeniu. Bo właśnie cechą — i to najważniejszą cechą — zjawiska 
psychicznego jest, iż odzwierciedla to, z czym się człowiek styka. Wielu psychologów Zachodu 
twierdziło, że psychika jest niezapisaną kartą, którą zapisują tylko bodźce zewnętrzne — ale nie umieli 
tego twierdzenia uzgodnić ze swą dualistyczną teorią. Inaczej Leninowska teoria odbicia. Zjawiska 
psychiczne powstają pod działaniem poza-psychicznej rzeczywistości. I w treści swej są do niej podobne. 
Potwierdza to praktyka:
bo działanie zgodne z treścią zjawisk psychicznych jest też skuteczne, prowadzi do oczekiwanych zmian w 
świecie.
Należy tylko pamiętać o dwu rzeczach. Po pierwsze: zjawiska psychiczne są funkcją odzwierciedlania, 
ale nie lustrem, to znaczy nie przedmiotem, który odzwierciedla. Wobec tego nie ma wcale problemu, 
który wydawał się tak trudny: jak przedmiot niematerialny może wchodzić w kontakt z materialnym? Nie 
ma tego problemu, bo kontakt, o który chodzi, jest kontaktem człowieka z otoczeniem, a człowiek jest też 
przedmiotem materialnym; zjawiska psychiczne są tylko jedną z form tego kontaktu. Świat zewnętrzny 
działa na psychikę nie ponad organizmem, lecz przez organizm.
Po wtóre: odzwierciedlanie rzeczywistości przez psychikę nie jest jednak czysto recep-tywne. Objawia 
się w nim także natura i usposobienie jednostki, dane obiektywne ulegają subiektywnym przeróbkom. I na 
tym tle pojawiają się niezgodności myśli z rzeczywistością, odchylenia subiektywne, błędy.
Powyższe trzy związki ze światem fizycznym stanowią obiektywne cechy zjawisk psychicznych; poza 
tym zaś zjawiska te mają oczywiście cechy subiektywne, mianowicie swoiste jakości znane jedynie 
przeżywającemu. Zjawiska psychiczne są subiektywne jeszcze i w tym znaczeniu, że są zawsze związane 
z określonym organizmem i osobowością i przez to mają cechy osobiste i niepowtarzalne.
Zjawiska psychiczne są zespolone w całość osobową, a ponadto w inną jeszcze całość, mianowicie w 
społeczną. Są także wytworem procesów społecznych. Świadomość jednostki odzwierciedla sama przez 
się niewielki tylko odcinek rzeczywistości; rozszerza go wysiłek społeczny. I tu także działanie jest 
wzajemne: środowisko formuje jednostkę, ale ona także formuje swe otoczenie, już przez to samo, że 
takie a nie inne jej zachowanie się wywołuje taką a nie inną reakcję otoczenia.
308


4. METODA PSYCHOLOGII. Z tych podstawowych twierdzeń psychologii radzieckiej wypływały dalsze, 
między innymi w zakresie metody psychologii. Najważniejsze jest to:
że introspekcja nie może być jej jedyną metodą, ujmuje bowiem tylko subiektywne cechy zjawisk 
psychicznych, a nie ujmuje obiektywnych. Wątpliwa jest też owa „bezpośredniość" poznania 
introspekcyjnego, w której teoretycy poznania dopatrywali się jej wyższości. Skoro bowiem zjawiska 
psychiczne są odzwierciedleniem zewnętrznego świata. to znajomość ich zakłada znajomość świata, a 
więc jest właściwie pośrednia. Przy tym wszelkie poznanie, a więc także psychologiczne, posługuje się 
pojęciami ogólnymi, te zaś przekraczają dane introspekcji. Tak podstawowe dla psychologii różnice, jak 
między spostrzeżeniem a wyobrażeniem, nie mają podstawy w introspekcji. Ale, z drugiej strony, nie mają 
też racji behawioryści, chcący operować tylko samą metodą obiektywną. Opis zjawisk psychicznych w 
terminach fizykochemicznych jest na pewno niewystarczający;
w ten sposób można ująć tylko jeden ich składnik, ale nie można ująć składnika subiektywnego, 
przeżyciowego.
Liznąwszy obiektywne składniki zjawisk psychicznych psychologowie radzieccy mogli zerwać z 
dwoma niepokojącymi twierdzeniami, które narzucały się w psychologii dualistycznej i miały w niej 
licznych zwolenników. Po pierwsze, że cudza psychika jest niepoznawalna, a po drugie, że psychologia, 
jako dotycząca zjawisk tylko subiektywnych, nie podlegających weryfikacji, nie może mieć charakteru 
naukowego.
Psychologowie radzieccy dążyli do ujmowania zjawisk psychicznych w całej ich konkretności, 
przekonani, że abstrakcje oderwane od zjawisk konkretnych fałszują rzeczywistość. Stali na stanowisku 
jedności abstrakcji i konkretności. Traktowali psychologię życiowo, w związku z praktyką, stosowali 
metody, które ją zbliżają do życia. Traktowali ją też indywidualnie, stawiając w centrum rozważań 
osobowość ludzką i nie ufając konstrukcjom statystycznym, bo psychika statystyczna, przeciętna, jest 
abstrakcją, a nie' psychiką rzeczywistą. Poddali też krytyce metody, jakie psychologia stosowała na 
Zachodzie. Nie zaprzeczając potrzebie eksperymentów, ukazywali jednak ich sztuczność i abstrak-
cyjność: w warunkach laboratoryjnych zjawiska muszą przebiegać inaczej niż w naturalnych. I usiłowali 
wprowadzać „eksperymenty naturalne", które wiążą poznanie rzeczywistości z oddziaływaniem na nią.
Ta psychologia na podłożu marksizmu, rozwinięta w Związku Radzieckim, przeciwstawiła się 
świadomie całej psychologii, która panowała dotąd na Zachodzie.
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W SOCJOLOGII
Socjologia została zapoczątkowana przez filozofa i początkowo była zależna od filozofii. W XIX w. 
była jeszcze nauką mało wyrobioną, nie zdecydowaną, jaki ma przedmiot i metodę: określała je tak, jak to 
odpowiadało panującym prądom filozofii. Natomiast w XX w. usamodzielniła się—i stosunki odwróciły 
się: teraz ona zaczęła swój punkt widzenia narzucać filozofii. Jeśli pierwotnie mogła uchodzić za część 
filozofii, to teraz znaleźli się uczeni, którzy chcieli traktować filozofię jako część socjologii. Przedtem 
uprawiano socjologię filozoficzną, teraz zaczęto myśleć o filozofii socjologicznej.
309


MOTYWY FILOZOFICZNE W SOCJOLOGII. Socjologia, wybierając w swych 
początkach pojęcia podstawowe, założenia, metody, angażowała się w takie lub inne 
stanowisko filozoficzne. Nie mogli temu zapobiec nawet socjologowie chcący uczynić ją 
niezależną nauką.
1. Jedni z socjologów przyjmowali, że społeczeństwo jest po prostu sumą jednostek 
ludzkich; pojmowane zaś jako coś innego niż suma jednostek, jest fikcją. Inni natomiast 
twierdzili, przeciwnie, że fikcją jest jednostka ludzka, a tylko społeczeństwo jest rzeczy-
wistością: jednostka bowiem zawsze żyje w społeczeństwie i jest taka, jaką ją społeczeństwo 
uczyniło. W przeciwieństwie tych dwu stanowisk wyraził się filozoficzny antagonizm 
indywidualizmu i uniwersalizmu.
2. Jedni z socjologów przyjmowali, że twory społeczne, jak prawo, moralność czy religia, 
są samoistnymi bytami: zostały utworzone przez ludzi, ale odkąd zostały utworzone, istnieją od 
nich niezależnie. Inni natomiast twierdzili, że byt samoistny w społeczeństwie mają tylko 
ludzie, owe zaś twory społeczne są jedynie stosunkami, które ich łączą między sobą. To znów 
był filozoficzny antagonizm substancjalizmu i relacjonizmu. Niektórzy sądzili nawet, że twory 
społeczne istnieją jedynie w świadomości ludzi; ci przedstawiciele psychologizmu traktowali je 
jako wyłącznie subiektywne. I w dyskusji z nimi przejawiał się filozoficzny antagonizm 
obiektywizmu i subiektywizmu.
3. Jedni przyjmowali, że społeczeństwa podobne są do organizmów żywych i że należy je 
na podobieństwo organizmów traktować. Inni natomiast byli zdania, że społeczeństwa — jak 
wszystko, co istnieje — są rządzone prawami mechanicznymi i nauka powinna je traktować jak 
mechanizmy. Był to filozoficzny antagonizm organistycznego i mechani-stycznego 
pojmowania świata, biologicznej i fizykalnej metody.
4. Jedni, idąc za Marksem, przyjmowali, że zjawiska społeczne mają podłoże gospodarcze, 
zależą przede wszystkim od warunków i środków produkcji. Inni natomiast twierdzili, że mają 
podłoże psychologiczne, że u podstaw ich są duchowe potrzeby i skłonności ludzi, idee, ku 
którym ludzie dążą. Był to antagonizm materializmu historycznego i idealizmu.
MOTYWY SOCJOLOGICZNE W FILOZOFII. Jeszcze w czasie gdy socjologia była 
podporządkowana filozofii, pojawiła się też myśl odwrotna: że przy stawianiu i rozwiązywaniu 
zagadnień filozoficznych należy uwzględniać socjologiczny punkt widzenia.
Myśl ta pojawiła się prawie jednocześnie w różnych krajach i prądach filozoficznych.
1. W Niemczech — nie wracając do jeszcze dawniejszych czasów i ważnych myśli, które 
wówczas były wypowiedziane — pod koniec XIX w. nacisk na społeczne podłoże idei 
filozoficznych kładł Diithey i jego uczniowie. Wyciągali oni konsekwencje relatywistyczne: 
skoro filozofia jest zależna od warunków społecznych, to musi się zmieniać, ilekroć warunki te 
ulegają zmianie. Relatywizm na tle socjologicznym głosił jednocześnie myśliciel innego 
pokroju, Nietzsche. A także Simmel, który, łącząc relatywizm socjologiczny z biologicznym, 
wypowiadał skrajną tezę, że każdy ustrój społeczny, tak samo jak każdy gatunek biologiczny, 
ma swoją prawdę.
2. W Apglii i Ameryce socjologiczny punkt widzenia wprowadzili do filozofii, i zwłaszcza 
do psychologii, ewolucjoniści ze Spencerem na czele. Wywodzili oni, że to, co się dzieje w 
umyśle człowieka, jest zależne nie tylko od jego organizmu, ale także od oto-
310


czenia, i jeśli się chce zjawiska psychiczne tłumaczyć, to trzeba to robić nie tylko biologicznie, 
ale także socjologicznie.
3. Najgłębiej zaś myśl o potrzebie wprowadzenia socjologii do filozofii zapuściła korzenie 
we Francji, mianowicie w jej filozofii pozytywistycznej. Miała tam kilka motywów. Najpierw 
ten: że wszelka wiedza istnieje po to, aby służyć społeczeństwu, i że tylko przy uwzględnieniu 
tego jej celu mogą być zrozumiane jej własności. Była to podstawowa myśl Saint-Simona.
Comte'owi chodziło bardziej o coś innego: o to, że filozofia, mając stanowić jednolity 
system, musi opierać się na jednej nauce; nauką taką może być tylko najbardziej złożona, inne 
bowiem nie podołają temu zadaniu; najbardziej zaś złożona w przekonaniu Comte'a była 
socjologia. Z oparcia się na niej wyciągał wniosek, że świat w całości należy pojmować na 
wzór wielkiego ciała społecznego, nie zaś prostego, martwego mechanizmu.
Trzeci wreszcie motyw traktowania socjologicznego filozofii przez Francuzów polegał na 
tym; że wyobrażenia, jakie człowiek ma o rzeczach, nie powstają w 'świadomości ludzi 
żyjących w odosobnieniu, lecz współżyjących ze sobą, są dziełem zbiorowym, tworem 
społeczeństwa. Ten motyw na przełomie XIX i XX w. podjął Durkheim.
I. SOCJOLOGI STYCZNA FILOZOFIA DURKHEIMA
DURKHEIM I JEGO SZKOŁA. Emil Durkheim (1858 -1917) był profesorem paryskiej 
Sorbony. Wyszedł z pozytywizmu. Nawiązał w socjologii do Comte'a i Spencera, ale doszedł 
do koncepcji samodzielnej. Wyraźny a oryginalny jego program naukowy pociągnął wielu, a 
zdolność organizowania wspólnej pracy pozwoliła mu stworzyć szkołę pod względem 
zwartości niewiele mającą równych nie tylko w socjologii, ale i w filozofii współczesnej. 
Wydawana przezeń od 1896 do 1906 „Annee Sociologique" była organem tej szkoły. Sam 
Durkheim rozwinął swą ogólną koncepcję socjologii w La dmsion du travail social, 1893, i w 
Regles de la methode Sociologique, 1895; potem zajmował się zagadnieniami bardziej 
specjalnymi, zwłaszcza socjologią religii (Les formes Clźmentaires de la vie religieuse, 1912).
Obok niego czołowym przedstawicielem szkoły był Lucien Levy-Bruhl (1857 -1939), 
profesor filozofii w Sorbonie. Wprowadził on socjologiczny punkt widzenia do etyki (La 
morale et la science des moeurs, 1904) i do teorii poznania (Les fonctions mentales des 
societes primitiyes, 1910). W Polsce do szkoły Durkheima należał Stefan Czarnowski (1879-
1937), profesor religionistyki w Wolnej Wszechnicy Polskiej, a potem historii kultury i 
socjologii na Uniwersytecie Warszawskim.
POGLĄDY, l. FAKTY SPOŁECZNE. Każda nauka, jeśli jest naprawdę odrębną nauką, ma za 
przedmiot odrębne fakty. Tak też jest z socjologią i badanymi przez nią faktami 
„społecznymi". Durkheim w oryginalny sposób ukazał ich odrębność.
Nie są to fakty fizyczne, bo nie można ich dokładnie umiejscowić, zobaczyć, dotknąć. Ale, 
z drugiej strony, są czymś w stosunku do jednostki zewnętrznym: odczuwa ona ich nacisk. W 
każdym społeczeństwie obowiązują pewne zarządzenia, przepisy i prawa, dotyczące np. ruchu 
ulicznego, zawierania umów, prowadzenia przedsiębiorstw i tysiąca innych rzeczy, a tak samo 
obowiązują pewne reguły moralne, obyczaje towarzyskie, wierzenia religijne: to są właśnie 
fakty społeczne. Nie są niczym fizycznym^ ale mają „siłę
311


.zniewalającą" (ciclion coercitiYi'). stawiają jednostce wymagania, przymuszają ją, zniewalają. 
zobowiązują. Konieczności nie ma, by jednostka się z nimi liczyła, ale jest przymus;
może się z nich wyłamać, ale poniesie tego konsekwencje. Może się nie stosować do przepisów ruchu 
ulicznego, ale będzie za to ukarana: może się nie stosować do obowiązujących reguł moralnych, ale narazi 
się, jeśli nie na represje, to przynajmniej na potępienie przez opinię. Nie może przepisów tych i reguł 
bezkarnie ignorować: ignorując naraża się na kary, utrudnienie życia, potępienie przez ogół. Fakty 
społeczne obowiązują, naciskają, przymuszają, nakazują.
Nasuwa się pytanie, skąd bierze się w nich ta siła przymuszająca jednostkę. Jeśli nie uciekać się do 
mistycyzmu i kierować się tylko doświadczeniem, to trzeba przyjąć, iż jest 'o silą społeczna. To 
społeczeństwo przymusza jednostki. Siła społeczna jest w stosunku ^)o indywidualnej silą wyższą, 
nadrzędną i choć nie jest siłą fizyczną, jest jednak siłą, której Jednostka musi się poddawać, przed którą się 
korzy.
2. OBIEKTYWNI-: ZADANIA SOCJOLOGU. Nauki o człowieku można traktować dwojako:
subiektywnie i obiektywnie. W pewnej fazie rozwoju powstaje skłonność do traktowania subiektywnego, 
które wydaje się bardziej krytyczne i naukowe; uczeni sądzą wówczas, /e należy się w nauce zajmować 
nie zewnętrznymi faktami, lecz naszymi o nich wyobrażeniami. bo tylko te znamy w niezawodny sposób.
Przez tę fazę subiektywną przeszły wszystkie nauki humanistyczne. Była to jednak. jak sądził 
Durkheim, faza przejściowa, bo potem wróciły do obiektywnego ujmowania swego przedmiotu. Tak było 
nawet z psychologią: w XVIII w., u Locke'a, CondiIIaca i ich następców, zajmowała postawę czysto 
subiektywną, natomiast w XIX w. wróciła do eksperymentalnej, obiektywnej, l tak samo musi być z 
socjologią, która w XIX w. miała tendencję do subiektywnego ujmowania zjawisk społecznych. Jeśli 
psychologia wróciła do obiektywnego ujmowania, to tym bardziej musi wrócić ona.
Zwłaszcza że wcale nie jest prawdą, jakobyśmy bezpośrednio znali tylko nasze wyobrażenia. Właśnie 
bezpośrednio znamy same fakty społeczne, ustroje i instytucje, stosunki gospodarcze, przepisy prawne, 
reguły moralne, kulty religijne. A dopiero wtórnie uczony zastanawia się nad tym, jakie to wyobrażenia 
ludzkie doprowadziły do tych faktów. Znamy samą rodzinę i państwo, karę i umowę, a nie tylko 
wyobrażenie rodziny i państwa, kary i umowy. A inna rzecz, że wszystkie te fakty społeczne są dziełem 
ludzkim, że nie powstałyby bez takich czy innych ludzkich wyobrażeń.
Durkheim miał obiektywną koncepcję socjologii i obiektywny jej program: badać prawo, a nie pojęcie 
prawa, badać rodzinę, jaką ludzie w danym czasie i miejscu rzeczywiście tworzą, a nie same tylko 
wyobrażenia, jakie o niej mają. Jednym słowem: badać ^ame fakty społeczne. Była to typowa dla 
XX.wieku reakcja przeciw niedawnemu subiektywizmowi i psychologizmowi.
3. WYOBRAŻENIA ZBIOROWE. Fakty społeczne posiadają zatem w stosunku do jednostki ...siłę 
zniewalającą".
Ale siła ta nie jest siłą fizyczną, leży w sferze wyobrażeń; a jakie wyobrażenia mogą mieć siłę nakazu 
i przymusu? Odpowiedź polega na tym, że chodzi tu nie o wyobrażenia zwykłe, lecz o zbiorowe. 
Durkheim zakładał mianowicie, że istnieją dwa rodzaje wyobrażeń: jedne są indywidualne, inne natomiast 
zbiorowe. To znaczy, jedne są tworami umysłu jednostkowego, inne natomiast są zbiorowego 
pochodzenia, świadomość jednostkowa nigdy by sama do nich nie doszła.
312


„Jest naturalne, że umysł zbiorowy wyobraża sobie rzeczywistość inaczej niż nasz umysł, ma bowiem 
zupełnie odmienną naturę. Społeczeństwo posiada odrębny, właściwy sobie sposób istnienia i myślenia. 
Ma swoje namiętności, swoje przyzwyczajenia, swoje potrzeby, które nie są namiętnościami, 
przyzwyczajeniami, potrzebami jego poszczególnych jednostek. Nic więc dziwnego, że my, będąc 
jednostkami, czujemy się obcy tym pojęciom, które nie są naszymi pojęciami. Stąd niepokojący, 
tajemniczy charakter tych pojęć".
Bez „wyobrażeń zbiorowych", „świadomości zbiorowej" niepojęte byłyby fakty społeczne z ich siłą 
zniewalającą. Nie byłoby bez nich socjologii, byłyby tylko fakty psychologiczne, a więc tylko 
psychologia.
4. FILOZOFIA SOCJOLOGICZNA. Życie człowieka przebiega wśród faktów społecznych, wśród instytucji 
społecznych, ustrojów prawnych i politycznych, obyczajów towarzyskich, opinii moralnych i 
estetycznych, wierzeń religijnych, a to są wytwory świadomości zbiorowej. Dlatego też ludzkie życie, 
ludzki świat można zrozumieć tylko z punktu widzenia świadomości zbiorowej, czyli ze stanowiska 
socjologii.
Jest więc socjologia nauką ze wszystkich najbardziej centralną. Obejmuje zjawiska najbardziej 
różnorodne: estetyczne obok religijnych, moralne obok poznawczych. Ujmuje to, co tym różnorodnym 
zjawiskom jest wspólne: mianowicie ich zbiorowy, społeczny charakter. Ujmując zaś to, co wspólne, 
umożliwia syntezę. A więc — filozofię. Dlatego przez socjologię prowadzi droga do filozofii: tylko 
stosując socjologiczny punkt widzenia można spełnić to syntetyczne zadanie, jakie stawia sobie filozofia.
Socjologia tłumaczy najtrudniejsze zagadnienia filozoficzne. Czym są normy, moralne czy religijne? 
Niczym innym, jak tylko wolą społeczeństwa, której jednostka podlega. Czym są prawdy aprioryczne? 
Niczym innym, jak tylko przekonaniami, które jednostka zastaje w społeczeństwie. Czym jest byt 
absolutny, o którym mówią filozofowie? Bytem wyobrażanym na podobieństwo faktów społecznych, 
przerastających jednostkę i od niej niezależnych. Tak, wedle szkoły Durkheima, socjologia rozwiązuje 
trudności i pozorne zagadki filozofii. A także tłumaczy wszystkie te szczególne zjawiska naszego życia, 
które nie są ani faktami fizycznymi, ani indywidualnymi faktami psychologicznymi.
5. RELIGIA w UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM. Religię uważał Durkheim za formę życia spo-Ytecznego -- w 
przeciwieństwie do poglądu przeważającego, że jest ona sprawą w życiu 1'ydzkim najbardziej 
indywidualną, osobistym stosunkiem człowieka do Boga. Wskazywał, że cechy faktu społecznego — jak 
jego nadindywidualność, panowanie nad jednostką — właśnie nigdzie nie występują tak dobitnie, jak w 
religii. Polega ona nie tylko na osobistych wierzeniach, lecz także i przede wszystkim na tym, że pewne 
wierzenia, obrzędy i formy kultu w danej grupie społecznej obowiązują. Obowiązują jednostkę, domagają 
się, aby się do nich stosowała — a to jest właśnie cechą faktów społecznych.
Religia jest nie tylko systemem wyobrażeń, ale realną siłą działającą na człowieka. Jest siłą, która go 
przerasta, i przez to jest potęgą, która go podtrzymuje w życiu. Jest siłą, która powstaje w aktach 
zbiorowych i zachowuje piętno swego zbiorowego pochodzenia : jednostki nie mogą jej tworzyć dowolnie, 
ich przeżycia religijne są zależne od zbiorowej religii społeczeństwa. Powstaje ona w chwilach 
niezwykłych, które wstrząsają całym społeczeństwem; wytwarza też wyobrażenia, które z punktu widzenia 
zwykłych wyobrażeń są nienaturalne, niezrozumiałe. Na tym polega różnica między rzeczami świętymi a 
świeckimi: „święte są tylko te, których wyobrażenia zostały wytworzone przez społeczeństwo, świeckie — 
te, które każdy z nas tworzy sam".
313


Człowiek oczywiście może mieć także swą religię osobistą, ale ta formuje się na tle 
społecznej, zapożyczając od niej moc obowiązującą. Gdyby nie religia społeczna, to nigdy by 
nie przyszło człowiekowi do głowy swym osobistym wyobrażeniom przypisywać moc 
nadludzką.
6. ETYKA w SOCJOLOGICZNYM UJĘCIU. Z moralnością jest podobnie jak z religią:
w każdym społeczeństwie obowiązuje pewna moralność; jest faktem, z którym jednostka musi 
się liczyć. Wytworzyły ją siły od jednostki niezależne; jednostka nie może jej dowolnie 
przekształcać. I moralność ta będzie obowiązywać, póki się siły społeczne nie zmienią i nie 
stworzą w jej miejsce innej moralności. Było złudzeniem filozofów, gdy sądzili, że mogą jej 
dawać taką postać, jaka im wypadnie z ich teoretycznych roztrząsali.
W świetle doktryny Durkheima, etyka była dotąd na błędnej drodze. Chciała kształtować 
moralność ludzi, a to jest dla nauki zadaniem niemożliwym. Jedyną etyką mającą wartość 
naukową jest historyczno-socjologiczna nauka o moralności. Wszelka inna jest tylko rzeczą 
fantazji filozofów i ma tyle wartości naukowej, co poezja. Etyka naukowa wie, że nie może 
reguł etycznych stwarzać, więc jedynie rejestruje te, które istnieją i w społeczeństwach 
obowiązują, analizuje je, klasyfikuje, tłumaczy warunkami społecznymi:
to jest wszystko, co nauka zrobić może. O zalecaniu przez nią reguł moralnych nie może być 
mowy; o tym wyrokują siły społeczne, a nie nauka. Uczony należąc do jakiegoś środowiska 
podlega jego regułom moralnym, choćby w swych książkach dowodził ich względności i 
zmienności. Jeżeli się udawało niekiedy uczonym przeprowadzić w regułach tych jakąś zmianę, 
to dlatego, że zdołali — nie jako uczeni, lecz jako działacze — rozbudzić siły społeczne.
Socjologiczna filozofia Durkheima w zasadzie chciała tylko stwierdzać fakty: a więc 
stwierdzać tylko, jakie reguły obowiązują w społeczeństwie. Jednakże ze stwierdzonych faktów 
.wyprowadzała niespodziewane konsekwencje. Twierdziła mianowicie,'że reguły te, skoro 
ustaliły się w społeczeństwie, powinny mieć posłuch. Są bowiem nakazami społeczeństwa. 
Wytworzyły je siły społeczne, ponad którymi nie ma wyższej instancji. I tylko przy posłuchu 
dawanym najwyższym siłom może panować ład społeczny.
W ten sposób w etyce socjologicznej, mającej tylko stwierdzać fakty, znalazły się też 
nakazy — nie mniej niż w zwalczanej przez nią etyce dotychczasowej, metafizycznej czy 
Kaniowskiej. A społeczeństwo zostało podniesione jakby do godności metafizycznej:
nie ma nad nim nic, ono jest najwyższą rzeczywistością w porządku moralnym i umysłowym.
7. TEORIA POZNANIA w SOCJOLOGICZNYM UJĘCIU. Nie tylko porządek moralny ma, wedle 
Durkheima, źródło społeczne, ale tak samo porządek umysłowy; nie tylko dobro, ale i prawda; 
nie tylko etyka, ale i logika. Prawda, logika mają w sobie też coś, co przymusza, zniewala, tak 
samo jak nakazy moralne. Oznaką prawdy jest zgoda: wskazuje to na zbiorowe pochodzenie 
prawdy. Nie dość jest powiedzieć, że społeczeństwo udoskonala umysł ludzki: ono go od 
początku formuje. W ramach społecznych rozwinęły się pojęcia ludzkie, zwłaszcza 
najogólniejsze, takie jak czasu, przestrzeni, przyczyny; bez społeczeństwa jednostki 
doznawałyby oczywiście wrażeń, ale poza wrażeniami wszystko w życiu umysłowym jest już 
tworem zbiorowym.
I tu, jak w etyce, szkoła Durkheima wyciągnęła ze swych założeń daleko idące kon-
sekwencje. Pierwszą z nich była rehabilitacja aprioryzmu. Odnowiła go, dając mu tylko nową 
interpretację, mianowicie społeczną: dla każdego społeczeństwa istnieją prawdy
314


ważne a priori, ale mają źródło nie w ustroju umysłu ludzkiego, jak aprioryści przyjmowali 
dotychczas, lecz w ustroju społeczeństw.
Wiązała się z tym rehabilitacja racjonalizmu: pewne prawdy mają źródło nie we .wra-
żeniach, lecz w rozumie. Ale wbrew dotychczasowemu racjonalizmowi, w rozumie nie ma nic 
transcendentnego; rzekoma tajemniczość koniecznych, bezosobistych, racjonalnych prawd 
znika, gdy się pojęło, że bezosobisty rozum jest tylko inną nazwą dla myśli zbiorowej.
POPRZEDNICY. Durkheim był następcą Comte'a. Już samo wysunięcie socjologii na czoło 
było zgodne z duchem Comte'a. Ale także i inne cechy, np. kult ładu lub wysnuwanie z 
pozytywnych faktów dalekich perspektyw. Słusznie też doktryna Durkheima i jego szkoły jest 
uważana za pozytywizm. I podczas gdy pozytywizm XIX i XX w. na ogół od Comte'a odbiegł, 
to ona właśnie została przy jego sposobie myślenia.
DZIAŁANIE I OPOZYCJA. Liczna szkoła dała doktrynie Durkheima różnorodne 
zastosowania. Prz ede wszystkim w etyce, teorii poznania, filozofii religii, ale nie tylko w nich:
Ch. Lalo usiłował zastosować ją również w estetyce, F. de Saussure w językoznawstwie.
Doktryna ta jest w osnowie swej prosta, oparta na jednej idei: pierwotności faktów spo-
łecznych. Korzystając z tej idei chciała uniezależnić socjologię od innych dyscyplin, zwłaszcza 
filozoficznych. Potem zaś, rozszerzając swe aspiracje, chciała inne dyscypliny, zwłaszcza 
filozoficzne, uzależnić od socjologii. Sądziła, że socjologicznie, i tylko socjologicznie, można 
wywieść prawdy logiczne i nakazy etyczne. Zamierzenie takie zaczęto nazywać 
„socjologizmem", przez analogię do tak pamiętnego dla XIX w. psychologizmu, który logikę i 
etykę uzależniał od psychologii.
Od początku XX w., gdy psychologizm stracił swą pozycję, na jego miejsce wysunął się 
socjologizm: czego nie wytłumaczyła świadomość jednostkowa, to może wytłumaczy zbio-
rowa. Ale w gruncie rzeczy socjologizm narażał się na podobne zarzuty, jak psychologizm.
Doktryna Durkheima wywołała krytykę i opozycję. Zarzucano jej nazbyt dowolne 
ujmowanie faktów społecznych; nawet jako socjologia miała przeciwników. A tym bardziej 
jako socjologistyczna filozofia. Wypominano jej naturalizm. Dla przeciwników relatywizmu 
nie mogło być z nią zgody. A immanentna krytyka znalazła w niej niemało braków i dys-
harmonij. Durkheim zaczął od specjalnej nauki, a potem przekształcił ją w system filozoficzny; 
chciał naukę opierać na faktach, ale zaraz przeszedł do hipotez; zaczął empirycznie, a potem 
bronił racjonalizmu; mówił o normach obowiązujących, a jednocześnie nakłaniał do 
relatywizmu, wywodząc, że normy te mają źródło tylko historyczne i lokalne. Z wielu stron 
wypowiadana była opinia, że Durkheim, wbrew zapowiedziom, nie stworzył jednak 
ulepszonego typu filozofii. Jego szkoła była liczna, ale pozostała odosobniona, w innych 
szkołach i prądach nie znalazła sprzymierzeńców.
II. FILOZOFICZNA SOCJOLOGIA PARETA
RÓŻNORODNOŚĆ TEORII SOCJOLOGICZNYCH. Teoria Durkheima - omówiona tu 
specjalnie dla swych aspiracji filozoficznych — jest tylko jedną z wielu współczesnych teorii 
socjologicznych, a każda z nich ma swe założenia filozoficzne. Upraszczając
315


i modyfikując nieco podział P. Sorokina (w jego Contemporary Sociologicai Theorics, 1928), można 
odróżnić następujące typy teoryj.
1. Jedne wywodzą cechy życia społecznego z czynników pozaludzkich, z otaczającej je przyrody, 
opierają socjologię na geografii. Życie społeczne ma takie formy, jakie wynikają z klimatu, temperatury, 
gleby, rozkładu wód, flory, fauny. Specjalnie w XIX w. za czasów Buckle'a pogląd ten miał zwolenników, 
uchodził za najbardziej trzeźwy i pozytywny; ale i potem wyznawało go wielu uczonych, z których J. 
Bruhnes i Vidal de la Blachę są najbardziej znani. Wywodzą, jak Bruhnes w łfuman Geography, że formy 
życia społecznego związane są z zaspokajaniem najprostszych potrzeb człowieka, jak pożywienia, 
mieszkania, odzienia, a te są ściśle związane z warunkami geograficznymi.
2. Inne teorie wywodzą cechy życia społecznego z czynników biologicznych, opierają socjologię na 
biologii. Teorie te wzmogły się od czasu darwinizmu. Posługują się najwięcej trzema pojęciami 
biologicznymi: pojęciem organizmu, dziedziczności i walki o byt. Najpopularniejsze z nich są te, które 
przedstawiają społeczeństwo jako organizm. Pogląd taki znaczy, że społeczeństwo jest całością 
nadindywidualną i niemechaniczną. Sugeruje on także, że skoro społeczeństwo podobne jest do żywych 
organizmów, to znaczy, że podlega tym samym prawem i jest objawem tych samych sił, co zjawiska 
przyrodnicze.
3. Trzeciego rodzaju teorie wywodzą życie społeczne z właściwości psychicznych ludzi i opierają 
socjologię na psychologii. Teorii takich jest wiele: jedne opierają się na psychologii obiektywnej, inne na 
introspekcji; jedne wywodzą ustroje społeczne z instynktów człowieka (jak freudyzm z instynktu 
seksualnego), inne ze świadomych dążeń (jak Petrażycki, który prawo, moralność i inne formy kultury 
wywodził ze swoistych „emocji").
Szczególne miejsce w tej grupie zajmują teorie antyintelektualistyczne. Pojawiły się one 
równocześnie w różnych krajach. We Francji G. Le Bon rozwijał pogląd, że człowiek nie jest istotą 
logiczną i nie logiką się kieruje; formy życia społecznego i przewroty dziejowe zależne są najczęściej od 
wierzeń. G. Sorel uczył, iż mity kierują dziejami. W Anglii J. G. Fra-zer wykazywał, że życie ludzi 
kształtuje się w zależności od przesądów i że to właśnie jest korzystne. W Ameryce E. A. Ross, jeden z 
twórców amerykańskiej socjologii, dowodził, że ludźmi kierują złudzenia: mimo że są fałszami, są 
potęgą, ponieważ ludzie w nie wierzą. Wszystkie te teorie były wyrazem irracjonalistycznych prądów 
epoki, ale same znów potęgowały jej irracjonalizm.
4. Czwarta wreszcie grupa teoryj przyjmuje, że formy życia społecznego tłumaczą się same przez się, 
jako wynik współżycia i współdziałania. Wytłumaczyć je może sama tylko socjologia. Próżno jest 
odwoływać się do geografii, biologii czy psychologii, nie tłumaczy ich ani przyrodzone środowisko, ani 
rasa, ani cechy psychiczne jednostek. Raczej odwrotnie, zjawiska psychologiczne mogą być 
wytłumaczone przez socjologiczne. Tak niegdyś rozumiał socjologię Comte. Skrajny wyraz dał temu 
poglądowi jego częściowy zwolennik, petersburski profesor E. de Roberty (1843 - 1915): bez procesów 
społecznych, bez współżycia ludzi nie byłoby procesów myślowych, bo te nie są możliwe bez języka i 
doświadczenia zbiorowego. Jeszcze skrajniej przedstawiał to Polak, L. Gumplowicz (1838- 1909), 
profesor w Grazu: „Człowiek nie myśli sam, lecz w zespole społecznym;
źródłem jego myśli jest środowisko społeczne, w którym żyje". Do tej grupy należy teoria Durkheima i 
jego szkoły.
Wszystkie te cztery typy teoryj roszczą sobie pretensję do nowości, jednakże nowe
3)6


były raczej szczegółowe badania przeprowadzane na ich podłożu niż same teorie. W XIXw. teorię 
przyrodniczą w socjologii rozwijał np. Buckle, biologiczną Spencer, psychologiczną Tarde czy Fouillee, 
czysto socjologiczną Comte czy de Roberty. A i w dawniejszych wiekach można znaleźć dla nich 
poprzedników.
FORMALIZM l POZYTYWIZM. Dwa rodzaje teorii socjologicznych muszą być specjalnie 
wyróżnione: są bowiem nowsze od innych i typowe dla nowych czasów. Są to teorie formalizmu i 
pozytywizmu.
Teorię formalizmu zapoczątkowali w Niemczech dwaj filozofowie: F. Tónnies (Gemeinschaft unii 
Gesellschaft, 1887, 3 wyd. 1920) i G. Simmel (Sozioiogie, 1908). Przyłączyli się zaś do niej czołowi 
socjologowie Niemiec, L. v. Wiese (Allgemeine Soziologie, 1924) i A. Yierkandt {Gesellschaftsiehre, 
1923), Zbliżał się do niej kantysta, filozof prawa R. Stammler (Wirtschaft und Recht nach der 
materiaiistischen Geschichtsauffassung, 1896). Z Francuzów uznawał ją C. Bougle, z Anglosasów E. A. 
Ross.
Formalizm przeciwstawiał się zwykłej ..encyklopedycznej" socjologii, roszczącej sobie pretensję do 
rozważania całej treści życia społecznego. Zwracał uwagę na to, że przecież treścią tą zajmuje się 
ekonomia, religionistyka, lingwistyka itd.; wobec tego dla socjologii zostają tylko formy. Socjologia bada 
te, które są powszechne, które występują we wszelkich grupach społecznych, jak formy zgody i walki, 
panowania i współzawodnictwa, naśladowania. Formalizm sądził, że przez ograniczenie się do badania 
form praca socjologa staje się ścisła, i w tym widział jej wartość naukową. Przeciwnicy natomiast 
wskazywali, że, po pierwsze, formami społecznymi zajmuje się nie tylko socjologia, lecz wszystkie nauki 
społeczne, i po wtóre, że czysta forma jest zawsze fikcją.
Teorię pozytywistyczną—usiłującą unikać teoryj i trzymać się faktów—głosili różni socjologowie 
XX wieku. Ale wśród nich Pareto był najoryginalniejszy, a teoria jego najpełniej rozwinięta.
PRACE PARETA. Yilfredo Pareto (1848-1923) był Włochem z pochodzenia, mieszkał zaś w 
Szwajcarii, był profesorem w Lozannie. Pisał po francusku i włosku. Wcześniejsze jego prace wyszły 
jeszcze w poprzednim wieku (Cours cfeconomie politic/ue, 1896 - 1897), ale główne dzieło dopiero w 
XXw.: Trattato di socjologia generale, 1915 - 1916.
Zamierzenia jego były podobne do zamierzeń Macha, Pearsona czy Poincarego: dać możliwie 
dokładny, wierny i krótki opis zjawisk, bez dodatków i upiększeń. Co oni robili dla przyrodoznawstwa, 
on chciał zrobić dla socjologii. Dotychczasowe jej systemy. nawet najbardziej cenione i pretendujące do 
pozytywności, jak Comte'a czy Spencera, pełne były dowolnych konstrukcji i moralistycznych wniosków; 
ze swą religią Ludzkości czy hasłami postępu nie wytrzymywały miary „logiczno-eksperymentalnej", 
jaką wobec teoryj chciał stosować Pareto; z jego punktu widzenia stały nie wyżej od religii czy meta-
fizyki; nie zaprzeczał, że takie teorie mogą być potrzebne, ale naukowe nie są.
POGLĄDY, l. KONCEPCJA SOCJOLOGII. Pierwszą cechą doktryny Pareta był jej metodologiczny 
radykalizm: nauce stawiała wielkie Wymagania. A jednym z objawów tego radykalizmu było, że — 
podobnie do Macha czy Pearsona — chciał z nauki usunąć pojęcie przyczynowości. Bo przyczynowość 
jest zależnością jednostronną, a takiej — przynajmniej w zjawiskach społecznych — nigdzie nie ma. 
Zależności są zawsze wzajemne:
obywatele wpływają na społeczeństwo, a społeczeństwo na obywateli.
317


Charakter społeczeństwa zależy nie od jednej przyczyny, lecz od wielu różnych czynni-
ków: gospodarczych, politycznych, religijnych, moralnych itd., które wzajem na siebie 
wpływają. Kto odwołuje się do jednej tylko przyczyny, popełnia błąd „symplizmu", jak to 
Pareto nazywał. Teoretyk-symplista wyróżnia jeden z czynników każdego zjawiska i traktuje 
go jako przyczynę, a inne już jako jego skutki. Dlatego istnieje tyle sprzecznych teorii, bo 
spośród teoretyków-symplistów każdy dopatruje się przyczyny w innym czynniku.
Poprawna socjologia musi uwzględniać wszystkie czynniki i ich wzajemną zależność. Więc 
potrzebne jest w niej zastąpienie d) pojęcia przyczyny przez pojęcie zmiennej i funkcji, b) 
zależności jednostronnej przez wzajemną. Ale także, aby był pełną nauką, nie może się 
ograniczać do samego opisu; potrzebne jest w niej też c) zastąpienie studium jednorazowych 
zjawisk przez studium stałych elementów systemu społecznego, d) jakościowego opisu przez 
ilościowe mierzenie. Tylko takie wymagania metodologiczne, jak sądził Pareto, są zgodne z 
wymaganiami nowej nauki, z jej rozumieniem przyczynowości i zależności, unikają 
metafizycznego pojęcia konieczności, dają pole do stosowania ścisłych metod matematyczno-
statystycznych.
2. TEORIA REZYDUÓW i DERYWATÓW. Rozumienie przez Pareta społeczeństwa było 
pluralistyczne: społeczeństwo jest systemem ludzi znajdujących się w różnorodnych 
wzajemnych zależnościach, a jest to system bardzo złożony, bo „forma społeczeństwa jest 
wyznaczona przez wszystkie elementy, które na nią wpływają, sama zaś z kolei działa na te 
elementy".
Elementy społeczeństwa są niezmiernie różnorodne. Są zarówno wewnętrzne, jak 
zewnętrzne. Do wewnętrznych należy zarówno rasa ludzi, jak ich uczucia, interesy, ideologia, 
a do zewnętrznych zarówno elementy geograficzne, jak właściwości innych społeczeństw, a 
także właściwości tegoż społeczeństwa w poprzedzających okresach jego rozwoju.
Szczególnie ważnymi wewnętrznymi elementami społeczeństwa są te, które Pareto 
nazywał „rezyduami"; po polsku można je nazwać „osadami" psychicznymi. Są to wyo-
brażenia i przekonania, które utrwaliły się w świadomości człowieka i przez to silnie wpływają 
na jego postępowanie. Stanowią zjawisko psychiczne, które długo uchodziło uwagi, a teraz 
prawie jednocześnie zostało odkryte przez różnych badaczy. „Osady" są, z jednej strony, 
podobne do tego, co psychoanalitycy nazywali „kompleksami". Z drugiej zaś do tego, co 
Petraźycki nazywał „emocjami". Pareto sądził, że mają największe znaczenie z wszystkich 
zjawisk psychicznych dla formowania się i utrzymywania układów społecznych. Są bardzo 
różnorodne; Pareto usiłował je dokładnie zanalizować i rozklasyfiko-wać, poświęcił temu 
zadaniu kilka rozdziałów swego głównego dzieła.
Za najważniejsze zaś uważał te, które skłaniają jednostkę do l) kombinowania, układania 
na nowo wyobrażeń, jakie posiada, i rzeczy, z którymi się styka, 2) do konserwowania 
stosunków, w jakich żyje, 3) do uzewnętrzniania swych przeżyć w działaniu, 4) do obcowania 
z innymi, 5) do chronienia własnej osobowości. Tysiąclecia niewiele zmieniają w tych 
„osadach". Osady psychiczne występują w każdej grupie społecznej, tylko nie w tych samych 
propotcjaeh. Proporcje właśnie decydują o postępowaniu jednostek i tworzeniu przez nie grup 
społecznych. Ludzie, u których przeważa „rezyduum kombinacji", są reformatorami, ci, u 
których „rezyduum konserwacji" — konserwatystami. Jedni i drudzy stanowią dwa wieczne 
typy ludzkości: kolejno biorą w jej dziejach górę i władzę.
Osady psychiczne stanowią zarówno o postępowaniu ludzi, jak o ich pojęciach, teoriach,
318


ideologiach, które też są ich reakcjami, mianowicie językowymi. Reakcje te Pareto nazywał 
„derywatami", czyli „pochodnymi" osadów psychicznych. Nazwą tą wyrażał myśl, że teorie i 
ideologie mają charakter wtórny, są pochodne od stanu psychiki, są językowym jej wyrazem. I 
przeto rola ich jest mniejsza, niż się na ogół sądzi: są objawem, ale nie motorem życia 
psychicznego. Kto ma np. osad wstrętu do mordowania, ten ubiera go w różne słowa: „nie 
zabijaj, bo to zakazane przez Boga" albo „nie zabijaj, bo to niemoralne", albo „nie zabijaj, bo to 
nieludzkie" itd. W ten sposób ten sam osad wywołuje różne, często mało do siebie podobne 
ideologie.
Życie ludzkie ma charakter dynamiczny: w świadomości jednostki formują się coraz to nowe 
zasady. Formują się bez względu na to, czy są z dawniejszymi zgodne: dlatego zachowanie się 
ludzi bywa sprzeczne i nielogiczne. I tak samo ich ideologie, będące objawem osadów, rzadko 
są logiczne, często sprzeczne. Byłyby logiczne, gdyby odtwarzały rzeczywistość, ale one jej nie 
odtwarzają, lecz tylko dają wyraz osadom psychicznym, usiłują usprawiedliwić, umotywować, 
zrealizować, upiększyć, wyidealizować to, ku czemu osady pchają. Gdy one się zmieniają, 
zmieniają się też ideologie: teoria „A jest B" bez trudu wtedy przechodzi w „A nie jest B". Są 
bowiem przyjmowane nie dlatego, że są prawdziwe, lecz odpowiadają osadom.
Dotyczy to również wielu teorii uchodzących za naukowe. Z punktu widzenia logiki i nauki 
różne filozofie społeczne, np. różne teorie nacjonalizmu i kosmopolityzmu, niewiele różnią się 
od wierzeń magicznych. Inna rzecz, że ideologie fałszywe działają równie silnie jak prawdziwe 
i niekoniecznie są społecznie szkodliwe. Nie każda prawda jest pożyteczna i nie każdy fałsz 
szkodliwy. Właśnie takie zjawiska „pochodne", jak mity, legendy, wierzenia, przesądy, są 
pożyteczne, bo upiększają rzeczywistość, wywołując entuzjazm. Tu Pareto był w zgodzie z 
socjologami irracjonalistami, Le Bonem, Frazerem, Rossem.
3. RÓŻNORODNOŚĆ SPOŁECZNA. Różnorodność ta jest faktem wiecznym: wynika z wielości 
czynników składających się na ustrój społeczny. W niej mają źródło nieuchronne nierówności 
społeczne. Z tego założenia Pareto krytykował wszystkie teorie twierdzące, że nierówności 
mogłoby nie być: teorie równości społecznej, demokracji. Wyobrażał sobie, że teorie te i 
ideologie są naturalnymi „derywatami" pewnych „rezyduów", ale faktom społecznym nie 
odpowiadają, że nie było i nie będzie ustroju, w którym-by równość mogła być całkowicie 
zrealizowana; podstawowym faktem zawsze pozostanie różnorodność jednostek i grup.
Przede wszystkim zawsze były i będą klasy wyższe i niższe. Natomiast nie są one nigdy 
stałe. Przeciwnie, w społeczeństwie występuje ciągłe krążenie, podnoszenie się i opadanie 
warstw. Wszędzie jest jakaś arystokracja, ale każda prędzej czy później upadnie, a opróżnione 
przez nią miejsce będzie musiało być zajęte przez inną. „Historia jest cmentarzem 
arystokracyj"—jak pisał Pareto. Przed swym upadkiem arystokracja broni się siłą czy 
podstępem i — jak Pareto sądził wraz z Sorelem — może w ten sposób przedłużyć swą 
egzystencję. I przepowiadał, że upadną demokracje XIX w., parlamentarne, liberalne, które 
lękają się gwałtu i nie bronią się dostatecznie, a powstanie z klas niższych nowa arystokracja, 
surowa, męska, militarna: tak działo się wielokrotnie i dziać będzie dalej.
Ze złożoności procesów społecznych o chwiejnej równowadze wynikała dla Pareta 
niestałość ustrojów społecznych. Historia zna właściwie tylko fluktuacje o różnym trwaniu
3t9


i szybkości. Mają one charakter cykliczny: są kolejnymi postępami i nawrotami. Proces dziejowy nie jest 
prostoliniowy, nie ma niezmiennych ..tendencji historycznych", nie ma stałego „prawa rozwoju".
ZESTAWIENIE. Cechami doktryny Pareta były: jego l) funkcjonalizm — wbrew tłumaczeniu 
przyczynowemu .zjawisk; 2) matematyczne ich ujmowanie — wbrew jakościowemu; 3) pluralizm — 
wbrew wszystkim teoriom „symplistycznym"; 4) irracjonalizm — wbrew przekonaniu, że teorie i 
ideologie są niezależne od emocjonalnych rezyduów świadomości; 5) przekonanie o nieuchronnej 
nierówności i fluktuacji społecznej; 6) przekonanie o możności wpływania siłą na przebieg procesów 
społecznych.
DZIAŁANIE. Dwie pierwsze cechy doktryny Pareta miały charakter metodologiczny, oddziałały na 
uczonych, na badania specjalne, zwłaszcza w dziedzinie ekonomii, która pod wpływem Pareta zaczęła 
posługiwać się pojęciem zmiennej i szukać formuł matematycznych. Tu był Pareto na terenie nauk 
społecznych wyrazicielem podobnych dążeń, jak neopozytywiści.
Dwie następne cechy miały charakter filozoficzny, światopoglądowy. Tu był Pareto sojusznikiem 
irracjonalistów i pluralistów. Miał poglądy wspólne z jednej strony z Petra-życkim, z drugiej — z 
Freudem czy Sorelem: każdy z nich stanowił inny świat myślowy, ale godzili się w ocenie ideologij.
Dwie ostatnie zaś cechy miały charakter polityczny. Swe przekonanie o nierówności ludzkiej, które 
miał nie za ideologię, ideał społeczny, lecz za konieczność wynikającą z psychologii ludzkiej, traktował 
jako argument za konserwatyzmem i polityką przemocy. Stał na przeciwległym biegunie socjalistycznej, 
rewolucyjnej teorii i praktyki.
Pareto znalazł wielu zwolenników: jedni uczyli się odeń matematycznych formuł dla nauk 
społecznych, inni emocjonalnej psychologii, jeszcze inni konserwatywnej polityki. Ale miał 
przeciwników, i to nie tylko politycznych. Zarzucano mu, że, wbrew jego programowi ścisłej nauki, jego 
własne naczelne pojęcia, zwłaszcza pojęcia rezyduów i derywatów, są wieloznaczne, a jego teorie, 
zwłaszcza krążenia warstw społecznych, zupełnie nieokreślone.
KRYTYKA TEORII SOCJOLOGICZNYCH PRZEZ MARKSISTÓW. Te różnorodne teorie 
socjologiczne — Durkheima i Pareta, socjologiczny biologizm i psycho-logizm, formalizm i pozytywizm 
— wysuwały zarzuty jedna przeciw drugiej. A wszystkie je poddawał krytyce marksizm. Marks i Engels 
nie używali nazwy „socjologia", a tak samo późniejsi marksiści; pogląd swój nazywali materializmem 
historycznym. Został on już przedstawiony powyżej. Z jego stanowiska wysuwali zarzuty przeciw 
wszystkim poglądom niemarksistowskim. Dzielili je na dwie różne grupy i występowali przeciw obu:
z jednej strony — przeciw idealistom, bo odrywają społeczeństwo od przyrody, traktują je tak, jakby stało 
ponad nią; z drugiej zaś przeciw naturalistom, bo wyprowadzając społeczeństwo z przyrody, utożsamiają 
je z przyrodą. Pierwszym marksiści zarzucali, że nie widzą jedności między społeczeństwem a przyrodą, 
drugim — że nie widzą między nimi różnicy. Sami przedstawiali społeczeństwo w jedności z przyrodą, 
ale podkreślając jakościową jego od niej odmienność; objaśniali jego rozwój nie powszechnymi prawami 
przyrody, lecz swoistymi prawami społeczeństwa. Drugi zaś, najbardziej zasadniczy
320


zarzut marksistów uderza) w generalizowanie wyników przez większość niemarksistowskich socjologów. 
Marksiści zaprzeczali istnieniu praw socjologicznych obowiązujących raz na zawsze we wszystkich 
społeczeństwach i wykazywali, że każde prawo związane jest z określoną formą społeczeństwa, a ta z 
określonym sposobem produkcji.
WHITEHEAD l FILOZOFIA PRZYRODY
Wśród licznych a różnorodnych teorii przyrody i przyrodoznawstwa. które wydal ten okres, 
szczególne miejsce zajmuje teoria Whiteheada. Jest podsumowaniem wielu pomysłów, jakie w tym 
czasie powstały w naukach szczegółowych, l jest dla swego okresu typową teorią nauki, jak dla końca 
XIX wieku typowa była pozytywistyczna teoria Macha czy Pearsona. a dla początku XX wieku 
konwencjonalistyczna teoria Poincarego.
Stan rzeczy w naukach szczegółowych zmienił się od czasów Macha i Poincarego:
cechował je teraz ogrom odkryć, a zarazem niepewność uogólnień. Whitehead musiał stwierdzić: 
„wszystkie bez wyjątku uogólnienia w dziedzinie fizyki matematycznej, których mnie uczono, zostały 
porzucone". A jednak ze zmienności teorii naukowych nie wyprowadzał wniosków sceptycznych. Prawdy 
upadają jedna za drugą, a jednak wielkie miejsce w historii mają, jak sądził, tylko ci, co twierdzili, że 
odkryli prawdy niewątpliwe. ..Od Archi-inedesa skończyła się nauka starożytna, bo ludzie przestali 
stawiać szaleńcze pytania". l dzisiejsi uczeni powinni się od dawnych uczyć nie takich czy innych 
poglądów, lec/ tylko - odwagi.
ŻYCIE. Alfred North Whitehead (IS(il - 1947) urodził się w Anglii. Byt synem pastora, wychowywał 
się opodal średniowiecznego kościoła i mawiał potem, że ..widział historię, zanim ją czytał". W 
Cambridge odbył studia matematyczne, od 1911 r. był docentem, a od 1914 r. profesorem matematyki. W 
1924 r. przeszedł ze względu na wiek w stan spoczynku - i wtedy zaczął drugie życie: osiadł w innej 
części świata i oddał się innemu działowi nauki: mając już wówczas 63 lata, został profesorem filozofii w 
Uniwersytecie Harvarda w Stanach Zjednoczonych.
W matematyce był współpracownikiem Russella i w filozofii dzielił jego realistyczne stanowisko, ale 
w szczegółach dość daleko odeń odszedł. Zainteresowania społeczne miał nie mniej silne niż naukowe. W 
sprawach społecznych i moralnych postępowy i radykalny, ale zawsze tolerancyjny i łagodny, byt - wedle 
świadectwa, co go znali wcieleniem mędrca. O sobie mówił, że jest ,.c/ Platonie Pick\\'ick".
ROZWÓJ, l. Pierwszy okres działalności naukowej Whiteheada byt poświęcony matematyce. 
Uwieńczeniem jego były sławne Principia mulhemalica, które ogłosił w 1910 --1913 wespół z 
Russellem; pracowali nad nimi wspólnie przez 9 lat.
2. W drugim okresie zajmował się przede wszystkim fizyką, ale z ogólnego filozoficznego 
stanowiska. Napisał wtedy książki z ogólnej teorii przyrody: Elujiliry Conceriling the Principles of 
Naturę, 1919, i Concept o f Naturę, 1920.
3. W trzecim okresie przeszedł do konstrukcyjnych teorii, do zagadnień metafizycznych,
21 — Historia filozofii t. III
321


jednak zawsze w związku z matematyką i fizyką. Główną pracą z tych czasów była Process and Realify, 
an Essay on Cosmology, 1929. Spopularyzował swe idee w Science and the Modern Worki, 1937. Jeszcze 
w 1947 r. wydał nową książkę, Essays m Science and Philo-sophy. Książki jego są ciężkie, nieangielskie 
w formie, przeładowane terminami fachowymi, często niejasne w sformułowaniach (impenefrab/y thorny 
prose, piszą o nim jego rodacy).
POGLĄDY, l. ROZDWOJENIE PRZYRODY. Pogląd na przyrodę, który od Locke'a i Kanta uchodził za 
najbardziej krytyczny, dokonywał w niej szczególnego rozdwojenia. Oddzielał mianowicie postrzegane 
rzeczy od postrzeżeń w umyśle; przyjmował jakby dwa równoległe światy, jeden w umyśle, drugi poza 
nim. Rozkładał w ten sposób przyrodę na rzeczywistość i jej zjawiska: na rzeczywistość, która się nam 
nie zjawia, i na zjawiska, które nie są rzeczywiste.
Otóż to rozdwojenie przyrody (bifurcation o f naturę) Whitehead uważał za bezpodstawne: boć 
posiadamy jedno tylko doświadczenie, a w nim jedne tylko zjawiska należące do jednej przyrody. Był w 
tym przekonaniu przedstawicielem silnego prądu filozoficznego, był zgodny z Renouvierem, Jamesem i 
Russellem, z dawniejszych z Machem i Avenariusem. ..Poza doświadczeniem podmiotów" — pisał — 
„nie ma nic, nic, nic, jest tylko czysta nicość".
Taki pogląd monistyczny może mieć dwa odcienie: subiektywno-idealistyczny albo obiekty wno-
realistyczny; może owo jedyne doświadczenie rozumieć jako zbiór stanów świadomości lub też jako 
zbiór realnych zdarzeń od świadomości niezależnych. U White-heada miał odcień obiektywny, 
realistyczny. Nie dawał świadomości tego uprzywilejowanego miejsca, jakie miała od Berkeleya i Kanta. 
Nie przyroda powstaje w świadomości, jak chciał Kant, lecz odwrotnie: świadomość w przyrodzie. Ten 
odwrót od kantyzmu do naturalnej postawy umysłu był symptomatyczny dla znacznego odłamu filozofii 
XX wieku.
2. RZECZYWISTOŚĆ i ABSTRAKCJE. Drugim podstawowym poglądem Whiteheada, nie mniej 
symptomatycznym, był ten, że tylko całość doświadczenia jest konkretną rzeczywistością, a każdy z niej 
wycinek jest abstrakcją. My jednak z natury rzeczy mamy do czynienia z wycinkami. Abstrakcją są w 
szczególności oddzielne ciała, które zarówno potoczny sposób myślenia, jak fizyka mają błędnie za całą 
rzeczywistość. Filozofia nie powinna iść w tym za nimi, lecz właśnie prostować ich błąd.
Tymczasem ona sama popełnia błąd analogiczny, a czyni to nawet ostrożna filozofia Hume'a czy 
Macha. Ona znów wrażenia uważa za rzeczywistość, a tymczasem oddzielne wrażenia są tak samo 
wytworami abstrakcji, jak oddzielne ciała. Dla Whiteheada jedyną rzeczywistością była niepodzielna 
całość przyrody, połączenie wszystkiego z wszystkim — jak niegdyś w początkach filozofii dla 
Anaksagorasa. Żaden jej składnik nie istnieje samoistnie. Nie ma ani czasu bez przestrzeni, ani przestrzeni 
bez czasu; ani materii bez czasu i przestrzeni, ani czasu i przestrzeni bez materii.
Oddzielne ciała miał za abstrakcję. Ale w równej mierze za abstrakcję miał ducha. Kardynalny błąd 
naszego myślenia widział w tym, iż abstrakcje te bierzemy za konkretną rzeczywistość. Błąd ten nazywał 
„konkretnością nie na miejscu" (fallacy of misphced concrefness).
3. ZDARZENIA l OBIEKTY. Co jest składnikiem tej jedynej rzeczywistości? Raczej zdarzenia niż rzeczy, 
raczej akty niż substancje. Twierdząc tak, Whitehead przeszedł od substan-cjalistycznego do 
aktywistycznego pojmowania przyrody. Pojmowanie to było już za-
322


inicjowane w poprzednim pokoleniu, ale nie znalazło wówczas większego oddźwięku, Teraz przyjęło się, 
jeśli nie w całej filozofii XX w., to w każdym razie w pewnym jej odłamie.
Whitehead „zdarzenia" rozumiał w sposób szczególny. Zgodnie ze swym poglądem., że tylko całości 
są realne, twierdził, że zdarzenia nie dają się odgraniczać, lokalizować w określonych miejscach 
przestrzeni i punktach czasu. Obrót koła jest częścią jazdy wozu i „rozciąga się" na nią: jazda wozu 
rozciąga się na całe życie ulicy; jazda w ciągu minuty rozciąga się na jazdę w ciągu kwadransa; 
zdarzenie, jakim jest istnienie cegły, rozciąga się na istnienie domu, a istnienie domu na istnienie miasta. 
„Każde zdarzenie rozciąga się na inne zdarzenia, które wchodzą w nie jako jego części, i samo jest 
częścią innych zdarzeń, które się nań rozciągają". Whitehead sądził, iż jest to najpierwotniejszą cechą 
zdarzeń, pierwotniejszą niż przestrzenność i czasowość.
Jest więc błędem umiejscawianie zdarzeń, a tak samo rzeczy w określonym punkcie czasu i 
przestrzeni. Błędem jest mechanistyczne wyobrażanie świata jako zespołu niezależnych przedmiotów, 
które przesuwają się niby kule bilardowe (billiurd bali \'ic\\- oflhinys). Przeciwnie, najbardziej 
niewątpliwą cechą rzeczy jest ich powszechne wymieszanie (nii\-iipedness o f t h //?(?.().
Przez to, że składa się ze zdarzeń, przyroda nie stoi nigdy w miejscu, cechuje ją ciągle przepływanie 
(passu^c): powstaje w niej ciągle coś nowego, jest w niej postęp twórczy (creatiw aih-unce). l to było 
również poglądem, w którym Whitehead nie był odosobniony:
był to pogląd typowy dla epoki, występujący u wielu jej myślicieli, znany zwłaszcza z Bergsona.
Wszakże Whitehead nie był bynajmniej rzecznikiem całkowitego Heraklitejskiego wariabilizmu. 
Wśród przemijających niepowrotnie zdarzeń możemy znaleźć w przyrodzie także składniki, stałe. 
Whitehead nazywał je „obiektami". Przyroda nie jest zespołem samych obiektów, ale także i nie samych 
zdarzeń. Zawiera jednocześnie jedne i drugie:
są to dwa jej składniki, a raczej dwa aspekty.
„Obiekty" są różnych'rodzajów: jedne z nich ujmowane są przez postrzeżenia. inne natomiast przez 
pojęcia. Do pierwszych należą ..rzeczy" życia potocznego (prrceptiicil objecfs), do drugich zaś obiekty 
nauki, takie jak atomy czy elektrony ('.'scienfific ttbjrrr.^). Wbrew scjentystom Whitehead twierdził, że 
obiekty nauki nie są bardziej realne od rzeczy potocznych; ale też twierdził wbrew konwencjonalistom, że 
nie są mniej od rzeczy realne Jedne i drugie są czymś więcej niż konwencjami i konstrukcjami umysłu: są 
składnikami przyrody. Ale są niesamodzielnymi składnikami niepodzielnej przyrody.
Mówił niegdyś Platon, że istnieją dwa rodzaje bytu, zmienny i niezmienny: rzeczy i idee. Tak samo 
Whitehead, który pierwszy rodzaj nazywał zdarzeniami, drugi obiektami -Ale różnica jest zasadnicza: dla 
Platona (przynajmniej w pewnym okresie jego myśli) te dwa rodzaje bytu stanowiły dwa oddzielne 
światy. Dla Whiteheada zaś były splecione ze sobą: obiekty są cechami zdarzeń, „wkraczają" w 
rzeczywistość, w zdarzenia, stanowią z nimi łącznie jeden świat. Ten jeden świat jest jedyną konkretną 
rzeczywistością.
Większość myślicieli dotychczas przyjmowała, że świat zawiera składniki jednegci tylko rodzaju: 
jedni sądzili, że składa się z rzeczy, a stosunki są konstrukcją umysłu. inni — że składa się ze stosunków, 
a za to rzeczy są konstrukcją umysłu: Whitehead zaś sądził, że ani jeden, ani drugi pogląd nie ma 
podstaw, że bezstronna analiza wskazuje. iż świat ma właśnie wielorakie składniki. Sądził, że pojęcia 
rzeczywistości, przyrody, faktu są niesłusznie zawężane. Rzeczywistością, przyrodą, faktem jest bowiem 
wszystko, co s^ierdzamy w doświadczeniu. Doświadczenie zaś rozumiał szeroko.
211      •                                                                                 32?


W rozumieniu doświadczenia widać ze szczególną jasnością różnicę pokoleń. W po-pr/ednim 
pozylywiści byli zdania, że doświadczenie jest jedynie zespołem wrażeń, a każde pniecie ogólne wykracza 
poza nie. Kantyści uważali wprawdzie pojęcia za składniki do-''.'. iadczenia, ale - dodawane do niego przez 
umysł. Dla Whiteheada zaś, który myślał realistycznie, pojęcia były ujęciem pewnych składników 
doświadczalnej rzeczywistości, podobnie jak ujęciem innych są wrażenia.
4. KRYTYKA WIEDZY BEZPOŚREDNI!;.). Pozytywiści poprzedniego pokolenia sądzili, /e trzeźwa filozofia 
może się oprzeć jedynie na czystym doświadczeniu, a czyste doświad-c/enie obejmuje to tylko, co 
bezpośrednio dane. Whitehead chciał iść tą samą drogą. ale tu też objawiła się różnica dwu pokoleń jego 
pokolenie straciło do tego. co bezpośrednio dane, tę ufność, którą miało poprzednie. Whitehead zauważył, 
że pojęcie bezpośredniości icst wieloznaczne i problematyczne.
Jakie takty są naprawdę bezpośrednio dane? Czy te. na które można wskazać? ale -w takim razie nie 
byłoby bezpośrednio danych faktów psychicznych, bo na nie niepodobna wskazywać. Albo można by 
uważać za bezpośrednie te. które są wolne od wtrętów umyciu. od interpretacyj. teoryj, hipotez, spekulacyj 
(to była właściwa intencja pozytywistów, Lid', domagali się oparcia nauki na bezpośrednich danych), ale - 
w takim razie nie byłoby hc/pośrednio danych faktów fizycznych. Przy ustalaniu ich bowiem zaws/e 
objawia się taka czy inna interpretacja, zależna od dawniejszych przeżyć osobnika. Zapewne, można by się 
starać o wyeliminowanie interpretacyj. wyeliminowanie wtrętów dokonanych pr/ez umysł   ale na to trzeba 
by na pewno wiedzieć, co jest wtrętem. A przy tym:
można wyeliminować ten czy inny wtręt, ale nie ma gwarancji, że się je wyeliminuje As/\-itkie. Dość, że 
czyste doświadczenie, wolne od interpretacyj i wtrętów, składające się / samych tylko bezpośrednich 
danych, jest jedynie idealnym postulatem.
Je/cli co można uważać za „bezpośrednie dane", to tylko tę całość doświadczenia, ilie /analizowaną i 
nie objętą świadomą refleksją, która każdemu służy za punkt wyjścia ro/umowania i badania. Ale całość 
także jest już wynikiem pracy naszego umysłu: i nie ic^.t niczym stałym i określonym, przeciwnie, w 
każdym momencie życia jest inna. Pozyty-\Msci typu Macha skłonni byli wszystko, co wiemy, uważać za 
względne — z wyjątkiem ,\faśnie bezpośrednich danych. Tymczasem w świetle rozważań Whiteheada i te 
także 'a względne, zależne od umysłu i zmieniają się w miarę pracy, jaką umysł w nie wkłada.
5. RIAI isr'i( /\A IEORIA POZNANIA. Postrzeżenia nasze mają za przedmiot poszczególne /darzenia, które 
wyrywają z całości rzeczywistości. A nie inaczej jest z myślą: ona także nie może objąć tej całości, 
wyrywa z niej tylko poszczególne jej części, poszczególne składniki. Toteż poznanie zawsze jest 
częściowe, nigdy całkowite, wyczerpujące: niewyczer-palnosć jest jego podstawową cechą.
Akt postrzegania jest sam tym, co Whitehead nazywa zdarzeniem. To ..zdarzenie postrzegawcze" 
(perci picnt i'veiit l wyróżnia się tym, że wszystkie inne zdarzenia ujmowane ^ą w odniesieniu do niego. 
Jest mianowicie zdarzeniem dokonującym się w organizmie postrzegającego i stanowiącym łącznik 
między postrzegającym umysłem a postrzeganym światem. Postrzeżenie nie jest stosunkiem tylko 
dwuczłonowym między umysłem a światem: w stosunku tym występuje bowiem zawsze trzeci jeszcze 
człon. Mianowicie owo orga-mc/ne, fizjologiczne ..zdarzenie postrzegawcze".
Stwierdzenie to ma doniosłą konsekwencję: odbiera mianowicie podstawę Berke-!c\ owakiemu 
twierdzeniu, że wszystko, co spostrzegamy, należy do umysłu. Albowiem
324


..zdarzenie spostrzegawcze" należy nie do umysłu, lecz do organizmu. W moim postrzeganiu bierze udział 
z jednej strony postrzegana przyroda, a z drugiej mój organizm. który należy do tej samej przyrody, i 
dlatego każde postrzeżenie jest poznaniem przyrod\ od wewnątrz, a nie od zewnątrz. Toteż Whitehead był 
przeciwnikiem idealizmu: jego filozofia była realistyczna: uważał, że idealizm na naukę powoływać się 
nie może.
6. ORGANICZNOŚĆ PRZYRODY. Powyższe analizy Whitehead przeprowadził wcześnie. później inne 
myśli zajęły pierwszy plan jego rozważań, w szczególności pojmowanie pr/\-rody jako organizmu. Cóż 
jest charakterystyczną cechą organizmu? Jego zdolność rozwoju. rozwój zaś jest przechodzeniem od tego. 
co było. do czegoś nowego. Otóż, według Whiteheada, cechę tę posiada nawet materia nazywana 
„nieorganiczną", nie obdarzona życiem: posiada ją nawet elektron, boć i on ma swój rozwój, swoją 
historię. Tym bardziej zaś występuje cecha ta w świecie organicznym.
Rozwijając w tym duchu teorię przyrody Whitehead odbiegał od typowych myślicieli poprzedniego 
pokolenia nie mniej, niż odbiegał od nich w teorii poznania i nauki. Dar-winizm. tłumaczący rozwój 
przyrody wyłącznie przystosowaniem, uwzględniał tylko jeden jej aspekt, wyrażał tylko część prawdy. 
Zapewne, otoczenie oddziaływa na organizmy — ale ono samo jest też czymś zmiennym i plastycznym. 
Zapewne, w organizmie działają mechanizmy, ale są podporządkowywane całości organizmu; Whitehead 
-- jak niegdyś Leibniz — łączył mechaniczne pojmowanie przyrody z organicznym.
7. MF.TAI-IZYKA. Przedstawione dotąd wywody Whiteheada miały charakter opisowy. analityczny: 
natomiast dalsze były już dziełem spekulacji umysłowej. Przeszedł do niei 7. całą świadomością. 
„Stawiać granice spekulacji" — pisał — „to znaczy zdradzać rozum", l od teorii nauki i poznania 
przeszedł do metafizyki i kosmologii: od lilozolii przyrodoznawstwa - do filozofii przyrody.
Wyszedł poza scjentyzm: sądził, że wiedza nie ogranicza się do tego. co zdobyte metodami 
przyrodoznawstwa. Ale pozostał przy przekonaniu, że wiedzę można osiągai. jedynie przez kontakt z 
rzeczywistością. Jeśli jest możliwa metafizyka, to tylko opisowa
Główną zaś ideą jego metafizyki była łączność jednostki z kosmosem i Bogiem. B\lo to naturalne u 
myśliciela, dla którego tylko całość była realna, nie zaś części. Szuka! jedności i sądził, że ją znajduje, ż.e 
ostatecznie zmiany stanowią jedność z trwaniem, rozwój ~ z bytem, fakty — z formami, doświadczenie - 
ze spekulacją, analiza •-- z konstrukcją.. nauka — z metafizyką. Celem jego była ta ruincu/rniKi 
op/wsitortini. o.której przed wiekami mówił Mikołaj Kuzańczyk.
Jednakże w jego koncepcji kosmologicznej pozostała ta dwoistość, która tkwiła ju/ w jego opisie 
zjawisk: dwoistość bytów przemijających i stałych, lub. jak je nazywał, ..aktualnych" i „wiecznych" 
(actiiul cninies — clerncil ohjecis). Pierwsze są w nieustannej przemianie, drugie zaś są trwałe, podobne 
do idej Platona. Dwoista ta koncepcja miała uzgodnić odwieczne przeciwieństwa filozofii: Heraklitejską 
zmienność i eleacką niezmienność
Wszakże byty wieczne są właściwie jedynie możliwościami, z których tylko niektóre się 
urzeczywistniają. Powstaje więc pytanie: dlaczego urzeczywistniają się właśnie te a nie inne? Odpowiedź 
na to pytanie Whitehead widział w idei bóstwa. Kosmologia jego prowadziła tedy do teologii. Na czym 
polega funkcja bóstwa? Nie na twórczości. bo ta cechuje całą przyrodę. Funkcją bóstwa nie jest 
rozszerzanie rzeczywistości. Lec/ przeciwnie -jej ograniczanie, wybór spośród możliwości: to była ta 
szczególna koń cepcja Boga. do której doszedł Whitehead. Bóg jest siłą. która z wielu możliwości 
w\bier:!
325


rzeczywistość. Whitehead sądził, że znalezienie racjonalnej drogi do Boga jest jednym / zadań filozofii. 
Religię zaś rozumiał inaczej, rzec by można, że egzystencjalistycznie. Określał ją: „religia to samotność" 
(solitariness), czy dokładniej: „to, co człowiek robi ie swą samotnością".
Nawet jednak myśliciel tak wyszkolony w matematyce i przyrodoznawstwie,jak Whitehead, nie 
doszedł w metafizyce do twierdzeń określonych i wyraźnych. Znajduje się u niego takie zdanie: „Równie 
jest słuszne powiedzieć, że Bóg jest niezmienny, a świat płynny, jak powiedzieć odwrotnie; powiedzieć, że 
Bóg jest jeden, a świat wieloraki, jak powiedzieć odwrotnie; że Bóg jest bytem bardziej aktualnym od 
świata, jak i odwrotnie;
że świat jest w Bogu, jak i odwrotnie; że Bóg jest transcendentny w stosunku do świata, jak i odwrotnie; 
że Bóg jest twórcą świata, jak i odwrotnie". Jeśli to jest ostateczna konkluzja, to nie można rzec, by^była 
określona i do metafizyki zachęcająca.
ZESTAWIENIE. Stanowisko Whiteheada zawiera -pewne cechy charakterystyczne nie tylko dla 
niego samego, ale dla większości filozofów-przyrodników tej epoki, a jaskrawo odbijające od poglądów 
poprzedniego pokolenia: l) Zerwanie z czystym scjentyzmem i ograniczaniem nauki do 
przyrodoznawstwa; uznanie potrzeby metafizyki. 2) Opozycja przeciw rozdwajaniu bytu na rzeczywistość 
i jej zjawiska. 3) Tropienie abstrakcyj w nauce i zaliczanie do nich nawet takich pojęć, jak „rzecz" lub 
„wrażenie". 4) Przekonanie, że jedynym punktem wyjścia dla poznania są bezpośrednie dane zmysłowe, 
choć nie można się łudzić, aby odsłaniały nam rzeczywistość. 5) Przekonanie o niewyczerpalności i 
nieskończoności poznania. 6) Dynamiczne rozumienie bytu, zastępowanie kategorii „subs-tancji" przez 
kategorię „zdarzenia". 7) Organiczne rozumienie całej rzeczywistości.
Whitehead był myślicielem bardzo reprezentatywnym, może nawet bardziej reprezentatywnym niż 
samodzielnym. Poglądy jego odpowiadały epoce i powtarzały się u innych jej myślicieli; jego szeroka 
koncepcja doświadczenia jest też u Jamesa, jego żywa koncepcja rzeczywistości u Bergsona, jego 
realistyczne pojmowanie poznania u Moore'a i Russella, jego organiczna koncepcja świata u 
konfiguracjonistów, a inne jeszcze właściwości łączą go z teorią względności. Jest jakby węzłem, w 
którym splatają się motywy tej epoki. Jego teoria nauki odbiega od teorii poprzedniego pokolenia, nie 
tylko kantystów, ale także Macha i Poincarego. Już nie sprowadza doświadczenia do wrażeń, 
rzeczywistości do faktów, nauki do opisu. Pomysły pozytywistów i konwencjonalistów Whitehead 
wprawdzie uwzględnił, ale potraktował jako jednostronne i wymagające dalszego uzupełnienia. W całości 
filozofia Whiteheada jest bardzo różna od materializmu dialektycznego, jednakże łączy ją z nim kilka 
ważnych pozycji, jak realizm i rozważanie zjawisk w ich konkretności i dynamiczności.
Źródła filozofii Whiteheada tkwią dalej niż we współczesności: mają motywy platońskie, 
arystotelesowskie i leibnizowskie. Zależnościom tym bynajmniej nie zaprzeczał: znane jest jego 
powiedzenie, że dzieje filozofii „są jedynie szeregiem przypisków do Platona". Cenił Locke'a, w którym 
nieoczekiwanie widział „prekursora filozofii organizmu". A Leibniza, mimo pewne z nim pokrewieństwa, 
nie lubił za jego kompro-misowość.
Opinia o Whiteheadzie nie jest całkowicie zgodna. Wielbiciele widzą w nim jedynego filozoficznego 
geniusza epoki; inni cenią tylko jego krytyki, a nie konstrukcje. Nikt wszakże nie odmawia mu 
poczesnego miejsca w myśli współczesnej. Oddziałał zarówno bezpośrednio,
326


jak i przez zwolenników; oddziałał w szczególności na Collingwooda, wpływowego w Anglii profesora, a 
przez niego na młode pokolenie angielskich filozofów.
UCZEN1-FILOZOFOW1E. l. W tym samym pokoleniu kilku innych wybitnych przyrodników 
angielskich wystąpiło z pracami o charakterze filozoficznym. Wielką popularność — większą niż 
Whitehead — zdobyli wspomniani już: Sir Arthur Eddington (1882 - 1944), profesor astronomii w 
Cambridge, autor The Naturę o f i hę Physical Worlcl, 1929, oraz Sir James Jeans (1877- 1946), 
matematyk i astrofizyk z Cambridge, autor The Mysferioiis Umverse, 1930, i The New Background o f t hę 
Science, 1933. W pracach ich analizy pojęciowe zajęły mniej miejsca niż u Whiteheada, więcej zaś 
konstrukcje metafizyczne. Perspektywom światopoglądowym zawdzięczali swe szczególne powodzenie:
pociągali zaś tym, że perspektywy te wywodzili z najnowszych zdobyczy nauk przyrodniczych i przez to 
wzbudzali przekonanie, że nareszcie dają pogląd na świat prawdziwie naukowy. W gruncie rzeczy jednak 
pogląd swój wyprowadzali nie z samej nauki, lecz z dość dowolnej jej interpretacji.
Dawali swemu poglądowi charakter idealistyczny i spirytualistyczny, twierdząc, że nowa nauka 
odebrała światu jego materialność, że nawet fizyka obchodzi się już bez pojęcia materii. Twierdzili, że 
wprawdzie do nauki wchodzi to tylko, co podlega mierzeniu, ale sama nauka otwiera wyloty na regiony 
pozanaukowe. Przy tym świat nauki jest światem liczb, a to, do czego liczby się stosują, należy 
wyobrażać sobie raczej na obraz i podobieństwo świadomości niż materii, skoro, jak twierdzili, nowa 
fizyka rozbiła pojęcie materii i wykazała podobieństwo strukturalne świata fizykalnego do duchowego. 
Prowadzili do idealizmu: w innym zatem kierunku niż Whitehead.
Mówiąc o rozwoju umysłowym ludzkości, Jeans odróżniał w nim trzy fazy: animistyczną, 
mechanistyczną i matematyczną. Fazy te wydają się podobne do trzech faz Comte'a. Jednakże zachodzi 
między nimi istotna różnica: mianowicie czysto przyrodnicze „mecha-nistyczne" myślenie przestało być 
ostatnią, najwyższą postacią rozwoju, jaką było dla Comte'a i całego XIX wieku.
2. Do podobnie spirytualistycznego poglądu na świat doszli, odwołując się do zdobyczy swej nauki, 
niektórzy znani biologowie. Największą popularność uzyskali Francuzi, zwłaszcza A. Carrel książką 
Lhomme, cel inconnu, 1935. A po jego śmierci te same idee rozwijał jego współpracownik w Rockefeller 
Institute, potem kierownik działu biofizycz-nego w Institut Pasteur, Lecomte de Nouy, zwłaszcza w 
książce Hiinum Desfiny, 1947. Opierając się na nowej biologii, ale także na ogólnych wywodach 
Whiteheada i Bergsona, Eddingtona i Carrela, dowodził, że bez czynnika celowości nie można zrozumieć 
ewolucji, i zmierzał do wykazania w przyrodzie czynnika nie tylko duchowego, ale nadprzyrodzonego.
NICOLAI HARTMANN
W latach po l wojnie światowej, kiedy to najwięcej nowych pomysłów filozoficznych wyszło od nauk 
szczegółowych, Hartmann był jednym z nielicznych, którzy niezależnie od tych nauk doszli do ważnych 
wyników. Wyniki te były, najogólniej mówiąc, realistyczne i pluralistyczne.
327


ŻYCIE. Nicolai Hartmann (1882-1950) pochodził z Niemców Bałtyckich, urodził się w 
Rosji, skończył uniwersytet w Petersburgu. Na dalsze studia wyjechał do Niemiec i tam na stałe 
pozostał. Doktoryzował się, a potem w r. 1909 habilitował w Uniwersytecie Marburskim. W 
nim też otrzymał swa pierwszą katedrę ńlozońi. Przeszedłszy do nowo utworzonego 
Uniwersytetu w Kolonii, wkrótce potem powołany został do Uniwersytetu Berlińskiego i 
wybrany, jedyny wśród filozofów, do Pruskiej Akademii Nauk: otrzymał tedy już w młodych 
latach najwyższe odznaczenia naukowe Niemiec. Narodowi socjaliści, choć im nie odpowiadała 
filozofia Hartmanna, nie zdecydowali się na usunięcie go z jego stanowiska. A gdy po raz 
pierwszy po skończonej wojnie zjechali się niemieccy filozofowie, to jemu oddali 
przewodnictwo.
POPRZEDNICY. Hartmann wyszedł ze szkoły marburskiej i wraz z Cassirerem uchodził za 
najwybitniejszego ucznia Cohena i Natorpa. Jednakże był daleki od ich stanowiska 
epistemologicznego — idealistycznego, abstrakcyjnego, monistycznego. I z pierwiastka 
kaniowskiego szkoły niewiele zostało w jego poglądach. Podziwiał natomiast Arystotelesa, na 
którego szkoła patrzyła niechętnie: Stagiryta odpowiadał mu zarówno swym stanowiskiem 
kompromisowym, jak i upodobaniem do pełnego rozwijania zagadnień filozoficznych. 
Upodobanie to zbliżało go także do Hegla. W Kolonii kolegował z czołowym przedstawicielem 
fenomenologii, Schelerem: metoda fenomenologiczna, ujawniająca różnorodność form w bycie, 
poznaniu i działaniu, odpowiadała tendencjom Hartmanna;
przejął ją częściowo i zastosował zwłaszcza w etyce.
PRACE. Hartmann był najpłodniejszym z wybitnych myślicieli swego pokolenia, autorem 
książek licznych i obszernych. Zaczął od prac historycznych, o Platonie i Proklosie. Pierwszą 
wielką jego pracą systematyczną była Grundzuge einer Metaphysik der Erkenntnis, 1921 (sam 
tytuł był paradoksem: pokolenie Hartmanna teorię poznania właśnie przeciwstawiało 
metafizyce, miało za broń przeciw niej). Potem przyszło znów dzieło historyczne:
Philosophie des deutschen Idealismus, 1923-1929, a jednocześnie wielka etyka (Ethik, 1926), 
potem ontologia w trzech częściach, w latach 1933 -1940, i w tym samym czasie filozofia 
ducha (Das Problem des geistigen Seins, 1933). Wcześnie opracował filozoficzną biologię, a 
podczas drugiej wojny filozofię przyrody (w r. 1943) i estetykę (w 1945 r.), która pośmiertnie w 
r. 1953 ukazała się wdruku. Z licznych mniejszych jego rozpraw szczególniej ważna jest 
Diesseits von Idealismus und Realismus, 1913, a z referatów w Pruskiej Akademii — Der 
philosophische Gedanke und seine Geschichte.
POGLĄDY, l. POGLĄD NA FILOZOFIĘ. Hartmann rozumiał filozofię po prostu jako naukę; 
twierdził, że zadanie jej jest to samo: poszukiwanie prawdy. Było to rozumienie najbardziej 
naturalne, jednakże w XX wieku bynajmniej nie powszechne: relatywizm zrobił swoje, 
wytworzył przekonanie, że filozofia jest wyrazem raczej temperamentu filozofa niż prawdy. 
Wytworzył je zwłaszcza w historii filozofii; i przeciw niej wystąpił Hartmann z oskarżeniem, że 
interesuje się tym, co dany filozof twierdził, a nie tym, co odkrył; że błędom poświęca tyleż 
uwagi, co prawdzie; że nie zastanawia się nad tym, co w poglądach filozoficznych jest prawdą, 
a co fałszem; że jest traktowana na podobieństwo historii sztuki i obyczajów, a nie nauki; że 
szuka tego, co głębokie i oryginalne, nie pytając, czy jest prawdziwe. Byłoby to 
usprawiedliwione, gdyby filozofia była wyłącznie rzeczą subiektywnego przekonania i gdyby 
były w niej same rozbieżności. Tymczasem tak nie
328


jest: rozbieżne są systemy różnych filozofów, ale na systemach filozofia się nie kończy:
także poza nimi może dochodzić i dochodzi prawdy. A nawet najbardziej różniące się między sobą 
systemy — Heraklita i Parmenidesa, Demokryta i Platona, Locke'a j Leibniza — mają pewne założenia 
wspólne. Jest więc podstawa do innego traktowania filozofii.
2. REALIZM. W jaskrawym przeciwieństwie do epoki i szkoły, z której wyszedł, Hart-mann za 
pierwsze zagadnienie filozofii miał zagadnienie nie poznania, lecz bytu, nie epistemologię, lecz ontologię. 
W przeciwieństwie też do tej epoki i szkoły był realistą. Zajmował więc stanowisko, które, po 
zaniedbaniu w XIX wieku, w XX wieku odzyskało znów zwolenników; nie był tu pionierem: przed nim 
był marksizm, Brentano i neotomizm, i realiści anglo-amerykańscy. Ale w sposób wyjątkowo pełny 
wyłożył to stanowisko. Realizm jego był nowego typu: był realizmem bezpośrednim. To znaczy uważał, 
że byt realny, od nas niezależny, nie jest dla nas rzeczą domysłu i wnioskowania, lecz jest nam bezpo-
średnio dany. Niepodobna myśleć, nie myśląc o takim czy innym bycie. Każdy akt poznania jest 
transcendentny, czyli — wychodzi poza podmiot, Można, jak to czynili filozofowie XIX w., zaczynać nie 
od bytu, lecz od poznania, ale pojęcie poznania jest nieodłącznie związane z pojęciem transcendencji i 
odwołuje się do pojęcia bytu. Poznanie nie jest tylko przeżyciem podmiotu, lecz jego stosunkiem do bytu. 
Nie rozumie samego zagadnienia poznania, kto nie uznaje bytu niezależnego od poznającego podmiotu. 
Boć nie byłoby poznania, gdyby nie było bytu do poznania. Uznanie „rzeczy w sobie" nie jest objawem 
stanowiska dogmatycznego, jak mówiono w XIX w., lecz właśnie krytycznego.
Stanowisko idealistyczne zwykło wytaczać trzy argumenty: l) że każdy przedmiot jest przedmiotem 
świadomości, a więc nie jest poza świadomością (zasada świadomości, Sat: des Bewiisstseins, jak 
Niemcy mówią): 2) że każdy przedmiot jest przedmiotem dla jakiegoś podmiotu (zasada korelatywności); 
3) że przedmioty mają sens i wartość, a poza świadomością nie ma sensu i wartości.
Na argumenty te, na których ma się opierać dowód idealizmu, odpowiada Hartmann, że same 
wymagają dowodu. I nie na tym, kto uznaje świat realny, lecz na tym. kto go odrzuca, ciąży onus 
probandi, obowiązek dowodzenia.
3. METAFIZYKA. Metafizyka ma za zadanie poznanie bytu, a więc zadanie niewątpliwie doniosłe: ale 
przeważnie spełniała Je wadliwie. Po pierwsze, usiłowała ująć byt w całości, więc razem z tym, co w nim 
irracjonalne, a to właśnie nie może być poznane. Po drugie, chciała ująć go w system, a system można 
formować tylko przy pomocy spekulacji i wtedy usuwa się spod kontroli rzeczywistości.
W filozofii wracają wciąż te same zagadnienia i spory: chociażby spór mechanizmu i witalizmu w 
teorii przyrody, immanencji i transcendencji w teorii poznania, determinizmu i wolności w teorii 
działania. Sporów tych nigdy nie można było rozstrzygnąć. Dlaczego tak się dzieje? Bo w bycie są 
pierwiastki irracjonalne. Ale obok nich są także racjonalne, a te są poznawalne, należy je 
więc'wyodrębnić. Dyscyplinę, która je wyodrębnia i zajmuje się tylko pierwiastkami poznawalnymi bytu, 
nazywał „ontologią". Odróżnił ją od „metafizyki", która bierze sobie za przedmiot byt w całości, razem z 
tym, co w nim irracjonalne.
Można by sądzić, że tak rozumiana metafizyka stawia sobie zadanie beznadziejne — tymczasem 
Hartmann pokazał, że i ona ma swoje możliwości. Nie może być nauką, to znaczy zespołem twierdzeń; 
natomiast może być zespołem zagadnień. Rozwiązać swych zagadnień nie zdoła, ale uczy je stawiać. 
Wysiłki metafizyków nie posuwają naprzód rozwiązań, ale rozwijają zagadnienia. Dzieje filozofii w jej 
metafizycznej części są naprawdę
329


tylko dziejami zagadnień. Ale nie jest to mało: bo gdzie jest zagadnienie, tam jest widocznie coś 
niewiadomego, skoro szukamy; lecz jest też coś wiadomego, skoro wiemy, czego szukamy. Może więc 
być postęp w zagadnieniach filozoficznych; i nawet jest tylko w nich a nie ma go w systemach 
filozoficznych, które wciąż powstają i padają, a nie postępują naprzód. Hartmann, jak nikt przed nim, 
ukazał wagę zagadnień w filozofii.
4. PRAWDY NIEWĄTPLIWE. Hartmann nie zaprzeczał, że są w bycie pierwiastki niepoznawalne, a w 
filozofii pierwiastki subiektywne; natomiast chciał je wyeliminować z filozofii, aby wyodrębnić z niej to, 
co poznawalne i obiektywne. W historii filozofii do niczego nie przykładał takiej wagi, jak do 
rozgraniczenia tego, co w niej uwarunkowane epoką i zajętym przez filozofa stanowiskiem, a więc 
subiektywne i przemijające, od tego, co ponadczasowe, niezależne od stanowiska, poznane raz na zawsze.
W klasyczny sposób przeprowadził to rozgraniczenie dla filozofii Kanta: Że przedmiot ma być 
uwarunkowany przez podmiot; że tylko zjawiska są poznawalne; że rzeczy same w sobie są jedynie 
pojęciem granicznym; że poznanie może być wyłącznie dyskursywne, a nie intuicyjne; że może być tylko 
formalne, bo materia jest irracjonalna. To wszystko jest nie dowiedzione i nic nie zmusza do tego, by to 
uznawać. Kaniowski transcendenta-lizm, fenomenalizm, intelektualizm i formalizm epistemologiczny — 
był stanowiskiem osobistym, subiektywnym, efemerycznym.
Nie znaczy to wszakże, by osobista i efemeryczna była cała filozofia Kanta. Klasyczne odróżnienie 
sądów syntetycznych i analitycznych: fenomenologiczna charakterystyka czasu i przestrzeni; wskazanie 
na to, że poznanie wyrasta z dwu pni i odbywa się w dwóch instancjach; analiza pojęć piękna, dobra, 
powinności; wskazanie na aprioryczność i kate-goryczność imperatywów moralnych: to wszystko jest 
obiektywne, niezależne od zajmowanego stanowiska, jest trwałą zdobyczą i postępem w filozofii.
A podobnie jak z Kantem, jest z innymi filozofami: niektóre ich poglądy mają trwałą wartość. I dzieje 
filozofii bynajmniej nie są szeregiem subiektywnych wynurzeń i pomysłów. Byle tylko wyeliminować z 
nich elementy subiektywne, a ukażą stałość rozwoju i postępu nie mniej niż inne nauki.
5. PLURALIZM. Hartmann nie ograniczył się, jak tylu filozofów, do sformułowania programu i zajęcia 
stanowiska. Uprawiał filozofię w sposób tak szczegółowy, jak bodaj nikt od Arystotelesa i Tomasza.
Z jego realistycznego stanowiska wynikało, że skoro różnorodność jest w poznaniu, musi być też w 
bycie; z siebie by jej umysł nie wykrzesał. Więc też ontologia ma ustalić nie tylko to, co wszelkiemu 
bytowi wspólne, ale także całą jego różnorodność, jego rodzaje, postacie, odmiany. Pogląd Hartmanna 
można by, odwracając hasło średniowieczne, sformułować: entium varietates non sunt diminuendae 
praeter necessitatem. Jego pogląd na świat był pluralistyczny, jego obraz bytu był tak wieloraki i 
różnorodny, jak żadnego współczesnego myśliciela. Odróżniał wręcz w bycie rozmaite „wymiary": jeden 
wymiar stanowiły „rodzaje" bytu, drugi — jego „momenty", trzeci — „sposoby", czwarty — „szczeble".
Są dwa rodzaje bytu: obok realnego jest jeszcze idealny. Uznanie bytu idealnego wyznacza 
Hartmannowi jego miejsce wśród współczesnych realistów: był po stronie fenomenologów, na 
przeciwnym biegunie niż realiści o zabarwieniu naturalistycznym. Byt idealny miał za równie od naszej 
myśli niezależny, jak byt realny. A odróżniał dwie główne jego dziedziny: dziedzinę matematyki i 
dziedzinę wartości. Ponieważ byt matematyczny stanowi strukturę realnego, więc realny jest odeń 
zależny; czyli byt realny jest
330


zależny od idealnego. Wynika stąd, że byt idealny jest bardziej pierwotny; natomiast nie 
wynika, by był bytem wyższym, jak tego chce platonizm: stanowi jedynie strukturę, a więc 
jedynie część bytu realnego. Bytu idealnego Hartmann nie negował, jak naturaliści, ale go też 
nie wynosił ponad realność, jak platonicy.
Momenty bytu są dwa: istnienie i własności. Sposobów bycia jest więcej: możliwość, 
rzeczywistość, konieczność. Są absolutne, jak rzeczywistość, lub względne, jak konieczność; 
bo jeśli coś jest konieczne, to tylko względem czegoś. Szczeblami zaś bytu są: materia, życie, 
świadomość, duch. Życie jest tylko wyższym ukształtowaniem materii, natomiast świadomość 
jest od życia czymś zupełnie różnym, a tak samo duch jest różny od świadomości.
Wszystkie te pojęcia - byt realny i idealny, istnienie i istota, możliwość i rzeczywistość, 
materia i duch — Hartmann czerpał z tradycji filozoficznej. Ale korzystał z nich na swój 
sposób: zestawiał je, a nie wybierał między nimi, jak tylu filozofów; nie myślał sprowadzać 
bytu do jednej postaci, zamykać go w jednej formule.
6. DUCH stanowi swoistą postać bytu — więc beznadziejne muszą być wszelkie próby, aby 
go zdefiniować, bo to znaczyłoby sprowadzić go do innych bytów. Natomiast można go opisać: 
można o nim powiedzieć, że jest bytem rzeczywistym, indywidualnym, rozwijającym się, 
bezprzestrzennym ale z przestrzenią związanym, włączonym do świata realnego i 
wpływającym na ten świat. Występuje w dwu postaciach: jako duch osobowy i jako 
obiektywny. Pierwszy jest podmiotem aktów świadomości, drugi — ich wytworem. Duchem 
osobowym są jaźnie, jednostki myślące i czujące, a duchem obiektywnym wiedza i sztuka, 
obyczaj i prawo, wiara i mowa. Są wytwarzane przez ducha osobowego, ale wyodrębniają się 
odeń, usamodzielniają, żyją własnym życiem, mają własne dzieje. Wbrew idealistycznej 
interpretacji Hegla, są indywidualne, jednorazowe, historyczne, w pełni realne. Nie byłoby 
ducha obiektywnego, gdyby nie było duchów osobowych, one go powołały do życia, one też 
tylko mają świadomość swego istnienia, ale i wzajem duch obiektywny działa na duchy 
osobowe, wpływa na ich myśli, kieruje ich postępkami.
7. ETYKA. W etyce Hartmann dał tak samo jak w ontologii wyraz swojemu reali3tycz-nemu i 
pluralistycznemu sposobowi myślenia i swej dążności do szczegółowego opracowania 
tematów. Etyka jego jest najpełniejszym wykładem tego przedmiotu od średniowiecza. 
Hartmann przejął w niej różne pomysły Schelera, ale dał im pełne, systematyczne, szczegółowe 
rozwinięcie. Stanął po stronie tych, co wartości mieli za obiektywne; nie zaprzeczał zresztą, że 
w wielu wypadkach są przez ludzi przekształcane, ujmowane subiektywnie. Wraz ze szkołą z 
Cambridge i z fenomenologami przyczynił się najwięcej do przełamania panującego 
subiektywizmu etycznego.
ZESTAWIENIE. Hartmann był czołowym myślicielem wśród tych, którzy filozofię 
traktowali jako naukę szczegółową, ale nie w zależności od nauk szczegółowych; wśród tych, 
którzy ją pojmowali jako poznanie prawdy, nie zaś wyraz nastrojów; wśród tych, którzy od 
filozofii epistemologicznej wrócili do ontologicznej; wśród tych, co nie lękali się metafizyki, 
ale nie chcieli jej uprawiać metodą spekulatywną; wśród pluralistów, widzących różne postacie 
bytu, przede wszystkim byt idealny obok realnego, duchowy obok materialnego; wśród tych, 
którzy w okresie skrajności filozoficznych usiłowali znaleźć drogę pośrednią; wśród tych, 
którzy w bycie widzieli pierwiastki zarówno racjonalne, jak irracjonalne; wśród tych, którzy nie 
cenili systemów filozofii, natomiast cenili każdą zdobytą przez nią poszczególną prawdę.
331


FAZA TRZECIA: 1930-1945
1. „Królestwo Boże już jest niedaleko. Wychowanie jest upaństwowione i bezpłatne;
kobiety mają prawo głosu: każdy robotnik ma lub mieć będzie samochód; dzielnice nędzy skazane są na 
zagładę: rozrywki i wiadomości przenikają do każdego domu; liberałowie skończyli się; wolny handel stał 
się rozciągliwym pojęciem; sporty można uprawiać bardzo tanio; dogmatom zadano śmiertelny cios: ruch 
skautowski wzrasta ogromnie: ubranie jest wygodne, a włosy krótkie — to wszystko wskazuje na 
millennium" — tak mówi bohater znanej powieści z 1926 r., a wymienia fakty i przedstawia nastawienie 
typowe dla tych lat.
To poczucie zbliżania się kresu udzieliło się także niektórym uczonym i filozofom. Było 
niespodziewane po niezłomnym przekonaniu poprzednich pokoleń, że poznanie, nauka, filozofia są 
procesem nie mogącym mieć końca. Tymczasem historyk nauki Sir W. Dampier pisał w 1930 r.: 
„Wygląda na to, jakby ostateczne granice wiedzy ludzkiej były blisko". A przedtem jeszcze, w 1919 r., 
specjalnie o filozofii pisał St. I. Witkiewicz:
„Jesteśmy w epoce, która może już sobie pozwolić na przybliżony bilans z przeszłości, ponieważ 
zbliżamy się do negatywnych może, ale ostatecznych rozwiązań, w których nastąpi kres filozofii w 
ogólnych zarysach na naszej planecie". Inna rzecz, że poglądy te bynajmniej nie były powszechne, że 
jednocześnie inni myśliciele oceniali widoki nauki i filozofii zupełnie inaczej.
2. W czasie gdy formy życia zdawały się podlegać stabilizacji — najzupełniej zresztą pozornej — 
filozofia przechodziła właśnie kryzys; nie było w niej nawet pozorów stabilizacji. Objawy kryzysu szły w 
dwóch przeciwnych kierunkach, Jednym było kwestionowanie wszelkich twierdzeń, nawet tych, które 
dotąd wydawały się najbardziej naturalne i były najtrwalej przyjmowane. Drugim zaś objawem było 
właśnie szukanie nowych możliwości, eksperymentowanie myślowe, przyjmowanie hipotez, których 
dotychczas wcale nie dopuszczano, bo wydawały się niezbyt nienaturalne i nieprawdopodobne. „Typowa 
dla nowoczesnego ducha naukowego" — pisał G. Bachelard — „jest filozofia dialektyczna polegająca na 
pytaniu: dlaczego by nie? Dlaczegoż by masa nie miała być ujemna? Dlaczego przestrzeń nie miałaby być 
skończona?" I tak samo z innymi zagadnieniami nauki, a tym bardziej filozofii.
Gdy żadne wysiłki nie uzgodniły dotychczasowych przeciwieństw filozofii i nie było widać 
definitywnego rozwiązania ani po jednej stronie, ani po drugiej, zaczęto go szukać po trzeciej. 
Rozglądano się za nie uwzględnionymi dotąd możliwościami, myślano o trze-
332


cim stanowisku tam, gdzie dotąd walczyły dwa. Stare pojęcie coincicfenfia opposiloruin stało się teraz 
znów aktualne.
Filozoficzny poeta francuski P. Valery napisał kiedyś: Ce c/ni it'esf pas fi.\'e. n'est rieii, cc (liii cfit 
fi.\e, t'st mort. W tym jednym zdaniu połączył obie przeciwne sobie negacje, występujące u 
współczesnych myślicieli. Mianowicie jedni nie uznawali tego, co nieokreślone. bo jest niczym; inni zaś, 
przeciwnie, nie uznawali tego, co określone, bo jest martwe. Pierwsi stali przy filozofii określonych 
faktów, przy filozofii ..naukowej", pozytywnej:
drudzy wierzyli w filozofię metafizyczną, w intuicjonizm.
3. Poczucie względności wiedzy, ulegające w dziejach ciągłym fluktuacjom, otrzymało nowy bodziec 
w XX wieku: z jednej strony od teorii względności w fizyce, z drugiej od rozważań psychologicznych i 
logicznych. Było szczególnie silne w samej filozofii z jej bardzo ogólnymi tezami, nie poddającymi się 
albo trudno poddającymi się weryfikacji. Znalazło wyraz w dwóch poglądach: jeden z nich był związany 
z rozważaniami psychologicznymi, drugi z logicznymi: jeden nazywano ..temperamentalizmem", drugi 
„definicjo-nizmem". Pierwszy twierdził, że filozofia jest rzeczą tylko temperamentu i postawy 
psychicznej i więcej też mówi o człowieku, który ją powziął lub uznał, niż o bycie. Drugi zaś pogląd 
twierdził, że filozofia w przeciwieństwie do nauki w ogóle nie zajmuje się poznawaniem bytu, lecz tylko 
definicjami terminów (począwszy od terminów „poznanie" i ..byt"): więc też chodzi w niej o wyrazy, nie 
o rzeczy, o poprawność, nie o prawdziwość.
Inną, szerszą postacią relatywizacji wiedzy był konwencjonalizm. Umiarkowany i częściowy jeszcze 
u Poincarego, przyjął potem bardziej skrajną postać: twierdził, że żadnego zagadnienia nie można 
rozstrzygnąć bez konwencji i że przeto nie ma twierdzenia. które w ten czy inny sposób nie byłoby 
umowne.
Umowny jest przede wszystkim język. A każda myśl, aby mogła stać się wiedzą, musi być wyrażona 
w jakimś języku. Języków może być wiele, wybór między nimi jest wolny. Jak poprzednie pokolenie, 
pokolenie krytycystów, kładło w poznaniu nacisk na udział myśli, tak to ostatnie pokolenie - na udział 
języka. Ujmować wiedzę z punktu widzenia semantycznego, a zwłaszcza ujawniać naturę werbalną tego, 
co zbyt pochopnie ludzie są skłonni brać za rzeczowe   to było w duchu czasu. Postępowanie takie 
uchodziło w filozofii za objaw największej krytyczności i współczesności.
Nie byłoby jednak słuszne twierdzić, że cała filozofia w tej swojej fazie była nieufna w stosunku do 
umysłu ludzkiego i jego zdolności poznawczych, że cała była przejęta relatywizmem, minimalistyczna. 
Przeciwnie: materializm dialektyczny z ufnością przystępował do poznania: ale tak samo neotomizm, a w 
pewnej mierze także i filozofia analityczna.
4. Wśród kierunków filozoficznych tego okresu były czysto teoretyczne, jednakże przeważały 
kierunki o nastawieniu praktycznym i porównawczo rzec można, że prakty-cyzm cechował ten okres. 
Najpierw, w rozumieniu podstaw wiedzy: działanie pozwala lepiej niż czyste myślenie odróżniać prawdę 
od fałszu. Ale praktycyzm wyrażaj się także w przekonaniu, że wiedza ma praktyczny cel, że powinna 
świadomie służyć dobrej sprawie. Jedno i drugie należało do podstawowych tez materializmu 
dialektycznego. Ale także w Ameryce istniał specjalny prąd, zwany „szkołą odpowiedzialności", którego 
głównym przedstawicielem był R. Lynd, a który wzywał do ściślejszych związków nauki z życiem. do 
dobierania tematów badań pożytecznych dla społeczeństwa.
W myśl niektórych prądów współczesnych nauka powinna zmierzać do uzdrowienia życia ludzkiego: 
więc też zamiast używać terminu „praktyczny", zaczęto mówić o euge-
333


nicznym pojmowaniu nauki w ogóle, a filozofii w szczególności. Pojmowanie takie było jedną z cech 
tego okresu.
Oba te aktualne motywy — motyw semantyki i motyw eugeniki — zespolił ze sobą Polak, który 
wyemigrowawszy do Ameryki stał s ę tam filozofem, Alfred Korzybski. Jedną jego tezą było: że życie 
nasze za'eży od naszego języka. A drugą — że życie należy uczynić zdrowym. Więc trzeba zmienić język, 
aby uzdrowić życie. Z tym łączył pewną koncepcję historyczną: że błędny język pochodzi od 
Arystotelesa. A główny błąd jego tkwi, jak sądził, w wyrazie „jest", spajającym podmiot i orzeczenie 
zdania. Wyraz ten wprowadza do naszego myślenia tożsamości, których nie ma. Mówi się o kimś, że 
..jest" Murzynem czy Żydem, i już przez te orzeczenia widzi się w nim Murzyna czy Żyda, zamiast 
widzieć jego rzeczywiste indywidualne własności. Wadliwy język ujemnie wpływa na sposób myślenia, a 
pośrednio także na sposób życia i współżycia. Korzybski idee te wyłożył w książce: Science andSanity, 
1934 r. W myśl ich założył też Instytut dla Ogólnej Semantyki (w Chicago) i zainicjował 
Międzynarodowe Wydawnictwo Nie-arystotelesowskie. Skupił dokoła siebie grupę zarówno filozofów 
jak uczonych, zwłaszcza lingwistów i lekarzy. W sposób skrajny, fanatyczny, dziwaczny reprezentował 
hasła rzeczywiście aktualne i atrakcyjne dla epoki.
5. Oba skrajnie przeciwne dążenia filozofii, które w niej występowały od wieków, objawiły się i w tej 
ostatniej jej fazie. Mianowicie z jednej strony dążenie maksymalistyczne:
stawiać i usiłować rozwiązać wszystkie zagadnienia teoretyczne i praktycznie ważne. Z drugiej zaś 
minimalistyczne: mówić tylko to, co można powiedzieć na pewno. Pierwsze wzmogło się w 
początkowych latach stulecia; ale dość szybko zaczęło słabnąć i na pierwszy plan wysunęło się drugie 
dążenie.
Jednym z wyników tej przemiany było podniesienie wymagań metodycznych stawianych filozofii. 
Dla jednych znaczyło to: należy operować tylko faktami — w duchu czystego empiryzmu; dla drugich: 
operować tylko związkami koniecznymi — w duchu formalizmu. Neopozytywizm, który w tym okresie 
dążenia minimalistyczne reprezentował najskrajniej, łączył oba te has'a. Domagał się ograniczenia 
wiedzy do protokołowania faktów, ale domagał się także sformalizowania wiedzy.
6. Jednym z nowych pojęć i haseł epoki było pojęcie typu. Było ono uzupełnieniem pojęcia prawa 
naukowego. Wiek XX szukał praw i tylko praw, ale to prowadziło do alternatywy: jeśli nie powszechne 
prawa, to chaos; jeśli nie wszystko, to nic. Tymczasem pojęcie typu dawało wyjście z tej alternatywy, 
pozwalało porządkować nawet zjawiska, dla których nie znaleziono powszechnych praw. Klasy, o 
których nie można wypowiadać twierdzeń ogólnych, można rozbić na typy. Tak od dawna postępowano 
w; przyrodo-znawstwie opisowym. Teraz tak samo w psychologii: powstał w niej specjalny dział 
„psychologii różnic", a próby wyodrębnienia typów psychicznych — od cyklotymików i schizo-tymików 
Kretschmera do somato-, wiscero- i cerebrotoników Sheldona — zajęły poczesne miejsce w dyskusjach 
naukowych. Tak samo w socjologii wyodrębniano typy społeczne i typy kultury, patterns of cullure. Tak 
samo w naukach historycznych, w szczególności w historii sztuki i literatury, które zaczęły ujmować 
dzieje jako kolejne powstawanie i zanikanie typów artystycznych i poetyckich. Ogólnym wyrazem tych 
usiłowań była teza, że zadaniem niektórych nauk jest wyodrębnianie typów, tak samo jak zadaniem 
innych jest formułowanie praw, i że w tym sensie nauki dzielić należy na typologiczne i nomo-logiczne.
334


7. W tej ostatniej fazie filozofii mówiono wiele o humanizmie. Mówiono o nim nawet w 
różnych znaczeniach, a we wszystkich miał on zarówno rzeczników, jak oponentów:
A} Relatywistyczny humanizm F. C. S. Schillera głosił nieunikniony antropomorfizm i 
antropocentryzm wszelkich ludzkich czynności, a w szczególności filozofii. Jest ona 
wytworem osobowości człowieka, która zostawia swoje piętno na wszystkich jej twier-
dzeniach. Filozofia jest „w skali ludzkiej", a tak samo nauki szczegółowe. Npwe poglądy 
fizyki, wedle których z obserwacyj niepodobna wyeliminować obserwatora, zachęcały do 
zajęcia podobnego stanowiska. W tym sensie L. de Broglie mówił w 1945 r. w Akademii 
Francuskiej o „rehumanizacji" nauki. Humanizm tak rozumiany miał zwolenników, ale i 
przeciwników: epoka uświadamiała sobie działanie „współczynnika ludzkiego" i kładła nań 
nacisk — ale jednocześnie nie żałowała wysiłków, by go z nauki i filozofii wyeliminować.
B) Humanizm o zabarwieniu naturalistycznym, odziedziczony po XIX w., głosił inną tezę, 
mianowicie: że człowiek jest faktem ostatecznym, że nie ma nic nad nim, że nie istnieje wyższy 
nad niego porządek. Albo w wersji normatywnej: człowiek powinien zajmować się jedynie tym 
i dbać jedynie o to, co należy do porządku ludzkiego. Takim humanizmem był np. Sartre'owski 
egzystencjalizm. Także i ten humanizm miał nie tylko zwolenników: był zwalczany z jednej 
strony przez filozofię katolicką w imię wiecznych sił i prawd, które istnieją i z którymi 
człowiek powinien się liczyć, a z drugiej — przez historyczny materializm w imię sił 
społecznych.
C) Humanizm w innym jeszcze znaczeniu oznaczał uznanie właściwości i celów swoiście 
ludzkich — w przeciwstawieniu do ogólnozwierzęcych. Szerzył się on zwłaszcza w Ameryce, a 
I. Babbitt był tam najbardziej znanym jego przedstawicielem. Gdy humanizm naturalistyczny 
przeciwstawiał człowieka siłom od niego wyższym, to ten przeciwstawiał go właśnie niższym; 
intencja tych dwu humanizmów, mimo że używały tejsamej nazwy, była biegunowo odmienna.
8. Hasło filozofii „naukowej", wzorowanej na nauce, pozostało żywe i w tym ostatnim jej 
okresie. Hasło to znaczyło, że filozofia ma się opierać bądź na oczywistych prawdach i 
wzorowej dedukcji, bądź na niewątpliwych faktach i wzorowej indukcji. Jednakże nie 
wszystkie kierunki się go trzymały: niektóre wychodziły z założenia, że ideał naukowości nie 
jest ideałem dla filozofii. Sądziły, że może ona więcej osiągnąć przez intuicję czy przez 
znajomość życia.
W kierunkach tych filozofia stawała się bliższa literaturze niż nauce. Tak było w egzy-
stencjalizmie. Antagonizm filozofii naukowej i pozanaukowej, jeśli występował już w XIX w., 
to teraz wzmógł się jeszcze.
9. Dwa kierunki charakterystyczne dla ostatniej fazy filozofii wystąpiły około 1930 roku, i 
od tej daty można tę fazę zaczynać. Nie były to kierunki całkowicie nowe: pochodziły jeszcze z 
XIX w., ale były przytłumione najpierw przez kantyzm, potem przez kierunki XX w., jak 
pragmatyzm czy fenomenologia, teraz zaś wypłynęły na nowo. Były to kierunki: 
pozytywistyczny i egzystencjalistyczny. Pierwszy kontynuował filozofię Macha, a drugi 
Kierkegaarda.
Początkowo, w latach 1930-1939, były jednymi z wielu kierunków filozoficznych obok 
tych, które wychodziły od Cohena czy Husseria, Bergsona czy Crocego. Ale gdy skończyła się 
II wielka wojna, okazało się, że tamte zanikły czy zeszły na drugi plan, te zaś pozostały na 
pierwszym. Ale pozostały nie one jedne; pozostały też kierunki, o których
335


była już poprzednio mowa. Nie tylko pozostał, ale niezmiernie rozszerzył swe wpływy marksizm-
leninizm. l jeśli nowy pozytywizm gromadził znaczną ilość uczonych, a egzy-stencjalizm literatów, to koła 
tych, którzy stali za marksizmem-leninizmem. były jeszcze nieporównanie szersze.
NEOPOZYTYWIZM
Wiek XIX przy swoim nastawieniu zdecydowanie minimalistycznym rozwijał poglądy pozytywizmu 
aż do wyczerpania, tak iż w początku wieku XX aktualna stała się raczej krytyka i poglądy przeciwne. 
Jednakże minęło zaledwie jedno pokolenie i nieoczekiwanie nastąpiło odnowienie pozytywizmu, i to w 
postaci najbardziej radykalnej. W odróżnieniu od dawnego, zainicjowanego przez Comte'a w XIX w., oraz 
od głoszonego przez Macha na progu XX wieku, można tu mówić o „trzecim pozytywizmie". Był dziełem 
zbiorowym. dziełem grupy zarówno filozofów jak uczonych specjalistów, którzy skupili się dokoła 
Schlicka i brali udział w prowadzonym przezeń seminarium w Uniwersytecie Wiedeńskim od 1923 roku. 
Nazywali też siebie „Kołem Wiedeńskim" (Wiener Kreis) i pod tą nazwą wystąpili w r. 1929 wspólnie w 
programowej .pracy niemieckiej pt. Kolo Wiedeńskie. Naukowy pogląd na świat. Schlick zapoczątkował 
ten ruch, później zaś Carnap stał się w nim myślicielem najbardziej wpływowym i reprezentatywnym. 
Ruch szybko rozszedł się w Europie, a niebawem objął też Amerykę Północną. Wtedy nazwa „Koło 
Wiedeńskie" stała się mniej odpowiednia, zbyt lokalna, i zastępowano ją innymi nazwami: „neo-
pozytywizm", „logiczny (czy „logistyczny") pozytywizm", „logiczny (czy „logistyczny") empiryzm".
INICJATORZY. Moritz Schlick (1882- 1936) był profesorem w Kilonii. zanim w 1922 powołany 
został do Wiednia. Ale dopiero tu, w mieście Macha i wśród żywej jeszcze jego tradycji, rozpoczął swą 
pozytywistyczną działalność. Była jeszcze względnie umiarkowana. bez tego radykalizmu, z jakim 
wystąpiło zebrane przezeń Koło. Składało się ono, rzecz charakterystyczna, mniej z filozofów, a więcej z 
matematyków, fizyków (Filip Frank, profesor w Pradze), socjologów (Otto Neurath), prawników (Felix 
Kaufmann). Schlick ogłosił dwie większe prace, teorię poznania i etykę: Allgemeine Erkenntnisiehre, 
1918, i Fragen der Ethik, 1932, oraz szereg rozpraw programowych, wydanych potem pt. Gesamnielti.' 
Aufsafze, 1938. Zginął w gmachu uniwersytetu od kuli niepoczytalnego studenta.
Rudolf Carnap (1891 - 1970) stał się czołową postacią jeszcze za życia Schlicka. Od 1926 przebywał 
w Wiedniu, od 1930 był profesorem w Pradze, a od 1936 w Chicago. Rzec można, że razem z nim 
przenosił się główny ośrodek ruchu. A także, że jego osobista ewolucja była ewolucją całego ruchu. Dał 
mu od razu postać najbardziej radykalną. Najpełniej przedstawił wczesne swe poglądy w pracy Der 
iogische Aufbau der Welt, 1928. Dotychczasową filozofię potępił z całą bezwzględnością w 
Schemprobleme der Philosophie, 1928. Dalszy rozwój ograniczył pierwotny jego radykalizm; znalazło to 
wyraz najpierw w Logische Syntax der Sprache, 1934, i potem w późniejszych pracach, ogłaszanych już w 
Ameryce i po angielsku, zwłaszcza w Testability and Meaning, 1936, Foundations of Logie and 
Mathematics, 1939, Introdiicion to Semantics, 1942, Meaning (ind Necessity, 1947.
336


 
M. SCHLICK


 
M. HEIDEGGER


 
J. P.SARTRE


 
K. TWARDOWSKI


Do najradykalniejszych przedstawicieli kierunku należał Olto Neurath (1882- 1945), który głosił go z 
paradoksalną skrajnością i publicystycznym rozmachem. Jak wielu członków Koła Wiedeńskiego, zaczął 
swą działalność w Austrii, ale skończył na obczyźnie:
przeniósł się najpierw do Hagi, potem do Oksfordu.
Szczególną rolę w dziejach ruchu odegrał Ludwig Wittgenstein (1889-1951). wiedeńczyk, ale 
związany filozofią z Anglią; pozostawał pod wpływem Russella. ale też i sam na niego oddziałał. W 1922 
ogłosił swój dwujęzyczny, niemiecki i angielski. Trcictutiis Lo^ico-Pliiio.wplliciis, aforystyczny, trudny, 
lakoniczny, w którym dawał wyraz tym samym tendencjom, co Koło. Przebywał w Wiedniu, gdy Koło się 
zawiązało, ale stykał się z nim niewiele. Zajmował się wówczas więcej architekturą niż filozofią: 
natomiast w Kole studiowano, zwłaszcza w r. 1926, jego traktat. Później wrócił do filozofii, od 1929 
osiadł w Cambridge, gdzie niegdyś odbywał studia, wykładał tam. a w 1939 r. został powołany na 
zastępcę Moore'a. Nic już później nie ogłaszał, ale młodzieńcza jego książka pozostała rodzajem biblii 
neopozytywizmu. Po wojnie zrezygnował z katedry, doszedłszy do przekonania, że filozofia nie nadaje 
się na naukę akademicką. Po śmierci wydano z jego spuścizny Philosopl-iici.il Inwsiiyations, 1954. i Ren-
iarka on the Foliiuliitiona oj Mcilhr-iiiiitirx, 1955.
POPRZEDNICY. „Trzeci pozytywizm" Koła Wiedeńskiego prowadził dalej akcję pierwszego i 
drugiego i miał wielu poprzedników. Należał aż do trzech linii rozwojowych. z których dawniejszy 
pozytywizm i empiryzm stanowiły tylko jedną, choć niewątpliwie najważniejszą. Była to linia: Hume. 
Comte, Mili. Mach. Russell.
Do drugiej linii Koło należało przez to, że ściśle wiązało filozofię z analizą nauki: linię tę stanowili 
analitycy nauki, szczególniej znów Mach, a także Helmhollz i Ostwald. a potem Poincare. Duhem. aż po 
Einsteina.
A znów ze względu na rolę. jaką przypisywało logice, zwłaszcza matematycznej. Koło znalazło się w 
trzeciej linii rozwojowej: od Boole'a przez Fregego. Peirce'a. Peana do Hilberta, Whiteheada, Russella.
Z odkryć naukowych ostatnich czasów dwa szczególniej szły neopozylywistom na rękę: odkrycie 
Einsteina wykazało, że pojęcia najbardziej nawet zakorzenione, jak absolutny czas i przestrzeń, mogą być 
całkowicie pozbawione faktycznego sensu; a odkr\cic Pawłowa pokazało, że psychologia może zawierać 
prawdy imersubiektywne. które lak samo dają się weryfikować, jak prawdy fizykalne.
Za najbliższych poprzedników Kola Wiedeńskiego i neopozylywizmu należy 'iważać Macha z jednej 
strony, a Russella z drugiej. Obaj występują dwukrotnie w genealogii kierunku: Russell był nie tylko 
poprzednikiem, ale poniekąd uczestnikiem ruchu, działalność jego była na pograniczu „filozofii 
analitycznej" i neopozytywizmu.
Tradycja Macha przetrwała w Wiedniu nawet prze/ najmniej do pozytywizm L skłonne lata XX wieku 
i była tam żywa jeszcze, gdy poczynało się Kolo. Jednakże trzeci pozytywizm od drugiego. 
Machowskiego, różnił się tak samo. jak i od pierwszego. Mianowicie:
pierwszy pozytywizm traktował jeszcze matematykę jako bardzo ogólną naukę empiryczną, nie różną w 
zasadzie od przyrodniczych: ten zaś. stosując się do nowych koncepcji logiczne-matematycznych, ujął ją 
zupełnie inaczej: jako naukę aksjomatyczną. Drugi zaś pozytywizm pojmował poznanie jako zespół 
wrażeń, a w fizyce atomy jako fikcje naukowe: len zaś, stosując się do nowych wyników psychologii i 
fizyki, zerwał z. tymi poglądami Macha.


- Historia filozofii t. III
337



ROZWÓJ. Przy niezmiennej ogólnej tendencji neopozytywizm przechodził różne wahania i 
wielokrotnie zmieniał swe stanowisko nawet w podstawowych zagadnieniach. Zawsze chciał filozofii 
pozytywnej, ale wahał się w kwestii, jaka filozofia jest pozytywna. W pierwszej fazie, u Schlicka, był 
jeszcze ogólnikowy i względnie umiarkowany: w drugiej wyciągnął, zwłaszcza w pismach Carnapa, 
określone a radykalne konsekwencje ze swych założeń. W pierwszej był jeszcze subiektywny jak u 
Macha, w drugiej przerzucił się na stanowisko obiektywne, przestał uważać za poznanie to, co nie jest 
zweryfikowane inter-subiektywnie, a nawet wystąpił z programem skrajnego fizykalizmu. Schlick 
zajmował się jeszcze filozofią, a Carnap jej zagadnienia miał na ogół za pozorne, twierdzenia zaś za 
bezsensowne; Schlick napisał jeszcze etykę, Carnap zaś odmówił i jej sensu, a Neurath sądził, że należy 
się zajmować „felicytologią", czyli teorią szczęścia, nie dlatego, że jest nauką, lecz że o nią wołają masy 
społeczne. Schlick sądził, że przynajmniej najprostsze twierdzenia „sprawozdawcze" są pewne, a Carnap 
czy Neurath uważali, że wszystkie twierdzenia są odwołalne, stanęli na stanowisku całkowitego 
relatywizmu.
Tę drugą, najradykalniejszą fazę w dziejach Koła Wiedeńskiego należy najpierw omówić, bo ona to 
swą paradoksalną skrajnością uwiodła jednych, a wywołała zdecydowany sprzeciw innych i uczyniła, że 
tezy Koła Wiedeńskiego znalazły się w centrum dyskusji. Potem, począwszy od r. 1936, przyszła trzecia 
faza Koła, w której Carnap poprowadził je w kierunku mniej jaskrawym i efektownym, ale mogącym 
zgromadzić większe kręgi zwolenników.
POGLĄDY, l. TRZY SKŁADNIKI NEOPOZYTYWIZM u. W jednolicie minimalistycznej filozofii Koła 
Wiedeńskiego można jednak odróżnić trzy składniki, trzy uzupełniające się wzajemnie teorie: empiryzm, 
pozytywizm i fizykalizm. Empiryzm znaczy, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy o świecie jest 
doświadczenie. Pozytywizm — że przedmiotem jej są jedynie fakty, a więc ani byty transcendentne, ani 
domniemana istota rzeczy. Negatywnie a dobitnie pozytywizm wyraża się w tezie, że metafizyka nie jest 
możliwa. Wreszcie, fizykalizm znaczy, że najdoskonalszym układem pojęć jest ten, który wytworzyła 
fizyka, i że do niego należy, i można sprowadzić całą wiedzę naukową.
2. EMPIRYZM LOGISTYCZNY. Empiryzm ma przed sobą dwie zasadnicze możliwości. Może uznać 
doświadczenie za źródło wszelkiej wiedzy, dosłownie wszelkiej, nie wyłączając logicznej i 
matematycznej. Albo też może uznawać je tylko za źródło wiedzy o świecie realnym, a wtedy obok 
wiedzy realnej uznawać formalną (jak w logice i matematyce), która nie jest empiryczna, lecz 
aksjomatyczna. Dawniejszy empiryzm, zwłaszcza u Milla, stał na pierwszym stanowisku, Koło 
Wiedeńskie zaś przeszło do drugiego. Przedtem jeszcze Hume głosił ów dualizm naukowy, przypisując 
matematyce inną naturę niż pozostałym naukom: do tego powróciło Koło Wiedeńskie. Wyższość tego 
stanowiska polegała na tym, iż tłumaczy apodyktyczny charakter logiki i matematyki, którego nie posiada 
żadna wiedza oparta na doświadczeniu.
A) Tautologie. Empiryzm nie może uznać wiedzy, która by była aprioryczna, a zarazem syntetyczna, 
tj. takiej, która by nie była oparta na doświadczeniu, a mimo to zwiększała wiedzę o rzeczywistości. Dla 
dawnego empiryzmu Milla logika i matematyka były wprawdzie syntetyczne, ale nie były aprioryczne. 
Dla nowego zaś empiryzmu wiedeńczyków były wprawdzie aprioryczne, ale za to nie syntetyczne. Były 
całkowicie i wyłącznie tylko analizą. Nie zawierały żadnych odrębnych, nowych prawd, lecz tylko 
wskazówki, jak
338


można znane prawdy przekształcać, wedle jakich reguł można im nadawać inną postać. Są w 
rzeczywistości tylko zbiorem tautologii, jak to jaskrawo formułował Wiltgenstein-Nauka albo stwierdza 
fakty, albo formułuje tautologie, nic innego robić nie może: to było stanowisko neopozytywizmu.
Dyscypliny formalne, czysto analityczne, nie są .właściwie nauką, jeśli przez „naukę" rozumieć 
poznanie tego, co jest. Niemniej dla nauki mają znaczenie doniosłe. Neopozy-tywiści uznali to znaczenie i 
włączyli do swych agend logikę nieempiryczną w jej nowej, „logistycznej" postaci. Stanowiło to 
odrębność ich empiryzmu, który nazywali też logistycznym.
Od tej wiedzy pozbawionej empiryczności oczekiwali za to formalnej doskonałości.. sformalizowania, 
zaksjomatyzowania, zespolenia w jednolity system. Odpowiadało to istotnie rozwojowi nauk formalnych: 
właśnie w tym czasie zespoliły one logikę z matematyką, dokonały logizacji matematyki i matematyzacji 
logiki, a z matematyki usunęły dualizm, eliminując czynności intuicyjne z geometrii i zbliżając ją do 
arytmetyki. W dziele Whiteheada i Russella jednolity system logiki i matematyki został osiągnięty. 
Nastąpiła jakby realizacja Kartezjańskiego ideału jednej dedukcyjnej mathesis tiiiiverscili.t, z tym tylko, 
że, ostrożniejsi od Kartezjusza, neopozytywiści nie sądzili, iżby się opierał na przesłankach intuicyjnie 
pewnych i oczywistych.
B) Twierdzenia sprawozdawcze. Inaczej jest z wiedzą realną. Ta, w przekonaniu neopozytywistów, 
sprowadza się do twierdzeń czy zdań ściśle empirycznych, stwierdzających bezpośrednio fakty, do 
twierdzeń „sprawozdawczych" lub „protokolarnych" (Prolo-kollsatze), jak się wyrażali. Nie zawiera nic 
innego, jak tylko te twierdzenia lub też takie. które z nich wynikają. Przekonanie to odpowiadało 
tradycyjnym dążeniom empiryzmu:
same fakty, żadnych konstrukcji, bo nie są wiedzą. Albo inaczej mówiąc: same opisy. żadnych wyjaśnień, 
bo nie są możliwe. Logika jest dla wiedzy doniosła, bo ustala stosunki wynikania, uczy, jakie to 
twierdzenia wynikają ze sprawozdawczych. Ale właściwa wiedza zaczyna się i kończy na twierdzeniach 
sprawozdawczych.
Pojęcie to stało się osiowym dla logicznego empiryzmu. Jednakże nie było tak prosie, jak się mogło 
wydawać; dokoła niego powstały niepokojące zagadnienia. Najpierw, jakie zdania należy uważać za 
sprawozdawcze? Początkowo Koło Wiedeńskie rozumiało je za Machem subiektywnie, psychologicznie, 
jako zdania typu „widzę barwę niebieską";
później natomiast przeszło na stanowisko przeciwne, za zdanie sprawozdawcze miało zdania obiektywne 
typu „to jest barwa niebieska", podlegające intersubiektywnemu sprawdzeniu. Następnie: czy wszystkie 
lub przynajmniej niektóre zdania sprawozdawcze mają tak mocny fundament w doświadczeniu, że nie 
wymagają potwierdzenia przez nowe doświadczenia, to znaczy, czy są definitywnie pewne, czy też, 
przeciwnie, wszystkie są od-wołalne? Początkowo Koło miało je za definitywne, ale Carnap i Neurath byli 
innego zdania, a większość Koła poszła za nimi. Z tym znów związane było zagadnienie względności 
prawdy. Według Neuratha nie można wprost powiedzieć o zdaniu, że jest prawdziwe, lec?:
tylko, że „prawdziwe ze względu na pewne zdania sprawozdawcze", czyli na dotychczas, uzyskane 
doświadczenia. Nowe zaś doświadczenia mogą być odmienne i zdanie prawdziwe może stać się fałszywe. 
Dopiero później Koło wycofało się z tego relatywizmu.
3. POZYTYWIZM. Stojąc na takim stanowisku, neopozytywiści mogli nie mieć wątpliwości co do nauk 
szczegółowych, nie tylko co do realnych, ale i formalnych. Natomiast musieli mieć, i to największe, co do 
filozofii. Chce bowiem być nauką nie formalną, lec/:
22*                                                                                                                                     -(-(O,


realną. chce być poznaniem rzeczywistości, tymczasem nie opiera się na doświadczeniu. A to jest 
niemożliwe.
A} Twierdzenia bezsensowne i likwidacja metafizyki. Pozytywizm zawsze występował przeciw 
metafizyce, ale Koło Wiedeńskie jeszcze zradykalizowało to jego stanowisko: dawniejszy pozytywizm 
sadził, że jej tezy są fałszywe, niepewne albo nieuzasadnione, a ten nowy — że są wręcz pozbawione 
sensu. Uważał bowiem, że twierdzenie ma sens. tylko jeśli może być sprawdzone, jeśli możliwa jest jego 
weryfikacja. A jeśli możliwa nie jest. to twierdzenia nie można uważać nawel za fałszywe: po prostu nie 
ma sensu. A z takich twierdzeń składa się metafizyka.
Dla zrozumienia tego poglądu neopozylywistów trzeba rozróżnić dwie rzeczy: niemożliwość 
techniczną dokonania wdanych warunkach weryfikacji i niemożliwość zasadniczą. Niemożliwość 
techniczna nie pozbawia twierdzenia sensu. Nie jest np. bezsensownym twierd7enie. ze po drugiej stronie 
Księżyca są góry: prawdziwości jego nie możemy sprawdzić. ale tylko z tej racji, że brak nam 
technicznych środków do lego. Natomiast inaczej Jest stwierdzeniami -takimi, jak to, że istnieje jądro 
elektronu, które jest ukryte i nie może Się ujawnić. a!bo że istnieją idee. o których mówił Platon, albo 
entelechie, o których pisnt Arystoteles, a także twierdzenia idealistów, że nic nie istnieje poza naszymi 
wyobrażeniami. Wszystkie te twierdzenia zasadniczo me mogą być sprowadzone do doświadczenia. nie 
mogą być zweryfikowane i przeto nie mają sensu.
Co więcej: bezsensowne są też same pytania, na które te bezsensowne twierdzenia rzekomo 
odpowiadają. Są to pytania pozorne (Sc/ieinprohiciiic). Bo nie ma naprawdę pytań, gdzie nie może być 
odpowiedzi. Nie ma więc co żałować, że tych odpowiedzi nie ma.
Stanowisko nowych pozytywislów nie było jak dawniejszych antymetafizyczne. lecz ametafizyczne: 
odrzucali metafizykę nie dlatego, że jest zadaniem przerastającym zdolności umysłu człowieka, lecz że 
— zadania tego wcale nie ma. Metafizyki nie ma, jest tylko -łąk mówili wraz z Russellem i 
Witlgensteinem — ..błąd metafizyczny".
Wywody neopozylywistów o twierdzeniach metafizycznych nie mających sensu bywały rozumiane 
przez nich także w sposób mniej prowokacyjny: „nie mają sensu" znaczy, •że — nie mają sensu 
faktycznego. Rzecz w tym: istnieją różne języki, które nadają Wyrażeniom sens różnego rodzaju. 
Najważniejsza zaś różnica między językami jest la:
Jedne dają wyrażeniom sens poznawczy, inne zaś Taki, który wcale poznawczy nie jest, lecz 
emocjonalny: znaki ich nie oznaczają rzeczy, lecz wyrażają uczucia, dążenia, reguły, przepisy. Najgorsze 
błędy i nieporozumienia pochodzą stąd, że wyrażenia emocjonalne traktuje się, jak gdyby były 
poznawcze.
A znów języki dające wyrażeniom sens poznawczy rozróżniają wyrażenia formalne i faktyczne. To 
też dwie różne rzeczy: bo wyrażenia formalne nie dotyczą rzeczywistości. Nowe nieporozumienia 
powstają, gdy się formalne bierze za realne. Błąd metafizyki polega na tym. że posługując się 
wyrażeniami o sensie bądź emocjonalnym, bądź formalnym traktuje je. jakby miały sens faktyczny. 
Języki emocjonalne mogą być pożyteczne, ale nie dla metafizyki, która ma pretensję do tego, by 
poznawać rzeczywistość.
W myśl tego należy odróżniać trzy kategorie twierdzeń: l) twierdzenia mające sens faktyczny, 
faktycznie prawdziwe lub fałszywe, zależnie od tego, czy odpowiadają faktom; 2) twierdzenia mające 
tylko sens formalny, logicznie prawdziwe (czyli analityczne) lub logicznie fałszywe (czyli sprzeczne) i 3) 
twierdzenia bez poznawczego
340


sensu: przenośne, obrazowe, a także wykrzykniki-, żądania, nakazy, pytania, oceny: wyrażenia te mają 
tylko sens emocjonalny i nie są ani prawdziwe, ani fałszywe.
•„Pozbawione faktycznego sensu" są więc nie tylko zdania sprzeczne i absurdy, ale także analityczne, 
także emocjonalne, także zawierające terminy bez empirycznej definicji. Otóż pozytywizm logiczny 
walcząc z metafizyką i zarzucając jej ..brak sensu", zarzuca —dokładniej mówiąc —brak tego sensu, o 
który chodzi: mianowicie taktycznego: zarzuca pomieszanie sensów, wzięcie za sens faktyczny lego, co 
jest tylko sensem formalnym czy emocjonalnym.
Potrzebne są tu jeszcze uzupełnienia. Po pierwsze: zarzut bezsensowności godzi. wedle 
neopozytywistów, w metafizykę dedukcyjną, ale niekoniecznie w tzw. indukcyjną. Ta postępuje mniej 
więcej tak samo, jak nauki szczegółowe. Natomiast trafia w nią inny zarzut: że na skutek nadmiernych 
uogólnień jest nieścisła, niepewna, jałowa.
Po drugie: zarzut bezsensowności godzi też w teorię poznania, w której pewne zagadnienia w rodzaju 
realizmu i idealizmu epistcmologiczncgo nie mogą być podejmowant-bez założeń metafizycznych.
Po trzecie, wreszcie: mimo swój '.tosunek do metafizyki ncopozytywiści nie mieli siebie za 
agnostyków. Właśnie występowali przeciw h-asiu /riiordhiniit.^. które poprzednie pokolenie miało za 
szczyt krytyczności i ostrożności. Nic ma zagadnień niero^wiązalnych. są tylko takie, które w danych 
warunkach nie mogły b\ć rozwiązane. Zasadnic/o nicroz-wjązalne byłyby tylko te. dla których nie ma 
sposobu weryfikacji, a te nie mają \\ ogóle sensu, nie są więc wcale zagadnieniami.
B} Likwidacja teorii wartości. Tak samo jak twierdzenia metafizyczne, tak leź twierdzenia o wartości   
etyczne czy estetyczne   neopozytywiści mieli za hezsensownf Są wynikiem nieporozumień, utrzymują 
się tylko dzięki temu. że używane przez nie wyrażenia nie zostały poddaiłe analizie logicznej. Wyrażenia 
..dobry" i ..zły", ..słuszny" i ..niesłuszny", ..powinność" i ..obowiązek" traktuje się, jak gdyby oznaczały 
coś rzeczywistego. a tymczasem one oznaczają tylko dyrektywy, tylko reguł} postępowania. Nie mogą 
być wyprowadzone z wiedzy o faktach: nie są też prawdziwe ani fałszywe: są raczej tylko wezwaniem, 
aby odpowiednie twierdzenia faktyczne uczynić prawdziwymi. Tradycyjna filozofia moralna, nastrojona 
'metalizycznie. usiłowała oprzeć swe twierdzenia na intuicji lub dowodzie: ale było to z góry skazane na 
niepowodzenie: ze stanowiska logicznego empi-ryzmu twierdzenia te nie mają podstawy faktycznej, są 
niesprawdzalne, a przeto bezsensowne: istnieją tylko dzięki pomieszaniu różnych języków, pomieszaniu 
języka faktycznego i emocjonalnego, faktów i imperatywów.
Pod nazwą „filozofia moralna" czy „etyka" kryją się usiłowania bardzo różne: l) poznanie wartości, 
dóbr, tego, co słuszne i obowiązujące — to właśnie jest zadanie bezsensowne: ale poza tym mieszczą się 
tu 2) studia nad tym, co ludzie za wartościowe uważają. i 3) odnajdowanie środków wiodących do 
zamierzonych celów -- a to są zadania różne od pierwszego i takie, które mogą być traktowane naukowo: 
4) moralne wychowanie i propaganda — zadanie, które może być pożyteczne, ale nie jest naukowe: 5) 
analiza języka etycznego: to jest jedyne właściwe zagadnienie etyki filozoficznej.
C) Filozofia jako analiza języka. Jakaż stąd konsekwencja dla filozofii'.' Nie może być metafizyką ani 
teorią poznania, ani teorią wartości, bo ich zadanie jest bezsensowne. Realną zaś wiedzę o świecie 
wyczerpują nauki szczegółowe. Dla niej zostaje więc tylko jedno: analiza wyrażeń, jakimi posługują się 
nauki. „Nie ma" — pisał Carnap—
341


..żadnej filozofii jako teorii, jako systemu własnych twierdzeń, który by istniał obok twierdzeń 
naukowych. Uprawiać filozofię znaczy tyle tylko: wyjaśniać pojęcia i twierdzenia za pomocą analizy 
logicznej". Czy można to jeszcze uważać za naukę? W swej najbardziej radykalnej fazie neopozytywiści 
twierdzili, że nie: filozofia nie tylko nie jest nauką ścisłą (to już wielu twierdziło przed nimi), ale w ogóle 
nauką nie jest. Ponieważ zajmuje się pojęciami wszystkich nauk, więc można ją nawet nazywać królową 
nauk, ale — jak pisał Schlick - ..nigdzie nie jest napisane, że królowa nauk jest sama nauką". Nauka szuka 
prawd, a filozofia tylko prawdy analizuje. Nauka usiłuje dać zagadnieniom rozwiązania, filozofia co 
najwyżej uczy. jak zagadnienia stawiać. Inaczej mówiąc, nauce chodzi o prawdziwość twierdzeń, filozofii 
- o ich sens. Jeszcze inaczej: nauka stwierdza prawdy. filozofia uczy je wyrażać.
Każde doświadczenie, aby stało się twierdzeniem, musi być wyrażone w jakimś języku. l ..granice 
mego języka są granicami mego świata". Toteż sprawa języka jest nie mniej ważna niż doświadczenia. 
Jeśli filozofia ma być nauką, to jako logiczna teoria języka i tylko tak. Nie jako metafizyka, jak chciały 
dawne czasy, ani jako teoria poznania, jak chciał wiek XIX. Zaczyna się i kończy na analizie języka: jeśli 
chce być czymś więcej, staje się nonsensem. Neopozytywiści w początkach swej akcji walczyli z 
filozofią, później .zaś, liznąwszy tę walkę za zakończoną, zajęli się teorią języka. W okresie swego 
największego radykalizmu Carnap twierdził, że nie jest ważne, co język oznacza, ważne są tylko jego 
cechy formalne, jego składnia logiczna: do niej sprowadza się cała filozofia.
4. FIZYKALIZM i HASŁO JEDNOŚCI NAUKI. Istotnym dążeniem neopozytywistów było, aby język nauk 
uczynić jednolitym. Chcieli przezwyciężyć istniejący stan rzeczy, w którym każda ma własny język, w 
którym w różnych naukach te same wyrażenia mają różny sens. co nieuchronnie prowadzi do chaosu. 
Jedność języka, i tylko ona. doprowadzi do jedności nauki. Hasło to wysunęli na czoło swych poczynań: 
swe kongresy nazwali „kongresami dla jedności nauki", swą encyklopedię — „encyklopedią 
zjednoczonej nauki".
Doszli też do przekonania, że jeśli naukę ma objąć jeden język, to musi to być język tizyki: jest 
bowiem najdoskonalszy i najobszerniejszy. Postulat ten nazywali „fizykalizmem". Wyższość języka 
fizyki polega na tym że obejmuje wyłącznie fakty czasowo-przestrzenne, które należą do doświadczenia 
intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne.
Sądzili zaś, że sprowadzenie języka wszystkich nauk do języka fizyki jest możliwe. Także w biologii 
— wbrew zastrzeżeniom witalistów. Również i w psychologii: ona bowiem, jeśli ma być nauką, musi być 
wyłącznie teorią zachowania się, behawiorystyką. Pozytywiści. którzy zużytkowali dla swych celów 
nową logikę, mianowicie matematyczną, wyzyskali też i nową psychologię, mianowicie 
behawiorystyczną. Była zgodna z ich poglądem. że do nauki należy to tylko, co może być przedmiotem 
doświadczenia wspólnego, „intersubiektywnego": świadomość zaś każdego jest jemu tylko dostępna, nie 
jest więc rzeczą nauki i musi z niej być wyeliminowana. A wtedy to, co z psychologii zostanie — za-
chowanie się osobników — może być wyrażone w języku fizyki.
Podobnie jest też z socjologią: jeśli ma być nauką, to tylko jako.teoria zachowania się, nie 
indywidualnego wprawdzie, ale zbiorowego: a taka „społeczna behawiorystyką" — lak samo jak 
jednostkowa — daje się wyrazić w języku fizyki. W naukach zaś humanistycznych to, co jest naprawdę 
nauką, jest albo psychologią, albo socjologią. To. co jeszcze poza tym rzekomo zawierają, mianowicie 
sądy wartościujące, nie ma w ogóle charakteru naukowego, w żadnej nauce nie ma na nie miejsca. Nauk 
idiograficznych
342


indywidualizujących, historycznych naprawdę nie ma. Nauk mogą tylko opisywać, nic innego robić nie 
mogą, ale powinny opisywać tak, by można było przewidzieć dalsze wydarzenia: to znaczy, powinny 
opisywać to, co doświadczeniom wspólne, a nie to, co indywidualne. — W ten sposób wiele tego, co 
uchodzi za naukę, zostało przez neopozy-tywistów uznane za nienaukowe; utrzymali z niej to, co daje się 
wyłożyć w języku fizyki. Fizykalizm nie jest, co prawda, stanem aktualnym nauk, jest dla nich na razie 
tylko postulatem, ideałem; ale ideałem możliwym i takim, który trzeba koniecznie osiągnąć.
5. ZAGADNIENIE ZDAŃ POCZĄTKOWYCH. Jedną z najbardziej istotnych tez pozytywizmu można 
sformułować w jednym zdaniu: „Nie ma absolutnych zdań początkowych w budowie nauki" (Carnap). Jak 
niegdyś zagadnienie pojęć wrodzonych i prawd apriorycznych, tak teraz zagadnienie zdań początkowych 
stanęło na pierwszym planie i podzieliło myślicieli na obozy. Negatywne wobec nich stanowisko nowych 
pozyty-wistów w istotnych punktach zmieniało tradycyjny obraz nauki.
Żadne zdanie nie może być raz na zawsze uznane za początkowe zdanie nauki, ponieważ nie ma zdań 
intuicyjnie pewnych, a tylko takie mogłyby stanowić absolutną podstawę dalszych wywodów.
Skoro zaś nie ma zdań początkowych, to nie ma też wtórnych, czyli nie ma hierarchii porządkowej w 
nauce.
Skoro nie ma zdań intuicyjnie pewnych, to nie ma też zdań-izolowanych. których prawdziwość można 
by stwierdzić nie odwołując się do innych zdań. Dla każdego pot rzebna jest weryfikacja. Zdania 
wspierają się wzajem: prawda stanowi system.
Jeśli nie ma prawd pierwszych, to znaczy, że łańcuch weryfikacyjny jest nieskończony.
Jeśli żadna prawda nie ujawnia się sama, to mogą to czynić tylko łącznie. ..Pierwsze kryterium prawdy 
stanowi zgodność systemu", jak pisał fizyk H. Weyl. Więc nie zgodność twierdzenia z rzeczywistością 
stanowi kryterium prawdy, lecz zgodność twierdzeń między sobą.
OPERACJON1ZM. Z założeń pozytywizmu wyrosła leż teoria pojęć naukowych, zwana 
operacjonizmem. Została zapoczątkowana w r. 1927 w Stanach Zjednoczonych przez P. W. Bridgmana 
(The Lo^ic of Modern Physics). Wedle niej pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko podają 
działania uczonego, jego operacje psychofizyczne potrzebne do określenia badanej rzeczy. Pojęcie np. 
liczby zawiera w swej treści jedynie operacje liczenia, a pojęcie tożsamości — operacje wymagane do 
stwierdzenia tożsamości rzeczy. Nie inaczej jest z samym pojęciem prawdy: definiuje się ją przez 
czynności potrzebne do odróżnienia twierdzeń prawdziwych od fałszywych. Pogląd taki był rozwinięciem 
wiedeńskiego pozytywizmu i jego nauki o weryfikacji. Intencją jego było wyrugowanie dotychczasowego 
absolutnego pojęcia prawdy: operacjoniści twierdzili. że w nauce nie jest ono potrzebne i faktycznie nie 
jest używane. Wobec tego każda prawda jest zależna od stanu wiedzy ludzkiej; każda może być obalona: i 
mogą współistnieć prawdy odmienne, wzajem niezgodne. Operacjoniści o istocie prawdy nie chcieli się 
wypowiadać, lecz jedynie o jej kryteriach, a te pojmowali najzupełniej relatyw stycznie.
ZESTAWIENIE Doktrynę KolaWiedeńsk ego.czyli neopozytywizm, od wcześniejszych postaci 
pozytywizmu wyróżnia szereg właściwości: l) ujęcie nauk logiczno-matematycznych
343


jako nieempirycznych i analitycznych: 2) sprowadzenie wszystkich nauk empirycznych do jedności na 
podłożu języka fizykalnego: 3) sprowadzenie nauk humanistycznych do psychologii i socjologii, obu 
pojmowanych behawiorystycznie: 4) likwidacja metafizyki. której zagadnienia są pozorne, a twierdzenia 
bezsensowne: 5) likwidacja innych nauk lilozolic/nych - - teorii poznania, etyki, estetyki — i 
pozostawienie filozofii tylko w charakterze analizy języka. Najogólniej można stanowisko 
neopozytywistów sformułować w ten sposób: prawdziwa wiedza jest jedynie wiedza empiryczna, która 
sprowadza się do zdań sprawozdawczych: a poza tym są tylko tautologie, jak w matematyce, i analizy 
logiczne języka, jak w filozofii. Twierdzenia, które zasadniczo nie mogą być zweryfikowane. są 
bezsensowne: z takich składa się — wedle neopozytywizmu — tradycyjna filozofia.
ROZPOWSZECHNIENIE NEOPOZYTYWIZMU. Koło Wiedeńskie w szybkim czasie znalazło 
wielu zwolenników: uformowało się w okresie silnych tendencji maksyma-listycznych w filozofii i 
zgrupowało myślicieli, co tych tendencji nie podzielali. Nie należąc do niego formalnie, sympatyzowali z 
Kołem najsławniejsi uczeni wiedeńscy, jak prawnik H. Kelsen lub biolog L. v. Bertalanffy. Przyłączył się 
do niego znakomity logik matematyczny młodego pokolenia K. Godeł. Weszła z Kołem w kontakt i 
wytworzyła z nim wspólny front berlińska grupa ..naukowych empirystów", której przewodniczył H. 
Reichen-bach i do której należeli W. Dubislav i R. v. Mises. fizyk i statystyk. Gościem i sympatykiem 
Kota bywał Fin E. Kaila. Szwed A. Petzall. Duńczyk J. Jorgensen. Koło znalazło zwolenników zwłaszcza 
w Anglii, gdzie grunt do takiego rodzaju filozofii przygotowali Russell i Wittgenstein. Najbliżsi Kołu byli 
tam A. J. Ayer, pani L. S. Stebbing, biolog J. H. Woodger. Mniej zwolenników miało we Włoszech, ale i 
tam byli za nim historycy nauki F. Enriques i G. de SantiIIana: mniej też we Francji, ale tu sympatyzował 
z nim przynajmniej gen. Vuillemin, szef lotnictwa podczas drugiej wojny, filozof-amator. Zwolenników 
znalazło Koło wśród behawiorystów, licznych zwłaszcza w Ameryce. A także wśród logistyków, 
zwłaszcza w Polsce, choć ich akces był tu tylko częściowy. Zwolennicy kierunku mieli od 1929 własny 
organ „Erkenntnis"(od r. 1938 ...lournal ofUnified Science"), a rychło stali się tak liczni, /e od 1935 
odbywali corocznie własne zjazdy międzynarodowe.
W Rzeszy narodowosocjalistycznej. a po Anschlussie także w Austrii, los neopozy-lywistów byt 
zagrożony: część ich zginęła w obozach, większość emigrowała do Ameryki. Tam znaleźli się Carnap, 
Frank. Reichenbach. Feig! i inni. Zostali chętnie przyjęci, bo pokrewne stanowisko zajmowali czoiowi 
filozofowie amerykańscy: C. l. Lewis, Ch. W. Mor-ris. E. Nagel. logicy W. V. Ouine i H. W. Sheffer, 
etyk C. L. Stevenson, fizycy P. W. Bridg-man i V. F. Lenzen, psychologowie E. G. Boring, S.S. Stevens i 
E. Ch. Tolman. W Ameryce wychodził już przedtem jako organ neopozytywizmu ..Philosophy of 
Science", a od 193S Inicnidlionul Encyc/opci/ui of UnifiecI Science. Począwszy od drugiej wojny 
światowej Ameryka stała się już zdecydowanie ośrodkiem neopozytywizmu.
Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego zajmował w filozofii XX w. pozycję skrajną, ale nie był w niej 
całkowicie odosobniony. Miał związki zwłaszcza z angielską filozofią analityczną, granica między nimi 
była nawet płynna. Jedno jej skrzydło, do którego należał Russell. może być wręcz zaliczone do 
pozytywizmu; natomiast z. drugim skrzydłem, / Moore'em i jego bliższymi uczniami, którzy uznawali 
prawdy intuicyjnie pewne i wartości obiektywne, nie mogło być dla neopozytywistów zgody.
344


DALSZY ROZWÓJ. W ciągu ćwierci wieku swego istnienia neopozytywizm zachowa) wiernie swą 
ogólni; tendencję, ale w szczegółach ulegał nieustannej ewolucji. Od umiarkowanej pozycji u Schlicka 
przes/edl szybko do skrajnej u Carnapa. Potem zaś sam Carnap zaczął z pozycji lej ustępować. Doktryna 
Koła stalą się przez to mniej efektowna, ale też mniej paradoksalna, łatwiejsza do przyjęcia. Ewolucję tę 
Carnap przeszedł przede wszystkim pod wpływem Poppera i warszawskiej szkoły logistycznej, 
mianowicie Tarskiego.
1. Neopozytywizm nie przestał nigdy hyc cmpiryzmem, ale z czasem zaczął od wiedzy empirycznej 
mniej wymagać. Pierwotne jego wymagania były lak ostre. że nie spełniały ich nie tylko teorie 
metafizyczne, ale także prawa formułowane przez nauki przyrodnicze. Wypadało stąd. że prawa te są 
naukowo równie mało warte: radykalizm neopozytywizmu doprowadził do zatarcia granicy między nauką 
a metafizyką.
Rewizję tego stanowiska zapoczątkował K. Popper w swej l..<)f;il\ der Forschinif,, w 1935 r. Chcąc 
uratować naukowość praw przyrody, trzeba od twierdzeń naukowych wymagać nie weryfikacji, lecz tylko 
falsyfikacji: są naukowe, jeśli doświadczenie nie każe ich odrzucić. Carnap uznał tę poprawkę.
2. Neopozytywiści — jak już była o tym mowa — pierwotnie pod wpływem Macha przyjmowali, że 
prawdziwie empiryczne są tylko twierdzenia introspekcyjne: bo one tylko formułują doświadczenia 
bezpośrednie. Na nich miała się tedy opierać cała wiedza empiryczna. Ale w takim razie cala jest 
subiektywna. Aby uniknąć tej konsekwencji, neopozytywizm zmieni! zupełnie kryterium empiryczności: 
stanowi je nie bezpośredniość doświadczenia, lecz intersubiektywna sprawdza!ność. Wtedy podstawa 
wiedzy przestaje być subiektywna. Ale też nie może się już odwoływać do poczucia pewności, które jest 
subiektywne i nie zastąpi kontroli. Niepodobna wszakże kontrolować bez. końca, trzeba wybrać jakieś 
twierdzenia ostateczne, a wybór ten jest do pewnego stopnia dowolny. Tak oto odchodząc od 
subiektywizmu Koło weszło w Ronwencjonalizm. A skoro wiedza zależy nie tylko od doświadczenia, ale 
także od konwencyj. to czynnik empiryczny nie jest w niej już czynnikiem jedynym. Empiryzm Koła 
doznał ograniczenia.
3. Przejście do stanowiska obiektywnego doprowadziło neopozytywizm do fizykalizmu, i to od razu 
do radykalnego. Natomiast dalsza ewolucja ograniczyła jego radykalność. Pierwotnie domagał się 
sprowadzalności wszystkich terminów nauk empirycznych do terminów fizyki. Później zaś zaczął 
dopuszczać także terminy pozalizykalne, byle dawały się przełożyć na język fizyki. Domagał się już tylko 
języka „fizykalistycznego", mającego tę własność, że wszystkie jego terminy bądź są ekstraspektywne, 
bądź też dają się do takich sprowadzić. Język „fizykalistyczny" jest bogatszy od języka fizyki, który może 
być co najwyżej językiem podstawowym, lecz nie językiem wspólnym wszystkich nauk empirycznych, 
Przy takim ujęciu program fizykalizacji wiedzy dopuszczał już odrębność poszczególnych nauk, nie 
traktował ich jako gałęzi fizyki.
4. Neopozytywizm przyjmował, że filozofia sprowadza się do logiki nauki, czyli logicznej teorii 
języka. Ta zaś, wedle Carnapa, sprowadza się do logicznej składni, czyli do czysto formalnej teorii języka, 
która abstrahując od znaczenia wyrażeń zajmuje się tylko ich kształtem. Wszakże Tarski wskazał, że są w 
filozofii zagadnienia dostępne badaniu naukowemu, np. zagadnienie definicji prawdy, które należą nie do 
składni, lecz do semantyki, czyli nauki o stosunku między wyrażeniami a przedmiotami. A więc takie, 
które dotyczą nie tylko formy, ale treści wyrażeń. Carnap uznał słuszność tych wywodów, l tu także 
wąskie pierwotnie stanowisko neopozytywizmu zostało rozszerzone.
345


Od weryfikacji do falsyfikacji, od czystego empiryzmu do konwencjonalistycznego, od języka fizyki 
do fizykalistycznego, od samej składni do semantyki — wszystkie te przemiany szły w tym samym 
kierunku.
D1ALEKTYKA GONSETHA. Po drugiej wojnie na Zachodzie pozytywiści typu wiedeńskiego 
przewodzili w „filozofii naukowej"; jednakże i w niej pojawiła się opozycja przeciwko ich stanowisku. 
Większa grupa oponentów skupiła się dookoła F. Gonsetha, matematyka i filozofa zuryskiego. Stanowisko 
swe nazywali filozofią „dialektyczną" albo „idoneizmem". Od r. 1947 organem ich była „Dialectica".
Zasadnicza myśl była tu taka: Do poznania zjawisk człowiek przystępuje z pewnymi założeniami, z 
zasobem pojęć i przekonań, wedle których ujmuje i ocenia zjawiska. Każde stadium rozwoju ma swoje 
ustalone pojęcia i przekonania. Ale każde ma inne. Ulegają bowiem przemianom pod wpływem 
wewnętrznej dialektyki lub też z zewnątrz nadpływających zagadnień. Było to stanowisko zwrócone 
przeciw czystemu empiryzmowi, choć nie było też czystym aprioryzmem.
Ta „dialektyka" była daleka zarówno od Heglowskiej, jak od Marksowskiej, bliższa Platońskiej. Miała 
podobieństwo z kantyzmem, wszakże różniła się odeń tym, że owe założenia, z którymi człowiek 
przystępuje do poznania, miała za zmienne, historycznie uwarunkowane. Ale nie mniej różniła się od 
pozytywizmu, bo wedle niego w nauce jest miejsce jedynie dla faktów, nie dla założeń. Stanowiła tedy 
jeszcze jedną postać pośrednią między kantyzmem a pozytywizmem.
OPOZYCJA. Poglądy Koła Wiedeńskiego już przez to, że stanowiły skrajne skrzydło filozofii, 
musiały mieć wielu przeciwników. Kto nie był z nim, był przeciw niemu. A wystąpiło w latach, gdy 
większość prądów filozoficznych szła w przeciwnym kierunku. Główne zarzuty przeciw 
neopozytywizmowi były takie:
1. Teoria nauki neopozytywizmu nie odpowiada temu, czym jest nauka obecnie. Stanowi tylko 
program na przyszłość i dowolnie antycypuje, co ma nastąpić kiedyś w nauce, choć bynajmniej jeszcze nie 
nastąpiło. Czyniąc zaś tak, nie postępuje empirycznie i pozytywnie.
2. Neopozytywizm głosi tezę o empirycznym charakterze wszystkich twierdzeń (z wyjątkiem 
formalnych) — ale dowodu jej nie dostarczył; w każdym razie nie dodał nic do tego, co na ten temat 
mówili już dawniejsi empiryści. Został też przy dawnym, wąskim, wyłącznie zmysłowym rozumieniu 
doświadczenia. A kładąc nacisk na intersubiektyw-ność jako kryterium poznania, pomieszał poznawalność 
z obiektywnością.
3. Zamierzenie neopozytywizmu, by zamknąć wiedzę w jednym języku, nie da się — jak to wykazali 
właśnie współcześni logistycy — przeprowadzić.
4. Neopozytywizm stoi na stanowisku nominalizmu, powołując się na logistykę, która za 
nominalizmem właśnie nie przemawia.
5. Neopozytywizm — jak to mu wypominał zwłaszcza S. I. Witkiewicz — programowo nie daje 
odpowiedzi na pytania dla człowieka właśnie najważniejsze i najciekawsze.
6. W rzeczywistości zaś — w swym odłamie bardziej radykalnym — wypowiada się za 
mechanistyczno-materialistycznym poglądem, który jest w gruncie rzeczy metafizyczny. Wskazuje to, że 
doktryna jego nie była ostatecznie czystą postacią pozytywizmu.
Różne prądy filozoficzne szukały jednak kompromisu z tym nowym pozytywizmem.
346


Nieprzejednany został materializm dialektyczny. A argumenty podane przez Lenina w Materializmie a 
empiriokrytycyzmie przeciw dawniejszemu pozytywizmowi trafiały i w nowy.
EGZYSTENCJAL1ZM
Filozofia egzystencjalna, zainicjowana przez Kierkegaarda, po stu blisko latach stalą się znów 
aktualna. Wznowił ją około 1930 r. w Niemczech Heidegger. Rozpowszechniła się zaś podczas drugiej 
wojny we Francji, głównie przez Sartre'a. Po wojnie stała się sensacją dnia. Szła torem Kierkegaarda, ale 
w zasadniczym punkcie odeń odeszła. Stała się wyrazem sceptycznych, irracjonalistycznych, 
pesymistycznych nastrojów chwili.
INICJATORZY. Martin Heidegger (1889 - 1976), profesor w Marburgu i Freiburgu, wyszedł ze 
szkoły badeńskiej, był uczniem Rickerta, studiował scholastykę, potem zbliżył się do Husserla; ale 
wszystko to nie zostawiło właściwie w jego filozofii śladu. Najwięcej znać w niej — obok Kierkegaarda 
— wpływ Schelera, ale tylko w sposobie stawiania zagadnień, nie w rozwiązaniach. Główną jego pracą 
jest Sein nuci Zeif, 1927. Pisał dziwacznie, ciemno, odrażająco. Było to jedną z przyczyn tego, że 
wzbudził więcej zainteresowania niż uznania. A także tego, że egzystencjalizm wydał się filozofią 
zagadkową i zrozumiałą tylko dla wtajemniczonych..
Zmieniło się to całkowicie, gdy ośrodek egzystencjalizmu przeniósł się do Francji i gdy czołowym 
jego przedstawicielem stał się Jean Pauł Sartre (ur. 1905), filozof i bele-trysta, wypowiadający się 
zarówno w dziełach filozoficznych (L'eff'e et ie neant, 1940, L'e.\'istenti(ilisme est lin Inimanisme, 1946), 
jak też w powieściach i sztukach scenicznych. Studiował w Paryżu, krótko słuchał w Niemczech Husserla. 
Heideggera poznał przez książki, osobiście się z nim nie spotykał. W latach 1929 - 1939 był nauczycielem 
gimnazjalnym na prowincji. Zmobilizowany w r. 1939, był w okresie 1940- 1941 w niewoli niemieckiej. 
Mieszka w Paryżu; stanowiska akademickiego nie zajmuje. Po wojnie próbował zajmować się polityką: 
założył partię RDR (Rassemblement Democratique Revolu-tionnaire), jeszcze później zbliżył się do ruchu 
komunistycznego.
W Niemczech przedstawicielem egzystencjalizmu był jednocześnie z Heideggerem KarI Jaspers 
(1883- 1969), profesor psychiatrii, a potem filozofii w Heidelbergu, który dał kierunkowi postać bardziej 
przystępną (Psychologie der Weltanscilauungen, 1919, Philo-sophie, 3 tomy 1932). A we Francji jeszcze 
przed Sartre'em G. Marcel (1889- 1973) stworzył odrębne katolickie skrzydło kierunku (Journal 
mefaphysiqne, \92'7,Etre et a\'oir, 1935, Homo Viutoi\ 1945). — Przedstawione tu będą poglądy 
Heideggera i Sartre'a,jako te, które są dla epoki najbardziej typowe i oddziałały najsilniej; będą 
przedstawione z naciskiem na to, co obu myślicielom wspólne, ale raczej w terminologii Sartre'a, prostszej 
i mniej dziwacznej.
POPRZEDNICY. Właściwym twórcą filozofii egzystencjalnej był Kierkegaard: od niego Heidegger 
wziął ogólną koncepcję filozofii i zasadnicze pojęcia, przejął terminologię, a także uczuciową postawę, 
pesymistyczne zabarwienie całego poglądu na życie. A od Kierkegaarda i Heideggera przejął to dalej 
Sartre. Myślą Kierkegaarda było, że najgłębsza
347


rzeczywistość wymyka się definicji pojęciowej, może być przeżyta, ule nie może być przed" miotem 
wiedzy intersubiektywnej. Jego filozofia była zwrócona przeciw heglizmowi. Ale z tego, co u niego było 
bronią przeciw systemom filozoficznym. egzystencjaliści XX wieku zaczęli tworzyć nowy system.
Genealogia egzystencjalizmu sięga wszakże dalej jeszcze niż Kierkegaarda. Przed nim nie miał nazwy 
i nie rozwijał się w sposób ciągły, jednakże raz po raz znajdowali się ludzie zajmujący w filozofii takie 
właśnie stanowisko. A przynajmniej głoszący pewne jego motywy.
Motywów istotnych miał zaś egzystencjalizm przynajmniej cztery. Motyw humanizmu — że istnienie 
ludzkie jest właściwym tematem filozofii   jest już u Sokratesa. Motyw i n fini ty zm u — że człowiek 
skończony styka się wciąż w istnieniu swym / nieskończonością - jest u Platona, a zwłaszcza u Augustyna. 
Motyw tragizmu - że istnienie ludzkie jest wypełnione troską i grozą śmierci - jest u Pascala. I wreszcie 
motyw pesymizmu: że człowieka otacza nicość, że nie ma nic, na czym by się mógł oprzeć. Tego motywu 
nie ma jeszcze nawet u Kierkegaarda, jest już raczej u Stirnera. ale naprawdę dopiero w egzystencjalizmie 
XX w.
Jeśli nazywać egzystencjalistami zwłaszcza wszystkich tych, co z egzystencji człowieka czynili 
ośrodek filozofii i przez jej pryzmat patrzyli na świat, to egzystencjaliści bywali zawsze: byt nim Sokrates 
w przeciwieństwie do Arystotelesa, Augustyn w przeciwieństwie do Tomasza, Pascal - - do Kartezjusza.
Egzystencjalizm nie stanowił izolowanego, bocznego toru filozofii: przeciwnie, wielokrotnie łączył się 
z torem głównym. Heidegger stawiając swe zagadnienia nawiązywał do Kanta, a Jaspers miał Kanta za 
największego z filozofów świata.
POGLĄDY, l. PUNKI' WYJŚCIA i:(;7.YSiE\c.iAi.i7-MU. Wiele własności rzeczy wynika z ich istoty, 
która przesądza, że muszą być takie a nie inne: ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, 
mówiąc z łacińska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. Ten pogląd, naturalny i rozpowszechniony, 
został zakwestionowany przez egzystencja-listów: według nich esencja nie stanowi o egzystencji, nie 
wyprzedza egzystencji. Bo nie ma w ogóle żadnej esencji.
Spór ten może wydać się słowny. Ale rzeczywiście chodzi w nim o rzecz ważną, a stanowisko 
egzystencjalistów jest brzemienne w konsekwencje. Bo istota, czyli esencja, ma w rzeczach stanowić 
czynnik powszechny, stały, niezmienny, określony raz na zawsze;
i jeśli nie ma istoty, czyli nie wyprzedza ona istnienia rzeczy, to nie ma w nich nic powszechnego, stałego, 
określonego, przesądzającego ich los.
Rgzystencjaliści nie zaprzeczają zresztą, że są wypadki, gdy istota wyprzedza istnienie. gdy jest, 
zanim jeszcze konkretna rzecz powstała. Tak jest mianowicie w wytworach ludzkich: najpi';rw stolarz ma 
pewną koncepcję stołu, i wedle niej dopiero stół powstaje, to znaczy, że tu istota rzeczy wyprzedza rzecz i 
stanowi o jej własnościach. Ale inaczej jest z przyrodą, a w każdym razie inaczej z człowiekiem: nikt go 
wedle żadnej idei nie zrobił, znalazł się na świecie, nic z góry własności jego nie przesądza, a jaki będzie, 
to zależy od tego, co z siebie zrobi, może być tym czy innym, wszystkim albo niczym.
Zwężając wraz z Kierkegaardem znaczenie wyrazu „egzystencja", egzystencjaliści nazywali tak 
specjalnie egzystencję ludzką. Czynili to w przekonaniu, że byt ludzki, byt nasz własny, jest dla nas 
jedynym bytem zupełnie konkretnym; w porównaniu z nim
348


nie tylko idee, ale także zewnętrzne rzeczy są abstrakcjami. Mówiąc zaś. że przedmiotem filozofii jest 
egzystencja, mieli na myśli, iż jest nim byt ludzki. Jest przedmiotem filozofii. bo jest bytem naprawdę 
konkretnym, a nie abstrakcją, a przy tym dla nas oczywiście najważniejszym i najlepiej nam znanym, l 
specjalnie o tej ludzkiej egzystencji twierdzili. że jest pierwsza, że jej żadna esencja nie wyprzedza.
2. |STNII:MI. LUDZKU; l pozALUDz.Kic. Jakież są właściwości ludzkiej egzystencji'.' Po pierwsze więc 
to. że jest bytem, którego nie można wywieść z żadnej ogólnej koncepcji, idei. istoty, konieczności. Jest 
więc faktem pierwotnym.
Po drugie zaś, jest bytem istot świadomych, więc nie tylko istniejących, ale mających pewien 
stosunek do swego istnienia. ..Ja stanowię byt w osnowie swej różny od bvtu wszystkich rzeczy, 
albowiem mogę o sobie powiedzieć: ja jestem" - pisał Heidegger. A Sartre nazywał laki byt świadomy 
siebie bytem ..dla siebie" (poiir soi).
Po trzecie, jest bytem istot dbających o własny byt i poniekąd o nim stanowiących. \\ prawdzie 
człowiek sam nie ma wpływu na to, czy się urodzi i będzie istnieć, jest jakby ..wrzucony' w istnienie, ale 
może istnienie swe uznać albo potępić.
Po czwarte, byt jego nie jest izolowany, lecz jest zespolony ze światem, przede wszystkim z innymi 
ludźmi: jeżeli człowiek istnieje, to w świecie. ( Mil(l(ixi'in u Hcidcggera. vlrc ponr anirui Sartre'a).
Po piąte wreszcie, człowiek nie tylko istnieje w świecie, ale go także poznaje: świadomość bytu nie 
tylko własnego, ale i cudzego jest właśnie cechą ludzkiego istnienia. Człowiek od początku ma 
świadomość nie tylko własnej jaźni, jak twierdził Karlezjusz. ale także i świata.
Św iat otaczający człowieka składa się z innych egzystencji ludzkich, ale także z ..rzeczy". których 
byt jest inny. nieświadomy siebie. Nie jest to już byt ..dla siebie", lecz ..w sobie" (cii soi /. jak go nazywa 
Sartre. Ta dwoistość bytu jest podstawowa dla filozofii egzystencjalnej: byt ludzki i pozaludzki, drc pour 
soi i drc cii soi.
3. TROSKA. "IKW(K|A i ŚMII:RĆ. To. iż człowiek nie istnieje sam. lecz w świecie, ma przede wszystkim 
tę konsekwencję, że żyjąc w świecie jest przezeń nieustannie zagrożony w swym istnieniu. Bo świat idzie 
swoim torem, nie bacząc na małe istnienie człowieka, i w każdej oliwili tysiąc działających w świecie sil 
może to istnienie zniszczyć lub na szwank narazić. Isinienie człowieka jest „kruche"   to jego właściwość. 
Musimy więc nieustannie leniu przeciwdziałać, bronić swego istnienia, musimy ciągle coś robić, czymś 
się zajmować. o coś się iroszczyć. Ż.ycie jest tym wypełnione i przeto nieustanne troskanie się, troska jest 
cechą egzystencji ludzkiej.
Inną jej cechą jest. że potrzebuje narzędzi: bez nich człowiek nie obroniłby swego istnienia: są mu tak 
dalece niezbędne, że je do własnego istnienia włącza. Dopiero gdy narzędzie przestaje mu być potrzebne, 
spostrzega się, że stanowi ono obcy mu byt, że jest niezależną od niego rzeczą, l wówczas dopiero 
oddziela je od własnego istnienia. Zaczyna wtedy przeciwstawiać siebie i świat, rodzi się w nim 
przekonanie, że poza nim są realne rzeczy. To przekonanie o realności rzeczy, to przełamanie 
solipsystycznej wyłączności własnego istnienia ma tedy źródło nie w naszej myśli, lecz w naszej trosce, 
w naszym działaniu. Poznanie jest więc tylko jedną z postaci działania, a działanie postacią istnienia.
Nastrój troski i trwogi przenika filozofię egzystencjalną — w przeciwieństwie do ogromnej 
większości filozofii, które właśnie usiłowały być bez nastroju, jak stoicka, czy leż rozwijały się w 
nastroju spokoju, jak epikurejska lub sceptycka, albo pewności, jak
349


tomistyczna czy kartezjańska, albo ufności w człowieka i przyszłość, jak marksistowska. Gorzki nastrój 
egzystencjalizmu był poniekąd reakcją na upojenie istniejącym światem, występujące w ostatnich 
okresach myśli. Był wyrazem klęski: występował w krajach zwyciężonych, w Niemczech, we Francji.
Był w wyraźnym związku z irracjonalizmem egzystencja! istów. Świat, a zwłaszcza egzystencja 
ludzka są niezrozumiałe lub—jak się wyrażali jaskrawiej—absurdalne. „Absurdem jest" — pisał Sartre — 
„żeśmy się urodzili, i absurdem, że umrzemy".
Cechą istnienia jest także trwoga. Jest ona naturalnym stosunkiem człowieka do istnienia, jest trwogą 
nie tylko przed takimi czy innymi niebezpieczeństwami, lecz przed samym istnieniem. Pogrąża go ona w 
troskach, ale z drugiej strony pobudza do szukania ratunku, do wysiłku i przez to chroni od zagłady.
Jest to przede wszystkim trwoga przed śmiercią, nierozerwalnie związaną z istnieniem. Co zaczęło 
się, musi się skończyć; co istnieje, musi umrzeć. Przy tym istnienie ludzkie ze swą nieustanną troską 
wyczerpuje siły i człowiek sam ciąży ku śmierci. Istnienie jego jest skierowane ku śmierci, jest Sein ziim 
Tode, jak mówił Heidegger. A śmierć nie jest przejściem do innego istnienia, lecz nieodwołalnym końcem 
istnienia. Śmiertelność, skoń-czoność jest podstawową jego cechą. Nieodwołalny koniec, przejście w 
nicość musi wywoływać trwogę, i istnienie, choć skierowane ku śmierci, jest zarazem ciągłą ucieczką 
przed nią. Myślimy o śmierci cudzej, ale nie chcemy myśleć o własnej; mówimy sobie: „jeszcze nie teraz, 
jeszcze nie ja", choć wiemy, że umrzeć musimy.
4. PRAWDZIWE i NIEPRAWDZIWE ISTNIENIE. Istnienie człowieka nie jest izolowane, obok niego istnieją 
w podobny sposób inni ludzie; egzystencja jest zawsze koegzystencją, l istnienia innych ludzi mają 
wpływ na istnienie człowieka. Robi on wszystko tak mniej więcej, jak inni robią. Lub mówiąc językiem 
Heideggera, robi wszystko tak, jak „się" robi: chodzi— jak „się" chodzi, je — jak „się" je. Owo „się" 
włada nim i przez nie nie jest naprawdę sobą. Społeczeństwo przekształca istnienie jednostki, które przez 
to przestaje być naturalnym, prawdziwym istnieniem.
Inne jeszcze czynniki przekształcają istnienie człowieka. Jednym z nich jest mowa. Posługuje się on 
mową, aby wyrazić istnienie, ale wyrażając przekształca je i fałszuje. Wierzy w wyrazy, jak gdyby im 
koniecznie odpowiadał byt. Wierzy, że jest tak, jak „wszyscy mówią"; sam powtarza, co mówią, i przez to 
przyczynia się do tego, że słowa stają się bytami, które narastają nad rzeczywistym istnieniem.
Człowiek przyzwyczaja się do swego otoczenia, więc też wydaje mu się zwykłe, bez tajemnic, 
codzienne. I codzienność staje się naturalną postacią jego egzystencji. Wszystko wydaje mu się 
codzienne, a więc swoje, zwykłe, naturalne. Ciekawość każe mu wciąż nowe rzeczy włączać do swojego 
otoczenia; z nich wszystkich robi codzienność i sam zanika w niej. I tylko niezwykły bieg zdarzeń może 
uczynić, że zostanie wytrącony, „wyrzucony" z tego kręgu codzienności. Dopiero zaś gdy się to stanie, 
poczuje, jak bardzo obce jest otoczenie, do którego przywykł i które traktował jako swoje; wtedy poczuje 
się, jak „nie u siebie", wtedy zrozumie swe istnienie. Póki zaś żyje w codzienności, ona narzuca zew-
nętrzne, obce formy jego istnieniu, a przez to przekształca je, czyni je nieprawdziwym. To złudne 
poczucie codzienności, swojskości, naturalności usypia jego trwogę. I jest złe:
bo jest oddawaniem się złudzeniu, ucieczką przed losem. Tylko kto widzi obcość bytu, ten go poznaje w 
całej jego prawdzie.
5. NICOŚĆ. Poza doczesnym istnieniem z jego troską, trwogą i grożącą wciąż śmiercią —
350


nie ma nic. Ono jedno jest niewątpliwą rzeczywistością; w porównaniu z nim wszystko inne, co uważane 
jest za byt, jest tylko abstrakcją, fikcją, wymysłem ludzkim.
Przede wszystkim wymysłem jest wszystko, co trwałe: Bóg, wieczne idee, wieczne wartości, wieczna 
materia. Cóż by zresztą znaczyło dla człowieka, gdyby nawet idee, wartości, materia były wieczne, jeśli 
on sam umiera? Choćby elektrony były wieczne, to nie jest to ta wieczność, której on chce dla siebie. Ta, 
której on chce — wieczność jego własnej egzystencji — jest niemożliwością.
Nie zostało więc nic z tego, czego ludzkość pragnęła i w co wierzyła; Zostało samo istnienie ludzkie, 
krótkie i przypadkowe, wyczerpujące się w teraźniejszości, która jest nie epizodem, lecz wszystkim. Nie 
ma ku czemu istnienia wyrywać, bo jest otoczone przez nicość. Dlatego też trwoga jest słusznym 
stosunkiem człowieka do istnienia. Ludzkie istnienie z nicości powstało i niebawem zapadnie w nicość. 
Samo jest przesycone nicością, jest zdążaniem do śmierci, do nicości. Nicością jest czas, bo nie ma ani 
przeszłości, ani przyszłości, lecz tylko uciekająca chwila. Myśl chce wyjść poza istnienie, chce trans-
cendencji: sądzi, że znajdzie tam absolutny byt, a znajduje nicość. — Nieraz już, począwszy od 
starożytności, filozofowie mówili o niebycie, ale dla żadnego nie grał tej roli, co dla filozofii 
egzystencjalnej. I nie bez podstawy nazywano ją „filozofią nicości".
6. OPUSZCZENIE l WOLNOŚĆ. A skoro istnienie jest otoczone przez nicość, to nie ma na czym go 
oprzeć. Więc na żadną pomoc człowiek liczyć nie może. Chciałby rozumieć sens istnienia, ale nikt mu go 
nie wyjawi. Chciałby wiedzieć, jak ma żyć, ale nikt wskazówki mu nie da.
1. Poza sobą człowiek nie znajduje nic. Sartre wyraża to mówiąc, że człowiek jest „pozostawiony 
samemu sobie" (delaisse). Nie znajduje Boga. Przyjmowano jego istnienie jako rację bytu: tymczasem byt 
nie potrzebuje racji; jest i koniec; zbędne jest pytanie, skąd pochodzi. Tak samo człowiek nie znajduje 
poza sobą żadnych ogólnych prawd ani wartości a priori, żadnych praw ani nakazów, które mogły 
kierować jego postępowaniem. O stole czy krześle wiadomo, skąd się wzięły i po co istnieją: ale nie 
wiadomo tego o człowieku. Nie ma żadnej etyki ogólnej, która by rozstrzygała, jak człowiek ma żyć. „Nie 
ma znaków na świecie", jak mówi Sartre. Jeśliby Bóg był, to byłoby co innego; ale skoro go nie ma, to 
trzeba stąd wyciągnąć konsekwencje. Radykałowie XIX wieku mówili, że Bóg jest hipotezą zbędną, którą 
trzeba odrzucić, ale w etyce nic to nie zmienia, bo moralność i społeczeństwo wymagają, aby istniały 
aprioryczne wartości?, aby a priori było pewne, że należy być uczciwym i sprawiedliwym. Boga nie ma, 
ale nakazy moralne są takie same, jak gdyby był. Wprost przeciwnie patrzyli na to egzystencjaliści: wedle 
nich wraz z Bogiem znikają aprioryczne wartości; jeśli nie ma Boga, to nie ma nakazów. Nigdzie nie jest 
napisane, że trzeba być uczciwym. „Jesteśmy sami, nic nas nie usprawiedliwi" (Noiis sommes seuls, sans 
exciises).
2. A także w sobie samym człowiek nie znajduje nic, na czym mógłby się oprzeć, o co zaczepić. Jego 
istnienie nie jest realizacją żadnej „idei człowieka" czy „natury ludzkiej"; są to fikcje, a z fikcyj nie można 
żadnych norm wydedukować. Nie można twierdzić, jak humanizm, że człowiek jest sam sobie celem — 
bo nie jest niczym określonym. Człowiek rodzi się niczym i „będzie taki, jakim sam siebie zrobi". 
Warunki, w jakich żyje, są zawsze te same: konieczność pracy, obcowania z innymi, śmierci. Żadna 
zmiana historyczna nic w tym zmienić nie może. Jest więc powszechna „kondycja ludzka" — ale po-
wszechnej natury ludzkiej nie ma. Jak nie można przewidzieć przyszłej sztuki, tak też
351


nie można przewidzieć życia człowieka. Wszystko w nim jest ..twórczości;) i wynalazkiem". A jeśli tak. 
to istnienie człowieku nie ma u priori wyznaczonego sensu; będzie mieć dopiero ten sens. który on sam 
mil nada. l jeśli są wartości w świecie, to tylko te. które człowiek sam stworzy. W tym znaczeniu 
egzyslencjalizm jest humanizmem.
Więc człowiek jest wolny, czy chce. czy nie chce. Większość filozofów miała wolność za najwyższy 
idea), egzystencjaliści zaś maj<.( j;( za ciężka konieczność. ..Człowiek jest skazany na to, by był wolny". 
Musi wciuż wybierać, decydować. Decyzje jego s;( brzemienne w skutki nie tylko dla niego samego, ale i 
dla innych. A nie ma na cz\m się w decyzjach tych oprzeć, bo nie ma obowiązujących praw moralnych, 
nie ma nakazów.
7. EIYKA i;(./'YSn:\(.iAi.i/.Mi;. A wybierać trzeba, ho trzeba żyć. Trzeba wybierać. choć nie ma 
dyrektyw, nie ma norm. powinności, wartości. Próżno ich szukać: szukać można co najwyżej sensu 
istnienia, Ten może tkwić tylko w sann m istnieniu, bo poza nim nie ma nic. A jest to tylko przelotne i 
prz\ padkowc istnienie: człowiek jest ..rzucony" przez los w lak;} czy inna sytuacje, to jest jedyna jego 
rzeczywistość. Byłoby absurdem wyrywać się z niej. skoro poza nią nic ma nic. Ale byłoby też absurdem 
poddawać się jej bezwolnie, skoro jest się wolnym.
Tak szamotali się egzyslencjaliści z trudnościami własnej filozofii: bo wynikało z niej, że wybierać 
trzeba, ale także, że nie ma podstaw do wyboru. Nie ma różnicy między dobrem a złem. Człowiek może 
wybrać życie hedonisty tak samo jak ascety, każdy taki wybór jest zasadniczo równowartościowy, jeśli 
jest dokonany w imię wolności i odpowiada konkretnej sytuacji, w jakiej jednostka jest postawiona.
Egzystencjaliści stanęli ostatecznie na tym: skoro człowiek nie ma stałych cech i będzie tym. czym 
sam siebie zrobi, to zawsze może być czymś \\ ięcej. niż jest. St;(d wyciągali wniosek: niech będzie 
czymś więcej, l to jest jedyne zadanie, jakie mu można postawić:
zawsze wychodzić l tli'pii.\xi.'r i poza samego siebie. Ale jest to zadanie heroiczne, i nieraz etykę 
egzystencjalizmu określano jako etykę heroizmu.
Nastrój lej lilozolii był pesvrnislvczn\. bo istnienie było dla niej bez oparcia, wśród nicości. Tak j;( w 
każdym razie odczuwała większość zwolenników i przeciwnikom. Zwłaszcza pisma Sartre"a budziły 
pesymizm. A jednak on sam uważał, że egzystencjalizni jest raczę) optymizmem: wszak dowodzi, że 
istnienie człowieka jest w jego \\lasn\ch rękach. a to jest najwyższe, czego można od istnienia wymagać.
Porównywano wielokrotnie filozofię egzystencjaln;) z chrześcijańska. Istotnie maj;) pcwn;; cechę 
wspólna: wspólne jest im przekonanie o znikomości istnienia. Ale wedle chrześcijańskiej istnienie jest 
momentem w wieczności, a wedle egzystencjalnej -w nicości. Obie patrz;; na życic przez pryzmat 
śmierci: obie odbiegły od filozofii starożytnej. która wywodził;!, że śmierci nie należy się lękać, bo po 
niej albo nic nie będzie, albo będzie nowe życie, a ani jedno, ani drugie nie jest straszne. Ale w 
przeciwieństwie do egzystencjalnej filozofia chrześcijańska miała perspektywę wieczności nadając;; sens 
istnieniu. I jakkolwiek egzystencjaliści byli zależni od Kierkegaarda. to w tym różnili się zasadniczo:
on był właśnie myślicielem chrześcijańskim, dla którego nieskończoność nie tylko istniała. ale przenikała 
skończone ludzkie istnienie.
KOLEJE EGZYSTENCJALIZMU. Najważniejszym wydarzeniem w jego dziejach było, że z 
Niemiec przeniknął do Francji, gdzie utworzył się główny jego ośrodek. Nastąpiło to podczas drugiej 
wielkiej wojny. Wówczas, a zwłaszcza po wojnie, egzystencjaiiz.m
352


zmienił radykalnie charakter: z doktryny najbardziej ezoterycznej stał się właśnie najbardziej popularną: 
pociągnął nawet tych, co się nigdy filozofią nie interesowali. Sta) się kierunkiem literackim tak samo jak 
filozoficznym. Wielu pisarzy chodzących własnymi drogami przyłączyło się wtedy do egzystencjalizmu 
albo zostało doń przyłączonych przez opinię. Np. paryscy Rosjanie M. Bierdiajew i L. Szestow; także 
literaci, jak Unamuno lub Kafka. Podobnie dawniejsi literaci, jak Dostojewski. i dawniejsi filozofowie, jak 
Nietzsche, zostali pośmiertnie zaliczeni do egzystencjalizmu. Wielu zwolenników znalazł też we włoskich 
kołach uniwersyteckich. Rozpowszechnił się w krajach romańskich, mato natomiast znajdując oddźwięku 
w anglosaskich. Rozrastając się i zyskując popularność. stał się obozem lak rozległym i niejednolitym, że 
łączy go raczej tylko nastrój ni/, teoria.
W wielkim tym obozie Heidegger i Sartre ze swą filozofią nicości i beznadziejności znaleźli się na 
lewicy. Do prawicy zaś należeli zwłaszcza myśliciele katoliccy, tym się od tamtych zasadniczo różniący, 
że w analizie egzystencji ludzkiej znajdowali jednak podstawę do nadziei i optymizmu. Sartre od swojego 
egzystencjalizmu ateistycznego odróżniał egzystencjalizm chrześcijański. Do chrześcijańskiego należał ze 
starszego pokolenia G. Marcel.
Powstało wiele prób. zwłaszcza we Włoszech, łączenia egzystencjalizmu z innymi prądami. Jedni 
łączyli go z woluntarystycznym katolicyzmem, jak E. Castelli, albo nawet z tomizmem, jak C. Fabro: inni 
natomiast z marksizmem, jak G. Delia Volpe. Jeszcze inni nawet z Platonem, Heglem i Crocem. jak E. 
Paci.
RÓŻNICE MIĘDZY EGZYSTENCJALISTAM1. W poglądach najczystszych nawet 
egzystencjalisiów występują znaczne różnice. Heidegger i Sartre skorzystali wiele z Kierkegaarda. ale 
dzieliła ich rzecz zasadnicza: on by) myślicielem religijnym, oni zaś byli ateistami.
Heideggera zaś i Sartre'a. choć stanowią najbardziej zwaną grupę, dzieliło też niejedno: to. że pierwszy 
naczelne uczucie ludzkiego istnienia widział w trwodze, a drugi także w obrzydzeniu f In ntiiisee l'. że 
trwoga dla pierwszego była natury metafizycznej. dla drugiego raczej moralnej, była trwogą wobec 
wolności i odpowiedzialności człowieka;
że pierwszy (jak Kierkegaard) traktował istnienie z tragiczną powagą, drugi zaś nie uważał. by powaga 
była właściwym stosunkiem do absurdu, jakim jest istnienie; że pierwszy był mniej radykalny w swym 
ateizmie. nie miał tylko dowodów, że Bóg istnieje. podc2as gdy drugi sądził, iż ma dowody, że nie 
istnieje: wreszcie, filozofia Heideggera była onio-logią. a Sartre'owska głównie etyką, której u Heideggera 
były zaledwie zadatki.
Z egzystencjalistów XX wieku Jaspers najbliższy byt Kierkegaardowi. a zu to dość daleki od 
Heideggera i Sartre'a. Świadomie ograniczał się do analiz.) ludzkiej egzystencji. powstrzymując się od 
ogólnej ontologii, do której zmierza) zwłaszcza Heidegger. Widział właśnie błąd dotychczasowej filozofii 
w tym. że naśladuje naukę, chce być wiedzą ogólną;
przez to wpada w konstrukcje, w heglizm. Naprawdę może być jedynie analizą jednostek.
Heidegger również zajmował się egzystencją ludzką, ale — w przeciwieństwie do Jaspersa — miał to 
być dla niego tylko punkt wyjścia. „Moim zagadnieniem" — pisał w 1937 r. do J. Wahia — „nie jest 
egzystencja człowieka, lecz byt w całości. Zagadnienia postawionego w Sein undZeit nie ma u 
Kierkegaarda ani u Nietzschego, a Jaspers zupełnie je wymija". Dla odróżnienia od innych chciał też, by 
filozofię jego nazywać „exislen ••
23—Historia filozofii t. III                                                                               ic.1


ziule Philo.wphie". a nie „e.\istvn:ivlle"'. Jednakże tego przejścia od jednostkowego istnienia ludzkiego do 
ogólnego bytu dotąd nie dokonał.
ZESTAWIENIE. Różnorodność doktryn podających się za egzystencjalizm. jeśli nie uniemożliwia, to 
w każdym razie utrudnia definicję tego kierunku. Istnienie jest przypadkowe. kruche, wypełnione troską i 
trwogą, ciążące do śmierci, otoczone nicością: tak mówi egzystencjalizm. Ale nie każdy, lecz tylko 
egzystencjalizm lewicy, Heideggerowski i Sartre'owski. Jest to egzystencjalizm w węższym rozumieniu. 
Można najkrócej określić go tezą, że istnienie ludzkie nie ma poza sobą oparcia, że jest wśród nicości. Jest 
to egzystencjalizm najradykalniejszy i zarazem najbardziej symptomatyczny dla epoki: to ten, który został 
przedstawiony powyżej.
Natomiast egzystencjalizm w szerszym znaczeniu można określić tylko tezą, /e istnienie ludzkie nie 
ma swej istoty, to znaczy, że nie jest z góry wyznaczone. że człowiek je sam tworzy. W tym znaczeniu, i 
tylko w nim, możliwy jest ów drugi, chrześcijański egzystencjalizm.
Stosunek XX wieku do życia i świata znalazł w kierunku tym wyraz nie mniej niż w pragmatyzmie, 
bergsonizmie czy logistycznym pozytywizmie. Doszło w nim do głosu poczucie niepewności, niestałości, 
przypadkowości losów, nastrój trwogi, panowania śmierci nad życiem, które w okresie wielkich wojen, a 
zwłaszcza drugiej, nawiedziły Europę.
Egzystencjalizm odbijał od innych kierunków filozofii zarówno tematyką, jak terminologią, metodą, 
nastrojem. Jednakże miał z nimi pewne wspólne motywy, charakterystyczne dla epoki: ograniczał wiedzę 
do zjawiskowej — jak kantyzm, opisywał zjawiska — jak fenomenologia, uzależniał obraz świata od 
czynności praktycznych—jak pragmatyzm. od nacisku społecznego — jak socjologizm, od form mowy — 
jak neopozytywizm.
OPOZYCJA. Inne wielkie prądy współczesne niejednakowo ustosunkowały się do filozofii 
egzystencjalnej. Neopozytywizm ją wyśmiał, a potem zignorował: według niego ponieważ nie spełnia 
elementarnych warunków naukowości, więc nie nadaje się w ogóle do dyskusji. Koło Wiedeńskie 
najchętniej z Heideggera czerpało przykłady dla swej tezy, /e twierdzenia filozoficzne pozbawione są 
sensu.
Filozofia katolicka, przeciwnie, mimo istotne różnice w poglądach, obdarzała egzy-•'tencjalizm 
zainteresowaniem, sądziła, że można przyjąć jego założenia (zwłaszcza to:
/e człowiek sam określa swój byt), a uniknąć jego wniosków ateistycznych, nihilistycznych:
icśli miała mieć sprzymierzeńca w którymś z kierunków współczesnych, to już raczej \\ nim, a w żadnym 
razie nie w pozytywizmie czy marksizmie.
Z polemiką natomiast wystąpił wobec egzystencjalizmu marksizm, potępił go zwłaszcza /a nieufność 
do obiektywnego porządku świata i do zbiorowego doświadczenia, za sceptyczne. pesymistyczne, 
destrukcyjne konsekwencje.
1DEOEGZYSTENCJALIZM. CZYLI FILOZOFIA DUCHA. Do egzystencjalistów bywa zaliczana 
grupa filozofów francuskich z Louis Lavelle i Renę Le Senne na czele. Jest lo jednak usprawiedliwione 
jedynie przy bardzo szerokim rozumieniu egzystencjalizmu, Oni sami doktrynie swej dawali przygodnie 
nazwę ideoegzystencjalizmu, zazwyczaj zaś nazwę filozofii ducha (Philosophie ile 1'Esprit). Podstawową 
bowiem jej cechą jest spiry-
354


tualizm. a tylko wtórną egzystencjalizm. W czasach, w którycłUpanował logiczny empiryzm i 
dialektyczny materializm, filozofia ducha stanowiła względnie najsilniejsze ugrupowanie spirytualistów.
Chronologicznie grupa ta zaczęła działać później niż Heidegger, natomiast wcześniej niż Sartre. W 
1934 r. założyła wydawnictwo La Philosophie de FEsprit, chcąc w nim skupić i zmobilizować myślicieli 
głoszących realność ducha.
Stała na tym stanowisku: że duch jest niewątpliwie realny i od materii odmienny, ale obcując z 
materią łatwo upodabnia się do niej. Na tym podłożu wytwarza się przekonanie, że nie jest od niej różny. 
Temu właśnie filozofia ducha chciała przeciwdziałać: by nie rozumieć ducha materialnie, a także, by nie 
używać go do celów materialnych.
Jakie są właściwości ducha? l) Jest aktywny, obdarzony wolną inicjatywą, w przeciwieństwie do 
biernej materii. 2) Jest poznaniu dostępny, bardziej nawet niż materia. gdyż sam jest świadomością. 3) 
Jest dostępny nie na drodze spekulatywnej czy mistycznej. lecz na drodze doświadczenia. 4) Jako 
aktywny, jest pierwotną postacią bytu.
Ponieważ filozofia ma za zadanie sięgać do pierwotnego bytu, musi więc być -filozofią ducha. Ale 
materia pociąga umysły, tak że nawet filozofia, zapominając o swym przeznaczeniu, dobrowolnie 
ogranicza się do materii, staje się encyklopedią nauki. Ale wtedy przestaje być naprawdę filozofią. 
„Empiryzm, fenomenalizm, pozytywizm nie są nazwami stanowisk filozofii, lecz nazwami jej 
zaprzeczenia, różnymi nazwami tego samego wobec niej sceptycyzmu. Wszelka filozofia jest odbudową 
praw ducha. Jako wiecznego źródła myśli i woli". Choć występowali w okresie raczej niechętnym spi-
rytualizmowi, filozofowie ducha nie szukali kompromisu, nieustępliwie formułowali swe stanowisko. 
Chcieli je przeforsować nie tylko w nauce, ale i w życiu dokonać „odnowienia egzystencji osobistej 
człowieka", powiązania jej z absolutnym źródłem bytu.
Indywidualizm był najbardziej współczesną cechą filozofii ducha: jest jedna tylko filozofia, ale 
sposobów filozofowania jest tyle, co filozofów. Bo każda jednostka ma spojrzenie na świat jedyne i 
niezastąpione.
To był właśnie most do egzystencjalizmu; toteż gdy się egzystencjalizm we Francji pojawił, mogła się 
filozofia ducha częściowo doń przyłączyć. Znalazły się cechy wspólne:
że człowiek realizuje tylko stopniowo swoją naturę, że jest wolny, że stoi wobec ciągłego wyboru, że 
powinien bronić autentyczności swego bytu, że obroni ją przez wierność sobie. ale zarazem przez 
wychodzenie ponad siebie. Jednakże różnice nie były mniejsze niż, wspólności: filozofowie ducha 
twierdzili teistycznie, że człowiek uczestniczy w pełni bytu Stwórcy, bo stworzenie nie może być niczym 
innym, jak tylko przekazywaniem własnego bytu; a także twierdzili, że człowiek wybiera nie dowolnie, 
istnieją bowiem obiektywne wartości, a przeto i normy. To było już wręcz przeciwieństwem 
Sartre'owskieeo egzystencjalizmu.
Wywody filozofów ducha były uduchowione, lecz mgliste: dawały podniosłą atmosferę. ale nie 
dawały określonych wyników. Byli dość dalecy od francuskiej tradycji, kontynuowali raczej Newmana i 
Solowjowa, Eckharta, Kuzańczyka i Boehmego, Jacobiego i Schel-linga. Niemniej we Francji znaleźli 
uznanie. Filozofia Bergsonowska utorowała im drogę:
znaleźli też wspólny język z katolickim spirytualizmem M. Blondela. Zajęli czołowe stanowiska 
filozoficzne: Lavelle został profesorem w College de France, a Le Senne i E Souriau w Sorbonie.


FILOZOFIA POLSKA XX WIEKU
W filozofii polskiej XX wieku wojna 1914 - 1918 oddziela fazy rozwoju jeszcze dobitniej niż w 
filozofii innych krajów. Stworzywszy bowiem nowe warunki polityczne, dała Polsce nareszcie możność 
samodzielnego organizowania nauki.
l. OKRES  PIERWSZY
W okresie pierwszym, do r. 1918, filozofia polska miała jeszcze warunki polityczne i organizacyjne 
takie, jak w końcu wieku ubiegłego: zachowała też w znacznej mierze ten sam charakter: w Warszawie 
największą rolę odgrywali nadal myśliciele zbliżeni do pozytywizmu, w Krakowie wykładali jeszcze ci 
sami przedstawiciele kierunku historycznego i katolickiego. Niemniej już wówczas objawiły się prądy 
nowe we wszystkich ówczesnych ośrodkach nauki polskiej. Były to prądy panujące na Zachodzie: koło 
1910 r, mówiono i pisano w Polsce wiele o pragmatyzmie i bergsonizmie, o psychoanalizie, o kon-
wencjonalizmie Poincarego, antypsychologizmie Husserla, o szkole marburskiej. o metodologii nauk 
humanistycznych Rickerta. Ale obok tych prądów pojawiały się także pomysły bardziej osobiste, po części 
nawet dalekie od tych, które przeważały na Zachodzie.
l. W WARSZAWIE, pozostającej pod zaborem rosyjskim, dla nauki warunki były szczególnie 
ciężkie: wykłady na poziomie uniwersyteckim mogły się odbywać jedynie w tajnych kompletach, 
organizacje naukowe długo były zakazane. Mimo to dokonano wiele, głównie dzięki inicjatywie i 
poświęceniu jednego człowieka, Władysława Weryhy (1867- 1916). Na progu stulecia, w 1897 r., założył 
on pierwsze pismo filozoficzne w Polsce, ..Przegląd Filozoficzny". Było otwarte dla wszystkich 
kierunków, jednakże w pierwszych latach ton mu nadawał Mahrburg i jego pozytywistyczny krytycyzm. 
W roku zaś 1907 stworzył ośrodek życia filozoficznego zakładając w Warszawie Towarzystwo Psycholo-
giczne. Polskiego uniwersytetu wciąż jeszcze nie było w Warszawie, ale w r. 1905 powstała przynajmniej 
Wolna Wszechnica Polska. Wykładali w niej w jej pierwszych latach Mahrburg, W. M. Kozłowski, 
psycholog i estetyk Jakub Segał (1880- 1943), historyk filozofii Ignacy Halpern-Myślicki (1874-1935).
W pierwszych latach stulecia zainteresowanie filozofią w Warszawie było wyjątkowo żywe: 
„Przegląd Filozoficzny" miał wówczas największą ilość prenumeratorów, a Towarzystwo — członków. 
Byli to w małej tylko części filozofowie-specjaliści, przeważnie zaś przyrodnicy i lekarze, prawnicy, 
literaci i publicyści, szukający w filozofii uzupełnienia swych prac zawodowych. Z tych sfer wyszedł 
niejeden z zasłużonych dla filozofii pisarzy:
nawet Stanisław Brzozowski był raczej miłośnikiem filozofii niż zawodowym filozofem.
Warszawianie, nie mając uniwersytetu w Warszawie, a zachęceni przez konspiracyjne wykłady 
Mahrburga do studiów filozoficznych, odbywali je we Lwowie, Krakowie, za granicą: po 1910 r. zaczęli 
powracać i utworzyli zespół, jakiego Warszawa przedtem nie posiadała. Weryho zorganizował dla nich 
nowe ośrodki pracy: Instytut Filozoficzny i Instytut Psychologiczny, na którego kierownika pozyskał 
przebywającego dotąd w Szwajcarii Abramowskiego. Abramowski i Brzozowski — to były w filozofii 
warszawskiej tego okresu dwie postacie najbardziej indywidualne.
.356


1. Stanisław Leopold Brzozowski (1878- 1911) nie miał systematycznych studiów. ale za to niezwykłe 
oczytanie. Był umysłem chłonnym, lecz chłonącym wszystko na własny sposób: przedstawiając cudze 
idee, dobierał je i rozumiał po swojemu. Wkładał w nie swój namiętny temperament i wykładał je 
bardziej płomiennie niż ściśle. TMa ogół idee. do których miał upodobanie, były to idee trudne, 
abstrakcyjne, zawiłe. Pisał o nich mniej w pracach o charakterze naukowym, a więcej w esejach, 
krytykach literackich (Idą'. Legenda Miodej Polski) czy wręcz w powieściach; nawet Wstępowi do 
filozofii, 1906, dał postać zawiłego dialogu. Jakby w przewidywaniu krótkiego życia, pisał prędko i dużo. 
Aktualność i żywość zagadnień, egzaltacja stylu, autorytet nazwisk, jakimi operował. a poniekąd 
zagadkowość jego charakteru i losów wzbudzały zainteresowanie: Ruch umysłowy, jaki wytworzył, nie 
był długotrwały, ale intensywny; na przeciąg kilku lat (zwłaszcza 1905- 1910) zawładnął wieloma 
umysłami, wprawdzie nie wśród zawodowych filozofów, ale wśród szerokiego ogółu. Był filozoficznym 
wyrazicielem ówczesnego ruchu literackiego, symbolizmu. Młodej Polski.
Idee, jakie propagował, były różnorodne: były to między innymi idee socjalisty Sorela i indywidualisty 
Nietzschego, abstrakcyjnej szkoły marburskiej, konkretnie myślącego Newmana. Ale ogólna jego 
tendencja była wyraźna, zwłaszcza w ujęciu negatywnym:
była oporem przeciw temu, co było przedmiotem wiary poprzedniej epoki, przeciw pozytywizmowi i 
materializmowi, racjonalizmowi i utylitaryzmowi. W umyśle, działaniu. życiu wysuwał na pierwszy plan 
czynniki indywidualne, emocjonalne, twórcze.
Jaźń była mu bliższa niż świat, duch niż materia, działanie niż poznanie, swoboda niż konieczność. 
Nie ma nic — pisał — pewniejszego nad jaźń, nic nad twórczość, a więc nic nad ducha, bo istotą ducha 
nie jest to, że jest niematerialny, lecz to, że jest twórczy. „Jestem duchem, to prawda najbardziej 
zasadnicza, najpewniejsza". Duch jest twórczy. a skoro jest twórczy, to jest swobodny, skoro swobodny, 
to niezależny, skoro niezależny. to absolutny.
Występując przeciw pozytywizmowi i naturalizmowi powoływał się przede wszystkim na Kanta. Ale 
kantyzm jego był szczególnego rodzaju: sam mówił, że to Fichte nauczył go rozumieć Kanta. Powoływał 
się na wszystkie nowości filozoficzne XX wieku, ale w gruncie rzeczy był bodaj bliższy idealistom 
metafizycznym i nawet mesjanistom. Twierdził bowiem, że „naród jest organem prawdy żywej" i że 
„poetom prawda najszcze-rzej się objawia". Jak pragmatyści pisał, że „nie zna zagadnień innych niż 
życiowe" ale zaraz dodawał, że spekulacja to także życie, a nawet „życie głębsze i bardziej uświa-
domione".
2. Edward Abramowski (1868-1918) zajmował się zagadnieniami społecznymi:
zaczął od socjalizmu, potem przeszedł do solidaryzmu i kooperatyzmu. których stał się jednym z 
głównych teoretyków, kładącym nacisk na ich stronę etyczną więcej niż na ekonomiczną. Od socjologii 
przeszedł do psychologii i stał się najsamodzielniejszym wśród psychologów polskich tej epoki. Poszedł 
torem dalekim od dotychczasowej psychologii eksperymentalnej, zbliżonym natomiast do tego, jakim 
mniej więcej jednocześnie szedł Freud, Adier i inni „psychologowie głębi". Usiłował wyśledzić 
eksperymentalnie podświadome, utajone czynniki umysłu. A w psychologii tej znalazł z kolei materiał do 
oryginalnej teorii poznania, estetyki i metafizyki.
A) Założeniem jego było, że wszystko w umyśle, co ma charakter intelektualny, jest podmiotowe. 
Przedmiotowe może być to tylko, co jest od intelektu wolne; tylko czyste
357


wrażenia, stany zupełnie nieintelektualne, bezpojęciowe, „bezimienne". Istnieją one rzeczywiście. 
Występują w różnych okazjach: we wspomnieniach i snach, w nirwanie, w stanach hipnotycznych, w 
przeżyciach religijnych i mistycznych, wszędzie tam, gdzie zahamowane zostają kojarzenia, zawieszone 
działanie uwagi: wtedy intelekt przestaje pracować, zostają same wrażenia.
B) Tak dzieje się między innymi w przeżyciach estetycznych, zupełnie wolnych od intelektu. Ich 
szczególny czar pochodzi stąd, że stykamy się w nich ze zjawiskami nie przepojonymi jeszcze myślą. 
Każda rzecz będzie nam piękna, jeśli tylko uwolnimy ją od czynników intelektualnych. Toteż najwięcej 
piękna czerpiemy z tęsknot, marzeń, wspomnień. A twórczość artysty jest tylko ujmowaniem tęsknot i 
marzeń w formy. Na takim skrajnie antyintelektualnym podłożu budował Abramowski swą estetykę.
C) Przeżycia nieintelektualne dają poczucie, że odsłaniają prawdziwą rzeczywistość. Poczucie to 
Abramowski uważał /a słuszne. Im mniej bowiem w naszych przeżyciach jest pierwiastka intelektualnego, 
tym mniejszy ma w nich udział podmiot, a tym większy — rzeczywistość. A gdzie zupełnie 
wyeliminowany jest intelekt, tam też wyeliminowany jest podmiot, a przeto tam — stykamy się z samą 
rzeczywistością, z rzeczami samymi w sobie, z substancją świata. Toteż, jak sądził, stany bezpojęciowe 
otwierają drogę do metafizyki. Do metafizyki najbardziej antyintelektualnej z wszystkich, jakie w 
nowszych czasach bywały rozwijane.
3. W kontakcie z Warszawą, ale mieszkając na prowincji, w Częstochowie, pracował Władysław 
Biegański (1857-1917), lekarz, niezmordowany pisarz filozoficzny, autor najobszerniejszych w tym 
okresie podręczników logiki, teorii poznania i etyki {Traktat o poznaniu i prawdzie, 1910, Teoria logiki, 
1912, Etyka ogólna, 1918), poddający się nowym prądom, zwłaszcza pragmatystycznym, i szukający w 
biologii podstawy dla filozofii. Skłaniał się do neowitalizmu. Stanowisko swe w teorii poznania nazywał 
„prewidyzmem", bo istotę poznania widział nie w odtwarzaniu, lecz w przewidywaniu rzeczywistości.
4. Z Warszawą również związana była Józefa Krzyżanowska-Kodisowa (1J865--1940), jedna z 
pierwszych w Polsce i w świecie kobiet uprawiających naukowo filozofię. Była uczennicą Avenariusa i 
rzeczniczką jego poglądów, samodzielnie rozwijając je zwłaszcza w teorii poznania. Zbliżała się do 
konwencjonalistycznej interpretacji nauki, podobnie jak Poincare i Duhem, ale niezależnie od nich. Była 
autorką rozpraw drukowanych głównie w „Przeglądzie Filozoficznym" i potem wydanych w tomie pt. 
Studia filozoficzne (1903).
II. W KRAKOWIE z początkiem wieku zmieniło się niewiele. Katedrę w Uniwersytecie 
Jagiellońskim i fotel w Akademii Umiejętności aż do początku wojny zajmował nadal ks. Pawlicki, umysł 
bardzo kulturalny i mało płodny, a obok niego wykładał dalej Straszewski. Niewielu wychowali 
następców, jednakże przyczynili się do wzmożenia studiów nad historią filozofii. Od początku stulecia 
rozkwitła ona w Krakowie, zwłaszcza w dziedzinie filozofii polskiej i średniowiecznej. Od 1911 r. główny 
ośrodek miała w Komisji Historii Filozofii w Polsce, wyłonionej w Akademii Umiejętności. — Ale 
tymczasem wystąpiły inne dążenia.
l. Wincenty Lutosławski (1863- 1954) pojawił się w Krakowie i zaczął głosić swą mesjanistyczną 
filozofię. Przeszedłszy w uniwersytetach rosyjskich studia przyrodnicze, uprawiał potem filozofię, bez 
związku z przyrodoznawstwem. Napisał wcześnie swą
358


uczoną i znaną książkę o chronologii pism Platona: The Origin and Growtłi o/ Plciio'\ Logie. 1897. 
stosując w niej ścisłe metody filologiczne i statystyczne, potem zaś zajmował się już czym innym: 
szerzeniem idei metafizycznych. Metafizyka jego miała inny charakter niż Brzozowskiego i 
Abramowskiego, choć ogólnikowo można je wszystkie objąć nazwą spirytualizmu. Wyróżniała się wśród 
doktryn spirytualistycznych tym, że głosiła nie tylko samoistność duchów, ale też wielokrotność ich 
wcieleń, palingenezę. Łączyła się z mistyczną teorią poznania, l kładła szczególny nacisk na myśl, że 
najwyższą realnością metafizyczną jest naród, a najwyższym źródłem poznania świadomość narodowa,
Poprzednika swego Lutosławski widział w Platonie, którego interpretował nie idealistycznie, lecz 
spirytualistycznie. Przede wszystkim zaś wiązał swe poglądy z poglądami mesjanistów polskich XIX 
wieku, nie tyle filozofów, co wieszczów, jak Mickiewicz i Słowacki (Wykłady Jagiellońfskie. 1901). 
Istotnie czerpał z nich swe poglądy, ale także, odwrotnie, poglądy ich interpretował wedle swoich. 
Przyczynił się najwięcej do tego. że pomysły wieszczów i pokrewnych im filozofów XIX w.. między sobą 
dość rozbieżne, zaczęto traktować jako jeden filozoficzny system ..mesjanizmu". Uważał, że mesjanizm 
jest najwyższym, najbliższym prawdy szczeblem myśli filozoficznej. A także zdołał rozpowszechnić 
wątpliwą tezę, że myśl polska jest w swej osnowie mesjanistyczna. to znaczy spirytuali-styczna, mistyczna 
i rozumiejąca melafizycznie ideę narodu.
W Krakowie osiadł w 1900 r. i habilitował się w Uniwersytecie. Ale działalność, jaką roztoczył, miała 
charakter raczej praktyczny niż akademicki: zajmował się więcej zwią/-kami wstrzemięźliwości niż 
filozofią. W latach umysłowego wrzenia, jakimi były pierwsze lata stulecia, wytworzył ruch nie mniej 
charakterystyczny niż len. jaki wzbudziła Młoda Polska i Brzozowski, l ten ruch byt objawem niepokoju 
tych lat i sprzeciwu wobec uregulowanych koncepcji ery pozytywistycznej. Z duchem Uniwersytetu 
działalność Luto-sławskiego nie dała się uzgodnić. Opuścił docenturę i Kraków. I odtąd przez lal kilka-
dziesiąt, w różnych miastach i krajach - w Genewie, Lozannie, w Londynie, w Hiszpanii. w Sabaudii — 
propagował swe mesjanistyczne koncepcje. Książki jego w różnych jętkach: Seelenmacht, 1899. Z 
dziedziny /nr.s'//. 1900, Volonte ef Liberii-. 1913. T/u' Wór lii ofSoiiIs. 1924. powtarzały jednak wciąż te 
same myśli. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości otrzymał katedrę w Wilnie, ale wpływu już nie 
uzyskał.
2. Władysław Heinrich (1869- 1957) zapoczątkował prace zupełnie innego pokroju W badaniach 
swych wyszedł zarazem z nauk przyrodniczych i z filozoficznych. W filozofii był uczniem Avenariusa. 
Radykalnie pozytywistyczne jego stanowisko zastosował w psychologii: poddał krytyce psychologię 
eksperymentalną, ówczesną wielką nowość naukową, wykazując, że jej podstawowe pojęcia i założenia 
mają charakter metafizyczny. są konstrukcjami i introjekcjami: w przeciwieństwie do niej projektował 
psychologię opartą na czystym doświadczeniu (Die modernę physiologische Psychologie in Demschidiul. 
1897: 2 wyd. 1899). Osiadłszy w Krakowie, z tego stanowiska przeprowadzał specjalne badania (Teorie i 
wyniki badań psychologicznych. 1902). Był autorem pierwszego komunikatu z psychologii 
eksperymentalnej, przedstawionego Akademii Umiejętności (O wahaniach należenia zaledwie 
dostrzegalnych wrażeń, 1898). Pracował w Uniwersytecie Jagiellońskim w zakładzie fizyki, potem objął 
katedrę psychologii i filozofii. Zajmował sio także historią filozofii, był tym, który dał inicjatywę do 
stworzenia w Akademii Komisjv Historii Filozofii w Polsce. Ale przede wszystkim pierwszy w Krakowie 
rozwinął filozofii;
nowego radykalnego empiryzmu. związaną z naukami przyrodniczymi.
359


III. WE LWOWIE działało obok siebie w początku XX w. przez 30 lat dwóch filozofów wybitnych, a 
reprezentujących typy skrajnie odmienne.
1. Jedna z katedr filozofii zajmował pionier metafizyki Mścisław Wartenberg (1868--1938). Urodził 
się w Poznańskiem, kształcił w Niemczech. Wyszkolony na Kancie, poświęcił mu za młodu szereg 
uczonych prac, w których go interpretował i krytykował ze stanowiska metafizycznego i realistycznego 
{Kwili Thcorie iler Ktiiisaljtdt, 1899, Das Problem (/('.Y Wirkens iiml clii' monistifu-hr Wcitansciunmng. 
1902). W 1902 ogłosił po polsku Ohroiic nicnili: yki, w której zapowiadał dalsza na jej polu pracę.
Był on t\m. który w nowszej polskiej literaturze najdokładniej zestawił argumenty przemawiające za 
możliwością i potrzebą metafizyki: że nauki szczegółowe robią założenia. których same nie analizują, 
pozostawiając to metafizyce: że badają tylko zjawiska. a to umysłu nie zaspokaja: że są zamknięte w 
swych dziedzinach specjalnych, a umysł potrzebuje syntezy: że same operują czynnikami 
pozadoświadczatnymi, więc nie może
1 o być również zabronione metafizyce. Zarazem wywodził, iż nie jest konieczne, by metafizyka była 
aprioryczna, spekulatywna, apodyktyczna: przeciwnie, powinna być, jak inne nauki, empiryczna, 
indukcyjna, hipotetyczna.
Miała tedy filozofia Wartenberga aspiracje metafizyczne, ale ograniczone zgodnie
2 duchem XIX w., w którym powstała. Powstała mianowicie w latach kultu dla nauk przyrodniczych i 
przekonania, że może być jedynie'ich przedłużeniem. Wartenberg był na gruncie polskim odpowiednikiem 
takich pólmetafizyków. jak Lotze, Fechner, Wundt, Renouvier. Z metafizyków polskich tego okresu był 
najbardziej metodyczny i naukowy;
ale też był najmniej reprezentatywny, na wpół tylko dając wyraz aspiracjom swego ok.resu i kraju, a na 
wpół jeszcze poprzedniego okresu i myśli zagranicznej.
Występował przeciw materializmowi i monizmowi. za dualizmem i pluralizmem. Twierdził, że 
istnieją substancje zarówno duchowe, jak cielesne: że jednych i drugich jest wiele: że są ze sobą 
powiązane: że, jak wskazuje jego celowość, świat był zbudowany przez inteligencję, że więc - istnieje 
Bóg: że duch może panować nad ciałami i panuje coraz bardziej.
Wątły i chorowity, Wartenberg mało pisał i mato wykładał: został po nim tylko program. Oddźwięku 
nie znalazł, podobnie jak go ostatecznie w kołach naukowych nie znale/li też inni polscy myśliciele 
metafizyczni. W epoce przełomowej, po Załamaniu się pozytywizmu, doktryny metafizycznej 
potrzebowały raczej szersze koła niż uczeni i filozofowie. Ci godzili się na filozofię ograniczoną, byle 
była rzetelna: bez pozytywizmu, ale i bez metafizyki. Wyszedłszy z jednej skrajności, nie chcieli wpadać 
w drugą. Nie poszli /a Wartenbergiem. lecz za Twardowskim.
2. Kazimierz Twardowski (1866-1938) był tym, który nadał kierune,k filozofii nie tylko Lwowa, ale 
poniekąd całej Polski. Myśliciel jasny i trzeźwy, a nauczyciel z bożej łaski, był wraz z Mahrburgiem i 
Weryhą człowiekiem najwięcej w ostatnim półwieczu yasłużonym dla filozofii w Polsce: a podczas gdy 
tamci dwaj stwarzali dopiero warunki dla kultury filozoficznej, on mógł już wychować zastęp 
wyszkolonych filozoficznie pracowników.
Urodził się i wychował w Wiedniu i tam też w 1894 r. został docentem uniwersytetu. Ale już \\ 
następnym roku powołany został na katedrę do Lwowa, gdzie wykładał przez 35 lal i mieszkał do śmierci. 
W Wiedniu był uczniem Brentany i przejął jego stanowisko, Znaczyło lo. że walczył na dwa fronty: z 
jednej strony z filozofią metafizyczną, zwłaszcza
360


pojmowaną religijnie lub poetycko; z drugiej zaś z filozofią minimalistyczną, z pozytywizmem, 
relatywizmem, sceptycyzmem.
Jeszcze w młodych latach przeprowadził fundamentalne rozróżnienie między treścią a przedmiotem 
wyobrażeń, a także między nimi a aktem wyobrażania {Żur Lelire vom Inlialt unii (JC^eiifitctiui der 
Vorsielliin'{en, 1894). Odpowiadało ono filozofii Brentany, ale dokonane zostało dopiero przez 
Twardowskiego. Usunęło wiele nieporozumień:
zarówno pozornych trudności, jak i pozornych prawd dawniejszej filozofii. Było jedną z nielicznych w 
filozofii tez, które zyskały powszechne uznanie; odegrało rolę zwłaszcza w podstawowych wywodach 
fenomenologii, w krytyce psychologizmu i w dyskusji między realistyczną a idealistyczną teorią 
poznania.
Nic mniej ważne były i inne jego precyzyjne analizy, w szczególności te, w których przeciwstawił 
wyobrażenia i pojęcia (1898) oraz czynności i wytwory (1911). Uprawiał w duchu Brentany opisową 
psychologię i analizę pojęć, przede wszystkim psychologicznych, u w związku z nimi także logicznych i 
etycznych. Ale podczas gdy Brentano, wychodząc od takich analiz, otwierał perspektywy na całokształt 
filozofii, Twardowski pozostawał pr/y tych jakby wstępnych analizach. Objąwszy katedrę, ograniczył — 
podobnie jak Mahrburg i Weryho - własną twórczość, poświęcił się pracy wychowawczej i organi-
zacyjnej. Dla pracy tej wstępne analizy byty ważniejsze niż perspektywy, wykłady ważniejsze niż 
książki. Produkcja tego niezwykle pracowitego człowieka mieści się w niewielu tomach (drobniejsze 
prace zebrane pt. Rozprawy i artykuły filozoficzne. 1927; pełniejsze wydanie pt. WYhrune pionier 
filozoficzne ukazało się w r. 1965). Natomiast jego praca wychowawcza miała zasięg ogromny. Filozofia 
Brentany   Twardowskiego, wolna od skrajności zarówno maksymalistycznych jak minimalistycznych, 
dawała dla pracy tej znakomite ramy. Stworzył szkołę, jakiej nie stworzył jeszcze żaden w Polsce filozof. 
Zrealizował pragnienie Jana Śniadeckiego: by stworzyć taką filozofię, która by była odpowiednia dla 
wychowywania uczonych.
IV. Pod koniec tego okresu w różnych środowiskach znalazła wyraz pewna nowa tendencja; w 
Warszawie reprezentował ją Znaniecki, w Galicji Młynarski.
Florian Znaniecki (1882- 1958) przeciwstawił się scjentyzmowi poprzedniego pokolenia, liczącemu 
się ze stanowiskiem przyrodniczym, ale nie z humanistycznym; z faktami, ;ilc nie z wartościami: z 
jednością zjawisk, ale nie z ich różnorodnością; z tworami przyrody, ;ilc nie / tworami człowieka 
(Humanizm i poznanie. 1912, Cullural Realify, 1919). Kładł nacisk na to, że rzeczywistość posiada wiele 
porządków: nie tylko fizyczny, ale także psychiczny, społeczny, idealny. Sam zajmował się porządkiem 
społecznym i od filozofii przeszedł do socjologii. Od niego pochodzi to paradoksalne rozumowanie: Nie 
mamy dotąd żadnej teorii bezwzględnie pewnej: ale musimy taką teorię stworzyć. Otóż teorią taką może 
być tylko ta: że wszystko jest względne. Na tej „filozoficznej zasadzie względności" będzie można oprzeć 
pierwszy i jedyny system bezwzględny. — W Warszawie d/iałat tylko do pierwszej wielkiej wojny, 
podczas wojny przebywał w Ameryce i wykładał w Chicago, od 1920 r. objął katedrę socjologii w 
Poznaniu, a druga wojna znów go zatrzymała w Ameryce.
Pokrewnym myślicielem był Feliks-Młynarski (1884- 1972). Jego punktem wyjścia była również 
filozofia społeczna (Socjologia wobec teorii poznania, 1910, Zasady filozofii społeczni.'/, napisane w 
1913, wydane drukiem 1919). Domagał się w filozofii uwzględnienia
361


dorobku nauk humanistycznych i wraz z Jamesem i Bergsonem podkreślał granice przy-rodoznawstwa. A 
inspirowany przez odkrycie promieniotwórczości w fizyce, chciał zerwać ze sztywnymi pojęciami i 
przejść do energetycznego sposobu myślenia.
Naczelnym jego pytaniem było: czym się różni rzeczywistość społeczna od przyrody? I odpowiadał, 
że jest ona wzajemnym obcowaniem ludzi, którego podstawowym narzędziem jest mowa członkowana. 
Tylko dzięki niej możliwa jest tradycja i postęp: słowa utrwalają utwory społeczne, które są realne, ale nie 
w tym sensie, co rzeczy, lecz tylko jako mnogość podobnych i powtarzalnych aktów obcowania. Autor 
nazwał ten swój pogląd — symptomatyczny dla epoki — „konceptualizmem socjologicznym".
Założeniem rzeczywistości społecznej jest uznanie cudzej świadomości. Młynarski sądził, że implikuje 
ona przestrzeń, czas i przyczynowość. I wnosił z tego, że kategorie te są narzędziami poznania 
praktycznego. Stąd dalej wniosek: nie mogą być stosowane przez metafizykę, bo są uwarunkowane 
społecznie i przeto nie dotyczą bytu absolutnego. Wobec tego jedynym językiem, jaki pozostaje 
metafizyce, jest język matematyczny, ilościowy. Ilekroć metafizyka się z tym nie liczyła i posługiwała się 
pojęciami jakościowymi, tylekroć przestawała być nauką. Tak oto Młynarski doszedł do tej matematycznej 
filozofii, która powracała tyle razy od pitagorejczyków do marburczyków. Szczególne było. że doszedł do 
niej przez analizę życia społecznego.
Były w tym myśli nowe i typowe dla epoki. Filozofia polska nie poszła jednak, torem Znanieckiego i 
Młynarskiego. A i sami autorzy wycofali się z filozofii. Jak Znaniecki do socjologii, tak Młynarski 
przeszedł do ekonomii, na której polu zaczął pracować jako teoretyk i praktyk.
V. NA OBCZYŹNIE pracowało jeszcze w tym okresie niemało polskich filozofów. Z nich zaś 
nieporównanie najwybitniejszym był Leon Petrażycki (1867- 1931). Z zawodu prawnik, jeden z 
najznakomitszych swojego czasu, od 1899 do 1917 r. profesor na katedrze prawa w Uniwersytecie 
Petersburskim, od początku miał zainteresowania filozoficzne. I doszedł do wyników o najogólniejszym 
znaczeniu, ważnych nie tylko dla filozofii prawa, ale także dla etyki i metodologii ogólnej. Przede 
wszystkim zaś zajmował się psychologią: stał bowiem na stanowisku, że jedyną rzeczywistością w prawie 
są motywy psychiczne {Wstęp do nauki prawa i moralności, 1905, przekł. polski 1930, Teoria prawa i 
państwa w związku z teorią moralności. 1907, O pobudkach postępowania, 1907, przekł. polski 1925).
A) W psychologii przede wszystkim poddał krytyce tradycyjny podział zjawisk psychicznych na 
przeżycia poznawcze, uczucia i wolę. Dodał do tych trzech rodzajów czwarty, który nazwał emocjami lub 
impulsjami. Cechą ich jest dwustronność: są jednocześnie bierne jak poznanie i czynne jak wola. Należy 
do nich np. głód, w którym doznajemy wrażeń, zwłaszcza ustrojowych, ale także apetytu, a więc doznania 
o charakterze popędowym. Petrażycki sądził, że przeżycia te są dla życia psychicznego właśnie 
najbardziej podstawowe, one rządzą człowiekiem, a przez człowieka światem.
Emocje są dwojakiego rodzaju: jedne pociągają do pewnych rzeczy, inne zaś odpychają;
widok źródlanej wody nas pociąga, a myśl o połknięciu robaka odpycha; a tak samo pociąga nas 
wyobrażenie dobroci czy wierności, a odpycha propozycja udziału w oszustwie. Emocje takie są 
pobudkami postępowania, skłaniają nas do robienia rzeczy, do których mamy pociąg, i unikania tych, do 
których mamy niechęć. Tylko w mniejszym stopniu
362


postępowanie nasze jest wyznaczane przez to, że chcemy osiągnąć jakiś cel, np. przyjemność. Tymczasem 
dotychczasowe teorie, między innymi uparcie się w psychologii utrzymujący hedonizm, nie liczyły się z 
tym i wyprowadzały postępowanie ludzkie nie z emocji, lecz z dążenia do celu. Dlatego były na błędnej 
drodze.
B) Z emocyj wytwarzają się prawidła postępowania, normy, nakazy i zakazy. Jedne z nich wypływają z 
emocji estetycznych; te zabraniają nam czynności, które nas odpychają jako nieestetyczne, brzydkie. Inne 
zaś związane są z emocjami etycznymi, z poczuciem obowiązku, będącym również rodzajem emocji; one 
każą nam robić to, do czego pociąga to poczucie. Stanowią treść etyki, jak tamte estetyki. Mają szczególny 
charakter mis-tyczno-autorytatywny, jak gdyby miały tajemnicze źródło i wyższy autorytet. Pochodzi to 
stąd, że stosujemy je nie tylko do teraźniejszości, ale także do przeszłości i przyszłości, nie tylko do siebie, 
lecz także do innych istot, i ostatecznie traktujemy jako obiektywne, powszechne, wieczne prawa moralne. 
Ale naprawdę — wedle koncepcji Petrażyckiego — są jedynie wyidealizowanym wyrazem naszej psychiki 
i jej emocyj. Koncepcja ta jest świadomie psychologistyczna — niewątpliwie najkonsekwentniejsza i 
najpomysłowsza z psychologistycznych interpretacji etyki.
Wśród obowiązków zaś i norm Petrażycki odróżniał dwa rodzaje: te, do których spełnienia ktoś może 
sobie rościć prawo (np. bym mu oddał pożyczone pieniądze), i te, do których nikt rościć go sobie nie może 
(np. bym mu przebaczył winę: jest to może moim obowiązkiem, ale nie jest niczyim prawem). Pierwszym 
odpowiadają prawa innych ludzi, drugim nie. Pierwsze stanowią dziedzinę prawa, drugie — moralności. 
Ujęcie zjawisk prawnych jako drugiej obok moralnych odmiany przeżyć etycznych i oddzielenie ich na 
podłożu psychologicznym było pomysłem nowym. Dwustronność normy prawnej była oczywiście znana, 
ale n ikt jeszcze nie umiał oprzeć na niej poszukiwanej od wieków definicji prawa.
C) Pamiętne były również rozważania Petrażyckiego na polu metodologii, odpowiadające na pytanie, 
jakie twierdzenia posiadają wartość naukową. Nie każde bowiem twierdzenie prawdziwe ją posiada. Np. o 
klasie cygar wagi 10 gramów można by napisać wielotomowe dzieło składające się z samych twierdzeń 
prawdziwych, bo do tych cygar stosują się niezliczone twierdzenia fizyki, chemii, biologii, ekonomii; ale 
dzieło to byłoby bez wartości naukowej. A to dlatego, że twierdzenia te stosują się nie tylko do cygar. Że 
cygara 10-gramowe spadają z szybkością wzrastającą proporcjonalnie do czasu spadania, jest prawdą, lecz 
mieści się w ogólniejszej prawdzie dotyczącej wszystkich ciał. Tylko ta posiada wartość naukową. Ogólnie 
biorąc, wartość naukową posiadają nie byle jakie prawdy, lecz tylko prawdy swoiste lub, jak je Petrażycki 
nazywał, adekwatne, dorównane, w których podmiot jest całkowicie dostosowany do orzeczenia. Tylko 
adekwatne prawdy, twierdzenia, teorie mają wartość naukową. A z pojęć i klas te tylko, o których są 
adekwatne prawdy do wypowiedzenia. Ta prosta a fundamentalna formuła metodologiczna była dziełem 
Petrażyckiego.
II. OKRES DRUGI
l. Począwszy od roku 1918, po odzyskaniu niepodległości, zmieniły się warunki dla nauki polskiej. Do 
dwu dawnych uniwersytetów przybyły cztery nowe: w Warszawie, Poznaniu, Wilnie, Lublinie. 
Wychodziły teraz cztery specjalne pisma filozoficzne: oprócz
363


„Przeglądu Filozoficznego" w Warszawie, ..Ruch Filozoficzny" (od 1911) i ..Studia Philo-sophica" (od 
1935) we Lwowie oraz ..Kwartalnik Filozoficzny" w Krakowie (1922- 1948). Wszystkie miasta 
uniwersyteckie utworzyły stowarzyszenia filozoficzne. Zorganizowane zostały zjazdy polskich filozofów 
(we Lwowie w 1923, w Warszawie 1927 i w Krakowie 1936).
Filozofii, która niedawno była w Polsce po części w rękach amatorów, uniwersytety i związki 
naukowe dały teraz charakter zawodowy, regularny, zrzeszony, akademicki. Wysiłki Mahrburga, 
Weryhy, Twardowskiego zrobiły swoje: organizacja filozofii została przeprowadzona i filozofia rozwijała 
się w normalnych ramach, takich samych, co w wielkich krajach najbardziej dla filozofii zasłużonych. 
Niektóre katedry zajmowali nadal uczeni poprzedniego pokolenia, Twardowski i Wartenberg we Lwowie. 
Heinrich w Krakowie, Massonius i Lutosławski w Wilnie, Kozłowski w Poznaniu. Jednakże znaleźli się 
na katedrach także młodzi uczeni, wychowankowie polskich uniwersytetów.
Podobnie jak w innych krajach, można i w Polsce w okresie po 1918 roku oddzielić jeszcze dwie 
fazy, z których jedna się kończy, a druga zaczyna koło r. 1930. Jednakże przełom ten był mało istotny w 
porównaniu z tym, jaki w Polsce nastąpił poprzednio, i dlatego można te dwie fazy traktować razem, by 
je łącznie przeciwstawiać tamtej pierwszej. zakończonej przed pierwszą wielką wojną.
2. Nie było i teraz ważniejszego prądu w Europie, o którym by nie dyskutowano w Polsce. 
Wiadomości o nich przychodziły szybko, ale też zainteresowanie nimi na ogół szybko ustępowało 
zainteresowaniom nowym. Bergsonizm i pragmatyzm, neokantyzm i konwencjonalizm, które poruszały 
umysły ,w poprzedniej fazie filozofii, utraciły wiele ze swej aktualności. Inne teorie zajęły ich miejsce.
Fenomenologia znalazła rzecznika w Ingardenie; idee Diitheya w Zygmuncie Lempic-kim (1886-
1943, profesor germanistyki w Warszawie), Durkheima   w Stefanie Czar-nowskim, neowitalizm — w 
Bohdanie Rutkiewiczu (1887-1933, profesor w Lublinie). O nowej teorii poznania informował Adam 
Wiegner. Ale te różnorodne prądy z zewnątrz nie zapuściły w Polsce głębszych korzeni.
3. Tymczasem dokonała się w filozoficznej myśli polskiej głęboka przemiana: zanik prądów 
maksymalistycznych, metafizycznych, które objawiły się były na przełomie stuleci. Wartenberg nie miał 
uczniów. Abramowski niewielu. Brzozowski miał ich tylko między historykami literatury, ;i czas jego 
powodzeń minął dosyć szybko. Mesjanizm jeśli miał wyznawców, to jedynie w postaci, jaką mu dał 
Wroński, nie w tej, którą Lutosławski uważał za polską filozofię narodową: i jeśli ich miał, to nie w 
kołach akademickich, lecz w Związku Mesjanistów. Pisarze, którzy — jak np. Adam Żółtowski (profesor 
w Poznaniu) — zachowali sympatie metafizyczne, dawali im wyraz już tylko w pracach historycznych 
(Żółtowskiego Filozofia Kanta, 1923, i Z)('.KY//T('.S, 1937).
4. Jedyną większą grupę zajmującą się ontologią i reprezentującą pełny system filozoficzny stanowili 
tom iści. Kierunek ich miał od 1918 r. główny ośrodek w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, ale i poza 
tym wiele innych ośrodków.
Pierwszymi przedstawicielami nowej scholastyki, tej, która zapanowała po akcji Leona XIII i 
kardynała Mercier, byli tu: ks. Franciszek Gabryl w Uniwersytecie Jagiellońskim i ks. Kazimierz Wais w 
Uniwersytecie Jana Kazimierza. Organizatorem Uniwersytetu Katolickiego w Lublinie i jego studiów 
filozoficznych był ks. Idzi Radziszewski. Największym autorytetem w rzeczach tomizmu, a zwłaszcza 
etyki tomistycznej. był domi-
364


nikanin o. Jacek Woroniecki (1879- 1948). Wśród neotomistów naczelne miejsce zajmowali: ks. Piotr 
Chojnacki w Warszawie, ks. Józef Pastuszka w Lublinie, ks. Kazimierz Kowalski w Poznaniu, ks. Jan 
Stępa we Lwowie, ks. Michał Klepacz w Wilnie, trzej ostatni - późniejsi biskupi. Szerszy rozgłos zyskali: 
ks. Franciszek Sawicki oraz jezuici Stanisław Dunin Borkowski i F. Klinikę, ale wszyscy trzej mieszkający 
poza krajem i piszący w obcych językach. Światowej sławy historykiem scholastyki był Konstanty 
Michalski ze Zgromadzenia Misjonarzy w Krakowie. Do udoskonalenia nowej scholastyki metodami 
nowoczesnej logiki dążyli ks. Jan Salamucha (1903 - 1944), profesor krakowski, zamordowany przez 
Niemców w r. 1944. i l. M. Bocheński, dominikanin, profesor w Rzymie, potem we Fryburgu. Jak w 
innych krajach, tak też i w Polsce filozofia chrześcijańska, choć zasadniczo była tomistyczna. nie była nią 
wyłącznie: odchylenie ku pozytywizmowi reprezentował ks. Stanisław Kobyłecki, profesor w Warszawie, 
a odchylenie ku spirytua-lizmowi i irracjonalizmowi - ks. Augustyn Jakubisiak (1884- 1945). który osiadł 
w Paryżu i tam zebrał grono oddanych uczniów.
5. Pojawił się również system o przeciwnej tendencji, naturalistyczny: autorem jego byt Stanisław 
Ignacy Witkiewicz (1885-1939), malarz, dramaturg, powieściopisarz. teoretyk sztuki i literatury, obrońca 
najskrajniejszych, awangardowych, formalistycznych doktryn estetycznych, który w ostatnich latach życia 
poświęcił się filozofii. Jego ogólna teoria bytu była z jednej strony pluralistyczna, monadystyczna. a z 
drugiej materialistyczna:
Rzeczywistość składała się wedle niej z monad materialnych, ale zbudowanych organicznie. 
zorganizowanych i zindywidualizowanych; toteż o budowie świata więcej mówi biologia niż fizyka 
{Pojęcia i twierdzenia implikowani' prze: pojęcie Istnieniu, 1935).
6. Do innego jeszcze systemu doszedł Roman Ingarden. (1893-1970), profesor lwowski. Ten uczony, 
aktywny i wielostronny, był ontologiem i systematykiem w okresie. kiedy w polskiej filozofii panowała 
specjalizacja i historia, należał do fenomenologów, gdy Polska ciążyła do pozytywizmu. Był uczniem 
Husserla, ale nie przejął jego idealizmu. Husserl widział w przedmiotach rzeczywistych wytwory 
intencjonalne, zależne od aktów czystej świadomości, którym przypisywał byt absolutny: a Ingarden 
przeszedł do realistycznego pojmowania świata rzeczywistego. Drogę doń utorował sobie nie tylko bada-
niami z zakresu teorii poznania (najpierw w Stanowisku teorii poznania ir systemie nauk filozoficznych, 
1925). Postawił sobie za zadanie poddać analizie przedmioty bezspornie intencjonalne, aby je 
skonfrontować z realnymi. Tymi przedmiotami są dzieła sztuki. Najpierw zanalizował dzieła sztuki 
literackiej [Das literarische Kunstwerk, 1930), a potem i inne. Była to droga oryginalna: przez teorię 
sztuki do ontologii. Dzieła sztuki, choć mają podstawę w przedmiotach realnych, jak druk czy malowidło 
— bez nich dzieła sztuki nie miałyby intersubiektywnej tożsamości i nie byłyby dostępne dla odbiorców 
— są jednakże wytwarzane intencjonalnie przez artystę, a rekonstruowane i konkretyzowane przez 
odbiorcę. Jakby przy okazji, Ingarden rozwinął filozoficzną teorię sztuki i estetyki. Wykazał w 
szczególności, że dzieła sztuki są w swej strukturze zawsze schematyczne i wielowarstwowe. I tą 
dziedziną swej pracy Fngarden oddziałał najszerzej.
Po tych badaniach przygotowawczych przystąpił do pełnego przedstawienia swych poglądów 
ontologicznych, epistemologicznych i metafizycznych w dziele Spór o istnienie świata (dwa pierwsze 
tomy ukazały się w 1947 i 1948). Wprowadził w nim nową metodę rozstrzygnięcia sporu: przez analizę 
formy przedmiotów realnych. Zastosowanie jej doprowadziło go do odrzucenia wszystkich form 
idealizmu, ale także i realizmu absolutnego,
365


domagającego się od świata pierwotności bytowej. Tymczasem świat, jako czasowy, nie jest bytem 
pierwotnym. Dlatego realizm łączył się u Ingardena z kreacjonizmem,
7. Te nieliczne próby ontologii, filozoficznych syntez i systemów, choć pojawiły się w tym okresie, 
nie były dlań typowe. Nie w tym kierunku szły ambicje: nie w kierunku szerokości filozoficznej teorii, 
lecz jej ścisłości.
W związku z tym była specjalizacja, tak charakterystyczna dla filozofii polskiej tych czasów, przejście 
od filozofii do „nauk filozoficznych", przekonanie, że filozofia ogólna nie da ścisłych wyników 
naukowych, może je natomiast dać logika, psychologia czy historia filozofii.
Specjalizacja miała w dużej mierze charakter historyczny. Zajmowano się w Polsce historią filozofii 
tyleż, co filozofią. Tak było zwłaszcza w Krakowie, tam stało się to już tradycją. W Uniwersytecie 
Jagiellońskim uczył wspomniany już znakomity mediewista, ks. Konstanty Michalski (1879- 1947); i 
szczególnie doniosłe wyniki Osiągnęła historia filozofii średniowiecznej, a także filozofii polskiej, dla 
której ośrodkiem była Komisja Polskiej Akademii Umiejętności. Ze szkoły krakowskiej wyszli badacze 
myśli starożytnej, jak Tadeusz Sinko (profesor filologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim), Adam 
Krokiewicz (profesor filologii klasycznej w Uniwersytecie Warszawskim); średniowiecznej, jak 
Aleksander Birkenmajer; nowożytnej, jak Adam Żółtowski i Ludwik Chmaj (profesor pedagogiki w 
Uniwersytecie Wileńskim); specjalnie renesansowej, jak Marian Heitzman;
specjalnie osiemnastowiecznej, jak Edward Frauenglas i Stefan Rudniański; polskiej, jak Stefan Harassek, 
Władysław Horodyski, Wiktor Wąsik (profesor Wolnej Wszechnicy w Warszawie).
Ale również i inne środowiska wydały historyków: Izydorę Dąmbską, pracującą na polu filozofii 
starożytnej, Bogumiła Jasinowskiego (profesor Uniwersytetu Wileńskiego), historyka filozofii 
późnostarożytnej, Stefana Swieżawskiego — średniowiecznej, Bohdana Kieszkowskiego — 
renesansowej, ks. Pawła Siwka (profesor Gregorianum w Rzymie) — nowożytnej, Adama Zieleńczyka 
(profesor Wolnej Wszechnicy w Warszawie) — specjalnie polskiej. Szeroki zakres zagadnień 
historycznych obejmował Narcyz Łubnicki. Z prac Benedykta Bornsteina najcenniejsze były historyczne. 
W pracach swych z historii prądów umysłowych B. Suchodolski szeroko uwzględnił filozofię.
8. Szkoła lwowska, pozostająca pod wpływem Twardowskiego, ubocznie zajmowała się historią, 
głównie zaś systematyką. Tylko niektórzy jej przedstawiciele, jak Tadeusz Czeżowski (dyrektor 
Departamentu Szkół Wyższych, potem profesor w Wilnie), prowadzili badania zarówno historyczne jak 
systematyczne. Szkoła zajmowała się najwięcej analizą pojęć, jako zadaniem podstawowym a mogącym 
być wykonywanym ściśle i naukowo;
w analizie pojęć uwzględniała oba ich aspekty, subiektywny i obiektywny, czyli psychologiczny i 
logiczny. Twardowski sam pracował najwięcej na pograniczu psychologii i logiki;
natomiast wśród jego uczniów nastąpił podział: jedni stali się specjalistami w zakresie psychologii, inni 
zaś w zakresie logiki.
Większość psychologów zajmujących katedry psychologii wyszła ze szkoły lwowskiej, mianowicie: 
Władysław Witwicki (zarazem słynny tłumacz Platona) i Stefan Baley w Warszawie, Stefan Błachowski 
w Poznaniu, Mieczysław Kreutz we Lwowie. Reprezentowali oni różne kierunki: Witwicki został 
najbliższy poglądom Brentany, Kreutz zbliżał się do behawioryzmu, Baley — do psychologii głębi.
Obok nich działali psychologowie wywodzący się z innych środowisk. Przede wszystkim
366


krakowscy uczniowie Władysława Heinricha, ale także wychowankowie zagranicznych uniwersytetów: 
Jakub Segał ze szkoły wurzburskiej, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej, pionier estetyki 
psychologicznej: Józefa Joteyko ze szkoły brukselskiej, ucząca również w Wolnej Wszechnicy, pionierka 
psychologii wychowawczej; Paweł Kucharski ze szkoły paryskiej (Pierona), który pozostał w Paryżu; 
Stefan Szuman, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, czynny na polu psychologii dziecka, estetyki, 
filozofii życia: Albert Dryjski, znawca psychoanalizy i parapsychologii; Józef Pięter, pionier „biografii 
ogólnej";
Włodzimierz Szewczuk, autor prac o psychologii postaci.
9. Logika rozwinęła się w Polsce w swej nowoczesnej postaci matematycznej. Pierwszy w Polsce 
potraktował ją w ten sposób jeden ze starszych uczniów Twardowskiego, Jan Łukasiewicz (1878 - 1956; 
Zasada sprzeczności u Arystotelesa, 1910), a wkrótce w tym samym kierunku poszedł Stanisław 
Leśniewski (1887- 1939; O podstawach matematyki. 1927- 1931). Ci dwaj wybitni logicy byli profesorami 
warszawskimi i wytworzyli w Warszawie ośrodek badań logistycznych o światowej sławie. O roli ich była 
już mowa. Ze szkoły ich wyszedł docent warszawski Alfred Tarski (ur. 1902), obecny profesor 
Uniwersytetu Kalifornijskiego, którego prace na Zachodzie jeszcze przed drugą wojną zyskały rozgłos. 
Logistyka warszawska wywarła rozległy wpływ na filozofię polską. Studia logistyczne nie ograniczały się 
do Warszawy. W Krakowie zainicjował je profesor matematyki, Jan Sleszyński. W Krakowie też, gdzie był 
docentem, a potem we Lwowie, gdzie był powołany na katedrę, prowadził je Leon Chwistek (1884- 1944: 
Granice nauki, 1935), myśliciel wielostronny i nieco ekscentryczny, matematyk, filozof, estetyk, malarz, 
którego nazwisko spopularyzowała teoria „wielości rzeczywistości".
10. Znaczny był ruch na pograniczu filozofii. W szczególności filozofia medycyny miała w Polsce 
tradycję od Chałubińskiego. W początku XX wieku posiadała w Królestwie dwu pionierów: jednym z nich 
był omówiony już poprzednio Władysław Bie-gański, lekarz częstochowski, autor wielu prac czysto 
filozoficznych, ale także Logiki medycyny (1908); drugim — Edmund Biernacki (1866- 1911), lekarz 
warszawski, wynalazca „odczynu Biernackiego", a zarazem autor filozoficznych Zasad poznania 
lekarskiego, 1902, znanych i poza Polską w przekładach: niemieckim i rosyjskim. Bezpośrednio po 
odzyskaniu przez kraj niepodległości, w 1920, powstała w Uniwersytecie Jagiellońskim katedra historii i 
filozofii medycyny, pierwsza na świecie katedra tego przedmiotu. Objął ją Władysław Szumowski (1875-
1954), związany w filozofii z lwowską szkołą Twardowskiego, późniejszy autor Historii medycyny 
filozoficznie ujętej (1935). A w r. 1924 Adam Wrzosek, profesor historii medycyny w Poznaniu, 
zapoczątkował specjalne wydawnictwo „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny".
11. Koleje filozofii prawa były inne. W końcu poprzedniego stulecia była w zaniedbaniu: panujący 
wówczas historyzm i pozytywizm odżegnywał się od ogólnych rozważań o prawie. Jeden Władysław 
Daisenberg — epigon czy prekursor idealistycznych systemów — miał rozległe zamierzenia filozoficzne 
(Dzieje filozofii prawa i państwa, 1874). Edmund Krzymuski, który na przełomie dwu stuleci wykładał 
filozofię prawa w Uniwersytecie Jagiellońskim, skłaniał się do poglądów Kanta (Teoria karna Kanta, 
1882, Historia filozofii prawa, 1924). Sytuacja zmieniła się od początku XX wieku: zainteresowania filo-
zoficzne wśród polskich prawników wzrosły. Początkowo szczególnym powodzeniem cieszył się 
normatywistyczny idealizm Kelsena. Ale odkąd w Polsce osiadł Petrażycki, jego myśl oddziałała najsilniej. 
Przede wszystkim w Warszawie, gdzie wykładał i gdzie po jego
367


w Wilnie, że 
w ten • 
ważne. „. 
jeśli się c w 
ogóle. ma l 
na pr
14. P( 
zainteresc 
poznania 
złowski, t 
docenci 1< 
przez Nie 
sowania v 
profesor ' i 
Henryk 
zarówno i n i 
na Sztej 
baumowa 
wała się l 
fizyki nie w 
Warsza\
Z doś\ 
językozna' z 
papieróv 
wyrosła z 
raczej niż
15. Ań 
lalach posi 
uczniów. ( 
poczynanii 
antyfiloz 
zofii. a prz 
postawa zi
Nie był i 
póz n a wc-
ina tycz n o-
1 i oczywiste 
relatywizm
Na tyn-skim. 
Koło 
najradykali 
ływanie był 
Koła. Całk 
metody i [• 
U Łuk;
śmierci powstało Towarzystwo im. Petrażyckiego. Drugi ośrodek wpływów Petrażyckiego stworzył w 
Wilnie uczeń jego, Jerzy Lande.  Jednocześnie inny kierunek w filozofii prawa rozwinął, na terenie 
Poznania, Czesław Znamierowski (1888 - 1967): zaczął swą działalność jako filozof, a przeszedłszy do 
teorii prawa, zachował w niej postawę ściśle filozoficzną:
praca jego miała charakter analityczny, była kierowana wytrwałym dążeniem do wprowadzenia jasnych 
pojęć, precyzyjnego języka (fochtciwow pojęcia teorii pra\vii. 1924). Z dzieła. treści etycznej (Oceny i 
normy) ukazały się w omawianym okresie tylko poszczególne rozdziały, całość zaś wyszła drukiem 
dopiero w r. 1957.
12. Specjalizacja polskiej filozofii wynikała z jej nastawienia. Przeważał w niej bowiem kierunek 
analityczny, stawiający sobie zadania częściowe, monograficzne, przygotowawcze, przeprowadzający 
analizy pojęć, a odkładający syntezy filozoficzne. Był opozycją przeciw filozofii spekulatywnej, ale też 
nie był identyczny z pozytywizmem. Był odeń bardziej otwarty, nie przesądzał, jakie będą wyniki badań, 
jakie ich granice, które z walczących stanowisk okaże się ostatecznie słusznym.
Kierunek ten powstał w Polsce nie przypadkiem: wyszedł od Twardowskiego. który miał największy 
wpływ na młode pokolenie, a uczniowie jego zaszczepili ten sposób filozofowania całej Polsce. Pozycję 
swą zawdzięczał także temu, że inne. ambitniejsze kierunki. które poprzednio w Polsce przewodziły, nie 
dały oczekiwanych wyników.
W takim rozumieniu filozofii Polska XX wieku nie była odosobniona; była szczególnie bliska 
austriackiej szkole Brentany i brytyjskiej szkole analitycznej. W jednym wypadku zachodziła zależność, w 
drugim zbieżność. Od Brentany. którego Twardowski był uczniem. wywodził się pośrednio ten kierunek 
myśli polskiej. Szkoła brytyjska zaś i polska powstały niezależnie: ale powstawały w podobnych 
warunkach, jako reakcja przeciw systemom spekulatywnym. Od przekładu Zagadnień filozofii Russella 
przez Siłbersteina w 1913 r. i Zaściel etyki Moore'a przez Znamierowskiego w 1919 — zaczął się kontakt 
Polski, a zwłaszcza Warszawy, ze szkołą brytyjską.
13. Analityczny, szczegółowy, monograficzny charakter polskiej filozofii tych czasów objawił się 
dobitnie w teorii wartości. Z etyki wyszła wprawdzie w 1916 r. książka krakowskiego profesora Witolda 
Rubczyńskiego(1864 - 1938), mająca aspiracje do syntezy i przejęta idealizmem — ale była mało typowa. 
Nieporównanie typowsze były szczegółowe analizy pojęć etycznych, jakie przeprowadzała Maria 
Ossowska w Warszawie, lub kon-spektowe zestawienia, jakie robił Marian Borowski ze szkoły lwowskiej 
(1879- 1938). Prace te zajmowały bądź realistyczne stanowisko moralistów angielskich, bądź też stano-
wisko socjologiczne, traktując wartości jako wytwory warunków społecznych.— Kotarbiński 
przygotowywał, pod nazwą „prakseologii", nową dziedzinę badań, zbliżoną w pewnym sensie do 
etycznych: ogólną teorię sprawnego działania.
Podobnie było też w estetyce. Michała Sobeskiego (1877 - 1939). profesora w Poznaniu, obrona 
obiektywnej metody w estetyce i, nie dokończona zresztą. Filozofia sztuki. 1917, mniej były typowe dla 
epoki niż studia o charakterze psychologicznym Segała. niż formalistyczna teoria sztuki Witkiewicza, niż 
pluralizm Chwistka. niż szczegółowe rozważania wychowanków szkoły warszawskiej i lwowskiej, 
Stanisława Ossowskiego. Mieczysława Wallisa i Leopolda Blausteina.
Ograniczanie się w filozofii do tego, co można twierdzić bezspornie i ściśle, stanowczo przeważało w 
Polsce, jednakże nie było powszechne. Inne stanowisko reprezentował w etyce i estetyce Henryk 
Elzenberg (1887- 1967), w latach międzywojennych profesor


368
24 — Historia



w Wilnie, autor studiów i esejów (zebranych w 3 tomy dopiero w latach 1963 - 1966). Sądził, że w ten 
sposób nie dochodzą do głosu zagadnienia najważniejsze, że traci się czas na mato ważne. „Jednym z 
najgorszych fałszów, jakie można głosić, a które wciąż się głosi, to że jeśli się coś nie da powiedzieć 
jasno, niedwuznacznie, z precyzją, nie należy tego mówić w ogóle. Twórcze pomysły stale przychodzą w 
postaci, która te zalety wyklucza; maksymalna precyzja zawsze i wszędzie — to jest urojenie maniaków".
14. Podobnie było w teorii poznania, która zresztą zeszła na drugi plan wobec zainteresowań 
logicznych i psychologicznych. Jeśli była uprawiana, to głównie jako teoria poznania naukowego. Jeszcze 
w XIX w. teorią nauki zajmowali się Mahrburg i Ko-złowski, teraz nowy bodziec dał jej Heinrich. 2 jego 
szkoły wyszli czynni na tym polu docenci krakowscy: Bolesław Gawecki, Joachim Metallmann (ur. 1889. 
zamordowali} przez Niemców w 1942), autor wielkiej książki o determinizmie. Ale podobne zaintere-
sowania wystąpiły też i w innych środowiskach; z lwowskiego wyszli Zygmunt Zawirski. profesor w 
Poznaniu i Krakowie (1882- 1948, L 'ero/lit ion ck' Ul iiolion i/u /(7«/;s. 1935). i Henryk Mehiberg, 
autorzy prac o pojęciu czasu, a także Izydora Dąmbska. pracująca zarówno na polu filozofii 
systematycznej, jak i historii filozofii: z warszawskiego   Janina Sztejnbarg-Kotarbińska, autorka prac o 
determinizmie. i Janina Hosiasson-Linden-baumowa, autorka prac o indukcji; na terenie Paryża 
podobnymi zagadnieniami zajmowała się Helena Konczewska {Problemc ile la subsluncc, 1935). O 
nowych drogach fizyki niezmordowanie informował Czesław Białobrzeski, profesor fizyki teoretycznej w 
Warszawie, kładąc nacisk na ich konsekwencje światopoglądowe, zwłaszcza indeterminizm.
Z doświadczeń humanisty wyszedł w swych rozmyślaniach filozoficznych znakomity językoznawca 
Jan M. Rozwadowski; ale jego praca ostatnia. Prawią źycici. nie dokończona. z papierów pośmiertnych 
wydana (1937). wyjątkowe w filozofii polskiej tych lat zjawisko. wyrosła z doświadczeń życia, „z nędzy 
życia jednostkowego", była dziełem mądrości raczej niż nauki.
15. Analityczna filozofia przeszła w Polsce ewolucję, przybierając w dwudziestych latach posiać 
znacznie skrajniejszą niż ta,jaką miała u Twardowskiego i pierwotnie u jego uczniów. Było to w 
związku.z zajęciem się logiką matematyczną: w świelle jej wymagań poczynania filozoficzne wydały się 
nienaukowe, l wytworzyła się wśród filozofów postawa antyfilozoficzna. Ostrożność Twardowskiego w 
filozofii przeszła w niechęć do filozofii. a przynajmniej do filozofii dotychczasowej. Szczytowy punkt 
swój ta ant\ filozofie/na postawa znalazła w przemówieniu Łukasiewicza na Zjeździe warszawskim w 
1927 roku
Nie był to prąd w Polsce powszechny, ale objął grupę dość znac/ną. Dla niej naukowi;
i poznawczą wartość posiadał) tylko fakt) stwierdzane empirycznie i dochodzenia malc-matyczno-
logiczne; dla niej pojęcia i pewniki były formowane nie na podstawie intuicji i oczywistości, lecz tylko 
konwencyj. Szła ku nominalizmowi. konwencjonali/mowi. relatywizmowi.
Na tym tle nastąpiło zbliżenie polskiej filozofii z pozytywistycznym Kołem Wiedeńskim. Koło 
powstało właśnie w tym czasie, gdy analityczna filozofia w Polsce weszła w s\\;i najradykalniejszą fazę. 
Więc też stało się dla niej pożądanym sprzymierzeńcem. Odcl/ia-ływanie było wzajemne: zwłaszcza 
teoria prawdy Tarskicgo wpłynęła na rozwój poglądów Koła. Całkowitych zwolenników zresztą nie miało 
ono w Polsce: ceniono tu r;ic/cj jcyo metody i program niż. wyniki.
U Łukasiewicza walka z filozofią miała szczególny odcień: gard/ii Uot\cln.'/;i'i'wŁi
24 — Historia filozofii t. III                                                                               3^0


lilo/olią. natomiast wierzył, /e, posiadłszy takie narzędzia jak logika matematyczna, rozwiąże zagadnienia 
filozoficzne, a nawet metafizyczne. Teoria poznania pozytywistów i kantystow. która je miała za 
nienaukowe, sama była nienaukowa. Łukasiewicz nie był iiOiTiinalist4 ani relatywistą. Sadził, że błądziła 
Filozofia, ale na dobrej drodze jest zdrowy rozsądek i ten pełny realizm, który teoria poznania niesłusznie 
potraktowała jako ..naiwny".
16. Filozofia analityczna doszła wszakże do ogólniejszych koncepcji filozoficznych, /wlaszcza u 
Kotarbińskiego i Ajdukiewicza.
Koncepcja Tadusza Kotarbińskiego (ur. ISS6). profesora warszawskiego, była matcrialistyczna 
{Eleiwnty leorii poznimiu, logiki i nii'toilolof,ii, 1929). Zaprzeczał istnieniu me l\lko przedmiotów 
psychicznych, ale także ..zdarzeń", „stanów rzeczy", „stosunków". ..własności", a więc tego wszystkiego, 
co zajmuje najwięcej miejsca w rozważaniach filo-/ofów. Są to tylko hipostazy pojęć, abstrakcje. Nie ma 
walki, są tylko wojska walczące:
nie ma świadomości, są tylko ciała świadome: nie ma deszczu, są tylko spadające krople;
nie ma sprawiedliwości, są tylko sprawiedliwi sędziowie. Trudności myślowe i nierozwią-/alne zagadnienia 
pochodzą stąd, że używamy wyrazów oznaczających fikcje i, poddając •Je ich sugestii, fikcje bierzemy za 
rzeczywistość. A tymczasem naprawdę istnieją tylko rzeczy. Stanowisko to (podobne do tego, do którego 
doszedł pod koniec życia Brentano) Kotarbiński nazywał „reizmem" lub „konkretyzmem". Nazywał je 
także „pansomatyz-mem". dla zaznaczenia, że istoty świadome są zawsze istotami cielesnymi. Nazywał je 
też „radykalnym realizmem": nazwę tę dawał specjalnie poglądowi, że tzw. treści świadomości, jakości 
zmysłowe, barwy czy dźwięki, są również fikcjami. Nie jest prawdą, jakobyśmy postrzegali barwy, dźwięki 
itd. i na ich podstawie wnosili dopiero o rzeczach, jak to chcieli realiści krytyczni: postrzegamy 
bezpośrednio rzeczy.
17. Koncepcja Kazimierza Ajdukiewicza (1S90-1963). profesora lwowskiego, brała za punkt wyjścia 
język i jego reguły. Kto by nie odpowiedział twierdząco na pytanie. czy każdy kwadrat jest czworobokiem, 
dałby dowód, że nie rozumie wyrazów „kwadrat", ..czworobok" itd. Kto nie uznaje zasady sprzeczności i 
mówi, że coś może być i zarazem nie być. ten wskazuje, że nie rozumie wyrazu „nie". Sądy dyktowane 
przez takie reguły są sądami apriorycznymi: są powszechnie ważne, to znaczy: jest logicznie niemożliwe. 
hy ]e ktokolwiek odrzucał.
Reguły te prowadzą tedy do zdań powszechnie ważnych: ale z drugiej strony, wprowadzają do nich 
czynnik umowności. Ogół sądów jakiegoś języka („perspektywa światowa tego języka") jest zależny nie 
tylko od doświadczenia, ale także od aparatu pojęciowego jęz\ka. A ten jest umowny, częściowo dowolny. 
Konsekwencją tego jest konwencjo-nalizm i to nie częściowy, jak u Poincarego. lecz powszechny, 
„radykalny", jak go nazywał Ajdukiewicz.
Natomiast konwencjonalizm nie pociąga za .sobą relatywizmu: bo choć możliwe są ro/ne aparatury 
pojęciowe, to nie jest możliwe, by sąd prawdziwy w jednej aparaturze h\ ł fałszywy w innej. Nie pociąga 
też za sobą idealizmu, bo nie wynika zeń, by poznawany przez nas świat był zależny od aparatury 
pojęciowej: to tylko „perspektywa świata" jest od niej zależna. Jest ona zbiorem sądów o świecie, ale nie 
światem. Zmieniając aparaturę. stawiamy światu inne pytania, i to czyni, że otrzymujemy inne 
odpowiedzi: świat się przez to nie zmienia, a tylko my rozpatrujemy inną jego stronę. Idealiści wytwarzają 
|io/or\ słuszności dla swego poglądu tym. że używają języka, w którym mowaJest o poznawaniu ^wiata. 
nie o świecie: w języku ich wypowiedzi tylko pozornie traktują o świecie.
370


Konwencjonalizm nie przemawia tedy przeciw realizmowi. Natomiast ogranicza empiryzm. Nie jest 
prawdą, jakoby twierdzenia były zależne tylko od doświadczenia, skoro są też zależne od języka. Nie 
tylko zdania empiryczne są prawdziwe, nie tylko one dotyczą rzeczywistości: i nie ma racji, by jedne 
uważać za naukowe.
Konwencjonalizm nie implikuje reizmu ani nominalizmu. Odpowiedź na pytanie. czy istnieją 
powszechniki, zależy od przyjętego języka. W języku reistycznym nie ma dla nich miejsca, bo posiada on 
nazwy jednego tylko typu. Ale możliwy jest też język z wieloma typami logicznymi, w którym „istnieć" 
ma wiele znaczeń i w którym bez sprzeczności można mówić o bytach ogólnych.
18. Taki był stan filozofii polskiej w okresie między wojnami. Druga wielka wojna zastała ją w stanie 
kwitnącym: utworzone już były warsztaty pracy filozoficznej i dorastało nowe pokolenie badaczów. 
wykształcone od początku w szkołach polskich i przygotowane do pracy. Zostało to zniszczone przez 
okupantów między 1939 a 1944 rokiem. Ogromna część młodszego pokolenia wyginęła w bitwach lub 
została wymordowana w obozach niemieckich. A ogromna część warsztatów nauki, bibliotek, instytutów 
naukowych została zdewastowana, zrabowana, zrównana z ziemią. Dla Polski więcej jeszcze niż dla 
innych krajów lata te zamknęły epokę ważną i bujną, ale krótką i nie dokończoną. A rok 1945 zaczął 
epokę nową.
ZESTAWIENIA
POJĘCIA I TERMINY
Które z pojęć i terminów używanych dziś w filozofii są wytworem ostatniego dopiero okresu? Przede 
wszystkim wiele z tych, które -oznaczają stanowiska filozoficzne: a więc pragmatyzm, inttiicjonizm, 
humanizm. uniwersalizm i personalizm, insiriimenlalizni. ps\'clio-lof;izm i antypsycholoyizm. formalizm 
(zarówno logiczny, jak etyczny i estetyczny). rca/izni bezpośredni, operacjonizm, .fizyk ulizm. empiryzm 
radykalny. e^zystencjalizm. heliawior\'zm. psychologia pastwi i całości. psyciwlogiu ^/ehi. A także 
terminy oznaczające nowe dyscy pliny filozoficzne, jak teoria przedmiotom', jak aksjoloyiu. czyli teoria 
wartości.
Dużo nowych pojęć i terminów powstało również w metodologii: zaczęto mówić o systemie 
dedukcyjnym, zupełności i hezsp rzecznosci systemu, rozstrzyf,alnosci zdaniu. weryfikacji i falsyfikacji. 
redukcji (w przeciwstawieniu do dedukcji), funkcji zdaniowej. zdaniu protokolarnym, teorii typów, 
metaleorii. Pojęcia te i terminy wytworzone zostah przeważnie przez logistyków i przedstawicieli 
logistycznego pozytywizmu. Ale rozpowszechniły się też inne, jak prawo statystyczne, używane przez 
teoretyków fizyki, lub redukcja transcendentalna, wprowadzona przez Husserla.
Psychologia, oderwawszy się od filozofii, formowała sobie sama swą terminologię.. jednakże niektóre 
z jej terminów powstały w ramach filozofii lub też przeszły do nici. jak strumień świadomości, 
pochodzący od Jamesa, lub kompleks i siiblirnacju. pochod/aci." od Freuda.
v" teorii poznania i ontologii powstało mało nowych nazw : najwięcej w szkole feno


menologicznej, operującej własnym słownictwem; ale przeważnie nie wyszły poza nią. W początku 
stulecia rozpowszechniło się nieco terminów Bergsonowskich (jak elan vital lub diiree), a po drugiej 
wojnie egzystencjalistycznych (jak egzystencja}. Własną terminologią posługiwał się marksizm. Najmniej 
nowych tworów językowych wydała filozofia analityczna: świadomie bowiem trzymała się mowy 
potocznej. Ale to, że nowa filozofia w pewnej przynajmniej części, od mowy szkolnej, dostępnej jedynie 
wtajemniczonym, wróciła do mowy zwyczajnej i prostej, jest zasługą przede wszystkim filozofii 
analitycznej.
CHRONOLOGIA
Poglądy filozoficzne XX wieku zostały przedstawione powyżej w takim mniej więcej porządku, w jakim powstały. 
Ale jest inny jeszcze ich porządek chronologiczny: w jakim się rozpowszechniały. Rozpowszechniały się szybciej niż w 
stuleciach poprzednich. Bergson ogłosił pierwszą swą książkę w r. 1889, a koło 1900 był już u szczytu sławy. Rozgłos 
Einsteina przyszedł piorunująco. Kolo Wiedeńskie ogłosiło swój program w 1929 r., a w 1934 zaczęło już swe wielkie 
międzynarodowe zjazdy. W niektórych wypadkach rozgłos teorii wyprzedzał nawet opublikowanie jej głównych dzieł: 
tak było z pragmatyzmem i z idealizmem szkoły marburskiej.
A jest jeszcze irzccia chronologia; nie dziel i poglądów, lecz ludzi, którzy je stworzyli, pokoleń, które im dały 
początek. Otóż część myślicieli, którzy zaważyli na filozofii XX wieku, urodziła się jeszcze w l połowie XIX wieku: 
Mach i Brentano w 1838. Peirce w 1839, James i Cohen w 1842. Avenarius w 1843, Nietzsche i Richł w 1844, Boutrou\ 
w 1845. Z tych, którzy dotąd w XX w. mieli światowy rozgłos, jeden tylko Sartre urodził się w XX wieku. Ogromna 
zaś ich większość przyszła na świat w II połowie poprzedniego stulecia. Przy tym niektóre lala okazały się szczególniej 
płodne w wybitnych myślicieli; zwłaszcza lata 1852 - 1X59. Yaihinger i Schubert-Soldern urodzili się w 1852 r.. 
Meinong w 1853. Poincare i Natorp w 1854, Royce v. 1855, Plechanow i Freud w 1856, Pearson w 1857, Pianek i 
Simmei w 1858, a nie mniej niż pięciu znanych myślicieli w 1859: Bergson, Husserl, Durkheim, Meyerson, Dewey. W 
ciągu więc tych 8 lat urodzili się przedstawiciele wszystkich ważniejszych kierunków z początku XX wieku: 
fikcjonalizmu i filozofii imniiinentnej, Brentanowskiego realizmu i przyrodniczego konwencjonalizmu. szkoły 
marburskiej i idealistycznej metafizyki, dialektycznego materializmu, psychoanalizy, scjentyzmu i filozofii nowej 
fizyki, intuicjo-nizmu. fenomenologii, szkoły socjologicznej, pragmatyzmu.
W Polsce chronologia była podobna do zachodnioeuropejskiej. Filozofowie najważniejsi dla początków XX w. 
urodzili się na przestrzeni niewielu lal: Twardowski w-r. 1866, Petrażycki i Weryho w 1867, Heinrich, Abramowski i 
Warlenberg w 1868: Mahrburg i Massonius byli od nich tylko o niewiele lat starsi, Brzozowski o kilka lat młodszy. 
Następną zaś większą grupę polskich filozofów stanowią urodzeni w lalach osiemdziesiątych: to oni po r. 1919 zajęli 
katedry w nowych uniwersytetach.
Stosunki chronologiczne komplikują się przez to, że z ludzi jednego pokolenia jedni występowali ze swymi teoriami 
za młodu, inni dopiero w starości. Wilson wystąpił jednocześnie z Moore'em i Russellem, ale był od nich o całe 
pokolenie starszy. Whitehcad przeszedł do filozofii dopiero w końcu swego długiego życia. Bergson, Croce czy Freud 
ogłaszali swe prace tak długo, że przez ten czas przeminęły trzy pokolenia. Vaihinger opublikował główne swe dzieło w 
30 lat po jego napisaniu.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
l. Wydarzenia polityczne XX wieku i cały ustrój społeczny, a także tempo i nastrój życia były zgoła inne niż w 
wieku XIX. 7cn przebiegł w pokoju. XX zaś w wojnach. A okresy między wojnami byty wypełnione ich 
oczekiwaniem: szukanie sojuszy, tworzenie bloków, starania o pokój potęgowały napięcie i robiły lala te latami 
niepewności i lęku. Niektóre wojny toczyły się daleko od głównych ośrodków filozofii i nie miały na nie wpływu, jak 
wojny bałkańskie czy południowoamerykańskie. Natomiast wojny takie, jak hoerska (!899- 1902), rosyjsko-japońska 
(1903 - 1905) czy abisyńska (1936), choć teatr ich był daleki, .nie pozostały bez wpływu na europejskie ośrodki 
filozoficzne. Tak samo wojna domowa w Hiszpanii
372


(1936- 1939). A wielkie wojny światowe 1914 - 1918 i 1939- 1945 dotknęły ośrodki te bezpośrednio, niektóre z nich 
zniszczyły, w innych pracę zahamowały lub skierowały na inne tory.
2. Zmieniła się mapa świata, a zwłaszcza Europy. W r. 1919 rozpadła się Austria, zmniejszyły się Niemcy, powstały 
nowe państwa. W wielu krajach zmienił się ustrój polityczno-społeczny. Monarchie padały jedna za drugą: w 1910 
Portugalia stała się republiką, w 1912 Chiny; w 1917 padł carat, dokonała się Wielka Rewolucja Październikowa i 
powstał Związek Radziecki; w 1918 padło cesarstwo niemieckie i austriackie, w 1923 abdykował sułtan turecki, w 
1931 król hiszpański, w latach 1945 - 1947 republikami stały się Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Włochy.
Ale jednocześnie z upadkiem monarchij tworzyły się dyktatury: Primode Riveryw Hiszpanii 1923 - 1933, 
faszystów we Włoszech 1925 - 1943, narodowych socjalistów w Niemczech 1933 - 1945, gen. Franco w Hisz panii, 
Salazara w Portugalii. Utworzyły się jaskrawe przeciwieństwa i napięcia polityczne. A wraz z politycznymi nastąpiły 
gwałtowne przesunięcia społeczne i gospodarcze. Epokę tę nazwał Stalin epoką impe rializmu i rewolucji 
proletariackich.
3. W tych dziedzinach, w których rozwój nie zmienił kierunku, przyśpieszył w każdym razie swe tempo:
tak było zwłaszcza w technice. W szczególności w zakresie komunikacji: samochód, wynaleziony w po przednim 
stuleciu (motor Daimiera 1887, opony Duniopa 1888), stał się teraz przedmiotem powszechnego użytku. A zupełną 
nowością była komunikacja lotnicza (główne daty: pierwszy lot braci Wright 1903. przelot Bleriota przez Kanał 1909, 
przelot przez Atlantyk 1929; od tegoż czasu już stałe linie lotnicze). Odległości na ziemi zmniejszyły się niepomiernie. 
I zmieniły się przez to stosunki między ludźmi.
Tak samo w zakresie oświetlenia: żarówka była wynaleziona jeszcze w poprzednim stuleciu, ale do piero teraz 
oświetlenie z naftowego, świecowego, gazowego przeszło na elektryczne. Ziemia siata się jaśniejsza.
Tak samo w zakresie maszyn: spośród obchodzących bliżej naukę, teraz weszły w powszechne użycie maszyny do 
pisania, a maszyny drukarskie zastąpiły skład ręczny. Wzmogło się tempo pisania i druku.
4. W nowych warunkach życia jego formy zewnętrzne, do których poprzednio przykładano tyle wagi, straciły na 
znaczeniu. Stałe formy obyczajowe, utrzymujące się od pokoleń, zostały zaniedbane jako sztywne i niewygodne, 
przyszła swoboda w sposobie zachowywania się, ubierania, bawienia, mówienia. Obyczaje XIX w. opierały się na 
wierze w powszechne i bezwzględne reguły dobrego tonu, a obyczaje XX w. na przekonaniu, że ostatecznie każdy 
może żyć jak chce.
5. Odkrycia naukowe miały wręcz cechy lawiny, zwłaszcza w fizyce: seria ich, zapoczątkowana w końcu XIX w., 
przybrała teraz zawrotne tempo. Zmieniły obraz świata i poznania. Główne pozycje: teoria kwantów 1900, teoria 
względności 1905. Także biologia miała swą serię doniosłych odkryć, począwszy od hormonów (1900) i witamin 
(1911). Wszystkie te odkrycia miały charakter zasadniczy, a zarazem naj rozleglejsze zastosowania praktyczne. Nawet 
psychologia znalazła zastosowania praktyczne, począwszy od testów do badania inteligencji Bineta z r. 1905 i testów 
przydatności zawodowej Mtinstcrherga z 1910 roku.
6. W literaturze pięknej to, co miało w początku stulecia największy rozgłos, było jeszcze rozwija niem motywów 
poprzedniego stulecia: dotyczy to zarówno Tołstoja jak France "a i powieś^iopisarzy skandynawskich, zarówno 
Żeromskiegojak Reymonta. Ale niebawem pojawiły się i zwyciężyły nowe motywy. Nowym motywem były (od 1913) 
opisy i analizy Prousta, tak szczegółowe, że wszystkie dawniejsze w porów naniu z nimi musiały się wydać 
uproszczone i schematyczne. Nowym motywem było także wzmożenie c/yn nika epicznego, wielotomowe powieści 
śledzące pełne dzieje jednostek i grup ludzkich R. Rollanda .lun Krzysztof (1905 - 1909), M. Prousta W poszukiwaniu 
straconego czasu, J. Galsworrhy'cgo Sci/fti rodu For-syle'ów (od 1922), T. Manna Biiddenbrokowie (1901) i 
Czarodziejska góra (1924), epopeje historyczne A. Tołstoja, Cichy Don M. Szołochowa, w Polsce M. Dąbrowskiej 
Noce i dmę (1932 - 1934). Nowym mo tywem było zerwanie w powieści i teatrze z dogmatem, że pewnych rzeczy 
przedstawiać nie uchodzi; najbardziej znany przykład: Ulysses Joyce'a, 1922. Nowym motywem było też zerwanie z 
realizmem, przedsta wianie świata w grotesce i deformacji: dadaiści robili to od r. 1917, teatr S. l. Witkiewicza od 
1918. To wszystko nie było bez analogii w nowej filozofii.
W teatrze zmiany poszły w dwu przeciwnych kierunkach: najpierw w kierunku zupełnego realizmu. jak w Teatrze 
Artystycznym Stanisławskiego w Moskwie (od 1898), potem, przeciwnie, w kierunku przedstawień fantastycznych, 
stylizowanych, z naciskiem na stronę plastyczną, widowiskową, jak w Teatrze Niemieckim Reinhardta w Berlinie (od 
1905), nawet ze zbliżeniem do misteriów, jak w Reducie Osterwy (od 1919).
373


W poezji zmiany hyty głębokie: przejście do wolnego wiersza, porzucenie rymu i regularnej stopy. przejście od 
opisu do sugestii. W Polsce początek tych przemian byt na lamach „Życia" (od 1898) „Chimery" (od 1903), dalszy ciąg 
na lamach „Skamandra" (od 1920), zakończenie już w dobie drugiej wojny światowej.
7. Plastyka weszła od początku wieku świadomie w nową erę. zrywając z realizmem, który od stuleci był jej 
założeniem. W szczególności malarstwo. Poszło w dwu kierunkach, które oba wywodziły się od (.'czanne'a i van 
Gogha. Jednym kierunkiem byt ekspresjonizm, dla większej ekspresji rezygnujący ze ścisłego przedstawienia rzeczy, 
drugim zaś formalizm, rezygnujący z naturalności dla abstrakcyjnych konstrukcji, hąd/ kolorystycznych, jak u 
Bonnarda, bądź czysto formalnych, jak u Picassa i kubistów (od 1910). Kresem nowości były kompozycje czysto 
bezprzedmiotowe, jak w suprematyzmic. Analogiczne były tendencje r/e/biarstwa: powstała również rzeźba 
konstrukcyjna, bezprzedmiotowa, choć z natury tej sztuki, a także pod wpływem Rodina czy Wigelanda, przeważyła 
rzeźba ekspresjonistyczna.
W architekturze i sprzętarstwie zmiana była inna, ale nie mniej radykalna: i tu nastąpiło zerwanie / tradycyjnymi 
formami, ze stylowością. dekoracyjnością, ornamentalnością, dążenie do form czyslo funkcjonalnych, wzorowanie 
sztuki na przedmiotach czysto użytkowych. Główne dały: działalność Loosa od 1900 i Le Corbusiera od 1912. 
Wszystko to odbiło się przynajmniej w jednym dziale filozofii: w estetyce.
Tak samo terenem rewolucji stała się muzyka: i w niej nastąpiły próby zerwania z dotychczasowymi y.ałożeniami i 
regułami, utworzenie muzyki alonalnej i arytmicznej. Pcileas et Meli.wiule l')ebussy'ego była napisana już w 1902, a 
Salonie Straussa w 1906 roku.
We wszystkich tedy dziedzinach życia nastąpiła między XIX a XX wiekiem wielka przemiana. Nastąpiła leż w 
filozofii, l w niej byłą wielka, jednak nie tak wielka jak tam. Rozwiązania jej bowiem ujawniły pewną stałość mimo 
zmienione warunki życia i nastroje umysłów.


ZAKOŃCZENIE
Teorie filozoficzne XX wieku narastał', szybko. A znajdowały oddźwięk nie l\lko wśród filozofów i 
uczonych, zwłaszcza zaś ic. które odpowiadały siłom społecznym. a także te. co wyrażały nastroje chwili.
Inne prądy, nie obejmując szerszych mas. wychodziły jednak poza koła filozofów. przenikały do sfer 
uczonych. Nowa logika pociągnęła zwłaszcza matematyków, filozofia Windelbanda i Rickerta - 
historyków. psychoanaliza   lekarzy, system Crocego — teoretyków literatury. Deweya • pedagogów. 
Filozofia Durkheima wręcz wyszła od socjologów. a tak samo nowa filozofia fizyki   od fizyków. 
Logiczny zaś pozytywizm Kola Wiedeńskiego, stanowiący wygodną poditawę metodologiczną dla 
różnych nauk szczegółowych. znalazł zwolenników w ich przedstawicielach.
Jeszcze inne teorie filozoficzne nie wyszły poza krąg filozofów, a za to wśród nich cic szyły się 
uznaniem. Tak było w Niemczech najpierw ze szkołą marburską. polem / fenomenologią. Filozofią dla 
filozofów była też filozofia analityczna brytyjska, a poniekąiJ i polska.
Teorie filozoficzne powstawały w XX wieku szybko, ale leż wiele z nich szybko pr/cmi-jało. Nawet 
te, które miały rozgłos największy, jak bergsonizm czy pragmatyzm. Nie przemijały zresztą bez śladu: 
zostawały po nich przynajmniej zagadnienia i pojęcia, poszczególne pomysły i twierdzenia. Przed drugą 
wielką wojną różnorodność teorii filozoficznych była wielka: ale było widoczne, że część ich już się 
kończy, a zaledwie część jest ż\ wolna. l tylko te nieliczne wojnę przetrwały.
Cechą filozofii tych czasów był podział w niej pracy i rozluźnienie węzłów międ/\ poszczególnymi jej 
działami: każdy miał swoich specjalistów. A miały pozycję nierown;;:
radykalne poglądy uznawały za dyscypliny naukowe jedynie logikę i psychologię, a nic uznawały nie 
tylko metafizyki, ale także teorii poznania, w której poprzednie pokolenie widziało właśnie nadzieję 
filozofii.
l. Zainteresowanie logiką zwiększyło się. Otrzymała teraz ściślejszą postać; ale w postaci lej zespoliła 
się z matematyką, a oderwała od filozofii. Jak koniec XIX wieku cechowała ucieczka filozofów do 
psychologii, lak wiek XX   ucieczka do logiki. Za jei przykładem usiłowano także filozofię formalizować i 
aksjomatyzować.
Z logiką łączyła się ogólna teoria języka. Stanowiła nowość stulecia: i rozwijała się szybko, zwłaszcza 
w' rękach neopozytywistów. którym miała zastąpić całą tradycyin>i filozofię.
W


2. Utrzymało się też zainteresowanie metodologią. Kładła ona teraz nacisk na różnorodność metod 
naukowych, oddzielając nie tylko metody nauk empirycznych od aksjo-matycznych, ale także 
humanistycznych od przyrodniczych. Jednakże w pewnych kołach wróciła idea jedności wszystkich nauk 
empirycznych: jej zwolennicy sądzili, że nauki humanistyczne tylko dlatego wydają się różne od 
przyrodniczych, że są jeszcze na niższym stopniu rozwoju, albo przeciwnie — dlatego, że nauki 
przyrodnicze są przeceniane, uważane za ściślejsze i obiektywniejsze, niż są naprawdę.
3. Psychologia już w poprzednim stuleciu uzyskała opinię prawdziwej nauki; ale właśnie kosztem 
oderwania się od filozofii. Oderwanie to wszakże nie było całkowite:
niebawem znów weszła w spory filozoficzne, nawet metafizyczne, jak w behawioryzmie i psychoanalizie. 
Co prawda, te wielkie teorie niezbyt długo zajmowały wydatne miejsce w psychologii; potem straciły dużo 
ze swej atrakcyjności, zrezygnowały ze swych skrajnych tez, a tylko ptirticii/ae wrl weszły z nich na stałe 
do nauki. Wszakże znów wysunęły się na pierwszy plan nowe zagadnienia bardzo ogólne. Tym razem 
zagadnienie inteligencji, traktowane eksperymentalnie i statystycznie, wydało teorię i spór o filozoficznym 
znaczeniu. Ch. Spearman (1927) wytworzył tu znaną teorię — „teorię dwu czynników" (two-factors-
ihcory): ze stwierdzonych korelacji między wszelkimi uzdolnieniami jednostki wyciągnął mianowicie 
wniosek, że inteligencja obok czynników swoistych zawiera czynnik generalny (który nazwał „czynnikiem 
,?"), wspólny wszystkim uzdolnieniom danego człowieka.
4. Ile logika, metodologia i psychologia zyskały w opinii XX w., tyle teoria poznania straciła. Spotkała 
się z zarzutem, że robi założenia metafizyczne i robić je musi, bo trzeba wiedzieć, jaki jest byt, aby móc 
osądzić, czy go trafnie poznajemy. Przeciwnicy metafizyki wyprowadzali stąd wniosek, że teoria poznania 
nie jest nauką. Zwolennicy zaś metafizyki — że jest nauką, ale wtórną, że, wbrew poglądom kantystów, nie 
jest podstawą innych nauk. Co więcej, odezwały się głosy, że teoria poznania nie jest w ogóle potrzebna. 
Jeszcze więcej: że nie jest możliwa. Najjaskrąwiej myśl tę wypowiadała szkoła Friesa.
Ta przesadna niechęć do teorii poznania była dla tych lat równie charakterystyczna, jak przesadny dla 
niej entuzjazm w latach poprzedzających. Ale mimo wszystkie zastrzeżenia. zajmowano się nią dalej, a 
nawet opozycja przeciw teorii poznania była objawem swoistej teorii poznania.
Natomiast zmieniły się jej tezy. Kantyzm stracił zwolenników, a zyskał ich konwencjo-nalizm. Niedawno 
mówiono, że twierdzenia nasze są bądź empiryczne, bądź aprioryczne;
a teraz, że są bądź empiryczne, bądź konwencjonalne. Hasłem epoki był w zasadzie empi-ryzm, ale 
konwencjonalizm go ograniczał: jeśli wiedza ma czynnik umowny, to nie jest całkowicie empiryczna. Myśl 
o wiedzy apriorycznej wszakże nie zanikła: tylko zmieniła postać, z kaniowskiej na fenomenologiczną. 
Stary antagonizm empiryzmu i aprioryzmu nie skończył się: jedne prądy XX w. widziały kryterium prawdy 
w faktyczności i właściwie tylko twierdzenia spostrzegawcze miały za wiedzę; inne natomiast widziały 
kryterium w konieczności i przeto tylko wiedzę aksjomatyczną, formalną, racjonalną miały za wiedzę 
prawdziwą.
Upodobania epistemologiczne zmniejszyły się wśród filozofów, natomiast zwiększyły się wśród 
przyrodników. To, co z teorii względności miało znaczenie filozoficzne, nosiło charakter epistemologiczny. 
Eddington pisał, że tego, kto pracuje teoretycznie nad fizyką, robi ona teoretykiem poznania, tak samo jak 
matematyka robi logikiem.
376


5. Najmniej zgody było w metafizyce: jeden obóz ją zwalczał, drugi nie tylko bronił, ale widział w niej 
dyscyplinę najważniejszą. Do metafizycznego obozu należał nie tylko Bergson, ale także neotomiści, 
Hartmann i Whitehead, „filozofowie ducha", szkoła ba-deńska i wielu filozofujących przyrodników. O 
początku dwudziestego wieku nie można już powiedzieć tego, co o końcu dziewiętnastego: że był 
całkowicie antymetafizyczny. Natomiast trudno dać ogólną charakterystykę jego metafizyki. Spory o 
metafizykę miały po części źródło w wieloznaczności wyrazu. Z tych, co o niej pisali, jedni rozumieli 
przez „metafizykę", po kantowsku transcendentną teorię bytu: inni zaś, po arystotele-sowsku, ogólną 
teorię bytu. Ta wieloznaczność wytwarzała nie tylko pozorne spory. ale także pozorne zgodności.
Charakterystyczną cechą epoki było występujące u dość licznych myślicieli upodobanie do metafizyki 
bez zdolności do niej. Ograniczali się do historii, przedstawiali dawne pomysły metafizyczne jako 
najcenniejsze, co filozofia stworzyła, a z własnymi występować nie myśleli.
Nowe odkrycia i teorie przyrodników wprowadziły ich na tor filozofii przyrody:
po części chodziło im o metodologię i teorię poznania przyrodniczego, ale też o ogólną teorię przyrody, o 
filozofię materialnego świata. Jeden z dwu wielkich tematów dyskusji związany był z fizyką: czy jest za 
materializmem i determinizmem, czy przeciw nim? Drugi zaś był związany z biologią: czy jest za 
odrębnością procesów życia, czy za ich sprowadzalnością do mechanizmów fizyko-chemicznych?
Nigdy nie było więcej materialistów. A jednocześnie Eddington pisał: „Świat obiektywny to świat 
duchowy, podczas gdy materialny jest subiektywny". A Jeans: „Prawidłowość i ład, jakie znajdujemy we 
wszechświecie, dają się najłatwiej opisać, a zapewne i wytłumaczyć, w języku idealizmu". — Co do 
determinizmu, to był on dla wielu ludzi tych czasów jedynym poglądem jasnym i warunkiem niezbędnym 
nauki. A jednocześnie wybitny uczony pisał, że umysłowi ludzkiemu tylko dlatego wydaje się jasny, że jest 
jego konstrukcją:
„To własne jej definicje, aksjomaty, założenia uczyniły naukę mechanistyczną i deterministyczną"; 
człowiek własną konstrukcję wziął za rzeczywistość.
6. W dziedzinie etyki produkcja była rozległa, a dyskusje sięgały samych jej podstaw. Przewagę zaś 
uzyskało, przynajmniej na jakiś czas, stanowisko nieoczekiwane: mianowicie pogląd obiektywistyczny, że 
dobro i zło są właściwościami rzeczy, a nie tylko wyrazem stosunku do nich ludzi. Zainicjował go w 
Anglii Moore i oksfordzcy moraliści, na kontynencie podobne stanowisko zajęli uczniowie Brentany, 
fenomenologowie z Schelerem na czele, a najpełniejszy wyraz dał mu N. Hartmann. Było to zerwanie z 
naturalizmem etycznym panującym w Anglii i z kantyzmem panującym na kontynencie.
Stanowisko to jednakże nie było powszechne. Jego przeciwnicy wskazywali na historyczne 
uwarunkowanie i zmienność etycznych intuicji i trwali przy tym, że oceny są naprawdę tylko wyrazem 
uczuć ludzkich. W Ameryce nawet realiści rozumieli sądy etyczne relatywistycznie: wartość jest, jak pisał 
Perry, stosurkiem jakiegokolwiek przedmiotu do jakiejkolwiek potrzeby. A neopozytywiści przeszli do 
całkow itego nominalizmu etycznego: wartości były dla nich wyrazami bez sensu.
Nowością epoki było rozszerzenie etyki, przejście do ogólnej teorii wartości, aksjologii. Wartości 
moralne, którymi etyka się zajmuje, są tylko jednymi z wielu. A nawet niepodobna ich określić nie 
odwołując się do innych wartości. Ch. v. Ehrenfels, uczeń Brentany, pierwszy w r. 1893 użył w tytule 
nazwy „teoria wartości" i obszernie
377


ją rozwinął: pojmował ją psychologicznie, jako teorię wartościowania. Natomiast Anglicy, a także Scheler 
czy N. Hartmann usiłowali już przeprowadzić obiektywną analizę i klasyfikację samych wartości.
Także w naukach społecznych powstały zagadnienia i spory filozoficzne. Zaczynały się już przy 
ustalaniu ich metody. Pozytywiści byli zdania, że nie może być w nauce empirycznej innych metod niż te. 
które są używane w fizyce, domagali się więc w naukach społecznych kwantyfikacji, statystycznego 
traktowania zjawisk, operacjonistycznego rozumienia pojęć. Natomiast przeciwnicy ich podkreślali 
odrębność nauk społecznych ze względu na występujący w społecznych zjawiskach ..współczynnik 
humanistyczny" (wedle wyrażenia F. Znanieckiego). Potrzebne jest im rozumienie, nie statystyka, l twier-
dzili, że wartościowania nie da się w nich uniknąć.
7. Tendencja do przekazywania zagadnień filozoficznych naukom szczegółowym nie ominęła też. estetyki. 
Koniec XIX wieku skłonny był jej zagadnienia oddawać psychologom. a XX wiek - historykom sztuki, l ci 
rzeczywiście swe wywody historyczne zaczęli na wielką skalę uzupełniać ogólnymi teoriami. Jednakże 
okazało się to nie tyle zastąpieniem filozofii przez teorię sztuki, ile wprowadzeniem filozofii do teorii 
sztuki. I powstała w niej nie mniejsza różnorodność i rozbieżność niż ta, która cechowała estetykę 
filozoficzną. Croce wytworzył estetykę intuicjonistyczną i ekspresjonistyczną; estetykę po myśli 
pozytywizmu rozwijał Cornelius, po myśli fenomenologii — Geiger. po myśli bergso-nizmu - Bremond. W 
duchu epoki była też estetyka formalistyczna, którą sformułował Beli w Anglii, a Witkiewicz w Polsce. 
Obrońców miały biegunowo przeciwne stanowiska:
z jednej strony ten skrajny formalizm, z drugiej skrajny emocjonalizm, jak teoria ..czystej poezji" 
Brómonda.
Wspólną intencją zarówno filozoficznej estetyki tego stulecia, jak teorii sztuki i samej sztuki była chęć 
wyjścia poza ograniczenia tradycji (wyraźna zwłaszcza w estetyce futu-ryzmu), poza absolutyzm 
(wyodrębnienie możliwości i typów w sztuce, w czym celował Wolffiin i wiedeńska szkoła historyków 
sztuki od Riegla do Dvoraka). poza naturalizm i czysto reprodukcyjne pojmowanie sztuki, poza estetyzm 
(bo sztuka ma cele i składniki nie tylko estetyczne), a także poza powierzchowne, dekoracyjne rozumienie 
sztuki (ta znów tendencja była wyraźna zwłaszcza w działalności Loosa i Le Corbusiera). Wszystkie zaś te 
dążenia XX wieku znajdowały wyraz w jego estetyce.
We wszystkich tych dziedzinach, od logiki po estetykę, zabierali głos też marksiści. Uzasadniali 
dialektyczną logikę i filozofię przyrody, realistyczną teorię poznania i estetykę. Zgodność ich, a w 
szczególności zgodność całej filozofii Związku Radzieckiego kontrastowała z rozproszeniem filozofii 
Zachodu, jej poszukiwaniami, próbami, sporami. W niej jedni byli przekonani, że znaleziona jest 
definitywna filozofia, a inni. że filozofia jest definitywnie pogrzebana. Jak mówił Max Pianek, znakomity 
fizyk, nie było twierdzenia, którego by ktoś nie podał w wątpliwość, a nie było też szalonego pomysłu, z 
którym by ktoś nie wystąpił.
Jednakże rozproszenie to zaczęło ustępować. Po pozytywizmie logiczn.ym i po egzysten-cjalizmie nie 
pojawił się w filozofii pomysł równie radykalny, a tym bardziej nie znalazł równie mocnego oddźwięku. 
Ostatnia myśl o światopoglądowym, filozoficznym znaczeniu -cybernetyka — wyszła nie z filozofii, lecz z 
nauki. Co więcej, z dawniejszych stanowisk filozoficznych część tylko przetrwała. Te zaś, które przetrwały, 
ujmowano teraz mniej skrajnie, kładąc więcej nacisku na to, co je łączyło, niż na to, co je dzieliło.
37S


Jeśli, kończąc, spojrzeć jeszcze wstecz na dwadzieścia pięć wieków europejskiej filozofii,to widzi się 
w nich wiele różnorodnych poglądów: powstawały i upadały, były wielbione i porzucane. Jednakże nie 
wszystko, co wytworzyła, upadło i zostało porzucone. Niejedno przetrwało w nauce czy przynajmniej w 
przekonaniach pewnych grup ludzkich. Atomistyczną teorią Demokryta po dziś dzień posługuje się nauka; 
jeszcze pragmatyzm XX wieku wywodził się od Protagorasa. a spirytualistyczna metafizyka od Platona, 
egzy-stencjalizm od Sokratesa, neoscholastyka od Arystotelesa. Jest to wyrazem związku późniejszej 
filozofii z przeszłą, świadectwem, jaką wagę ma historia filozofii. Niepokoić może tylko, że Demokryt i 
Protagoras. Platon i Arystoteles oraz ich późniejsi zwolennicy głosili filozofie tak bardzo różne. Ale 
pochodziło to stąd. że znajdowali tylko prawdy częściowe: a potrzeba ogólnego poglądu na świat czyniła, 
że je traktowano jako całkowite i ostateczne. Prawdy częściowe trwały, były rozwijane, prowadziły do 
nowych zagadnień i nowych częściowych prawd. Tylko w ten sposób filozofia posuwała się naprzód:
z trudem, powoli, z przerwami, z przerzutami od przeciwieństwa do przeciwieństwa. Ale tylko taki postęp 
w nauce jest możliwy.


BIBLIOGRAFIA
Uzupełniona przez Janusza Krujrwskirgo
CZĘŚĆ PIERWSZA
FILOZOFIA XIX WIEKU
WYDANIA ZBIOROWE DZIEŁ
SA1NT-SIMON. Oeuvres, 6 t., wyd. Anthropos, 1966 (przedr. anastat. z wyd. paryskiego 1868 -76). COMTE. Oeuvres, 
12 t., wyd. Anthropos, 1968-71 (przedr. anastat. z 5 wyd. paryskiego 1892 - 94, 1851, 1856); - Cours de philosophie 
positive. Lecons l a 45 Philosophie premierę, oprać. M. Serres (i in.), Lecons 46 a 60 Physique sociale, oprać., J. - P. 
Enthoven, (Paris) 1975.
L1TTRE. Auguste Ccmte et la philosophie positive, wyd. Gregg Intern. Publ., 1971 (przedr. z wyd. 1863).
MJLL J. S. Works, wyd. New Llniversal Library, 1905 - 10; — nowsze wyd., częściowe: Essential Works, wyd. M. 
Lerner, 1965; - Ethical Writings, wyd. J. B. Schneewind, 1965; - Essays on Literaturę and Scciety, wyd. tenże, 1965; — 
Autcbiography, wyd. J. StiIIiiiger, 1971; -- Utiiitarianism (With Cri-tical Essays), wyd. S. Gorovitz, 1971.
HERBART. Samtliche Werke, wyd. K. Kehrbach i O. Flfigel, .1882- 1912.
FEUERBACH. Samtliche Werke, wyd. W. Bolin i F. Jodl, II t., 1959-60;   Gesammelte Werke, wyd. W. 
Schuffenhauer, od r. 1967, 101. (do 1973). - Oddzielnie: Grundsatze der Philosophie der Zukunft, wyd. kryl. G. 
Schmidt, 1967.
MARKS i ENGELS. Historisch-kritische Gesamtausgabe (MEGA), wyd. międzynarod., podjęte przez Instytut 
Marksa i Engelsa w Moskwie (obecna nazwa: Instytut Marksizmu-Leninizmu), od r. 1927 do 1931 wyszło 7 tomów 
pism, 4 t. korespondencji m. M. i E. oraz l tom Sonderausgabe, 1935; — w przekl. roś. wyd. przez tenże Instytut: 
Soćinenija, 29 l., 1929- 1948; 2 wyd. od r. 1955 (48 tomów w 54 vol. do r. 1976);— na podstawie 2 wyd. rosyjskiego n. 
wyd. niemieckie: Werke (Berlin), od r. 1959 (40 tomów w 43 vol. do r. 1968). - Ponadto: Studienausgabe in 4 Banden, 
wyd. l. Fetscher (Frankfurt/M), 1966;-M.-E. Ausgewahite Werke in 6 Banden, (Berlin) 1970-72.
CARLYLE. Collected Works, wyd. H. D. Trail, 30 t., 1896-99. EMERSON. Works, The Centenary Edition, wyd. E. W. 
Emerson, 1903-04. NEWMAN. Works, wyd. C.F. Harrold, (New York) 1947 i n.; - The Philosophical Notebook, wyd. 
E. Sillem, 2 t., 1969 - 70; - Textes Newmaniens, wyd. L. Bouyer, M. Nedoncelle, (Bruges) 1960 i n. -Ponadto tłum. 
franc.: Oeuvres philosophiques, wyd. S. Jankelevitch, 1945 i niemieckie: Ausgewahite Werke, wyd. M. Laros, 1936.
KIERKEGAARD. Samlede Vaerker, 14 t., 1900-06 oraz 1920-36; -w tłum. niem. kilka wydań, ostatnio: 
Gesammelte Werke, wyd. H. Diem i W. Rest, od r. 1960; — tłum. franc.: Oeuvres completes,
380


ed. de 1'Orante (Paris), od r. 1966 5 t. (do 1972). — Ponadto wiele wyborów z dziel K., m. in. w tłum. franc. G. Gusdorf 
i P. H. Tisseau, 1963;   w tłum ang. R. Bretail, 1946, W. H. Auden, 1955;   amer. H. V. Hong i E. H. Hong, Journals and 
Papers. od r. 1967 2 t. (do 1970).
BOLZANO. Werke, 2 t., wyd. A. Hótler, 1914-15;   Wissenschaftsiehre in 4 Banden, 2 wyd. 1929-30;   
Grundlegung der Logik, wyd. F. Kambartel, 1963.
VOGT, MOLESCHOTT, BUCHNER. Schriften 7-um kleinbtirgerlichen Materialismus in Deutschland, wyd. r). 
Wittich, 2 t., 1971 (zawiera podstawowe prace niemieckich materialistów).
SPENCER. Główne dzieło: A System of Synthetic Philosophy, 10 t., 1862 - 93 (poszczeg. tomy wyd. wielokrotnie).
HELMHOLTZ. Philosophische Yortrage und Aufsalze, wyd. H. Horz, S. Wollgast, 1971.
LANGE. Uber Politik und Philosophie. Briefe Lind Leilarlikel 1862 bis 1875, wyd. G. Eckert, 1968.
S1MMEL. Gesammelle Werke, 2 t., (Berlin) 1958.
HARTMANN E. Ausgewahite Werke, 13 t., 1885- 1901; -System der Philosophie im Grundriss, 8 t., 1906 -09.
FOUILLEE. La libertć et le determinisme, 7 wyd. 1923.
LACHELIER. Oeuvres, wyd. F. Alcan, 2 t., 1933.
P01NCARE. Oeuvres, II t., wyd. G. Darbou\, 1928-56.
DILTHEY. Gesammelte Schriften, 6 t., 1913 i n.; n. wyd. B. G. Teubner, 12 t., 1959-60; 3 wyd. od r.1968.
SPRANGER. Gesammelte Schriften, wyd. H. W. Bahr (i in.), od r. 1971.
WEBER. Gesammelte Aufsatze żur Wissenschaftsiehre, wyd. J. Winckelmann, 3 wyd., 1968.
EMERSON. Basie Seleclions from Emerson, wyd. E. C. Lindeman, 1960.
BRENTANO. Pisma w „Philosophische Bibliothek" F. Meinera pod red. O. Krausa, F-'. Mayer-Hille-branda i in.
MEINONG. Gesamtausgabe, wyd. R. Haller i R. Kindinger, 6 t., 1969-73.
N1ETZSCHE. Istnieją liczne wydania zbiorowe; z nich najlepsze: Grossoktavausgabe, 19 t., 1901 - 13, oraz Werke 
und Briefe, historisch-kritische Gesamtausgabe, od 1934. • Ostatnio: Werke. Kritische Gesamtausgabe, wyd. G. Colli i 
M. Montinari, od 1967 ukazało się 161. (do 1975).   Ponadto: Werke in 3 Banden, wyd. K. Schlechta, 1954 - 56 i nasi. 
wyd. 1960;   Studienausgabe in 4 Banden, wyd. H. H. Holz, 1968.
PRZEKŁADY POLSKIE
SA1NT-SIMON. Pisma wybrane, tłum, S. Antoszczuk, wstęp i oprać. J. Trybusiewicz, 2 t., 1968.
COMTE. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, tłum. J. K., 1936; — Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, 
według .1. E. Rigolage, tłum. W. Wojciechowska, 1961: - Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o 
całokształcie pozytywizmu, n. wyd. oprać., wstęp i przypisy B. Skarga, tłum. J. K., B. Skarga, W. Wojciechowska, 
1973, BKF.
HERSCHEL. Wstęp do badań przyrodniczych, tłum. T. Pawłowski, wstęp i oprać. M. Wallis, 1955, BKF.
MILI. .1. S. Zasada ekonomii politycznej, 2 t., tłum., R. P. i B., 1859-60, n. wyd. tłum. E. Taylor, 1965 - 66; - O 
wolności, tłum. J. Starkel, 1864; — O rządzie reprezentacyjnym, tłum. G. Czernicki, 1866; — Poddaństwo kobiet, 1870; 
toż samo tłum. M. Ch., 1886, 2 wyd. 1887; — O zasadzie użyteczności, 1873, wyd. „Przegl. Tygodn."; - Utylitaryzm, 
tłum. F. Bogacki, 1873; — Logika, streścił A. Dygasiński, 1879, 2 wyd. 1880; — Autobiografia, „Przegl. Tygodn.", 
dod. mieś. 1882: toż samo tłum. M. Szerer, 1931 i 1946;— Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. 
Kurlandzka, wstęp T. Kotarbiński, 1959, BKF; — System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, 2 t., tłum. Cz. 
Znamierowski, wstęp K. Szaniawski, 1962, BKF.
HERBART. Pedagogika ogólna, wywiedziona w celu wychowania, tłum. T. Stera, 1912; — Wykłady pedagogiczne 
w zarysie, tłum. J. Jakóbiec, 1937; — Pisma pedagogiczne, tłum. B. Nawroczyński i T. Stera, wstęp i oprać. B. 
Nawroczyński, 1967.
, FEUERBACH. Wykłady o istocie religii, tłum. E. Skowron i T. Witwicki, wstęp T. Kroński, 1953, BKF; — O istocie 
chrześcijaństwa, tłum. i wstęp A. Landman, 1959, BKF; — Pierre Bayle (fragmenty), tłum. W. Melcer, posłowie H. 
Jankowski, „Euhemer", l. 1957.
381


MARKS i ENGELS. Dzieła zebrane, na podstawie 2 wyd. rosyjskiego przygotowanego prze? Instytut Marksizmu-
Lenini/mu w Moskwie, tłum. zbiór. / jeż. oryginału, (Warszawa) od r. 1960 (34 tomy do r. 1976).
l. Przekłady dawniejsze: K. Marks, F. Engels. Manifest komunistyczny, tłum. W. Piekarski, 18S3, 2 wyd., (Londyn) 
1892; 3 wyd.. (Kraków) 1903; 4 wyd., tłum. A. Warski, (Warszawa) 1905; 5 wyd., (Warszawa) 1907; 6 wyd., (Kraków) 
1908; 7 wyd., (Petrograd) 1917; 8 wyd. 1919.   K. Marks. Kapitał, kry. tyka ekonomii politycznej, t. l pod red. L. 
Krzywickiego, 1884, inny przekład, (Warszawa) 1926-33: — Pisma pomniejsze, 3 serie, (Paryż) 1886- 89, nowe wyd. 
1907;   Pisma nie wydane.. tłum. H. Grossman, 1923; - Walki klasowe we Francji 1848 - 50, (Warszawa) 1906; • Nędza 
filozoni, (Paryż) 1907: - Praca najemna i kapitał, (Warszawa) 1920.   F. Engels. Socjalizm utopijny a naukowy, 
(Genewa) 1882;
2 wyd., (Ryga) 1891 : 3 wyd., (Londyn) 1892; przekład A. Warskiego pt. Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 19C5; 
ncwe wyd. 1911: - Pcczatki cywilizacji, tłum. J. F. Wolski (l- Krzywicki). 1885; 2 wyd. (Paryż) 1507; tłum. J. Warska. 
1906; tłum. Si. Klonowicz, 1923;   Ludwik Fcucrhach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, (Ryga) 1890; tłum. R. 
Raichman-Eningerowa. 1922;   Pismu pomniejsze, (Londyn) 1896:   Krytyka ekoncmii politycznej, tłum. K. Wysznacki. 
1906;   Zasady komunizmu, tłum. F. Oorski, (Lwów) h.d.:   Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, tłum. 
J. Warska, 1906; -Anty-Duhring, tłum. J. Cukenran, J. Kociełt i M. Kierczyńska. 1936.   (Por.:) Ż. Kormanowa, Mate-
riały do bibliografii druków socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866- 1918, 1935; 2 wyd. 1949.
11. Przekłady nowe, od r. 1945: K. Marks. F. Engels. Dzieła wybrane, 2 tomy. (Moskwa) 1947, 1949; (Warszawa) 
1949; ' Manifest komunistyczny, 26 wyd. 1969; -O materializmie historycznym, 5. wyd. 1949:   Wybrane pisma 
filozoficzne 1844- 1846 (Marks, Wstęp do "Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa..; Marks, Engels, 
Rozprawa o Feuerbachu i Przedmowa do Ideologii niemieckiej; Marks. Tezy o Fcuerhachu), 1949;   l.isty wybrane, 
1951:   Święta rodzina, tłum. T. Kroński
1 S. Filmus, 1957;   Listy o "Kapitale", 1957.   Wybory z pism: O religii, tłum. ]. Maliniak i S. Filmus,
2 wyd. 1962; - O literaturze i sztuce, tłum. T. Zabłudowski, 1958;   O wychowaniu, oprać. B. Suchodolski, 1965: - 
Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej. W: M. E. Dzieła zebrane, t. 3, 1961.   K. Marks. Dzieła 
wybrane. 2 t., 1941, 1947;   Praca najemna i kapitał, 5 wyd. 1949; - Nędza filozofii, 4 wyd.. Dum. K. Błcszyński. 1949;   
Walki klasowe we Francji 1848 - 1850, 4 wyd. 1948;   Wojna domowa we Francji. 4 wyd. 1949;   Płaca, cena i zysk. 3 
wyd. 1949;   Krytyka programu golajskiego. 3 wyd. 1948;   18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte, 3 wyd. 1949: ost. wyd. 
1975:   .Listy do Kugelmanna, tłum. H. Grossman, 2 wyd, 1950;   Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tłum. E. 
Lipiński, 3 wyd. 1953:   Rękopisy ekonomiczno-lilozoticzne / 1844 r., tłum. K. Jażdżewski i T. Zabłudowski, 1958: • 
Różnica międ/y dcmokryleiską a epikurejska filozofia przyrody, tłum. i wstęp t. Krońska. 1966:   Kapitał. 4 l., tłum. 
zespól. 1951 • 59.   F. Engels. Anty-Duhring, tłum. P. Honman. 1948, 1949:   Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej 
filozofii niemieckiej, 5 wyd. 1949; osi. wyd. 1974;   Pochodzenie rodziny. własności prywatnej i państwa. 3 wyd. 1949;   
Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 5 wyd. 1950; -Zasady komunizmu. 1948;   O upadku teudalizmu i początkach 
rozwoju hurżuazji. 2 wyd. 1953;   W kwestii mieszkaniowej, llum. K. BIcs/yński. 1949;   Położenie klasy robotniczej w 
Anglii, tłum. A. Długosz, 1952;   Dialektyka przyrody, tłum. T. Zahfudowski. 1952;   W'yhór listów, tłum. i red. M. 
Bilew'icz. wyb. S. Bergman. 1971.
CARLYLE. Pracuj i nie irać nad/iei, tłum. A. Strzelecki, 1912;   Bohaterowie, cześć dla bohaterów i pierwiastek 
bohaterstwa w historii. 1892:   Sartor Resartus, tłum. S. Wiśniowski. 1882.
RUSKIN. Droga do sztuki, tłum. S. Koszutski, 1900; - Gałązka dzikiej oliwy, tłum. W. Szukiewicz, przedm. J. 
Ochorowicz, 1900.
NEWMAN. Przyświadczenia wiary (wybór), tłum. i wstęp S. Brzozowski. 1915; • Wybór pism kaznodziejskich. 
tłum. K. Nawralilowa. 1939; - Sen Geroncjusza. tłum. Sz. Łańcucki, 1939;   Apologia pro vila sua, tłum. i wstęp S. 
Gąsiorowski, 1948:   Logika wiary, tłum. P. Boharczyk, 1956: - O rozwoju doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. W. 
Zielińska, wstęp W. Ostrowski, 1957.
KIERKEGAARD. Dziennik uwodziciela, tłum. J. A. Kisielewski, ..Życic", 1899; - Wybór pism, tłum. i wstęp M. 
Bicnenslock, 1914: - L;kryle życie miłości, tłum. J. Susuł. „Znak", 67, 1960; -• Fragmenty pism, tłum. A. Ściegienny 
(Jednostka i tłum) i H. Bartoszek (Jednostka wobec Boga, Irracjonalnosć wiary) w zbiorze: Filozofia egzystencjalna. 
1965: - Bojaż-ń i drżenie. Choroba na śmierć, tłum. i wstęp J. Iwasz-kiewicz, 1969, BKF; 2 wyd. 1972, BKF:   
Diapsalmala, fragm. "Enten-Eller". tłum. J. Iwaszkiewicz,
382


„Twórczość", 10, 1967; • Albo-alho. 2 t., t. l tłum. i wstęp J. Iwaszkiewicz (rozprawę Stadia erotyki bezpośredniej... 
tiuni. A. Buchner); t. 2 tłum. i oprać. K. Toeplitz, I976. BKF.
LAMENNAIS. Wybór pism, tłum. J. Guranowski (i in.), wstęp i przyp. A. Sikora, wyb. J. Litwin, 1970.
BOLZANO. Paradoksy nieskończoności, tłum. ł... Pakalska. red. T. Czeżowski, wstęp T. Kotarbiński, 1966. BKF.
SPENCER. Klasyfikacja wiedzy, tłum. A. Nalepiński, I873:   O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym, 
tłum. M. Siemiradzki, 1879. 6 wyd. 19US: toż samo, tłum. A. Peretiatkowicz, 1960;   Naukowe. polityczne i filozoficzne 
studia. 1879; - Systemat filozofii syntetycznej. Pierwsze zasady, tłum. J. K. Potocki, 1886;   Szkice filozoficzne, 2 t., 
tłum. zespól., 1883 (2 wydania); - Fizjologia śmiechu, dum. J. Goidszmit, 1884; — Wstęp do socjologii, tłum. H. 
Goldberg. 1884:   Zasady etyki, tłum. J. Kar-Iowicz, 1884:   Jednostka wobec państwa, tłum. J. K. Potocki, 1886:   
Zasady socjologii, tłum. jw., 1889 oraz 1890. 1891, 1908:   Instytucie obrzędowe, tłum. jw., 1890;   Instytucje 
polityczne, tłum. jw.. 1890;   Instytucje kościelne, tłum. jw.. 1890;   Instytucje zawodowe, tłum. ]. Stecki, 1898. 1899;
Rozwój stosunków płciowych, tłum. W. Z. 1905:   Zasady socjologii, streścił A. Wróblewski, 1907;
Etyka stosunków płciowych, tłum. W. Los, 1904, 6 wyd. 1926;   Poza tym drobniejsze prace byty umieszczane w 
czasopismach: ..Przegląd Tygodniowy", „Prawda", „Kraj". Ostatnio: Wybór pism tłum. H. Krahelska, w pracy L. 
Kasprzyka: Spencer, 1967.
DARW1N. Dzielą wybrane, 8 t., tłum. i oprać, zbiór, pod red. T. Wolskiego, 1959 - 60. -- Przekłady dawniejsze: 
Podróż naturalisly. Dziennik spostrzeżeń dotyczących historyi naturalnej i geologii, tłum. J. Nusb.aum. 1887;   O 
pochodzeniu człowieka i doborze płciowym, tłum. L. Masłowski, 1874; tłum. M. Ilecki. 1929; dalsze wyd.: 1930. 1933, 
1935. 1938; - O powstawaniu gatunków drogą naturalnego do-horu, tłum. S. Dickslein i J. Nusfcarm, 1884-85; 2 wyd. 
1955.   Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt, ilum. K. Pohrski i W. Mayzel, 1S72 • 74; - Nc.\\ e poglĘdy na materię, 
tłum. Z. Chełmoński. 1935:   Autobiografia. tłum. J. Wilczyński, 1950.
RIBOT. BAIN. T. Ribot.. Współczesna psychologia pozytywna w Anglii, tłum. i oprać. J. Ochoro-wicz. 1876: — 
Dziedziczność psychologiczna, tłum. S. Banoszewicz, 2 wyd.. 1885; - Choroby osobowości, tłum. J. K. Potocki, 1885;   
Choroby woli, tłum, jw., 1885;   Choroby pamięci, tłum. J. Sleinhaus. 1886;
Psychologia uwagi, tłum. J. K. Potocki, 1891;   Filozofia Schopenhauera, tłum. jw., IS92:   Psychologia uczuć, tłum. K. 
Okuszko, 1901; - O wyobraźni twórczej, 1901;   Z zagadnień psychologii uczuć, tłum. H. Świerczewski, 1912, 1917:   
Logika uczuć, tłum. K. Błeszyński. 1921;   A. Bain. Nauka wychowania, tłum. F. Krupiński, 18?0;   L'mysl i ciało, 
tłum. jw., 1874.
LANGF. Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w teraźniejszości, 2 t., tiun-i. A. Swiętochow-ski (l) i ł-, 
.lezierski (II), 1881:   Kwestia ekonomiczna w dziedzinie społecznej. 1885.
HELMHOLTZ. O stosunku nauk przyrodniczych do ogółu wiedzy, tłum. S. Kramsztyk, 1874:   Liczenie i mierzenie 
z punktu widzenia lecrii poznania, tłum. L. Siłberstein. 1901; - Fizyczne podstawy malarstwa, tłum. L. Brunner. 1902.
AYENARIUS. W sprawie filozofii naukowej, tłum. A. i L. Karpińskie, 1902, 2 wyd. 1908;   O przed miocie 
psychologii, tłum. S. Kol-.yliński i A. Zieleńczyk. 1S07:   Ludzkie pojęcie świata, tłum. A. i A. Wieg-ncrowie, oprać. P. 
Waszc/enko. wstęp U. Wolniewicz, 1969, BKF.
MAC H. Odczyty popularno-naukowe. tłum. S. Krams/tyk. 1899:   Zasada porównywania w fizyce, tłum. A. Fabian, 
„Wszechświat", 18°6; - O widzeniu, o symetrii, ilum. Br. Go., 1902: - Podobieństwo i analogie jako motywy 
kierownicze badań naukowych, tłum. Z. Szymański, „Wszechświat", 1903;   Fizyka a biologia. Przyczynowość u 
celowość, tłum. B. Orłowski. „Wszechświat", 1903;   Teologiczne, animistyczne i mistyczne punkty widzenia w 
mechanice, tłum. S. Landau. „Wszechświat", 1905:   Opis i wytłumaczenie, tłum. S. B.. „Wszechświat". 1906.
SIMMEL. Zagadnienie filozofii dziejów, tłum. W. M. Kozlowski, 1902; -• Jak się utrzymują formy społeczne. 1904:   
Filozofia pieniądza, tłum. L. Belmont. 1904; - Estetyka ciężkości, tłum. St. G., „Ate-ncum", 1904;   Socjologia, tłum. M. 
Łukasiewicz, wstęp .S. Nowak, 1975.
YAlHINGER. Prawo rozwoju wyobrażeń o rzeczywistości, tłum. K. Wojtowicz. 1908; - Filozofia Nielzschego, 
tłum. K. Twardowski, 1904.
DU BOIS-REYMOND. Granice poznania natury, Siedem zagadek wszechświata, ilum, M. Massonius, 1898;   
Historia cywilizacji i nauki przyrodnicze, tłum. J. J. Boguski, 1897.
HAECKEL. Zarys filozofii monistycznej, tłum. K. S.. 1905;   Monizm jako węzeł między religią
383


a wiedzą, tłum. M. Rosenfeid, 1906; - Dzieje utworzenia przyrody, tłum. J. Czarnecki i L. Masłowski, 1871;   Walka o 
teorię rozwoju, tłum. H. J. Rygier, 1906.
OSTWALD. Krytyka materializmu naukowego, tłum. Z. S., 1897; - Młyn życia, tłum. S. Mikla-szewski, 1913.
WUNDT. Wstęp do filozofii, tłum. W. M. Kozlowski, 1902;   Teoria poznania (Logika, 1.1), tłum. Z. Heryng, 
1889; -- Teoria materii, tłum H. Siłberstein, „Przegl. Tygodn.", dod. mieś., 1886; - O zagadnieniu kosmologicznym, 
tłum. Z. Bassakówna, 1908;   Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej. 2 t., tłum. L. Masfowski, 1874.
FECHNER. Książeczka ożyciu pośmiertnym, tłum. B. Mączewski, wstęp K. Twardowski, 1907: -O zagadnieniu 
duszy, wędrówka przez świat widzialny do niewidzialnego, tłum. Z. Dre\lerowa wstęp K. Twardowski, 1921.
LOTZE. Zarys metafizyki, dyktaty podług wykładów, tłum. A. Slogbauer, 1910.
RENOUV1ER. O obowiązkach społecznych człowieka i obywatela, tłum. K. Drzewiecki. 1906.
FOUILLEE. Moralność, sztuka i religia podług M. Ciuyau, tłum. J. K. Potocki, 1894: - Szkic psy choloaiczny 
narodów europejskich, tłum. W. Zarembina. 1908; - Nowożytna idea prawa, ..Tyg. Ilustr.". 1876.
GUYAU. Wychowanie i dziedziczność, tłum. ). K. Potocki. 1891; - Zagadnienia estetyki współczesnej, iłum. S. 
Popowski, 1901;   Zarys moralności bez powinności i sankcji, 1910, 2 wyd. 1960, wstęp R. Wojdak.
TAINE. Filozofia pozytywna w Anglii, studium nad S. Millem, 1883;   O inteligencji, tłum. S. Tomu szewski, 
1873;   O metodzie, tłum. L. Grendyszyński, wstęp A. Mahrhurg, 1890; - Logika, iłuni. F. Kru-piński, 1878;   Filozofia 
sztuk pięknych, tłum. L. z K.S., 1868; -- Filozofia sztuki, 1874: toż samo tłum. A. Sygietyński, 1896; 2 wyd. 1911; - O 
ideale w sztuce, tłum. F. Mierzejewski, 1873;   Portrety literackie. tłum, jw., 1873; - Żywot i myśli p. F. T. Graindorge, 
tłum. A. K. M., przedm. W. Jablonowski. 1905.
RENAN. Żywot Jezusa, tłum. A. Niemojewski, 1904; 2 wyd. 1907; 3 wyd. 1907; tłum. A. Krasno-wolski, 1907; - 
Dzieła (wybór). Studia historyczne i filozoficzne, cz. l - III, tłum. R. Centnerszwerowa. 1905;   Dzieła (wybór). Dialogi 
filozoficzne, 1906; -- Dialogi i fragmenty filozoficzne, tłum. G. Glass, 1913.
MAETERL1NCK. Piękno wewnętrzne, tłum. S. Womela, 1910; 2 wyd. 1917; 3 wyd. 1920; 4 wyd 1928;   Piękność 
wewnętrzna i życie głębokie, tłum. G. Baumleid, 1905: - Mądrość i przeznaczenie, tłum. F. Mirandola, 1925;   
Ścieżkami wzwyż, tłum. jw., 1930; - Skarb ubogich, tłum. jw., 1926.
BOUTROUX. Pojęcie prawa przyrody w nauce i filozofii spółczesnej, tłum. W. Spasowski, przedni. A. Mahrburg, 
1902;   Kultura i filozofia niemiecka, tłum. W. Kierst, 1915.
POINCARE. Wartość nauki, tłum. L. Siłberstein, 1908:   Nauka i metoda, tłum M. H. Horwitz, 1911: — Nauka i 
hipoteza, tłum.jw., 1908;   Związek między analizą i fizyką matematyczna, tłum. S. Oick-stein, „Wiad. Matem.", 1898.   
Drobniejsze rozprawy we „Wszechświecie". 1905 • 12.
MEYERSON. Teorie naukowe a rzeczywistość, „Przegl. Filoz.", 17, 1914.
EMERSON. Przedstawiciele ludzkości, tłum. J. Siei, 1871; tłum. M. Kreczkowska, 1909: - Roboty i dnie, tłum. T. 
J. Rola, 1879; - Goethe, czyli pisarz, „Symposion", 1910;   Szkice, tłum. A. Trctiak. wstęp A. Górski, 1933.
NIETZSCHE. Dzieła w 13 tomach, 1905 i n.; 2 wyd. 1908 i n.: 3,wyd. 1913, tłum. W. Berent, K. Dr/c-wiecki, L. 
Stall' i S. Wyrzykowski.   Przedtem przekładano poszczególne utwory: Tak mówi Zaralustra, tłum. M. Cumft i S. 
Pieńkowski, 1901; - Ryszard Wagner w Bayreuth, tłum. M. Cumft-Pieńkowska, 1901; - Dusza dostojna, tłum. S. 
Wyrzykowski, 1903.   Ostatnio fragmenty z (.Ludzkie, arcyludzkic" pt. Antynomie wartości, tłum. I. Krońska, w 
zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965; - Aforyzmy, tłum. i oprać. S. Lichoński, 1973.
ŁOMONOSOW (LOMONOSOY). Pisma filozoficzne, 2 t., tłum. z roś., łac. i franc. K. Błeszyński, J. B. Gawecki i 
I. Złotowski, wstęp i oprać, l. Zfolowski, 1956, BKF.
CZERNYSZEWSK1 (ĆERNY§EVSK1J). Zasada antropologiczna w filozofii, tłum. K. Bteszyński, wstęp H. 
Holland, 1956, BKF.   Pisma filozoficzne, 2 l., tłum. W. Bieńkowska, K. Błeszyński, wstęp i o-prac. A. Walicki, 1961, 
BKF.
DOBROLUBOW (DOBROLUBOY). Pisma filozoficzne, 2 t., tłum. H. Kowalewska, wstęp A.Walicki, 1958, 
BKF.
384


BIELIŃSKI (BELINSKIJ). Pisma filozoficzne, 2 t., ttum. W. Anisimow-Bieńkowska, wstęp i oprać-A. Walicki, 
1956, BKF.
HERCEN. Pisma filozoficzne, 21., tłum. J. Walicka i W. Bieńkowska, wstęp i oprać. A. Walicki, 1965 - 66, BKF.
BAKUNIN. Pisma wybrane, 21., wyd. H. Temkinowa, tłum. B. Wścieklica i Z. Krzyżanowska, 1965.
ANTOLOGIE FILOZOFII ROSYJSKIEJ. Filozofia i myśl społeczna rosyjska 1825 -1861, wyd. A. Walicki, 1961. 
— Filozofia społeczna narodnietwa rosyjskiego. Wybór pism, 2 t., wyd. A. Walicki, 1965.
OPRACOWANIA
F. Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, oprać. T. K. Oesterreich, t. 4 (Niemcy), 12 wyd. 1923 i t. 5 
(inne kraje), 12 wyd. 1928. - Istorija filozofii v Sesti tomach, red. M. A. Dynnik, M. T. Iovćuk, B. M. Kedrov i in., 6 t., 
1957 • 65. — F. Ch. Copleston, A History of Philosophy, t. 7 Fichteto Nietzsche, 1965. — M. Kronenberg, Modernę 
Philosophen: V. Cousin, H. Lotze, L. Feuerbach, M. Stirner, 1899. — T. K. Oesterreich, Die philosophisehen 
Stromungen der Gegenwart. W: Systema-tische Philosophie, wyd. P. Hinneberg, 3 wyd. 1924. — R.K.P. Pankhurst, The 
Saint-Simonians, Mili and Cariyle. A Prefaee to Modern Thought, 1957. - K. Lówith, Von Hegel zu Nietzsche, 1941; 2 
wyd. 1958; — tłum. ang., 1967. - H. D. Aiken, The Agę ofideology, The XIX Century Philosophers, 1959. — J. 
Chevalier, Histoire de la pensee, t. 4 La pensee modernę. De Hegel a Bergson, wyd. L.Husson, 1966. — E. Gilson, T. 
Langan, A. A. Maurer,Recent Philosophy. Hegel to thePresent, 1966.—G. de Ruggiero, Storia delia filosofia, t. 7 L'eta 
del romanticismo, 1968. — P. L. Gardiner, Nineteenth-century Philosophy, 1969. — I. S. Narskij. Zapadno-eyropsjskaja 
filosofija XIX veka, 1976.
Iz istorii russkoj filosofii XIX i nacala XX veka, red. I. Ja. §ćipanov, (Moskwa) 1969.
F. Ravaisson, La philosophie en France au XIX s., 1867, nast. wyd. 1889, 1895. — P. Janet, La crise philosophique: 
Taine, Renan, Littre, Yacherot, 1865; — La philosophie francaise contemporaine, 2 wyd. 1879. — M. Ferraz, Etudes-sur 
la philosophie en France au XIX s., 3 t., 1877 - 87. - M. Schinz, Geschichte der franzosischen Philosophie seit der 
Revolution, l, 1914. — L. S. Stebbing, Pragmatism and French Yoluntarism. From M. de Biran to Bergson, 1914. — G. 
Boas, French Philosophies of the Romantic Period, 1964. — H. Taine, Les philosophes francais du XIXe siecle, 1967. 
— L. Robberechts, Essai sur la philosophie reflexive, t. l De Biran a Brunschvicg, 1971.
H. Hóffding, Einieitung in die englische Philosophie unserer Zeit, 1889. — R. Metz, Die philosophisehen 
Stromungen der Gegenwart in Grossbritanien, 1935. — O. V. Trachtenberg, Oeerki po istorii filosofli i sociologii Anglii 
XIX v., 1959. — A. W. Benn, The History of English Rationalism in the Nine-teenth Century, 21., 1962. —A. K. 
Rogers, English and American Philosophy sińce 1800, 1922. -J.W.Riley, American Thought from Puritanism to 
Pragmatism, 1923; n. wyd. 1958.— P. Kurtz, American Thought before 1900, 1966. — J. Pucelle, La naturę et 1'esprit 
dans la philosophie de T. H. Green. La renaissance de 1'idealisme en Angleterre au XIX-e siecle, 1965. — W. R. Sorley, 
A History of British Philosophy to 1900, 1965. - J. Passmore, A Hundred Years of Philosophy, n. wyd. 1966 (filoz. 
brytyjska). — P. J. C. Hearnshaw, The Social and Political Ideas of Some Representative Thinkers of the Yictorian Agę, 
1967 (przedr. 1933).
K. Werner, Die italienische Philosophie der Gegenwart, .1886. — I. Hólihuber, Geschichte der italienischen 
Philosophie von den Anfangen des 19. Jahrhunderts bis żur Gegenwart, 1969.
H. Yaihinger, Hartmann, Duhring und Lange żur Geschichte der deutschen Philosophie im XIX Jahrhundert, 1876. 
— O. KUlpe, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland, 1902. - W. Windel-band, Die Philosophie im deutschen 
Geistesleben des XIX Jahrh., 1905. — M. Frischęisen-KohIer, Modernę Philosophie, 1907. - L. Stein, Philosophische 
Stromungen der Gegenwart, 1908. — H. Levy, Die Hegel-Renaissance in der deutschen Philosophie, 1927. — Die 
Kultur der Gegenwart, wyd. P Hinneberg, cz. l, t. 6 Systematische Philosophie, 3 wyd. 1924. — J. E. Erdmann, Die 
deutsche Philosophie seit Hegels Tode, 1964 (przedr. z wyd. 1896). — K. Róttgers, Kritik und Praxis. Żur Geschichte 
des Kritik-begriffs von Kant bis Marx, 1975.
J. W. Camerer, Philosophie und Naturwissenschaft, 1905. — J. M. Yerweyen, Naturphilosophie, 1915. - J. H. 
Randall, The Making of Modern Mind, 1926; n. wyd. 1940. - W. C. D. Dampier-Whe-tham, A History of Science, 1930. 
— P. Sorokin, Soziologische Theorien im XIX und XX Jahrhundert,
25—Historia filozofii t. III                                                                           335


1931. -• Idealismus. Jahrbuch fur die idealistische Philosophie, l, 1934. -- F. Hippler, Staat und Gesell-schaft bei Mili. 
Marx, Lagarde. Ein Beitragzum soziologischen Denken der Gegenwart, 1934. — L. W. Lan-caster, Masters of Politioal 
Thought, t. 3, 1959. — R. Lacharriere, Etudessurla theorie democratique. Spinoza, Rousseau, Hegel, Marx, 1963. — L. 
v. Renthe-Fink, Geschichtiichkeit. Ihr terminologischer und begriffiicher Ursprung bei Hegel, Haym, Diithey und 
Yorck, 1964.   G. D. Bowne, The Philosophy of Logie 1880 - 1908, 1966. - R. Aron, Les etapes de la pensee 
sociologique: Montesquieu, Comte, Marx, Tocqueville, Durkheim, Pareto, Weber, 1967.
H. Hoffding, Współcześni filozofowie, tłum. B. Gałczyński, 1909.   J. Goidstein, Nowe drogi w filozofii 
współczesnej, tłum. K. Błeszyński, 1912. — Historia filozofii pod red. M. A. Dynnika i in.. Lata czterdzieste—
dziewięćdziesiąte XIX w., tłum. z roś. 1963. - K. Bakradze, Z dziejów filozofii współczesnej, tłum. H. Zelnikowa, 1964. 
- Historia filozofii pod red. G. F. Aleksandrova, t. 3 Filozofia pierwszej połowy XIX wieku, tłum. S. Macheta, M. 
Micinski i M. Sroka, 1972.
K. Kelles-Krauz, Rzut oka na rozwój socjologii w XIX w., „Wiek XIX", dod. do „Prawdy", 1902.— W. M. 
Kozłowski, Wykłady o filozofii współczesnej, 1906;   Historia filozoficzna powstawania i rozwoju idei podstawowych 
umysłowości współczesnej, t. l, cz. l, 1910. - R. -ladźwing (B. Suchodolski), Skąd i dokąd idziemy?, 1939 (1942). - W. 
Tatarkiewicz, Dziewiętnastowieczny scjenlyzm, „Spra-wozd, PAU", t. 51, 1950; — Prądy filozoficzne epoki Chopina. 
W: The Book of the First Intern. Musical Congress, 1963.   S. Morawski, Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX 
w., 1961. — Z. Kude-rowicz. Misja filozofii i jej przemiany (Hegel, Feuerbach, Stirner), „Archiwum Hist. Filoz. i Myśli 
Społ.", 8, 1962.
FAZA PIERWSZA: 1830.1860
SA1NT-S1MON. S. Charlety, Essai sur 1'histoire du saint-simonisme, 1896. — M. Leroy, La vie veritable du 
Comte de Saint-Simon, 1927. — P. Ań są r t, Saint-Simon, 1969.
A. Bazard, B. P. Enfantin, Doktryna Saint-Simona, wykłady 1829, oprać. C. Bougle i E. Halevy. tłum. E. 
Bąkowska, 1961.
J. E. Grabowski, Saint-Simon, utopia—filozofia-industrializm, 1936.
COMTE i POZYTYWIZM. H. Martineau, La philosophie positive d'A. Comte, 2 t., 1853, 1872. -A. Robinet, 
Notice sur la vie et l'oeuvre d'A. Comte, 1860. - E. Littre, A. Comte et la philosophie positive, 1863, 1884, przedr. 1971. 
- J. S. Mili, A. Comte and the Positivism, 1865; — toż samo w ttum. Iranc. 1868, 1879; — w tłum. niem. 1874. — F. 
Brentano, Auguste Comte und die positive Philosophie, „Chilianeum", 1869. - J. Lonchampt, Precis de la vie et des 
ecrits d'A, Comte, 1889. - L. Levy-Bruhl, La philosophie d'A. Comte, 1900; nast. wyd. 1903, 1921. - F. Alengry, Essai 
historique et critique sur la socjologie chez A. Comte, J900. — G. Dumas, Psychologie des deux Messies positiyisles: 
Saint-'Simon et A. Comte. 1905. - W. Windelband, Fichte und Comte, 1905. - R. Hubert, A. Comte, choix de texies et 
etude du systeme philosophique, ok. 1908. -- F. W. Whittaker. Comte and Mili, 1909. - G. Be-lot, L'idee et la methode 
de la philosophie scientifique chez A. Comte, ok. 1911. — M, Scheler, Ober die positivistische Geschichtsphilosophie 
des Wissens, 1923. -E. Seillićre. Auguste Comte, J924. — H. Gouhier, La vie d'A. Comte, 1931; — La jeunesse d'A. 
Comte et la formation du positivisme, 3 t., 1933-41. - J. Delvolve, Reffexions sur la pensee comtienne, 1932. -- F. S. 
Maryin, Comte, the Founder of Sociology, 1936. - P. Ducasse, Essai sur les origines intuitives du positivisme, 1939; — 
La methode positive et 1'intuition comtienne, Bibliographie, 1940. - M. Halbwachs, Statique et dynamique sociale chez 
A. Comte, 1943. — P. Arbousse-Bastide, La doctrine de 1'education universelle dans la philosophie d'A. C.'omte, 2 t., 
1957. -- A. Cresson, Auguste Comte, 1957. •- J. Lacroi\, La socjologie d'A. Comte, -' wyd. J961. - J. Riezu, Sozialmoral 
nach Auguste Comte, Diss. (Munchen), 1961. — W. M. Simon, Furopean Positivism in the Nineteenth Century, 1963. 
— P. Arnaud, La pensee d'A. Comte, 1969. — A. Kremer-Marietti, A. Comte et la theorie sociale du positivisme, 1970.
H. Gruber, Życie i doktryna A. Comte'a. założyciela pozytywizmu, tłum. W. Dębicki, 1897; — Dzieje filozofii 
pozytywnej, A. Comte, tłum, jw., 1898. - M. Karejew, A. Comte jako założyciel socjologii, „Przegl. Filoz.", 2, 1899.
F. Krupiński, Szkoła pozytywna, „Bibl. Warsz"., 1868.— K. Kaszewski, Pozytywizm, jego metoda i następstwa, 
„Bibl. Warsz.", 1869; - W kwestii pozytywizmu, „Bibl. Warsz.", 1876. - J. Oehorowicz,
386


Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną, 1872. — K. Podwysocki, O idealizmie i pozytywizmie, 1872. — T. 
Ziemba, Pozytywizm i jego wyznawcy w dzisiejszej Francji, 1872. -- H. Struve. Filozofia pozytywna i jej stosunek do 
psychologii angielskiej, „Bibl. Warsz." 1874; — Pozytywizm i zadania kry tyczne filozofii, „Bibl. Warsz.", 1891. — B. 
Limanowski, Socjologia A. Comte'a, 1875. - S. Smolikow ski, Ućenie Ogiusta Konta, (Warszawa) 1881 (w jeż. roś.). — 
S. Pawlicki, E. Littre, „Przegl. Poi.", 1883; — Studia nad pozytywizmem. I. A. Comte, „Przegl. Poi.", 1885; - Historia 
pozytywizmu i szkól pokrewnych (skrypt z LI. J.), 1888 - 89: — Pozytywizm i jego twórca A. Comte, ..Przegl. Kalol.", 
1892. W. Dzieduszycki, Co to jest pozytywizm?, 1893. - B. t-oziński. Reakcja dzisiejsza przeciw pozytywi zmówi, 
„Przegl. Powsz,", 1895. - R. Rylski, Ideały pozytywizmu, „Ateneum", 1897. - W. Ochen-kowski. Kilka uwag o 
socjologii A. Comte'a, „Przegl. Poi.", 1901. — L. Lipkę, Problem socjologiczny Comte'a, „Przegl. Powsz.", 1905. - T. 
Jeske-Choiński, Pozytywizm w nauce i literaturze. 1908. -- S. Kryńska, Entwicklung und Fortschritt nach Condorcet 
und A. Comte, (Bern) 1908.   T. Kotarbiński, Pozytywizm A. Comte'a, art. w Encyklopedii Wychowawczej, t. 9, 1923.   
J. Mosdorf. Czy Comte był pozytywistą?, „Przegl. Filoz.", 35, 1932. — J. Szezepański. Pozytywizm i socjologia A. 
Comte'a, „Przegl. Nauk Hist. i Społ.", l, 1951. — B. Skarga, Pozytywizm i utopia, ..Archiwum Hist, Filoz. i Myśli 
Spol.", 10, 1964; — Estetyka i historiozofia. Uwagi o poglądach A. Comte'a, „Kwart. Neo. filolog.", 12, 1965; - Ccmte, 
1966 (zawiera również wybór tekstów); wyd. 2, 1977;   Spadkobiercy wobec spuścizny mistrza. Ze studiów nad 
pozytywizmem francuskim, „Studia Filoz.", 3(46), 1966;  Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, 1967; - Le 
coeur et la raison ou les antinomies du systeme de Comte, „EtudesPhilosophiques", 3, 1974; — Kłopoty intelektu. 
Między Comte'em a Bergsonem, 1975 — L. Kołakowski, Filozofia pozytywistyczna (Od Hume'a do Koła 
Wiedeńskiego), 1966.
MILL. A. Bain, J. S. Mili. A Criticism, 1882. - H. Lauret, Philosophie de Stuart Mili, 1886. Ch. Douglas, J. S. Mili, 
1895. - S. Becher, Erkenntnistheoretische Untersuchungen zu Stuart Mills Theorie der Kausalitat, 1906. ~ O. A. Kabitz, 
Developmenl of J. S. Mill's System of Logie. 1932. G. Morlan, American's Heritage ofJ. S. Mili, 1936. - N. Grude-
OettIi, J. S. Mili zwischen Liheralismus und Sozialismus, 1936. - A. Castell, Mill's Logie ofthe Morał Sciences. 1936.   
R. Vaysset-Boutbien, Stuart Mili et la socjologie francaise contemporaine, 1941. — R. Jackson, Ań E.\amination of tnę 
Oe ductive Logie ofJ. S. Mili, l94l, - W. L. Davidson, Political Thought in England. The Utiiitarians froni Bentham to 
Mili, 1950. - F. A. Hayek, John Stuart Mili and Harriet Taylor, 1951. • R. P. Anschulz. The Philosophy of J. S. Mili, 
1953. - J. C. Rees, Mili and His Earły Critics, 1956. -• M. Ludwig, Die Sozialethik des J. S. Mili (Utiiitarismus), 1963.   
T. Woods, Poetry and Philosophy. A Study in the Thought ofJ. S. Mili, 1963.   M. Cowling, Mili and Liberalism, 1963.   
J. M. Smith. E. Sosa. Mill\ Utiiitarianism (Text and Criticism), 1969.   Mili: A Collection ofCritical Essays, wyd. J. B. 
Schneewind. 1969. - N. Mac Minn, J. R. Hainds, J. M. Mac Grimmon. Bibliography ofthe Published Wriling^ of J. S. 
Mili, 1945.
H.Taine, Filozofia pozytywna w Anglii, tłum. z franc., 1883. - J. M. Robenson, Humaniści nowo żytni, studia o 
Carlyle'u, Millu, Emersonie, Arnoldzie, Ruskinie i Spencerze, tłum. J. Steeki. 1889.   S Saenger, J. S. Mil], tłum. z 
niem. A. Krasnowolski, 1904.
M. Straszewski. Uwagi nad filozofią S. Milla, „Rozpr. i Sprawozd. AU", 1877.   A. Raciborski, Rozbiór 
zapatrywania Milla na sprawę tworzenia pojęć. „Przew. Nauk. i Liter.". 1885;   Pojęcie przyczy nowości w systemie 
Milla, „Bibl. Warsz.", i885: - Podstawy teorii poznania w systemie logiki dedukcyjnej i indukcyjnej J. S. Milla, 1886. • 
L. Zengteller, Poglądy J. S. Milla na przyczynowość, „Przegl. Filo/.". 11, 1908. - T. Kotarbiński, Utylitaryzm w etyce 
Milla i Spencera, 1915.   D. Steinbarg, Pojecie prawa przyrodniczego u J. S. Milla, „Przegl. Filoz.", 34, 1931. - J. Łoś, 
Podstawy analizy metodologicz nej kanonów Milla, „Annales UMCS", v. 2, 5, ser. F. 1948. - H. Greniewski, Milla 
kanon zmian towa rzyszących, „Studia Logica", 5, 1957. - Z. Czerwiński, O pojęciu przyczyny i kanonach Milla, „S. 
Log.". 9, 1960. - E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Współczesne kontrowersje wokół etyki J. S. Milla, 1974.
HERBART. K. Thomas, Herbart, Spinoza, Kant, Dornige Studien und Yersuche. 1875.   W. Dro bisch, Uber die 
Fortbildung der Philosophie durch Herban, 1876.   W. Kinkel, J. F'. Herbart, sein Leben und seine Philosophie, 1903. 
— Th. Ziehen, Oas Verhaltnis der Herbartschen Psychologie żur physiologisch-experimentellen Psychologie, 1911.- O. 
Fliigel, Herbarts Lehren und Leben, 1912. W. Asmus, J. F. Herbart, l. Der Denker 1776- 1809, 1968. -- E. E. Geissier. 
Herbarts Lehre vom erziehenden Unterricht, 1970.
M. Straszewski, Herbart, są vie et są philosophie d'apres des publications recentes, ,.Revuc Philo-


sophique", 1879. — L. Sowa, Stanowisko Herbarta wobec matematyki i nauk przyrodniczych. W: Spra-wozd. Dyr. 
Semin. Naucz. Męsk. w Starym Sączu, 1907. — J. Heczko, System pedagogiczny Herbarta w świetle krytyki, „Mieś. 
Pedagog.", 1910.
COLERIDGE. J. H. Muirhead, Coleridge as Philosopher, 1930; n. wyd. 1954. - H. House, Cole-ridge, 1953. - R. H. 
Foale, The Idea of Coleridge's Criticism, 1962.
HAMILTON. M. Veith, Sir W. Hamilton, the Mań and His Philosophy, 1883. - S. W.Rasmussen, The Philosophy 
of Sir W. Hamilton, (Kopenhaga) 1927.
W. Bednarowski, Hamilton's Quantification ofthe Predicate, „Proseed. ofthe Aristot. Soc.", 1956. — E. Kołodziej, 
Sir W. Hamilton, „Studia Filoz.", 2(5), 1958.
FEUERBACH. A. Rau, L. Feuerbachs Philosophie, die Naturforschung und philosophische Kritik der Gegenwart, 
1882. — W. Bolin, L. Feuerbach, sein Wirken und seine Zeitgenossen, 1891. — F. Jodl, L. Feuerbach, 1904. -A. K o 
hut, L. Feuerbach, sein Leben und seirie Werke, 1909. -O. Blum-schein, Leibniz und Feuerbach, 1919. — S. 
Rawidowicz, Ludwig Feuerbach's Philosophie, 1931, 2 wyd. 1964. — G. Nuedling, L. Feuerbachs Religionsphilosophie, 
1936. — W. B. Chamberlain, Heaven Wasn't His Destination. The Philosophy of Ludwig Feuerbach, 1941. — S. S. 
Gabaraey, Materializm Feierbacha, 1955. — H. Arvon, L. Feuerbach ou la transformation du sacre, 1957; — Feuerbach. 
Są vie, son oeuvreavec un expose de są philosophie, 1964. — G. Riedel, L. Feuerbach a mlady Marx, 1962. — W. 
Schuffenhauer, Feuerbach und derjunge Marx, 1965.— B. E. Bychoyskij, L. Feierbach, (Moskwa) 1967. — M. 
Xhaufflaire, Feuerbach et la theologie de la secularisation, 1970. — G. Severino, Origine e figurę del processo teogonico 
in Feuerbach, 1972.
F. Engels, L. Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, tłum. R. Raichman-Ettingerowa, 1922; nowe 
tłum. 1945; 5 wyd. 1949. — K. Marks, Tezy o Feuerbachu, w Dziełach wybranych K. Marksa i F. Engelsa, t. 2, 1949.
S. Carski, Etyka L. Feuerbacha, 1900. - T, Kroński, Dzieło L. Feuerbacha, „Myśl Filoz.", 4(14),
1954. — H. Jankowski, L. Feuerbach a problemy metodologiczne związane z historią etyki, „Studia Filoz.", 4, 1961; - 
Etyka L. Feuerbacha, 1963. - R. Panasiuk, Feuerbach, 1972; - Kontekst historyczny i sens Feuerbachowskiego 
humanizmu, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Spol.", 20, 1974.
MARKS i ENGELS. A. Cornu, Kar! Marx, L'homme et l'oeuvre. De 1'hegelianisme au materialisme historique 
(1818 - 1845), 1934; — Kar! Marx et la pensee modernę, 1948. — R. Schlesinger, Marx. His Time and Ours, 1950; — 
toż samo w tłum. włoskim, 1961. — J. Hyppolite, Etudes sur Marx et Hegel,
1955.- L Berlin, Kari Marx, 2wyd. 1956.- J. Y. Calvez, La pensee de Kart Marx, 1956.- G. Delia Volpe, Rousseau e 
Marx ed altri saggi di critica materialistica, 1957.— M. Rubel, Kari Marx, Essai de biographie intellectuelle, 1957. — A. 
Piettre, Marx et marxisme, 1959. — M. Friedrich, Philosophie und Okonomie beimjungen Marx, 1960. — G. Stiehier, 
Hegel und dsr Marxismus tlber den Widersprueh, 1960. — F. I. Georgiey, Protivopolożnost' marksistskogo i 
gegelevskogo ucenija o soznanii, 1961. — E. Fromm, Das Menschenbild bei Marx, 1963. — R. Tucker, Philosophie et 
mythe chez Kari Marx, 1963; — toż samo w jeż. ang., 1964. — H. Lefebyre, Marx. Są vie, son oeuvre, avec un expose 
de są philosophie, 1964. — P. Dal Prą, La dialectica in Marx, 1965. — P. Kaegi, Genesis des historischen Materialismus, 
1965. — W. Schuffenhauer, Feuerbach und der junge Marx, 1965. — L. Althusser, Pour Mara, 1966. - J. Mader, Fichte-
Feuerbach-Marx. Leib-Dialog-Gesellschaft, 1968. — L. Col-letti, II marxismo e Hegel, 1969.— L. Goldmann, Marxisme 
et sciences humaines, 1970.— M. Rossi, Da Hegel a Mara, 21., 1970. — A. Wildermuth, Marx und die Verwirklichung 
der Philosophie, 2 t.,
1970. - G. Lichtheim, From Marx to Hegel, 1971. - D. McLellan, The Thought of Kari Marx,
1971. — J. Israel, L'alienation de Marx a la socjologie contemporaine, 1972. — G. Duncan^ Marx and Mili. Two Views 
of Social Conflict and Social Harmońy, 1973. — H. Scheler, Aufsatze zum historisehen Materialismus, 1973. — T. I. 
Ojzerman, Formirovanie filosofii marksizma, 2 wyd., (Moskwa) 1974. — W. Rod, Dialektische Philosophie der Neuzeit, 
t. l Von Kant bis Hegel, t. 2 Von Marx bis żur Gegenwart, 1974.
G. Serebrjakoya, Marks i Engels, 1966. — H. Ulirich, Der junge Engels. Eine historisch-biogra-phische Studie 
seiner welt-anschaulichen Entwicklung in den Jahren 1834 - 1845, (Berlin) 1966. — B. -M. Ke-drov, Engel's i dialektika 
estestyoznanija, 1970; - F. Engel's, (Moskwa) 1970. — F. Engels 1820 -1970. Referate — Diskussionen — Dokumente, 
red. H. Pelger, (Hannover) 1971. — F. Engel's i sowemennye problemy filosofii marksizma, red. M. T. Iovćuk (i in.), 
1971. — Razvitie F. Engel'som problem filosofii i sovremennost', red. A. A. Butakov, 1975.
388


M. Rubel, Bibliographie des oeuwes de Kari Mant, avec un Repertoire des oeuvres de Friedrich Engels, 1956; - 
Mara-Chronik. Daten zu Leben und Werk, 1968. - M. Kliem, H. Merbach, R. Sperl, Marx/ Engels Yerzeichnis. Werke, 
Schriften, Artikel, 1966.
W. I. Lenin, K. Marks, życie i dzieła, tłum. J. Kostecka, 1935; nowy przekł. 1945,1947,1948,1951; — Marks, 
Engels, marksizm, przekł: 1946, 1948, 1949; —Główne prace.Lenina o Marksie zebrane w Dziełach wybranych 
Marksa, 1941; nowe wyd. 1947. — K. Kautsky, Nauki ekonomiczne Karola Marksa, tłum. poi. 1890; 2 wyd. 1907; 3 
wyd. 1911; nowe wyd. 1946, 1947, 1948, 1949. -G. W. Plechanow, Podstawowe zagadnienia marksizmu tłum. J. B., 
1925, 2 wyd. 1936; nowe wyd. 1946, 1947, 1949, 1950; — O materialistycznym pojmowaniu dziejów, tłum. pbl. Od 
1946, kilka ^ydań; — Podstawowe zagadnienia marksizmu, 1947, 1949, 1950. - K. Mehring, Karol Marks, tłum. poi. 
1923; nowe wyd. 1950, 1951. -A. Cornu, K. Marks'i F. Engels. Życie i dzieło; 3 t., 1.1 tłum. zespół.; t. 2 i 3 tłum. M. 
Bielska, 1958 - 67;
t. 4 tłum. B. Wolniewicz, 1969. — J. Freville, Twórcy socjalizmu naukowego, tłum. A. Małecki, 1948, 1950; — 
Poglądy Marksa i Engelsa na literaturę i sztukę, tłum. H. Rosnerowa, 1956. — H. Lefebvre, O związku filozofii i 
polityki we wczesnych pracach Marksa, tłum. J. Lisowski, „Studia Filoz.", 5(8), 1958.
— M. Rozental, Marksistowska metoda dialektyczna, tłum. H. Waśkowska, 1953.— T. I. Ojzerman, Powstanie filozofii 
marksistowskiej, tłuni. W. Jankowski, •M. Kelles-Krauz, L. Smolińska, 1966. — A. G, Spirkin, Zarys filozofii 
marksistowskiej, tłum. L. Smolińska, 1968. — L. Althusser, O stosunku Marksa do Hegla, tłum. M. Siemek, „Człowiek 
i Światopogląd", 6,1972,— A. Szeptulin, Kategorie dia-lektyki, tłum. Z.JSimbierowicz, 1973; — Filozofia marksizmu-
leninizmu, tłum. S. Korcz, J. Sikora, 1973. — V. P. Tugarinov, Teoria wartości w marksizmie, tłum. i red. H. 
Zelnikowa, 1973. — Filozofia marksizmu a egzystencjalizm, tłum. z roś. S. Jędrzejewski, 1974, — L. Althusser, E. 
Balibar, Czytanie «Kapi-talu», tłum. W. Dłuski, wstęp T. M. Jaroszęwski, 1975.
Podstawy filozofii marksistowskiej, wybór tekstów źródłowych, oprać. H. Swienko, 1973; 2 wyd. 1974. — 
Wybrane problemy filozofii marksistowskiej, teksty źródłowe, oprać. H. Zelnikowa, 1974. — Filozofia marksistowska, 
podręcznik akademicki, praca zbiorowa, red. T. M. Jaroszęwski, 1970; 5 wyd. 1977. — Wybrane problemy filozofii 
marksistowskiej, zbiór opracowań, red. T. M. Jaroszewski, 1972, 4 wyd. 1975. — Elementy marksistowskiej 
metodologii humanistyki, praca zbiór., red. J. Kmita, 1973. — Metodologiczne implikacje epistemologii 
rrarksistowskiej, praca zbiór., red. J. Kmita, 1974.
A. Schaff, Z zagadnień marksistowskiej-teorii prawdy, 1951, 1959; — Obiektywny charakter praw historii, 1955; 
— Marksizm a egzystencjalizm, 1961, 1962; — Filozofia człowieka, 1962, 3 wyd. 1965; — Marksizm a jednostka 
ludzka, 1965; — Hurnanismus, Sprachphilosophie, Erkenntnistheorie des Marxismus. Philosophische Abhandlungen, 
(Wien) 1975; — Liczne tłumaczenia pow. prac na obce języki. Ponadto rozprawy i artykuły w czasopismach: „Myśl 
Współczesna", „Myśl Filozoficzna", „Studia Filozoficzne", „Studia Socjologiczne" i in. — J. Szczepański, Zagadnienia 
metodologii badań społecznych w niektórych pracach Marksa i Engelsa, „Myśl Filoz.", 2(4), 1952. — M. Ossowska, 
Myśl etyczna Marksa, „Przegl. Kultur.", 26,1959. — M. Fritzhand, Człowiek, humanizm, moralność. Ze studiów nad 
Marksem, 1961; 2 wyd. 1966; — Myśl etyczna młodego Marksa, 1961; — W kręgu etyki marksistowskiej, szkice i 
polemiki etyczne, 1966; — O niektórych właściwościach etyki marksistowskiej, 1974. — A. Jasińska, Mikro- i 
makrospołeczne determinanty myśli K. Marksa, „Studia Socjolog.", 1(20), 1966. — S. Kozyr-Kowalski, M. Weber a K. 
Marks. Socjologia M. Webera jako „pozytywna krytyka materializmu historycznego", 1967. — S. Kozyr-Kowalski, J. 
Ładosz, Dialektyka a społeczeństwo. Wstęp do materializmu historycznego, 4 wyd. 1977. — A. Kłoskowska, 
Koncepcja kultury w ujęciu K. Marksa, „Studia" Fttoz.", 1(52), 1968. — L. Nowak, U podstaw marksowskiej 
metodologii nauk, 1971.— J. Legowicz, Filozofia — istnienie, myślenie, działanie, 1972. — S. Widerszpil, Wybrane 
problemy socjologii'marksistowskiej, 1972. — S. Dziamski, U źródeł marksistowskiej filozofii nauk społecznych w 
Polsce, 1972; — Zarys polskiej filozoficznej myśli marksistowskiej 1878-1939, 1973; n. wyd. 1977.
— W. Krajewski, Engels o ruchu materii i jego prawidłowości. Główne idee «Dialektyki przyrody* z perspektywy stu 
lat, 1973. — J. J. Wiatr, Marksistowska teoria rozwoju społecznego, 1973. — Z. Cackowski, Główne pojęcia 
materializmu historycznego, 1974. — J. Kmita, W. Ławniczak, Marksizm a empiryzm, „Stud. Filoz.", 10, 1974. — L. 
Nowak. Zasady marksistowskiej filozofii nauki. Próba systematycznej rekonstrukcji, 1974. —T. M. Jaroszęwski, 
Osobowość i wspólnota, 1971; — toż w tłum. roś., (Moskwa) 1973; —czeskim, (Praha) 1975; —The Definition of the 
Notion'of «Praxis» in K. Marx's Philosophy, „Dialectics and Humanism", l, 1973;-Rozważania o praktyce. Wokół 
interpretacji filozofii K. Marksa, 1974; n. wyd. 1977; — Jednostka ą społeczeństwo w ujęciu filozofii
389


marksistowskiej (Myśl K. Marksa), „Człowiek i Światopogląd", 7, 1974;   Rozprawy i artykuły w wydawnictwach 
zbiorowych (Filozofia marksistowska, 1975; Wybrane probl. filoz. marksist., 1975; Humanizm socjalistyczny, 1975) 
oraz w czasopismach („Człowiek i Światopogląd", „Studia Filozoficzne", „Dialectics a. Humanism" i in.).
Niektóre dawniejsze prace o Marksie i marksizmie napisane przez Polaków w XIX i w pocz. XX wieku:
L. Gumplowicz, Rechtsstaat und Sozialismus, Innsbruck 1881. —W. Weryho, Marx als Philosoph, 1894. - K. Kelles-
Krauz. O tzw. "kryzysie marksizmu", „Przegl. Filoz.", 1900; — Filozofia marksizmu „Krytyka", 1902; - Ou'est-ce que 
le materialisme historique, „Annales de 1'Inst. Intern, de Sociol.", 1902.--W ostatnich latach Biblioteka Myśli 
Socjalistycznej wydala pisma wybrane: St. Krusińskiego (1958), R. Luxemburg (1959), K. Kelles-Krauza (1962).
Marks i Engels w Polsce. Materiały do bibliografii 1842 • 1952, 1953.
STIRNER. A. Ruest, M. Stirner, Leben, Weltanschauung, Vermachtnis, 1906. - K. A. Mautz, Uie Philosophie M. 
Stirner's im Gegensatz zum Hegelschen Idealismus. 1936. - H. Arvon, Aux sources de l'existentialisme, M. Stirner, 
1954. -R. W. K. Paterson, The Nihilistic Egoist M. Stirner, 1971.
J. Niecikowski, Stirner, Kierkegaard — krytycy Hegla, „Arch. Hisl. Filoz. i Myśli Spol.", 13, 1967.
CARLYLE. P. Hensel, Th. Carłyle, 1900.   N. Young, Carłyle. His Rise and Fali, 1925. - R. Wel-lek, l. Kant in 
England, 1793 - 1838, 1931. - C. F. Harrold, Carłyle and German Thought, J934. • A. C. Taylor, Carłyle et la pensće 
laline, 1937. - E. R. Bentley, Century of Hero Worship. A Study ot' the Idea of Heroism in Carłyle and Nietzsche,2wyd. 
1960. — J. Kedenburg,Teleologisches Geschichts-bild und theoretische Staatsaulfassung im Werke Th. Carłyles, 1960.
J. M. Robertson, Humaniści nowożytni. Studia o Carlyle"u (i in.), tłum. J. Stecki, 1889.-A.Mohl, Bohaler Carlyle'a i 
nadczłowiek Nietzschego, tłum. 1913.
.R. Oyboski, Unity of Idea in the Works of Carłyle, „Biuletyn PAU", 1937.
RUSKIM. W. G. Collingwood, The Art Teaching of John Ruskin, 1891. -- D. Larg, J. Ruskin, 1932. • H. Gally, 
Ruskin et l'esthetique intuitive, 1933. -J. D. Rosenberg, The Darkening Glass. A Portrait of Ruskin's Genius, 1961. - Q. 
Beli, Ruskin, 1963, - P. Jaudell, La pensee sociale de J. Ruskin, Diss. (Paris), 1972.
R. de la Sizeranne, Ruskin i kult piękna, 2 t., tłum. A. Potocki, 1898-99. - A. W. Saenger, John Ruskin, jego życie i 
działalność, tłum. ok. 1900.
L. Winiarski, Teorie estetyczne Ruskina, „Prawda", 1894. - M. Bujno, J. Ruskin i jego poglądy, 2 wyd. 1908.   W. 
Rubczyński, J. Ruskin. Studia nad uzasadnieniem i powiązaniem jego głównych pomysłów, „Przegl. Poi.". 1901, oraz 
oddzielnie, 1904; — Aksjologia Ruskina, „Kwart. Filoz.", 13, 1936. -R. Dyboski, Ze studiów nad Ruskinem, 
„Sprawozd. PAU", 1937.
NEWMAN. P. Thureau-Dangin, La renaissance catholique: Newman et le mouvement d'0xford, 1899;- Newman 
catholique, 1912.—L. Fel i x - Faure, Newman, są vie et ses oeuvres, 1901. — H. Bre-mond, Newman, 3 t., 1905 • 06; 
•- Newman. Essai de biographie psychologique, 1937. — W. P. Ward, The Lite od J. H. C'ardinal Newman, 2 t., 1912; 3 
wyd. 1927. •- E. Przywara, Einfuhrung in Newmans Wesen und Werk. 1922. — J. Guitton, Philosophie de Newman, 
1933; -- Renan et Newrnan, 1938. -F. R. Cronin, Cardinal Newman: His Hislory of Knowledge, 1935. — F. Tardwel, La 
personnalite litleraire de Newman, 1937. — M. Hogan, Bacon and Newman; bar God from Science, 1939. — A. KarI, 
Die Glaubensphilosophie Newmans, 1941. - Ch. F. Harrold, J. H. Newman. Ań Expository and Criti-cal Study of His 
Mind, Thought and Art, 1945. - S. G. Brown, Newman at Beaumont, 1945. - S. 0'Fao-lain, Newman's Way, 1952. - A. 
D. Culler, Imperiał Intellect. A Study of Newman's Educational Ideał, 1955. - T. Kenny, The Political Thought of J. H. 
Newman, 1957, - Dr Zeno, OFM. .1. H. Newman, 1957. - L. Bouyer, Newman. His Lite and Spirituality, 1960. — F. M. 
Willam, Aristotelische Erkennt-nisiehre bei Whately und Newman und ihre Bezuge żur Gegenwart, 1960. — A. J. 
Boekraad, H. Tris-iram, The Argument from Conscience to the Existence of God, According to J. H. Newman, 1961. - 
.1. Honor e. Itinerairespirituel de Newman, 1964. — A. D. L a pat i, J. H. Newman, 1972. — Od r. 1950 ukazuje się 
publikacja Newman Studien, wyd. H. Fries i W. Becker, Norymberga, dotychczas 5 tomów (w t. 2 bibliografia 
Newmana). —J. Rickaby, Index to Works of Cardinal Newman, 1914.
Kardynał J. H. Newman 1801 - 1890, praca zbiorowa, tłum. T. Mieszkowski, 1967.   Ch. Hollis, Newman a świat 
współczesny, tłum. T. Mieszkowski, 1970.
Z. Bastgenówna, Brzozowski a Newman, „Sprawozd. PAU", 1933; - Tajemnica Newmana, „Ver-hum", 1937. — 
W. Tatarkiewicz. Filozofia Newmana, „Znak", l, 1948. - W. Gawlik, Newmanowska
390


analiza poznania konkretnego i religijnego, „Collect. Theolog.", 1955. — S. Brzozowski, J. H. Newman. „Znak", 10, 
1961 (fragmenty przedmowy do Wyboru pism Newmana, z r. 1915).
KIERKEGAARD. H. Hóffding, Die Philosophie in Danemark im XIX Jahrhundert, „Archiv f. Ge-sehichte d. 
Philos.", 1899; - • S. Kierkegaard, 1922. - E. Przywara, Das Geheimnis Kierkegaard, 1927. -C. Schrempl, S, 
Kierkegaard, 2 t., 1927 - 28. - E. Hirsch, Kierkegaard-Studien, 2 t., 1933. - L. Ches-tov, Kierkegaard et la philosophie 
existentielle, 1936. — W. Lowrie, Kierkegaard, 1938: n. wyd. 1962. — J. Wahl, Etudes Kierkegaardiennes, 1938; n. 
wyd. 1949.— R. Jolivet, Introduction a Kierkegaard, 1946; — Aux sources de l'existentialisme chretien. Kierkegaard, 
1958. — J. Hohienberg, S. Kierkegaard, 1954. - • J. Collins, The Mind of Kierkegaard, 1954. — M. Wyschogrod, 
Kierkegaard and Heidegger, 1954.
J. Slock, Die Anthropologie Kierkegaards, 1954. — A. Paulsen, S, Kierkegaard, Deuter unserer Existenz, 1955. — 
Kierkegaardiana, wyd. zbiór., red. N. Thulstrup, 9 t., 1955 - 74. — Publikacja zespól.: Kierkegaard Symposion, Orbis 
Litterarum, t. 10, 1955. — M. Theunissen, Dsr BsgrirT Ernst bei Kierkegaard. 1958. — P. P. Rohde, S. Kierkegaard in 
Selbstzsugnissen und Bilddokuminten, 1960. - M. G ri ma u li. Kierkegaard par lui-meme, 1962. —T. W. Adorno, 
Kierkegaard, 1962. — P. Mesnard, Kierkegaard, 3 wyd. 1963. —G. Price, The Narrow Pass. A Study of Kierkegaard's 
Concept of Mań, 1963.
P. A. Stucki, Le christianisme et 1'histoire d'apres Kierkegaard, 1963. - E. Tielsch, Kierkegaards Glaube, 1964. - H. 
Friemond, Existenzin Liebe nach S. Kierkegaard, 1965. - H. M. Garelick, The Anti-Christianity of Kierkegaard, 1965. - 
H. Gerdes, S. Kierkegaard, 1966. - J. H. Schniid, Krilik der Existenz. Anałysen zum Existenzdenken S. Kierkegaards, 
Diss. (Basel) 1964, (wyd. 1966). - H. Schwep penhauser, Kierkegaards Angriffaufdie Spekulation. Eine Verteitigung, 
1967. - Ch. Waldenfels-Goes, Direkte und indirekte Mitteilung bei S. Kierkegaard, Diss. (Mtinchen), 1967. — V. Eller, 
Kierkegaard and Radical Discipleship. A New Perspective, 1968. — H. Fahrenbach, Kierkegaards existenzdialektische 
Ethik, 1968. - F. E. Wilde, Kierkegaards Verstandnis der Existenz, 1969. - L. Mackey, Kierkegaard:
A Kind of Poet, 1971. - G. Malantschuk, Kierke3aard's Thought, 1971. - J. Malaquais, S. Kierkegaard: foi et paradoxe, 
1971. — A. Shmueli, Kierkegaard and Consciousness, 1971. — B. E. Bychovskij, K'erkegor, (Moskwa) 1972.- M. 
Cornu, Kierkegaard et la communication de l'existence, Diss. (Lausanne), 1972. - G. v. Hofe, Die Romantikkritik S. 
Kierkegaards, 1972. - Kierkegaard et la philosophie contem-poraine. Entretiens de Copenhague 1966, Inst. Intern, de 
Philos., red. J. Witt-Hansen, 1972.— J. Thomp-son, Kierkegaard, 1973. — J. W. Eirod, Being and E<istence in 
Kierkegaard's Pseudonymous Works, 1975. — Ch. Kuhnhold, Der Bsgriff des Sprungss und der Weg des 
Sprachdsnkens. Eine Einfuhrung in Kierkegaard, 1975. — M. C. Taylor, Kierke3aard's Pseudonymaus Authorship. A 
Study ofTime and tnę Self, 1975. — Sóren Kierkegaard international bibliograf!, wyd. J. Himmsistrup, (Kopenhaga) 
1962. -A. MacKinnon, The Kierkegaard Indices, 1973.
H. Malewska, Sóren Kierkegaard, „Znak", l, 1946. — F. Sawicki, S. Kierkegaard, „Przegl. Powsz.", 1948. — A. 
Warkocz, Blaski i cienie egzystencjalizmu Kierkegaarda, „Ateneum Kapt.", 1950. — J. Pastuszka, Postawy życiowe 
według S. Kierkegaarda, „Roczniki Filoz. KUL", 6, 1958. - K. Toeplitz, S. Kierkegaard a Luter i Reformacja, 1965; — 
Konflikt Abrahama (Próba egzystencjalizacji religii i prawa w ujęciu S. Kierkegaarda), „Gdańskie Zesz. Humanist.", 
Filozofia, 2, 1966; — Jednostka a społeczeństwo w filozofii Kierkegaarda, tamże, 3, 1967 — Problem egzystencji i 
esencji w filozofii S. Kierkegaarda, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Spot.", 17, 1971;- Kierkegaard, 1975. - W. Gromczyński, 
Wprowadzenie do «filo-zofii» Kierkegaarda, „Studia Filoz." 4(113), 1975.
LAMENNAIS. V. Gioberti, Lettsra intorno alle dottrine filosoflche e religiose di Lamennais, wyd. Pignoloni, 1971.
J. Litwin, Eseje o dialogach wewnętrznych. Didsrot, Lamennais, 1967; — Lamennais, 1973.
BOLZANO. M. Palagyi, Kant und Bolzano, 1932. - J. Berg, Bolzano's Logie, (Stockholm) 1962. -A. Kolman, 
Bsrnard Bolzan'.?, 1963. — I. Seidlerova, Politicke a socialni nazory B. Bolzana, (Praha) 1963. - E. Morscher, Das 
logische An-sich bei B. Bolzano, 1973. - J. Danek, Die Weiteremwicklung der Leibnizschen Logik bsi Bolzano, 1970.
M. Franklówna, O pswnym paradoksie w logice Bolzana, „Przegl. Filoz.", 17, 1914. - F. Smółka, Pojęcie zmiennej 
u Bolzana i u Russella, „Przegl. Filoz.", 30, 1927. - A. Wiegner, W sprawie zasady odwrotności między treścią a 
zakresem pojęć, „Prace Pozn. Tow. Przyj. Nauk", 1930. — T. Czeżowski, O zależności między treściami a zakresami 
pojęć, „Przegl. Filoz.", 35, 1832. — A. Korcik, Pojęcie wywodu inferencyjnego u B. Bolzana, „Roczniki Filoz. KUL", 
5, 1957. -- L. Regner, Aksjomaty nauk
391


apriorycznych według Bernarda Bolzana, „Roczniki Filoz. KUL", 5, 1957. — J. Patoćka, Bolzano a problem teorii 
nauki, „Studia Filoz.", 1(10), 1959.
BUCHNER. L. Bdttner, Buchners Bild vom Menschen, 1967. - J. Dreisbach-Olsen, L. Bflchner, Diss. 
(Marburg/Lahn), 1969.
FAZA DRUGA: 1860 - 1880
SPENCER i EWOLUCJONIZM. J. Dewey, The Philosophical Work of Spencer, „Philos. Review", 1904. — J. 
Royce, H. Spencer, 1904. — M. Absi, La theorie de la religion chez Spencer et ses sources, 1952. - Herbert Spencer, 
wyd. A. Low-Beer, 1969.
W. Cathrein, Nauka moralności darwinowskiej. Krytyka etyki H. Spencera, tłum. z niem., 1886. — J. M. 
Robertson, Humaniści nowożytni, tłum. J. Stecki, 1889. — O. Gaupp, H. Spencer, tłum. z niem., 1899.
A. Świętochowski, H. Spencer. Studium z dziedziny pozytywizmu, „Przegl. Tygodn.", 1872. — L. Dziankowski, 
O charakterze kobiet podług Spencera, 1877. — W. Kozłowski, Herbert Spencer, „Ateneum", 1878 - 80; — Podstawy 
socjologii i stanowisko w niej H. Spencera, „Ateneum", 1881; — Etyka Spencera, „Ateneum", 1883 - 84. — L. 
Krzywicki, Socjologiczne poglądy H. Spencera, „Prawda", 1889;— Uwieńczenie filozofii syntetycznej, „Prawda", 
1895. — K. Twardowski, Spencer i Leibniz, „Słowo Poi.", 1903, oraz w publikacji (Rozprawy i artykuły filoz.», 1927. 
— H. Struve, H. Spencer i jego systemat filozofii syntetycznej, „Bibl. Warsz.", 1904. — Zeszyt „Przegl. Filoz." z r. 
1904 poświęcony Spencerowi, zawiera rozprawy: S. Brzozowski, Etyka Spencera; — J. Halpern, H. Spencer; — W. M. 
Kozłowski, Monizm Spencera; — Psychologia Spencera; — L. Krzywicki, Socjologia Spencera; — J. Nusbaum, H. 
Spencer jako biolog; — M. Massonius, Agnostycyzm; — S. Demby, Spencer w piśmiennictwie polskim (bibliografia). 
— T. Kotarbiński, Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera, 1915. — L. Kasprzyk, Herbert Spencer w literaturze polskiej, 
„Annales UMCS", 7, 1960; — Spencer, 1967. — L. Król, Spence-rowska koncepcja struktury, „Studia Filoz.", 1(40), 
1965.
DARWIN. A. Cresson, Darwin. Savie,sonoeuvreaveeunexposedesaphilosophie,1956.—L.Ei-seley, Darwin's 
Century. Evolution and the Men Who Discovered It, 1958. — G. Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution, 
1959. — J. C. Greene, Darwin and the Modern Worid View, 1961. — G. Wichler, Charles Darwin, 1961. - J. Huxley, 
H. B. D. Kettiewel), Charles Darwin and His Worid, 1965.
J. L. A. Quatrefages, K. Darwin i jego poprzednicy, tłum. i dopełn. J. Ochorowicz, 1872. — H. Hóffding, K. 
Darwin, tłum. M. F., 1899. — L. Woltmann, Teoria Darwina i demokracja społeczna. Przyczynek do historii naturalnej 
ludzkiego społeczeństwa, tłum. I. Moszczeńska, 1902.
W. Bartkiewicz, Darwinizm wobec religii i moralności, „Przegl. Katol.", 1869. —B. Reich-man, Teoria Darwina i 
hipotezy Haeckla w treściwym zarysie, 1873. — T. Skomorowski, Rozwój teorii Darwina, 1874. — S. Pawlicki, Studia 
nad darwinizmem, 2 wyd. 1875. — Z. Wiśniewski, K. Darwin, „Ateneum", 1882. — W. Zaborski, Darwinizm wobec 
rozumu i nauki, „Przegl. Powsz.", 1884. — W. M. Kozłowski, Następcy Darwina i losy darwinizmu, „Bibl. Warsz.", 
1895. — K. Twardowski, Etyka wobec teorii ewolucji, „Przełom", 1895. — J. Nusbaum, Z zagadnień biologii i 
filozofii przyrody, 1899. — L. Wolfman, Teorie Darwina i demokracja społeczna, 1902. — P. Hortyński, Teoria 
rozwojowa a katolicyzm, „Przegl. Powsz.", 1907; — Teoria ewolucji wobec najnowszych wyników nauk 
biologicznych, „Przegl. Powsz.", 1922. - A. Mohl, Ewolucja czy trwałość gatunków, 1909, - F. Gabryl, Filozofia 
przyrody, 1910; — Darwinizm i wiedza współczesna, 1910. — P. Klimke, Darwin i jego dzieło, „Przegl. Powsz.", 
1910. — K. Wais, O zwierzęcym pochodzeniu człowieka, 1911. — H. Hoyer, Darwin i Mendel, „Przegl. Współcz.", 
1929. — W. Szafer, Powstanie i drogi rozwoju życia na ziemi, 1948. — J. Dembowski, Darwin, 1950. - A. Straszewicz, 
O poglądach Darwina na religię, „Euhemer", l - 2 (8 - 9), 1959.— K. Petrusewicz, Darwina teoria ewolucji, 
„Wszechświat", 1959. — T. Grzesiukiewicz, Wpływ teorii ewolucji K. Darwina na nauki społeczne, „Kosmos", ser. A, 
1960. — Stulecie dzieła Darwina, praca zbiorowa, 1960. — T. Kotarbiński, Darwin i uniwersalny ewolucjonizm, 
„Argumenty", 1960. — S. Skow-ron. Narodziny wielkiej teorii, 1965.
PSYCHOLOGIA XIX WIEKU. Th. Flournoy, Metaphysique et psychologie, 1890. - M. Dessoir, Geschichte der 
neueren deutschen Psychologie, 2 t., 2 wyd. 1897 - 1902. — G. Villa, Psieologia centem-
392


poranea, 1899. — E. v. Hartmann, Die modernę Psychologie, 1901. — H. Ebbinghaus, Psychologie. W: Die Kultur der 
Gegenwart. Systematische Philosophie, 3 wyd. 1924. — A. Manoil, La psychologie experimentale en Italie, 1938. — E. 
A. Budilova, Bor'ba materializma i idealizma v russkoj psichołogi-ceskoj naukę (vtoraja poloyina XIX - nać. XX v.), 
1960. — W. K. Dember, Visual Reception: the Nine-teenth Century, 1964. — J. C. Flugel, A Hundred Years of 
Psychology, 1964. - L. S. Hearnshaw, A Short History of British Psychology 1840-1940, 1964.
Th. Ribot, Współczesna psychologia pozytywna w Anglii, tłum, i oprać. J. Ochorowicz, 1876; — Współczesna 
psychologia niemiecka, tłum. W. M. Kozłowski i S. Bartoszewicz, 1895, 1901.
A. Mahrburg, Osobowość według Ribota, „Kraj", 1886. — S. Smolikowski, Z psychologii empirycznej (Ribot), 
„Bibl. Warsz.", 1886. — W. Heinrich, Die modernę physiologische Psychologie in Deutsch-land, 1895. — W. 
Szyłkarski, O powstaniu paralelizmu monistycznego w filozofii i psychologii nowożytnej, 1924. — W. Bobrowska-
Nowak, Pionierzy psychologii naukowej w Polsce, 1971.
NEOKANTYŚCI; L. Kónigsberger, H. v. Helmholtz, 3 t., 1902-03.-A. Riehl, Helmholtz in seinem Verhaltnis zu 
Kant, 1904. — H. Cohen, F. A. Lange, „Preuss. Jahrb.", 1876. — M. Kronen-berg. Modernę Denker, 1899 (o Langem); 
— Festschrift O. Liebmann, „Kantstudien", 1910; — Wspomnienie R. Euckena i B. Baucha o Liebmannie, tamże 1912. 
— K. Hermann, Einfuhrung in die neukan-tische Philosophie, 1927. — J. Hessen, Die Religionsphilosophie des 
Neukantismus, 1924.
T. Staniewski, Teoria poznania i metafizyka F. A. Langego, w wyd. Szkice filozoficzne. Księga Pam. M. 
Straszewskiego, 1910 — J. Stępa, Neokantowskie próby realizmu a neotomizm, l, 1927. — J. Oża-rowski, Metoda 
transcendentalna a problem poznania syntetycznego w szkole marburskiej, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ,", 5, 1959. 
— W. Banasiewicz, Hermanna Helmholtza koncepcja prawa przyrody. W: Pojęcie prawa nauki w XIX wieku (zbiór 
rozpraw), 1967. — M. Szyszkowska, Neokantyzm. Filozofia społeczna wraz z filozofią prawa natury o zmiennej treści, 
1970.
AVENARIUS. F. Carstanjen, Richard Avenarius' Biomechanische Grundlegung, 1894.
W. I. Lenin, Materializm i empiriokriticizm, 1909, przekł. poi. 1949.
J. Kodisowa, Richard Avenarius, „The Psychological Review", 3,6, 1896; —Empiriokrytycyzm, „Przegl. Filoz.", 4, 
1901; — toż samo w przekł. roś., „Russkaja Mysi'", 9, 1901; — Znaczenie kulturalne filozofii czystego doświadczenia, 
„Przegl. Filoz.", 6,1903; — Empiriokrytycyzm i pogląd na świat, „Ogniwo", 21, 1904;.— Nowsza faza w rozwoju 
empiriokrytycyzmu, „Przegl. Filoz.", 12, 1909, — E. T. Erdmann, Naturalne pojęcie świata według R. Avenariusa, 
„Przegl. Filoz.", 1900. — M. Straszewski, Obecny przełom w teorii poznania, „Przegl. Filoz.", 5, 1902. — M. 
Massonius, Agnostycyzm, „Przegl. Filoz.", 7, 1904. — M. Borowski, O filozofii Avenariusa, „Widnokręgi", 1910. — S. 
Brzozowski, Filozofia czystego doświadczenia, „Głos" oraz „Idee", 1920. — A. Wiegner, Proton pseudos wundtowskiej 
krytyki filozofii. R. Avenariusa, „Studia Filoz.", 3-4 (34 - 35), 1963.
MACH. H. Kleinpeter, (Jber E. Machs und H. Hertz' prinzipielle Auffassung der Physik, „Archiv f. System. 
Philos.", 1899. — H. Henning, E. Mach als Philosoph, Physiker unf Psychologe, 1915. — F. Adier, Ernst Machs 
Ueberwindung des mechanischen Materialismus, 1918. — R. Bouvier, La pensee;
d'Ernst Mach, 1923. — H. Dingler, Die Grundgedanken der Machschen Philosophie, i924. - P. Ale-xander, 
Sensationalism and Scientific Explanation, 1963 (dotyczy E. Macha). — R. S. Cohen, E. Mach:
Physics, Perception and the Philosophy of Science, „Synthese" (Dordrecht), 18, 1968. — R. S. Cohen, R. J. Seeger, E. 
Mach, Physicist and Philosopher, 1970. — J. Bradley, Mach's Philosophy of Science, 1971; — Machs Philosophie der 
Naturwissenschaft, 1974. - J. T. Blackmore, E. Mach. His Work, Life nad Influence, 1972.
B. Elmer, Filozofia E. Macha, „Krytyka", 1901. — M. Straszewski, Obecny przełom w teorii poznania, „Przegl. 
Filoz.", 5, 1902. - I. Halpern (Myślicki), E. Mach, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. -J. Kodisowa, E. Mach, „Przegl. Filoz.", 
21, 1918. — I. Szumilewicz, Koncepcja przyczynowości u Macha w świetle współczesnego determinizmu, „Studia 
Filoz.", 4(13), 1959.
IMMANENTYŚCL J. Rehmke, W. Schuppe, „Kantstudien", 1913. - A. Pelazza, W. Schuppe e la filosofia 
dell'immanenza, 1914.
R. Raichman-Ettingerowa, R. v. Schubert-Solderns erkenntnistheoretischer Solipsismus, „Archiv. f. Geschichte d. 
Philos.", 1912 (odpowiedź Schubert-Solderna tamże, 1913); — Die Immanenzphilosophie. Diss. (Getynga), 1916.
RIEHL. J. Jaensch, Zum Gedachtniss von A. Riehl, „Kantstudien", 1925. - H. Maier, A. Riehl, tamże, 1926.
393


SIMMEL. A. Mamelet, La philosophie de G. Simmel, 1914. — M. Adier, Simmels Bedeutung fur die 
Geistesgeschichte, 1919. - M. Frischeisen-KohIer, C. Simmel, 1919. - Buch des Denkes an Georg Simmel. Briefe, 
Erinnerungen, Bibliographie. Zuseinem lO.O.Geburtstag, wyd. K.Gassen, M. Landmann, 1958. - M. Susman, Die 
geistige Gestalt G. Simmels, 1959. - H. Muller, Lebensphilosophie und Reli-gion bei G. Simmel, 1960. — I. Bauer, Die 
Tragik in der Existenź des modernen Menschen bei G. Simmel, 1961. - N. J. Spykman, The Social Theory of G. 
Simmel, 1966.
I. Halpern (Myślicki), J. Simmel, „Przegl. Filoz.", 21, 1918. — K. Bleszyński, "Trzecie państwo», „Krytyka", 
1911. -J. Gałecki, Pragmatyzm Simmla, „Kwart. Filoz.", 8, 1930. —Recenzje książek G. Simmla opublikowali m.in.: 
M. Treter, L. Karpińska, H. Bad, H. Forszieter, M. Lehrfreund w „Przegl. Filoz.", l, 1897-98; 2, 1899; 5, 1902; 12, 
1909.
VAIHINGER. Zeszyt „Zeitschrift fur Philosophie", 1912. - W. Świtalski, Vaihingers Philosophie des Als Ob, 
„Philos. Jahrb. d. Gorres-Gesellschaft", (Fulda) 1913.
W. Biegański, O filozofii fikcji Vaihingera, „Przegl. Filoz.". 16, 1913. - J. Sleszyński, Filozofia Vaihingera w 
stosunku do matematyki, „Ruch Filoz.", 4, 1914. — A. Krzesiński, Jak należy rozumieć filozofię fikcji Vaihingera, 
„Kwart. Filoz.", 2, 1924. — J. Zieleniewski, O «filozofii fikcji'> Vaihingera, tamże.
CORNELIUS. J. Kodisowa, Teoria poznania H. Corneliusa, „Kwart. Filoz.", 3, 1925. -- J. Leszczyński, Teoria 
świata w ujęciu H. Corneliusa, „Kwart. Filoz.", 18, 1949.
HAECKEL i MONIZM. W. Bolsche, E. Haeckel. Ein Lebensbild, 1900, 2 wyd. 1905. - R. Hoe-ningswald, E. 
Haeckel, 1900. — J. Baumann, Haeckels Weltratsel nach ihren starken und schwachen Seiten, 1900. - K. W. Neumann, 
E. Haeckel, ok. 1904. - E. Adickes, Kant centra Haeckel, 1906. -H. Schmidt, Ernst Haeckel. Leben und Werke. 1926. - 
G. Uschmann, E. Haeckel - Forscher, Kunstler, Mensch. Briefe, 2 wyd. 1958. - D. H. Degrood, Haeckel's Theory of the 
Unity of Naturę, 1965. — J. Hemleben, E. Haeckel. In Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, 1967.
W. Reichenau, Filozofia monistyczna od Spinozy do naszych czasów, tłum. K. Hertz, 1883.
B. Reichman, Teoria Darwina i hipotezy Haeckla w treściwym zarysie, 1873. —A. Mahrburg, Monizm 
współczesny i echa jego u nas, „Ateneum", 1890. — J. Zachariewicz, Niemiecki Związek Mo-nistów i E. Haeckel, 
1908. — B. Limanowski, Monizm w historii, „Krytyka", 1908. — F. Klimke, Znaczenie monizmu w chwili obecnej, 
„Ateneum Kapł.", 1910; — Der Monismus und seine philosophischen Grundlagen, (Freiburg) 1911; — Monistische 
Einheitsbestrebungen katholischer Weltanschauung, 1912;— Hasła etyczno-religijne monizmu, „Przegl. Powsz.", 1914. 
— B. Biegeleisen, O monizmie, „Ruch Filoz.", l, 1911. — L. Wolowicz, Monizm jako kierunek poznania, tamże. — K. 
Błeszyński, Pierwszy kongres monistów, „Krytyka", 1911; — Monizm a filozofia, tamże, 1912. — A. Wróblewski, 
Monizm, 1912; - Monizm przyrodniczy, „Krytyka", 1912. — S. Pawlicki, Die wahre Bedeutung des Monismus. w 
pracy: Festgabe zum 70. Geburtstag von G. v. Hertling, 1913. — Z. Jakimiak, Monizm filozoficzny XIX w., „Dziś i 
Jutro", 18, 1947. — A. Straszewicz, Stosunek E. Haeckla do religii, „Euhemer, Zesz. Filoz.", 1961.
OSTWALD. A. Dochmann, W.^ Ostwalds Energetik, Diss. (Bern), 1908. - A. Mitlasch, W. Ost-walds 
Ausiósungsiehre, 1951.
J. Kodisowa, Filozofia przyrody W. Ostwalda, „Przegl. Filoz.", 1903; — Ostwalda roczniki filozofii przyrody, 
„Ogniwo", 1904. — W. Heinrich, O stosunku pojęć i zasad fizycznych do filozofii, „Przegl. Filoz.", 2, 1899.
WUNDT. O. Passkónig, Die Psychologie Wilhelm Wundts, 1912. - P. Petersen, W. Wundt und seine Zeit, 1925. - 
W. Nef, Philosophie von W. Wundt, 1932.
E. Kónig, W. Wundt jako psycholog i jako filozof, tłum. S. Brzozowski i A. Krasnowolski, 1904.
N. Hirschband (C. Jellenta), Wola zbiorowa i zasada szczęśliwości (Etyka Wundta), „Ateneum", 1888. — A. 
Mahrburg, Wundt i jego teoria poznania, „Przegl. Liter.", dod. do „Kraju", 1893. — S. Dick-stein, O najnowszych 
próbach klasyfikacji nauk, „Ateneum", 1889. — W. Biegański, Geneza pojęć, „Przegl. Filoz.", 3, 1900. - A. Schifman, 
Wundta «Wstęp do filozofii.), „Krytyka", 1902. - Z. Skórski, Pogląd Wundta na istotę sądów, „Przegl. Filoz.", 4, 1903. 
— J. Jawicówna, Sądy twierdzące i przeczące, „Przegl. Filoz.", 8, 1905. - T. Sinko, Mit, kult i religia według nauki W. 
Wundta, 1910. - W. M. Koz-łowski. Logika psychologii i nauk historycznych według Wundta, „Przegl. Filoz.", 14, 
1911.— A. Stog-bauer. Psychologia Wundta i jej geneza, 1914. - F. Kierski, W. Wundt, „Tydzień Polski", 1920. - J. 
Pa-randowski, W. Wundt (1832- 1920), „Gazeta Lwowska", 1920.
394


FECHNER. T. Simon, Leib und Seele bei Fechner und Lotze als Vertretern zweier massgebehden 
Weltanschauungen, 1894, - M. Wentscher, Fechner und Lotze, 1921. — A. Adolph, Die Weltan-schauung G. T. 
Fechners, 1923.
K. Lasswitz. G. T. Fechner, tłum. R. Maliniak, 1903.
A. Grossglik, G. T. Fechner, jego żywot i filozofia, „Ateneum", 1898. - K. Twardowski, Wstęp do polskiego 
przekładu "Książeczki o życiu pośmiertnym» i «0 zagadnieniu nieśmiertelności duszy, 1907.
LOTZE. E. Pfleiderer, Lotze's philosophische Weltanschauung, 1882. - E. Hartmann, Lotze's Philosophie, 1888. - R. 
Faickenberg, H. Lotze, 1901. - E. E. Thomas, Lotze's Theory of Reality, 1921. — P. Devaux, Lotze et son influence sur 
la philosophie anglo-saxonne, 1962. — G. Santayana, Lotze's System of Philosophy, 1971.
W. Lutostawski, Ober Lotzes Begriff der metaphysischen Einheit aller Dinge, „Zeitschr. f. Philosophie u. philos. 
Kritik", 1899; - Metafizyka Lotzego; w książce: Z dziedziny myśli, 1900. — M. War-tenberg, Das Problem des Wirkens 
und die monistische Weltanschauung, mit besonderer Beziehung auf Lotze, 1900. - S. Trzebiński, Jędrzej Śniadecki a 
Herman Lotze, „Arch. Hist. i Filoz. Medycyny", 1929.
HARTMANN. C. Heymons, Eduard von Hartmann, 1882. - A. Weber, Wille zum Leben oder Wille zum Guten. Ein 
Vortrag uber E. von Hartmanns Philosophie, 1882. — K. D. Certelev, Sovre-mennyj pessimizm w Germanii. Oćerk 
nravstvennoj filosofii Sopengauera i Gartmana, 1885. — A. N. Aksa-kov, Animizm i spiritizm. V otvet E. v. Gartmanu, 
1893. — M. Schneidewin, Der Sternenhimmel und seine Yerkleineren. Eine Streitschrift an E. von Hartmann, 1901.
H. Goldberg, Filozofia zasady bezwiednej, „Bibl. Warsz.", 1873. — M. N., Filozofia pierwiastka nieświadomego E. 
Hartmanna, „Przegl. Katol.", 1874. — S. Smolikowski, Filozofia wyzwolenia, 1883.—• M. Sobeski, Pogląd Hartmanna 
na fizykę, „Ateneum Polskie", 1908.
RENOUVIER. G. Seailles, La philosophie de Renouvier, 1905. - O. Hamelin, Le systeme de Re-nouvier, 1927. - G. 
Galii, Studi slorico-critici sulla filosofia di Ch. Renouvier, 1935; — Prime linee di un idealismo critico e due studi su 
Renouvier, 1945. -- L. Prą t, Charles Renouvier, philosophe. Są doctrine, są vie, 1937. - R. Verneaux, L'idealisme de 
Renouvier, 1945; — Renouvier, disciple de Kant, 1945.
K. Czajkowski, Antydogmatyczny system Renouviera, „Przegl. Powsz.", 1902.
FOU1LLEE. A. Guyau, La philosophie et la sociologie d'A. Fouillee, 1913.
S. Pawlicki, A. Fouillee's neue Theorie der Ideenkrafte, „Jahrb. der Leo-GeselIschaft", 1892. — J. Hempel, 
Filozofia A. Fouillee, ..Krytyka", 1910.
GUYAU. E. Zitron, Jean Marie Guyau's Morał- und Religionsphilosophie, 1908. - A. van M eter, Social Esthetic, 
with Special Reference to Guyau, 1944.
A. Fouillee, Moralność, sztuka i religia podług Guyau, tłum. J. K. Potocki, 1894.
W. Jabłonowski, Moralność, sztuka i metafizyka według Guyau, „Ateneum", 1895. - l. Pawelski, Guyau a etyka 
przyszłości, „Przegl. Powsz.", 1896. - W. Nałkowski, Z powoduetyki Guyau, „Ateneum", 1903. — L. Spasowski, Les 
bases du systeme de la philosophie morale de Guyau, Diss. (Bern), 1910. — J. Bączek, AnomizmJ. M. Guyau, 
„Ateneum", 1912 - 13, i osobno, 1914. — K. Luczewski, Das Problem der Religion in der Philosophie Guyau's, 1915.
LACHELIER. G. Seailles, La philosophie de J. Lachelier, 1920. - E. Boutroux, Jules Lachelier, „Revue de Metaph. 
et de Morale", 1921. — L. Brunschvicg, art. o filozofii Lacheliera w „Comptes ren-dus de 1'Acad. des Sciences Morales 
et Polit.", 1921. — L. Millet, Le symbolisme dans la philosophie de Lachelier, 1959. — G. Mauchaussat, L'idealisme de 
Lachelier, 1962.
TAfNE. G. Barzelotti, Ippolito Taine, 1895. - Y.Giraud, Essai sur Taine, 1901; - Taine. Etudes et documents, 1928. 
—A. Chevrillon, Taine. Formation de są pensee, 1928. — D. D. Rosca, L'in-fiuence de Hegel sur Taine, 1928. - M. 
Leroy, Taine, 1933. - A. Cresson, H. Taine, 1951. - S. J. Kahn, Science and Aesthetic Judgment. A Study.in Taine's 
Critical Method, 1953. — C. Mongardini, Storia e sociologia nell'opera di H. Taine, 1965.
S. Askenazy, H. Taine, „Bibl. Warsz.", 1892. - P. Chmielowski, H. Taine, „Ateneum", 1893.-S. Brzozowski, H. 
Taine i jego poglądy, 1901. —J. Wiśniev. .,ki, Etude historique et critique de la theorie de la perception exterieure chez 
Mili et Taine, 1925. — J. Łempicki, Historiozofia H. Taine'a, 1938. - S. Morawski, Problem wartości i kryteriów w 
estetyce H. Taine'a, „Studia Filoz.", 2(29), 1962; — toż samo w tłum. ang. w „The Journ. of Aesth. a. Art Criticism", 
1963. — S. Krzemień-Ojak, Taine, 1966.
RENAN. L. Brunschvicg, La philosophie de Renan, „Revue de Metaph. et de Morale", 1893.—
395


G. Seailles;"E. Renan, 1894. — P. Lasserre, LajeunessedeRenan, 1925. — J. Pommier, La philosophie religieuse de 
Renan, 1928. — J. Chaix, De Renan a J. Riviere, 1930; — E. Renan, 1956. — A. Cresson, E. Renan, 1949. — R. M. 
Chadbourne, E. Renan as an Essayist, 1957. — R. M. Galand, L'ame celti-que de Renan, 1959. — A. Hure, Entretiens 
avec monsieur Renan, 1962.
J. Kenig, E. Renan, „Bibl. Warsz.", 1892. - A. Złotnicki, E. Renan, „Atenemn", 1892. - M. Morawski, W czym tkwi 
silą Renana?, „Przegl. Powsz.", 1893. — S. Pawlicki, Leben und Schriften E. Renan^, „Jahrb.'der Leo-Gesellschaft", 
1893, i odb. 1894; — Żywot i dzieła E. Renana, 1896; nowe wy d. 1905. — W. M. Dębicki, Renan i renanizro, „Przegl. 
Katol.", 1897; - Renan jako nihilista i cynik. W:
Studia i szkice religijno-filozoficzne, tegoż autora, 1901. — H. Romanowski, Renan i Bergson, „Przegl. Katol.", 
1930.— J. Chalasiński, W. Hugo i E. Renan, dwa nurty liberalnego intelektualizmu, „Myśl Filoz.", 3(5), 1952. — M. 
Skrzypek, Kult nauki u E. Renana, „Euhemer", 3 ('10), 1959 (tamże bibliografia pism Renana). — B. Skarga, Renan, 
1969.
FAZA TRZECIA: 1880- 1900
AMPERE, COURNOT, BERNARD. B. Lorenz, Die Philosophie-Ampere's, Diss. (Berlin), 1908. -H. Schmidt, Die 
Philosophie A. M. Ampere's, Diss. (Marburg), 1908. - G. Milhaud, Etudes sur Cour-not, 1925. — R. R u y er, 
L'humanite de l'avenir d'apres Cournot, 1930. — S. W. Ploss, Ań Outline 01 the Philosophy ofA. A. Cournot, 1941. — 
P. Lamy, Ciaude Bernard et le materialisme, 1939. — A. Ser-tillanges. La philosophie de C. Bernard, 1944. — Ai 
Gotard, La philosophie de C. Bernard, 1945. — R. Ciarke, C. Bernard et la medecine experimentale, 1961.
B. Skarga, Antoine Cournot — filozof rezygnacji, „Studia Filoz.", 1(52), 1968; — Ciaude Bernard, 1970.
BOUTROUX. F. Pelikan, Entstehung und Entwicklung des Kontingentismus, 1915. — L. S. Cra-ford, The 
Philosophy 01 E. Boutroux, 1924.
S. Agatstein-Gierowski, E. Boutroux jako filozof religii, „Euhemer", 6(7), 1958. — B. Skarga, Emila Boutroux 
krytyka scjentyzmu, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 16, 1970.
POINCARE. „Revue de Metaphysique et de Morale", 1913 (zeszyt poświęcony H. Poincaremu). — L. Rougier, La 
philosophie geometrique de H. Poincare, 1920. — Ch. Vorovka, Ce qu'il y a de juste dans la critique de la logistique de 
H. Poincare, 1924. — R. Dantzig, H. Poincare, Critic of Crisis, 1954. — M. Bunge, Comentario critico de algunas ideas 
de Poincare sobre las hipotesis fisicas, (Buenos Aires) 1958. — J. J. A. Mooij, La philosophie des mathematiques de H. 
Poincare, 1966.
M. Smoluchowski, Dwie książki z dziedziny filozofii przyrody, „Ateneum Poi.", 1908. — W. Woj-towicz, H. 
Poincare, „Wektor", 1912. — L. Chwistek, Nominalizm Poincarego i jego konsekwencje, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. — 
Z. Zawirski, O twierdzeniu fazy Poincarego i jego znaczeniu dla naukowego poglądu na świat, „Przegl. Filoz.", 31, 
1928. — I. Dąmbska, Sur quelques idees communes a Bergson, Poincare et Eddington, 1959. — A. Lubomirski, H. 
Poincarego filozofia geometrii, 1974.
MEYERSON. H. S e e, Science et philosophie d'apres la doctrine de M. E. Meyerson, 1932.
Z. Myslakowski, Nowa epistemologia (Rzecz o Meyersonie), „Kwart. Filoz.", l, 1923. — L. Lich-tenstein. 
Filozofia E. Meyersona, „Wiad. Matem.", 1928 - 29; — Żur Einfuhrung in die Philosophie von Emile Meyerson, 1930. 
— I. Dąmbska, E. Meyerson. Główne założenia jego epistemologii, „Przegl. Filoz.", 37, 1934. — J. Metallmann, E. 
Meyerson, „Przegl. Wspólcz.", 1934. — Z. Zawirski, Filozofia nauki Meyersona, „Droga", 1934. — S. Żółkiewski, O 
Emilu Meyersonie, „Kuźnica", 9, 1945;
DILTHEY i SPRANGER. J. Misch, Wstęp do (Gesammelte Schriften» Diitheya, t. 5, 1924. -L. Landgrebe, W. 
Dilthey's Theorie der Geisteswissenschaften, 1928. - K. Kassube, Wilhelm Diitheys Methode der Lebensphilosophie, 
(Hiroshima) 1931. — A. Degener, Diithey und das Problem der Meta-physik, 1933. - A. Liebert, W. Diithey, 1933. - J. 
Stenzel, Diithey und die deutsche Philosophie. der Gegenwart, 1934. — D. Bischoff, W. Diitheys geschichtiiche 
Lebensphilosophie, 1935. — N. Baring, W. Diitheys Philosophie der Gesehichte, 1936. - R. Dietrich, Die Ethik W. 
Diitheys, 1937. - J. En-gehauser, Metaphysische Tendenzen in der Psychologie Diitheys, 1938. — C. Glock, W. 
Diitheys Grund-legung einer wissenschaftlichen Lebensphilosophie, 1939. — F. Heider, Der Begriff der Lebendigkeit in 
Diitheys Menschenbild, 1940. - E. Pucciarelli, Introducción a la filosofia di Diithey, 1944. — A. Bork, Diitheys 
Auffassung des griechischen Geistes, 1944. - E. Imaz, El pensamiento de Diithey:
396


evolution y sistema, (Mexico) 1946. - H. Hodges, The Philosophy of W. Diithey, 1952. - O. F. Boll-now, Diithey. Eine 
Einfuhrung in seine Philosophie, 2 wyd. 1955. — W. Kluback, W. Dilthey's Philosophy of History, 1956. — J. F. Suter, 
Philosophie et histoire chez W. Diithey, 1960. — H. Diwald, W. Diithey. Erkenntnistheorie und Philosophie der 
Geschichte, 1963. — K. Muller-Vollmer, Towards a Phenomenological Theory of Literaturę. A Study of W. Dilthey's 
Poetik, 1963. — G. Marini, Diithey e la comprensione del mondo umano, 1965. — H. N. Tuttie, W. Dilthey's 
Philosophy of Historical Un-derstanding, 1969. — A. Kremer-Marietti, W. Diithey et 1'antropologie historique, 1971. — 
K. Ma-ger, Diitheys Schrift «Das Wesen der Philosophie». Das Probierń seines Ansatzes, Diss. (Wurzburg) 1974 (druk. 
1973). — C. Yicentini, Studio su Diithey, 1974.
Z. Łempicki, O filozofii Diitheya, „Ruch Filoz.", 1912; - W. Diithey, „Przegl. Filoz.", 17, 1914. -M. Wallis, Obrona 
humanistyki w filozofii współczesnej, „Przegl. Piloz.", 25, 1922; — Diitheya klasyfikacja poglądów na świat, 
Komunikat Warsz. Inst. Filoz., tamże, 28, 1925. — B. Suchodolski, Przebudowa podstaw nauk humanistycznych, 1928. 
— E. Frauenglas, Odrodzenie metafizyki a podstawy humanistyki (rzecz o Sprangerze), „Kwart. Filoz.", 7, 1929. — T. 
Potempski, Poglądy pedagogiczne E. Sprangera na podstawie jego drobnych pism, „Kwart. Pedag.", 1932. — L. 
Blaustein, O zadaniach psychologii humanistycznej, „Przegl. Filoz.", 38, 1935. — D. Steinbarg, Rozumienie i 
wyjaśnienie w doktrynach Diitheya i Sprangera, „Kwart. Psychol.", 12, 1935. — Z. Kuderowicz, Wartość filozofii w 
rozumieniu Diitheya, „Studia Filoz.", 3(42), 1965; — Światopogląd a życie u Diitheya, 1966; — Diithey, 1967; — 
Historia i uniwersalność w estetyce Diitheya, „Studia Estetyczne", 4, 1967. — K. Sauerland, Ekspresja i mimesis u 
Wilhelma Diitheya, tamże, 6, 1969.
RICKERT. A. Faust, H. Rickert und seine Stellung innerhalb der Philosophie der Gegenwart, 1927. - E. Spranger, 
Rickerts System, 1932.
M. Wallis, H. Rickert, „Przegl. Filoz.", 40, 1937. — E. Boronowski, Filozofia wartości H. Rickerta, „Roczniki 
Filoz. KUL", 2 - 3, 1949 - 50. - A. Miller-Rostowska, Das Individuelle als Gegenstand der Erkenntnis. Eine Studie żur 
Geschichtsmethodologie H. Rickerts, 1955.
WEBER. P. Honigsheim, On Max Weber, 1968. - J; Freund, M. Weber, 1969. - J. A. Prades, La sociologie de la 
religion chez M. Weber»2 wyd., 1969.— W. Schluchter, Wertfreiheit und Verantwor-tungsethik. Zum Yerhaitnis von 
Wissenschaft und Politik bei M. Weber, 1971. — O. Stammer, M. Weber and Sociology Today, 1971. - M. Weber, Sein 
Werk und Seine Wirkung, wyd. D. Kasier, 1972. — P. Ferrarotti, M. Weber e ii destino delia ragione, 6 wyd. 1974.
IDEALIŚCI AMERYKAŃSCY I ANGIELSCY. Contemporary Idealism in America, 1932 (wyd. zbiorowe). — 
Houang Kia Teheng, Le neo-hegelianisme en Angleterre. La philosophie de Bernard Bosanquet, Diss. (Paris), 1954. — 
J. Pucelle, L'idealisme en Angleterre. De Coleridge a Bradley, 1955;
— A. J. M. Milne, The Social Philosophy of English Idealism, 1962. — La naturę et 1'esprit dans la philosophie de T. H. 
Green. La renaissance de 1'idealisme en Angleterre au XIX-e siecle, 2 t., 1960, 1965. — Paibrother, The Philosophy ofT. 
H. Green, 1896. - A. H. Stirling, J. H. Stirling. His Life and Work, 1912. - C.D.Broad, Ań Examination of McTaggarts 
Philosophy, I, 1933.
EMERSON. M. Dugard, R. W. Emerson. Są vie et ses oeuvres, 3 wyd. 1929.- R. Michaud, L'esthe-tique 
d'Emerson, 1931. — Ch. R. Metzger, Emerson and Greenough. Transcendental Pioneers of an American Esthetic, 1954. 
- S. Hubbard, Nietzsche und Emerson, Diss. (Basel), 1958.
E. M. Ciark, Emerson dzisiaj, ttum. w „Przegl. Współcz.", 1934.
M. Zielewiezówna, Amerykański filozof-poeta, „Bibl. Warsz.", 1904 i odb. 1905; — Z rozmyślań Emersona, 1910. 
— G. Majewski, Filozofia indywidualizmu: Emerson, Nietzsche, „Prawda", 1911. — A. Górski, Wstęp do przekładu 
«Szkiców», 1933. — R. Dyboski, Emerson i transcendentalizm amerykański, „Sprawozd. PAU", 46, 1945.
BRADLEY. E. Duprat, La metaphysique de Bradley, „Revue Philos.", 1926. - H. J. Schuring, Studio żur 
Philosophie von F..H. Bradley, 1963. — P. Fruchon, F. H. Bradley. Les presupposes de 1'his-toire critique, 1966. - K. S. 
Saxena, Studies in the Metaphysics of Bradley, 1967. - R. Wollheim, F. H. Bradley, 1969.
J. Goliehowski, F. H. Bradley a problem wewnętrznych i zewnętrznych relacji, „Gdańskie Zesz. Humanist.", 1965; 
— Nauka a metafizyka u F. H. Bradleya, tamże, 2, 1966; — Myślenie racjonalne i krytyka dialektyczna w filozofii F. 
H. Bradleya, „Studia Filoz.", l, 1973. — S. Zapaśnik, Absolut jako projekt ideału moralnego w filozofii F. H. Bradleya, 
1973.
ROYCE. G. Marcel, J. Royce, 1945. — P. Fuss, The Morał Philosophy of Josiah Royce, 1965. -
397


B. Kuklick, J. Royce. Ań Intellectuał Biography, 1972. - M. B. Mahowald, Ań Fdealistic Pragmatism. The Development 
of the Pragmatic Element in the Philosophy of J. Royce, 1972. — B. B. Singh, The Self and the Worid in the Philosophy 
of J. Royce, 1973.
BRENTANO. O. Kraus, F. Brentano. Żur Kenntniss seines Lebens und seiner Lehre, 1919. — O. Most, Die Ethik 
Brentanos und ihre geschichtiićhen Grundlagen, Diss. (Mttnster im West.), 1931. — A. Werner, Die psychologisch-
erkenntnistheoretischen Grundlagen der Metaphysik F. Brentanos, 1933.--H. Windischer, Brentano und die Scholastik, 
1996. — A. Kastii, Die Philosophie F. Brentanos, 1951. — E. Utitz, Erinnerungen an F. Brentano, „Wiss. Zeitschrift d. 
Univ. Halle-Wittenberg", 1954. - L. Gil-son, Methode et metaphysique selon F. Brentano, 1955. — G. Petrović, Uz 
Brentanovo ućenje o pred-metu misijenja, (Beograd) 1958. - G. Bergmann, Realism. A Critique of Brentano and 
Meinong, 1967.-A. C. Rancurello, A Study of F. Brentano. His Psychological Standpoint and His Significance in the 
History of Psychology, 1968. — H. J. Koebel, Phanomenologie der Erkenntnisiehre F. Brentanos, Diss. (Basel), 1971.
K. Twardowski, F. Brentano a historia filozofii, „Przełom", 11, 1895, oraz w zbiorze: Rozprawy i artykuły filoz., 
1927. - l. Halpern (Myślicki), F. Brentano, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. - D. Grom-ska, Brentanowska argumentacja w 
sprawie przedmiotu powiedzeń egzystencjalnych, „Przegl. Filoz.", 23, 1920. - T. Kotarbiński, O reizmie w szkole F. 
Brentano, „Ruch Filoz.", 1937; - Odst>;pcy (Franciszek Brentano), „Argumenty", 1959. — T. Czeżowski, Przyczynek 
do sylogistyki Arystotelesa (Brentanowska teoria wniosków kategorycznych), 1950. -- D. Frydman, Zagadnienie 
oczywistości u Brentany. W: Charisteria W. Tatarkiewiczowi w darze, 1960. — H. Buczyńska-Garewicz, Logika uczuć. 
Doktryna miłości i nienawiści F. Brentana, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 18, 1972.
MEINONG. Jenseits von Sein und Nichtsein. Beitrage żur Meinong-Forschung, wyd. R. H a II er, 1972. - R. 
Grossmann, Meinong, 1974.
H. Buczyńska-Garewicz, Teoria wartości A. Meinonga, „Etyka", 12, 1973.
NIETZSCHE. L. Stein, Friedrich Nietzsches Weltanschauung und ihre Gefahren, 1893.   E. For-ster-Nietzsche, Das 
Leben F. Nietzsches, 2 t., 1895- 1904. — Laurentius, Krapotkins Moraliehre und dereń Beziehungen zu Nietzsche, 1896. 
— F. Tónnies, Der Nietzsche-Kultus, 1897. - T. Ziegler, Friedrich Nietzsche, 1900. — E. Faguet, En lisant Nietzsche, 
1904. — K. Joel, Nietzsehe und die Ro-mantik, 1905. -T. Lessing, Schopenhauer, Wagner, Nietzsche, 1906; -Nietzsche, 
1925.   R. Sai-tschik, Deutsche Skeptiker: Lichtenberg, Nietzsche, 1S06. —R. Richter, F. Nietzsche. Sein Leben und 
sein Werk, 1909. — B. Rogaiev, F. NicSe, Schematizirovannaja interpretacija ego filosofii, 1909. — A. Fouillee, 
Nietzsche et 1'immoralisme, 5 wyd. 1911, nowsze 1920. - G. Simmel, Schopenhauer und Nietzsche, 1907, n. wyd. 1920. 
-- Ch. Andler, Nietzsche. Savieetsapensee,6t., 1920- 30.-- E. Bertram, Nietzsche. Versuch einer Mythologie, 1920. - N. 
Bubnoff, F. Nietzsches Kulturphilosophie und Urn-wertungsiehre, 1924. — L. Klages, Die psychologischen 
Errungenschaften Nietzsches, 1930. - A. Baeum-ler, Nietzsche als Philosoph und Politiker, 1931. - L. Andreas-Salome 
(Frau Lou), F. Nietzsche, I932, przedr. 1970. — K. Lówith, Nietzsches Philosophie der ewigen Wiederkunft des 
Gleichen, I935. -K. Jaspers, Nietzsche, 1936, n. wyd. 1950; — Nietzsche und das Christentum, 1952. - H. Heimsoeth, 
Nietzsches Idee der Geschichte, 1938; - Metaphysische Voraussetzungen und Antriebe in Nietzsches Immoralismus, 
1955. — H. Lefebvre, Nietzsche. (Socialisme et culture), 1939. — J. Wilhelm, F. Nietzsche und der franzosische Geist, 
1939. - F. Wurzbach, Das Vermachtnis F. Nietzsche, 1940; - Nietzsche, 1942. - C. Brinton, Nietzsche, 1941. - G. A. 
Morgan, What Nietzsche Means, 1941. •- L. Giusso, Nietzsche, 1942. — A.v. Martin, Nietzsche und Burckhardt, 1942. 
— J. E. Spenie, Nietzsche et le pro-bleme europeen, 1943. — A. Cresson, Nietzsche, 1953. — G. Lukacs, Die 
Zerstorung der Yernunft. Der Weg des Irrationalismus von Schelling zu Hitler 1954. - T. Mann, Nietzsches Philosophie 
im Lichte un-serer Erfahrung. W: Gesammelte Werke, t. 10, 1955. — W. Kaufman, Nietzsche. Philosopher, Psycho-
logist,Antichrist,1956;3wyd.l968. - M. H. Wolf, F. Nietzsche. Der Weg zum Nichts, 1956. - F.A.Lea, The Tragic 
Philosopher. A Study ofF. Nietzsche, 1957. - J. Stambaugh, Untersuchungen zum Problem der Zeit bei Nietzsche, 1959; 
— Nietzsche's Thought of Eternal Return, 1972. - A. M. Virasoro, Deses-peración y rebeldia en la conciencia 
contemporanea, 1959. - K. Schlechta, Le cas Nietzsche, 1960. --Ch, Baroni, Nietzsche educateur. De 1'homme au 
surhomine, Diss. (Lausanne), 1961. — M. Heidegger, Nietzsche, 2 t., 1961. - E. Gaede, Nietzsche et Valery, 1962. - E. 
Heftrich, Nietzsches Philosophie, 1962. - H.P.Putz,KunstundK.unstlerexistenzbeiNietzscheundT. Mann, 1963. - 
R.Steiner, F. Nietzsche, 3 wyd. 1963. — A. C. Danto, Nietzsche as Philosopher, 1965. — N. M. de Feo, Analitica e 
dialec-
398


tica in Nietzsche, 1965.   R. J. Hollingdale, Nietzsche. The Mań and His Philosophy, 1965. — J. Gra^ nier, Le probleme 
de la verite dans la philosophie de Nietzsche, Diss. (Paris) 1964, (druk. 1966). -H. Hantzschel-Schlotke. Der 
Aphorismus als Stiiform bei Nietzsche, Diss. (Heidelberg), 1967. — F. Mei, Tramonto delia ragione (Saggio sulla 
filosofia de F. Nietzsche), 1967. — W. Ries, Grundztige des Nietzsche- Verstandnisses in der Deutung seiner 
Philosophie, Diss. (Heidelberg), 1967. — G. Sobe-jano, Nietzsche en Espana, (Madrid) 1967. - M. Ackermann, Das 
Kreissymbol im Werk Nietzsches, Diss. (Munchen), 1968. - R. Binion, Frau Lou. Nietzsche's Wayward Disciple, 1968. 
—H. Berger, Untersuchungen żur Philosophie Nietzsches als einem Problem der Sprache, Diss. (Munchen), 1969. — J. 
Delhomme, Nielzsche ou le voyageur et son ombre, 1969. - B. Bueb, Nietzsches Kritik der prakti-schen Yernunft, 1970. 
-- J. Goth, Nietzsche und die Rhetorik, 1970. - P. Boudot, L'ontologie de Nietzsche, 1971. — U. Grummes, Das Problem 
der Bildung. Eine Auseinandersetzung mit dem Denken des jungen Nietzsche, Diss. (Munchen), 1971. — G. Morel, 
Nietzsche, 3 t., l. Genese d'une oeuvre, 2. Ana-łyse de la maladie, 3. Creation et metamorphose, 1971. — W. Muller-
Lauter, Nietzsche. Seine Philosophie der Gegensatze und die Gegensatze seiner Philosophie, 1971. — N. Palma, 
Negation de la negati-vite. Structure et problematique du «Prologue de Zarathoustra». Reflexions sur Nietzsche, 1971. 
— Revue Philosophique de la France et de 1'Etranger, Paris, nr 3, 1971 (poświęcony Nietzschemu). — H. P. Balmer, 
Nietzsches Auflosung der Teleologie in Grundverhaltnis von Mensch und Welt, Diss. (Tubingen), 1972. — P. H e Ile r, 
«Von der ersten und letzten Dingenn. Studien und Konrmentar zu einer Aphorismenreihe von F. Nietzsche, 1972. — E. 
Kunne-Ibsch, Die Stellung Nietzsches in der Entwicklung der modernen Literaturwissenschaft, 1972. - H. Rottges, 
Nietzsche und die Dialektik der Aufkiarung, 1972. — K. Bro-se, Geschichtsphilosophische Strukturen im Werk 
Nietzsche, 1973. - A. Banfi, Introduzione a Nietzsche. Lezioni 1933 - 34, 1974. - R. F. Krummel, Nietzsche und der 
deutsche Geist. Ein Schriftumsverzeichnis derJahre 1867 - 1900, 1974. - S. T. Wilcox, Truth and Yaluein Nietzsche, 
1974. - M. Guerin, Nietzsche. Socrate heroique, 1975. — Od r. 1972 wychodzi rocznik: Nietzsche-Studien. 
Internationales Jahrbuch fur die Nietzsche Forschung, wyd. M. Montinari (i in.), Berlin, dotychczas 5 tomów (do r. 
1976). — Nietzsche--Register, Alphabetisch-systematische Obersicht, 1965.
A. Riehl, Fryderyk Nietzsche, tłum. W. Feldman, 1900. —J. Vaihinger, Filozofia Nietzschego, tłum. z 2 wyd. oryg. 
K. Twardowski, 1904. - H. Lichtenberger, F. Nietzsche i jego filozofia, tłum. J. Marcinkowska, 1905. - G. Lukacs, 
Nietzsche i faszyzm, tłum. P. Hertz, „Myśl Współcz.", 3, 1947.
S. Garfein (Carski), F. Nietzsche, 1892. - S. Przybyszewski, Żur Psychologie des 1ndivi-duums. Chopin u. 
Nietzsche, 1892. — W. M. Kozłowski, Dekadentyzm współczesny i jego filozofowie, „Bibl. Warsz.", 1893; 2 wyd. pt. 
Dekadentyzm współczesny, jego geneza i filozofia (Fryderyk Nietzsche), 1904. — M.Cz. Przewóska, F. Nietzsche jako 
moralista, „Krytyka", 1894. — K. Twardowski, F. Nietzsche, „Przełom", 1895 oraz w zbiorze «Rozprawy i artykuły 
filoz.*, 1927. -- Z. Daszyńska (Golińska), Nietzsche — Zarathustra, 1896. - H. Struve, Anarchizm ducha u obcych i u 
nas, „Bibl. Warsz.", 1899, i osobno 1901. - W. M. Dębicki, Studia i szkice religijno-filozoficzne, 1901. - W. Gostomski, 
Nietzsche jako przedstawiciel antychrześcijańskiego humanitaryzmu, „Przegl. Powsz.", 1902. —J. Kurnatowski, 
Nietzsche. Studia i tłumaczenia, 1903. - W. Strusiński, Nietzscheaniana, „Krytyka", 1904. — J. N. Szu-mań, Nielzsche. 
Człowiek, poeta, myśliciel, 1905. — W. Berent, Źródła i ujścia nietzscheanizmu, 1906. — S. Brzozowski, F. Nietzsche, 
1907; - Filozofia F. Nietzschego, „Przegl. Filoz.", 15, 1912. - M. Stra-szewski, F. Nietzsche i jego znaczenie w ruchu 
umysłowym współczesnym, 1908. - Z. Mysłakowski, Uwagi z powodu polskiego przekładu W. Berenta dzieła: F. 
Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, „Kwart. Filoz.", l, 1923. — F. Kranzier, Praktycyzm w teorii poznania Nietzschego, 
„Przegl. Filoz.", 27, 1924. — Z. Kozubski, Nietzsche i jego etyka, 1924. - B. Szarlitt, Polskość Nietzschego i jego 
filozofii, 1930.-J. Pastuszka, Filozofia Nietzschego i jego wpływ na współczesną umysłowość, „Ateneum Kapł.", 1933. 
— S. Rozmaryn, U źródeł faszyzmu. F. Nietzsche, 1947. — H. Giliner, Swoistość metody filozoficznej Nietzschego, 
„Studia Filoz.", 4(25), 1961; - F. Nietzsche. Filozoficzna i społeczna doktryna immoralizmu, 1965 (bibliogr.). - T. 
Weiss, F. Nietzsche w piśmiennictwie polskim lat 1890- 1914, 1961. -J. Ku-czyński, Fryderyk Nietzsche: antynomie 
humanizmu, „Argumenty", 18, 1962; -- Dekadencja kultury mieszczańskiej w analizach F. Nietzschego, „Studia Filoz.", 
4(31), 1962; — toż samo w jeż. niem. pt. Die Dekadenz der burgerlichen Kultur in den Anałysen von Friedrich 
Nietzsche, tłum. B. Lewandowska, „Studia Filoz.", 2(37), 1964. - B. J. Gawecki, Zgubna doktryna nietzscheanska, 
„Studia Philosophiae Christianae", l, 1965. - K. Sokalska, F. Nietzsche o Odrodzeniu i Reformacji, „Euhemer", 3, 1974. 
~ Z. Kuderowicz, Poznanie a działanie w filozofii Nietzschego, „Zesz. Nauk. U.J.", Prace filozof., 4, 1974.
399


FILOZOFIA I MYŚL SPOŁECZNA ROSYJSKA. Z. Cackowski, Teoria poznania Sieczenowa, „Annales UMCS", 
Lublin, ser. F, 12,1957. — A. Walicki, Osobowość a historia. Spory wokół historyzmu heglowskiego w myśli 
rosyjskiej potowy XIX wieku, „Studia Filoz.", 2, 1957; — Paradoks Czaadajewa, „Studia Filoz.", 2(29), 1962; — W 
kręgu konserwatywnej utopii, 1964; — Rosyjska filozofia i myśl społeczna od Oświecenia do marksizmu, 1973.
I. D. Glazunoy, M. V. Lomonosov, osnovopoloźnik russkoj materialistićeskoj filosofii, 1961. — M. I. Radowski, 
M. V. Lomonosov i Peterburgskaja Akademija Nauk, 1961. — B. B. Kudriavcev, Michail Vasilevic Lomonosov, 4 
wyd. 1961. — B. G. Kuznecoy, Tvorceskij put' Lomonosova, 2 wyd. 1961. — G. S. Yaseckij, Mirovozzrenie M. V. 
Lomonosova, 1961. — A. P. Belik, Estetika Ćernysey-skogo, 1961. — M. J. Poljakov, Yissarion Belinskij, Licnost', 
idei, epocha, 1960. — A. L. Chajkin, Etika Belinskogo, 1961.
G. S. Wasieckij (Vaseckij), Aleksander Hercen — wielki rosyjski, materialista i rewolucyjny demokrata, tłum. z 
roś. „Myśl Filoz.", l -2, 1951. - W. F. Asmus (V. P. Asmus),'Lew Tołstoj, tłum. J. Walicka, 1964 (zawiera również 
wybór tekstów).
I. Złotowski, M. Łomonosow, życie i twórczość, 1954. — A. Walicki, Poglądy etyczne W. Bielin-skiego, „Myśl 
Piloz.", 2(12), 1954; — Materializm «antropologiczny» M. Czernyszewskiego, „Studia Filoz.", 4(13), 1959; — 
Cieszkowski a Hercen, „Studia Filoz.", 2(41), 1965. - N. Łubnicki, Ewolucja światopoglądu A. Hercena, „Annales 
UMCS", s. F, 11, 1957.
FILOZOFIA POLSKA*
H. Struve, Die polnische Philosophie in den letzten zehn Jahren, „Archiy. f. Geschichte d. Philos.", 1905; - toż 
samo ttum. K. Król pt. Filozofia polska w ostatnim dziesięcioleciu (1894-1904), 1907; - Historia logiki jako teorii 
poznania w Polsce, 2 wyd. 1911. — F. Gabryl, Polska filozofia religijna w w. XIX, 2 t., 1913 - 14. — A. Bar, 
Zwolennicy i przeciwnicy filozofii Hegla w polskim czasopiśmiennictwie (1830 -1850), „Arch. Komisji do Bad. Hist. 
Filoz. w Polsce", 5, 1933. — W. Tatarkiewicz, Losy krakowskiej katedry filozofii w XIX w., „Sprawozd. PAU", 1951. 
— Historia polskiej postępowej myśli społecznej i filozoficznej XIX w., do r. 1864 (praca zbiór.), „Myśl Filoz.", 1(3), 
1952. — B. Baczko, W sprawie etapów rozwoju polskiej postępowej przedmarksowskiej myśli filozoficznej i 
społecznej XIX w., „Myśl Filoz.", l - 2,1953; — Poglądy społeczno-polityczne i filozoficzne Tow. Dem. Polskiego, 
1955. — A. Śladkowsk'a, Stosunek polskiej filozofii połowy XIX w. do klasycznej filozofii niemieckiej, „Myśl Filoz.", 
4(14), 1954. — T. Kroń-ski. Reakcja mesjanistyczna i katolicka w Polsce połowy XIX w., „Myśl Filoz.", 3(13), 1954. 
— Polskie spory o Hegla, 1830 - 1860, praca zbiór., 1966. — B. Dembowski, Spór o metafizykę. Główne poglądy na 
metafizykę w Polsce na przełomie XIX i XX w., 1969. — S. Dziamski, Zarys świeckiej myśli filozoficznej w Poznaniu 
w XIX i XX w.,'„Mat. i Studia do Dziejów Kultury w Wielkopolsce", 3, 1971; — Zarys polskiej filozoficznej myśli 
marksistowskiej, 1878 - 1939,. 1973. — W. Kot, Z dziejów kopernikanizmu w filozofii polskiej XIX wieku. Dominik 
Szulc (1797 - 1860), „Prace Wydz. Filoz.-Histor. Uniw. A. M. — Filozofia i Logika", 12,1973. - A. Walicki, Rola 
Kanta w polskich sporach filozoficznych w latach 1831 -1863, „Człowiek i Światopogląd", 4, 1974. — Cz. Głombik, 
Polska filozofia katolicka drugiej połowy XIX w. wobec dialektyki Hegla i heglizmu, „Euhemer", 2, 1975.
A. Drogoszewski, Pozytywizm polski, Encykl. Wychów., 1921. — W. M. Kozłowski, Le posi-tiyisme en Polegnę 
et en Tchecoslovaquie, 1931. — Pozytywizm, Studia historyezno-literackie IBL, 2 t., 1950 - 51. — B. Skarga, Praca 
organiczna a filozofia narodowa i konserwatywna katolicka przed 1864 r., „Archiwum Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 
8,1962; — Narodziny pozytywizmu polskiego 1831 - 1864, 1964; — Prepozytywizm polski wobec heglizmu polskiego 
i Hegla. W: Polskie spory o Hegla (praca zbiorowa), 1966. — Z historii filozofii pozytywistycznej w Polsce. Ciągłość i 
przemiany (praca zbiór.), red. A. Hoch-feldowa i B. Skarga, przedm. T. Kotarbiński, 1972. — Polska myśl filozoficzna 
i społeczna, t. 2 pod red. B. Skargi, 1975 (zaw. m. in. prace: B. Skargi O kilku problemach pozytywizmu polskiego oraz 
o J. Ocho-rowiczu; M. Brykalskiej o A. Świętochowskim; A. Hochfeldowej o A. Mahrburgu; S. Borzyma o H. 
Struvem; A. Przymusiały o S. Pawlickim; S. Dziamskiego o pierwszych marksistach polskich; T: Kowalika o L. 
Krzywickim).
KAMIEŃSKI. Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa, z dodaniem mniejszych pism 
filozoficznych, oprać., wstęp i posł. B. Baczko, 1959, BKF. - W. Kula, Henryk Kamieński, w pracy zbio-
• Zob. też bibliografię w tomie 2, str. 286
400


rowej: W stulecie Wiosny Ludów, t. 4, 1948. - L. Przemski, H. Kamieński. 1949.   Z. Poniato\\ sk i, Społeczno-
filozoficzne poglądy H. Kamieńskiego, „Myśl Filoz.", 2(4), 1952;   O poglądach społeczno filozoficznych H. 
Kamieńskiego, 1955.   B. Baczko, Problemy historyzmu w filozofii społecznej H. Ka mieńskiego, „Archiwum Hist. 
Filoz. i Myśli Spof.", 4. 1959.
DEMBOWSKI. Pisma, wyd. A. Śladkowska i M. Żmigrodzka, 5 t., 1955, BKF; - Kilka myśli o eklek tyzmie oraz 
inne pisma wybrane, przedni. T. Kroński. 1957. - l. S. Narski.i, Mirovozzrenie E. Dembo\ skogo. Iz islorii polskoj 
rilosoni XIX w., 1964; - Estetyka Edwarda Dembowskiego, ..Myśl Filoz.". 1(7). 1953. -J. E. Plomieński. W kręgu 
polskiej irredenty, 1946. • L. Przemski, E. Dembowski, 1953. A. Śladkowska, Poglądy spoleczno-polityczne i 
filozoficzne E. Dembowskiego, 1955.   W. Talar kiewicz, Wiadomości źródłowe o E. Dembowskim, 1955. - M. 
Żmigrodzka, E. Dembowski i polska krytyka romantyczna, 1957.   J. Ładyka, Dembowski, 1968 (zaw. również wybór 
tekstów).
W1SZNIEWSKI. Bacona metoda tłumaczenia natury i inne pisma filozoficzne, wstęp W. Talarkiewicz. posłowie i 
przypisy .1. Dybiec, 1976, BKF. • G. Korbul, Michał Wiszniewski i spuścizna po nim. 1901. -S. Szuman, Rec.: M. 
Wiszniewski, Caracteristiques des intelligences humaines. „Buli. Intern, de la Socieić Scient. de Pedagogie", 1935.   J. 
Wepsięć, Michał Wiszniewski i jego filozofia nu tle cmpiryzmu 7 epoki polskiego Oświecenia. „Kwart. Filoz.", 15, 
1938.   A. Kadler, Działalność filozoficzna Michała Wiś/ niewskiego i miejsce filozofii w jego twórczości naukowej. 
W: Charisteria W. Talarkiem iczou i w darze. 1960.   J. Bańka. Poglądy filozoficzno-.społeczne M. Wiszniewskiego. 
1967. -.1, Dybiec, M. Wiś/ niewski. Życie i twórczość, 1970.
KRUPINSKI. H. Slruvc, Ks. F. Krupiński jako filozof, 1898.
STRUVE. Listy H. Slruvego, wyd. S. Borzym. „Arch. Hisk Filoz. i Myśli Społ.". 20, 1974. • K. Ka szewski. Dr 
Henryk Struve. 1898.   A. Zieleńczyk, Stanowisko H. Struvego w dziejach filozofii poi skiej. „Przegl. Filoz..", 16, 1913.   
S. Borzym, Poglądy filozoficzne H. Slruvego, 1974.
PAWLICK1. J. Ujejski, X. Stefan Pawlicki, „Głos Narodu", 1916.   T. Misicki. Najuczeńszy z ludzi. In memoriam 
ś.p. X. Drą Stefana Pawlickiego, (Chicago) 1916.   J. Zachariewicz. Stefan Pawlicki Wspomnienie pośmiertne, „Kuryer 
Lwowski", 1916.   W. Rubczyński, Stanowisko filozoficzne X. Śle fana Pawlickiego, „Rok Polski". 1918.   Cz. 
Glombik, Człowiek i historia. Studium koncepcji fllo/o licznej S. Pawlickiego, 1973.
SEMENENKO. F. Gabryl, Poglądy filozoficzne O. Piotra Semenenki, ..Mieś. Katechel. i Wycho wąwozy", 1913. - 
P. Smól ikowsk i, Ks. Piotr Semencnko jako filozof, teolog, asccia i mistyk, (Chicago) 1921.   W. Kwiatkowski, Św. 
Tomasz i scholastyka w oświetleniu Ojca Piotra Semenenki C'. R.. 1936. E. Jahłońska-Deptuła', O. P. Semenenko. 
„Znak". 144. 1966.
MORAWSKI. S. Kobylecki, M, Morawski T. J., „Przegl. Powsz.". 1901.
OCHOROWICZ. Psychologia i medycyna, seria l -2. 1916- 17.   A. Cygielstreich, J. Ochoro wieź jako psycholog, 
„Przegl. Filoz.", 1917.   J. Krajewski, J. Ochorowicz na tle pozytywizmu war szawskiego, „Sprawozd. PALI", 52, 1951, 
S;   J. Ochorowicz jako aulor filozoficznego programu pozytywizmu warszawskiego. W: Charisteria W. 
Talarkiewiczowi w darze, 1960;   Odnalezione rękopis'. Juliana Ochorowicza, „Ruch Filoz.", 20, 1961. • C'. 
Orlikowska, Julian Ochorowicz. wychowanek wy działu matematyczno-fizycznego Szkoły Głównej Warszawskiej, 
„Wszechświat", 10. 1963.   B. Skarga. Pozytywizm i okultyzm, „Człowiek i Światopogląd", l, 1969; - W. Bobrowska-
Nowak, .1, Ochorowicz na drogach i bezdrożach psychologii. ,,Kwart. Hist. Nauki i Techn.". l. 1971.
ŚWtĘTOCHOWSKl. B. Suchodolski, Stanisław Brzozowski i Aleksander Świętochowski. „Ruch Liter.", 4, 1932. - 
S. Sandler, Ze studiów nad Świętochowskim. 1957. • J, Rudzki, Święloehowski. 1963; - A Świętochowski i 
pozytywizm warszawski, 1968.
DYGASIŃSKI. K. Czachowski, Adolf Dygasiński, 1939.   W. Danek, Pogląd\ pedagogiczne Adolfa 
Dygasińskiego, 1954.
MAHRBURG. Pisma filozoficzne, red. W. Spasowski, wyszły 2 t., 1914. - W. Spasowski, A. Mahr-burg i jego 
poglądy na naukę i filozofię, 1913. - M. Massonius, Mahrburg jako uczony. „Przegl. Filoz,". 17, 1914. - N. Łubnicki, 
Poglądy filozoficzne Adama Mahrburga, „Studia Filoz.", 1(4) i 2(5). 1958. E. Sajdak-Michnowska, Adam Mahrburg 
(1855-1913), „Euhemer", 4, 1964. -B. Dembowski, Niepublikowany rękopis A. Mahrburga: Wykłady etyki, „Studia 
Philos. Christ.". l, 1966. — R. Erge towski. Zamierzona habilitacja i niedoszły doktorat A. Mahrburga, „Kwart. Hist. 
Nauki i Techn.". 3. 1969. — A. Hochfeldowa, A. Mahrburg. W: Polska myśl filozoficzna i społeczna, l. 2. pod red. B. 
Skargi, 1975.
26 — Historia filozofii t. III                                                                                   ĄI\I


MASSONIUS. N.Łubnicki, Pozytywizm nowokrytyczny Mariana Massoniusa, „Annales UMCS", Lublin, ser. F, 
13, 1958   przedr. w zbiorze prac tegoż autora pt. Światopoglądy, 1973. — T. Czeżowski, M. Massonius (1862- 1945). 
W: Polski Słownik Biograf., 1975. -A. Hochfeldowa, Krytyka systemu Kanta i program nowokrytyczny Mariana 
Massoniusa, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 21, 1975.
DAWID. Z. Denelówna, Twórczość pedagogiczna Jana W. Dawida, 1935. — J. Kujawska, J. W. Dawid w polskiej 
literaturze psychologiczno-pedagogicznej, ..Roczniki Filoz. KUL", 7, 1959. — W. Bułat, T. Sarnecki, J. W. Dawid 
(1859- 1914), 1963.
BIBLIOGRAFIA filozofii polskiej, pod red. A. Kadler, 1.2 1831 - 18C4: t. 3 1865-1895; 1960, 1971.   
Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut", od r. 1963 do 1975 14 tomów (Pism. staropolskie, Oświecenie, 
Romantyzm, Pozytywizm i Młoda Polska).   K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, 2 wyd„ od r. 1959 do 
1976 11 tomów, lit. A J.
CZĘŚĆ DRUGA
FILOZOFIA XX WIEKU
WYDANIA ZBIOROWE DZIEŁ
.IAMES. Tnę Writings. A. Comprehensive Edition, wyd. J. J. McDermott, 1968. - Oddzielnie:
Pragmatism and Four Essays from «The Meaning ot" Truth'), 1970.
PEIRCE. Collected Papers, wyd. C. Hartshorne i P. Weiss oraz A. W. Burks, 8 t., 1933 - 60;   Lectu-res on 
Pragmatism   Yorlesungen uber Pragmatism (Englisch-deutsch), 1973;   The New Elements of Mathematics, wyd. C. 
Eisele, 41., Mouton (zapowiedź).
DEWEY. The Earły Works, 1882- 1898, wyd. J. A. Boydston (i in.), 5 t., 1967-72;   Oddz.:
Experience and Naturę, 1958:    Logique, 1967.
BERGSON. Oeuvres, wyd. A. Robinel. 1959, 2 wyd. 1963, Edition du Centenaire (wyd. jednotomowe);   
Melanges. L'idee de lieu chez Aristote. Duree et simultaneite. Correspondance. Pieces di-\erses. Documenis, PUF, 
1972.
BLONDEL. Carnets intimes, 2 t.. 1961 -66.
HUSSERL. Grsammelte Werke. 13 t., 1950-74 (nasi. łomy w przygot.).   Oddz.: Logische Un-lersuchungen, 2 t.. 
1921 - 22.   Briefe an Roman Ingarden. Mit Erlauterungen und Erinnerungen an Hus--.crl, 1968.
SCHELER. Gesammelte Werke, od r. 1954 do 1973 7 tomów;   n. wyd. Maria Scheler i M. S. Frings, od r. 1971 
(przewidziane 3 łomy).
SANTAYANA. Selected Crilical Writings, wyd. N. Henfrey, 2 t., 1968.
MERC1ER. Cours de philosophie, 4 t., wiele wydań, 1908- 1933.
MOUNIER. Oeuvres, 4 t., 1961 -63:   Correspondance Maritain-Mounier (1929- 1939). 1973.
TE1LHARD DE CHARDIN. Oeuvres, Ed. du Seuil, 13 t., 1955-76; - Cahiers, 11 t., 1959-74.
(ASSIRER. Die Philosophie der symbolischen Formen, 3 t., 1925-29.
CROCE. Operę complete, do 1965 r. 67 t.; - istnieje przekład niemiecki: Gesammelte philosophischc Schriften. 3 
t., wyd. H. Feist, 1927;   ostatnio: Operę, in edizione economica, 16 t., 1967 - 73.
GENTILE. Operę, wyd. Sansoni, 42 t.. 1959-69.
PLECHANOV. Soćinenija, 24 t.. 1923-29.
LENIN. Polnoe sobranie soćinenij, 5 wyd. przygotow. przez Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR w 
Moskwie, 55 t., 1958 - 65 oraz 3 t. indeksów 1966 - 70; — Izbrannye proizvedenija v 3 tomach, 1969.
FREUD. Gesammelte Schriften, 1925; tłum. ang. wyd. J. Strachey, 24 t., 1953-64.
JUNG. Gesammelte Werke, Zurich, 8 t. od r. 1966 do 1972: - Psychological Reflections. A New Amhology of his 
Writtings 1905- 1961, wyd. J. Jacobi, 1973.
SCHLICK. Gesammelte Aufsatze (1926- 1936), 1938.
W1TTGENSTEIN. Schriften. wyd. R. Rhees, B. F. McGuinness, G. E. M. Anscombe i in., 6 t., 1964 - 73.
402


PRZEKŁADY POLSKIE
JAMES. Czy warto żyć?, tłum. W. Kosiakiewicz, 1901; — W obronie wiary, tłum. jw., 1901; — Nałóg, itum. R. 
Radziwiłfowicz, 1901; - Pogadanki psychologiczne, tłum. l. Moszczeńska, 1902, 6 wyd. 1930; — Probierz prawdy, 
tłum. W. Kosiakiewicz, 1911; — Filozofia wszechświata, tłum. W. Witwicki, 1911; -Pragmatyzm, tłum. W. M. 
Kozłowski, 1911, 2 wyd. z postowiem A. Sikory, 1957; — Doświadczenia religijne, tłum. i przedm. J. Hempel, 1918, 
n. wyd. 1958; — Fragment z aSome Problems of Philosophy.), tfum. H. Krahelska, w zbiorze: Filozofia i socjologia 
XX w., 2 wyd. 1965; - Wybór pism, tłum. H. Buczyń-ska-Garewicz, w pracy tejże autorki: James, 1973.
PEIRCE. Wybór pism (fragmenty), tłum. Z. Dyjas, w pracy H. Buczyńskiej pt. Peirce, 1966.
DEWEY. Jak myślimy?, tłum. Z. Bastgenówna, wstęp Z. Mysłakowski, ok. 1932; — Filozofia a cywilizacja, tłum. 
S. Purman, 1938; — Demokracja i wychowanie, wstęp do filozofii wychowania, tłum. Z. Bastgenówna, 1963; -- 
Wybór pism pedagogicznych, oprać., tłum. iwstępJ. Pięter, 1967; ••- Demokracja i wychowanie. Wprowadzenie do 
filozofii wychowania, tłum. Z. Doroszowa, wstęp B. Suchodolski, 1972.
BERGSON. Śmiech, studium o komizmie, 1902; - Wstęp do metafizyki, tłum. K. Błeszyński, 1910;
wznów, w zbiorze: Myśl i ruch, 1963; - Zdrowy rozsądek a nauki klasyczne, „Widnokręgi", 1911;
Prawda o rzeczywistości, tłum. J. Tarczewska, „Prawda", 1911; — Ewolucja twórcza, tłum. i przedm. F. Znaniecki, 
1912, n. wyd., 1957; - O bezpośrednich danych świadomości, tłum. K. Bobrowska, 1913; -Materia i pamięć, tłum. W. 
Filewicz, 1926; toż samo tłum. K.. Bobrowska, 1930; - Myśl i ruch. Wstęp do metafizyki. Intuicja filozoficzna, 
Postrzeżenie zmiany, Dusza i ciało, tłum. P. Beylin i K. Bteszyński, wstęp P. Beylin, 1963; - Dwa źródła moralności i 
religii (fragmenty), tłum. A. Milecki, w zbiorze: Filozofia
1 socjologia XX w., 2 wyd. 1965.
HUSSERL. Fragmenty pism tłum. M. Skwieciński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; - Idee 
czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, księga I, tłum. i przyp. D. Gierulanka. wstęp R. Ingarden, 1967, 2 
wyd. 1975, BKF; księga II tłum., przyp. i wstęp D. Gierulanka, 1974, BKF.
SCHELER. Rehabilitacja cnoty, tłum. S. Kołaczkowski, „Naród"' 1920. - O zjawisku tragiczności, tłum. R. 
Ingarden, „Przegl. Warsz.", 1922, 2 wyd. 1938, 3 wyd. ze wstępem W. Tatarkiewicza, 1976:
O rehabilitacji cnoty, tłum. R. Ingarden i S. Kołaczkowski, 1937;   Fragment z «Der Formalismus in der Ethik», tłum. 
M. Skwieciński, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX wieku, 2 wyd. 1965.
MOORE. Zasady etyki, tłum. Cz. Znamierowski, 1919: - Z głównych zagadnień filozofii, tłum. jw., 1967.
RUSSELL. Zagadnienia filozofii, tłum. L. Siłberstein, 1913; -- łkar, czyli przyszłość nauki, tłum. Cz. 
Znamierowski, „Pamiętn. Warsz.", 1929: - Małżeństwo i moralność, tłum. H. Boloz-Antoniewiczowa, 1931; - Wolna 
myśl i urzędowa propaganda, tłum. A. Kurlandzka, 1931; - O wychowaniu, tłum. J. Ho siassonówna, 1932; - 
Przebudowa społeczna, tłum. A. Pański, 1932, 2 wyd. 1933; - Podbój szczęścia, tłum. jw., 1933, 2 wyd. 1935:   
Wychowanie a ustrój społeczny, tłum. J. Hosiassonówna, 1933;   Poglądy i widoki nauki współczesnej, tłum. J. 
Krassowski, 1934, 2 wyd. 1936, 3 wyd. .1938;   Drogi do wolności, tłum. A. Kurlandzka, 1935;   Wiek dziewiętnasty, 
tłum. A. Pański, 2 t., 1936: - Szkice sceptyczne, tłum. A. Kurlandzka, 1937, 2 wyd. 1957; - Droga do pokoju, tłum. A. 
Pański, 1937;   Pochwała próżniactwa, tłum. jw., 1937;   Zarys filozofii, tłum. J. Hosiassonówna, 1939;   Analiza 
logiczna, „Glos Anglii", 1947; - Dlaczego nie jestem chrześcijaninem, tłum. A. Kurlandzka, 3 wyd. 1956; 4 wyd. 1959;
Wstęp do filozofii matematyki, tłum. Cz. Znamierowski, 1958;   Mój rozwój filozoficzny, tłum. H. Kra helska i Cz. 
Znamierowski, p-zedm. L. Kój, 1971, BKF; - Autobiografia, t. l 1872- 1914, tłum. B. Zie-liński, przedm. K. 
Szaniawski, i971; t. 2 1914-1944, 1968.
SANTAYANA. Herezja filozoficzna, tłum. J. Szmyd, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX wieku,
2 wyd. 1965.
MERC1ER. Historia psychologii nowożytnej, tłum. W. Kosiakiewicz, 1900;   Logika, tłum. jw., 1900, 2 wyd. 
1906; - Psychologia, tłum. A. Krasnowolski, 1901 - 02; - Kryteriologia, czyli traktat o pewności, tłum. W. 
Kosiakiewicz i A. Krasnowolski, 1901; - Metafizyka ogólna, tłum. W. Kosiakiewicz. S. Brzozowski, A. Krasnowolski i 
A. Woroniecki, 1902; — Neoscholastycyzm, warunki jego żywotności, „Przegl. Powsz.", 1904 i oddzielnie.
MARITAIN. Filozofia przyrody. „Yerbum", 1934; - Katolicyzm i filozofia, tamże, 1934; - O nową cywilizację 
chrześcijańską, 1935; - Nauka i mądrość, tłum. M. Reult, 1936; - Sztuka i mądrość, tłum. K. i K. Górscy, 1936; - 
Religia i kultura, tłum. H. Wężyk-Widawska, 1937; - Rozum i życie, tłum.


W. Klimkiewicz, „Kultura", 1937; - Rozważania poetyczne, tłum. H. Wężyk-Widawska, tamże; - Myśl katolicka i jej 
misja, tłum. jw., tamże; - Trzej reformatorzy; Luter, Descartes, Rousseau, tłum. i wstęp K. Michalski, 1939; - Humanizm 
integralny, (Londyn) 1960.
MOUNIER. Co to jest personalizm oraz wybór innych prac, tłum. D. Eska, A. Turowiczowa i A. Krasiński, wstęp 
J. Turowicz, 1960; — Wprowadzenie do egzystencjalizmów oraz wybór innych prac, tłum. A. Bukowska, E. 
Krasnowolska i in., 1964; — Fragmenty pism, tłum. T. Mrówczyński i A. Krasiński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX 
wieku, 2 wyd. 1965; - Chrześcijaństwo i pojęcie postępu, tłum. E. Krasnowolska i in., wyb. i oprać. J. Zabłocki, 1968.
TE1LHARD DE CHARDIN. Wybór pism, tłum. W. Sukiennicka i M. Tazbir, 1965, 2 wyd. rozszerz. 1966 
(bibliogr.); - Duch ziemi - refleksje nad postępem. Wspólne credo, fragm. z "Construire la terre->, tłum. J. Ewert, 1961; 
—Człowiek. Struktura i kierunki ewolucji grupy zoologicznej ludzkiej, tłum. J. i G. Fedorowscy, 1962; - Myśli o 
szczęściu, tłum. mg., „Znak", 2/3, 1962;   Środowisko Boże, tłum. W. Sukiennicka; - Wybór pism (fragmenty), tłum. Z. 
Włodkowa, HM i mg., w pracy T. Ptużań-skiego: T. de Chardin, 1963. — Pisma wybrane, tłum. W. Sukiennicka, M. 
Tazbir, 1967.
CASS1RER. Wybór pism (fragmenty), tłum. M. Skwieciński i H. Buczyńska, w pracy tejże autorki:
Cassirer, 1963; - Mit państwa (fragmenty), tłum. H. Buczyńska w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; - 
Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, tłum. A. Staniewska, przedm. B. Sucho-dolski, 1971.
NATORP. Fragment z «Philosophie», tłum. J. Ożarowski, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965.
CROCE. Krytyka sztuki i historii sztuki (rozdział z «Breviariodi estetica»), „Przegl. Współcz.", 1924; -
Antyhisloryzm, „Marchołt", 1924-25;   Zarys estetyki, tłum. zespół., wstęp Z. Czerny, 1961.
PLECHANOW. Pisma wybrane, 1959; — Podstawowe zagadnienia marksizmu, 1945, 6 wyd. 1950;— O materiał 
islycznym pojmowaniu dziejów, 1946, n. wyd. 1950; - O roli jednostki w historii, 1947, n. wyd. 1949, 1951; - 
Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejów, tłum. R. Granas, 1948, 1949; — Historia 
rosyjskiej myśli społecznej (wybór), tłum. R. Hekkier, S. Halbersztadt i in., oprać. A. Walicki, L. Bazylow i in., 3 t., 
1966.
LENIN. Dzieła, 45 t., indeksy l t., przekł. i oprać, z 4 wyd. roś. przygot. przez Instytut Marksa, Engelsa, Lenina, 
Stalina (późniejszy Instytut Marksizmu-Leninizmu) w Moskwie, 1950- 1975; — Dzieła wybrane w 2 t., (Moskwa) 1948, 
(Warszawa) 1949;   Co robić?, 1948, 1951; - Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej, 1945, 1949; - 
Dziecięca choroba «lewicowości» w komunizmie, 1945, 1948, 1949; - Ekonomika i polityka w epoce dyktatury 
proletariatu oraz inne artykuły z lat 1918 -1923, 1948, 1949, 1950; - Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, 
1947, 1950; - Marksizm a rewizjonizm, 1948, 1950; - Państwo a rewolucja, 1949, 1950; - Karol Marks, 1945, 1948, 
1951; - Marks, Engels, marksizm, 1948, 1949; — O związkach zawodowych, 1948, 1949; — Rewolucja proletariacka a 
renegat Kautsky, 1949;   O Komunie Paryskiej, 1949, 1950; - Materializm a empiriokrytycyzm, 1949; - Zeszyty 
filozoficzne, 1956.
STALIN. Dzieła, 13 t., przekł. z wyd. roś. przygot. przez IMEL w Moskwie, 1949 - 51; — O materializmie 
dialektycznym i historycznym, 1946, 1949; - O podstawach leninizmu, 1949; - Zagadnienia leninizmu, 1947, 1948, 
1949, 1954, 1955.
JEVONS. Zasady nauki. Traktat o logice i metodzie naukowej, tłum. M. Choynowski i B. J. Gawecki, wstęp B. J. 
Gawecki, 2 t., 1960:
FREGE. Pisma semantyczne, tłum., wstęp i przyp. B. Wolniewicz, 1977, BKF. QUINE. Z punktu widzenia logiki. Eseje 
logiczno-filozoficzne, tłum. i wstęp B. Stanosz, 1969. NAGEL. Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień 
naukowych, tłum. zbiór. 1970. WHITEHEAD. Wstęp do matematyki, tłum. W. Wojtowicz, 1914; — Matematyka jako 
element w historii myśli, tłum. A. Iwaszkiewiczowa, „Twórczość", l, 1947.
PLANCK. Jedność fizycznego obrazu świata. Wybór pism filozoficznych, tłum. R. i S. Kernerowie. Dodatek: W. 
Krajewski, M. Pianek jako filozof, 1970.
EINSTEIN. Mój obraz świata, tłum. S. Łukomski, 1935; — Istota teorii względności, tłum. A. Traut-mań, 1958; — 
Ewolucja fizyki, tłum. R. Gajewski, 1959 (współautor: L. Infeid).
FREUD. Psychopatologia życia codziennego, tłum. L. Jekels, H. lvanka, ok. 1910; — O psychoanalizie, tłum. L. 
Jekels, 1911; — Wizerunek własny, tłum. H. Załszupin, 1936; — Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerówna i W. 
Zaniewicki, wstęp L. Korzeniowski, 2 wyd. 1958; — Fragmenty «Zarysu
404


psychoanalizy i «Nieukontentowania w kulturze», tłum. H. Skwieciński w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 
1965; —Poza zasadą przyjemności (wybór pism filozoficznych), tłum. J. Prokopiuk, 1975; 2 wyd. 1976.
ADLER. Psychologia indywidualna w wychowaniu, tłum. M. Kreczowska, 1934, n. wyd. 1946; — Znajomość 
człowieka. Charakter, 1934, n. wyd. tłum. J. Buchholtzowa (Bukolska) 1948; — Sens życia, tłum. M. Kreczowska, 
1938; - Wiedza o życiu, tłum. J. Mirski, 1939.
DURKHEIM. Próba określenia zjawisk religijnych, tłum. S. Brzozowski, 1903; — Fragmenty pism Durkheima, 
tłum. J. Szacki, w pracy tegoż autora: Durkheim, 1964; — Socjologia i jej dziedzina badań, tłum. J. Szacki i J. 
Trybusiewicz, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; — Zasady metody socjologicznej, tłum. J. Szacki, 
1968.
KOŁO WIEDEŃSKIE. Fragmenty pism Schlicka, Carnapa, Wittgensteina, tłum. H. Buczyńska, M. Skwieciński i 
J. Carewicz, w pracy H. Buczyńskiej: Koło Wiedeńskie, 1960.
SCHLICK. Zagadnienia etyki, tłum. M. i A. Kawczakowie, 1960. — Fragmenty pism tłum. H. Buczyńska w 
zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965.
CARNAP. Filozofia jako analiza języka nauki, tłum. A. Zabłudowski, 1969.
WITTGENSTEIN. Wykłady o wierze, tłum. A. Wierzbicka, „Znak", 7 - 8, 1969; - Tractatus logico-philosophicus, 
tłum. B. Wolniewicz, 1970, BKF; — Dociekania filozoficzne, tłum., przyp. i wstęp B. Wol-niewicz, 1972, BKF.
HEIDEGGER. Fragmenty z uKant und das Problem der Metaphysik», tłum. M. Skwieciński, w zbiorze:
Filozofia i socjologia XX w., 2 wyd. 1965; — Fragmenty z «Sein und Zeit», tłum. L. Kotakowski i J. Po-•omski, w 
zbiorze; Filozofia egzystencjalna, 1965.
JASPERS. Fragmenty z «Vom Ursprung und Ziel der Geschichte», tłum. L. Kołakowski, w zbiorze:
Filozofia egzystencjalna, 1965; — Fragment z «Philosophie», pt. Krytyka pozytywizmu i idealizmu, tłum. H. Giliner, w 
zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965.
SARTRE. Fragmenty z «L'Etre et Neant» i «Situations», tłum. A. Milecki, K. Pomian i J. Piasecka, w zbiorze: 
Filozofia egzystencjalna, 1965; — Czym jest literatura? tłum. J. Lalewicz, wybór A. Tatarkie-wicz, 1968; — 
Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum. P. Beylin, 1970.
MARCEL. Być i mieć, tłum. P. Lubicz, 1962; — Od sprzeciwu do wezwania, tłum. S. Ławicki, 1965;— Homo 
viator. Wstęp do metafizyki nadziei, tłum. P. Lubicz, 1959; — Fragmenty z «Etre et Avoir», tłum, zespół., oraz z 
«Presence et immortalite», tłum. A. Milecki, w zbiorze: Filozofia egzystencjalna, 1965.
SZESTOW (SHESTOY, SESTOY). Egzystencjalizm jako krytyka fenomenologii, tłum. H. Krahelska, w zbiorze: 
Filozofia egzystencjalna, 1965.
CAMUS. Człowiek zbuntowany, (Paryż) 1958.
WYBORY TEKSTÓW. Filozofia i socjologia XX wieku, 1962; 2 wyd. w 2 t., 1965, zawiera rozprawy i studia 
oraz fragmenty tekstów (przekłady). — Filozofia egzystencjalna, 1965. — Logika i język. Studia z semiotyki logicznej 
(antologia), wybór, tłum. i oprać. J. Pelc, 1967 (zawiera przekłady prac: H. Rei-chenbacha, G. Fregego, B. Russella, M. 
Blacka, A. Churcha, P. T. Geacha, G. Ryle'a, R. Carnapa, P. F. Strawsona, N. Goodmana i in.).
OGÓLNE OPRACOWANIA FILOZOFII XX WIEKU
F. Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, 12 wyd., t. 4 i 5, 1923 - 28. - G. de Rug-giero. La filosofia 
contemporanea, 2 t., 1920; — Filosofi del Novecento, 1933, 3 wyd. 1946; tłum. niem. 1949. - R. B. Perry, Philosophy of 
the Recent Past, 1926. - C. Joel, Die Oberwindung des XIX Jahrh. im Denken der Gegenwart, „Kantstudien", 1927. - 
Philosophy To-day, dzieło zbiór., red. E. L. Schaub, 1928. — E. v. Aster, Die Philosophie der Gegenwart, 1935. - W. 
Windelband, Lehrbuch der Geschichte der Philosophie (dodatek oprać. H. Heimsoeth), 1935. - J. Laird, Recent 
Philosophy, 1936. -J. Hessen, Die philosophischen Stromungen der Gegenwart, 2 wyd. 1940. — E. Brehier, Histoire de 
la philosophie, t. 2, 1943 - 44. — J. D. Garcia Bacca, Nueve grandes filosofos contemporaneos y sus temas, 21., 
(Caracas) 1947. - Twentieth Century Philosophy. Living Schools of Thought, dzieło zbiór., red. D. D. Runes, 1947, n. 
wyd. 1958. — L. Landgrebe, Philosophie der Gegenwart, 1952. - F. Sawicki, Lebensanschauungen moderner Denker, t. 
2 Die Philosophie der Gegenwart, 1952. - W. Stegmuller,
405


Hauptstromungcn der Gegenwartsphilosophie, 1952, 3 wyd. 1965; tłum. ang. 1969. — P. Harriman, Twentieth Century 
Philosophy, 1954. — J. Hirschberger, Geschichte der Philosophie, t. 2 Neuzeit und Gegenwart, 2 wyd. 1955. - H. 
Dumery, Regards sur la philosophie contemporaine, 1956. — F. Ch. Co-pleston, Contemporary Philosophy. Studies of 
Logical Positivism and Existentialism, 1957. — J. Pass-more, A Hundred Years of Philosophy, 1957. — A. Weber, D. 
Huisman, Tableau de la philosophie contemporaine, 1957. — G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Die Philosophie 
im ersten Drittel des zwanzigsten Jahrhunderts, 2 t., 1957 - 60. — N. Abbagnano, Storia delia filosofia, t. 2, cz. 2 Filo-
sofia del romanticismo. Filosofia contemporanea, 1958. — J. Ferrater Mora, Philosophy Today: Con-flicting Tendencies 
in Contemporary Thought, 1960. - Paths to the Present: Aspects of European Thought tropi Romanticism to 
Existentialism, wyd. E. J. Weber, 1960. — Problemy istorii filosofskoj i socio-logićeskoj myśli XX veka, red. M. T. 
Jovćuk i S. F. Kećekjan, 1960. — A. Banfi, Filosofi contemporanei, 1961. - A. S. Bogomolov, Ideja razvitija v 
burźuaznoj filosofii XrX i XX v., 1962. —H. Van Lier, Le nouvel agę, 1962. — E. Gilson, T. Langan, Modern 
Philosophy, 1963. - V. E. Amend, L. T. Hend-rick. Ten Contemporary Thinkers, 1964. — H. Prosch, The Genesis of 
Twentieth Century Philosophy, 1966. - M. Weitz (wyd.), Twentieth-Century Philosophy: the Anałytic Tradition, 1966. 
— R. Klibansky (wyd.). La philosophie contemporaine. Chroniques, t. l - 3, 1968 -1969; t. 4 Ethique, esthetique, droit, 
religion, politique, materialisme historique et dialectique. La philosophie en Europę Orientale, en Asie et en Amerique 
Latine, 1971. — A. R. Caponigri, Philosophy from the Agę of Positivism to the Agę ofAnałysis, 1971. — L. Geymonat, 
Storia delpensiero filosofico e scientifico, t. 6 II Novecento, 1972. — Histoire de la philosophie. Idees, doctrines, red. F. 
Chatelet, t. 7 De 1860 a nosjours, 1973. — Burźuaz-naja filosofija XX veka, red. L. N. Mitrochin (i in.), 1974. — J. 
Speck (wyd.), Grundprobleme der grossen Philosophen, t. 5 Philosophie der Gegenwart (Moore-Goodman-Quine-Ryle-
Strawson-Austin), 1975.
E. Brehier, Problemy filozoficzne XX wieku, tłum. M. Tazbir, 1958. - Panorama myśli współczesnej, red. G. Picoń, 
(Paris) 1960.
J. Pastuszka, Filozofia współczesna, l, 1934. — W. Tatarkiewicz, Próba charakterystyki filozofii XX wieku, 
„Sprawozd. Tow. Nauk. Warsz.", 33 - 38, 1945. - Z. Zawirski, O współczesnych kierunkach filozofii, 1947. — I. M. 
Bocheński, Europaische Philosophie der Gegenwart, 1947, 2 wyd. 1951; przekł. ang. 1974.
OPRACOWANIA FILOZOFII W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH
Anglia. R. M et z, Die philosophischen Sttómungen der Gegenwart in Grossbritanien, 1935; — The Hundred Years 
of British Philosophy, 1950. — Contemporary British Philosophy, wyd. J. H. Muirhead, 2 t., 1924 - 25; 3 series wyd. D. 
H. Lewis, 1956. — Essays in Philosophy from David Hume to Bertrand Russell, wyd. H. Peterson, 1959. - A. J. M. 
Milne, The Social Philosophy ofEnglish Idealism, 1961. -British Philosophy in the Mid-Century. A Cambridge 
Symposium, wyd. C. A. Mace, 2 wyd. 1966. — R. Bubner, Sprache und Anałysis. Texte żur englischen Philosophie der 
Gegenwart, 1968. — B. Magee, Modern British Philosophy, 1971. - G. J. Warnock, Englische Philosophie im 20. 
Jahrhundert, 1971. -P. Dubois, Langage et metaphysique dans la philosophie anglaise contemporaine, 1972. — A. S. 
Bogomolov, Anglijskaja burźuaznaja filosofija XX veka, (Moskva) 1973.
Francja. D.Parodi, La philosophie contemporaine en France, 1926. — Philosophes et savants francais du XX s., 
wyd. J. Baruzi et R. Poirier, 3 t., 1926. — A. Cresson, Les courants de la pensee philosophique francaise, 1927, 6 wyd. 
1950. — J. Benrubi, Les sources et les courants de la philosophie contemporaine en France, 1933. — A. Etcheverry, 
L'idealisme francais contemporain, 1934. — L. La-velle. La philosophie francaise entre les deux guerres, 1942. — 
L'activite philosophique contemporaine, praca zespół, pod red. M. Farbera, t. 2 La philosophie francaise, 1950; — toż 
samo w jeż. ang., 1950. — French Philosophers from Descartes to Sartre, wyd. L. M. Marsak, 1961. — L. Se.ve, La 
philosophie francaise contemporaine et są genese de 1789 a nosjours, 1962. — J. Lacroix, Panorama de la philosophie 
francaise contemporaine, 1966. — V. N. K u znęć o v, Francuzskaja burźuaznaja filosofija XX veka, (Moskwa) 1970. 
— R. Jólivet, Franzósische Existenzphilosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium der Philos., red. I. M. Bocheński, 
1948. - G. Varet, La philosophie francaise 1958 -1961, 1961.
USA. Contemporary American Philosophy, wyd. G. Adams i W. P. Montague, 1930. - G. E. Mul-•ler, 
Amerikanische Philosophie, 1936, 2 wyd. 1950. — P. R. Andersen, M. H. Fish, Philosophy in A merica, 1939. - W. G. 
Muelder, L. Sears, The Development of American Philosophy, 1940.-
406


H W. Schneider, History of American Philosophy, 1946. — L'activite philosophique contemporaine, praca zespół, pod 
red. M. Farbera, t. l La philosophie americaine, 1950; — toż samo w jeż. ang., 1950.— G. Deledalle, Histoire de la 
philosophie americaine, 1954. — J. L. Błąd, Men and Movements in American Philosophy, 4 wyd., 1955. — H. B. van 
Wesep, Seven Sages. The Story of American Philosophy;
Franklin, Dewey, Emerson, Santayana, Jrmes, Peirce, Whitehead, 1960. - O. L. Reiser, Man's New Image of Mań. Ań 
Interpretation of the Development of American Philosophy from Puritanism to Worid Humanism 1961. — P. Kdvaly, 
Americky personalismus, (Praha) 1962. — J. E. Smith, The Spirjt of American Philosophy (Peirce, James, Royce, 
Dewey and Whitehead), 1963; —Contemporary American Philosophy, seria 2, 1970. — A. J. Reck, Recent American 
Philosophy. Studies of Ten Representative Thinkers, 1964 (wiele wydań).— Philosophy in America, wyd. M. Black, 
1965. — D. V. Ermolenko. Sovremennąja burźuaznaja filosofija SSĄ., 1965. — P. Kurtz, American Philosophy in the 
Twentieth Century, A. Sourcebook from Pragmatism to Philosophical Antlysis, 1966. — R. W. Sellars, Reffections on 
American Philosophy from Within, 1969. — M. White, Science and Sentiment in America. Philosophical Thought from 
Jonathan Edwards to John Dewey, 1972. — R. B. Win n, Amerikanische Philosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium 
der Philos., red. I. M. Bocheński, 1948.
Włochy. G. Mehiis, llalienische Philosophie der Gegenwart, 1932. — E. Garin, Cronache di filo-sofia italiana 
(1900- 1943), 2 wyd. 1959; — toż samo w tłum. roś., 1965. — La filosofia eontemporanea in Italia. Societa e filosofia 
di oggi in Italia, 1958. - Bibliografia filosofica italiana, dal 1900 at 1950, red. E. Castelli, 4 t., 1950 • 56. - M. F. Sciacca, 
La filosofia oggi, 1945; - II secolo XX, 2 t., 1947; - Ita-lienische Philosophie der Gegenwart, Bibliogr. EinfOhr. in das 
Studium der Philos., red. I. M. Bocheński, 1948.
Niemcy. Die Philosophie der Gegenwart in Selbstdarstellungen, wyd. R. Schmidt, 7 t., 1921 • 29 (obejmuje głównie 
filozofów niemieckich). — B. Groethuysen, Introduction a la pensee philosophique allemande depuis Nietzsche, 1926. 
— G. Gurwitch, Les tendences actuelles de la philosophie allemande, 1930. - B. Schwarz, Deutsche systematische 
Philosophie, 2 t., 1931 - 34. - A. Messer, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland, 8 wyd., 1934. — G. Lehmann, 
Die deutsche Philosophie der Gegenwart. 1943. — A. Hubscher, Denker unserer Zeit, 2 t., 1956 - 57, 2 wyd. 1958 (t. 2 
zawiera teksty). -R. O. Gropp, Das nationale philosophische Erbe. Ueber die progressive Grundlinie in der deutschen 
Philosophiegeschichte, 1960. - L. Landgrebe, Filosofia pfitomnosti. Nemecka filosofie 20. stoleti, (Praha) 1968. — P. 
Trotignon, La .philosophie allemande depuis Nietzsche, 1968. — M. Klein, E. Lange, F. Richter, Żur Geschichte der 
marxistisch-leninistischen Philosophie in Deutschland, t. l, cz. l - 2,1969.— O. F. Bollnow, Deutsche 
Existenzphilosophie, Bibliogr. Einfuhr. in das Studium der Philos., red. I. M. Bocheński, 1953.
ZSRR. Marksistsko-leninskaja filosofija. Praca zbiór., (Moskwa) 1965, 3 wyd. 1968. - E. Laszlo, Philosophy in the 
Soviet Union. A Survey of the Midsixties, (Dordrecht) 1967. - R. Kirchhoff, Die marxistisch-leninistische Philosophie 
und der ideologischer Kampf der Gegenwart, (Berlin) 1970. — A. F. Okuł o v, Sovetskaja filosofskaja nauka i ee 
problemy, (Moskwa) 1970.
Inne kraje. A. Guy, Les philosophes espagnols d'hier et d'aujourd'hui, 2 t., 1956 (t. 2 zawiera wybór tekstów). — R. 
E. Olson, A. M. Pauł, Contemporary Philosophy in Scandinavia, 1972. — A. G. Myslivćenko, Filosofskaja mysi' v 
§vecii. Osnovnye etapy i tendencii razvitija, (Moskwa) 1972. — Istorija na filosofskata misal v Balgarija, red. T. Pavlov 
(i in.), (Sofija) 1970. —A. Bankov, Histoire de la pensee philosophique en Bułgarie, (Sofia) 1974. — Prehl'ad dejin 
slovenskej filozofie, (Bratislava) 1965. — Curente si orientari in istoria filozofiei romanesti, (Bucure$ti) 1967. — Le 
temps et la mort dans la philosophie contemporaine d'Amerique latine, zbiór prac, 1971. — M. Vitier, Las ideas y la 
filosofia en Cuba, (La Habana) 1970. — R. Brown, C. D. Rollins, Contemporary Philosophy in Australia, 1969.
B."Juhos, Aktualny stan filozofii naukowej w Austrii, „Ruch Filoz.", 21, 1962. — L. Apostel, Współczesna 
filozofia belgijska, „Ruch Filoz.", 22, 1964. - D. Spasow, Spojrzenie na współczesną bułgarską myśl filozoficzną, „Ruch 
Filoz.", 21, 1962. - J. Srzednicki, Filozofia w Australii, „Ruch Filoz.", 21, 1962. - Filozofia za granicą (wioska, 
szwedzka, francuska, amerykańska, radziecka, belgijska w latach 1939-48), „Przegl. Filoz.", 43-44, 1947 - 49. - 
Filozofia w Stanach Zjednoczonych 1939-1947, oprać, zbiór. H. D. Aiken, W. Craig, H. Hiż, A. Iwańska, H. W. 
Johnstone, D. Wicentowicz--Hiż, „Przegl. Filoz.", 44, 1948. - H. Buczyńska-Garewicz, Znak - znaczenie - wartość. 
Szkice o filozofii amerykańskiej, 1975. - Włoska filozofia wspólcz., wyd. A. Nowicki, 1977.
407


ZAGADNIENIA l KIERUNKI. FILOZOFIA NAUKI
.1. Sageret. La revolution philosophique et la science, 1924. - W. C. D. Dampier-Whetham, A History of Science 
and Its Relations with Philosophy and Religion, 1930, 4 wyd. 1948; toż samo w tłum. niem., 1952; toż samo w tłum. 
franc., 1951.   H. Rombach. Substanz, System, Struktur. Die Ontologie des Funktionalismus und der philosophische 
Hintergrund der modernen Wissenschaft, 1965. - A. White-head, Science and the Modern World. Lowell Lectures 1925, 
1967.   P. Suppes, Studies in the Metho-dology and Foundations of Science, Selected Papers from 1951 - 1969, 
(Dordrecht) 1966. -- Philosophy, Science and Method. Essays in Honour of Ernest Nagel, wyd. S. Morgenbesser, P. 
Suppes, M. White, 1969.   Proceedings of the International Colloquium in the Philosophy of Science, London 1965, 
wyd. l. Lakatos, A. Musgrave, 1970. - Readings in the Philosophy of Science, ed. B. A. Brody, 1970. -N. R. Hanson, 
Observation, Explanation. A Guide to Philosophy of Science, 1971.   E. Nagel, S. Bromberger, A. Grunbaum, 
Observation and Theory in Science, 1971.   M. Pianek, Sinn und Grenzen der exakten Wissenschaft,  1971. - P. 
Weingartner,  Wissenschaftstheorie,   1971. -G. H. v. Wright, Explanation and Understanding, (Ithaca) 1971.   R. Harre, 
The Philosophies of Science. Ań Introductory Survey, 1972.   J. Losee, A Historical Introduction to the Philosophy of 
Science, 1972.   Marksisisko-leninskaja filosofija kak metodologija obsćestvennych i estestvennych nauk, red. G. V. 
Platonov. S. A. Petrusevskij, (Moskwa) 1972. - Metodologićeskie problemy nauki. Mat. konfer. 1972, red. L. Ja. Stanis, 
Ju. N. Trubicyn, (Moskwa) 1972. - Boston Studies in the Philosophy of Science. wyd. seryjne, do r. 1976 wyszło 16 
tomów. - J. Freund, Les iheories des sciences humaines, 1973.
Y. E łka na, The Interaciion Between Science and Philosophy, 1974.   E. Laszlo, Beyond Scepticism and Realism. A 
Constructive Exploration of Husserlian and Whiteheadian Methods of lnquiry, 1966. J. Lebacqz, De 1'identiie au 
multiple. Le probleme des universaux reconsidere a la lumiere du bergsonisme et des philosophies existentialistes, 1968.   
B. H. Son, Science and Person. A Study on the Idea of «Philo-sophy as Rigorous Science'> in Kant and Husserl, 1972. - 
J, Guitton, Profils paralleles. Pascal, Leibniz, Newman, Teilhard. Bergson, CIaudel, Heidegger, 1970.   A. Naess, Four 
Modern Philosophers: Carnap, Wiltgenstein, Heidegger, Sartre, 1968. - P. Gorsen, Żur Phanomenologie der 
Bewusstseinsstroms. Bergson, Diithey, Husserl, Simmel und die Lebensphilosophischen Antinomien, 1966.   H. Lubbe, 
Bewusstsein in Geschichten (Mach   Husserl — Schapp - Wittgenstein), 1972.
l. M. Bocheński, The Methods of Contemporary Thought, 2 wyd. 1968.   S. Amsterdamsk i, Międ/y 
doświadczeniem a metafizyką. Z filozoficznych zagadnień rozwoju nauki. 1973. - B. Suchodolski, Nauka a świadomość 
społeczna, 1974.   Z badań nad społeczną funkcją nauki, praca zbiór., red. Z. Kowa-lewski. 1974.   H. Buczyńska-
Garewicz, Uczucia i rozum w świecie wartości. Z historii filozofii wartości (Br.entano, Meinong, Husserl, Scheler, 
Hartmann), 1975.
BIBLIOGRAFIA. Bibliographie de la philosophie, wyd. Institut International de Philosophie, Paris. 21 tomów do r. 
1974 (dział polski oprać, l. Dąmbska).   Bibliographische Einfuhrungen in das Studium der Philosophie, red. t. M. 
Bocheński, 1948 i n. -- G. A. de Brie, Bibliographia philosophica 1934 - 1945, 1950.   Philosophischer 
Literaturanzeiger. Ein Referateorgan fur die Neuerscheinungen der Philosophie und ihrer gesamten Grenzgebiete, wyd. 
G. Schischkoff, 1960.   Studien und Materialen żur Geschichte der Philosophie, Hildesheim (wyd. seryjne), 15 tomów 
do r. 1976.   Najpełniejsza bieżąca bibliografia w „Repenoire Bibliographique de la Philosophie", (Louvain), 26 tomów 
do r. 1974.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE
FAZA PIERWSZA: 1900- 1918
JAMES i PRAGMATYZM. E. Boutroux, W. James, (Paris) 1911; toż samo w przekl. ang. 1912,
1 w przekf. niem. 1912. - W. Caldwell, Pragmatism and Idealism, 1913.   H. M. Kallen, W. James and H. Bergson, 
1914.   J. Turner, Examination of W. James' Philosophy, 1919.   E. Leroux, Pragma-tisme american et anglais, 1923. - 
G. Sorel, De 1'utilite du pragmatisme, 2 wyd., 1928. - G. Maire, W. James et le pragmatisme religieux, 1933.   R. B. 
Perry.The Thought and Character of W. James,
2 l.. 1936. n. wyd. 1962. - In Commemoration of William James, 1842- 1942, praca zespół., 1942.
40S


R. Abel, The Pragmatic Humanism of F. C. S. Schiller, 1955.   H. Schmidt, Der Begriff der Erfahrungs-kontinuitat bei 
W. James und seine Bedeutung fur den amerikanischen Pragmatismus, 1959. — L. R. M-or-ris, W. James, Message of a-
Modern Mind, 1960. - E. C. Moore, American Pragmatism. Peirce, James, Dewey, 1961. ••- J. Linschoten, Auf dem 
Wege zu einer phancmenologischen Psychologie, 1961. - Th. Łóffelholz, Die Rechtsphilosophie des Pragmatismus, 
1961.   A. O. Lovejoy, The Thirteen Pragma-tisms and Other Essays, 1963. - G. W. Allen, William James. A Biography, 
1967. - A. J. Reck, Intro-duction to W. James. Ań Essay and Selected Texts, 1967. — G. A. Roggerone, James e la crisi 
delia coscienza contemporanea, 2 wyd., 1967. — B. Wilshire, W. James and Phenomenology. A Study of i-The 
Principles of Psychology», 1968. — C. Morris, The Pragmatic Movement in American Philosophy, 1970. - E. Leroux, 
Bibliographie methodique du pragmatisme americain, anglais et italien, 1923.
E. Boutroux, W. James, Twórca pragmatyzmu, „Widnokręgi", 1911. — Th. Flournoy, Filozofia W. Jamesa, tłum. 
de Beaurain, 1923. - M. Cornforth, O pragmatyzmie, „Myśl Współcz.", 1949.
F. Klinikę, Pragmatyzm i modernizm, „Przegl. Powsz.", 1908.   A. Mahrburg, O pragmatyzmie, „Przegl. Powsz.", 
1908. - W. Biegański, Prewidyzm i pragmatyzm, „Przegl. Filoz.", 13, 1910. — S. Brzozowski, Idee (rozdział: 
Pragmatyzm i materializm dziejowy), 1910. — W. Świtalski, Der Wahrheils-begrifT des Pragmatismus nach W. James, 
1910. - R. Radziwiłłowicz, Pragmatyzm, „Sfinks", 1911. -F. Nossig, Pragmatyzm jako nowy kierunek filozofii, 
„Krytyka", 1911. - W. M. Koztowski, Pragmatyzm, „Przegl. Filoz.", 14, 1911:   Pragmatism and Positivism, 1926. - W. 
J. Grzybowski, Pragmatyzm dzisiejszy, próba charakterystyki, 1912. Cz. Znamierowski, Der Wahrheitsbegriff des 
Pragmatismus, Diss. (Bazylea), 1912. - B. Biegeleisen, Pragmatyzm i matematyka, „Przegl. Filoz.", 16, 1913. — J. Mir-
ski. Uwagi nad pragmatyzmem jako metodą heurystyczną i opisową, „Kwart. Filoz.", l, 1923. — A. Gella, Społeczny 
pragmatyzm w kulturze amerykańskiej, „Kult. i Społecz.", 1961. — H. Buczyńska-Garewicz, Wartość i fakt. 
Rozważania o pragmatyzmie, 1970.
J. Kodisowa, W. James i pragmatyzm, „Prawda", 1910. - R. Radziwillowicz, W. James, „Sfinks", 1910. - W. 
Witwicki, W. James, próbą charakterystyki, „Ruch Filoz.", l, 1911; -W. James jako psycholog, „Przegl. Filoz.", 16, 
1913.   J. Hempel, Doświadczenia religijne, „Krytyka", 1912. -S. J. Agatstein, W. James jako psycholog i filozof religii, 
„Kwart. Filoz.", 15, 1938. -- A. Sikora, Posłowie do przekt. poi. Pragmatyzmu W. Jamesa, 1957;   James i pragmatyzm, 
w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 1965.   H. Buczyńska-Garewicz, James, 1973 (zaw. również 
wybór tekstów).
PEIRCE. J. Buchler, Ch. Peirce's Empiricism, 1939. - J. K. Feibleman, Ań Introduction to Peirce^ Philosophy, 1946, 
n. wyd. 1960 i 1970(przedm. B. Russell). -- Ph. P. Wiener, Eyolution and the Foun-ders of Pragmatism, 1949. - T. A. 
Goudge, The Thought of Peirce, 1950. - W. B. Gallie, Peirce'and Pragmatism, 1952. — J. v. Kempski, C. S. Peirce und 
der Pragmatismus, 1952. - Studies in the Philosophy of C. S. Peirce, wyd. P. P. Wiener i T. H. Young, 1952; 2 seria: 
wyd. E. C. Moore i R. S. Robin, 1964.   M. G. Murphey, The Development of Peirce's Philosophy, 1961. - A. T. Schultz, 
Panorama der Asthetik von Charles Sanders Peirce, 1961.   H. Wennerberg, The Pragmatism of C. S. Peirce, 1962. - J. F. 
Boler, Charles Peirce and Scholastic Realism, 1963. - M. H. Thompson, The Pragmatic Philosophy of C. S. Peirce, 1963.   
W. P. H a a s, The Conception of Law and the Unity of Peirce's Philosophy, 1964.   J. J. Fitzgerald, Peirce's Theory of 
Signs as Foundation for Pragmatism, 1966. — A. J. Ayer, The Origins of Pragmatism. Studies in the Philosophy of C. S. 
Peirce and W. James, 1968. — Ju. -K. Melvil', Ćarlz Pirs i pragmatizm, (Moskwa) 1968. — Cheng Chung-ying, Peirce's 
and Lewis's Theories of induction, 1969. - W. H. Davis, Peirce's Epistemology, 1972. — D. Greeniee, Peirce's Concept 
of Sign, 1973. - D. D. Roberts, The Existential Graphs of C. S. Peirce, 1973. - Od r. 1965 wychodzi czasopismo: 
„Transactions of the C. S. Peirce Society. A Quarterly Journal in American Philosophy", Bunalo, N. Y.   Bibliografia 
Peirce'a w tomie 8 Collected Papers of Ch. S. Peirce, 1958.
M. Dobrosielski, O nowym wydaniu Prac zebranych C. S. Peirce'a, „Studia Filoz.", 3, 1962; -- Źródła i geneza 
pragmatyzmu C. S.aPeirce'a, „Studia Filoz.", 3(42), 1965; — Filozoficzny pragmatyzm C. S. Peirce'a, 1967; — C. S. 
Peirce' negacja możliwości poznania intuicyjnego. W: Fragmenty filozoficzne, Ks. Pam. T. Kotarbińskiego, Seria 3, 
1967. — H. Buczyńska-Garewicz, Peirce (teksty Peirce'a tłum. Z. Dyjas), 1965; - Znak i rzeczywistość (Peirce), 
„Człowiek i Światopogląd", l, 1974.
DEWEY. S. Hook, J. Dewey, Ań Intellectuał Portrait, 1939. - F. Leander, The Philosophy of J. Dewey, A Critical 
Study, 1939. - The Philosophy ofJ. Dewey, dzieło zbiór., red. P. A. Schilpp, 1939 -S. S. White, A Comparison between 
Ihe Philosophy of F. C. S. Schiller and J. Dewey, Diss. (Chicago), 1939;   The Origin of Dewey's Instrumentalism, 1943. 
- H. Branderbury, Kunst als Qualitat der
409


Handlung, J. Dewey's Grundlegung der Asthetik, 1942.   R. Kirk, The Conservative Mind, 1953. -A. Child, Making and 
Knowing in Hobbes, Vico and Dewey, 1953. - A. Bausola, L'etica di John De-wey, 1960. — J. Blewett, John Dewey, 
1960. -- G. Deledalle, L'idee d'experience dans la philosophie de John Dewey, Diss. (Paris), 1964, druk 1966. — L. 
Nissen, J. Dewey's Theory of lnquiry and Truth 1966. - D. C. Mathur, Naturalistic Philosophies of Experience. Studies 
in James, Dewey and Farber against the Background of Husserl's Phenomenology, 1971.   R. C. Whittemore (wyd.), 
Dewey and His Influence. Essays in Honor of G. E. Barton, 19J3. • J. A. Boydston, Guide to the Works of J. Dewey, 
1972. — M. H. Thomas, John Dewey. A Centennial Bibliography, 1962.
J. Pięter, Analiza i krytyka teorii doświadczenia Deweya, „Kwart. Filoz.", 10, 1932; - System pedagogiczny Johna 
Deweya (m. in. Przestanki filoz. pedagogiki D.), 1946.   M. l. Łojewska, Filozofia religii J. Deweya, „Euhemer", l, 1974.
BERGSON. R. Gillouin, Henri Bergson, ok. 1910.   J. Benda, Le bergsonisme ou une philosophie de la mobilite, 
1912. - E. Le Roy, Une philosophie nouvelle, 1912. - J. Maritain, La philosophie berg-sonienne, 1914, 2 wyd. 1930; — 
Metafisica de Bergson, realismo y psicoanalisis, (Buenos Aires) 1938. — D. Kerler, Henri Bergson und das Problem des 
Yerhaitnisses zwischen Leib und Seele, 1917. -- W. Carr, H. Bergson: The Philosophy of Change, 1919. - J. Chevalier, 
Bergson, 1926, nast. wyd. 1941; -- Entre-tiens avec Bergson, 1959. — V. Jankelevitch, H. Bergson, 1931. - R. E. 
Lacomle, La psychologie bergsonienne, 1933. - E. Metz, Bergson et le bergsonisme, 1933. - D. Nedeljković, Anti-
Bergson. Prolog kritici savremenog intuicionizma v drustvenog misticizma, 1939. — A. Cresson, H. Bergson, są vie, son 
oeuvre, 1941, n. wyd. 1955. — A. Beguin, P. Thevenaz, Henri Bergson, 1943. - L. Adolphe, La philosophie religieuse 
de Bergson, 1946; — La dialectique des images chez Bergson, 1951. — Les Etudes bergsoniennes, 9 t., 1948 - 70. — 
Zeszyt „Reyue Intern, de Philosophie", 1949, poświęcony Bergsonowi. -J. Delhomme, Vie et conscience de la vie, Essai 
sur Bergson, 1954. - M. Chauvy, Interiorite, Trois cheminements vers 1'interiorite, Plotin — St. Augustin - Bergson, 
1957. - F. Heidsieck, H. Bergson et la notion de 1'espace, 1957. — G. Pffug, H Bergson, Quellen und Konsequenzen 
einer induktiven Meta-physik, 1959. — J. Guitton, La vocation de Bergson, 1960. — R.-M. Mosse-Bastide, Bergson et 
Plotin, 1960. — Bergson et nous, Actes du X-e Congres des Soc. de Philos. de la Langue Francaise, 1959, 1960. — T. 
Hanna, The Bergsonian Heritage, 1962. - F. Meyer, Pour connaitre la pensee de Bergson, 4 wyd., 1964. — G. Mourelos, 
Bergson et les niveaux de realite, 1964. — M. Barlow, Henri Bergson, 1966. — M. Barthelemy-Madaule, Bergson 
adversaire de Kant, 1966. - G. Deleuze, Le Bergsonisme, 1966. -A. Robinet, Bergson et les metamorphoses de la duree, 
2 wyd., 1966. - P, Trotignon, L'idee de vie et la critique de la metaphysique. Essai sur le systeme de Bergson, Diss. 
(Paris), 1966. — J. Theau, La critique bergsonienne du concept, Diss. (Aix-en-Provence), 1967. — R. Violette, La 
spiritualite de Bergson. Essai sur 1'elaboration d'une philosophie spirituelle dans l'oeuvre d'Henri Bergson, Diss. 
(Toulouse), 1968. — L. Giroux, Reine Dauer und Zeitlichkeit. Bergson und Heidegger, Diss. (Heidelberg), 1969. — M. 
Yamaguchi, The Intuition ofZen and Bergson, Diss. (Fribourg), 1966, druk Tokyo 1969. — G. Le-vesque, Bergson. Vie 
et mort de 1'homme et de Dieu, 1973. — G. Bretonneau, L'idee de creation dans la philosophie de Bergson, Diss. (Lilie), 
1974. - P. A. Y. Gunter, H. Bergson. A Bibliography, 1974.
M. Corvaglia, «Testamenti> Bergsona, tłum. A. Nowicki, „Euhemer", 6, 1964.
J. Kodisowa, H. Bergsona ewolucja twórcza, „Przegl. Filoz.", 11, 1908; -- H. Bergson i jego syste-mat 
metafizyczny, „Prawda", 1910. — B. Biegeleisen, Filozofia Bergsona, „Krytyka", 1909. — W. Ko-siakiewicz, Ewolucja 
twórcza Bergsona, „Ateneum Kapl.", 1909. — K. Twardowski, Odczyty oksfordz-kie Bergsona, „Stówo Poi.", 1911. — 
I. Wasserberg, Irracjonalizm w filozofii współczesnej, „Ruch Filoz.", l, 1911; —Irracjonalizm u Bergsona, „Przegl. 
Filoz.", 15, 1912. —J. W. Dawid, O intuicji w filozofii Bergsona, „Krytyka", 1911; — O filozofii Bergsona, „Nowe 
Tory", 1911; -- Około bergsonizmu, „Krytyka", 1912; — O intuicji w mistyce, filozofii i sztuce, „Krytyka", 1913. — J. 
Joteyko-Rudnicka, Ewolucja twórcza H. Bergsona, „Wszechświat", 1912. — W. Rzymowski, Filozofia H. Bergsona, 
„Prawda", 1912. - B. Bornstein, Kant i Bergson, „Przegl. Filoz.", 16, 1913. - K. Bobrowska, O intuicji Bergsona, „Ruch 
Filoz.", 3, 1913. — J. Kleiner, Z zagadnień bergsonizmu i romantyzmu, „Przegl. Filoz.", 23, 1920. — R. Ingarden, 
Intuition und Intellect bei H. Bergson, „Jahrb. f. Philos. u. Phanom. Forschung", 1921. — H. Romanowski, Teoria 
ewolucji w filozofii Bergsona, „Przegl. Powsz.", 1921; — Ciało, dusza i wola w filozofii Bergsona, „Ateneum Kapł.", 
1927; — Nowa filozofia, krytyka bergsonizmu, 1930; -Renan i Bergson, Szkic porównawczy, „Przegl. Katol.", 1930. — 
Z. Mysłakowski, Intuicjonizm Bergsona, „Kwart. Filoz.", 2, 1924. — M. Nitecki, Nowa mistyczna filozofia Bergsona i 
jej losy, 1927. —
410


E. Krakowski, Une familie spirituelle de penseurs: Plotin, Pascal, Maine de Biran, Bergson, 1930; — H. Bergson et le 
renouveau de la pensee contemporaine, 1931. — B. Rutkiewicz, L'anti-intellectua]ismo di Bergson, „Rivista di Filosofia 
Neo-Scolastica", 1930. - L. Chmaj, O duszy zamkniętej i otwartej, „Przegl. Filoz.", 35, 1932.   J. Pastuszka, Filozofia H. 
Bergsona, „Ateneum Kap).", 1933; - Filozofia religii H. Bergsona, „Przegl. Katol.", 1935.   T. Radkowski, Henryk 
Bergson, „Tygodn. Warsz.", 3(10), 1946. - P. Kucharski, Sur le point de depart de la philosophie de Bergson, „Archives 
de Philos.", zeszyt: Bergson et le bergsonisme, 1947. - W. Tatarkiewicz, L'esthetique de Bergson et 1'art de son temps, 
„Buli. de la Soc. Franc. de Philos.", nr spec. Bergson et nous, 1959. — l. Dąmbska, Sur quelques idees communes a 
Bergson, Poincare et Eddington, tamże 1959. - W. Stróżewski, Z historii problematyki negacji. Cz. 2 Ontologiczna 
problematyka negacji u Jana Szkota Eriugeny i H. Bergsona, „Studia Mediewist.", 9, 1968. - J. Kozlowski, Pojęcie 
ewolucji u Bergsona i Teilharda de Char.din, 1972. - J. Golichowski, Bergson i scjentyzm. „Zesz. Nauk. Uniw. Gd.   
Filoz. Socjol.", l, 1974. — B. Skarga, Kłopoty intelektu. Między Comte'em a Bergsonem, 1975.
BLONDEL. P. Henrici, Hegel und Blondel, 1958.   J. Ecole, La metaphysique de 1'etre dans la philosophie de M. 
Blondel, 1959. — R. Saint-Jean, L'apologetique philosophique. Blondel 1893 -1913, Diss. (Paris), 1966. - J. M. van 
Parys, La vocation de la liberie. Etude de la liberie d'apres les principales oeuyres philosophiques de M. Blondel, 1968. 
— J. Flamand, L'idee de mediation chez M. Blondel, 1969.
BRUNSCHVICG. M. Deschoux, La philosophie de L. Brunschvicg. 1949; - L. Brunschvicg ou 1'idealisme a 
hauteur d'homme, 1969. — R. Boirel, Brunschvicg, Są vie, son oeuvre avec un expose de są philosophie, 1964.
HUSSERL i FENOMENOLOGIA. E. Fin k, Die Philosophie Husserls in der gegenwartigen Krisis, „Kantstudien", 
1923; - Studien żur Phanomenologie 1930- 1939, 1966. -A. D. Osborn, The Philo-sophy of E, Husserl, 1934. - S. Vanni-
Rovighi, La filosofia di E. Husserl, 1939. - G. Berger, Le co-gito dans la philosophie de Husserl, 1941. — E. P. Welch, 
The Philosophy of Husserl, 1941. — M. Farber, The Foundation of Phenomenology. E. Husserl and the Ouest for a 
Rigorous Science of Philosophy, 1943, 2 wyd. 1962, 3 wyd. 1967. — Problemes actuels de phenomenologie, red. H. L. 
van Breda, 1952. — A. de Waelhens, Phenomenologie et verite, 1953. — Q. Lauer, Phenomenologie de Husserl, 1955; 
— Phenomenology. lis Genesis and Prospect, 1965. — Wyd. zbiór.: Husserl, Cahiers de Royaumont, 3, (Paris),
1959. — D. Fóllesdal, Husserl and Frege, 1958. — E. Melandri, Logica e esperienza in Husserl, 1960. — A. Roth, 
Edmund Husserls ethische Untersuchunge, 1960, — G. M. Sciacca, Esistenza e realia in Husserl,
1960. - T. Seebohm, Die Bedingungen der MOglichkeit derTranszendental-Philosophie, 1962. - R. Tou-lemont, 
L'essence de la societe selon Husserl, 1962. — XIII Congreso Internacional de Filosofia. 4. Sym-posium so6re la nación 
Husserliana de la Lebenswelt (Mexico), 1963. — H. Drue, Edmund Husserls System der phanomenologischen 
Psychologie, 1963. — E. Levinas, Theorie de 1'intuition dans la phenomenologie de Husserl, 1963. — H. Spiegelberg, 
Alexander Pfanders Phanomenologie, 1963; — Doing Phenomenology. Essays on and in Phenomenology, 1975. — U. 
Ciaesges, E. Husserls Theorie der Raum-konstitution, 1964. — H. Hu l s ma n n. Żur Theorie der Sprache bei E. 
Husserl, 1964. — L. Kelker, R. Sche-rer, Husserl, 1964. — l. Kem, Husserl und Kant. Eine Untersuehung tlber Husserls 
Verhaltnis zu Kant und zum Neukantianismus, 1964. — L. Robberechts, Husssrl, 1964. — D. Christoff, Husserl ou le 
retour aux choses. Presentation, choix de textes, bibliographie, 1966. — K. Heid, Lebendige Gegenwart, Die Frage nach 
der Seinsweise des transzendentalen Ich bei E. Husserl, 1966. — P. Thevenaz, De Husserl a Merleau-Ponty. Qu'est-ce 
que la phenomenologie?, 1966. — F. Rollin, La phsnomenologie au depart. Husserl, Heidegger, Gaboriau, 1967. — R. 
Scherer, La phenomenologie des «Rechercnes logiques», de Husserl, Diss. (Paris), 1967. — R. Boehm, Vom 
Gssichtspunkt der Phanomenologie. Husserl-Studien, 1968. — G. G ranę l, Lesensdu temps et de la perception chez E. 
Husserl, Diss. (Paris), 1967, druk: 1968.— H. Melenk, Das Phanomen. Entwicklung und Kritik des Husserlschen 
Phanomenbegriffs, Diss. (Wurz-burg), 1968. — C. A. van Peursen, Phanomenologie und anałytische Philosophie, 1969. 
— R. Bruzina, Logos and Eidos. The Concept in Phenomenology, 1970. — P. Janssen, Geschichte und Lebenswelt. Ein 
Beitrag żur Diskussion von Husserls Spatwerk, 1970. — E. Pivcević, Husserl and Phenomenology, 1970. - E. 
Tugendhat, Der Wahrheitsbegrirf bei Husserl und Heidegger, 2 wyd., 1970. - K. Schuh-mann, Die 
Fundamentalbetrachtung der Phanomenologie. Zum Weltproblem in der Philosophie E. Husserls, 1971; — Die 
Dialektik der Phanomenologie, 2 t., Diss. (Leuven), 1973. — G. A. de Almeida Sinn und Inhalt in der genetischen 
Phanomenologie E. Husserls, Diss. (Freiburg i. Br.), 1970, druk: 1972.—
411


A. Anzenbacher, Die Intentionalitat bei Thomas von Aquin und Edmund Husserl, 1972. — J. Derrida, La vcix et le 
phenomene. Introduction au probleme du signe dans la phenomenologie de Husserl, 1972. — A. Paźanin, Wissenschaft 
und Geschichte in der Phanomenologie E. Husserls, 1972. — R. C. Solomon, Phenomenology and Existentialism, 1972. 
— D. Souche-Dagues, Le developpement de 1'intentionnalite dans la phenomenologie husserlienne, 1972. - S. Zecchi, 
Fenomenologia dell'esperienza. Saggio su Husserl, 1972. — D. Carr, E. S. Casey, Explorations in Phenomenology, 
1973. -- R. A. Mali, Experience and Reason, The Phenomenology of Husserl and Jts Relation to Hume's Philosophy, 
1973. -- A. Pfander, Schriften aus dem Nachlass żur Phanomenologie und Ethik, 2 t., 1973. — Phenomenology and 
Existentialism, ed. R. M. Zaner and D. Ihde, 1973; - Dialogues in Phenomenology, 1975. - E. Marbach, Das Problem des 
Ich in der Phanomenologie Husserls, 1974. - R. S te ve n s, Jamesand Husserl: the Foundations of Meaning, 1974. - Od 
r. 1971 ukazuje się wydawnictwo: Analecta Husserliana. The Yearbook of Pheno-menological Research, pod red. A.-T. 
Tymienieckiej (Dordrecht), 5 t. do r. 1976. W. A. Luijpen, Fenomenologia egzystencjalna, tłum. B. Chwedenczuk, 1972. 
W. Tatarkiewicz, Szkoła fenomenologów, „Ruch Filoz.", 3, 1913; - Reflexions chronologiques sur l'epoque ou vecu 
Husserl. W: Cahiers de Royaumont, Philosophie, 3, 1959. - R. Ingarden, Dążenia fenomenologów, „Przegl. Filoz.", 22, 
1919; - Idealizm transcendentalny E. Husserla, „Ruch Filoz.", 6, 1928; - Główne linie rozwoju poglądów 
fenomenologicznych E. Husserla, „Przegl. Filoz.", 42, 1939; — Le probleme de la constitulion et le sens de la reflexion 
constitutive chez Edmond Husserl, Cahiers de Royaumont, Philosophie, 3, 1959;   Husserls Betrachtungen żur 
Konstitution des physikalischen Dinges, 1965; -Wstęp do fenomenologii Husserla. Wykłady na Uniw. w Oslo, 1967. 
Tłum. z niem. A. Półtawski, 1974; -On the Motives which Led Husserl to Transcendental Idealism, 1975. — E. Bautro, 
Husserlizm w teorii prawa, „Czasop. Prawn. i Ekonom.", 1926. -- L. Blaustein, Husserlowska nauka o akcie, treści i 
przedmiocie przedstawienia, 1928; - Próba krytycznej oceny fenomenologii, „Ruch Filoz.". 6, 1928/9;
E. Husserl i jego fenomenologia, „Przegl. Humanist.", 1930. - S. I. Witkiewicz, Stosunek wzajemny nauki i filozofii, 
Krytyka fenomenologii. „Kwart. Filoz.", 10, 1932. - J. Pastuszka, Współczesne kierunki fenomenologiczne, „Ateneum 
Kapł.", 1934.   J. Iwanicki, Filozofia E. Husserla, „Ateneum Kapł.", 1938. -- J. Bednarski, Deux aspects de la reduction 
husserlienne: abstention et retour, „Revue de Me-laph. et de Morale", 1946. - K. Piwocki, Husserl i Picasso, „Estetyka", 
1962. - R. Sokolowski, The Formation of Husserl's Concept of Constitution, 1964;   Husserlian Meditations. How Words 
Present Things, 1974. - J. Tischner, Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, „Studia Theol. Vars.", 1/2, 1964. 
— A. Półtawski, Świat -- Spostrzeżenie   Świadomość. Fenomenologiczna koncepcja świadomości a realizm, 1973. - A. 
T. Tymieniecka (wyd.), The Phenomenological Realism of the Possible Worids. Papers and Debatę of the Second 
International Conference... New York, 1972, 1974.
SCHELER. M. Wittmann, M. Scheler als Ethiker, 1923.   J. Geyser, M. Scheler's Phanomenologie der Religion, 
1924. - G. Kraenziin, M. Schelers phanomenologische Systematik, 1934 (tamże bibliografia). -- Symposium on the 
Significance of M. Scheler for Philosophy and Social Science, „Jahrb. f. Philos. u. Phanom. Forschung", 1942. - K. 
Kanthaek, M. Scheler, 1948. - E. Rothacker, Scheler's Durchbruch żur Wirklichkeit, 1948. — A. Bresgen, Religion und 
Philosophie bei Scheler, 1949. - B. Lor-scheid, Max Schelers Phanomenologie des Psychischen, 1957. - M. Dupuy, La 
philosophie de M. Scheler, Diss. (Paris), 1959;   La philosophie de la religion chez M. Scheler, Diss. (Paris), 1959. - V. 
Filip-pone, Societa e cultura nel pensiero di M. Scheler, 1964. - M. S. Frings, M. Scheler (1874 - 1928), 1965, n. wyd, 
1974; - Żur Phanomenologie der Lebensgemeinschaft. Ein Yersuch mit M. Scheler, 1971. -M. Uchiyama, Das 
Wertwidrige in der Ethik M. Schelers, 1966. - B. Rutishauser, M. Schelers Phanomenologie des Fuhlens, 1969. — W. 
Trautner, Der Apriorismus der Wissenformen. Eine Studie żur Wissenssoziologie M. Schelers, Diss. (Mtinchen), 1969. - 
H. Dahm, Vladimir Solov'ev und Max Scheler. Ein Beitr. z. Geschichte d. Phanomenologie, 1971. - E. Shimomisse, Die 
Phanomenologie und das Problem der Grundlegung der Ethik. Ań Hand des Yersuchs von M. Scheler, 1971. - G. 
Ferretti, M. Scheler. l Fenomenologia ed antropologia personalistica; 2 Filosofia delia religione, 1972. — F. Hammer, 
Theo-nome Anthropologie? M. Schelers Menschenbild und seine Grenzen, 1972. — A. R. Luther, Persons i" Love. A 
Study of M. Scheler's «Wesen und Formen der Sympathieo, 1972. - A. Metraux, M. Scheler ou la phenomenologie des 
valeurs. Presentation, choix de textes, bibliographie, 1973. — W; Hartmann, M. Scheler. Bibliographie, 1963.
R. Ingarden, Max Scheler, „Przegl. Warsz.", 13, 1922; - M. Scheler, „Przegl. Filoz.", 31, 1928. -J. Pastuszka, Filozofia 
religii M. Schelera, „Ateneum Kapł.", 1928; - Intuicjonizm M. Schelera, „Przegl.
412


Powsz.", 1931; — Filozofia M. Sehelera, „Ateneum Kapł.", 1935; — Idea człowieka w filozofii M. Sche-lera,„Prąd", 
1938. - S. H arassek, P. Duhem i M. Scheler. O cechach narodowych nauki i filozofii, „Kwart. Filoz.", 9, 1931 i 10, 
1932. - F. Znaniecki, Pojęcie osoby u M. Sehelera, „Roczniki Filoz. KUL", 6, 1958. - K. Wojtyła, Ocena możliwości 
zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu M. Sehelera, 1959. - Z. Kuderowicz, Scheler czyli 
personalizm etyczny, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX wieku, 1965. - J. Trębieki, Etyka Maxa Sehelera. Przyczynek 
do ogólnej teorii wartości, 1973.-H. Buczyńska-Garewicz, Fenomenologia uczuć M. Sehelera, „Arch. Hist. Filoz. i 
Myśli Spol.", 21, 1975. - A. Węgrzecki, Scheler. 1975.
FILOZOFIA ANALITYCZNA i REALIZM. R. Kramer, Le neorealisme americain, 1920. -J. Wahl, Les 
philosophies pluralistes d'Angleterre et d'Amerique, 1920;   Le realisme anglo-saxon, zeszyt „Revue Intern, de 
Philosophie", 1939. - G. Zamboni, 11 realismo critico delia gnoseologia pura, 1936. • G. D. Hicks, Critical Realism, 
Studies in the Philosophy of Mind and Naturę, 1937. - J. B. Pratt, Perso-nal Realism, 1937. - T. Bartolomei, Idealismo e 
realismo, 2 t., 1937. - E. Gilson, Le realisme metho-dique, 1937.   R. Fedi, Realismo spiritualistico, 1939.   Ch. M. 
Perry, Toward a Dimensional Realism, 1939.   F. Orestano, 11 nuovo realismo, 1939. - M. Black, Relations between 
Logical Positivism and the Cambridge School of Anałysis, „Journ. ofUnif. Science", 8, 1939; - Philosophical Anałysis: 
A Collec-tion of Essays, 1963. - K. Marc-Wogau, Die Theorie der Sinnes-daten, (Uppsala) 1945. - Ch. Perel-man, 
Methode analytique en philosophie, „Revue Philos.", 1947. -- M. White, The Agę of Anałysis:
Twentieth Century Philosophers, 1955. - J. K. Feibleman, Inside the Great Mirror, A Critical Exami-nation of the 
Philosophy of Russell, Wittgenstein and Their Followers, 1958. - J. Griffin, Wittgenstein's Logical Atomism, 1964. — 
B. Williams, A. Montefiore, British Anałytical Philosophy, 1966. -R. J. Fogelin, Evidence and Meaning. Studies in 
Anałytic Philosophy, 1967. - S. Novaković, Problem metafizike u savremenoj analitićkoj filosofiji, (Beograd) 1967.   H. 
Regnell, Readings in Anałytical Philosophy, (Stockholm) 1971.   Skandynawskie pismo „Theoria" poświęca tym 
zagadnieniom dużo miejsca.
M. Losskij, Intuitywizm i spółczesny realizm anglo-amerykański, ..Kwart. Filoz.", 1925.
T. Gościcki, Zagadnienie bezpośredniego poznania świata zewnętrznego w świetle historyzmu, „Przegl. Filoz.". 36, 
1933. — W. Tatarkiewicz, Filozofia analityczna, „Sprawozd. PAD", 49, 1948. -
Z. Jordan, O filozofii analitycznej, „Ruch Filoz.", 20, 1960. - J. Srzednicki, Metoda analityczna współczesnej filozofii 
angielskiej, „Ruch Filoz.", 20, 1961.   M. Hempoliński, Problemy percepcji. Teoria danych zmysłowych w brytyjskiej 
filozofii analitycznej, 1969;   Brytyjska filozofia analityczna, 1974. • S. Soldenhoff, O intuicjonizmie etycznym. 
Obowiązek i wartość w systemie W. D. Rossa, 1969.
MOORE. The Philosophy of G. E. Moore, zbiór rozpraw, red. P. A. Schilpp, 1942.   T. Brunius, G. E. Moore's 
Anałyses of Beauty. Ań Impasse and a Way Out (Uppsala), 1964. - L. Addis, D. Lewis, Moore and Ryle: Two 
Ontologists, 1965. - E. D. Klemke, Studies in ihe Philosophy of G. E. Moore, 1969. -- A.J.Ayer, Russel! and Moore. 
The Anałytical Heritage, 1971.
B. Mejbaum, Obiektywizm etyczny Moore'a i Pricharda, „Studia Filoz.", 5, 1961. - A. Półtawski, Rzeczy dane i 
zmysłowe. Świat i spostrzeżenie u G, E. Moore'a, 1956.
RUSSF.LL. E. B. Jourdain, Russell, 1919. -C. A. Emge, Die Soziologie B. Russells, 1924. -R. Kremer, La theorie 
de la connaissance chez les neorealistes anglais, 1928. — F. Biens. Russells, Leben und Werk, 1934. -The Philosophy of 
B. Russell, dzieło zbiór., red. P. A. Schilpp, 2 t,, 1945, n. wyd. 1963. - A. Dorwart, Bertrand Russell, 1951. - E.Gotlind, 
B. Russell's Theories ofCausation, 1952. -Ch. A. Fritz, B. Russel's Construction of the External Worid, 1953. - A. 
Wood, B. Russell, The Passio-nate Sceptic, 1957. — B. Russell, Philosopher ofthe Century. Essays in Kiś Honour, wyd. 
R. Schoenman, 1967. - J. Chisholm, The Theory of Knowledge of B. Russell. Ań Exposition and Realist Assessment, 
Diss. (Fribourg, Sw.), 1967. — P. Devaux, B. Russell ou la paix dans la verite. Presentation, choix de textes, bio-
bibliographie, 1967. — D. F. Pears, B. Russell and the British Tradition in Philosophy, 196'8, n. wyd. 1971. - R. J. 
Ciack, Russelfs Philosophy of Language, 1969. - E. R. Eames, B. RusseIPs Theory of Knowledge, 1969. - G. H. Hardy, 
B. Russell and Trinity, 1970. - J. Watling, B. Russell, 1970. - A. J. Ayer, B. Russell, 1972. - R. Jager, The Development 
of B. Russell's Philosophy, 1972.
L. Chwistek, Zasada sprzeczności w świetle badań B. Russella, „Rozpr. Akad. Umiej.", 1912. — F. Smółka, 
Krytyka Russellowskiej zasady błędnego koła, „Przegl. Filoz.", 23, 1920; — Pojęcie zmiennej u Bolzany i Russella, 
„Przegl. Filoz.", 30, 1927. — M. Niedźwiecka-Ossowska, Ontologia B. Russella, „Przegl. Filoz.", 27, 1924. — A. 
Rozenblum, O teorii poznania u Russella, „Przegl. Filoz.", 1924. —
413


Ł. Bottcher, O antynomii Russella, „Przegl. Filoz.", 30, 1927. — S. Rychliński, Ideały społeczno-gospo-darcze B. 
Russella, 1931. — Z. Schmierer, Założenia egzystencjalne systemu Russella, 1937. — M. Heitz-man. Historia filozofii 
B. Russella, „Przegl. Filoz.", 44, 1948. — B. Sobociński, L'Analyse de 1'anti-nomie russellienne par Leśniewski, 1950. 
— Cz. Lejewski, A Re-examination of the Russellian Theory ofDescription, „Philosophy", 1960. — J. J. Jadacki, O 
Russellowskiej teorii deskrypcji. W: Studia Semio-tyczne, pod red. J. Pelca, T. 4, 1973. — I. Dąmbska, «An Essay on 
the Foundation of Geometryi de B. Russell et la critique de ce livre en France dans les annees 1898 - 1900, „Organon", 
10, 1974. — ; ?o-rębski, Perfekcjonizm B. Russella, „Etyka", 13, 1974.
SANTAYANA. M. Ames, Proust and Santayana, The Aesthetic Way of Life, 1937.— J. Duron, La pensee de G. 
Santayana, l, 1950. — The Philosophy of George Santayana, dzieło zbiór., red. P. A. Schilpp, 1951. — I. Ed ma n, The 
Philosophy. of Santayana, 1953. — W. A met t, Santayana and the Sense of Beauty, 1957. - R. Butler, The Mindof 
Santayana, 1956; - The Life and Worid of G. Santayana, 1960. - L Sin-ger, Santayana's Aesthetics, 1957. — A. 
Perreiah, G. Santayana and Reeent Theories of Mań. W: The Philosopher's Index, 1970. — T. L. S. Sprigge, Santayana. 
Ań Examination of His Philosophy, 1974.
}. Szmyd, Santayana — filozof paradoksu, „Argumenty", 50, 1960; — Santayana i jego teoria wolności, „Euhemer, 
Zesz. Filoz.", 2, 1961; — Santayany antropologia filozoficzna, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 
1965; - Filozofia moralna G. Santayany, 1968.
NEOSCHOLASTYKA. M. de Wulf, Le mouvement thomiste, „Revue Neoscolast.", 1901; - In-troduction a la 
philosophie neoscolastique, 1904; — Initiation a la philosophie thomiste, 1932. — G.Garcia Tomismo y neotomismo, 
1905. — A. Viel, Mouvement thomiste au XIX s., „Revue Thomiste", 1909. — E. Przywara, Die Problematik der 
Neuscholastik, „Kantstudien", 1928. —A. D. Sertillanges, The FoundationsofThomistic Philosophy, 1931; — Le 
christianisme et les philosophies, 2,1941, n. wyd. 1953.— R. Joliyet, La philosophie chretienne et la pensee, 1932. — 
Publ. zespół.: Indirizzi e conquiste delia filosofia neoscolastica italiana, 1934. — A. Sbara, I probierni delia 
neoscolastica, 1936. — J. H. Hoban, The Philosophy of Personality on the Thornistic Synthesis and in Contemporary 
Neo-Scholastic Thought, Diss. (Washington), 1939. — P. Dezza, Alle origini del neotomismo, 1940; — I neotomisti 
italiani del XIX secolo, 2 t., 1942. - L. de Raeymaeker, Le seminaire Leon XIII de 1892 a 1942, 1942. - L. M. Re-gis, 
St. Thomas and Epistemology, 1946. — G. Riet, L'epistemologie thomiste, 1946. — Philosophie neoscolastique et 
philosophie ouverte, Entretiens du Centre Romain de Comparaison et de Synthese, wyd. F. Gonseth, 1954. — R. 
Vancourt, Pensee modernę et philosophie chretienne, 1957. — G. Huber, Philosophie und christliche Existenz, 1960. — 
H. R. Klocker, Thomism and Modern Thought, 1962. — Saint Thomas d'Aquin aujourd'hui, praca zespół, z serii 
Recherches de Philosophie, 1963. — B. Ulanov, Contemporary Catholic Thought, 1963. — G. F. McLean, 
Scholasticism in the Modern Worid, 1966. — A. Keller, Sejn oder Existenz? Die Ausiegung des Seins bei Thomas von 
Aquin in der heutigen Scholastik, 1968. — R. M. Mcinerny, New Themes in Christian Philosophy, 1968. — O. J. 
Hartmann, Der Mensch im Abgrunde seiner Freiheit. Prolegomena zu einer Philosophie der christlichen Existenz, 4 
wyd. 1969. — P. L. Berger, La religion dans la conscience modernę. Essai d'analyse culturelle, 1971. — J. Danielou, A. 
H. Couratin, J. Kent, Historical Theology, 1971. — T. Simonsson, Logical and Semantic Structures in Christian 
Discourses, 1971, — H. Rousseau, La pensee chretienne, 1973. — M. Reding, Die Struktur des Thomismus, 1974,
E. L. Mascall, Chrześcijańska koncepcja człowieka (zagadnienia wybrane), tłum H. Bednarski i S. Za-lewski, 1962. 
— R. Vancourt, Myśl współczesna a filozofia chrześcijańska, tłum. W. Sukiennicka, 1966.— E. Gilson, Filozof i 
teologia, tłum. J. Kotsa, 1968.
J. Radziszewski, Odrodzenie filozofii scholastycznej, „Przeg. Filoz.", 4, 1901. — Encyklika Leona XIII o studiach 
filozoficznych, Bibl. Dzieł Chrzęść., 1902. - W. Kosiakiewicz, Główne idee systemu neoscholastycznego, „Ateneum 
Kapł.", 1909. — S. Podoleński, Filozofia scholastyczna w obecnej dobie, „Ateneum Kapł.", 1913. — K. Wais, 
Scholastyka i neoschblastyka, „Przegl. Teolog", 1922. K. Michal-ski. Centra ruchu neoscholastycznego, „Przegl. 
Współcz.", 5, 1924. — J. Woroniecki, Katolickość to-mizmu, 1924. — J. Stępa, Neokantowskie próby realizmu a 
neotomizm, 1927. — P. Siwek, Encyklika Aeterni Patris a neoscholastyka, „Ateneum Kapł.", 1929. — K. Kowalski, 
Przegląd literatury neoto-mistycznej ostatnich lat, „Przegl. Filoz.", 33, 1930; — Współczesne odrodzenie metafizyki a 
tomizm, „Ateneum Kapł.", 1934; — Teoria o pięknie i sztuce w tomizmie i neotomizmie, 1936; —• Rola ks. kardynała 
Merciera w odrodzeniu tomizmu, „Ateneum Kapł.", 39, 1937. — P. Chojnacki, Postulaty i logika budowy i rozbudowy 
filozofii tomistycznej, 1932; — U źródeł reformy i u podstaw krytycyzmu filozofii
414


św. Tomasza z Akwinu, 1932; — Możliwości uwspółcześnienia filozofii tomistycznej, „Przegl. Filoz.", 36, 1933; —Z 
psychologii światopoglądu chrześcijańskiego, 1933; — Czy istnieje filozofia specyficznie chrześcijańska, 1934; — 
Okresy i kierunki filozofii neoscholastycznej, „Ateneum Kapł.", 1934; — Pozytywny wpływ chrystianizmu na filozofię, 
w pracy zbiór.: Christos Soter, 1934; — Filozofia tomistyczna i neotomistyczna, 1947; — Podstawy filozofii 
chrześcijańskiej, 1955. — B. Rutkiewicz, A. Gemelli a filozofia neoscholastyczna, „Przegl. Filoz.", 36, 1933. — Księga 
pamiątkowa Międzynarodowego Kongresu Filozofii Tomistycznej w Poznaniu (28 - 30 VIII 1934), 1935. - J. F. 
Drewnowski, Neoscholastyka wobec wymagań nauki, w książce: Myśl katolicka wobec logiki współczesnej, 1937. — P. 
Oborski, Neoscholastyka w swojej genezie, teorii i praktyce, 1947. — J, Pastuszka, Trwałe wartości filozofii 
chrześcijańskiej na tle nowoczesnych prądów filozoficznych, „Roczniki Filoz. KUL", 1948. — S. Swieżawski, J. Kali-
nowski. La philosophie a 1'heure du Concile, 1S65. — Studia z filozofii Boga. Praca zbiór., red. B. Bejze, 1968;—O 
Bogu i o człowieku. Problemy filozoficzne. Praca zbiór., red. B. Bejze, 21., 1968-69.— A. B. Stępień, Filozofia na 
Katolickim Uniwersytecie Lubelskim 1918 - 1968, „Znak", 9, 1968; - Tomizm a fenomenologia, „Znak", 6, 1974. — M. 
Gogacz, Filozofia chrześcijańska w Polsce odrodzonej (1918 -- 1968) oraz wykaz ważniejszych polskich publikacji o 
dziejach filozofii chrześcijańskiej, „Studia Philos. Christ.", 2, 1969. —T. Płużański, Paradoks w nowożytnej filozofii 
chrześcijańskiej, 1970. - S. Swieżawski, Les debuts de 1'aristotelisme chretien modernę, „Organon", 7, 1970. — Textus 
et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia, red. A. L. Szafrański (i in.), 2 t., 1971 - 1974. — 
Filozoficzne problemy współczesnego chrześcijaństwa, red. T. M. Jaroszewski, J. Kozłowski, J. Ładyka, 1973. — S. 
Sar-nowski. Zmierzch absolutu? Z problemów filozofii chrześcijańskiej i egzystencjalistycznej, 1974. — J. Grudzień, 
Tomizm a współczesność, „Człowiek i Światopogląd", 5, 1974. — A. C. Rzewuski, A travers l'invisible cristal, 1975.
MERC1ER. J.Gade, The Life of Cardinal Mercier, 1934. - C. Mayet, Le cardinal D. Mercier, 1936. —J. ZaragOeta 
Bengoechea, El concepto catółico de la vida segun el Cardenal Mercier, 2 wyd. (Madrid) 1941. — J. Guisa de Azevedo, 
El card. Mercier o la consciencia occidental, 1952. — L. de Raeymaeker, Le card. Mercier et 1'Institut Superieur de 
Philosophie de Louvain, 1952.
S. Domińczak, Kard. Mercier, „Kwart. Teolog.", 1926. — K. Michalski, Kard. Mercier, „Przegl. Wspólcz.", 
1926.— K. W a i s, Kard. Mercier, „Kwart. Filoz.", 1926.- K. Kowalski, Rola kard. Mercier w odrodzeniu tomizmu, 
„Ateneum Kapł.", 39, 1937. — J. Zawadzki, Filozof-kardynał Mercier (1851 -1926), „Znak", 4, 1961.
MARITAIN. P. Archambault, Jacques Maritain, 1926. - E. R. Curtius, J. Maritain, 1927. -A. Fernandes, J. Maritain. 
As sobras da sua obra, 1941. — The Maritain Volume ofthe Thomiste, dzieło zbiór., 1943. —G. dal Mazaro, J. Maritain 
(la filosofia contro le filosofe), 1945. —J. Maritain, son oeuvre philosophique, dzieło zbiór., 1948. — V. L. Simonsen, 
L'esthetique de J. Maritain, 1953. — Jacques Maritain, red. E. Borne, 1957. — Y. H. Jung, The Foundation of J. 
Maritain's Political Philosophy, 1960. —J. Maritain, the Mań and His Achievement, wyd. J. W. Evans, 1963. — J. 
Reiter, Intuition und Transzendenz.. Die ontologische Struktur der Gottesiehre bei J. Maritain, 1967. — J. W. Hankę, 
Maritain^ Ontology of the Work of Art, 1973. - R. Byrns, Bibliography of J. Maritain, 1910- 1942, „Thomist". 5, 1943.
K. Michalski. J. Maritain, „Yerbum", 1937. — K. Kłósak, Maritainowa analiza stosunku filozofii moralnej do 
teologii, „Collect. Theol.", 1938; — Remarques critiques sur la notion de la philosophie morale «adequate» proposee par 
M. J. Maritain, „Collect. Theol.", 1938; — Filozofia przyrody w ujęciu J. Maritaina, „Polski Przegl. Tomist.", 1939; — 
Maritainowe próby wyodrębnienia filozofii przyrody od metafizyki i nauk przyrodniczych, „Roczniki Filoz. KUL", 12, 
1964. — T. Mrówczyński, Człowiek i społeczeństwo w filozofii politycznej J. Maritaina, „Studia Filoz.", 1(16), 1960; 
— Maritaina humanizm integralny, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 1965; — Personalizm 
Maritaina i współczesna myśl katolicka, 1964. — J. J. Sikora, The Christian Intellect and the Mystery ofBeing. 
Reflections ofa Maritain Thomist, 1966. — M. Gogacz, Filozofia chrześcijańska w ujęciu J. Maritaina, „Życie i Myśl", l, 
1974. — E. Morawiec, Rola intuicji w przyjmowaniu założeń w metyfiżyce ogólnej u J. Maritaina, 1974. — B. 
Nadolski, Maritainowska koncepcja rozwoju człowieka, „Colloquium Salut.", 1974. — S. Swieżawski, Maritainowi dług 
wdzięczności, „Znak", 2, 1974.
MOUNIER. C. Moix, La pensee d'Emmanuel Mounier, 1960. — L. Guissard, Mounier, 1963. — J. Charpentreau, L. 
Rocher, L'esthetique personnaliste d'E. Mounier, 1966. — G. Campanini, La rivoluzione cristiana. II pensiero politico di 
E. Mounier, 1968. — J. M. Domenach, E. Mounier, 1972.
415


J. Kuczyński, Personalizm i zaangażowanie (Filozofia E. Mouniera), „Argumenty", 11, 1961. — A. Siemianowski, 
Orientacja personalistyczna (w związku z książką E. Mouniera), „Więź", 4, 1961. — T. Mrówczyński, Mouniera 
tragiczny optymizm, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wy d. 1965. -T. Płużański, Mounier, 1967.
TEILHARD DE CHARDIN. A. Haas, Teilhard de Chardin - Lexikon. Grundbegriffe - Eriaute-rungen — Texte, 2 t., 
1971. - N. Corte, Pierre Teilhard de Chardin, His Life and Spirit, 1960. - G. Ma-gloire, H. Cuypers, Presence de P. 
Teilhard de Chardin, 1961.- N. M. Wildiers, Teilhard de Chardin 1961. - O. A. Rabut, Gesprach mit Teilhard de Chardin, 
1961, 2 wyd. 1963. - F. A. Viallet, Teilhard de Chardin, 2 t., 1963. — M. Barthelemy-Madaule, Bergson et Teilhard de 
Chardin, 1963; - La per-sonne et le drarne humain chez Teilhard de Chardin, 1967. — C. Cuenot, Lexique Teilhard de 
Chardin, 1963; — Science and Faith in Teilhard de Chardin, 1967; — Le message spirituel de Teilhard de Chardin. 
Actes du colloque sur le «Milieu Divin» Milan, 1965, 1969; — Ce que Teilhard a yraiment dit, 1973. — H. -E. 
Hengstenberg, Evolution und Schópfung. Eine Antwort aufden Evolutionismus Teilhard de Char-<jins,1963.— M. Per 
igord, Evolution et temporalite chez Teilhard, 1963.- C. Bordet, Teilhard de Chardin. L'actualite de son message, 
1965.— P. Cha ucha rd. La pensee scientifique de Teilhard, 1965. — R. Coffy, Teilhard de Chardin et le socialisme, 
1966. — G. Dussault, L. Gendron, A. Haguette, Pantheisme, Action, Omega chez Teilhard de Chardin, 1967. — H. de 
Lubac, Teilhard de Chardin. The Mań and His Meaning, 1967; —Teilhard et notre temps, 1971. —B. de Solages, 
Teilhard de Chardin. Temoignage et etude sur le developpement de są pensee, 1967. — C. Soucy, Pensee logique et 
pensee politique chez Teilhard de Chardin,'l 967.— M. -C. Deckers, Le vocabulaire de Teilhard de Chardin. Les 
elements grecs. 1968. - F. Ormea, Teilhard de Chardin, 2 t., 1968. —A. Combes, Teilhard de Chardin et la sainte 
evolution. Presentation, notes, biographie, bibliographie, 1969. —G. Straniero, L'ontologia fenomeno-logica di Tenhard 
de Chardin, 1969. — R. d'0uince, Un prophete en proces: Teilhard de Chardin, 2 r., 1970. - R. Speaight, La vie de P. 
Teilhard de Chardin, 1970. — L. Barjon, Le combat de P Teilhard de Chardin, 1971. - G. - H. Baudry, Ce que croyait 
Teilhard, 1971. — A. Dr.exel, Ein nener Prophet? Teilhard de Chardin. Anałyse einer Ideologie, 2 wyd„ 1971.— H. J. 
Birx, P. Teilhard de Chardin's Philo-sophy of Evolution, 1972. — l. E, Jarque, Bibliographie generale des oeuvres et 
articles sur P. Teilhard de Chardin parus jusqu'a fin decembre 1969, 1970.
Glosy o Teilhardzie de Chardin; wypowiedzi: H. Fas que t, J. Huxley, P. C*hauchard, J. E. Charon, A. F. Regis 
0'Hea, J. de Beer, tłum., „Znak", 2/3, 1962. - A. Rousseaux, Wizja o. Theilharda de Chardin (Dzieło: Fenomen ludzki), 
tłum. A. Borkowska, „Życie i Myśl", 9(10), 1963.—C. Tresmontant. Wnioski i refleksje, z: Introduction a la pensee de 
Teilhard de Chardin, tłum., „Życie i Myśl", 9(10), 1963.
K. Kłósak, Z zagadnień filozofii przyrody ks. P. Teilharda de Chardin, „Zeszyty Nauk. KUL", 4. 1960. - J. Keller, 
Spór o nową wizję świata (P. Teilhard de Chardin), „Studia Filoz.",3/4, 1963. —T. Płużański, Teilhard de Chardin, 1963 
(zawiera również wybór tekstów); — Marksizm a fenomen Teilharda, 1967. - A. Podsiad, Droga twórczości Teilharda de 
Chardin, „Życie i Myśl", 9(10), 1963. — A. Plater-Zybęrk, Comment je comprends le message du P. Teilhard de 
Chardin, 1968; — Teilhard de Chardin, są methode et synthese de son oeuvre, essai critique, 1971. — N. Lubnicki, 
«Universal Philosophy* of Teilhard de Chardin, „Dialectics and Humanism", l, 1973.— L.Wciórka, Szkice o 
Teilhardzie, 1973. — A. Polkowski, Świadectwo Teilharda, 1974. — T. Wojciechowski, Teilhardowska koncepcja trans-
cendencji duszy ludzkiej i jej wpływ na chrześcijańska antropologię filozoficzni, „Śląskie Stud. Hist.-Teol.", 7, 1974. - 
C. S. Bartnik, Teilhardowska wizja dziejów, 1975.- M. Tazbir (wyb. i oprać.), Myśl o. Teilharda de Chardin w Polsce, 
1973. —Teilhardiana. Bibliografia polska, oprać, M. Tazbir, A. Polkowski, „Życie i Myśl", 2, 1974.
SZKOŁA MARBURSKA. E. Trubeckoj, w „Yoprosy Filosofii", 1909. - B. Jakovenko, w „Logos", 1910 (wyd. roś). 
—E. Cassirer, H. Cohen und die Erneurung der Kantischen Philosophie, „Kant-studien", 1912. —P. Natorp, Kant und 
die Marburger Schule, „Kantstudien", 3, 1S12; — H. Cohen als Mensch, Lehrer und Forscher, 1918. —A. Ster i a d, 
L'interpretation de ladoctrine de Kant dans 1'ecole de Marburg, 1913. — A. Buchenau, Natorps Monismus, 1914. — J. 
Klatzkin, Hermann Cohen, 2 wyd., 1921. —G. Heymans, Żur Cassirerschen Reform der Begriffsiehre, „Kantstudien", 
1928. — S. Ucko, Der Gottesbegriff in der Philosophie H. Cohens, 1929. - The Philosophy of E. Cassirer, red. P. A. 
Schilpp, 1949. — H. Dussort. L'ecole de Marbourg, 1963. — D. Adelmann, Einheit des Bewusstseins als Grund-problem 
der Philosophie H. Cohens, Diss. (Heidelberg), 1968. - W. S. Itzkoff, E. Cassirer (1874 - 1945). Scientific Knowledge 
and the Concept of Mań, 1971.
416


W. Tatarkiewicz, Logika czystego poznania, „Przegl. Filoz.", 14, 1911. —P. Chojnacki, Die Ethik Kants und die 
Ethik des Sozialismus, Diss. (Freiburg), 1924. — J. Suchorzewska-Kiersnowska, Metafizyka Kanta w świetle polemiki 
neokantystów, „Przegl. Filoz.", 40, 1937. — M. Gordon, Czynna rola abstrakcyjnego myślenia w ujęciu E. Cassirera, 
„Studia Filoz.", 1(4), 1958. — J. Ożarowski, Metoda transcendentalna a problem poznania syntetycznego w Szkole 
marburskiej, „Archiwum Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 5, 1959; — Natorp — ńlozof konsekwencji, w zbiorze: Filozofia 
isocjologia XX w., 1962, 2 wyd. 1965. — H. Buczyńska, Cassirer o myśleniu mitycznym, „Euhemer", 5, 1961; — 
Cassirer i symboliczne formy poznania, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 1965; — Cassirer, 1963 
(zawiera również wybór tekstów).
CROCE i IDEALIZM. E. Chiocchetti, La filosofia di B. Croce, 3 wyd., 1924. - G. Castellano, B. Croce, 1924, 3 
wyd. 1936. — J. Lameere, L'esthetique de B. Croce, 1936. — A. Lombardi, La filosofia di B. Croce, 1946. — T. 
Osterwalder, Die Philosophie B. Croces als modernę Ideeniehre, 1954. — M. Abbate, La filosofia di B. Croce, 1955. — 
A. Gennaro.ThePhilosophyofB. Croce, 1961. — F. Nico-lini, B. Croce, 1962. — S. Onufrio, La politica nel pensiero di 
B. Croce, 1962. — E. Cione, B. Croce ed ii pensiero contemporaneo, 1963. — A. Bausola, Filosofia e storia nel 
pensiero crociano, 1965. — B. Croce. Studi di C. Carbonara (i in.), 1967. —B. Silvano, L'opera di B. Croce, 
Bibliografia, 1964.
F. Pardo, La filosofia di G. Gentiie, 1972. — M. Peretti, La filosofia del dialogo di G. Calogero, „Rivista di Filosofia 
Neo-scolastica", 60, 1968, 6. — N. Abbagnano, Fra ii tutto e ii nulla, 1973.
R. Poggioli, O estetyce Crocego, tłum., „Skamander", 1936.
M. Mann, Croce, jego estetyka i krytyka literacka. Prace Tow. Nauk. Warsz., 1930. — S. Krzemień--Ojak, B. Croce 
i marksizm, 1975.
MARKSIZM-LEN1NIZM. (Zob. też bibliografię marksizmu w części pierwszej, na str. 388-90). M. Buhr, A. 
Kosing, Kleines Wórterbuch der marxistisch-leninistischen Philosophie, 1966. — R. N. C. Hunt, Marxism Past and 
Present, 1954. — G. Lichtheim, Marxism. A Historical and Critical Study, 2 wyd., 1965. — L. Soubise, Le marxisme 
apres Marx, 1967. — Aktualnye voprosy istorii mar-ksistsko-leninskoj filosofii. Sbornik statej, (Moskwa) 1968. — 
Leninizm i filosofskie problemy sovremen-nosti, red. M. T. Iovcuk, V. V. MSvenieradze, 1970. — M. Klein, H. Ley, F. 
Engels und modernę Probleme der Philosophie des Marxismus, 1971. — P. N. Fedoseev, Marksizm v XX veke. Marks, 
Engel's, Lenin i sovremennost', 1972. -r- Osnovy marksistsko-leninskoj filosofii, red. F. V. Konstantinov (i in.), 2 wyd. 
1972. — F. V. Konstantinov, Marksistsko-leninskaja filosofija i sovremennost', 1974. — Storia del marxismo 
contemporaneo, red. Aldo Zariardo, 1974. — Razvitie F. Engelsom problem filosofii i sovremennost', pod red. A. A. 
Butakova (Moskwa), 1975.
S. Ossowski, Marksizm i twórczość naukowa w społeczeństwie socjalistycznym, 1957. — Filozofia marksistowska. 
Praca zbiór, pod red. T. M. Jaroszewskiego, 3 wyd., 1975.
LENIN. H. Lefebvre, La pensee de Lenin, 1957. — A. F. Okulov, Borba V. I. Lenina protiv filosofii reformizma i 
revizionizma, 1959. — M. I. Śachnovic, Lenin i problemy ateizma, 1961. — G. L. Furmanov, Razvitie V. I. Leninym 
istoriceskogo materializma, 1962. — M. M. Rozental, Lenin i dia-lektika, 1963. — B. M. Kedrov, Dialektika — teorija 
poznanija. Lenin ob elementach dialektiki, 1965. — V. E. Kozlovskij, Razvitie V. I. Leninym marksistskogo ućenia o 
protiyorećijach, 1966. — L. Althusser, Lenine et la philosophie (Theorie), 1969. — Lenin kak^filosof, praca zbiór., red. 
M. M. Rozental', 1969. — H. Arvon, Lenine. Presentation, choix des textes, bibliogr., 1970.
A. Molska, Lenin i problemy socjologii. W: Filozofia i socjologia-XX wieku, 2 wyd. 1965. — J. Kossak, Lenin i 
kultura, 1970. — S. Soldenhoff, Lenin jako filozof (w setną rocznicę), „Ruch Filoz.", 28, 1970, 3/4. — R. Kozłowski, O 
stosunku Lenina do klasycznej filozofii niemieckiej, 1972. — W kręgu inspiracji leninowskich. Mat. z centralnej sesji 
nauk. PAN w 100-lecie urodzin W. Lenina, red. T. Koza-necki, 1971.
TEORIA POZNANIA MARKSIZMU-LENINIZMU. Marksistsko-leninskaja teorija poznanija. Ukazatel' literatury, 
izdannoj v SSSR na russkom jazyke, 1956 - 1972 gg., oprać. B. P. Ginzburg (i in.), 3 cz., 1974.— F. I. Georgiev, 
Protivopoloźnost' marksistskogo i gegelewskogo ućenija o soznanii, 1961.— Dialektika i logika naucnogo poznanija, 
praca zbiór, pod red. F. V. Konstaiyinova, 1966. — P. V. Kopni n, Vvedenie v marksistskuju gnoseologiju (Kiev), 1966; 
— Dialektika kak logika i teorija poznanija (Moskwa), 1973. — K. G. Ballestrem, Die Sowjetische 
Erkenntnismetaphysik und ihr Verhaltnis zu Hegel, 1968. — I. S. Narskij, Dialekticeskoe protiyorećie i logika 
poznanija, 1969. — A. Schmidt, Beitrage żur marxisti-scher Erkenntnistheorie, 1969. — M. V. Ducenko, Problema 
ob'ekta v marksystko-leninskij teorii piznan-
27 — Historia filozofii t. III                                                                                411


nja,(Kyiv) 1970. — Sovremennye problemy teorii poznanija dialektićeskogo materializma, red.: M. B. Mitin (i 
in), 2 t., 1970. - G. V. Antonov, Ot formal'noj logiki k'dialektike. (Yoprosy teorii sużdenija), 1971. -Ju. A. 
Petrov, Logićeskaja funkcija kategorij dialektiki, 1972. — L. A. Kulikov, Ponjatie determinizma v marksistsko-
leninskoj filosofiii, 1973. - Gnoseologiceskie problemy dialektićeskogo materializma, red. F. N. Georgev, 
1974.  K. Wagner, G. Terton, K.-H. Schwabe, Żur marxistisch-leninistischen Wahrheitstheorie, 1974.
Z. Cackowski, O stosunku poglądów gnoseologicznych Lenina i Plechanowa, „Studia Filoz.", 1(16), 
1960. - W. Krifjewski, O pewnych problemach leninowskiej teorii odbicia i klasycznej koncepcji prawdy, 
„Studia Filoz.", 2 - 3 (17- 18), 1960.   B. Wolniewicz, Krytyka subiektywnego idealizmu w (Materializmie i 
empiriokrytycyzmie* W. t. Lenina, „Zesz. Nauk. Wydz. Humanist. Wyż Szk. Pęd." w Gdańsku, 2, 1962. —T. 
M. Jaroszewski, W. l. Lenin - poznanie i działanie, „Studia Filoz.", 2(63), 1970.
MATERIALIZM DIALEKTYCZNY i HISTORYCZNY. K. Klotsch, Gesetze und Kategorien der 
materialistischen Dialektik, 1966. - L. Apostel, Materialismo dialettico e metodo scientifico, 1968. R. O. 
Gropp, Grundlagen des dialektischen Malerialismus, 1970. — AktuaPnye problemy dialektićeskoj logiki. 
(Materiały Ysesojuznogo simpoziuma po dialektićeskoj logikę, 1968 g.), 1971.   H. Hórz, Der dialektische 
Determinismus in Natur und Gessellschaft, 4 wyd., (Berlin) 1971. - Islorija marksisiskoj dialektiki, red. M. M. 
Rozental, 1971. - Sovremennye problemy materialistićeskoj dialektiki, red. V. l. Svi-derskij, 1971. - V. l. 
Gorbać, Problemy dialektićeskich protivorećij, 1972. - M. A. Parnjuk, Princip determinizma v sisieme 
malerialistićeskoj dialektiki, 1972. — Islorija marksistskoj dialektiki. Leninskij etap, red. G. A. Kursanov, 
1973.— Problemy dialektiki. Vyp. 3 Yoprosy dialektiko-materialislićeskoj teorii protivorećija, red. F. F. 
Vjakkerev, V. V. 11'in, 1973. - Marksistsko-leninskaja filosofija. Dialekti-ćeskij materializm, red. A. D. 
Makarov (i in.), 3 wyd. 1974. - Problemy dialektićeskogo materializma, red. V. P. Rozin, Vyp. l, 1974.   Z. A. 
Jordan, The Evolution of Dialectical Materialism. A Philosophi-cal and Sociological Anałysis, 1967.   E. 
Hahn, Historischer Materialismus und marxistiscne Soziologie. (Berlin) 1968. - Dialeklićeskij i istorićeskij 
materializm, red. S. M. Kovalev, 3 wyd., 1970. - Marksistsko-leninskaja filosofija. Istorićeskij materializm, 
red. A. D. Makarov (i in.), 3 wyd. 1972.   Istorićeskij materializm, red. G. L. Furmanov (i in.), 1973.   F. 
Tomberg, Basis und Oberbau. Sozialphilosophische Studien, 1974.
Jedność materialna świata. Zbiór artykułów, pod red. H. Eilstein, 1961.-J. Hochfeid, Studia o mark-
sowskiej teorii społeczeństwa, 1963. — L. Nowak, U podstaw marksowskiej metodologii nauk, 1971.
PROBLEMATYKA ANTROPOLOGICZNA MARKSIZMU. H. J. Koren, Marx and Ihe Aulhentic Mań, 
1967. - H. Steussioff, E. Gniostko, Marxistische Menschenbild und Medizin, 1968. - W. F-ich-horn, H. Ley, 
R. Lother, Das Menschenbild der marxistisch-leninistischen Philosophie. Beitrage, 1969, A. A. Mark, O 
probleme ćeloveka v istorii filosofii, 1970. — M. Rustemeyer, Anthropologische Ele-mente in gegenwartigen 
Marxismus, Diss. (Munchen), 1969, druk: 1970. — A. G. Myslivćenko, Ćelovek kak predmet filosofskogo 
poznanija, 1972. — C. Gulian. Yersuch einer marxistischen philosophischen Anthropologie, 1973. - l. F. 
Smol'janinov, Problema ćeloveka v marksistsko-leninskoj filosofii i este-tike, 1974.
L. Seve, Marksizm a teoria osobowości, tłum. K. Piechocki, Z. J. Wyrozembski, wstęp T. M. Jaro-
szewski, 1975.
M. Fritzhand, Człowiek, humanizm, moralność, 1961. — A. Schaff, Marksizm a jednostka ludzka, 1965. 
— T. M. Jaroszewski, Osobowość i wspólnota, 1970; — Jednostka a społeczeństwo w ujęciu filozofii 
marksistowskiej, „Człowiek i Światopogląd", 7(108), 1974. - R. Panasiuk, Problematyka antropologiczna w 
doktrynie Marksa, „Arch. Hist. Filoz. i Myśl Społ.", 19, 1973.
POSZCZEGÓLNE DYSCYPLINY FILOZOFII MARKSIZMU. B. V. Bogdanov, Leninskie principy analiza 
istorii filosofii, 1970. — Leninizm i teoretićeskie problemy jazykoznanija, red. F. P. Filin (i in.), 1970. - E. 
John, Probleme der marxistisch-leninistischen Asthetik. Asthetik der Kunst, 1967. -Marksistsko-leninskaja 
estetika, red. M. F. Ovsjannikov, 1973. - H. Gallas, Marxistische Literatur-theorie, 1971. — F. Jameson, 
Marxism and Form. Twentieth Century Dialectical Theories of Literaturę, 1971. — V. N. Komarov, l. l. 
Bojkov, Filosofskie voprosy estestvoznanija, 1969.— K. F. Wessel, Kritischer Realismus und dialektischer 
Materialismus. Żur Kritik einer burgerlichen Naturphilosophie, 1971. - P. S. DySleyyj, Materialistićeskaja 
dialektika i fizićeskij reijatmzm, 1972. - V. V. Bażan, P. S. Dy51evyj, V. S. Luk'janec, Dialektićeskij 
materializm i problema real'nosti v sovremennoj fizike, 1974. — l. S. Narskij, T. I. Ojzerman, Filosofija 
marksizma i ekzistencializm, 1971. — J. Lachs,
418


Marxist Philosophy. A. Bibliographical Guide, 1967.   Bieżącą bibliografię filozofii marksistowskiej podaje 
wydawnictwo: Bibliographie Philosophie. Zentralstelle fur die philosophische Iniormation u. Doku-mentation im Institut 
fur Gesellschaftwissenschaften, Berlin, od r. 1967, 6 numerów rocznie.
FAZA DRUGA: 1918 - 1930
FILOZOFICZNE ZAGADNIENIA W LOGICE*. L. Couturat, Logique el philosophie des sciences. W: Actes du 
11-e Congres Intern, de Philosophie, 1904.   Sprawozd. z IX Kongresu Filozof., t. 6., Logique el mathematiques, 1937 
(Congres Descartes).   B. Russell, Logie and Knowledge, Essays 1901 - 1950, 1956.   M. L. Roure, Logique et 
metalogique, 1957.   F. Rivetti Barbo, L'anlinomia del mentitore nel pensiero contemporaneo, Da Peirce a Tarski, 
Studi, Testi, Bibliografia, 1961.   Filosofskie voprosy sovremennoj formalnej logiki, red. P. V. Tavanec, 1962.   G. 
Jacohy, Die Anspruche der Logistiker auł" die Logik und ihre Geschichtsschreibung, )962.   E. Luschei, Thc Logical 
System of Leśniewski, 1962.   E. Nagel, P. Suppes, A. Tarski, Logie, Methodology and Philosophy of Science, 
Proceedings ot" the 1960 International Congress, 1962.   W. V. Ouine, Philosophy of Logie, 1970.   R. Martin, Logique 
contemporaine et formalisalion. 1964.   O. Weinberger, Philosophische Studien żur Logik, 1964.   S. Maser, Die 
ontologischen Grundlagen und ihre Folgen im Werk von Gottiob Frege, Diss. (Stultgart), 1965.   l. Angelelli, Studies 
on G. Frege and Tradiiional Philosophy, 1967. -J. Van Heijenoon, From Frege to Godeł. A Source Book in 
Mathemalical Logie, 1879- 1931, 1967. -M. R. Ayers, The Rel"utation ot" Dclerminism. Ań Fssay in Philosophical 
Logie. 1968.   D. Davidson, .1. Hintikka, Words and Objeclions. Essays on the Work of W. V. Ouine, 1969.   G. Delia 
Volpe. Logica come scienza storica, 1969.   .1. Largeaull, Logique et philosophie chez Frege, 1970. - Philosophical 
Probleins in Logie. Somc Receni Deyelopmcnis. wyd. K. Lambert, 1970.   R. Purlill, Logie lor Philosophers, 1971.   M. 
Dumn-ietl, Frege, Philosophy of Language, 1973. -G. Frege, Schriften żur Logik und Spraehphilosophie, wyd. G. 
Gabriel, 1971.   K. Berka, l-. Kreiser, Logik-Texte. Komen-lierle Auswahl żur Geschichle der modernen Logik 
(Antologia), 1971.   A. Church, A Bibliography of Symbolic Logie, 1666- 1935.   F. W. Bel h, Symholische Logik und 
Grundlegung der exakten Wissen-sehal'ten. Bibliogr. Einfuhr. in das Studium der Philos., 3, 1948.
Ch. Perelman, Metafizyka Fregcgo, „Kwart. Filoz.". 14. 1938.   B. Russell, Wstęp do filozofii matematyki, tłum. 
Cz. Znamierowski, 1958.   M. Marković, Formalizm w logice współczesnej, tłum. B. Cirlić. 1962.   A. Zinowiew 
(Zino\iev), Filozoficzne problemy logiki wiclowarlościowej. tłum. J. Jaroń, 1963.   E. Nagel, J. R. Newman, 
Twierdzenie Godła, tłum. B. Slanosz, 1966.   W. V. O. Quine, Z punktu widzenia logiki, tłum. B. Stanosz, 1969;   
Filozofia logiki, tłum. H. Mortimer. 1977.
.1. Łukasiewicz, Zasada sprzeczności u Arystotelesa, 191 l ;   Logistyka a filozofia, „Przegl. Filoz.", 39, 1936;   Die 
Logik und das Grundlagenproblem, „Entrctiens sur les Fondemcnts el la Mćlhode des Sciences Mathemaiiques", 1941.   
S. Leśniewski, O podstawach matematyki, „Przegl. Filoz.", 30 34, 1927 - 31. - A. Tarski, Pojęcie prawdy w naukach 
dedukcyjnych, 1933: toż samo w jeż. niem. w „Studia Philosophica", l. 1935.   P. Chojnacki, Zadania logiki 
współczesnej i filozofii pod względem struktury naukowej, 1934-   E. Żyliński, Formalizm Hilberta, 1935.   L. 
Chwistek, Granice nauki, 1935, oraz w zbiorze Pism filozoficznych i logicznych tegoż autora, t. 2, 1963.   M. 
Wcjsberg, Melalogische Bei-tragc, „Wiadomości Matem.", 43, 1936.   Z. Zawirski, Geneza i rozwój logiki 
intuicjonislycznej, „Kwart. Filoz.", 16, 1946.   K. Ajdukiewicz, Logika a doświadczanie, „Przegl. Filoz.", 43, 1947 oraz 
w zbiorze pism tegoż autora pt. Język i poznanie, 2, 1965. - A. Korcik, G. Frege jako twórca pierwszego systemu 
aksjomatycznego współczesnej logiki zdań, „Roczniki Filoz. KUL", l, 1948; - Metoda Couturata rozwiązania problemu 
Leibniza dotyczącego ilości podmiotów i orzeczników w zdaniach, „Roczniki Filoz. KUL", 4, 1954. - B. Sobociński, 
L'analyse de 1'antinomie russellienne par Leśniewski, 1950.   S. Karni ńsk i, Fregego logika zdań, „Roczniki Filoz. 
KUL", 5, 1957. - M. Gordon, O usprawiedliwieniu indukcji, 1964. — J. Kotarbińska, Controversy on the Applicability 
Limits of Logical Methods, „Lo-
* Filozofia logiki rozszerzała się razem z logiki), filozofia fizyki razem z fizyka, filozofia psychologii czy socjologii razem z tymi dyscyplinami; i nie jest 
łatwe, nie jest nawet możliwe ścisłe oddzielenie książek, należących do filozofii, od tych, które zajmują się wyłącznie logika, psychologii!, socjologia czy 
fizyka. Co więcej, książki z tych dyscyplin wytwarzały nowe koncepcje, omawiając i korygując dawniejsze - i nie jest łatwe ani nie jest nawet możliwe 
oddzielenie książek, należących do filozofii, od tych, które należą także do jej historii. Ten stan rzeczy odzwierciedla się w niniejszej hioliograiu.
419


gique et Anałyse", 29, 1965. — I. Dąmbska, O narzędziach i przedmiotach poznania, 1967; — O ewolucji niektórych 
metalogicznych i metamatematycznych poglądów G. Fregego, „Ruch Filoz.", 30, 1972, 3-4. — S. Lewi, O 
antyfenomenalistycznej koncepcji znaczenia G. Fregego, „Gdańskie Zesz. Humanist. - Filozofia", 2, 1966.'— Liczne 
rozprawy i artykuły o filozoficznych zagadnieniach w logice znajdują się m.in. w nast. zbiorach pism: A. Tarski, Logie, 
Semantics, Metamathematics, Papers from 1923 to 1938, 1956. -Contributions to Logie and Methodology in Honor of I. 
M. Bocheński, wyd. A. Tymieniecka, 1965. -The Foundation of Statements on Decisions, Proceedings of tnę 
International Colloquium on Metodology of Sciences Heid in Warsaw, wyd. K. Ajdukiewicz, 1965. - Rozprawy logiczne, 
Księga pamiątkowa ku czci K. Ajdukiewicza, 1964. -- Fragmenty filozoficzne, Księga pamiątkowa T. Kotarbińskiego, s. 
l, 1934;
s. 2, 1959; s. 3, 1967. — J. Łukasiewicz, Z zagadnień logiki i filozofii. Pisma wybrane, 1961. - T. Kotarbiński, Wybór 
pism, 2 t., 1958.   T. Czeżowski, Filozofia na rozdrożu (analizy metodologiczne),
1965. - K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, Wybór pism, 2 t., 1960-65.   L. Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, 2 t., 
1961 -63. - Logiczna teoria nauki. Wybór artykułów, oprać. T, Pawłowski,
1966. - Polish Logie 1920- 1939, wyd. S. McCall (Oxford), 1967. - Problematyce semiotycznej poświęcone są dwa 
wydawnictwa seryjne: Studia semiotyczne, pod red. J. Pelca, od r. 1970 do 1977 7 tomów;
oraz Studia z historii semiotyki, pod red. J. Sulowskiego, od r. 1971 do 1976 3 tomy.
FILOZOFICZNE ZAGADNIENIA W FIZYCE. B. Ba vi n k, Ergebnisse und Probleme der Natur-wissenschaften, 
1914. - A. Einstein, Mein Weltbild, 1924. — A. C. EIsbach, Kant und Einstein. Unter-suchungen uber das Verhaltnis der 
modernen Erkenntnistheorie żur Relatmtatstheorie, 1924. — H. Rei-chenbach, Von Copernicus bis Einstein, 1927; toż 
samo w tłum. ang. 1942;   Philosophical Foundations of Quantum Mechanics, 1944, n. wyd. 1965; - The Direction of 
Time, 1956.   P. W. Bridgman, The Logie of Modern Physics, 1927;   Reffections of a Physicist, 2 wyd., 1955.   M. 
Pianek, Das Weltbild der neuen Physik, 1930; • Wege żur physikalischen Erkenntnis, 2 t., 1943.   A. C. Ewing, A 
Defence ofCausality, „Proceedings ofthe Aristotelian Society", 33, 1933; przedruk w zbiorze: Contemporary Philo-
sophic Problems, 1959. - W.,Heisenberg, Wandlungen in den Grundlagen der Naturwissenschaft, 1936; -Schritte tlber 
Grenzen. Gesammelte Reden und Aufsatze, 2 wyd. 1973. - G. Hermann, E. May, Th. Vogel, Die Bedeutung der 
modernen Physik for die Theorie der Erkenntnis, 1937.   L. S. Stebbing, Philosophy and the Physicists, 1937, n. wyd. 
1958.   P. Jordan, Die Physik des XX Jahrh., 1938. -L. de Broglie, Matiere et lumiere,-1939; - Continu et discontinu en 
physique modernę, 1941. — A. Ed-dington, The Philosophy of Physical Science, 1941. - B. Russell, Physics and 
Experience, 1946. — Zeszyt „Revue de Metaph. et de Morale", 1946.   J. Jeans, Physics and Philosophy, 1948.   Zeszyt 
„Re-vue Intern, de Philos.", 1949.   Ph. Frank, Einstein, sein Leben und seine Zeit, 1949. — The Philosophy of Einstein, 
dzieło zbiór., red. P. A. Schilpp, 1949.   Ch. Caudwell, The Crisis in Physics, 1950.-H. Margenau, The Naturę of Physical 
Reality. A Philosophy of Modern Physics, 1950.   P. Destou-ches-Fevrier, La structure des theories physiques, 1951. - G. 
Bachelard, L'activite rationaliste de la physique contemporaine, 1951: - La conscience de rationalite. Etude 
phenomenologique sur la physique mathematique, 1958.   P. Chambadal, La physique modernę et son interpretation, 
1956.   E.Cassirer, Żur modernen Physik, 1957. - A. Koyre, From the Closed Worid to the Infinite Llniverse, 1957.   J. 
Mu-dry, Philosophy of Atomie Physics, 1958. - H. Korch, Żur Kritik des physikalischen Idealismus C. F. Weizsackers, 
1959. - A. W. Sugajlin, Filosofskie voprosy ućenija sovremennoj fiziki o strojeni]' i svoj-stvach materii, 1959. - E. M. 
Rogers, Physics for the Inquiring Mind. The Methods, Naturę and Philosophy of Physical Science, 1960.   M. B. Hesse, 
Forces and Fieids. The Concept of Action at a Dis-tance in the History of Physics, 1961. - M. Jammer, Concepts of Mass 
in CIassical and Modern Physics, 1961.   W. Pauli, Aufsatze und' Vortrage uber Physik und Erkenntnistheorie, 1961. - R. 
Schlegel, Time and the Physical Worid, 1961.   H. Vogel, Zum philosophischen Wirken Max Plancks, 1961;
Physik und Philosophie bei Max Bom, 1968. — M. Ca pęk, The Philosophical Impact of Contemporary Physics, 1961. - 
A. Einstein, L. l nfeid, The Evolution of Physics, 1961; toż samo w jeż. franc., 1963. -V. P. Branskij, Filosofskoe 
znaćenie 'problemy nagljadnosti» v sovremennoj fizike, 1962.   Filozoficke problemy sućasnej fyziky a astronomie. 
Sbornik, (Bratislava) 1962.   Philosophie de la physique. Colloque de 1'Academie Intern, de Philos. des Sciences, 16-18 
octobre 1961, Paris, 1962. - P. Mittelstaedt, Philosophische Probleme der modernen Physik, 1963, 4 wyd. 1972. - l. V. 
Kuznecov, M. E. Omel'-janovskij, Filosofskie problemy elementarnych ćastic, 1964.   N. A. Budrejko, Filosofija, fizika, 
chi-mija, 1964. — Filosofskie voprosy sovremennoj fiziki, praca zespół. (Kiev), 1964. — H. Hórz, Atonie, Kausalitat, 
Ouantensprunge, Quantentheorie — philosophisch betrachtet, 1964. - Filosofskie problemy
420


teorii tjagotenija Ejnstejna i relativistskoj kosmologii, wyd. P. S. Dyslevyj, A. Z. Petrov. 1965. -- P. A. Hec lan, 
Quantum Mechanics and Objectivity. A Study ofthe Physical Philosophy of W. Heisenberg, 1965.— V. S. Gott, 
Filosofskie voprosy sovremennoj fiziki, 1967, 2 wyd. 1972. ••• Relativitatstheorie und Wcilan-schauung. Żur 
philosophischen und wissenschaftspolitischen Wirkung A. Einsteins, 1967. - R. Carnap. Eintuhrung in die Philosophie 
der Naturwissenschaft, 1969.   IVt. V. Mostepanenko, Filosofija i ti/.i-ceskaja teorija, 1969. - A. Petersen. Ouantum 
Physics and Philosophical Tradition, 1969.   M. Bunge. Problems in the Foundations of Physics. 1971;   Philosuphy ol' 
Physi';s, 1973. - M. Sirauss, Modern Physics and lis Philosophy. Selected Papers in ihe Logie, Hisiory, and Philosophy 
of Science (1935 70». 1972.   A. Grunbaum, Philosophical Problems of Space and Time. 2 wyd. 1973.   H. Hendrichs. 
Modeli und Erfahrung. Ein Beitrag z. Oberwindung d. Spra;hbarriert: zwischen Nalurwissenschaften u. Philosophie. 
1973.   M. E. Omel'janovskij, Dialektika v sovrem'.'nnoj fizike. 1973.   Fiziceskaja nauka i filosofija, oprać. M. E. 
Omel'janovskij (i in.), (Moskwa) 1973.   R. S. Scjfullac\. Konccpciju prićinnosti i ee funkcii v fizike, (Novosibirsk) 
,1973.   Sovreincnnyj determini/m. Zakony prirody. red. G. A. Svećnikov, (Moskwa) 1973.   R. S. Cohen. M. 
W.Warlofsky. Logical and t-pislemologic;il Sludies in Contemporary Physics, 1974.   E. von Weizsiicker, 011'ene 
Sysleme. Beitriigc/ur Zcilsiruklur von Information, Entropie und Evolulion, 1974.   \V. A. Wal lace. Cuusaliły and 
Scienlilic F.\pl;i-nation, 2t., 1972-1974. H. J. Trcder, Philosophis.-he Probleme des phisikalischen Raumes. 197-t.— G. 
Henneman, Grundzlige einer Geschichlc der Nalurphilosophie und ihrer Haup;probl,;mc. 1975. - P. Suppes, Logik and 
Probabiliły in QuanlLim Mechanics. 1976.
A. Denisol, O przestrzeni i czasie w świetle badań fizyc/.n\ch, 191S.   A. S. Fddingloii, No\\c oblicze natury - 
światopogląd fizyki współczesnej, llum. A. Wundheilcr. 1934-   A. .lolTe. Podstawowe pojęcia fizyki współczesnej, 
tłum. R. Herczyński. 1953.   W. Heisen hcrg. Od Platona do Plancka. tłum. J. W., „Znak", 67, 1960:   Fizyka a filozofia, 
tłum. S. Amsierdamski. 1965.   t). Bohm. Prz'.cz> nowość i przypadek w fizyce współczesnej, tłum. S. Rouppert, 1961. 
' N. Bohr. l i/yka atomowa a wicd/ii ludzka, 1963.   G. A. Świeczników (Svećnikov). Przyc/.ynowość i zwicf/ek stanów 
w li/ycc. llum. S. Amstcrdamski, 1964.   M. Bunge, O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we wspólc/csnc.i 
nauce, tłum. S. Amsterdamski, 196S.   C. G. HempcI, Podstawy nauk przyrodniczych, tłum. B. Sl.inos/. 1968. - Dzieło 
zbiór.: Przestrzeń, czas, ruch, tłum. z roś. M. Korzcniowsk-a. .1. Kozubowski. C/. I<\mar/. S. Zamecki, 1975.
B. Biegeleisen, Rozwój pojęcia ruchu w mechanice, „Przegl. Filoz.". 5. 1902.   J. N. Szum.in. Materia ze 
stanowiska filozoficznego, 1903.   Z. Zawirski. Relatywizm filo/.oficzn\ a fizykalna leoriu względności, 1921;   
Wieczne powroty światów. Badania historyczno-krytyczne nad doktryna 'wice/ nego powrotu'!. „Kwart. Filoz.", 5, 
1927; - W sprawie indeterminizmu fizyki kwantowej. Księga pamial kowa Polskiego Tow. Filoz. we Lwowie, 1904- 
1929, 1931.   C z. Bialobrzeski, Budowa alomu i po jecie materii w fizyce współczesnej, 1921 : - Syntetyczny rozwój 
pojęć fizyki, „Przegl. Filoz.". 40. 1937; — Uwagi o pozytywistycznym kierunku filozofii fizyki. Prace matem, 
fizyczne. 1938;   Fizyka wobec idea lizmu i realizmu, „Przegl. Powsz.". 1948;   Podstawy poznawcze fizyki świata 
atomowego. 1956. — A. Iwanowski, Podstawowe zagadnienia fizyki w filozoficznym oświetleniu, 1922.   B. Gawecki. 
Przy czynowość i funkcjonalizm w fizyce, „Kwart. Filoz.", l, 1923;   O hipotezach w fizyce, „Roczniki Filo/. KUL.", 3, 
1959:   Zagadnienie przyczynowości w fizyce. 1969.   M. T. Hubcr. Rola teorii v\zględ ności w ewolucji 
fundamentalnych pojęć mechaniki, 1925.   E. Poznański, Zasada przyczynowości a mechanika falowa, „Mathesis 
Polska", t. 4. 9-10, 1929;   Analiza operacyjna pojęć fizyki. Księga pamiątkowa Koła Filoz. UW, 1932.   l. Dąmbska. 
Prawa fizyki wobec postulatu prawdziwości twier dzeń naukowych. W: Księga pani. Poi. Tow. Filoz. we Lwowie, 
1904- 29, 1931:   O prawach w nauce. 1933;   L'instrument et 1'objet de recherche a la lumiere de lalheorie physique 
d'apres Duhem, Bridgrnan et Bohr. W: Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. 50, 1968, oraz w: Actes du Xll-e 
Congres Intern. d'Hist. d. Sciences, Paris 1968, t. 2, 1970. - E. Poznański, A. Wundheiler, Rola pojęcia koincydencji 
przy rewizji podstaw fizyki, „Mathesis Polska", 1931. - D. Sztejnbarg, Zagadnienie indeterminizmu na terenie fizyki 
współczesnej, „Przegl. Filoz.", 35, 1932; - Fizykalizm, „Przegl. Filoz.", 37, 1934. -A. Wiegner, Uwagi nad 
indeterminizmem w fizyce, 1932. - H. Mehiberg, Czas fizyczny i pozaftzyczny. „Przegl. Filoz.", 37, 1934; - Idealizm i 
realizm na tle współczesnej fizyki, „Kwart. Filoz.". 1948. - J. Mc tallman, Determinizm nauk przyrodniczych, 1934. — 
T. Pietrzkiewicz, Antyslihstancjalizm fizyki współczesnej, „Przegl. Filoz.", 38, 1935. — F. Zeidler, Konsekwencje 
epistemologiczne teorii kwantów i teorii pola fizyki współczesnej, „Kwart. Filoz.", 15, 1938. -- S. Borowski, Filozofia 
materii. (Hanower)
421


1946. — K. Ajdukiewicz, Promieniotwórcza rewolucja, „Wiedza i Życie", 8 - 9, 1948. — K. Kłósak, Metafizyczna i 
fizyczna zasada przyczynowości wobec relacji niedokładności W. Heisenberga, „Roczniki Filoz. KUL", l, 1948. — M. 
Smoluchowski, Wybór pism filozoficznych, tłum. z niem. B. Gawecki, wstęp: W. Krajewski, 1956. — L. Infeid, Albert 
Einstein, 1956. — S. Amsterdamski, Z. Augustynek, W. Mejbaum, Prawo, konieczność, prawdopodobieństwo, 1964. — 
W. Krajewski, Związek przyczynowy, 1967. — Z. Augustynek, Three Studies in the Philosophy of Space and Time. W: 
Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 3, 1967; — Własności czasu, 2 wyd. 1972. — S. Mazierski, Prolego-
mena do filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, 1969; — Elementy kosmologii filozoficznej i 
przyrodniczej, 1972. — A. Synowiecki, Problem mechanicyzmu w naukach przyrodniczych, 1969. — Pojęcie prawa 
nauki a konwencjonalizm początku XX wieku, zbiór rozpraw, oprać. W. Krajewski, 1972. — J. Such, O uniwersalności 
praw nauki, 1972. — A. Teske, The History ofPhysies and the Philosophy of Science, 1972.— W. Krajewski, A. 
Synowiecki, I. Szumilewicz, Z dziejów mechanieyzmu w fizyce i chemii, 1974. — Z. Majewski, Dialektyka struktury 
materii, 1974. — S. I. Witkiewicz, O zjawiskowości tzw. przedmiotu rzeczywistego i fizykalnego, wyd., wstęp i oprać. 
B. K. Michalski, „Aren. Hist. Piloz. i Myśli Społ.", 21, 1975.
FILOZOFICZNE ZAGADNIENIA W PSYCHOLOGII. G. S. Brett, History of Psychology, 1912, 3 wyd. 1923. — 
G. Ćelpanov, Obektivnaja psichologija v Rossii i Amerike, 1925. — W. Pilisbury, History of Psychology, 1929. — E. 
G. Boring, A History of Experimental Psychology, 1929. — G. Mur-phy, Historical Introduction to Modern 
Psychology, 1931. — R. S. Woodworth, Contemporary Schools of Psychology, 1931. - C. Flugel, A Hundred Years of 
Psychology (1833 -1933), 1933. - E. Heidbre-der, Seven Psychologies, 1933. — S. S. Stevens, Psychology and the 
Science of Science, „Psychological Buli.", 1939 i osobno.— R. Zazzo, Psychologues et psychologies d'Amerique, 
1942.— G. Politzer, La crise de la psychologie contemporaine, 1947. — P. Naville, Psychologie, maraisme, 
materialisme, 2 wyd., 1948. — C. C. P rat t, The Logie of Modern Psychology, 1948. — The Foundations of Science 
and the Concepts of Psychology and Psychoanałysis, wyd. H. Feigi i M. Scriyen, 1959. — K. Jaspers, Psychologie der 
Weltanschauungen, 5 wyd., 1960. — E. Beth, J. Piaget, Epistemologie mathematigue et psychologie, 1961. — O. H. 
Mowrer, The Crisis in Psychiatry and Religion, 1961. — C. Hoyos, Denkschrift żur Lagę der Psychologie, 1964. — F. 
T. Severin, Humanistic Yiewpoint in Psychology, 1965. C. R. Eisen-drath, The Unifying Moment. The Psyehological 
Philosophy of W. James and A. N. Whitehead, 1971.
L. S. Wygotski (Vygotskij), Nowe kierunki psychologii, l. Psychologia strukturalna, tłum. z roś. 1936. — M. L. 
Szirwindt (Śindndt), Nowe kierunki psychologii, 2. Behawioryzm Watsona, tłum. z roś., 1936. — S. L. Rubinsztejn 
(RubinStejn), Byt i świadomość, tłum. L Roman, 1961; - Zasady i drogi rozwoju psychologii, tłum. E. i J. Flesznerowie, 
1964. — H. J. Eysenck, Sens i nonsens w psychologii, tłum. M. Brzezińska, 1965. — M. G. Jaroszewski (Jaro$evskij), 
Psychologia XX wieku, tłum. I. Obu-chowska, 1974.
M. Kreutz, Nowe kierunki psychologii, Encyklop. Wychów., 1.1, 1933; wznów, pt. Główne kierunki współczesnej 
psychologii, 1946; — Podstawy psychologii. Studium nad metodami i pojęciami współczesnej psychologii, 1949. — S. 
Baley, O «behawioryzmie», „Rocznik Pedagog.", 1929. — W. Śniegbcki, Behawioryzm z punktu widzenia 
metodologii, „Przegl. Filoz.", 38, 1935. — W. Szewczuk, Psychologia postaci, 1937. — T. Tomaszewski, Rozwój i stan 
psychologii w Związku Radzieckim, „Kwart. Psychol.", 1947; — Zasady psychologii w ZSRR, 1949. — Nauką 
Pawłowa a filozoficzne zagadnienia psychologii, Zbiór artykułów, tłum. z roś., pod red. Cz. Nowińskiego, 1954. — H. 
Misiak, The Philosophical Roots of Scientific Psychology, 1961. — J. Pięter, Przedmiot i metoda psychologii, 1963; — 
Spór o przedmiot psychologii (Od ontologicznej do realistycznej koncepcji psychiki), „Chowanna", l - 2, 1960; — 
Historia psychologii, 3 wyd. 1976. — G. K. Jakorzyński, Frontiers of Psychology, 1963. — K. Tybo-rowska. Problemy 
współczesnej psychologii, 1964.
FREUD. M. Dorer, Historische Grundlagen der Psyehoanałyse, 1932. — I. Hendrick, Facts and Theories of 
Psychoanałysis, 1934, n. wyd. 1939, 1958. — R. Dalbiez, La methode psychanalytique et la doctrine freudienne, 21., 
1936. — R. Osborn, Freud and Mara, A Dialectical Study, 1937. — M. Cave, L'oeuvre paradoxale de Freud, 1947. — 
E. Jones, A. A. Brill, E. Glover (i in.), Psychoanałysis Today, 1949. - E. Jones, S. Freud, Life and Work, 3 t., 1954 - 57; 
toż samo w tłum. franc., 1958 - 69. - L. Fril-ling, Freud and the Crisis of Our Culture, 1955. — L. Marcuse, S. Freud, 
1956, n. wyd. 1972. — H. L. Philp, Freud and the Religious Belief, 1956. - F. Wittels, Freud and His Time, 1956. - I. 
Pro-goff, The Death and Rebirth of Psychology, 1956. — Freud and the 20th Century, Zbiór rozpraw, wyd.
422


B. Nelson, 1957. - Freud in der Gegenwart, Zbiór wykładów, red. T. W. Adomo i W. Dirks, 1957. -G. Zilboorg, S. 
Freud, 1957. — D. Bakan, S. Freud and the Jewish Mystieal Tradition, 1958. — P. J. R. Dempsey, Freud, psychanałyse 
et catholicisme, 1958. — R. La Piere, The Freudian Ethics, 1960. - P. Rieff, Freud, the Mind of the Moralist, 1960. - J. 
A. C. Brown, Freud and the Post-Freu-dians, 1963. — R. Fine, Freud. A Critical Eyaluation of His Theories, 1963. — 
A. Rousseau, L/influence de la tradition speculative juive sur la pensee de S. Freud et la genese de son oeuvre, ok. 1963. 
— E. R. Pinckney, C. Pinckney, The Fallacy of Freud and Psychoanałysis, 1965.
S. Zweig, Freud, tłum. M. Wassermanówna, 1933. — C. M. Thompson, P. Mułłahy, Psychoanaliza, narodziny i 
rozwój, tłum. T. Kołakowska, 1965.
L. Jekels, Szkic psychoanalizy Freuda, 1912. — F. Baumgarten Teoria snu Freuda, „Neurologia Polska", 1912. — 
L. Karpińska, Psychologiczne podstawy freudyzmu, „Przegl. Filoz.", 16,1913,; — O. psychoanalizie, „Ruch Filoz.", 4, 
1914. — L. Wołowicz, Problemy psychoanalizy Freuda,* tamże; — Jeden z problematów psychoanalizy Freuda, 1914. 
— G. Bychowski, Psychoanaliza, 1928. — A. Dryjski, Rozbiór i krytyka głównych założeń psychoanalizy, „Kwart. 
Filoz.", 11, 1929. — J. Pastuszka, Psychoanaliza, „Ateneum Kapł.", 1933. — J. B. Łubieński, Psychoanaliza Freuda w 
świetle prawdy chrześcijańskiej, 1934. — R. Markuszewicz, Rewizja podstawowych pojęć freudyzmu, „Kwart. 
Psychol.", 1936.— M. Bornstein, Structural-logischer und ontologischer Aspekt des Freudschen Begriffe der 
Yerdrangung, „Imago", 1937. — B. Miciński, O teoretycznych podstawach psychoanalizy, „Verbum", 1938. — J. Rey-
kowski, Freud i psychoanaliza, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 1965.
ADLER. H. Orgler, Alfred Adier, 1956.
L. Chmaj, Teoria pedagogiczna w psychologii indywidualnej (Rzecz o Alfredzie Adierze), „Ruch Pedagog.", 5 - 
7,1930. — E. Markinówna, Psychologia indywidualna Adiera i jej znaczenie pedagogiczne, 1935, 2 wyd. 1947; — 
Psychologia dążenia do mocy. Zestawienie poglądów Adiera i Witwickiego, „Kwart. Psychol.", 7, 1935. — M. 
Grzywak-Kaczyńska, Podstawowe pojęcia psychologii indywidualnej A. Adiera, „Verbum", 1937.
JUNG. K. Keller, C. G. Jungs Philosophie, 1937. - O. Bumke, Die Psychoanałyse und ihre Kin-der, 1938. — J. 
Goldbrunner, Die Tiefenpsychologie von C. G. Jung, 1940. — J. Jacobi, Die Psychologie von C. G. Jung., 1940; — 
Komplex Archetypus, Symbol, 1957. - M. Frischknecht, Die Religion in der Psychologie C. G. Jungs, 1945. — H. 
Schar, Religion und Seele in der Psychologie'C. G. Jungs, 1946..— P. Walder, Mensch und Welt bei C. G. Jung., 1951. 
- I. Progoff, Jung's Psychology and Its Social Meaning, 1953. — R. Hostie, C. G. Jung und die Religion, 1957. - H. 
Read, Zum 85. Geburtstag von Prof. dr C. G. Jung, 1960. - A. Jaffe, Der Mythus vom Sinn im Werk von C. G. Jung, 
1967. -E. Rochedieu, C. G. Jung et l'individu dans le monde d'aujourd'hui, 1970.
L. Karpińska, Badania Junga nad skojarzeniami, „Przegl. Filoz.", 13, 1910. — S. Kuchta, Psychologiczne typy C. 
G. Junga, „Ruch Pedagog.", 1930. — J. S. Prokopiuk, Karol Gustaw Jung jako psycholog religii, „Euhemer", l, 1962. 
— Z. Rosińska, Antropologia analityczna Junga a humanizm. W:
Humanizm Socjalistyczny, wyd. spec. „Studiów Filoz.", 1969.
FILOZOFICZNE ZAGADNIENIA W SOCJOLOGII. M. Halbwachs, La doctrine de E. Durkheim, „Revue 
Philos.", 1918. - Zeszyty „Giomale degli Economisti", 1924 (Pareto). - E. Durkheim, Socio-logie et philosophie, 1924, 
n. wyd. 1951, 1963. — C. Bougle, Die philosophischen T.endenzen der Soziologie E. Durkheims, „Jahrb. f. 
Soziologie", 1926. — G. H. Bousquet, Grundriss der Soziologie Paretos, 1926. — P. Sorokin, Contemporary 
Sociological Theories, 1928. — G. Davy, Sociologues d'hier et d'aujourd'hui, 1931. —A. Mochi, Science et morale 
dans les problemes sociaux, 1931. — H. Alpert, E. Durkheim and His Sociology, 1939 (tamże bibliografia). — M. 
Gin.sberg, Reason und Unreason in Society, Essays in Sociology and Social Philosophy, 1948; — Essays in Sociology 
and Social Philosophy, 31., 1960-61.—B. Landheer, Mind and Society, Epistemological Anałysis on Sociology, 
1952.— F. von Hayek, Scientisme et sciences sociales, 1953. — P. Winch, The Idea of a Social Science and Its 
Relation to Philosophy, 1958, przedr. 1960. — The Human Meaning of the Social Science, wyd. D. Ler-ner, 1960. — 
G. Gurwitch, Dialectique et socjologie, 1962. — Tułano Studies in Philosophy, 11. Studies inSocial Philosophy, 1964. 
— D. Braybrooke, Philosophical Problems of the Social Sciences, 1965. — H. E. Barnes, Ań Introduction to the 
History of Sociology, 1966. — J. Duvignaud, Anthologie des socio-logues francais contemporains, 1970, — A. Ryan, 
The Philosophy ofthe Social Sciences, 1970. — L. A. Co-ser, Mastere of Sociological Thought. Ideas in Historical and 
Social Context, wyd. R. K. Merton, 1971. — P. Ch. Łudź, Soziologie und Sozialgeschichte, 1972. — E. Wallwork, 
Durkheim. Morality and Milieu,
423


1972. - E. Laszlo, J. B. Wił bur, Value Theory in Philosophy and Social Science, 1973. -R. A. Nisbet, The Social 
Philosophers. Community and Conflict in Western Thought, 1973. — M. Roche, Phenomeno-logy, Language and the 
Social Sciences, 1973. — J. Freund, Pareto. La theorie de I'equilibre, 1974. — W. Hirsch, Philosophie und 
Sozialwissenschaften, 1974. — Archiv fur Sozialgeschichte, 16 t, 1961 -76.
L. Gumplowicz, Filozofia społeczna, tłum. S. Posner, ok. 1913. — W. M. Kozłowski, L'idee d'une philosophie 
sociale comme synthese des sciences historiques et sociales, „Revue de Synthese Histo-rique", 1908. — F. Młynarski, 
Socjologia wobec teoryi poznania, Studyum filozoficzne, 1910. - J. Ko-disowa, E. Durkheim, les formes elementaires 
de la vie religieuse, „Przegl. Filoz.", 17, 1914. - Cz. Zna-mierowski, Iluzjonistyczna teoria religii, „Przegl. Filoz.", 18, 
1915. - I. Halpern, E. Durkheim, „Przegl. Filoz.", 20, 1917. - F. Znaniecki, Prądy socjologiczne w filozofii 
nowoczesnej. Księga pamiątkowa W. Heinricha, 1927. - W. Doroszewski, Socjologia i filozofia E. Durkheima, „Przegl. 
Filoz.", 33, 1930. -J. Iwanicki, Pojęcie Boga wg Durkheima, „Ateneum Kapł.", 1935. - S. Ossowski, Prawa 
('historyczne') w socjologii, „Przegl. Filoz.", 38, 1935; —O osobliwościach nauk społecznych, 1962. - L. Chmaj, Pe-
dagogika socjalna Durkheima, „Chowanna", 1936. - F. Indan, Sądy wartościujące w etyce Durkheima, „Przegl. Filoz.", 
45, 1950. - T. Kotarbiński, Georges Hostelet, „Ruch filoz.", 3, 1961. - J. Szcze-pański. Socjologia. Rozwój 
problematyki i metod, 1961. — S. Nowak, Prawa ogólne i generalizacje historyczne w naukach społecznych, „Studia 
Socjol.", l, 1961; toż samo w tłum. ang., „Polish Sociol. Buli.", l - 2, 1961;   Studia z metodologii nauk społecznych, 
1965. - J. J. Wiatr, Prawa rozwoju społecznego, 1961.   A. Gella, Ewolucjonizm a początki socjologii, 1966.   J. 
Giedymin, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia. Studia nad logicznymi podstawami nauk społecznych, 1964.   J. 
Szacki, Durkheim, 1964; — Durkheim czyli ambicje socjologii, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX w., 1962, 2 wyd. 
1965.
WHITEHEAD. D. Emmet, Whitehead's Philosophy of Organism, 1932. - J. Wahl, La doctrine speculative de 
Whitehead, „Revue Philos.", 1937. - J. W. Błyth, Whitehead's Theory of Knowledge, 1941.   The Philosophy of A. N. 
Whitehead, dzieło zbiór., red. P. A. Schilpp, 1941. - C. l. Lewis, Whitehead and the Categories of Natural Knowledge, 
1954. - N. Lawrence, Whitehead's Philosophical Development, 1956. - I. Leclerc, Whitehead's Metaphysics, 1958. — 
W. A. Christian, Ań Interpreta-lion of Whitehead's Metaphysics, 1959.   W. Mays, The Philosophy of Whitehead, 1959. 
- L. Bright, Whitehead's Philosophy of Physics, 1960.   R. M. Palter, Whitehead's Philosophy of Scienee, 1960. -The 
Relevance of Whitehead, dzieło zbiór., wyd. l. Leclerc, 1961.   D. W. Sherburne, A Whiteheadian Aesthetic, 1961; - A 
Key to Whitehead's «Process and Reality», 1966. - A. H. Johnson, Whitehead's Theory of Reality, 1962; - Whitehead's 
Philosophy of Cmiization, 1962. - V. Lowe, Understanding Whitehead, 1962. - C. A. de Dell'0ca, 
Principiodecomunidad de los entesen la filosofiade A. N. Whitehead, (Montevideo) 1963. -- A. N. Whitehead, Essays 
on His Philosophy, dzieło zbiór., wyd. G. Kline, 1963.   J. M. Burgers, Experience and Conceptuał Activity, 1965. — 
M. Jordan, New Shapes of Reality. Aspects of A. N. Whitehead's Philosophy, 1968. — P. Novak, Studien żur Koharenz 
des Whriehead'-schen Denkens, Diss. (Heidelberg), 1968. -- W. Zimmermann, Evolution und Naturphilosophie, 1968. 
— Naturphilosophie von der Spekulation żur Wissenschaft, wyd. H. Hórz, R. Lóther, S. Wollgast, 1969. — J. D. 
Weisenbeck, A. N. Whitehead's Philosophy of Values, Diss. (Fribourg, Sw.), 1969. - E. Laszlo, La metaphysique de 
Whitehead: Recherche sur les prolongements anthropologiques, Diss. (Paris), 1968 (druk: 1970). — 
Erkenntnisprobleme der Naturwissenschaften, wyd. L. Kruger, 1970. — K. F. Thompson, Whitehead's Philosophy 
ofReligion, 1971. - A. Deregibus,Ragione e natura nella filosofia di Whitehead, 1972. - J. W. Lango, Whitehead's 
Ontology, 1972. - B. Z. Cooper, The Idea ofGod. A. Whiteheadian critique of St. Thomas Aquinas Concept of God, 
1974. — G. Hennemann, Grundzuge einer Geschichte der Naturphilosophie und ihrer Hauptprobleme, 1975. —
L. O. M i n k, Mind, History, and Dialectics. The Philosophy of R. G. Collingwood, 1969.
A. Jakuszew (Jaku§ev), Zarys systemu metafizyki A. N. Whiteheada, tłum. B. Chwedeńczuk, „Studia Filoz.", 
4(31), 1962 i 1(32), 1963.
J. Metallmann, Filozofia przyrody i teoria poznania A. N. Whiteheada, „Kwart. Filoz.", 2 - 3, 1924-25.
N. HARTMANN. R. Groos, Die Prinzipien der Ethik N. Hartmann's, 1933. - A. Selbach, N. Hartmanns Kantkritik, 
1933. — H. Hirning, N. Hartmanns Lehre vom obiektiven Geist, Diss. (Tubingen), 1937. - H. Kuhaupt, Das Problem 
des erkenntnistheoretischen Realismus in N. Hartmanns Metaphysik der Erkenntnis, Diss. (Mttnster), 1938. —J. 
Hessen, Das Problem des Moglichen, „Jahrb. d. Gorres--Gesellschaft", 1940. —A. Guggenberger, Der menschliche 
Geist und das Sein, Eine Begegnung mit
424


N. Hartmann, 1942, — G. Kropp, Naturphilosophie als Kategorialanałyse, 1951. — N. Hartmann, Der Denker und sein 
Werk, praca zbiór, pod red. H. Heimsoetha i R. Heissa, 1952. — E. Mayer, Objekti-vitat der Werterkenntnis bei N. 
Hartmann, 1952. — O. Pejović, Realni svijet, Temelji ontologije N. Hart-mana, Diss. (Zagreb), 1958. — B. 
Brandenstein, Teleologisches Denken, Betrachtungen zu d. gleich-namigen Buche N. Hartmanns, 1960. - H. Beck, 
Moglichkeit und Notwendigkeit, Eine Entfallung der ontologischen Modalitateniehre im Ausgang von N. Hartmann^ 
1961. — S. Breton, L'etre spirituel, Recherches sur la philosophie de N. Hartmann, Diss. (Paris), 1958. — K. Kanthack, 
N. Hartmann und das Ende der Ontologie, 1962. — A. Moslang, Finalitat, Ihre Próblematik in der Philosophie N. Hart-
manns, 1964. - R. G. Maliandi, Wertobjektmtat und Realitatserfahrung. Mit besonderer Berucksich-tigung der 
Philosophie N. Hartmanns, 1966. - T. N. Gornstejn, Filosofija N. Gartmana. Kritićeskii analiz osnovnych problem 
ontologii, (Leningrad) 1969. — G. Renggii, Die Philosophie des Objectiven Geistes bei N. Hartmann mit 
Berucksichtigung Hegels, Diss. (Freiburg/Schw.), 1973.
A. T. Tymieniecka, Essence et existence, Essai sur la philosophie de N. Hartmann et R. Ingarden. (Paiis) 1957. - Z. 
Zwoliński, Byt i. wartość u N. Hartmanna, 1974.
FAZA TRZECIA: 1930- 1945
NEOPOZYTYW1ZM. A. Petzaell, Logistischer Positivismus, 1931; - Zum Methodenproblem der 
Erkenntnisforschung, 1935. — O. Neurath, Le developpement du Cerele de Vienne et l'avenir de 1'empirisme logique, 
1935; - Empiricism and Sociology, with a Selection of Biographical and Autobio graphical Sketches, wyd. Marie 
Neurath i R. S. Cohen, 1973. - J. R. Weinberg, Ań Examination ot" Lo-gical Positivism, 1936. - Ch. W. Morris, Logical 
Positivism, Pragmatism and Scientific Empiricism, 1937;   Writings on the Generał Theory of Signs, 1971. - R. Mises, 
Kleines Lehrbuch des Positivismus, Einfuhrung in die empiristische Weltauffassung, 1939. - G. H. von Wright, Den 
logiska empirismen. En huvudriktning i modern filosofi, 1943. - A. J. Ayer, Language, Truth and Logie, 1946.   The Re 
volution in Philosophy (Vienna Circie), wyd. A. J. Ayer (i in.), 1956; — Logical Positivism, 1966. H. FeigI, Logical 
Empiricism. W:'Twentieth Century Philosophy, 1947. -- Dzieło zbiór. Logical Posi tivism and Ethics, 1948.   C. E. M. 
Joad, Critique of Logical Positivism, 1950. - J. Joergensen, The Development of Logical Empiricism, 1951, 1954.   B. 
Fogarasi, Kritik des physikalischen Idealismus. 1953. — V. Kraft, Der Wiener Kreis. Der Ursprung des 
Neopositivismus. 2 wyd. rozszerz., 1968; toż w tłum. ang.: The Vienna Circie, The Origin ofNeo-Positivism, 1953.   G. 
Bergmann, The Metaphysics of Logical Positivism, 1954. - J. O. Urmson, Philosophical Anałysis, 1956. - J. K. 
Feibleman, Inside the Great Mirror. A Critical Examination of the Philosophy of Russell, Wittgenstein, and Their 
Followers. 1958. - M. J. Charlesworth, Philosophy and Linguistic Anałysis, 1959.   I. S. Narskij, Sovremennyj 
pozilivizm. Kritićeskij ocerk, 1961.   Dzieło zbiór. Logie and Language: Studies Dedicated to Prof. R. Carnap on the 
Occasion of His Seventieth Birthday, 1962. • Th. S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 1962. - V. RumI, 
Zakladni otazky filosofie logickeho pozitivizmu, (Praha) 1962;   Der logische Positivismus, 1965. - Filosofia 
marksizma i neopozitivizm. Sbornik stałej, red. T. l. Ojzerman. 1963. - D. Campanale, Les grands courants de la pensee 
mondialecontemporaine, t. 2, 1964. - E. Hein tel, Die beiden Labyrinthe der Philosophie, l. Neopositivismus und 
Diamat (Histomat), (Wien) 1968. H. Reichenbach, The Theory of Probability. Ań Inquiry into the Logical and 
Mathematical Foundations of the Calculus of Probability, 1949, n. wyd. 1971. - L. Boltzmann, Theoretical Physics and 
Philosophical Problems, Selected Writings, wyd. B. McGuinness, 1974. — The Philosophy of C. I. Lewis, wyd. P. A. 
Schilpp, 1968. - The Philusophy of K. Popper, wyd. P. A. Schilpp, 2 t., 1974.   K. Durr, Der logische Positivismus. 
Bibliogr. Einfuhr. in das Studium d. Philos., wyd. I. M. Bocheński, 1948.
Czasopisma i serie wydawnicze Kola Wiedeńskiego: „Erkenntnis" pod red. R. Car-napa i H. Reichenbacha, od r. 
1930 do 1938 wyszło 7 tomów; od 1939 zmiana nazwy na „The Journal of Unified Science" (The Hague). — Od r. 
1938 ukazywało się wydawnictwo International Encyklopedia of Unified Science, red. O. Neurath, R. Carnap i Ch. 
Morris. Wyszedł tom l w 2 cz. zawier. 10 zesz. (1938 - 55) i tom 2 zawier. 9 zesz. (1939 - 62). — Inne wyd. seryjne: 
„Schriften żur wissenschaftlichen Weltauffassung", wyd. M. Schlick i Ph. Frank, od r. 1929.   „Einheitswissenschaft", 
wyd. O. Neurath od r.1933.
M. Cornforth, Nauka przeciwko idealizmowi, 1949, 2 wyd. 1957; - W obronie filozofii przeciw pozytywizmowi i 
pragmatyzmowi, tłum. I. Krońska, 1952. •- H. Reichenbach, Powstanie filozofii nau-
425


kowej, tłum. H. Krahelska, 1960. — G. Kung, Treści intensjonalne u Rudo fa Carnapa. W: Szkice filozoficzne, Księga 
pamiątkowa R. Ingardena, 1964..
W. Rubczyński, Kilka uwag o gnoseologii Maurycego Schlicka, „Przegl. Filoz.", 32, 1929. — I. Dąmbska, Koło 
Wiedeńskie. Założenia epistemologiczne Koła i niektóre ich konsekwencje, „Przegl. Współcz.", 11, 1932, 125; - 
Maurycy Schlick (1882- 1936), „Przegl. Filoz.", 40, 1937. - D. Sztejn-barg, Fizykalizm, „Przegl. Filoz.", 37, 1934. — 
K. Ajdukiewicz, O tak zwanym neopozytywizmie, „Myśl Współcz.", 1946. — R. Ingarden, Główne tendencje 
neopozytywizmu, „Marchołt", 1935 - 36; — Logistyczna próba nowego ukształtowania filozofii. Uwaga krytyczna, 
„Przegl. Filoz.", 37, 1934; toż samo w jeż. franc. w „Revue Philos. de la France et de 1'Etranger", 1935. — T. 
Czeżowski, Pozytywizm a idealizm w pojmowaniu nauki, 1936. — M. Kokoszyńska-Lutmanowa, Filozofia nauki w 
Kole Wiedeńskim, „Kwart. Filoz.", 14, 1937; — Logiczna składnia języka, „Przegl. Filoz.", 39, 1936; — W sprawie 
walki z metafizyką, „Przegl. Filoz.", 41, 1938. — N. Łubnicki, Podstawowe momenty światopoglądu 
pozytywistycznego, „Przegl. Filoz.", 39, 1936. — J. Rajgrodzki, Rola poznawcza przeżyć spostrzegawczych w 
poglądach epistemologicznych Koła Wiedeńskiego, „Kwart. Filoz.", 14, 1938. — A. Stawarski, Ze studiów nad etyką 
współczesnego pozytywizmu, „Verbum", 1938. -^Z. Jordan, The Development of Mathematical Logie and Logical 
Positivism in Poland, (London) 1945. — M. Dobrosielski, Ein Erkenntnistheoretisches Grundprinzip des 
Neopositivismus, Diss. (Zttrich) 1947. — J. Kamińska (Kotarbińska), Ewolucja Koła Wiedeńskiego, „Myśl Współcz.", 
2, 1947 oraz w: Logiczna teoria nauki, 1966. — M. Gordon, Zagadnienie powtarzalności jako cechy prawidłowości 
koegzystencjalnych i przyczynowych w ujęciu Arthura Papa i Philippa Franka, „Studia Filoz.", 4(7), 1958. — S. 
Amsterdamski, Ph. Frank o związku filozofii i nauki, „Studia Filoz.", 2(5),' 1958. — H. Buczyńśka, Koło Wiedeńskie. 
Początek neopozytywizmu, 2 wyd. 1960; — Schlick - próba eliminacji metafizyki, w zbiorze: Filozofia i socjologia XX 
w., 1962, 2 wyd. 1965. — J. Sikora, (Rehabilitacja') czy krytyka naukowa? W sprawie marksistowskiej krytyki 
neopozytywizmu, „Studia Filoz.", 1(36), 1964. — J. Srzednicki, Nowy flzykalizm, „Ruch Filoz.", 24, 1966. — S. Lewi, 
Jan Łukasiewicz a Koło Wiedeńskie, „Gdańskie Zesz. Humanist. — Filozofia", l, 1965; — Neopozytywistyczny 
antropomorfizm — anachronizmem, tamże, 3, 1968.
CARNAP. W. Stegmuller, Das Wahrheitsproblem und die Idee der Semantik. Eine Einfuhrung in die Theorien von 
A. Tarski und R. Carnap, 1957. — R. S. Cohen, Dialectical Materialism and Camap's Logical Empiricism, 1959. — 
The Philosophy of Rudolf Carnap, dzieło zbiór., wyd. P. A. Schilpp, 1964. — L. Krauth, Die Philosophie Carnaps, 
1970. — J. Hintikka, R. Camap, Logical Empiricist. Materials and Perspectiyes, 1975.
M. Kokoszyńska-Lutmanowa, (Recenzje:)-Carnap R.: Testability and Meaning, „Kwart. Filoz.", 14, 1936; 
Introduction to Semantics, Formalisation of Logie, Meaning nad Necessity, „Ruch Filoz.", 3-4, 1948;—R. Carnap, 
wspomnienie pośmiertne, „Ruch Filoz.", 3-4, 1971. — J. Pelc, Poglądy R. Carnapa na kwestie znaczenia, 1960.
WITTGENSTEIN. M. White, The Agę of Anałysis, 1955. - D. Pole, The Later Philosophy of Wittgenstein, 1958. 
— N. Malcolm, Ludwig Wittgenstein: A Memoir. With a Biographical Sketch by G. H. v. Wright, 1958. •- G. E. M. 
Anscombe, Ań Introduction to Wittgenstein's «Tractatus», 1959. -E. Stenius, Wittgenstein's «Tractatus», 1960. — A. A. 
Mullin, Philosophical Comments on the Philo-sophies of C. S. Peirce and L. Wittgenstein, 1961. — A. Masiow, A 
Study in Wittgenstein's Tractatus, 1961. — B. Blanshard, Reason and Anałysis, 1962. — J. Hartnack, Wittgenstein und 
die modernę Philosophie, 1962; toż samo w tłum. ang. 1965. — M. Black, A Companion to Wittgenstem's «Tractatus», 
1964. — D. Favrholdt, Ań Inte^retation and Critique of Wittgenstein's Tractatus, 1964. — J. Griffin, Wittgenstein's 
Logical Atomism, 1964. — G. Pitcher, The Philosophy of Wittgenstein, 1964. — J. Burk-hardt, Die Bildtheorie der 
Sprache in Wittgensteins Tractatus Logico-Philosophicus und ihre ontologische Fundierung, Diss. (Munchen), 1965. — 
I. M. Copi, R. W. Beard, Essays on Wittgenstein's Tractatus, 1966. - P. Engelmann, Letters from L. Wittgenstein. With 
a Memoir, 1967. — T. de Mauro, L. Wittgenstein. His Place in the Development of Semantics, 1967. — H. Morick, 
Wittgenstein and the Problem of Other Minds, 1967. - A. Muller, Ontologie in Wittgensteins «Tractatus», 1967. - 
W.Schulz, Wittgenstein. Die Negation der Philosophie, 1967. —J. C. Morrison, Meaning and Truth in Wittgenstein^ 
«Tractatus», 1968. — S. J. Schmidt, Sprache und Denken als sprachphilosophische Problem von Locke bis 
Wittgenstein, 1968. — K. T. Fann, Wittgenstein's Conception of Philosophy, 1969, n. wyd. 1971. —G.-G. Granger, L. 
Wittgenstein. Presentation, choix de textes, bibliographie, 1969. — C. A. van Peursen,. L. Wittgenstein. Ań 
Introduction to His Philosophy, 1969. —
426


F. Scholz, Untersuchungen zum Problem der Empfindungsworter bei Wittgenstein, Diss. (MOnchen), 1967, druk: 1969. 
— P. Winch, Studies in the Philosophy of Wittgenstein, 1969. — Wittgenstein et le probleme d'une philosophie de la 
science. «Colloques Intern, du Centre National de la Re-cherche Scientifique, Paris 1970. — Ch. F. Kielkopf, Strict 
Finitism. Ań Examination of L. Wittgenstein «Remarks on the Foundations of Mathematics», 1970. — A Wittgenstein 
Workbook, wyd. Ch. Coo-pe (i in.), 1970. — D. Pears, Wittgenstein, (Paris) 1970; — toż w jeż. niem., 1971. — R. 
Rhees, Discussions of Wittgenstein, 1970. — S. M. Engel, Wittgenstein's Doctrine of Tyranny of Language, Ań 
Historical and Critical Examination of His Blue Book, 1971. — Ch. S. Hardwick, Language Learning in Wittgenstein^ 
Later Philosophy, 1971. — M. Lang, Wittgensteins philosophische Grammatik, 1971. — P. M. S. Hacker, Insight and 
Illusion. Wittgenstein on Philosophy and the Metaphysics of Experience 1972. — H. F. Pitkin, Wittgenstein and Justice. 
Significance of L. Wittgenstein for Social and Political Thought, 1972. — R. Bensch, L. Wittgenstein, Die apriorischen 
u. mathematisehen Satze in seinem Spat-werk, 1973. — T. Binkley, Wittgenstein's language, 1973. — J. Bouveresse, 
Wittgenstein: la rime et la raison. Science, ethique et esthetique, 1973. — R. A. Dietrich, Sprache und Wirklichkeit in 
Wittgensteins Traetatus, 1973. - J. F. M. Hunter, Essays after Wittgsnstein, 1973. — J. Moran, Toward the Worid and 
Wisdom of Wittgenstein's «Tractatus», 1973. — G. Piana, Interpretazione del «Tractatus» di Wittgenstein, 1973. — J. 
Poulain, Logique et religion. L'atomisme logique de L. Wittgenstein et la possibilite des propositions religieuses, 1973. 
— J. T. Price, Language and Being in Wittgenstein's •«Philosophical Investigations», 1973. — G. Benarab, Die 
operativ-pragmatische Basis der Sprachphilosophie L. Wittgensteins, Diss. (Hamburg), 1973, druk: 1974. — W. W. 
Bartley, Wittgenstein, 1974. — C. H. Brown, Wittgensteinian Linguistics, 1974. — Understanding Wittgenstein, oprać. 
A. J. Ayer (i in.), 1974.
J. Srzednicki, Pojęcie znaczenia w późniejszej filozofii L. Wittgensteina, „Studia Logiea", 13, 1962. — B. 
Wolniewicz, L. Wittgenstein (Informacja biograficzna i bibliografia), „Ruch Filoz.", 22, 1963; — Wittgenstein, art. w 
Słowniku filozofów pod red. I. Krońskiej, 1.1,1966; — Rzeczy i fakty. Wstęp do pierwszej filozofii Wittgensteina, 
1968 (tamże bibliografia W.); — A Parallelism between Wittgensteinian and Aristotelian Ontologres. W: Boston 
Studies in the Philosophy of Science, Vol. 4, 1969. — I. Dąmbska, Les idees de Wittgenstein sur la non-contradiction et 
sur le caractere des propositions mathematiques. W: Akten des XIV Intern. Kongresses for Philosophie, Wien 1968, t. 
6, 1971.
KORZYBSKI. S. I. Hayakawa, Language, Meaning and Maturity. Selections from ETC: A Reyiew of Generał 
Semantics 1943 -1953,1954. - Ch. S. Read, Alfred Habdank Skarbek Korzybski, A Biographi-cal Sketch, „Generał 
Semantics Bulletin", 1965 (numer specjalny); — Generał Semantics, art. w: Encyclo-pedia of Library and Information 
Science, vol. 9, 1973.
H. Buczyńska, Parę informacji o semantyce ogólnej (Na marginesie kwartalnika «ETC»), „Studia filoz.", 2(5), 
1958. — M. Rzeuska, Semantyka ogólna. W pracy tejże autorki: Semiotyka w literaturze anglosaskiej 1910 -1957, 
„Ruch filoz.", 18, 1958, 4; - A. Korzybski (1879 -1950), „Ruch Filoz.", 18, 1958. - J. Krajewski, A. Korzybski, Polski 
Słownik Biograficzny, 14, 1969.
EGZYSTENCJALIZM. Contemporary Philosophy. Studies of Logical Positiyism and Existentialism, 1963. — F. 
Heinemann, Neue Wege der Philosophie, 1929; — Existenzphilosophie lebendig oder tot?, 1954. — J. Kraft, Von 
Husserl zu Heidegger, 1932. — L.-Chestov (L. Szestow), Kierkegaard et la philosophie existentialiste, 1936; toż w jeż. 
niem., 1949. — H. Folwart, Kant, Husserl, Heidegger, Kritizismus, Phanomenologie, Existenzialontologie, 1936. — R. 
Huyghe, Le temps de Tabsurde, „Quadrige", 1946. — Zeszyt „Revue de Philosophie", 1946. — J. Wahl, Petite histoire 
de l'existentialisme, 1947; — Les philo-sophes de l'existence, 1954. — P. Foulquie, L'existentialisme, 1948, 10 wyd. 
1958. — G. Lukacs, Exis-tentialisme ou marxisme, 1948. — Existentialisme devant 1'opinion philosophique, zeszyt 
„Revue Intern. de Philos.", 1949 (zawiera bibliografię egzystencjalizmu). — L. Gabriel, Existenzphilosophie von Kier-
.kegaard bis Sartre, 1951. — J. Lenz, Der modernę deutsche und franzósische Existentialismus, 1951. — J. Collins, The 
Existentialists, 1952. — H. Knittermeyer, Die Philosophie der Existenz von der Renais-sance bis żur Gegenwart, 1952. 
— O. F. Bollnow, Existenzphilosophie, 4 wyd., 1955. — R. Grinsley, Existentialist Thought, 1956. — W. Barrett, 
Irrational Mań, A Study in Existential Philosophy, 1958. — P. Prini, Esistenzialismo, 2 wyd. 1959; — Storia 
dell'esistenzialismo, 1971. — F.' Molina, Existentialism as Philosophy, 1962. — M. Natanson, Literaturę, Philosophy 
and the Social Sciences, Essays in Existentialism and Phenomenology, 1962. — M. Henry, L'essence de la 
ananifestation, 21., 1963. — J. R. Wił-liams, Contemporary Existentialism and Christian Faith, 1965. — L. N. 
Mitrochin, A. G. Mysliyćenko, T. I. Ojzerman, Sovremennyj ekzistencializm. Kriticeskie oćerki, (Moskwa) 1966. —R. 
Harper, The
427


Se\enth Solitude. Metapriysical Homelessnesś in Kierkegaard, Dostoevsky, and Nietzsche, 1967. — t-. A.01at'son, 
Principles and Persons. Ań Ethical.Interpretation ofExistentialism, 1967.— E. Mounier, MaIraiiK, Camus, Sartre, 
Bernanos. L"espoir des desesperes, 1970. - M. Warnock, Existentialism, 1970.— J. Beaufret, Introduction aLix 
philosophies de l'existence. De Kierkegaard a Heidegger, 1971. — R. C. So-lomon, Phenomenology and existentialism, 
1972.   J. A. Gould, W. H. Truitt, Exiśtentialist Philosophy, 1973.   R. L. Howey. Heidegger and Jaspers on Nietzsche, 
1973. - K. Douglas, A Critical Bibliography ot" Lxistenlialism, 1950.
Antologie. W. Herberg, Four Exiśtentialist Theologians. A Reader from the Works of J. Mari-lain, N. Berdyaev, M. 
Buber and P. Tillich, 1958. - G. A. Schrader, Existential Philosophers: Kierkegaard 10 Merleau-Ponty, 1967. - 
Existentialism from Dostoevsky to Sartre, wyd. W. Kaufmann, wyd. 26, 196.S.
B. S uch odciski, O wielorakości i jedności egzystencja! izmu, ..Przegl. Filoz."', 43, 1947.   F. S a wiek i, Filozofia 
egzystencjalna niemiecka, „Przegl. Powsz.", 1948.   B. Hubicki, Egzystencjalizm, „Poglądy", 195i.   M. A. Krąpiec, 
Egzystencjalizm tomistyczny, „Znak", 6, 1951. L. Dobrzy ńska-Rybicka, Najnowszy egzysiencjali/m francuski, 
„Sprawozd. Pozn. Tow. Przyj. Nauti", 1952 - 54. - J. Eska, A. Stanom s k i, Wstęp do dialogu z polskim 
egzystencjalizmem, „Więź", 1958. - J. Jakubowski, Egzystencjalizm a nowoczesna koncepcja człowieka, „Nowa 
Kultura", 1960. - A. Schaff, Filozofia człowieka. Marksizm a egzysiencjalizm, 1962.   Z. Adamczewski. The Tragic 
Protest, (The Hague) 1963. — T. M. Ja-roszewski. Osobowość i wspólnota, 1970.   J. Kossak, Egzystencjalizm w 
filozofii i literaturze, 1971, 2 wyd. zmień, i poszerz., 1976.
Filozofia egzystencjalna (antologia), 1965 (zaw. wybór tekstów autorów: S. Kierkegaarda, M. Stir-nera. F. 
Nietzschego, M. Schelera. M. de Unamuno, K. Jaspersa, G. Marcela, L. Szestowa, M. Heideggera, N. Abbagnano. J. - 
P. Sartre'a, G. Bataille'a, A. Camusa, M. Merleau-Ponty).
HEIDEGGER. A. Delp, Die tragische Existenz bei M. Heidegger, 1935. -A. de Waelhens, La philosophie de M. 
Heidegger, 1942, n. wyd. 1955; • Chemins et impasses de 1'ontologie heideggerienne. 1953.   J. Moeller. Die 
Existentialphilosophie M. Hcideggers im Lichte der katholischen Theologie, 1947.   R. Marcie, M. Heidegger und die 
Exis!cnzphilosophie. 1949,   M. Heideggers EinfTuss auf dic Wissenschallen. dzieło zbiór., 1949.   R. Joli\et, Le 
probleme de la mort chez M. Heidegger et .1. P. Sartre, 1950.   F.. Victta. Dic Seinsfragc bei M. Heidegger, 1950. - W. 
Bierne], Le concept de monde chez Heidegger. 1951.   J. Hommes, Zwiespaltiges Dasein, Die existenziale Ontologie 
von Hegel bis Heidegger. 1953;   Kriśe der Freiheil. Hegel   Marx   Heidegger, 1958. - K. Lówitłi, Heidegger, Denker 
in durftiger Zeit. 1953. --A. Diemer, M. Heidegger, Versuch einer systematische Darstellung seiner Philosophie, 1956.   
B. Allemann, Hółderlin et Heidegger, 1959.   M. Corvez, La philosophie de Heidegger. 1961. - A. Hubscher. Von 
Hegel zu Heidegger, Gestalten und Probleme, 1961.— T. D. Langan. The Meaning of Heidegger, A Crilical Study ofan 
Exiśtentialist Phenomenology, 1961. -V. Vycinas. Earth and Gods. Ań Introduction to ihe Philosophy of M. Heidegger, 
1961. - W. Marx, Heidegger und die Tradition. 1961. - F. Wilpinger, Wahrheit und Geschichtiichkeit, Eine 
LJntersuchung iihcr die Frage nach dem Wesen der Wahrheit im Denken M. Heideggers, 1961. • B. Rioux, L'etre et la 
\eriie chez Heidegger et Saint Thomas d'Aquin, 1963. - U. Schultz, Das Problem des Schematismus bei Kant und 
Heidegger, Diss. (Munchen), 1963. - F. W. v. Herrmann, Die Selbstinterpretation M. Heideggers, 1964. - A. Schwan, 
Politische Philosophie im Denken Heideggers, 1965. — P. Trotignon, Heidegger. 1965. - J. H. Kockelmans, M. 
Heidegger. A First Introduction to His Philosophy, 1966. -O. Póggeler, La pensee de M. Heidegger, 1967. - E. 
Tugendhat, Der Wahrheitsbegriff bei Husserl und Heidegger, 1967.   A. Kuhn, Das Wertproblem in den Fruhwerken M. 
Heideggers und «Sein und Zcii', Diss. (Munchen), 1968. - O. Laffoucriere, Le destin de la pensee et "La mort de-Dieu» 
selon Heidegger, Diss. (Paris Nanterre), 1962, druk: 1968.   J. Muller, Der Sprung. Untersuchung żur Logik hei M. 
Heidegger, Diss. (Munchen), 1969.   D. V. Picotti, Die Uberwindung der Metaphysik als ge-schichtiiche Aufgabe hei 
M. Heidegger, Diss. (Munchen), 1969. - Durchblicke. M. Heidegger zum 80. Geburtstag, wyd. V. Klostermann, 1970. - 
H. Decleve, Heidegger et Kant, 1970.   B. Magnus, Hei-degger's Metahistory of Philosophy: Amor Fali, Being and 
Truth, 1970.   U. Regina, Heidegger. Dal nihilismo alla dignita dell"uomo 1970.   A. Rosales, Transzendenz und 
DifTerenz. Ein Beitrag zum Problem der ontologischen DifTerenz beim friihen Heidegger, 1970 - F. Couturier. Monde 
et etre chez Heidegger. 1971. — J. M. Deely, The Tradition via Heidegger, 1971. - A. J. Bucher, Heidegger. Meta-
physikkritik als Begriffsproblematik. 1972.   R. H. Cousineau, Humanism and Ethics. Ań Introduction
428


to Hejdegger's Letter on Humanism, 1972. - J. E. Doherty, Sein, Mensch und Symbol. Heidegger und die 
Auseinandersetzung mit dem neukantianischen Symbolbegriff, 1972. — D. Pereboom, The Soterial Implications of 
Heidegger's Concept of Being, Diss. (Fribourg), 1967. - E. G. Ballard, Ch. E. Scott, M. Heidegger in Europę and 
America, 1973. — L. Goldmann, Lukacs et Heidegger. Fragments post-humes etablis et pres. par Y. [shaghpour, 1973. 
— R. Scherer, A. L. Kelkel, Heidegger ou l'experience dęła pensće, Pres., biogr., bibliogr., 1973. — l. Beaufret, 
Dialogueavec Heidegger. l. Philosophie grecque. 2. Philosophie modernę. 3. Approche de Heidegger, 1973 - 1974. — 
C. F. Gethmann, Verstehen und Aus-legung. Das Methodenproblem in der Philosophie M. Heideggers, 1974. — G. 
Haeffner, Heideggers Begriff der Metaphysik, 1974. — G. Schneeberger, Erganzungen zu einer Heidegger-
Bibliographie 1960. -- H. - M. Sass, Materialen żur Heidegger-Bibliographie 1917 - 1972, 1975.
F. Sawicki, Pojęcie i zagadnienie nicości u Heideggera, „Roczniki Filoz. KUL", 4, 1954. — A. Waw-rzyniak. 
Filozofia M. Heideggera w świetle nowszych opracowań, „Ruch Filoz.", 23, 1965; — O właściwe rozumienie 
Heideggera, „Znak", 4, 1965. — K.. Michalski, M. Heidegger i problem prawdy, „Stud. Filoz.", 12(109), 1974.
SARTRE. R. Campbell, J. P. Sartre ou une litterature philosophique, 1945. — R. Troisfontaines, Le choix de J. P. 
Sanre, 1946.   M. Beigbeder, L'Homme Sartre, 1947. — G. Varet, L'ontologie de Sartre, 1948. - O. Haefliger, Wider 
den Existentialismus, 1949. - M. Stefani, La liberia esistenziale in J. P. Sartre, 1949.    H. H. Holz, J. P. Sartre, 1951. - 
M. Natanson, A Critic ot' J. P. Sartre's Ontology, 1951. - W. Desan, The Tragic Finale, Ań Essay on the Pni-losophy ot' 
J. P. Sartre, 1954. - N. N. Greene, J. P. Sartre, The Existentialist Ethic, 1960. -R. M. Alberes, J. P. Sartre, 5 wyd. 1960.   
K. Hartmann, Grundzuge der Ontologie Sartres in ihrem Verhaltnis w Hegels Logik, 1963. — R. R. Bubner, 
Phanomenologie, Reffexion und Cartesianische Existenz zu J. P. Sartres Begriff des Bewusstseins, 1964. - W. Maier, 
Das Problem der Leiblichkeit bei J. P. Sartre und M. Merleau-Ponty, 1964. - M. Warnock, The Philosophyof Sartre, 
1965. - F.Jeanson, Le probleme morał et la pensee de Sartre, 1965. — C. Audry, Sartre et la realite humaine. 
Presentation, choix de textes, bibliographie, 1966. — W. F. Haug, J. P. Sartre und die Konstruktion des Absurden, 
1966.   C. Gahamanyi, La conception de la liberie chez J. P. Sanre et chez M. Merleau-Ponty, Diss. (Fribourg), 1967.   
R. Lafarge, La philosophie de J. P. Sartre, 1967. - A. Manser, Sartre. A Philosophie Study, 1967. - T. Schwarz, J. P. 
Sartres «Kritik der dialektischen Vernunft», 1967. - Z. Tordai, Existence et realite. Polemique avec certaines theses 
fondarnentales de «L'Etre et le Neant» de Sartre, (Budapest) 1967.   G. H. Bauer, Sartre and the Artist, 1969. -• V. N. 
Kuznecov, Zan-Pol Sartr i ekzis-lencializm, (Moskwa), 1969. - G. M. Pagano, Sartre e la dialettica, 1970. - G. 
Schwappach, Syste-malische Kritik der fundamentaltheoretischen Grundlagen von Sartres «Das Sein und das Nichtsn, 
Diss. (Munchen), 1966, druk: 1970.   G. Seel, Sartres Dialektik, 1971. — G. Cera, Sartre trą ideologia e storia, 1972. - 
L. Gaspari, La liberia nell'ontologia di J. P. Sartre, 1974.
T. J. Kroński, Filozofia egzystencjalna J. P. Sartre'a, „Kultura", 1947. — W. Gromczyński, Ateizm Sartre'a, 
„Euhemer, Zesz. Filoz.", l, 1960; -- Człowiek, świat rzeczy. Bóg — w filozofii Sartre'a, 1969. — T. M. Jaroszewski, 
Propozycja krytyki egzystencjalnej, wstęp do: J. P. Sartre, Czym jest literatura?, 1968; - Der „vcrlassene" Mensch J. P. 
Sartres, 1975.
JASPERS. L. Jaspers, Der Begriff der menschlichen Situation in der Existenzphilosophie von K. Jaś-pers, 1936. - 
K. Lehmann, Der Tod bei Heidegger und Jaspers, 1938. - L. Pareyson, La filosofia dell'esistenza di C. Jaspers, 1940. — 
R. E. Feith, Psychologismus und Transzendentalismus bei K. Jaspers, 1945. — J. de Tonquedec, Une philosophie 
existentielle: L'existence d'apres K. Jaspers, 1945. — M. Dufrenne, P. Ricoeur, K. Jaspers et la philosophie de 
l'existence, 1947.   B. Welte, Der philoso-phische Glaube bei K. Jaspers, 1949. - Offener Horizont, Festschrift fur K. 
Jaspers, praca zbiór., 1953. -Ą. Lichtigfeid, Jaspers Metaphysics, 1953. - Kar] Jaspers, dzieło zbiór., wyd. P. A. 
Schilpp, 1957. -R. D. Knudsen, The Idea of Transeendence in the Philosophy of K. Jaspers, 1958. — N. Rigali, Die 
Selbstkonstitution der Geschichte im Denken von K. Jaspers, 1965. — Ch. F. Waliraff, K. Jaspers. Ań Introduction to 
His Philosophy, 1970.   F. Boeckelmann, Die Problematik existentieller Freiheit bei K. Jaspers, Diss. (Munchen), 1973, 
druk: 1972. - KarI Jaspers in der Diskussion, wyd. H. Saner, 1973.--K. Piper, H. Saner, Erringerungen an K. Jaspers, 
1974.
A. Kijowski, Odwaga według Jaspersa, „Przegl. Kult.", 49, 1960. - M. Polepa, Jaspers a Kant:
wolność, transcendencja, egzystencja, „Człowiek i Światop.", 4, 1974; - Egzystencja, komunikacja, transcendencja u K. 
Jaspersa, „Aren. Hist. Filoz. i Myśli Spot.", 21, 1975.
429


MARCEL. R. Ricoeur, G. Marcel et K. Jaspers, 1948. - P. Prini, G. Marcel et la methodologie de l'inverifiable, 
1951. — A. Sciyoletto, L'esistenzialismo di Marcel, 1951. — M. Bernard, La philo-sophie religieuse de G. Marcel, 
1952. — R. Troisfontaines, De l'existence a 1'etre, La philosophie de G. Marcel, 1953. — T. Hoefeid, Der christliche 
Existenzialismus G. Marcels, 1956. — E. Sottiaux, G. Marcel, 1956. - M. M. Davy, Un philosophe itinerant, G. Marcel, 
1959. - J. Parain-Yial, G. Marcel et les niveaux de l'experience. Presentation, choix de textes, 1966. — V. Berning, Das 
Wagnis der Treue. G. Marcels Weg zu einer konkreten Philosophie des Schópferischen, (Freiburg) 1973 (Praca 
habilitacyjna).
M. Miłbrandt, Filozofia egzystencjalna G. Marcela, „Przegl. Filoz.", 43, 1947. — M. Winowska, G. Marcel, czyli 
na tropach chrześcijańskiego egzystencjalizmu, „Roczniki Filoz. KUL", l, 1948. — T. Ter-lecki, Egzystencjalizm 
chrześcijański, (Londyn) 1958. — M. Jaworski, Filozofia, absurdu czy nadziei (Filozofia G. Marcela), „Tygodn. 
Powsz.", 44,1960. — H. Sawecka, O (teatrze filozoficznymi), G. Marcela, użycie i Myśl», 7 - 8, 1961. — J. Kossak, W 
kręgu chrześcijańskiego egzystencjalizmu, 1965. — J. Tisch-ner, G. Marcel, „Znak", 7 - 8, 1974.
INNI EGZYSTENCJALIŚCI. A. de Waelhens, Une philosophie de 1'ambiguite. L'existentialisme de M. Merleau-
Ponty, 1951. — „Temps Modernes", 184-185, 1961, numer poświęcony Merleau--Ponty'emu. — R. C. Kwant, The 
Phenomenological Philosophy of Merleau-Ponty, 1963; — From Phenomenology to Metaphysics. Ań Inquiry into the 
last Period of Merleau-Ponty's Philosophical Life, 1966. - A. Robinet, Merleau-Ponty, 1963. — T. Langan, Merleau-
Ponty's Critique ofReason, 1966. — T. G o o d, Du corps a la chair. Merleau-Ponty's Weg von der Phaenonienologie 
żur «Metaphysik», Diss. (Munchen), 1970. -X. Tilliette, Merleau-Ponty ou la mesure de 1'tiomme, 1970. —T. F. 
Geraets, Vers une nouvelle philosophie transcendentale. La genese de la philosophie de M. Merleau-Ponty jusqu'a la 
Phenomenologie de la perception, 1971. — R. L. Lanigan, SpeakingandSemiology. M. Merleau-Ponty'8 
Phenomenological Theory of Existential Communication, 1972.
G. B ree, Albert Camus, Gestalt und Werke, 1960. — L. Cruickshank, A. Camus and the Literaturę of Revolt, 
1960. — R. de Luppe, A. Camus, 6 wyd. 1960. — P. Nguyen-Yan-Huy, La metaphysi-que du bonheur chez Camus, 
1962. — A. Nicolas, Une philosophie de l'existence, A. Camus, 1964; — A. Camus ou Le vrai Promethee, 1966. — G. 
P. Gelinas, La liberte dans la pensee d'A. Camus, 1965. — C. C. O' Brien, Camus, 1970. — M. A. Madonna, Uomo e 
societa in A. Camus, 1972.
E. Porret, Berdiaev, Prophete des temps nouveaux, 1951. — R. Rossier, Das Weltbild N. Berdjajews, 1956. — M. 
M. Davy, N. Berdiaev, L'homme du huitieme jour, 1964. — F. Nucho, Berdyaev's Philosophy: The Existential Paradox 
of Freedom and Necessity, 1966. — A. Klimov, N. Berdiaeff ou la rś-volte contre l'objectivitation, 1967. — C. S. 
Calian, Berdyaev's Philosophy of Hope. A Contribution to Marxist-Christian Dialogue, 1968. — G. Giannini, 
L'esistenzialismo positivo di N. Abbagnano, 1955. — J. Huertas-Jourda, The Existentialism of Miguel de Unamuno, 
1963. — Unamuno a los cień anos, praca zbiór., (Salamanca) 1967. — A. Lacy, M. de Unamuno. The Rhetoric of 
Existence, 1967.
A. Anzenbacher, Die Philosophie Martin Bubers, Diss. (Freiburg), 1964 (druk: 1965). — G. Schae-der, M. Buber. 
Hebraischer Humanismus, 1966. — P. Ch. Smith, Das Sein des Du. Bubers Philosophie in Lichte des Heidegger'schen 
Denkens an das Sein, Diss. (Heidelberg) 1966. — P. A. Schilpp, M. Fried-man, The Philosophy of M. Buber, 1967. - R. 
Misrahi, M. Buber, philosophe de la relation, 1968. -A. Hodes, M. Buber. Ań Intimate Portrait, 1971. — A. Poma, La 
filosofia dialogica di M. Buber, 1974.
K. Grzybowski, M. Merleau-Ponty, „Życie Liter.", 14,1961; — M. Bubera teologia kultury. W: Problemy kultury i 
wychowania. Księga pamiątkowa B. Slichodolskiego, 1963. — J. T u rowie z, M. Buber filozof dialogu, „Tygodn. 
Powsz.", 27, 1965. — A. Selmowicz, Między bogoczlowiekiem i androgynem. Wybrane problemy antropologii 
filozoficznej M. A. Bierdiajewa, „Człow. i Światop.", 2, 1974. — A. Ko-morowski, M. de Unamuno koncepcja 
filozofii, „Zesz. Nauk. U. J. — Prace filozof.", 4, 1974.
LAVELLE, LE SENNE. E. Nobile, La filosofia di Louis Lavelle, 1943. - B. Delfgaauw, Hez spiritualistich 
existentialisme van L. Lavelle, (Amsterdam.) 1947. — P. G. Grasso, Lavelle, 1949. — 
T.M.Padhila,AontologiaaxiologicadeL.Lavelle,(Rio de Janeiro) 1955.—P. L e v er t, L'etre et le rśel, selon L. Lavelle, 
1960. — G. G. Hardy, La vocation de la liberte chez L. Lavelle, 1968. — E. Quito, La notion de la liberte participee 
dans la philosophie de L. Lavelle, 1969. — J. Paumen, Le spiritualisme existentiel de Renę Le Senne, 1949. — J. Pirlot, 
Destinće et valeur. La philosophie de R. Le Senne, ok. 1955.
Bibliographie des travaux de Aime Forest, VI. Jankelevitch, Louis Lavelle, Renę Le Senne, Gabriel Marcel, E. 
Minkowski, „Revue Intern, de Philosophie", 2, 1939.
430


FILOZOFIA W POLSCE
M. Straszewski, Myśl filozoficzna polska, w publikacji: Polska w kulturze powszechnej, 1918. — J. Tvrdy, 
Soudoba filosofie Polska, w „Soucasna filosofie u Sloyanu", 1920. — V. Dvornikovi6, Pogledi u noviju poijsku 
filosofiju, „Jugoslavenska Njiva", 10, 1926. — W. Lutosławski (współautorzy: L. Pu-ciata, T. Czeżowski i J. Lande), 
Die polnische Philosophie. W: Grundriss der Geschichte der Philosophie Ueberwega, t. 5, 12 wyd., 1928. — T. 
Czeżowski, Die polnische Philosophie der Gegenwart, „SIavische Rundschau", l, 1929. — L. Blaustein, Współczesna 
filozofia polska, „Chwila", nr 3674,1929. — F. Kwiat-kowski. Historia filozofii w Polsce (jako dodatek do przekładu A. 
Stockla i J. Weingartnera Historii filozofii w zarysie, 3 wyd., 1930). — T. Gościcki, Les tendances actuelles.de la 
philosophie polonaise, „Re-cherches Philosophiques", 1932-33. — B. Kieszkowski, Le correnti filosofiche in Polonia, 
„Archivio di Storia delia Filosofia", 2, 1933. — T. Kotarbiński, Grundlinien und Tendenzen der Philosophie in Polen, 
„SIavische Rundschau", 5, 1933. —K. Ajdukiewicz, Logistyczny antyirracjonalizm w Polsce, „Przegl. Filoz.", 37, 
1934; toż samo w jeż. niem. pt. Der logistische Antiirrationalismus in Polen, „Erkenn-tnis", 1935. —J. Pastuszka, 
Filozofia współczesna, 2 t., 1934-36 (w poszczeg. rozdziałach o filozofii w Polsce). — Z. Zawirśki, Les tendances 
actuelles de la philosophie polonaise, „Revue de Synthese", 1935. — R. Ingarden, Wandlungen in der philosophischen 
Atmosphare in Polen, „Slavisehe Rundschau", 1937. — B. Sobociński, Tendencje rozwojowe współczesnej filozofii 
polskiej, „Nowa Książka", 1936; — Polskie wydawnictwa filozoficzne w latach 1918 - 1936, „Nowa Książka", 3, 1936.
Publikacje powojenne (od r. 1945): Z. Jordan, The Development of Mathematical Logie and of Lo-gical Positivism 
in Poland, w „Polish Science and Learning" (London), 6, 1945 (bibliogr.). — I. M. Bocheński, La philosophie, w 
publikacji: Polegnę 1919-1939, t. 3, (Neuchatel) 1947. —Z. Zawirśki, O współczesnych kierunkach filozofii, 1947. — 
W. Tatarkiewicz, Zarys dziejów filozofii w Polsce, w wydawnictwie: Historia nauki polskiej w monografiach, 32, 1948. 
— W. Tatarkiewicz, I. Dąmbska, B. Gawecki, T. Czeżowski, J. Sawaszkiewicz, J. Woronieeki, A. Grzegorczyk: 
Pięćdziesiąt lat filozofii w Polsce, „Przegl. Filoz.", 44, 1948. — K. Opałek, Zarys dziejów filozofii prawa w Polsce, w 
wydawn.: Historia nauki polskiej w monografiach, 17, 1948. — W. Szumowski, Dzieje filozofii medycyny, „Prace 
Komisji Historii Medycyny", II, PAU, 1949. — A. Schaff, Zarys rozwoju filozofii marksistowskiej w Polsce, 
„Sprawozd. PAU", 50, 1949; — Nauki filozoficzne. W: Dziesięć lat rozwoju nauki w Polsce Ludowej, 1956. — M. 
Choynowski, O sytuacji w psychologii polskiej, „Nauka Polska", 6, 1956. — T. Kotarbiński, La philosophie dans la 
Polegnę contemporaine, „Synthese", 12, 1957. — La philosophie dans la Polegnę contemporaine. W: R. Klibansky, 
Philosophy in the Mid-Century, 4, 1959; — La logique en Pologne, tamże, l, 1958; toż samo w wydawn. Acad. Polacca 
di Scienze e Łettere, Biblioteca di Roma, 7, 1959; — Główne wiadomości o dziejach logiki w Polsce, „Studia i Mat. z 
Dziejów Nauki "Poi.", ser. A, 9,1966. — J.Iwanicki, Problematyka filozoficzna w ciągu ostatniego 50-lecia w Polsce, 
„Ateneum Kapł.", 58, 1959. - J. Woleński, Aozwój logiki w Polsce w latach 1918 -1939, w publikacji:
Materiały na studencką sesję naukową poświęconą pamięci K. Ajdukiewicza, 1963. — Z. Jordan, Philosophy and 
Ideology, The Development of Philosophy and Marxism - Leninizm in Poland sińce the Second Worid War, Part I 
Philosophy Between the Two Wars, (Dordrecht) 1963. - S. KnjaźeYa, Filo-sofija lavovsko-varsavske Skole, (Beograd) 
1964. — S. Pacuła, Filozofia analityczna (formacja szkoły Iwowsko-warszawskiej), „Życie i Myśl", 12(150), 1966. - 
Polish Logie 1920-1939. Papers by Ajdukiewicz, Chwistek, Jaśkowskf, Jordan, Leśnjewski, Łukasiewicz, Słupecki, 
Sobociński and Wajsberg. Wstęp T. Kotarbiński, wyd. S. McCall, Oxford, 1967. - J. Słupecki, Logie in Poland. W:
Contemporary Philosophy, wyd. R. Klibansky, Firenze 1968. — J. Szczepański (wyd.), Empirical Socio-logy in Poland, 
1966. — K. Wójcik, Zarys dziejów historii filozofii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, „Rocz. Filoz. KUL", 
17,1969, l (bibliogr.). — W. Bobrowska-Nowak, K. Czarnecki, Narodziny i rozwój psychologii w Polsce (Wybór 
materiałów), 1970. — I. Dąmbska, Filozofia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1918 - 39, 
„Zeszyty Lwowskie", (Londyn) 1971.— J. - J. Ostrowski, La philosophie analytique polonaise, „Archiyes de 
Philosophie", Paris, T. 34, C. 4, 1971. — J. Pelc (wyd.), Semiotyka polska 1894 - 1969, 1971; — The Development of 
Polish Semiotics in the Post-War Years, „Dialectics a. Humanism", l, 1973. — S. Borzym, „Przegląd Filozoficzny" 
wobec prądów modernistycznych (1897 -1905), „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.", 18, 1972. - Studia z dziejów estetyki 
polskiej 1890 --1918, red. S. Krzemień-Ojak, K. Rosner, 1972. - Studia z dziejów estetyki polskiej 1918 -1939, red. S. 
Krzemień-Ojak, W. Kalinowski, 1975. — Aestheties in Twentieth Century Poland, wyd. J. G. Harrell,
431


A. Wierzbiańska, 1973. (Autorzy: St. l. Witkiewicz, L. Chwistek, S. Ossowski, W. Tatarkiewicz, K. Piwocki, R. 
Ingarden, J. Pelc, M. WaTlis, S. M'orawski, J. Białostocki). - T. Czeżowski, Filozofia polska w dwudziestoleciu 
międzywojennym, „Studia Filoz.", 2, 1973.   R. Ingarden, Główne kierunki w polskiej filozofii, tłum. z niem. J. 
Kuczyński, „Studia Filoz.", l, 1973; -* Main Directions of Polish Philosophy, „Dialectics a. Humanism", 1974. - T. M. 
Jaroszewski, Rozwój badań filozoficznych w trzydziestoleciu Polski Ludowej, „Stud. Filoz.", 7, 1974. - S. Żółkiewski, 
Etudes semiotiques en Polegnę, „Quaderni di Studi Semiotici", 8 - 9, 1974.   S. Popławski, Personalizm w Polsce. 
Problemy rewolucji osobowo-wspólnotowej w mounieryzmie „Więzi", 1975.
BIBLIOGRAFIA. Dział polski w wydawnictwie „Bibliographie de la philosophie" (Paris) prowadzi od r. 1937 I. 
Dąmbska. •'• A. Grzegorczyk, Prace o polskiej filozofii współczesnej (bibliografia), „Przegl. Filoz.", 44, 1948. - K. 
Orthwein, M. Różycka, Bibliograficzny obraz polskich publikacji filozoficznych w latach międzywojennych, „Kult. i 
Społecz.", 1957. - W. Mincer, Wydawnictwa filozoficzne dwudziestolecia (dane cyfrowe i obraz bibliograficzny), „Ruch 
Filoz.", 23, 1964; - Wydawnictwa filozoficzne 1964-
- 1974, „Ruch Filoz.", 32, 1974; - J. Bączyk, Problematyka etyczna w czasopismach polskich. Bibliografia 1944 - 1965, 
1967. - T. Zgółka, Zarys bibliografii prac dotyczących metodologii i filozofii nauk, opublikowanych w jeż. polskim w 
latach 1945-1970, „Studia Filoz.", 2, 1972. -- H. Swienko, Historia religioznawstwa w Polsce (przegląd bibliograficzny), 
„Euhemer", 1974.   Bibliografia prac psychologicznych wydanych w Polsce w latach 1946 - 1968, red. L. Wołoszynowa, 
1974. - Polska myśl chrześcijańska przełomu NIK i XX wieku. (Wybór źródeł), red. R. Bender, 1974. - Bibliografia 
filozofii polskiej pod red. A. Kadler, dotychczas 3 t., obejmujące okres 1750- 1895, wydane w latach 1960-
-71. - Bieżąca bibliografia filozofii w „Ruchu Filozoficznym" (Toruń).
DZIEŁA ZBIOROWE LUB WYBORY PISM. J. Kodisowa, Studia filozoficzne, wybór pism, 1903.    A. Mahrburg, 
Pisma filozoficzne, 2 t., wyd. W. Spasowski, 1914. — E. Abramowski, Pisma, wyd. K. Krzeczkowski. 4 t., 1924-28;   
Filozofia społeczna. Wybór pism, 1965.   K. Ke-lles-Krauz, Pisma wybrane, wyd. J. Hochfeid, 2 t., 1962. -S. 
Brzozowski, Dzieła, pod red. M. Sroki, t. l Kultura i życie, wstęp A. Walicki, 1973.   S. Czarnowski, Dzieła, wyd. N. As-
sorodobraj i S. Ossowski, 5 t., 1956 (w t. 5 bibliografia prac S. Czarnowskiego). - K. Twar-dowski. Rozprawy i artykuły 
filozoficzne, 1927;   Wybrane pisma filozoficzne, 1965 (tamże bibliografia prac K. Twardowskiego oprać, przez D. 
Gromską).   W. Witwicki, Zbiorowe wydanie spuścizny piśmienniczej, wyd. K. .leżewska, 23 t., 1957 - 63. - L. 
Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, wybór i wstęp K. Pasenkiewicz, 2 t., 1961 -63.   J. Łukasiewicz, Z zagadnień 
logiki i filozofii. Pisma wybrane, wyd. i wstęp J. Slupecki, 1961 (tamże bibliografia prac J. Łukasiewicza); • Selected 
Works, wyd. L. Borkowski, (Amsterdam -Warszawa) 1970.- A. Tarski, Logique,semantique, metamathemalique (Zbiór 
artykułów 1923 - 1944), (Paris) 1972.   S. Ossowski, Dzieła zebrane. 6 t., 1966 - 70.   K. Ajdu-kiewicz,. Język i 
poznanie. Wybór pism, 2 t., 1960 - 65. - R. Ingarden, Dzieła filozoficzne, 10 t., 1957 -
- 74;   Studia z estetyki, 2 wyd., t. l - 2. 1966 (w tomie 2 bibliografia prac filozoficznych R. Ingardena 1915 - 1965, 
oprać, przez A. Póllawskiego).   S. l. Witkiewicz, Nowe .formy w malarstwie i inne pisma estetyczne, oprać, i wstęp J. 
Leszczyński, 1959; - Pisma filozoficzne i estetyczne, t. l -2, oprać. J. Leszczyński, 1974 - 76;   Bez kompromisu. Pisma 
krytyczne i publicystyczne, oprać. J. Degler, 1976. - H. Elzenberg, Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i 
filozofii, 1966. — M. Wallis, Przeżycie i wartość. Pisma z estetyki i nauki o sztuce, 1931 - 1949, 1968.   T. Czeżowski, 
Odczyty filozoficzne, 1958, 2 wyd. rozszerz. 1969. - Filozofia na rozdrożu (analizy metodologiczne), 1965. — T. 
Kotarbiński, Wybór pism, 2 t., 1957 - 58;   Studia z zakresu filozofii, etyki i nauk społecznych, 1970. — W. 
Tatarkiewicz, Pisma zebrane, t. l Droga do filozofii, 1971; t. 2 Droga przez estetykę, 1972 (tamże bibliografia prac W. 
Tatar-kiewicza oprać, przez J. Krajewskiego). — I. Dąmbska, Znaki i myśli. Wybór pism z semiotyki, teorii nauki, i 
historii filozofii, 1975.
ABRAMOWSKI.'M. Dąbrowska, Życie i dzieło E, Abramowskiego, 1925. -- O. Lange, Socjologia i idee społeczne 
E. Abramowskiego, „Przegl. Współcz.", 1926-27. — K. Krzeczkowski, Dzieje życia i twórczości E. Abramowskiego, 
1933.   S. Rychliński, Fenomenalizm socjologiczny E. Abramowskiego, „Przegl. Socjol.". 6, 1938. -- S. Kuziński, Teoria 
społeczna E. Abramowskiego, „Myśl Współcz.", 1(44), 1950. -Z. Krawczyk, Inspiracje ideologiczne metody 
socjologicznej E. Abramowskiego, „Studia Filoz.", 1(32), 1963; - Założenia filozoficzne socjologii E. Abramowskiego, 
tamże, 2(37), 1964; - Socjologia E. Abramowskiego, 1965.   R. .lezierski, Poglądy etyczne E. Abramowskiego, 1970. - J. 
Szmyd, Myśl religioznawcza E. Abramowskiego, „Studia Filoz.", 5(126), 1976.
432


BRZOZOWSKI. M. Zdziechowski, Gloryfikacja pracy. Myśli z pism i o pismach S. Brzozowskiego, 1916.   B. 
Suchodolski, S. Brzozowski, rozwój ideologii, 1933. - H. Życzyński, S. Brzozowskiego "Kultura i życie», 1936. - J. 
Spytkowski, S. Brzozowski estetyk-krytyk, 1939. — P. Hof-man, Legenda S. Brzozowskiego, „Nowe Drogi", 2, 1947. - 
A. Stawar, Brzozowski, „Kult. i Społecz.",
1. 1961. - Cz. Mitosz, Człowiek wśród skorpionów, Studium o S. Brzozowskim, (Paryż) 1962. - „Twórczość", 6, 1966 
(zeszyt poświęcony S. Brzozowskiemu).   P. Trzebuchowski, Filozofia pracy S. Brzozowskiego, 1971. - C. Rowiński, S. 
Brzozowski w kręgu myśli Sorela i Proudhona, „Studia Filoz.",
2. 1974; — S. Brzozowski wobec romantyzmu, „Przegl. Humanist.", 5, 1974. - Wokół myśli S. Brzozowskiego. Praca 
zbiór, pod red. A. Walickiego i R. Zimanda, 1974. A. Walicki, S. Brzozowski -Drogi myśli, 1977.
BIEGAŃSKI. M. Biegańska, Władysław Biegański, życie i praca, 1930. - J. Ujejski, W. Biegań-ski, 1917. - K. 
Okuszko, Filozoficzna działalność W. Biegańskiego, 1917. — W. Szumowski, W. Biegański, 1927. — S. Ziemski, 
Rozwój twórczości metodologicznej W. Biegańskiego, „Studia i Mat. z Dz. Nauki Poi.", S. E. 3, 1968. - W. Biegański, 
lekarz i filozof, 1857 - 1917. Praca zbiór., red. G. Świderski, M. Stański, 1971.
KODISOWA. W. Wąsik, J. z Krzyżanowskich Kodisowa, „Przegl. Filoz.", 42, 1946, 3-4. -D. Gromska, 
Philosophes polonais morts entre 1938 et 1945, „Studia Philosophica", 3, 1948. - J. Krakowski, J. F. Krzyżanowska-
Kodisowa (1865 - 1940), art. w: Polski Słownik Biograf. PAN, 13, 1967. -T. Czeźowski, Kodisowa J., art. w: Filozofia 
w Polsce, Słownik pisarzy, 1971.
W. M. KOZŁOWSKI. J. Tvrdy, W. M. Kozłowski (w jeż. czeskim), wyd. Czeskiej Akad. Umiej., 1936. - Z. 
Zawirski, Władysław Mieczysław Kozłowski, „Przegl. Filo/..", 38, 1935.   B. J. Gawecki, W. M. Kozłowski, „Ruch 
Filoz.", 19, 1959-60; - W. M. Kozłowski (1858- 1935), 1961.
RUBCZYŃSKI. S. Stendig, Witold Rubczyński, „Kuryer Liter. Nauk.", 1931. - W. Rubczyński. Wspomnienie 
pośmiertne, 1938. - T. Garbowski, Filozofia poznania i metafizyka W. Rubczyńskiego. W: Przemówienia ku czci prof. 
W. Rubczyńskiego, 1939.
STRASZEWSK1. I. Bocheński, Die Lehre vom Ding an sich bei Straszewski, 1848 - 1921, „Studia Gnesnensia", 3, 
1932.   N. Łubnicki, M. Straszewski - empirysta i metafizyk, „Studia Filoz.", 1(16), 1960.
LUTOSŁAWSK1. P. Kucharski, Wincenty Lutoslawski, „Archives Philos.", 19, 2, 1956.   T. Czeźowski, W. 
Lutosławski (1863 - 1954), „Ruch Filoz.", 18, 1958. - Z. Zagorski, W. Lutosławski a śląscy i galicyjscy elsowie, „Acta 
Uniw. Wratisl. Hist.", 24, 1973.
M1CHALSKI, SALAMUCHA. A. Usowicz, K. Kłósak, Konstanty Michalski (1879- 1947), 1949 (tamże 
bibliografia prac K. M.). •- A. Przymusiała, Ks. K. Michalski, „Studia Philos. Christianae", l, 1966. — K. Michalski, J. 
Salamucha, „Tygodn. Powsz.", 2, 1946. — B. Sobociński, J. Salamucha (1903 - 1944), A Biographical Notę, „The New 
Scholasticism", 32, 1958.
TWARDOWSK1. T. Czeźowski, R. Ingarden: Kazimierz Twardowski, nauczyciel — uczony --obywatel, 1938. — 
S. Baley, K. Twardowski a kierunki psychologii współczesnej, „Przegl. Filoz.", 41, 1938. - T. Czeźowski, K. 
Twardowski as Teacher, „Studia Philos.", 3, 1939-46; - Wkład K. Twar-dowskiego do teorii nauki, „Ruch Filoz.", 19, 
1959, l -2. — R. Ingarden, The Scientific Activity of Twardowski, „Studia Philos.", 3, 1939 - 46. — l. Dąmbska, O 
niektórych poglądach K. Twardowskiego z zakresu teorii nauk, „Kwart. Filoz.", 16, 1939/1946, l. — K. Ajdukiewicz, K. 
Twardowski jako nauczyciel filozofii. W pracy zbiór.: Z zagadnień dydaktycznych wyższego szkolnictwa, pod red. J. 
Rutkowskiego, 1948; — Pozanaukowa działalność K. Twardowskiego, „Ruch Filoz.", 19, 1959. — H. Słoniewska, 
Filozofia i pogląd na świat. Śladami myśli K. Twardowskiego, „Zeszyty Wrocławskie", 2,1948; — K. Twardowski w 
psychologii polskiej, „Ruch Filoz.", 19, 1959. — D. Gromska, Poglądy etyczne K. Twardowskiego, „Ruch Filoz.", 19, 
1959. — T. Kotarbiński, StyFpracy K. Twardowskiego, tamże. — K. Soś-nicki. Działalność pedagogiczna K. 
Twardowskiego, tamże. — L. Marchlewicz, Twórczość filozoficzna K. Twardowskiego, „Życie i Myśl", 12, 1966. — 
Bibliografię dawniejszych (do 1938 r.) prac o K. Twar-dowskim podaje „Ruch Filoz.", 14, 1938.
LEŚNIEWSK1. E. C. Luschei, The Logical Systems of Leśniewski, 1962. - B. Sobociński, O kolejnych 
uproszczeniach aksjomatyki «ontologii» .prof. S. Leśniewskiego. W: Fragmenty filozoficzne, l, 1934;— L'analyse de 
1'antinomie russellienne par Leśniewski, „Methodos", l, 1949 i 2, 1950; — Z badań nad aksjo-matyką prototetyki St. 
Leśniewskiego, „Roczniki Poi. Tow. Nauk. na Obczyźnie", 1953 - 54; — Studies in Leśniewski's Mereology, tamże, 
1954 - 55. — J. Słupecki, S. Leśniewski's Protothetics, „Studia Lo-
28 — Historia filozofii t. III                                                                             433


gica", l, 1953; — S. Leśniewski's Calculus of Names, tamże, 3( 1955; — Towards a Generalised Mereo-logy of 
Leśniewski, tamże, 8, 1958. — Cz. Lejewski, A Ćontribution to Leśniewski's Mereology, „Roczniki Poi. Tow;Nauk, na 
Obczyźnie", 1954- 55; — A New Axiom of Mereology, tamże, 1955-56; — On Leśniewski's Ontology, „Ratio", l, 1958. 
— A. Grzegorczyk, The System of Leśniewski in Relation to Contemporary Logical Research, „Studia Logica", 3, 
1955. — W. Michaiowski, Zagadnienia nazw pustych w sylogistyce w świetle «ontologii» Leśniewskiego, „Roczniki 
Filoz. KUL", 5, 1955 - 57. — T. Kotarbiński, Garstka wspomnień o S. Leśniewskim, „Ruch Filoz.", 24, 1966.
ŁUKASIEWICZ. Z. Zawirski, Logika trójwartościowa Jana Łukasiewicza, „Sprawozd. Pozn. Tow. Przyj. Nauk", 
2-4, 1931. — B. Sobociński, In Memoriam - Jan Łukasiewicz (1878-1956), „Philos. Studies", 6, 1956. — A. 
Mostowski, L'oeuvre scientifique de J. Łukasiewicz. dans le domaine de la logique mathematique, „Fundamenta 
Mathem.", 44, 1957. — L. Borkowski, J. Slupecki, The Logical Works of J. Łukasiewicz, „Studia Logica", 8, 1958. — 
T. Czeżowski, J. Łukasiewicz, „Ruch Filoz.", 18, 1958. — W. Krajewski, W sprawie poglądów, filozoficznych J. 
Łukasiewicza, „Studia Filoz.", 2(29), 1962.
AJDUKIEWICZ. A. Schaff, Poglądy filozoficzne K. Ajdukiewicza, „Myśl Filoz.", 1(3), 1952, oraz oddzielnie 
1952. — Materiały na studencką sesję naukową pośw. pamięci prof. K. Ajdukiewicza, 1963. — J. Karpiński, 
Metodologia nauk w twórczości K. Ajdukiewicza. W: Logika w Polsce Ludowej, Materiały na studencką sesję 
naukową z okazji XX-lecia PRL, 1964. — T. Kwiatkowski, Semiotyka Ajdukiewicza na tle jego poglądów 
filozoficznych, „Ruch Filoz.", 22, 1964. — T. Czeżowski, K. Ajdukiewicz, tamże, (bibliogr.). — J. Yetulani, 
Epistemologiczne poglądy K. Ajdukiewicza, tamże, 24, 1965. — I. Dąmbska, Koncepcja języka w filozofii K. 
Ajdukiewicza, tamże. — T. Kotarbiński, O K. Ajdukiewiczu. W: Rozprawy logiczne, Księga pamiątkowa, 1964.
CHWISTEK. K. Pasenkiewicz, Pierwsze systemy semantyki Leona Chwistka, 1961; — Analiza i krytyka teorii 
wielości rzeczywistości L. Chwistka, „Studia Filoz.", 1(28), 1962; — L. Chwistek's Theory of Manifold Reality, 
„Studia Filoz.", 2, 1964. — K. Estreicher, Leon Chwistek. Biografia artysty (1884 -
-1944), 1971. - J. J. Jadacki, L. Chwistka poglądy na sztukę, „Studia Estet.", 10, 1973.
ELZENBERG. S. Pacuła, W kręgu myśli filozoficznej H. Elzenberga, „Życie i Myśl", 10, 1966. -J. Gałecki, Nauka 
i kultura (o rozpr. H. Elzenberga), tamże. — M. Wallis, H. Elzenberg, Wspomnienie, „Ruch Filoz.", 26, 1967 
(bibliogr.). - W. Yoise, H. Elzenberg, „Ruch Filoz.", 27, 1969.
S. I. WITKIEWICZ. Człowiek i twórca. Księga pamiątkowa, red. T. Kotarbiński i J. E. Płomieński, 1957. - J, 
Leszczyński, S. I. Witkiewicz (1885 -1939). Sylwetka filozofa, „Ruch Filoz.", 19, 1959/60. -Witkacy 1939 -1969. 
Pamiętnik Teatralny, numer specjalny,. 3(71), 1969. — J. Degler, F. Sawicka, S. I. Witkiewicz, 1973. — J. Sarna, O 
obiektywną interpretację filozofii S. I. Witkiewieza, „Studia Filoz." 8, 1974. —M. Szpakowska, Światopogląd S. I. 
Witkiewieza, 1976.
W. WITWICKI. S. Błachowski, W. Witwicki, „Ruch Filoz.", 16, 1948. - I. Dąmbska, W. Wit-wicki, 1878 - 1948 
(wspomnienie 'pośmiertne), „Przegl. Filoz.", 45, 1949; — Z refleksji W. Witwickiego nad nauką i jej stosunkiem do 
innych dziedzin życia, „Ruch Filoz.", 33, 1975. — J. Budkiewicz, W. Witwicki jako psycholog, tamże. — M. Wallis, 
Wspomnienia i uwagi o W. Witwickim, tamże.
INGARDEN. A. T. Tymieniecka, Essence et existence, Essai sur la philosophie de N. Hartmann et R. Ingarden, 
1957. — J. Pelc, O istnieniu i strukturze dzieła literackiego, „Studia Filoz.", 3(6), 1958. — A. Stępień, O filozofii R. 
Ingardena, „Ruch Filoz.", 22, 1963/64. — T. Czeżowski, R. Ingarden (1893 -
-1970), „Ruch Filoz.", 29, 1971. —W. Tatarkiewicz, R. Ingarden, „Philosophy a. Phenomenological Research", 1971; 
— R. Ingarden, „Ruch Filoz.", 30, 1972. — I. Dąmbska, Poglądy filozoficzne R. Ingardena (1893 -1970), „Kultura i 
Społeczeństwo", 15, 1971. — Fenomenologia R. Ingardena. Wyd. spec. „Studiów Filozoficznych", 1972. — D. 
Gierulanka, Zarys struktury wewnętrznej filozoficznego dzieła R. Ingardena, „Ruch Filoz.", 30, 1972. —A. Póitawski, 
Czysta świadomość a ontologia Ingardena, tamże. — W. Stróżewski, Program estetyki R. Ingardena, tamże. — J. 
Łoziński, Intencjonalność i przedmiot intencjonalny w filozofii R. Ingardena, „Studia Filoz.", 9, 1974. — R. Ingarden 
and Contemporary Polish Aesthetics, Essays. Wyd. P. Graff i S. Krzemień-Ojak, tłum. zbiór, z poi., 1975.
SOCJOLOGOWIE. KELLES-KRAUZ. B. Baczko, Prawo retrospekcji przewrotowej Kelles-Krauza, „Myśl 
Współcz.", 8 - 9 (39 - 40), 1949. - A. Schaff, K. Kelles-Krauz, „Nowe Drogi", l, 1949. - S. Mar-kiewicz. Socjologiczne 
prawo retrospekcji K. Kelles-Krauza, 1964.
PETRAŻYCKI. J. Lande, Leon Petrażycki, „Przegl. Filoz.", 35, 1932. - M. Fritzhand, Prawo i moralność w teorii 
Petrażyckiego, „Państwo i Prawo", 7,1952. —M. Ossowska, Norma prawna i norma
434


moralna u Petrażyckiego. W: Fragmenty filozoficzne, s. 2, 1959. — K. Opałek, Teoria Petrażyckiego jako program 
integracji prawoznawstwa z innymi naukami społecznymi. W: Problemy kultury.! wychowania, Księga pamiątkowa B. 
Suchodolskiego, 1963. — H. Leszczyna, Petrażycki, 1974.
CZARNOWSKI. M. Ossowska, Stefan Czarnowski (1879-1937), „Przegl. Filoz.", 41, 1938.-N. Assorodobraj, 
Życie i dzieło S. Czarnowskiego, posłowie do 5 t. wydania Dzieł, 1956.
ZNANIECKL S. Kowalski, Socjologiczna teoria wychowania F. Znanieckiego, „Studia Pedagog.", 7, 1959. — J. 
Szczepański, Wstęp do n. wydania pracy Znanieckiego (Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości», 1974. — A. 
Kwilecki (red.), P. Znaniecki i jego rola w socjologii, 1975. — M. Pocholski, F. Znaniecki. Społeczna dynamika 
kultury, 1977.
KRZYWICKI. A. Hertz, Ludwik Krzywicki jako historyk rozwoju społecznego i kultury. W: Ludwik Krzywicki, 
praca zbiór, pośw. jego życiu i twórczości, 1938. — O. Lange, L. Krzywicki jako teoretyk materializmu historycznego, 
tamże. — A. Schaff, L. Krzywicki a filozofia marksistowska, „Myśl Współcz.", 8 - 9 (39 - 40), 1949. - T. Kowalik, 
Krzywicki, 1965.
S. i M. OSSOWSCY. S. Nowak, In Memory of Stanisław Ossowski, „The Polish Sociol. Buli.", 2, 1963. — J. 
Karpiński, Ossowskiego psychologia społeczna, „Więź", 2(190), 1974. — H. Jankowski, Społeczna funkcja twórczości 
etycznej prof. Ossowskiej, „Etyka", l, 1966. — J. Karpiński, M. Ossowska, „Twórczość", 2(355), 1975.
BIOGRAFIE. Obszerne charakterystyki i wspomnienia o filozofach znajdują się w „Przeglądzie Filozoficznym": o 
W. Weryże przez T. Kotarbińskiego i A. Zieleńczyka, 1916; — o B. Rutkiewiczu przez H. Jakubanisa, 1934; — o J. M. 
Rozwadowskim przez W. Strzałkowskiego, 1935; — o W. M. Kozłowskim przez Z. Zawirskiego, 1935; — o Ign. 
Myślickim przez St. Rudniańskiego, 1935; — o E. Erdmanie przez T. Kotarbińskiego, 1937; — o M. Wartenbergu 
przez W. Bednarow-skiego, 1938; — o W. Rubczyńskim przez M. Heitzmana, 1939; — o L. Chwistku przez Z. Zawir-
skiego, 1946; — o J. Salamusze przez K. Michalskięgo, 1946; — o M. Massoniusie przez T. Czeżow-skiego, 1947; — 
o A. Jakubisiaku przez W. Tatarkiewicza, 1947; — o K. Michalskim przez A. Uso-wicza, 1948; — o Z. Zawirskim 
przez B. Gaweckiego, 1948; — o B., Bornsteinie przez W. Wąsika, 1948; — o W. Witwickim przez I. Dąmbską, 1949; 
— o J. Woronieckim przez K. Kłósaka, 1949; — o St. I. Witkiewiczu przez T. Kotarbińskiego, 1949.
W „Ruchu Filozoficznym": o M. Wartenbergu przez K. Ajdukiewicza, 1938; — o W. Witwickim przez S. 
Błachowskiego, 1949; — o W. Heinrichu przez J. Gaweckiego, 1958; — o S. Jaśkowskim przez L. Dubikajtisa, 1967; 
— o Cz. Znamierowskim przez T. Kotarbińskiego, 1968 i Z. Ziembiń-skiego, 1968.; — o T. Witwickim przez H. 
Słoniewską, 1971; — o D. Gromskiej przez I. Dąmbską, 1974; — o P. Chojnackim przez M. Szyszkowską, 1974.
Wspomnienia o filozofach zmarłych w okresie 1939 -1945 ukazały się w „Przeglądzie Filozoficznym" z r. 1946 i 
oddzielnie; uzupełnienie w „Przegl. Filoz.", 1947. — Ponadto w pracy D. Gromskiej pt. Philo-sophes pohonais morts 
entre 1938 et 1945, w „Studia Philosophica", 3, 1948.
O filozofach polskich artykuły zob. też: Polski Słownik Biograficzny (do r. 1976 wyszło 21 tomów, lit. A-M); — 
Słownik filozofów, pod red. I. Krońskiej, t.1, A-Z, 1966. — Filozofia w Polsce, Słownik pisarzy, wyd. Inst. Filoz. i 
Socjol. PAN, 1971.
KSIĘGI PAMIĄTKOWE. Księga pana. Sekcji filozoficznej X Zjazdu lekarzy i przyrodników polskich, Warszawa 
1907. — Szkice filozoficzne. Księga pam. Maurycego Straszewskiego, 1910 (tamże bibliografia). — Mowy i rozprawy 
K. Twardowskiego. Księga pam. wyd. przez Tow. Naucz. Szkół Wyższych, red. K. Zagajewski, Lwów 1912. — Księga 
pam. K. Twardowskiego, red. D. Gromska, „Przegl. Filoz.", 23, 1920. — Księga pam. I Polskiego Zjazdu 
Filozoficznego w r. 1923 we Lwowie, 1927. — Księga pam. II Polskiego Zjazdu Filozoficznego w r. 1927 w 
Warszawie, 1928. — Księga pam. W. Heinricha, red. F. Znaniecki, 1927. — Księga pam. Polskiego Tow. Filoz. we 
Lwowie 12 II 1904-12 II 1929, 1931. — Fragmenty filozoficzne. Księga pam. T. Kotarbińskiego, seria l, 1934; seria 
2,1959; seria 3,1967 (tamże bibliografia prac T. Kotarbińskiego oprać, przez A. Przymusiałę). — Księga pam. W. 
Witwickiego, red. S. Bła-chowski, „Kwart. Psychol.", 7, 1935. — Księga pam. Koła Filozoficznego słuchaczy UW, 
„Przegl. Filoz.", 35. 1932. - S. I. Witkiewicz, człowiek i twórca. Księga pam., red. T. Kotarbiński i J. E. Płomieński, 
1957 (tamże bibliografia prac S. I. Witkiewicza oprać przez P. Grzegorczyka). — Charisteria, rozprawy filozoficzne 
złożone w darze W. Tatarkiewiczowi, red. T. Czeżowski, 1960 (tamże bibliografia prac W. Tatarkiewicza oprać, przez 
P. Grzegorczyka). — Problemy kultury i wychowania. Księga pam. B. Suchodolskiego, red. R. Wroczyński, 1963. — 
Rozprawy logiczne, Księga pam. K. Ajdukiewicza, red. Komitet, 1964. —


28*
435



Szkice filozoficzne R. Ingardenowi w darze, red. Z. Żamecka, 1964. — „Życie i Myśl", 6 (156), 1967 (numer 
poświęcony W. Tatarkiewiczowi). — Rozprawy filozoficzne. Prof. T. Czyżowskiemu w 80 rocznicę urodzin, red. L. 
Gumański, 1969. — Moralność i społeczeństwo. Księga jubil. dla M. Ossowskiej, 1969. — Z zagadnień teorii prawa i 
teorii nauki L. Petrażyckiego (w lOO-ledejego urodzin), red. K. Opałek, 1969. — Logos i ethos. Księga pam. Karola 
Wojtyły, 1971. — Z zagadnień kultury chrześcijańskiej. Księga pam. pośw. S. Wyszyńskiemu, 1973. — Der Mensch, 
Subiekt und Obiekt. Festschrift fur A. Schaff, (Wien) 1973. — „Studia Filozoficzne" nr 3/1976. W 90 rocznicę urodzin 
T. Kotarbińskiego. — „Studia Filozoficzne" nr 4/1976. W 90 rocznicę urodzin W. Tatarkiewicza. — Acta Universitatis 
Wratislaviensis, No 290, Logika 5, M. Kokoszyńskiej-Lutman w 70-tą rocznicę urodzin, 1976. — Studia z teorii 
poznania. Dedykowane I. Dąmbskiej, red. W. Stróżewski, 1978 (tamże bibliogr. prac I. Dąmbskiej oprać, przez J. 
Krajewskiego).
CZASOPISMA l WYDAWNICTWA CIĄGŁE. „Przegląd Filozoficzny", kwartalnik, wychodził od r. 1897 do 1949 
(z przerwą 1939-1945), roczników 45. — „Archiwum Komisji do Badania Historii Filozofii w Polsce", 6 tomów, 1915-
1937. — „Kwartalnik Filozoficzny", 1922-1950 (z przerwą 1939-1945), tomów 19. — „Studia Philosophica", 4 tomy, 
1935, 1937, 1948, 1951. — „Myśl Współczesna", mieś., 1945-1951, n-rów 67. — „Myśl Filozoficzna", kwart., 1951-
1957, n-rów 29. — „Estetyka", rocznik, 1960-1963, 4 tomy.
Bieżąco ukazują się m. in.: l. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Philosophica", Łódź, niereg., od r. 1981. — 2. 
„Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanist.-Społ. Filozofia", Toruń, niereg., od r. 1979. — 3. „Acta 
Universitatis Wratislaviensis. Prace filozoficzne", Wrocław, niereg., od r. 1964. — 4. „Archiwum Historii Filozofii i 
Myśli Społecznej", W-wa, rocznik, od r. 1957 (27 t. do r. 1981). — 5. „Ateneum Kapłańskie", Włocławek, dwumies., od 
r. 1909 (97 t. do r. 1981). — 6. „Bulletin ofthe Section of Logie", Wrocław, kwart., od r. 1972. — 7. „Człowiek i 
Światopogląd", W-wa, dwumies., od r. 1968 (poprzednio:
„Zeszyty Argumentów", od r. 1962). — 8. „Dialectics and Humanism", W-wa, kwart., od r. 1973. — 9. „Etyka", W-wa, 
pótrocznik, od r. 1966 (do r. 1968 rocznik). — 10. „Euhemer". Przegląd Religioznawczy", W-wa, kwart., od r. 1957. — 
11. „Humanitas", Z zag. filozofii i kultury współcz., W-wa, niereg, od r. 1978 (10 tomów do r. 1985). — 12. „Materiały 
i Studia Zakł. Hist. Filoz. Staroż. i Średniow.", W-wa, niereg., od r. 1961; zmiana tytułu od r. 1970; „Materiały do 
Historii Średniowiecznej w Polsce" (t. 1-11 i 1-9 do r. 1975). — 13. „Mediaevalia Philosophica Polonorum", W-wa, 
niereg., od r. 1958 (25 t.-do r. 1981). — 14. „Orgąnon", W-wa, rocznik, od r. 1964. — 15. „Philosophon Agora", Lublin, 
niereg., od r. 1980. — 16. „Prakseologia", W-wa — Wrocław, niereg., od r. 1966 (poprzednio:
„Materiały Prakseologiczne", W-wa, od r. 1962). — 17. „Reports on Mathematical Logie", Kraków— Katowice, 
niereg., od r. 1973. — 18. „Reports on Philosophy", Kraków, niereg., od r. 1977. — 19. „Roczniki Filozoficzne KUL", 
Lublin, kwart., od r. 1948. — 20. „Ruch Filozoficzny", Toruń (od r. 1939 Lwów), mieś., później kwart., od r. 1911 (z 
przerwami: 1939-1947 i 1951-1957). — 21. „Studia Estetyczne", W-wa, rocznik, od r. 1964. — 22. „Studia 
Filozoficzne", W-wa, dwumies., później mieś., od r. 1957. — 23. „Studia Logica", Wrocław (początkowo W-wa, 
Poznań), niereg., od r. 1953 (40 t. do r. 1981). — 24. „Studia Mediewistyczne", W-wa, niereg., od r. 1958 (21 t. do r. 
1981). — 25. „Studia Metodologiczne", Poznań, niereg., od r. 1965 (201. do r. 1981). — 26. „Studia Philosophiae 
Christianae", W-wa, półrocz., od r. 1965. — 27. „Studia Religioznawcze", W-wa, niereg., od r. 1969. — 28. „Studia 
Semiotyczne", Wrocław — W-wa, niereg., od r. 1970 (l l t. do r. 1981). — 29. „Więź", W-wa, mieś., od r. 1958. — 30. 
„Znak", Kraków, mieś., od r. 1946. — 31. „Życie i Myśl", W-wa, mieś., od r. 1956.


I. SKOROWIDZ NAZWISK FILOZOFÓW
Skorowidz obejmuje nazwiska uczonych, literatów itd.i którzy wzięli udział w rozwoju filozofii lub byli jego świadkami. Cyfry, do których dodano 
gwiazdkę, wskazują na tekst zawierający wiadomości bibliograficzne.


Abbagnano N. III 254, 428*, 4301' Abelard P. I 7, 214, 
216, 225, 227, 231-236, 239,
240, 249, 250, 251, 271, 356*, 357*, 358*, 359* 
Abicht J. H. II 189, 190; III 170 Abraham Ibn Da'0d I 
362* Abraham Ibn Ezra I 362* Abramowski E. III 356, 
357 - 358, 359, 364, 372,
432*
Abubacer (Ibn Tufajl) I 360*, 361 • Abu Ma'shar I 365* 
Adam z Marsh I 266 Adamson R. III 234 Addickes E. III 
97 Addison J. II 104 Adelhard z Bath I 145, 237, 238, 
239, 240, 248,
250, 254, 356*
Adier A. III 304, 357, 405*, 423» Adier 
F. III 254 Adrian IV, papież I 239
Aegidius Romanus zob. Egidiusz Rzymianin Agatarchos 
(malarz) I 125 Agrypa I 147, 150 Ainezydem I 146, 149, 
150, 158 Ainezydem-Schulze zob. Schulze Ajdukiewicz 
K. I 362*; II 248*; III 189, 370,
431*, 432*, 434*, 435* 
Ajschylos I 63 Aksakow K. III 
14
Alan z Lilie I 238, 355*, 356*, 357* 
Albalaglsaacl361* Albategni zob. al-Battani
Albert Mały (Parvus ) zob. Albert Saksończyk Albert 
Saksończyk I 303, 304, 305, 315, 373 •/374*,
376*


Albert Wielki I 7, 225, 238, 253. 255, 257, 260, 261,
270, 271 - 272, 273, 277, 287, 288, 289, 293, 308,
311, 312, 363*, 367*, 369*, 373*, 375*, 378*,
380'*;ni238 Alberti L. B. II 249* Alcher z Clairvaux I 
358 * Alcybiades I 72, 125, 126*, 331-*, 332* Aldo 
Manuzio II 248* Aleksander z Afrodyzji I 18, 121, 248, 
257, 258.
261, 322*,337* ; II 13 Aleksander I, car II 202 
Aleksander IV, papież I 260, 253 Aleksander z Hales I 
225, 253, 262, 263, 266, 289,
363*,365*,366* Aleksander Wielki I 105, 125, 147 
aleksandryści I 257, 261; II 13 d'Alembert J. II 96, 117, 
131, 132, 140-144, 145,
146, 186, 264*, 265*, 271*; III 5, 17, 18, 20, 25,
133,170 Allen G. III 91 Alfarabi zob. al-Farabi 
Alfersani zob. al-Farsani Alfons z Kartaginy I 376* 
Alfred Anglicus (Alfred z Sareshel) I 267, 366* Algazel 
zob. al-Gazali Alhazen I 241, 247, 310 Alison II 121 
Aikendi zob. al-Kindi Alkidamas I 70
Alkmeon z Krotony (lekarz) I 60, 61, 322* Alkuin I 
214, 248, 250, 357"-Allmayer V. F. III 254 Althusius 
J. II 29, 67 amairycjanie I 220


437


Amairyk z Bene I 220, 240, 289, 365*
Amaury de Chartres zob. Amairyk z Bene
Ambroży I 193, 204, 207, 208, 345*, 346*, 349'1'
Ameipsjas (komediopisarz) I 72
Amoniusz Sakkas I 165, 166, 171, 183, 184, 207,
343*,344*
Ampere A. M. II 226; III 133, 180, 181, 390* Anakreon I 
63 Anaksagoras I 23, 37, 40, 43 - 46, 47, 48, 49, 50, 51,
55, 61, 62, 63, 64, 70, 83, 85, 86, 87, 116, 324*,
327*;III322
Anaksarch z Abdery I 52, 147 Anaksymander I 26 - 30, 
30, 33, 57, 63, 64, 324*,
325*,326*
Anaksymenes I 26, 29 - 30, 31, 41, 57, 63, 325* o. Andre 
II 35, 66
Andronikos z Rodos I 106, 121, 157, 337* Andrzej 
Gałka z Dobczyna I 381* Andrzej z Kokorzyna I 311, 
381 • Angell J. R. III 281, 296 Annikeris I 81, 82 
d'Annunzio G. III 169
Anselmus de Cumis zob. Anzelm de Corne Antiochos 
z Askalonu 1154, 342 Antonin, cesarz I 180 Antoninus 
Pius I 155 Antyfon (mówca) I 327* Antystenes I 71, 
78 - 80, 83, 104, 125, 328* Anytos I 72
Anzelm de Come I 373*, 378* Anzelm Kantuareński 
1214,216,220 - 225,227,228,
230, 231, 233, 236, 246, 248, 250, 262, 264, 271,
273, 275, 312, 355*, 356*, 357*, 358*, 376*;
II 49, 79
Anzelm z Laon I 224, 235 Apollodor z Aten 
(malarz) I 125, 158 Apollin III 168
Apoloniusz z Tiany I 155, 161, 207, 342*, 343* 
Apulejusz I161, 342*, 343* Archelaos I 46, 70
Archimedes I 155, 157, 158; II 9; III 321 Archytas z 
Tarentu I 55, 58, 60, 64, 83, 125
zob. też Pseudo-Archytas 
Ardigo R. III 71
Areopagita Dionizy zob. Pseudo-Dionizy Aretino L. II 
248* Argens J. B. marquis d' II 193 arianie I 188, 190; II 
87, 262*, 263*, 267* Arkezylaos 1103, 129, 146,147, 
157, 158, 341* Arnauld A. II 55, 61, 65, 75, 76, 83, 89, 
260* Arnobiusz I 192, 345*, 348*; II 138 Arnold III 387*
Arouet Francois-Marie zob. Wolter (Yoltaire) Arrian 
1138, 337*


Arystarch z Samos I 60, 155, 157; II 37 Arystobul I 162 
Arystofanes I 65, 72, 125, 328* Arystoksen z Tarentu I 
18, 120, 125, 333* Arystoteles I 7,14, 15, 16, 18, 21, 24, 
25 (Tales), 27, 28 (Anaksymander), 37, 38 (eleaci), 44, 46 
(Anaksagoras), 48, 51, 52 (atomiści), 53, 54, 55, 56, 57, 
59, 60 (pitagorejczycy), 65, 66, 67, 71, 72 (sofiści), 73, 
77, 78 (Sokrates), 80 (cyrenaicy), 83, 84, 90, 93, 97, 99, 
102, 104 (Platon), 104 -122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 
129, 130, 131, 136, 137 (stoicy), 138, 141, 143, 144 
(epikurejczycy), 150 (sceptycy), 154, 155, 156, 157, 158, 
.160, 163 (Pilon), 166, 169 (Plotyn), 170, 171 (szkoły 
neoplatońskie), 173, 187 (Orygenes), 189 (Grzegorz 
Nysseńczyk), 196, 203 (Augustyn), 204, 205 (Boecjusz), 
207, 212, 225 (scholastyka), 228, 229 (wiktorianie), 232, 
233, 234, 235, 236, 237 (spór o uniwersalia), 238, 239, 
240 (szkoła w Chartres), 241, 242, 243, 244, 245, 247 
(filozofowie arabscy), 248, 249, 250, 252, 253, 254, 255, 
256, 257 (XIII w.), 257, 258, 259, 260, 261 (arysto-telicy 
i awerroiści), 261, 262, 263, 264, 265, 266 
(Bonawentura), 270, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 278, 
279, 280, 281 (Tomasz i augusiyniści), 283, 284, 285 
(Duns Szkot), 287, 288, 289, 294, 296, 297, 298, 301, 
302, 303, 304, 305 (Ockham i okhamiści), 306, 308, 311, 
313, 317*, 318*, 321*, 322*, 323*, 325*, 328*, 329*, 
330*, 331-*, 332*,333*, 334*, 335*, 336*, 337*, 341*, 
342*, 343*, 347*, 352*, 353*, 354*, 356*, 358*, 359*, 
.360*, 361*, 362*, 363*, 364*, 365*, 366*, 369*, 
370*,372*, 373*, 374*, 377*, 378*, 379*, 380*, 381*, 
382*; II 12, 13 (Odrodzenie), 18, 20 (Bruno), 24, 26, 27 
(F. Bacon), 30 (Grocjusz), 32, 34 (Suarez), 36, 37 
(Odrodzenie w Polsce), 39, 43, 44, 45 (Galileusz), 52, 56, 
57 (Kar-tezjusz), 65, 68 (Hobbes), 76, 77, 80 (Leibniz), 
85 (Newton), 88, 99 (Locke), 154 (Reid), 169 (Kant), 185 
(Oświecenie w Polsce), 210, 213, 216, 218 (Hegel), 227, 
243*, 247*, 248*, 250*, 251*, 261*, 275*; III 9, 14, 25 
(Comte), 31, 35 (J. S. Mili i empiryzm), 74 (darwinizm), 
89, 95 (neokantyzm), 110 (Wundt), 122, 123 (Taine), 
132, 141, 156, 157, 160, 161, 162 (Brentano), 167 
(Nietzsche), 193, 214 (Brunschwicg), 216 (Husserl), 226, 
230 (realiści angielscy), 235, 238, 241 (neoscholastyka), 
243 (szkoła marburska), 266, 268, 269 (nowa logika), 288 
(holizm), 326 (Whitehead), 328. 330 (N. Hartmann), 334 
(praktycyzm), 340 (neopozytywizm), 348 (egzy-
stencjalizm), 3 77, 3 79, 390*, 398*. 402*, 419*, 427*


438


Arystydes Apologeta I 345*, 346*, 348 •
Arystyp z Cyreny I 71, 78, 80 - 81, 82, 83, 125, 139, 145, 
327*, 328*;II 136
Arystyp Młodszy 181
Asmus W. III 387*
aszaryci I 242
Atanazy I 182
Atenagoras I 180, 181, 182, 207, 345*
Atticus I 343*
August, cesarz I 155, 158
August III II 186,277*
Augustyn, św. I 175, 190, 193-203, 204, 207, 208, 212, 
213, 216, 217, 218, 219 (Eriugena), 221, 222, 223, 
224, 225 (Anzelm), 226 (Bernard), 228, 229, 230, 231 
(Hugon), 233, 234 .(realizm platoński), 239, 248, 249, 
250, 256, 259, 261 - 266 (augusty-niści XIII w.), 267, 
268, 269, 270 (R. Bacon), 271, 272, 275, 278, 279, 
280, 281 (Tomasz), 282, 283, 285, 286 (Duns Szkot), 
287, 288, 292, 293, 294, 314, 322*, 344*, 345"', 346*, 
347*, 349*, 350*, 351*, 352*, 363*, 367*, 368*, 
369*;
II 22, 23 (Campanella), 34, 35, 42, 46, 49, 52, 54, 55 
(Kartezjusz), 58 (Pascal), 61, 63, 65 (Malebranche), 
70, 210, 221 (Schopenhauer), 223 (Maine de Biran), 
248*, 254*, 257*, 274*;
III 62 (Newman), 64 (Kierkegaard), 162, 167 
(Nietzsche), 206, 213 (Bergson), 236, 237, 238,240 
(neoscholastyka), 348 (egzystencjalizm), 410*
Austin J. III 406*
Autrieourt zob. Mikołaj ż Autricourt
Auxerre zob. Eryk i Remigiusz z Auxerre
Avenarius R. III 9, 98, 99 -103, 105, 106, 109, 117, 181, 
200, 234, 251, 254, 255, 269, 322, 358, 359, 372, 
383*,393*
Awerroes (Ibn Roszd) I 7, 243, 244 - 245, 247, 250, 254, 
257, 259, 260, 261, 277, 279, 352*, 360*, 361*, 362*, 
363*, 364*, 365*; II 13, 19, 20, 247*
awerroiści łacińscy I 257 - 261, 272, 273, 274, 280, 281, 
287, 288, 289, 292, 293, 294, 305, 361*, 362*, 364*, 
366*,373*, 378*;II 13
Awicebron (Ibn Gabirol) I 247, 250, 260*, 362*
Awicenna (Ibn Sina) I 241, 243 - 244, 245, 247, 250, 
254,256, 260, 272, 354*, 360*, 361*,362*,365*, 
366*; II 19,20
Ayer A. J. III 344
Baader F. II 208; III 236, 237
Babbitt I. III 335
Bachelard G. III 332
Bachia Ibn Pakuda I 360*
Bacon Franciszek I 12, 268; II 10, 16, 23-28, 35, 37, 38, 
39, 44, 46, 47, 67, 87, 93, 98, 99, 105, 110, 115, 141, 
142, 144, 240*, 243*, 244*, 249*,


250*, 254*, 255*, 262*, 273*; III 17, 20, 28, 29,
31,35,40*, 174, 181,390*, 401* Bacon Roger I-243, 
253, 255, 260, 266, 267-270,
273, 289, 290, 294, 341*, 362*, 366*, 379*;
11 98, 148
Baconthorp Jan zob. Jan Baconthorp Baer K. E. 
v. (fizjolog) III 73 Baeumker C. I 378*; III 237 
BaeumlerA.UI 169
Bahja Ibn Paquda zob. Bachia Ibn Pakuda Bain A. III 34, 
81, 86, 120, 176, 177, 196, 383* Bakunin M. III 54, 385* 
Baley S. III 366 Balfour A. ]., lord II 269* Ballanche II 
287-Ba-lmes J. L. III 236 Balzac H. III 183 Banffi A. III 
254 Bannez D. II 32 Bardezanes I 176, 207 Bardiii Ch. II 
213 Barnaba św..I 173 Barres M. III 123, 129, 130 
Bartłomiej św. II 40 Bartłomiej Anglik I 288 Bartłomiej z 
Bruges I 366* Bartłomiej z Jasła I 381 • Bartłomiej z 
Messyny I 254' Baruzi II 91 Bataille G. III 428» Bate de 
Malines Henryk zob. Henryk Bate de
Malines Batory Stefan II 87 
al-Battani I 242 Baudelaire Ch. 
P. III 183* BauerB.11283* 
Bauer E. II 283 •
Baumgarten A. II 160, 191, 264*, 273» Baur F. II 217 
Bayle P. I 40, 153; II 73, 75, 90, 92, 94, 127, 135,
191, 192, 262*, 263*, 270*; III 40*, 381* Bazarów A. 
I. III 255 Bazyli Wielki I 188, 346* Bazylides I 176, 207 
BeattieJ.II 157 Beaumont II266*; III 390* Beccaria C. 
(ekonomista, prawnik) II 149, 199 Bechterew W. 
(fizjolog) III 291 Beck J. S. II 181 Becket Tomasz I 239 
Becquerel H. III 183,273
Będą (Yenerabilis) 1204, 205, 213,225,250, 357* 
Beethoven L. v. II 236, 237 begardzi i beginki I 220, 
354*


439


Behain M. II 40
Behring E. III 183
Beli Ch. (fizjolog) II 237; III 70, 378
Beli G. III 182
BendaJ.111213
Benedykt św. I 226
Benedykt XIV II 36
Benedykt XV III 238
Benedykt Hesse 1311, 380*, 381 •
Beneke F. E. II 196, 218; III 90
Bentham J. II 125, 126, 148, 149, 195, 197-203, 236, 
267*, 279*, 280*; III 29, 32, 33, 105
Berengar z Tours I 221, 248, 250, 353*, 356*
Berent W. III 169
Bergson H. I 40, 316*; II 228, 276*; III 62, 119 
(Lachelier), 133, 134, 135, 146 ((filozofia życia»), 181, 
185, 185*,186,187,189,190,191, 193, 194*, 195 
(James), 205-214, 218, 220 (Husserl), 224, 231, 232 
(neorealiści), 240, 241 (neoscholastyka), 250, 251 
(Croce), 262, 275 (nowa fizyka), 285, 304, 306 (nowa 
psychologia), 323, 326, 327 (Whitehead), 335, 354, 
355 (egzystencjalizmj;
356, 362 (Młynarski), 364, 372, 375, 377, 378, 385*, 
387*, 396*, 402*, 403*, 408*, 410*, 411*, 416*
Berigard K. (Beauregard Cl.) 11 14
Berkeley G. I 306; II 35, 56 (Kartezjusz), 65, 66 
(Malebranche), 86 (Newton), 96, 103 (Locke), 104-
109, 110, 114, 115, 117 (Hume), 137, 154, 155 
(Reid), 171. 177 (Kant), 190, 191, 192, 263*, 264*, 
265*, 268*; III 29, 31 (J. St. Mili), 47, 78, 102, 149, 
151, 154 (Green - Ward), 196, 228, 246, 322, 324
Bernanos G. III 428*
Bernard z Chartres I 238, 239, 249, 250
Bernard z Clairvaux, św. I 210, 214, 216, 225 - 228, 229, 
230, 231, 235, 246, 249, 250, 271, 314, 355*, 
356*,358*,359*
Bernard Cl. (fizjolog) III 133,134,183, 263, 396*
Bernard z Tours 1239
Bernard z Trilia I 372*
Bernini G. L. (Gianiorenzo) II 90
Bemstein E. III 254
Bertalanffy L. v. (biolog) III 344
Berthelot M. (przyrodnik) III 123
Bertrand A. II 223
Besant Annie (teozofka) III 188
Bessarion J. II 12, 13, 39
Bessemer H. III 182
Bethe A. (biolog) III 291
Białobrzeski Cz. III 369
Bias z Prieny I 20
Biegański W. III 358, 367, 433 *
Bieliński W. III 12, 385*, 400*


Bierdiajew M. III 192, 353, 428*, 430*
Biernacki E. III 367
Binet III 373
Birkenmajer A. III 366
Birkenmajer L. II 88
Bismarck III 182
Bizet G. III 183
Blar Wojciech zob. Wojciech Blar z Brudzewa
Blaustein K. III 368
Bleriot L. III 373
Blondel F. (architekt) II 121
Blondel M. III 213, 355, 402*, 411*
Błachowski S. III 366
Bławatska Helena (teozofka) III 188
BoccaccioG. 1315
Bocheński I. M. III 365, 420*
BochwicF.III 173
Bodin J. II 29, 67, 243*, 244*
Boecjusz l 205, 207, 212, 213, 215, 217, 220, 225,
228, 229, 232, 233, 234, 238, 248, 249, 250, 253,
345*,346*,349*,351*,353*, 356*,363*, 364*,
366*
Boecjusz z Dacji I 260, 261 Boehme J. I 309; II 10, 39, 
208, 234, 243*, 244*,
247*, 289*;III 355 Boehner O. I 251 Boerhaave H. 
(lekarz) II 133 Bogdanów A. A. III 255 Bohr N. (fizyk) I 
319*; III 109, 191, 273, 275, 276,
278,421* Boileau N. 
II 55, 89
Bolingbroke H. St. J. II 104, 191, 192, 269* Boltzmann L. 
(fizyk) III 108, 272 Bolyai J. (matematyk) III 266 
Bolzano B. II 66, 196; III 12, 15, 216, 381*, 383*,
391*,392*, 413*
Bonald L. G. A. de II 196; III 17, 18 Bonaparte L. III 
382* Bonawentura, św. I 7, 225, 231, 253, 260, 261,
262 - 266,267,272, 281, 282, 289, 294, 307, 356*,
363*,365*.366*,371*, 373*;II35,46, 210 Bonitz H. III 
39 Bonnard P. (malarz) III 374 Boole G. III 12, 15, 30, 
34, 266, 268, 337 Bopp F. (językoznawca) III 183 * 
Boring E. G. III 298, 344 Bom M. III 420* Bornstein B. 
III 366, 435* Borowski M. III 368 Borromini F. 
(architekt) II 90 Bosanquet B. III 154, 397* Boscovich 
(Bosković) R. J. II 35, 83, 279 BossuetJ.B.1155,90,261* 
Bostrom Chr. J. II 196


440


Botticelli (Sandro di Mariano Filipepi) II 40 Boucher 
de Perthes II 289* Bougle C. (socjolog) III 317 
Bourdin II 56
Bourget P. Ch. J. III 84, 123, 124, 130 Boutroux E. E. II 
228; III 12, 132, 133, 134-136, 138, 179, 180, 183, 195, 
201, 206, 272, 384*, 396* BowneB. P. III 153 Boyle R. II 
41, 75, 86, 90, 101, 191 Bracesco G. II 249* Bradley F. H. 
III 10, 147, 148, 151, 152, 154, 181,
183, 185,204,249,397* Bradwardine Tomasz I 293, 
373*, 375* Bramante (Donato d'Angelo Lazzari) H 40 
Brandes J. (historyk literatury) III 123, 169 Brehier E. 
III 79 Bremond H. III 63, 378
Brentano Fr. III 12,70,88, 113, 1)4, 132,155-163, 178, 
180, 181, 185, 193, 216, 220 (fenomenologia), 225, 
227, 230, 232 (neorealizm), 239, 262, 288 (psychologia 
postaci), 329, 360, 361, 366, 368, 370,372,377, 381*, 
398*, 408*
Bridgman P. W. III 343, 344, 421*
Briseux (architekt) II 121
Broad Ch. D. II 225, 229, 231, 232
BrochardY. I 156; III 118
Brodziński K. II 277*
Broglie L. de III 273, 335
Brower L. E. J. III 270
Brown T. II 157, 273*
Brożek J. (matematyk) II 88
BruckerJ. J. II 161
Bruhnes J. (socjolog) III 316
Brunetiere F. de (krytyk i hist. literatury) III 123
Bruni Leonard zob. Leonard Bruni z Arezzo
Bruno G. I 258; II 7, 10, 18 - 23, 38, 39, 40, 70, 76, 77, 
1.18, 119, 192, 243*, 244*, 246*, 248*, 249*;
III 280
Bruno z Egisheim-Dagsburg zob. Leon IX, papież
Brunschvicg L. III 214, 385*, 411*
Brutus I 155
Brzozowski S. III 63, 356, 357, 359, 364, 390*, 
401*,432*, 433*
Buber Marcin III 428*, 430*
Bucer M. II 248
Bucharin N. J. III 255
Buchner L. III 43, 181, 381*, 392*
Buckle H. Th. III 26, 34, 147, 177, 316, 317
Budź G. (Budeusz) II 40
Budisscn Mikołaj zob. Mikołaj Budissen
Budny Szymon II 263 *
o. Buffier II 35
Buffon G. L. de (przyrodnik) III 74


Buonaccorsi F. zob. Kallimach
Burali-Forti C. (matematyk) III 268
Burckhardt J. III 398 *
Buridan Jan I 257, 303 - 304, 315, 373*, 376*, 380*,
381'1•;II252                      , Burkę E. I 318*; II 121, 
191, 265*, 269*; III 86 Burleigh Walter I 373"', 375* 
Burnet J. I. 126 Burski A. II 37, 39,251* Butler J. II 120, 
263*, 269*; III 62 Byrom J. I 350* Byron G. G. lord II 74, 
236, 237; III 183
Cabanis P. J. G. II 139 -140, 223; III 87 Cabet E. 
III 182 Ćaadaev zob. Czaadajew Caesalpinus A. 
II 13
Cagliostro AIexandre (Giuseppe Balsamo) II 193 Caird E. 
III 147, 154 Caird J. III 147
Cajetanus (Tomasz de Vio z Gaety) II 31 Caldaici II 247* 
,CallistratusI342'1' Calogero G. III 254, 417* Campanella 
T. II 7, 22, 39, 47, 89, 243*, 244*,
249*
Campbell L. (filolog) I 126 Camus A. 
III 405*, 428*, 430* Canova A.II 236 
Cantor G. III 194, 266 Cappuyns M. I 
251
Caramuel de Lobkowitz J. II 83, 261 * Cardano H. II 39 
Carłyle T. II 196; III 12, 14, 15, 16, 28, 34, 51, 52,
54-58, 62, 63, 69, 70, 122, 147, 148, 149, 150,
151, 164,180,181, 380*, 382*, 385*,390* Carnap R. 
III 336, 338, 339, 341, 342, 343, 344,
345,405*, 408*,425*, 426* 
CarrH.W.II 154 Carre L. II 66
Carrel A. (biolog) III 265, 327 Casanovą de Singalt 
(Giovanni Giacomo) II 192 Cassirer E. II 241*; III 248, 
328, 402*, 404*, 416*,
417*
Castelli E. III 353 CatullusI158 CelsusI 161, 
184*, 343* ĆernySevskij zob. 
Czernyszewski. Cervantes Saavedra M. de II 
90 Cezanne P. (malarz) III 183, 374 Cezar I 
155, 158 Chalcidius I 212, 213, 359* Chały 
baeus H. M. II 231 Chałubiński T. (lekarz) 
III 367


441


Chamfort N. S. II 17, 148
Charcot J. M. (neurolog) III 88, 299, 303
Charlier Egidiusz zob. Egidiusz Charlier
Charron P. II 10, 16, 39, 247*, 257*
Chartres szkoła I 7, 210, 216, 220, 238-241, 248, 267, 
359*
Chateaubriand F. R. de III 17
Cherbury Herbert E. lord II 10, 28, 29, 38, 39, 89, 
192,250*
Chesterton G. K. l 370*
ChevalierJ. III 213, 240
Chmaj L. III 366
Chmielowski P. III 177, 178
Chojnacki P. III 365, 435
Chomiakow A. S. III 14
Chopin Fr. III 183, 386*, 399*
Chryzyp 1129, 135, 154, 157, 337*, 339*
Church A. III 405*
Chwistek L. III 271, 367, 368, 432*, 434*, 435*
Chwolson O. (fizyk) III 107
Cieszkowski A. I 12, 369*; II 229, 233.234, 236, 286*, 
288*, 289*;III 14,171,172, 173, 400*
Cimabue (Cenni di Pepo), (malarz), I 289
Ciołek zob. Witelo
Ciarembald z Arras I 356*, 359"'
Ciarke S. II 76, 83, 86
Ciauberg J. II 89, 192
Ciaudel P. III 408*
Cohen H. II 184, 185; III 94, 97, 242-243, 244, 245, 246, 
247, 248, 254, 328, 335, 372, 416*
Coleridge S. T. II 236; III 28, 29, 73, 148,388*, 397*
Colet J. II 248*
Collier A. II 66, 109, 268*
Collingwood R. G. III 327, 424*
Collins J. A. 11 75
Comte A. II 141, 149 (Helvetius), 195, 196, 197, 228, 235, 
238, 239; 241*; III 5, 7, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16-27, 
29, 33, 34, 35 (JLSt. Mili i empi-ryzm), 40, 42 
(naturalizm), 58, 69, 70, 72 (epoka pozytywizmu), 74, 
80 (Spencer), 81, 83 (scjen-tyzm), 85, 93, 98 
(pozytywizm epistemologiczny), 120, 125 (Taine), 132, 
139, 142 (humaniści), 170, 171, 175, 176, 177 (XIX w. 
w Polsce), 179, 180, 181, 189, 203, 291 
(behawioryzm), 311, 315, 316 (Durkheim), 317, 327 
(Pareto), 336 (Jeans), 336, 337 (neopozytywizm), 380*, 
381*, 386*, 387*, 411*
Condiiiac E. de U 96, 103, 132, 136, .137-140, 145, 
146,149,186,187,192,193,194; 223, 258*, 264*, 265*, 
267*, 271*; III 25, 34, 105, 120, 312 Condorcet M. A. 
de J 319*; II 133, 143, 149, 186,
192, 264*, 265*, 271*, 272*; III 17, 170, 387* Conrad-
Martius H. III 223 Constant B. III 14


Cordemoy (architekt) II 121
Corneille P. II 90, 255 *
Cornelius H. III 106 -107, 378, 394*
Courbet G. (malarz) III 72, 84, 124, 183
Cournot A. A. III 133, 396*
Cousin V. II 140, 157; II 223, 226, 227, 280*;
III 10, 11, 13, 15, 17, 70, 119, 120, 136, 174,
385*
Couturat L. 1191; III 419* Crassus I 12, 155 CrellJ. 11 
263 • Croce B. II 219; III 187, 191, 193, 194, 248-253,
262, 335, 353, 373, 375, 402*, 404*, 417* 
Cromwell O. II 90 CrousazJ. P. de II 55 Crusius Ch. A. 
II 162, 273* Cudworth R. II 42, 84, 90, 191 Curie-
Sktodowska M. zob. Skłodowska-Curie Curie P. III 
273
Cuvier G. (przyrodnik) II 237; III 74, 76, 179 
Cyankiewicz A. II 186 Cyceron I 18, 52, 60, 137, 145, 
154-155, 157, 158,
193, 213, 213, 336*, 337*, 338*, 341*, 342*;
II 13, 37*,251* cyfatyści I 242 Cynicy l 12, 66, 78-80, 
81, 82, 99, 124, 125, 128,
129, 133, 134, 135, 160, 173, 213, 328*, 330*,
340,* 342* Cyprian, św. 
I 346*
cyrenaicy I 66, 78, 80 - 82, 99, 124, 125, 138, 213 
Czaadajew P. J. III 400* Czacki T. II 187; III 171, 172, 
173 Czarnowski St. (socjolog) III 311, 364, 432*, 435* 
Czartoryski A. III 171, 174 Czechowic M. II 262 * 
Czerkaski E. III 176
Czernyszewski M. III 12, 384*, 400* Czeżowski T. II 
276*; III 366, 432*, 435* Cziczerin B. III 14
Daisenberg W. III 367
Dal Prą M. (historyk) I 251
Dampier W. (historyk nauki) III 332
Dante Alighieri I 259, 266, 289, 315, 358*, 364*,
369*, 372*; II 248*; III 26 Darwin K. II 239; III 14, 
51, 69, 71, 72, 74-75,
77, 79, 80, 84, 91, 123, 147, 164, 167, 176, 177,
179, 180, 181, 182, 183, 282, 305, 325, 383*,
392*,394* Daubert III 223 David L. II 236 Davilez 
(architekt) II 121 Dawid z Dinant I 252, 255, 257 - 258, 
260, 261, 289,
*290,363*, 365*


442


Dawid J. Wł. (pedagog, psycholog) III 402*
Dąbrowska Maria III 373
Dąmbska Izydora III 366, 369, 432*, 436*
Deborin A. M. III 255
Debussy Cl. (muzyk) III 374
Dedekind J. W. R. III 266
Deffand Marie du, markiza II 148
DefoeV. D. II 151, 192
Degerando J. M. II 278*
Delacroix E. II 236
DelbosY.III 118
Delia Volpe G. III 254, 353
Dembowski E. III 14, 173, 401 •
Demokryt I 21, 46, 47-53, 55, 58, 59, 61, 64, 65,
67, 69, 82, 85, 87, 92, 94, 104, 113, 114, 115,
117, 123, 124, 125, 141, 143, 144, 146, 147, 240,
319*, 324*, 325*, 327*, 340*, 341*; II 43, 76,
101, 133; III 37, 107, 379, 382* De Morgan A. III 12, 
15, 30, 266 Demostenes I 125 Descartes Renę zob. 
Kartezjusz Destutt de Trący J. A. C. II 139, 149, 223 
Dewey J. I 316*; JI 242*; III 185, 198, 199, 202,
203, 204, 262, 281, 282, 372, 375, 402*, 403*,
407*, 409*, 410* De Wulff M. 251; III 238 Diagoras 
z Melos I 71 Dicearch z Messeny I 120 DickensCh. III 
183 Diderot D. II 69, 93, 94, 120, 131, 132, 133, 136,
141, 145, 149, 192, 222, 264*, 267*, 269*, 270*,
271*, 277*; III 45, 391* Diithey W. 111 12, 132, 139-
142, 143, 144, 145,
146, 183, 185, 193, 262, 264, 288, 289, 310, 364,
381*,386*,396*,397*,408* Diodor 
Kronos 1.39 Diodotos I 154 Diogenes 
z Apolonii I 30
Diogenes Laertios I 18, 139, 254, 321*; II 57* Diogenes 
ze Smyrny I 52 Diogenes z Synopy I 79, 80, 83, 3 30* 
Diokles z Karystos I 337* Dion I 83
Dionizos III 168, 169
Dionysius Cartusianus (Denys le Chartreux) I 374* 
Dionizy Areopagita zob. Pseudo-Dionizy Dirac P. A. M. 
III 273 Dittenberger I 126 Dobrolubow M. III 12, 384* 
Dominik z Flandrii I 3 75* Donatello (Donato di Betto 
Bardi) II 40 Donders F. C. (fizjolog) III 88 Dostojewski 
T. II 237; III 131, 183, 353, 428* Dowgird A. II 188, 190, 
279*; III 170


Drakę D. III 226, 230
Driesch H. III 288
Drobisch M. W. III 39
Dryjski A. III 367
Dubislav W. 111 344
Du Bois-Reymond E. (przyrodnik) II 238; III 98, 106, 
107,181,383*
Dubos J. B. II 121
Duhem P. I 290, 304, 315; II 186; III 133, 134, 
137,138,185,272, 337, 358, 412*, 421*
Dtthring E. III 46*, 385*
Dumas A., syn III 124
Dumont J. (publicysta) II 202
Dunin-Borkowski S. III 365
Duns Szkot I 12, 225, 230, 231, 256, 265, 266, 281, 282 - 
286, 287, 288, 289, 290, 292, 293, 294, 295^ 297, 
300, 312, 365*, 371*, 372*, 374*, 375*, 376*; II 35, 
46, 50, 53, 54, 69, 221; III 238
Duński II 289*
Durand de St. Pourcain I 295, 315, 374*
Durkheim E. (socjolog) II 69; III 123,214,311 - 315, 316, 
320, 364, 372, 375, 405*, 423*, 424*
Dvo?ak M. (historyk sztuki) III 140, 378
Dy boski R. (historyk literatury) III 154
Dybowski B. (przyrodnik) III 82
Dygasiński A. III 177, 401 *
Dzieduszycki W. III 176
dżabaryci I 242
Eckhart J. I 210, 220, 293, 307 - 309. 357*, 374*,
377*; II 10, 19; III 162, 355 Eddington A. (astrofizyk) 
III 265, 273, 279, 327,
376, 377, 396*, 411* Eddy 
Baker Mary III 155 
EdgerH.11126 Edison T. III 182
Edwards J. II 109; II 242*; III 407* Egidiusz Charlier 
I 377* Egidiusz z Lessines I 259, 281, 364*, 368* 
Egidiusz z Orleanu I 261 Egidiusz Rzymianin I 260, 
281, 364*, 370*
zob. też Pseudo-Egidiusz Rzymianin Ehrenfels Chr. v. 
III 163, 288, 377 Ehrie F. III 237 Einstein A. III 185, 258, 
265, 273-274, 278, 279,
337,372, 404*, 420*,421* Ekfantos I 59; II 37 elejska 
szkoła I 22, 23, 33 - 40, 41, 42, 44, 45, 48'
49,50,61,66,67, 83, 85, 86, 87,116,324*,326*,
327*; II 213
Elzenberg H. II 91; III 368, 432*, 434* Elżbieta 
I, królowa angielska II 40


443


Emerson R. W. III 58,147, 149,150, 151, 154, 181,
380*,381*, 384*,387*,397*, 407* Empedokles I 11, 23, 
37, 39, 40 - 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 61, 62, 63, 64, 
87, 326*, 327*;
III 74
Engels Fr. II 203, 218; III 11, 12, 13, 15, 16, 41, 43, 44-51, 
58, 108, 173, 181, 182, 225, 255, 256, 258, 259, 260, 
320, 380*, 382*, 388*, 389*, 404*, 417*
Enriques F. (historyk nauki) III 344 Epicharm 
(komediopisarz) I 60 Epiktet I 80, 138, 337*, 338*, 339*, 
340*; II 14 Epikur i epikurejczycy I 18, 52, 81, 82, 127, 
128, 138 -145, 146, 148,154,155,157,158,160,162, 213, 
255, 324*, 327*, 329*, 337*, 338*, 339*, 340*, 341*; II 
12, 14, 15, 18, 56, 57, 67, 98, 133, 198, 256*; III 127, 162, 
288, 349, 382*
Eratostenes (geograf) I 156
Erazm z Rotterdamu II 40, 243*, 244*, 247*, 248*, 250*, 
261 *, 267*
Erdmann J. E. II 165, 218; III 435*
Eriugena Jan Szkot I 171, 212, 214, 216-220, 223, 224, 
226, 227, 233, 234, 241, 243, 247, 248, 249, 250, 251, 
308, 355*, 357*, 377*; H 19, 70, 259*;
III 411*
Eryk z Auxerre I 234, 251
Eschenmayer A. II 211
Eubulides I 39, 40
EuckenR. I 203; II 89
Eudem z Rodos I 56, 120, 121
Eudoksos I 55, 60, 102, 114,333*
Eugeniusz Sabaudzki II 75, 76
Euklides (matematyk) I 155,157,158,171, 239, 254, 334*, 
338*;II 67, 111; III136,266,269, 274
Euklides z Megary I 39, 83
Euler L. (matematyk) II 141
Eurypides I 43, 65, 67, 71, 125
Eurytas I 55
Eutydem z Chios I 67, 71, 77, 328*
Euzebiusz z Cezarei I 18, 162, 342*, 345*, 346*
Exner F. III 39
Faber Stapulensis zob. Lefevre d'Etaples J.
Fabro C. III 353
Fajdros I 154, 333 •
Faikener Michał zob. Michał z Wrocławia
al-Farabi I 241, 273, 247, 254, 359* - 362*
Faraday M. (fizyk) III 183
Farber M. III 410*
Farquharson A. S. L. III 226
al-Farsani I 242
Fechner G. Th. III 8,10,13, 70, 88,90,92,114 - 115,
181, 360,384*,395* Feigi 
H. III 344


Felibien A. II 89 FenelonP.1155,90,261* Ferekydes z 
Syros I 20, 30, 326* Ferguson A. II 157 Feuerbach A. 
(prawnik) II 183 Feuerbach L. II 74, 217, 283*; III 11, 13, 
15, 40-44, 45, 46, 48, 52, 83, 181, 380*, 381*, 382*, 
385*,388*
Fichte J. G. II 159, 181, 195, 196, 197, 203-207, 208, 209, 
210, 213, 216, 219, 220, 223, 235, 236, 279*, 280*, 
281*; III 36, 51. 53, 55, 56 (Carłyle), 67, 102, 114 
(Wundt), 139, 162, 244 (szkolą marburska), 245, 248, 
249, 357, 385*, 386* Ficino M. II 11, 12, 13, 37, 39, 
243*, 247*, 248*,
251*
Fidiasz I 43, 65, 82, 125 Filip, król Francji II 90 Filip de 
Harveng III 358* Filip Macedoński I 105, 125 Filodem I 
145, 337*, 340*, 341* Filolaos I 55, 59, 64, 327*, 331* 
Filon z Aleksandrii I 158, 160, 161 - 165, 166, 167, 168, 
169, 183, 184, 186, 189, 196, 207, 218, 343*,344*
Filon z Laryssy I 103, 154, 157, 342* 
Fischer E. H. (chemik) III 263 Pischer K. 
III 94, 181 Fitz Raiph (kardynał) I 293 
Flaubert G. III 183* Flavius Philostratus l 
342* Fonssca P. II 32, 243 *
Fontenelle B. de II 92, 94, 127, 145, 269*, 270* Forest A. 
III 414*, 430* FoucherS. II 14
FouilleeA. III 118, 119, 123, 180, 317, 381*, 384* Fourier 
K. III 51, 182 Fragonard J. H. U 193 France A. III 123, 
129, 130, 373 Franciszek I II 40
Franciszek VI (książę de la Rochefoucauld) II 17 
Franciszek z Asyżu I 253, 263, 266, 372*; II 18 Franciszek 
de Mayronis I 293, 304, 373 * Franciszek z Marchii I 303 
Franciszek Salezy II 11, 17-18, 39, 90, 247*,
254*,261* Franek S. II 10, 39, 247* Franco F. B. F. gen. 
III 373 Frank F. (fizyk) III 336, 344, 426 * Franklin B. 
(uczony i polityk) II 146, 192; III 407* Frauenglas E. III 
366 Frazer J. G. III 332, 335 Fredegisus I 214, 233
Frege G. III 184, 267, 270, 271, 337, 403*, 404*, 405*, 
411,419*, 420*


444


Freud Z. I 318*; IH 181, 298, 298-305, 316, 320,
357,371,372, 402*,422*, 423*, 404* Fries J. E. II 196, 
218, 219, 267*; III 376 Fromentin E. III 14, 124 Frycz-
Modrzewski A. II 38, 39, 252* Fryderyk I II 75 Fryderyk 
II I 252, 254, 257; II 93, 94, 128, 133,
158, 160, 192, 244*;III 54,57 
FulbertI221,238,250,359*
GaborianE.III411»
Gabryl F. III 364
Gad z Liścia I 379*, 381*
Gaius (prawnik) l 208
Galen I 241,254
Galileusz (Galileo G.) I 304, 305, 306, 374*; II 7,
26, 27, 40, 41, 42 - 45, 46, 47, 51, 67, 83, 84, 85,
99, 101, 173, i 85, 243*, 250*, 252*, 253*, 254*,
255*; III 17, 35, 73. 105, 133,273 Gallupi 
II 241 * Galsworthy J. III 373'" Galton Fr.III 
81, 88 Galvani L. II 193,210 Carat J. II 139 
GarnierA. II 157
Garrigou-Lagrange R. III 239, 240 GarveCh.II 182 
Garycki B. (prawnik) III 172 Gassendi P. I 145, 193; II 
14, 56-57, 69, 76, 89,
101, 133; II 241*,252*,253*,254*,256*, 257*,
261*
Gaunilon I 225, 356* Gauss C. F. III 182 GautierTh. III 
123 Gawecki B. III 369 Gaza T. 11 13; 39 al-Gazali I 242, 
244, 246, 247, 250, 294, 360*,
361*, 363* Geach P. T. III 405* 
Geiger M. III 223, 378 Gemelli A. III 
238, 241, 415* GengelIJ. II 187 
Genovesi II 241*
Gentiie G. II 219; III 187, 249, 253-254, 402* Gerard 
A.II 121
Gerard z Bolonii I 281, 372*, 373* Gerard z 
Kremony I 254, 257 Gerard z Monte I 272 
Gebert I 233 Gergonne I 336* Gericault T. II 
237 Germain Sophie III 17 Gerson J. I 307, 
362*, 374*, 377*


Geulincx A. II 55, 56, 62, 65, 89, 252*, 257*
Geyser J. III 238
Ghazzali (Gazzalis) zob. al-Gazali
Gide A. III 129, 130, 169
Gilbert de la Porree I 8, 90, 214, 227, 231, 237, 238,
239, 240, 250, 253, 271, 356*,359* Gilbert William U 
90 Gilles Charlier zob. Egidiusz Charlier Gilles de 
Lessines zob. Egidiusz z Lessines Gilles de Rome zob. 
Egidiusz Rzymianin Gilson E. I 209, 251, 381*; III 238, 
239 Giotto di Bondone I 315 Glaber Andrzej z Kobylina 
II 36, 251 Gladstone W. (mąż stanu) II 237; III 29, 59 
Gluck V. E. II 193 gnostycy I 175, 176-179, 180, 181, 
183, 185, 190,
200, 207, 208, 217, 219, 276, 345*, 348* 
GocleniusR.I320*;II39, 191 Godeł K. (matematyk) III 
271, 344, 419* Goerres J. J. III 237 Goes E. II 32 Goethe 
J. W. II 74, 120, 137, 181, 196, 208, 219,
236, 237, 259*, 260*, 265*, 274*, 276*; III 54,
384*
Gogol N. V. III 183 Goldmann L. II 257* Cołuchowski J. 
II 229, 231 - 232, 233, 236, 286*,
287*; III 170, 171, 172 Goncourt R. i J. de III 123, 
124, 129 Gonseth F. III 346 Gorgiasz z Leontinoi ł 37*, 
39, 66, 67, 70, 71, 78,
83*,84*,85*,326»,328*, 329*, 332*, 333* Góring C. 
III 98 Górki M. III 183 Goszczyński S. III 13 Gotfryd z 
Fontaines (Godefroid de Fontaines)
1364*,371*,372* Gottschalk I 
214,218,219 
GórnickiŁ.1138,251* Górski J. II 
37, 39, 251* Gounod C. III 183 
Goya y Lucientes Fr. II 237 
Grabmann M. III 237
Gracjan, cesarz (Flavius Gratianus) I 346* Graindorge 
F. T. III 384* Grant A. III 91
Grassmann H. (matematyk) III 266 Gratry A. III 63, 206, 
236 Greco el (Domenicos Theotokopulos) II 90 Green T. 
H. II 218; III 10, 70, 147-148, 149, 151,
153, 154,225, 397* Greenough H. 
III 397* Grelling III 268 GrimmF. M. 
II 131; III 141


445


Grocjusz (Hugo de Groot) II 10, 28, 29-30, 35,
38, 39, 67, 87, 89, 244*, 250*, 262* Gromska D. III 
435* Goodman N. 111 405*, 406* Groos K. III 92 
Grosseteste Robert (Greathead) I 254, 262, 265,
267,268, 289, 294, 363*, 366* Grotę G. (historyk) I 
67; II 198 Grotius Hugo de zob. Grocjusz Grzegorz VII 
1214 Grzegorz IX, papież I 255 Grzegorz Cudotwórca 
(Thaumaturgos) I 345* Grzegorz z Nazjanzu l 80, 188, 
345*, 346*, 348*,
349* Grzegorz Nysseńczyk I 175, 183, 188-190, 192,
200, 203, 204, 207, 216, 218, 231, 345*, 346*,
349*
Grzegorz Paweł z Brzezin II 263* Grzegorz z Rimini I 
373 * Grzegorz z Sanoka II 36, 39, 251 * Grzegorz ze 
Stawiszyna I 312 Grzegorz Teolog zob. Grzegorz z 
Nazjanzu Grzegorz Wielki I 204, 346* Guericke O. v. 
II 90
Guglielmo di Conches zob. Wilhelm z Conches 
Guillaume de Charnpeaux zob. Wilhelm z Cham-
peaux
Gumplowicz L. III 316 Gundissalvi D. 
I 254, 255, 360* Gutberlet C. III 238
Guyau J. M. III 90,118 - 119, 180, 384*, 395* Guzzo A. 
III 254
Hadrian, cesarz I 155, 176
Haeckel E. III 107, 108, 179, 181, 383*, 394*
Haldane R. B. II 219
al-Halladż I 361 *
Halpern-Myślicki I. zob. Myślicki-Halpern I.
Hamann J. G. II 183, 276*
HamelinO. III 118
Hamilton W. I 40; III 157, 187, 196, 235, 236, 264*,
273*; III 13, 15, 27-28, 30*, 74, 78, 174, 181,
266, 388» Hammurabi II 241 * Hamsun K. III 183* 
Hanslick E. III 92 HanuS I. III 14 Harassek S. III 366 
Hartley D. II 104, 122, 124, 145, 191, 198, 199;
III 29, 86 Hartmann E. v. III 8, 92, 114, 115, 179,-
181, 381*,
385*, 395*, 408* Hartmann N. III 248, 265, 327-331, 
377, 378,
424*-, 434*


Harvey W. (przyrodnik) II 90; III 87            i
Hasdai Crescas I 362*, 368 *
Hauptmann G. III 183*
Haureau B. J 290
Haym R. III 386*
Hayn Maciej zob. Maciej Hayn
Hegel G. W. Fr. I 40 (Zenon), 171 (Plotyn), 318*. 319*; 
II 74 (Spinoza), 82 (Leibniz), 159 (Wolff), 181 (Kant), 
195, 196, 197, 207, 208, 211-219, 221 
(Schopenhauer), 223, 227 (Cousin), 228, 229, 230, 
233 (mesjanizm), 235, 236, 238, 240*, 259*, 267*, 
272*, 274*, 279*, 280*, 281*,282*,283*, 284*, 288*, 
289*; III 5, 10, 11, 13,14, 15, 18, 19, 25 (Comte), 39, 
40, 41, 42, 43 (Feuerbach), 44, 45, 46, 48, 51 
(marksizm), 52 (Stirner), 64, 65 (egzystencjalizm), 69, 
70, 71 (epoka pozytywizmu), 73 (Spencer), 89 (logika, 
II pół. XIX w.), 93 (neokantyzm), 115 (E. v. 
Hartmann), 120, 129, 139, 142 (Diithey), 144, 145, 
146, 147, 147*, 148, 149, 151, 154, 155 (idealizm 
anglosaski), 162 (Brentano), 169 (Nietzsche), 170, 
171, 173 (hegliści w Polsce), 180, 181, 186, 203 
(Dewey), 223, 237, 241, 244 (kantyzm), 245, 249, 
251, 252, 253 (Croce), 254, 328, 331 (N. Hartmann), 
346 (Gonseth), 348, 353 (egzystencjalizm), 385*, 
386*, 389*, 390*, 400*, 411*, 417*, 425*
Hegezjasz I 81, 82
Heidegger M. II 275*, III 68, 347-350, 353, 354, 355, 
391*, 402*, 405*, 408*, 410*, 41.1*, 427*, 428*, 
429*
Heimeryk de Campo I 272, 373*, 375*
Heimsoeth H. II 91; III 248, 405*
Heine H, II 237, 277*, 279*, 283*
Heinrich Wł. II 269*; III 359, 364, 367, 369, 372, 424*, 
435*
Heisenberg W. (fizyk) III 273, 277, 278, 421*, 422*
Heitzman M. III 366
Helmholtz H. II 183, 184, 188; III 86, 87, 88, 94, 95, 96, 
106, 107, 108, 109, 114, 133, 181, 263, 381,383*,393*
Helvetius C. A. II 93, 96, 125, 126, 132, 136, 139, 144, 
145-150, 192, 198, 202, 222, 264*, 265*, 271*, 272*; 
III 29, 170
Henri de Gand zob. Henryk z Gandawy
Henryk II Plantagenet, król Anglii I 239
Henryk IV, król Francji II 17, 40
Henryk IV, król Niemiec I 250
Henryk VIII, król Anglii II 40
Henryk Arystyp I 254
Henryk Bate de Malines I 363*, 366*
Henryk z Gandawy 1282, 287, 289, 294, 358*, 364*, 
371*, 375*, 376*
Henryk z Hesji (Henryk z Hainbuch lub Langen-
stein)I305,311


446


Henryk z Oyta I 305, 311
Heraklides z Pontu I 59, 60,125; II 37
Heraklit I 22, 26, 30 - 32, 33, 34, 35, 36, 40, 41, 42,
45, 61, 62, 63, 64, 85,87,116,129,131,132,146,
158, 162, 166, 324*, 325*,-326*, 329*, 333*;
II 213; III 48, 114, 164, 323,325(Whitehead),329 
Herbart J. F. I 40; II 195, 196,197,218,219;III 13,
14, 15,36-40,70,71,88,92, 110,224,304,380*,
38I*, 387*,388* Herbert z Cherbury E. zob. Cherbury 
Herbert E.,
lord
HercenA. III 385*, 400"" Herder J. G. I 319*; II 74, 120, 
183, 192, 259*,
264*, 266*, 277* HeringJ. III 223 Hermann 
d'Augsbourg I 374* Hermes Trismegistos I 342*, 
343*, 348» Hermiasz I 105, 180 Hermogenes z 
Tarsu I 179, 181 Herodot I 70, 125, 329* Heron z 
Aleksandrii l 158
Herschel J. U 28, 192; III 26, 28, 29, 31, 133, 381* Hertz 
H. (fizyk) III 98, 393* Hertz M. II 164, 165 Hen/eus z 
Nedellec (Natalis) I 281, 295, 315, 364*,
372*,374*
Hesse Benedykt zob Benedykt Hesse 
Hessen J.III 238
Heweliusz J. (astronom) II 88, 96, 249* Hezjod z Askry I 
19, 325*, 326*, 327* Hieronim I 348*, 350» Hiketas I 59; 
II 37 Hilbert D. (matematyk) 111 269, 270, 271, 337,
419*
Hildebrandt D. v. III 223 Hinkmar 
z Reims I 219 Hiparchia 1.80
Hipokrates (lekarz) I 65, 125, 333*; III 26 Hipolit l 18, 
338* Hippiasz I 66, 67, 68, 126*, 328*, 329*, 331*, 332*,
333*
Hippon z Samos I 30
Hobbeś T. II 27, 30, 42, 56, 66 • 69, 70, 71, 75, 88, 89, 90, 
91, 93, 100, 119, 122, 123.-125, 141, 145, 148, 192, 
253*, 258*, 271*, 272*; III 28, 29, 33,
45,410* Hoene-Wroński J. M. II 189, 195, 229-231, 
232,
235, 236, 286*, 287*; III 170, 171, 172, 181, 364 
HoernleR.F.A.111154 HSffdingH. III 71, 176 Hófler A. III 
163 Holbach P. H. D. II 93, 131, 132, 136, 145, 149,
264*, 265*,269*,271* Holcot 
Robert l 376*


Holderlin J. Ch. Fr. II 281*; III 428*
Holt E. B. III 226
Home Henry (Lord Kames) II 121, 191, 269*;
III 86
Homer I 63, 322*, 323*, 325*, 326*, 327*; II 66
Honoriusz 111, papież I 219
1'Hopital de II 66
Horacy I 145, 155,158,342*
Horodyski Wł. III 366
Hortensjusz I 337*, 342*
Hosiasson-Lindenbaumowa J. III 369
Ho'spinian II 261"'
Hostelet G. III 424*
Howison G. H. III 154
Hraban Maur I 213, 214, 215, 219, 228, 237
HuetP.D.I 153; II 56, 75, 261*
HugoW. 1I236*; III 396*
Hugon od św. Wiktora l 214, 216, 224, 225, 228-231, 240, 
244, 248, 250, 307, 355*, 356*, 358*
Hugo de Groot zob. Grocjusz
Humboldt W. v. I 290; II 120, '183, 196
Hume D. I 153 (pirronizm), 302, 306 (Autricourt);
II 66 (Malebranche), 94, 96 (Oświecenie). 103, 104 
(Locke), 109 (Berkeley), 109-117, 121 (Shaftesbury), 
123, 124, 125, 126 (utylitaryzm), 132 (Wolter), 141, 143 
(d'Alembert), 145, 154, 155, 156(Reid), 161, 166, 167, 
171, 172, 181, 182 (Kant), 190, 191, 192, 198, 224, 
254*, 263*, 264*, 265*, 267*, 2681", 269*, 276*; III 9, 
17, 20, 25 (Comte), 26, 28, 29, 31, 32, 33 (J. St. Mili), 62 
(Newman), 86, 99, 100, 106 (empiriokrytycyzm), 116 
(Renouvier), 128 (Renan), 139 (krytyka nauki), 147, 151 
(idealizm anglosaski) 162 (Brentano), 174, 177, 196 
(James), 227, 234 (neorealizm), 244 (szkoła marburska) 
277, (Heisenberg), 322, 337, 338'(Koto Wiedeńskie), 
387*,406*
Hunter W. S. III 290, 294
Hus J. I 305, 377*, 380*; II 8, 40
Husserl E. II 275*; III 145, 163, 181, 185. 188, 191, 215 - 
224, 262, 335, 347, 356, 365,371, 372,402*, 403*, 
408*, 410*, 411*, 412*, 427*, 428* Hutcheson F. II 
116, 120-121, 122, 155, 191, 198,
199, 263*, 269*; III 86 Hutton James II 193 Huxley T. 
H. (fizjolog), II 56; III 61, 78, 80, 98, 107,
176
Huyghens Ch. (przyrodnik) II 75, 90 Hyde II 
191
Ibn Chaldun (Khaldoun) I 360*, 361'» Ibn 
Gabirol zob. Awicebron Ibn Pakuda zob. Bachia


447


Ibn Roszd zob. Awerroes
Ibn Saud (Jan Hiszpan) I 254, 360*
Ibn Sina zob. Awicenna
Ibn Tufajl zob. Abubacer
Ibsen H. II 237; III 131, 183
Idzi Rzymianin zob. Egidiusz Rzymianin
Ihwan As-Safa z Basry I 362*
Ingarden R. II 257*, 268*, 271*; III 224, 364,
365,366,402*,425*,426*, 432*. 434* Ireneusz l 180, 
181, 182, 187, 207, 345*, 346*,
347*,348* Israeli I. I 360*, 362* Izaak Stella I 228 
IzokratesI 67, 125 Izydor z Sewilli I 204, 205, 213, 225, 
228, 248,
357*
Jacobi F. H. II 74, 183, 264*, 276*; III 206, 355
Jacobus de PIacentia I 366*, 373*
Jacques de Plaisance zob. Jacobus de PIacentia
Jakub z Ascoli I 375*
Jakub z Gostynina I 312, 377*, 381 *
Jakub z Metzu I 375*
Jakub z Nowego Sącza I 381*
Jakub z Padwy zob. Zabarella Jakub
Jakub Paleolog II 263*
Jakub z Paradyźa I 311, 380*, 381*
Jakub z Yiterbo (Capocci) I 372*
Jakub z Voragine I 289
Jakub z Wenecji I 212, 254
Jakubisiak A. III 365,435*
Jamblich I 18, 170, 171, 203, 241, 243*, 244*, 324*;II12
JamesW.I1218,287*;III86,87, 113, 118,148,155, 181, 
185*, 188, 191, 192, 194, 195-205, 213, 234, 275, 
281, 288, 291, 294, 322, 326, 362, 371, 372, 
402*,403*,407*,408*,409*,412*,422*
Jan Baconthorp T 293, 373*
Jan Capreolus I 373*
Jan Chryzostom I 346 *
Jan z Dacji I 370*
Jan z Damaszku I 171, 174, 204, 213, 225, 250, 254, 
275,276, 345*,346*, 351*
Jan XXI, papież zob. Piotr Hiszpan
Jan Fidanza zob. Bonawentura, św.
Jan z Głogowa I 312, 378*, 381 •
Jan z Grodkowa I 378*, 381 *
Jan Hiszpan zob. Jbn Saud
Jan z Jandun I 261, 293, 366*,373*, 376*, 378*
Jan Kanty I 381*
Jan Kasjan I 345 *
Jan z Kluczborka I 381 *
Jan od Krzyża, św. II 31, 90, 261*; III 236
Jan z Kwidzynia I 382*


Jan z La Rochelle l 266, 363 * Jan 
Lichtenberg I 372*, 375*, 398* Jan z 
Ludziska I 377*, 382* Jan Magistri I 286, 
382*
Jan z Marchii (Jean de Ripa, de Rupa de Ripis, • 
Ripatransone) I 303, 373*, 376* Jan z Mirecourt I 302, 
303, 305, 315, 372*, 373*,
376"-
Jan z Nowego Domu I 272, 312 Jan 
Orient I 381*
Jan Ostroróg zob. Ostroróg Jan Jan z Paryża (Jean 
Quidort) I 372* Jan Peckham I 266, 281, 379* Jan z 
Poliaco J 295, 297, 376* Jan z Ripa zob. Jan z Marchii Jan 
Rodington zob. Rodington Jan Jan z Salisbury I 236, 237, 
239, 240, 248, 249, 250,
356*,359*,365* Jan Solfa I 
379* JanSzyllingI312,381* Jan 
zeSłupczy l 378*, 381 * Jan ze 
Stobnicy l 312, 381 • Jan ze 
Stoboi I 18
Jan Sczekna (Jan Szczekną) I 381 • Jan Taczel I 
380* Jan III, król Portugalii II 32 Jan Versor zob. 
Versor Jan Janet P. III 88, 123, 124, 299, 303 
Jankelevitch VI. III 430* Jankowski J. E. II 191; 
III 173 janseniści II 55, 58, 65, 90, 257*, 262* 
Jaroński F. II 189, 190 Jasche II 165
Jasinowski B. II 91; III 366 Jaspers K. III 68, 194, 347, 
348, 353, 405*, 428*,
429*, 430* Jaśkowski 
S. III 435*
Jeans J. (astrofizyk) III 265, 273, 327, 377 JehOdah Ha 
Lewi (Giuda Levita) I 360*, 362* Jenner E II 193
Jerzy z Trapezuntu II 13, 39, 248* Jevons W. St. III 34, 
266, 404* Joachim de Fioris I 220, 249, 357*, 359*; II 288 
JoadC.E. M. III 225, 231, 232 Joanna d'Arc, św. II 40 
Johnson S. II 109 Jonston J. II 87, 262* jońscy filozofowie 
przyrody I 23, 24, 26 - 30, 31, 33,
34, 35, 41, 44,, 48, 56, 57, 64, 131, 325*; II 12,
14, 18
Jergensen J. III 344 Joscelin z 
Soissons I 237 Joseph Ibn Zaddik 
I 362* Joteyko Józefa Ul 367


448


Jouffroy T. II 157
Joule J. P. (fizyk) III 69
Jowett B. III 149
Joyce J. III 373*
Juan de Prado II 259"-
Julian Apostata I 80
Jung C. G. III 304, 402*, 423 •
Justyn I 18, 180, 181, 207, 345*, 346*, 347*, 348*,
353*
Justynian, cesarz I 103, 204, 207 
Juszkiewiez S. S. III 255
kadaryci I 242
Kafka F. III 353
Kaila E. III 344
Kalcydiusz zob. Chalcidius
Kaligula I 162
KalliklesI 70, 92*; III 164
Kallimach (Buonaccorsi Filippo) II 36, 251 *
Kalwin II 32, 39, 40; III 57, 145
Kames Lord zob. Home Henry
Kamieński H. III 173, 400*, 401 *
Kamińska J. zob. Kotarbińska J.
Kant Immanuel I 5, 8, 40, 134, 145, 225, 318;
II 56, 83 (Kartezjusz), 86 (Newton), 94, 97 (Locke), 
109, 117 (Hume), 121, 132, 143, 160, 161 -190, 191, 
192, 193, 194, 196, 197, 203, 204, 205, 206, 207 
(Fichte), 208, 210, 211, 216, 217, 218 (Hegel), 220, 
221, 222 (Schopenhauer), 223, 225 (Maine de Biran). 
227'(Cousin), 228, 230 (Hoene-Wroński), 236, 239, 
240*, 241*, 254*, 260*, 264*, 266*, 267*, 269*, 273*, 
274*, 275*, 276*, 277*, 278*, 280*, 281*; 283*, 284*, 
285*, 287*; III 7, 9, 10, 11, 12, 27, 28, 35 (empiryzm), 
36, 38 (Herbart), 50, 51 (Marks), 55, 62, 67, 74, 78 
(Spencer), 82, 86, 89, 90,93 - 98 (neokantyzm), 99, 
102, 103, 104, 105, 108, 109 (empiriokrytycyzm), 
114(Wundt), 116, 117(Renouvier), 133, 135, 136, 139 
(konwencjonalizm), 140, 142, 145, 146 (humaniści), 
147, 148, 149, 151, 154 (idealizm anglosaski), 156, 
158, 160, 161, 162 (Brentano), 167, 169 (Nietzsche), 
170, 172, 174, 177, 178, 179,181, 186. 190, 193, 197, 
203 (pragmatyzm), 209, 210'(Bergson), 215, 216, 218, 
220, 221, 223 (fenomenologia), 227, 228, 230, 232 
(Moore), 236, 239, 241 (neoscholastyka), 242-248, 
(marburczycy), 254, 255, 258 (marksizm-leni-nizm), 
270, 272, 274, 276 (nowa fizyka), 314, 322, 324 
(Whitehead), 326, 328, 330 (N. Hart-mann), 335, 346 
(Koło Wiedeńskie), 348, 354 (egzystencjalizm), 357, 
360, 364*, 367», 370, 376, 377*, 387*, 390*, 391*, 
393*, 395*, 402*, 405*, 408*, 410*, 416*, 417*, 420*, 
424*, 427*, 429*


Karneades I 103, 146, 147, 150, 154, 157, 338' 341*
Karol Łysy I 216
Karol V. 1140
Karol Wielki I 214, 250, 350* Kartezjusz (DesearteS 
Renę) I 5, 9, 40 (Zenon), 153 (sceptycy), 195, 203 
(Augustyn), -225 (Anzelm), 246 (Algazel), 268 (R. 
Bacon), 304, 306 (okhamiści); II 5, 15, 16 (Montaigne), 
23 (Campanella), 35 (Suarez), 41, 42, 45-57,58, 59, 60 
(Pascal), 61, 62, 64, 65, 66 (okazjonaliści), 67, 68, 69 
(Hobbes), 70, 71, 72 (Spinoza), 75, 76, 78, 83 (Leibniz), 
85, 86 (Newton), 87, 88 (arianie), 88, 89, 90, 91, 93, 94 
(Oświecenie), 98, 99, 100, 101, 102, 103, (Locke), 105 
(Berkeley), 124, r27, 128 (Fontenslle), 130 (Bayle), 137, 
142 (Wolter), 133, 134, 135 (La Mettrie), 137, 138 
(Condiiiac), 144 (encyklopedyści), 158, 159 (WolflT), 
161 (Kant), 185 (Polska), 191, 192, 216 (Hegel), 221 
(Schopenhauer), 224, 225, 226 (Maine de Biran), 227 
(Cousin), 240*, 241*, 247*, 250*, 252.*, 253*, 254*, 
255*, 256*, 258*, 260*, 262*, 263*, 264*, 267*, 277*; 
III 9, 17, 25 (Comte), 35, 46 (realizm), 61, 62 (Newman), 
103 (Riehl), 126 (Renan), 138 (konwencjonalizm), 145 
(humaniści), 157, 160 (Brentano), 189, 208, 214 
(Bergson), 215, 216, 217, 218 (Husserl), 228, 236, 238, 
239 (neoscholastyka), 242 (szlcota marburska), 263 
(witaliści), 288 (holiści), 291, 293 (behawioryści), 306, 
307 (psychologowie radzieccy), 339 (neopozytywizm), 
348, 349, 364* (egzystencjalizm), 404*, 4061'
Kasjan Jan zob. Jan Kasjan
Kasjodor I 204-205, 207, 212, 213, 225, 228, 248,351*
Kasjusz I 155
KaszowskiK.111176
Katarzyna II II 192
Katon Młodszy 1155
Katon Starszy I 155, 158
Kaufmann F. (prawnik) III 336
Kautsky K. II 285 *; III 254, 404»
Kazimierz Wielki I 310, 315
Keats John II 236, 237
Kebes I 60
Keckermann B. II 249
Keill II 85
Kekule F. A. (chemik) III 69
Kelles-Krauz K. III 390*, 432*, 434*
Kelsen H. (prawnik) III 344, 367
Ken Tomasz I 350*
KeplerJ. 158, 60, 242; II 26, 43, 84, 88, 90; III 107
Kierkegaard S. III 11, 12, 14, 15, 16, 58, 62, 63 - 68,


29 — Historia filozofii t. III.
449


69, 72, 180, 181, 304, 335, 347, 348, 352, 353,
380*, 381*, 382*, 390*, 391, 427*, 428* 
Kieszkowski B. III 366
Kilwardby Robert zob. Robert Kilwardby al-Kindi I 243, 
250, 359*, 363 * Kirchhoff G. R. (fizyk) II1100 Klages 
L. m 169 KleantesI129,135, 157 Kleitomach I 147, 154 
Klemens IV, I 267 Klemens VIII, papież II 32 Klemens z 
Aleksandrii I 18, 183, 184, 207, 208,
345*,346*,347* Klepacz M. III 365 
Klimke F. III 365 Knox J. II 40 Knutzen 
M. II 162 Kobyłecki S. III 113,365 Koch 
R. (przyrodnik) III 183 Kochanowski "J. 
II 40 Kochański A. II 88, 254*, 262* 
Kodisowa J. III 358, 432*, 433» Koffka 
K. III 285
Kóhler W. III 191, 278, 385, 287, 289 Kokoszynska-
Lutmanowa M. 436 Kolumb Krzysztof II 31, 306 
Kotlątaj H. II 186, 187, 277*, 278*, 279*; III 170,
173, 176 Kolo Wiedeńskie III 106, 298, 336, 337, 338, 
339,
340,343,344,345, 346, 354, 369, 372, 375, 387*,
405*,425*,426* Komensky A. J. II 87, 262* Konarski 
S. II 185, 186 Konczewska Helena III 369 Konstanty 
Afrykanin I 240, 254 Konstantyn Wielki I 170 Kopernik 
Mikołaj I 59, 60, 156, 304, 306, 313, 317*,
342*, 354*, 374*, 376*, 380*; II 10, 19, 20, 37,
39, 40, 42, 43, 84, 161, 185, 249*, 251*, 252*,
255*; III 73, 105, 134*, 220, 270, 280, 305,
420*
Korzybski A. III 189, 334, 427* Kościuszko Tadeusz II 
229 Kotarbińska J. III 369 Kotarbiński T. II 271*; III 
162, 187, 368, 370,
409*, 420*, 432*, 435*,436* Kowalski K. III 365 
Koyre A. III 223 Kozłowski W. M. III 178, 356, 364, 
369, 433*,
435*
Krapotkin P. A. zob. Kropotkin P. A. Krasiński Z. II 229, 
233, 234, 286*, 288*, 289*;
III 171 Krates z Teb I 80, 129


Kratylos I 32, 83, 85, 331 *, 332*
KrausO. III 163, 262
Krause Ch. F. II 236
Kremer J. I 12; II 229, 232, 233, 236, 286*, 288*;
III 171, 172, 173, 175 Kretschmer E. III 334 Kreutz 
M. III 366 Krokiewicz A. III 366 Kropotkin P. III 54, 
180, 398* Król Marcin zob. Marcin Król z Przemyśla 
Królikowski II 286* Krupiński Fr. III 176, 177, 401 * 
Krusiński St. III 390* Krycjasz I 70, 72, 83*
Krystyna, królowa szwedzka II 46, 255 * Krzymuski E. 
(prawnik) III 367 Krzystanowic S. II 262* Krzywicki L. 
III 400*, 435 * Krzyżanowska-Kodisowa J. zob. 
Kodisowa J. Kseniades z Koryntu I 71 Ksenofanes I 33-
34, 37'r, 41, 61, 63, 64, 116, 146,
326*; III 42 
Ksenofil I 55
Ksenofont I 72, 73, 77, 126, 129, 328*, 330 Ksenokrates 
I 103, 127, 138, 333* Kucharski P. III 367 Kugelmann L. 
III 382* KOlpe O. III 92, 223 Kuo Z. Y. III 295 
Kuzańczyk Mikołaj I 171, 353*, 381*; II 8-9, 12,
19, 39, 40; II 243*, 246*; III 162, 325, 355 Kwintylian 
I 208
Laas E. I 72; III 98, 181,243
Laberthonniere L. III 63
La Bruyere J. de II 17, 69, 148, 254 *
Lach Szyrma Krystyn II 189, 190
Lachelier J. U 227, 228; III 119, 123, 206, 381*,
395*
Lacios Pierre Choderlos de II 193 Laertios 
zob. Diogenes Laertios Laffitte P. III 26 
Lagarde G. III 386 *
Lagrange J. L. (matematyk) II 136, 141 Laird J. 
III 225 Lakides I 147
Laktancjusz 1180, 181, 345*, 346*, 347*, 348* Lalo Ch. 
III 315
Lamarck J. B. (przyrodnik) II 191, 237; III 74 Lambert J. 
H. II 162, 164 Lamennais F. R. de II 196, 289*; III 
171,181, 383*,
391* La Mettrie J. O. de II 56, 96, 132, 133-137, 138,
145, 146, 151, 160, 192, 269*, 271*; III 45, 291


450


Lande J. III 368
LanfrancI221,222,250
Lange F. A. II 184; III 9, 11, 83, 85, 86, 94-97, 103, 104, 
105, 106, 113, 114, 125, 128, 164, 176, 177, 178, 181, 
242, 245, 381*, 385», 393*
Lange K.H 256*; III 92
LanstonT. III 182
Łapiące P. S. de (matematyk) II 141, 192, 237, 276;
III 17
La Rochefoucauld de 11 16, 17, 61, 69, 145, 148, 254*; 
III 125, 169, 304
Laromiguiere P. II 139, 140, 157
Lasocki Mikołaj I 382*
Lasserre P. (literat) II 272*; III 214
Lasswitz K. III 247
Lavelle L. III 354, 355, 430*
LavoisierA. L. II 210
Law William I 350*
Lazarus M. III 40, 88
Le Bon G. III 316, 319
Lecky W. E. H. (historyk) III 34
Lecomte de Nouy III 327
Le Corbusier III 374, 378
Lee H. II 103
Leeuwenhoek A. van II 90
Lefevre d'Etaples J. (Faber Stapulensis) I 312
Leibniz G. W. I 40 (Zenon), 44 (Anaksagoras), 89 
(Platon), 225, 358*; II 22 (G. Bruno) 35, 41, 42, 56 
(Kartezjusz), 62, 63, 66 (Malebranche), 73, 74-83, 86, 
88, 89, 90, 91, 103 (Locke), 158, 159, 160 (Wolff), 
161, 174, 182, 185, 186 (Kant), 191, 227, 241*, 253*, 
254*, 255*, 256*, 257*, 258*, 260*, 261*, 262*, 263*, 
270*,273*, 275*;
III 9, 36, 37, (Herbart), 40*, 46, 110, 111 (Wundt), 114 
(E. v. Hartmann), 117 (Renouvier), 152, 154 (Ward), 
156, 159, 162 (Brentano), 208 (Bergson), 233 
(Russell), 242 (szkoła marburska), 266, 268 (nowa 
logika), 275 (nowa fizyka), 288 (holizm), 303 
(nieświadome), 326 (Whitehead), 329 (N. Hartmann), 
388*, 391*, 392*, 408*, 419*
Lemaitre J. III 123/124
Lenin W.I. 44,46,51,109,185, 194, 254,255 - 256, 258, 
259, 260, 308, 347, 402*, 404*. 417*, 418*, 431*
Lenzen W. F. III 344
Leon IX, św., papież I 219
Leon XIII, papież I 282, 364*; II 36; III 59, 237, 238, 
364, 414*
Leon Wielki I 346*
Leonard Bruni z Arezzo I 376*
Leonardo da Vinci I 305, 374*, 376*, 379*; II 8, 9, 24, 
39, 40, 43, 240*, 243*, 244*, 246*, 252*
Lermontow M. III 183


Le Roy E. (matematyk) III 63, 134, 137, 138, 181, 
213,262
Leroy-Beaulieu A. (ekonomista) III 123
Le Senne R. III 354, 355, 430*
Lessing E. 11 120, 183, 267*, 276*
Leśniewski S. III 268, 269, 270, 271, 367, 419*. 433*, 
434*
Letourneau Ch. (etnolog) III 90
Leucyp I 47 - 48, 50, 63, 64
Levy-Bruhl L. III 185*, 3 li*
Lewes G. H. III 34, 80
Lewis C. I. III 344, 409*
Libelt K. I 12; II 186, 229, 232-233, 236, 286*. 288*; III 
14, 171, 172
Lichtenberg (Jan Picardo) zob. Jan Lichtenberg
Liebig J. (chemik) III 43
Liebmann O. II 184; III 94, 392*
Likofron I 70
Likon z Troady (Lykon) I 72
Limanowski B. III 176
Linguet II 269*
LinneuszJI 192; III 74
Lipps T. III 89, 92, 223
Lipsius J. II 14, 37, 38, 39, 248*, 251*
Littre E. III 22, 26-27, 380*, 385", 387*
Liwiusz I 158
Lizyp z Sykionu (rzeźbiarz) I 125
Locke J. I 306; II 27 (Fr. Bacon), 35 (Buffier), 41, 56 
(Kartezjusz), 65 (Malebranche), 69, 75 (Leibniz), 90, 
93, 96, 97-104, 105, 106, 107. 109 (Berkeley), 110, 
111, 114, 115, 117 (Hume). 118, 120, 121 
(Shaftesbury), 122 (utylitaryzm). 128, 129, 130, 134 
(Wolter), 137, 138, 139 (CondiIIae), 141, 144, 145, 
146 (Helvetius), 151 (Rousseau), 154, 156 (Reid), 
161, 171, 174 (Kant), 185, 186, 187 (Oświecenie w 
Polsce), 191. 192, 199, 215, 261*, 262*, 263*, 264*, 
265*, 2671-, 268*; III 9, 27, 28, 29, 31, 32, 34, 35 (J. 
St. Mili), 61 (Newman), 86, 95, 100 (em 
piriokrytycyzm), 156, 157 (Brentano), 169, 174. 189, 
196 (James), 208 (Bergson), 244 (szkolą marburska), 
306, 307, 312, 322, 326 (Whitehead), 329, 426*
Loeb J. (biolog) III 278, 290, 291
Lombard Piotr zob. Piotr Lombard
Lombroso C. (prawnik) III 123
Lomonosov zob. Łomonosow
Longin I 170, 343*, 346*
Loos A. III 374, 378
Lotze R. H. I 126; III 10, 13, 88, 115, 181, 240, 
360,384*,385*, 395*
Lovejoy A. O. III 204, 226, 230
Loyola Ignacy II 31
Ludwik XI 1305


29*
451



Ludwik XIV II 90
Ludwik XV II 193
Ludwik XVI II 143 193,
Ludwik Bawar I 293, 296
Lukacs G. II 285*, 429*
LukianI208;II148
Lukrecjusz (Lucretius Carus) I 18, 145, 157, 158,
213, 254, 255, 337*, 338*, 340*, 341*;II 12 Luli 
Rajmund I 260, 288, 364*, 371*7 II 246* Luporini C. III 
254 Luter Marcin I 309, 374*; II 8, 39, 40, 159, 256*;
III341*,404*
Lutmanowa M. zob. Kokoszyńska M. Lutosławski 
Wincenty I 126, 332*; III 195,
358-359, 364, 433* 
Luxemburg Róża III 390* Lyell 
Ch. (geolog) III 73 Lynd R. III 
333
Łempicki Z. III 364
Łobaczewski M. III 266
Łodzia-Poniński A. II 277*
Łomonosow M. W. III 384*, 400*
Łubnicki N. III 366
Łukasiewicz J. III 263, 268, 269, 270, 271, 267, 359,
370,426*,432, 434*
Łukasz z Wielkiego Koźmina I 381 *, 382* 
Łunaczarski S. III 255
Mabły Bonnot G. de II 133, 265*
Macaulay Th. B. (historyk) III 33
McCosh J. III 224
McDougall W. (socjolog) III 185, 281, 283, 284
Mach E. II 117; III 12, 81, 98, 99-103, 105, 106, 107, 
108, 109, 116(Renouvier), 125 (Taine), 131, 139, 
178, 180, 195, 198, 200 (James), 234, 251 (Croce), 
254, 255 (filozofia naukowa), 269, 287, 298, 317, 
321, 322, 324, 326, 335, 336, 337, 338, 339, 345, 372, 
383*, 393*, 408*
Machiavelli N. I 332*; II 10, 38, 39, 67, 243*, 244*, 
246-», 247*, 252*, 259*
Maciej HaynI 381*
Maciej z Łabiszyna I 382*
Maciej ze Sąspowa I 381*
Mackintosh J; (historyk) III 33
McTaggart III 148, 154, 181, 249, 397*
Maeterlinck M. III 131, 183*, 384*
Magistri zob. Jan Magistri
Magni W. II 88, 262 *
Mahnke D. II 91
Mahomet I 122
Mahrburg A. III 113, 178, 180, 356, 360, 361, 364, 
369,372, 400*,401*, 432*
Maimon S. l 362*; II 181, 264*, 266*, 276*, 277*


Maine de Biran P. F. II 140, 195, 222-228, 235. 236, 
280*, 285*, 286*; III 7, 10, 17, 119, 133, 162,205, 
385*, 411*
MaistreJ. M. dęli 196, 286*; III 17, 18
Majmonides Mojżesz l 247, 250, 254, 277, 294, 36!)*, 
362*; II 70
Makowski Sz. II 262*
Makrobiusz I 351*
Maksym Wyznawca I 203, 207, 212, 216, 217
Malebranche N. f 203, 225; H 35, 42, 55, 61 - 66, 69, 75, 
88, 89, 99, 105, 128, 130, 151, 192, 226, 253*, 254*, 
256*, 257*, 258*, 260*; III 62, 236
Malesherbss Guillaume de Lamoignon 11 266*
MallarmeS. III 183*, 428*
MalthusTh. R. (ekonomista) II 192, 198; III 75
al-Mamur (al-Macmun, kalif) I 242
Mandeville B. de II 124, 148, 265*, 269*
Mandonnet P. l 293, 352*; III 238*, 363*
MansgoldzLautenbachul221
Manes i manichejczycy I 179, 193, 194, 200, 207
Manet E. (malarz) III 184
Mann Tomasz III 373*, 398*
Manser G. M. l 290
marburska szkoia f 126; II 184; III 97, 109, 194, 214, 
242 - 248,249, 357, 362, 372,375,416*
Marcsl G. III 347, 353, 405*, 428*, 430
Marcin Bylica z Olkusza I 313, 381 *
Marcin z Brakary I 351 *
Marcin Król z Przemyśla 1312
Marcin Król z Żurawicy I 381*
Marcin Polak I 310
Marcjan Capella I 201, 212, 213
Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) I 208
Marcjon I 179, 180, 207
Marek S. III 254
Marco da B;nivento I 375*
Marechal J. III 241
Marek Aureliusz l 131, 135, 138, 155, 158, 160, 207, 
337*, 338*, 340*; III 120
Maria Teresa, austr. II 192
Mariotte E. (fizyk) II 75
Maritain J. (II 213, 224, 239, 240, 402*, 403*, 415*, 
428*
Marivaux P. de II 192, 269*
Marks K. II 203, 218, 271* (Hegsl); III 5, 11, 12, 13, 14, 
15, 16, 41, 43 (Feuerbach), 44-51, 52, 58, 83 
(Pearson), 84, 108, 122 (Taine), 173; 179, 180, 181, 
182, 194 (Sorel), 225, 232, 241 (Mounier), 243 
(Cohen i Natorp), 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 
261, 262 (marksizm- leninizm), 265, 281, 306, 309 
(psychologia radziecka), 310, 320 (krytyka teorii 
socjologicz.), 336, 346, 350, 353,354,372, 378, 380*, 
382*, 385*, 386*,389*, 390*, 417*, 419*, 422*, 
428*, 431 *


452


Marmontel J. F. II 192
Marsilius z Inghen I 305, 311, 374*, 376*
Marsyliusz z Padwy I 261, 373*
Marty A. III 163
Marvin W. J. III 242
Masaryk T. G. III 71
Ma' shar Abu zob. Abu Ma' shar
Massonius M. III 113, 177, 178, 364, 372
Mateusz z Aquasparta I 266
Mateusz z Krakowa I 311, 312, 377*, 380*
Maupertuis P. Moreau de II 141, 143-144,
199, 260*, 271*,286* Maurras Ch. (polityk) III 123 
Maxwell J. C. (fizyk) III 100, 183, 272 Mayer J. R. (fizyk 
i lekarz) III 69, 100, 183, 263 Mayronis Franciszek zob. 
Franciszek de Mayronis Mazarini Jules II 90 Medyceusze 
II 12, 40, 247* megarejska szkoła I 33, 39 - 40„63, 104. 
126, 129 Mehiberg H. III 369 Mehring F. II 285 * 
Meinong A. III 163, 226, 372 Melanchton F. II 29, 39, 
243» Meletos (poeta) I 72 Melissos I 37, 37*, 326*, 329* 
Menander (komediopisarz) I 125 Mendel G. (przyrodnik) 
III 183, 392* Mendelejew D. (chemik) III 69 Mendelssohn 
M. II 74, 160, 183, 264*, 276* Menodot I 147, 149,158 
Menzer P.II 165
Mercator (Gerhard Kremer) II 40 Mercier D. III 237, 238, 
364, 402*, 403*, 414*,
415* MerIeau-Ponty M. III 411*, 413*, 428*, 429*,
430*
Mersenne M. U 55, 253* MeslierJ. II 133, 192, 264*, 265, 
270* Metallman J. III 385 Metodiuszl 186 Metrodor z 
Chios I 52, 147 Metrodor z Lampsaku I 145 Meyerson E. 
III 134, 138, 139, 185*, 372, 384*,
396* Michalski K. I 315, 375*; III 238, 241, 365, 366,
433*,435* Michał Anioł II 10, 40 Michał z 
Biestrzykowa zob. Michał Twaróg
z Bystrzykowa
Michał Sędziwej z Czeehła II 249* Michał 
Szkot I 254, 257
Michał Twaróg z Bystrzykowa I 312, 378*, 381* Michał 
z Wrocławia (Faikener) I 312, 381* Michelet C. L. III 10


Mickiewicz A. II 188, 229, 234-235, 236, 278*,
286*, 289*; III 147, 171, 172, 183, 359 Micraelius 
Johann I 320* Mieroszewski K. II 88 Mikołaj I II 236 
Mikołaj z Amsterdamu I 3 74* Mikołaj z Autricourt I 302-
303, 305, 306, 315,
372»,373*,376*;II110 Mikołaj Budissen I 
381* Mikołaj z Gorzkowa 1311 Mikołaj z 
Kozłowa I 381* Mikołaj Kuzańczyk zob. 
Kuzańczyk Mikołaj z Mościsk II 262*
Mikołaj z Oresme I 303, 304, 305, 315, 373*, 375* 
Mikołaj Polak z Montpellier (lekarz i przyrodnik)
I 310
Mikon (malarz) I 125 Miicjades I 83 Mrthaud G. III 134 
Mili James II 195, 197-203, 235; III 29, 33, 35,
81, 86
Mili J. St. I 40, 153; II 27, 28, 195, 197-203, 238. 264*, 
267*; III 5, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16. 19, 24, 26, 
27-36, 40, 58, 69, 70, 72, 74, 77, 78. 80 (Spencer), 81, 
83, 84, 85, 89, 90, 94 (F. A. Lange), 120, 123, 124, 
125 (Taine), 132. 139, 148, 149, 171, 176, 177 
((pozytywizm polski»), 179, 181, 189, 196, 229, 230 
(neo realiści), 266, 337, 338, 380*, 381*, 384*, 385*. 
386*,387* Milton J.. II 90, 268* Minkowski E.TII 
430* Minucjusz Feliks I 180, 345», 346*, 348" 
Mirandola zob. Pico delia Mirandola Mises R. v. III 
344 Mitzler de Kolof W. II 186 Młynarski F. III 361 - 
362 MoleschoffJ.11143,381* Molier (Jean Baptiste 
Poquelin) II 57, 90 Molina L. de II 32, 33, 250»; III 
236, 240 Mommsen T. (historyk) III 183" Monet C. 
(malarz) II 183 Monge G. (matematyk) II 141 Monroe 
James II 236 Montagne W. P. III 226
Montaigne M. de I 153; II 10, 11, 14-17, 18, 23, 38, 39, 
135, 148, 151; II 243*, 244*, 247*', 255*:
III 125, 141
Montanus (montaniści) I 190, 191, 192 Montesquieu Ch. 
L. de II 128, 192, 263*, 267*,
269»,270*;III 121,386* 
Montgolfier Joseph II 193
Moore G. E. III 185, 225-233, 326, 337, 344, 367, 372, 
377, 403*, 406*,413*


453


Morawski K. II 252*
Morawski M. III 175,401*
Morę H. II 42, 84, 90, 253*
Morelly 11 133, 265*, 270'r
Morgan L. (zoopsycholog) III 290
Morris Ch. W. III 360
Morse S. III 182
Morus T. I 39, 243*, 244'1', 250*
Mościcki M. II 251 *
moltekalemini l 242, 245-246, 247, 361*; II 65
Mounier E. III 241, 402*, 404*, 415*, 416*
Mozart W. A. II 193
Mucius Scaevola (Caius) I 155
Muirhead J. H. III 262
Milller J. (fizjolog) II 183, 188, 237; III 26, 70, 114
MUnchhausen K. H. v. II 192
MUnich W. (przyrodnik) III 172
Munsterberg H. III 92, 373
Musset A. de III 14
mutakallimun zob. moltekalemini
mutazialici f 242
Myślicki-Halpern I. III 356, 435*
NagelE. III 344, 404*, 408 *
Napier John (matematyk szkocki) II 90
Napoleon l II 139, 140, 150, 202, 203, 236
Natalis zob. Heryeus z Nedellec
Natorp P. III 97, 242, 243, 247, 248, 328, 372, 
404'1•,416'1•,417*
Nauzyfanes l 52, 138
Naville E. II 223
Nelson L. III 268
Nemesios z Emezy I 203, 344*
neopitagorejczycy I 52, 60, 161, 173, 342*
neoplatończycy I 18, 53, 103, 161, 165, 169-170, 171, 
173, 180, 186, 187, 188, 189, 193, 194, 196, 203, 204, 
205, 207, 212, 213, 216, 217, 219, 223, 242, 243, 244, 
245, 247, 254, 255, 256, 262, 265, 266, 268, 270, 271, 
272, 276, 277, 279, 293, 308, 310, 311, 343*, 344*, 
348*, 349*, 350*, 351*, 355*, 360*; 11 8, 12, 13, 18, 
19, 20, 82, 248*;
111 9, 162, 214
Nessas I 52
Neurath O. III 336 - 337, 338, 339
Newman J. H. III 11, 12, 14, 15, 16, 34,58-63, 64. 65, 
67, 69, 70, 72, 180, 181, 206, 236, 355, 357, 380*, 
382*, 390*, 391 •,408*
Newton I. I 304; II 41, 42, 45, 75, 83, 86, 89, 90, 97, 99 
(Locke), 104, 105 (Berkeley), 123, 128, 
129*(Wolter), 133. 141,143,144 (encyklopedyści), 
161, 164, 165, 172 (Kant), 185, 193, 253*, 254*, 
261*, 265*, 267*, 268*; 111 17, 28, 105, (Vaihinger), 
133, 174, 210, 258 (Einstein), 272, 273, 275, 276, 277 
(nowa fizyka), 285


Nicholas de Ultricuria (Nicolaus von Autrecourt)
zob. Mikołaj z Autrieourt Nicole P. I 289; 11 55, 89 
Niebuhr B. G. (historyk) II 183 Niedźwiecka M. zob. 
Ossowska M. Nietzsche Fr. II 222, 280*, 285*; III 12, 54, 
70, 91,
106, 132, 146, 163-169, 178, 180, 181, 213, 304,
310, 353, 357, 372, 381*, 384*, 385*, 390*,
397*,398*,399*, 407*, 428* 
Nigidius Figulus l 161, 342* Novalis 
II 196, 208
Numenios z Apamei l 161, 207, 343* NunnT. P. 
111225,231 Nuyens F. I 336 Nysseńczyk zob. 
Grzegorz z Nyssy
OehorowiczJ. III 90, 131, 176, 177, 400*, 401* Ockham 
Wilhelm l 12, 265, 292, 293-306, 315,
352*, 353*, 373*. 374*, 376*;11 6, 8. 9, 46, 50,
69, 110, 240* Octavius l 345*, 346* OtTenbach J. 
(kompozytor) III 183 Olivi Piotr zob. Piotr Olivi 
Olyrnpiodor l 343* Opaliński Ł. 11 262* orficy I 
54,55,85, 86, 89, 90, 91, 92, 94, 96,99,104,
324*,327*,333* Orient Jan zob. Jan Orient Orygenes I 
18, 171, 175, 183-187, 188, 189, 190, 193,
200, 203, 204, 206, 207, 208, 213, 219, 247, 248,
318*,344*,345*, 346*, 347*, 348* Orzechowicz B. II 
289* Orzeehowski S. H 38, 251* Ossowska M. III 
368,435* Ossowski S. III 368, 432*, 435* Osterwa 
Juliusz III 373 Ostroróg Jan II 38, 39 Ostwald W. 
(chemik) III 106. 107, 178, 274, 337,
384*,394*
Otłoh z Regensburga I 221 Otton z 
Freisingu I 249, 357* Owen R. 
(zoolog) III 73, 182 Owen R. 
(socjalista) III 51 Owidiusz I 155, 
158,213
Paci E. III 353
Paine Th. (publicysta) II 126
Palacky Fr. (publicysta) III 14
Paley W. II 126
Palladio Andrea di Piętro 11 40
Panaitios z Rodos I 137, 154, 157, 158, 337*, 339*
PapA. II 276*; III 426*
Papin Denis II 90
Papini G. III 195, 198,302


454


Papinian (prawnik) I 208 Paracelsus (Theophrastus 
Bombastus z Hohen-
heim) H 19, 20, 39, 243*, 248*, 249* Pareto V. 
(socjolog) III 315, 317-320, 386* Paris G. (historyk 
literatury) III 123 Parmenides I 33 - 36, 37, 38, 39, 40, 41, 
42, 44, 45, 48, 61, 62, 63, 64, 84*, 85», 115, 324*, 325*, 
326*, 328*, 329*, 331*, 332*, 333*; II 82;
III 242, 247, 329 Parrazjos (malarz) I 125
Pascal B. l 5, 8, 193; H 41, 42, 55, 56, 57 (Kar-tezjusz), 
57-61, 62, 75, 88, 89, 90, 130, 147, 221, 223, 247*, 
252*, 253*, 254*, 255*, 257* 260*, 285*; III 6, 62, 64, 
65, 169, 206 (Bergson), 236, 319 (psychoanaliza), 348 
(egzystencjalizm), 408*,411*
Paschasius Radbert I 214
Pasteur L. III 121, 183
Pastuszka J. Ul 365
Pater W. III 179
Paulsen F. III 82, 97, 180
Paulus Yladimirus (Wladimiri) zob. Paweł Włod-kowic
Paweł, św. I 208, 247*
Paweł III, papież II 37
Paweł V, papież II 32
Paweł Pergulensis I 374*, 376*
Paweł z Pyskowic I 381*
Paweł z Wenecji I 293
Paweł Włodkowic l 380*
Paweł z Worczyna l 311, 377*, 381*
Pawlicki S. II 285*; III 175, 176, 358,400*, 401*
Pawłów I. P. III 185*, 291, 292, 337, 422*
Peano G. III 184, 267, 337
Pearson K. III 81-84, 108, 125, 131, 181, 265, 317, 
321,372
Peckham Jan zob. Jan Peckham
Peirce Ch. S. III 106, 195, 196-197, 202, 203, 204, 337, 
372, 402*, 403*, 407*, 409*, 419*, 426*
Pelagiusz I 201, 203, 219, 349*, 350*; II 32
Perrault Cl. (architekt) II 89
Perry R. B. III 192, 226, 231, 377
Perykles I 30, 43, 44, 65, 67, 82, 83, 125, 335*
Pestalozzi J. H. (pedagog) II 154; III 36, 40
Peter von der Muhll I 332*
Petrarka (Petrarca) F. l 315; II 250*
Petrażycki L. III 316, 318, 320, 362-363. 367, 368, 372, 
434*/435*, 436*
Petroniusz I 208
Petrycy z Pilzna (Sebastian) I 329*, 337*; II 36. 39, 
251*
Petzall A. III 344
Pfander A. III 223,411*
Picasso P. III 374, 412*


Pico delia Mirandola G. II 11, 12, 13, 39, 243*,
244*, 247*, 248* Pieron 
III 367 Pięter J. III 367 Pindar 
I 63, 70, 325* PiotrzAbano I 
3 73*
Piotr d'Ailly I 268, 302, 306, 358*, 373*, 376* Piotr 
Aurifaber I 373*, 379* Piotr d'Auriol I 295, 299, 315, 
376* Piotr z Conflans I 368 *
Piotr Damiani I 221, 249, 250, 355*, 358* Piotr z 
Goniądza II 263* Piotr z Hibernii I 271 Piotr Hiszpan I 
253, 287, 294, 313, 364*, 365*,
371*,374*
Piotr Lombard I 214, 224, 225, 231, 250, 253, 272, 273, 
291, 296, 313, 356*, 359*, 363*, 374*, 375*,380*; II 
31 Piotr z Maricouct I 267 Piotr Olivi I 266, 303 Piotr 
z Owernii I 281, 372* Piotr z Palude (Petrus de 
Palude, Paludanus)
I 372*
Piotr z Poitiers I 225, 231, 356*, 359* Piotr Polak I 381* 
Piotr Wielki II 75 Pirron I 52, 146, 147, 148*, 148, 157, 
158, 337*,
341*, 343*; II 10, 14, 59, 60, 253*; III 9, 162 Pisano 
Andrea (rzeźbiarz) 1315 Pisano Giovanni (rzeźbiarz) I 
289 Pisano Nicolo I 289
Pitagoras i pitagorejczycy f 14, 21, 23, 41, 43, 48, 53-60, 
63, 64, 65, 66, 71, 83, 85, 86, 87, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 
97, 98, 103, 114, 116, 120, 125, 147, 155, 161, 162, 
164, 168, 1.70, 239, 324*, 326*, 327*, 331*, 333*, 
343*; II 13, 21, 37;
III 162,214,362 Pitkin W. B. III 226 Pittakos I 20 Pius 
V. papież II 36 Pius X, papież U 36 Placentinus-
Kołaczek Jan II 262* Pianek M. (fizyk) III 185, 273, 276, 
372, 378, 404*,
420*,421*
Platon zob. też Pseudo-Platon Platon i platonicy I 11, 14, 
15, 18, 21, 32 (Heraklit), 33, 40 (eleaci), 46 
(Anaksagoras), 52 (Demokryt), 53, 55, 58, 60 
(pitagorejczycy), 65, 66, 67, 68, 70, 71 (sofiści), 72, 73, 
78, 79 (Sokrates), 78, 79 (cynicy), 80 (cyrenaicy), 82-
104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 
115, 116, 117, 118, 119,'120 (Arystoteles), 122, 123, 
124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 135, 137 (stoicy), 
141, 143 (Epikur). 146, 150 (sceptycy) 154 (-klektycy),


455


156, 157, 160, 161, 162, 163, 164 (Pilon), 166, 168, 
169, 170, 171 (neoplatończycy), 173, 180 181, 182 
(apologeci), 183, 184, 185, 187 (Oryge-nes), 188, 189 
(Grzegorz Nysseńczyk), 191, 192 (Tertulian), 194, 196, 
198, 200, 202 (Augustyn), 205 (Boecjusz), 212, 213, 
223 (scholastyka), 226 (Bernard), 232, 233, 237 (spór o 
uniwersalia), 238, 239, 240 (szkoła w Chartres), 241, 
247 (filozofia arabska), 248, 249, 255, 256, 261, 263 
(XIII w.), 270, 271, 276, 278, 279, 280 (Tomasz z 
Akwinu), 285 (Duns Szkot), 288, 289, 298, 305, 310, 
311, 317*, 318*, 319*, 322*, 323*, 324*, 325*, 327*, 
328*, 329*, 330*, 331*, 332*, 333*,334*, 335*, 336*, 
339*, 343*, 344*, 347*, 348", 349*, 350*, 352*, 354*, 
355*, 356*, 359*, 360*, 368*, 374*; II 9, 10, 12, 13 
(Odrodzenie), 18, 20, 21 (Bruno), 26 (F. Bacon), 28, 37 
(Odrodzenie w Polsce), 42, 43, 52, 63 (Malebranche), 
69, 76 (Leibniz), 85 (Newton), 85, 90, 93, 98, 100 
(Locke), 105, 107, 108 (Ber-keley), 118 (Shaftesbury), 
156 (Reid),-170, 174 (Kant), 210, 213, 216 (Hegel), 
221, 222 (Schopenhauer), 227 (Ravaisson), 243*, 247*, 
248*, 251*, 255*, 261*, 268*, 274*, 276*, 285*; III 15, 
21 (Comte), 46, 48 (marksizm), 74 (darwinizm), 82 
(Pearson), 105 (Yaihinger), 118 (Fouillee), 134*, 144* 
(Diithey), 148, 149, 150, 154 (idealizm anglosaski), 162 
(Brentano), 164, 166, 167 (Nietzsche), 188 (teozofia), 
217, 223 (Husserl), 232, 235, 236 (szkoła analityczna), 
236, 237, 238 (neoscholastyka), 242, 243, 244, 246, 
247, 248 (szkolą marburska), 249, 253 (Croce i Gentiie), 
271 (nowa logika), 288 (holizm), 323, 325, 326 
(Whitehead), 328, 329, 331 (N. Hartmann), 340, 346 
(neopozytywizm), 348, 353 (egzystencjalizm), 359 
(Lutosławski), 366, 379, 421 *
Plechanow G. W. III 254, 372, 402*, 404*, 41 S* Plethon 
(Georgios Gemistos) II 12, 39, 247* Pliniusz I208, 213; 
111 26
Plotyn I 160, 161, 165-171, 183, 188, 189, 196, 207, 216, 
223, 224, 226, 227, 233, 242, 254, 255, 256, 271, 314, 
323*, 337*, 339*, 343*, 344*, 347*, 349*, 
350*,354*; II 12, 13, 70, 118, 210, 249*; III 154, 206, 
235, 410*, 411* Plutarchł 18, 60, 158, 161, 208, 342*, 
343*; II 37 Poincare H. III 12, 132, 133, 134, 136, 
137, 138, 178, 185, 198, 208, 213, 232, 265, 270, 271, 
272, 317,321,326,333, 337, 356, 358, 370, 372, 381*, 
384*, 396*, 411* Polemon I 103 Polibiusz I 158 
Polignot (malarz) I 125 Poliklet (rzeźbiarz) I 60, 65, 
125


Pomponazzi P. II 13, 39, 243*, 246* Poniński-Łodzia 
zob. Łodzią D. Poniński Popper K. Ul 345, 425 * 
Porfiriusz I 165, 170, 205, 212, 232, 241, 253, 339*,
343*, 356*
Porree zob. Gilbert de la Porree Portalupi U 186 
Poseidonios (Posydoniusz) ł 137, 154, 157, 158, 161,
337*,339*,340*, 341 * 
Potamon I 154
Potocka Delfina (I 234, 289* Potocki 
Jan II 278* Potocki St. K. II 187 
Poussin N. (malarz) II 89 Pozydoniusz 
zob. Poseidonios Praksyteles 
(rzeźbiarz) I 125 Pranti K. 1290; II 218 
Pratt J. B. III 226, 230 Price E. III 278
Prichard H. A. III 226, 229, 413* PriestleyJ. II 104, 124, 
145, 191, 192, 198; 11129,86 Primo de Rivera Miguel III 
373 Prodyk z Keos I 66, 67, 68, 77, 329*, 341* Proklos I 
103, 170, 171, 203, 207, 254, 255, 324*,
332*, 343*, 344*; II 12; III 328 
Propercjusz I 158
Protagoras I 33, 48, 49, 64, 66 - 72, 78, 80, 81, 84*, 
85*,85,123, 125, 328*, 329*, 332*, 333*;III 53. 
159,162,379 Proudhon P. J. II 272*; III 433* Proust M. 
III 213, 373, 373*, 414* Przybylski J. II 148, 192 
Przybyszewski S. III 169 Przypkowski S. II 87, 262* 
Psellos I 250 Pseudoaleksander I 106 Pseudo-Archytas I 
327 *
Pseudo-Dionizy (Pseudo-Areopagita) I 171, 203, 204, 
207, 212, 216, 217, 219, 223, 226, 228, 231, 271, 
272, 277, 308, 345*, 346*, 351*, 369* Pseudo-
Egidiusz Rzymianin I 364*, 372* Pseudo-Platon I 
329* Ptolemeusz I 60, 155, 208, 338*, 342*; II 37;
III 105
Ptolemeusz Filadelfos I 158 Ptolemeusz z Lukki I 
281 Pudtowski S. II 88 Puszkin A. III 183 Puvis de 
Chavannes P. C. (malarz) III 183
Ouine Willard Van Orman (11 344, 404*, 406*
Rabelais Francois II 40 
Raciborski A. III 176


456


Radne J. B. II90
Radulf ArdensI 228, 238
Radziwiłł K. S., książę Panie Kochanku II 192
Radziszewski I. III 364
Rafael Santi II 40
Rajmund z Sauvetat I 254
ramiści II 10
Ramus (de la Ramee P.) II 8, 38, 243*, 248*, 265*
Randall J. H. (historyk) III 80
Rashdall H. III 154
Ratramus I 219
Ravaisson J. G. F. II 226, 227-228, 285; III 8, 10,
119. 123, 136,206 Regis P. S. II 256* Reichenbach H. 
III 344, 405* Reid T. II 154-157, 191, 194, 264*, 266*, 
273*,
276*; 11127,28,29, 174,234 Reinach A. III 
223 Reinhardt Max III 373 Reinhold K. L. 11 
180, 181, 182, 203 Rej M. II 40
Rembrandt Van Rijn Harmenszoon II 90 Remigiusz z 
Auxerre I 234, 251 Remigiusz z Girolamo (Florentinus) I 
372* Remusat Ch. de II 157 Renan E. I 290, 377*; II 228; 
III 8, 17, 26, 70, 83,
120. 123, 125-130, 131, 170, 181, J 83, 384*,
385*,390*,395*,396*,410* Renoir A. (malarz) III 183 
Renouvier Ch. I 40; II 184; III 81, 110, 116-118,
129, 155, 180, 181, 195, 196, 200, 322, 360,
384*,395* Reymont Wl. St. III 373 RibotT. III 88, 
383*, 393* Ricardo D. (ekonomista) II 198; III 29 
Richard J. III 268 Richelieu cardinal de (Armand Jean du 
Plessis)
II 90 Rickert H. III 97, 132, 140, 142, 143, 144, 145, 
146,
188, 191, 264, 347, 356, 375,397* Riegi A. 
(historyk sztuki) III 378 Riehl A. III 102, 103, 131, 
181, 373, 393* Rtemann G. (matematyk) III 184 
Rienzi Cola di I 315 RimbaudJ. A. III 183* Ritschł A. 
II 183 RiviereJ. III 396*
Robert Grosseteste zob. Grosseteste Robert Robert 
Kilwarby I 281, 368* Robert z Orford (Roberto di 
Erfort) I 364* Roberty E. de III 316, 317 Robespierre 
M. II 150 Rockefeller J. D. III 182,327 Rodin A. III 
374


Rodington Jan I 293, 294
Roger z Marston I 266
Rogers A. K. III 226
Roland z Kremony I 253, 262
Rolland R. III 373*
Ronsard Pierre de II 40
Rentgen W. K. (fizyk) III 183, 273
Roscelin J. I 234, 235, 236, 248, 250, 251
Ross E. A. (socjolog) III 316, 317, 319
RossW. D. III 226,413*
Rousseau J. J. l 318*, 319*; II 66, 92, 93, 94, 96, 117, 
120, 131, 132, 133, 137, 149, 150- 154, 182, 186, 190, 
191, 192, 193, 223, 256*, 264*, 266*, 
267*,272*,273*,277*,278*, 279*, 289*; III 11, 39, 
40,132, 386*, 388*,404*
Royce J. III 147, 148- 149, 153, 154, 181, 185, 226, 
248,372,397*,398*,407*
Royer-Collard P. P. II 140, 157, 226
Rozwadowski J. M. III 369, 435 *
Rubczyński W. III 368, 433*, 435*
Rubens P. P.II 90
Rubinsztejn S. L. III 306
Rudniański S. III 366
Ruskin J. III 34, 57, 62, 179, 387*, 390*
Russell B. I 40, 317*; II 91, 184, 202; III 185'1-, 193, 209, 
226, 229, 231, 232, 233-234, 267, 268, 269,
270, 271, 275, 296, 321, 322, 326, 337, 339, 340,
344, 368, 372, 391*, 403*, 405*, 406*, 413*,
414*, 419*, 425* Rutherford E. (fizyk) III 273 
Rutkiewicz B. III 364,435* Ruysbroek Jan I 309, 374*, 
377*; III 131 RyleG.III405*,406*,413* Ryszard z 
Middłetown I 266, 281 Ryszard od św. Wiktora I 231, 
250, 355*/356*,
358* Rzesiński J. K. (prawnik) III 172
Saadia Gaon zob. Saadja ben Josef
Saadja ben Josef al Fayyoumi I 360*, 362*
Safo I 63
SailerJ. M. II 276*
Salazar Antonio de Oliveira III 373
Saitite-fieuve Ch. III 123
Saint-Simon C. H. de II 195; III 16, 17, 18, 25, 29,
45, 51, 170, 311, 380*, 381*, 385* Saitta 
G. III 254
Salamucha III 241, 365, 433*, 435* Sanchez F. II 16, 39, 
247* Sandrius K. jr. II 260 Santayana G. de III 192, 202, 
205, 226, 232, 233,
235, 241, 296, 344, 402*, 403*, 407*, 414* 
Santiiiana G. de (historyk nauki) III 344 Sarbiewski 
M. K. II 262


457


Sartre J. P. [ 317*; HI 68, 335, 347, 349, 350, 351, 352, 
353, 354, 355, 372, 382*, 405*, 406*, 408*, 427*, 
428*, 429* Saturnil z Antiochii l 176 Saussure F. de 
(językoznawca) III 315 Savonarola G. II 40 Sawicki 
Fr. III 365 Scaevola I 155 Sealiger J. J. 1140
sceptycy starożytni l 18, 30, 39, 52, 71, 103, 128, 129, 
144, 146- 153, 157. 158, 160, 161, 173, 193, 
194,195,207,213, 338*, 339*,341*,359*,375*;
II 10, 12, 14, 18, 48, 49, 56, 58, 59, 61, 156, 
247*,253*,257*,261*;III 162,349, 398* Schaedel 
(kronikarz) 1313 Schapp W. III 408* Sihasier M. 11 218
Scheler M. Ul 140, 145, 215, 220-222, 223, 224, 231,347. 
377, 378, 402*, 403*. 408*, 412*, 413*, 428*
Schelling F. W. J. I 171; II 74, 181, 188, 195, 196, 197, 
207, 208-211, 212, 213, 216, 218, 219, 223, 228, 231, 
235, 236, 238, 279*, 280*, 281*, 282*, 285*; III 13, 36, 
40, 55, 64, 115, 120, 149, 162, 171, 228,355,398* Schiller 
F. C. S. I 72; III 154, 185*, 195, 198, 202,
203, 204,335,409* Schiller Fr. II 120, 181, 192, 213, 
237, 264*, 266*.
276*, 281*
Schlegel A. W. II 196, 208, 213, 279*, 282*; III 237 
Sehiegel Fr. II 211, 237, 280*, 282* Schleiden M. J. 
(biolog) III 69 Schleiermacher F. E. D. 11 120, 211, 216, 
279*,
282*;ni 237 Sehiick M. III 224,336, 338, 342, 345, 
402*, 405*,
426* Schmalenbach H. 
11 91
Schopsnhauer A. II 195, 196, 218, 219-222, 236, 238, 
275, 280*, 284*, 285*; III 8, 14, 82, 114, 115, 127, 
148, 163, 168, 179, 186, 30ł, 383*, 398*
Schroder E. III 266 Schródinger E. (fizyk) III 
273, 278 Sehubert F.II 236, 237 Schubsrt 
Soidsrn R. III 103, 372, 393* SchulzeG. E. I 
153; II 182,276* Sehuppe W. H[103, 393* 
Schwann T. (biolog) III 69, 183 Schwigler F. II 
218 Seipio Młodszy I 155 Scott Walter II 236, 
237; III 59, 182 SeaillesG. III 395* SesretanCh. 
1(285*; III 10 Segal J. l II 92, 356, 367, 368


Seignobos Ch. (historyk) III 123
Sekstus zob. Sextus Empiryk
Seleukos l 60
Sellars R. W. III 226, 230
Semenenko P. I 369*; III 173, 401 *
Semper G. (architekt) lii 91
Seneka I 18, 132, 137-138, 207, 208, 213, 337*,
338*,339*,340*, 357*, 369*;II 14, 247* Senofonte 
zob. Ksenofbnt Sergeant J. II 103 SertiIIanges A. III 
240 Servatus Łupu s I 214, 219 Servet II 40, 192 
SethA. III 147, 149, 154 SethJ. III 147
Seurat G. (malarz) III 183 Severus I 343 * Sextus 
Empiryk l 18, 147, 148, 158, 207, 213, 254,
255,338*,340*, 341*;II12,14 Sędziwej Michał zob. 
Michał Sędziwej z Czechła Shaftesbury lord A. II 69, 83, 
92, 97, 104, 117,
118-121, 122, 124, 128, 131, 148, 182, 183, 191,
263*, 268*,269*;111 249 ShefTer H. W. III 344 
Sheldon H. III 334 Shelley P. B. II 74, 236, 237 Sidgwick 
H. III 34 Siebeck H. III 92 Sieczenow l. M. III 400* Siger 
z Brabantu I 258, 259-260, 261, 273, 289,
290, 363*,366* Sigwart Chr. III 89, 90 Siłberstein L. 
III 368 Simias l 60 Simmsl G. III 104, 105, 140, 310, 317, 
372, 381*,
383*,394*, 408 Simplicius I 18 SinkoT. III 366 Siwek 
P. III 366 Skarbek Fr. III 173, 174* Skarbek Kiełezewski 
I. III 173, 174* Sktodowska-Curie Maria III 183, 273 
Skopas (rzeźbiarz) I 125 Skorski A. III 176 Sleszyński J. 
III 367 SleckJ. 111391 Słowacki J. II 229, 235, 286*, 
289*; III 171, 172,
183, 359 S.Tlith A. II 117, 121, 124, 125, 126, 191, 
192. 263*,
265, 269*, 286*; III 86, 105 
Smoluchowski M. (fizyk) III 272 
Sobsski M. III 368
So=yn F. i socynianie II 262*; III 262*, 267* sofiści t 33, 
39, 40, 46, 47, 63, 65, 66 - 71, 72, 73,


458


75, 76, 77, 78, 79,80,85,86,124,125, 146, 323*, 328*, 
329*, 330*, 332*
Sofokles l 65, 67, 71, 125
Sokrates t 11,39 (megarejczycy), 46 (Anaksagoras), 63, 
65, 66, 67, 71, 72-78, 79, 80, 81 (cynicy i cyrenaicy), 
82, 83, 84, 84*, 85, 86, 87, 94, 97, 98,99, 104 (Platon), 
109, 122, 124, 125, 126, 129, 132, 133 (stoicy), 150 
(sceptycy), 154, 166 (Plotyn), 199, 323*, 325*, 328*, 
329*, 330*, 331*, 333*,339*,359*; II 81,146, 
282*;111 33, 64, 65, 148, 166, 225, 268, 348, 379
Solon I 20, 23, 63, 66, 82, 322*, 347*
Solski S. 11 88
Sołowjow W. II 196; 111355
Sottykowicz J. (fizjolog) lir 172
Sombart W. (ekonomista), III 145
SorbiereS. II 14
Sorel A. (historyk) III 194
Sorel G. (historyk) III 123, 213, 316, 319, 320, 357, 433*
SorleyW. R. lir 148, 154
Sorokin P. (socjolog) III 316
Souriau E. III 355
Sprangenberg J. II 251 *
Spaulding E. G. III 226
Spearman Ch. III 376
Spencer H. II 239; III 9, 10, 11, 26, 28, 71, 72-80, 83, 85, 
86, 91, 92, 98, 108, 120, 123, 125, 131, 139, 142, 
147,148,164, 168, 171,176,177, 179, 180, 
181,205,206,210,230,260,263,310, 311, 
317,381*,383*,387*,392*
SpenglerO. III 169
Speuzyp I 103, 105, 333*
Spinoza B. II 22, 42, 56, 69, 70 - 74, 75, 76, 77, 82, 87, 
88, 89, 90, 97, 120, 133, 158, 159, 182, 183, 
192,209,210,218, 253*,254*,258*,259*,260*, 262*, 
285*; III 9, 40*, 41, 120, 124, 186, 307, 357'r, 386*, 
387*
Spirito U. III 254
Spranger E. III 139, 140, 143, 144, 146, 191, 289, 
381*,396*,397*
Stael-Holstein A. L. G. II 272*
Stalin J. W. Ul 255, 256, 373, 404*
StammlerR. III 247, 317
Stanisław August Poniatowski, król l 12; II 93, 186,277*
Stanislaw Leszczyński, król II 87, 152
Stanisław z Gniezna I 381*/382*
Stanisław ze Skalmierza 1311, 377*, 380*
Stanisławski K. S. III 373
Starowolski Sz. II 262 *
Staszic S. II 186, 187, 277*, 278*; III 170, 175
Stebbing L. S. III 344
Steenberghen F. van I 251


SteffensH. II 211
Steiner R. (antropozof) III 188
Steinthal H. III 40, 88
Stendhal (Beyle H.) (I 149. 196, 218; III 13, 183
Stępa J. III 365
Stern W. III 289
Sterne L. II 193
Stevens S. S. III 344
Stevenson C. L. III 344
Stevin S. (Simon de Bruges) II 40
Stewart D. l 126; II 157; III 174
Stiiol 155
Stiipon l 39
Stirling J. H. II 218; III 28, 70, 147, 148, 181, 397*
Stirner M. (Kaspar Schmidt) III 11, 14, 15, 16. 51-54, 58, 
69, 164, 180, 181, 348. 385*. 386*, 390*,428*
Stobeusz zob. Jan ze Stoboi
Stobner (matematyk) 1312
stoicy I 18, 30, 32, 39, 60, 80, 82, 123 128- 138, 141, 
143, 144, 146, 151, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 
161, 162, 164 (Filon), 166 (Plotyn), 173, 180, 181, 
182, 183 (apologeci), 183, 184, 187 (Orygenes), 191, 
192 (Tertulian), 201, 207, 213, 214, 218 (Eriugena), 
232, 233, 248, 262, 265, 279, 319*, 322*, 337*, 338*, 
339*, 3W, 341*, 342*,343*,344*, 347*;II 10,12, 13, 
14(Bruno), 37 (stoicyzm w Polsce), 67, 73 (Hobbss), 
98 (Locke), 134 (de La Mettrie), 198 (Jamss MiK), 
248*, 249*, 251"'; III 45, 162 (Brentano), 211 
(Bergson) 267, 268, 288, 349
Strabon (geograf) I 155, 158
Straszewski M. II 269*; III 175, 358, 393*, 433*, 435*
Straton z Lampsaku l 121, 126, 130, 157, 158, 337*
Strauss D. F. II 74, 217, 283*; III 26
StraussR. III 183.374
Strong C. A. III 226, 230
Stroynowski H. 11 277*
Struve H. lii 10, 175 -176, 177, 400*
StrumpfK. III 113, 163, 195
Suarez F. l 282; II 10, 31-36, 39, 42, 243*, 250*;
III 236
Suchodolski B. III 366. 428*, 435*
Sulla I 158
Sully }. 111 34, 91
SuIzerJ.G. II 160
Supiński J. II 286*
Susiiga W. (astronom) II 88
Suso Henryk I 309, 374*
Sutton Tomasz zob. Tomasz Sutton
Swedenborg E. II 281 *
Swieżawski S. III 366
SwiftJ. II 148, 192


459


Synesios l 203
Syrian l 106
Szaniawski J. K. II 188, 279*; III 174
Szekspir W. (Shakespeare William) II 23, 90; III 152
Szestow L. III 353, 405*, 428*
Szewczuk W. III 367
szkota szkocka II 96, 117, 140, 154-157, 183, 184, 189, 
190, 191, 196, 197 (idealizm niemiecki), 224, 226, 
228 (Maine de Biran), 235, 264*, 268*/269*„ 273*; 
III 13, 28 (Hamilton), 55, 170, 174 (M. Wiszniewski), 
224 (szkoła analityczna)
Szołochow M. III 373*
Sztejnbarg D. zob. Kotarbińska J.
SzulcD.IIl 175
Szuman S. III 183, 367
Szumowski W. III 367
Szydłowski J. 11 87, 262"-
Szypkowski II 262*
Śliwicki H. II 185
Śmiglecki M. II 87, 262*
Śniadecki Jan 11 186, 236, 278», 286*; III 133, 170,
172, 173, 175, 176,361 Śniadecki Jędrzej II 187, 189, 
278*; III 133, 173,
175,395*
Świętochowski A. III 90, 131. 177, 400*, 401* 
Świtkowski P. II 186
Tacjan I 180, 181, 207
Tacyt (historyk) I 155, 208
Taine H. II 218, 226, 228; 111 12, 14, 26, 83, 91,
113, 119-125, 131, 170, 176, 183, 384*, 385*,
395* Tales I 20, 22, 23 - 26, 27, 28, 29, 30, 41, 53, 
57, 62,
63, 64, 316*, 317*, 321*, 322*, 323*, 326* Tannery J. 
(matematyk) III 134 TardeG.llI 317
Tarski III 270, 345, 367, 369, 419*, 426* 
Tartaretus I 286, 312
Tatarkiewicz W. I 278*; III 398*, 432*, 435*, 436* 
Tauler Jan I 309, 374*, 377* Taylor A. E. III 154,204,228 
Taylor H. III 387* Teilhard P. de Chardin III 242, 402*, 
404*, 408*,
411*,416* Telesio Bernardin z Cosenzy II 19, 20, 22, 
39, 67,
248"-
Temistius I 18, 121 Temistokles I 
83 Tempier Stefan I 260, 281 
Teodoros Ateista 181, 82 
Teodoros z Cyreny l 71
Teodoryk z Chartres I 238, 239, 240, 248, 250 
Teodoryk z Freibergu (Dietrich) I 270, 272, 308


Teofil I 181, 186, 198,207 Teofrast I 18, 120, 121, 147, 
154, 157, 158, 241,
329*,337*
Teresa z Avila, św. II 31, 90, 261*; III 236 Tertulian I 
175, 187, 190-193, 207, 345*, 346*,
347*.348* Tetens J. N. II 
162, 273*
Theophrastus Bombastus z Hohenheim zob. Paracelsus
Thorndike E. L. (zoopsycholog) III 290
Thorwaldsen Bertel II 236
Tieck L. II 208
Tillich P. J. III 428*
Timaios z Lokri I 55, 60, 83, 212»
Tino Prosper f 204
Tintoretto (Jacopo Robusti) II 40
Tisserand P. II 223
Titchener E. B. III 113, 281, 185
Tocqueville Ch. A. C. de III 386*
TolandJ. II 104, 118, 191
Tolman E. Ch. III 297, 298, 344
Tołstoj A. III 373, 373*
Tołstoj L. I 319*; II 237; III 131, 132, 400*
Tomasz z Akwinu, św. 12, 122 (Arystoteles), 202, 203 
(Augustyn), 225 (Anzelm), 231, 235, 238 (spór o 
uniwersalia), 243, 253, 255, 256, 257, 259, 260 
(awerroiści), 261, 263, 265, 266, 270-282, 283, 284, 
285, 286 (Duns Szkot), 287, 288, 289, 290, 292, 293, 
294, 295, 297, 308 (Eckhart), 310, 312, 318*, 336*, 
349*, 351*, 353*, 354*, 361*, 364*, 365*, 367*, 
368*, 369*, 370*, 372*, 375'', 378*; II 8, 13, 29 
(Bodin), 30 (Grocjusz), 31, 32, 33, 34, 35, 36 
(Suarez), 49, 54 (Kartezjusz), 79 (Leibniz), 99 
(Locke), 210, 245*, 248*, 250*, 255*, 256*, 283*, 
288*; III 25 (Comte), 62 (Newman), 162 (Brentano), 
167 (Nietzsche), 192, 2)3 (Bergson), 236, 237, 238, 
239, 240, 241 (neoscholastyka), 269, 329, 330 (N. 
Hartmann), 333, 348, 350, 353, 364, 365, 401*, 412*, 
414*, 415*,424*,428*
Tomasz a Kempis I 309, 374*
Tomasz Sutton (Thomas Anglicus) I 372*, 375"'
Tomasz de Vio z Gaety zob. Cajetanus
Tónnies F. III 317
Torricelli E. II 90, 174
Towiański A. II 229, 234, 286*, 289*
Trajan, cesarz I 155
Trasyllos I 47, 84, 332*
Trazymach I 70; III 164
Trendelenburg A. III 14 .
Trentowski B. I 12; II 22' 283*, 286*, 287*, 288*;

229, 232, 233, 235, 236, III 
171, 172
Tretiak J. II 289*
Troeltsch E. III 140, 143, 145, 146


460


Trojański F. (przyrodnik) II 236; III 172
Tschirnhaus E. W. v. II 75
Tucydydes I 65, 67, 125
Turgieniew I. S. III 129
Turgot R. A. E. II 131, 143. 144, 149. 286*;
III 17 Twardowski K. II 256*; III 113, 163, 178, 180.
216, 360 - 361,364, 366,367, 368. 369, 372, 432*.
433*,435-
Tycjan (Tiziano Yecello) II 40 
Tylkowski W. II 88
Tymon z Fliuntu I 146, .147, 157, 338*, 341* Tyndall 
J. (fizyk) II 192; III 80, 106 Tyranion I 121
Uexktlll J. (zoolog) 111 291 Ulpian 
(prawnik) I 208 Uiryk ze Strasburga l 270, 
272 Unamuno M. III 353, 428*, 430* Urban 
V, papież I 255 Utitz E. III 223
Yacherot E. II 285*; II 10, 123, 385*
Yaihinger H. III 104-106. 108, 372, 383*, 394*
Va)ery P. III 333
Valla L. I 203; II 10, 40, 243 •
Van Gogh V. (malarz) III 183, 374
Vanini G. C. L. II 261*
Vant'Hoff (chemik) III 183
Varron I 154, 158
Vauvenargues II 269*
Velasques (Diego Velazquez de Silva) II 90
Venn J. III 34, 266
Verdi Giuseppe III 183
YersorJan I 375*
Yerworn M. III 106
Vespucci Amerigo I 306
Vico G. B. I 319*; II 94, 264*, 266*, 273*; III 410*
Vidal de la Blachę (socjolog) III 316
Yierkandt A. (socjolog) III 317
Yiollet-le Duć E. (architekt) III 123
VischerF. Th. II 218; III 92
Yittoria Fr. de II 31, 250*; III 290
Vives Jan Ludwik z Walencji; II 31, 39, 244*, 250*,
252*
Yoetius G. II 56 Vogt K. III 43 Voigt M. W. 
II 188 Yolkmann W. F. III 40 Volney B. F. 
de II 139, 149, 278* Yoltaire zob. Wolter 
Yorlander K. III 254, 266 Yossier K. 
(lingwista) III 140 Yuillemin III 344


Wadding L. l 286
Wagner R. (fizjolog) III 43, 384*, 398*
Wagner R. (muzyk) II 237; III 164. 183
Wahl J. III 353
Wais K. III 364
Waitz T. 111 40
waldensi l 220
Walentyn gnostyk l 176, 207
Wallace A. R. (zoolog) III 74
Wallis M. III 368, 432*
Walter Burleigh zob. Burleigh Walter
Walter od św. Wiktora l 231, 240, 249. 356 *
Walter z Mortagne l 237
Ward J. III 113, 147, 148, 149, 152. 154, 181. 195.
249
Warnock M. III 429
Wartenberg M. 111 360, 364, 372, 435* Watson J. B. III 
191, 290, 291, 292-293, 294, 295,
296, 297, 422* WattJ. III 182 
Watteau A. II 193 Wąsik W. I 378*; III 
366 Webb Beatrice II 267• Weber CarI 
Marie von 11 236
Weber E. H. (fizjolog) III 87
Weber M. (socjolog) III 140, 144, 145, 381*, 386*, 
389*,397*
Weber W. E. 111 182
Weigel W. 11 10
Weiss A. P. III 297
Weizsacker C. F. v. III 420*
Wenck Johannes II 246*
Wergiliusz I 155, 158, 213
Werner A. G. II 192
Wertheimer M. III 285, 289
Weryho Wł. 111 356, 360, 361, 364, 372, 435*
Westermark E. (etnolog) III 90
Weyl H. (matematyk) III 343
Whately Richard III 390*
Whewell W. III 29, 31
Whitehead A. N. III 188, 191, 225, 229, 231, 232 265, 
267, 268, 269, 278, 321 - 327, 337, 339, 372, 377, 404*, 
407*,408*, 422*, 424*
Wiegner A. III 364
Wiese L. v. (socjolog) III 317
Wigeland G. (Yigeland) III 374
WiklefJ. I 305, 315, 374*, 377*, 379*, 381*; II 8
Wiktor z Wity I 345 *
Wiktoria, królowa II 237
wiktorianie I 262, 264, 257*, 307, 358*; III 62
Wilczek I. T. J. II 277*
Wilde O. III 183*
Wildon CarrH. III 154
Wilhelm Ainwick I 373 *


461


Wilhelm z Auxerre l 363*, 365* Wilhelm z Champeaux l 
228, 234, 235, 237, 250,
251, 355*,356*,358* Wilhelm z Conches l 145, 238, 
239, 240, 250, 251,
355*,356*,359* Wilhelm de la Marę l 266, 281 
Wilhelm z Moerbecke l 254, 273, 310 Wilhelm z 
Owernii J 255, 260, 262, 289, 363* Wilhelm de Saint-
Amour I 253, 273 Wilhelm z Ware I 266, 282, 297 
Wilson J. C. III 225, 226, 372 Wilton Tomasz I 261,362* 
Wincenty z Beauvais I 288, 289 Wincenty z JLerynu I 
345* Winckelmann J. J. II 192, 192* Windelband W. III 
94, 97, 132, 139, 140, 142, 143,
145,375
Winstaniey G. II 254*, 261 * Wiszniewski M. III 174, 
181, 401* Wiszowaty A. II 263* Wiśniewski A. II 
186,262* Wit Stwosz II 40 Witelo, Witelon, Yitelion I 
270, 310, 377*, 378*,
379* Witkiewicz S. I. III 332, 346, 365, 368, 373, 
432*,
434*,435* Wittgenstein L. III 337, 339, 340, 344, 
402*, 405*,
408*, 413*, 425*, 426*, 427* Witwicki Wł. III 113, 
366, 423*, 432*, 434*, 435* Władysław Jagiełło I 315 
Włodek, T. J. II 277* Włodkowic.Paweł I 311, 377*, 
380* Wohier F. (chemik) III 183, 263 Wojciech Blar z 
Brudzewa I 381 * Wolff Ch. II 73, 83, 86, 96, 158 -161, 
162, 175, 186,
190, 191, 260*, 261*, 264*, 273*; III 9, 113 Wolffiin 
H. (historyk sztuki) III 140, 378 Wolter (Yoltaire, 
Francois Marie Arouet) II 17, 27,
73, 86, 92, 93, 94, 103, 127-133, 134, 137, 142,
145, 148,160, 198, 222, 241*, 254*, 260*, 263*,
265*, 267*, 268*, 270*, 271*; III 125, 128 
Wolzogen J. L. II 87, 256», 263* Woodger J. H. 
(biolog) III 344


Woodworth R. J. III 281
Woroniecki J. III 237, 365, 435
Worringer W. (historyk sztuki) III 140, 145
Wright O. III 373
Wright W. III 373
Wroński zob. Hoene-Wroński
Wrzosek A. III 367
Wundt W. III 86. 87, 88, 89, 92, 106, 110-115, 131,
156, 169, 176, 181, 240, 281, 290, 360, 384*,
393*,394* 
WyclifJ.zob.Wiklef
Yorek P. III 386*
Zabarella Jakub z Padwy II 13, 43, 243*, 248*
Zabellewicz A. II 190, 191
Zakrzewski W. I 380*
Załuski A. S. II 185, 186
Zamoyski J. II 37
Zarathoustra III 399*
Zawirski Z. III 435*
ZellerE.I126;II218
Zenon z Ele! I 33, 37 - 38, 39, 40, 44, 63, 64, 324*,
326*; III 148 Zenon z Kition I 128, 129, 134, 146, 
154, 157,
337*
Zenon z Sydonu I 145, 154, 319* Zeuksis 
(malarz) I 125 Zieleńczyk A. III 366 Ziemięcka 
Eleonora III 173 Zimmermann R. III 40, 92 
Znamierowski Cz. III 368, 435* Znaniecki F. 
III 361, 362, 378, 435* Znosko J. II 186 Zofia 
Hanowerska II 75 Zofia Karolina Pruska II 75 
Zola E. III 72, 84, 123, 124, 129, 183* Zwingli 
U. II 40 Zygmunt z Pyzdr I 381* Zylfred z 
Placencji I 373 •
Żeromski S. III 373 Żółtowski 
A. III 364, 366


II. SKOROWIDZ NAZWISK AUTORÓW PRAC O 
FILOZOFACH
Skorowidz obejmuje także nazwiska tłumaczy, redaktorów i wydawców


A. K. M. III 384
A. L. II 280
A. W. II 280
Aaron R^J. II 267
Abbagnano N. I 316, 318, 320, 321, 352; II 248;
III 406, 417 Abbate M. III 417 
Abel R. III 409 Abbe M. II 256 Abeti 
G. II 252 Abendroth W. II 285 
Abgarowicz K. 346; II 244 About R. 
M. I 344 Abramczyk J. I 331, 333 
Abramowiczówna Z. I 343 
Abramowski E. III 432 Abrams P. II 
263 Absi M. III 392 Achen M. I 360 
Ackermaan M. III 399 Achmanow A. I 
335 Adam A. I 353; II 257, 269 Adam 
C. I 5; II 252, 255 Adamczewski Z. III 
428 Adamczyk S. I 336, 369 Adarhs 
G. P. JI 242; III 400 Adamski I. II 265, 
270 Adamski J. S. I 368 AddisL.III 
413 Addison T. J. I 361 Adelmann D. 
III 416 Adickes E. II 273, 274; III 394 
Adier E. I 319; U 266, 273, 277 Adier 
F. III 393


Adier J. I 362
Adier M. III 394
Adierblum N. H. I 362
Adolph A. III 395
Adolphe L. III 410
Adorno F. I 317, 321, 328, 330
Adorno T. W. I 319; II 283; III 391, 423
Aebi M. II 274
Afasiżev M. N. U 275
Afnan S. M. I 361
Agatstein S. J. III 409
Agatstein-Gierowski S. III 396
Agazzi E. II 255
Agus J. B. l 362
Aiken H. D. III 385, 407
Ajdukiewicz K. I 320, 322, 362; II 244, 248, 253,
254; III 419, 420, 422, 426, 431, 433, 435 
Ajdukiewiczowa M. II 253 Akimowa A. A. II 271 
Aksakow A. N. III 395 Al-Azm S. J. II 275 Alberes R. 
M. III 429 Alberini C. II 242 Albertelli P. I 324 Albrecht 
C. I 348 Alcan F. III 381 Alcorta J. II 250 AIdridge J. W. 
II 248
Aleksandrów G. F. I 316, 317; II 240; III 286 Alengry F. 
III 386 Alessio A. I 327 A)exander P. III 393 Alexandre 
M. II 274 Alfaric P. I 349


463


Alfieri V. E. t 327
AlgozinK.W. 1[ 282
Allan D. J. I 334
Allemann B. III 428
Allen G. W. III 409
AllenR. E. I 325,331.332
Almeida G. A. de III 411
Alonso M. I 364
Alpert H. III 423
Altmann A. I 360, 362
Alquie F. II 255, 258
Altaner B. I 347, 351
Althusser L. H 270; (II 388, 389, 417
Ałtkirch E. II 258
Alverny M. T. d' I 356. 360
Amand D. I 323, 343
Ambrosetti G. 11 250
Amend V. E. III 406
Amerio F. I 316
Amerio R. I 340; II 243
Ames M. III 414
Amsterdamski S. III 408, 421, 422, 426
Anawati G. C. I 361
Ancelet-Hustache J. I 374. 377
Andersen F. I 364
Anderson F. H. II 249
Andersen J. F. l 349, 367
Andersen P. R. III 406
Anderson R. F. II 268
Andersson T. J. I 332
Andler C. III 398
Ando T. l 335
Andre J. M. I 339,342
Andreas Belunensis I 360
Andreas Salome L. (Frau Lou) ni 398, 399
Andresen C. I 351
Andrieux II 256
Angelelli I. III 419
Angelis A. de U 250
Angelisanti R. I 361
Angers J. E. d' II 254
Anisimow-Bieńkowska W. zob. Bieńkowska W.
Anschutz R. P. III 387
Ansart P.III 386
Anscombe G. E. M. III 402, 426
Anton J. P. I 335
Antonaci A. II 248
Antonelli M. T. I 329
Antqnov G. V. Ul 418
Anthony H. D. II 261
Antoszczuk A. III 381
Anzenbacher A. III 412, 430
Apel M. I 320; U 274
Apelt A. 321


Apelt O. I 330
ApostelL.111407,418
Apostoł P. K 283
Appel K. II 247
Aquilecchia G. II 243
Arbousse-Bastide P. III 386
Archambault P. III 415
d'Arcy Ph. II 287
Armstrong A. H. I 344, 347, 349
Armstrong D. M. II 263
Arnaud P. II 272; III 386
Arnauld A. II 253
Arndt H. W. II 264
Arnett W. III 414
Arnim H, von I 323, 337
Arnold E. V. I 339
Arnold J. C. II 262'
Arnold R. E. I 373
Arnold U. I 331, 334
Arnoux G. I 331; II 257
Aron R. III 386
Arquilliere H. X. l 354, 372
Arvon H. II 241; III 388, 390, 417
Ashworth E. J. II 241
Asin Palacips M. l 361
Askenazy S. III 395
Asmui W. F. I 321, 324, 331; II 256, 272, 274, 276;
III 400 Assezat J. II 26ł
Assorodobraj N. II 242, 286; III 432, 435 Assunto 
R. I 323, 354 Ast D. F. l 330
Aster E. v. I 317, 321; 11 241; III 405 
Aswsid P. II 282 Aubsnque P. I 334, 339 
Auden W. H. III 381 Audry C. III 429 
Auerbach M. I 326, 333 Auerbach W. I 326 
Auge L. II 287 Augustyn W. II 256 
Augustynek Z. III 422 Augustyniak I. 346 
Averanio N. II 252 Avezac-Lavigne Ch. II 
271 Avineri S. II 283 Avraamova M. A. I 
335 Axelos K. I 326; II 260 Ayer A. J. II 
209; III 409, 413, 425 Ayers M. R. III 419
B. III 381 B. C. R. 
I 369 Br. Go. III 
383


464


Babbitt I. II 272
Babolin A. I 356
Babule D. I 322, 343
Baccou R. I 325
Bachelar G. III 420
Baciewa S. M. I 361
Baczko B. II 242, 266, 269, 270, 272. 284, 286;
111400,401,434 Bad H. II 276,285; III 394 Badaloni 
N. II 249, 264 Badawi ('Abdurrahrnan) I 361 Bade H.II 
266 Badeni J. I 348 Baeumker C. I 323, 352, 354, 356, 
360, 363, 377,
378                                 • Baeumler A. II 274; III 
398 Baguenault de Puchesse G. II 27] Bahr H. W. III 
381 Bailer J. G. I 338 Bailey C. I 327, 340 Bailhache 
G. II 257 Baillot A. II 255, 285 Bain A. III 383, 387 
Bainton R. H. II 248 Baird A. W. S. II 257 Bakan D. 
III 423 Bakos J. I 360
Bakradze K. II 284; III 386 Bal K. II 
273, 284 Baladi N. I 344 Baldwin J. 
M. I 320; II 241 Baley S. III 422, 433 
Balibar E. III 389 Balicka G. II 270 
Balic C. I 364 Baliński M. II 278 Bali 
M. I 317 Ballard E. G. III 429 
BallestremK. G. III 417 Ballistrini Y. 
I 326 Balmer H. P. III 399 Balthazar 
H. Urs v. I 348 Balz A. G. A. II 255 
Bałabuszyński J. I 341 Bambrough R. 
I 334 Banasiewicz W. III 393 
Banaszuk W. II 267 Banchetti S. II 
258 Bandini L. II 269 Baneth D. I 363
Banfi A. I 319, 330; II 255, 259; III 399, 406 Banu 
1.1 331 Bańka J. III 401 Bar A. II 256; III 400


Barach C. S. I 356 Baranowski B. I 
379 Baranowski H. II 252 Baranowski 
J. II 251 Barber W. H. II 260 Barbet J. 
I 373 Barbi M. I 364 Bardy G. I 347, 
348, 350 Bardziński J. A. I 338, 346 
Barewicz W. I 344 Baring N. III 396 
Barion J. I 349 Barjon L. III 416 
Barjonęt-Huraux M. II 256 Barker E. I 
323, 331; II 264 Barlow M. III 410 
Barnard F. M. II 277 Barnes H. E. I 
319; III 423 Barnes T. D. I 348 Barni 
J. II 271 Baron G. I 359 Baron R. I 
356, 358 Baro/ie F. II 260 Barone G. 
II 247 Baroni C. III 398 Barrett W. III 
427 Barskaja T. II 271 Bart E. A. II 
254 Barth K. II 282 Barth P. I 339
Barthelemy-Madaule M. III 410, 416 Barthlein K. I 335, 
358 Bartkiewicz W. III 392 Bartley W. W. III 427 
Bartnik C. 1370; III 416 Bartolomei M. C. I 368 
Bartolomei T. III 413 Bartolone F. I 319 Barton G. E. III 
410 Bartoszek H. III 382 Bartoszewicz J. II 251 
Bartoszewicz S. III 383, 393 Bartunek J. I 333 Baruzi J. 
261; III 406 Barycz H. I 379, 381; II 244, 250, 251, 252, 
262,
278
Barzelotti G. III 395 Barzilay I. E. II 
245 Basch V. II 274 Bascour H. II 243 
Baskin M. P. II 270 Basły D. de I 371 
Bassakówna Z. II 280; III 384 
Bassenge F. II 279


30 — Historia filozofii t. III.
465


Basson A. H. II 268
Bastgenówna Z. III 390, 403
Bastid P. I 344
BastideG.1318,-11260
Bastide Mosse R. M. zob. Mosse-Bastide R. M.
Baszkiewicz J. I 319, 354
Bate L. II 277
Battegazzone A. I 328
Battista A. M. II 247
Bauch B. I 323; III 993
Bauch G. I 379
Baud-Bovy S. II 272
Baudin E. II 257
Baudouin Ch. II 257
BaudryG.H.ni416
Baudry I. I 323
Baudry L. I 376
Bauer G. II 282
Bauer G. H. III 429
Bauer I. III 394
Baumann J. III 394
Baumanns P. II 281
Baumfeid (BoJeski) A. II 289
Baumfeid G. III 384
Baumgarten A. I 316; II 272
Baumgarten F. II 286; III 423
Baumgarten W. II 273
Baumgartner H. M. II 281
Baumgartner M. I 352
Baumgardt R. I 367
Bauer H. I 366
Baur Ch. I 347
Baur L. I 363
Bausola A. II 281; III 410, 417
Bautro E. II 259; III 412
Bavink B. III 420
Bayer R. I 319
Bayerl L. II 280
Baykowski K. II 289
Bayle P. II 259
Bazan B. I 363
Bazard A. III 386
Bazylow L. III 404
Bażan V. V. III 418
Bączek J. I 317; III 395
Bączyk J. III 432
Bąkowska E. III 386
Beardsiey M. C. I 319
Beare J. I 322
Beatus M. II 287
Beaufret J. III 428, 429
Beaurain de III 409
Becelaere L. van II 242
Becher S. III 387


BeckH. II 283; III 425 Beck L. J. II 255 Beck L. W. 
II 264, 275 Becker A. I 349 Becker C. L. II 267 
BeckerH.I 319 Becker I. I 328 Becker W. II 283; III 
390 Bednarowski A. l 328 Bednarowski W. II 273; 
III 435, 488 Bednarski A. I 379 Bednarski F. I 370 
Bednarski F. W. I 365 Bednarski H. III 414 
Bednarski J. III 412 Bednarski S. II 262 
BeerJ.deIII416 Begenau H. S. II 277 Begey M. B. II 
289 Beguin A. I 356; II 257; III 410 Behier E. I 361; 
II 279 Beierwaltes W. I 344, 354 Beigbeder M. III 
429 BejzeB.111415 BelaiefG. II 259 Belaval Y. II 
260 Belik A, P. III 400 Belin J. P. II 269 Beli E. A. II 
261 Beli Q. III 390 Bellessort A. II 270 Bellincioni 
M. I 342 Belmont L. I 317; II 266; III 383 Belot G. 
III 386
Belch S. F. I 365, 377, 378, 380 Ben-
Amittay J. I 318 Benarab G. III 427 
Bencheikh J. E. I 360 Benda J. III 410 
Bender F. II 268 Bender R. III 432 Bene C. 
II 248 Benedictis M. I 366 Bengesco G. II 
270 Benn A. W. I 321; III 385 Bennet R. P. 
I 373 Benrubi J. III 406 Benrubi T. II 272 
Bensch R. III 427 Benson M.I 340 Bentley 
E. R. III 390 Benvenga C. I 340
Beonio-Brocchieri Fumagalli M. T, I 359 Benz E. II 
281


466


Bera A. M. 11 257 Beraud de Saint-
Maurice l 371 BerdyaevN. II 243 Berent 
W. III 384, 399 Berestniew W. F. III 
417/418 Berg J. 111391 Berge D. I 326 
Berger G. III 411 Belger H. H. I 331; III 
399 Berger P. L. III 414 Bergman S. III 
382 Bergmann G. III 398, 425 Bergner D. 
II 281 Berka K. III 419 Berliere U. I 357 
Berlin I. III 388 Bernard M. III 430 
Bernard Silvestris I 356 Bernardini G. II 
255 BernhardlJ. I 331 Bernhart J. l 355, 
377 Berning V. III 430 Berr H. II 256, 
261 Berthaud A. I 359 Berthier I. I 367 
Bertola E. I 362 Berton C. II 243 Bessę G. 
II 264, 272 BesselaarJ. J. van I 351 Besser 
S. II 280 Besterman T. II 263, 270 Beth 
E. W. I 317, 371; 111 419..422 Bethune-
Baker J. F. I 347 Bett H. I 357 Bettoni E. 
I 371 Beumler A. III 398 Bevan B. U 249 
Bevan E. I 339, 341 Beyer Ch. J. II 263 
Beyer W. R. II 283 Beylin P. III 403, 405 
Bialobrzeski C. III 421 Białostocki J. II 
244, 249; III 432 Bidney D. II 259 
BiegańskaM.111433 Biegański W. II 289; 
III 394, 409 Biegeleisen B. III 394, 409, 
410, 421 Biel J. I 328
Bielawski J. I 360, 362 Bielećki 
A. I 346
Bieleńkij (Belenkij) M. S. II 259 Bielik 
A. P. III 400 Bieliński J. II 262, 277 
Bielska M. III 389
Bielski Sz. II 266
Biemel W. III 428
Bienenstock M^All 382
Biens F. Ul 413
Bieńkowska E. II 289
Bieńkowska W. II 266, 270; III 384, 385
Bieńkowski T. II 254
Bieńkowski Z. II 265
Bierzanek R. II 244
Biesiekierski L. I 350, 351, 366, 377; II 288/289
Bieżuńska-Małowist I. I 342
Bignone E. I 326, 337, 340
Bigongiari D. l 364
Bilewicz M. III 382
Bilikiewicz T. II 262
Biliński B. U 255
Bili A. I 322
Billy A. II 264
Binion R. III 399
Binkley T. III 427
Binkowski J. I 371
Birkenmajer A. I 257, 336, 352, 353, 357, 362, 363,
365, 366, 367, 368, 375, 376, 377, 379, 381, 382;
II 250, 252 Birkenmajer J. I 
350 Birkenmajer L. II 252, 262 
Birkner H. J. II 282 Birx H. J. III 
416 Bischoff D. III 396 Bise P. I 
326 Bizet J. A. I 374 Bizon F. I 
342 Bizzotto N. I 366
Black M. 111 405, 407, 413, 426 
BlackmoreJ. T. III 393 Blackstone W. 
II 269 Błąd J. L. III 407 Błaha O. II 275 
Blajer B. J 348 Blanche R. I 317 
Blanchet L. II 249, 255 Blanshard B. III 
426 BIatt l. I 336
Blau J. L. I 362; II 242 
BlausteinL.111397,412,431 Blavatskaja 
T. V. I 323 Bleiberg J. 11 259 
Bleienstein F. I 372 Blewett J. III 410 
Bloeh E. II 282 Bloch L. II 261 Bloch 
O. R. II 257 Blondel M.II 254 Bloos L. 
I 339



30*
467



Blumenkrantz B, I 362
Blumenthal H. J. I 344
Blumenschein O. III 388
Błyth J. W. III 424
Btachowski S. III 434, 435
Błeszyński J. II 280
Błeszyński K. II 250; III 382, 383, 384, 386, 394,
403
Biotnicki W. I 335 Boas G. I 317, 322; II 240, 285 
BoasM.I327;II245;m385 Bobczyński M. I 377 Bober A. 
I 346, 351 Bobińska C. II 277 Bobrowska K. III 403, 410 
Bobrowska-Nowak W. III 393, 401, 431 Bobrowski J. II 
266 Bocheński I. M. I 318, 320, 322, 324, 333, 337, 351,
354, 355, 362, 364, 365, 369, 370, 371, 372;
III 406, 407, 425, 431, 433 
Bodammer T. II 283 Boeckelmann F. 
III 429 Boeckh A. I 327 Boehm A. II 
260 BoehmR.I334;III411 Boehner P. 
zob. Bohner P. Boekraad A. J. III 390 
Boer S. de I 349 Boer T. J. de I 361 
BoeyC.11283 Bogacki F. III 381, 383 
Bogaszewicz 1.1 346 Bogdanov B. V. 
III 418 Bogomołow A. S. III 406 
Boguski H. II 284 Boguski J. J. III 383 
Boh 1.1 375, 376 Boharczyk P. III 382 
Bohm D. III 421
Bohner P. I 347, 353, 354, 366, 371, 373 Bohr 
N. III 421
Bohusz Szyszko M. I 346, 356 
BoirelR.111411
Bojarski J. S. I 337, 346, 377, 382 Bojkov 
1.1. III 418 Bokser B. Z. I 362 Bolcewicz B. 
II 269 Bolcewicz H. II 269, 276 Boler J. F. 
III 409 Boleski A. II 289 Bolin W. III 380, 
388 Bollack J. I 326
Bollnow O. F. III 397, 407, 427 
B61sche W. III 394


Boltzmann L. IIf 425 Bołoz-Antoniewicz H. 
III 403 Bongie L. L. II 268 Bonansea B. M. I 
371; II 249 Bonilla y Sań Martin A. II 241 
Bonitz H. I 328, 334 Bonnefoy J. F. I 371 
Bonner G. I 350 Bonhoeffer T. I 368 
Bonnhofer A. l 339 Bonsirven J. I 360 Borch 
R. Ił 285 Borchert E. I 373, 376 Bordet C. III 
416 Borgnet A.I 363 Borgosz J. I 370 Boring 
E. G. III 422 Bork A. III 396
Borkowska A. II 257; III 416 Borkowski L. I 
335; III 432, 434 Bormann K. I 326 Borne E. 
III 415
Bornstein B. I 333; 11 266. 276; III 410 Bornstein M. 
III 423 Boronowski E. III 397 Borovski Ja. M. I 327 
Borowski M. III 393 BorowskiS. III 421 Borzym S. 
III 400, 431 Borzyszkowski M. [ 382; II 250 Boś A. 
P. I 335 Bosanquet B. I 319 Bosley R. I 335 Bossuat 
R. I 356 Bossuet W. I 348 Bóttcher Ł. III 414 Bouffal 
S. I 332 Bougerel P. II 256 Bougerol I. G. I 366 
Bougle C. III 386, 423 Bourgey L. I 334 Bouiller F. II 
255 Bousset W. I 348 Bouissounouse J. II 271 Boura 
F. II 270 Bourke V. J. I 318, 367 Bousquet G. H. III 
423
Boutroux E. II 273, 274, 285; III 395, 408, 409 
Bouveresse J. III 427 Bouvier R. III 393 Bouyer L. I 355; 
III 380, 390 Bouyges M. I 360 Bóversen F. II 274 Bowle 
J. I 318


468


Bowne G. D. III 386
Bowring J. II 279
BoyanceP.1341,342
Boydston I. A. III 402, 410
Boye E. l 372
Boyer C. l 349, 364
Brabant H. 11 248
Bracken E. V.I 377
Bracken H. M. II 268
Bradley J. III 393
Brahmer M. 11 245, 246, 253
Brandenstein B. III 425
Branderbury H. III 409, 410
Brandom S. G. F. I 322
Brandowski A. I 340
Brandl S. l 345
Brandwajn R. II 244, 254
Brandwajnowa L. II 244
Branskij W. P. III 420
Brasch M. II 264
Braun H. II 283
Braun J. II 287
Braun O. II 279
Braun R. I 371
Bravo-Navalpotro I. M. II 259
Braybrooke D.III 423
Brazzola G. l 368
Breda H. L. van III 411
Bree G. III 430
Brehier E. I 319, 321, 337, 339, 343, 344, 353;
II 240, 241, 281; 111406 Breidert W. I 353, 365 
Breitenbach H. I 331 Bremond H. II 247; III 390 
BrennanR.E. I 318,367 BrentanoF.l 321, 334; III 386 
BresY.1331 BresgenA. III 412 Bretall R. III 381 Breton 
S. J 344, 368; III 424 Bretonneau G. II 272; III 410 Brett 
G. S. I 318; II 241, 256, 269; III 422 Brewer J. S. I 363 
Bridges J. H. I 363 Bridgman P. W. III 420 Bridoux A. I 
339
Brie G. A. de I 320, 324; III 408 Brieger A. I 
340 Bright L. III 424 Brill A. A. III 422 
Bringmann K. T 342
Brinton C. l 316, 318; 11 240, 241, 267; III 398 
BroadC.D. II 249; III 397 Brochard V. I 316, 326, 329, 
341


Brockard H. II 283
Brockdorff C. v. II 258, 285, 371
Brócker W. I 325, 334
Brody B. A. III 408
Brodziński K. II 266
Broglie E. de I 349
Broglie L. de III 420
Broiłeś R. D. II 268
Bromberger S. III 408
Bronarski A. I 379
Bronikowski A. I 328
Bronowski J. II 240
Brończyk K. II 265
Bronstein B. I 333
Brooke C. N. L. I 350
Brooks R. A. II 260, 270
Broome J. H. II 272
Brophy L. I 366
Brose K. III 399
Bross S. I 346, 350
Brown C. H. III 427
Brown F. S. II 247
Brown J. A. C. III 423
Brown M. A. I 374
Brown R. III 407
Brown S. G. III 390
Browne C. G. I 344
Brożek M. I 329, 338, 343; II 251
BruaireC.11281
Bruch I. L. U 275
Bruckner A. I 379, 380
Bruder C. H. II 253
Bruers A.II 243
Bruford W. H. II 273
Brilggen M. II 281
Brugger W. I 320
Brumbaugh R. S. I 331
Brun J. I 325, 326, 330, 333, 334, 339, 340
Brunet A. I 357
Brunet P. II 271
Bruni G. I 370
BruniusT.II268;III413
Brunner F. I 368, 377
Brunner L. III 383
Brunschvicg L. I 318, 327; U 241, 247, 252, 255,
257, 258; III 395 Brunswig A. II 
260 BruyneE.deI319,323,354 Bruzina 
R. III 411 Brykalska M. III 400 
Brzezińska M. III 422 Brzostowska Z. 
I 365 Brzostowski T. I 353, 380 
Brzozowska A. I 350


469


Brzozowski S. 11 249, 278, 288; 111 382, 391, 392,
393, 399, 403, 405,409 Bubner R. R. 11 281; 111 406, 
429 Bubnoff N. III 398 Buccellato M. I 329 Buchanan E. 
l 334 BuchdahlG. II 241 Buchenau A. III 416 Bucher A. 
J. III 428 Buchholtzowa (Bukolska) I. III 405 BuchlerJ. I 
320; III 409 Buchmann K. I 332 BuchnerA. III 383 
Buchner H. I 332 Blichner K. l 342 Buchvarov M. II 241 
Buczyńska-Garewicz H. l 318; III 398, 403, ,404,
405, 407, 408, 409, 413, 416, 417. 426, 427 Budę G. l 
333 Budiiowa E. A. III 393 Budkiewicz J. II 252: III 434 
Budny B. I 338 Budny S. I 346 Budrejko N. A. III 420 
Budzik W. I 345, 346 Budziłowicz J. II 284 Bueb B. III 
399 Bufo G. II 246
Buhr M. l 320; 11 280, 281; III 417 
Bujakowski Z. 11 285 Bujno M. III 390 
Bukaty A. II 286, 287 Bukowiecki J. II 272 
Bukowska A. III 403 Bukowski A. l 347, 
350, 369 Bulanda E. l 350 Bulanda J. II 288 
Bułat W. III 402 BułhakE. 1346,351 Bumke 
O. III 423 Bunge M. III 396, 421 Buonaiuti 
E. I 321 Burch G. B. I 357
Burkhardt J. I 319, 324; II 245; III 426 Burda 
A. II 270 Burdach K. II 245 Burgelin P. II 260, 
272 Burgers J. M. III 424 Burhardt S. II 287 
Burkę R. B. I 363 Burkert W. I 327, 331 
BurksA. W. III 402 Burlikowski B. I 358 
Burnet J. l 325. 328, 331


Bursche E. l 350
Burtt E. A. II 261
Bury J. B. I 339
Busa R.. I 367
Busnelli G. l 364
Busse A. l 343
Busson H. II 257
Bulakov A. A. III 388, 417
Butler A. l 357
Butler H. E. l 356
Butler R. III 414
Butterfieid H. II 245, 246
Bulterworth Ch. E. l 360
BilttnerG. l 374; III 393
Buylaert E. M. l 364
Bychowiec J. W. II 266
Bychowski G. III 423
Bychowskij B. E. II 257, 268; III 388. 39)
Bylina S. l 354
Byrne E. F. l 354
Byrns R. III 415
Bystrzycki J. G. I 379
Cackowski Z. III 389, 400, 418
Cadiou R. l 348
Cagesse R. l 365
Cagin B. A. l 318
Cahn Z. l 362
Cailliet E. 11257
Caillois R. II 263
Caird E. I 322
Cairns H. l 318
Caldwell W. 11(408
CalianC.S. III 430
Całłahan J. F. I 349
Callot E. I 330; 11 269
Callus D. A, l 366
Calmette J. I. 358
Calogero G. l 321, 322, 326, 332
CalvezJ. Y. III 388
Camburat II 256
Camerer J. W. III 385
Campanale D. III 425
Campanini G. III 415
Campbell R. III 429
Campbell T. D. 11 269
Campenhausen H. F. l 347
Campo M. II 273, 274
Canonico T. II 289
Cantalamessa R. I 348
Ćany§ev A. N. l 325
Ćapek M. III 420
Capelle A. l 332
Capelle W. l 321


470


CapizziA. l 328,331 Capone G. l 
340 Caponigri A. R. III 406 
Cappellazzi A. I 367 Cappuyns 
M. I 357 Carabellese P. II 275 
Caramello P. I 364 Carbonara C. 
I 344; III 417 Carcopino J. I 327, 
340 Carlotti G. l 325 Carlsson P. 
A. II 269 Carnap R. III 405, 421, 
425 Carnois B. II 275 CaroJ. II 
252 Carpenter R.l 325
CarrH. W. II 260; III 410, 412
Carra de Vaux B. l 360, 361; 11 260
Carre J. R. II 270
Carreras y Artau T. y. J. I 365
Carrol T. A.I 357
Carruccio E. I 317
Carstanjen F. III 393
Carton R. l 290, 366
Casertano G. I 329
CaseyE.S. III 412
CasiniP. 11 261,271
Cassirer E. II 244, 255, 260, 261. 264, 267, 268, 272, 
273, 274; 111 402, 416, 420
Castell A. III 387
Castellano G. III 417
Castelli E. l 320; III 407
Castiglione L. I 326, 348
Castiglioni A. I 379
Catel M. II 253
Cathala M. R. l 364
Cathrein W. III 392
CatlinG.1318
Caton H. II 256
Cattin G. A. II 241
Caturelli A. II 257
CaudwellC. 111420
Cavagna G. B. II 274
Cave M. III 422
Cayró F. l 347
Celichowski Z. I 380
Ćelpanov G. III 422
Centnerszwerowa R. III 384
Cera G. III 429
Certelew K. D. 111 395
Cer vi A. M. I 344
Cesca G. I 322
Chabod F.II 246
Chadbourne R. M. III 396
Chadwick H. l 347


ChaignetA. E. I 322, 327 Chaix J. III 
396 Chaix-Ruy J. II 257 Chajkin A. Ł. 
III 400 Chajrullaev M. M. I 361 
Chałybaeus H. M. II 280 Chałasiński J. 
II 251; III 396 Chambadal P. III 420 
Chamberlain W. B. III 388 Chambers 
R. W. II 250 Chambliss R. II 241 
Chambry E. I 328
Chamcówna M. II 252, 277, 278 
Chapelle A. 11 283 Chapman E. I 349 
Chapman J. W. II 272 CharbonnelJ. R. 
11 244 Charbonnel P. II 264 Charles E. 
l 290 Charlesworth M. J. III 425 
Cha'rlety S. 111 386 Charon J. E. Ul 
416 Charpentreau J. III 415 Charvat W. 
II 280 Charvet J.II 272 Chastel A. U 
245, 248 Chatelet F. I 317, 331; III 406 
ChauchardP.I368;IlI416 Chauvy M. III 
410 Cheliński S. K 285 Chełmoński Z. 
III 383 Cheng Chung-ying III 409 
Chenu M. D. I 357, 367, 368 Cherer R. 
III 411 Cherfils C. U 287
Cherniss H. F. l 325, 333, 334, 349 Chesterton G. K. I 
368, 372 Chestov L. 111391,427 Chevalier J. l 5; II 240, 
252, 253, 255, 257;
III 385
Chevrillon A. III 395 Child A. III 410 Chiocchetti E. f II 
417 Chisholm J. 111 413 Chłędowski W. II 278 Chmaj L. 
l 350; II 253, 256, 257, 262, 263, 277,
284, 286; 111 411,423,424 Chmiel A. l 346 
Chmielowska B. l 364, 382 Chmielowski P. 11 247, 266, 
272, 275, 287, 289;
III 395
ChmiererZ. 111 414 
Chodynicki I. II 242 
Chojecki A. l 368, 372


471


Chojnacki P. I 347, 365, 369, 376; III 414, 417,
419
Chomicz P. II 268, 269, 287 Chomsky N. H 256 
Chouillet J. II 271 Chouragui A. I 361 Choynowski 
M. III 404, 431 Christensen J. I 339; II 282, 283 
Christian W. A. III 424 Christmann H. I 364 Ćhristoff 
D. III 411 Chroust A. H. I 330, 333, 335 
Chróściechowski J. II 251 Chrzanowski B. II 288 
Chrzanowski J. II 278, 288 Church A. III 405, 419 
Chwalewik W. II 265 Chwedeńczuk B. III 412, 424 
Chwistek L. III 396, 413, 419, 420, 431, 432 
Chydenius J. I 372 Ciardo M. II 249
Cichowicz S. II 254, 256, 261, 284 Cierniak 
J. II 266 Cierniakowa Z. I 339 Ciesielska-
Bobrowska S. II 261 Cieszkowski A. I 325; 
II 288 Cieszyński N. I 350 Ciiento V. I 342, 
344 CioneE.111417 Cirlić B. III 419 
Ciszewski M. II 248 CIackR. J. III 413 
Ciaesges U. III 411 CIark E. M. III 397 
ClarkG.H.1316 CIark M. II 283 CIark M. T. 
I 450 CIark R. T. II 277 CIark S. R. L. I 335 
Ciarke R. III 396 Ciauberg K. W. I 320 
Clavelin M. II 255 Cłyton J. I 357 Clerval A. 
I 359 Cleve F. M. I 325, 327 Cobban 
A.II272 Cochrane C. N. I 347 Codignola E. I 
316 Coffy R. III 416 Cogniot G. I 323 
Cognet L. II 261
Cohen H. II 273; III 393, 416, 421, 425, 426 Cohen I. 
B. II 253


Cohen R. S. III 393
Cohn J. II 240
Cohn L. I 343
Coirault G. II 257
Cole J. I 327
Colie R. L. II 268
Colletti L. 111 388
Colli G. lit 381
Collier B. II 257
Collingwood W. G. I 319; 111 390
Collins A. B. II 248
Collins J. II 240; III 391, 427
Colombe C. I 373
Colomer E. U 246
Colson F. H. I 343
Combes A. I 373, 377; III 416
Conche M. II 247
Connell D. II 258
Cook D. J. II 283
CookT.J.1318
Cooper B. Z. III 424
Copi I. M. III 426
Copleston F. C. I 316, 352, 374; II 240, 280; III 385,
406
Coppens J.II 248 Corban A. 
II 267 Corbiere C. I 346 
Corbin H. I 361 Corcoran J. I 
322 Cordovani M. I 367 
Cornehl P. U 283
Cornford F. M. I 322, 325, 332 
Cornforth M. III 409, 425 Cornu A. III 
388, 389 Cornu M. III 391 Corsano A. 
II 248, 249 Corte M. de I 334 CorteN. 
III 416 Corvaglia M. III 410 Corvez 
M. III 428 Coser L. A. III 423 Cosh J. 
M. II 273 Costabel P. II 257, 260 
Colta S. II 269 Couailhac M. II 285 
Coulton G. G. I 358 Couratin A. H. III 
414 Courcelle P. I 351 Courtes F. II 
275 Cousin V. I 343, 356; III 187 
Cousineau R. H. III 428/429 Couturat 
L. II 253, 260; III 419 Couturier F. III 
428


472


Covotti A. I 325
CowlingM.111387
Cox R. H. 11 267
Craford L. S. III 396
Cragg G. R. II 267
Craig W. III 407
Cramer W. II 259
Cranston M. II 267
Crapulli G. II 245
Credaro L.I 341
Cresson A. I 330, 340, 349, 367; l) 247, 249, 255,
257, 258, 260, 270, 272, 274, 282/283, 285;
III 386,395,398,410 Cristiani L. I 
358 Cristofolini P. II 264 Crocco A.I 
359 Croce B. II 264, 273 Crocker L. 
G. II 270 Croiset A. I 328 Croiset M. I 
328 Crombie A. C. I 366; 11 245 
CrombieJ. M. I 33) CrOninF.R.111390 
Croquette B. II 257 Crosby H. L. I 373 
Cross C. R. I 382 Cross F. L. I 347 
Crousie L. II 270 Crouzel H. l 345, 
348 Crowley T. I 366 Cruickshank L. 
III 430 Cruz Hernandez M. I 361 Cruz 
Ponieś J. M. da I 371 Cubells M. F. I 
334 Cubbells S. C. II 250 Cuenot C. III 
416 Cukerman J. III 382 Culler A. D. 
III 390 Cumberlege G. II 243 Cumft-
Pieńkowska M. III 384 Curtius E. R. 
III 415 Cui-tze M. I 378 
CuypersH.111416 Cyankiewicz A. II 
265 Cygielstreich A. III 401 Cytowska 
M. II 244, 248 Ćyżevski B. zob. 
Czyżewskij B. Czachowski K. III 401 
CzajkowskiK.I335;IlI 395 Czajkowski 
S. II 256, 258, 286 Czapiewski W. I 
370 Czarnecki J. III 384 Czarnecki Z. 
J. I 333


CzarniawskiH.11273
Czarnowski S. II 267, 277; III 432
Czartoryski P. I 336, 363, 365, 370, 375, 378, 380;
II 262
CzaykowskiK.I335;II252 Czekajewska A. II 248 
Czełpanow G. III 422 Czeimiński A. I 362, 379 Czernicki 
G. III 381, 383, 384, 391, 398, 402, 420,
426,431,432,433,434,435 Czerny 
Z. III 404 Czerwiński Z. III 387 
Czestow L. zob. Chestow L.
'Czeżowski T. I 317, 323, 336; II 250, 256, 262, 277 Czuj 
.1. I 345, 346, 347, 349, 350, 351 Czyrnek B. I 369 
Czyźewski D. II 284 Czyżewskij B. II 282, 284 Ćwik W. 
U 278 Ćwikliński L. I 335, 344
DahmH.111412
Daisenberg W. I 319; II 241, 261
Dalbiez R. III 422
Dal Prą M. I 317, 321, 324, 341, 356, 357, 359;
II 268, 271,275; III 388 Damiron P. II 266
Dampier-Whethan W. C. D. III 385, 408 
DanekW.111391,401 Daniec B. I 330
Danielou J. l 344, 345, 348, 349; III 414 
Danilewiczowa M. I 382 Damo A. C. III 398 
Dantzig R. III 396
Danysz A. I 327, 335, 350; II 248 Darboux G. 
III 381 Darms G. l 360 Daszkowski Z. II 278
Daszyńska-Golińska Z. II 279, 286, 287; 111 399 Daujat 
J. I 368 Daval R. II 274 David H. l 358 David P. I 378 
Davidson D. III 419 Davidson W. L. III 387 Davidson 
Kelly J. N. I 347 Davis H. E. II 242 Davis W. H. III 409 
Davy G. U 272; III 423 Davy M. M. III 430 Davydov J. 
N. I 335 Dawid J. W. II 275; III 4)0 Dawson Ch. I 353


473


Dawson M. M. l 329 Dazzi M. 
II 248 Dąbrowska J. III 421 
Dąbrowska M. 11(432 
Dąbrowski E. l 344, 348
Dąmbska l. l 318, 322, 323, 326, 327, 329, 330, 333, 338, 
340, 341, 342, 351, 359; II 247, 251, 253, 254, 256, 
257, 261, 262, 271; 111 396, 408, 411, 414, 420, 426, 
427, 431, 432, 433, 434, 435 Deanesły M. l 352 Deare 
H. A,l 349 De Brie G. l 320. 324 Debu-Bridel J. l 359 
Decarie V. l 334 Decker B. I 364,375 Deckers M. C. 
III 416 Decleva Caizii l 328 Decleve H. II 275; 
111428 Deely J. M, III 428 De Falco V. l 340 De 
Franco L. 11 243 Degener A. tli 396
Degeorge R. T. l 320
DeglerJ. III 432,434
Degrood D. H. III 394
Deichgraber K. I 338
Dekkers E. l 345
Delacroix H. l 377
De LamarJensen II 246
Delassault G. II 257
Delatte A. l 327
Delbos V. 11 241, 257, 258, 274
DeledalleG. III 407,410
Delekat F. 11 275
Deleuze G. K 259, 275; III 410
Delfgaauw B. 111 430
Delhaye Ph. I 352, 358, 359, 363
Delhomme J. l 358; 111 399, 410
Delisle B. C. II 278
Delia Volpe G. H 268; III 388, 419
DelrOca C. A. de III 424
DelNegroW. II 241
Delp A. 111 428
DelvailleJ. I 318
DelvolveJ. III 386
De Magalhaes-Vilhena V. l 330
Deman T. f 329
De Mas E. II 249
De Mattei R. 11 249
Dember W. K. III 393
Dembiński B. II 273
Dembowski B. III 400, 401
Dembowski E. 11 281


Dembowski J. 111 392 Demby S. III 
392 De Michelis F. 11 250 Demos R. I 
330 DempfA. l 352, 354, 376, 377 
Dempsey P. J. R. III 423 Denelówna 
Z. III 402 Denis J, l 348 Denisot A. III 
421 Denomy A. J. l 373 Dentice C. II 
249 Derathe R. II 272 Deregibus A. III 
424 Derenbourg J. I 360 De Rijk L. 
M. l 334, 356 Dercsenyi M. l 332 
DerridaJ. III 412 Derżavin K. N. II 
270 Desan W, III 429 Deschoux M. 
111411 Desmond P. H. I 354 Desnę R. 
II 264, 271 Desnoiresterres G. II 270 
Des Places E. I 343 DessoirM. l 318; 
11241; 1(1392 Destouches-Fevrier P. 
III 420 Destrez J. l 367, 370 Detienne 
M. I 327 Dettioff W. l 374 Deubner L. 
l 324, 343 Deussen P. l 316; 11 280 
DevauxP. l 316; III 395, 413 
Devivaise Ch. II 257 De Vries }. l 364 
Dewey J. 111 392 De Witt I 340
DeWulfM. 1352,367,372; II 241; 111414 Dezza P. III 
414 Dębicki W. III 386, 396. 399 Dębiński J. II 280 
Dębnicki A. I 325 Dębogórski M. II 276 Dhótel A. II 272 
Dianni J. I 327, 379 Diano C. l 337 DibonP. 11241,270 
Diek H. G. II 243 Dickstein S. II 254, 255. 262, 286, 
287; 111 383,
384, 394
Dicksteinówna J. zob. Dickstein-Wieleżyńska J, 
Dickstein-Wieleżyńska J. II 244, 245, 249, 289 Diekamp 
F. l 349
Diels H. I 321, 324, 326, 328, 338 Diem H. 
III 380


474


Diemer A. l 318; 320; III 428 Dierżawin 
K. N. II 270 Dies A. l 328, 330, 331 
Diesselhorst M. 11 258 Dieterici F. l 359, 
361 Dietrich R. III 396, 427 Dietz O. M. l 
369 Dijksterhuis E. J. II 255 DiIIon J. M. 
l 343
Diithey W. l 316; n 244, 250, 282 Di Napoli G. 
II 243, 245. 247 Dingler H. III 393 Dinkel B. 
11 284 Dirks W. III 423 Ditirich O. l 318, 322 
Di Vona P. II 250, 259 Diwald H. III 397 
Długosz A. III 382 Diuski W. III 389 Dobbek 
W. II 277 Dobrosielski M. III 409, 426 
Dobrowolski K. l 378; II 251 Dobrowolski M. l 
379 Dobrski K. III 383 Dobrzycki W. 11 253
Dobrzyńska-Rybicka L. 11 273. 279. 281: III 428 
Dochmann A. III 394 Dodds E. R. I 321. 344 Dohner T, l 
343 Doherty J, E. III 429 Doig J. C. I 368 Dokowski E. I 
336 Dolger F. J. I 347
Domański J. l 351, 365. 378; II 244, 248, 254. 263 
Domenach J. M. UJ 415 Domenichelli T. I 363 Domet de 
Vorges E. I 357 Domińczak S. I 336; III 415 Dommanget 
M. II 270 Donaidson D. M. l 361 Doney W. 11 256 Donnell 
J. R. O' l 375 DoppJ. I 322; II 285 Dorer M. III 422 
DoringW. O. II 281 Doro§evic E. K. II 279 Doroszewski 
W. III 424 Doroszowa Z. III 403 Dorsch F. I 318, 320 
Dorski F. III 382 Dorwart A. III 413 Douglas A. H. 11 248 
Douglas C. III 387 Douglas K. III 428
Dover K. J. l 322 Dowatur A. l. I 334 
Dragan M. I 350 DragoS. II 260 
Drago de! Boca S. 11 273 Draguet R. 
l 347 Dreas K. I 344 DrechsterJ. II 
281 Dreisbach-Olsen J. III 392 
Drelling R. l 376 Dress W. II 247 
Drevet A. II 285 Drewnowski J. F. III 
415 Drews A. l 344 Drexlerówna Z. 
111 384 Drexel A. III 416 DreyfusG. 
II 258 Drobisch W. III 387 Drobnickij 
O. G, l 320 Drogoszewski A. III 400 
Dropiowski P. W. 11 278 Druck D. l 
362 DrueH.111411 Drużkowski M. l 
317 Dryjski A. III 423 Drzewiecki J. 
II 287 Drzewiecki K. III 384 
Dubikajtis L. III 435 Dubislav W. I 
320 Dubner F. l 343 Dubois L. l 372 
Dubois }. M. I 334 Dubois P. III 406 
Dubskyl. 11283 Du Cange C. D. l 352 
Ducasse P. II 258; III 386 Dućenko 
M, V. III 417/418 Duchesneau F. U 
267 Duckett E. S. I 357 Dueros L. II 
272 Dudak K. l 371 Dudek W. I 350 
Dudley D. R. l 330 Dufrenne M. III 
429 Dugard M. III 397
Duhem P. I 317, 354, 363, 374, 376 
Dullaert J. I 373 Dulong M. I 356, 363 
Dumas G. Itl 386 Dumeige G. I 358 
Dumery H. III 406 Dumitriu A. l 317 
Dummett M. III 419 Dummler F. l 330



Uumont E. H 280 Dumont J. P. I 
341 Duncan G. III 388 Dunin-
Borkowski S. II 259 Duniop D. M. l 
360 Dunn J. II 267 Duprat E. III 397 
Dupreel E. I 329 Du PrelK.I 327 
Dupuy M. III 412 Dtir S. 11 273, 
276, 278 Durant W. J. I 317 
Durantel J. I 351 DCring I. I 334
Durkheim E. 11 269, 272; III 423 Duron 
J.III 414 DOrr K. III 425 Dussault G. III 
416 Dussort H. III 416 Duszynska B. I 
338, 340 Duvignaud J. III 423 Dvorcov A. 
T. II 283 DvornikoviS V. III 431 
Dworzaczek J. K. II 253 Dwyer E. I 371 
DybiecJ.111401 Dyboski R. III 390, 397 
DygasińskiA.I317;llI38I Dyjas 2. III 403 
Dylewski E. 11 252 DyroffA.1339
Dynnik M. A. I 316, 322; III 385, 386 
Dy81evyj P. S. zob. DyszlewyJ P. S. 
Dziamski S. III 389, 400 Dziankowski L. III 
392 Dzieduszycki W. I 317, 322, 335; 111 
387 Dziembowska A. II 289 Dziemidok B. II 
285 Dziewoński W. I 347 Dżochadzc D. V. I 
335 E. L. G. (Lo Gatto) I 379 Eames E. R. III 
413 Easion S. C. I 366 Ebbesen S. I 351 
EbbinghausH.I334;II1393 Eberle J. I 377 
EbertT.I331;II283 Ebner J. I 358 
EborowiczW.1346,351 Eckert G. III 381 
Eckert P. I 353 Eckert W. P. I 354 Eco U. I 
368 Ecole J. II 264


Eddingtpn A. S. III 420, 421 
Edelstein L. I 337, 339 Edie J. 
M. II 241 Edman J. III 413 
Edwards P. I 320 Effe B. I 
335 Effier R. I 371 Efros 1.1 
362 Ehrenburg V. I 323 
Ehrhardt A. A. T. I 322, 347 
Ehrhardt F. II 258 Ehrie F. I 
352
Ehriich L. l 377, 380; II 252 
Ehriich W. I 320 Eibi H. l 349 
Eichhorn W. III 418 Eicken 
H. v. I 352 Eigeldiner M. II 
272 Eilstein H. III 418 Einfeid 
O. II 265 Einhorn D. f 319 
Einstein A. III 420 Eis G. II 
248 Eisele C. III 402 Eiseley 
L. III 392 Eisendrath C. R. III 
422 Eisler M. I 362 Eisler R. I 
320; II 273 Elders L. I 334 
Elkana.Y.111408 Eller V. III 
391 Ellis R. L. 11 243 EImer 
B. III 393 Elorduy E. I 344 
EIrod J. W. III 391 Elsas Ch. I 
344 Eisbach A. C. III 420
Elzenberg H. I 319, 340. 341; II 261, 266, 
268 Emdin M. W. II 283 Emerson E. W. III 
380 Emery L. II 272 EmgeC.A.111413 
Emmet D. III 424 EnanM.A.1361 Endres J. I 
357, 358 Enfantin B. P. III 386 Engehauser J. 
III 396 Engelmann P. III 426 Engels F. III 
388 Engle G. W. II 268 Enriques F. I 318, 
324 Enlhoven J. P. III 380 Erdei L. II 283 
Erdmann E. T. II 261; III 393


476


Erdmann J. E. H 284; III 385
Ergetowski R. III 401
ErnstJ. I 351
Escalier E. II 257
Escat G. 11 249
Esenov S. E. (Jesienow) I 360
Eska D. III 404
Eska J. III 428
Espenberger J. N. I 359
EsperE.A.1318
Espinas A. II 255
Estreicher K. I 382; III 402, 434
Etcheverry A. III 406
EthierA. M. I 358
Ettingerowa-Reichman R.. zob. Reichman-Ettinge-
rowa R.
Eucken R. l 317, 319; III 393 
Eustachiewicz T. I 340 EvansJ. W. III 
415 Evans M.G. I 334 Evgrafov V. E. 
II 241 Ewald O. II 269 Ewert J. III 404 
Ewing A. C. II 274; 111420 Eysenck 
H. J. III 422
F. K. II 253 Fabian A. III 383 
Fabian B. [I 263 Fabre J. II 
278, 289 Fabre L. I 349 
Fabro C. I 368 Faguet E. III 
398 Fahrenbach H. III 391 
Fahrion R. I 317 Fahsel H. I 
364 Faibrother III 397 Falchi 
A. I 323
Falekenberg R. II 240, 246; III 393 Fann K. T. 
III 420 Faral E. I 373, 376 Farber M. III 406, 
407, 411 Farquharson A. I 340 Farrington B. I 
324, 335, 341; II 249 Fasquet H. III 416 Faust 
A. III 397 Favaro A. II 252, 255 Favrholdt D. 
III 426 Faye E. de I 348 Fechtner E. II 267 
Feckes C. I 363 Fedi R. III 413 Fedorowska J. 
III 404 Fedorowski G. III 404


Fedoseev P. N. III 417
FeiblemanJ. K. I 331; III 409, 413, 425 Feigi H. III 422, 
425 Feist H. III 402 Feith R. E. III 429 Feldkeller P. II 
274 Feldman W. III 399 Felix-Faure L. III 390 Fellows 
O. II 27.1 Feltrinelli G. 11 243 Feo N. M. de III 398/399 
Ferekydes W. I 326 Ferguson A. S. I 342 Ferguson J. l 
322 Ferguson W. K. II 244 Ferm V. I 316 Fermi L. II 255 
Fermiano S. II 243, 249 FernandesA. III 415 Ferrarotti F. 
III 397
Ferrater Mora J. I 320; II 245, 250; III 406 Ferraz M. II 
285; III 385 Ferrero L. I 327 Ferretti G. III 412 Ferwerda 
R. l 344
Festa N. 343
Festugiere A. J. I 330, 340, 343, 345, 348
Fetscher I. II 282; III 380
Feuer L. S. II 258
Feuerbach L. II 254, 270
Fichte I. H. II 279
Fieid G. C. I 330
Fierens P. I 319
Fijałek J. I 346, 378, 379, 380, 381
Filewicz W. III 403
Filiatre C. I 357
FilinF.P.111418
FilipponeV.III412
Filmus S. III 382
Finance J. de I 367; 11 255
Findlay J. N. II 283
Fine R. III 423
Finger O. II 271
FinkE.I332;III4ll
Finkelstein L. II 259
Fiorentino F. II 243, 248
Firpo L. II 246, 249
Fischer G. II 276
Fischer J. L. I 330
Fiseher K. II 240, 255, 258, 273, 280, 281
Fish M H. III 406
Fisehl J. I 316
Fite W. I 330 Fitzgerald J. J. III 409


Flamand J. III 411 Flasch K. l 354, 375; II 
246 Flashar H. l 332 Fleckenstein J. O. 11 
260 Fleischmann E. II 283 Fleming N. II 
268 FlesznerJ. III 422 Flesznerowa E. III 
422 Fletscher l. II 272 Fleury M. A. U 
257 FlewA. I 317; 11268 Flint R, l 318, 
319 Florkowski E. I 350 Floss S. W. III 
396 Flournoy T. III 392, 409 Flugel J. C. 
III 393, 422 Flugel O. III 380, 387 Flflgge 
J. II 283 Fobes F. H. I 363 Fogarasi B. III 
425 Fogelin R. J. III 413 Fogle R. H. III 
388 Folkierski W. II 267, 269 Follesdal 
D. III 411 Folwart H. III 427 Forest A. l 
357, 367, 368; II 257 Formigari L. II 286 
Forlin E. L. l 350 Fórster-Nietzsche E. III 
398 Forszteter H. I I 394 Fortlage C. I 349 
Fouillee A. I 330; III 395, 398 Foulquie P. 
I 320; III 427 Fowler T. II 269 Fox 
Bourne H. R. II 267 Fraile G. I 352, 362 
Fraisse A. I 328 Fraisse J. C. I 323, 328 
FrameD.M.11247 Frances M. II 258 
Franceschini A. I 363, 366 Frank A. I 320 
Frank E. I 327, 331, 349 Frank P. III 420, 
425 Frankel H. I 325 Franklówna M. III 
39] Frankowska M. I 366 Franzicelli A. I 
373 Frascolla G. I 359
Fraser A. C. U 263, 267, 268, 273 Frau Lou 
zob. Andreas Salonie L. Frauenglas E. II 
256, 269, 270; III 397 Frauenstadt J. II 280, 
284 Frede M.l 339
Fredem P. II 255
Fredouille J. C. l 348
Frege G. 111419
Fremantle A. l 352
Frenzel l. l 320
Frette I 364
Freudenthal L. II 258
Freudenthal M. I 343
Freund J. III 397, 408, 424
Freville J. III 389
Freytag W. I 322
Fried S. l 360
Friedberg H. II 270
Friedell E. II 241
Friedlander P. 1330,331
Friedman G. II 260
Friedman M. Ul 430
Friedrich M. III 388
Fnemond H. III 391
Fries H. III 290
Frilling L. III 422
Frings M. S. III 402, 412
Frischeisen-KohIer M. II 240; III 385, 394
Prischknecht M. III 423
FritzC.A.111413
Fritz K. v. I 324, 331
Fritzhand M. III 389, 418, 434
Fromer J. I 362
Fromm E. III 388
Frost W. II 249
Fruchtel E. I 344
Frydman D. III 398
Fuhrmanns H. 279, 281
Fulda H. F. II 283
Fulder H. P. II 282
FullerB.A.G.I317,321;II240
Fumagalli G. II 243
Furley D. J. I 325, 341
Furmanów G. L. III 417, 418
Furmańczyk W. II 266
Fuss P. III 397
Gabarajew S. S. III 388
Gabaude I. M.U 254
Gabe L. U 256
Gabriel G. III 419
Gabriel L. III 427
Gabrieli F. I 359
Gabryl F. I 335, 358; II 262, 286; III 392, 400, 401
Gaevin J. N. I 356
Gaczew D. I. II 271
Gadamer H. G. I 325, 331, 332; II 282, 283
GadeJ.111415
Gaede E. III 398



478


Gagnebin B. 11 264 Gahamanyi C, II! 429 Gaiser K. I 
331 Gaith J. I 349 Gajewski R. III 404 Galand R. M. III 
396 Galdi M. I 351 GallasH. III 418 Galii G. III 395 
Gallicet Calvetti C. U 259 Gallie W. B. III 409 Galio C. I 
349 Gally H. III 390 Gataktinow A. A. 11 241 Gałczyński 
B. III 386 Gałecki J. I 319; II 266; III 394, 434 Gałkowski 
l. W. I 372 GandillacM.deI357;]1246 Ganszyniec R. I 
325, 333, 336, 338, 348, 371, 379 Garaudy R. II 283 
Carbasso A. II 252 Garbowski T. 433 GarciaG. III 414 
Garcia M. F. I 364 Garcia Bacca J. D. III 405 Garczyk E. 
II 282 Gardeił H. D. l 368 Gardet L.I 361 Gardiner P. II 
285 GarelickH. M. III 391, 405 Carewicz H. zob. 
Buczyńska-Garewicz G. • Carewicz J. II 247, 276, 280, 
285, 288; III 405 Garfein (Carski) S. II 286; III 388, 399 
Garin E. I 316, 352, 353, 374; II 241, 244, 245, 246,
247, 249, 267; III 407 Garin P. T 368 Garreau A. I 
366, 367 Garrido J. M. I 344 Garrigou-Lagrange R. I 367 
Carski S. zob. Garfein S. Gaspari L. III 429 Gassen K. III 
394 Gatzemeier M. I 337 Gaupp O. III 392 Gauthier L. I 
360, 361 Gawecki B. II 265, 276, 286, 288; III 384, 399, 
404,
421,431,433,435 Gawlik 
W. III 390 Gay P. II 267, 270 
Gąsiorowski S. III 382 
Gąsiorowski W. I 317 Geach 
1.1 332 Geach P. T. III 405 
Gebhardt C. II 253


Geffcken I. I 343, 345
Cegenschaiz E.l 332
Geiger L. B. l 367
Geissier E. E. III 387
GelderH. A. E. v. II 245
Geidstzer L. I 320
Celinas G. P, III 430
Gella A. III 409, 424
Genaille R. I 321
GendronL. III 416
Gennaro A.III 417
Gentiie G. I 325, 339, 372; II 241, 243, 244, 245,
256, 264, 273 GeorgerF. N. III 4)8 
Georgiadis K. l 340 GeorgijewF.I.iII388,417 
Georr K. I 359 Geraets T. F. III 430 Gerard 
I.II 285 Gerdes H. II 279; III 391 Gerhardt 
G.l. II 253 Gerlo A. II 248 Gernet L. l 329 
Gersh S. E. I 344 Gershenson D. E. I 327 
Gethmann C. F. III 429 Geyer B. I 352, 356, 
363, 374 Geymonat L. I 317; II 255; III 406 
GeyserJ. I 334; III 412 Ghaussy A. A. I 361
Chellinck J. de I 353, 357, 358, 359, 374 
Ghibaudi S. R. II 272 Ghisalberti A. I 376 
Giacon C. I 320, 354, 367; 11 250 Giancott 
Boscherini E. II 258 Giancotti F. I 340/341 
Giannantoni G. I 328 Giannini G. III 430 
Giarrizzo G. II 268 Gibson J. II 267 Giedymin J. 
III 424 Ciele M. l 363 GieleckiW.I325;II286 
Gierczyński Z. II 247 Giergielewicz E. II 279
Gierowski S. zob. Agatstein-Gierowski S. Gierulanka D. 
III 403, 434 Gigon O. I 321, 324, 325, 326, 328, 330, 
332,333,
340
Gilbert F. II 246 
GilbertK.E.1319 Gilby T. I 
364, 368 Giles J. A. I 356 
Gillet S. I 367


479


Gilliard E. II 272
Giliner H. III 399, 405
Gillot H. II 270
Gillouin R. III 410
Gilmore M. P. 11 245, 246
Gilson E. I 347, 349, 350, 352, 353, 355, 357, 358,
359, 366, 367, 368, 372, 381; II 240, 254, 255;
III 385, 398,406,413,414 Ginsberg 
M. III 423 GinzburgB. P. III 417 
Gioberti V. III 391 Giovando L. I 358 
Giraud V. II 257; III 395 Giroux L. III 
410 Giszter W. I 370 Giuffrida P. I 340 
Giusso L. III 398 Giżycki G. II 269, 
275, 285 Gladstone W. E. II 263 
Glauser P. R. II 285 Glasenapp H. v. II 
274 Glass G. II 265; III 384 Glawe W. 
II 282 Glinczanka A. II 265 Glinka Z. I 
317, 324
Gliszczyński M. I 330; II 267, 269, 280 Glock C. 
III 396 Glockmann G. I 347 Glockner H. I 3)6; 
II 279, 282, 283 Glorieux P. I 374 Glover E. III 
422 GładyszB. I 351 Gładyszewicz M. I 346 
Glazunow I. D. III 400 Gładyszewski L. I 346 
Głombik Cz. II 285; III 400, 401 Gnemmi A. II 
250 Gniewiewska M. H 266 Gniewosz I 346 
GniotkoE. III 418 Gobry I. I 327,372
Goedeckemeyer A. l 321, 339, 340, 341 Goerlitz W. I 340 
Goethe J. W. II 265 Goethuysen B. III 407 Goetzmann W. 
H. II 283 Gogacz M. I 357, 358, 360, 365, 370, 371, 376, 
382;
II 248; III 415 Goichon A. M. I 360, 361 
Gdański M. I 343 Goldammer K. II 243, 248 
Goldberg H. III 383, 395 Goldbrunner J. I 349; 
III 423 Goldmann L. II 257, 274; III 388, 429


Goidschmidt L. l 360 
GoIdschmidtV.I331.332.339 
Golichowski J. III 397 Golski G. II 261 
Goidsmith M. M. II 258 Goidstein J, III 
386 Goidszmit J. III 383 Gołaszewska 
M. I 374 Golembski W. II 273 
Gołosow W. II 241 Gołuchowski J. II 
281, 287 Gomperz H. I 329, 330 
Gomperz T. I 321 Gonseth F. III 414 
Good T. III 430 Goodenough E. R. I 
344 Goodmann N. III 405 GorbacV. III 
418
Gordon M. II 255, 261; III 417, 419, 426 
Gordziejew W. I 336 Goró J. L. II 261 Goretti 
M. II 269 Gorfunkel A. C. II 349 Gorgemanns 
H. I 332 GSrland A. II 260 Gorland I. II 281 
GomStejn T. N. III 425 Goroyitz S. III 380 
Gorsen P. III 408 Gostomski W. III 399
Gościcki T. II 256, 273, 276; III 413, 431 Gotard 
A. III 396 Goth J. III 399 Gothein E. I 380 
GStlind E. III 413 Gott V. S. III 421 Goudge T. 
A. III 409 Gough J. W. II 263, 267
Gouhier H. I 319; II 254, 255, 257, 272; III 386 Gould J. I 
330 Gould J. A. III 428 Gould J. B. I 339 Góra P. I 
377/378 Górnicki Ł. I 338 Górnisiewicz A. I 369 Górska 
K. III 403 Górski A. II 289; III 384, 397 Górski K. II 263; 
III 403 Górski T. I 353 Grabmann M. I 349, 351, 352, 
353, 354, 365. 367,
368,372, 373,374 Grabowski 
I. II 280 Grabowski J. I319; II 
280 Grabowski J. E. III 386


480


Grabowski St. I 350
Grabowski T. I 372: l! 262, 278, 289 Grabski S. 
II 278 GraeserA. I 331, 344 Graf G. l 331 
GrafTP. II 266; III 434 GraiffC. A. I 363 
Grajewski M. l 371, 372 Grań H. l 366 Granas 
R. III 404 Granat W. I 370 Grandgeorge L. I 349 
Granel G. II 275; 111411 GrangerG. G. II 271; 
111426 Granier J. III 399 Grant R. M. I 345, 348 
Grassi E. I 323, 332 Grasso P. G. III 430 
Graszyński B. I 348 Grave S. A. II 273 Graves 
R. I 338 Grayeff F. II 274 Grean S. II 269 Grech 
G. M. I 372 Green T. H. II 263, 385 Green F. C. 
II 272 Green V. H. II 245 Greenberg D. A. I 327 
Greene J. C. III 392 Greene N. N. III 429 Greene 
W. C. I 322 Greeniee D. III 409 Greenwood Th. 
l 322 Gregoire F. II 241, 269, 283 GregoryJ. C. I 
319, 359 Gregory T. I 317, 354. 357, 365; II 257, 
261 Greig J. Y. T. II 263 Greiner R. I 371 Greive 
H. I 362 Gremper P. W. I 363 Grendyszyński L. 
III 384 Grene M. I 334; II 259, 264 Greniewski 
H. I 317; III 387 Greniuk P. I 370 GriffinJ.lIl 
413,426 Grilli A. I 342 Grimal P. I 337, 339 
Grimault M. III 391 Grimm H. J. II 245 
Grirnsley R. II 271, 272; III 427 Grisebach E. II 
280, 284/285 Groblicki J. I 369 Grocker L. C. II 
269 Groethuysen B. II 269, 272; III 407


Gromczyński W. III 391, 429 
Gromiec W. II 276
Gromska D. I 329; II 248; III 398, 432, 433, 435 
Gross R. III 424
Gropp R. O. II 279; III 407, 418 
Gross Z. II 279 Grosse T. H. II 
263 Grossglik A. III 395 
Grossman H. III 382 Grossmann 
R. III 398 Grot Z. II 288 Grotę 
G. I 329 Grotows.ki M. II 261 
Grua G. II 260 Grube G. M. A. I 
331 Cruber H. III 386 Grude-
OettIi N. III 387 Grundmann H. I 
359 Grudzień J. III 415 
Gruenbaum A. I 326 Grummere 
R. M. I 339 Grummes U. III 399 
Grunbaum A. III 408, 421 
Grundel J. I 357 Grunewald H. II 
246 Gruszczyński S. I 332 
Gruyter W. de I 353 Grzegorczyk 
A. III 431, 432, 434 Grzegorczyk 
P. III 435 Grzesiukiewicz T. III 
392
Grzybowski K. I 329, 359; II 244, 251; III 430 
Grzybowski W. J. III 409 Grzymała-Siedlecki A. 
II 289 Grzywak-Kaczyńska M. III 423 
Guehenno J. II 272 Guelluy R. I 376 Guerin M. 
III 399 Guerin P. I 325
Gueroult M. II 259, 260, 281 Guggenberger A. 
III 424/425 Guignebert C. I 348 Guiragossian D. 
II 271 Guisa de Azevedo J. III 415 
GuissardL.111415 Guitton J. I 331, 344, 349; II 
257, 260; III 390,
408, 410
Gulian C. J. II 283, 284; 111 418 
GulleyN.1331 Gułkowski J. I 
344 Gutyga A. W. II 277 
Gumański L. III 436 Gumnior H. 
I 368
Gumplowicz L. I 362; III 390, 
424 Gundert H. I 332


Historia filozofii t. III.
481



GunterP. A. Y. III 410
Guntzberg B. II 269
Guranowski J. II 261, 265; Ul 383
Gurst G. I 3)9
Gurwitch G. III 407, 423
Gurwitsch L. II 260
GusdorfG. III 381
Guthrie K. S. I 343
Guthrie W. K. C. I 321, 322, 325, 329, 330
Gflttier C. U 250
Guttman M. I 361
Guttmann J. I 362
Guy A. III 407
Guyau A. III 395
Guyau J. M. I 340
Guyot C. II 270
Guzzo A. I 349, 368; II 249
Gwinner W. II 284
H. B. I 368 HM I 368 Haardt R. I 345 Haas 
M. II 279 Haas W. P. Ul 409, 416 Habbe) I. I 
368 Habura F. I 338 Hack R. K. I 329 
HackerP.M.S.111427 Hackforth R. I 332 
Hadas M. I 337, 339 HadotI. I 339 Hadot P. I 
344 Hadzsits G. D. I 341 Haeffner G. III 429 
HaefligerO. III 412 Hagendahl H. I 349 
Hagmann M. II 255 HaguetteA. III 416 
HahnE.111418 Hainds J. R. III 387 Halban 
L. I 350 Halbersztadt S. III 404 Halbwachs 
M. III 386, 423 Halder A. II 277 Halevy E. U 
280; III 386 Hali A. R. II 254 Hali R. W. I 
331 HallerR.111381,398 Hallett H. F. II 259 
Hallie P. P. II 285 Halni C. I 338, 345 
Halpern I. zob. Myślicki I. Hamburger M. I 
334 Hamelin O. I 334; II 255; III 395


Hamilton B. 11 250 
Hamillon W. II 264 
Hamman A. I 345 
Hammer F. III 412 
Hammer S. I 328 
Hammond R. I 364 
Hampshire S. II 254 
Handy J. U 275 Hankę 
J. W. III 415 Hankins 
T. L. II 271 Hanna T. 
111 410 Hansen M. I 
377 Hanson J. A.l 327 
Hanson N. R. III 408 
Hantzschel-Schlotke 
III 399 Happ H. I 335 
Happ W. II 243
Harassek S. II 275, 276, 277, 287, 288, 289; III 
4)3 Haraszkiewicz M. II 282 Hardie W. F. R. I 
334/335 Hardwich Ch. S. III 427 Hardy G. G. 
III 430 Hardy G. H. III 4)3 Haring N. M, I 356, 
359 Hari M. I 249, 348 Harlfinger D. I 335 
Harnack A. l 346 Harnack J. III 426 Harper R. 
III 427/428 Harre R. III 408 HarrelIJ. G. III 
431/432 Harriman P. III 406 Harris C. R. S. I 
371 Harris E. E. II 259 Harris H. S. II 283 
Harrold C. F. III 380, 390 Hart C. A. I 368 
Hartenstein G, II 264 Hartkopf W. II 281 
HartlebE.I 319; II 265 HartmannE. v. I 317; II 
273, 281; III 393, 395,
412
Hartmann K. III 429 
Hartmann M. I 330
Hartmann N. I 334; II 274, 280, 282; III 425 
Hartmann O. J. III 414 Hartnack J. III 426 
Hartshorne C. III 402 Hartwig J. II 265 
Haskins C. H. I 353, 357 Hatzfeid A. I 350 
Haubst R. I 375; II 246 Hauck A. I 348 
Hauck K. I 347


482


HaugW.F.111429 Haireau B. I 352, 
356 Hauvette P: A. II 257 Havelock E. 
A. I 323 HavensG. R. II 211 Hawkins 
D. J. B. I 352 Hayakawa S. l. III 427 
Hayek F. A. v. III 387, 423 
HaymR.11277,285 HaynerP. C. II 281 
Hazard P. II 254, 267, 267 
HearnshawF.J.C.1318,354 Hearnshaw 
L. S. III 385, 393 
HeathD.D.II243;IlI388 Heath T. I 334 
Heck R. I 377 Heczko J. III 388 
HeelanP.A.111421 Heer F.I 374; II 
276 Heftrich E. III 398 Hehimann W. I 
318 Heiberg I. L. I 323
Heidbreder E. III 422             » Heidegger M. I 330, 371; 
II 274; III 398 Heider F. III 396 Heidsieck F. III 410 
Heikel J. A. I 345 Heims P. I 330 Heimsoeth H. I 316, 
317; II 241, 260, 273. 274,
281; III 398, 405, 425 Heinemann F. I 344; III 427 
Heines C. R. I 337 Heinrich W. I 317, 324, 325, 357; II 
245, 259, 269;
III 393,394 Heintel E. II 264; III 425 Heintz W. I 341 
Heinze M. I 323, 327 Heisenberg W. III 420, 421 Heiss 
R. III 425 Heitz T. I 353 Heitzmann M. I 336, 377, 379; II 
245, 247, 250, 262,
265; III 414,435 Hekker R. II 
271 Hekkier R. III 404 Heid K. 
III 411 Heller A. II 284 Heller P. 
III 399 Hellerówna H. II 270 
Hełm R. I 342 Helsztyński S. II 
254 Hemens G. F. II 282 
Hemleben J. III 394 Hempel C. 
G. III 421 Hempel J. III 395, 
403, 404


Hempoliński M. II 266, 273; III 413
Mendel C. W. H 268, 272
HendrichsH. III 421
Hendrick l. III 408
Hendrick L. T. III 406
Henfrey N. III 402
Hengstenberg H. E. III 416
Henie R. J. I 368
Hennemann G. III 421, 424
Henning H. III 393
Henrich D. II 282
Henry D. P. I 357, 358
Henry M. III 427
Henry M. C. II 264
Henry M. Y. I 341
Hensel P. III 390
Hentschke A. B. I 323
Herberg W. III 428
Herczyński R. III 421
Herder J. G. II 277
Hermann F. W. v. III 428
Hermann G. III 420
Hermann K. III 393
Hernandez M. I. I 367
Hertel F. II 282
Hertling G. v. I 352, 365, 367; III 394
Hertz A. III 435
Hertz K. III 394
Hertz P. III 399
HeryngZ. U 272; III 384
Hesse M. B. III 420
Hessen J. I 349; III 393, 405, 424
Hessen S. III 255
Hessing S. II 258
Hettner H. II 272
Heydenreich L. H. II 246
HeymansG.111416
Heymons C. III 395
Heysse A. I 356
Heza E. I 323
Hibben J. G. II 267
HicksG.D.111413
HicksR.D.1321,339
HildebrandtK.I331;II260
Hill Hay C. II 247
Hiligarth J. N. I 371
Himmelfarb G. III 392
Himmelstrup J. III 391
Hinneberg P. III 385
Hintikka K. J. J. I 334; II 275; III 419, 426
Hinz H. II 254, 276, 277, 278, 279
Hippler F. III 386
Hirning H. Ul 424
Hirsch E. II 279; III 391


31*


HirschW.I331;III424
Hirschberger J. I 316; II 240; III 406
Hirschfeid H. I 361
Hirszband N. (C. Jellenta) III 394
Hirzel E. I 341
Hiss W. I 358
Hiż H. III 407
Hoban J. H. III 414
Hochfeid J. II 265; III 418, 432
Hochfeldowa (Śladkowska) A. II 265, 268, 276;
111400,401,402 Hochstetter E. I 376 Hodes A. III 
430 Hodges H. III 397 Hoefeid T. III 430
Hoenigswald R. I 318; II 240, III 394 Hoeres W. I 
371 Hofe G. v. III 391 Hofmann J. E. II 260
Hoffding H. II 240, 272; III 385, 386, 391 Hóffe O. I 
335 Hoffman P. III 382, 433 Hoffmann E. I 325, 330; 
II 243 Hoffmann F. I 377 Hoffmans J. I 364 
Hoffmeister J. I 320; II 280, 283 Hoffner J. II 245 
Hófler A. III 381 Hogan M. III 390 Hohienberg J. III 
391 Holland H. III 384 HollhuberLII242;III385 
HollierD.1318 Hollingdale R. J. III 399 Hollis Ch. III 
390 Holmberg J. I 356 Holtzbauer H. II 277 Holz H. 
H. II 281; III 381, 429 Holzhey H. II 275 Hommes J. 
III 428 Hong E. H. III 381 Hong H. V. III 381 
Honigsheim P. III 397 d'Hondt J. II 282, 283 
Honigmann E. I 347 Honigswald R. I 358 Honore J. 
III 390 Hood F. C. II 258 Hook S. III 409 Hoopes R. 
II 245 Hopkins J. T 356 Hoppe H.II 275 Horn F. II 
281 Hornowska M. I 382


Horodyski W. I 357, 377; 11 273, 286, 287. 288 
Horoszkiewiczówna W. II 289 Horovitz S. l 362 
Horowitz I, L. II 271 Horsiey II 253 Hortsmann R. P. 11 
283 Horten M. I 360. 361 Hortyński F. l 365: 11 261; III 
392 Horoitz M. H. III 384 Hórz H. III 381,418, 420,424 
Hosiassonówna J. III 403 Hostie R. I II 423 Houang Kia 
Tcheng 111 397 House H. III 388 Howald E. l 322 
Howell W. S. II 241, 267 Howey R. L. III 428 Howorko 
K. II 288 Hoyer H. III 392 Hoyles J. I 350 Hoyos C. III 
422 Hrusovsky J.I 327 Hubbard S. III 397 Hubbeling H. 
C. II 259 HuberC. E. I 414 HuberG. III 421 Huber J. I 
357 Huber M. T. III 421 Hubert K. I 343 Hubert M. L. II 
257 Hubert R. II 271; III 386 Hubicki B. III 428
Httbscher A. II 280, 284, 285; III 407, 428 Huby P. I 331
Huertas-Jourda J. III 430 Hugon O. E. 
I 368 Huisman D. III 406 Huit C. I 
354 Huizinga J. II 244, 248 Hulsmann 
H. III 411 Humbert J. I 330 
HuntR.N.C. III 417 Hunter J. F. M. III 
427 Huonder N. I 322 Huró A. III 396 
Husarski W. II 266 Husik I. l 362 
Hussey E. I 325 Husson L. III 385 
Hutchings P. A. II 275 Hutin S. II 
243, 253 HuxleyJ.III392.416 Huyghe 
R. III 427 Hyland D. A. I 325


484


Hyma A. II 245, 248 
HyppoliteJ. II 282,111388
Jgumen Gennadij (Eykalowicz E.) II 287
]hdeD.HI412
llceki M. III 383
Imaz E. III 396
Imboden M. II 272
Inciarte F. I 368
Indan F. III 424
Infeid L. II 246; III 404, 420, 422
Ingarden R. I 336; II 256, 257, 266, 268, 27), 279;
III 403, 410, 412, 426, 431, 432, 433 Ingarden R. S. I 
376; II 252 Ingenkamp H. G. I 332
Iowczuk M. T. I 316, 317; III 385, 388, 406, 417 
Irzykowski K. II 285 Ishaghpour Y. III 429 lsma'i'1 Ragi 
A. al Faruqi I 354 Isnardi Parente M. l 329, 331 Israel J. 
III 388 ItzkoffW. S. III 416 lvanka H. III 404
iwanicki J. l 336; II 247, 261; III 412, 424, 431 
Iwanowski A. III 421 Iwańska A. III 407 Iwaszkiewicz J. 
III 382, 383 Iwaszkiewiczowa A. III 404 Izdebski Z. II 
244
J. B. III 389
J. K. III 381
J. P. I 350
J. R. I 346
J. W. III 421
Jabłonowski W. III 384, 395
Jabłońska J. II 265
JabioAska-Deptula E. 111 401
Jachimowski T. I 345; II 287
Jackson R. III 387
JacobiJ. II 243; 111402,423
Jacobi K. II 246
JacobyE. G. II 254
JacobyG.II277;III4)9
Jacquin M. I 357
Jadacki J. J. III 414, 434
Jadźwing R. zob. Suchodolski B.
Jaeger W. I 324, 325, 334, 337, 344, 345, 347
Jaensch J. III 393
Jaffe A. III 423
JagerG. I 331
JagerR.111413
Jagielski H. I 348
J;ihnig D. II 281


Jaja D. II 256
Jakimiak Z. I 350; III 394
Jakorzyński G. K. III 422
JakowienkoB. 111416
Jakóbiec J. III 381
Jakubanis H. I 327; III 435
Jakub de Yoragine I 289
Jakubisiak A. II 276
Jakubowicz T. I 319; II 266
Jakubowska J. I 357
Jakubowski J. III 428
Jakuszew A. III 424
Jałabert J. II 260
James T. E. I 367
Jameson F. 111418
Jammer M. III 420
Janacek K. I 341
Janet P. I 316, 317, 318; II 271; III 385
Janicaud D. II 285
JanikM. II 279
Janion M. II 289
Janke W. II 260, 281
Jankelevitch S. II 281; III 380
Jankelevitch V. III 410
Jankowski H. III 381, 388, 389, 411, 435
Jankowski J. I 338; II 286, 287
Janocki J. D. (Janisch) I 378
Jansen B. I 318
Jansen W. I 356
Japowicz J. S. I 371
Jardine L. II 249
Jarecki K. II 257
Jaroń J. III 419
Jaroszewićz A. I 340, 369
Jaroszewski M. G. I 318; III 422
Jaroszewski T. M. II 276; 284; III 389, 415, 417,
418, 428, 429, 432 Jarque 
J. E. III 416 Jarra E. I 333
Jasinowski B. I 317, 344, 358; II 245, 261 Jasińska A. III 
389 Jaspers K. I 316, 319; II 246, 255, 274, 281; III 398,
422
Jaspers L. III 429 Jaśkowski S. I 
336; III 431 Jaślikowski J. I 346 
Jaudell P. III 390 Javelet R. I 
357 Jawicówna J. III 394 
Jaworski J. II 261
Jaworski M. I 336, 369, 370; III 430 Jayne 
S. R. II 248 Jażdźewski K. III 382 Jeanneau 
E. I 356


485


Jeanniere A. I 326
JeansJ. III 420
Jeanson F.III 429
Jedynak S. 11 269: III 400, 401
.leffreys M. V. C. 11 267
Jekels L. III 404,423
Jeleńska L. l 368
Jermolenko (Ermolenko) D. W. III 407
Jerphagnon L. l 320; 11 257
Jeske-Choiński T. III 387
Jessop T, E. II 263, 268, 269
Jezienicki M. l 332, 333
Jezierski A. K. I 328
Jezierski F. I 319; II 254, 265, 284; III 383
Jeźewska K. I 328; III 432
Jędrkiewicz E. II 244, 263
Jędrzejowski S. III 389
Jędrzejowski J. K. ] 328
Joachim H. H. 11 255
Joachimowicz L. I 328. 338, 341, 356; II 253, 263,
265, 287/288 Joad C. E. 
M. III 425 Jod. II 244
Jodl F. l 318; II 241; Ul 380, 388 Joel C. III 
405
Joel K. l 321, 325, 329, 330; III 398 
Joergensen J. III 425 JoffeA. III 421 John E. 
III 418 John J. A. S. U 263 Johnson A. H. III 
424 Johnston A. G. 11 268 Johnstone H. W. 
III 407 Jolivel J. l 359
Jolivet R. J 317, 347, 349, 359, 368; III 391. 406, •   
414,428 JolyH. I 331, 347 Jonas H. I 348 Jones E. III 422 
Jones R. F. II 254 Jones W. T. I 316; II 241 Jordan M. III 
424 Jordan P. 111420
Jordan Z. I 333; III 413, 418, 426, 431 Joseph H. 
W. B. U 260 Jostes F. l 377
Joteyko-Rudnicka J. III 410 Jourdain 
C. l 365 Jourdain E. B. III 413 Joumet 
C. II 257 Joussain A. II 268 Jovy E. II 
257 Józefowicz M. I 342 Judin P. F. I 
320, 321


Juhos B. III 407 Julia D. l 
320: II 281 Jundl A. l 353
Jung C. G. II 248; III 423 Jung 
Y. H. III 415 Jungnitz J. I 378 
Jurewicz O. l 332 Juwenal I 
208
K. S. III 383
KabitzO. A. III 387
Kaczmarek S. U 276, 278, 279
Kaczmarek Z. 11 288
Kadler A. l 382; II 242, 262, 278, 286; III 400,
402,432 KaegiP. III 388 
Kaerst H, l 339 Kafka G. t 330 
Kagan M. S.I 319 Kahn Ch. H. J 
332, 325 Kahn S. I. III 395
Kalinowski J. I 336, 370: III 415 Kalinowski 
W. III 431 Kalifa Z. II 248 Kał len G. H 243
KallenH. M. l 319, 243; IH 408 Kallenbach J. II 289 
Kallimach Buonaccorsi B. F. II 251 Kaltenbrunner G. K. 
II 282 Kałuża Z. I 275, 380, 382 Kambartel F. III 381 
Kamińska J. zob. Kotarbińska J. Kamiński S. I 371; II 
257, 258, 267; III 419 Kamykowski L. II 278 Kane W. H. 
I 368 Kania W. l 346 Kanthack K. III 412, 425 
Kantzenbach F. W. 11 282 Kapp E. I 322 Kar H. 11 277 
Karapetjan A. A. II 274 Karbowiak A. I 378 Karejew 
(Kareev) W. III 386 Kari A. III 390 Karlowicz J. III 383 
Karmy5ev G. P. II 283 Karp M. F. II 266 Karpińska A. III 
383
Karpińska L. II 258; III 383, 394, 423, 434, 435 Karpiński 
J. III 434 Karpp H. I 333 Karrer O. I 377 Kasia A. I 351; 
II 261 Kasiński L. II 279


486


Kasier (II 397 
Kasper W. II 281
Kasperkiewicz K. M, I 336, 370 
Kasprowicz J. II 285 Kasprzyk L. III 383, 
392 Kassem M. I 361 Kassube K. III 396 
KastiIA. III 398
Kaszewski K. 1340,341,342; II 250,276; f 11386,401 
Kaufmann W. II 240; III 398, 428 Kaułbach F. I 334; II 
260, 275 Kaulich W. I 358 Kauppi R. II 260
Kautsky K. II 250, 285; Il( 389 Kauz 
F. I[ 260 Kawczak A. Ilf 405 
Kawczakowa M. III 405 Kawyn S. K 
245 Kayser C. L. I 342 Kayser R. I 
362 Kayser U. II 282 Kazubowski R. I 
367 Kąsinowski B. I 328
Kecekjan S. F. (Kieczekian) I 335; III 406 Kedenburg 
J. III 390 Kedrov B. M. zob. Kiedrow B. M. KeelerL. 
W. 1318, 364 Keeling S. V. II 256 Kehrbach K. III 
380 Keim A. II 271
Keim Th. I 343
Kelkel A. L. III 429
Kelker L. III 411
Keller A. III 414
Keller J. I 347, 353, 354, 355, 357; II 289; III 416
Keller K. III 423
Kelles-Krauz K. 11 273: III 386, 389, 390
Kemp J. II 275
Kempfi A. 1(244, 251
Kempnerówna S. III 404
Kempski J. v. III 409
Kendall W. II 267
KenigJ.111396
Kennedy L. A. I 373
Kenny A. I 368
Kenny T. III 390
Kent J.III 414
Kerenyi K. I 327
KerlerD. f II 410
Kem l. II 275; III 411
Kem O. I 324, 327
Kerner D. II 248
KemerowieR. i S. III 404
Kersting W. II 284


Kessidi F. Ch. I 323, 326 Kettiewell 
H. B. D. III 392 Kidd l. G. I 337
Kiedrow B. M.I 316; III 385, 388, 417 Kiefl F. 
X. II 256 KielkopfCh. F. III 427 Kierczyńska 
M. III 382 Kiernan T. P. I 334 Kierski F. 11 
253, 266, 275; III 394 Kierst W. III 384 
Kiessiing A. I 337
Kieszkowski B. II 247, 248, 249, 251, 261; III 431 
Kijowski A. III 429 Kilb-G.1339 Kindinger R. III 381 
King J. C. I 318 Kinshman R. S. II 245 Kinkel W. III 
190, 387 Kirchberger C. I 356 Kirchhoff R. Ul 407 
Kirchner F. I 317, 320 Kirk G. S. f 324, 325, 326 Kirk R. 
III 410 Kirkinen H. K 254 Kisch G. II 248 Kisielewski J. 
A. III. 382 Kissiel M. A. 11283 Kitchin G. W. II 243 
Kivy P. 11 264 Klages L. III 398 KlatzkinJ. III 416 Klaus 
G. I 320 Klauser T. I 324 KleinD.B. 1318 Klein F. N. I 
344 Klein M. 111407,417 Klein R. t 348 Kleine L. U 279
Kleiner J. 11 268, 289; III 410 
Kleinpeter H. III 393 Kleinz J. l 358 
Kleve K. l 341 KlemkeE.D.111413
Klibansky R. I 354; II 243, 263; III 406, 431 Kliem M. 
III 389
Klimke F. I 317; III 392, 394, 409 
Klimkiewicz W. III 404 Klimov A. III 
430 Klimowicz E. III 387 Kline G. III 424 
Klinger F. I 342 Klobassa L. 11 275 
KlockerH. R. III 414 Klonowicz St. III 
382


487


Klostermann E. I 345
Klostermann V. III 428
Klotsch K. III 418
Klowski J. I 326, 327
Kluback W. III 397
Kluken W. I 368
Ktoczowski J. I 382
Kloskowska A. II 246; III 389
Któsak K. I 370; III 4J5, 416, 422, 433, 435
Kmita J. III 389
Kneale M. I 317
KnealeW.1317
Kniat J. II 259
Knight J. F. II 271
Knight W. II 268
Knittermeyer H. I 316; II 274, 281; III 427
Knjażewa S. III 431
Knobloch E. II 260
Knoll R. II 276
Knowles D. I 352
Knox I. II 274, 280
Knudsen H. II 281
Knudsen R. D. III 429
KnustH.1373
Kobylańska Z. I 350
Kobyliński S. III 383
Kobyłecki S. III 401
Koch H. I 348
Koch J. I 353, 374, 376; II 243, 246 Kochanowski J. II 
251
Kociełł J. III 383
Kockelmans J. H. III 428
Kocowski B. I 382
Kodisowa J. II 276; III 393, 394, 409, 410, 424
Koebel H. J. III 398
Koetschau P. I 345
Kohienberger H. K. I 358
Kohis E. W. II 248
Kohut A. III 388
Kój L. III 403
Kojsiewicz F. II 278
Kokoszyńska (Lutmanowa) M. I 371; III 426, 436
Kolbuszowski K. II 278
Kolman A. III 391
Kołaczkowski S. II 288; III 403
Kołakowska T. III 423
Kołakowski L. I 353, 362; II 244, 246, 253, 254, 257, 
258, 259, 261, 262, 270; III 387, 405
Kołtątąj H. II 277
Kołodziej E. II 273; III 388
Komarov V. N. III 418
Komorowski A. III 430
Koń J. S. I 320
Konarek A. II 246


KonikovJ. A. II 259 Konczewska H. l 317; II 261, 265 
Koneczny F. 11242, 262 Konig E. 111 394 Konigsberger 
L. III 393 Konopczyński E. I 328 Konorska*L. II 280 
Konorski B. II 280 Konstanecki A. I 372 Konstantinow F. 
W. I 320; III 417 .Kopacz J. I 333 Koperska A. I 357, 368 
Kopnin P. V. III 417 Kopper F. II 264 Koi-anyi K. II 270 
Korbut G. l 12, 377, 379,382; II 242; III 401,
402
Korch H. DI 420
Korcik A. I 336, 342, 343, 376; II 261; III 331, 419 Korcz 
S. III 389 Korczyńska A. I 340 Korczyński M.I 346 Koren 
H. J. III 418 Kormanowa Ż. II 262; III 382 Kornatowski 
W. I 323, 338, 339, 351; II 244
Kórner F. I 349
Korner S. II 275
Korolec J. B. I 353, 373, 374, 375, 376, 378, 379, 
381,382
Korotyński W. I 379
Korzeniowska M. III 421
Korzeniowski L. III 404
Korzon T. I 325
Kosiakiewicz W. III 403, 410, 414
KosingA.111417
Kosmowska J. W. II 288
Kosowski S. I 378
Kossak J. 111417,428,430
Kostanecki A. J 372; II 272
Kostaras G. P. I 344
Kostecka J. III 389
Kostecki R. I 367
Kóster U. II 283
Koszutski St. I 338; III 382
Kot S. I 381; II 252, 262, 263
Kot W. III 400
Kotarbińska J. III 387, 397, 419, 421 ,,'426
Kotarbiński T. I 317, 337, 341; II 244, 250, 265, 270, 
271, 280; III 381, 383, 387, 392, 397, 398, 400, 419, 420, 
424, 426, 431, 433, 434, 435
Kolarska A. II 252
Kots J. III 414
KottJ. 11265. 277, 289
Kotter B. I 345


48S


Kovach F.J.l 368
KovalevS.M. III 4)8
Kova]y P. III 407
Kowalczyk M. I 381, 382
Kowalczykowa A. 11 286
Kowalewska H. III 384
Kowalewski A. II 268, 285
Kowalewski Z. III 408
Kowalik T. III 400, 435
Kowalski G. l 350
Kowalski K. I 369; II 288; III 414, 415
Kowalski S. 111 435
Koyre A. l 318, 330, 356, 357; II 247, 255, 257, 261; III 
420
Kozanecki T. U 265, 279, 287;III 417
Kozicka J. I 382
Kozłowski C. J. II 287
Kozłowski F. I 328, 347
Kozłowski J. 111411,415
Kozfowski R. II 276, 277; III 417
Kozłowski W. M. I 317, 319, 325, 328; II 240, 265, 266, 
267, 272, 276, 278, 279, 287; III 383, 384, 
386,392,393,394, 399, 400, 403, 409, 424
Kozłowskij W. E. III 417
Kozubowski J. III 421
Kozubski Z. III 399
Kozyr-Kowalski S. III 389
Kraenziin G. III 412
Kraft H. l 346
Kraft J. II 267; III 427
Kraft V. III 425
Krahelska H. II 245; III 383, 387, 403, 405, 426
Krailsheimer A. J. II 254
Krajewski J. l 8; III 401, 427, 432, 433, 436
KraJewski W. III 389, 404, 418, 422, 434
Krakowski E. I 333, 344; II 267; 111 411
Kral J. II 241
Kralova H.II 246
KramerH. J. I 322, 331, 344
KramerR. III 413
Kramsztyk S. III 383
Kranz J. II 275
Kranz W. I 321, 324, 325
Kranzier F. III 399
Krasicki I. I 343; II 277
KrasiAski A. III 404
Krasnowolska E. III 404
Krasnowolski A. I 335; III 384, 387, 403
Krasnowolski J. I 368
Krassowski J. III 403
Kraszewski J. I II 284, 288
Kraszewski M. I 346
Kraus O. I 318; II 258; III 381, 398
Kraushar A. U 279


Krauth L. 111426
KrauzK.1317
Krawczuk A. l 333
Krawczyk Z. III 432
Krąpiec A. M. l 336, 337, 370; III 428
Krcek F. II 251
Krebs E. l 364
Kreczowska M. II 245; III 384, 405
Kreiser L. 111 419
Kremen A. F. l 331
Kremer K. I 322, 368
Kremer R. III 413
Kremer- Marietti A. III 386, 397
Kretz J. I 327
Kreutz M. III 422
Kridl M. II 289
Krings H. I 319
Kristeller P. O. I 374; II 243, 244, 245, 248
Krokiewicz A. I 325, 326, 327, 329, 330, 337, 338,
339,340,341,342,343,344 
Krokiewicz K. I 326, 327 Kroił W. I 
324
Kronenberg M. II 274; III 385, 393 Kroner R. II 
274,280,283 Kronert G. II 260 Krońska l. I 321, 330, 338, 
341; II 242, 266, 280;
III 328, 384, 425, 427, 435 Kroński T. J. l 319; II 266, 
276, 280, 284; 111 381,
382, 388,400, 401,429 Kropp 
G. III 425 Kroymann E. I 345 
Krćl K. 111400 Król L. III 392 
Król M. II 279 Kruczkiewicz B. 
l 340 KruegerJ. l 323 KriigerF. 
II 248 KrtlgerG. l 331; II 274 
Kruger L. II 267; III 424 Kruk 
A. l 340 Krummel R. F. III 399 
Krumpel H. II 283 Krupa L. A. I 
350
Krupiński F. l 317; II 242, 278; III 383, 384, 386 
Kruszyński J. I 327 Kryńska S. III 387 Kreczkowski H. II 
254 Kreczkowski K. III 432 Krzemień-Ojak S. I 319; II 
266, 273; III 395, 417,
431,434
Krzemiński S. II 259
Krzesiński A. J. I 318; II 252, 268; III 394 
Krzyczkowski L. I 379 KrzymuskiE.l 319; II 241, 275


489


Krzyszkowski W. l 346
KrzywickiJ. II 242
Krzywicki L. III 382, 392
Krzyżaniak W. l 346
Krzyźaniakowa J. l 380
Krzyżanowska Z. III 385
Krzyźanowski A. II 246
Krzyżanowski J. II 289
Krzyźanowski S. l 380
Kubę J. I 329
Kubeł W. I 363
Kubicki W. I 345
KucerenkoG. S. II 270
Kucharski P. l 323. 327. 333, 343; III 433, 411
Kuchta S. III 423
Kuczyńska A. 11 247, 24S
Kuczyński J. II 284; III 399, 416, 432
Kuderowicz Z. l 319; II 276, 281, 284; III 386, 397,
399,412
Kudriawcew B. B. III 400 KudrnaJ. II 283 Kuhaupt H. III 
424 Kuhle H. I 363 Kuhn A. II 282; III 428 Kuhn H. I 
319, 330 Kuhn T. S. III 425 Kuhn H. II 245 Kilhn L. II 
245 Kuhne W. II 282, 289 KOhnhold Ch. III 39) 
Ktihtmann A. I 376; II 271 Kujawska J. III 402 Kuklick 
B. 111 398 Kukliński A. l 340 Kuksewicz Z. I 353, 362, 
363, 366, 373, 374, 376,
377,378,379,380,381,382 Kukulski 
Z. II 279 Kula W. III 400/401 Kulesza 
E. I 358 Kulikov L. A. III 418 Kulpe 
O. III 385
Kumaniecki K. l 324, 342; II 251, 252 Kunzie 
P. I 372
Kunderewicz C. l 339; 11 262 Kung G. III 426 
Kunne-Ibsch E. III 399 Kuntze F. II 276 Kupis 
B. l 324, 370 Kuraszkiewicz W. 11 263 
Kurdybacha Ł. II 252 Kurdziafek M. I 257, 363, 
365; II 252 Kurecka-Wirpszowa M. I 317; II 
248 Kurlandzka A. III 381,403 Kurantowski J. 
III 399


KursanovG.A. III 418
KurtzJ. K. J. I 332
Kurtz P. III 385, 407
Kurtze M. l 378
Kurz D. l 329
Kustas G. L. I 335
Kuszko E. 11 242
Kuypers K. II 275
Kuypers M. S. II 267
Kuziński S. III 432
Kuzniecow (Kuznecov) B. G. II 249: III 400
Kuzniecow l. W. III 420
Kuzniecow W. N. II 270; III 406, 429
Kvet F. B. II 261
Kwant R. C. III 430
Kwiatkowski F. l 317, 367, 369; II 242; III 431,
434
Kwiatkowski N. II 257 Kwiatkowski T. l 336, 337; III 
434 Kwiatkowski W. F. 350, 368, 369; II 259; III 401 
Kwilecki A. Hl 435 Kys F. W. I 376
L. M. II 245 L. z K. S. 
III 384 Laas E. l 329
Laberthonniere L. I 346; II 255 Labica 
G. I 360 Laboulaye E. 11 263 
Labowsky L. I 339 Labriola A. II 258 
Labrousse E. II 263, 270 Lachance L. I 
368 Lacharriere R. III 386 Lachelier J. 
II 257 Lachieze-Rey P. II 274 LachsJ. 
III 418/419 Łąck S. 11 244 Lacombe 
G. l 363 Lacombe R. II 257 Lacomte 
R. E. III 410 Lacroix J. III 386, 406 
Lacroze R. II 285 Lacy A. III 430 
Lafarge R. III 429 Laffbucriere O. III 
428 Lafon R. I 339 LaforetH.J.1321 
Laffranque M. l 339 Lafuma L. II 252 
LagardeG.del 371,374,376 Laird J. II 
268; III 405 Lakatos l. 111 408 
Lalande A. l 320


490


Lalewicz J. II 254; 111 405
Lamanna P. E. I 316, 321
Lambert K. 111419
Lamberlino A. II 275
Lambrino S. t 324
Lameere J. III 417
LamerH. I 324
La Metrie 11 265
Lampugnani A. l 325
Lamy P. III 396
Lana l. l 329
Lancaster L. W. III 386
Land J. P. N. 11 252, 253, 257
Landau S. III 383
Landau R. l 361
LandeJ. III 431, 434
Landgrebe L. III 396, 405, 407
Landheer B. III 423
Landi A. l 353
Landfester R. II 245
Landman A. II 266, 280; III 381
Landmann M. III 394
Landry B. I 371, 376; II 258
Landur N.II 287
Lang A. l 353
Lang D. 11 283
Lang M. 111427
Langan T. D. II 240; III 385, 406, 428, 430
Lange A. 11 244,265, 266, 276
LangeE. III 407
Lange F. A. 1319
Lange O. III 432, 435
Langer A. I 368
LangoJ. W. 111 424
Langosch K. I 355
Lanigan R. L. III 430
Lanson G. II 269, 270
Lanza D. I 324
Lapati A. D. III 390
La Piere R. III 423
Laporte J. l 347; 11 254, 255
Lappe J. I 376
Larg D. III 390
LargeaultJ. I 319; III 419
Larkin M. T. l 335
Larsen B. D. I 344
Lacros M. III 380
Laruelle F. II 285
Łasić D. l 358
LassaigneJ. II 285
Lasser P. II 272
Lasserre P. I 359; III 396
Lasswitz K. III 395
Laszlo E. III 407. 408, 424


Lattre A. de II 257
Latusek P.I 350
Laubmann G. I 345
LauerQ.III411
Laiifs L. I 350
Laurenti R. l 326
Laurentius III 398
Lauret H. III 387
Laurie H. U 273
Lavaud B. I 374
La Yalette Montbrun A. de II 285
LavelleL. I 316; III 406
Laverdiere R. I 368
Lawrence N. III 424
Lea F. A. III 398
Leander F. III 409
LebaeqzJ, III 408
Lebeque R. II 257
Lebrun G. II 275
Lechals G. I 326
Lechler V. 11 268
Lecky W. E. H. II 266
Lecler J. II 245
Leclerc I. III 424
LedercJ. 11243
Leclercq J. I 355, 356, 358, 367
Lee H. D. P. I 324
Lefebvre G. I 358
Lefebvre H. II 255, 256, 270; III 388, 389, 398, 
417
Lefevre Ch. I 335
Lefevre R. II 255,271
LeffG. l 374
Legowicz J. I 317, 321, 322, 326, 333, 342, 346, 
347,
350, 353, 354, 366, 370, 382; II 266; III 389 
LeGuern M. II 257 Lehmann G. III 406, 407 
Lehmann W. C. 11 269 Lehmann K. III 429 
Lehmann R. II 284 Lehr M. I 351 Lehrfreund 
M. III 394 Leibowitz J. O. I 360 Leigh R. A. II 
264 Leipoldt J. l 347 Leisegang H. l 339 
LejewskiC.111414,434 Lemaire H. II 247 
Lemailre J. II 272 Lemański J. II 280 Lemay L. 
i 367 Lemay R. I 365 LemeeP. II 271 Lenin W. 
l. III 389, 393 Lenders W. II 260


491


Lenoir R. II 269, 271
Lenz J. III 427
Leon X. II 281
Leopardi G.I 337
Leopold J. H. ] 337
Lepore E. l 342
Lepszy K. 11 251, 252
Lerner D. III 423
Lerner M. I 335; III 380
Leroux E. III 409
Leroy A. L. II 267, 268
Le Roy E. III 410
Le Roy G. II 257, 264, 271
Leroy M. .11 255; III 386,395
Lessing Th. III 398
Leszczyna H. III 435
Leszczyński J. II 265; III 394, 432, 434
Leszl W. I 335
Leśniak K. I 321, 324, 329, 333, 337, 338, 339, 341;
II 250, 251
LeśniewskiA. III 414.431 Leśniewski C. II 278 
Leśniewski S. III 419 Leśnodorski B. II 251, 
252, 278, 279 Letwin S. R. II 267, 280 Levert P. 
III 430 LevesqueG. III 410 Levi A. I 331; II 
249, 254, 258, 268 Levinas E. III 411 Levy L I 
327 Levy H. III 385 Levy L. 1.362 Levy-Bruhl 
L. III 386 Lewandowska B. III 399 LewesG. H. 
I 317 Lewi S. III 420, 426 Łowicki J. I 358 
Lewis C. I. III 424 Lewis D. H. III 400,413 
Lewis G. II 255
Lewkowicz J. II 259, 267, 276, 277 Ley H. I 
353, 361; 11 262; III 417, 418 Leyden W. v. II 
254 Liard L. II 255 Litelt K. II 278, 281 
Lichońskal.11251,263 Lichoński S. Ul 384 
Lichtenberger H. III 399 Lichtenstein L. III 396 
Lichtensztul J. II 251 Lichtheim G. III 388,417 
Lichtigfeid A. III 429 LiebertA.111396 Liebing 
E. II 285


Liehman O. II 280
Liedtke M. II 275
Ligocki.E. II 253
Lilia S. R. C. I 347
Limanowski B. I 333; II 278, 279; III 387, 394
Lindborg R. U 256
Linde S. B. I 378
Lindeman E. C. III 381
Lindner E. O. II 284
Lindner H. II 259
Lindskog C. I 343
LinkovE. S. II 281
Lins I. II 248
Linschoten J. III 409
Lipiński E. III 382
Lipkę L. I 350; III 387
Lipnicki E. II 285
Lisiecki A. I 345
Lisiecki St. I 328, 333
Lisowski J. III 389
Litsenburg P. J. G. M. van I 330
LittT.I 368; II 241, 282
Littie A. G. I 363, 366
Littre E. III 386
Litwin J. II 265, 269; III 383, 391
Litwiński L. II 280
LivSic G. M. II 254
Ljublinskij W. S. II 270
Llinares A. I 371
LIoyd G. E. R. I 322, 335
LIoyd R. I 359
Lodge R. C. I 330
Loemker L. E. II 260
Loenen J. H. M. M. I 326, 329
Loer B. H 281
Lóffelholz T. III 409
Lo Gatto zob. E. L. G.
Logre J. B. I 340
Lohman H. L. II 271
Lohr Ch. I 363, 364
Loisel G. I 340
LombardiA. III 417
Lombard; F. II 275
Lonchampt J. III 386
Long A. A. I 339
Long H. S. I 321
Longpre E. I 367, 371
Lorentowicz J. II 280
Lorenz B. III 396
Lorscheid B. III 412
LoseeJ.I318;III408
Losev A. F. I 323
Losskij N. O. zob. Łosskij M.
Lossky V. I 377


492


LotherR.II1418.424 Lottin O. l 356, 357, 
358, 364, 365 LoizJ. B. II 274 Lough J. II 
271
Loveloy A. O. I 317; III 399. 409 Low-Beer 
A. III 392 Lowe V. III 424 Lówe J. H. l 358 
LówenfeIdR. II 251 Lowith K. II 280; III 
385, 398, 428 Lowrie W. III 391 Luard H. R. 
I 363 Lubac H. de 345, 348; III 416 Ltibbe 
H. III 408 Lubecki K. l 350; II 286 Lubicz P. 
III 405 Lublinskij V. S. II 270 Luhomirski A. 
III 396 Lubomirski J. T. I 381 Luccioni J. l 
330 Luce A. A. II 263, 268 Łuck G. l 341 
Lticke T. II 270 Liicker M. A. l 377 Ludovici 
K. G. II 273 Ludwig G. I 351 Ludwig M. III 
387 Łudź P. Ch. III 423 Lugarini L. H 283 
Luijpen W. A. III 412
Lukacs G. I 319; II 279, 282; III 398, 399, 427 Lukfanec 
V. S. III 418 Lumia G. II 274 Luporini C. II 246, 270, 
274 Luppe R. de III 430 LuppolJ. P.II271 Luria S. I 327, 
332 Luscombe D. E. I 356, 359 Luschei E. C. III 419, 
433 Ltitcke K. H. I 349 Luth J. Ch. I 327 Luther A. R. III 
412
Lutmanowa M. zob. Kokoszyńska M. Lutoslawski W. I 
322, 325, 332, 335; II 242, 249,
256, 275, 278, 286, 289; III 395, 431 
Luxemburg R. III 390 Luzi M. I 331 Lynch W. 
F. I 331
Łada-Cybulski A. II 287
Ładosz J. III 389
Ładyka J. II 284, 288; III 401, 415
Ładyka T. I 347
Łakomy L. I 379


Łańcucki S. III 382
Łapicki B. l 347
Ławicki S. 111405
Ławniczak W. III 389
Łempicki J. III 395
Łempicki S. 11 248. 250
Łempicki Z. II 245, 267, 269; III 397
Łojewska M. I. III 410
Łosjew A. F. zob. Losev A. F,
Łosskij M. II 241: 111 413
Łoś J. l 350, 351; III 387
Łoś S. I 351
Łoś W. 111 383
Łoziński B. III 387
Łoziński J. III 434
Łubieński J. B. III 423
Łubieński Z. II 258
Łubnicki N. II 250. 256; III 400, 401, 402, 416,
426, 433
Łuczewski K. III 395
Łukasiewicz J. I 340, 371; II 256, 265; 111 419, 420 
Łukasiewicz M. III 383, 431 Łukiewicz A. U 259 
Łukomski S. III 404
Łuszczewska-Romahnawa S. II 253, 256 
Łypacewicz S. II 245
M. Ch III 381 M. F. III 392 M. N. III 395 mg. III 404 
Maag U.11 267 Mc Cali S. III 420,431 Mc Dermott J. 
J. III 402 Mace C. A. III 406 Mac Garry D. D. I 356 
McGilvrayJ. A. I 318 Mc Grade A. S. I 376 Mac 
Grimmon J. M. III 387 Mc Guinness B. III 402, 425 
Mach F. II 269 Macheta S. II 279; III 386 Machovec 
D.I 334 Maciejowski J. II 269 Maciejowski W. A. I 
378 MadnernyR. M. I 316, 353, 368; III 414 Mac 
IntyreA. I 318 Mack M. P. II 280 Mc Keen R. II 258 
Mc Keon R. P. I 352 Mackey L.III 391 Mackinnon A. 
III 391 Mackintosh J. II 266 Mc Lachlan H. J. II 268


493


McLeanG.F. III 414
Mc Lellan D. III 388
Mc Minn III 387
Maddalena A. ] 327, 344
MaderJ. 111388
MadkourI. l 361
Madonna M. A. III 430
Mądre A. I 371
Madyda W. I 329,336,339
Magee B. III 400
Mager K. III 397
Magill F. N. I 320
MagloireG. III 416
Magnus B. ]I 256; III 428
Magyary-Techert M. I 344
Mahafy J. P. II 255
Mahdi M.I 361
Mahieu L. 11 250
Mahnke D.II 256
Mahowald M. B. III 398
Mahrburg A. II 240; III 384, 393, 394, 409
Maier A. I 374
Maier E. II 246
Maier H. I 329, 330, 334; III 393
Maier J. I 360
Maier W. III 429
Maire G. III 408
Mairen B. I 344
Majewski E. II 249
Majewski G. III 397
Majewski W. III 422
Majka J. II 288
Majorkiewicz J. I 353; II 281/282
Majorov G. G. II 260
Makarewicz J. I 366
Makarov A. D. III 418
MakotaJ. I 318
Makovelskij A. 0.1317
Makowski W. II 265
Malantschuk G. III 391
Malaquais J. III 391
Malarczyk J. II 244, 247
Malcolm N. III 426
Maleczyńska E. I 377
Malet A. II 259
Malewska D. II 265
Malewska H. III 391
Maliandi R. G. III 425
Maliniak J. III 382
Maliniak R. III 395
Maliniak W. I 336; II 252
Malinowski T. I 333
Mali R. A. III 412
Mallinger J. I 327


MaloireG.111416
Malraux A. I 319
Malter H. -I 362
Maluschke G. II 284
Malecki A. I 334; III 389
Matowist l. zob. Bieżuńska-Małowist I.
Mamelet A. III 394
Manasse E. M. I 332
Mandonnet P. I 363, 364, 366, 370
Mandouze A. I 349
Maneev (Maniejew) A. K. I 326
Maneli M. II 250
Manferdini T. I 349
Mann M. III 417
Mann O. II 282
Mann T. II 285; III 398
Mannebaeh E. I 328
Mannsperger D. l 331
Manoil A. III 393
Mansel H. L. II 264
Manser A. III 429
Manser G. M. I 367, 374
Mansfeid 1.1 326
Mansion A. I 334
Manteuffel T. I 357, 359
Manteuffiowa M. II 279
Manucci V. I 345
Maravall J. A.II 254
Martach E. III 412
Marę P. I 364
Marcel G. III 397
Marcel R. II 247
Marc'Hadour G. II 250
Marchlewicz L. III 433
Marchlewski J. II 278
Marchwiński A. II 277
Marcie R. III 428
Marcinowska J. II 286
Marciszewski W. I 321; II 256, 269
Marcu E. II 247
Marcus S. I 360
Marcuse H. II 284, 287
Marcuse L. III 422
Marc-WogauK.111413
MarechalJ.I317;II240
Margenau H. III 420
Margolin J. C. II 248
Marias J. I 320
Marien B. I 344
Marietan J. I 354
Marin L. II 261
Marini G. III 397
Maritain J. I 318, 319, 367; II 256; Iii
Mark A. A. III 418


494


Mark Th. C. II 259 Markiewicz S. 
111 434 Markinówna E. III 423 
Marković M. III 419 Markowski 
A. II 258
Markowski.M. l 363, 375, 376, 378, 380, 381, 382 Marks 
K. l 341; III 388 Markus R. A. I 347, 350 Markuszewicz R. 
111 423 Marlasca A. l 363 Marouzeau J. I 324, 351 
Marquard O. II 274 Marquet J. F. II 281 Marrou H. J. I 
349, 350 Marsak L. M. III 406 Marshall D. J. Jr. II 256 
Martano G. I 322, 343, 344 Marina Ch. I 342 Manin A. v. 
III 398
Martin G. I 331, 376; II 260, 264, 274, 27S Martin J. I 349 
Martin K. II 269 Martin R. III 419 Martinazzoli F. I 339 
Martin-Charpenel C. II 257 Martin-Deslias N. I 331 
Martineau H. III 386 Martinelli L. I 368 Martinetti P. 
11.275 Martyniak C. I 370 Marvin F. S. III 386 Marx W. II 
280; III 428 Masai F. II 247 Mascall E. L. III 414 Maser 
S.III 419 Masiow A. III 426 Masłowski L. III 383, 384 
Masntovo A. I 367 Mason H. T. II 270 Mason S. A. I 332 
Massee H. I 360 Massignon L. I 361 Massolo R. I 340 
Masson P. M. II 272 Massonius M. II 242, 275, 278, 281; 
III 383,. 392,
393,401
Masters R. D. II 272 Maszewski 
A. I 328 Maślińska H. II 280 
Maśliński M. I 346 Matczak S. A. 
I 320 Mates B. I 340 Mathiew V. 
II 274 Mathur D. C. III 410
Malusik L.. l 379 Matuszewski S. l 
344 Mauchatissal C. III 395 
Maunthner F. II 264 Maurel L. II 
264 Maurer A. A. l 352; III 385 
Maurer R. I 332 Mauriac Fr. II 257 
Mauro T. de III 426 Maurois A. II 
270 Mausbach J. I 349 Mauthner F. 
U 264 Mautz K. A. III 390 Mauzi R. 
U 269 Maxey C. C. II 241 May E. 
III 420, 425 May G. U 272 Mayer E. 
III 425 Mayer F. I 321
Mayer-Hillebrand F. 111 381 
Mayer-Tasch P. C. 11 258 
MayetC.111415
Maykowska M. l 328, 333, 346. 
Mays W. III 424 Mayzel W. III 383 
Mazaro G. dal III 415 Maziarz E. A. 
I 322 Mazierski S. I 370; III 422 
Mazłish B. II 240 Mazzantini C. I 
323, 359 Mazzarella P. I 357 
Mazziotti A. I 324 Mączewski B. III 
384 Mead G. R. S. I 343 Mecwald J. 
l 340 Mecherzyński K. I 341 
Medicus F. II 279 Meerovskij B. V. 
II 264, 271 Meersseman G. I 367, 
374 MehlbergH.111421 Mehiis G. 
III 407 Mehnke D.II 260 Mehring F. 
II 285 Mehring K. III 389 Mei F. III 
399 Meier P. II 281 Meijering E. P. 
I 347 MeinerF.111381 Meinsma K. 
Q. II 258 MejbaumB.111413 
MelandriE.111411 Melanowski W. I 
379 Melcer W. III 381 Melenk H. 
III 411



Melvil'Ju. K, III 409
Menasce P. J. de l 362
MendeG. II 281
Mennicken P. II 246
Menut A. D.l 373
Merbach H. III 389
Merczyng H. 11 263
Merguet H. I 341
Merker N. II 283
Merlan P. l 326, 330, 333, 341, 343, 355
Merleau-Ponty M. J 316, 322
Mersenne M. II 253, 255
Merton R. K. II! 423
Mesnard I. 11 252, 257
Mesnard P. 11 243, 248, 250, 255, 270; III 391
Messer A. 11 241; III 407
Metallmann J. III 396. 421, 424
Meter A. van III 395
Metraux A. III 412
Metz E. III 410
Melz R. II 268; III 385,406
Metzger C. R. III 397
Metzke E. l 316
Meunier M. I 332
Meuthen E. II 246
Meybaum W. III 422
Meyer F. II 257; III 410
MeyerH. 1316,367
Meyer Th. l 332
Meyer-Hermann M. Z. II 276
Mianowski T. II 261, 267
.Miccolis S. II 247
Michajlova E. N. I 325
Michalenko J. P. II 268
Michalski B. K. III 422
Michalski K. I 352, 353, 358, 365, 366, 369, 372,
375, 376, 378, 379, 381, 382;II 256;III404, 414,
415,429,433,435 Michalski M. I 
346 Michałowski W. III 434 Michaud 
R. III 397 Miehaud-Quantin P. I 363, 
367 Michel A. I 342 Michel P. H. II 
249 Miciński B. II 256, 276; III 386 
Mickiewicz A. II 247 Miecznik A. II 
280 Miedziński Z. II 287 Mierzecka A. 
II 278 Mierzecki R. II 278 
Mierzejewski F. III 384 Mieszkowski 
T. III 390 Miethke J. I 376 Migasiński 
J. II 286


Migliori M. l 329
Mignę J. P. l 345, 346, 352, 355
Mignon A. I 358
Mignucci M. l 335, 339
Miklaszewski S. III 384
Miłbrandt M. III 430
Milecki A. III 403,405
Mileski W. II 286
Milhaud G, I 326; II 255; III 396
MillJ.St. III 386
Millepierres F. I 327
Miller M. I 354
Miller W. J. I 356
Miller-Rostowska A. 111 397
MilletL. III 395
Millward A. E. I 373
Milmed B. II 274
Milne A. J. M. III 397, 406
Milo R. D. II 280
Milobenski E. I 332
Milkowski W. I 321
Miłosz C. III 433
Mincer W. III 432
Minges P. l 371
Minio-Paluello L. I 328, 357, 363
Mink L. O. III 424
Minkin J. S. I 362
Mintz S. II 258
Miodoński A. I 348
Mirandola F. III 384
Mirski J. III 405, 409
Misch G. II 271
Misch J. III 396
Mises R. III 425
MisiakH. I 318; III 422
Misiek; T. III 401
Misrahi R. II 259; III 430
Mitin M. B. III 418
Mitrochin L. N. III 406, 427
Mittasch A. III 394
Mittelhaus K. I 324
Mittelstaedt P. III 420
Miyatani Y. I 350
Mizia T. II 250
Młynarski F. III 424
Mochi A. III 423
Modrzejewski J. I 346
Modrzejewski M. I 346
Modzelewski Z. I 379
Moellendorf Wilamowitz U. v. zob. Wilamowitz-
-Moellendorf U. v. Moeller J. 
III 428 Moench W. II 247 
Moese H. U 254, 256


496


Mohan P. R. I 367 Mohl A. III 390, 392 Moiso 
F. II 276 MoixC.ni415 Moland L. II 263 Mole 
W. I 354 Molesworth W. U 253 Molicki A. II 
288 Melina F. III 427 Molinari E. II 268 
MolskaA. I 319; III 417 Molski M. I 370 
Momdżjan Ch. N. II 272 Mommsen T. I 345 
Monan I. D. I 335 Moncho-Pascuał J. F. l 335 
Mondolfo R. I 321, 323, 324, 340; II 245 
Mongradini C. III 395 Montagnes B.I 368 
Montague W. P: II 242; III 406 Montefiore A. 
III 413 Montano R. II 245 Montero-Molinest E. 
I 326 Montinari M. III 381. 399 Moody E. A. I 
354,373,376 Moog W.I1 240, 282 Mooij J. J. A. 
Iii 396 Moore F. C. T. II 285/286 Moore P. S. I 
356, 359 Moos M. F. l 353, 364 Mora J. F. zob. 
Ferrater Mora J. Moran J. III 427 Morawiec E. II 
256; III 415 Moraux P. I 335, 337, 339 
MoravcsikJ. M. E. 1331 Morawska H. II 250
Morawski K. I 340, 342, 348, 372, 379, 380; II 251 
Morawski M. III 396 Morawski S. II 267, 269, 277, 284, 
288; III 386,
395, 432 Morę L. T. II 261 Morę P. E. I 330, 
339 Moreau J. I 330, 334, 339, 340; II 260 
Moreau P. II 247 Morehouse A. R. II 270 Morel 
G. III 399 Morgan G. A. 111 398 Morgenbessęr 
S. III 408 Morick H. III 426 Morin H. I 331, 332 
Moritz M. II 274 Morlan G. III 387 Morley J. II 
270 Mornet D. U 269, 272


Morot-Sir E. II 257
Morpurgo-Tagliabue G. I 334
Morra G. II 243
Morris'C. I 347; III 409, 425
Morris C. W. III 425
Morris J. M. II 255
Morris L. R. III 409
Morrison J. C. III 426
Morrow G. II 269
Morscher E. III 391
Morsztyn S. I 338
MortierR. II 267,270
Mortimer E. II 257
Moschetti A. M. I 321, 345, 352; II 244
Mosdorf J. III 387
Moslang A. III 525
Mossay J. I 348
Mosse-Bastide R. M. I 344; III 410
Mossner E. C. II 268, 269
Most O. III 398
Mostowski A. III 434
Moszczeńska I. 'III 392. 403
Mounier E. III 428
Mounin G. II 246
Mouravieff B. I 348
Mourelatós A. P. D. I 325
Mourelos G. III 410
Mouy P. II 255
Movia G. I 337, 365
Mowrer O. H. III 422
Mreła H. II 277
Mroczkowski P. I 370
Mrongovius C. C. I 338; II 266
Mrozek A. I 362
Mroziński M. II 265
Mrówczyński T. I 351; II 276; Ul 415, 416
MsrenieradzeV.V.II(417
Mudry J. III 420
Muelder W. G, II 242; Ul 406
Mueller P. L. I 318
Mugńai M. II260
Muhsin Mahdi I 360
Muirhead J. H. III 388,406
Mullaćh F. G. A. I 321. 328
Mułłahy P. III 423
Muller A. III 426
Muller E. I 323, 360
Muller G. I 332
MulterO.E,n283;ttI406
Muller H. III 394
Multer J. I? 428
Muller J. P. I 372
Muller K. II 260
Multer M. U 271


32  • Historia filozofii t. III.


MOlIer M. I 349, 364; II 277 MOller R. I 341 
MOHer-Lauter W. III 399 MflIler-YolImer 
K. III 397 Mullin A. A. III 426 Mflilner L. II 
255 Munk S. I 360, 362 Munthner S. I 360 
Muralt A. II 274 Mure G. R. G. II 282, 283 
Mto-phey M. G. III 409 Murphy G. III 422 
Murphy N. R. I 332 Murray A. W. I 359 
Musgrave III 408 Musset-Pathey II 264 
Mustoxidi T. M. II 241 Mutschman H. I 338 
Mvehll P. v. der I 337 Mycielski A. I 319; II 
276 Mysliyćenko A. G. III 407, 418, 427 
Mysłakowski Z. II 262; III 396, 399 
Mystkowski S. I 354 Myszor W. I 346, 348
Myślicki (Halpern) I. 332; II 253, 254, 259, 262, 271, 
279, 282, 284, 286; III 393, 394, 398, 424
Nabił Shehaby I 360
Nachstadt W. I 343
Nadolny J. I 333
Nadolski B. III 415
Nador G. I 332
Naert E. II 260, 267
Naess A. I 347; III 408
NagelE.111408,419
Nagy A. I 359
Nahm M. C. II 275
Nalepiński A. III 383
Nalkowski W. III 395
Namer E. II 241, 236, 248
Namowicz T. II 266
Nanke C. II 244
Narbutt O. II 261, 263, 277
Nardi B. I 372; II 248
NarskijI.S.11251,254, 260, 267, 268; III 385,
401,417,418 Nash R. H. I 349/350 Nassar N. I 361 
Natanson M. III 427, 429 Natanson W. I 341; II 250, 261 
Natorp P. I 322, 325, 327, 329, 330; II 255; III 416 Nauck 
A. I 343 Nauen F. G. II 281 Naumann M. II 264


Naus J. E. I 368
Naves R. II 270
Naville P. II 271; III 422
Nawratiiowa K. III 382
Nawroczyński B. II 276, 280; III 381
Neck G. I 341
Necking H. II 259
Nadeljković (Nedelkovitch) D. II 246,257, 270, 271;
III 410
Nedoncelle M. III 380 Nef W. III 394 
NegriA.I318;II256 Nelod G. I 326 Nelson B. 
III 423 Nelson L. II 267 Nematallah Carame I 
360 Nestle W. I 324, 325, 328, 338 
Neugebauer P. II 285 Neuhausen C. A. I 331 
Neuhauser J. I 325 Neuman A. II 254 
Neumann F. I 330 Neumann K. W. III 394 
Neumann S. I 368 Neumark D. I 362 Neurath 
Marie III 425 Newald R. I 352, 353 Newiger 
H. J. I 332 Newman J. R. III 419 Neyman A. 
I 317; II 240 Nguyen-Yan-Huy P. III 430 
Nicev A. I 335 Nickau K. I 343 Nicolai R. II 
246 Nicolas A. III 430 Nicole P. II 253 
Nicolin F. II 282 Nicolin G. II 282 Nicolini F. 
II 264, 273; III 417 Nicolson H. II 267 
Niecikowski J, III 390 Nieduszyński T, II 266 
Niedźwiecka M. zob. Ossowska M. 
Niemojewski A. II 249; III 384 Nieraad J. II 
260 Nieschmidt G. P. II 275 Nietzsche P. II 
285 Nikandrow P. F. II 241 Nill R. D. II 256 
Nisbet H. B. II 2.77 NisbetR. A. I 318; IH 
424 Nissen L, III 410 NiteckiM.U250,UI4JO, 
Nivelle A, II 273,


498


Nizwandowski J. l 351
Noack L..I 320, 357
Nobile E. III 430
Noel E. P. I 374
Noel G.I 326
NohlH. II 282
Noreria C. G. II 250
Norwood G. I 341
Nossig F. II 409
Nothdurft K. D. I 357
Novak P. III 424
NovakovićS. III 413
Nowacki J. I 347, 351
Nowak L. III 389, 418
Nowak S. III 383, 424, 435
Nowak W. zob. Bobrowska-Nowak W.
Nowakowa J. I 382
Nowakowski J. I 350
Nowicki A. I 322, 356; II 244, 245, 249, 251, 261,
266, 271; III 407, 410 
Nowiński C. III 422 Noyes A. III 
270 Nuckelmans G. I 322 Nucho 
F. III 430 Nuedling G. III 388 
Nuillet J. I 373 Nuint J. I 374 
Nusbaum J.III 383, 392
O. J. S. I 365
Oakeley H. D. I 322
Oates W. J. I 334, 337
Obermann 1.1 361
Oborski P. III 415
0'BrienD.I327;III430
Obuchowska I. III 422
Ochab M. II 284
Ochenkowski W. III 387
Ochorowicz J. III 382, 383, 386/387, 392, 393
0'Donnell I. R. I 373
Oediger F. W. I 374
Oehier K. I. 334, 353
OeserE. I 318; II 281
Oesterle J. A. I 364
Oesterreich T. K. III 385
0'Faolain S. III 390
Offier H. S. I 373
Ogonowski Z. II 262, 263, 267
0'Gorman F. II 269
Ogrodziński W. I 379
Ojzerman T. 1.1 317, 320; II 255, 275; III 388, 389,
411,418,425,427 Okołów S. I 
328 Okułow A. P. III 407, 417


Okuszko K. III 383, 433
Olafson E. A. III 428
Oldfather W. A. I 337
Olgiati F. I 321; II 255
OlIe-Laprune L. II 257
Olszewicz B. B. I 379
Olszewicz W. II 272, 277
Olszewski H. 1319
Olszewski W. I 346, 351
Olszowski M. I 338
Oldakowski J. I 325
0'Malley J. J. II 282
Omieijanowskij M. E. III 420, 421
Ong W. J. II 243, 248
Onians R. B. I 322
OnufrioS.111417
Oosterbaan J. A. II 282
Opałek K. U 262, 270, 277, 278, 279; III 431, 435,
436
Opioła J. I 349 Orchel I. II 251 Orelli I. C. I 338 
OrestanoF. III 413 Orgler H. III 423 Orias A. II 272 
Orlikowska C. III 401 Orłów M. I 333 Orłowski A. U 282, 
288 Orlowski B. II 272; III 383 OrmeaF.I1283;III416 Orr 
J. II 268 Orthwein K. III 432 Orzechowicz B. II 289 
Orzechowski P. I 368 Osborn A. D. III 411 Osborn R. III 
422 Osinovskij I. N. II 250 Osipowa E. W. II 278 
Ossoliński J. M. I 338 Ossowska (Niedźwiecka) M. I 340, 
358; II 265,
267, 269; III 381, 389, 413, 434, 435 Ossowski S. II 
265, 270; III 417, 424, 432 Osterwalder T. III 417 
Ostlender M. I 357 Ostrowski W. II 244; III 382, 431 
Oświęcimski S. I 326, 348 Ott A. II 284 Ott L. I 353 
Ottaviano A. II 257 Ottaviano C. I 359 Ottmann H. H. 
II 283 Otto J. C. T. de I 345 Otto L. II 284 Otto S. I 357


32*
499



d'OuinceR.111416
Owen G. E. L. I 335
Owsiannikow M. F. [ 319; II 284; III 418
Ożarowski J. II 276; III 393, 404, 417
Paban C. l 373
Pacchi A.II 258
Pacholski M. III 435
Paci E. I 325
Paciorkowski R. I 350
PacułaS.111431,434
Padhila T. M. III 430
Padovani U. A. I 320, 321, 345, 352; II 244, 285
Pagel W. II 248
Pagano G. M. III 429
Pająk F. II 249
Pakalska Ł. III 383
Palacz R. I 359, 365, 373, 374, 375, 376, 377, 378,
380, 381, 382; II 284 Palagyi 
M. Ul 391 PaleczS. 1381
Palluelo L. zob. Minio-Paluello L. Palma N. 
II 283; III 399 Palmier J. M. II 283 Palter R. 
M. III 424 PanasiukR. 111388,418 Pankhurst 
R. K. P. III 385 Pannenberg W. I 371 
Panofsky E. II 245 Pański A. II 280; III 403 
Pap A. I 320 Papi F. II 249 Papini G. I 350, 
372 Pappas J.N. II 271 Parain C. I 340 
Parain-Yial J. III 430 Parandowski J. II 272; 
III 394 Paratore E. I 341 PardoF.111417 Farę 
G. I 357 Parel A. li 246 Parente A. I 322
Pareyson L. II 275, 281; W 429 Park D. II 
268
Parkinson G. H. R. II 258, 260 Parnjuk M. A. 
III 418 Parodi D. II 285; Itl 406 Parys J. M. 
vanIII4H PaschN A. II 255 Pasenkiewicz K. 
III 432. 434 Paskal A. II 253 Pasqu"we)li A. 
II 255 Passerin a'Entróvos A. I 354 
Passkanig O. Ul 394


Passmore J. A. 11.268; III 385, 406 Pastuszka J. I 318, 
350, 369; 111 391, 399, 406, 411,
412,415,423,431 Paszkiewicz E. I 329 Patch H. R. I 
351 Pater W. A. de I 334 Pater W. I 330; II 245 Paterson 
A. M. II 249 Paterson R. W. K. Ul 390 Patoćka J. I 334; 
III 392 Patrick M. I 341 Patzig G. I 335 Pauck W. II 245 
Pauler A. v. I 334 Pauli W. III 420 Paulsen A. III 391 
Paulsen F. II 275, 285 Paulus J. I 375 Pauły A. I 324 
Paumen J. III 430 Pavlov T. III 407 Pawelski I. III 395 
Pawiński A. I 380 Pawlicki S. I 321, 326, 332, 335, 347, 
359, 378;
II 247,249,259, 280. 285;III 387. 392. 394. 395,
396
PawlikowskrJ. G. II 289 PawłowskiT. 
111381,420 Paygert J. II 258 Paźanin 
A. III 412 Pąkcińska M. I 327, 338, 
341 PearsD.F.111413,427 Peers E. II 
261 Pegis A. C. I 367 Pegues T. I 367, 
373 Peillaube B. l 368 Peirpne L. II 
246 Pejović O. III 424 Pelazza A. III 
393
Pelc J. III 405, 414, 420, 426, 431, 434 Pelger 
H. III 388 Pelikan P. HI 396 PeliAski St. H 289, 
Pellegrino M. ( 346 Pelster p. I 367
Peićzynski Ż. A. II 282, 284 Peperczak A. II 284 
Pepermolter R. I 359 Pepin J. I 350 Parą Ć, I 364 
Pereboom D. III 429 PereteianC.ln4l3.419 Ptremans 
N. II 248 Peretiatkowica A. H 252,266, 272; III 383


500


Peretti M. III 417
Perez de Urbel J. I 357
Perigord M. III 416
Perkins J. A. II 269
Perler O. I 349, 351
Perls H. I 330, 331
Perpeet W. I 323
Perreiah A. III 414
Perrier J. I 364
Perry C. M. III 413
Perry R. B. III 405, 408
Persons S. II 242
Pesce D. I 340, 341
PesterH. E. 1331
Peter K: II 282
Petermann J. H. I 345
Peters F. E. I 324, 361
Peters R. II 258
Peters R. S. I 318
Petersen A. III 421
Petersen P. III 394
Peterson E. I 348
Peterson H. III 406
Petit P. I 374
Petrement S. I 248
Petrov A. Z. III 421
PetrovJu. A. III 418
Petrović G. III 398
PetruSevskij S. A. III 408
Petrusewicz K. III 392
Petsch D. II 250, 254, 278, 284
Petschening M. I 345
Pettazzoni R. I 322
Petzall A. II 267; III 425
Petzer A. I 364
Peuckert W. E. II 243
Peursen C. A. 111411,426
Pęcherski C. II 277
Pękalska Ł. III 383
Pękalski P. I 346
PfanderA. III 412
Pfeiffer P. I 374
Pfeił H. I 331
Pfleiderer E. III 395
Pflug G. III 410
Philip J. A. I 327
Philippe M. D. I 337
Phillips M. M. II 248
Philonenko A. II 281
Philp H. L. III 422
Piaget J. III 422
Piana G. III 427
Pianko G. I 324, 339, 347; II 251
Piasecka J. III 405


Piątkowski R. II 266
Picavet F. I 290, 352, 358; II 264, 
280 Pichler H. JI 273 Pickering F. P. 
I 349 Piclin M. II 285 Picon G. III 
406 Picotti D. V. III 428 
PiechockiK.111418 Piekarski W. III 
382 Piemontese F. I 349 Pieńkowska 
M. II 272 Pieńkowski S. III 384 
Pieper J. I 353, 368 Pierart M. I 332 
Pietraszko S. II 267 Pietrow A. Z. III 
421 Pietrzkiewicz T. III 421 Piettre 
A. III 388 Piętka H. II 262 Pigoń S. 
II 289 Piłat R. I 378 Pilchowski D. I 
338 Pilisbury W. III 422 Pinbore J. I 
366 PinborgJ.1351,354,371 Pinckney 
E. R. III 423 Pines S. I 368 Piniński 
L. I 340, 372 Pintard R. I] 256 
Piontkowskij A. A. II 283 Piotrowicz 
L. I 329 Piotrpwicz S. I 365 Piper K. 
III 429 Pirlot J. III 430 Pirotta A. M. 
I 364 Pistelli H. I 343 Piszczek Z. I 
324 Pitcher G. III 426 Pitkin H. F. III 
427 PivSevićE.lII411 
PiwockiK.111412,432 Piwowarski 
W. I 370 Plaass P. U 275 Plagnieux 
J. 348 Pianek M. III 408, 420 Plant 
R. II 283 Plantinga A. I 356 Planty-
Bonjour G. II 284 Plasberg O. I 341 
Plater-Zyberk A. III 416 Platonov G. 
V. III 408 Platz B. II 260 Platzeck P. 
W. I 371 Plebe A. I 322, 323


Plechanow G. W. II 271; III 389 Plezia M. I 
324, 333, 336. 339, 342, 353 Płokarz J. I 353
Ptomieński l. E. III 401, 434, 435 
Płoszewski L. II 289 Płuźański E. I 371
Płużariski T. II 257, 284; III 404, 415, 416 
Pode R. L. I 353 Podolcński S. III 414 Podsiad 
A. I 359; III 416 Podwysocki K. III 387 
Pfiggeler O. II 279. 282; III 428 Poggioli R. 
III 417 Pogrebysskij I. B. U 260 Pohienz M. I 
323, 337, 339, 343, 344 Pohoska H. H 244, 
265 Poirier R. III 406 Pole D. III 426 Polin R. 
II 258, 267 Politzer G. III 422 Poliziano A. I 
337 Poijakow M. J. III 400 Polkowski A. III 
416 Pollak R. l 382 Połomski J. III 405 
PomaA.111430 Pomeau R. II 267, 270, 271 
Pomian K. II 353: III 405, 428 Pommier l. III 
396 Pompa L. II 273 Poniatowski Z. III 401 
Pontieri E. II 273 Popkin R. H. II 245, 247, 
261 Poplatek W. I 359 Poplawski M. S. l 326, 
341 Popławski S. III 432 Popov P. S. l 322 
Popów S.I. II 274 Popowski S. III 384 Poppe 
B. II 273 Poppel K. G. II 246 Popper K. R. l 
330 Poppi A. II 248 Porębowicz E. I 369, 372 
Porębski C. III 414 Poritzky J. E. II 271 Porret 
E. III 430 Pościli V. I 342 Porszniew B. F. II 
270 Portalie E. I 349 Poser H. II 260 PosnerA. 
I 318 Posner S. n 276 Post R. R. II 245


Potcmpa M. II 276; III 429
Potempa W. F. l 325, 333, 347
Potempski T. III 397
Potkowski E. I 371
Potocki A. III 390
Potocki J. K. II 285; III 383, 384, 395
Pfitscher W. I 335
Poulain J. III 427
Poznański E. III 421
PóKawski A. I 374; III 412. 413, 432. 434
Prades J. A. III 397
Prandi A. II 245
PrantIK.l 317,354,374
Prat L. III 395
Prą" C. C. III 422 PrattJ. B. III 411 Prauss G. 
II 275 Preger W. l 377
Preisner W. II 246
Preller L. I 321
Próposiet J. II 259
Preti G. II 260
Previte C. W. I 373
Próvost A. II 250
PriceG.111391,427
PrinceH. H. II 268
Prini P. III 427, 430
Proal L. 11 272
Progoffl.111422,423
Prokopiuk J. S. 11 266; III 405, 423
Prosch H. III 406
Proton D. E. I 368
Proust J. 11 271
Przemski L. 111 401
Przewóska M. C. l II 399
Przeździecki J. J. I 375
Przybylski 1.11 267
Przybyszewski S. III 349
Przychocki G. I 336, 349
Przyłuski J. I 333
Przymusiała A. I 375, 378; lit 400, 433, 435
Przypkowski S. II 262
Przypkowski T. II 252
Przyslawska W. l 336
Przywara E. l 345, 350; III 391, 414
Ptaszyński J. I 346
Ptaśnik J. I 353
Pucciarelli E. III 396
Pucelle J. III 385, 397
Puciata L. II 242, 286; III 431
Puech A. I 347
Pujdak J. II 262
Puntel L. B. II 283/284
Furman S. III 403


502


POtz H. P. III 398 
Pyrowicz S. II 244
Quasten l. I 347, 351 
Quatrefages A. III 392 Quepat 
N. II 271 Quine W. V. O. III 419 
Quiring H. I 326 Quispel G. I 
348 Quito E. III 430
R. P. III 381
Rabel G. II 275
Rabut O. A. 111416
Raciborski A. I 317; II 259; III 387
RademacherH.11281
Rademeister K. I 323
Radetti G. II 243
Radke G. l 342
RadkowskiT. III 411
Radliński J. II 259, 281
Radiów E. II 241
Radowski M. I. III 400
Radziszewski I. III 414
Radziwiłłowicz R. III 403, 409
Raeder H. l 330
Raeymaeker L. de Ul 414, 415
Rajgrodzki J. III 426
Rakitina-Smirnova V. A. zob. Smirnova-Raki-
tina V. A. Rambaldi E. II 283 
Ramirez J. I 367 Ramnoux C. I 
325, 326 Ramorino F. I 348 
Rancurello A. C. III 398 Rand 
B;II 263 Rand E. K. I 352, 357
Randall J. H. I 320, 334; II 240, 244; III 385 Rang M. 
II 272 Rankin H. D. I 331 Ranzoli C. I 320 Rapaport 
A. I 328 Rappaport S.II285 Rashdall H. I 352, 353, 
363, 376 Rasmussen S. W. III 388 Raspe M. R. E. II 
253 Rassam J. I 368 Ratkowska P. I 8 Rau A. III 388 
Rau C. I 330 Rauschen G. I 347, 351 Rauschenberger 
J. P. II 268 Ravaisson F. l 344; II 285; III 385


Ravaisson-Mollieu M. C. II 243 Raven 
J. E. I 325, 327 RavenV.E.l 331 Ravier 
E. II 260 Rawidowicz S. III 388 
Raymond M. II 264, 272 Raymond P. I 
319 Read Suchard Ch. III 427 Read H. 
III 423
RealeG.1325,331,334,337 RebetaJ. I 374, 377, 381; It 
252 Rechowicz M. 1381; II 251 Reck A. J. III 407, 
409 Redeker M. II 282 Reding M. III 414 Redlich A. 
II 282 Rees J. C. III 387 Reeson M. E. l 339 Regamey 
K. II 287 Regen F. I 343 Regina U. III 428 Regis L. 
M. III 414 Regts 0'Hea A. F. III 416 RegnellH. I 323; 
III 413 Regner L. I 329, 343, 370; III 391/392 Rehmke 
J. III 393 Reichenau W. III 394 Reichenbach H. III 
405, 420, 425 Reichman B. III 392, 394 Reichman-
Ettingerowa R. III 382, 388, 393 ReickeII 166 
Reifferscheid A. l 345 Reiners J. I 358
Reinhardt K. I 326, 339, 341 Reinhart J. I 317 Reinhold J. 
II 272 Reinstadler S. I 352 Reiser O. L. III 407 Reisler K. 
I 326 ReiterJ.II258;III415 Reiter M. I 338 Reitzenstein R. 
I 322, 343 Rekłajtys F. II 280 Rembacz S. I 333 
Rembieliński A. II 276/277 Rembowski A. I 380 
Remerowa Wistocka K. zob. Wisiocka-Reme-
rowa K.
Remusat C. de I 358 
Renaudet A. I 372 Renault 
M. I 340 Renan E. I 340, 
361 Rengyli G. III 425 
RenouvierG. I 317


503


Renthe-Fink L. v. III 386 Rest W. 
III 380 Retat P. II 270 Rethore F. II 
271 Reutt M. III 403 Revah I. S. II 
259 Revel J. F. II 240 Rey A. I 323, 
325, 329 Reykowski J. III 423 
Reynolds L. D. I 337 Rhees R. III 
402, 427 RibotT.II285;III393 
Richardson H. I 356 Richter F. III 
407 Richter G. I 351 Richter L. I 
331
Richter R. I 319, 341; III 398 Rickaby 
J. III 390 Ricoeur P. II 241; III 429 
Ridolfi R. II 246 Riedel G. III 388 
Riedel M. II 279 Riedl C. C. I 363 
Riedl J. O. I 364 Rieff P. III 423
Riehl A. II 241, 249, 267, 268, 274; III 393, 399 Rieks 
R. I 343 Ries W. III 399 Riesler K. I 326 Riet G. III 
414 Riezu J. III 386 Rigali N. III 429 Rigobello A. I 
347 Rigolage J. E. III 381 Rijk L. M. de I 364, 371 
Riley J. W. III 385 Rimaud J. I 367 Riondato E. I 334 
Rioux B. III 428 Risse W. II 241, 243 Rist J. M. I 339, 
341, 344, 347 Ritter C. I 330 Ritter G. I 376 Ritter H. 
I 321, 359 Ritter J. I 320; II 283 
RivaudA.I316,321,323 Rivet M. M. II 261 Rivetti 
Barbo F. III 419 Riviere J. I 347 Robb J. H. I 364 
Robberechts L. III 385, 411 Roberts D. D. III 409 
Robertson A. II 241 Robertson G. S. II 258


Robertson J M. II 263; III 387, 390, 392
Robin L. I 321, 322, 330, 341
Robin R. S. III 409
Robinet A. II 253, 258, 260; III 386, 402, 410, 430
Robinet J. F. E. II 271
Robinson J. M. I 325
Robinson R. I 330
Robinson T. M. I 331
Rochais H. M. I 350
Roche M. III 424
Rochedieu E. III 423
RocherL. III 415
Rechot B. II 256, 257
Rodier G. I 339
Rodis-Lewis G. I 331; II 256, 258
Rod W. II 256; III 388
Roeder R. II 246
Rogaczew B. III 398
Roger J. II 269
Rogers A. K. I 329; III 385
Rogers E. M. III 420
Roggerone G. A. III 409
Rogowski L. Ś. II 284
Rogoziński J. I 340; II 265
RogożS.11289
RohdeE.1323
Rohde P. P. III 391
Rola T. J. III 384
Rolfe J. C. I 341
RollinF.111411
Rollins C. D. III 407
Romahnowa S. zob. Łuszczewska-Romahnowa S.
Roman I. III 422
RomanoF.1331
Romanowski H. III 396, 410
Rombach H. III 408
Rombout M. W. II 270
Rome B. K. II 258
Romerey-Dherbey G. II 286
Ronchetti E. II 269
Roques R. I 358
Rosa E. I 357
Rosales A. III 428
Rosan L. J. I 344
Rosca D. D. III 395
Rosen S: I 332; II 284
Rosenberg J. D. III 390
Rosenberger F. II 261
Rosenfeid M. III 384
Rosenfieid L. W. I 335
Rosenkranz K. II 264, 276
Rosenmoller B. I 366
Rosenthal E. I. J. I 360
Rosenthal F. I 361


504


Rosińska Z. III 423 Rosłan W. I 347 
Posłaniec F. I 369 Rosner K. III 431 
Rosnerowa H. I 368; III 389 Ross 
W. D. I 334; II 274 Rossi M. II 249, 
268; III 388 Rossi P. I 330; II 255 
Róssier R. III 430 Rostworowski E. 
II 279 Rostworowski J. I 350 
Rostworowski K. II 276 Roszkowski 
A. II 288 Rotenstreich N. II 284 
Roth A. III 411 Roth F. II 264 Roth 
G. II 264
RothackerE.I319;lII412 Rotta P. I 
330, 243, 246 Róttgers K. III 385 
Róttges H. III 399 Rouet de Joumel 
M. J. I 347 RougierL.I343;III396 
Rouppert S. III 421 Roure M. L. III 
419 Rousseau A. III 423 Rousseau 
H. III 414 Rousseaux A. III 416 
Rousselot P. I 367 Rousset B. II 275 
Roustan D. II 253 Roustan M. II 269 
Routiia L. I 335 Rouche M. II 277 
Rowiński C. III 433 Rowiński J. I 
369 Royce J. III 329^ 
RozenblumA.Ht413
Rozental M. M. I 320; III 389, 417, 418 Rozmaryn S. III 
399 Rozwadowski A. I 369 Rożin W. III 418 Różycka M. 
III 432 Różycki J.I 359 Różyński E. I 349 Rubczyński W. 
I 340, 344, 355, 377, 378, 379, 380;
II 247, 251, 256; III 390, 401, 426 Rubel M. 
III 388, 389 Rubinsztejn S. L. III 422 Ruch M. I 
342 Ruciński B. J. I 370
Rudniański S. II 259, 265, 271; III 435 
RudzkiJ.I332;III401 Ruello F. I 367


Ruest A. III 390
Ruether R. R. l 348
Ruf O. II 260
Ruge A. II 279
Ruggiero G. de I 316, 337; II 245; III 385,
405
Ruggiu L. l 335 Rumi V. III 425 Runciman W. G. I 331 
Rundstein H. I 362; II 259 Runes D. D. I 316, 320; III 405 
Ruovo V. de II 254 Ruskin J. III 390 Russell B. l 316; II 
240, 260, 280; III 405, 409, 419,
420
Russier J. II 257 Russo A. I 334 
Russo L. II 246 Rustemeyer M. 
III 418 Rutishauser B. I II 412 
RutkiewiczB.111411,415 
RutkowskaE.1317,318 
Rutkowski B. I 322 Rutkowski J. 
III 433 Rutowska L. I 368 Ruyer 
R. III 396 Ryan A. III 423 Ryan 
J. K. I 371 Rybałt J. l 353, 368 
Rybicki P. I 336; II 262 
Rychliński S. III 414, 432 Rygier 
H. J. III 384 Rykaczewski E. I 
338 RykfaW.11282 
RyleG.I331;III405 ' Rylski T. III 
387 Ryłko Z. II 265
Rymarkiewiczówna M. II 288 Rymarz 
Cz. III 421
Rzadkowska E. II 265, 266, 271, 277 Rzepińska 
M. II 244, 246, 249 RzesińskiI.H.1317 Rzeuska 
M. III 427 Rzewuski A. C. III 415 Rzewuski L. I 
346 Rzewuski S. II 285 Rzymanowski W. II 244, 
253; III 410
S. B. I 366; III 383
St. G. III 383
Sabrie J. B. II 247
Sachnović M. I. zob. Szachnowicz M. I.
Sacy S. S. de II 255
Sadowski H. I 338


505


SaengerA. W. III 390 SaengerS. III 387 
Sageret J. III 408 Sagnard F. I 348 Safran A. I 
362 SagadevA. V. l 361 Saint-Jean R. III 411 
Saitschick R. II 245, 270; III 398 Saitta G. l 
367; II 244, 246, 247 Sajdak J. l 345, 346, 348 
Sajdak-Michnowska E. 111 401 Sajó G. I 363, 
366 Sakir-ZadeA. S. l 341 Sala-Molins L. I 
364, 371 Salamucha J. I 336, 354. 358, 369, 
376 Salmon C. V. II 268 Salomon A. II 267 
Salvestrini V. II 249 Salvucci P. II 271 
Salzsiedel P. II 285 Sambursky S. I 339, 344 
Samolewicz Z. l 333 Sandler S. III 401 
Sancipriano M. II 244 Sandirocco M. II 256 
SandorP. l 334: II 246 Saner H. III 429 Sanson 
H. II 261 Sansoni G. C. I 320 Santayana G. III 
395 Santeler S. II 274
SantiIIana G. de l 323; 11 245, 255 
Santinello G. II 246, 275 Santucci A. II 
268 Sapegno N. I 364 Sarna J. III 434 
Sarnecki T. III 402 Sarnowski S. III 415 
SartonG. l 318,323,329,339 Sass H. M. 
III 429 Sassen F. I 316 Sasso G. II 246 
Satybekova S. K. I 361 SauerlandK. II 
266; III 397 SaundersJ. L. I 339; II 248 
Sauvage M. I 326 Sawaszkiewicz J. III 
431 Sawecka H. 430 Sawicka F. III 434
Sawicki F. I 347, 350; III 391, 405, 428, 429 
Sawicki J. l 377 Sayre K. M. I 331 Saxena K. S. 
III 397 Sbara A. III 414


Sbordone F. l 337
Scarpat G. I 339
Scharrschmidt K. l 359
SchaederG, III 430
Schaerer R. I 332
Schaafer G. I 326
Schafer L. II 275
Schafer M. I 342
Schafer O. l 372
SchaffA. III 389, 418, 428, 431, 434, 435
Schapiro J. S. II 271
Schar H. III 423
Schasier M. l 319
Schaub E. L. III 405
ScheibIeH. 1351
Scheler H. III 388
Scheler Max III 386
Scheler Maria III 402
Schelling F. W. J. 11 249
Schelling K. F. A. II 279
Schenk G. I 317
Schenke H. M. I 348
Schenki C. I 345
Schenki H. I 337
Scherer R. III 411, 429
Schiavone M. I. 351; H 243. 248
SchiedermairH. II 260
Schifman A. III 394
SchillingK. I 316, 318; II 240
Schilpp P. A. II 274; III 409, 413, 414, 420, 424,
425, 426, 429, 430 
SchindlerJ. II 280/281 
Schinz M. II 271; III 
385 SchischkoffG. III 
408 Schlager B. II 254, 
259 Schlang F. II 259 
Schlapp O. II 274 
Schlechta K. III 381, 
398 Schlegel D. B. II 
268 Schlegel R. III 420 
Schlesinger R. III 388 
Schlete H. R. I 344 
Schlick M. III 425 
Schlipp P. A. II 274 
Schlosser J. v. I 354 
Schluchter W. III 397 
Schmalenbach H. II 260 
Schmaizriedt E. I 331 
Schmaus M. I 375 
SchmeidlerZ. II 261 
Schmekel A. I 339 
Schmid J. H. III 391 
Schmid Noerr F. A. II 
243 SchmidtA. III 417


506


Schmidt E. II 276, 283
Schmidt F. II 260
Schmidt F. A. II 276
Schmidt G. III 380
Schmidt H. l 320; III 394, 396, 409
Schmidt K. I 345
Schmidt R. III 407
Schmidt S. J. III 426
Sehmidt W. I 340
SchmiererZ. III 414
Schmitt A. I 331
Schmitt C. B. I 342; II 247
Schmitt F. S. l 356, 357/358
Schmitt G. l 347
Schmitz L. l 380
SchmuckerJ. II 274
Schnayder J. I 328, 329
Schneeberger G. 11 274, 281; III 429
Schneemelcher W. l 351
Schneewind J. B. III 380, 387
Schneider F. l 364
Schneider H. W. II 242; III 407
Schneider P. l 339
Schneider S. l 327, 329, 330, 333, 335; II 289
Schneider W. 11 283, 285
Schneidewin M. III 395
Schnurer G. I 353
Schobinger J. P. I 358
Schoenman R. III 413
Schofieid R. E. II 254
Schoeps H. J. l 348
ScholzF..111427
Scholz H. I 317, 349; II 254
Scholz R. l 364, 373
Schonhah S. I 361
SchraderG. A. III 428
Schrecker P. II 253
Schreiner J. H. l 335
SchrempfC. II 276; III 391
SchrimpfG. 1351,353
Schroter M. II 279, 281
Schubert F. W. II 264
Schubert V. l 344
Schuffenhauer H. II 281
Schuffenhauer W. III 380, 388
Schuh K. 111 411
Schuhl P. M. I 321, 330, 331, 337; II 249
Schfliing H. II 245
SchultzA.T.111409
Schultz U. II 275; III 428
Schultz W. I 345; 11 281; III 426
SchuringH. l. III 397
Schurr A. I 357; 11281
Schutz L. l 367


Schwabe K. H. III 418
Schwabe M. II 276
Schwan A. lit 428
Schwanz P. I 347
Schwappach G. III 429
Schwartz E. l 322
Schwarz B. III 407
Schwarz E. l 330
Schwarz G. T. I 324
Schwarz T. III 429
Schwarz W. II 246
SchweglerA. I 317; III 242
Schweitzer B. l 333
Schweppenhauser H. III 391
Schwertner T. I 367
Sciacca G. M. III 411
Sciacca M. F. l 320, 349, 351; III 407
Sćipanov J. Ja. zob. Szczipanow J. J.
Scivoletto A. III 430
Scivoletto N. l 357
Scoon R. I 325
Scott Ch. E. III 429
Scott W. I 342
Scott W. R. II 269
Scriven M. III 422
Sczanieeki M. II 265
Seailles G. l 316; II 246; III 396
Sears L. II 242; III 406
SebbaG.11256
Secret F. II 247
See H. III 396
SeebergR. I 371
Seeberger W. II 283
SeebohmT. III 411
SeelG. III 429
Segenstedt T. T. II 273
Seghers I 320
Seidel H. 11 279
Seidl H. I 335
Seidler G. L. I 323, 354; II 241
Seidlerova I. III 391
Seigfried H. II 250
Seilliere E. III 386
Sejfullaev R. S. III 421
Selbach A. III 424
Seliga St. I 348
Seligman P, I 325
SellarsR.W.111407
Sellier P. II 257
Sellery G. C. II 245
Selrnowicz S. III 430
Semelka T. II 247
Sen,elier J. II 272
SengerH. G. II 246


Seńko W. [ 7,317,357, 362, 363, 364, 365, 370, 372,
373,374,375, 377, 378, 380, 381, 382;II 246 Sepiński 
J. A. ] 366 Serebrjakova G. III 388 Serini P. II 257 
Serouet P. II 261 Serouya H. I 362; II 258 Serrano López 
A. II 260 Serreau R. II 283 Serres M.III 380 Serrurier C. 
II 255
Sertiiianges A. D. I 367; III 396, 414 Servais I. Fr. I 368 
Sesonske A. I 319; II 268 Seth A. II 273 Seth l. II 241 
Seve L. III 406, 418 Severin F. T. III 422 Severino G. III 
388 Sevkina (Szewkina) G. V. I 366 Sexton V. S. I 318 
Seznec J. II 270 Sękowski F. II 269 Shackleton R. II 270 
Shapiro H. I 376 Sharif M. M. I 361 Sharp D. E. I 366 
Shea W. R. II 255 Shebbeare C. J. II 282 Sherburne D. 
W. III 424 Shimomisse E. III 412 Shiner R. A. I 332 
Shirk E. U. I 320 Shklar I. N. II 272 Shmueli A. III 391 
Shorey P. I 331 Shortt L. I 348 Siciliano J. II 244 
SidgwickH.1318,329 SiebeekH.1318,335,376 Siedlecki 
S. I 328, 329, 333; II 285 Siei J. III 384 Sielski J. I 350 
Sielski S. II 246 Siemek A. II 254 Siemek M. J. II 266, 
276, 281 Siemianowski A. I 371; III 416 Siemiątkowska 
Z. K. I 370, 374, 375, 378, 381 Siemiradzki M. III 383 
Sieniatycki M. I 347, 348; II 276 Siep L. II 283 Siewerth 
G. I 367 Sigmund P. E. II 246 Sikes E.I 340


Sikes J. C, I 359, 373
Sikora A. II 279, 286 287, 289; III 383, 403, 409
Sikora J. II 277; III 389, 415, 426
Siłberstein A. II 261
Siłberstein H. III 383, 384
Siłberstein L. III 383, 384, 403
Sillamy N. I 320
SillemE.A.11268; III 380
Sills D. L. I 320
Silva G. M. A. II 282
SilvanoB. III 417
Silver D. J. I 362
Simbierowicz Z. III 389
Simmel G. I 319; II 274, 285; III 398
Simon A. II 287
Simon H. I 361
Simon J. II 253, 285
Simon M. I 339; II 282
Simon T. III 395
Simon W. M. III 386
Simone R. I 350
Simone S. II 246
Simonetti M. I 345, 346
Simonis W. I 357
Simonovits A. II 260
SimonsenY. L. III 415
Singer D. W. II 249
Singer I.1II 414
Singh B. B. III 398
Sinkaruk V. I. II 283
Sinko T. I 137, 322, 326, 327, 329, 330, 333, 338,
341, 343, 346, 348, 381; II 251, 277; III 394 
SinnigeT. G. I 329
Sirvindt M. L. zob. Szirwindt M. L. Siwecki J. I 333, 
336, 351 Siwek P. I 328, 329, 336; II 259; III 414 
Sizeranne R. de la III 390 Skarbek-Kiełczewski J. II 266 
Skarga B. II 286; III 381, 387, 396, 400, 401, 411 
Skarźyński B. II 278 Skarżyriski W. II 252, 269 
Skibniewski M. I 348 Skiwski J. E. II 280 Składanek B. I 
360 SkolimowskiH.111431 Skomorowski T. III 392 
Skorski A. II 276, 278, 288 Skovgaard Jensen S. I 327 
Skowron E. III 381 Skowron S. III 392 Skorski Z. III 394
Skrzypek M. II 270, 271, 278; III 396 
Skubiszewski P. I 365 Skwarczyńska S. II 253


508


Skwieciński M. III 403, 404, 405 Slesser H. I 353 
Sleszyński J. III 394 Sleck J. III 391 SłomkowSki A. 
I 350 Słoniewska H. III 433, 435 Słupecki J. I 336; 
III 431, 432, 433, 434 Smakosz P. II 278 Smereka I. 
I 342 Smets P. l 337 Smirnova-Rakitina V, A. I 361 
Smirnowa Z. W. I 319 Smith A. l 344 Smith J. E. III 
407 Smith J. M. III 387 Smith M. l 361 Smith N. K. 
II 26!i Smith P. II 248 Smith P. Ch. III 430 Smith T. 
V. II 264 Smolarski M. II 270, 277, 279 Smoleński 
W. II 270, 277 Smolikowski P. III 401 Smolikowski 
S. II 285; 111 387, 393, 395 Smol'janinov I. F. III 
418 Smolińska L. III 389 Smółka F. III 391, 413 
Smoluchowski M. III 396, 422 Snyder L. II 267 
Sobejano G. III 399
Sobeski M. I 323, 336, 372; 11 273, 288; III 395 
Sobociński B. III 414, 419, 431, 433, 434 Sobótka M. II 
283 Soboul A. II 265 Sokalska K.
Sokołów W. W. I 320; II 245, 259 Sokołowski 
P. I 350 Sokolowski R. III 412 Solages B. de 
III 416 SoldenhoffS.III413.417 Soler G. I 340 
Solinas G. II 267 Soimsen F. I 326 SoIms-
Ródelheim G. II 247 Solomon C. III 412, 428 
Solovine M. I 327 Sołdrowski J. I 353 
Sołtykowicz J. H 277 Sommerland T. I 380 
Son B. H. III 408 Sorbiere S. II 252 Sorel G. 
III 408 Soreth M. I 332 Sorley W. R. II 241; 
III 385
Sorokin P. III 385, 423 Sortais G. II 249, 
254, 255 Sosa E. III 387 Sosnowska J. II 
265 Sośnicki K. III 433 Sottiaux E. III 
430 SoubiseL. III 417 Souche-Dagues D. 
III 4)2 SoucyC. III 416 Sowa L. III 388 
Sowińska I. II 266 Sowiński A. II 265 
Spaernann R. II 261 Spann O. I 377 
Spanneut M. l 319, 348 Spasow D. III 
407 Spasowski L. III 395 Spasowski W. 
III 384, 401, 432 Spaventa B. 11 241, 
245 Speaight R. III 416 Specht E. K. II 
274 SpeckJ. l 317; III 406 Spedding J. II 
243 SpenglerO. I 319 Spenie J. E. III 398 
Śpet G. zob. Szpet G. Spiazzi R. M. I 364 
Spicker G. II 269 Spidlik Th. I 348 
Spiegelberg H. III 411 Spiegler J. S. II 
242 SpinkJ. S. 1(241, 254 Spira Z. II 276 
Spiralo A. II 251 Spirito U. l 318, 320 
Spirkin A. G. III 389 Splett J. II 283 
Spragens T. A. II 258 Sprague R. K. I 
332 Spranger E. III 397 Sprengard K. A. 
I 375 SpriggeT.L.S.111414 Sprute J. I. 
331 Spykman N. J. III 394 Spytkowski J. 
III 433 Squire A. I 356 Sroka M. III 386, 
432 Srzednicki J. III 407, 413, 426, 427 
Stace W. T. II 282 Staats R. I 349 
Stachowiak H. I 318 Stadelmann R. I 353 
Stadnicki A. I 375 Stadter E. I 365, 371



Staehie K. l 343
Staff L. I 324, 328, 338; II 244, 254; 111 384
Stahl L. II 255
Stahiin O. I 345
StahrJ. 1333,345,346
Stallmach J. I 334
Stamatis E. S. I 338
Stambaugh J. Ul 398
Stamm E. I 375
Stammer O. III 397
Stammler R. II 269
Staniewska A. III 404
Staniewski T. II 289; III 393
Stanis L. Ja. III 408
Stanisław Leszczyński (król Polski) II 272
Sianka R. I 318
Stanosz B. I 335; III 404, 4)9, 421
Stanowski A. III 428
Stanula E. I 346
Stański M. III 433
Stark W. II 270
Starkel J. III 381
Starobiński J. II 269, 272
Starowieyski M. I 347
Starzewski M. II 266, 278
Stasiewicz I. II 278
Staszic S. I 340
Stateczny E. I 366
Stawar A. III 433
Stawarska H. I 338
Stawarski A. III 426
Stebbing L.'S. III 385, 420
Stecki J. III 383, 387, 390
Steele R. I 363
Steenberghen F. van I 347, 349, 353
Stefani M. III 429
Stefanini L. I 331
Stegmuller F. I 364, 374; II 250
StegmttDer W. I 358; III 405/406, 426
Stein E. I 343, 344, 348, 362
Stein H. v. II 241
Stein L. I 339; III 398
Stein W. I 350
Steinberg W. II 276
Steiner R. I 367; III 398
Steinhaus J. III 383
Steinkraus W. E. II 268
Steinmann J. II 257
Steinmetz P. I 323, 337
Steinschneider M. I 361 363
Stella P. T. I 372
Stelzenberger J. I 349
Stemberger R. II 274
Stendig S. III 433


Stenius E. 11(426
Stenzel J. I 322, 330; 11 241; III 396
Stępa J. I 336, 369; II 284; III 393, 414
Stephanus H. l 328
Stephen L. II 267
Ster T. III 381
SteriadA.111416
Sterm S. M. I 362
Stern L. II 260
Stern S. M. I 360
Sternbach L. I 348
SternbergK. l 318
Steudel I. II 260
SteussIoffH. III 418
Steyens R. III 412
Stevens S. S. III 422
Stewart D. II 264
Stewart H. F. I 351
Stewart J. A. I 330
Stewart J. B. I 268
Stępień A. I 370; III 434
Stępniewski W. II 251
Stich J. I 337
StiehlerG.H281,283;III388
Stieler G. II 257
Stigen A. I 334
Stigimayr J. I 351
Stiiiinger J. III 380
Stirling A. H. III 397
Stirner M. III 385
Stjaźkin N. 1.1 322
Stockhammer M. I 320 367; II 275
Stock) A. I 317, 346, 352; II 242; III 431
Stógbauer A. II 266, 280; III 384, 394
Stoiński J. II 288
Stokes M. I 326
Stokes M. C. I 325
Stokowska M. I 346; II 262
Stomma S. I 347, 353
Stóring H. J. I 316
Stoudt J. J. II 247
Stough Ch. I 341
Stove D. C. II 269
Strachey J. III 402
Straniero G. III 416
Straszewicz A. III 392, 394
Straszewski M. I 340, 347, 350; II 242, 259, 
261,
266, 269, 277, 278, 279, 286, 287; III 387, 
399,
431
Stratton G. M. I 
337 Strauss L. I 
330 Strauss M. 
III 421 Strauss R. 
I 349 Strawley J. 
H. I 345


510


Strawson F. 111405,406
Strawson P. F. II 275
Streater J. II 253
Striker G. I 332
Stroh G. W. II 242
Strowski F. II 247, 257
Stróżewski W. I 333, 351, 370; III 434, 436
Strumpf C. II 258
Strunz F. I 367; II 243
Strusiński W. III 399
Struve H. I 335, 378; II 242, 266, 275, 277, 278, 288;
III 387, 392, 399, 400, 401 Strzałkowski W. III 435 
Strzelecki A. III 382 Strzelecki J. I 319; II 265 
Strzeszewski Cz. I 370 Strzyżewski W. I 354 Stucki P. A. 
III 391 Stumpf C. II 258 Stupperich R. II 243 Styczeń T. 
II 268 Such J. III 422 Suchodolski B. I 319, 326, 330; II 
240, 245, 246, 250,
251, 257, 262, 273, 277, 278, 288; III 382, 386,
397, 403, 404, 408,428,430, 433 Suchorzewska-
Kiersnowska J. II 266, 276; III 417 Sugajlin A. V. zob. 
Szugajlin A. W. Sukkiennicka W. III 404, 414 Sullivan 
M. W. I 343 Sulowski J. (Sulowski F. J.) I 346, 350, 351, 
353,
355, 359, 372; III 420 Suizbacher P. B. I 363 Suphan 
B. U 264 Suppes P. III 419, 421 Susman M. III 394 Suss 
W. I 342 Suster J. F. III 397 Suvorov L. N. II 282 Suwała 
H. II 265, 267 Svoboda K. I 324, 342, 349 Swallow J. E. I 
345 Sweeney L. I 325 Swiderskij W. I. III 418 
Świeczników G. A. III 421 Swienko H. III 389 432 
Swieżawski S. I 320, 336, 351, 355, 357, 362, 365,
366, 367, 369 370, 371, 375, 377, 378, 379, 381,
382; II 242, 246, 252, 253, 256; III 415. Swoboda 
A. I 342 Sygietyński A. III 384 Synowiecki A. III 421 
Szachnowicz M. I. III 417 Szacka B. I 319; II 278 
Szacki J. I 319; II 278; III 405, 424


Szafer W. Ul 392
Szafrański A. L. I 380; III 4)5
Szakir-Zade A. S. I 341
Szaniawski K. II 265; III 381, 403
Szarama M. II 270
Szarlitt B. III 399
Szarota E. M. II 276
Szczepański J. (filolog) 1319
Szczepański J. I 338; II 270; III 387, 389, 424, 431,
435
Szczerbowicz-Wieczór L. I 326 Szczipanow J. J. 
I 317; II 242; III 385 Szezucki L. II 259, 260, 
262, 263 Szeptulin A. III 389 Szerer M. III 381 
Szestow L. zob. Chestov L. Szewczuk W. III 
422 Szewczyk J. I 317:11288 Szigeti J. II 271 
Szirwindt M. L. III 422 Szlezak Th. A. I 327 
Szmulewicz F. L. II 284 Szmyd J. III 403, 414, 
432 Szmydtowa Z. I 336; II 289 Szokalski W. I 
379 Szoidrski W. I 346 Szostakowski J. I 332
Szpakowska M. III 434                 , Szpet G. II 241 
Szpilczyński S. II 251 Szpotański S. II 289 Sztejnbarg 
D. zob. Kotarbińska J. Szucki H. II 289 Szugajlin A. 
W. III 420 Szukiewicz W. III 382 Szulc D. I 332 
Szuman H. II 288
Szuman J. N. II 276; III 399, 421 Szuman 
S. III 401 Szumilewicz I. III 422
Szumowski W. I 362, 379; II 248, 256; III 431, 433 
Szydelski S. I 347, 351 Szydlewski S. I 350 Szyfman L. II 
278 Szygert J.I 338 Szyjkowski M. II 272, 277 Szyłkarski 
W. I 317; II 259; III 393 Szymański E. I 338 Szymański 
W. I 357 Szymański W. K. I 344, 370 Szymański Z. III 
383 Szymusiak J. M. I 347, 349 Szyszkin A. F. I 318 
Szymusiak J. M. I 347, 349


511


Szyszko M. zob. Bohusz Szyszko M. 
Szyszkowska M. II 266, 276; III 393, 435
Ściegienny A. III 382
Śladkowska A. zob. Hochfeldowa A.
Śliwa P. l 370
Śliwiński R. I 371
Śmiałek W. l 369
Śmigaj J. I 339
Śniadecki Jan I 335; 11 252, 278
Śniegocki W. III 422
Śpikowski W. I 348
Średzińska-Tarnowska l. I 380; II 251
Świderkówna A. l 338, 346
Świderska H. M. I 381
Świderski G. III 433
Świderski J. I 328
Świerczewski H. III 383
Świeżawski L. II 278
Świętochowski A. I 319, 341; II 270; III 383, 392
Świtalski B. l 344, 350
Świtalski W. III 394, 409
Taeger F. I 324
Taine H. III 385, 387
Talamo G. I 334
Talbot C. H. I 356
Taliaferro R. C. II 256
Taran L. I 326
Tannery P. I 5, 325, 326; II 252, 253
Tarczewska J. III 403
Tardwel F. III 390
Tam W. I 339
Tarnogórski C. U 266
Tarnowska I. I 374
Tarski A. III 419, 420
Tarugi G. II 245
Tatarkiewicz W. I 9, 12, 319, 320, 323, 324, 333, 336, 
339, 347, 354, 358, 366, 370, 372, 375, 377;
II 241,242,249,252, 254, 256, 257, 258, 261, 262, 265, 
276, 277, 278, 279, 286; III 386, 390, 400, 401, 403, 
405, 406, 411, 412, 413, 417, 431, 432. 434, 435
Tatarkiewiczowa T. II 265
Tatarkis B. N. I 339
Taton R. I 318
Taveneaux R. II 257
Tawaniec (Tayanec) P. W. III 419
Taylor A. C. III 390
Taylor A. E. I 329, 330, 332, 334
Taylor E. III 381
Taylor G. II 268
Taylor H. O. I 352
Taylor J. I 356


Taylor M. C. III 391 Taylor M. E. J. I 325 
Tazbir J. II 252, 263 Tazbir M. II 253, 257; III 
404, 416 Taźurizina Z. A. II 246 Tea E. l 378 
Teale A. E. II 274
Techert Magyary T. zob. Magyary-Techert M. 
TeichmOllerG. I 325 Teichtweier G. I 348 Tejada F. E. de 
I 357 Temkinowa H. III 385 Tenkku J. I 330 Tennemann 
W. B. f 317 Tennenbaum D. II 256 Terlecki T. III 430 
Ternovskij V. N. l 361 Terraillon E. II 257 Terton G. III 
418 Tescari O. I 340 Teselle E. I 350
Teske A. II 257, 265; III 422 Testard M. I 348, 349 
Teubner B. G. I 337, 338, 343; III 381 Tevi A. I 342 
Teyssedre B. II 283 Theau J. III 410 Thedinga F.I 343 
Theiler W. l 337, 344 Theodorides C. I 340 Thery G. I 
290, 355, 365 Thesleff H. I 343 Theunissen M. II 283; 
III 391 Thevenaz P. III 410, 411 Thibaudet A. II 243 
Thijssen-Schoute C. L. II 255 ThillyF. 1316 Thomann 
M. II 273 Thomas A. L. I 340 Thomas E. E. III 395 
Thomas F. I 340 Thomas H. I 320 Thomas J. F. II 261 
Thomas K. III 387 Thomas M. H. III 410 Thomas P. F. 
II 256 Thomas R. I 356 Thompson C. M. III 423 
Thompson K. F. III 424 Thompson M. H. III 409 
Thomson G. I 325 Thomson S. H. I 366 Thorndike L. I 
374; II 245 Thulstrup N. III 391


512


Thureau-Dangin P. III 390 
ThyssenG.1319 Tielsch E. III 391 Tillich 
P. U 247 TillietteX.II281;m430 
Timoszenko W. E. I 327 Timothy H. B. I 
347 Timpanaro Cardini M. I 324, 327 
Tipton I. C. II 268 Tischner J. III 430, 
412 Tisini T. I 361 TisseauP. H. III 381 
Tisserand M. II'264 Tisserand P. II 280 
Tisserand R. II 272 Tittiey R. I 368 
Tixeront J. I 346 Tobiassen R. II 272 
Tochowicz P. I 371 Toeplitz K. III 383, 
391 TokarczykR. II 261 Tokarski M. F. II 
246 Tomaszewski S. III 384 
Tomaszewski T. II 256; III 422 Tomberg 
F. III 418 Tomczak K. I 346 Tomczak T. 
I 348 Tomkiewicz S. I 378 Tondelli L. I 
348
Tónnies F. II 254, 258; IH 398 
Tonquedec J. de III 429 Topazio V. W. II 
271 Topitsch E, II 283 Tordai Z. III 429 
Torrey N. L. II 268 Tóth T. I 334 Totok 
W. I 320, 324 Toulemont R. III 411 
Tourneaux II 264 Toussaint C. I 346 
Tovar A. I 330 Toynbee A. J. I 339 
Trachtenberg O. W. I 352; III 385 Trący 
J. D. II 248 Traeger W. E. II 247 Trail H. 
D. III 380 Tralka J. I 333 Trautner W. III 
412 Trencsenyi-Waldapfel I. I 325 
Traverso E. II 247 TrederH.J.ni421 
Tremblay P. I 357 Trentowski B. II 287 
Tresmontant C. I 362, 365; III 416
Treter M. III 394
Tretiak A. III 384
Tretiak J. II 289
Trever A. A. I 324
Treves P. II 249
Trębicki J. III 413
Triilhaas W. II 282
Trillitzsch W. I 339
Triomphe R. II 286
Tripathi R. K. II 258
Troeltsch E. I 349, 354
Troiło E. II 246, 248
Troisfontaines R. III 429, 430
Trotignon P. III 407, 410, 428
Trouillard J. I 344
Trubeckoj E. III 416
Trubicyn Ju. N. III 408
Truć G. I 359
Truchim S. I 350
Truitt W. H. III 428
Truskolaski E. II 265
Trybusiewicz J. II 286; III 381, 405
Tryzna P. K. 'I 346
Trzciński T. II 289
Trzebiński S. III 395
Trzebuchowski P. III 433
Tschachert P. I 376
Tucker R. III 388
Tuckey T. G. I 335
Tuczyński J. II 285
Tugarinov V. P. III 389
TugendhatE.111411,428
Tumarkin A. II 241
Turkowska D I 337, 342, 346
Turner J. III 408
Turner W. I 316
Turowicz J. III 430
Turowiczowa A. III 404
Turowski J. I 338
Turowski S. II 272
Tuszyńska (Wilczek) F. I 370, 371, 375
Tuttie H. N. III 397
Tvrdy J. III 431, 433
Twardowski J. II 252
Twardowski K. I 330, 353; II 256, 257, 265; III 383,
384, 392, 395, 398, 399, 410 
Tweyman S. II 269 Tyborowska K. III 
422 Tymczak A. I 350
Tymieniecka A. T. II 261; III 412, 420, 425, 434 
Tymieniecki K. I 380
Obele W. II 273 Uchiyama M. 
III 412



33 — Historia filozofii t. III.
513


UczkoS.111416
Ude J. I 367
Ueberweg F. I 11, 316, 324, 352; II 240, 242, 286;
III 385, 405 Ueda Sh.I 377 Uehiing T. E. Jr. 
U 275 Ujdą J. I 346, 357
Ujejski J. II 277, 287; III 401 433 Ulanov B. 
III 414 Ullmann C. I 380 Ulirich H. III 388 
Untersteiner M. I 324, 328 Uphues K. I 354 
Uranowicz Z. I 335 Urbański W. II 250 Uri 
H. I 341
Urmanowicz W. I 370 Urmowski 
K. II 276 Urmson J. O. I 320; III 
425 Uschmann G. III 394 Usener 
H. I 337
Usowicz A. I 336, 369, 381; III 433, 435 
Utienko S. L. I 342 Uthennoehien O. I 332 
UtitzE.I323;in398
Yacandard E. I 358 Yahien 
1.1 343
Yaihinger H. II 275; III 385, 399 Vajda G. I 361, 362 
Yalente M. I 342 Valiavec F. II 267 Yallentin A. II 246 
Yallese G. II 248 Van Bavel T. I 351 
VancourtR.II283;III414 Van den Bergh I 360 
Yandenbroucke F. I 354, 355 Van den Bruwaene I 342 
Van den Eynde D. I 356, 358 Van der Bend I. G. II 259 
Van Der Geest J. E. L. I 348 Van der Haeghen V. II 257 
Van der Meulen J. II 283 Van der Tak W. G. II 258 Van 
de Vyver E. I 363 Van Elswijk H. C. I 359 Van Heijenoort 
J. III 419 Yanhoutte M. I 330, 332 Van Lier H, III 406 
Yanier J. I 334 Yanni Rovighi S. I 353, 357, 366, 368; II 
275;
111411 Van Riet S. 
I 360


Yansteenberghe E. II 246
Van Steenberghen F. I 355, 357, 365, 366, 368 Van 
Straaten M. I 339 Varet G. I 320, 324; III 406, 429 
Varillon F. II 261 Varloot J. II 264 Yartanian A. II 264, 
267, 270 Yaseckij G. S. zob. Wasieckij G. S, 
VasoliC.I352;lI243,245 Vattimo G. I 334; II 282 Vaux R. 
de I 361 Yaysset-Boutbien R. III 387 Vaz Diaz A. M. II 
258 Veatch H. B. I 335 Yecchi G, II 283 Vecchi0 G. del II 
273 Yecchiotti I. I 348 Vedrine H. II 245, 246, 249 Veitch 
J. II 264 Yeitch M. III 388 Yella A. P. I 364 Venturi F. II 
270 Yerbeke G. I 339, 360 Yercruysse J. II 271 Yerdenius 
W. J. I 331 Yerga L. II 258 Yernant J. P. I 322, 323, 325
Verneaux R. II 240; III 395 Yerniere P. II 258, 264
Verondini E. II 275
Verra V. I 317; II 264, 276
Yerweyen J. M. III 385
Yetulani J. III 434
Vezin A. I 372
Vialatoux J. II 274
YialletF.A. 111416
Viano C. A. I 334; II 267
Yicaire P. I 331
Yicentini C. III 397
Yickers B. II 249
Viel A. III 414
Vietta E. III 428
Vignaux P. I 352, 374
VillaG.III392
Yillery P. II 243, 246
Vink C. I 332
Yiolante C. I 354
Yiolette R. III 410-
Yirasoro A. M. III 398-
Virieux-Reymond A. I 339
Yitali R. I 326, 329
VjakkerevF.P.ni418
Ylachos G. I 331; II 26& .274
Vleeschauwer H. J. de II 252, .255, 274


514


Yloten J. van II 253
Voelke A. J. I 339
Vogel G. J. de l 321, 327,334
Vogel H. Ul 420
Vogel T. 11(420
Yogliano A. l 337
VoigtlanderH.D.I331
Voise W. J 335; II 245, 252, 254, 255, 261; III 434
Volkelt J. II 285
Volker W. I 348, 349, 352
Yolkmann R. I 343
Yolkman-Schluck K. H. II 246, 281
Volpe G. delia zob. Delia Volpe G.
Yoltaire zob. Wolter
Von Leyden II 263
Yooght P. de I 372/373
Yorlander K. I 316; II 274, 276
Vorovka C. III 396
Voss O. I 333
Yossier K. I 372
Yossier O. II 272
Vrin J. I 320, 343
Yuillaud P. I 362
Yuillemin J. I 358; II 256, 274
Yycinas V. III 428
W. Z. III 383
Waard C. de II 253
Wabner J. I 347
WachtelA.I 349
Wachulka A. I 379
Wadding I 364
Wadę I. O. II 270
Waelhens A. de III 41), 428, 430
Wagner F. D. II 284
Wagner G. F. II 284
Wagner K. III 418
Wahl J. I 332; II 241, 282; III 391, 413, 424, 427
Wais K. I 354, 369, 372; III 392, 414, 415
Wajsberg III 431
Waldenfels B. I 330
Waldenfels-Goes Ch. III 391
Walder P. III 423
Waldinger R. II 270
Walicka J. III 385, 400
Walicki A. II 242, 276, 286, 288, 289; III 384, 385,
400, 404, 432, 433 Walker D. P. II 247 
Wallace W. II 282 Wallace W. A. III 421 Wallis 
M. II 246; III 381, 397, 432, 434 Wallis R. T. I 
344 Waliraff Ch. G. III 429 Wallwork E. III 
423/424


Walsh J. J. I 334
Walter J. l 323
Walter M. 11 259
Walton C. II 257
Walz A. I 367
Walzer R. I 359, 361
Ward I. II 274
Ward W. P. III 390
Warkocz A. III 391
Warnock G. J. U 268; III 406
Warnock M. III 428
Warrain P. II 286, 287
Warrender H. II 258
Warry J. G. J 323, 331
Warska J. III 382
Warski A. III 382
Wartenberg M. II 266, 275; III 395
Wartofsky M. W. III 421
Wasieckij G. S. II 242; III 400
Wasilewski M. II 256, 258
Wasserberg I. II 275; III 410
Wassermanówna M. III 423
Waszczenko P. III 383
Waśkiewicz H. I 323, 342
Waśkowska H. III 389
Watanabe M. II 246
WatlingJ.111413
Watson R. A. II 256
WatsonR. I. I 318
Watt M. W. I 3.61
Wawiłow S. I. II 261
Wawrowski F. I 346
Wawrzyniak A. II 269; III 429
Wawrzyniak F. I 340
Waxman M. I 362
Wąsik W. I 329, 335, 337, 378; II 242, 251, 256,
277, 286; III 433, 435 Wciórka L. III 416 
Webb C. C. J. I 359 Weber A. III 395, 406 
Weber E. J. III 406 Weber F. II 282 Weber K. 
O. I 348 Webering D. I 376 Wedeking G. A. I 
326 Wehrii F. I 323, 337 Weigt H. I 328 Weił E. 
II 275, 282 Weił R. I 334 Weimann K. H. II 248 
Weinberg B. II 245 WeinbergJ.R.I352;III425 
Weinberger O. ?419 Weingartner I. I 317, 358; 
II 242; III 431


33«
515



Weingartner P. J II 408
Weis K. II 276
WeischeA. I 341, 342
Weise G. II 245
Weisenbeck J. D. III 424
Weiss A. l 360
Weiss F. G. II 282, 284
Weiss O. II 279
Weiss P. III 402
Weiss T. III 399
Weitz M. III 406
WeizsackerE. v. III 421
Wejsberg M. III 419
Welch E. P. III 411
Weldon T. D. II 274
We] lek R. II 274; III 390
Wells G. A. II 277
Welte B. I 364; III 429  •
Wendland P. I 343, 345
Weniey R. M. l 339
Wendt A. I 317
Wennerberg H. III 409
Wentscher M. I 318; III 395'
Wepsięć J. III 401
Werkmeister W. H. II 242
Werner A. III 398
WernerC. I 321
Werner K. II 250; III 385
Weryho W.i III 390
Wesep H. B. van III 407
Wessel K. F. III 418
West G. II 263
West M. L. I 325
Westacott E. I 366
Westfall R. II 268
Wetlesen J. II 259
Wetter F. I 371
Wędkiewicz S. I 379; II 257
Węgrzecki A. II 257; III 413
Wężyk-Widawska H. III 403/404
Whewell W. I 318; II 241
Whitaker G. H. I 343
White M. II 242; III 407, 408, 413, 426
Wbite S. S. III 409
Whithehead A. III 408, 424
Whittaker F. W. III 386
Whittaker T. I 344
Whittenmore R. C. III 410
Wiatr J. J. III 389, 424
Wicentowicz-Hiż D. III 407
Wicher W. II 262
Wichler G. III 392
Widerszpil S. III 389
WidmannJ. II 281
Wiedeburg P. II 260 Wiegershausen H. II 
276 Wiegner A. III 383, 391, 393, 421 
Wieland G. I 367 Wielgus S. I 363 Wiener 
P, P. I 320; III 409 Wierszyłowski K. I 347 
WierzbiańskaA.111432 Wierzbicka A. III 
405 Wierzbicki J. I 329 Wierzbicki S. I 370 
Wierzbowski T. I 382 Wierzejski R. I 354 
Wiese B. v. II 276 Wieser F. II 255 
Więckowski A. I 368 Więckowski Z. I 368 
Wikander S. I 347 Wikariak J. II 244 
Wikramanayake G. H. I 331
Wilamowitz-Moellendorff U. v. I 322, 330, 334, 340 
Wilanowski B. I 346, 348 WiłburJ. B. II 256; III 424 
Wilcox S. T. III 399 Wilczek F. zob. Tuszyńska F. 
WilczyńskiJ. 1362; III 383 Wild J. I 330; II 268 Wilde F. E. 
III 391 Wildermuth A. II 260; III 388 Wildiers N. M. III 
416 Wilenius R. II 250 Wilims B. II 258 Wiliński K. U 272 
Wilhelm J. III 398 Wilkins B. T. U 284 Willam F. M. III 
390 WilliamsB.m413 Williams J. R. m 427 Williams T. C. 
II 275 Williams W. I 358 Willey B. II 267 Willmann O. I 
319 Willner H. I 356
Wilpert P. I 353, 354, 362,; II 243 Wilshire B. III 409 
Wilson R. M. I 348 Wilusz A. I 326 Wineh P. III 423, 427 
Winckelmann J. III 381 Windelband W. I 316, 321, 332; II 
240; III 385, 386,
405
Windischer H. III 398 Winiarski 
L. III 390 Winkler E. I 377



516


Winn C. I 334
Winn R. B. III 407
Winowska M. III 430
Winter E. II 260, 262
Winter E. K. I 349
Winter U. II 271
Winterhalder L. I 326
WiplingerF.I335;III428
Wippel J. F. I 352/353
Wipper R. J. I 347
Wippern J.I 331
Wirpszowa-Kurecka M. zob. Kurecka-Wirpszo-
wa M.
Wistocka-Remerowa K. I 339 
Wismann H. I 326 Wissowa G. I 324, 
345 Wistuba H. I 344, 370
Wiszniewski M. I 341, 377, 378; II 249, 251 Wiśniewski 
B. I 326, 327, 329, 338, 339, 340, 341 Wiśniewski J. III 
395 Wiśniewski S. III 382 Wiśniewski Z. III 392 Witek 
S. I 370
Witkiewicz S. I. III 412, 422, 432 Wittels 
F. III 422 Witt-Hausen J. III 391 Wittich 
D. III 381
Wittmann M. I 334, 368; III 412 Wituski L. I 379 
Witwicki S. II 289 Witwicki T. II 267; III 381 Witwicki 
W. I 326, 328, 333, 335; II 267, 288, 289;
III 403, 409
Wizę K. F. I 327; II 256, 278 Wlosok A. I 347 
Włodarczyk T. I 365, 374 Włodek Z. I 363, 366, 367, 
374, 375, 380, 381, 382;
II 246
Wlodkowa Z. I 368; III 404 
Wnorowski P. II 265 Wocial J. II 276 
Wodzyńska M. II 289 Wohiwill E. II 
255
Wojciechowska W. II 253, 265, 271; III 381 
Wojciechowski K. F. I 379 Wpjciechowski T. III 416 
Wojdak R. III 384 Wojkowski B. I 346 Wojtacha E. I 
347 Wojtowicz K. III 396 Wojtowicz W. III 404 
Wojtyła K. III 413 Woleński J. III 431 Wolf K. II 283


Wolfel E. I 371
Wolff H. M. I 331; II 258, 260, 273, 285; III 398
Wolff R. P. II 275
Wolff S. II 265
Wolfman L. II] 392
Wolfson H. A. I 344, 361, 363; II 258
Wollgast S. II 247; III 381, 424
Wollheim R. III 397
Wolniewicz B. II 284; III 383, 389, 404, 405, 418,
427
Wolny J. I 382 Wolski J. F. 
III 382 Wolski T. III 383 
Wolter II 261
Wolter A. I 352/353, 364 Wolter A. B. I 371 
Woltmann L. III 392 Wołczaska-Kurnatowska 
J. II 258 Wotoszyn S. I 330 Woloszynowa L. III 
432 Wołowicz L. III 394, 423 Wołyński A. II 
255 Womela S. III 384 Wood A. III 413 Woods 
T. III 387 Woodworth R. S. III 422 Woolhouse 
R. S. II 267 Woozley A. D. I 382 Woroniecki A. 
IT 278; III 403 Woroniecki J. I 351, 369; Ul 
414, 431 Woyczyńska W. II 268 Woyczyński B. 
I 333 Wójcik Z. II 279 Woźnicki K. II 272 
Wójcik K. I 374, 381; III 431 Wright G. H. v. 
III 426, 435, 408 Wroczyński R. III 435 Wróbel 
J. I 356 Wróbel W. I 335 Wróblewski A. III 
383, 394 Wróblewski J. II 270, 272 Wróblewski 
K. II 288 Wróblewski W. I 333 Wrzol L. I 345 
Wrzosek A. II 278 Wrzoska A. II 278 
Wścieklica B. III 385 Wudel W. II 258, 271 
Wundheiler A. III 421 Wundt H. II 273
Wundt M. I 317, 322, 334; II 254, 274 Wuim K. 
I 344 Wtłrzbach F. III 398 Wllstenfeid F. I 378


517


Wyczółkowska A. II 285 
Wygotskij L. S. III 422 Wyller E. 
A. I 331 Wyrozembski Z. J. III 418 
Wyrzykowska R. II 285 
Wyrzykowski S. Ul 384 
Wyschogrod M. III 391 Wyser P. I 
370 WysznackiK. 111 381
Xenakis I. I 340 Xhaufflaire 
M. III 388 Xiberta B. M. I 
373
Yates F. A. II 249 Yolton J. 
W. II 267 Yost R. M. II 260 
Young N.III 390 Young T. 
H. III 409
Z. S. III 384
Zabeeh F.l 358;II 268 Zabłocki J. Ul 
404 Zabłudowski A. I 335; (U 405 
Zabludowski T. III 382 Zaborski W. 
III 392 Zac S. I 362; II 259 
Zachariaszewicz G. I 338 
Zachariewicz J. III 394, 401 
Zafiropulo J. I 326 Zagorski Z. III 433 
Zahn M. II 274 Zaićenko G. A. II 267 
Zajączkowski A. I 362 Zakrzewski W. 
I 380 ZaleskiZ. L. II 286 ZalewskiS.I 
353; III 414 Załęski W. II 275 
Załszupin H. III 404 Zafuski A.I 346 
Zamboni G. III 413 Zamecki S. III 
421 ZanardoA.III 417 Zancanella A. I 
366 Zaner R. M. 111412 Zaniewicki 
W. III 404 Zanta L. U 248 Zapaśnik S. 
III 397 Zaragtleta Bengoechea J. III 
415 Zarański S. II 250 Zaremba W. I 
335 Żarem bi na W. III 384 ZarębskiJ. 
U 251 Zari G. U 273
Zasławski F. I 336
ZatheyJ. 1379; U 251
Zawadzki J. III 415
Zawadzki W. II 244, 249
Zawirski Z. I 317; III 396, 406, 419, 421, 431, 433,
434, 435 Zazzo R. III 422 
Zbroja J. l 317 Zdaniewicz W, l 
351 Zdanowicz A. I 378 
Zdanowicz J. U 262
Zdziechowski M. II 281, 286, 289; III 433 Zdzi łowiecka-
Jasieńska H. I 382 Zea L. U 242 Zegarliński S. l 341 
Zeidler F. 11(421/422 Zeissberg H. I 380 ZellerE.I 321, 
334; 11 241 Zelnikowa H. Ul 386, 389 ZełtnerH. II 281 
Zembrzuski L. U 241 Zengteller L. III 387 Zenkoysky V. 
V. U 241 Zeno III 390 Zeppi S. I 329 Zetowski S. I 330 
Zgółka T. 111 432 Ziegenfuss W. I 320 Ziegler K. l 326, 
343 ZieglerT.1318,322; 111398 Ziehen T. III 387 
Zieleniewski J. Ul 393 Zieleńczyk A. l 317, 325, 327, 333, 
379; II 277, 280,
285, 287, 288, 289; III 383, 401, 435 • Zielewicz J. II 
249 Zielewiczówna M. III 397 Zielińska J. W. III 382 
Zieliński B. III 403 Zieliński E. I 366; U 266 Zieliński J. 
I 346
Zieliński T. I 322, 323, 324, 333, 339, 342, 343, 347 
Ziemba T. II 267, 278, 285; III 387 Ziembicki W. I 379 
Ziembiński Z. III 435 Ziemiański S. I 336 Ziemięcka E. U 
281, 284 Ziemski S. U 251, 262; III 433 Zilboorg G. III 423 
Zimand R. III 433 Zimara M. II 248 Zimmerl; W. C. 11 284 
Zimmermann A. I 365 Zimmermann E. II 285 
Zimmermann O. I 332



518


Zimmermann R. l 319, 353, 354
Zimmermann W. III 424
Zinowiew A. III 419
Ziółkowski E. I 338, 340
Zitron E. III 395
Ztotnicki A. III 396
Złotowski I. III 384, 400
Znamierowski C. I 317; II 240, 244, 253,- 265;
11] 381, 403, 409, 419, 424 Znaniecki F. I 319; III 
403, 404, 413, 424, 435 Znosko J. II 265 Zubow W. P. I 
334, 379 ZuckerK. I 322 Zussini A. II 289 Zwaenepoel J. 
P. I 364 Zweig S. III 423 Zwiercan M. I 363, 379, 381 
Zwingmann H. II 274 ZwolińskiZ. III 425


Żaboklicki K. II 244, 245
Żarnęcka Z. III 436
Żebrawski F. I 378
Żeleński T. (Boy) II 244, 247, 253, 254, 265, 266
Żeleźnik T. A. I 337
Żmigrodzka M. lir 401
Żółkiewski S. II 289; III 396, 432
Żóttowski A. I 333; II 256, 261, 276, 284, 286, 288,
289
Żuławski J. II 259 Żurowski M. II 254 
Żychliński A. l 350, 368, 369 
Żychliński L. I 323 Życzkowski E. I 
350 Życzyński H. II 289; III 433 
Źygulski Z. II 276 Żyliński E. III 419


III. SKOROWIDZ RZECZOWY
W skorowidzu zaznaczono tylko ważniejsze pozycje


Absolut: źródło tego pojęcia u Platona, w jego idei dobra I 
98; pierwsze jego sformułowanie przez 
neoplatończyków 167, 170/171; absolut u gnostyków 
(jako niepoznawalne bóstwo) 177;
u Eriugeny 217; u idealistów niemieckich II 209, 
214/216, mesjanistów (Wrońskiego) 230/231, 
idealistów angielskich III 149/153; absolutna substancja 
(Bóg) u Newtona II 85/86; negatywny doń stosunek 
Kanta 176, Comte'a III 24, pozy-ty wistów 10, 100; 
stwierdzenie jego niepozna-walności u Hamiltona 28, 
Spencera 78, Huxleya i Du Bois-Reymonda 97/98, 
Nietzschego 165;
krytyka koncepcji absolutu u Jamesa 200/201, F. C. S. 
Schillera 202; walka z absolutyzmem i metafizyką jako 
filozofią absolutu w materializmie dialektycznym 48.
Abstrakcje w nauce i filozofii: ich krytyka u Comte'a III 
21, Marksa i Engelsa 48/49, w marksizmie-leninizmie 
261, w psychologii radzieckiej 306; u Newmana 60, 
Kierkegaarda 67, Nietzschego 164/165, Whiteheada 
322 i n.;
w ogólnej krytyce intelektu u Bergsona 206 i n.
Agnostycyzm: zaczątki u Ksenofanesa I 34, w 
minimalizmie sofistów 68/69, w sceptycyzmie 
starożytnych 146 .i n.; agnostycyzm w docta ignorantia 
Kuzańczyka II 8, w poglądach d'Alemberta 142; w 
odniesieniu do rzeczy samych w sobie u Kanta 174 i n., 
180; w neokan-tyzmie III 95; u Littrego 27, Hamiltona 
28, Spencera 78/79, Baina i Pearsona 81; w moder-
nizmie katolickim Blondela i Le Roya 213;
w ignoramus atąue ignorabimus Du Bois-Reymonda 
97/98; w fikcjonalizmie Yaihingera 105;
w sceptycyzmie Renana 125 i n.; w konwencjo-
nalizmie 132, 136 i n.; w fizyce XX w. 278;
u N. Hartmanna w stosunku do irracjonalnych 
składników bytu 329; wprowadzenie terminu


przez Huxleya 78; krytyka agnostyeyzmu u 
neopozytywistów 341; potępienie przez Lenina 257.
Akt: w rozumieniu Arystotelesa I 113/114, Tomasza 275, 
Suareza II 34, Husserla III 216, N. Hartmanna 329; 
akty duchowe wg Gentiiego 253.
Aktualizm: zaczątki u Mikołaja z Autricourt I 303; w 
psychologii drugiej pół. XIX w. III 89, w szczeg. u 
Wundta 110; u Gentiiego 253.
Aktywizm: u Fichtego II 205, 206, Carlyle'a III 56, 
Newmana 62, pragmatystów 198, Russella, Broada 
231, Whiteheada 322, w «filo-zofii ducha» 355.
Altruizm: w etyce społecznej stoików I 135; jako środek 
do szczęścia u Epikura 140/141; płynący z pierwotnego 
uczucia sympatii w etyce Hume'a II 116; jako 
skłonność naturalna — w poglądach Shaftesbury'ego i 
jego następców 119/121, 124/125; jako postulat u 
Woltera 131; jako składnik hedonizmu Benthama 
199/200; w etyce współczucia u Schopenhauera 
221/222; w zasadzie wre pow autrui Comte'a III 23; w 
utylita-ryzmie J. St. Milla 32/33; w etyce wolnomyśli-
cielskiej Pearsona 83; w teorii instynktów społecznych 
McDougalIa 284; w koncepcji podwójnego źródła 
moralności u Bergsona 211/212;
skrajne jego zaprzeczenie w tezie Hobbesa: homo 
homini lupus II 68; w przekonaniu o wyłączności 
egoizmu u Locke'a 102 i Helvetiusa 147/148;
w teorii egoizmu u encyklopedystów 132;
w radykalnym egoizmie Stirnera III 53/54;
w elitaryzmie Spencera 77/78; w uznaniu przez 
Nietzschego altruizmu za egoizm słabych i 
przeciwstawieniu mu «moralności panów» 165.
Amoralizm : u sofistów (moralność — umOwą, prawem 
silniejszego) I 70; u cyrenaików 81;


520


u La Mettrie'ego II 135/136; złagodzony u Helvetiusa 
146/147; radykalny u Stirnera III 53; sceptycki u Renana 
126/127, France'a, Gide'a i innych 129; w «poza dobrem 
i ziemi) Nietzschego 165 i n., 167; u egzystencjalistów 
351/352.
Analityczna metoda: u Galileusza II 43, Kartezjusza 47; w 
innym znaczeniu w filozofii XX w. III 188; w brytyjskiej 
szkole analitycznej 224 i n.; w neopozytywizmie 
338/339; w szkole Twardowskiego 368, 369/370, u 
innych filozofów polskich 368/369; w naukach 
humanistycznych drugiej poi. XIX w. 141. — 
Analityczne sądy u Jana z Mirecourt I 302, Leibniza II 
80/81, • Wolffa 159, Kanta 166 i n.; u Corneliusa III 106;
pojęte jako «tautologie» w Kole Wiedeńskim 338/339, 
340. — Filozofia analityczna a konstrukcyjna 188; 
krytyka metody analitycznej u Newmana 60, w 
psychologii 282/283, 286.
Anamneza u Platona I 95/96.
Anarchizm: metafizyczny u Stirnera III 54;
praktyczny u Bakunina i Kropotkina 54. Por. nadto 
Amoralizm.
Antropologizm: u sofistów I 69; w filozofii Oświecenia II 
111; u Feuerbacha III 41/42.
Antropomorfizm:  potępiany przez pozyty-wistów 
(Avenarius) III 99/100; broniony przez pragmatystów 
204/205; w pojmowaniu Boga — krytykowany już przez 
Ksenofanesa I 33;
występujący w zakładaniu sensowności istnienia wg 
pozytywistów III 179; w mechanistycznym pojmowaniu 
przyrody wg postaciowców 287;
jego krytyka w teorii złudzeń F. Bacona II 26.
Antropozofia III 188.
Antyfilozoficzna postawa: u pozytywistów, w szczeg. u 
Comte'a III 21; jej charakterystyka wg Renana 70; u 
scjentystów, w szczeg. u Pearsona 81/83; u 
pozytywistów w Polsce 71;
w parcelowaniu filozofii 84/85; u neopozyty-wistów 
wiedeńskich 341/342, polskich 369.
Antynomie: w szkole eleackiej i megarejskiej I 37/40; u 
Kanta II 175 i n.; w pojęciu «rzeczy» i «jaźni» — 
zdaniem Herbarta III'37; w pojęciu «bóstwa»u 
Whitehaeda 325; w logistyce 268; systemy dedukcyjne 
wolne od antynomij 269; rozwiązanie antynomii 
przestrzeni u Einsteina 274;
antynomiczna natura bytu wg Heraklita I 31, Hegla II 
213 i n., materializmu dialektycznego III 48, 258/259.
Antypsychologizm: u Malebranche'a II 65;
u Comte'a w zaprzeczeniu możliwości intro-spekcji III 
18; szczegółowa krytyka psycholo-gizmu u Husserla 
216/217, psychologistycznej


interpretacji kantyzmu przez marburczyków II 184/185, 
III 245 i n.; krytyka psychologicznego idealizmu u 
neorealistów anglosaskich 228 i n.; marburczyków 245; 
N. Hartmanna 328/329; w nowej humanistyce 146; u 
Whiteheada 323 i n.; socjologizm w miejsce 
psychologizmu 315. Por. nadto Psychologizm.
Apercepcja: u Leibniza II 78; jako wkład rozsądku w 
spostrzeżenie u Kanta 168 i n.;
jako wpływ nagromadzonych wyobrażeń na wyobrażenia 
postrzegawcze u Herbarta III 38;
jako objaw "ekonomii myślenia" u Avenariusa 100/101; 
jako przejaw «syntezy twórczej" u Wundta 111; 
opozycja 113.
Aprioryzm: zaczątki u Parmenidesa I 35;
w dialektyce Platona 95 i n.; w iluminizmie Augustyna 
196; w «wiecznych zasadach" Bona-wentury 263/264; w 
matematycznym składniku przyrodoznawstwa u 
Galileusza II 43/44;
u Kartezjusza 51, w jego ideach wrodzonych 52;
w prawdach pierwotnych u Leibniza 80/81;
w matematycznym przyrodoznawstwie Newtona 84 i n.; 
w racjonalizmie Wolffa 158/159;
u Kanta 165 i n.; w kaniowskim czynniku filozofii 
Schopenhauera 219/220; u neokan-tystów III 94 i n.; u 
radykałów filozoficznych 200;
we «wrodzonych formach myślenia" Spencera 76/77; u 
Riehia 103; zorientowany biologicznie i socjologicznie i 
zastosowany do historii u Simmla 104; ujęty 
kompromisowo przez Wundta 111/112; w teorii 
oczywistości u Bren-tany 158/160; w uznaniu «prawd w 
sobie" przez Bolzana 15/16, 216; w analizach 
istotnościowych fenomenologów 219 i n.; w realizmie 
pojęciowym Russella 234; u marburczyków 244 i n.; w 
systemach formalnych (logistyka) 267 i n.; w nowej 
fizyce 272 i n.; w sformalizowanej wiedzy neopo-
zytywistów 334, 338 i n.; aprioryzm socjologiczny 
Durkheima 314; negacja apriorycznego poznania 
związku przyczynowego u Hume'a II 112. Por. nadto 
Dedukcja, Natywizm i Konwencjonalizm.
Asocjacja wyobrażeń i asocjacjonizm:
w psychologii Priestleya i Hartleya II 104, 124;
w estetyce XVII wieku 89; sformułowanie praw 
kojarzenia przez Hume'a 111, 123; asocjacja w 
psychologii i teorii poznania radykałów filozoficznych 
198/199, w szczeg. Jamesa Milla w zasadzie 
nierozerwalnego kojarzenia" 199;
u J. St. Milla III 29, 32; w psychologii drugiej pół. XIX 
w. 86; krytykowana przez teoretyków «strumienia 
świadomości": Corneliusa 106, Jamesal97, 200, 
Bergsona, który przeciwstawia jej dysocjację jako 
podstawową czynność umysłu


521


210; przez funkcjonalistów i hormistów 283 i n., 
postaciowców 286.
Ateizm: u cyrenaików (Teodoros Ateista) I 81;
u Hobbesa II 69; u La Mettrie'ego 135/136;
u encyklopedystów, w szczeg. u Diderota 132 i 
Holbacha 136; u Stirnera III 52/53, Nietzschego 168; u 
niektórych idealistów angielskich 154;
u niektórych egzystencjalistów 353; likwidacja 
zagadnienia wraz z całą metafizyką u neopozy-tywistów 
340 i n.
Atomizm:  A)  fizykalny — w starożytności u Leucypa i 
Demokryta l 47 i n., epikurejczyków 141/142; w 
średniowieczu: w szkole w Chartres 240, u Arabów 
245/246, u okhamistów 303;
w czasach nowych: u Gassendiego II 67; odrzucenie go 
przez Kartezjusza 50; krytyka przez pozytywistów, w 
szczeg. przez Macha III 101, 108; rehabilitacja przez 
nową fizykę 109, 274/275; kompromisowa koncepcja 
Whiteheada 322/323; B) psychologiczny - w, 
radykalnym sformułowaniu Taine'a 121 (mniej 
radykalny w całej psychologii empirystycznej — por. 
Em-p i ryz m); krytykowany przez Corneliusa, Ja-
mesa, Bergsona, funkcjonalistów i hormistów, 
postaciowców — por. Asocjacja; kompromisowa 
koncepcja Whiteheada 322/323; C) metafizyczny—por. 
Monadyzm, a także u Russella "neutralne jednostki" 
324; D) moralny u Gide'a 129; E) logiczny u Russella 
231.
Bezpartyjnośćipartyjność w filozofii III 256. 
Bezsensowne tw i erd zeń ia wg neopozytywi-
stów III 340/341.
Bezwarunkowy nakaz wg Kanta II 178. Biologizm: 
zaczątki u Arystotelesa l 107;
u Darwina i Spencera III 75 i n.; u Avenariusa w zasadzie 
"ekonomii myślenia" 100/101;
u Simmla w teorii form apriorycznych 103;
w fikcjonalizmie Yaihingera 105; w etyce XIX w. 90; w 
przyrodniczym monizmie Haeekla 107;
uFouilleegow«walceobyt»idej 118; w «pełniży cia» 
Guyau 118; w «filozofii życia» Diitheya 142;
u Nietzschego 164 i n.; u polskich pozytywistów 176; w 
psychologii Jamesa 198, w jego pragmatyzmie 199; w 
instrumentalizmie Deweya 199;
w elan viial Bergsona 211; w witalizmie 263 i 
organicyzmie 264; w funkcjonalizmie i hor-mizmie 281 i 
n.; w behawioryzmie 289 i n.;
we freudyzmie 298 i n.; w psychologii radzieckiej 306 i 
n.; w monadyzmie Witkiewicza 365. Bohaterów kult u 
Carlyle'a III 56/57. Bóg: walka z politeizmem i 
antropomorfizmem u Ksenofanesa I 33/34; zaczątki 
koncepcji


w «logosie» Heraklita 31/32, w «duchu» Anaksa gorasa 
45; sceptycyzm teologiczny u sofistów 71 i sceptyków 
151; budowniczy świata u Platona 93; pierwsza 
przyczyna u Arystotelesa 114/115;
panteistyczna koncepcja u stoików 131; negatywna u 
Epikura 142/143; synkretyczna u Filona 163; krytyka 
dowodów istnienia Boga u sceptyków 151; pierwsze 
koncepcje chrześcijańskie 180/181; koncepcje: 
Orygenesa 185, Augustyna 197, Eriugeny 217, Anzelma 
222/223; materia-listyczna koncepcja Tertuliana 192 i 
Dawida z Dinant 258; koncepcje: Bonawentury 264/265, 
Tomasza 275/276, Eckharta 308; w nowożyt-ności: 
Kartezjusza II 48/49, Malebranche'a 62/63; 
panteistyczna koncepcja u Spinozy 71/72;
Bóg jako najwyższa monada u Leibniza 79;
Bóg w koncepcji deistów 28/29 i 130, ateistów XVIII 
w. 135/136; jako «idea regulatywna» u Kanta 174 i n. i 
jako postulat praktycznego rozumu 178/179; krytyka 
teologii racjonalnej 176; ludzkość w miejsce Boga u 
Comte'a III 24 i u Feuerbacha42;jako istota zjawisk u 
Carlyle'a 55/56; objawiający się w «lęku i drżeniu» 
istoty ludzkiej u Kierkegaarda 65/66; jako postulat 
wiary u Renouviera 117; jako «kategoria ideału» u 
Renana 128; pragmatystyczno-empiryczna koncepcja u 
Jamssa 199 i n.; Bóg niedosięgalny przez rozum u 
Bergsona 212; jako przedmiot apriorycznego  poznania 
u Schelera   221/ /222; jako istota ograniczająca 
możliwości u Whiteheada 325; Bóg jako absolut por. 
Absolut;    negatywne    koncepcje   por. Ateizm. — 
Dowody istnienia Boga: dowód ontologiczny Anzelma l 
223/224, kosmologiczny Tomasza  275/276,  
probabilistyczny Pascala II 59, fizykoteologiczny 
Newtona 86;
dowód z immaterializmu u Berkeleya 108, z 
niewyrozumowanego przeświadczenia u New-mana III 
61/62, z doświadczenia religijnego u Jamesa 201/202, z 
przeżyć mistycznych wg Bergsona 212; próba dowodu 
we wczesnym okresie u Kanta II 163.
Cel, Celowość por. Finalizm.
Cnota : wg Sokratesa l 73 i n..cyników 79, Platona 98/99, 
Arystotelesa 118/119, stoików 132 i n., Filona 
164/165, Plotyna 168/169; wg Tomasza 278/279.
Cynicy I 78/80.
Cyrenaicy l 80/82.
Czas: absolutny u Newtona II 85, jego krytyka u 
współczesnych 86; jako idealna koncepcja umysłu u 
Leibniza 79; jako forma zmysłowości u Kanta 
168/170; absolutny czas — fikcją


522


wg Yaihingera III 104/105; czas przeciwstawiony 
przestrzeni u Bergsona 210; zrelatywizowany w teorii 
względności u Einsteina 273/274;
niesamoistny  w  stosunku  do  przestrzeni wg Whiteheada 
322.
Człowiek : w oczach Protagorasa (miara wszech-rzeczy) l 
69, Platona (dusza władająca ciałem) 90, Arystotelesa 
(jedność duszy i ciała) 117, Montaigne'a II 14/15, La 
Rochefoucaulda 16/17, de la Bruyere'a 17, Chamforta 
17, Woltera 17, 130, Pascala (wielkość i nicość 
człowieka) 60, La Mettrie'ego (człowiek-maszyna) 134, 
Feuer-bacha III 41/42, Carlyle'a 55, Kierkegaarda 64/68, 
Nietzschego 168/169, egzystencjalistów 347/354.
Dedukcja: jej teoria: u Arystotelesa l 108/109 (krytyka u 
sceptyków starożytnych 150), u J. St. Milla III 30/31, 
w nowej logice 268 i n., u neopo-zytywistów 338 i n.; 
dedukcja stosowana m.in. przez Parmenidesa i Platona 
(pod postacią dialektyki) I 35, 97; przez Hobbesa w 
teorii świata i państwa 11 67 i n.; uprawiana morę 
geometrico przez Spinozę 71 i n.; w matematycznym 
przyrodoznawstwie stosowana przez Galileusza 43/44, 
Kartezjusza 47/48, Newtona 85 i n., nową fizykę III 
271 i n., neopozytywistów 337/338 i n.
Definicjonizm III 333.
Deizm ; na podłożu racjonalistycznym w XVII w. 11 
28/29 i n., Woltera 130; na podłożu empi-rysty.cznym 
w XVIII w. 102; krytyka u Hume'a 115/116.
Dekadencja wg Nietzschego III 165.
Determinizm: u Parmenidesa I 36; u ato-mistów 
starożytnych 50/51; skrajny u stoików 130 i n., 
ograniczony u epikurejczyków 141/142 u awerroistów 
259/260; u Kartezjusza II 51 u Hobbesa 67/68; u 
Spinozy 71/72; w nie ogłoszonym wariancie teorii 
Leibniza 71/72 determinizm ograniczony do świata 
zjawisk u Kanta 175/176; częściowy u Lacheliera III 
119 w psychologii u Herbarta 38; u pozytywistów 70 
u Baina 81; w teorii kultury u Taine'a 122/123 w 
psychoanalizie 198; przeciwstawienie deter 
minizmowi kontyngentyzmu u Boutroux 135 krytyka 
determinizmu u Bergsona 211; inde-terminizm w 
nowej fizyce 276/277 i przeciwstawienie przez nią 
determinizmowi finalizmu pojętego holistycznie 
277/278; deterministyczne założenia psychoanalizy 
302/303, ich konsekwencją — fatalizm 305. Por. 
nadto Mecha-nistyczne ..., Przyczynowość.
Dialektyka: zapoczątkowana przez eleatów


I 33 i n.; jako erystyka w szkole megarejskiej 39:
nadużywana przez sofistów 67/68; rozwinięta przez 
Platona 96/98; w rozumieniu stoików 135;
średniowieczna u «dialektyków» 221, u Szkota 286, w 
późnym średniowieczu 294; «antydia-lektycy» 221; 
nowożytna: w idealizmie Hegla II 213/214; w 
materializmie Marksa i Engelsa III 48;
rozwinięta przez Lenina 259/260; negatywna rola 
dialektyki w filozofii Bradleya 151/152: filozofia 
dialektyczna Gonsetha 346.
Doświadczenie: zaczątki teorii doświadczenia u 
Protagorasa i sofistów l 68; wiedza zmysłowa 
przeciwstawiona wiedzy rozumowej u Platona 95/96; 
doświadczenie jako punkt wyjścia dla wiedzy u 
Arystotelesa 109/110; doświadczenie zmysłowe w teorii 
wiedzy u stoików 135/136, epikurejczyków («indukcja 
epikurejska») 143/144;
krytyka poznania opartego na zmysłach u sceptyków 
149; zlekceważenie doświadczenia w teorii przyrody u 
Ploty na 168; empiryczna podstawa nauk u Hugona 229; 
empiryzm w szkole w Chartres 239/240; empiryzm 
genetyczny" u Bonawentury 263, u Tomasza 278/279;
doświadczenie przyrodnicze a mistyczne u R. Ba-cona 
268/270, jego «doświadczenie filozoficzne* 269; 
intuicja jako źródło poznania egzystencjalnego u Szkota 
284; «eksperymentalne» poznanie u Oskhama 300; 
zewnętrzne a wewnętrzne według Locke'a II 98/99; jako 
podstawa nauki u Galileusza 43 i n. i u Newtona 84/85; 
empiryczna metoda nauki (teoria indukcji) u F. Bacona 
25 i n.; reriles de fait u Leibniza 80/81;
doświadczenie w teoriach empirystów XVIII w. 95; 
ujemna ocena sądów empirycznych przez «ojca 
empiryzmu» Locke'a 102; skrajny sensua-lizm 
Berkeleya 106 i CondiIIaca 138; zagadnienie 
doświadczenia u Hume'a 110 i n., u Kanta 170 i n., u 
nsokantystów III 94; ograniczenie nauki do wiedzy o 
faktach w pozytywizmie d'Alemberta II 141 i n.; 
doświadczenie intro-spekcyjne jako podstawa wiedzy 
psychologicznej i filozoficznej w szkole szkockiej 156; 
racjonalny wywód dla wiedzy uzyskiwanej przez 
doświadczenie u Wolffa 159; próba rozwiązania za-
gadnień epistemologii i etyki na drodze empirycznej u 
radykałów filozoficznych 199; lekceważenie 
doświadczenia przez Hegla 218; pierwotny fakt 
doświadczenia u Maine de Birana 223/224;   teoria   
«czystego  doświadczenia* u Avenariusa i Macha III 
99/100, u Jamesa -200/201; psychologia oparta na 
«czystym doświadczeniu') u Heinricha 359; aczyste do-
świadczenie» jako fikcja wg Wundta 111;
rozszerzenie pojęcia doświadczenia przez Jamesa


523


(radykalny empiryzm) 200, jego «doświadczenie 
religijne» 201; ograniczenie zasięgu doświadczenia do 
wiedzy o świecie realnym przez neopo-zytywistów 
(empiryzm logistyczny) 338. Por. nadto Empiryzm.
Dualizm: punkt wyjścia w odróżnieniu prawdziwego bytu 
i zjawisk u Parmenidesa I 34/35;
pitagorejski 57; dualizm idej i rzeczy u Platona 86/88; 
bytu i wiedzy u Arystotelesa 108, a także materii i 
formy 111 i n.; powszechny dualizm na schyłku 
starożytności 162/163; dualizm dobra i zła u gnostyków 
i manichejczyków 177/179;
Boga i świata w filozofii chrześcijańskiej 197/206, 
217/224; duszy i ciała u Kartezjusza II 51, u 
okazjonalistów 62/63; dualizm w metodzie u R. Bacona 
1270; walka z dualizmem u Spinozy II 71 i n. i w 
filozofii Oświecenia 129/130;
dualizm świata zjawisk i świata rzeczy samych w sobie 
Kanta 165 i n., u kantystów III 95;
u Wartenberga 360; przezwyciężenie tego dualizmu 
przez neokantystów 96, 243 i n., w szczeg. przez 
Cohena 245/246; dualizm zwalczany przez Renouviera 
116, przez mark-sizm-leninizm 261, Whiteheada 322.
Duch: w metafizycznej koncepcji Anaksagorasa 145, 
duch obok duszy u gnostyków 178; osnową przyrody 
wg Sćhellinga II 209; filozofia ducha u Hegla 
214/215; nauki o duchu u humanistów XIX w.. III 143 
i n.; «królestwo ducha» u San-tayany 235; filozofia 
ducha u Crocego 249 i n., Gentiiego 253; u N. 
Hartmanna 331; francuska (filozofia ducha» 354/355.
Dusza: pojęta atomistycznie przez Demokryta I' 51; dusza 
w wierzeniach pitagorejczyków 54/55; w dwoistej 
koncepcji Platona 89/91;
swoista koncepcja duszy u Arystotelesa, uznającego ją 
za «formę» ciała organicznego 116/118;
koncepcja stoików 130, Epikura 142, Filona 164;
dusza świata u Platona 93/94; dusza świata, w której 
zawarte są dusze jednostkowe, u Plotyna 167/168; 
odróżnienie duszy i ducha u gnostyków 178; koncepcja 
apologetów 181/182, 205/206, Orygenesa 185/186; 
dusza woluntarystycznie pojęta u Augustyna 197/199, 
znana lepiej niż ciało 198; materialistycznie pojęta 
przez Ter-tuliana 192, Dawida z Dinant 258 i Telesia II 
19; intelektualistycznie przez Tomasza I 278/ 279; 
woluntarystycznie przez Szkota 285;
panteistyczno-mistycznie przez Eckharta 308/ 309; 
magicznie u Paracelsusa II 19; panteistycz-nie u Bruna 
21; przełom w dziejach pojęcia duszy: pojęta jako 
substancja myśląca u Kartezjusza 48 i n.; jako przejaw 
(modus) substancji Boskiej u Spinozy 80/81; 
przeciwstawienie


wiedzy o'naturze duszy i wiedzy ojej istnieniu u 
Malebranche'a 64; monadystycznie pojęta por.  
Monadyzm;  funkcjonalistycznie I 281 i n.; 
aktualistycznie u Wundta 89, 110/11 Herbarta 110; w 
najnowszej psychologii — po Psychologia; bezpośrednie 
poznanie dusz u Maine de Birana II 223/225; u 
Ravaisson< 227/228. Por. nadto Nieśmiertelność duszy 
Materializm, Panpsychizm, Jaźń. Dynamizm: w 
pojmowaniu przyrody u Arysto telesa I 114, bytu u 
stoików 130/131; u Plotyna 166; u okhamistów (w teorii 
impetu) 303/304;
u Bruna II 21/22, Leibniza 77/78, Fichtego 204 i n., 
Sćhellinga 209/210, Hegla 213 i n.;
dynamika społeczna wg Comte'a III 21; dynamizm w 
filozofii Guyau 118, Nietzschego 168, Jamesa 198, 
Bergsona 209 i n., Gentiiego i jego następców 253/254; 
w dialektycznej przemien-ności świata u marksistów 
258/259; w nowej fizyce 274/275; dynamiczna 
koncepcja psychiki u Freuda 303; w socjologicznej 
teorii Pareta 318/320; u Whiteheada 322/323. Por. nadto 
Psychologia.
Egoizm: głoszony przez Epikura I 140/141, Hobbesa II 
68/69, encyklopedystów 132, w szczeg. Helvetiusa 
147/148; częściowy u radykałów filozoficznych  
199/201; absolutny u Stirnera III 53/54; krytyka 
Hume'a II 116. Por. nadto Altruizm.
Egzystencjalizm: Kierkegaarda III 64 i n., jego 
poprzedników 64, 348; egzystencjalizm XX w. 347 i 
n.; ideoegzystencjalizm 354/355.
Eklektyzm: starożytnych I 153/154, 160/161;
Odrodzenia II 12/13; Oświecenia 160, w filozofii 
francuskiej XIX w. (u Cousina) 227.
Ekonomia myślenia: zaczątki u Ockhama I 297; 
sformułowanie u Avenariusa i Macha III 100/101.
Eksperyment: początki u Maricourta («mistrza 
eksperymentu))) I 267; R. Bacona 268; jego teoria u F. 
Bacona II 26 i n.; w nowoczesnej psychologii III 86 i 
n.
Elenktyczna metoda u Sokratesa I 75/76.
Elitaryzm: u Heraklita I 32; u sofistów 70;
u Shaftesbury'ego w kulcie doskonałych jednostek II 
120; u Carlyle'a w kulcie jednostek silnych III 56/57; u 
Spencera 77/78; u Nietzschego 166.
Emanacja: u Plotyna I 166 i n.; u neoplatończy-ków 
169/171; zwolennicy systemu emanacyj-nego wśród 
chrześcijan 203, 218, 219/220 i wśród Arabów 242 i n.
Empiriokrytycyzm III 9, 98 i n.


524


Empiriomonizm u filozofów rosyjskich III 255. 
Empiryzm: trojakie jego rozumienie III 34/35;
A) metodologiczny — w zaczątkach u Maricourta I 267 i 
u R. Bacona 267/268; u F. Bacona II 24/27; B) 
genetyczny i epistemologiczny — podstawy u Locke'a 98 
i n.; kontynuacja i krytyka u Hume'a 120 i n.; u innych 
myślicieli XVIII w. 127/128; powrót doń Woltera 
128/129; połączony z racjonalizmem u Kanta 165 i n.; 
granice empiryzmu wg Comte'a III 18 i n.; odnowienie 
empiryzmu przez Millów II 198 i n., III 30 i n.;
jego nowożytna, genealogia 28/29; empiryzm z 
ustępstwami na rzecz biologicznego aprio-ryzmu u 
Spencera 76/77; radykalny empiryzm u Newmana 62 i 
Jamesa 200; logistyczny u neo-pozytywistów 338/339; 
ograniczony przez kon-wencjonalizm 345. Por. nadto 
Doświadczenie. Encyklopedyczne rozumienie filozofii:
u d'Alemberta II 142; u Comte'a III 21. Energetyzm u 
Ostwalda III 107. Entelechia: u Arystotelesa I 113/114; w 
średniowiecznej teorii «racji zarodkowych»265; w wita-
listycznej koncepcji Paracelsusa II 19; w koncepcji monad 
u Leibniza 77; w żywym procesie stawania się u 
Schellinga 209; u witalistów III 263, holistów 277/278; u 
Driescha 288. Epistemologia por. Teoria poznania. 
Estetyka: zaczątki u sofistów I 70/71, u Platona 101/102, 
u Arystotelesa 119, u Plotyna 168/169;
w XVII w. II 88/89; u Anglików w XVIII w. 121; u 
Francuzów w XVIII w. 121; w szkole Wolffa 160; u 
Kanta 179/180; idealistyczna u Schellinga 209, Hegla 
215/216, Libelta i Kre-mera 233; kontemplacyjna u 
Schopenhauera 220/221; formalistyczna u Herberta III 
38/39;
empiryczna 84, w II pół. XIX w. estetyka «od dołu» 
91/92; emocjonalistyczna u Bremonda 63;
wyszczególnienie   różnych   typów   estetyki w XIX w. 
92; realistyczna w «epoce pozytywiz-mu»72; estetyczny 
typ życiauKierkegaarda66;
eksperymentalna Fechnera 114; estetyka Guyau 118; 
teoria sztuki Taine'a 122/123; w szkole fenomenologów 
223; intuicyjna Crocego 249/ 250; estetyka 
Abramowskiego 358, Ingardena 365; formalistyczna 
Witkiewicza 365, 368. Estetyzm Ruskina III 57/58. Etyka: 
początki u «mędrców greekich» I 20/21, Heraklita 32, 
Demokryta 51/52: przepisy etyczne pitagoręjczyków 
54/55; konwencjonalizm etyczny sofistów 69/70; etyka 
intelektualistyczna Sokratesa 73/75; hedonistyczna 
cyrenaików 81/82 i epikurejczyków 139/141; 
rrioralistyczna cyników 79; idealistyczna Platona 98/101; 
realistyczna Arystotelesa 118/119; stoicka 132/135;


sceptycka 152; transcendentna etyka Filona 164 i 
Plotyna 168/169; teocentryczna Augustyna 200/201; 
scholastyczna 249, 279/280, 288; odrzucenie 
obiektywności reguł etycznych przez mutakalleminów 
246; jako osztuka życia» u Montaigne'a II 15; 
naturalistyczna u Grosjusza 29/30 i Hobbesa 68/99; 
ascetyczna u Pascala 58/59; racjonalno-mistyczna u 
Spinozy 72/73;
etyka w oparciu o psychologię popędów i woli u Locke'a 
102, o uczucie sympatii u Hums'a 116, o zasadę 
harmonii u Shaftesbury'ego 119/120 i jego następców 
120/121; utylitarystyczna etyka Oświecenia 122 i n., 
radykałów filozoficznych 199 i n., J. St. Milla III 32/33; 
etyka sprawiedliwości u Woltera II 131; hedonistyczna u 
La Mettrie'ego 135/136; jako naukowa sztuka życia u 
Helvetiusa 146 i n.; oparta na uczuciu u Rousseau 152 i 
n.; etyka nakazu bezwarunkowego u Kanta 177 i n; 
czynu u Fichtega 206;
współczucia u Schopsnhauera 221; etyka, której ideałem 
ludzkość, u Comte'a III 23; estetyzująca («smaku 
moralnego*) u Herbarta 38/39; naturalistyczna  u  
Feuerbacha  42;  dialektyczna u Marksa i Engelsa 50; 
etyka wielkości i siły u Carlyle'a 56/57; etyczny typ 
życia wg Kierke-gaarda 66; ewolucjonistyczna etyka 
Sps.nsera 77/78; jako nauka e-npiryczna 90/91; cele 
etyczne jako postulaty i fikcje u kantystów (Lange) 
96/97; heterogsnia cslów w etyce Wundta 112/113; etyka 
(ipełni życia» u Guyau 118; obiektywne wartości u 
humanistów 144;
bezpośrednia oczywistość norm moralnych wg Brentany   
160/161;   etyka  «nadcztowieka» u Nietzschego 165 i 
n.; dwoiste źródło moralności wg Bergsona 211/212; 
aprioryzm etyczny Schelera 220/221; etyka neorealistów 
anglosaskich 230/231; marburczyków 247; stosunek 
etyki do ekonomii u Crosego 251/252; moralność w 
świetle psychoanalizy 301 i n.; w socjologicznym ujęciu 
Durkheima 313/314; «osady» psychiczne jako źródło 
norm u Pareta 318/319;
etyka obiektywna N. Hartmanna 331; likwidacja teorii 
wartości u neopozytywistów 341; etyka heroizmu u 
egzystencjalistów 352; emocjonalny charakter norm wg 
Petrażyckiego 363; etyka XX w. w Polsce 368.
Eudajmonia i e'udajmonizm: u Demokryta I 51/52, 
Arystotelesa 118/119, stoików 133, Epikura 139/140. 
Por. Hedonizm.
Ewolucjonizm: metafizyczny u Hegla II 213 i n.;
na podłożu przyrodniczym u Spencera III 75 i n. i u 
jego poprzedników 73/74; rola Darwina 74/75; 
ewolucja a postęp 76; ewolucjonizm w filozofii 
Nietzschego 164 i n.; «ewolucja


525


twórcza» u Bergsona 210/211; filozoficzna koncepcja 
chrześcijańska oparta na idei ewolucji u Teilharda 242; 
«synteza twórczaw życia psychicznego u Wundta 110.
Fakty naukowe: w rozumieniu d'Alemberta II 141/142, 
pozytywistów 239, w szczeg. Comte'a III 18 i n., 
scjentystów 81/83, empiriokrytyków 98, 99 i n., 
Taine'a 120/121; w teorii humanistyki 141 i n.; ich 
analiza przez konwencjonalistów 137/138; fakty 
naukowe jako zagadnienia i konstrukcje w szkole 
marburskiej 246; w rozumieniu Whiteheada 323/324; 
w ujęciu neopozy-tywizmu 335, 339, 340/341; fakty 
«powszechne» Taine'a 122.
Fenomenalizm: w starożytności: rozróżnienie zjawiska i 
rzeczywistości u Platona I 123;
u sceptyków 148; w teorii przyrody u Plotyna 168; w 
średniowieczu: fenomenalizm d'Auriola i szkoły 
paryskiej 295, 300; w czasach nowożytnych : ciała jako 
obiektywne zjawiska w mona-dologii Leibniza II 78/79; 
nauka jako wiedza o zjawiskach (a nie istotach rzeczy) 
wg Galileusza 44; przyrodoznawstwo jako opis zjawisk 
wg Newtona 85; świat zjawiskowy przeciwstawiony 
rzeczom samym w sobie u Kanta 169 i n.;
świat jako zjawisko u Schopenhauera 220;
stosunek zjawiska do rzeczywistości wg Spencera III 
78; fenomenalizm u neokantystów 94 i n.;
Bradleya 151/152; realizm fenomenalistyczny 227.
Fenomenizm u Renouviera III 116.
Fenomenologia: początki u Brentany III 162;
idea i program u Huśserla 217/219; fenomenologia 
etyki i religii u Schelera 220/222; rozwój i szkoła 
222/224; w Polsce (Twardowski, Ingarden) 361,365.
Fideizm por. Wiara.
Fikcjonalizm: Stirnera III 52/53; Yaihingera 104/105; w 
teorii wartości kantystów, w szczeg. u Langego 96/97.
Filozofia: powstanie nazwy I 14/15, jej zakres 13/14, jej 
działy 24/25, podział na okresy 15/16, jej pierwsze 
zagadnienia 24/25; filozofia jako dialektyka u Platona 
97/98; (pierwsza filozofia» Arystotelesa 106, 107, 
108; podział filozofii wg Arystotelesa 110/111; jej 
stosunek do wiary w początkach chrześcijaństwa 
173/174; filozofia wg Orygenesa 184, Grzegorza 
188/189; wroga postawa wobec filozofii u Tertuliana 
191; cel filozofii wg Augustyna 194/195; teofaniczna 
koncepcja Eriugeny 218; (służebnica teologii') wg 
Damianiego 221; scholastyczna' koncepcja 
sformułowana przez Anzelma 222; stosunek do


teologii wg Awerroesa 245; potępienie filozofii przez 
Ajgazela 246; prześladowanie w XII w. wśród Arabów 
246; filozofia wobec teorii «dwóch prawd* u 
awerroistów 260; doświadczenie filozoficzne R. Bacona 
i jego koncepcja filozofii 269;
philosophia praeambula f idei wg Tomasza 274;
określenie filozofii i jej działów przez F. Bacona II 24; 
filozofia w łączności z naukami szczegółowymi wg 
Newtona 84/85; praktyczne cele filozofii Oświecenia 92, 
jej rozpowszechnienie 92/93, jej nowa postawa w XVIII 
w. 94/96;
jej nowy program u Locke'a 99; jej opozycja do 
supranaturalizmu u encyklopedystów 132; wroga wobec 
niej postawa Rousseau 153; nowa koncepcja u Kanta 165 
i n.; dążenia reformatorskie filozofii w pocz. XIX w. 
194/195;
filozofia najwyższą postacią ducha wg Hegla 216/2)7; 
(filozofia absolutna* Wrońskiego 230;
filozofia traktowana jako historia filozofii 239;
maksymalistyczny i minimalistyczny typ filozofii III 8/9; 
jej encyklopedyczne zadanie wg Comte'a 21/22; filozofia 
jako (nadbudowa ideologiczna* u Marksa 50; jej stosunek 
do polityki 50; filozofia nie wierząca w filozofię 70; 
ucieczka filozofii od filozofii 82, 84/85, 265; jako ujęcie 
świata wg zasady najmniejszego wysiłku u Ave-nariusa i 
Macha 100/101; jako «obraz człowieka* wg Simmla 104; 
jako uzależniona od osobowości filozofów u Diitheya 
142; jako poezja pojęciowa u Langego 112; jako 
hipotetyczne uzupełnienie nauk szczegółowych u Wundta 
112; nieufny do niej stosunek Renana 126; szukanie dla 
niej podłoża w psychologii przez Brentanę 161, cztery jej 
fazy 161/162; rozszerzenie filozofii poza filozofię 
187/188; poglądy na jej zadanie Jaspersa i Sorela 194; jej 
«nieścisłość» wg Jamesa 202; «jako pierwsza nauka» u 
fenomenologów 217 i n.; pojmowanie jej przez 
neorealistów 226/227, przez marburczyków 247; pojęcia 
«filozoficzne» u Crocego 251; filozofia jako udos-
konalona religia wg Crocego 251/252; życiowy charakter 
filozofii wg marksizmu-leninizmu 256;
kryzys w filozofii 262, 332/333; filozofia «nauko-wa» 
263, 335; pozorna eliminacja filozofii przez behawioryzm 
296/297; filozofia socjologiczna Durkheima 313; jako 
derywat «osadów» psychicznych wg Pareta 318/319; jako 
nauka wg N. Hartmanna 328/329; filozofia w ujęciu 
temperamentalizmu i definicjonizmu 333; euge-niczne jej 
pojmowanie 333/334; jako analiza języka wg 
neopozytywistów 341/342, 345;
antyfilozoficzna postawa w filozofii polskiej XX w. 
369/370. Filozofia medycyny III 367.


526


filozofia państwa i dziejów:  pierwsze koncepcje u 
sofistów l 69/70, u Platona 100/101, u Arystotelesa 106, 
123; pierwsza koncepcja historiozoficzna u Augustyna 
201; koncepcja Hobbesa II 69; Fichtego 206; Hegla 
215;
mesjanistów: 228/229, III .171/172, w szczeg. 
Wrońskiego II 230/231, Cieszkowskiego 233;
koncepcja trzech faz w rozwoju ludzkości u Comte'a III 
19; antropologizm Feuerbacha 41/42; materializm 
historyczny Marksa i Engelsa 49; historiozofia 
Carlyle'a 56/57; biologizm Spencera w traktowaniu 
kultury 75/79; koncepcja dziejów u Simmla 104; w 
teorii kultury Taine'a 121/123; historyzm Diitheya 140 i 
n., Crocego 251/252; socjologizm Durkheima 312/ 313; 
socjologiczne podejście do historii u Pareta 319/320; 
teoria ducha obiektywnego u N. Hart-manna 331.
Filozofia prawa: jej początki u sofistów I 70;
zaczątki koncepcji prawa natury u stoików 132/133; na 
przełomie XVI i XVII w. II 29;
teoria «umowy społecznej)) u Grocjusza 29/30, w 
philosophia civitis Hobbesa 69, u Rousseau 152; 
koncepcja prawa wg utylitarystów 125;
naturalistyczne rozumienie prawa u encyklopedystów 
132; konieczność powiązania etyki z prawodawstwem 
wg Helvetiusa 146/147;
reguły prawne w socjologicznym ujęciu Durkheima III 
314; filozofia prawa w Polsce 363, 367/368.
Filozofia przyrody: teorie przyrody u pierwszych 
filozofów greckich I 24/25, 26/29, 30/31, 40/42, 44/45, 
u atomistów 48/49, u pitagorej-czyków 58/59; 
zestawienie zagadnień kosmologicznych pierwszego 
okresu 61/62; filozofia przyrody u Platona 92/94; 
Arystotelesa 114 i n.; epikurejczyków 141, 145; 
Plotyna 168;
Bonawentury 265; Alberta i albertystów 272;
Arabów 245/246; Tomasza 277/278, 280;
zestawienie teoryj XIII w. 288; kosmologia Ockhama 
300/301, okhamistów 303 i n.;
w Odrodzeniu II 10; Bruna 20 i n.; Campanelli 22; Fr. 
Bacona 24; Galileusza 43 i n.; Kar-tezjusza 50/51, 54; 
Leibniza 82; Newtona 83 i n.;
przyrodnicza orientacja filozofii Oświecenia 94;
kosmologia Kanta 163, jego teoria czystego 
przyrodoznawstwa 172 i n.; kosmologiczne 
zainteresowania u Schellinga 208/209; filozofowie 
przyrody podlegli jego wpływom 211;
filozofia przyrody u Hegla 214/215; w teorii ewolucji 
III 73 i n.; u Whiteheada 322 i n.;
człowiek we wszechświecie 279/280.
Filozofia religii: religia naturalna na przełomie XVI i 
XVII w. II 28/29; u Locke'a 102, 104;


empirystyczny deizm Tolanda i Bolingbroke^ 104; 
krytyka religii u 1-lume'a 115/116; deizm Woltera 
129/130; pogląd na religię Schellinga 209, Hegla 216, 
heglistów 217; naturalistyczna teoria religii Feuerbacha 
III 42; pogląd New-mana 61/62; religia w ujęciu 
Kierkegaarda 65/66; w oczach scjentystów 82/83, 
83/84;
Renana 127/128; pragmatystyczne jej ujęcie u Jamesa 
199/200, 201/202; dwoiste źródło religii wg Bergsona 
211/212; fenomenologiczna koncepcja religii u 
Schelera 221/222; religia jako mitologiczna filozofia 
wg Crocego 252;
w ujęciu psychoanalizy 301, socjologii 313/314;
u Whiteheada 325/326.
Filozofia sztuki por. Estetyka.
Filozofia życia: u Montaigne'a II 15; Pascala 59; 
Helvetiusa 149; Renana III 126/127;
w Niemczech (Diithey) 142, 146, (Nietzsche) 146.
Finalizm (teologizm, celowość natury): u Platona I 92; u 
Arystotelesa 112/113; u stoików 131/132; w 
średniowieczu 277; u Leibniza II 79, 82; w nowszej 
filozofii u, Fechnera III 114 i Lotzego 114; uznany za 
złudzenie plemienne przez F. Bacona II 25/26; 
zwalczany w starożytności I 50; w czasach 
nowożytnych przez Galileusza II 44/45, Spinozę 72, 
Newtona 86;
celowość przyrody jako jedno z nierozwiązal-nych 
zagadnień wg Du Bois-Reymonda III 97/98;
rozumiany holistycznie i organicystycznie przez 
Comte'a 24; wyjaśnienie pojęcia 277/278.
Finityzm i infinityzm (skończoność i nieskończoność): 
starożytny finityzm I 172; u Par-menidesa 35; 
Arystotelesa 114/115; inny pogląd u Anaksymandra 
«bezkres» 27/28, Melissosa 37 i Anaksagorasa 44; 
infinityzm w filozofii chrześcijańskiej, w szczeg. 
Augustyna 199;
nieskończoność materii Boskiej u Dawida z Dinant 
258; nieskończoność infieri (potencjalna) u Ockhama 
301; w nowożytnej filozofii:
u Bruna II 20/21, Kartezjusza 49, Pascala 60, 
Malebranche'a 63; u Spinozy 71; nieskończoność jako 
założenie rachunku różniczkowego u Leibniza 77, 
Newtona 84; koncepcja wielkości nieskończenie 
małych zwalczana przez Berkeleya 106; 
nieskończoność w ujęciu antynomij Kanta 175/176; 
zetknięcie się człowieka z nieskończonością—w 
koncepcji Schleiermachera 211;
człowiek jako synteza nieskończoności i skończo-ności 
u Kierkegaarda III 65/66; skońezoność świata 
wywiedziona z zasady sprzeczności u Renouviera 117; 
skończona, choć nieograniczona przestrzeń u Einsteina 
274; człowiek we wszechświecie pomiędzy dwiema 
nieskończo-


527


nościami 279/280; infinityzm w egzystencja-lizmie 
348 i n.
Fizykalizm lit 342/343,345.
Forma: A) w rozumieniu Arystotelesa I 111/112;
odnowienie tej koncepcji w średniowieczu 287;
forma jako zjawisko u Dawida z Dinant 258;
pojmie materii duchowej w przeciwstawieniu do formy 
u Aleksandra z Hales 262; światlo jako powszechna 
forma ciał u Bonawentury 265;
formi gatunkowa i forma indywidualna (haecceitcis) u 
Szkota 284/285; różnica między światem duchowym a 
cielesnym wyznaczona przez kon;epcję formy i materii 
u Tomasza 274/275; pozostałości Arystotelesowskiej 
koncepcji formy u F. Bacona, który ją zwalczał II 27; w 
nowożytnych teoriach organicystycz-nych — por. 
Organicyzm, i w pojęciu en-teleshii — por. Entelechia; 
B) formy aprioryczne u Kanta II 169 i n., u kantystów 
III 94;
wrodzone formy myślenia u Spencera 76/77;
formy myślenia powszechne i bezosobowe-zdaniem 
marburczyków 246; symboliczne u Cassirera 248. Por. 
nadto Aprioryzm.
Formalizm: u Kanta II 168 i n.; u Herbarta III 37; u 
kantystów 95; u neopozytywistów 340 i n.; etyczny u 
Kanta II 176; estetyczny u Kanta 175, Herbarta III 39, 
w jego szkole 40, u Witkiewicza 365; logiczny 
270/271; poznawczy w ocenie N. Hartmanna 368; 
formalistyczne teorie w so;jologii 317.
Funkcjonalizm   przeciwstawiony substancja-lizmowi 
przez Cassirera III 248.
Gnozis I 160; gnostycy 176/179. Gradualizm: u Filona I 
162/163, gnostyków 176/177, Orygenesa 185, Arabów 
244/245.
Harmonia i doskonałość świata: wg pitago-ręjczyków I 
59, Platona 92/93, stoików 131;
U Augustyna 200, Kuzańczyka II 8, Bruna 21, Leibniza 
79/80, Shaftesbury'ego 119/120 i entuzjastów 122; w 
ograniczeniu do pierwotnego stany natury u Rousseau 
151/152; u encyklopedystów ł 32.
Hedonizłtti cyrenaików I 81; epikurejczyków 139 i A.; La 
Mettrie'ego II 135/136; utylitarystów |22; radykałów 
filozoficznych 198 i n.; zasada BajWięlcsssego 
szczęścia wg Benthama 199/200;
hedót^ztn ograniczony w utylitaryzmie J. St. Młlla 
32/33; biologiczny hedonizm Spencera 77/78; 
ograniczony przez ideały elitarne u Re-nana 126/127, u 
France'a i Gide'a 129.
Heterog^nia celów w etyce Wundta III 112/ tl3.


Hilemorfizm: u Arystotelesa I 111/114; odno wiony w 
średniowieczu i czasach nowszych — por. Forma  w 
rozumieniu Arystotelesa;
hilemorfizm w rozumieniu człowieka u Tomasza 278.
Hilozoizm: u Jończyków I 25; zerwanie z nim 34/41; 
odnowienie przez stoików 130/131;
hilozoizm w Odrodzeniu II 14; w filozofii XVIII w.: u 
Woltera 130 i La Mettrie'go 134.
Hipotezy: w dialektyce Platona I 97/98; u Kuzańczyka 
(coniecturae) II 8; negatywny do nich stosunek u 
Newtona 85; hipotetyczny charakter nauki u Hobbesa 
68, filozofii u Wundta III 112/ 113; hipotezy jako 
konwencje 136 i n.; zasady nauk jako hipotezy u 
marburczyków 245, 246.
Historyczne nauki: w Likeionie I 105; w szkole w 
Chartres240; wg F. Bacona jako wszelki opis 
jednostkowych faktów II 24; dychotomiczny podział 
nauk na historyczne (empiryczne) i filozoficzne 
(racjonalne) u WolflFa 158/159; historia jako rozdział 
filozofii ducha u Hegla 214/215;
historyczna metoda w socjologii Comte'a III 21;
koncepcja historycznego a priori u Simmla 103/104; 
pogląd Wundta na historię 112;
mikrohistoria Taine'a 120 i n.; podział nauk na 
nomotetyczne i idiograficzne (generalizujące i 
indywidualizujące) u Diitheya i Windelbanda i 
zaliczenie historii do tych ostatnich 140 i n., 142; 
podział nauk na nauki o naturze i o kulturze oraz 
określenie historii jako indywidualizującej nauki o 
kulturze przez Rickerta 142/143; pojmowanie historii w 
nauce o duchu 145.
Historia filozofii, jej rozkwit w XIX w. II 239;
jej koncepcja u Hegla 216, u Brentany III 161/162, 
Crocego 252, jej przedstawiciele w Polsce 366.
Historyczny materializm 1(149, 261.
Historyzm Diitheya III 142.
Holizm III 277/278.
Humanizm: u sofistów I 67 i n.; we wczesnym 
średniowieczu 238 i n.; w Odrodzeniu II 10/18;
humanistyczna orientacja u Hegla 212, u Renana III 
124 i n.; humanizm XIX w. 139/146; oks-fordzki 202, 
204; humanizm XX w. 335.
Idealizm: Platoński I 86 i n., 94; u Plotyna 167;
u Grzegorza 189; u Eriugeny 218; subiektywny u 
Berkeleya II 106 i n., u Colliera 109, u następców 
Berkeleya 109; u Condiitaca 1.38/139;
wypominany Kantowi przez Garvego 182;
idealizm niemiecki XIX w. 195/196; w filozofii jaźni 
Fichtego 204 i n.; w filozofii przyrody Schellinga 
209/210; obiektywny i ewolucyjny u Hegla 213 i n.; u 
Cousina 227; w filozofii absolutu Wrońskiego 229/230; 
w interpretacji


Kanta przez niektórych neokantystów III 95/96 i 
marburczyków 242/243; w (czystym doświadczeniu* 
102; w filozofii immanentnej Schuppego i Schuberta-
Solderna 102; antyintelektualistycz-ny idealizm 
Fouilleego 118; idealizm anglosaski 146/155 jego 
nawiązanie do Hegla 148/149;
idealizm moralistyczny Emersona 150; krytyczny 
Greena 150/151; empiryczny Bradleya 151/152;
pluralistyczny Warda 152; uniwersalistyczny Royce'a 
152/153; personalistyczny 153; racjo-nalistyczny 
Brunschvicga 214; transcendentalny Husserla 222/223; 
idealizm Crocego i Gentiiego 248/254; idealistyczna 
koncepcja świata w oparciu o nowoczesną fizykę 
278/279; u uczonych-filo-zofów 327. — Opozycja 
realizmu: u Reida II 154 i n.; u Herbarta III 36 i n.; w 
antropologicznej teorii bytu Feuerbacha 41; u neorealis-
tów angielskich 214 i n.; po części u Russella 233/234;   
w   nowej   scholastyce   238/239;
u Whiteheada 337 i n.; u N. Hartmanna 328 i n.;
w Polsce 365, 369/370; zasadnicze przeciwstawienie się 
idealizmowi materializmu dialektycznego 46, 257.
Idee: u Platona I 87/88; ich pozostałość w formie 
Arystotelesa 112; idee-siły u Filona 163/164;
Idee u Plotyna 167; u Augustyna 195 i n.; ich 
zastosowanie w teologii Grzegorza 189/190;
świat jako zrealizowanie idej u Eriugeny 218;
ich wyraz w realizmie pojęciowym 232 i n.;
idee w nowożytnym rozumieniu: u Kartezjusza II 52, 
Malebranche'a 63/64, Locke'a 100/101, Berkeleya 105 i 
n.; Hume'a 110 i n., w szkole «ideologów» 139/140; 
regulatywne idee rozumu u Kanta 173/174; idee-siły u 
Fouilleego III 118;
idealne typy rzeczy w nowej teorii nauki 144;
przedmioty idealne u Husserla 218, 220; idee jako 
niezrealizowane możliwości u Santayany 235; 
bezsensowność twierdzeń o ideach wg 
neopozytywistów 240.
Ideoegzystencjalizm (filozofia ducha) III 354/ 355.
Ideologiczna nadbudowa wg materializmu dialektycznego 
III 49/50.
Idiograficzne nauki III 142 i n.
Iluminizm: u Augustyna I 195/197; u jego następców: 
Wilhelma z Owemii i Aleksandra z Hales 262, 
Bonawentury 263/264, R. Bacona 269; zerwanie z nim 
przez Tomasza i Dunsa Szkota 283; częściowy powrót 
u Kartezjusza II 52 i u Malebranche'a 62/64.
Immanentna filozofia III 102.
Immaterializm : w patrystyce u Grzegorza 1189/ 190; w 
średniowieczu u Eriugeny 218; w filozofii nowożytnej 
u Berkeleya II 107/108; w kon


cepcjach  monadystycznych — por.   M o na-dyzm. Por. 
nadto Idealizm.
Indeterminizm por. Wolność.
Indukcja: u Sokratesa I 78; epikurejska 144;
indukcyjne pochodzenie zasad wiedzy wg Gilberta de la 
Porree 239; zaczątki indukcji w sensie nowożytnym u 
R. Bacona 268 ^teoria indukcji u F. Bacona II 26/27, 
Herschla 28, III 29, u Whewella 29, J. St. Milla 29/31;
pewność uogólnień indukcyjnych wg Corneliusa 106.
Indywidualizm: średniowieczny: u Orygenesa I 184, 
Szkota 284, Ockhama 296; w nowożytnej filozofii: u 
Kuzańczyka II 8/9, u Montaigne'a 14;
materialistyczny u Hobbesa 68, 76; mona-dystyczny u 
Leibniza 76 i n.; personalistyczny u Shaftesbury'ego 
120; u romantyków 138;
wychowawczy u Rousseau 153; psychologiczny u 
Herbarta III 37/38; absolutny u Stirnera 52, 52/54, 
Bakunina i Kropotkina 54; w pojmowaniu historii u 
Carlyle'a 56/57, Taine'a 121; indywidualizm u 
Emersona 150; Nietzschego 164 i n.; u personalistów 
153; w egzystencjalizmie Jaspersa 353; w «filozofii 
ducha» 355; biologicz-pie pojęty przez Witkiewicza 
365.
Instrumentalizm u Deweya III 199, 203.
Instynkt: w teorii przyczy nowości Hume'a II 114;
jego rola w ujmowaniu zasad nauk u d'Alem-berta 143; 
instynkt przeciwieństwem intelektu wg Bergsona III 
209; instynkty wysunięte na czoło psychologii przez 
hormistów 284; jako siły rządzące człowiekiem wg 
Freuda 302/303;
Intelektualizm: etyczny u Demokryta I 52, Sokratesa 
74/75; w teorii państwa u Platona 100/101; u Plotyna 
170; jako zasadnicza postawa starożytnych 172, zmiana 
jej częściowa u Augustyna 198/199, 203, nawrót, do 
niej u Tomasza 279; w nowszych czasach u Herbarta 
III 38/39;
poglądy Renouviera 116/117; rola intelektu u Crocego 
250/251; krytyka intelektualizmu moralnego u Hume'a 
II 113, intelektu w całości u Bergsona III 206 i n.; 
skrajny antyintelektua-lizm u Abramowskiego 257/258.
Intencjonalność: w rozumieniu scholastyk ów I 298, 300; 
u Brentany III 157; u Husserla 216 i n.; u Ingardena 
365; implikowana przez realizm Moore'a 228; przez 
rozróżnienie aktu, treści i przedmiotu przedstawień u 
Twardowsk ie-go 361.
I n trojek ej a wg Avenariusa III 99.
Intuicja: w znaczeniu starożytnym: w rozumieniu 
Sokratesa I 76, Platona 96 i n., Plotyna l 69, 
Augustyna 195; w średniowieczu: u Szkota 284, 
Ockhama 298, 300; w czasach nowszych:


34 — Historia filozofii t. III.
529


u Kartezjusza II 52, Reida 155, Newmana III 62, 
Husserla 218; różne jej rodzaje wg fenomenologów 
219; intuicyjne poznanie wartości wg Schelera 221; 
intuicja u Bergsona 208 i n.;
u Crocego 249 i n.; intuicjonizm w teorii matematyki 
270; filozofia jako wzniosła intuicja świata u 
Gołuchowskiego U 231.
Ironia: metodyczna w prowadzeniu dyskusji u Sokratesa I 
75/76; jako stosunek do życia u Renana III 126.
Irracjonalizm: u Augustyna I 198/199; w średniowieczu: 
częściowy u Szkota 285/286; w via moderna 292/293, 
296; w filozofii nowożytnej:
irracjonalizm w filozofii Odrodzenia II 9;
u Kuzanczyka 8; u platończyków 13; w pojmowaniu 
losów ludzkich u La Rochefoucaulda 17, Pascala 60, 
Shaftesbury'ego 120; u romantyków 182/183; u 
Schopenhauera 221; u Cieszkowskie-go 233; Carlyle'a 
III 55/56; Newmana 62;
Diitheya 142; Bergsona (krytyka intelektu) 205 i n.; w 
koncepcji psychoanalizy 302/303;
u Pareta 319; socjologowie-irracjonaliści: Le Bon, 
Frazer, Ross 316; irracjonalne pierwiastki bytu wg N. 
Hartmanna 330/331; egzystencjalizm jako wyraz 
irracjonalistycznych nastrojów 347 i n.
Jaźń (jej istnienie): fakt najpewniejszy dla Augustyna I 
195, 198, dla Kartezjusza II 48/50, Ma-lebranche'a 64, 
Berkeleya 108; pewnik — wg szkoły szkockiej 155; 
(znana) jako podmiot myśli i jako funkcja wg Kanta 
175; jako czynny składnik świata u Fichtego 205/206; 
jako pochodna postać bytu u Schellinga 209; jako 
podmiot poznający, którego istotą — wola, u 
Schopenhauera 220; jako pierwotny fakt 
doświadczenia u Maine de Birana 223 i n., u 
Ravaissona 227/228; jako «stała możliwość przeżyć* 
u J. St. Milla III 32; jako względnie trwały zespół 
«elementów» u Avenariusa i Macha 101, u niektórych 
immanentystów 102; odróżniona od świadomości u 
Riehia 103; brak trwałej jaźni wg Taine'a 121; jako 
pierwotna postać bytu u Husserla 223; aktualistyczne 
jej rozumienie u Wundta 110; jako łańcuch wydarzeń 
u Russella 234; jaźń głęboka wg Bergsona 209/210; 
«ja» i «ono», jaźń i nadjaźń u Freuda 300/301.
Język: zagadnienia językowe u megarejczyków I 39/40, u 
sofistów 68, u stoików 135, u logików XIV w. 
(terministów) 299; teoria pojęć jako znaków u 
Condiiiaca II 138/139; język a filozofia wg 
neopozytywistów III 340, 341/342, 345/346, 
Korzybskiego 334, Ajdukiewicza 370/ 371.


Kategorie: w rozumieniu Arystotelesa I 111;
Kanta II 170/171; Renouviera III 116; ich zmienność 
wg Boutroux 135.
Klasyfikacja nauk: u Arystotelesa I 110/111;
w filozofii hellenistycznej 127; w średniowieczu 229, 
248, wg F. Bacona II 24, d'Alemberta 142, Wolna 
158/159, Comte'a III 20/21, Wundta 112, Diitheya 140 
i n., Windelbanda i Rickerta 142/143.
Koło Wiedeńskie III 336 i n.
Konceptualizm: w średniowieczu I 236, 298;
d'Auriola 295; psychologiczny Ockhama 296/ 298; 
logiczny szkoły paryskiej 295, 299; socjologiczny 
Młynarskiego III 362.
Kontyngentyzm u Boutroux III 135.
Konwencjonalizm: u sofistów I 68, 69/70;
etyczny u Hobbesa II 68/69; w rozumieniu nauki: 
przygotowany przez Boutroux III 135;
rozwinięty przez Poincarego i Le Roya 136 i n., 272; 
kontynuowany przez Duhema 137, 138, 272, 
Meyersona 138; jego zwolennicy i przeciwnicy 
193/194; pokrewne stanowisko u Bergsona 308/309 i 
poniekąd u pragmatystów 199;
pojęcia naukowe konwencjami dla Crocego 251; 
stanowisko wobec konwencjonalizmu Whiteheada 
323/324; radykalny konwencjona-lizm u 
neopozytywistów 333, 345; u Korzvbskie-go 334; u 
Ajdukiewicza 370/371.
Kosmopolityzm u cyników I 79
Kreacjonizm por. Stworzenie i odwiecz-ność świata.
Kryteria prawdy: u Sokratesa I 76; u stoików 136; u 
epikurejczyków 136; brak kryteriów zdaniem 
sceptyków starożytnych 151; u Kartezjusza II 47, 54, 
Malebranche'a 63/65, Locke'a 100, 101, 102, 115, 
Hume'a 114/115; wzajemna kontrola przedstawień 
zmysłowych i racjonalnych gwarancją prawdy wg 
Kanta 167; zgodność wewnętrzna zjawisk i zgodność 
ich z wymaganiami umysłu jako takie kryterium wg 
neokan-tystów III 95; konsekwencje praktyczne wg 
pragmatystów 198/199; zgodność wewnętrzna systemu 
wg neopozytywistów 343; a także intersubiektywna 
sprawdzalność 338, 339, 345;
nie ma zdań intuicyjnie pewnych 343; falsy-fikacja 
zamiast weryfikacji wg PoRpera 345. Por. nadto 
Oczywistość.
Krytycyzm: sceptyków starożytnych I 145/153;
średniowieczny XIV w. 293/307; w Oświeceniu II 96; 
Kaniowski 161 i n. Por. nadto Sceptycyzm.
Logicyzm III 270. Logika: podstawy teorii definicji u 
Sokratesa


530


i Arystotelesa I 77, 108, sylogizmu i dowodu u 
Arystotelesa 116/117; podstawy teorii pojęć i sądów, 
prawdy i jej kryteriów u stoików 135/ 136, logiki 
propozycjonalnej 136; logika jako kryteriologia u 
Epikura 143/144; argumentacja sceptyków przeciw 
poznaniu pojęciowemu i dowodzeniu 150/15.1; 
zagadnienia logiczne w sporze o uniwersalia 232/238; 
logika w szkole w Chartres 239/240; logica mva i 
logica mo-dernorum 288/289; logika «terministyczna» 
XIV w., 313; «dialektyka» jako teoria rozumowania 
prawdopodobnego w późnym średniowieczu 313; fart 
de penser II 55; zasady logiczne w ujęciu Leibniza 
80/82; jego paniogizm 81/82; nominalistyczna teoria 
pojęć u Condiiiaca 138/139; logika matematyczna w 
XIX i XX w. III 89, 266/271; psychologizm w logice 
89/90, obalenie go przez Husserla 216/217; «logika 
osobista» Newmana 61/62; reforma Brentany 160; nie-
Arystotelesowska (wielowartościowa) logika w szkole 
warszawskiej 367; logika transcendentalna u 
marburczyków 89, 245, 248;
logika metafizyczna (bytu) w paniogicznym systemie 
Hegla i u heglistów II 213 i n., III 89.
Logos: jako rozum kosmiczny u Heraklita l 31/32, 
stoików 131; Logos Boży u Filona 163/164; w 
patrystyce (Orygenes) 184/185, 187.
Ludzkość: hasto Oświecenia II 131; jako cel ostateczny u 
Comte'a III 23; jako przedmiot kultu pozytywistów 
26, Feuerbacha 83.
Maieutyczna metoda u Sokratesa I 76/77.
Marburska szkoła III 242/248.
Matematyka: u pitagorejczyków I 55 i n.; rola 
matematyki w teorii idej Platona 87; matematyka w 
rozważaniach sceptyków 152; zainteresowania 
matematyczne w szkole w Chartres 240; matematyczne 
traktowanie przyrodoznawstwa w szkole oksfordzkiej 
(Grosseteste, R. Bacon) 267, 268, u Galileusza II 43/44; 
matematyka jako wzór nauk dla Kartezjusza 47, 
Spinozy 71, Newtona 84/85; matematyka wielkości 
ciągłych u Leibniza 77, 80; rozkwit matematyki i przy-
rodoznawstwa matematycznego w XVIII w. 86; 
pozycja matematyki w systemie Kanta 169/173; 
rozumienie jej jako nauki indukcyjnej przez Comte'a III 
20, J. St. Milla 31; programowy związek poznania z 
matematyką w szkole marburskiej 247; pojęcia 
matematyczne jako «pseudopojęcia» wg Crocego 251; 
stosunek matematyki do logiki w XIX i XX w. 
265/271;
matematyczne ujmowanie zjawisk w socjologii u Pareta 
320; metafizyka w związku z matematy


ką u Whiteheada 321/322; byt matematyczny wg N. 
Hartmanna 330/331; nauki logiczno-ma-tematyczne u 
neopozytywistów 338/339, 343/344;
intuicjonizm w teorii matematyki 270. — Liczba jako 
zasada świata u pitagorejczyków I 59.
Materia: pojęcia pierwotne I 24/25; odróżnienie 
materii i siły 41/42; materia wg Anaksagorasa 44/45, 
atomistów starożytnych 48/49, 141/142;
materia jako tworzywo rzeczy jednostkowych u Platona 
93; przeciwstawiona«formie* u Arystotelesa 111/114; 
dynamistycznie rozumiana przez stoików 129/131; 
traktowana jako czynnik zła u Filona 162 i u gnostyków 
177/178,; jako najniższa hipostaza u Plotyna 167; 
stworzona z niczego wg chrześcijańskich filozofów 
181/185 (wyjątek Justyn 181); nierealna u Grzegorza 
189 i Eriugeny 218; jako zasada jednostkowości u 
Tomasza 275; jako złożona z monad u Bruna II 21; jako 
byt aktualny u Suareza 34; jako substancja rozciągła u 
Kartezjusza 50/51; jako przejaw (modus) substancji 
Boskiej u Spinozy 71/72; jako zjawisko substancyj u 
Leibniza 78/79; hilozoistycznie rozumiana przez ma-
terialistów XVIII w. 134; jako «stała możliwość 
odbierania wrażero u J. St. Milla III 32; nowe jej 
rozumienie w marksizmie 47 i n.; wieloposta-ciowość 
materii w sformułowaniu Lenina 257/ 258; 
utożsamienie materii z energią w nowej fizyce 274; 
elektronowa teoria materii 274/275;
dynamiczny pogląd na nią 275; jej «demate-rializacja» 
w nowej fizyce 275.
Materializm: atomistów I 49/51; arystotelików 120/121; 
stoików (dynamistyczny) 129 i n.;
epikurejczyków   (mechanistyczny)   141/142;
w patrystyce (Tertulian) 192; w scholastyce (Dawid z 
Dinant) 258; w renesansowej filozofii przyrody II 19; 
XVII w. (Hobbes) 67 i n.;
w XVIII w. (La Mettrie i encyklopedyści) 133 i n.; 
«ideologów» 139/140; w XIX w. w szkole Hegla 117; 
metarializm Feuerbacha III 41 i n.;
przyrodników 43; opozycja pozytywistów, kań-tystów 
i przyrodników 106 i n.; przeciwstawienie 
materializmu idealizmowi przez Marksa i Engelsa 46; 
materializm niemeehanistyczny 47/48;
powstanie n.aterializmu dialektycznego 48 i histo-
rycznego 49, rozwinięcie ich przez Lenina 256 i n.; 
dialektyczny materializm w przeciwieństwie do 
dawnego 261.
Mechanistyczne pojmowanie przyrody:
u atomistów starożytnych I 49/51; u epikurejczyków 
141/142; w szkole w Chartres 240;
u okhamistów XIV w. 304/309; u Galileusza II 43/45, 
Kartezjusza 50/51, 53/54, Hobbesa 67/68; u La 
Mattrie'ego i encyklopedystów


34*
531



135/136; u «ideologów» 139/140; u Herbarta Ul 36/37; 
ewolucja jako wynik działania sił mechanicznych u 
Spencera 76; skrajnie przeciwny pogląd u Schellinga II 
210 i Bergsona III 207; mechanizm zahamowaniem 
rozwoju 211; polemika z mechanistycznym poglądem 
w czasach nowszych 108, m.in. Wundta 110, 
Meyersona 138; granice mechanizmu wg Fechne-ra 
114; pogląd Lotzego 114, Whiteheada 325, 
neopozytywistów 342, 345, 346; mechanistyczne 
pojmowanie istot żywych przez behawiorystów 291; 
antymechanistyczny materializm Marksa i Engelsa 
47/48, Lenina 258/259; odwrót od mechanistycznego 
poglądu w nowej fizyce 278.
Mesjanizm: w XIX w. II 229/235, III 171/172;
w XX w. u Lutosławskiego 358/359.
M e t a fizyk a : powstanie nazwy w związku z dziełem 
Arystotelesa I 106; jej określenie jako nauki o bycie 
jako takim 110/111; metafizyka jako naczelna nauka 
filozoficzna w starożytności i w wiekach średnich 110, 
112 i n., 115; wyparcie jej przez teorię poznania w 
czasach nowszych U 99, 114/115; krytyka metafizyki u 
d'Alemberta 142, Kanta 174/176; perspektywy nowej 
metafizyki w ujęciu Kaniowskim 176/177; powrót 
metafizyki w początku XIX w. 194/195; opozycja 
przeciw niej minimalistów III 7/8; metafizyczna faza w 
rozwoju ludzkości wg Comte'a 19; walka z metafizyką 
u J. St. Milla 33; metafizyka w określeniu Wundta 
111/112; jej potrzeba i możliwość wg Fechnera 114; jej 
rozumienie u Herbarta 37; jej niemożliwość wg Baina 
81;
jej rozumienie u Lotzego 114, E. v. Hartmanna 115; 
odwoływanie się do wiary, potrzeb i postulatów w 
metafizyce Renouviera 116/117; przypisywanie 
wyłącznie hipotetycznej wartości jej wynikom przez 
Fouilleego 1)8; jej uzasadnienie przez «prawo do 
wiary» u Jamesa 200; jej oparcie o irracjonalistyczny 
intuicjońizm u Bergsona 206 i n.; jej możliwość i 
niezbędność 212; fenomenologia jako podbudowa 
metafizyki 222;
ametafizyczne   stanowisko  neopozytywistów («błąd 
metafizyczny») 340; obrona metafizyki przez 
Wartenberga 360.
Metalogika III 269/270.
Metoda: dialektyczna u eleatów I 36/39 i u Platona 96/98; 
empiryczna u sofistów 68; elenktycz-na i maieutyczna 
u Sokratesa 75/77; scho-lastyczna 222, 236; 
rezolutywna i kompozytywna u Galileusza II 43; 
analityczna u Kartezjusza 47; psychologiczna i 
genetyczna u Locke'a 99;
introspekcyjna w szkole szkockiej 156; transcen-
dentalna u Kanta 167; dialektyczna u Hegla 213/214, u 
Marksa i Engelsa III 48, Lenina


258/259; historyczna w socjologii u Comte'a 21, u 
Diitheya 142.
Minimalizm: w Grecji I 68 i n.; w średniowieczu 306; w 
Oświeceniu II 94/95; w XIX w. 238/239;
III 7/10; okres minimalistycznej filozofii 70, 84;
minimalizm w interpretowaniu Kanta 95/96;
częściowy u Wundta 113; w polskiej filozofii XIX w. 
173/175; zwalczany w polskiej filozofii XX w. 360.
Mistycyzm: u pitagorejczyków I 53/55; u Platona 83, 89 i 
n., 98, 100; w hellenizmie 159/160;
u Ploty na 168/169; w szkołach neoplatońskich 
170/171; u gnostyków 178; u Augustyna 195/ 197; u 
Areopagity i jego następców '203/204;
w XII w. 216; panteistyczny u Amairyka i amal-rycjan 
220; u Bernarda z Clairvaux 225/228;
u Hugona 229/230; u sufich 242; Algazela 246;
w XIII w. u Bonawentury 263 i n.; doświadczenie 
mistyczne u R. Bacona 269/270; w XIV w. u Eckharta i 
jego następców 306/309; w epoce Renesansu u 
Boehmego i innych II 10; w idealizmie niemieckim u 
Schellinga 208, 209/210;
u Rousseau 223; u spirytualistów francuskich, w 
szczeg. u Maine de Birana 226; u mesjanistów 228/235 
i poetów romantycznych 229, 234/235;
u idealistów angielskich XIX i XX w. III 150, 154; 
traktowany jako doświadczenie przez Jamesa 201; 
zarzucany Bergsonowi 213; sympatie Bergsona dla 
mistycyzmu 212; mistycyzm Abramowskiego 357/358 
i Lutosławskiego 358/ 359.
Monadyzm: u Bruna II 21; Leibniza 77/80;
Renouviera III 115, 117; biologiczny u Witkie-wicza 
365.
Monizm: na podłożu materialistycznym u hilo-zoistów I 
25 i n., u stoików 130/131; spirytualis-tyczny u Filona 
162, u Orygenesa 186; panteistyczny u Eriugeny 216 i 
n., Amairyka i amal-rycjan 220; emanacyjny u Plotyna 
166/169;
materialistyczny Dawida z Dinant 258; odnowiony w 
Odrodzeniu II 13; stoicki 13/14; mona-dystyczny u 
Bruna 21/22; neutralny i teistyczny u Spinozy 71/73; 
Leibniz przeciw monizmowi 77; naturalistyczny u 
Woltera 130 i encyklopedystów 131 i n.; monistyczny 
motyw w filozofii Schellinga 208; monizm Haeckla III 
106/ 107, Związek Monistów 107; panowanie mo-
nizmu w XIX w. 108; monizm Wundta 111;
ewolucyjny  Spencera  79;  neutralny  189, u Russella 
234; Jamesa, Adamsona 234; Macha i Avenariusa 234; 
w szkole marburskiej 247;
realistyczny u Whiteheada 321 i n.
Moralizm: u Sokratesa I 73 i n.; stoików 132;
Pascala II 59/60; Rousseau 151 i n.; u Shopen-


532


hauera 220/222; Mickiewicza 234/235; Carlyle'a III 56; 
idealistów angielskich 149 i n.; zwalczanie moralizmu 
przez Nietzschego 166/167.
Możliwość: dyskutowana w szkole megarejskiej I 39; 
przedmiotem racjonalnych nauk wg Wolffa II 159; jaźń 
jako «stalą możliwość odbierania wrażeń* wg J. St. 
Milla III 32; stosunek możliwości do rzeczywistości w 
koncepcji Whiteheada 325; możliwość jako jeden ze 
sposobów istnienia wg N. Hartmanna 330; stosunek 
świata rzeczywistego do możliwych wg Leibniza II 79.
Narodowe różnice w filozofii -III 186/187. Naród jako 
«organ prawdy» u ir.esjanistów II 228, 234; u 
Brzozowskiego III 257.
Naturalizm: u cyników J 79/80; stoików 132/ 133; 
sceptyków 152; naturalistyczny humanizm 
Mcntaigne'a II 15; naturalistyczna etyka i polityka 
Hobbesa 58, 59/60; naturalizm Jonstona 89; w dobie 
Oświecenia 95; racjonalizm natura-listyczny Woltera 
129/130, encyklopedystów 131/132; w szkole 
.ideologów* 139/140; u Helve-tiusa 146; uwielbienie 
natury przez Rousseau 151/153; naturalizm 
antropologiczny Feuerbacha III 41/42; skrajny u 
Spencera 77, Taine'a 122 i Nietzschego 164 i n.; 
etyczny drugiej pół. XIX w. 90/91 i u Guyau 118; 
idealizm anglosaski przeciw naturalizmowi 149; 
naturalistyczny realizm u realistów anglosaskich 231; 
naturalistyczny humanizm  egz)stencjalistów 235, 348 
i n.
Naturalny obraz świata: w szkole szkockiej II 156; wg 
Herbarta III 36/37, Feuerbacha 41 i n.; w marksizmie 
46/47 i leninizmie 258.
Naturalny system kultury II 28/30.
Natywizm i teoria idei wrodzonych: u Platona I 95/96; 
opozycja Arystotelesa 109/110, stoików 135/136; 
oprawdy wieczrie» i iluminizm Augustyna 195/197, 
Wilhelma z Owemii 262, R. Bacona 269; ograniczenie 
natywizmu u Aleksandra z Hales i Bonawentury 
262/264;
zerwanie z nim przez Tomasza 278/279; idee wrodzone 
u Kartezjusza II 52; u ]Leibniza 78;
walka z natywizmem u Locke'a 99/100, Con-diiiaca 
138, Helvetiusa 146/147, J. St. Milla III 30/31; 
przejście Kanta od natywizmu do aprioryzmu II 
184/185; zlekceważenie zagadnienia przez Hume'a 
111. Por. nadto Aprioryzm.
Nauka: jej początki w Grecji I 23/24; jej unia personalna 
z filozofią, szczeg. u Demokryta 47, u 
pitagorejczyków 54 i n., u sofistów 67/68, w Akademii 
102/103, u Arystotelesa 105;
rozdział nauki i filozofii na schyłku starożytności 
155/156; nauka we wczesnym średniowie


czu 212/213; jej pierwsze postępy w późniejszym 
średniowieczu 238/239; klasyfikacja nauk w śred-
niowieczu 229; zależność filozofii nowożytnej od 
nauki II 20, 94, III 10; łączność filozofii z nauką u 
Galileusza II 43 i n., Kartezjusza 46 i n., Leibniza 75, 
Newtona 84 i n., d'Alem-berta 143; filozofia a nauka w 
Polsce w XVII w. 87/88; nowe pojmowanie nauki u 
Newtona 84/85, CondiIIaca 139, d'Alemberta 141/143, 
w szkole (ideologów) 139/140; oparcie filozofii na 
nauce przez Kanta 167; encyklopedyczne jej 
traktowanie u Fontenelle'a 127, Bayle'a 127/128, u 
encyklopedystów 131, 136; stwierdzenie jej społecznej 
zależności u d'Alemberta 142/143, u Comte'a III 22, w 
marksizmie 257; kult nauki (scjentyzm) w XIX w. 81 i 
n.; parcelowanie filozofii na nauki 84 i n.; nauka 
przeciwstawiana filozofii przez minimalistów 84; 
filozofia jako synteza nauk 85; metodologia nauk 85; 
nauka jako ekonomiczny opis faktów 100/101; 
naukowy obraz świata 101; (bankructwo nauki» 
129/130;
jej teoria i krytyka w XIX w. 131 i n.; jej teorie jako 
hipotezy u Ampere'a 133, u Boutroux 135;
potrzeba w niej hipotez wg Ciaude Bernarda 134;
jej założenia filozoficzne u Cournota 133: jej nietrwały 
i aproksymatyczny charakter 133:
jej analiza przez Meyersona 138; odmiany i fazy 
krytyki nauki w XIX w. 138/139; nauki generalizujące 
i indywidualizujące 142/143; nauki o naturze i kulturze 
143 i n.; nauki o duchu 143 i n.; filozoficzne 
zagadnienia w naukach szczegółowych 187/188, 
265/321; nauka w (pozytywizmie polskim» 176 i n.; 
filozofia przeciw wyłączności nauki 194; związek 
filozofii i nauki w szkole marburskiej 243 i n.; nauka w 
stosunku do materializmu dialektycznego 260/261; 
kryzys w nauce 264; spór o jej definicję 264; spór o jej 
zadania 264/265; liberalizm a ekskluzywizm w nauce 
189; «rehumanizacja» nauki 335; jej dążenie do 
jedności 342/343; naukowa orientacja neopozytywizmu 
337 i n.; teoria nauki w Polsce XX w. 369; filozofia 
jako nauka wg N. Hartmanna 328/329. - Zdobycze 
nauk szczegółowych doniosłe dla filozofii I 158, 208, 
303/304;
II 40, 90, 192, 237; III 69/70, 182/183, 373.
Neokrytycyzm : II 184; III 9, 93/98, 242/248.
Neutralizm (neutralny monizm): w XX w. III 189; 
początki u Macha i Avenariusa 101, 102; neutralizm u 
Jamesa 200/201; u Russella 233/234; u Adamsona 
234.
Nicość: egzystencjalizm jako filozofia nicości III 250 i n.
Nieśmiertelność duszy: u pitagorejczyków I 54; u 
Platona 90/91; u Arystotelesa 116/118


533


i arystotelików 121; ograniczony byt pośmiertny duszy 
w miejsce jej nieśmiertelności u stoików 132; 
zaprzeczenie nieśmiertelności duszy przez 
epikurejczyków 142/143; początki teorii chrześ-
cijańskiej 181/182; pogląd Orygenesa 185/186, 
Grzegorza 188/189, Augustyna 198, Tomasza 278; 
negacja nieśmiertelności duszy u Awerroesa i 
awerroistów 245, 249; u Bruna II 21 i materialistów 
nowożytnych 135; krytyka racjonalnych dowodów 
nieśmiertelności duszy u Kanta 175 i przyjęcie jej w 
charakterze postulatu praktycznego rozumu 178/179, 
jego własne spekulacje wczesnego okresu na ten temat 
163; jako postulat wiary wg Renouviera 111 117.
Nieświadomość: u E. v. Hartmanna III 115;
w psychoanalizie 299 i n.
Nihilizm: III 128; nihilistyczne tezy Gorgiasza l 39.
Nominalizm: u stoików I 130; w średniowieczu 234, 
293/294; nowożytny u Berkeleya K 105/106;
u CondiIIaca 138/139, u J. St. Milla III 30, u Brentany 
157, u neopozytywistów 346.
Nomotetyczne nauki III 142.
Oczywistość: u scholastyków I 302; u Kar-tezjusza II 47 i 
n.; w szkole szkockiej 155; jako kryterium prawdy u 
Brentany III 158 i n.;
«oczywiste prawdopodobieństwo» Brentany 159;
fenomenologiczna nauka o rzeczywistości wg Husserla 
218 i n.
Ogląd umysłowy u Schellinga II 210, III 214.
Okazjonalizm 1161/62.
Operacjonizm III 343; w psychologii 298.
Optymizm: u Leibniza II 80; u Brunschvicga III 214; 
wyszydzony przez Woltera II 129.
Organicyzm: pierwotny u Platona I 92/93;
u stoików 131; u Shellinga II 209/210; w czasach 
nowszych III 264; u Whiteheada 324/325.
Panpsychizm: w pierwotnym ujęciu u hilo-zoistów I 25; u 
stoików 130/131; materializm panpsychistyczny u 
Telesia II 19; Bruna 20 i n.;
u La Mettrie'ego 134/135; u Fechnera III 114.
Panteizm: u stoików I 131; neoplatończyków 169; 
Eriugeny i jego następców 216/218;
Amairyka i amairycjan 220; materialistyczny u Dawida 
z Dinant 258,; mistyczny u Bernarda z Clairvaux 227; 
u Eckharta i jego następców 308/309; u Bruna II 21, 
22; u Spinozy 71;
u romantyków 182/183; uEmersona III 150.
Paralelizm: psychofizyczny u Spinozy II 72;
w psychologii XIX w. III 89, w szczeg. u Wundta 111, 
113; negatywny doń stosunek funkcjona-


listów 283; krytyka paralelizmu przez psychologów 
radzieckich 306/307.
Pedagogika: u Rousseau II 153; Helvetiusa 147/148; 
Herbarta III 39.
Periodyczność rozwoju filozofii wg Brentany III 161/162.
Personalizm: w średniowieczu u Augustyna I 199; w 
czasach nowszych u Fichtego II 205 i romantyków 211; 
u Newmana III 62, Renouviera 115, Jamesa 201 i 
innych pokrewnych myślicieli 204; jako szkoła w 
Ameryce 153;
(idealizm personalny') 154. Por. nadto Indywidualizm.
Pesymizm : w starożytności w szkole cyrenaików 
(Hegezjasz) I 82; w początkowej fazie u Platona 98; u 
gnostyków i manichejczyków 177/179;
w manichejskich pierwiastkach-nauki Augustyna o 
podwójnej predestynacji 194, 200, 201; w nowszych 
czasach: w poglądach (na naturę ludzką) La 
Rochefoucaulda II 16/17, III 124/125, Pascala II 60; w 
ocenie losów ludzkich przez Woltera 131, III 124/125; 
pesymistyczny pogląd na świat u Schopenhauera 11 
221, E. v. Hartmanna III 115, w sceptycyzmie 124/125, 
w filozofii egzystencjalnej Kierkegaarda 64 i n., u 
egzystencjalistów XX w. 347 i n.
Pluralizm: w teorii przyrody u Empedoklesa I 41 i n., u 
Anaksagorasa (infinitystyczny) 44;
w teorii bytu u Leibniza 11 77; Herbarta III 37, 
Kierkegaarda 65, Warda 152, innych idealistów' 
anglosaskich 154; u Boutroux 135; w XX w. 188/189; 
u Jamesa 201; Schelera 221; neo-realistów 231; w 
socjologicznej teorii Pareta 319;
u N. Hartmanna 330/331; Wartenberga 380.
Postrzeganie: teoria «wpływów» Empedoklesa I 42/43; 
zaczątki teorii względności postrzeżeń u Anaksagorasa 
45/46; subiektywistyczna teoria postrzegania przez 
(podobizny) u Demokryta 49/50 i epikurejczyków 
133/134; postrzeżenie w epistemologii Platona 94/95; 
jego względność w poglądach sceptyków 149/150; 
teoria «obra-zów» (species) u Tomasza 278; analiza 
postrze-żenią wzrokowego u Witelona 310; czasy 
nowsze: subiektywność jakości zmysłowych u 
Galileusza II 44, Kartezjusza 50, Hobbesa 67;
teoria «małych postrzeżeń') Leibniza 78; zagadnienie 
postrzegania w teorii idej u Locke'a 100/101, u 
Berkeleya 106/107, u Hume'a 110 i n., CondiIIaca 138 
i n.; realistyczna koncepcja postrzegania w szkole 
szkockiej 155/156; analiza zmysłowego postrzegania u 
Kanta 167 i n.;
później zagadnienie to zostaje przejęte przez 
psychologię 38 i n.


534


Postulaty praktycznego rozumu u Kanta II 178/179.
Potencja: wg Arystotelesa I 113/114, Tomasza 275, 
Suareza II 34.
Pozytywizm: początki u sofistów (Protagoras) I 68; u 
Hobbesa II 68, Hume'a 114/115, d'Alem-berta 141/142, 
jego zwolenników 143/144;
założyciele kierunku: Comte III 18 i n. i J. St. Mili 34; 
«epoka pozytywizmu* 69; odmiany pozytywizmu 
70/71; prądy i teorie ery pozytywizmu 72; pozytywizm 
a neokantyzm 98;
zasadnicze tezy pozytywizmu i opozycja przeciwko 
nim 132; «drugi» pozytywizm u empirio-krytyków 98 i 
n. i immanentystów 102; pozytywizm o zabarwieniu 
kaniowskim u Riehia 103, Simmla 103/104 i 
Corneliusa 105/106; (pozytywizm krytyczny* 
Vaihingera 104/105; «pozy-tywizm polski* 175 i n.; w 
nowej fizyce 278/279;
«trzeci* pozytywizm: neopozytywizm Koła Wie-
deńskiego 336 i n., jego związki z filozofią polską XX 
w. 368, 369.
Pragmatyzm: III 194/205.
Praktycyzm: sofistów I 68/69; w Renesansie, w szczeg. u 
F. Bacona II 24/25; u Helvetiusa 146;
rozum praktyczny u Kanta 177/180; filozofia 
praktyczna Fichtego 206; władza praktyczna, czyli 
«um», Libelta 233; rola praktyki w nauce Marksa i 
Engelsa III 47; w marksizmie-leni-nizmie 256; metoda 
pragmatyzmu 198 i n., jego kryterium prawdy 198/199; 
w XX w. 333/334. Por. nadto Utylitaryzm.
Prawda por. Teoria poznania. Kryteria prawdy: zgodność 
z rzeczą, zgodność z prawami umysłu, oczywistość III 
158/159, użyteczność 199.
Prewidyzm Biegańskiego III 358.
Principium individuationis: wg Arystotelesa . l 111/113, 
Tomasza 288; materia jako zasada jednostkowości u 
Arystotelesa 111, Tomasza 275;
zasadą tą forma (haecceitas) wg Szkota 284;
zasadą tą jakościowa odrębność wg Leibniza II 77.
Przestrzeń: jako próżnia u Demokryta I 48;
absolutna u Newtona II 85; jako idealna koncepcja 
umysłu u Leibniza 79; jako forma zmysłowości u 
Kanta 168/170; absolutna przestrzeń fikcją wg 
Vaihingera III 104/105;
przeciwstawiona czasowi przez Bergsona 210;
zrelatywizowana w teorii względności 274;
przestrzeń intersubiektywna jako konstrukcja umysłu 
wg Russella 234; niesamoistna w stosunku do czasu 
wg Whiteheada 322/323; jako kategoria poznania 
praktycznego u Młynarskie


go 362; rozróżnienie przestrzeni subiektywnej i 
obiektywnej u Berkeleya II 106/107 i Russella III 234.
(Przewrót kopernikańskii u Kanta II 172/ 173.
Przeznaczenie:  «podwójne» wg Augustyna I 201; jedno 
— wg Eriugeny 219; spór o przeznaczenie 218/219; 
dotyczące całości losów świata u awerroistów 
łacińskich 259/260; fatalizm wynikający z 
psychoanalizy III 302, 305.
Przyczynowość: program przyczynowej nauki u 
atomistów I 50/51; przyczyny bliższe 50;
zagadnienie przyczyny we wczesnej starożytności 61 •; 
przyczyny uzależnione od celu w koncepcji «formy» u 
Arystotelesa 112/113, jego (pierwsza przyczyna* 
114/116; system ściśle przyczynowy u Epikura 141 i 
n.; krytyka pojęcia przyczyno-wości u sceptyków 
starożytnych 151/152; czysto przyczynowe 
pojmowanie przyrody w średniowieczu: w szkole w 
Chartres 240; zaprzeczenie związków przyczynowych 
u ortodoksów arabskich 245/246; krytyka (pierwszej 
przyczyny* u Ockhama297; badanie praw 
przyczynowych — zadaniem nauki wg Galileusza II 
44/45; ustalenie związków przyczynowych między 
zjawiskami przy wyłączeniu _ przyczyn 
transcendentnych u Newtona 84/85; Bóg jako 
ostateczna przyczyna u Kartezjusza 49; zagadnienie 
związków przyczynowych pomiędzy duszą a ciałem u 
Kartezjusza 51, ich zaprzeczenie przez okazjona-listów 
61/62; radykalne rozstrzygnięcie Male-branche'a: 
jedyną przyczyną Bóg 62; brak oddziaływań między 
monadami u Leibniza 77/78; krytyka pojęcia 
przyczynowości u Hume'a 112/113; nowa koncepcja u 
Kanta: przyczyna i skutek jako aprioryczne formy 
doświadczenia 171/172; przyzwyczajenie jako 
podstawa wnioskowania z przyczyny o skutku wg 
Hume'a 113;
podobny pogląd już u Mikołaja z Autricourt (XIV w.) I 
302; rozumowanie przyczynowe w ocenie Jana z 
Mirecourt 302; pojęcie przyczynowości sprawczej w 
podstawowym fakcie doświadczania siebie u Maine de 
Birana II 224;
przyczyny nie są przedmiotem badań nauk wg Comte'a 
III 19, wg innych pozytywistów 100;
koncepcja związku przyczynowego u J. St. Milla 
31/32; eliminowanie przyczyn w teorii oczystego 
doświadczenia* 100; hipotetyczność związków 
przyczynowych w przyrodzie wg Helmholtza 109; 
pogląd na przyczynowość w nowej fizyce 276/277.
Psychologia: zaczątki jej u Empedoklesa I 42/ 43; teoria 
względności postrzeżeń i progu


535


świadomości u Anaksagorasa 45/46; subiektywność 
jakości zmysłowych wg Demokryta 49/50; wiedza 
psychologiczna Sokratesa 76;
psychologia Platona 87/88; psychologia poznania u 
Arystotelesa 109/110; psychologia w systemach 
starożytnych 123; sensualizm psychologiczny u 
epikurejczyków 142/143; psychologia we wczesnym 
średniowieczu, 248; w XIII w. 288;
psychologizm Ockhama 297/299; rozważania 
psychologiczne u Witelona 310; miejsce psychologii 
w klasyfikacji nauk F. Bacona II 24;
teoria afektów Kartezjusza 53; teoria mechanizmu 
psychologicznego jednostki u Hobbesa 68; teoria 
podświadomości i samowiedzy u Leibniza 78; 
psychologiczna orientacja filozofii Locke'a 99 i n.; 
psychologiczny idealizm Berkeleya 106; 
sformułowanie praw kojarzenia przez Hume'a 111 i n.; 
teoria skłonności naturalnych u Shaftesbury'ego 
119/120; zależność duszy od ciała wg La Mettrie'go 
134; psychologia w roli filozofii u Condiiiaca 138 i n.; 
intro-spekcyjna w szkole szkockiej 156; miejsce 
psychologii w klasyfikacji nauk Wolfla 159;
krytyka psychologii racjonalnej u Kanta 175;
psychologiczna interpretacja nauki Kanta przez 
kantystów 184/185; zagadnienia psychologii w XVIII 
w. 190; psychologia utylitarystyczna u radykałów 
filozoficznych 199 i n.; u J. St. Milla III 28/29; 
doświadczenie wewnętrzne w analizie 
psychologicznej Maine de Birana II 223 i n.; 
psychologia w XIX w. III 86; uznanie psychologii za 
niemożliwą przez Comte'a 21 psychologia empirystów 
34/35; deterministyczna psychologia wyobrażeń 
Herbarta 37/38, jego teoria apercepcji 38; psychologia 
ewolucjo-nistyczna Spencera 76/77; psychologia bez 
duszy 86; postacie psychologii XIX wieku:
introspekcyjna 86; eksperymentalna 86/87, fizjo-
logiczna 87, psychofizyka 87, psychometria 87, 
psychologia społeczna 87/88, indywidualna 88;
filozoficzne zagadnienia w psychologii 89, 
psychologia Wundta 110/111, 113; Taine>'a 121 i n.; 
opisowo-analityczna 140/141; przeciwstawienie 
zjawisk duchowych psychicznym przez filozofów-
humanistów 143 i n.; psychologia opisowa u Brentany 
156 i n., jego podział zjawisk psychologicznych 
157/158; stosunek psychologii do filozofii 161; 
sprowadzenie zagadnień teorii wartości do psychologii 
178/179 przebudowa psychologii u Jamesa 197 i n. 
teoria jaźni głębokiej u Bergsona 209/210 stosunek 
psychologii do fenomenologii 218 psychologia 
rekonstrukcyjna Natorpa 247; psychologia 
marksizmu-leninizmu 260; psychologia


XX w. — w przeciwstawieniu do strukturalizmu 262, 
280/281; funkcjonalistyczna i hormiczna 281/285; 
psychologia całości; psychologia postaci 285/289, 
personalistyczna 289, rozumiejąca 289;
behawiorystyczna 289/298; psychologia zwierząt 
290/291; reakcje warunkowe wg Bechterewa i 
Pawiowa 291/292; zaprzeczenie doświadczenia 
wewnętrznego przez behawioryzm 292; «walka z 
instynktem» 295; późniejsze formy behawio-ryzmu 
297/298; psychologia głębi: psychoanaliza 298/303; 
psychologia indywidualna Adiera 304, analityczna 
Junga 304; jej oddziaływanie 304/305; psychologia 
radziecka 306/310; psychologia w socjologicznym 
ujęciu 316; (psychologia różnico i typologia 334; 
krytyka psychologii eksperymentalnej u Heinricha 
359; psychologia podświadomości wg 
Abramowskiego 357/ 358; teoria przedstawień 
Twardowskiego 360/ 361; teoria emocyj 
Petrażyckiego 362/363;
psychologia XX w. w Polsce 366/367, psychologiczne 
obserwacje u Montaigne'a II 15/16, La 
Rochefoucaulda 17, Pascala 60, Nietzschego III 168, 
egzystencjalistów 347 i n. Psychologizm: u Ockhama 
1298/299; w XIX w.:
w logice III 89/90, etyce 90/91, estetyce 91/92;
psychologistyczna koncepcja etyki u Petrażyckiego 
362/363; krytyka psychologizmu —- por. 
Antypsychologizm.
Racje zarodkowe I 265, 272, 281.
Racjonalizm: zaczątki u Heraklita I 31/32, u eleatów 
35; program racjonalno-empirycznej wiedzy u 
Demokryta 49 i n.; tendencje racjona-listyczne 
«matematyków» pitagorejskich 53 i n.;
racjonalizm u Protagorasa 70, Sokratesa 76 i n., u 
cyników 79, u Platona 94/98, Arystotelesa 109/110, 
stoików 131; w patrystyce: u Grzegorza 188/189; 
antyracjonalizm u Tertuliana 191; w scholastyce: u 
Anzelma 222/223, Abelarda 236, Awicenny 244, 
Tomasza 277/279; u dia-lektyków 
średniowiecznych 221; u hiperdia-lektyków 
arabskich (mutazilitów) 242; u Mikołaja z 
Autricourt 302; w nowszych czasach;
u Montaigne'a II 15/16, w naturalnym systemie 
kultury 28 i n.; częściowy u Galileusza 43 i n., u 
Kartezjusza 51 i n., 67, Hobbesa 67/68, Spinozy 71, 
Leibniza 89 i n., 103 i po części u Locke'a 102, 103; 
krytyka racjonalizmu w teorii religii u Hume'a 
115/116; ostre przeciwstawienie się u Rousseau 
153; empiryzm a racjonalizm 95/96;
w etyce utylitarystów 125, u Woltera 129, u Wolffa 
159; powiązanie racjonalizmu z empi-ryzmem u 
Kanta 167; racjonalizm maksyma -lizmu: 
spekulatywny u Fichtego 204, połączony


z mistycyzmem u Schellinga 210, skrajny u Hegla 213 i 
n., Wrońskiego 229 i n.; przeciwstawienie się 
skrajnemu racjonalizmowi u Gołuchowskie-go 231; 
racjonalizm neoheglistów 218/219, w szczeg. 
idealistów anglosaskich III 154, Bruhschvicga 214, w 
szkole fenomenologów 223; racjonalistyczny odcień 
realizmu oks-fordzkiego 229; skrajny racjonalizm 
szkoły marburskiej 243 i n.; racjonalizm logistów 269;
socjologiczny u Durkheima 314; krytyka racjonalizmu 
metafizycznego u Kanta II 175/177;
krytyczny stosunek do racjonalizmu Newmana III 61, 
Bergsona 212, Brzozowskiego 357. Por. nadto Aprioryzm 
i Irracjonalizm. Radykalizm filozoficzny II 197/203. 
Realizm: A) pojęciowy — w przeciwieństwie do 
nominalizmu: u Platona I 86 i n.; złagodzony u 
Arystotelesa 112 i n.; w patrystyce wschodniej, w szczeg. 
u Grzegorza 189; w zachodniej, w szczeg. u Augustyna w 
przyjmowaniu (prawd wiecznych» 195/196; pierwsi 
realiści średniowieczni: Fredegisus 214, Eriugena 218, 
Anzelm 223; spór z nominalistami 231/235; przejście do 
realizmu umiarkowanego 236/237; zestawienie stanowisk 
w odniesieniu do sporu o uniwersalia 245; realizm 
pojęciowy w początkach XX w. III 144, u Bolzana 15/16, 
216, Husserla 220, 223, u Santayany 234/235; krytyka 
tego stanowiska u Comte'a 21; B) metafizyczny i 
epistemolo-giczny w przeciwieństwie do idealizmu — 
por. Idealizm.
Redukcja fenomenologiczna u Husserla
III 217. Reizm: u Brentany III 162; u Kotarbińskiego
370.
Relacjonizm w szkole marburskiej III 246. Relatywizm: 
starożytny: u Heraklita I 31, sofistów 68/69, cyrenaików 
80, sceptyków 149/ 150; nowożytny: u Montaigne'a II 16; 
w filozofii Oświecenia 96; w teoriach minimalistów XIX 
w. 239; u Comte'a III 18, 22, Hamiltona 28, Stirnera 
53/54; relatywizm biologiczny u Spencera 76/77; 
relatywizm zasady ekonomii myślenia Ayenariusa, 
Macha 100/101, ich szkoły 105;
u Simmla 103/104 i Yaihingera 105; relatywistyczne 
rozumienie etyki przez Wundta 112/ 113, Renana 
126/128; relatywizm Emersona 150;
epistemologiczny i aksjologiczny u Nietzschego 164 i 
n.; relatywizm w pragmatystycznej teorii prawdy 
198/199, 203; pragmatyzm jako postać relatywizmu 
204; relatywizm w teorii fizycznej Einsteina 273 i n.; 
w temperamentalizmie i definicjonizmie 333; w 
koncepcji bezpośredniego doświadczenia Whiteheada 
324/325; rela


tywistyczny humanizm F. C. S. Schillera ^filozofia w 
skali Iudzkiej») 335; jako stanowisko Koła 
Wiedeńskiego (Neurath) w pewnym okresie 339; w 
egzystencjalizmie 354; relatywizowanie rzeczy przez 
umysł wg Bergsona 207; antyrela-tywizm Husserla 
217.
Romantyzm: przygotowany przez Rousseau II 154; 
wczesny 160/161, 182/183; w filozofii przyrody u 
Schellinga 209 i n.; w szkole romantyków 210/211; u 
polskich poetów romantycznych 234/235; u Carlyle'a 
III 54 i n.;
u Nietzschego 169.
Rzeczy same w sobie: u Kanta II 174; krytyka tej 
koncepcji u Maimona 180; odrzucenie ich przez 
Fichtego 205; jaźń jako rzecz w sobie 205/206; 
człowiek jako rzecz w sobie w koncepcji 
Schopenhauera 220; rzeczy w sobie jako (pojęcia 
graniczne') u neokantystów III 96; ich krytyka w teorii 
(czystego doświadczenia') 99/100, zaprzeczenie u 
Renouviera 116; ich uznanie objawem stanowiska 
krytycznego wg N. Hart-manna 329.
Sceptycyzm: w starożytności: u Ksenofanesa I 33/34, 
Gorgiasza 39, w szkole sceptyckiej 145/153; 
średniowieczny 293 i n.; w szkole w Chartres 240; u R. 
Bacona 269/270; u Szkota 283/284; u d'Auriola 295; u 
Ockhama 296/298;
u Mikołaja z Autricourt 302/303; w czasach nowszych: 
(humanistyczny) u Montaigne'a II 14/16, jego 
następców (Charron, Sanehez) 16, u La 
Rochefoucaulda 17, następców 17; fidei-styczny Hueta 
56, Pascala 58/59, Newmana III 59, 61; filozoficzny u 
Hume'a 11 114/115, Bayle'a 127/128, Schulzego 182, u 
Kierkegaarda III 67; sceptycyzm w pozytywizmie 
124/129, w szczeg. u Renana 125 i n.; w haśle 
(bankructwo nauki» na przełomie XIX - XX w. 
129/130;
w konwencjonalizmie naukowym 137; w niektórych 
postaciach pragmatyzmu 204; w Polsce u Massoniusa 
177; w temperamentalizmie i definicjonizmie 333; jako 
emocjonalna podbudowa egzystencjalizmu 347 i n.; 
uznany przez Reida za pogląd niedorzeczny 11 155; 
zwalczany przez Comte'a III 22, przez Koło 
Wiedeńskie 341; sceptycyzm metodyczny u 
Kartezjusza II 48.
Scjentyzm 11180/84.
Sensualizm : w starożytności: u sofistów I 68/69, 
cyników 79, cyrenaików 80, stoików 135/136, 
epikurejczyków 143/144; w patrystyce (Tertulian) 
192; w filozofii nowożytnej: u Hobbesa II 68, 
Berkeleya 106, Condiiiaca 138; w początkowej fazie 
u Maine de Birana 224, 226; u Feuerbacha


537


III 41, Baina 81; u Pearsona 82; u Avenariusa i Macha 
101, u realistów z Cambridge i Russella 228/229.
Sermonizm w średniowieczu (stanowisko Abe-larda) I 
236.
Socjologia:  postulowana jako nauka przez Comte'a III 
21; historyczna metoda jej traktowania 21; 
socjologiczne rozumienie człowieka u Marksa i 
Engelsa 48/49; Nietzsche jako socjolog 169; motywy 
filozoficzne w socjologii 309/ 310, socjologiczne w 
filozofii 310/311; socjo-logistyczna filozofia 
Durkheima 311/315; filozoficzna socjologia Pareta 
315/320; jako teoria zachowania się neopozytywistów 
342; socjologiczny konceptualizm Młynarskiego 
361/362.
Sofiści: starożytni I 38, 66/80; średniowieczni 
(dialektycy) 221.
Sofizmaty: w szkole megarejskiej l 39; w naukach 
sofistów 67; sparodiowane przez Platona i 
Arystotelesa 67, 85, 106; u dialektyków 
średniowiecznych 221, 294.
Społeczne uwarunkowanie filozofii: wg Comte'a 111 22, 
wg marksistów 49/50, filozofia jako wyraz i narzędzie 
świadomości klasowej w marksizmie-leninizmie 256.
Stworzenie i odwieczność świata: zagadnienie początku u 
(mędrców greckich') I 20, u Talesa 24, u 
Anaksymandra 26 i n., Anaksymenesa 29, Heraklita 
30/31, Parmenidesa 34/35, Melissosa 37, Empedoklesa 
41, Anaksagorasa 44; rola ducha w zapcczątkowaniu 
zdarzeń u Anaksagorasa 45; rezerwa w stosunku do 
tego zagadnienia u Demokryla 50, pilagorejczyków 57;
«demiurg» Platona 92, (pierwsza przyczyna» 
Arystotelesa 114/115; teoria wiecznego powrotu u 
stoików 132 (przejęta później przez Nietzsche-go III 
168); Logos jako zespół idej-sit stwórcą świata wg 
Filona I 163/164; emanacyjna koncepcja powstania 
świata wg Plotyna 166/167;
dualistyczna koncepcja gnostyków 177/178;
zapatrywania apologetów wschodnich 181, 182;
odwieczność świata wg Orygenesa 185; koncepcja 
stworzenia u Grzegorza 188/189; creatio continua 
Augustyna 197/200; dualistyczna koncepcja stworzenia 
w chrześcijaństwie 206;
teofaniczna i emanacyjna koncepcja Eriugeny .217/218; 
Bóg trojaką przyczyną świata: wzorem, sprawcą, celem 
— wg Anzelma 223/224; konieczność stworzenia 
świata wg Abelarda 236;
wg arystotelików arabskich 243 i n. i walka z tym 
stanowiskiem Wilhelma z Owernii 262;
wg awerroistów łacińskich 259; gradualistyczna 
koncepcja stworzenia u Awicenny 243/244;
u Awerroesa 245; pogląd mutakalleminów


245/246, Algazela 246; panteistyczna koncepcja 
Dawida z Dinant 258; bezczasowy proces powstania 
świata wg awerroistów łacińskich 259;
światło pierwotną postacią materii wg Grosse-teste 265; 
teoria «racji zarodkowych" Bona-wentury 265; nauka o 
stworzeniu świata u Tomasza 276/277; zestawienie 
poglądów XIII w. 287; infinitystyczna koncepcja 
Ockhama 300/ 301; emanacyjno-mistyczna u Eckharta 
308;
stworzenie atomów i nadanie im ruchu przez Boga w 
teorii Gassendiego II 57; optymistyczna koncepcja 
Leibniza 79/80; świat jako najdoskonalsza maszyna 
dziełem Boga wg Newtona 85;
zagadnienie początku świata ujęte antynomicz-nie 
przez Kanta 175; powstanie świata jako rozpad 
tożsamości bytu na przeciwieństwa wg Schellinga 209; 
świat wywodzi się z jaźni — zdaniem Fichtego 205, z 
abstrakcyjnej idei—zdaniem Hegla 213; wzajemna 
zależność w istnieniu świata i Boga wg Cousina 227; 
uprawo stworzenia* Wrońskiego 230.
Subiektywność: jakości zmysłowych u Demo-kryta J 
49/50; u Galileusza II 44, Kartezjusza 50, Hobbesa 
67/68, Locke'a 100/101, Berkeleya 106/107, u Mullera 
III 70.
Substancja: określenie pojęcia substancji przez 
Arystotelesa 1111; uznanie duszy za substancję przez 
Augustyna 198; jednostkowość substancyj wg 
Tomasza 274, ich złożoność z istoty i istnienia 275, 
składniki ich istoty: forma i materia 275; substancja i 
akeydens 287; dualizm substancji duchowej i cielesnej 
u Kartezjusza II 51, brak wzajemnego oddziaływania 
między nimi wg Geulincxa 62, bierność obu substancji 
wg Malebranche'a 62; istnienie jedynej substancji wg 
Spinozy 72; wielość substancyj (monad) u Leibniza 
77; krytyka pojęcia substancji u Locke'a 101/102, 
Hume'a 113/114, materialnej u Berkeleya 107; 
substancja jako aprioryczne pojęcie u Kanta 171/172; 
pier-wotność idei substancji wg Maine de Birana 225; 
substancja jako wytwór działania u Fichtego 204/205, 
jako stała możliwość odbierania wrażeń i przeżywania 
wg J. St. Milla III 32; sprzeczność w jej pojęciu wg 
Herbarta 37; substancja jako jeden z wtrętów 
antropomorficznych wg Avenariusa i Macha 99/100, 
substancje (ciała i jaźnie) jako względnie trwałe 
zespoły elementów wg Avenariusa i Macha 101, 
ppdobnie — zdaniem immanentystów 102; 
aktualistyczna (asub-slancjalna) koncepcja duszy u 
Wundta 110, rzeczywistości u Gentiiego 253; 
fikcyjność substancyj wg Jamesa 200; monizm 
neutralny Russella 234; relacjonizm przeciw 
substancja-


538


lizmowi w szkole marburskiej 246; walka z 
substancjalistycznym traktowaniem świata i umysłu — 
u Cassirera 248; psychologia asub-stancjalna — «bez 
duszy» 290; zagadnienie substancji materialnej w 
fizyce współczesnej 272, 274/275 i n.; w psychologii 
ostatnich szkół 284;
aktywistyczne pojmowanie przyrody w miejsce 
substancja listycznego u Whiteheada 322. Synechizm u 
Jamesa III 201. Synkretyczna filozofia l 160, 163. 
Syntetyczna filozofia Spencera III 73 i n.
Temperamentalizm III 333.
Teoria poznania  (epistemologia): pierwsze refleksje 
epistemologiczne u Heraklita l 32:
epistemologiczne uzasadnienie w ontologii Par-
menidesa 36; pierwsze zagadnienia epistemologiczne 
61; minimalistyczna teoria poznania u sofistów 68 i n.; 
epistemologiczna wiedza u Sokratesa 76; teoria 
poznania Platona 94/98;
pogląd na poznanie u Arystotelesa 112; zestawienie 
zagadnień epistemologicznych drugiego okresu 123; 
teoria poznania stoików 135/136;
u Epikura 143/144; krytyka sceptyków 146 i n.:
teoria poznania u Filona 164, Plotyna 168/169, 
Augustyna 194 i n.; koncepcja poznania u Eriu-geny 
218, Bonawentury 263/264, Tomasza 278/ 279; 
epistemologia Ockhama 296 i n.; Campa-nelli 11 22; 
Kartezjusza 51 i n.; Malebranche'a 63/64; 
epistemologia w miejsce metafizyki u Locke'a 99 i n., 
Berkeleya 105 i n., 1-lume'a 110 i- n.; epistemologiczne 
rozstrzygnięcia u Woltera 129, CondiIIaca 138 i n., 
Reida 155 i n., Wolna 159, nowa koncepcja poznania u 
Kanta 165 i n.; epistemologiczny punkt wyjścia u 
Fichtego 204; negatywny stosunek do teorii poznania u 
Comte'a III 21; teoria poznania ze stanowiska 
empiryzmu wg J. St. Milla 31/23;
w nawiązaniu do praktyki u Marksa i Engelsa 46/47; 
irracjonalistyczna koncepcja poznania u Newmana 60 i 
n.; ewolucjonistyczna koncepcja u Spencera 76/77, 
relatywistyczna u Nietzschego 164/165; monizm 
poznawczy Wundta 111;
pragmatystyczna teoria prawdy 198/199; teoria 
poznania neoscholastyczna 238/239; teoria poznania w 
socjologicznym ujęciu Durkheima 314;
prewidyzm Biegańskiego 358; badania z zakresu teorii 
poznania u Ingardena 365/366; likwidacja teorii 
poznania u neopozytywistów 344;
teoria poznania marksizmu-leninizmu 257.
Terminizm u logików XIV w. I 299.
Tropy u sceptyków starożytnych I 149 i n.
Tychizm u Jamesa III 201.
Typologiczne rozumienie nauki u Taine'a


III 122; idealne typy u humanistów 144; teoria typów 
w logice 268; pojęcie typów w filozofii XX w. 334.
Uniwersalizm: starożytny I 172; średniowieczny
u Tomasza 280; w czasach nowszych: etyczny
u Kanta II 178; Hegla 215; Trentowskiego 232;
w idealizmie Royce'a III 152/153. Utylitaryzm: II 
122/126, 199/200; etyka ze
stanowiska utylitaryzmu III 32/33,
Wariabilizm: w starożytności: u Heraklita l 31, 
pogodzony z postulatami eleatów u Empe-doklesa 43; 
w średniowieczu u mutakalleminów 245; w nowszych 
czasach: u Montaigne'a H 15/16; u Hegla w 
triadycznym rozwoju świata 213; w jego dialektycznej 
przemienności wg Marksa i Engelsa III 48, w 
marksizmie-leni-nizmie 258/259; inny wariabilizm w 
teorii Bergsona 308, 309, Whiteheada 325, 326, 
egzystencjalistów 351.
Wiara: jej rola u schyłku filozofii starożytnej I 159, 160, 
173; zgodność wiary z rozumem wg Orygenesa 184, 
Grzegorza 188; credo, linia absurdum Tertuliana 191; 
«zrozum, byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł 
zrozumieć" Augustyna 198/199; w średniowieczu: 
pojęcie koncepcji stosunku wiary do rozumu z 
patrystyki Wschodu przez Eriugenę 217; (ifilozofia 
służebnicą teo-logii» wg Damianiego 221; «wiara 
poszukująca zrozumienia» wg Anzelma 222; wiara jako 
dopełnienie wiedzy wg Hugona 230; pliilosophia 
praeambula fidei wg Tomasza 273/274; przewaga 
wiary nad rozumem wg Szkota 283/284; rozdział 
między wiarą a wiedzą u Ockhama 297; w nowszych 
czasach: wyrzeczenie się rozumu na rzecz wiary przez 
Pascala II 58/59; miejsce na wiarę w krytyce czystego 
rozumu Kanta 177, w poglądach Boutroux 111 136; 
wiara w koncepcji Newmana 60/62; udział czynnika 
religijnego w doczesnej egzystencji wg Kierkegaarda 
65/67;
wiara jako akt woli wg Renouviera 117; żądza wiary, 
prawo do wiary wg Jamesa 199/200; wiara w oparciu o 
przeżycia mistyczne — u Bergsona 212, jako źródło 
religii dynamicznej 212; prawdy wiary jako normy 
działania wg Le Roya 213.
Wieczny powrót w dziejach świata wg stoików I 132; 
koncepcja wznowiona przez Nietzschego III 168.
Witalizm: u Paracelsusa II 19; u Guyau III 118;
u witalistów 263; ich spór z mechanistami 263/264; u 
Bergsona 210/211; zwalczany przez neopozytywistów 
342.
Wolność: w etycznej koncepcji stoików (nie


539


wykluczająca konieczności) I 133; życie cnotliwe jako 
życie wolne wg stoików 133; odchylenie atomów jako 
czynnik wolności w mechanistycznej koncepcji świata u 
Epikura 141/142; wolność jako ostateczna osnowa bytu 
wg Szkota 285 i Ockhama 296, 297, 300; u Brona II 21; 
jako objaw doskonałości świata u Leibniza 80; jako 
postulat praktycznego rozumu u Kanta 177, 178/179; 
jako postulat życia u Renouviera III 117; determinizm 
prawem zjawisk, wolność — rzeczy samych w sobie II 
178; filozofia wolności Fichtego 204; poczucie własnej 
wolności wg Maine de Birana 224 i n.; wolna wola u 
Ravaissona 227/228; wolność w rozumieniu Stirnera III 
52 i n.; wolność wyboru wg Kierke-gaarda 65 i n.; 
wolność w metafizyce Lotzego i E. v. Hartmanna 
114/115; u Lacheliera 118/ 119; u Bcutroux 136; nowe 
jej pojęcie u Berg-sona 211; człowiek «skazany na 
wolność') -w koncepcji egzystencjalistów 352; wolność 
w «filozofii ducha» 355; indeterminizm nowej fizyki 
276/277. Por. nadto Woluntaryzm, Przeznaczenie, 
Determinizm, Przyczy-nowość.
Woluntaryzm: u Augustyna I 198/199; Henryka z 
Gandawy 282; Dunsa Szkota 283, 285;
Ockhama  296/297,  300;  woluntarystyczna teoria 
sądu u Kartezjusza II 52/53; woluntaryzm


metafizyczny u Schopenhauera 220/221 i Ciesz-
kowskiego 233/234; «chcę, więc jestem» Maine de 
Birana 224/225; wola jako pierwowzór bytu wg 
Ravaissona 227/228; woluntaryzm Wundta III 89, 110, 
114; Fouilleego 118; Renouviera 117; idealistyczny w 
Cambridge 154; biologiczny u Nietzschego 168; 
woluntaryzm pragmatystów 204. Por. nadto Aktywizrn 
i Intelektua-lizm.
Zasada sprzeczności: jako ogólna zasada dowodzenia u 
Arystotelesa I 108; jako podstawa pewności wg Jana z 
Mirecourt 302, Mikołaja z Autricourt 302; jako jedyna 
prawda pierwotna wg Leibniza II 80; jako pierwsza 
zasada nauk racjonalnych u Wolffa 159; jako źródło 
poznania metafizycznego u Renouviera III 117; 
sprzeczność najgłębszą naturą rzeczywistości wg Hegla 
II 213/214; pokrewna koncepcja marksistów:
walka wewnętrznych przeciwników — motorem 
rozwoju 111 48; dialek tyka jako filozofia sprzecz-
ności — w marksizmie-Ieninizmie 259.
Zdarzenia: w przeciwstawieniu do «rzeczy»— w teorii 
Broada III 229, Russella 234, Whiteheada 324; jaźń 
jako <iłańcuch wydarzeń* wg Russella 234; 
«zdarzenia spostrzegawcze!) Whiteheada 322/323, 
324.
Złudzenia (idola): ich teoria u F. Bacona II 25/26.


SPIS ILUSTRACJI
AUGUST COMTE
Litografia T. Toulliona w Bibliotheque Nationale w Paryżu
JOHN STUART MILL
Portret
JOHANN FRIEDRICH HERBART
Litografia
LUDWIG FEUERBACH
Drzeworyt A. Neumanna
KAROL MARKS
FRYDERYK ENGELS
THOMAS CARLYLE
Portret J. E. Millaisa
JOHN HENRY NEWMAN
Rysunek
S0REN KIERKEGAARD
Rysunek N. C. Kierkegaarda
HERBERT SPENCER
Portret
FRIEDRICH ALBERT LAN.GE
Drzeworyt
HANS VAIHINGER
HANS CORNELIUS
GUSTAV THEODOR FECHNER
Ze zbiorów Instytutu Bibliograficznego w Lipsku (fot. Wolf Mucke)
CHARLES RENOUYIER
ERNEST RENAN
Portret L. Bonnata
HEINRICH RICKERT
FRANZ BRENTANO
FRYDERYK NIETZSCHE
ADAM MAHRBURG


WILLIAM JAMES
Portret
CHARLES SANDERS PEIRCE
HENRI BERGSON
EDOUARD LE ROY
Fot. Delbo
EDMUND HUSSERL
MAX SCHELER
GEORGE EDWARD MOORE
RALPH BARTON PERRY
BERTRAND RUSSELL
GEORGE SANTAYANA
Fragment portretu D. W. Rossa           ;
DESIRE JOSEPH MERCIER
Rzeźba P. de Soete'a w Musćes Royaux (Koniunklijke Museums) w Brukseli
HERMANN COHEN
PAUL NATORP
BENEDETTO CROCE
WŁODZIMIERZ LENIN
ALBERT EINSTEIN
ZYGMUNT FREUD
EMIL DURKHEIM
ALFRED NORTH WHITEHEAD
NICOLAI HARTMANN
MORITZ SCHLICK
MARTIN HEIDEGGER
JEAN-PAUL SARTRE
KAZIMIERZ TWARDOWSKI


SPIS RZECZY
CZĘŚĆ PIERWSZA: FILOZOFIA XIX WIEKU
FAZA PIERWSZA: 1830- 1860 ......................   13
Comte i pozytywizm ............................    16
J. St. Mili i empiryzm ..........................    27
Herbart i realizm.............................    36
Feuerbach i naturalizm ..........................    40
Marks, Engels i materializm dialektyczny  .................    44
Indywidualizm i elitaryzm  ........................    51
I. Stirner 52. - II. Carłyle 54. Filozofia wiary   .............................     58
I. Newman 58. — II. Kierkegaard 63.
FAZA DRUGA: 1860-1880 .......................   69
Spencer i ewolucjonizm ...........................    72
Scjentyzm ................................    80
Parcelacja filozofii ............................    84
I. Psychologia 85. - II. Logika 89. - III. Etyka 90. - IV. Estetyka 91. Teoria poznania w Niemczech   
......................     93
I. Neokantyzm 93. — II. Empiriokrytycyzm 99. Metafizyka w dobie pozytywizmu .....................   110
I. Wundt i metafizyka Niemców 110. — II. Renouvier i metafizyka Francuzów 116.
Taine i humanistyka pozytywizmu .....................   119
Renan i sceptycyzm w pozytywizmie ....................   125
543


131
132 
139 
147 
155 
163 
170 
178
FAZA TRZECIA: 1880-1900 . .
Opozycja w teorii przyrodoznawstwa 
Opozycja wśród humanistów . . . 
Idealizm anglosaski  .......
Brentano ............
Nietzsche ............
Filozofia XIX wieku w Polsce  . . 
Zestawienia ...........


Zagadnienia filozoficzne XIX wieku 178. — Stanowiska 179. — Pojęcia i terminy 180. Chronologia 181. 
— Wydarzenia współczesne 181.
CZĘŚĆ DRUGA: FILOZOFIA XX WIEKU
FAZA PIERWSZA: 1900-1918 ......................  193
Pragmatyzm ...............................   194
Bergson .................................   205
Fenomenologia .............................   214
Brytyjska szkoła analityczna i. realizm ...................   224
Odnowienie scholastyki ..........................   235
Szkoła marburska i jej idealizm ......................   242
Croce i nowy idealizm ..........................   248
Marksizm-leninizm ............................   254
FAZA DRUGA: 1918-1930 .......................  262
Zagadnienia filozoficzne w nowej logice ..................   265
Zagadnienia filozoficzne w fizyce .....................   271
Zagadnienia filozoficzne w psychologii   ..................   280
I. Funkcjonalizm i hormizm 281. — H. Psychologia postaci 285. - III. Behawioryzm 289. • IV. Psychoanaliza 
298. — V. Psychologia radziecka 306.
Zagadnienia filozoficzne w socjologii ....................   309
I. Socjologistyczna filozofia Durkheima 311. — II. Filozoficzna socjologia Pareta 315.
Whitehead i filozofia przyrody ......................   321
Nicolai Hartmann ............................   327
FAZA TRZECIA: 1930-1945 ......................  332
Neopozytywizm .............................   336
Egzystencjalizm. .............................   347
Filozofia polska XX w.  .........................   356
I. Okres pierwszy 356. — II. Okres drugi 363.
544


Zestawienia ...............................	371
Pojęcia i terminy 371. — Chronologia 372. — Wydarzenia współczesne 372.
Zakończenie ..............................	375
Bibliografia ..............................	380
SKOROWIDZE .....................	437
I. Skorowidz nazwisk filozofów ......................	437
II. Skorowidz nazwisk autorów prac o filozofach ..............	463
III. Skorowidz rzeczowy .........................	520
Spis ilustracji ..............................	541


Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie dziewiąte. Nakład 30000+200 egz. Ark. wydawniczych 49,5. 
Ark. drukarskich 34,25 + 22 wkładki. Papier na tekst offset, kl. III, 70 g, 
rola 70 cm. Papier na wkładki powiek, kl. III, „Malpol", 120 g 70 x 100 
cm. Oddano do reprodukcji w grudniu 1989 r. Podpisano do druku w 
czerwcu 1990 r. Druk ukończono w lipcu 1990 r. Zamówienie 
1658/7112/9
Zakłady Graficzne w Katowicach 
Katowice, ul. Armii Czerwonej 138