Wanda Żółkiewska
Lask moim domem
Ilustrowała Hanna Szczypińska
Okładkę i kartę tytułową projektował
Wiktor Sadowski
Text © Copyright by Wanda Żółkiewska, Warszawa 1962
Illustrations © Copyright by Hanna Szczypińska, Warszawa 1962
Cover © Copyright by Wiktor Sadowski, Warszawa 198?
Jeśli zdarzy się, że ktoś z was, Czytelnicy, znajdzie się kiedyś w Zamościu, 
niech zapyta o Mikołaja Kunickiego.
— Kapitana? Partyzanta? — odpowiedzą zamościa-nie. — „Muchę"?
I wskażą drogę do miejsca jego pracy lub mieszkania prywatnego. Bo wszyscy w 
Zamościu znają Kunickiego, wiedzą, kim był w czasie okupacji hitlerowskiej, kim 
jest obecnie. Znają go z jego opowieści, które lubi snuć, znają go z wydanego po 
wojnie „Pamiętnika".
Dowodzony przez Kunickiego oddział partyzantki polsko-radzieckiej działał od 
roku 1943 do roku 1945 i przechodził różne koleje losu. Dalekie rejony Wołynia, 
Polesia, Karpat, przygraniczne tereny Związku Radzieckiego, Lubelszczyzna i Lasy 
Janowskie — to wszystko szlaki wędrówek partyzantów Kunickiego, zwanego wówczas 
„Muchą".
Te połacie ziemi, ogołocone ze wszystkiego, czym człowiek żyję, ogołocone 
również z ludzi, wydane na pastwę chwastów i dziczejących zwierząt, były 
świadkami zagłady, lecz także świadkami nieustających zmagań z wrogiem.
A wrogów na tych ziemiach było wielu. Niemcy, operujący regularną armią i 
nowoczesną bronią, bandy UPA, a wśród tych ostatnich najzagorzalsi 
nieprzyjaciele partyzantki „Muchy" — bulbowcy i banderowcy, czyli nacjonaliści 
ukraińscy zbratani z Niemcami, pokrewni tym, którzy w kilka lat później 
zamordowali generała Świerczewskiego — „Waltera".
Partyzanci polscy i partyzanci radzieccy, pod wspólnym   dowództwem,   we   
wspólnej   walce,   wdzierali   się
5
w głąb placówek nieprzyjacielskich lub sień zamęt i po płoch na tyłach wroga. 
Nękające boje i dywersja — to były dwa główne zadania partyzantów. Dzięki nim 
leciała w powietrze amunicja dowożona na front, na minach i porozkręcanych 
szynach wykolejały się pociągi wyładowane niemieckimi żołnierzami, płonęły 
składy żywności, wybuchały zbiorniki benzyny. A partyzanci „Muchy" nocą i dniem, 
w upał, deszcz, mróz maszerowali depcząc po piętach nieprzyjacielowi, 
nieświadomemu ani skąd i kiedy partyzantka wyskoczy, ani jaka jest jej prawdziwa 
siła. Błyskawiczność działania, zaskakiwanie, chytrość, fortel — doprowadzały 
wroga do wściekłości i, osłabiając jego liczebność, bardziej jeszcze osłabiały 
jego wolę.
Dzieje oddziału „Muchy" należą już do przeszłości. Pozostali przy życiu 
partyzanci dawno powrócili do normalnej pracy we wsiach, miastach i miasteczkach. 
Rozproszyli się po Polsce, po Związku Radzieckim. Czasem tylko listami dają 
sobie wzajemnie znać o swoich losach. Jest jednak miejsce, które ich ciągnie. To 
Karpaty przemierzone wzdłuż i wszerz w latach walki. Tu, pośród gór, potoków, 
lasów, w okolicach Wołkowyi i Leska, spotykają się starzy przyjaciele. Polują, 
łowią ryby, a gdy zapada zmierzch — rozpalają ognisko. I wtedy właśnie wszystko 
zaczyna się od początku. Tylko już w długich, do świtu trwających wspomnieniach.
LILIA WODNA
I
Upał był taki, że trawy żółkły przed czasem, a rośliny z wysiłkiem kłoniły się 
ku ziemi. W górze stało wielkie, sierpniowe słońce, większe i bardziej palące, 
niż to zazwyczaj bywało. Partyzanci, świeżo przez „Muchę" zorganizowanego 
oddziału, wytaczali z siebie ostatni pot, ćwicząc pod okiem dowódców, a gdy 
zapadał zmierzch, przypadali mokrą piersią do leśnego podszycia i tak leżeli, 
póki ich nowy rozkaz nie poderwał z miejsca. A rozkazy padały raz w raz, bez 
względu na porę doby. Były ostre, szybkie, twardo wymagające natychmiastowego 
posłuchu, bo tuż za plecami partyzantki czaił się wróg: Niemcy, bandy UPA i 
ukraińsko-niemiecka policja. Starcie z tym wrogiem mogło nastąpić każdego dnia, 
każdej nocy. Świadczyły o tym głuche detonacje, przedzierające się przez gęste 
powietrze, oraz dudnienie ciężko przetaczających się czołgów i dział.
Tylko wielkie Cumańskie Lasy, między Sarnami, Kowlem i Równem, opanowane były 
przez sowieckie oddziały i przez polską 27 Dywizję. Oddział „Muchy" zaprawiał 
się we wsi Krymno i jej okolicach leśnych do bliskich bojów.
Dzień był bez chmurki, suchy, bezwietrzny, cały przepojony słońcem, przyjemny 
dla człowieka, który
7
może spocząć w cieniu sadu, ciężki dla każdego ludzkiego wysiłku. Partyzanci z 
trudem łapali w płuca rozgrzane powietrze. Woda krążyła w blaszankach od 
partyzanta do partyzanta, nieubłagana komenda: „Baczność!!" wytrącała te 
blaszanki z rąk.
„Mucha" sprawdzał stan przeszkolenia bojowego nowo przyjętych chłopców, którzy 
kilka dni temu zbiegli wprost spod siekier band UPA. Stojąc na lekkim 
wzniesieniu, z radością obserwował, jak ci młodzi łatwo uczą się, jak sprawnie 
naginają się do wojskowej dyscypliny. Wspomnienie dopiero co przeżytych krwawych 
dni dodawało im widać zapału. Rwali się do odwetu, a wiedzieli, że odwet ten 
niełatwy.
„Mucha" uśmiechał się, a potem zmarszczył brwi, bo zdawało mu się, że widzi 
wśród nowych jednego, który chyba jest za młody na partyzanta. Miał mu się 
właśnie lepiej przyjrzeć, gdy od wsi dobiegły go jakieś głosy.
Odwrócił się. Wymachując zabawnie rękami szedł dowódca zwiadu, za nim jacyś 
ludzie.
„Znów cywile — pomyślał Kunicki. — Będzie z nimi nowy kłopot, tak jakby bez tego 
mało było kłopotu".
Niecierpliwym gestem strząsnął kroplę potu, która mu spłynęła z brwi i usadowiła 
się na nosie. Był zły. Miał niewiele czasu na przegląd ćwiczących grup — sam 
przecież ćwiczył swoich, którym zrobił pięciominutowy odpoczynek.
— Czego? — mruknął, gdy dowódca był w odległości kilku kroków.
Dowódca zwiadu chciał już salutować, stając na baczność, ale Kunicki machnął 
lekceważąco ręką. Widział przecież, jak dowódca był zgoniony i jak mu było 
gorąco. Ludzie stojący za zwiadowcą też nie wyglądali lepiej. Koszule, szare od 
zacieków potu, przylepione mieli do ciała, włosy w mokrych kosmykach opadały
8
im na  czoła. W rozognione twarze głęboko  wrył się kurz, tworząc coś w rodzaju 
brzydkiego zarostu. Zwiadowca obejrzał się na cywilów.
—  Niech sami gadają. Przyczepili się do mnie jak kleszcze do psiego zadka.
Na czoło grupy wystąpił chłop, może czterdziestopięcioletni, o rękach 
uformowanych z samych żył. Takie same żyły występowały na jego chudej, obnażonej 
szyi.
—  My do was — powiedział do „Muchy".
—  Skąd?
—  Z Majdana.
—  Gdzie to jest?
—  Dziewięćdziesiąt kilometrów stąd. Koło Kamienia Koszykarskiego.
—  Szliście?
—  Różnie. Szliśmy, i na koniach, jak wypadło.
—  Czego chcecie?
Chłop spojrzał na „Muchę" surowo, jakby miał do niego żal.
—  Wybawienia —- rzucił ponuro. „Mucha" drgnął.
—  Co wy? Żarty czy jak?
—  Ładne żarty — zza pleców żylastego wysunął się drugi, zupełnie taki sam, tyle 
że młodszy o jakie dziesięć lat i wiele niższy. — Nóż i siekiera nad nami wisi, 
dziewięćdziesiąt kilometrów tłuczemy się szukając obrony, ot, tak, dla śmiechu?
—  O co chodzi? — przerwał mu „Mucha".
—  Banda nas szarpie.
—  Mają mnóstwo ludzi w Karpiłówce i Karasinie.
—  Będą nas wyrzynać do nogi, tak powiedzieli.
—  A nas w Majdanie jest dużo Polaków.
Mówili jeden przez drugiego. „Mucha" jeszcze raz starł pot.
9
—  A może by tak jeden po kolei wyłożył, z czym przychodzicie?
—  Co to takiego? Co to za ludzie? Czego oni chcą? — dopytywali się partyzanci, 
zwolnieni na chwilę przez swoich dowódców.
Znów na czoło delegacji wysunął się żylasty chłop.
—  Banda zbiera siły, by rzucić się na Majdan i powybijać Polaków. Wcale się z 
tym nie kryją, bo wiedzą, że jesteśmy osaczeni ze wszystkich stron. A my mamy 
trochę pistoletów i broni, ale nie utrzymamy się. Więc lepiej, mówimy, broń zdać 
partyzantom, a za to, mówimy, niech oni nas obronią i wyprowadzą do lasu.
—  Patrzcie ich, jacy mądrzy! — mruknął któryś z partyzantów.
—  A tyś głupi! — zapiszczał nagle cienki głos i umilkł, jakby przez kogoś 
urwany.
—- Co to? — spytał „Mucha". Żylasty chłop podrapał się po głowie.
—  To moja Marynka.
I wskazał na małą postać w parcianych portkach i lnianej koszuli.
—  To nie chłopak, jak pragnę zdrowia, to dziewczyna! — krzyknął ze zdumieniem 
partyzant, który „Musze" wydał się za młody do walki.
—  A ty czego? — huknął na niego „Mucha". — I skądżeś się w ogóle wziął, 
smarkaczu?
Partyzant wyprostował się.
—  Mam osiemnaście lat i zostałem zwerbowany w Hucie Sopaczewskiej.
—  No dobrze, ale po co się wtrącasz?
—  Bo ta mała wygląda jak chłopak.
Żylasty chłop skierował na młodzieńca surowy wzrok.
—  Musiałem ją ze sobą wziąć — powiedział do „Mu-
10
chy" — nie było z kim zostawić. A zresztą ona się nie...
—  Tato... — włączyła się do rozmowy dziewczynka głosem na pół obrażonym, a na 
pół zbuntowanym.
—  Narowista — dokończył chłop patrząc na córkę badawczo, bez urazy.
Dziewczynka odetchnęła z ulgą, jakby się spodziewała czegoś wiele gorszego. 
Uśmiechnęła się nawet lekko.
Była strasznie chuda. Parciane portki nie trzymały się jej płaskich bioder, 
toteż podtrzymywała je rękami wsuniętymi w kieszenie. „Mucha" zauważył, że nie 
tylko on przygląda się małej. Młody partyzant nie spuszczał jej z oka i z trudem 
powstrzymywał śmiech.
Ale tak naprawdę to tylko strój dziewczynki był śmieszny, bo ona sama była 
raczej ładna. To, co uderzało przede wszystkim, to wielkie, szare oczy szeroko 
rozstawione, pod czystymi łukami jasnych brwi. Oczy te ciemniały i jaśniały na 
przemian, zależnie od uczuć dziecka, zmiennych i przebiegających jak błyskawice. 
Zadarty nosek z wyraźnie zarysowanymi nozdrzami i różowe usta, wypukłe jak owoce 
derenia, ^dodawały jej wdzięku. Podobnie jak wielka powaga i pewna chmurność, 
czy może czujność lub uwaga, malująca się na jej po dziecinnemu zaokrąglonej 
twarzy.
—  Co powiesz? — zagadnął ją „Mucha", który miał dla dzieci miękkie serce.
Spojrzała na niego nieufnie.
—  Nic i— odpowiedziała. — Tato powie.
„Musze" spodobała się ta odpowiedź. Mała znała swoje miejsce w delegacji.
—  Więc? — zwrócił się „Mucha" do żylastego.
—  Musicie nas poratować. Inaczej nikt ze wsi nie ujdzie.
—  A jednak wy wyszliście.
11
—  Parę dni temu. Później bulbowcy rozstawili warty po wszystkich drogach.
—  To jak wrócicie?
Chłop przestąpił z nogi na nogę.
—  Z wami. Razem z wami — powiedział.
—  Jak to z nami?
—  Z partyzantami. Przecież nas nie opuścicie. Sześćdziesiąt polskich rodzin. To 
dużo ludzi. I dzieci dużo.
Marynka przez cały czas patrzyła na „Muchę". Czujność i uwaga jeszcze bardziej 
wzmogły się w jej wzroku.
„Mucha" czuł się jak złapany w potrzask. Po to przecież tu był, żeby ratować 
ludzi od śmierci, a jednocześnie ta daleka wyprawa, specjalnie dla jednej wsi, 
wydawała mu się trochę ryzykowna. Spojrzał po partyzantach. Oni chyba też tak 
myśleli, bo stali z opuszczonymi oczami, nic nie mówiąc. Tylko młody wiercił się, 
jakby mu piachu w buty nasypano.
—  Oddalibyśmy broń i amunicję — powiedział chłop po krótkiej wymianie spojrzeń 
z resztą delegacji.
—  Warto, dowódco, jak gragnę zdrowia! — wmieszał się młody. — Miałbym swój 
własny pistolet — dodał spoglądając z góry na dziewczynkę.
„Mucha" zmiażdżył młodego gniewnym błyskiem oczu.
—  Nikt się ciebie nie pyta — rzucił. — Ile tego macie? — zwrócił się znów do 
żylastego.
—  Dokładnie nie wiem. Nie każdy się przyzna, ale sporo.
—  Sami widzicie... — zaczął znowu młody, urwał jednak przezornie w sam czas, bo 
już „Mucha" odwracał się do niego.
Dziewczynka parsknęła śmiechem.
—  Czego się śmiejesz? — naparł na nią młody.
12
—  Bo ty się tak wyrywasz, jak Filip z konopi — spokojnie odpowiedziała Marynka.
—  Jakie te dziewczyny są głupie — wzruszył ramionami młody.
Chciał jeszcze coś mówić, ale plutonowy wołał go właśnie:
—  Dość będzie gadania, Igor! Żebyś ty był taki mocny w wyszkoleniu strzeleckim! 
Baczność!
Igor jeszcze raz obejrzał się na dziewczynkę i grupę delegatów z Majdana.
—  Ja bym tam poszedł, dowódco — powiedział. — Jak pragnę zdrowia! Kabeka i 
pistolety... ho, ho!
Pędem puścił się za odchodzącymi już towarzyszami ćwiczeń bojowych. „Mucha" 
tymczasem rozmyślał.
—  Dobrze — powiedział wreszcie. — Czekajcie nas za kilka dni.
Szmer oddechów przeleciał przez grupę chłopów z Majdana. Dziewczynka wyjęła ręce 
z kieszeni spodni
—  Zaczekamy — powiedział żylasty. — Ale tu. „Mucha" roześmiał się.
—  Ależ z was niedowiarki! Ja bym radził wracać do wsi i, jeśli się tylko da, 
przygotować ludzi do obrony.
Żylasty znów naradził się wzrokiem z gromadą.
—  Mówicie, dowódco, że przyjdziecie? Na pewno?
—  Na pewno.
—  To my odejdziemy dziś jeszcze, przed nocą. Ale pamiętajcie, bo jakby co, to... 
szkoda dzieci.
Marynka wpatrywała się w „Muchę", jakby miała zamiar na zawsze go zapamiętać.
—  Dajcie spokój! — rozzłościł się „Mucha". — Jakbym nie miał przyjść, 
powiedziałbym bez niczego. Idźcie do kuchni, dadzą wam coś zjeść. A za trzy, 
cztery dni będę w Majdanie.
I odszedł nie oglądając się poza siebie. Spieszyło mu
??
się  wziąć do  galopu pyskatego  partyzanta  — Igora.
I wziął najwidoczniej, bo gdy przyszedł wieczór, młody ledwo się ruszał, a palce 
popuchły mu od majstrowania przy spuście broni. Nie chciał nawet jeść, tylko tak 
jak stał, rzucił się w skrzypiące igliwie leśne. Pulsy łomotały mu w skroniach, 
z ust wydobywał się urywany, gorący jak ogień oddech.
Wsparł palącą głowę na rękach.
—  Żeby cię... — zaklął cicho pod adresem „Muchy", oglądając bąble na dłoni.
Dmuchał na bolące miejsce. Tylko przez chwilę sprawiało to ulgę, potem bolało 
jeszcze bardziej.
—  Nie dmuchaj — odezwał się w górze cienki głos. — Masz, przyłóż babkę.
Otworzył oczy. Stała nad nim Marynka w swoich parcianych portkach i brudnej 
koszuli. W ręku trzymała kilka zielonych listków.
Igor złośliwie przymrużył powieki.
—  Znalazła się wielka lekarka — powiedział.
I wykręcił się do dziewczyny plecami. Leżał tak jakiś czas. Ponieważ jednak 
Marynka nic już więcej nie mówiła, korciło go, żeby zobaczyć, co też ona robi. 
Udając więc, że poprawia niewygodną pozycję, przekręcił się na drugi bok. Ale 
dziewczynki nie było. O jej obecności świadczyły tylko krągłe liście babki 
porzucone na ziemi.
Igor usiadł, rozejrzał się dookoła.
Upalne słońce z wolna zapadało za las, siejąc jasne poblaski jak na obrazku 
malowanym przez dziecko'. Partyzanci kręcili się sennie, zgrzani, zmęczeni. Ów 
niósł wodę w wiadrze, inny ściągał gałęzie na ogień.
—  Wasyl! — zawołał Igor.
—  No? — zagadnął młody partyzant z bardzo odstającymi uszami, który właśnie 
mijał Igora.
—  Powiedz no, Wasyl... Powiedz no...
14
—  Wygadaj się nareszcie. Czego chcesz? Igor oparł się na łokciu.
—  Gdzie się podziała ta delegacja?
—  Jaka znowu delegacja?
—  No, ci chłopi z Majdana.
Wasyl podrzucił ramionami, tak że prawie uderzył nimi o uszy.
—  Tamci? — powiedział. — Poszli sobie.
—  Dokąd?
—  Zabrali się z powrotem.
—  A dziewczynka?
—  Ta w portkach?
—  Aha!
—  Poszła także. Bo co?
—  Bo nic.                                                   , Wasyl jeszcze raż 
podrzucił ramionami.
—  To czego ode mnie chcesz? — krzyknął i poszedł w las.
15
Igor rozciągnął się na ziemi. Niechętnie, stękając, 1 sięgnął po liście babki. 
Obłożył nimi obolałe palce, na- I sunął czapkę na twarz i usnął.
?
Igor zupełnie inaczej wyobrażał sobie partyzantkę. . | Powiedział o tym Wasylowi:
—  Miałem się bić z Niemcami albo z bandami, a tu tylko ćwiczenia i ćwiczenia. 
Czy tu zawsze tak było?
Wasyl przeczyścił najpierw fajkę kawałkiem drutu, zanim odpowiedział:
—  A cóżeś ty myślał? „Mucha" dobrze przegoni, I dopiero puści do walki. Bo co 
ty umiesz, ofermo, no co? 1
—  Więcej niż ty.
—  Tak ci się tylko zdaje, aniołku. Niedługo pójdziesz w cug, przekonasz się.
—  Bardzo dobrze. Już mam dosyć tego marudzenia, j Kabeka rosyjskie, kabeka 
polskie, kabeka niemieckie, czeskie pistolety maszynowe... Na co mi to wszystko? 
I Niech mi dadzą jeden pistolet w garść i dosyć. I tak i z jednego będę strzelał.
—  Wiesz co? — powiedział Wasyl po namyśle.
—  Co?
— Bieda, jak kto głupi. A ty jesteś do tego ciem-i niak.
Igor skoczył do Wasyla. Ten jednak nie spiesząc się wyciągnął w odpowiednim 
momencie nogę tak, że Igor odbił się od niej jak piłka.
—  Nie rzucaj się — powiedział Wasyl. — Chcesz? Dam pociągnąć — wskazywał 
kopcącą w straszliwy sposób fajkę.
—  Mam gdzieś twoje palenie.
—  To i lepiej. Więcej dla mnie zostanie. A ty idź lepiej do „Muchy". Werbuje 
ochotników;
16
—  Do czego?
—  Do awantury. Ty za tym przepadasz.
Igor spojrzał na Wasyla tak, że powinny go były przejść ciarki, ale niestety — 
nie przeszły. Wobec tego Igor splunął i poszedł sobie.
Już po chwili mógł się przekonać, że „Mucha" wcale nie werbował ochotników do 
awantury, tylko wydzielał z całej jednostki, przy pomocy wszystkich dowódców, 
najlepszych, najodważniejszych partyzantów, z którymi miał iść w drogę.
—  Gdzie? Po co? — dopytywał się Igor.
—  Ulęgałki będą strząsać — odpowiedział z całą powagą jakiś dowcipniś.
—  Coś ty, wariat?
—  Nie widzisz, że się marnują na chłopskich miedzach? A to już sierpień. 
Ulęgałki jak miód.
Igor trzepnął wesołego partyzanta w ucho, za co dostał kopniaka, i z kolei 
przyczepił się do dowódcy plutonu.
—  Czy to ja sroce spod ogona wyleciałem, że mnie nie zauważacie? — bronił 
swojego honoru.
Dowódca opędzał się od Igora jak od końskiego bąka.
—  Nie mam czasu, odejdź!
—  Ale ja wyróżniłem się w strzelaniu. Nie raz, a dwa^razy. I w ogóle 
przyszedłem ;tu z zaprawą.
—  Z jaką zaprawą? Żeś się tłukł z chłopakami w Hucie Sopaczewskiej?
—  No... nie tylko.
—  Czego chcesz ode mnie? Przecież widzisz, że ledwo żyję. Upał i tyle uganiania 
się.
—  Gdybyście mnie wzięli, byłoby o jednego mniej przy tym ganianiu.
Plutonowy spojrzał na Igora z większą niż dotąd uwagą.                                                     
/\^-
f RLI \
2 —Las moim domem                                           j •—       . ,w      
g ? 7
—  Co się tak rwiesz? — spytał. — No dobrze, wyznaczę cię, ale bez broni.
—  Bez broni? A cóż ja bez broni pocznę?
—  Dostaniesz granaty. Na początek wystarczy. Widząc rozpacz Igora, dodał na 
odchodnym:
—  Najlepsi partyzanci zdobywają broń na wrogu.
—  Akurat! — powiedział Igor do siebie, cicho, żeby nie rozgniewać plutonowego i 
nie zmienić jego decyzji.
To była pierwsza kropla goryczy, morze wylało się na Igora dopiero wtedy, gdy 
przed sztabem stanął cały oddział partyzantów, którzy za chwilę mieli wyruszyć w 
drogę. Igor dygotał ze wstydu i żalu. Stu jedenastu ludzi! W tym 
dziewięćdziesięciu dwu uzbrojonych, dziewiętnastu bez broni, tylko z granatami. 
I wśród tych ostatnich właśnie on, jak na urągowisko.
Nie słuchał przemówienia „Muchy". Jak na żarnach mełła się w nim złość i 
podchodziła pod samo gardło.
„Czekajcie! — groził nie wiadomo komu. — Ja wam pokażę!"
Ale wkrótce już przekonał się, że niewiele ma do pokazania, natomiast jemu 
pokazują takie rzeczy, o jakich mu się nie śniło.
Bo „Mucha" wziął tempo, gonił ludzi, aż im w marszu oczy na wierzch wyłaziły.
—  Czego my tak lecimy? — spytał Igor Wasyla.
—  Dla przyjemności, żeby nam się kości nie zastały — odpowiedział zapytany i 
rzucił się w cień drzew.
Niedługo leżał, już po dziesięciu minutach „Mucha" wezwał go do siebie.
—  Niech to licho porwie! — z jeżył się jak brytan zwiadowca. — Na pewno mi każe 
rzekę macać. Mnie się ten Stochód nie podoba.
—  Dlaczego?
—  Nosem czuję zasadzkę.
18
Ale bulbowcy, jeśli nawet i zaczaili się poza piaszczystym wzniesieniem, na 
drugim brzegu rzeki, to siedzieli tam cicho i nosa nie wytykali.
Zwiad wrócił z wiadomością, że jakieś ruchy wroga można zaobserwować, nie sposób 
jednakże ustalić ich
miejsca i celu.
—  Oni tam siedzą, psie syny, siedzą na pewno i czekają tylko, żebyśmy zaczęli 
forsować rzekę.
—  Co zrobimy? — zaniepokoił się Igor. Zwiadowca obrzucił krytycznym okiem swoje 
onuce, które właśnie zdejmował z nóg.
—  Pójdziemy spać.
—  Jak to spać, kiedy tam jest zasadzka?
—  Właśnie dlatego pójdziemy spać.
Jakby na potwierdzenie niewiarygodnych słów zwiadowcy po obozie poniósł się 
rozkaz „Muchy": patrole na miejsca, reszta spać!
Igor, kręcąc głową z niedowierzaniem, czekał, aż rozkaz zostanie zmieniony.
Ale nie doczekał się i zasnął.
Rano zaczął się gwałt, jakiego Igor dotąd nie widział, gdy „Mucha" skoro świt 
poderwał oddział na nogi.
„Wystrzelają nas jak kaczki" — myślał Igor i chciał nawet iść do „Muchy" z tym 
odkryciem, nie miał jednakże okazji, „Mucha" bowiem leżąc w zaroślach najpierw 
długo przyglądał się przez lornetkę rzece, potem zaś długo myślał i nie życzył 
sobie w tym czasie nikogo widzieć, nawet dowódcy zwiadu, .który miał wielką 
ochotę tropić zasadzkę.
—  Jakże będziemy forsować tę rzekę? — dopytywał się Igor, łażąc od partyzanta 
do partyzanta.
—  Odczep się — mówili jedni.
—  Dowiesz się — mówili drudzy. A tymczasem „Mucha" dziwnie sobie poczynał. Ni
mniej, ni więcej, tylko kazał ludziom podzielić się na
19
dwójki. Dwaj partyzanci, w odstępie dwudziestu metrów jeden od drugiego, mieli 
ostrożnie dotrzeć na brzeg rzeki i tam okopać się. Potem znów dwóch następnych w 
ten sam sposób i znów dwóch wraz z drużynowym. I tak aż do ostatniego człowieka.
Igorowi ten plan wydał się śmieszny jak dziecinna zabawa, ale już nikomu nic nie 
mówił o swoich wrażeniach, bo zauważył, że wielu kolegów podkpiwa sobie z jego 
„zaprawy" bojowej i doświadczenia. Ukrył też złość, kiedy za plecami uzbrojonego 
partyzanta czołgał się ze swoimi granatami klnąc w duchu niesprawiedliwość losu. 
Upomniany na migi przez wyprzedzającego go towarzysza, okopał się i czekał, co 
będzie dalej.
Serce mu łomotało, czuł, że za chwilę rozpocznie się jego pierwszy bój. 
Wyobrażał sobie, jak się rzuci w wir walki, jak celnie upadną jego granaty. 
Leżąc w wygrzebanym dołku, ćwiczył mięśnie prawej ręki i liczył, ilu partyzantów 
jeszcze ma się przedrzeć na brzeg.
Niecierpliwił się. Dlaczego to tak długo trwa? Jeśli „Mucha" i przez Stochód 
każe się po dwóch przeprawiać, będzie głupio. Konik polny wskoczył mu na rękę, 
bzyknął, zeskoczył na nogę. Igor robił pułapkę z dłoni i już, już miał 
konika,pochwycić, gdy rozległ się przeraźliwy wrzask.
— Wszyscy naaaprzód marsz! Partyzanci hulnęli do wody jak jeden. Igor sam nie 
wiedział, kiedy się znalazł w rzece. Skulił się oczekując na strzały. Ale 
nieprzyjacielska strona milczała, a gdy Igor wysoko podniósł głowę, dojrzał 
mrowie nóg uciekających z zarośli. To bulbowcy nawiewali co sił, nawet się nie 
ostrzeliwując. A na samym środku rzeki stał „Mucha" i uśmiechał się zadowolony, 
że wszystko poszło po jego myśli.
20
—  Co to? Dlaczego? — krzyknął Igor zrównawszy się z dowódcą.
—  Boją się o swoją stolicę.
—  A gdzie ta ich stolica?
—  Obzyr Wielki. Myślą, że pójdziemy na Obzyr i tam teraz koncentrują się.
—  A my?
—? Mogą na nas czekać do... takiej śmierci.
—  Nie będziemy się bić?
—  Owszem, ale w Majdanie.
Woda była płytka, przeprawa na drugi brzeg szła składnie i szybko, a potem 
oddział wpadł w lasy i tu chciał się suszyć, ale „Mucha" pogonił znowu naprzód i 
gnał pod sam Majdan do pierwszej po północy.
Igorowi napuchły nie przyzwyczajone do takiego marszu nogi. Pojękując boleśnie, 
okładał je mokrymi szmatami, liczył odparzenia.
—  Dwa, trzy, cztery, bodajś pękł, diabelcu!
—  Pęknie, pęknie, nie bój się, bąbel zawsze pęka — dogadywał dowódca zwiadu.
—  A wy dokąd idziecie? — spytał Igor nie odrywając oczu od swoich bąbli.
—  Do wsi.
—  Teraz? Po co?
—  Po tych, co to już raz u „Muchy" byli.
—  Po tę delegację z Majdana?
—  Aha!
—  I cóż „Mucha" będzie z nimi po nocy robił?
—  A to już jego sprawa. Ja tam nie jestem taki ciekawy jak ty.
I poszedł. A Igor podłożył ręce pod głowę i patrzył w wygwieżdżone niebo. 
Gwiazdy leciały jedna za drugą, jak to w sierpniu. Przecinały firmament i gasły 
nie wiadomo kiedy i nie wiadomo gdzie. Można było wypowiadać mnóstwo życzeń i 
wszystkie powinny się by-
21
ły spełnić. Igor nie miał sił na życzenia, ogarniała go błoga senność. Zasypiał 
i budził się. A wtedy znów widział wygwieżdżone niebo i słyszał w górze poszum 
liści, ogromnej masy liści. Z boku potrzaskiwały dogasające w ognisku gałęzie. 
Czasem któraś wybłyskiwała jaskrawo. W takim wybłysku wydawało się raz Igorowi, 
że widzi dziewczynkę w parcianych portkach i w szarej koszuli, jak długim 
patykiem grzebie w ognisku, cicha i zamyślona.
Na drugi dzień rano okazało się, że z tą dziewczynką to nie był sen, bo Marynka 
była podobno w obozie i podczas gdy ojciec ustalał z „Muchą" cały przebieg 
natarcia na Majdan, wałęsała się wokół ogniska.
—  To idziemy wreszcie na ten Majdan? — spytał Igor „Muchę".
—  Idziemy, idziemy — odpowiedział „Mucha" przechodząc szybko, bo się gdzieś 
spieszył.
Ale minął dzień, a partyzantka stała w miejscu.
—  Dlaczego ten „Mucha" nie atakuje? — denerwował się Igor.
Nikt nie potrafił mu odpowiedzieć.
Igor, coraz bardziej rozgoryczony, spoglądał spode łba na „Muchę". Nudziło mu 
się siedzieć w lesie z bul-bowcami pod bokiem.
Świt ledwo, ledwo lizał ziemię, gdy od Majdana huknęły strzały. Najpierw 
pojedyncze, a potem już coraz liczniejsze.
—  Zwiad! Zwiad!
—  Do „Muchy"!
Zwiadowcy ruszyli galopem, po siedmiu minutach wrócili z wiadomością, że banda w 
sile dwustu ludzi atakuje wieś, by zlikwidować Polaków.
„Mucha" podzielił partyzantów na dwie grupy. Jedną rzucił do boju od wschodu i 
czekał, aż bulbowcy
22
zajmą się  nią. Wtedy  z drugą grupą zaatakował  od
zachodu.
Igor jak szalony przebijał się do wsi. Zapomniał, że nie ma broni. Młócił wokół 
siebie rękami, chwytał, co popadło, widły, cepy, i parł naprzód. Zaczaił się za 
węgłem jakiejś stodoły. Wyjrzał i zdrętwiał z wrażenia. Niedaleko od niego 
skradał się uzbrojony w pistolet bulbowiec. Nie widział Igora. Przerażony czymś, 
ostrożnie cofał się wprost na niego.
Igor jednym rzutem oka ocenił sytuację. Akurat w tej chwili nie miał ani wideł, 
ani cepów, jakimś dziwnym, niezrozumiałym dla siebie zbiegiem okoliczności 
trzymał w ręku olbrzymią pałkę do ubijania kartofli dla świń. Przywarł całym 
ciałem do ściany stodoły i modlił się w duchu, by teraz nie nadbiegł któryś z 
partyzantów i nie naraził go na stratę okazji. Napiął mięśnie, gotował się do 
skoku.
Bulbowiec, ogromny chłop z czarną jak węgiel brodą, cofał się cicho, 
bezszelestnie, jakby był samym powietrzem. Igor wstrzymał oddech w piersi.
Nagle bulbowiec zatrzymał się nasłuchując. Zupełnie jakby przewidywał 
niebezpieczeństwo, pochylił się i półokrągłym ruchem począł się odwracać w 
stronę Igora. Nie zdążył. Ledwo wykonał półobrót, Igor skoczył mu na kark. 
Walnął pałką i, nie czekając, aż bulbowiec na dobre rozciągnie się na ziemi, 
wyrwał mu z rąk pistolet. Pistolet wypalił z hukiem. Igor, ogłuszony, stracił na 
chwilę orientację. Kręcił się w miejscu jak bąk, a pistolet trzymał daleko od 
siebie, ale go nie wypuścił z dłoni.
I nagle jak koń, który dostał ostrogę, rzucił się z wrzaskiem: „hura! hura! 
hura!" między chałupy. Wrzeszczał tak przeraźliwie, że bulbowcy uciekali przed 
nim jak zające.
23
—  Czego się drzesz? Ranny jesteś? — krzyknął mu do ucha zwiadowca.
—  Nie! Nie! Wcale nie! — wrzeszczał dalej Igor. — Ale mam pistolet! Rozumiecie, 
pistolet, pistolet! Jak pragnę zdrowia!
Poleciał dalej wrzeszcząc wniebogłosy i siejąc panikę wśród wrogów.
Bitwa z wolna cichła. Z daleka tętniła ziemia pod kopytami koni i pod stopami 
uciekających.
A Igor biegał od partyzanta do partyzanta i pokazywał swój pistolet.
—  Wylejcie mu kubeł wody na łeb — doradzał ktoś przezornie.
—  Wyszumi się — uspokajał „Mucha".
?
W powrotnej drodze z Majdana do kolonii Krymno Igor czuł się zupełnie inaczej. 
Zdawało mu się, że znikła na zawsze jego niższość. Pistolet za pasem, zdobyty 
własną ręką, stawiał go obok tych, którzy nosili broń. Jakże śmieszni i godni 
politowania byli teraz ci, którzy, jak on niegdyś, mieli tylko granaty. Igor 
pokpiwał z nich ostro. Frajerzy, że nie zaopatrzyli się w Majdanie!
—  Taka okazja nieprędko się trafi — rozważał. — I taki pistolet to już w ogóle 
nie ma o czym mówić.
—  A cóż takiego jest w tym twoim pistolecie? — zagadywali partyzanci.
— Wszystko! Nadzwyczajny! Jak pragnę zdrowia! Najuważniejszą słuchaczkę 
znajdował w Marynce, która wraz z innymi polskimi rodzinami szła wśród fur 
załadowanych uratowanym dobytkiem. Na postojach rozkładał i składał broń, 
czyścił ją, oliwił, oglądał lufę pod światło, wkładał i wyjmował magazynek.
24
—  O taki pistolet trzeba strasznie dbać — mówił.
—  Dlaczego? Przecież od Majdana nie wystrzeliłeś ż niego jeszcze ani razu, a 
ciągle go tylko czyścisz i czyścisz.
—  Nigdy za wiele czyszczenia. A gdyby tak rdza się wżarła? Czy ty masz pojęcie, 
co to jest rdza?
Marynka kiwała głową.
—  Rdza to rdza — mówiła poważnie.
—  Wcale nie. Rdza to zaraza, to zguba. Gotowa taki pistolet unicestwić.
—  A co to znaczy uni... uni...
—  Unicestwić. To znaczy zrobić coś takiego, że tego pistoletu wcale nie będzie.
—  Zniknąłby?
—  Nie. Nie zniknął. A zresztą... może by i zniknął. Za mała jesteś, żeby to 
wszystko od razu zrozumieć. Jak pobędziesz u nas, nauczysz się pomału, co to 
jest życie partyzanta. I co to jest pistolet.
Marynka znów kiwała głową, a Igor przewidywał coraz większe klęski dla swego 
pistoletu, jeśli go zaniedba.
Droga stawała się ciężka. To piaszczysta, to bagnista. Głodne i zgrzane bydło 
ryczało, kobiety płakały za wsią, za spokojnym losem.
—  A ty nie płaczesz? — spytał Igor Marynkę.
—  Ja? Nie.
—  A dlaczego?
—  Bo mi się nie chce.
I szła obok Igora, przyglądając się pistoletowi. A potem, gdy zapadła noc, Igor 
słyszał jej wysilony oddech.
—  Możesz iść?           ?
—  Mogę.
—  Zmęczonaś?
—  Uhm.
25
W miarą marszu głos jej stawał się coraz cichszy, coraz mniej wyraźny.
—  Idź do wozów — radził Igor.
—  Nie chcę.
—  Dlaczego?
—  Tam i tak dość małych dzieci.
—  A ty jesteś duża?.
—  Pewno!
Igorowi zachciało się spać. Chętnie by sobie zaśpiewał dla dodania otuchy, ale 
„Mucha" nakazał milczenie.
„Bulbowcy mogą wszcząć pościg^ jak się ockną po
klęsce" — mówił.
—  Cisza, cisza — przestrzegali dowódcy. „Cisza, cisza" — zdawały się cykać 
świerszcze. Koniom i krowom związywano pyski, świniom ryje.
Noc schodziła już w kąty i rozpraszała się. Z nieba
mżył blady świt. Po rzece Stochód migały pierwsze
blaski dnia, gdy partyzanci przeprawili się przez nią.
„Mucha" został w tyle i nasłuchiwał, niespokojnie
kręcąc głową.
—  Co się stało, dowódco? — spytał Igor.
—  Nic. Ale zdaje mi się, że bulbowcy ciągną za nami.
—  Nie słychać ich wcale.
—  A ja słyszę. Marynka stanęła koło „Muchy".
—  Ja też słyszę — powiedziała. „Mucha" klepnął ją po plecach.
—  Zuch, mała! Partyzantka  wciekała  w  las,  tabory  ociągając  się
weszły za nią. W głębi biegła grobla, zabagniona z obu
boków.
—  Widzisz — mówił Igor do Marynki — jak chcę strzelić, to naciskam spust. Ale 
teraz broń nie nabita, więc.„
26
Wywijał pistoletem przyglądając mu się pod światło.
—  Co robisz? — krzyknęła Marynka.
Ale już było za późno. Pistolet wyleciał z ręki Igora i wpadł w błoto.
Igor rzucił się za bronią jak bocian za żabą. Błyskawicznie zanurzył dłonie w 
gęsty muł.
—  Jest! — zawołał. — Jak pragnę zdrowia!
—  Cicho, cicho — ostrzegał ktoś z szeregu. Igor przysiadł na grobli.
—  Co ja zrobiłem! — biadał. — Cała lufa zatkana. Daj no, Marynka, jakiś patyk.
Podała. Dłubał nim długo. Dmuchał, zaglądał, znów dmuchał.
—  Szmatki jakiej nie masz? — zwrócił się do małej. Poszperała w kieszeniach 
parcianych portek.
—  Mam. Ale brudna.
Podała mu coś, co kiedyś może i było chustką do nosa. Minęło ich kilku 
partyzantów, minął żylasty chłop.
—  Chodź, Marynka — powiedział. — Nie czas na ,zabawę.
—  Ja się nie bawię — wzruszyła ramionami i chmurnym wzrokiem pogoniła w ślad za 
ojcem.
—  A ty nie siedź tak — zwróciła się do Igora. — Czas iść.
—  Idź, idź. Nie mogę tak zostawić pistoletu. Idź, mówię.
Ale Marynka nie odchodziła. Długim patykiem wodziła po powierzchni bagna, aż 
powstawały na nim bańki. Kiedy uderzała w nie, pękały. Nagle zaprzestała zabawy.
—  Odeszli nas — powiedziała z nutą lęku w głosie. Igor nie przerywał roboty.
—  Gdzie mogli odejść? No, gdzie? Idą tą groblą prosto przed siebie. Dogonimy 
ich w minutę.
27
Marynka znów wodziła patykiem po bagnie. Po pewnym czasie Igor wstał.
—  Gotowe — powiedział. — Możemy iść. Weź swoją
chustkę.
Marynka spojrzała na to coś, co już teraz przestało być nawet szmatą, ale mężnie 
schowała to coś do kieszeni.
—  Idziemy! — podskoczyła.
Tak jak nagle poderwała się, tak i nagle stanęła.
—  Co ci jest? Co się stało? — zdziwił się Igor.
—  Bulbowcy! — rzuciła dziewczynka i pociągnęła Igora z całych sił. — Biegnij! — 
krzyknęła.
Ale już było za późno. Zaledwie zdążyli przebiec ze dwadzieścia metrów, gdy 
posłyszeli tętent i gwar.
—  Chowaj się za mnie — szepnął Igor.
—  Co chcesz zrobić?,
—  Będę strzelał.
Mała spojrzała na niego pociemniałymi oczami.
—  Głupi jesteś — powiedziała. — Ich jest dużo.
—  No, to co? — upierał się Igor. Marynka złapała go za rękę.
—  Słuchaj mnie, rozumiesz? — powiedziała surowo. — Ja wiem, co trzeba zrobić.
I patrząc w oczy osłupiałemu Igorowi dodała:
—  Właź do wody.
—  Przecież tu bagno — bronił się. — Utoniemy.
—  Nie tu, a tu — wskazała miejsce, gdzie rozlewała się czystsza, jaśniejsza 
woda. — Prędzej!
i Pociągnęła go za sobą.
—  Nie chlupocz — ostrzegała. — Ciszej. Cicho, słyszysz? Oni już nadjeżdżają. 
Prędzej, prędzej.
Zanurzyli się, Marynka wcześniej, Igor później. Tętent narastał. Słychać już 
było głosy.
—  Nie zdążymy odpłynąć dalej, żeby nas nie zauważyli. Będę strzelał.
28
—  Nie strzelaj. Mówię ci, nie strzelaj — szarpnęła go za rękę Marynka.
—  I tak nas zauważą.
—  Nie zauważą.
—  A co zrobisz z głową?
—  Schowam ją.
—  Pod wodę?
—  Pod wodę.
Igor zgromił Marynkę spojrzeniem.
—  Jak długo można nurkować?
Mała nic nie odpowiedziała, nie miała czasu, na groblę wjeżdżali pierwsi 
bulbowcy.
Igor nabrał powietrza do płuc głęboko, głęboko, opadł niżej w wodę.
Poprzez szum słyszał dudnienie na grobli, widział cienie koni i cienie ludzi 
odbijających się w wodzie.
Ogarnięty strachem wyciągnął rękę. Dotknął włosów dziewczynki.   Nie  utonęła.  
Lekko  poruszając  rękami
29
i nogami trzymała się opodal. Jak długo? Jak długo jeszcze? Igor czuł, że 
słabnie, że za chwilę zacznie się dusić. Już zaczynał się dusić. W pewnym 
momencie zachłysnął się.
Dziewczynka wykonała ledwo dostrzegalny ruch. Poprzez strach, poprzez duszność 
Igor-poczuł, że mała wtyka mu coś w rękę. Łodyga wodnej lilii!
Zwariowała czy co? W ostatniej sekundzie przytomności zrozumiał, o co chodzi. 
Cicho, nie' mącąc wody, położył się na wznak, łodygę kwiatu włożył do ust, a 
częściowo wysunął ponad wodę. Pusta w środku łodyga ciągnęła powietrze z 
zewnątrz. Igor chłonął je zrazu łapczywie, a potem coraz równiej, spokojniej.
Tętent na grobli rzedł, aż ucichł zupełnie.
Igor wypłynął bezszelestnie. W zębach trzymał łodygę lilii wodnej. Tuż koło 
niego, po powierzchni wody, snuła się druga taka sama łodyga.
—  Marynka — powiedział kątem ust. — Marynka, słyszysz? Nie bój się. Oni już 
przejechali.
Dziewczynka wysunęła głowę.
—  Ja się nie boję. Przecież ty masz pistolet.
I zaśmiała się wesoło, płynąc żabką do brzegu.
TYCIAK
I
l\ ie miał żadnego doświadczenia. W świecie nie bywał. Wieś była nieduża i, jak 
to mówią, deskami od świata zabita. A deski te były czarne, sięgały prawie nieba 
i były po prostu górami.
Nie miał żadnego doświadczenia. Znał wprawdzie każdy zrąb górski, każdy strumyk 
i ścieżkę. Znał bezdroża i potrafił się z nich wyplątać. Znał matkę, ojca, 
siostrę, brata, znał najbliższych sąsiadów. Ale nie znał wcale ludzi obcych, 
tych zza gór, którzy na pewno inaczej żyją, inaczej pracują. Nie znał ich, nie 
widział nawet nigdy.
Wieś, o pochyłych chatach, biedna była jak mysz kościelna i jak ta mysz cicho 
piszczała z głodu. Ziemia rodziła skąpo i byle co. Nic dziwnego — podłożem jej 
była przecież skała. Drobni, źle odżywieni ludzie twardzi byli, jakby i oni 
pomału kamienieli w nieustannej walce o życie. Słowa miłości, słowa przyjaźni i 
życzliwości rzadkie tu były zarówno jak chleb.
Jan nie znał takich słów wcale. Raz tylko dotąd zapragnął je wypowiedzieć, ale 
nie udało mu się.
A było to w pewną sobotę, ciepłą i pełną słońca. Góry kąpały się w pianie 
pierzastych chmur, od lasów płynęła przedwieczorna rzeźwa cisza. Potok u stóp 
Jana kląskał na kamieniach, zapadał w niewidzialne dziury i znów wytryskał. W 
jednym miejscu tuż za
31
zakrętem woda pieniła się, jakby ją rozgarniały gwałtowne wiosła. Jan jednak 
zamiast wioseł dostrzegł po chwili parę ciemnych rąk, roztrzepujących świeżo 
wyprane szmaty. Podszedł bliżej.
Na piasku klęczała dziewczyna. Czerwona spódniczka, przemoczona u dołu, 
szczelnie przylepiała się do jej silnych nóg. Nogi te były dziwnie urodziwe i 
żwawe. Opalone jak skórka wypieczonego chleba, dreptały, zgrabnie omijając 
dokuczliwe kamienie. Czasem miękkim łukiem uginały się w kolanach, kiedy 
dziewczyna klękała, by być bliżej wody, czasem perliły się srebrzyście i 
ociekały kroplami. Te krople na nogach dziewczyny wydały się nagle Janowi 
drogocennymi paciorkami, a same nogi czymś tak pięknym, że zapragnął nagle 
przywrzeć do nich twarzą.
Nie uczynił jednak tego. Stał jak wryty i patrzał. Dziewczyna  tymczasem  
wyprostowała  plecy,  spój- | rżała w niebo, jakby na nim szukała godziny. Mokrą 
ręką  wsunęła  pod  chustkę   czarny  kosmyk   włosów. W tej krótkiej chwili Jan 
zobaczył jej smagłą twarz, odbijającą wszystkie zorze wieczorne. W tej Jkrótkiej 
chwili dostrzegł gorący błysk jej czarnych oczu i zda-  ) ło mu się, że ten 
błysk na wskroś przeszył mu serce. Dziewczyna zgarnęła niecierpliwie szmaty do 
drewnia-  \ nego kubła i, uginając się pod ciężarem, wstąpiła na   \ wąską 
ścieżkę przybrzeżną. Widział teraz  jej  plecy,  i lekko przechylone w prawo. 
Wydawała mu się kwiatem umykającym wiatrowi. Chciał jej to powiedzieć. Nie 
wiedział, jak to się stało, że zamiast wypowiedzieć te słowa zachwytu, zastąpił 
jej drogę i rzekł niespodziewanie dla samego siebie: — Daj. Pomogę. Wyciągnął 
rękę.     v>
Dziewczyna zatrzymała się. Spojrzała. Jej chmurna zrazu twarz zadrgała nagle 
cała od śmiechów. Czerwo-
32
i
ne wargi odsłoniły dwa rzędy drobnych, kłujących zębów. Oczy zwęziły się i 
trysnęły czarno-białym światłem. Kubeł z wyżętą bielizną oparła o biodro. Całą 
swą smukłą postać podała do tyłu.
Śmiała  się  dobrą  chwilę,  zanim  wykrztusiła:
— Ty? A toż by cię kubeł zabił, tyciaku!
Zrazu śmiech dziewczyny wydał mu się tak zaraźliwy, że sam miał ochotę zaśmiać 
się. Dopiero jej słowa zgasiły mu usta. Przypomniały mu to, co pamiętał zawsze 
jednakowo gorzko — swój wzrost, wyśmiewany w najróżnorodniejszy sposób.
Cofnął wyciągniętą rękę. Stał nie patrząc już na dziewczynę. Po czym z wolna 
ruszył przed siebie, szerokim łukiem omijając miejsce na ścieżce, gdzie kątem 
oka chwytał opalone, złote stopy.
Ze spotkania z dziewczyną nie pozostałoby mu nic, prócz straconych barw 
nieznanego świata, gdyby nie przydomek. Został Tyciakiem. Właśnie już jako 
Tycia-
3 — Las moim  domem
38
kowi odechciało mu się poznawać daleki świat i ludzi z tamtego świata. Ranek 
zastawał go wyrzucającego gnój z obory, a wieczór znów go przy tym gnoju 
zaskakiwał. Wykonywał swoje czynności dokładnie — orał, siał, zbierał i nawet 
się już nie dziwił, że tak będzie do końca życia.
Obudziła go wojna, ale ponieważ go nie zmobilizowali ze względu na wzrost, więc 
po prostu potwierdziwszy w nim Tyciaka — odsunęła się.
Aż pewnego dnia groza uderzyła w wieś.
Zaczęło się łuną nad lasem. Łuna pokazała się tak niespodziewanie, jakby 
wyskoczyła zza drzew w mgnieniu oka.
—  Las się pali czy co? — pytali ludzie.
—  Bogać tam las! Przecież to kajś dalej.
—  Dalej, prawda.
W tłum rozprawiających chłopów wdarła się nagle czarnowłosa dziewczyna. Oczy 
miała przerażone, niecierpliwymi rękami szarpała na piersiach bluzkę.
—  Ludzie! — wołała. — Tam palą i zabijają.
—  Kogo? Kto?
—  Bulbowcy. Dzieci w kolebkach nie zostawiają. Brat pasł w lesie. Widział.
Dziewczyna nie mogła mówić. Rąbkiem chustki ocierała łzy. Jan od razu poznał w 
niej tę, która mu nadała przydomek Tyciaka. Nie była teraz taka butna, jak ongiś 
na ścieżce. Trzęsła się i płakała. Zamglonymi oczami wodziła po tłumie, jakby 
wśród niego szukała ratunku.
Brat jej, piętnastoletni wyrostek, opowiedział, że sąsiednia wieś prawie cała 
spłonęła, podpalona przez bandę.
—  Swoich zabrali. — dokończył chłopak. — A naszych, Polaków, wybili.
34 '
—  Myślisz, że pójdą na nas? — spytał Jan chłopca.
—  Wiem to? — zawahał się wyrostek. — Ale jeden, taki z nożem w ręku, pokazywał 
tym nożem na naszą wieś i cosik mówił do drugiego.
Ludzie zaczęli się z tłumu wysuwać.
—  Uciekać, uciekać — szeptano.
Po godzinie wieś opustoszała. Dorośli i dzieci, pędząc przed sobą bydło, szli do 
lasu. Jeśli ktoś we wsi pozostał, robił to widocznie w głębokiej tajemnicy, bo 
okna chat ciemne były, w opłotkach nie widziało się żywej duszy.
Jan wlókł się na końcu kawalkady, zamykając żałosny pochód. Od czasu do czasu 
oglądał się poza siebie, nie wiadomo czego wypatrując.
—  Przyjdą? — zagadnął go nagle strwożony głos.
—  Kto? — odpowiedział bez sensu i spojrzał na pytającą.
Ciemnowłosa dziewczyna szła obok niego i choć bała się, strach nie udzielał się 
jej zgrabnym nogom, były nadal żwawe i piękne.
—  Bulbowcy — szepnęła. Wzruszył ramionami.
—  Nie boisz się? — zapytała.
Znów wzruszył ramionami. Westchnęła.
—  Tobie dobrze. Tyś jest chłop — powiedziała cicho. I zgrabnie, jakby się 
wybierała na tańce, odeszła do
swoich.
Jan tymczasem myślał, że ta ucieczka z wioski nikomu nie pomoże. Bo jak długo 
można siedzieć w lesie? Co się stanie z ziemią, zbiorami, dobytkiem? Lato. W 
polu tyle roboty, a tu jeszcze ci bulbowcy! ALe we wsi było trzydzieści polskich 
rodzin i wszystkim tym rodzinom groziła śmierć z rąk zupełnie bezkarnej bandy.
35
Machnął ręką. Nie miał pojęcia, co można w tym wypadku poradzić. A nawet gdyby 
znalazł radę, któż by go posłuchał? Najwyżej usłyszałby drwiące:
—  Nie stawiaj się, Tyciaku!
Obrócił więc oczy na wierzchołki leśnych drzew, spomiędzy których przesączało 
się ukośnie słońce. Wydało mu się, że wierzchołki te obracają się łagodnie wraz 
z ruchem jego głowy. Ilekroć patrzył na drzewa i kwiaty, nie mógł zrozumieć, 
czemu Pan Bóg, taki skąpy dla biednego narodu, tak go hojnie obdarza tą 
pięknością, która nic nie kosztuje — pięknością życia ziemi.
Czoło pochodu zatrzymało się.
—  Bagna — powiedział ktoś ostrzegawczo. Szerokim łukiem ominąć trzeba było 
niebezpieczne
miejsce. Jan musiał teraz patrzeć pod nogi, by nie trafić na grzęzawisko. I gdy 
tak szedł i patrzył, przypomniał sobie nagle coś, od czego aż mu czoło spot-
niało.
„Rany boskie! — myślał gorączkowo. — Przecież w tym lesie żołnierze polscy 
jeszcze w trzydziestym dziewiątym roku zakopali broń i amunicję. Chyba nikt tego 
dotąd nie ruszył".
Stanął. Nieznacznie odłączył się od gromady. Wsunął się za drzewo. Kiedy ostatni 
maruderzy minęli go, zaczął biec w odwrotnym kierunku.
Doskonale pamiętał to miejsce. Było stosunkowo najsuchsze w lesie, 
najprzewiewniejsze. Pamiętał także, że żołnierze owijali broń tłustymi szmatami 
i w wykopanym rowie przekładali deskami. Pamiętał też, że jeden z żołnierzy, 
bardzo wesoły, młodziutki chłopiec, z wielkim nakładem trudu i czasu wykopał 
nieduży świerczek i z ogromną bryłą ziemi przeniósł go na miejsce, gdzie 
schowana została broń. Tu zasadził drzewko.
36
— Niech rośnie — powiedział. — Może tu kiedyś wrócę? Po tobie, świerczyno, 
poznam to miejsce.
I zasalutował, jakby żegnał kogoś. Po czym odszedł szybko i pociągnął za sobą 
kolegów.
Nikt prócz Jana nie wiedział o tym wydarzeniu. A i on także przypadkowo tylko 
natknął się na żołnierzy w lesie. I tylko jego wzrost zadecydował, że go nie 
przepędzono. Pasł krowy w zastępstwie swego młodszego brata, który zachorował 
właśnie na krosty w gardle. Zza krzaków jeżyn przyglądał się temu, co robili z 
bronią. I wtedy ten młody, wesoły wojak, sadząc świerczek, zauważył Jana. 
Najpierw się zgnie-wał, a potem machnął ręką.
— E, taki smarkacz! Zanim urośnie, ja tu po broń przyjdę. Pamiętaj — dodał po 
chwili — żebyś tu nic nie ruszał. Uszy bym ci poobrywał! Jan cofnął się i 
poszedł za krowami. Teraz wspominał to wszystko bez żółci, bo od dawna 
zobojętniał. Tak mało rzeczy sprawiało mu radość lub ból!
Szybko biegł lasem. Bał się, by nie zaskoczyła go ciemność. W wielkich 
paprociach nogi tonęły mu po biodra. Czasem trafiał na ścieżki wydeptane przez 
ja-godziarzy wioskowych. Czasem drogę zastępowały mu gąszcze, splątane i 
czepiające się ubrania.
Słońce znikło ze szczytów drzew. W miejscach gdzie las rzedł, przenikała od 
zachodu błyskotliwa poświata. Z sierpniowego nieba wybijały się jak świeczki 
wczesne gwiazdy.
Jan wiedział, że już jest blisko miejsca oznaczonego świerkiem. Zwolnił kroku, 
żeby nie pobłądzić. Tak. W tej stronie wieś, tu droga przez las, a tu ścieżka do 
zagajnika. Tą ścieżką posuwał się ostrożnie.
Jeszcze raz postanowił sprawdzić, czy idzie właściwą drogą. Przystanął, 
rozejrzał się dookoła. Przed sobą
37
miał świerczek i miejsce, gdzie zakopano broń. Nachylił się, by sprawdzić. I 
wtedy bardzo wrażliwe na ] wszelkie odgłosy ucho pochwyciło jakiś dźwięk. Coś 
jakby skowyt psa.
„To pewno od wsi słychać" — pomyślał.                     I
Ale dźwięk, powtórzony raz i drugi, nie dochodził do niego od wsi, wprost 
przeciwnie z głębi lasu. Co to I mogło być? Czyżby bulbowcy?
Z nimi Jan nie pragnął się spotkać. Bezszelestnie więc  rozsunąwszy gałęzie, 
wśliznął się w gąszcz zagajnika. Skowyt się już nie powtórzył, za to wyraźnie j 
zaczłapały kopyta końskie.
Przyłożył ucho do ziemi.
„Co najmniej dwa konie — obliczał. — Idą wolno".
Patykiem odchylił zwisającą firankę liści — zrobił sobie okienko na 
przebiegającą w pobliżu drogę. Stuk kopyt zbliżał się. Po chwili na tle lasu 
ukazały się dwa konie. Na jednym z nich siedział mężczyzna ogromnego wzrostu, w 
potężnej czapie na głowie. Na bladej twarzy żarzyły się jak u wilka czarne oczy 
w obramo- ( waniu szerokich brwi. Pierś miał wypukłą, ramiona niedźwiedzie. Koń 
pod nim stękał od czasu do czasu. Wtedy jeździec klepał go po szyi 
przyjacielskim gestem.
Drugi koń wiózł dwóch ludzi, z których jeden słaniał się i jęczał, podczas gdy 
drugi, kierując ruchem, konia,   jednocześnie  podtrzymywał  chorego  czy 
rannego.
Pierwszy jeździec ściągnął cugle. Zsiadł z konia. Zrobił to tak lekko, jakby 
jego waga była czymś urojonym.
— Jakże tam, Daniło? — zagadnął zachodząc drugiego konia od strony niewidocznej 
dla Jana. — Wy-j trzymasz jeszcze z godzinkę?. Diabli wiedzą, co robić.: Może by 
do wsi?
38
Chory mruczał coś niewyraźnie, jakby w obcym języku. Drugi jeździec wzruszył 
ramionami.
—  Kto ją wie, co to za wieś? Jeszcze wpadniemy w czyjeś łapy.
Podrapał się frasobliwie po głowie.
—  Ale można by na zwiad... Ty, Józek, zostań tu z Daniłą, a ja skoczę do wsi.
Wielki mężczyzna obruszył się.
—  Skoczyć do wsi to ja także potrafię.
—  Może i potrafisz, ale jak wystawisz na cel ten swój łeb jak ceber, to i nawet 
celować nie potrzeba.
—  No to co? Do twojego znów trzeba celować, ale trafić też niewielka sztuka. Co 
ty na to, Daniło?
Daniło odezwał się tym razem trochę wyraźniej, ale Jan z trudem wyrozumiał, o co 
mu chodzi. Rozpoznał natomiast z przerażeniem, że mowa jego przypomina mowę 
bulbowców. Chory prosił, aby robili, co chcą, byle choć trochę przestała boleć 
go noga.
—  Idę — rzucił mniejszy jeździec.
Oddał cugle swego konia w ręce wielkiego, którego przed chwilą nazwał Józkiem. 
Sięgnął do piersi, poprawił broń i granaty. Teraz dopiero Jan zauważył dziwną, 
dziurkowaną lufę.
„Dużo ty taką dziurawą bronią nastrzelasz!" — uśmiechnął się w duchu.
—  Idź, Stasiek, tylko nie rób żadnych sztuk i w ogóle uważaj.
—  Wiem, wiem — i Stasiek ruszył drogą do wsi. Józek tymczasem przywiązał konie 
do drzewa, zsa-
dził rannego i ułożył go na mchu.
Ranny miał bardzo blade wargi, krzywił je i zacinał, jakby z trudem opanowywał 
chęć do płaczu. Józek gderał po przyjacielsku:
—  Nie mogłeś to kulasa trzymać przy sobie? Po coś go wystawiał pod kule?
39
Pochylił głowę nad rozciętą cholewą buta.
—  Zupełnie dokładnie cię ten Niemiec przejechał.
—  Uhmmm — wymamrotał ranny.
—  Zapuchło porządnie, ale już widziałem gorsze ra- i ny. Wyliżesz się.
—  Dumajesz?
—  Nic nie myślę,  ja nie jestem od myślenia.  Za I ciężki mam łeb.
—  Tak po czto breszysz?
—  Nie breszę, tylko gadam, bo widzę i wiem. Zdałoby się tylko parę czystych 
szmat i łupki. Ustawił- I bym ci nogę, żeby się nie telepała. Udarłbym koszuli, 
I ale brudna i zawszona jak nieszczęście.
Ranny słuchał teraz w milczeniu rozważań Józka. Wydawał się oszołomiony, a może 
i trochę nieprzytomny z bólu i gorączki.
Jan  przysłuchiwał  się  uważnie,   zważał  na  każdy gest obydwu ludzi i starał 
się dociec, kim mogą być. Bili się z Niemcami, jak wynikało z ich słów, czyżby 
więc należeli do partyzantki, o której się ostatnio trochę we wsi mówiło? 
Dlaczego wobec tego ci dwaj nie mówili jednakowo, jeden po polsku, a drugi jakby 
z ruska? Kto ich tam wie, skąd są i po co przychodzą! Czasy niedobre. Człowiek 
człowiekowi nie wierzy, lepiej cicho siedzieć, nie zdradzać swej obecności. Tak 
myśląc, Jan głębiej zaszył się w krzaki i znieruchomiał. Tamci dwaj zaś umilkli. 
Zdrowy czyścił broń, oglądając ją ze wszystkich stron, ranny drzemał, pojękując 
cicho. I Tak   ich   zastał  trzeci,   który   wyprawił   się   do   wsi. 1 
Wszedł do lasu, niepewnie rozglądając się na boki i po- I za siebie. Oczy miał 
rozbiegane.
—  I co? — zagadnął olbrzym zrywając się z miejsca, ?
—  Cholera wie! Byłem w tej wsi.
—  No i co? — nalegał olbrzym dalej.
40
—  Sęk w tym, że nic. Zupełnie nic.
—  Jak to?
—  Wieś pusta, ani żywego ducha.
—  Rozgrabiona? Ludzie wybici?
—  Nie. Chałupy całe. Żadnego śladu walki. Ogień zasypany w pośpiechu, bydła nie 
ma. Gdzieś tam czasem, kura grzebie w ogródku. Cholera wie... Wygląda na to, że 
wieś uszła, ale przed czym?
—  Przed Niemcami albo przed bandami ukraińskimi. Jedno z dwojga. Ładna zabawa, 
jeśli tu gdzieś w pobliżu natrafimy na bandę. Dla Daniły coś masz?
, — Mam. W chałupach nic nie było. Znalazłem w szkole. Głupio było nawet. 
Musiałem się do apteczki bagnetem dostać. Podważyłem drzwiczki...
—  Dawaj! Co masz?
—  Dwa bandaże, jodyna, gaza. Drzewa na łupki w lesie nie braknie.
—  Dawaj, nie gadaj tyle. Trzeba stąd spływać. Odstawimy Daniłę do oddziału i 
znowu na zwiad.
—  Myślisz?
—  Nie myślę. Mam za ciężką głowę. Ale jak znam „Muchę", każe wyniuchać, co z tą 
wsią i w ogóle z tą okolicą. Góra nasza wysoka i bezpieczna nawet, ale coś tu w 
trawie piszczy. Wydaje mi się, że spora siła band.
—  I mnie się tak widzi. Szkoda! Na górze można było spokojnie posiedzieć. 
Ludzie by bąble wygoili, ogarnęli się, wszy przetrzebili. Psie życie! Jak nie 
Niemiec, to banda i tak dookoła Macieju. Jak to „Musze"
nie zbrzydnie?
—  Już ?? dwadzieścia tysięcy razy zbrzydło, i co
z tego?
Rozmawiając tak, zręcznie opatrywali rany towarzysza, unieruchomiwszy mu 
uprzednio nogę w łupkach.
—  Teraz  nawet  jak  koń  podskoczy   albo  się   po-
41
tknie, noga nie odczuje tego tak mocno — dogadywał olbrzym.
—  Jak ci tam, Daniło? — pochylił się nad rannym Stasiek.
—  Niczewo, niczewo — mruczał ranny. — Płocho — dodawał po chwili.
—  Pewno, że płocho. Dwie kule w nodze. Nasz chirurg będzie miał co chlastać.
—  Przestań! — przerwał te pogodne pociechy Staś-ka olbrzym. — Bierz go 
ostrożnie, podsadzę na konia.
Jan obserwujący całą scenę w milczeniu i napięciu omal nie parsknął śmiechem, 
kiedy zobaczył, jak mniejszy żołnierz, zwany Staśkiem, wziął na ręce rannego, 
Daniłę, a ich obu razem, jakby nic nie ważyli, uniósł i usadowił na koniu 
olbrzym, zwany Józkiem.
—  Łapy masz jak obcęgi — obruszył się Stasiek rozcierając ramię.
—  Jedź, jedź. Mam gdzieś twoje bóle.
—  Ciekaw jestem, co dziewczyny czują, kiedy się do nich bierzesz? — zachichotał 
Stasiek i zebrał w garść cugle.
—  Wiem, żeś ciekaw, ale się nie dowiesz. Ruszaj za mną ostrożnie. I myśl o 
Danile, bo jeszcze razem z nim z konia zlecisz.
—  Ech, ty! Język masz jak purchawka obrzydliwy. Ruszyli. Po chwili zniknęli w 
gąszczu. Tylko ziemia
głucho odpowiadała końskim kopytom. I umilkła.
Jan podniósł się z ziemi. Bolały go wszystkie kości. Nogi podrętwiały w bezruchu. 
Kulejąc posunął się w stronę świerczka. Jeszcze raz go obejrzał ze wszystkich 
stron. Nie, nikt go nie ruszał. A więc broń leżała nadal pod nim. To była wielka 
pociecha. Wiedział już, co zrobi. Spojrzał w ciemniejące nad głową niebo, 
obrzucił wzrokiem las. Raźnie ruszył w powrotną drogę, do ludzi ze swojej wsi.
42
H
Góra, którą objęli w posiadanie partyzanci, wybiegała wysoko ponad okolicę, 
zielonym lasem zdawała się wspinać do nieba. Pierzaste chmury czepiały się drzew, 
zdobiąc je białyrni kryzami. Słońce, zachodząc, zawsze miało w zanadrzu złoto, 
czerwień i fiolety, którymi hojnie obdarzało górę na dobranoc. Wtedy to właśnie 
stawała się aż dziwna, aż nieprawdziwa w piękności i bogactwie barw.
Taką była dla Jana. Dla partyzantów miała znów inne zalety. Urwista, zupełnie 
niedostępna z jednej strony, zabezpieczała od nagłego napadu. Gęsto zalesiona ze 
wszystkich stron, broniła dostępu czołgom nieprzyjaciela. Zasypana dojrzałymi 
jagodami, pozwalała ludziom uzupełnić braki witamin. A ludzie byli wyczerpani 
nękającymi starciami z Niemcami i bandami ukraińskimi. Mało spali ostatnio. 
Dniem okrążali ich Niemcy, nocą, kiedy wymykali się z okrążenia, szarpali 
bulbowcy, wypadając znienacka. A mieli różne metody. Czasem tylko występowali 
otwarcie, najczęściej ostrzeliwali idących partyzantów gdzieś z wysokich gór, 
gdzieś z głębi lasów, z dna zakrzewionych wąwozów, często zresztą nie wiadomo 
skąd.
Tu, na górze, po raz pierwszy od kilku tygodni partyzanci poczuli się 
bezpieczniejsi. Nareszcie ściągnęli z nóg zgniłe onuce, nareszcie wymyli piekące 
nogi, nareszcie mogli goić odparzenia i rany. Pierwsze dwa dni nie robili nic, 
tylko słabi i wynędzniali kładli się pośród bujnej zieleni i na leżąco objadali 
się jagodami. Jagód było tu tyle, że same wciskały się do ust. Wystarczyło 
obracać się z boku na bok, by trafiać na coraz nowe, coraz soczystsze owoce.
Po dwóch dniach podniosły się z ziemi konie. Za nimi podnieśli się ludzie.
43
Powróciła chęć do życia, powrócił partyzancki humor.
Nie wiadomo, kto pierwszy brzęknął na harmoszce. Chyba dowódca. Niewieści wysoki 
sopran podjął melodię niegłośno, ot, tak, jak to w lesie, kiedy na każdym kroku 
można spodziewać się wroga. Trzasnęły łamane gałęzie. Ktoś przygotowywał drzewo 
na ognisko. Szeleściły jedwabie spadochronowe, rozkładane jako pościel na noc.
Ktoś przeciągnął się, aż zatrzeszczały kości — znak wywczasowania. Zawtórowały 
mu inne przeciągania się, poziewania, westchnienia. Wszystko to jednak nie 
składało się jeszcze na zwykły ruch w obozie, czegoś brakowało.
—  Dzieciaki w mysie dziury się pochowały czy có? Józek przyjrzał się uważnie 
Staśkowi, unosząc w górę czarne, nastrzępione brwi.
—  A tobie się przykrzy bez tych diabelców?
—  Lubię, kiedy latają koło ogniska i paplą byle co. Można wtedy gwizdać na 
wojnę. Nie będzie nas, będą one, głuptaki, co się kręcą koło nas i wszędzie nos 
wścibią. Gdzie one się podziewają?
—  Opchały się jagodami i posnęły zaraz z wieczora. Chwała Bogu, nie depczą po 
piętach i nie zadają sto pytań na minutę.
I Józek ułożył się znów na mchu, podkładając ręce pod głowę.
—  Tak gadasz, byle gadać. Mnie się las wydaje czasem chałupą, kiedy się tu 
dzieci kręcą — ciągnął swoje Stasiek.
—  Wiadomo, boś zostawił pełną chałupę dzieci — pokpiwał Józek.
—  Troje. I czwarte w drodze. Łazimy po świecie, zbieramy po spalonych wsiach 
cudze dzieci, cudze ba-
44
by, a swoje trzeba było zostawić i nawet się nie wie, czy żyją.
—  Bliżej końca jak dalej. „Mucha" dobrze wymyślił schronienie dla rodzin. 
Niemiec do błot poleskich nie dojdzie i bałby się. Twoja baba nie gołąbka, sam 
diabeł by się uląkł. Złapie, co ma pod ręką, drąg nie drąg, widły nie widły.
Obaj rozśmieli się, coś tam razem rozważając we wspomnieniach.
—  Dobra taka baba na wojnę — pochwalił Stasiek.
—  Ale nie zawsze jest wojna.
—  To też prawda — przytaknął Stasiek.
Umilkli. Stasiek przymknął oczy, Józek, obróciwszy jię na bok, dłubał w zębach 
ostro zakończonym patyczkiem.
Nagle z głębi lasu odezwał się czyjś gniewny głos, zrazu niezrozumiały, potem 
wyraźniejszy.
—  Zamknij mordę, bo cię zamaluję! Sam wiem, co mam robić! Uczyć mnie nie 
będziesz! I ruszaj się prędzej, bo mnie cholera weźmie!
—  Czego się ten Piotr piekli? — leniwie zagadnął Stasiek.
—  Kto go tam wie! Może prowadzi języka?
—  Może.
Głos brzmiał już zupełnie wyraźnie:
—  Smród taki, a już bulbachom służy! Czekaj, da ci dowódca! W trumnie ci się 
jeszcze przypomni!
—  Szpiega schwytał.
Stasiek poderwał się z ziemi. Za nim Józek.
Mrok obejmował las. W głębi tliło się zamaskowane ognisko. Wokół niego siedzieli 
i leżeli na białych, jedwabnych spadochronach partyzanci. Na głos Piotra wielu 
powstawało z miejsc.
—  Cóż to?
—  Kogo masz? Co się stało?
45
Piotr skierował się do ogniska. Lufą pepeszy mierzył w plecy człowiekowi, który 
szedł przed nim z głową wtuloną w ramiona.
—  Toż to niedorostek — zauważył ktoś.
—  Dorostek czy niedorostek nie moja rzecz. Wraca-• liśmy ze zwiadu, a ten łaził 
u podnóża góry. Tłumaczył się, że szuka partyzantów. Wiadomo, szpiedzy zawsze 
czegoś szukają. To im lekarza trzeba, to im krowa zginęła, to znów chcą wstąpić 
do partyzantki. Gdzie dowódca?
—  Daj spokój — zwrócił się Józek do Piotra. — Sam się tym zajmę.
—  Wy, dowódco? — Piotr wyprostował się na baczność. — Melduję, że zwiad rozkaz 
wykonał...
—  Potem — przerwał mu Józek. — Coś za jeden?! — ostro krzyknął na 
doprowadzonego.
—  Chłop. Ze wsi. Osiem kilometrów stąd.
—  Chłop? A ileż ty masz lat? — zdumiał się Józek.
—  Dwadzieścia trzy.
Podniósł głowę. Rzeczywiście pod nosem sypał mu się obfity zarost.
—  Postawy to ci Pan Bóg nie dał, bracie — mruknął ktoś.
Wokół ogniska zarechotano.
—  Czego tu szukasz? — przerwał Józek.
—  Czego? — ze złością wtrącił Piotr. — Przewąchać, co i jak, a potem sypnąć 
Niemcom za parę groszy.
—  Po co gadasz, kiedy nie wiesz? Mały spojrzał Piotrowi w oczy.
—  Czy to ty mnie złapał, czy sam do ciebie podszedłem?
Piotr z wściekłością błysnął oczami.
—  Milcz, żebyś nie oberwał! Wlazł mi sam w łapy, ale to przecież niczego nie 
dowodzi.
—  Daj mu mówić — nakazał Józek Piotrowi.
46
—  Szukałem was, bo we wsi piekło. Bulbowcy napadli. A tam trzydzieści rodzin 
polskich. Wszystkich wytracą. Przyszedłem po was.
—  Skąd wiedziałeś, gdzie szukać?
—  Bo ja was znam.
—  Ty? Nas? Nie kpij sobie.
Wszczął się groźny ruch. Mały nie przestraszył się.
—  Tak, znam — powtórzył. — Was — wskazał Józka — i was — zwrócił się do Staśka. 
— Niedawno byliście pod naszą wsią. Mieliście rannego, ale nie Polaka.
—  Łże! — krzyknął Stasiek. — Nikogo we wsi nie spotkałem.
—  Bośmy ze wsi uciekli do lasu. Przed bulbowcami. Ale wtedy nie przyszli. Ja 
was widziałem w lesie. Nie pokazałem się, bo skąd miałem od razu wiedzieć, 
coście za jedni. Dopiero jak rozmawialiście między sobą, domyśliłem się, żeście 
partyzanci.
—  Gdzieś ty wtedy był? — dopytywał się Józek.
—  Podsłuchiwałeś nas?
—  Podsłuchiwałem — przyznał.
—  Dlaczegoś nie wylazł?
—  Żebyście mnie kropnęli bez dania racji? Broń trzymaliście w garści.
—  A tyś po co się szwendał po lesie, zamiast przed bulbowcami uciekać? — badał 
Józek.
—  Bom musiał odgrzebać broń.
—  Broń? Jaką znów broń?
—  Żołnierze zakopali w trzydziestym dziewiątym roku.
—  Gdzie ona teraz jest?
—  We wsi. Rozdałem Polakom.
—  Strzelaliście?
—  Nie dało się. Naboje niezdatne.
—  I co w takim razie?
'47
—  Nic. Broń w chałupach pod podłogą. A naboi nam musicie dać. Po to przyszedłem.
—  Słuchaj no — surowo przemówił Józek. — Ty chyba zdumiałeś. Nabierasz nas?
—  Nie zdumiałem i nie nabieram. I gadać tyle nie ma po co. Tam we wsi bulbowcy 
popili się i pospali, ale jutro zacznie się sądny dzień. Chodzi o dziewczęta i o 
dzieci. To nie będzie taka zwyczajna śmierć. Trzeba wyrozumieć.
•   Jasne oczy małego przybysza pociemniały, zatrzeszczały wyłamywane palce.
Józek nie spuszczał z niego wzroku.
—  Licho go wie — mruknął Piotr w rozterce. — Byliście, dowódco, faktycznie pod 
tą wsią?
—  Byłem na zwiadzie ze Stachem i z Daniłą. Daniłę wtedy Niemcy postrzelili. 
Wieś była pusta, ludność dopiero co ją opuściła.
Zamyślił się.
—  Chłopcy! — krzyknął nagle. — Weźcie małego między siebie i pilnujcie, ja 
skoczę do „Muchy".
—  Najlepiej — przyświadczył zadowolony Piotr. — Siadaj! — szturchnął małego. — 
Jakbyś chciał wiać, sam ci kulę wpakuję.
—  Nie po tom przyszedł, żeby wiać — wzruszył ramionami mały i usiadł przy 
ognisku. — Dlaczego wy różnie gadacie? — spytał po chwili. — Ten ranny, ten 
Daniło, czy jak mu tam, też jakoś inaczej gadał?
—  Ciekawyś! — obruszył się Piotr.
—  Nie sierdź się — wmieszał się Stasiek. — Chłopak wygląda uczciwie i chyba nie 
łże. To jest partyzantka polsko-radziecka — powiedział wyjaśniająco. — Dziś tu u 
nas cicho, bo wróg blisko i pomęczeni jesteśmy. Gdybyś przyszedł na taki zwykły 
postój, zobaczyłbyś, jak u nas jest. Każde ognisko inne i przy każdym
48
ognisku kto inny. Tu Polacy, tam Rosjanie, tu Uzbecy, tu Kirgizi, a tam znów 
Węgrzy, Czesi, Żydzi. Każdy inaczej mówi, każdy inaczej śpiewa i tańczy. Jedno 
tylko dla nas wszystkich jednakowe.
—  Co? — spytał mały.
—  Jednakowy bój i jednakowa śmierć. Zrobiła się cisza. W tej ciszy odezwał się 
mały:
—  Wam i tak lepiej niż nam. Wy możecie strzelać. Nas tak jak we wnyki łapią i 
znęcają się, ile chcą. W sąsiedniej wsi tak zrobili. W studniach pływają gnijące 
trupy, pod płotami leżą rozkrzyżowane kobiety. Dzieciom o węgły chałup rozbijali 
głowy. Byłem tam. Widziałem. Pustka. W nocy wyją zdziczałe psy i stada wron się 
tłuką. Ludzie mówią, że nawet Pan Bóg uciekł z rozwalonego kościoła.
Ludzie przy ognisku w milczeniu kiwali głowami. Mały też umilkł. Uniósł twarz na 
odgłos zbliżających się kroków. To Józek wracał. Stanął przed małym.
—  „Mucha" kazał cię puścić wolno — powiedział.— Idź!
—  A naboje?
—  Naboi nie dostaniesz.
—  Jak to? — przeraził się mały. — Nie dacie?
—  Nie. Wracaj do swoich.
—  Ale dlaczego? Po com ja się tu tłukł? Tyle wszystkiego i na nic!
Porwał się od ogniska. Był zrozpaczony i wściekły.
—  Toście wy takie wojsko? Tylko dla siebie? Z czymże ja tam wrócę? O Jezu!
—  Możesz nie wracać — rzucił ktoś od ogniska.
—  Ja?
Oczy małego paliły się jak u wilka.
—  Ech, wy! Człowiek u was wart tyle, co nic. Pchnął  najbliżej   siebie   
stojącego   Staśka,   odtrącił
4 —Las moim domem
czyjąś rękę, która mu chciała przyjść z pomocą, gdy się w ciemności potknął o 
wystający korzeń. Pochłonęła go noc. Stasiek trącił w łokieć Józka.
—  Czemu to „Mucha" tak zrobił?
—  Diabeł wie — mruknął ponuro Józek.
in
Gnał przed siebie na ślepo. Za nic już miał Niemców, za nic bulbowców. 
Nazbierało się w nim tyle złości, że nie mógł jej dłużej strzymać. Czuł, że z 
gołymi rękami rzuciłby się teraz na każdego, kto by mu drogę zastąpił. Nie znał 
świata, nareszcie go poznał. „Warto było, opłaciło się!" — kpił sam z siebie.
A tam... Strach zjeżył mu włosy na głowie i nakłonił nogi do szybszego biegu.
„Głowo, głowo kapuściana! — przemawiał w duchu. — I po cóżem ja tę broń z ziemi 
ruszał? Diabeł mnie podkusił czy co? Jak na pośmiewisko! Karabiny są, ino z nich 
nie ma czym strzelać.
Niech no teraz bulbachy znajdą u kogo karabin, za-katują. A bez karabinu to nie 
zakatują? — próbował usprawiedliwić się. — Taka śmierć czy taka, wszystko jedno".                                                                   
i
Z sercem wyrywającym się z piersi stanął na skraju lasu. Świt ledwo, ledwo 
podbijał światłem pierwsze chmurki na wschodzie. Trzy strony nieba jeszcze 
drzemały pośród jednolitej szarzyzny. Wieś, widoczna jak na dłoni, nie wydawała 
z siebie żadnego głosu. Jednego szczeknięcia psa, jednego piania koguta. Cisza 
taka wielka, jakby towarzyszyła jej samotność pozbawiona jakiejkolwiek nadziei.
Czyżby już było po wszystkim? Jan poczuł zimny pot na skroni. Wparł oczy w 
przestrzeń, za wszelką
5Q
cenę pragnął przejrzeć szarość. Nic. Uszy łowią ciszę, którą mąci tylko bicie 
serca.
Między wsią a. lasem równina bezdrzewna. Tędy nie można podejść bez zwrócenia na 
siebie uwagi. Jan musi wrócić tak, jak wyszedł — od zachodu, przez zakrzewione 
wąwozy, sięgające niemal pierwszych chałup.
Nie był czujny ani ostrożny przebywając tę drogę. Z trudem wlókł za sobą nogi, 
nie tyle zmęczone, ile niepotrzebne. Nic już od nich nie zależało.
Jeszcze raz spojrzał na partyzancką górę. Była teraz daleka i czarna.
Wplątał się w krzaki ostatniego wąwozu. Wieś nie wydawała nadal żadnego głosu. 
Czołgając się wysunął głowę zza krzaka. Widoczna stąd chałupa Mikołaja Strecza 
zdawała się spać. Dotarł do niej w nagłym skoku.
x
53
W szczelinie między ścianą chałupy a dachem dojrzał parę oczu, ciemnych i 
połyskliwych.
—  Hanka? — szepnął.
—  Ja — odszepnęła.
Milcząc wskazał palcem ścianę chałupy. Przytaknęła. Zrozumiał. Bulbowcy są w 
izbie.
—  Co robią?
—  Śpią.
„A ona uciekła. Skryła się na przygórku. Dużo jej z tego przyjdzie! — pomyślał. 
— W sąsiedniej wsi też najpierw wypoczęli sobie, a potem dopiero rozpoczął się 
sądny dzień".
— 'A ty — zaszeptała dziewczyna. — Jak wyszedłeś ze wsi?
—  Bulbowcy nie zważali na mnie. Tyciak!
—  A ci, tam? — spojrzała w stronę góry.
—  Nic — odrzekł ciężko, niemal głośno.
Przeraziła się. Oczy jej straciły cały blask, gdy patrzyła teraz na niego w 
grozie i rozpaczy. Potem rozbłysły znów — łzami.
Nie miał dokąd iść. Ani po co. Straż bulbowska snuła się po wsi cicho i sennie. 
Kilku ludzi zaledwie. Reszta spała po chałupach i stodołach, zmorzona samogonem.
Przemknął się w opłotki. Przykucnął w czyimś ogrodzie. Położył się w bruździe, 
między rozrastającymi się na wszystkie strony pędami ogórków. Otoczyły go 
pokryte łaskotliwym meszkiem liście. W kielichowatych żółtych kwiatach drżała 
rosa. Odwrócił od niej oczy, przypominała łzy. Uchwycił się rękami wątłych dyli, 
okalających ogród, i przywarł do nich twarzą.
Kiedy znów podniósł głowę, ognista kula słońca wytaczała się już zza horyzontu 
niewielkim rąbkiem. Las nie był już czarną masą, pozieleniał i odcinał się od
52
nieba łamaną linią. Płaszczyzna między wsią a lasem podnosiła się lekko pasmem 
mlecznej mgły. I właśnie w tej mgle coś błysnęło.
Jan odwrócił głowę w bok. Po chwili znowu spojrzał na las. Nic się w krajobrazie 
nie zmieniło, tylko mgła była dziwna. Kłębiło się w niej coś chyba, połyskiwało 
i gasło. Patrzył w nią zdumiony. Patrzył i aż ręką chwycił się za usta, by 
stłumić okrzyk.
Nie, nie, nie mylił się! Przez mgły jacyś ludzie przebierali się do wsi. 
Najwidoczniej zależało im na ostrożności, poruszali się powoli, cicho jak koty. 
Jan już odróżnił jeźdźca na koniu, a potem pojedynczych pieszych. Dostrzegł już 
skłębioną masę ludzką, która nagle wychynęła z mgły i pędem rzuciła się naprzód, 
gdy padł ostrzegawczy strzał bulbowskiej straży. Od razu rozległ się także 
przeciągły gwizd i dźwięczne jak dzwony uderzenia w szyny. Towarzyszyło temu 
przeraźliwe wycie.
—  Huraaa!
Posypały się kule. Gwizd, łomot, trzask, ogień, dym.
—  Bij bulbachów, sukinsynów!
—  Za rodinu, wpieriod!
Za plecami Jana paliła się strzecha.
Między chałupami, przez płoty i płotki, ze stodół na łeb, na szyję uciekali 
bulbowcy, łapiąc broń i części ubrania. Wyli przy tym, jakby tym wyciem chcieli 
odstraszyć napastnika. Nie mogli się pozbierać. Poniektóry tylko zaparł się za 
węgłem domu i strzelał, większość w panice kryła się w wąwozach za wsią.
Jan widział, jak jeden z uciekających rozkrzyżował nagle ręce i padł, jakby mu 
ktoś niewidzialny nogi podciął kosą. Wierzgał i charczał, ryjąc w pyle głębokie 
koleiny. Potem oparł głowę na dłoni i znieruchomiał, jakby go nagły sen złapał. 
Spod ręki wąską stru-
53
gą wypływała z wolna krew. Gęsta i ciemna nie wsiąkała, tylko brzegami nabierała 
szarości ziemi, na której legła.
Jan chciał powstać, ale bzykająca kula rzuciła go ku zagonom. Strzelanina trwała.
Bulbowcy wycofali się na zachód i stamtąd prażyli kulami zapalającymi. Wieś 
płonęła w kilku miejscach. Ryczało bydło, kwiczały świnie, z rozpaczliwym 
gdakaniem wypadały z kurników kury i koguty. W powietrzu wirowało pierze i dym, 
latały źdźbła palącej się słomy.
A potem zamęt ucichł. Ludzie przytomnieli. Ostrożnie wysuwały się z chałup głowy.
Jan skoczył do furtki. Między chałupami kręcili się żołnierze dziwnie i różnie 
ubrani. Jedni mieli wojskowe ubrania, inni cywilne, jeszcze inni nosili 
niemieckie spodnie lub mundury. Czapki najrozmaitsze. Wszystkie wszakże 
oznaczone czerwonymi wstążeczkami, tasiemkami, szmatkami. Tak, to byli ci z góry, 
których widział kiedyś pod lasem i nocą na górze.
—  Malczyk? — zagadał jeden z nich do Jana, ale splunął, a potem roześmiał się, 
gdy mu zajrzał w twarz.
Zapiszczały łańcuchy i żurawie studzienne, ludzie ratowali dobytek z pożaru, 
opatrywali rannych, płakali nad nimi.
Jan szedł rozglądając się. Chciał znaleźć dowódcę Józka. Trafił na niego pod 
chałupą szewca, trudniącego się szyciem łapci. Józek stał w drzwiach i szczerzył 
wielkie, białe zęby do najładniejszej we wsi dziewczyny, Weronki. Kiedy ogarnął 
ją wielkimi łapami i przyciągnął do siebie, dziewczyna pisnęła jak kot, któremu 
na ogon nastąpiono.
— Boisz się? — pytał bardzo zadowolony Józek.
—  Czego by? — sarknęła Weronka. — Ale udusisz. Niedźwiedź nie wojak.
5?   L
Jan podszedł do sionki.
—  Dowódco — zaczął niezbyt śmiało.
—  Kto tam? — niecierpliwie machnął ręką Józek nie odwracając głowy. — Dowódcy 
tu nie ma. Szukaj gdzie indziej.
Jan rozwarł usta ze zdumienia.
—  Ale wy przecie... ja do was właśnie, dowódco. Józek posłał dziewczynie 
jeszcze  jeden obiecujący
uśmiech i odwrócił głowę ku Janowi.
—  A, to ty? — powiedział. — Dobrze, żeś się znalazł. Dowódca chce z tobą mówić.
—  Dowódca? Ze mną? A wy?
—  Ja jestem dowódcą zwiadu konnego, a ciebie szuka „Mucha".
—  Dowódca zwiadu! Józek! Józek Morwa, do dowódcy!
—  Józek Morwa, do dowódcy!
Głosy sypnęły się już ze wszystkich stron. Zza węgła chałupy szewca wysunęła się 
głowa Staśka.
—  Józek, głuchyś chyba! „Mucha" zły jak wszyscy diabli. Idźże! A tutaj to mogę 
ja ciebie zastąpić!
Józek z trudem wycofał się z sionki. W samą porę. W ślad za nim wcale nie 
pokazała się dziewczyna, ale garbaty i żółty jak siedem nieszczęść szewc.
Stasiek gwałtownie zawrócił. Józek parsknął śmiechem.
—  Idziemy! — rzucił krótko Janowi.
Poszli. Drogą przez wieś, do trzech brzózek na skraju-
Tu zgrupowali się partyzanci. Stali, przez lornetki śledzili zachodnią część 
lasu, dokąd uszli bulbowcy. Wśród nich siedział na kamieniu człowiek odwrócony 
plecami do nadchodzących. Otaczało go już kilku pochylonych nad czymś żołnierzy. 
Do tej grupy kierował się Józek, prowadząc za sobą Jana.
55
Zatrzymał się koło kamienia.
— Dowódco — wyrzekł. — Melduję się na rozkaz. Szef zwiadu konnego, Józef Morwa. 
Przyprowadziłem tego człowieka.
Żołnierze podnieśli głowy, odstąpili trochę na bok, robiąc miejsce Józkowi. 
Józef popchnął naprzód Jana. Jan potknął się, złapał równowagę, stanął. Podniósł 
oczy.
Z kamienia dźwigał się mężczyzna o ciemnych włosach i ryżawym zaroście. Ciemne, 
okrągłe oczy umieszczone były w równie okrągłej twarzy. Małe usta ginęły 
wciśnięte pod ryżawy, krótko podstrzyżony wąs.
Mężczyzna jedną ręką podtrzymywał broń, drugą składał mapę sztabową. Wreszdie 
wyprostował się zupełnie.
—  Jestem dowódca „Mucha" — powiedział. — To wy byliście u nas na górze dziś w 
nocy?
—  Ja — wykrztusił Jan
—  To dobrze. Trzeba teraz zebrać polskie rodziny i powiedzieć im, że kto chce, 
może iść z nami. Dobytek niech załadują na fury. Mogą zabrać bydło, konie. 
Odstawimy ich w bezpieczne miejsce. Tu zostać nie mogą. Bulbowcy wrócą, kiedy 
się stąd wycofamy.
Jan nie odpowiadał. Zupełnie stracił mowę.
,— Nie znam ludzi — ciągnął dalej „Mucha". — Zawołajcie sami, a ja do nich 
przemówię. Prowadźcie!
Żołnierze rozstąpili się. Jan szedł u boku „Muchy". Kątem oka łowił niską postać 
dowódcy. Dałby wiele za to, żeby uchwycić różnicę wysokości ramienia dowódcy w 
stosunku do swego ramienia. Zdawało mu się, że różnica ta jest bardzo mała, 
prawie żadna...
MICHAŁ —TAKI SOBIE... NIEZŁY
I
1 ak naprawdę mówiąc, to Michał się właściwie do oddziału przypętał. Wiem, że 
dowódca będzie na mnie wściekły za to stwierdzenie, a jednak jest ono prawdziwe 
i przy nim muszę pozostać.
Nie pamiętam dokładnie, gdzie to było. Może w Szac-ku... Nie, nie w Szacku. W 
Hucie Ratneńskiej. Tam, o ile mnie pamięć nie myli, dowódca przeprowadził 
mobilizację i przybyło siedemnastu partyzantów. Wśród nich miał niby być Michał, 
ale ja go tam wcale nie widziałem, natomiast kiedy się obudziłem o pewnym 
marcowym świcie 1943 roku, zobaczyłem Michała po raz pierwszy w życiu na oczy.
Leżał koło mnie skulony, chrapiący jak zakatarzona młockarnia, bezczelnie 
okręcony moim kocem. Zrozumiałem teraz, co mnie zbudziło. Ziąb. Parszywy, 
czepiający się każdego skrawka ciała ziąb.
Na niedługo pomogło ciepło nagrzanej z wieczora ziemi. Niemcy nieustannie 
deptali nam po piętach, baliśmy się więc ujawniać naszą dyslokację. Maskowane od 
góry ogniska paliły się krótko i źle. Drzewo było wilgotne. Padający ze 
zmęczenia ludzie byle jak narzucali ziemię na gorący teren, a potem słomę. 
Pomagali im nowi, ale co oni tam umieli? Waliliśmy się nieprzytomnie i zasypiali 
natychmiast.
Nie pamiętam nawet, kiedy i jak zasnąłem. Za to
57
przebudzenie było fatalne. Zimno, ze oczy strach otworzyć. I ledwo, ledwo 
rozjaśnia się.
—  Ty, Bazyli, nie bądź sukinsynem — powiedziałem poszczekując zębami — i 
oddawaj koc.
Ja i Bazyli sypialiśmy zawsze obok siebie. Bazyli — chłop spod Równego, mały, 
suchy, podobny do łyka na kapcie — leżał sobie teraz spokojnie, posapując pod 
własnym kocem. Między nas natomiast wepchnął się ktoś obcy.
Kto to był, u licha? Zajrzałem mu w twarz. Cholera! Jak u panienki — gładziutka, 
białoróżowa, przekreślona ciemną krechą zrośniętych brwi.
Widzicie go, piękniś, pod moim kocem!
—  Wstawaj! — szturchnąłem go w bok, aż w tym boku zadudniło.
Otworzył oczy. Znów jak u panienki — istne bławatki.
—  Cóż to? — zagadał sennie i odął czerwone wargi.
Choćby tylko dla rozgrzewki miałem go ochotę jeszcze raz pomacać pod żebro. 
Zamachnąłem się nawet, ale mój kułak jakimś dziwnym sposobem znalazł się w 
ściskającej mnie kordialnie garści intruza.
—  Cóż to? — powtórzył. Oburzonym gestem wskazałem koc.
—  Ach, to o to się rozchodzi. Głupstwo! Wysupłał się z koca. Chwilę rozglądał 
się bezradnie,
po czym z ciężkim westchnieniem legł między Bazy-lim a śpiącym obok niego 
człowiekiem.
—  I kto ty w ogóle jesteś? — spytałem owijając się szczelnie.
—  Partyzant — odpowiedział z taką godnością, jakby co najmniej mówił, że jest 
dowódcą.
Kątem  oka widziałem,  jak się  wierci,  jak się kokosi,  jak się wreszcie 
pakuje pod koc Bazylego. Byłem tak zmordowany, że zasnąłem momentalnie.
58
Gdy się zbudziłem, nie pamiętałem wcale porannej przygody. Przypomniałem ją 
sobie dopiero wtedy, gdy dostrzegłem Bazylego rozmawiającego z „partyzantem". 
Byli już w dobrej komitywie.
—  On się nazywa Michał — oznajmił mi Bazyli. —. I jest taki sobie... niezły.
Bazyli nadmiernie i bez potrzeby używał określenia „taki sobie", często bez 
sensu.
—  Skąd się wziął? — spytałem niechętnie.
—  Zmobilizowany.   Z   tymi   siedemnastoma,   wiesz, co to dowódca...
—  Nieprawda!   Widziałem   wszystkich.   Jego  wcale tam nie było. Przypętał 
się widocznie.
—  Ale! — zaoponował Bazyli.
—  Na pewno. Trzeba zameldować dowódcy.
—  Sam zameldowałem — spokojnie wtrącił się Michał i uniósł do nieba oczy — te 
swoje bławatki.
—  I co na to dowódca? — spytał Bazyli. •
r- „Zostań — powiedział. — Ludzi potrzeba".
59
— Aha! — ucieszył się Bazyli. — To dobrze. Bo nasz dowódca to taki sobie, wcale 
niezły chłop.
„Pomylony entuzjasta" — pomyślałem o Bazylim z niesmakiem, ale milczałem.
Milczał też Michał. Wpatrywał się uważnie w niebo, na którym gromadziły się 
ciężkie, marcowe chmury.
Niedługo było tego patrzenia. Dowódca już nas gnał dalej. Mieliśmy iść na Szack. 
Liczyliśmy na to, że w Szacku rozbijemy niemiecki garnizon. Ale Niemcy opuścili 
miasteczko na dzień przed naszym przybyciem. Zostawili je puste, zupełnie 
ogołocone z żyzności.
Dowódca wezwał sołtysów z okolicznych wsi, kazał im dostawić prowiant dla ludzi 
i furaż dla koni. Dostawili, i to w mig, sporo jaj, tłuszczu, chleba, mąki, 
siana i owsa. Odetchnęliśmy. Głodno już zaczynało być w oddziale. Dowódca wciąż 
jednak nie dawał nam spokoju. Groził, że w Szacku miejsca nie zagrzejemy, że już 
następnego dnia ruszymy dalej.
Rzeczywiście — zerwał nas ze świtem.
Dzień był najgorszy, jaki sobie tylko można wyobrazić. W ciągu nocy napadało 
grubo śniegu, dął wicher, szarpiąc odzież i gnając ostry jak igły śnieg. 
Ołowiane niebo nie wróżyło żadnych zmian.
Kląłem pijąc kawę, kląłem owijając nogi onucami, kląłem zbierając z postoju 
rzeczy. Drażnił mnie Bazyli, uśmiechnięty głupio, jak do fotografii, przy boku 
Michała. Michał coś mu tam szeptał konfidencjonalnie, coś gestykulował.
—  Widzicie go! — zachwycał się Bazyli i klepał Michała po barkach.
Potem i im obu także zrzedła mina, gdy ruszyliśmy najpierw na wioskę Switaź i 
gdy okazało się, że dowódca wcale nie ma zamiaru tu się zatrzymać.
—  Smolary! — machnął ręką pod nosem swojemu zastępcy. — Tam idziemy.
60
Smolary! Dobrze sobie powiedzieć, ale zajść! To przecież dziesięć kilometrów od 
Szacka. W taką pogodę! Niejednemu chciało się siąść i płakać. Sam bym to chętnie 
zrobił, gdyby nie myśl pełna satysfakcji, że ja to jeszcze drobiazg — 
przyzwyczaiłem się —? ale jak ten marsz wypadnie ciurze, Michałowi? Aż się 
uśmiechnąłem złośliwie.
Droga była straszna. Pod nogami lepiący się śnieg, twarze oblepione śniegiem. 
Wiatr dobierał nam się do szpiku kości. Wyciąganie nóg z głębokiego śniegu 
męczyło okropnie. Zgarnianie śniegu z twarzy — niecierpliwiło. Nogi stawały się 
coraz cięższe, głowy coraz senniejsze.
—  Nie damy rady — jęczeli taboryci.
Im było najgorzej. Pod śniegiem — ziemia w głębokich roztopach; wozy grzęzły po 
same osie. Niespokojne konie rwały naprzód, to znów ustawały zmęczone. Uprząż 
pękała z trzaskiem.
—  Wio, wio! Heta, heta, czorcie jeden! Nie słyszysz czy co?
Konie już nic nie słyszały prócz odgłosów śnieżnej nawałnicy. Szły na swój 
sposób, instynktownie wybierając suchsze miejsca. Rozmowy ucichły, nawet 
papierosów nie kurzyliśmy. Brakło rąk. Zajęte były ciągłym zgarnianiem śniegu z 
twarzy i z oczu.
—  Ciężko — powiedziałem do Bazylego.
—  Ciężko — stęknął w odpowiedzi. — Tak sobie — poprawił się zaraz.
—  A gdzie twój przyjaciel?                    ,
—  At!
Rozejrzałem się. Michała nie było w pobliżu nas.
—  Zdezerterował?
—  Zaraz zdezerterował! Na pewno... tak sobie... — zaczął Bazyli, ale jakoś nie 
dokończył. Spoglądał na wszystkie strony, jakby go coś tknęło.
61
Świeżo mobilizowani cząsto dezerterowali przy pierwszej sposobności. Trzeba ich 
było dobrze pilnować, a nieraz i dobrze postraszyć.
Ale co do Michała, to nie uciekł jeszcze. Został w tyle. Wyfasował dziś broń, 
amunicję, granaty. Obwiesił sią tym wszystkim i szedł teraz jak na ścięcie. Nogi 
mu się rozjeżdżały w śniegu, tracił równowagę, przewracał się. Wstawał jednak i 
szedł dalej. Tyle, że coraz wolniej. I coraz ciężej. Wreszcie cofnął się aż do 
wozów taborowych.
„Nawieje" — pomyślałem, patrząc na jego wysiłki. Ale nie chciało mi się go 
pilnować. Ostatecznie, jak się nie nadaje, po co ma zostawać w partyzance? 
Wiadomo — lekko nie jest. Niemcy gonią, bandy UPA nękają wrzeszcząc: „Bij Żydów, 
Lachów, komunistów!" Trzeba tak jak my, stara wiara, przeżyć razem dwa lata, 
żeby do tego wszystkiego przywyknąć. Trzeba jednego dnia posiedzieć na postoju 
przy ognisku Rosjan, pomilczeć, posłuchać, drugiego dnia iść do ogniska Węgrów, 
trzeciego do Czechów, czwartego jeszcze gdzie indziej. Trzeba z każdym popić, z 
każdym być w ataku. Wtedy niebo nad głową staje się wspólnym dachem, a las domem.
Tak rozmyślając szedłem przed siebie, nie odwracając już głowy do Michała. 
Wrzask taboryty, Józka,
zatrzymał mnie.
—  Ty, sukinsynu! Nie widzisz, że koń zadem po ziemi jeździ? Jeszcze się wozu 
czepiasz? Weź łapę, bo cię batem przejadę!
Widziałem, że Michał jak podcięty gorącym prętem odskoczył od wozu. Oczami 
szukał koleiny, ale rzadki śnieg zamykał się od razu na śladzie kół.
—  Taki sobie... niezwyczajny — usprawiedliwiał Michała Bazyli.
Omdlewały  mi  ręce.   Na  plecach  tańczyła   gorąca
62
iskra. Zdawała się przeskakiwać od łopatki do łopatki. Znudzona wwiercała się w 
kręgosłup i tu umiejscawiała się kłując i paląc.
Zacząłem kląć. To mi zawsze pomagało. I tym razem też ulżyło, ale nie na długo. 
Zaraz wróciła słabość rąk i ból w plecach nasilił się.
—  Daleko? — rzuciłem przez zęby Bazylemu.
—  Tak sobie.
—  Ile?
—  Będzie ze cztery.
Cztery kilometry! Ładna zabawa! W butach chlupie? woda, skóra na piętach odarta. 
Czy ten śnieg nigdy nie przestanie padać? Albo ten wiatr! Rąbie w twarz jak 
szabliskiem.
—  Po cholerę my tyle dźwigamy? — sarkali ludzie.
—  Inni partyzanci tyle nie noszą i też biją się!
—  Bo inni nie mają co nosić. A my dostajemy zrzuty radzieckie.
—  Mam gdzieś zrzuty!
Marsz był coraz trudniejszy. Ustawały konie. Ustawali ludzie.
—  Trzech nowych dało nogę — przyniósł wiadomość Bazyli.
—  Widziałeś?
—  Nie. Ale mi Wasyl mówił.
—  A twój Michał?
—  Nie wiem, nie widzę go.
Rzeczywiście, Michała już i koło koni także nie było.
—  I cóż poczniesz bez przyjaciela, Bazyli?
—  Stul pysk!
Bazyli nigdy się nie złościł. Był widocznie zmartwiony.
Zwalniając nagle kroku, odwrócił głowę.
—  Upadł — powiedział. — Wiesz co, to ja, tak sobie... zostanę chwilę.
63
Zszedł na brzeg drogi. Zszedłem także.
Mijali nas, z trudem ciągnąc nogi, stare wygi naszego oddziału: wąsaty Kirgiz 
„Dziadzia" — jak zwykle z małym Stiopką; elegancik Czech słaniał się jak pijany 
w swoich oficerkach, wyczyszczonych z rana na glans, a teraz rozmokłych i 
człapiących; Zyd węgierski ratował się, jak zawsze, mruczeniem do siebie czegoś 
w języku, którego nikt z nas nie rozumiał.
Wszyscy oni wyglądali jak banda rozbitków, jak ofermy i niezdary. Gramolili się 
w śniegu, kułakami osłaniali się przed wiatrem, jakby walczyli z urojeniem. Mimo 
to w porównaniu z Michałem wyglądali na bohaterów. Bo Michał leżał po prostu w 
brudnym śniegu i nie mógł wstać. Podpierał się łokciami, podciągał nogi. Nic nie 
pomagało. Widocznie zabrakło mu sił.
—  No i cóż ty tak jak dzik w ziemi ryjesz? — zagadnął Bazyli stając nad 
Michałem.
Wyciągnął rękę, Michał uchwycił się jej z głuchym westchnieniem. W tym momencie 
zauważyłem, że rumieńce spełzły z jego twarzy zupełnie, a czarne brwi 
nastroszyły się na bladym czole jak jeże. Gdy stanął, krople potu ukazały mu się 
na brodzie i pod oczami.
—  Właź między nas — poradził Bazyli.
Wlazł. Nie żałowano mu granatów i amunicji! Zdawało się, że Michał trzęsie się 
pod ich ciężarem. Chciał coś powiedzieć, ale nie mógł rozewrzeć szczęk.
—  Zimno ci? — spytał Bazyli.
—  Nnnie...
Musiało mu być cholernie zimno. Nie zafasował butów. Szedł w swoich cywilnych. 
Cienkie półbuciki, słabe i sfatygowane,.nie wytrzymały marszu. Wierzch 
gdzieniegdzie tylko jeszcze trzymał się podeszwy. Rzadki śnieg wciskał się w 
dziury, docierał do stóp i wytryskał na zewnątrz brudną wodą.
64
Zrobiło mi się nieswojo jakoś, więc burknąłem zły:
—  Gówno z taką robotą!
Ciągnęliśmy teraz jak za pogrzebem. Michał ledwo szedł.  Oczy wyłaziły mu  na  
wierzch.  Stękał. Rzęził.
Czułem, że tracę cierpliwość. Po jaką jasną cholerę taka ofiara tryni się do 
partyzantów? Po co? Żeby zatruwać wszystkim życie? Żeby budzić litość? Czy złość?
Kiedy wreszcie nogi mu się rozjechały na dobre i już, już miał wylądować na 
własnym nosie i tylko ręka Bazylego podtrzymała go, nie darowałem.
—  Słuchaj — powiedziałem. — Po co ty się między nas pchasz?
—  A co mam robić? — wystękał.
—  Wiej, do diabła, póki czas!
Spojrzał na mnie niemal białymi z udręki oczami. Jeżeli jeszcze niedawno podobny 
był do panienki, to teraz wyglądał jak umierająca panienka. Ale nie powiedział 
ani słowa.
I tak słaniając się, dysząc, stękając, rzężąc doszedł z nami do Smolar. Boso, bo 
buty zostały na drodze, stopniowo rozkładając się na czynniki pierwsze.
II
Mieliśmy za sobą przeprawę przez Bug. Sam nie wiem, jak to możliwe, żeśmy z tej 
rzeki wyleźli. Dowódca „Mucha" wysilił cały swój spryt i cały dowcip, żeby się 
udało. No, i jakoś poszło!
Najgorszy był ostatni dzień we wsi Charsy. Ładne miejsce na postój przed 
przeprawą!
Na wschód, w odległości dwóch kilometrów — tor kolejowy i szosa Włodawa—Brześć, 
na północ — Do-maczewo, na południe — Włodawa. Wszędzie koncentrujący się Niemcy, 
wszędzie otwarta droga. Mogliby
5 — Las moim domem
65
jak nic ruszyć na nas piechotą, czołgami, przyprzeć do Bugu i prać z lewa i z 
prawa, skąd by kto tylko chciał. Czuliśmy się tu, w tych Charsach, jak lisy w 
potrzasku.
Zawracanie głowy zresztą z tym czuciem i kombinowaniem. Ilekroć zdarzyło mi się 
coś tam zaczynać czuć i coś tam zaczynać kombinować, dostawałem takiego łupnia 
od „Muchy", że mi się odechciało wszystkiego. Tak było i tym razem.
Ledwośmy zaczęli rozrabiać między sobą, że to niebezpiecznie stać w Charsach, 
ledwośmy zaczęli kombinować, co by tu mądrzejszego wymyślić, posypały się nam na 
rozgrzane łby błyskawiczne rozkazy:
—  Drogi do  wioski zaminować!  Wszystkie,  co  do
jednej!
—  Otoczyć wieś kordonem i strzec jak oka w głowie!
—  Pod   karą   śmierci   nie   wałęsać   się   od   strony
Bugu!
—  Tabor wprowadzić do zagajnika!
—  Nie ruszać się i siedzieć cicho jak mysz!
Robota to robota. Wykonaliśmy dokładnie, bez szemrania. Ale to więzienie w 
Charsach! Ten bezruch i ta cisza. To było nie do zniesienia.
Leżeliśmy na brzuchach, gapiąc się jeden na drugiego. Całe szczęście, że w 
połowie kwietnia pogoda jako tako ustaliła się. Przygrzewało nawet słońce.
—  Patrz — szturchnął mnie w pewnym momencie
Bazyli.
Spojrzałem na niego. Wychudł jeszcze, sczerniał. Ostatnie czasy dały mu szkołę. 
Czoło mu się pofałdowało w dziwną harmonię, do złudzenia przypominającą korę 
starego drzewa.
—  Hm — mruknąłem niezdecydowanie.
—  Patrz! — powtórzył Bazyli.
66
Poszedłem za jego wzrokiem.
Leżeliśmy na skraju zagajnika, mając pod sobą niewielkie wzniesienie. Przed nami 
— otwarta przestrzeń i Bug.
Po drugiej stronie rzeki, tam gdzie patrzyliśmy, zaroiło się nagle.
—  Niemcy! — rzucił Bazyli.
Gardłowali. Ich jazgot niósł się po Bugu, jakby wzmocniony przez wielki, 
kryształowy rezonator.
Michał podczołgał się do nas i przywarł do ziemi piersiami.
—  Co oni tam robią?
—  Kluski drobią. Bazyli dał mi kuksańca.
—  Tak sobie — wyjaśnił Michałowi „rzeczowo". Niemcy tymczasem kręcili się na 
lewym brzegu jak
w ukropie. Włazili do wody, brodzili, wyłazili.
—  Kąpać się będą czy co? — mędrkował Michał.
—  Niechby się i kąpali. W kwietniu to by im dobrze zrobiło — popierał pomysł 
Michała Bazyli.
Ale Niemcy nie mieli zamiaru kąpać się w kwietniu, natomiast zaczęli ścinać 
nożami przybrzeżną wiklinę.
—  Na co im to? —idziwił się Michał.
—  Nie wiesz? Najpierw się wycina, potem się robi rózgi. A potem spuszcza się 
komuś portki i... po dupie, po dupie!
Oświadczenie Bazylego powitano chóralnym śmiechem.
—  Cisza, do diabła! Poszaleliście?
„Mucha" był wściekły. Jego okrągłe oczy z lekko rudawym pobłyskiem latały teraz 
na prawo i lewo. Zdawało się, że zmiażdży Bazylego swymi małymi, ale jak stal 
mocnymi rękami, gdy go przydusił do ziemi. Potrzymał go tak chwilę i puścił.
—  Tak sobie — mruczał Bazyli rozprostowując plecy.
67
„Mucha" nie zwracał już na niego uwagi. Obserwował krzątaninę na lewym brzegu 
Bugu.
— Wiklinę tną, na umocnienia — mówił. — Szlag by ich trafił! Cały dzień będą się 
kręcić. Żeby mi nikt nawet czubka nosa nie pokazał!
Poleżał z nami, pogadał trochę. Potem gapiliśmy się razem, jak Niemcy budowali 
swoje umocnienia i patrolowali brzeg. A potem, zdaje mi się, że mnie zmorzyło 
kwietniowe słońce i zdrzemnąłem się nieco.
Po zachodzie słońca zaczęła się przeprawa jak w jakimś koszmarnym śnie. Do dziś 
nie wiem, jak to poszło.
Bug był mętny, niespokojny, miejscami woda kotłowała się. Prąd rwał wściekle jak 
w czasie powodzi.
Byłem z Bazylim w jednym z dwóch plutonów wyznaczonych do przyczółka mostowego i, 
w razie potrzeby, przyjęcia walki. Przeprawialiśmy się pierwsi. Było to trochę 
niesamowite. Ten Bug, głęboki jak piekło, cisza w powietrzu i ostatnie zorze na 
niebie.
Parliśmy do przyczółka jak szatany. Nikt nawet pary z gęby nie puścił. W pewnej 
tylko chwili Bazyli nachylił mi się do ucha.
—  Michał — powiedział wskazując oczami brzeg. Dostrzegłem  go,  jak  stał  na  
pozostawionym  przez
nas brzegu i idiotycznym,  ale wzruszającym  gestem poruszał w naszą stronę ręką.
—  Michał — powtórzył Bazyli — taki sobie... niezły. Zaczęła się strzelanina. 
Kule pryskały w wodę jak
podrażnione żaby.
Zajęliśmy przyczółek i osłanialiśmy przeprawę. Nic z tego nie pamiętam, nic 
chyba nie widziałem. W o-czach pozostał mi 4ylko bezmierny obszar wody i jakiś 
nieprzytomny ruch na tej wodzie. Łodzie zaprzężone w konie — pomysł jak w cyrku. 
W łodziach partyzanci. I tratwy, tratwy, tratwy.
68
Mówiono mi potem, że poleskie konie szły do wody tak ochoczo, jakby całe życie 
nic innego nie robiły. Płynęły śmiało, walczyły z prądem rżąc i prychając. Konie 
węgierskie i niemieckie szalały. Stając nad wodą chrapały ze zgrozą iście ludzką, 
po czym zawracały w popłochu. Ciągnięto je do wody na siłę. W wodzie wydawały z 
siebie jęk, a potem milkły, jakby rozumiejąc, że żaden opór już na nic się nie 
przyda.
Raz zdawało mi się, że widziałem Michała. Płynął na tratwie wraz z furą sztabową. 
Kiwał ręką podobnie jak na brzegu.
—  Uważaj, głupku! — wrzasnął mu Bazyli.
Nie słyszał. Płynął machając ku nam ręką. Znów różowobiały, znów nad 
bławatkowymi oczami rozpinały się wspaniałe czarne brwi. Pochyliłem się nisko 
nad karabinem maszynowym. Chlusnąłem serię w wiklinę.
—  Tonie — usłyszałem nagle.
—  Nie zaklinowali wozu.
Koń „Muchy" widząc brzeg, chciał skoczyć. Stanął więc na samym brzegu tratwy. 
Tratwa przechyliła się i fura wraz z koniem zjechała w głębinę.
—  Michał! Michał! — darł się Bazyli, choć go nikt przecież nie mógł usłyszeć. — 
Michał! Na rany boskie!
Szarpnąłem go za ramię. Raz, drugi.
—  Michał! Michał! — krzyczał ostatkiem sił. Zatkałem mu usta ręką. Spojrzał na 
mnie. Opamiętał się.
—  Przestań — powiedziałem cicho. — Nie utonął. Jest na brzegu.
Nie wierzył.
—  Gdzie? Gdzie? — bełkotał nieprzytomnie. Wyciągnąłem rękę i zaraz cofnąłem ją. 
Wyglądało
to bowiem tak, jakbym oddawał Michałowi to jego nie
69
kończące się pozdrowienie, tym razem wysyłane nam po przeprawie.
—  Jakim sposobem? — zdumiał się rozjaśniony Bazyli.
—  Skoczył przed koniem jeszcze. Partyzanci stanęli koło nas.
—  Przepadły papiery sztabowe.
—  I złoto wzięte Niemcom pod Ratnem.
—  Uhm, koło Zabłocia.
—  A rakiety?
—  Jakie rakiety?
—  No, te zdobyczne, spod Łucka..;
—  Też były na wozie.
—  A gdzie „Mucha" miał swoje osobiste rzeczy?
—  Gdzie miał mieć? W kieszeni.
—  Pies drapał! — zakończył sprawę Bazyli. — Ale Michał, taki sobie, niezły 
Michał... — zaplątał się i nie dokończył światłej myśli.
Do dwunastej w nocy oddział przeprawiał się. Rano przyjęliśmy bitwę z 
siedemdziesięcioosobową pogonią niemiecką. Zarzuciliśmy ich granatami, ogniem 
maszynowym i moździerzowym. Nie mieli pojęcia, że mamy taką broń. Nie byli na to 
przygotowani. Uciekali, zabierając zabitych i rannych. I nie pokazali się więcej.
W Mostach, kiedy „Mucha" dał rozkaz kilkugodzinnego odpoczynku, ułożyliśmy się z 
Bazylim jak zwykle jeden koło drugiego. Bolały mnie ręce, palec od spustu 
karabinowego palił. Tarłem ręce, by napłynęło do nich więcej krwi.
Bazyli odwrócił ku mnie swoją pofałdowaną jak kora drzewa twarz.
—  Przeprawiliśmy się — powiedział wesoło. — Tak
sobie.
—  Przeprawiliśmy się — powtórzył za nim Michał. I wsunął się między nas. Jak 
zwykle.
70
m
Do Linówki weszliśmy tryumfalnie. Coś tam .nawet pospiewywaliśmy. Rosjanie 
pięknie na głosy, my fałszywie i każdy sobie.
Bazie puściły już pąki. Rwaliśmy je, stroiliśmy czapki.
—  Co to, święto czy co? — pytał Michał.
—  Wielkanoc prawosławnych — odpowiedział Bazyli.
Fiu, fiu! Baby postrojone w wyszywane bluzki i kolorowe spódnice, chłopy z 
włosami wysmarowanymi tłuszczem.
—  Idę do  cerkwi — postanowił nagle Bazyli.
—  Akurat dowódca cię puści... będziesz widział! — podkpiwał któryś z 
partyzantów.
—  Zobaczy się.
I Bazyli odszedł. Po chwili wrócił zadowolony.
—  „Mucha" pozwolił prawosławnym iść, byle się nie 
wygłupiali.       ,           ,
—  Tylko prawosławnym? Michał był wyraźnie zawiedziony.
—  No, nie wiem. Tak sobie. Jak chcesz, to chodź.
Poszliśmy wreszcie niemal wszyscy. Jedni przygotowywali się do tego z całą 
powagą. Ci nazbierali we wsi jaj, poukładali je w koszykach. Inni dworowali 
sobie trochę. Zamiast jaj ponakładali granatów.
I poszliśmy. „Mucha" też się z nami wybrał. Wolał nas, zdaje się, mieć na oku.
Cerkiew huczała od śpiewu, gdyśmy do niej dochodzili. Ludzie nie mieścili się 
wewnątrz, więc stali na cmentarzu.
Wmieszaliśmy się w tłum. Koszyki ustawiliśmy na ziemi. Ludzie poglądali po nas 
zdumieni, ale śpiewali nie przerywając sobie.
71
Przede mną ukląkł Michał. To on właśnie miał same tylko granaty w koszyczku. 
Jemu pierwszemu jakaś baba dołożyła pisankę, druga znów pisankę, jeszcze 
ładniejszą, jeszcze bardziej kolorową.
Pochłonął mnie nastrój śpiewów, święta i dziwnego blasku, który sączył się 
poprzez ludzi z cerkwi. Nie mogłem zrozumieć, skąd się wziąłem wśród tego 
wszystkiego, ja, któremu od lat świszczały już tylko w uszach kule.
Gdy znów podniosłem oczy na koszyk Michała, żeby się trochę pośmiać, zauważyłem, 
że granatów już wcale nie widać. Zniknęły, pokryte gęsto darami lino-wianek — 
kiełbasą, pieczywem, pisankami. I jeszcze coś zauważyłem: koło Michała ukląkł 
ktoś, kogo dotąd nie było i kogo Michał przytrzymywał za rękę.
Zaparło mi dech, jak przyjrzałem się temu komuś. Dziewczyna! Ale jaka! 
Wystrojona jak na wesele. Na ramionach barwna chustka wełniana w kwiaty. Na szyi 
sznury korali. Bluzka haftowana suto. To wszystko głupstwo zresztą. Ale» sama 
dziewczyna! Sama dziewczyna — słowo daję — piękność! Może byłem bardzo młody 
wtedy jeszcze, a może rzeczywiście ta dziewczyna była piękna, wydawało mi się 
przecież, że nigdy, ani przedtem, ani potem, takiej nie widziałem.
Spod korony ciemnych włosów, połyskliwych jak asfalt po deszczu, wychylała się 
jasna twarz. Oczy miała diablo ładne i diablo wesołe. Śmiały się nieustannie, 
choć usta, nabożnie ułożone do modlitwy, nie drgnęły nawet. Te oczy nakrywały 
się od czasu do czasu rzęsami po to tylko chyba, by pokazać te rzęsy, jak są 
długie, jak wygięte, jak są gęste i jak błyszczą. I po to tylko chyba, by znów 
odsłaniać oczy — czarujące,  roześmiane  i tak bardzo piękne.
Zapatrzyłem się na policzek dziewczyny. Drżałem z oburzenia na Michała, że śmie 
ściskać dziewczynie
72
rękę, że ją zatrzymuje koło siebie. Ale dziewczyny nie oburzało to. Czasem 
udawała, że chce wstać z klęczek, gdy ją jednak Michał lekko powstrzymywał, 
poddawała się od razu i oczy śmiały jej się coraz bardziej, a policzki to 
ciemniały, to jaśniały.
Szepnąłem o tym Bazylemu, ale ten dureń wpatrywał się rozanielony w swego popa, 
który właśnie kręcił się między ludźmi z kropidłem. Bazyli nic poza nim nie 
widział.
—  Christos woskres! — usłyszałem nagle.
I wtedy właśnie rozpoczęło się to szaleństwo. Ludzie rzucili się ku sobie.
—  Christos woskres! Christos woskres! — słychać było wokół.
Michał powstał z klęczek. Podał rękę dziewczynie. Podniósł ją.
—  Christos woskres! — powiedział, bardzo źle akcentując.
I bezczelnie ujął twarz dziewczyny w obie dłonie.
73
Potem twarz ta znalazła się nagle na wysokości twarzy Michała i wraz z nią 
połączyła się w jedną całość.
Ze względu choćby na jaką taką przyzwoitość odwróciłem oczy. Kiedy je jednak 
znów podniosłem, nic się nie zmieniło. Michał, powtarzając coraz mniej wyraźnie 
swoje „Christos woskres", całował dziewczynę.
Potem zrobiło się ogromne zamieszanie. Wszyscy zaczęli się całować. Uległem 
ogólnemu nastrojowi.
Wreszcie nie wiadomo jak i kiedy znalazłem sję koło „Muchy". Akurat podchodził 
do niego pop.
—  Wyście dowódca? — spytał.
—  Ja. Bo co? — odpowiedział „Mucha" z niepokojem.
Pop ukłonił się po chłopsku.
—  To chodźcie z nami. Podzielimy się święconym jajkiem.
Otoczyli nas ludzie z Linówki. Zjawił się organista.
—  Chodźcie — zapraszali. — Weźcie żołnierzy. Wielkanoc przecie, a wy w boju.
„Mucha" ociągał się trochę. — Dobrze by to było, ale czas... Czasu nie ma.
—  Godzinkę, to niewiele.
„Mucha" dał się pociągnąć. Poszliśmy razem z nim. Raczyli nas chłopi, raczył nas 
pop. Bazyli czuł się jak u siebie w domu. Ciągnął wódkę, częstował święconym, 
śpiewał, tańczył, jakby mu ubyło trosk i lat.
—  Gdzie Michał? — spytał między jednym a drugim kieliszkiem.
—  Diabli go wiedzą!
Michała nie było. Nie było też dziewczyny. Mignęli mi tylko w-przelocie, kiedy 
kierowaliśmy się do domu popa. Wyglądali tak, jakby ich parła naprzód jakaś siła, 
a oni się tej sile opierali i pozostawali w tyle, poza jej działaniem. 
Dziewczyna miała oczy nakryte rzęsami i słaby uśmiech na pobladłych ustach.
74
Byłem już po dobrych paru kieliszkach, gdy usłyszałem warkot samolotów. „Mucha" 
ruszył do drzwi. Wyskoczyliśmy na ganek.
Nad wioską w kierunku wschodnim leciała eskadra samolotów. Za nią, na wysokości 
zaledwie dwustu metrów, toczył się ciężko bombowiec.
—  Ognia! — krzyknął „Mucha".
Walnęliśmy z diechtierowych i rusznicy przeciwpancernej. Niebo odgrzmiało gdzieś 
w chmurach. Samolot zakołysał się. Obniżył lot.
—  Pali się! Pali! — wrzasnął ktoś przeraźliwie. Rzeczywiście — samolot stanął w 
płomieniach i koziołkując walił się w dół.
—  Na koń! — rzucił „Mucha". Pognaliśmy w kierunku, gdzie spadł samolot.
—  Na Wyryki! — krzyknął mi nad uchem „Mucha", wskazując wieś.
Bomby eksplodowały. Huk, a potem ogień i dym.
—  Pożar!                                        i
Wpadliśmy do wsi galopem. Zamiast samolotu zo-boczyliśmy kupę blachy i głęboki 
lej od bomb. Od wybuchu zapaliły się dwie stodoły.
—  Gasić — rozkazał „Mucha". I sam rzucił się do studni.
Ustawiliśmy się szeregiem, kubły szły z rąk do rąk. Powietrze stało się gorące. 
Wirowały w nim źdźbła rozżarzonej słomy zmieniającej  się w lekki popiół.
—  Prędzej! — naglił „Mucha". — A gdzie to Michał?
—  Nie ma go? — zdziwił się Bazyli.
—  Chyba został w Linówce — przypuszczał ktoś.
—  A niechże go,! — zaklął „Mucha" i poleciał z kubłem do palącej się stodoły.
Ogień pomału lokalizował się, tracił też na sile. Walczyliśmy  z nim, by nie 
przeniósł się na  domy.
75,
„Mucha" zajęty był właśnie wyciąganiem wody ze studni, gdy zauważyłem na drodze 
z Chełma limuzynę. Leciała całym pędem. Skręciła nagle i ruszyła wprost na 
„Muchę".
—  Dowódco! — krzyknąłem.
„Mucha" spojrzał. Jeden moment wahania i zaraz przerzut ciała w prawo. „Mucha" 
padł na kupę gnoju, skrył się za nią. Z odległości może czterdziestu metrów 
wygarnął do limuzyny serię z automatu.
Z przedniej szyby poleciało szkło.
Limuzyna momentalnie skręciła w prawo, potem do tyłu i poleciała naprzód w 
obłokach kurzu.
„Mucha" wypadł na drogę, oddał jeszcze dwie serie.
—  Za mną!
Dosiedliśmy koni. „Mucha" prowadził nas przez las, traktem do Chełma. Na drugim 
kilometrze wysypała się na nas tyraliera niemiecka. Zapadaliśmy za krzaki, za 
drzewa i praliśmy, póki naboi starczyło. W ruch poszły granaty ręczne.
—  Niemców przybywa — zauważył Bazyli.
—  Tak. Wycofamy się — rozkazał „Mucha". Czoło miał nachmurzone. Coś mu się nie 
podobało.
—  Żeby tylko nie dopuścić Niemców do Wyryków — skrzywił się — bo wtedy ludność 
cywilna...
Zrozumiałem — ludność cywilna odpowiedziałaby za samolot.
Zrobiło mi się nieswojo. Skąd można wiedzieć, czy Niemcy już nie są w Wyrykach? 
Przynagliłem partyzantów. Gnaliśmy do ostatka sił w koniach.
Wpadliśmy na równinę pod wsią. Gdzieś zaterkotał karabin maszynowy, ale tak 
jakby się zadławił, ustał zaraz.
Przystanęliśmy.
—  Ktoś trzepnął od wsi — powiedział „Mucha" i przybliżył do oczu lornetkę 
polową.
76
Serce dało mi znak w piersi przyśpieszonym rytmem.
—  Niemcy?
—  Cholera wie. Nic nie widać. Naprzód!
Znów ruszyliśmy galopem. Pod samą wsią spodziewałem się awantury, ale nic nie 
wynikło. Tylko cisza wydawała się podejrzana.
Dopiero kiedy wpadliśmy między opłotki, zza pierwszej stodoły wyskoczył Michał z 
pepeszą, obładowany granatami. Za węgłem stodoły ustawił karabin maszynowy 
wycelowany w las.
—  Czego? — krzyknąłem odpychając go, bo się na mnie pchał nachalnie razem ze 
swoimi granatami.
—  Idą!
Przypadł do karabinu maszynowego. „Mucha" stanął za nim.
—  Dopuścisz ich na pięćdziesiąt metrów i dopiero kropniesz, rozumiesz?
—  Rozumiem.
„Mucha" już rozstawiał pozycje.
—  Dobre miejsce — chwalił. — Czterysta metrów do lasu. Pustkowie. Niemcy nie 
powinni przedrzeć się do wsi.
Nagle coś sobie przypomniał.
—  A tyś gdzie się podziewał? — ryknął chwytając Michała za kołnierz.
Michał nic nie odpowiedział. Pochylił nisko twarz. Oparł ją prawie o karabin.
—  Gdzieś był dotąd?! — huczał „Mucha".
Twarz Michała stała się prawie niewidoczna. Bazyli przestępował z nogi na nogę.
—  Tak sobie... — zaczął.
Dalszą część jego wypowiedzi pokrył huk. To Michał, podpuściwszy Niemców na 
pięćdziesiąt metrów, grzał po nich z całą zaciętością.
ŻORKA W CZEPKU URODZONY
i                                    \
Zworka przywlókł się do nas ostatkiem sił. Padł do nóg wartownikowi, gdy ten 
krzyknął: „Kto idzie? Stój, bo strzelam". Omal przy tym wszystkim nie został 
zabity, bo wartownikowi bardzo nie podobał się ten nagły ruch Żorki, gdy padł na 
ziemię bez przytomności. Później ci dwaj — Żorka i wartownik Mikołaj — zostali 
przyjaciółmi, ale to się stało wiele później, na razie Żorka był mocno 
podejrzany.
—  Skądeś się wziął, bebechu zakazany? — złościł się drugi wartownik, Piotr, 
targając nieprzytomnego za ramiona. — Na przeszpiegi na pewno przylazł, a teraz 
udaje chorego.
Żorka jednak nie odpowiadał na te zarzuty, tylko leżąc na mchu, jęczał jak nowo 
narodzony i opuszczony przez matkę psiak.
—  Ty, a może on ranny? — zagadnął Mikołaj, nachylając się nad Żorką.
Na to niewinne pytanie Piotr posypał taką litanię przekleństw, jak to tylko on 
jeden w oddziale potrafił. W tej litanii imiona świętych i imiona diabłów, 
przemieszane z najrozmaitszymi nieprzyzwoitymi propozycjami, latały nad głową 
Żorki jak kulki działka szybkostrzelnego.
.78
—  Z bebecha zakazanego, z durnia nad durniami wartownika zrobili! — wrzasnął na 
zakończenie. —-Zbieraj kulasy i z drogi!
Co powiedziawszy huknął na alarm, podnosząc obóz na nogi. Dostało mu się za to 
od dowódcy, który kazał wziąć Żorkę pod straż i nie zakłócać odpoczynku 
żołnierzom.
—  Czegoś tak wrzeszczał? Co cię ukąsiło? — wypytywali Piotra partyzanci.
—  Ten bebech zakazany tak mnie zezłościł.
—  Jaki znowu bebech?             «
—  Mikołaj.
—  A co do tego ma Mikołaj?
—  Jak to co? Wartował ze mną.
—  A cóż on takiego zrobił?
—  O mało co nie położył się koło tego udawacza łajdackiego i ślamarzył się nad 
nim, że chyba ranny.
—  No i co z tego?
—  Z durniami język strzępić! Toż miałem oczy i widziałem, że nie ranny, tylko 
udaje.
—  Nie wiadomo jeszcze, kto to taki. To się dopiero okaże.
—  Nie wiadomo! Jak komu! Ja tam dobrze wiem, że to szpion za partyzanta 
przebrany, taka jego morda.
A tymczasem Żorka leżał nadal na mchu leśnym i jęczał przez jakiś ciężki, 
nieprzytomny sen. Czasem otwierał oczy, zmętniałe tak bardzo, że aż bezbarwne, 
mrugał nimi zawzięcie i znów je zamykał, jakby bez własnej woli, a na czyjś 
rozkaz. Pilnujący go Mikołaj, z włosami sterczącymi spod zdobycznej baranicy, 
nachylił się nad nim z hamowaną obawą.
—  No cóż ty, diable jakiś! — pomrukiwał niechętnie. — Kitę tu odwalić myślisz 
czy co?
A Żorka tylko jęczał. Kiedy jednak jęk przeszedł w chrapanie, Mikołaj nachylił 
się jeszcze niżej. W mi-
79
gotliwym świetle dogasającego ogniska spostrzegł nagle coś, bo wyprostował się 
gwałtownie i zawołał:
—  Jest tam który? Stasiek! Stefan!
Ale tamci spali widać. Natomiast jak spod ziemi wy-i  rósł Piotr.
—  Czego mordę drzesz? — spytał wychodząc z cienia.
—  Patrz, Pietrek, co on ma na szyi? — spytał Mikołaj, wskazując ręką Żorkę.
—  Cóż może mieć jak nie wszy? Każdy bebech zakazany ma wszy. Cały sznurek 
odpustowych koralików.
—  Zamknąłbyś się, Pietrek.
—  A bo co?
—  Bo ja widzę jakiś powróz.
—  Powróz? Co też ty...
Piotr przykucnął, opierając się na karabinie. Po chwili wstał.
80
—  Choćby mnie miał jeszcze raz skląć jak burą sukę, obudzę go — powiedział.
—  Kogo? — wytrzeszczył oczy Mikołaj.
—  Dowódcę.
—  Po co?!
—  W tym coś jest. Ten tu — wskazał leżącego — urwał się z jakiegoś powroza. 
Szyja mu krwawi. W tym coś jest.
—  A mówiłeś, że szpion? — podstępnie zaczął Mikołaj.
—  Co mówiłem, to mówiłem, ale teraz mówię, że
trzeba zbudzić dowódcę.
—  To go obudź. Ja bym poczekał do rana. Dowódca kazał pilnować, i tyle.
—  Ty mnie nie ucz, bebechu zakazany, bo ja z tobą kwaszonej kapusty z jednej 
beczki nie jadłem i swój własny rozum mam we własnej głowie. Gdzie się wleczesz? 
Stój i wartuj, a ja idę do dowódcy.
—  Możesz iść do samego piekła — mruknął Mikołaj, pokazując Piotrowi plecy.
Nie odwrócił się, aż usłyszał trzask łamanych gałązek, znak, że Piotr odszedł. 
Wtedy uklęknął i ostrożnie wziął do ręki powróz zwisający z szyi Żorki.
—  Pętla — mruknął. — Wieszali cię czy co?
Żorka chrapał nie otwierając ust. Powieki mu drżały jak epileptykowi. Nagle 
skurczył się, jego ciało przybrało kształt cięciwy i jak cięciwa łuku wychynęło 
nagle w górę.
—  Co ty? — krzyknął Mikołaj. — Leż, pokrako! Wycelował pepeszę, kurczowo 
obejmując spust. Ale Żorka tak jak nagle skoczył, tak też bezsilnie
stoczył się na ziemię i wyciągając ręce przed siebie, jakby chciał osłonić się 
przed czymś czy przed kimś,
wybełkotał:
—  Ty psie, psie wściekły! Mordowałbyś ludzi... Ja
6 —Las mota domem
81
ci, ja ci za to... Hej, ludzie, wiążcie- tego psa! Nie mam sil, nie mam sił. 
Pomóżcie, na Boga... Nie mam, ja nic...
Dalszy ciąg ugrzązł gdzieś w ściśniętym gardle Żor-ki, przechodząc znów w 
chrapanie, a potem w ciszę i bezruch.
—  Co ty chcesz ode mnie? — zdumiał się Mikołaj. — Przyczepił się do człowieka, 
od psów ubliża. A może ty naprawdę chory jesteś? Albo wariat?
—  Do kogo gadasz? Kto tu z tobą jest? — usłyszał ostry głos za sobą.
To nadchodził dowódca prowadzony przez Piotra. Mikołaj wyprostował się 
przepisowo, przepisowo zasalutował.
—  Melduję posłusznie, że gadałem z tym tu, bo on skoczył na mnie, jakby go coś 
podgryzło...
—  Mówił coś? — przerwał mu dowódca.
—  Kto jego tam wie. Niby mówił, ale wyrozumieć, to nie wyrozumiałem. Gadał o 
jakimś psie wściekłym, co ludzi morduje.
Dowódca ruchem ręki odsunął na bok Mikołaja.
—  Przyświeć — nakazał Piotrowi.
Gdy Piotr wykonał polecenie, dobrą chwilę przypatrywał się Żorce.
—  Trzymali go na tym powrozie, dowódco? — spytał Piotr.
Dowódca wyprostował swą krępą postać.
—  Chyba nie. Wygląda na to, że był gdzieś wleczony. Skóra na szyi nie 
wytrzymała. Naruszone nawet mięśnie. Do tego ma gorączkę. I to silną. Wołaj no, 
Piotr, lekarza. Albo nie. Miał sporo rannych. Spi dopiero od dwóch godzin. Niech 
przyjdzie Halinka. Idź, ja tu zostanę z Mikołajem.
Piotr, cichy i potulny jak nigdy, jednym skokiem skrył się w lesie.
82
Dowódca tymczasem sięgnął do kieszeni. Wyjął tytoń, kawałek papieru.
—  Skręcisz? — spytał Mikołaja.
—  Żebym tylko miał co, dowódco!
Dowódca podsunął metalowe pudełko. Obaj razem zaciągnęli się dymem, łapczywie, 
głęboko. Dowódca ściągnął rudawe brwi, myśląc o czymś, Mikołaj nie myślał teraz 
o niczym, papieros zaprzątał go bez reszty. Papieros na wojnie — rzecz jedyna w 
swoim rodzaju, z niczym nieporównywalna, do niczego niepodobna. Papieros na 
wojnie — lepszy niż chleb, rzeźwiejszy niż woda, stawiający na nogi upadających 
ze zmęczenia, rozpraszający troski i tęsknotę. Mikołaj, paląc, nie myślał o tym, 
ale czuł to wszystko. Dlatego zapomniał o dowódcy, dlatego zapomniał o jęczącym 
Żorce.
Dowódca nie przerywał milczenia. Mikołaj westchnął, parząc sobie palce na 
ostatnim „dymie" wciąganym do płuc.
—  Ciężko? — zagadnął dowódca i wdeptał obcasem maleńką żarzynę.
—  Ciężko — odpowiedział Mikołaj. — Moja urodziła syna, a ja nawet nie wiem, 
jaki on. Nie widziałem.
—  Zdarza się — machnął ręką dowódca. — Przynajmniej pieluch prać nie będziesz. 
Wrócisz do domu, syn już będzie tyli chłop!
Ręką sięgnął do gałęzi drzew.
—  Może i będzie — zgodził się Mikołaj. — Nie da wiary, jak mu opowiem, co ze 
mną było na wojnie. Pomyśli, że bajam jak stary.
—  Nie pomyśli. Dzieci zawsze wiedzą, gdzie prawda, choćby ona była 
najdziwniejsza. A w twoim synu płynie przecież żołnierska krew.
Mikołaj uśmiechnął się szeroko.
—  Jakżeby nie! O, idzie Piotr z Halinką.   .
83
Halinka zaledwie do ramienia sięgała Piotrowi. Twarz miała dziecinną, w 
obramowaniu prostych, jasnych włosów. Teraz te włosy świeciły jak ozdoby 
choinkowe, a ciemne oczy kryły się gdzieś jak dwa -jeziora w leśnych mrokach.
—  Masz pacjenta, Halinko — powiedział dowódca.
—  Wiem. Piotr opowiedział po drodze.
Uklękła przy Żorce. Delikatnie dotknęła jego czoła, policzków. Wzięła rękę, 
uważnie liczyła puls.
—  Gorączka koło czterdziestu stopni. Z tych ran na szyi i z przeziębienia. 
Pietrek, podaj mi apteczkę.
—  Co mu dasz? — spytał dowódca.
—  Przede wszystkim trzeba zdjąć ten sznur. Zrobię mu opatrunek i dam dużo 
aspiryny.
—  Rób, co trzeba.
—  Kto to może być, dowódco? — spytała Halinka przemywając Żorce rany.
—  Chyba uciekł Niemcom albo bandzie UPA. Piotr gwałtownie przestąpił z nogi na 
nogę.
—  Podejrzewam, że to partyzant radziecki — dodał
dowódca.
—  Więc nie szpieg? — ucieszył się Mikołaj.
—  Nie sądzę. Ale pilnować go trzeba. Nigdy nie wiadomo, jakich sztuczek użyje 
wróg, żeby nas nabrać.
—  Bardzo młody — powiedziała Halinka. — Najwyżej dwadzieścia lat.
—  Spodobał ci się? — uśmiechnął się dowódca. Halinka skinęła jasną głową.
—  Spodobał mi się — powiedziała poważnie.
—  To zajmij się nim. A ty, Piotr, uważaj. W razie czego będziesz odpowiadał.
—  Już ja go dopilnuję, dowódco. Halinka ujęła Żorkę pod ramiona.
—  Bierzcie go razem ze mną. Nie może tu leżeć. Jeszcze tężca złapie, a mnie 
brak zastrzyków.
84
—  Czekam na zrzut. Będziesz miała zastrzyki — powiedział dowódca odchodząc.
Zatrzymał się w pół kroku.
—  Ani jednego nie masz? Halinka zawahała się.
—  Jeden... mam.
—  To porozum się z doktorem i daj mu ten zastrzyk,                                         
j
—  A jeśli to szpion, dowódco? Taki bebech zakazany... — zaniepokoił się Piotr.
—  Zaryzykujemy.
Głos dowódcy dobiegł już zza krzaków leśnych.
—  Ach, ten dowódca, ten dowódca — zaśpiewała niemal Halinka.
—  Co: „ten dowódca", coś chciała powiedzieć? — dopytywał natarczywie Mikołaj.
—  Nic, nic. Niektórzy stwardnieli tu na kamień z tej wojny.
—  A on nie?
—  On jest ludzki, Mikołka. Jak leziesz, Piotr? Nie widzisz gałęzi? Poharatasz 
człowiekowi twarz. Cicho, cicho. Ludzie śpią.
Piotr nie odpowiedział nic. Czuł na nogach przemoknięte buciory, palące 
odparzenia po ostatnim marszu. „A tą tutaj z tymi gałęziami... Bebech zakazany!"
ii
Żorka chorował kilka dni. Dzięki Halince ominęło go zapalenie płuc, rany na szyi 
zasklepiły się. Gdy odzyskał przytomność, z błotem zmieszał Piotra, biorąc go za 
bandytę z UPA. Piotr tak się obraził, że omal nie doszło do mordobicia.
—  Bydlę, nie człowiek! — ryczał. — Pięć dni i pięć nocy sterczę nad nim, a ten 
mnie do UPA zapisuje!
85
Żebym ja ci na tym obrzydliwym pysku czego nie zapisał!
Żorka jak szybko się porwał na Piotra, tak też szybko opadł na swoje leże, bo 
był jeszcze bardzo słaby. Nadszedł właśnie Mikołaj z porcją zupy dla Żorki.
—  Zostaw go! — krzyknął do Piotra. — Dowódca sam go przesłucha!
Za Mikołajem nadszedł rzeczywiście dowódca. Usiadł przy Żorce ze swoją miską i, 
pojadając, powiedział po polsku:
—  Coś za jeden?
—  Gadaj ty pierw, coś za jeden? — odpowiedział Żorka po rosyjsku.
—  Widzicie gd, bebecha zakazanego! — szarpnął się Piotr.
Dowódca uspokoił go ruchem ręki, po czym zwrócił się znów do Żorki.
—  Jak na jeńca — powiedział także po rosyjsku —? trocheś za pyskaty. Ale niech 
ci będzie. Jesteś w oddziale „Muchy".
—  A ty sam kto? — indagował dalej nieprzejednany Żorka.
—  Jak ci się zdaje?
—  Nic mi się nie zdaje. We łbie siedem młotów kuje jak po antałku gorzałki. 
Możeś ty „Mucha", boś niewielki i ryżawy, a tak o tobie opowiadali ci z naszych, 
co cię widzieli.
—  No, to niedużo o mnie opowiadali.
—  A niedużo.
—  Żeby nie był chory — wtrącił się Piotr — toby mu się po łbie należało.
—  Możesz mówić? — spytał po chwili dowódca.
—  Mogę. Dajcie mi kieliszek wódki, żeby we łbie przejaśniało.   Myli   mi   się.   
To   widzę   was,   to   tych
k   z UPA.
86
—  Kieliszków to my w partyzantce nie mamy. Jak chcesz, dam ci bańkę.
I dowódca mrugnął na Mikołaja. Mikołaj, wzdragając się, wyciągnął z kieszeni 
szklaną bombkę.
—  Skąd wiecie, dowódco? — zagadnął zaskoczony.
—  Siostrze Halinie ginęły szkiełka do stawiania baniek. Cóż się z nimi mogło 
stać, jak nie to, żeście je ściągnęli do wódki?
—  Mogły się na przykład wytłuc przy częstym używaniu — zauważył rzeczowo Piotr.
Dowódca przyjrzał mu się uważnie.
—  Mogły. Ale się nie wytłukły. Ty także masz co najmniej ze trzy bańki.
Piotr spąsowiał.
—  Trzy? Mam zaledwie dwie, bo jedną wyłudził ode mnie Michał za kilka dymów. 
Bebech zakazany!
Dowódca roześmiał się. Żorce oczy błysnęły w bladej twarzy. „Mucha" sięgnął do 
manierki, nalał pełną bańkę samogonu i podał Żorce.
—  Pij. Trochę śmierdzi fuzlem, ale należytą moc ma.
Żorce drżała ręka, gdy brał od dowódcy bańkę, nie uronił jednak ani kropli 
alkoholu. Wypił i otarł usta wierzchem dłoni.    ,
—  Dobra — pochwalił.
—  Jeszcze jedną? — spytał „Mucha".
—  Potem. Zakręciłoby mi się do cna w głowie. Poruszył się próbując usiąść. 
Dowódca z Mikołajem
podparli go.
—  Babka mówiła, żem się w czepku urodził. Tylko nigdy na pewno nie wiedziała, 
czy to był czepek, czy korona cierniowa. Ale dziś już wiem na pewno, że to 
musiał być czepek. Wokół pełno band UPA, a tylko jeden oddział „Muchy", i tu 
akurat trafić!
87
Na czoło wystąpił mu pot. Starł go niecierpliwym ruchem. Podniósł głowę.
Halinka myliła się mówiąc, że Żorka ma dwadzieścia lat. Miał tylko osiemnaście i 
ani miesiąca więcej. Zdradzał go zarost, taki jakiś niezdecydowany i kiepsko 
wyrośnięty. Do tego ręce i nogi jakby trochę za długie w stosunku do ciała. 
Żorka był strasznie chudy i strasznie wysoki. Ciemne włosy układały mu się 
spiczasto na podłużnej głowie. Było w nim coś z chłopaka ezu-purnego i bardzo 
sympatycznego. Jego bystre oczy, wpatrzone teraz w głąb lasu, rozjaśniły się 
nagle jak oczy dziecka, gdy zobaczy ulubioną zabawkę.
—  Dziewczyna idzie — powiedział tak miękko, że słowo „dziewczyna" stało się 
zupełnie czymś innym, niż było tu, w partyzantce, gdzie rany, choroby i śmierć 
wiązały się ściśle z widokiem dziewcząt — sióstr sanitarnych.
—  Siadaj, Halinko — zwrócił się do nadchodzącej
dowódca. — I posłuchaj, jak chcesz.
Halinka obciągnęła swoją szarą spódniczkę. Usiadła na ziemi, obejmując kolana 
ramionami. Nie patrzyła na Żorkę, ale pochyliła głowę w bok i milczała.
—  Jestem radzieckim partyzantem — zaczął Żorka. — Tylko „Mucha" będzie mógł 
znać położenie mego oddziału i dowództwo.
—  Domyślam się — przerwał „Mucha" — ale mów
dalej.
—  Jaki dziś dzień? — spytał Żorka.
—  Środa — odpowiedział zdziwiony Mikołaj.
—  Środa? To chyba ze trzy dni wypadły mi z pamięci.
—  Trzy dni byłeś nieprzytomny — przytaknęła Halinka.
—  Tak jakby ich nie było. Trzy dni, mówicie? A więc tydzień temu mieliśmy 
połączyć się z drugim
88
naszym oddziałem i pfzekraść się razem poza linię frontu. Gdyśmy maszerowali do 
naszych, droga wypadła nam przez opuszczoną wieś. Kamień na kamieniu z niej nie 
został. Spalone domy, pozabijani ludzie, zatrute studnie, zdziczałe psy, 
oszalałe koty. I pustka. Bezludzie.
—  Widzieliśmy to nieraz — wtrącił Mikołaj. — I co w tej wsi?
—< Nic. Za nią zatrzymaliśmy się w lesie. Tu mieliśmy spotkać nasz oddział, ale 
go nie było. Czekaliśmy kilka godzin. Wreszcie trzech poszło na ochotnika na 
zwiad. Ja i jeszcze dwóch. Las był gęsty, przedzieraliśmy się z trudem. 
Wdrapałem się na wysokie drzewo. Miałem lornetkę polową. Przejrzałem całą 
okolicę. Nic, cisza, pustka, jakby wszystko wymarło. Więc już śmielej poszliśmy 
trochę naprzód i trafiliśmy na opuszczoną szopę. Chwilę obserwowaliśmy ją. 
Wyglądała zupełnie tak samo, jak tamte domy, we wsi, co ocalały z pożaru. Martwa. 
Tylko rozbite drzwi chwiały się na wietrze, skrzypiąc w zawiasach. To był jedyny 
odgłos na tym pustkowiu. Nakazałem dwom towarzyszom zostać w krzakach, a sam 
poszedłem pod tę szopę. Zbliżyłem się do drzwi i już miałem zawołać tych dwóch, 
gdy nagle jakaś ręka chwyciła mnie za pas i wciągnęła do środka. Nie zdążyłem 
krzyknąć ani strzelić. Wszystko odbyło się w mgnieniu oka.
—  Ale tamci dwaj zaczęli strzelać? — podsunął Piotr.
—  Nie wiem, cios w głowę odebrał mi przytomność, a kiedy ją odzyskałem, byłem 
wśród upowców, zupełnie gdzie indziej. I wtedy się zaczęło.
—  Co się zaczęło? — szepnęła Halinka zalęknionym głosem.
—  Chcieli się ode mnie dowiedzieć czegoś o naszych oddziałach, a ja nie miałem 
ochoty powiedzieć. Byłem
89
pewny, że zastrzelą lub storturują tak, że się wykończę sam, ale z jakichś 
względów oszczędzali mnie. Wreszcie wzięli na powróz, przytroczyli do kulbaki i 
pojechali.
—  A ty musiałeś biec za koniem? — spytała Halinka.
—  Musiałem biec.  Gdy nie nadążałem, koń wlókł
mnie za sobą.
—  Dlaczego... dlaczego? — zaczęła Halinka, ale głos uwiązł jej w gardle.
Żorka zwrócił ku niej bladą twarz. Wyciągnął do dowódcy rękę z bańką.
—  Nalejcie — poprosił. — Dlaczego tak wlekli? Chcieli zmusić, bym gadał.
Wypił jednym haustem.
—  Jechali jakimś polem, potem skrajem lasu. To było najgorsze, bo zaczepiałem o 
korzenie, o gałęzie. Zdawało mi się, że stracę oczy, i sił już nie stawało. 
Wtedy zdarzyło się coś niezwykłego.
Żorka odetchnął głęboko raz, drugi, trzeci.
—  Upadłem. Nie mogłem się bronić, poddawałem się nieuniknionej śmierci. Objąłem 
ziemię rękami i zamknąłem oczy. Napięty powróz wpił się w szyję, poczułem krew 
spływającą po ramionach i nagle zdawało mi się, że posłyszałem jakiś odgłos. 
Rozwarłem oczy, zobaczyłem czyjąś rękę wysuwającą się z paproci. Rękę z nożem. 
„Uciekaj" — szepnął ktoś koło mnie. Cięcie nożem — i powróz zelżał. Stoczyłem 
się w krzaki. Człowiek, który przeciął sznur, zniknął jak cień, a ja pognałem w 
las.
—  Nie zauważyli? — gorączkował się Mikołaj. —
Nie szukali?
—  Zauważyli, ale dopiero po chwili. Ten, co przeciął sznur, chytry był. Zrobił 
to wtedy, gdy zasłaniały mnie krzaki.
90
—  A ten, co cię ciągnął na powrozie, nie połapał się, że mu ulżyło? — zagadnął 
„Mucha".
—  Nie wiem. Mógł myśleć, że stanąłem na nogi, że znów biegnę, zresztą nie wiem. 
Uciekałem i tylko jednego byłem pewien: że choć nie mam broni, bo mi ją zabrali, 
roztrzaskam sobie łeb pierwszym kamieniem, ale nie dam się drugi raz złapać. 
Ulżyło mi, kiedy tak sobie postanowiłem. Przestałem się bać. W nogi włożyłem 
teraz swój los. Ucieknę — dobrze, nie — to trudno. Las był okropnie gęsty, to 
mnie chroniło, a jednocześnie wstrzymywało w biegu. Słyszałem wrzaski, kulki 
latały jak pszczoły wyrojone z ula. Nie zwracałem na nie uwagi, parłem naprzód. 
Nagle coś zatrzeszczało mi pod nogami, zapadło się. Poleciałem w dół w jakąś 
rozpadlinę. Ale to nie była rozpadlina, coś jakby kryjówka zamaskowana dylami i 
mchem. Potem, kiedy rozejrzałem się lepiej, zrozumiałem, że to miejsce służyło 
kiedyś za jakiś skład. Może ludność kryła tu swoje mienie przed bandami UPA? 
Skład był już zniszczony przez wilgoć, woda podmyła belkowanie. Wspiąłem się w 
górę po schodach wyrobionych w ziemi, zsunąłem rozwichrzone dyle, ponaciągałem 
gałęzie. Teraz prawdopodobnie nie było widać kryjówki. Gdyby jednak ktoś 
zapędził się na nią, wpadłby tak samo jak ja.
Przycupnąłem na schodach z na wpół spróchniałym drągiem w ręku. I tak uzbrojony 
czekałem na bandytów. Słyszałem ich, jak biegali wrzeszcząc, gwiżdżąc, 
strzelając. To zbliżali się, to oddalali. Po godzinie wszystko ucichło.
Przesiedziałem w kryjówce do nocy. Wyszedłem stamtąd zmarznięty na kość, 
przemoczony do nitki. Drżałem, ogarniała mnie gorączka. Początkowo wiedziałem, 
gdzie idę, potem straciłem kierunek. Mąciło mi się w głowie. Topiłem się w 
bagnach, przewraca-
91
lem się, wstawałem, zapadałem w majaki, przytomniałem i znów biegłem, aż 
doszedłem tu.
Żorka skończył swoje opowiadanie. Zmęczony łapał powietrze w płuca, ciężko 
oddychając. Halinka podała mu naparu z mięty. Wypił łapczywie.
—  Najgorsze — powiedział — że nie wiem, jak się dostanę do swoich.
„Mucha" zwrócił ku niemu uważny wzrok.
—  Nie dostaniesz się. Oni przeszli już front. Żorka osłupiał.
—  A ty skąd wiesz?
—  Wiem. Od tego mam radiostację.
—  Znaleźli oddział?
—  Znaleźli.
—  A ja..'.?
„Mucha" wstał. Wszyscy wlepili w niego oczy.
—  Ty... jak chcesz. Możesz zostać. Są tu tacy jak ty, ze wszystkich chyba 
republik.
Żorka patrzył szeroko otwartymi oczami, w których nie było ani trochę radości, 
raczej zdumienie i przestrach.
—  Ja... — zaczął bezładnie — ja... a cóż ja bym tu
robił?
—  A co robiłeś w swoim oddziale?
—  Byłem minerem. Ostatnio zwiadowcą.
—  Mógłbyś nim być i dalej. Zorka uśmiechnął się gorzko.
—  Po co? Po to, żeby mnie znowu kto chwycił?
—  Każdemu się może zdarzyć — powiedział Mikołaj.
—  Zaczekaj, pomyśl — odezwała się Halinka, odbierając z rąk Żorki kubek. — 
Teraz i tak nic z ciebie.
Żorka podniósł na nią smutne oczy.
—  A bodaj to! Pomyślą jeszcze, żem dezerter albo że się dałem zabić bez niczego, 
jak pies.
92
—  Nie pomyślą — spokojnie odparował „Mucha".
—  Jak to: nie pomyślą?
—  Zwyczajnie. Bo ja ich powiadomię, jak z tobą było. Halinka, idź do rannych. 
Za dwie godziny wymarsz. Pietrek i Mikołaj, ruszajcie zawiadomić ludzi.
III
I tak Żorka przechorował się w oddziale „Muchy" i w tym oddziale został. Nie, 
wcale nie miał do tego chęci. Jak piskorz wymykał się „Musze", ilekroć rozmowa 
schodziła na tory jakichś ustaleń.
—  Póki co, zostanę, ale jak tylko da się przekraść do swoich, pójdę.
Mówiąc to Żorka miał udręczoną twarz człowieka, który chciałby czuć inaczej, ale 
w żaden sposób nie może.
A tymczasem na świecie szalał złośliwy marzec. Deszcz ze śniegiem dzień w dzień 
rozmaczał partyzanckie buty, wsiąkał w odzież dobierając się do skóry. 
Partyzanci „Muchy", przeganiani z kąta w kąt ciągłymi napadami band, nie mogli 
wybierać w czasie walk dogodnych miejsc. Chroniąc się przed kulami, padali, 
gdzie popadło — w błoto, nie w błoto, w śnieg, nie w śnieg. Wstawali oblepieni 
od stóp do głów, niepodobni do ludzi, zziębnięci i przemoknięci do szpiku kości.
—  Żebyś ty z piekła nie wyjrzał, Mazepo zakazany! — wściekał się Piotr, 
zgrabiałymi palcami naciskając spust karabinu.
—  Kto to ten Mazepa!? — krzyczał mu nad uchem Żorka.
—  Kundel! O, słyszysz, jak warczy i ujada? Kundel banderowski. Myśli, że nam da 
radę. Dostaniesz ty po
93
mordzie, draniu! Nic ci nie pomogą twoje kły i pazury.
—  E, Mikołaj! — szturchnął Żorka Mikołaja. — Do
kogo Piotr tak gada?
—  Leż, głupi, nie podnoś łba! — wrzasnął Mikołaj na Żorkę. — Nie widzisz, co 
się dzieje? Mazepa w trzysta ludzi atakuje, a ten: kto to taki Mazepa. Módl się, 
żebyś go nie poczuł na własnym karku, bo jak on by cię wziął na powróz, nie 
wydostałbyś się tak łatwo. Strzelaj, nie gadaj.                                                
>?
Żorka   pochylił   głowę,   dotykając   twarzą  rozkisłej
ziemi. Koło niego jak wicher przeleciał „Mucha".
—  Chłopcy! — ryczał przekrzykując huk. — Na mój znak — granaty! Zarzucić 
nieprzyjaciela granatami!
Żorka uniósł się, stanął. Przezwyciężając bezwład zamarłych z zimna mięśni, 
skurczył się i zamachnął, ile sił. Granat furknął w powietrzu i znikł we mgle. 
Żor-ce obsunęły się nogi. Jak niezdarna żaba rozciągnął się przewracając Piotra.
—  Coś ty! Zwariowałeś? Bebech zakazany! — mruczał Piotr.
W śmieszny sposób szukał dla nóg oparcia, by podnieść się. Żorka wyciągnął do 
niego rękę, całą w błocie. Piotr przyjął ją bez słowa. Leżeli obok siebie we 
trzech, strzelając i rzucając granaty.
Ale Mazepa miał już dość. Ostrzeliwując się z rzadka, wycofał swoich, już nie 
trzystu, junaków. Strzały z wolna rzedły i cichły.
—  Droga do wsi wolna — powiedział zadowolony „Mucha". — Na wszelki wypadek 
przejdziemy tam nocą. Czy są straty?
—  Czy są straty? Czy są straty? Straty, Straty? — poniosło się od ust do ust po 
oddziale.
Po chwili zjawiła się Halinka. Po jej opuszczonych
94
ramionach można było sądzić, że coś się stało. Stanęła przed „Muchą" patrząc w 
ziemię.
—  Jeden zabity — powiedziała niechętnie.
—  Kto?
—  Dowódca zwiadu konnego.
—  Wiktor?
—  Wiktor.                             'J*
„Mucha" zdjął czapkę-uszankę. Wszyscy poszli za jego przykładem.
—  Gdzie? — spytał „Mucha" po chwili milczenia. — Prowadź.
Odszedł razem z Halinką.
Piotr podniósł oczy na wierzchołki leśnych drzew, nad którymi posępnie zwisało 
marcowe niebo, szare jak popiół.
—  Wieczne odpoczywanie — wycedził przez zęby. — Zwiadowcy konnemu pierwsza 
szklanka > śmietany, ale i pierwsza kula wroga,    i
Patykiem wyciągnął z lufy karabinu zlepek gliny i śniegu. Ze złością odrzucił od 
siebie. Mikołaj przyglądał mu się niewidzącymi oczami.
—  Wiktor... — mruczał — Wiktor... taki żywy chłop.
—  Banderowcy zostawili za niego piętnastu swoich zabitych — odezwał się jakiś 
przechodzący partyzant. — Jednego ważnego złapałem do niewoli.
—  Kogo, kogo? — skoczył do partyzanta Piotr.
—  Ordynansa dowódcy okręgowego na Wołyniu.
—  Myślałem, że Mazepę — z rozczarowaniem rzekł Piotr.
—  Przyjdzie i na niego kolej —«odgrażał się partyzant.
Piotr zarzucił karabin na ramię. Ciągnąc nogi za sobą, ruszył w tym samym 
kierunku, co „Mucha" z Halinką.
95
t
—  Czy ten... Wiktor był kimś dla Piotra? — zagadnął po chwili Żorka.
—  Jakżeby nie był? Był z naszego oddziału. Żorka stał patrząc w ślad za Piotrem.
—  Dawno jesteście razem?
—  Niedługo będzie rok — powiedział Mikołaj. Zsunął czapkę za ucho. Frasobliwie 
przebierał palcami włosy.
Gdy usiadł na wystających z ziemi korzeniach drzewa, Żorka siadł obok niego. 
Wyjął papierosa, jedynego, jakiego zdołał skręcić z resztek machorki. Zapalił i 
podał Mikołajowi. Mikołaj zaciągnął się. Wtedy właśnie wrócił Piotr i także 
usiadł na korzeniu. Osowiałym wzrokiem spojrzał na papierosa. Mikołaj oddał mu 
go bez słowa.
—  Czyj? — spytał po chwili Piotr.
—  Żorki.
Piotr zaciągnął się jeszcze raz.
—  Masz. Dziękuję — powiedział zwracając zwitek
Żorce.
Razem przesiedzieli w lesie do nocy. Gdy zapadła wreszcie, po oddziale 
przebiegła komenda:
—  Oddział, wymarsz! Kierunek — wieś Jazownia! Ruszyli   ospale,   zmęczeni,   
niezdolni   do   myślenia.
W obawie przed powrotem bandy ognisk nie palono, partyzanci wymarzli w lesie do 
ostateczności. Szli teraz dygocąc z zimna. Przemiękłe ubrania ciążyły jak 
ołowiane, rozmokłe buciory raniły dotkliwie nogi.
Wieś leżała w kotlinie ciemna i niezachęcająca jak tajemnicza wyspa, na której 
rozbitkowie, szukając przytułku, znaleźć mogą niebezpieczeństwo.
„Mucha" zatrzymał oddział w odległości kilometra.
— Skoczycie jeszcze raz — powiedział trzem partyzantom. — Zapalicie na skraju 
łuczywo, jeśli wszystko okaże się w porządku. Nie wierzę Mazepie.
96
—  Kto by mu wierzył? — przyświadczył Piotr. — Taki kundel!
Partyzanci, zbici w gromadę, podrzemywali w oczekiwań^ na rezultat zwiadu. Po 
piętnastu minutach upragnione światło ukazało się.
Ludzie odetchnęli z ulgą.
—  Żorka, jesteś?
—  Jestem, jestem. Czego chcesz, Mikołaju?
—  Nic, tylko ciemno, że oko wykol, to myślałem, żeś dał drapaka do swoich.
—  Nie. Nie dałem drapaka.
Na skraju wsi zwiad meldował:
—  Sami wiejscy ludzie. Boją się Mazepy. Nawet lamp nie palili.
—  Kwatery jakieś będą?
—  Będą.
„Mucha" zebrał gospodarzy na podwórku szkolnym.
—  Nie bać się! Włos nikomu z głowy nie spadnie, jeśli zrobicie tak, jak każę. 
Moi ludzie są pomęczeni i brudni. Baby! Palić ogień, grzać wodę. Szykujcie balie 
i szafliki. Będziecie prać i zaraz suszyć onuce i ubrania. Chłopcy pomogą nosić 
wodę ze studzien. Gospodarze nakarmią konie, wysmarują osie wozów, załadują 
świeżą słomę. Jeśli ktoś ucieknie, karać będę tak jak wroga. Jeśli zwalicie mi 
na kark banderowców, będę się bronił we wsi, a w tym wypadku wieś pójdzie z 
dymem.
Zawrzało. Kto żył, spieszył się, biegł, pędził. Jeśli wieś miała kiedykolwiek do 
czynienia z banderowcami, musiało się to dziać pod terrorem, bo teraz pomagano 
nie tylko na rozkaz „Muchy"; w tym pośpiesznym działaniu wyraźnie czuło się 
ludzką życzliwość i serce.
Domy huczały jak ule. Pluskała woda, do pułapu waliła para z saganów, kotłów, 
garów. Ogień buzował
'l — Las  moim  domem
97
pod płytami, jakby je chciał rozżarzyć i stopić. Do izb wtaczano beczki po 
kapuście, po dziegciu.
—  Kąpcie się, partyzanty — zapraszali gospodarze. — Wleziesz do beczki z 
ukropem chory, wyleziesz zdrowy jak rydz. Dzieciaki, róbcie wiechcie ze słomy!
—  Na co wiechcie? — pytali partyzanci.
—  A czym plecy wyszorujesz, jeden z drugim?
Zaczęło się święto. Zdjąć brudne, zaskorupiałe onuce, zrzucić przemiękłe ubranie 
i zanurzyć się w ciepłej wodzie, cóż może być lepszego? Daleko, daleko pozostały 
za ludźmi bóle i troski partyzanckiego życia.
Partyzanci zachowywali się jak małe dzieci. Parskali, wrzeszczeli, chlustali na 
siebie wodą i śmiali się
beztrosko.
Mikołaj tańczył trepaka w beczce. Woda wynosiła go do góry, wtedy Piotr chłostał 
mu plecy olbrzymim
wiechciem słomy.
—  Strzeche-m dla ciebie z chałupy zdjął, bebechu zakazany! Tańcz, Mikoła, tańcz!
—  Ja to jeszcze nic! — krzyczał czerwony jak ugotowany rak Mikołaj. — Gdzie 
Żorka? Dawaj Żorkę! On dopiero powinien umieć trepaka. Toć on ruski. Żorka! 
Dawaj Żorkę.
Żorka wysunął się z kąta ciemnej izby.
—  Żorka, bebechu zakazany! Wody się boisz?
—  Ja... ja... cóż ja...? — mamrotał Żorka znów chowając się w cień.
—  Czyścioszek! Myśli, że tylko nas się brud czepił... „Mucha" walnął Żorkę w 
plecy.
—  Nie bój się, dla nikogo wody nie zabraknie, a Mikołaj zaraz ci beczki pożyczy. 
Zdejmuj buty. Zdejmuj, mówię. Co się tak certujesz jak panna na wydaniu?
—  Bo  ja nie mam butów — powiedział wreszcie
Żorka.
98
—  Jak to? Bez butów lazłeś do wsi?
—  Banderowcy zabrali moje partyzanckie. Dali jakieś takie, że jak rozmiękły, to 
spadły po drodze.
Z oczu „Muchy" poleciały iskry gniewu.
—  I nic nie mówił, bydlak. Coś ty za człowiek? Jak do ciebie gadać? Ech, ty! 
Baczność! Baczność, jak do ciebie mówi dowódca!
Żorka przewrócił kilka razy przerażonymi oczami, po czym wyprostował się. W 
izbie zrobiło się cicho, tylko Mikołaj chrząkał, jakby chciał przerwać tę ciszę.
„Mucha" pisał coś tymczasem na kawałku papieru.
—  Piotr! — huknął tak, że zadźwięczały w oknach szyby.
—  Tak, dowódco!
Piotr błyskawicznym ruchem znalazł się twarz w twarz z „Muchą".
—  Do magazynu marsz! Wyfasujesz buty dla tego tu... dla tancerki bosonóżki. 
Rozumiesz?
—  Melduję, że rozumiem, dowódco! — Piotr hamując śmiech stuknął obcasami i 
runął w drzwi.
A Żorka wciąż jeszcze stał na baczność, mimo że „Mucha" już dawno sobie poszedł. 
Ocknął się dopiero na głos Mikołaja.
—  Żorka, umiesz tańczyć trepaka?
—  Umiem.
—  Ale jak? Tak szeroko czy drobniutko, w miejscu?
—  I tak, i tak. Mikołaj westchnął.
—  To właź do beczki. Ale nie siedź długo. Jak Piotr przyniesie buty, zatańczysz?
Żorka nie odpowiedział zajęty zrzucaniem z siebie brudnych łachów. Oczy mu się 
śmiały.
—   Z drogi! — wrzasnął.
Rozpędził się przez całą izbę, wyskoczył do góry I dc beczki.
91
—  Bebech zakazany! — sarknął Piotr grożąc parą czarnych i wielkich buciorów. — 
Beczkę rozwali.
Żorka schował się w wodzie i nie wypływał.
—  Utopi się — kiwali głowami gospodarze.
Żorka wypłynął wreszcie, sapiąc i plując. Rżał jak koń i znów nurkował.
—  Moje buty!  — krzyknął wyskakując na  środek
izby.
Suszył się przy ogniu.
—  Na łachy musisz zaczekać — powiedziała gruba baba wynosząc nowy węzełek 
brudów do przyległej komory, gdzie odbywało się pranie.
Żorka opasany w biodrach zgrzebną szmatą, ale w butach, stanął przed Mikołajem.
—  Stawaj, Mikoła!
Mikołaj poczerwieniał z radości. Żorka szturchnął go
w bok, aż jęknęło.
—  Tańcz!
Założył dłonie na karku. Wyprostowany, z zamkniętymi oczami stał chwilę, jakby 
na coś czekał. A potem tupnął w podłogę i rozhulał się na dobre. Śmigał w górę 
jak jaskółka, kręcił się po ziemi jak bąk. Buty zleciały mu po kilku ruchach. 
Partyzanci, gospodarze, dzieci opasali tańczącego kołem i klaskali rytmicznie. 
Najpierw wolno, potem coraz prędzej. Ale Żorce wszystko było mało, wciąż 
przyśpieszał tempo swego tańca.
Mikołaj jak umiał dotrzymywał mu kroku, kiedy jednak Żorka zamienił się niemal w 
pchłę i ptaka jednocześnie, Mikołaj odpadł. Dysząc jak pies zgoniony, włączył 
się w krąg klaszczących.
—  Żorka, jeszcze, jeszcze! Drobniutko, drobniutko, wspaniale! — pokrzykiwał.
—  Żorka, byku jeden, masz' talent! Tancerka boso-nóżka! Cha, cha, cha! — 
dogadywali inni.
Tany trwały w najlepsze, gdy w izbie pokazał się
100
„Mucha".   Chciał  coś  powiedzieć,  ale  wstrzymał  się. Sam nie wiedział, 
kiedy zaczął klaskać.
Dopiero gdy Żorka wyskoczył wysoko pod pułap izby, po czym opadł na ziemię i tak 
się zatrzymał, „Mucha" rzucił rozkaz:
—  Baby, kolacja!  Za  dwie godziny wymarsz!
—  Gdzie moje buty? — ryknął Żorka rzucając się między widzów.
—  Trzymam je w garści, żeby ich jaki bebech zakazany nie zwędził — powiedział 
Piotr. — Kładź, tancerko bosonóżko!
Żorka nastawił kułak.
—  Nie rozumiem, co to znaczy „tancerko bosonóżko", ale jeśli mówi Piotr, to 
musi być coś szpetnego. Można za to oberwać!                       v
Wymownie wskazał swoje muskuły, po czym siadłszy na ławie, zaczął się powoli i 
strasznie dokładnie obuwać.
Piotr mruczał obrażony. Mikołaj raz za razem rozciągał się na podłodze, ćwicząc 
niezbędne do trepaka błyskawiczne przysiady.
iv
I tak mimochodem Żorka wsiąkł w partyzantkę „Muchy" i powrócił do swojego 
„zawodu". Po wielokrotnym "egzaminowaniu przez dowódcę wszedł w skład 
oddziałowych minerów.
—  Żorka to dobry fachowiec — mówili o nim koledzy. — Odważny, ale i rozważny. 
Nie boi się min, to one się jego boją.
—  On nie ma nerwów. Nic go nie obchodzi, że mina może wybuchnąć.
—  Żorka, jakie miny najlepiej lubisz?
—  Ołówkowe. Tylko zęby trzeba mieć mocne.
101
?"— Zwariował! Do czego zęby?
—  Zęby najważniejsze.
—  E, e, e...
Żorka przysiadł się do Mikołaja.
—  Myślisz, że nabierani? Wcale nie! Posłuchaj tylko. Mam wysadzić w powietrze 
pociąg, tak?
—  No, masz.
:— Więc co robię? Dziecko małe wie, że mina musi się znaleźć pod szyną. Jaka 
wobec tego najlepsza mina? Ołówkowa. A w niej jest grzybek sprężynowy, który 
wypycha się do góry. Trzeba go dobrze przycisnąć do miny.
—  Czym to przyciskasz?
—  A   właśnie   o   to   chodzi:   czym!    Serduszkiem
z ołówka!
—  Serduszkiem z ołówka? A boż to ołówek ma serduszko? Ty się nie wygłupiaj, 
Żorka.
—  Jak nie wierzysz, możesz serduszko nazwać grafionem. Mówi się grafion, mówi 
się serduszko, jak kto woli. Ja wolę serduszko.
—  Serduszko! Widzicie go, jaki poeta! Niech ci będzie! Więc co z tym 
serduszkiem?
—  To serduszko opierasz jednym końcem o grzybek, żeby go przycisnąć, a drugim o 
spód szyny kolejowej. Gdy pociąg wbiegnie na tor, szyna ugnie się i naprze na 
serduszko ołówka. Wtedy serduszko pęka, wypycha grzybek do góry i mina wybucha.
Mikołaj frasobliwie drapał się po głowie.
—  Jak to: wybucha? A dlaczego nie wybucha wtedy, gdy ty wpychasz grzybek 
grafionem?
Żorka roześmiał się, pokazując w uśmiechu równe, białe jak ser zęby.
—  Właśnie dlatego, że mam dobre zęby.
—  Durny!  Co z durnym gadać? — obraził się już teraz na dobre Mikołaj.
102
—  Sameś durny. Żeby się z tobą dogadać, trzeba gar grochu z kapustą zjeść. 
Przecież jak zakładam minę, to łapy mam zajęte, a wszystko zależy, żeby to 
serduszko w sam raz utrafić. Ani za długie, ani za krótkie. Trochę więcej czy 
trochę mniej, niż potrzeba, a polecisz razem z miną do Pana Boga.
—  Zębami gryziesz te swoje serduszka?
—  Zębami najlepiej. Żeby nie zęby, nigdy bym chyba nie trafił.
—  Brrr... — otrząsnął się Mikołaj. — Już ja bym tych min nie mógł stawiać.
—  Dlaczego?
—  Boby mi ze strachu tak zęby dzwoniły, że o gryzieniu serduszek ani marzyć.
Żorka roześmiał się, potem zamyślił.
—  A ja nie. Ja się nie boję. Pamiętasz, jak w Za-błociu poleciały pociągi 
pancerne? Albo mosty koło Szacka? A w Smolarach i Świtazi?
—  Poszły dwa czołgi, samochód pancerny i dwie ciężarówki.
—  No, widzisz. Niemcy się boją min. Wystarczy, że na nie trafią, już w nich 
duch opada, już idą na paluszkach. A ja jestem wtedy górą nad nimi.
—  Oj, Żorka, Żorka — odezwała się Halinka, która właśnie nadeszła i stała 
słuchając ostatnich słów Żorki.
Jej mała, dziecinna twarzyczka zmalała jeszcze i zmizerniała. Tylko jasne jak 
słońce włosy błyszczały wokół głowy.
—  Halinko — powiedział Żorka, jakby mu głosu brakło. — Halinko, masz 
takie'piękne włosy i... i...
—  I co, Żorka? — podchwyciła Halinka.
—  I zawsze mi się zdaje, że kpisz ze mnie.
—  Och, wcale riie — zaprzeczyła Halinka. — Tylko tak nie lubię, jak jesteś taki 
jakiś... Taki...
103
—  Jaki?
—  Odważniejszy, niż potrzeba.
—  O to ci chodzi? A ja czasem chciałbym być wiele bardziej odważny.
—  Kiedy? — przeraziła się Halinka.
—  Przy tobie.
—  Och — machnęła ręką i zaczerwieniła się. — Zostaw mnie w spokoju.
—  Dlaczego? — przeraził się teraz Żorka. Halinka podniosła twarz pełną napięcia.
—  Wojna i w ogóle.
Mikołaj obserwował dwoje młodych z uśmiechem.
—  Wojna minie, Halinko — powiedział.
Twarz  Halinki  okrasił  piękny  uśmiech,   ale  zaraz
zgasł.
—  Minie — powtórzyła. — Jak to będzie pięknie. Sama już nawet nie wiem, jak 
pięknie. Nie umiem sobie wyobrazić.
Żorka przyglądał się Halince.
—  Nie umiesz sobie wyobrazić? — powtórzył za nią. — Spróbuj. Będziesz szła 
lasem, a w lesie będą tylko drzewa, słońce i zapach. Będziesz szła polem, 
skowronek ci nad głową zaśpiewa.
—  Och, Żorka, Żorka — rozpłakała się nagle Halinka   i   porwawszy   się   z  
miejsca,   pobiegła   między
drzewa.
—  Co jej się stało? — spytał zdziwiony Żorka.
—  Ona nie ma nikogo — powiedział Mikołaj.
—  Jak to: nikogo? ? rodzice, rodzeństwo?
— Zginęli. Ona samg zbiegła do nas i została. Gdzieś huknął strzał i potoczył 
się echem po lesie. Potem drugi.
—  Niemcy blisko — powiedział wstając Mikołaj. — Zwiadowcy dają znak.
104
- Żorka! Gdzie Żorka? — rozległ się gniewny głos z głębi lasu.
—  „Mucha" mnie szuka. Tu jestem, dowódco!
—  Żorka, durniu jeden, gdzie się dekujesz?
—  Melduję, dowódco, że się nie dekuję.
—  Minerzy, zbiórka! Minerzy, zbiórka! — krzyczał Mołczanowicz, dowódca grupy 
dywersyjnej minerów.
„Mucha" stanął przed szeregiem z rozpostartą mapą.
—  Celem osłonięcia przeprawy oddziału przez Bug rozkazuję grupie dywersyjnej 
wyjść w sile pięciu ludzi pod dowództwem Mołczanowicza i zaminować wszystkie 
drogi prowadzące do Dąbka. Mołczanowicz, wystąp! Zaznacz na swojej mapie. Ta 
droga, ta i ta. W tych miejscach. Zrozumiałeś?                                (
—  Tak jest! Kto w obstawie? ?
—  Mikołaj i Piotr. Odmaszerować! Minerzy otoczyli Mołczanowicza.
—  Mikołaj i Piotr! Jak mu się to łatwo wypowiedziało — mruczał Piotr.
—  Może nie chcesz iść? — zagadnął Mikołaj.
, — Zamknij się, bebechu zakazany! Niemcy dookoła. Jak się nie przedostaniemy 
przez ten Bug, marne nasze widoki.
—  A marne. Tak prawdę mówiąc, to siedzimy w kotle. „Mucha" jest zły jak samo 
piekło. Rację ma ta Halinka, kiedy płacze. A boż się to kiedy skończy?
—  Sameś mówił dopiero co, że minie, a teraz... Co cię zatkało, bebechu zakazany?
—  Trzeba jej było tak mówić, kobieta jak to kobieta.
Mołczanowicz z gniewem spojrzał po swojej grupie partyzantów.
—  Przestańcie gadać. Nie idziecie na zabawę. Niemców jak wszy na kołnierzu. 
Gotowi?
105
—  Gotowi!
—  Marsz!
Ruszyli   zagajnikiem,   minęli   go.   W   huk   artylerii ostrzeliwującej 
Wólkę Chrypską wdarł się nagle szum.
—  Samoloty lecą. Przeczekamy, dowódco? Mołczanowicz popatrzył na niebo.
—  Nic podobnego. Właśnie teraz pójdziemy. Tylko nie tak, żeby nas wystrzelali 
jak kaczki. Kryć się!
—  Ten Mołczanowicz to mruk nad mruki, ale na swojej robocie się zna — 
powiedział Żorka.
—  A ty, Żorka, uważaj na siebie — poradził Piotr.
—  Po co? Przecież już ty na mnie uważasz.
—  Zamknąć się! — warknął Mołczanowicz ze złością. Umilkli.   Przemykali  się  
gęsiego  między  krzakami
i wysokimi trawami.
Zatrzymali się opodal dobrze widocznej  już drogi.
—  Stać! Ubezpieczyć z prawa i lewa na sto metrów!
Reszta za mną!
Mikołaj i Piotr stanęli w ubezpieczeniu. Żorka odszedł z minerami. Po chwili 
widać ich było, jak majstrowali po bokach drogi — usuwali ziemię, zakładali miny, 
maskowali teren.
Samoloty tymczasem biły w Wólkę Chrypską, wznosząc nad wsią kłęby dymu i kurzu.
—  Kryć się! — wrzasnął Mołczanowicz, kiedy zakreśliwszy łuk skierowały się do 
odlotu.
—  Och, jakbym im przykropił! — westchnął Piotr, gdy przelatywały nad jego głową 
lekkie już po zrzuceniu bomb.
—  Do'drugiej drogi marsz! — nakazał Mołczanowicz. Znów powtórzyli wszystkie 
manewry.
Przy trzeciej i ostatniej drodze zatrzymali się dłużej, bo od Raciąża ukazała 
się niemiecka tankietka patrolująca.
—  Walimy w nią? — spytał Piotr.
106
—  Leż i milcz — szepnął Mołczanowicz. — Od-pełznąć jak najdalej.
Minęło dobre pół godziny, zanim wycofali się, przepuścili tankietkę i wrócili do 
przerwanej pracy.
—  A jak ta tankietka zawróci? — zaniepokoił się Mikołaj.
—  Nie bój się. Już jej tam „Mucha" nie przepuści. I nie przepuścił, po  kilku 
minutach obwieściła to
głośna eksplozja.
—  Widzisz, bebechu zakazany? —? mruknął do Mikołaja Piotr.
—  Słyszę, ale widzieć nie widzę.
—  Dokładny jak jaki profesor — skrzywił się Piotr. — Mogliby już kończyć to 
minowanie. Guzdra-ją się.
—  Wcale nie. Tak jak zawsze.
—  Uspokoiło się jakoś. Widać Niemcy szykują porządny atak, żeby ich, łobuzów, 
karakony żywcem pożarły. Że też takie paskudztwo, Hitlerem podszyte, rozlazło 
się po całym świecie. Co się tak gapisz, Mikołaj?
—  Bo Żorka tak się jakoś nachylił...
—  A jak się ma nachylić? Ukląkł. Przecież musi dobrze minę podsadzić.
—  No, tak. Ale ja nie lubię, jak ten Żorka tak blisko tych min...
—  Nie lubisz? Ale tego Żorkę, bebecha zakazanego, to lubisz,- przyznaj się, 
Mikoła?
—  Lubię. Tak bym chyba lubił mojego chłopaka. Nie widziałem go nigdy. Nawet 
myśleć o nim nie było jak. Bo jak tu myśleć o kimś, kogo się nie widziało? 
Dopiero jak ten Żorka przyszedł, już wiem.
Piotr wzruszył ramionami i spojrzał podejrzliwie na Mikołaja.
—  Dziwny się jakiś zrobiłeś — sarknął i natych-
?
miast odwrócił oczy od Mikołaja, żeby nie zauważył ich wyrazu, zupełnie nie 
harmonizującego z szorstkimi słowami.
—  Wasyl ze Staśkiem już noszą ziemię w płachcie. To znaczy, że skończyli 
minowanie — dodał po chwili.
Mikołaj rozprostował się.
—  Chwała Bogu!  Zabierzemy Żorkę i wrócimy...
—  Zabierzemy Żorkę, zabierzemy Żorkę! — przedrzeźniał Piotr. — Bebech...
Ale Mikołaj, nie słuchając Piotra, uczynił dziwny ruch ręką.                                                          
?
—  Ciii... — szepnął.
Partyzant stojący na czujce machnął ku nim czapką i, zapadając nagle zą krzaki 
przydrożne, sięgnął do automatu. Mikołaj i Piotr poszli za jego przykładem. Za 
nimi Mołczanowicz z minerami.
Na skraju zagajnika ukazał się tymczasem konny niemiecki zwiad.
108
- Ilu? —? spytał Piotr partyzanta  z czujki.
—  Diabeł ich wie. Skradali się jak żbiki.
—  Widzieli nas?
—  Bo ja wiem?
—  Raz, dwa... trzech chyba — liczył Mikołaj.
—  Gapią się w stronę minerów. Przewąchali coś.
—  Albo nie — szepnął partyzant. — Jadą, psia ich mać!
Wziął na cel pierwszego.
—  Podpuścimy ich na  trzydzieści metrów i...
Niemcy przejechali stępa brzegiem zagajnika. Zatrzymali się. Jeden machnął ręką, 
jakby nakazywał kierunek.
—  Teraz pójdą na nas — szepnął Mikołaj.
Ale Niemiec ściągnął cugle i zawrócił. Zawrócili również dwaj pozostali.
—  Nie zauważyli nikogo — odetchnął Piotr.
—  Macają z powodu tej tankietki — powiedział partyzant z czujki. — Będą szukali 
dalej.
—  To dobrze! — ucieszył się Mikołaj. — O, patrzcie, Mołczanowicz ściąga minerów.
—  A ściąga — potwierdził Piotr. — Stój! Dokąd się wleczesz?
—  Tak sobie. Pójdę na spotkanie Żorki.
—  Zwariowałeś? Mołczanowicz cię zeklnie jak burą sukę.
<- — Niech sobie klnie. I tak będzie klął, czy jest czego, czy nie.
Zabezpieczywszy automat, Mikołaj skierował się do minerów,     i
Droga była lekko gdzieniegdzie podmarznięta, głównie jednak rozmiękła przez 
topniejący śnieg. Kleista maź leżała w koleinach, przelewała się, jeśli tylko 
znalazła jakiekolwiek ujście. W tej mazi dreptał Mikołaj,
109
z nie jakim .trudem  wyciągając nogi. Podniósł głowę, uśmiechnął się.
—  Żorka! — zawołał. — Skończyłeś?
Żorka stał na szeroko rozstawionych nogach i brzegiem płachty wycierał brudne 
ręce.
—  Aha — odpowiedział. — Zleź na bok, co się tak taplasz w błocie?
Reszta minerów stała w pewnej odległości za nim, Mołczanowicz coś im tłumaczył 
wskazując drogę. Mikołaj zerknął niepewnie na Mołczanowicza. „Może nie 
zauważył?" — pomyślał. I szybkim krokiem posunął do Żorki.
—  Udało ci się? — spytał.
—  Jakby się nie udało, usłyszałbyś.
—  Nie gadaj tak głupio — oburzył się Mikołaj. — Mołczanowicz mówi, że jesteś 
tęgi majster od stawiania min.
Żorka uśmiechnął się.
—  Mołczanowicz lepiej stawia, ja lepiej maskuję. Nikt nie rozpozna, gdzie moja 
mina.
—  Ten, co nie wie, to tak.
?— Ten, co wie, też nie rozpozna.
—  E... przecież widzę, gdzie mina.
—  Gdzie?
—  O, tam, przy tym kamieniu.
Żorka spojrzał we wskazanym kierunku.
—  Akurat! Tam nic nie ma.
—  No to gdzie?
—  Pokażę ci. Stój tu i patrz. Patrz uważnie. I Żorka wszedł na drogę.
—  Tak zamaskowane, że sam nie wiem gdzie. Muszę liczyć. Raz, dwa, trzy kroki na 
lewo. Tak, ten krzak, pod którym kryłem się przed zwiadem. Idę .wprost...
?10
Żorka z rozłożonymi ramionami balansował po drodze jak tancerz po linie.
—  Słuchaj no, Żorka, wróć lepiej — powiedział Mikołaj zdjęty naraz dziwnym 
strachem.
Mołczanowicz tymczasem uniósł rękę, przywołując do siebie całą grupę partyzantów.
—  Koniec! Odmarsz! — zawołał.
Żorka zrobił kilka kroków w stronę tego głosu. Nawet się nie zawahał.
Przerażający huk wstrząsnął powietrzem. Od drogi podniósł się w górę szary słup 
i z wolna zaczął opadać pełznąc na boki.
—  Żorka! — krzyknął Mikołaj gramoląc się z mazi, w którą go strącił podmuch 
wybuchu. — Żorka!
Nad Mikołajem z twarzą bladą jak papier stał Piotr.
—  Poczekaj, poczekaj — bąknął bezładnie. — Gdzie idziesz? Nie chodź! Nie trzeba! 
Nie patrz!
Trzymał Mikołaja za ramiona, powtarzając z przerażeniem:
—  Daj spokój! Nie chodź! To już nie Żorka!
—  Rozszarpało go na kawałki — powiedział ktoś ze zgrozą.
—  Żorka, Żorka — szeptał Mikołaj. — I cóżeś ty zrobił, człowieku?
Mołczanowicz nadbiegł z wydobytym pistoletem.
—  Ubezpieczenie! Gdzie ubezpieczenie? Jesteście! Za chwilę mogą tu być Niemcy. 
Odmaszerować! Natychmiast odmaszerować!
Piotr nachylił się nad Mikołajem.
—  Słyszysz?
Ponieważ Mikołaj nie reagował, wziął go za rękę i poprowadził jak dziecko.
Z nieba sypnęły nagle igiełki śniegu. Porwał je za sobą wiatr i rzucił ostro w 
twarze idących ludzi.
Skulili się jak pod jeszcze jednym uderzeniem.
MARUSIA, PODDAJ SIĘ!
I
Wiele jest na świecie Marii, Maryl, Maryś. Są także Maniusie i Mańki, i dużo 
przeróżnych zdrobnień i spieszcźeń tego pięknego imienia. Ale Marusia, nasza 
Marusia, była jedna jedyna.
Mam ją przed sobą na fotografii. Stoi wśród partyzantów naszego oddziału, już po 
wojnie, więc wyele-gantowana w świetny mundur-z kosztownej gabardyny, ozdobiony 
naszywkami i połyskliwymi orderami.
Marusia stoi sztywno wyprostowana, w poczuciu ważności chwili, i patrzy wprost 
przed siebie, tak jakby na baczność meldowała swemu dowódcy coś niezwykle 
uroczystego.                                                 /
Ale nie od tego powinienem chyba zacząć: zacznę od początku, od chwili gdy 
Marusia zjawiła się w naszym partyzanckim życiu.
Była wczesna wiosna 1943 roku. Wojowaliśmy już od miesiąca, razem z oddziałami 
partyzantów radzieckich generała Begmy, i mieliśmy już nawet w tych wspólnych 
bojach .swoje sukcesy. Miło było wspomnieć na przykład dzień 11 kwietnia, kiedy 
to grasowaliśmy z „Muchą" w pobliżu stacji kolejowej Rafałówka, na trasie Kowel 
— Sarny, gdzie wysadziliśmy w powietrze pociąg towarowy i zdobyliśmy sporo 
żywności. Ocalałe wagony podpaliliśmy i nie było obawy, aby
112
Niemcy mieli kiedykolwiek jeszcze jakiś pożytek z tej kupy żelastwa i popiołu 
pozostawionych przez nas, gdy odchodziliśmy z miejsca dywersji. Nie było też 
obawy, by ci dwaj żandarmi niemieccy, którzy mieli chronić transport, a przy 
pierwszej minie uciekli pod osłoną nocy, rychło mogli dać znać swoim władzom o 
wypadku. Zwaliliśmy przecież dwadzieścia słupów telefonicznych! A potem 
załadowaliśmy się szybko na fury chłopskie i — wio! — na łeb, na szyję do Huty 
Stepańskiej, odległej o dwadzieścia pięć kilometrów od Rafałówki.
„Mucha" zasmakował w wypadach, bo w osiem dni później znów się z nami wyprawił 
na tę samą trasę kolejową, tylko bliżej Kowla.
—  Dywersja i zasadzka — powtarzał kilka razy, gdyśmy szli na wskazane miejsce.
A w chwilę potem dwoił się i troił. Trzeba było mieć oczy i uszy szeroko otwarte, 
bo nie lubił dwa razy powtarzać.
—  Fury chłopskie ustawić w odległości czterystu metrów od toru. Rzędem, nie 
byle jak. Żeby w mig skoczyć i w mig odjeżdżać. Minerzy, minerzy! Gotowi? 
Mołczanowicz, jesteś?
Mołczanowicz, chmurny jak zwykle i skupiony, mruczał niechętnie:
—  Pewnie, że jestem, gdzieżbym miał być?
—  Pamiętasz wszystko?
—  Toż żeście przez osiem dni w Hucie Stepańskiej gadali...
„Mucha" położył mu rękę na ramieniu.
—  Więc idź i spraw się dobrze. Ubezpieczyć na sto metrów i uważać, do cholery, 
słuchać, jak trawa rośnie, bo noc ciemna.
Porozkazywał jeszcze trochę, polatał, jak to on, a potem legł koło nas 
nasłuchując.                      \
8 — Las moim  domem
113
Wokoło było teraz cicho jak makiem siał, nikt nie odezwał się, nikt nie 
zakaszlał ani nie westchnął. Czarne masywy lasów stały ciche, jakby i one 
nasłuchiwały razem z nami. Tylko cienkie strużki roztopów szemrały gdzieniegdzie 
mruczankę.
Ileż to w takiej chwili myśli przychodzi do głowy — mądrych i głupich, dobrych i 
złych! Czasem zdaje się, że całe dotychczasowe życie przelatuje przed oczami w 
jakimś magicznym skrócie, nasyconym do zawrotu głowy wrażeniami. A wszystko to 
podobne jest bardziej do książki lub do filmu niż do prawdziwego życia.
Co to, dudnienie? Gwizd?
Z toru nadbiegli ci partyzanci, którzy słuchali z uszami przytkniętymi do szyn.
—  Jedzie, jedzie! Ciężko dudni. Naładowany.
—  Czekać wybuchu min — nakazywał ostro „Mucha". — Nie strzelać bez rozkazu.
114
Dudnienie narastało, słychać już było, jak koła huczą po szynach.
Snop iskier wyleciał w górę, zapewne z komina niewidocznej jeszcze lokomotywy.
Mój Boże, gdzie się podziały te czasy, kiedy na takie dudnienie łapałem na ręce 
swoją najmłodszą córeczkę, podbiegłem z nią do okna i, patrząc na migający 
światłami pociąg, śpiewałem jej, a ona mnie: „Patataj, patataj, pojedziemy w 
cudny kraj"?
—  Nie gap się — szturchnął mnie „Mucha". — I nie śpij, filozofie z Rafałówki.
Pociąg zagwizdał na zakręcie wesoło, beztrosko, znów sypnął iskrami, buchnął 
kłębem dymu, który zbielał i znikł w ciemnościach.
—  Dwudziesta trzecia — mruknął „Mucha" patrząc na fosforyzujący zegarek. — 
Równo dwudziesta trzecia. Jaki punktualny. Uwaga, teraz powinien rąbnąć...
Ledwo domówił tych słów, huknęło tak straszliwie, że na chwilę ogłuchłem.
—  Parowóz wyleciał...
—  Na dwunastokilogramowej minie. Dobra robota. Huknęło drugi raz, nie tak 
głośno, a możeśmy już
przywykli?
—  Ogień! — ryknął „Mucha".
Zagrała wszelka broń, jaką mieliśmy, zagrała huraganowo.
—  Gotować się do ataku!
Dawno byliśmy gotowi. Mimo to „Mucha" nie wydawał ostatecznego rozkazu.
—  Dlaczego nie atakujemy? — szarpnąłem go za ramię.
„Mucha" wpatrywał się w pociąg zgrzytający hamulcami i zwierającymi się 
gwałtownie buforami.
—  Padnij! — krzyknął. — I odwrót!
Miał rację. Posypały się kule z niemieckiej strony,
115
grad kul z cekaemów i kabeka. Stalowy ogień bluznął na nas jak nagła ulewa. 
Szczęście, ze już leżeliśmy. Ale skąd ten „Mucha" wiedział? Jak przeczuł?
Wycofaliśmy się^za górę, w gęsty las, wprost na furmanki. W drodze powrotnej do 
wioski Perekalle „Mucha" uchylił rąbka tajemnicy.
—  Wysadziliśmy parowóz i wagon — powiedział. — Tylko że pociąg nie był ani 
towarowy, ani osobowy, a pancerny, dlatego nie atakowałem.
—  Wiadomo — mruknął Mołczanowicz. — Kule odbijały się o ściany jak muchy o 
szyby.^ Ale skądżeś wiedział od razu i wstrzymał atak?
„Mucha" zamyślił się.
—  Coś mnie uderzyło w odgłosie nadchodzącego pociągu. Huczał i szumiał 
podejrzanie. A potem, jak gruchnęła artyleria, byłem pewny, że wybiłby nam zęby 
ten pociąg.
—  Zęby! — pogardliwie wzruszył ramionami Mołczanowicz.
Mimo że nam się ten wypad wydał nieudany, generał Begma był innego zdania. 
Uważał, że zrobiliśmy wszystko, co w danym wypadku było możliwe. Zatarasowanie 
linii kolejowej, wstrzymanie ruchu na wiele godzin to, według niego, było duże 
osiągnięcie.
Widocznie rzeczywiście dobrze o nas myślał, skoro w kilka dni później 
zaproponował „Musze" wspólne uderzenie wraz z nim i pułkownikiem Fiodorowem na 
garnizon niemiecki w Morocznie.
Niemcy w sile dwudziestu żołnierzy i dwudziestu policjantów siedzieli tu w 
pięciu domach, zabezpieczeni gęstymi zasiekami z drutu kolczastego i wałem 
drewnianym, obsypanym piachem. O półtora kilometra od tych Niemców był dwór 
murowany, tak samo umocniony wałem i zasiekami, chroniącymi znów czterdziestu 
Niemców.
116
Noc była kwietniowa, to ciemna od chmur, to rozjaśniająca się księżycem, gdy 
chmury pierzchły z wiatrem uganiającym się po niebie. Upatrując ciemności, 
czołgaliśmy się bezszelestnie, aby zaskoczyć wroga.
—  Pierwszy raz idziemy z armatą — szepnąłem czołgającemu się przede mną 
partyzantowi.
—  Kaliber 45- w oddziale pułkownika Fiodorowa. Szkoda, że nie u „Muchy" — 
odszepnął.
—  Co za różnica? — zlekceważyłem.
—  „Mucha" by nigdy baby za armatą nie posadził. Tyle rozumu ma.
—  To Fiodorów ma przy armacie babę? — zdumiałem się.
—  I to jaką! Raz zobaczysz, do śmierci nie zapomnisz!
—  Taka ładna?
—  Ho, ho! — zagruchał partyzant i posunął naprzód.
Posunąłem i ja za nim.
W Morocznie było cicho. Niemcy nie dawali o sobie znaku życia. Spali już czy co?
Przebieraliśmy nogami w piaszczystym gruncie, czołgając się dalej. Już 
osiągnęliśmy pierwsze chłopskie stodoły i zasieki, gdy od strony niemieckiej 
gruchnęły strzały.
A więc jednak czuwali!
Be-z łopatek, tylko rękami i nogami, okopywaliśmy się, gdzie i kto jak mógł, by 
zająć pozycję obronną. Ołów sypał się na nas z wściekłością huraganu, kule 
zapalające spadały na strzechy stodół i domów. Zrobiło się jasno jak w dzień. 
Ani myśleć o przedzieraniu się-przez zasieki! Niemcy mieli nas na oku. Pożary 
rozszerzały się, potężniały.
Koło mnie przeczołgał się „Mucha". Pociągnąłem go za nogawkę.
117
—  Fiodorów ma jakąś armatę, czemu nie wystrzeli szkopom prosto w ślepia?
—  Właśnie ją podciąga, filozofie z Rafałówki. Chłopcy! Leżeć w miejscu i 
prowadzić nękający ogień!
—  Oni też nieźle nas nękają — sarknął jakiś partyzant.
—  Siedź cicho, armatą damy im radę — pocieszał inny.
Ładowałem, strzelałem, strzelałem, ładowałem, aż mi się w głowie kręciło. Ale 
nie mogłem powiedzieć, żeby Niemcy bardzo przejmowali się moją akcją. Prażyli 
jak jasne licho!
—  Podciągają armatę! Podciągają armatę! Fiodorów kazał! — poniosło się po 
oddziale.
Wytrzeszczałem oczy na^. wszystkie stcony. Rzeczywiście, coś się tam w tyle za 
nami kłębiło, wzbijając kurz, który w dziwnym półświetle wyglądał jak dym.
—  Zaraz wypali! O, już!
Gruchnęło jak grom i potoczyło się dalekim echem jak grom. Ach, więc to tak 
słychać armatę? Naszą armatę?
Rozbolały mnie uszy. Za następnym razem postanowiłem otworzyć usta. Na wszelki 
wypadek otworzyłem je od razu i tak przetrwałem kilka minut nadaremno. Armata 
nie wystrzeliła po raz drugi.
—  Co jest? — niecierpliwił się „Mucha" i pchnął kogoś do Fiodprowa.
Na próżno nasłuchiwaliśmy, Na próżno partyzanci pułkownika Fiodorowa wrzeszczeli, 
przykładając ręce do ust:
—  Marusia, strzelaj!
—  Strzelaj, jucho!                        ,
—  Marusia, zaspałaś?
—  Strzelaj, do cholery!
118
Armata milczała, a Niemcy opluwali nas ołowiem, jakby drwili sobie z nas i z 
naszej armaty.
—  I co? — spytałem, gdy wysłany przez „Muchę" partyzant czołgał się w pobliżu 
mnie.
—  Niech ją piekło pochłonie! — wycedził ponuro partyzant. — Złamała iglicę! 
Bydlę!
Iglica złamana! No, to koniec!
Całą noc biliśmy się o to Moroczno. Dopiero nad ranem, pod osłoną erkaemów, 
szturmem zdobyliśmy szpital. Czyściutki, schludny, ale pusty. Zdążyli już swoich 
chorych przenieść tunelem ziemnym do głównego budynku obrony.
Jeszcze godzina wściekłej strzelaniny z obydwóch stron i „Mucha" zarządził 
odwrót. Fiodorów też odwołał swoich ludzi. Rezultat walki: czterech zabitych 
Niemców i jeden komisarz policji. Nie byliśmy zadowoleni.
—  Diabeł ich wiedział, że stodoły podpalą i urządzą sobie iluminację!
—  Ale armata, dlaczego ta armata nawaliła?
—  To nie armata, tylko psa warta artylerzystka!
—  A nie mówiłem, że trzeba być w mózg na progu życia kopniętym, żeby babę za 
armatą sadzać?
„Mucha" śmiał się, słuchając tych żalów i pretensji.
—  Dotąd — powiedział — nie mieliśmy żadnej armaty, a przecież czasem coś się 
nam udawało. I nie plećcie jak na mękach, że dziewczyna winna. Nie dziewczyna, 
tylko armata. Iglica sama pękła przy pierwszym strzale, bo to był szmelc, 
najbardziej szmelcowały, jak sobie można wyobrazić.
—  Eee... — powątpiewano.
Piotr mrugnął do mnie porozumiewawczo, podsunął się i szepnął:
—  Ładna musi być jak cholera ta artylerzystka, kiedy nasz stary tak się za nią 
ujmuje.
119
— Możliwe.
I samego mnie zaciekawiło, jaka też jest ta Marusia, artylerzystka, której 
złamała się iglica u armaty w tak nieodpowiednim momencie, a którą nasz dowódca 
z takim zapałem usprawiedliwiał.
Coś musiało w tym być.
?
» Po Morocznie „????" był zły. Nie dlatego, żeby
nam,  partyzantom, miał  coś  do  zarzucenia,  nie!  Na
siebie był zły.
Bo „Mucha" najbardziej ze wszystkiego lubił przechytrzyć- Niemców.,.Wymyślał 
najrozmaitsze kruczki, podchody, fortele, przewidywał, jak też one podziałają na 
wroga. N)eraz udawało mu się zgadnąć, dzięki czemu osiągaliśmy duże korzyści. 
Tak było na przykład, gdy nauczył nas komendy w języku niemieckim, której wraz z 
nim użyliśmy tak skutecznie w ciągu pewnej walki, że Niemcy, do cna skołowani, 
bili się między sobą, a my tymczasem, zrobiwszy swoje, wycofaliśmy się 
niepostrzeżenie bez strat.
Trzeba było widzieć później „Muchę", z jaką miną podgrywał na swojej ulubionej 
harmonii, odzywającej się zawsze w chwilach tryumfu nad wrogiem! Ale to było 
dawniej, teraz „Mucha" chodził posępny, unikał ludzkick spojrzeń, gryzł rudawe 
wąsiki i, jak niedźwiedź do gawry, chował się do swojego szałasu.
Kręciłem się w pobliżu, by zagadać do „Muchy" i jakoś tam odwrócić jego uwagę od 
nieprzyjemnych myśli. Podsuwałem się nawet pod sam szałas, głuche milczenie 
wszakże nie zachęcało mnie do wszczynania pogwarek. Postanowiłem więc znaleźć 
sobie jakiś pretekst. I znalazłem, bo dowódca szukał właśnie w oddziale kogoś, 
kto dobrze zna się na koniach. A ja zna-
120
łem się na nich zupełnie nieźle, bo tak się zdarzyło, że w pierwszym roku 
okupacji hitlerowskiej, nie mając z czego żyć, handlowałem końmi. Poszedłem więc 
do „Muchy" na śmiałego.
Już, już miałem zameldować się w szałasie, gdy zatrzymał mnie wartownik.
—  Ty czego? — spytał krótko.
—  Do „Muchy", z powodu tych koni... Wartownik,  znany  z  uporu  i  
ślamazarności,  przyglądał mi się bez słowa i nie przepuszczał.
—  Puszczaj, co się tu panoszysz jak kwoka w sianie! — zezłościłem się.
Wartownik niemrawo skręcał papierosa.
—  Poczekasz — wyseplenił plując na papier.
—  Po jakiego diabła mam czekać?
—  Po jakiego? To już od ciebie zależy. Mnie wszystko jedno.
—  Słuchaj  no, ty... — ogarnęła mnie szewska pa-. sja. — Szałas nie salon, 
„Mucha" nie hrabia, a ty nie kamerdyner, więc odwal się, rozumiesz?
Wartownik podniósł na mnie bezbarwne oczy, przytaknął głową bez gniewu.
—  A tak — powiedział. —'? Nie salon, nie hrabia i nie kamerdyner. Nie będę się 
z tobą spierał o byle co. Tyle, że poczekasz trochę.
—  Dlaczego, do psa parszywego?
—  Bo tak trzeba.
—  Ty... nie doprowadzaj mnie...
—  Do czego mam cię doprowadzić, zastanów się no, do czego? Do „Muchy", mówiłeś, 
zdawało mi się. Więc cię doprowadzę, jak przyjdzie czas.
Nieprzytomny ze złości złapałem go za kołnierz, ale też i zaraz puściłem, tak 
nędzne i wyszarzałe było to coś, co kiedyś zapewne można było nazwać kołnierzem.
—  Przepraszam... tego... — bąknąłem.
121
Wartownik spojrzał na mnie uważnie przez liche okulary w drucianej oprawie.
— ?? takiego — powiedział. — Dobrze, żeś się na Piotra nie nadział, on by cię 
poczęstował za takie coś. A ja.'.
—  A ty?
—  Ja na człowieka niechętnie rękę podnoszę. Może dlatego, że słaby jestem?
Patrzył na potężny kłąb dymu z papierosa, rozszarpywany teraz na strzępy 
podmuchem wiatru.
—  Co ty za świństwo palisz — spytałem — że się tak dymi jak z komina?
—  Sam już nie wiem, co w tym papierosie siedzi. Najwięcej paprochów z kieszeni, 
trochę jakiegoś ziela od Mikuły, trochę kapustki suszonej.
Wymieniając wszystkie te skarby, westchnął.
—  Rzuć to! — powiedziałem.
Wcisnąłem mu w garść kłaczek przyzwoitej machorki.
—  A co z „Muchą"?
—  Rzecz w tym, że „Muchy" nie ma w szałasie — wydusił z siebie nareszcie 
wartownik.
—  Gdzie go poniosło?
—  Tam, w stronę wzgórza.
Sam już nie wiedziałem, czy jestem zły, czy mi się tylko strasznie chce śmiać.
—  Ech, ty! — zakląłem na wszelki wypadek i poszedłem sobie.
Wzgórze było niedaleko. Porastał je gęsto młody, olchowy las, szary jeszcze i 
nagi w tej porze roku. Cóż tam mógł robić „Mucha"? Czyżby rozmyślał nad jakimś 
strategicznym planem i wzgórze miało w nim odegrać rolę?
Rozejrzałem się. Posłyszałem jakiś głos. To na czub-
122
ku jednego z drzew chwiała się olbrzymia wrona, po-krakując rozpaczliwie. Czego 
ona się tak drze? Ale czy to tylko jej głos było słychać? Po kilkunastu krokach 
już wiedziałem: to „Mucha" z kimś rozmawiał, stojąc oparty o drzewo.
A gdzie ten drugi? Nie widziałem dotąd, bo osłaniał go krzak. Wcześniej 
usłyszałem głos, niż zobaczyłem postać.
— Ja tam nie wiem... Róbcie sobie, co chcecie, dowódco Kunicki. Do oddziału nie 
wrócę za nic. Mam dosyć, dosyć, dosyć!
Baba! Jak pragnę podskoczyć, baba! A więc to tak! Kunicki nam nie pozwala oczu 
na kobietę podnieść, ze wszystkim każe czekać do końca wojny, a sam randki sobie 
na wzgórzu funduje. Czekaj, bracie, już ja cię nakryję! Tylko bez nerwów, 
powolutku... cichutko.
Noga za nogą przekradałem się niepostrzeżenie w stronę rozmawiających. 
Dziewczyna była tak wzburzona, o czym świadczył jej głos, że na nic nie zwracała 
uwagi, a Kunicki zajmował się wyłącznie uspokojeniem jej.
—  Nie mogę — mówił. — Musisz to zrozumieć. To nie ode mnie zależy.
Ładny ananas! Jak to nabiera dziewczynę! Widać mu się znudziła i chce się jej 
pozbyć.
—  Jak to? A od kogo? Przecież jesteście dowódcą. W głosie dziewczyny zadrżały 
wyraźne łzy.
—  Nie płacz. Jeszcze mi tylko tego brakowało... Czy to ja jestem winien, że 
przede mną wylewasz łzy? Mam dość swoich kłopotów!
Mówiąc to „Mucha" osłaniał sobie kułakami uszy i wiercił się w miejscu, zły na 
własną nieporadność.
Chciałem się lepiej umocnić na swojej pozycji, by lepiej  widzieć,  co  się  
dzieje,  podniosłem  więc  jedną
123
nogę, a wtedy druga obsunęła się na pślizłym gruncie i jak z procy wyleciałem 
zza krzaka, z trudem łapiąc
równowagę.
Gdy mi się to wreszcie udało, podniosłem oczy na rozmawiających. Jaką też minę 
ma przyłapany na gorącym uczynku Kunicki?
Kunicki jednak ani drgnął.
—  To ty, Józek — powiedział spokojnie. — Dobrze, żeś przyszedł, filozofie z 
Rafałówki. Ta mi się tu zwaliła ze swoimi zmartwieniami. To jest Marusia.
Spojrzałem na nią. Poczułem się jeszcze inniej pewnie niż wtedy, gdy się 
ślizgałem na pińskim błocie. Marusia?  Niemożliwe!  Czy tak może wyglądać 
kobieta?
„Przyroda tworząc cię — pomyślałem — nie miała nad tobą litości, Marusiu". Stała 
bowiem teraz przede mną wielka dziewczyna, zwalista jak drzewo, równomiernie 
szeroko rozrosłe, uwieńczone w górze żółtymi badylami, szorstkimi i sterczącymi. 
W szerokiej twarzy tkwił nos nieforemny jak kartofel rozgotowany i oczy jak 
resztki bezbarwnej zupy.
Wpatrywałem się w tę twarz, pragnąc w niej znaleźć co ładnego. Niemożliwe, żeby 
młoda dziewczyna nie miała w sobie nic pociągającego, nic kobiecego, nic miłego. 
Marusia nie miała nic. Nawet młodość jej nie krasiła, była zupełnie obojętna w 
tym wypadku. Mogłem sobie wyobrazić Marusię starą, pomarszczoną, siwą i nic by 
to jej nie dodało ani nie ujęło.
Przerażony i dziwnie jakoś zawstydzony opuściłem głowę. Jakże mogłem tak długo 
przyglądać się tej dziewczynie? Przecież to dla niej obraza.
—  Słuchaj no, Józek — ciągnął dalej Kunicki — ona się upiera, żeby przyjść do 
nas.
—  Po co? — przeraziłem się nie na żarty.
—  Jako artylerzystka.
124
?    Marusia podniosła na mnie wzrok. „Przyjaciel jesteś czy wróg?" — zdawały 
się pytać jej oczy.
— Zawsze się ze mnie wyśmiewają — powiedziała cicho. -. Sama wiem najlepiej, 
jaka jestem, choć od roku nie widzę lusterka. Niepotrzebne mi. Przeglądam się w 
ludzkich twarzach. Jedni nie mogą patrzeć, inni aż się mienią. A są tacy, co się 
zwyczajnie śmieją... Do tego już się przyzwyczaiłam. Niech się nabijają ze mnie. 
Ale teraz zaczęli się ze mnie wyśmiewać, że nie umiem strzelać, że mam łapę jak 
maczugę i że zniszczę każdą armatę. Róbcie, co chcecie, dowódco, ja zostaję u 
was...
I na znak, że nie ruszy się z miejsca, usiadła na zupełnie mokrym zboczu.
„Mucha" przeraził się tego gestu.
—  Wstawaj! — huknął na Marusię. Ani drgnęła.
Widzisz ją — wzruszył ramionami „Mucha". — Przyczepiła się. Co mnie to wszystko 
obchodzi, do jasnej cholery? Wojna, Niemcy dookoła, bandy UPA z pięt nie schodzą, 
ludzie giną pod kulami i siekierami, a ta mi tu głowę kręci swoją urodą. Ładna 
czy nie? Śmieją się czy się zachwycają? To jej tylko w głowie!
Kunicki zasapał się z oburzenia.
Usiana piegami twarz Marusi stanęła cała w płomieniach.
—  Ależ ty łżesz, Kunicki! — krzyknęła. — Niby tobie na wojnie dziewczęta 
obojętne, tak? To czemu oczy wypatrujesz za taką małą blondynką, co wieczorami 
śpiewa, że w całym obozie słychać?
Kunicki posiniał ze złości i wyglądało na to, że się udławi słowami, które w 
sobie dusił. A ja ledwo opanowałem śmiech. Ależ ta Marusia trafiła Kunickiego w 
czułe miejsce! Niechże ją,kule biją!
125
—  Ja zresztą nie o tym chciałam... — ciągnęła Ma-rusia już znowu spokojnym 
głosem. — Jestem brzydka — dobrze. Ale umiem strzelać i nie wolno się ze mnie 
wyśmiewać. Armata była stara, iglica do niczego. Mówiłam sto razy Fiodorowowi, 
że tak się skończy. A teraz śmieją się: „Nie umie strzelać, łapy jak cepy".
—  No dobrze — odezwałem się, bo dopiero teraz ochłonąłem z wrażenia, jakie 
wywarła na mnie Maru-sia. — Ale dlaczego ty myślisz, że partyzanci Kunickiego 
nie będą się śmiać?
—  Właśnie — przytaknął Kunicki. — Co ty myślisz, że ja tu świętych hoduję? 
Ordynarne chłopy, czarno mają w pysku, nikomu nie przepuszczą. Nie bój się, będą 
się z ciebie śmiać, żeś brzydka, z armaty też się mogą śmiać. Jeden zacznie coś 
gadać, zaraz inni podchwycą i gotowa heca.
Marusia podniosła się z ziemi.
—  Wy mnie nie bujajcie — powiedziała. — Bo wy dwaj już żeście się nie śmieli. A 
wy co, lepsi, mądrzejsi jesteście niż reszta? Nie prześladujcie mnie. Wiecie, 
jak to jest czasem w życiu? Człowiek już nie może wytrzymać na jednym miejscu, 
musi sobie zmienić. I nie straszcie mnie. Ja się was nie boję. U was nie 
złamałam iglicy.
—  Babski rozum krótki — machnął czapką Kunicki. — Już nic nie rozumiem, o co 
chodzi.
—  Boś ciemny jak chłop — odparowała Marusia. — Każda baba już by dawno pojęła. 
Umiem strzelać, rozumiesz? ? to dobrze. I chcę strzelać. A tam — wskazała gdzieś 
ręką poza siebie — już nie dam rady. Muszę zacząć od nowa. Dobrze zacząć, wtedy 
mi pójdzie.
—  Ale ja nie mam armaty — bronił się „Mucha".
—  Może być cekaem. Tego też nie masz?
—  Mam, ale...
—  Ale co?
126
—  To, że generał Begma ma do ciebie prawo, bo jesteś u niego. A Fiodorów też 
się nie zgodzi.
—  Fiodorów ma mnie już dość, a generał tobie nie odmówi.
„Mucha" pokiwał głową, jakby z litością nad samym sobą.
—  Nie mam sił do ciebie, Marusia.
—  Może by jednak, dowódco... — zacząłem, ale wstrzymał mnie wściekły wzrok 
„Muchy".
—  Ach, więc i ty także przeciwko mnie, filozofie z Rafałówki! No, dobrze. 
Zmykaj, Marusia. Porozmawiam z generałem. Ale bić się o ciebie nie będę.
—  Nie potrzeba. Czołem, dowódco Kunicki. Marusia jak czołg zsunęła się ze 
wzgórza. Patrzyłem za nią oniemiały.
—  Skąd się takie biorą, „Mucha"?
—  Diabeł je nasyła — sarknął Kunicki w odpowiedzi. — A ty czego chcesz? Też 
mnie będziesz mordował?
Nie zdążyłem nic powiedzieć, bo ód szałasu „Muchy" pędził jakiś partyzant 
wykrzykując:
—  Dowódca! Dowódca tam jest?
—  Jest!
Piotr stanął przed „Muchą".
—  Wrócił zwiad.
—  I co?
—  Niemcy! Żołnierze i policja koncentrują się w Morocznie. Szykują atak.
—  Gdzie reszta zwiadu?
—  Czekają w obozie.
—  Dobrze. Już idę.
Poszedł nie obejrzawszy się na mnie. O sprawie Ma-rusi zdawał się zapomnieć. 
Wieczorem jednak, według wieści wyduszonych z upartego wartownika, wybrał się do 
generała Begmy.
127
III
Upór to widocznie coś bardzo silnego, bo Marusia postawiła na swoim i przyszła 
do nas. Bez armaty wprawdzie, ale przyszła.
—  Gdzie masz armatę, ślicznotko? — pokrzykiwali partyzanci, gdy się pokazała 
wśród nich.
—  Dam ci na pamiątkę — odkrzykiwała — jak będziesz szedł do domu. Postawisz. w 
izbie, żeby babę straszyć.
—  A jak nie mam baby?
—  Nie bój się, będziesz miał.
Kunicki w kilku raportach z rzędu zapowiedział, że będzie karał za dokuczanie 
dziewczynie.
Marusia do popsutej armaty podeszła po gospodar-sku, jak na przykład do wazonu, 
który się wyszczerbił, a który należy odwrócić do patrzącego dobrą stroną, i tak 
powiedziała „Musze":
—  Armata przyda się.
—  Co chcesz z nią zrobić?
—  Nie może strzelać, ale może udawać, że wystrzeli. Niemcy się w tym nie 
połapią, a upowcy struchleją na sam widok armaty.
Kunicki roześmiał się.
—  Można spróbować.
Okazało się, że Marusia miała rację. Podciąganie nieczynnej armaty robiło 
wrażenie na wrogu i podnosiło  rangę  naszej   partyzanckiej   jednostki.
W tym czasie niewiele miałem okazji do obserwowania Marusi i jej dziejów, bo 
sytuacja zaostrzała się. Niemcy nie dawali nam spokoju. Widywałem ją czasem na 
postoju, jak zajęta była pucowaniem swego cekaemu. Po każdym boju doprowadzała 
go do stanu cacka, smarowała, glansowała, znów smarowała i znów glanso-wała. 
Widywałem  ją również siedzącą  pod szałasem,
128
z   brodą   opartą   na   ręku,   zapatrzoną   gdzieś   daleko w niebo.
—  O czym tak dumasz, Marusia? — zagadnąłem raz.
—  A jak myślisz? — odpowiedziała pytaniem na pytanie.
Nie miałem pojęcia. O czymże myśleć mogła taka dziewczyna, jak ona? Nie miała 
ani domu, ani męża, ani dzieci, ani swego chłopca. Prawdę mówiąc, jedyne, co 
miała, to był ten ponury cekaem.
Ale, jak powiadam, na nic prócz walki nie było czasu, i nawet najładniejsza 
dziewczyna nie miała sposobności zajmować się sobą.
Nieudana akcja na Moroczno siedziała zadrą w sercu „Muchy", a jak się okazało 
nie tylko „Muchy" __
Niemcy mieli do nas niejedną pretensję i postanowili raz na zawsze rozprawić się 
z garstką partyzantów. Ściągnęli więc z Dąbrowicy i Wysocka większe siły wojska 
i policji. Za dużo już mieli z nami kłopotu, za długo dawaliśmy im się we znaki 
w tej okolicy. Gotowali się do ataku na nas.
Nasz zwiad nie przyniósł dobrych wiadomości. Niemców było z pięciuset, a do tego 
świetnie uzbrojonych — 30 empi, 19 karabinów maszynowych. Kiedyś, później, kiedy 
przyszły zrzuty radzieckie, stanowiliśmy siłę, teraz jednak było gorzej — mało 
ludzi, skąpe i kiepskie uzbrojenie. Narzekaliśmy na to, „Mucha" nie przeceniał 
jednakże tych braków.
—  Ale duch bojowy jest — mówił. — Oni idą z musu, mają dość wojny, nam się 
karabiny w rękach palą, wiemy, za co się bijemy i po co.
To była prawda.
—  Generał Begma i pułkownik Fiodorów idą z nami.
To było bardzo ważne.
—  A Marusia? — zakpił jakiś dowcipniś.
9 — Las moim domem
129
—? I Marusia też idzie z nami — z całą powagą odpowiedział „Mucha".
—  Jej dobrze. Dostała konia i wóz pod swój ce-kaem. Zobaczy, że Niemcy za mocno 
naparzają, konia podetnie i w krzaki, i w krzaki. A my co? Na nogach trzeba 
będzie uciekać.
Piotr spojrzał ironicznie na dowcipnisia.
—  Na nogach? To ty te swoje dwa kabłąki za nogi uważasz?
—  ? sobie, Wojtek, ? sobie! — zaczęli się śmiać inni partyzanci z niefortunnego 
Wojtka, który miał tak krzywe nogi, że jak je zestawił jedną z drugą, powstawało 
koło.
Wojtek, coś tam mrucząc, wycofał się z pola widzenia. „Mucha" zaś nakazał 
czujność i wydał ostatnie rozkazy.
Oddział „Muchy" zajął stanowisko w lesie olchowo--sosnowym. Marusia z karabinem 
maszynowym — na skraju lasu, przed polanką, aby mieć dobrą widoczność.
Zgodnie z naszą taktyką podpuściliśmy Niemców jak najbliżej, niewidoczni, 
przyczajeni. Zawsze pozwalaliśmy im wystrzelać na pierwszy ogień jak najwięcej 
amunicji, aby im potem w decydującym momencie zabrakło. Tym razem jednak Niemcy 
byli naprawdę dobrze przygotowani. Zarzucili nas takim ogniem, że nam 
pociemniało w oczach. Ostro wzięli się do oskrzydlania. Po kilku minutach 
wszystko już było wiadome.
—  Chcą nas okrążyć, a mają na to siły — zauważył Kunicki. — Cofnąć się! — 
krzyknął.
Wszyscy wzięli ten rozkaz do siebie prócz Marusi. Jakby to jej wcale nie 
dotyczyło, wisiała na swoim wozie i ostrzeliwała się z karabinu maszynowego.
—  „Mucha"! — zawołałem. — Ściągnijcie Marusię!
i 130
—  Marusia, Marusia! — wrzeszczeliśmy, ile sił w płucach. — Zjeżdżaj, słyszysz, 
zjeżdżaj!
Ale ona machała ku nam ręką, pokazując coś w przestrzeni za lasem.
Spojrzałem w tym kierunku i zdębiałem. Ze dwieście metrów od nas pasł się 
najspokojniej, pozostawiony przez któregoś z partyzantów, koń. Nic go nie 
obchodzili Niemcy. Nie przejmował się strzałami. Dorwał się do pierwszej 
soczystej, wiosennej trawy i, pochyliwszy nisko szyję, jadł strzygąc tylko 
czasem uszami, gdy kula mocniej bzyknęła.
—  Szkoda — powiedział Kunicki. — To dobry koń. Nim zdążyłem mrugnąć okiem, 
skoczył w stronę konia.
—  Marusia, uważaj! — krzyknął.
—  Uważam — odpowiedziała spokojnie.
Ruszył najpierw zwyczajnie biegiem, potem czołgał się.
—  Czy on zwariował? — oburzyłem się.
—  Nie, nie zwariował — odpowiedziała mi Marusia, mrużąc oczy przy swoim 
cekaemie. — Tylko ratuje konia. Na wojnie koń wart tyle, co człowiek.
Resztę swoich słów zagłuszyła nieustannym hukiem, tworząc zaporę ognia wokół 
Kunickiego. A „Mucha" tymczasem złapał konia za uzdę, skoczył mu na grzbiet i 
pognał z powrotem. Przegalopował koło Marusi.
—  Dobra! — krzyknął. — A teraz zjeżdżaj z nami!
—  Zjadę, jak przyjdzie czas. Nie wszyscy się jeszcze wycofali.
Z lewa była spora grupa ludzi wciągnięta bezpośrednio w bój z Niemcami. Z prawej 
pozostała już tylko Marusia.
—  Słuchaj no ty — zwróciłem się do niej. — Nie bądź głupia.
131
Potrząsnęła żółtą głową, ciskając mi wściekłe spojrzenie wodnistych oczu.
—  Odsuń się — wycedziła przez zaciśnięte zęby — bo cię tak kopnę, że się nie 
pozbierasz! "Widzisz?
Wskazała wóz, pomykający jakby w panice.
—  Halinka wiezie rannego.
Osłoniła wóz, który bez szwanku wjechał do  lasu. Tyralierą, skokami partyzanci 
wycofywali się z pierwszej linii. Niemcy następowali za nimi.
—  Słuchaj, Marusia... — zacząłem.
Lecz w tym samym momencie koń, czymś widocznie wystraszony, rzucił się w bok i 
wozem, na którym stał cekaem, trzepnął o drzewo. Wóz stęknął jak raniony 
człowiek i pękł na pół. Koń wyzwolony z uprzęży pognał przed siebie.
—  Ty zarazo! — pogroziła mu Marusia pięścią. — I cóż ja teraz zrobię? A ty — 
wściekła się nagle na mnie nie wiadomo za co — nie stój mi tu! Jesteś żołnierz 
czy zawalidroga? Wynoś się, wynoś do stu diabłów! Nie mogę na ciebie patrzeć!
—  Ja też nie mogę na ciebie patrzeć — powiedziałem i skoczyłem w las.
Byłem pewien, że Marusia idzie za mną. Cóż by robiła nad rozdartym wozem i 
cekaemem niezdolnym do użytku?
Wkrótce dołączyłem do swoich.
—  Wszyscy się wycofali? — spytałem Staśka.
—  Nie. Została jeszcze grupa Wojtka.
—  To kiepsko. Marusia już nie osłania.
—  Co się stało? Opowiedziałem wypadek z wozem. ,
—  Może jakoś z tego wyjdą. Wojtek ma łeb na karku — pocieszał się Stasiek.
Przystanąłem.
—  A gdzie Marusia? — spytał „Mucha".
132
—  Powinna była wycofać się za mną.
„Mucha" rzucił mi takie spojrzenie, że ścierpłem.
—  Co to? — krzyknął nagle Stasiek.
Za nami odezwał się karabin maszynowy. Odezwał się krótką serią, urwał, znów 
zagrał i grał już bez przerwy.
—  Marusia? — wyszeptałem oniemiały. Kunicki jeszcze raz na mnie spojrzał.
—  Nie telep się jak torba dziadowska, tylko rób, co do ciebie należy — 
powiedział sucho.
Biliśmy się do wieczora i wreszcie udało nam się wpędzić Niemców w zasadzkę. 
Ledwo się pozbierali, a uchodząc zostawili na polu bitwy broń i hełmy.
Z Marusia spotkałem się dopiero późną nocą. Swoim zwyczajem siedziała przed 
szałasem zapatrzona w gwiazdy.
—  No i cóż ty, Marusia? — spytałem od niechcenia, aby zagaić rozmowę.
Rzuciła   mi   spojrzenie   pozbawione   jakiegokolwiek zainteresowania moją 
osobą. Właśnie nadchodził Kunicki z Wojtkiem.
—  Marusia, Marusia! — wołał z daleka Wojtek. — Zdaje się, żeś mi dziś dała 
piękny gościniec!
—  Jaki znowu gościniec? I co to znaczy? — spytała.
—  No, żeby nie ty, cienko bym śpiewał. Roześmiała się.
—  Dowódco! — entuzjazmował się Wojtek. — To diabeł wcielony nie dziewczyna!
—  Jakżeś ty sobie poradziła, Marusia? — rzucił Kunicki.
Wojtek nie dał dziewczynie przyjść do słowa.
—  Dowódco, nie macie pojęcia! Złapała ten swój cekaem jak szczeniaka za skórę, 
zaczepiła o oś wozu, sama wlazła za koło i waliła, jakby się nic nie stało. A 
cekaem ledwo wisiał, na słowie honoru chyba.
133
—  To czemuś się nie wycofał na czas? — warknęła nagle Marusia. — Przez takich 
niedojdów jak ty czło-wiek musi się uszarpać, że własnych łap później nie czuje.
Spojrzała na swoje wielkie, popuchnięte dłonie i złożyła je na kolanach.
—  Dowódco! — ciągnął dalej nie zrażony Wojtek. — A ci Niemcy! Żebyście słyszeli, 
co też oni wyprawiali. Oj, oj, co to była za frajda! Jak w kinie. Myśmy się bali, 
że oni nas wystrzelają do nogi i darliśmy się wniebogłosy: „Marusia, ratuj! 
Marusia, strzelaj!", a oni znowu chcieli ją nastraszyć i całym chórem 
wrzeszczeli: „Marusia, poddaj się! Marusia, poddaj się!" A ona jak rozwścieczona 
żmija wyskoczyła zza tego swojego kawałka wozu i zaczęła kląć wygrażając pięścią. 
O Jezu, jak ona klęła! O Jezu, jak ona wyglądała! Sam się wystraszyłem i tak 
gnałem, że mi tylko
134
wiatr w uszach wył jak w organach. A Niemcy swoje: „Marusia, poddaj się! Marusia, 
poddaj się!" Wtedy zaczęła strzelać. Chyba sam diabeł prowadził jej rękę, bo to 
była nieludzka sztuka tyle naboi wywalić z tego wiszącego cekaemu.
Marusia słuchała opowiadania Wojtka, jakby to nie o niej była mowa. Gdy skończył, 
spytała:
—  No i co? Wojtek stropił się.
—  No i nic... Chciałem ci tylko podziękować, bo...
—  Nie potrzeba. Żebym wiedziała, żeś taki pyskacz, ani bym palcem nie ruszyła.
I znów popadła w zamyślenie.
„Mucha" dziwnie jakoś na nią popatrzył. Zrobił krok w kierunku siedzącej 
nieruchomo dziewczyny i wykonał ruch, jakby kogoś pogłaskał po głowie.
FILIP FLIS Z FLISÓW
—  Halt! Halt!
Głos dobiegał jak trzaskanie z bicza — wściekły i natarczywy. Hitlerowiec kipiał 
ze złości. Rewolwer w jego ręku drgał? Filip w obłędnym strachu przygiął się do 
ziemi, ale nie przestawał biec. Przeciwnie. Zebrał siły i gnał przed siebie. 
Huknął strzał. Bzyknięcie kuli... jedno, drugie...
„Rety! Żeby choć się było gdzie skryć! A tu równa droga. Może dym osłoni?"
Osłonił, ale znów wdarł się w płuca,, wyganiając z oczu łzy.
„Chałupa Mioduszki się pali. A gdzie stara Mio-duszka?"
Na rozmyślania nie było czasu. Rewolwery i automaty warczały. Wpadł do ogródka. 
Pamiętał, że między płotem a kopczykiem, gdzie jesienią dojrzewały pomarańczowe 
dynie, był rów osłonięty gęsto łopianem. W tym rowie widział teraz zbawienie. 
Byle dolecieć. Padł na wilgotne zagony. W sam czas, bo od podwórza dobiegał 
nieludzki wrzask:
—  Raus! Raus!
I gniewny, mocny głos:
—  Zabij, ty z piekła rodem, a ja się ze swojej zagrody nie ruszę! Tum się 
rodziła i tu będę umierać! A tyś tu jeno napastnik! Jak przyszedłeś, tak 
pójdziesz!
Szarpanina i strzał.
136
— Ach, ty... przeklęty... — i głos Mioduszki schrypł, jakby i ucichł. Filip 
wsunął kułak w usta, żeby nie krzyknąć. Łzy  tryskały   z  oczu  jak   grad,  a  
serce  łomotało w strachu i żalu. Przejmujący swąd wzbudził w nim znów wolę 
działania.
„Uduszę się" — pomyślał.
Płacząc i krztusząc się sunął zagonami do płotu. Wilgotne rośliny dawały jego 
twarzy ożywczy schron. Wśród łopianów Filip zastygł w bezruchu. We wsi dopalały 
się domostwa, milkł krzyk Niemców, oddalał się lament pędzonych gdzieś ludzi. W 
ślad za nimi gonił wiatr, niosąc ze sobą iskry i dym — wspomnienie strasznego 
nieszczęścia. Filip ukrył w zagiętym ramieniu opuchłą twarz i leżał, nie mogąc 
uspokoić dziwnego drżenia serca i obezwładniającego zmęczenia. Bał się, że 
hitlerowcy wrócą, a jednocześnie wiedział, że musi pójść i zobaczyć, co się 
stało z Mioduszką. Może żyje jeszcze, może potrzebuje pomocy? Wysunął głowę z 
łopianów.
Czerwcowe słońce szło już spać, opierając głowę o horyzont. Raz wraz przesłaniał 
je dym, to znów wy-błyskiwało resztką promieni. Po ziemi wlokły się smugi dymów 
i cienie wieczorne.
Gdzieś w pobliżu rozległ się słaby szelest. Filip wsunął się głębiej w łopiany. 
Szelest potęgował się. Filip wyjrzał z kryjówki. Przez zagony, z najeżoną 
sierścią, kulejąc na przednią łapę, skradał się Cacek — olbrzymi, zły kundel. Z 
nosem przy ziemi, węszył, węszył, aż naraz zatrzymał się i podniósłszy łeb do 
góry, zawył. Na jego głos, jak na komendę, odezwał się z głębi wsi drugi skowyt. 
I cisza. Filipowi zrobiło się straszno.
— Cacek! — zawołał, by przynajmniej usłyszeć swój głos. — Cacek!
?37
I powstawszy szedł do psa, potykająe się na drżących nogach.
Chata Mioduszki, na pół wypalona, dodymiała. Osmalony płot pochylił się 
bezsilnie, wyrwana furtka leżała porzucona w ogródku, a na samym środku podwórza 
Cacek stróżował nad rozkrzyżowaną postacią. Nie ruszył się, kiedy Filip podszedł 
do niego, tylko pod skórą na grzbiecie przelatywały mu nerwowe drgania, a w 
gardle narastał groźny bulgot. Nagle, nie spojrzawszy nawet na Filipa, Cacek 
poderwał się na równe nogi i ze skowytem pogonił przed siebie.
Filip został sam na sam z Mioduszką. Leżała na wznak z szeroko otwartymi oczami, 
zapatrzona jakby w' mroczniejące niebo. Ale oczy jej były śmiertelnie nieruchome 
i chłopiec zrozumiał, że nie wołają pomocy.
Zrazu schwycił go jeszcze większy lęk, pot spłynął w                  ' mu z 
czoła na policzki, potem już nie bał się tak bar-
dzo. Jeszcze raz spojrzał na Mioduszkę. Zostawić ją tak pod gołym niebem? Sam 
nie poradzi przenieść jej do chaty. I gdzie ta chata? Jedno wielkie rumowisko. 
Zerwał liść łopianu, przykrył nim staruszce twarz. Wargi mu się znów zatrzęsły, 
gdy oglądając się na t                    wieś, ruszył opłotkami w kierunku lasu.
Wiedział, co ma robić, dokąd pójść. W jaki sposób przejdzie — nie miał pojęcia. 
Wszędzie Niemcy. Od niedzieli już ciągnęli do Janowa Lubelskiego, dywizja za 
dywizją. Na biłgorajskiej szosie — okopy, w leśniczówce — sztab, na drodze do 
lasu — karabiny maszynowe jeden koło drugiego.
Wieś Flisy była cicha, jakby wymarła. Gdzieniegdzie tylko kręcili się Niemcy, 
pokrzykując dla dodania sobie odwagi. Mimo że wygonili całą miejscową ludność, 
bali się bliskości lasów i partyzantów.
Rozgarnąwszy gałęzie,  Filip rozejrzał się.  Jak ryś
138
zwinnie przebiegł przez podwórze i skrył się za oborą. Przez drogę przeczołgał 
się. Wsunął się do sąsiedniego obejścia. Wiedział dobrze, że jedyna droga, którą 
Niemcy nie pójdą, to bagna. Tamtędy przejdzie na Porytowe Wzgórze, a na tym 
Wzgórzu... Nie dokończył myśli. Karabin maszynowy odezwał się znów i zaświ-
drował w uszach.
„Na postrach strzelają!"
Ale zatrzymał się. Znów dopadł ziemi.
— Wer da? — usłyszał w pobliżu.
Zdrętwiał ze strachu. Głos dochodził z otwartych wierzei stodoły.
Filip przywarł całym ciałem do ściany stodoły i bezszelestnie nasunął na siebie 
snopek roztrzepanej słomy.
Niemiec wyskoczył na podwórze. Stał, nasłuchując. Za nim wysunął się drugi, z 
automatem gotowym do strzału. Postali, rozglądając się, potem odetchnęli jakby z 
ulgą.  Odeszli,  oglądając się co chwila za siebie.
139
Filip leżał wciąż bez ruchu. Prawa ręka zdrętwiała mu tak, że ją przestał w 
ogóle czuć, wtedy wolniutko wychylił głowę i znów rozpoczął mozolne czołganie 
się, tym razem jeszcze czujniejsze i ostrożniejsze. Liche ubranie darło się. 
Brud pokrywał ręce i twarz.
„Żeby się już nareszcie ściemniło!"
Z jazgotem przeleciały samoloty. Za lasem zrzuciły bomby i, bijąc z broni 
pokładowej, skierowały się na Nisko.
Słuchając terkotu i głuchych detonacji, Filip zdał sobie sprawę, że jest 
zupełnie sam wśród Niemców. Może lepiej było dać się złapać i wywieźć do 
Krzemienia? Groźnym pomrukiem odpowiedziała mu na to pytanie artyleryjska 
kanonada. Na gościńcu coś zaszumiało, potem zachrzęściło. To od Janowa szły nowe 
kolumny czołgów, z trudem torując sobie drogę w głębokim piasku. Chwila ciszy. I 
znowu zaszumiały motory. Filip przestał oddychać, bo przez odchylone gałęzie 
dostrzegł auta, nabite po brzegi niemiecką żandarmerią, walące w zawrotnym 
tempie.
— Ach, żeby to już była noc! — westchnął rozglądając się po niebie.
Wtulił czoło w splecione dłonie, przymknął oczy i czekał. Wreszcie zasnął 
męczącym snem. Zwidywała mu się Mioduszka, straszył Cacek szczerząc kły, zza 
węgła hitlerowiec mierzył w plecy. Zbudził się zlany potem, nie wypoczęty. 
Zerwał się. Trzeba iść.
Noc. Ciepła, gwiezdna. Z ogrodu Mioduszki dolatywał śpiew spóźnionego słowika. 
Od leśniczówki szedł gwar niemieckiej mowy, okrzyki, nawoływania. Filipowi 
zdawało się, że za każdym domem, za każdym krzakiem i drzewem czai się 
niebezpieczeństwo. Noga za nogą, cały zamieniony w słuch, ruszył przed siebie. 
Starał się trzymać ogródków i obejść gospodarskich, w których nie kwaterowali 
Niemcy — tych najbied-
140
niejszych, najlichszych. Co chwila przystawał nasłuchując, co chwila 
przeczekiwać musiał patrole rozsypane po całej wsi.
Wieś podchodziła pod sam las, toteż pierwsze drzewa wyrastały już przed Filipem. 
Teraz nie można było iść, tylko czołgać się. Opierając ręce o grunt, Filip w 
pewnej chwili natrafił na coś zimnego i twardego. „Dno miski chyba" — pomyślał, 
wymijając przeszkodę. A jeśli to była mina? I partyzanci, i Niemcy zakładali 
miny na drogach.
Po lewej stronie zostawił rzekę i łąki, czołgał się wprost na mokradła. Od czasu 
do czasu odpoczywał, kładąc się na plecach twarzą do nieba. Głęboko, na zapas 
nabrał powietrza do płuc i ruszył dalej.
W nocnej ciszy i pustce czuł się teraz swobodniej niż przed chwilą jeszcze. Już 
nie czołgał się, a szedł. Obawa ustąpiła miejsca głębokiemu namysłowi — jak iść 
najlepiej i najostrożniej. Przed nim był las tak cichy, jakby w nim nie było 
nikogo. Ale cisza ta była zwodna — wiedział o tym.
Noga osunęła mu się w gęstą maź, lepką i tłustą jak ciasto. Czyżby to były już 
bagna? Pochylił się. Przy tym ruchu ostra gałąź cięła go boleśnie przez twarz. 
Pochylił się jeszcze niżej, szukając dogodniejszego miejsca dla oporu nóg, i 
zamarł. Z lewej ktoś się skradał. Tłumiony plusk wody, klaskanie błota zdradzały 
czyjąś obecność.
Filip obiema rękami uczepił się krzaka i, oparty na dwóch kępach twardego gruntu, 
przykucnął. Wydawało mu si<^, że walenie jego serca słychać dookoła.
A ciemny las szumiał, popluskiwała woda, kląskało bagno.
Filip najpierw jak najszerzej otwierał oczy, żeby widzieć, co się dzieje, potem 
przymknął je bezwiednie,
?
bo ten ktoś, skradając się przez błota, szedł wprost na niego. Nastawił uszu i 
znów szeroko rozwarł oczy. Zdawało mu się, że niedaleko przed nim majaczy jakiś 
kształt. Kształt ten poruszył się.
—  Maciek, jesteś? — wionął cichy głos.
—  Jestem — odszepnął drugi głos. Niewątpliwie Polacy. Odezwać się czy nie? 
Filip zebrał całą odwagę.
—  Ja tu też siedzę — szepnął wystawiając głowę zza krzaka.
Ciemna postać przystanęła.
—  Kto tu?
—  Ja, Filip Flis. Z Flisów.
—  Wyłaź!
Filip z trudem gramolił się w błocie. Ktoś chwycił go za włosy, wyciągnął, 
postawił na ścieżce.
—  Wy partyzanci?  — spytał  Filip  niepewnie.
Ale nim usłyszał odpowiedź, ktoś gwałtownie położył mu rękę na ustach, a ktoś 
drugi, ująwszy go za ramiona, okręcił bez ceremonii i pchnął naprzód. Teraz 
Filip szedł prowadzony przez dwóch ludzi.
—  Milcz i idź!
—  A miny? — spytał szeptem.
—  Milcz!
Na czoło wysunęła się ciemna postać, druga została w tyle, a Filip szedł 
pośrodku.
—• Milcz! — ostrzeżono go jeszcze raz. — I idź jak najciszej.
Milczał. Starał się nie ślizgać. Nie widział żadnej drogi, po chwili i postać 
przed nim stała się niewidoczna, przerażony wyciągnął przed siebie rękę. Trafił 
na szorstkie sukno munduru.
—  Chwyć za pas!
Chwycił. Po przebytych wrażeniach było coś kojącego w tym trzymaniu się pasa.
142
—  Stój! Kto idzie? Hasło!
—  Swoi. Porytowe.
—  Przechodź!
Szli dalej. I teraz Filip zrozumiał już dokąd. Wzno-
wTóra  W SÓrę ????? ??^?? g°' Że ?? ? ????*™?
—  Stój! Kto idzie? Hasło!
—  Wywiadowcy, Porytowe.
—  Do kogo?
—  Do dowódcy.
—  Przechodź!
^ Ktoś się dołączył. Szli we czterech. Ten nowy pro-
—  Jak cicho!
—  Poczekaj! Niemcy walną z moździerza, to ci sie od razu zrobi głośno.                                                      
ę
Śmiech. Pochrapywanie. I znów głosy.
—  Uważajcie, bo tii okopane. Co za chłopak?
—  Z Flisów. Tułał się po bagnie.
—  Do kogo?
—  Do dowódcy. Z wywiadem.
Dziwny był ten marsz wśród cieniów nocy szelestów, szeptów nie wiadomo czyich, 
Filipowi wydawało się, ze sm albo majaczy w gorączce, że wszystko co się dzieje, 
jest tylko do pewnego stopnia prawdziwe A może w ogóle nieprawdziwe? Może zaraz 
przebudzi się i otworzy oczy w ogrodzie Mioduszki, wśród łopianów? Kiedy jednak 
ogarnęły g0 te złe myśli, ciemność jakby przerzedziła się, idący weszli w 
zadrzewiony i okopany ze wszystkich stron niewielki krąg
Z cienia wysunął się krępy, silny człowiek. Na jego widok żołnierze wyprostowali 
się. Filip mimo woli uczynił to samo.
- Co to za chłopak? - zapytał zdziwiony najwidoczniej dowódca.                                                     
J
143
—  Melduję, towarzyszu dowódco — wtrącił się jeden z żołnierzy — że to chłopak z 
Flisów. Widać uciekł Niemcom i przedzierał się do lasu. Tośmy go wzięli ze sobą, 
bo dookoła miny.
—  Potrafisz opowiedzieć wszystko, coś we wsi i po drodze do nas widział? — 
spytał dowódca, zbliżając się do Filipa.
—  Potrafię. Wczoraj już wyganiali wszystkich precz i wieźli do Krzemienia. 
Potem podpalili chałupy. Jak kto uciekał, zabijali. Starą Mioduszkę zabili także, 
bo nie dała się zabrać.
i    — Kto to Mioduszka?
—  Sąsiadka.
—  Gdzie rodzice?
—  W Krzemieniu. Ich zabrali poza wczoraj.
—  A ciebie zostawili?
—  E, nie. Ja bym sam nie został. Ale mnie ojciec posłał akurat do Janowa po 
gwoździe. Jak wróciłem, nikogo nie było.
W tej chwili ktoś zagadał w obcej mowie i do dowódcy zbliżył się mężczyzna w 
płaskiej czapce wojskowej.
—  Kto to? — szepnął Filip.
—  Jeden z radzieckich dowódców ?— odszepnął któryś z żołnierzy.
—  A ten pierwszy?
— .Nasz dowódca — „Mucha".
Tymczasem Rosjanin oddalił się, a polski dowódca powrócił do przerwanych pytań.
—  Opowiadaj wszystko, co widziałeś we wsi. Filip po kolei zdał sprawę z tego, 
gdzie kwaterują
Niemcy, gdzie mają swój sztab, które drogi zaminowali, ile widział czołgów i 
skąd szły.
- To już wszystko — zakończył. — Dla Niemców
144
najważniejsza leśniczówka. Tam zjechali dziś oficerowie i cały czas krzyczeli i 
gadali.
—  Skończyłeś? — zagadnął dowódca.
—  Ano, chyba tak... Tylko chciałbym o coś spytać.
—  Co takiego?
—  Czy wy chcecie się bić?
—  Bo co?
—  Bo Niemcy mają straszne siły, a Wy na pewno takich nie macie.
„Mucha" przymrużył oczy", jakby coś liczył w myśli.
—  Nie mamy — odpowiedział po chwili. — Nigdy u nas nie było inaczej. Zresztą... 
zobaczymy. Zaprowadźcie chłopca do ludności cywilnej. Może tam znajdzie kogoś ze 
swoich.
—  Och, panie dowódco, panie dowódco — zaniepokoił się nagle Filip — niech mnie 
pan nie odsyła do żadnej wsi...
—  Nie do wsi, głuptasie, nie do wsi — pociągnął go za rękaw partyzant. — Tu w 
lesie są ludzie, może i od was, z Flisów, też.
Dowódca już odwrócił się do zwiadowców. Meldowali coś półgłosem.
—  Dziękuję — mruknął Filip na pożegnanie „Musze" i dwu zwiadowcom.
—  Maszeruj! — uśmiechnął się dowódca.
Poszli. W ciemnościach chłopiec zauważył tyle tylko, że jego przewodnik nie ma 
munduru, za to okropnie szerokie ramiona i wielkie wąsiska.
Chętnie nawiązałby z nim rozmowę. Nie wiedział jednak, od czego zacząć.
—  Chciałem zapytać — przezwyciężył wreszcie wahanie — jak tu jest w lesie i czy 
dawno jesteście partyzantem?
10 —Las moim domem
145
—  Dawno, niedawno. A w lesie jak to w lesie — lakonicznie odpowiedział 
przewodnik.
Milczenie. Nagły huk przetoczył się przez las..
—  Hitlerowskie diabły — warknął przewodnik. — Nie mogą zapomnieć, że im się 
dostało.
—  Biliście ich? — z nadzieją w głosie szepnął Filip. Ale partyzant nie był 
rozmowny.
—  Pewno. A oto twoi cywile. Przygarnijcie do siebie tego chłopca — powiedział 
zatrzymując się w ciemności.
—  Co to za jeden? Dawaj go tu, Pawle — odpowiedział gruby głos i czyjaś ręka 
pociągnęła Filipa w przód.
Potknął się o wyciągnięte nogi i runął jak długi na leśny mech.
—  Nic nie szkodzi, leż sobie, leż — uspokajał ktoś ledwo rysujący się w mroku. 
— Las wielki, zmieścisz się w nim. Niebo mieć będziesz za pierzynę. Spij, póki 
czas.
Pochylił się. Ręką szorstką jak drzazga przesunął po czuprynie Filipa.                                                      
•
—  Gorąco będzie? — zagadnął przewodnika nieznajomy.
—  Czterdzieści tysięcy ludzi na trzy to nie bagatela — odrzekł partyzant 
odchodząc.
—  Dziękuję wam — rzucił w ślad za nim Filip.
—  Nie ma za co.
Filip odetchnął głęboko. Podłożył ręce pod głowę i przymknął powieki. Koło niego 
spali pokotem jacyś ludzie. Gdzieś zapłakało dziecko.
—  Ktoś ty? — zagadnął cicho gruby głos.
—  Z Flisów. Na imię mi Filip.
—  Głodnyś?
Wsunięto mu w garść kromkę chleba. Usnął zmęczony, przytulając ją do policzka. 
Spał mocno, bez snów, spokojny, wśród swoich.
146
Obudził go piekielny łomot i grzmoty!
„Burza" — pomyślał, zrywając się z mchu.
Wokół niego kobiety chwytały na ręce dzieci, uciekając w popłochu w głąb lasu. 
Jakiś chłopak gramolił się pod krzakiem jałowca, przemawiając ospale do kogoś 
niewidocznego:
—  No, nie becz, głupia. I najlepiej zbieraj się z babami. Ja tu nie po to 
przyszedłem, żeby być niańką.
Odpowiedział mu straszliwy huk, dobiegający już teraz nieprzerywanie od 
zachodniej strony. Pękały pociski. Powietrze wyło i gwizdało. Gdzieś z łomotem 
waliły się drzewa.
Filip pędem przybiegł do jałowca. Leżała pod nim, rzewnie płacząc, nieduża 
dziewczynka. Nad nią stał chłopak w zgrzebnych portkach.
—  Boję się — mówiła wśród łez.
—  Chodź — chwycił ją za rękę Filip. — Odprowadzę cię do kobiet. To tylko tak 
huczy, ale nic się nie stanie.
Dziewczynka podniosła na niego niebieskie, wystraszone oczy.
—- Dobrze — powiedziała. — Ale niech Julek też idzie.
Miała chyba nie więcej jak dziesięć lat, a jej brat ze trzynaście. Na obojgu 
znać było zmęczenie i biedę. Filip przyglądał im się w milczeniu.
W tej chwili zahuczał pocisk armatni. Filip schwycił dzieci za ręce i razem z 
nimi padł na ziemię. W sam czas, bo tuż nad nimi przeleciał świszcząc odłamek. 
Oderwali głowy od ziemi. Lasem walił oddział żołnierzy. Na czele biegł szeroki w 
barach mężczyzna, z wiechą olbrzymich wąsów pod zwiesistym nosem.
Przemknęli we wściekłym pędzie.
—  Paweł — szepnął Filip.
—  Co za Paweł? — spytał Julek.
147
—  Taki jeden. Prowadził mnie w nocy przez las. Łoskot wzmagał się z każdą 
chwilą. Wyglądało na
to, że Niemcy strzelają ze wszystkich stron. Wysoko pod lasem pokazały się 
samoloty. Warczały, zniżały lot i znów podrywały się do góry. W ogłuszający huk 
i łomot wdarł się nagle jakiś obcy głos — szum połączony z chrzęstem.
—  Co to takiego? — przeraziła się dziewczynka, przypadając twarzą do mchu.
—  Czołgi — powiedział Filip.
Znał dobrze ich głos. Ryczały, zgrzytając swymi potwornymi gąsienicami. Może się 
wdarły w linię obrony? Może już weszły w las? Nagle ziemia się zakoły-sała i 
zatrzęsła w piekielnym szczęku żelastwa i coś olbrzymiego runęło w niebo.
—  Trafił na minę — odetchnął Filip.
Atak jakby urwał się nagle na tym szczęku i wszystko ucichło. Las wokół dzieci 
zaroił się. Pędzili żołnierze.
—  Przegrupować się! Wzmocnić Kunickiego!
—  Lewe skrzydło cofnęło się!
Ną noszach niesiono rannych. Wśród dźwigających szła młoda dziewczyna. Jej 
gładka, dziecinna twarz pałała z wysiłku.
—  Co to za dzieci? — spytała. -*— Dlaczego odłączyliście się od cywilnych? 
Natychmiast biegnijcie do nich! Idźcie za mną. Zaprowadzę was. Prędko!
Poszli, Filip wlókł się za nimi głuchy od huku, oszołomiony dymem.
Zaledwie jednak uszli parę kroków, kiedy odezwały się pojedyncze strzały, a 
potem huraganowy ogień artylerii. W lesie zrobiło się straszno. W uszy bił jeden 
nieprzerwany ryk. Wystrzały z broni ręcznej, maszynowej, czołgów, huk 
wybuchających bomb lotniczych, łomot walących się drzew, trzask zapalającego
148
się lasu, dym — wszystko to splotło się w jaką"! potworną całość, która stawała 
się nie do zniesienia. Dzieci na rękach matek przestały płakać, dygotały tylko i 
wpatrywały się w las oczami rozszerzonymi strachem.
—  Kto posiedzi przy rannych?
—  Ja! — zawołał Filip i stanął przy noszacK. Sanitariuszka zajrzała mu uważnie 
w twarz.
—  A czy tobie można powierzyć rannego żołnierza? — spytała i w jej zmęczonych 
oczach zamajaczył cień uśmiechu.
—  Proszę tylko powiedzieć, co mam robić.
—  Być przy nim. Jest nieprzytomny. Może się zrywać, uciekać. Tak bywa czasem. 
Dasz sobie radę?
—  Spróbuję.
Od prawej strony nadlatywały samoloty. Filip skurczył się, ale stał w miejscu, 
bo siostra ani drgnęła. Przekręcając głowę za lotem bombowców, obserwowała niebo.
Chłopak przymrużył powieki. Oczekiwał bomb, wybuchów. Nic takiego nie nastąpiło. 
Samoloty przeleciały raz, drugi, trzeci. Zniżyły lot tak, że niemal ocierały się 
podwoziem o wierzchołki drzew. I nic.
—  Dali się nabrać — powiedziała siostra. Filip spojrzał na nią pytająco.
—  Jak to? Dlaczego nie bombardowali? Siostra wyciągnęła rękę.
—  Popatrz — powiedziała.
Na całej przestrzeni, gdzie siedziały kobiety z dziećmi, biało było od 
porozkładanej bielizny, prześcieradeł, chustek.
—  Po co to?
Siostra uśmiechnęła się dziecinnie, jak przy udanej psocie.
—  Wczoraj żołnierze nasi wśród zdobytych na wrogu dokumentów znaleźli ważny 
rozkaz: żeby Niemcy
149
\
na swoich pozycjach wykładali białe płachty. Lotnicy wiedzą wtedy dokładnie, 
gdzie zrzucać bomby. Przy często zmieniającej się linii boju łatwo się pomylić i 
swoje pozycje wziąć za obce. No i ubieliliśmy las. Lotnicy dziwią się na pewno, 
że ich wojsko tak daleko się już posunęło. Niedługo da się utrzymać taką 
ciuciubabkę. Niemcy domyśla się podstępu. Ja już idę. Pilnuj rannego.
Potrząsając swoją puszką z opatrunkami i lekarstwami zawróciła w największy 
ogień.
Ranny leżał pod krzakiem blady, spocony. Z jego spieczonych ust dobywał się od 
czasu do czasu bełkot. Przez rozchyloną na piersiach koszulę widać było bandaż 
biegnący na ukos od ramienia pod pachę. Bandaż nasiąkał krwią. Chory majaczył. 
Otwierał oczy, zamykał je, chciał się podnieść, opadał bezsilnie i nieustannie 
mamrotał. Na lekkim puszku górnej wargi perliły się kropelki potu. Jego młoda 
twarz miała wyraz skupiony, jakby coś rozpamiętywający.
Filip położył rękę na czole rannego. Wtedy ten jakby uspokoił się. Ale po chwili 
rzucił się i wyjęczał chrapliwie: — Wody!
Chłopak pobiegł pędem do kobiet.
—  Wody dla rannego! — krzyczał. — Wody!
—  Wody? A gdzieżeś ty do tej pory był, że ci się woda przyśniła? Dzieciaki 
płaczą z pragnienia. Ziemię by ssały, żeby się do wody dobrać.
Filip popatrzył na ludzi nieprzytomnie.
—  Ale on jest ranny — wykrztusił.
—  Mało tu rannych? — odpowiedziała mu jakaś ko^ bieta. — Wleźliśmy do piekła — 
dodała kołysząc w ramionach podłużne zawiniątko — i nie wyjdziemy stąd żywi.
Filip nie słuchał dłużej. Przezwyciężając strach, omijając wzrokiem walące się z 
trzaskiem drzewa, skoczył
150
do pierwszego napotkanego żołnierza, który leżąc płasko pod krzakiem, bił z 
karabinu.
—  Macie wodę? — szarpnął go   za rękaw. Żołnierz bez słowa wskazał na   
chłodnicę. Uniósł się
z niej obłok pary. Filip dopadł drugiego.
—  Wody! — krzyknął.
Żołnierz na chwilę oderwał od karabinu ręce całe w bąblach. Z jego chłodnicy 
walił dym.
I wtedy dopiero Filip zrozumiał słowa kobiety.
„Piekło, istne piekło!"
Samemu chciało mu się pić coraz bardziej, coraz dotkliwiej. Wrócił do kobiet i 
poprosił o butelkę.
—  Bierz, ale na co ci to? Wody i tak nigdzie nie ma.
—  Ale dlaczego? Przecież gdz.ieś musi być rzeka. Wiem gdzie.
Stary chłop, podobny do sczerniałego wióra, podniósł na chłopca wyblakłe oczy.
—  Ja też wiem gdzie. Ale dojdź tam, jak umiesz.
—  Dojdę — powiedział Filip i potrząsnął butelką. — Tylko posiedźcie za mnie 
przy rannym.
—  A gdzie on?
—  Tam.
—  Posiedziałbym i tak, skoro trzeba — i starzec podniósł się z mchu leśnego — 
ale ty, chłopcze, nie dojdziesz do rzeki.
—  Dojdę, tylko posiedźcie.
—  Nie dojdziesz.
—  Dlaczego? Znam ten las. Mam mocne nogi.
—  Nie pomoże ci las, nie pomogą ci nogi. Niemcy okrążyli nas ze wszystkich 
stron. Siedzimy jak w garnku pod gorejącą pokrywą.
Mówiąc to spojrzał w górę, skąd prażyło czerwone słońce. Filip szeroko otworzył 
usta.
151
—  Jakże to? Więc Niemcy otoczyli nas?
—  Otoczyli.   A  teraz   ściskają   jak  beczkę  żelazną
obręczą.
—  Dziadku, dziadku — zaczął Filip i utknął, nie
wiedząc, co dalej mówić.
—  Jak chcesz, to mów mi dziadku — zgodził się
starzec.
I kuśtykając powlókł się do rannego.
Filip zaś nie ruszał się z miejsca. Uporczywie spoglądał na butelkę, jakby 
gdzieś na jej dnie szukał wody.
„Są jeszcze moczary — pomyślał. — W nocy przelewała się po nich woda. Sam 
słyszałem".
Jak zahipnotyzowany tym nowym pomysłem zaczął iść przed siebie, nie zważając już 
wcale na kule i pociski.
Parł naprzód, omijał palące się krzaki i drzewa, obojętny, a może przyzwyczajony 
już do piekielnego huku. Drogę zastąpił mu olbrzymi, osmalony pień. Chciał go 
przeskoczyć, lecz w tym właśnie momencie coś świsnęło i tak jakby szarpnęło 
Filipa za rękę. Strzaskana butelka prysnęła szkłem na wszystkie strony, w dłoni 
została tylko szyjka.
Filip zatrzymał się. Osowiałym wzrokiem spojrzał na kikut butelki i odrzucił go 
od siebie precz. Usiadł na ziemi.
—  Żołnierzu! Żołnierzu! — ocknął się po chwili z odrętwienia. — Dajcie mi waszą 
manierkę!
Chwycił przebiegającego za but. Żołnierz nie zatrzymał się ani na chwilę.
—  Bierz! — rzucił naczynie. — Pusta!
Filip chwycił manierkę w locie. Była gorąca, aż parzyła. Potrząsnął nią. 
Odkręcił korek, wolnym ruchem przewrócił naczynie dnem do góry. Nie spadła z 
niego nawet kropla.
152
Filipowi pociemniało w oczach, zawirowało w głowie. Jakiś ciężki, koszmarny lęk 
przeniknął serce. Bo nagle zupełnie wyraźnie zobaczył maleńką, ciasną polanę 
leśną, wypełnioną tłumem ściśniętych ludzi, dookoła nich Niemców z automatami. A 
w górze niebo jak płomień.
—  Gdzie się rwiesz? — szarpnął go ktoś za kołnierz. — Wracaj! Tam — miny! Nie 
pchaj się, bo strzelę! Coś ty za jeden?
Filipowi głos wydał się znajomy. Mignęła przed oczami niewielka postać.
—  To wy, dowódco?
—  Czego tu chcesz? Kazałem ci siedzieć z cywilami.
—  Ale wody nie ma. A ranny jęczy. Ja na bagna... Tam nie stawialiście min?
—  Nie stawialiśmy. Ale nie przejdziesz.
Filip chciał jeszcze coś powiedzieć, podniósł oczy. „Muchy" nie było. Już pędził 
dalej. Strzępy podartej koszuli fruwały za nim jak szare gołębie.
Filip padł na kolana. Manierkę przytroczył do rzemiennego paska u spodni i 
rozpoczął mozolne czołganie. Krok za krokiem, bo nie miał już teraz pojęcia, 
gdzie jest — u swoich, na przedpolu, czy na pozycjach niemieckich. Jedno, z 
czego sobie zdawał sprawę, to to, że idzie we właściwym kierunku. Nieprzyjemny 
zapach potwierdzał bliskość bagien.
Chłopiec schował się cały w leśne poszycie. Jak wąż pełzał bezszelestnie, 
wymijając na drodze przeszkody.
Grunt stawał się najpierw miękki, potem lepki i oślizły. Filipowi z radości 
zabiło serce.
Podczołgał się jeszcze kilka metrów. Dalej już się nie dało, błoto przylepiało 
się wszędzie.
Filip podparł się na łokciach. Półleżąc rozsunął paprocie, ostrożnie wyjrzał.
153
Czy to możliwe? Gdzie woda? Przecież jeszcze wczoraj tu była, widział ją na 
własne oczy.
Przed Filipem leżała grząska, czarna maź, skorupie-jąca w potokach lejącego się 
na nią słońca.
Chłopiec uniósł sią wyżej, nie dowierzając własnym oczom. Spojrzał i zdrętwiał. 
Dokoła bagna leżały trupy partyzantów i Niemców. Widocznie i oni, tak samo jak 
Filip, szukali tu wody. Jednych wciągało już w głąb bagno, inni spoczywali na 
wierzchu, jak we
śnie.
Zapatrzony w ten niesamowity widok, Filip cofał się do tyłu. Cofał się, cofał, 
cofał. Teraz nie pragnął wody, nie chciało mu się pić. W panicznym strachu 
spieszył do ludzi ogarnięty przemożną siłą tęsknoty i cierpienia.
Dotknąć czyjejś ręki, zobaczyć czyjś uśmiech, usłyszeć czyjeś słowa, choćby to 
był tylko niezrozumiały bełkot rannego! Do ludzi! Do ludzi!
Filip podniósł się i biegł. Biegł rozgarniając krraki, przeskakując ogień 
pełzający po zeschłym mchu. Biegł bez opamiętania, aż padł na ziemię obok 
staruszka, któremu powierzył opiekę nad rannym.
—  I co? — spytał starzec.
—  Nic — odrzekł Filip. — A gdzie ranny?
—  Lekarz go zabrał.
—  Kłamiecie! Na pewno umarł!
—  I po cóż bym miał kłamać? Alboż to mało śmierci dookoła? Alboż to można ją 
ukryć?
Filip przywarł płasko do ziemi, gorejący policzek złożył na dłoni. Zdawało mu 
się, że słyszy, jak ta ziemia oddycha tysiącami urywanych ludzkich oddechów, jak 
jęczy ich wysiłkiem i bólem.
Przymknął oczy. Zaćmiło się jakoś koło niego. Za-drzemał czy co? Gdy znów 
odzyskał świadomość, ucichły na chwilę las rozszalał się hukiem i łomotem.
154                                                                 ?
Szedł kolejny atak, silniejszy od dotychczasowych, bo wspomagany wściekłością 
Niemców, którym nie udało się wedrzeć na partyzanckie pozycje. Silniejszy, bo 
ludziom mdlały już ręce, pot zalewał twarze, a słońce, stojąc w zenicie, prażyło 
niemiłosiernie. Pod huraganowym ogniem artylerii żołnierze zaczęli tracić 
orientację, skąd idzie atak. Stosy niemieckich trupów piętrzyły się nie 
sprzątane przez nikogo. Wśród nich polscy partyzanci, których nie udało się 
wynieść z ognia. Wkradło się zamieszanie. Żołnierze biegali krzycząc.
—  Siostry nie dają sobie rady! Na zachodnim odcinku leżą ranni! Niemcy 
strzelają do każdego, kto wychyli głowę! Koni! Gdzie konie? Wywieźć rannych!
—  Konie tylko w sztabie.
—  Dawaj do sztabu!
Za krzyczącymi żołnierzami, zakrwawiona, w podartym odzieniu, biegła młodziutka 
siostra. Wyglądała tak, jakby nic nie widziała.  Obandażowaną ręką że-
155
glowała z trudem w powietrzu. Przez jej białą twarz przelatywały skurcze bólu. 
Usta miała zaciśnięte, brwi zmarszczone. Od czasu do czasu wyrzucała z siebie 
jedno słowo:
—  Koni!
W tej chwili odezwał się jękliwy głos samolotów.
Nadlatywały bombowce.
Filip wsunął się do jamy po wyrwanym z korzeniami drzewie.
Niemcy, wspomagani przez samoloty i czołgi, zarzucili las pociskami i kulami. 
Powietrze wrzało, zdawało się całe drżeć od wybuchów i wstrząsów. Drzewa, 
ścinane jak zabawki, padały z trzaskiem.
W obłędny ryk bitwy wdarł się nagle przejmujący
głos:
—  Ludzie! Ludzie! Pomóżcie! Nie mamy już czym
strzelać!
Filip drgnął. Zdawało mu się, że to woła partyzant Paweł, który go nocą 
prowadził do cywilnych.
Wyskoczył z jamy. Samoloty zataczały właśnie łuk i odlatywały na Biłgoraj. Z 
zachodniej strony słychać było przeciągły krzyk. Stamtąd biegł Paweł, a za nim 
grupa kobiet i mężczyzn.
—  Amunicję i tabory mamy tam! — wskazał ręką. — Tylko trzeba ją donieść, a nam 
szkoda każdego żołnierza odciągać od bitwy! Idźcie, wydadzą wam, mają rozkaz! 
Spieszcie się!
Włosy lepiły mu się do czoła, ze spękanych warg
ciekła krew.
—  A wy jak? Wytrzymacie? — spytał ktoś niespokojnie.
—  Ciężko. Od Flisów Niemcy zajęli wygodną pozycję. Dotarli do gajówki przy 
pierwszym moście. Teraz pójdzie kontratak. Dawajcie amunicji! Byle do nocy, byle 
do nocy!
I
156
I pobiegł, nie oglądając się już za siebie.
—  Kto tu tutejszy? — spytał wysuwając się na czoło olbrzymi starzec z białą 
brodą. — Niech prowadzi!
—  Ja! — Filip stanął koło starca. — Znam tu każdy krzak.
Po grubym głosie poznał w nim człowieka, który go nocą przygarnął i nakarmił 
chlebem.
—  Prowadź!
Starzec objął komendę, Filip prowadził na najbliższe drogi. Odwracał czasem 
głowę, sprawdzając, czy ludzie nadążają za nim. Kobiety, mężczyźni, dzieci — 
około trzydziestu osób.
Droga była niedaleka, ale niebezpieczna, gwizdały kule i pociski, męczyło 
pragnienie i ciężar amunicji.
—  Ludzie, ludzie — mówił amunicyjny przy taborach. — Pomóżcie wydostać się stąd, 
z tego dna piekieł!
Z trudem dźwigali pod ostrzałem ciężkie skrzynie.
—  Dawajcie szybciej! Tu składajcie! — komenderował żołnierz, odbierając 
amunicję. — 2nowu atak.
—  Padnij! — krzyknął starzec.
Wszyscy rzucili się na ziemię. Byli na pierwszej linii frontu. Filip dostrzegł, 
jak Niemiec w stalowym hełmie, zamaskowany krzewem jałowca, skokami wysforował 
się naprzód. Chłopiec widział W jego ręku automat, widział jego czujne oczy 
wbite w las. Widział też, jak broń drgnęła i plunęła kulami.
Komenda starca poderwała go znów na nogi. Pobiegł za innymi.
—  Jeśli wytrzymają do nocy, wygrali — mówił starzec. — Nocą wyjdą z okrążenia.
—  Straszna to bitwa — odezwała się jakaś kobieta.
—  Bez chwili wytchnienia, bez wody, jedzenia. Niektórzy tracą już przytomność, 
a nie ma ich kto zluzować.
157
Spotkani żołnierze ledwie trzymali się na nogach, ledwo, ledwo dźwigali karabiny. 
Raz jeszcze spotkał Filip dowódcą, widzianego nocą na Porytowym. Stał pod 
drzewem z dymiącym rewolwerem. Zapuchnięte powieki zapadały mu na oczy.
—  Naprzód! Naprzód!
Stanął na czele oddziału — czarny, wyschły, żylasty.
—  Do nocy! Aby tylko do nocy, towarzysze! Ludzie rozstępowali się przed 
biegnącymi. Starzec pogonił za nimi wzrokiem.
—  Mocni ludzie — powiedział z podziwem i z żalem.
Niebo przybladło. Słońce pochyliło się ku ziemi. Wierzchołkami drzew szedł 
rzeźwiejszy nieco powiew. Las huczał. Ataki Niemców wybuchały to tu, to tam,
dookoła.
Filip szedł dźwigając skrzynkę na ramieniu. Z łomotem runęła mu pod nogi ścięta 
artyleryjskim pociskiem sosna. Przeskoczył przez nią i aż sam zdziwił się,   że  
przyjął   ją   tak,   jakby   spadła   spod   siekiery
drwala.
Obejmując wzrokiem poranione kulami drzewa, las coraz szczelniej omotywany 
dymami wzniecanych przez wroga pożarów — Filip podnosił twarz ku ciemniejącemu z 
wolna niebu. Po raz pierwszy w życiu pragnął ciemności, tak jak zawsze dotąd 
pragnął słońca.

SPIS TREŚCI
Lilia   wodna    .......         7
Tyciak   .?;....;       ??
Michał —taki sobie... niezły .     .       57
Żorka w czepku  urodzony    .     ;       78
Marusia, poddaj  się!  .     .     .     .     112
Filip Flis  z Flisów    ....     136
Eedaktor: Marzenna Pollak
Redaktorzy techniczni:
Iwona Gregorczyk, Emilia Adamczyk:
Korektorzy:
Małgorzata Chylińska, Nawojka Peliwo
ISBN 83-10-07997-4
PBINTED   IN   POLAND
Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"
Warszawa 1981. Wydanie III.
Nakład 29 720 + 280 egzemplarzy. Ark. wyd. 6,9.
Ark. druk. 10. Papier druk. mat. ki. V, 63 g, 82X104.
Oddano do składania w październiku 1980 r.
Podpisano do druku w marcu 1981 r.
Druk ukończono w kwietniu 1981 r.
Łódzkie Zakłady Graficzne. Zakł. nr 1.
Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45.
Zam. nr 2127/1103/80.
1

\
.

'