OKRUSZYNY
   
   Zbiór
   powiastek, rozpraw i obrazków
   
   przez
   
   J. I. Kraszewskiego.
   
   
   
   Nulla dies abeat, quin linea ducta supersit
   
   
   Warszawa,
   w Drukarni S. Orgelbranda.
   Nakładem J. B. Czerniaka w Białocerkwi.
   1856. Wolno drukować z warunkiem złożenia w Komitecie Cenzury po wydrukowaniu, 
prawem przepisanej liczby egzemplarzy.
   Warszawa, dnia 3/15  Grudnia 1855 r. p. o. Starczego Cenzora, Radca Honorowy A. 
Broniewski. 


Tom I.
    
I. ŁZA W NIEBIE.
    
   Było to w niebie. 
   A pewien jestem, że nieba nie znacie: filozofowie wam je wykreślają omackiem, serce 
przeczuwa, czy przypomina, myśl nabranemi z ziemi farby maluje i złoci; lecz któż nam opowie co 
niebo? Niebo, ku któremu tęsknim wszyscy żyjąc na ziemi, którego konający spodziewają się i 
szukają za żywotem doczesnym, niebo dla wszystkich mgłą zakryte i niedostępne. Kto w niem był 
nawet myślą, marzeniem, czy duszy zachwytem, jak je opisać potrafi, jak. opowie widzenie 
straszne, cudne, niepojęte, wyrazami tylu, a tak mdłemi, gdzie jednegoby tylko, a tak potężnego 
potrzeba! Nadto słów jest w języku, zamało myśli w głowach naszych, usta niemieją wśród 
poczętej mowy i nic pajęcza myśli się zrywa.
   Było to w niebie. 
   Tam panuje cisza i spokój wieczny wśród wiekuistego żywota; niezmienny byt, byt pełny, byt 
jedyny, w którym drga wszystko co żyje! Albowiem w niebiosach, łączymy się z Bogiem: tam 
całość, tam jedność. Wszystkie barwy, zbiegły się w jednę barwę niezgasłego światła, wszystkie 
dźwięki w jeden śpiew harmonijny, wszystkie linije w najcudniejsze kształty, wszystkie myśli w 
jednę ogromną myśl żywota wiecznego. Tam każdy pojedynczo żyje we wszystkich, wszyscy w 
każdym; duch wszelki jest ogółem i jest sobą, a myśl rodzi się jedna wszędzie i obiega koło 
duchów, jak dźwięk rozlewa się w powietrzu.
   W pośrodku niebios króluje Bóg. Pod nim kołami różnobarwnemi jaśnieją duchy nieśmiertelne; 
doskonałość; do jakiej doszły, daje im miejsce bliższe lub dalsze od bóstwa, jak ciężar ciał 
ziemskich zawiesza je lub zanurza w wodzie. Sam tu każdy swym sędzią, bo gdy dusza wynijdzie z 
ciała, leci i staje gdzie ją skrzydła niosą własne: im szersze i silniejsze skrzydła, tem wyższe 
miejsce.
   Stopniami, stopniami od ogniska ciemnieją koła duchów, aż utonęły w ciemnościach, na dnie 
których leżą i jęczą w bezdnie ci, co żyli ciałem tylko, a zabili w sobie nieśmiertelności pierwiastek. 
Najbliżej Boga stoją aniołowie niepokalani; promienie jego korony.
   Wśród uroczystego milczenia, słychać powolną harmoniją, zawsze jednę, coraz różną, będącą 
jakby oddechem żywota niebieskiego: ta pieśń złożyła się z tysiąca, a brzmi jednogłośnie. Każde 
usta dorzucają do niej słowo, a w głębi wszystkich wyrazów tak rozmaitych, jak liście drzew 
naszych, drży myśl jedyna.
   Z wyżyny niebios, co za spójrzenie na światy! Milijony świateł biegną i złotemi migają 
kręgami: jedne gasną, powstają drugie, rozlamują się inne, i złotemi warkoczami, piszą w sinych 
ciemnościach głoski nieodgadnione dla nas — znikomości ciała. Ztamtąd przecież, z niebios, 
głoski to czytelne i pojęte łatwo, dla mieszkańców nieśmiertelności przytulonych do łona Bożego. 
Tu i owdzie błyska słońce nieruchome, w około którego ślizgają się kule ogniste, powolnie 
zbliżając się ku niemu. Niektóre z nich jakby z dwóch domowstw nosiły wieści, chodzą od słońca 
do słońca, miotając za sobą grzywę rozrzuconą, płomienistą po eterycznych głębiach. Tam rodzi 
się niemowlę — gwiazdeczka, blada, słaba, drgająca z początku, skupia w sobie siły, rozpala się, 
jaśnieje, porusza, wzlatuje, zawraca młodym tańcem i zagasa wśród biegu — na wieki. Ostygłe 
członki światka rozlatują się w przestrzenie bezdenne, rozsypują się w proch, w pył, w lekkie pary 
i — w nicość; duch, co je ożywiał, uleciał.
   Poniżej, ciemne tylko przepaści, kędy śpią duchy zapomniane. A karą im, ich samotność 
wiekuista, ich odcięcie od jedności; bo na całą wieczność pozostaną same z sobą, odepchnięte od 
wielkiej całości. Jęki ich boleści nie dochodzą do sfery duchów żyjących i tłumią się w 
bezpowietrznej czczości.
   A w niebiosach taki spokój, takie wesele! Patrzcie, jak jasne oblicza błogosławionych, jak 
połączone dłonie, serca, dusze tych, co nie żyli tylko sobie i dla siebie, co nie obawiali się myśli, 
pracy i cierpienia.
   W sercu Ojca odbija się myśl ich każda, a żywotem Jego żyją duchy, pod szatami 
Przedwiecznego spoczywające. Wszyscy są jednem, każdy czuje siebie w całości, całość w sobie. I 
nie ma tam tajemnic, bo myśl rodzi się tu widomie, dotykalnie, wzlatuje nad promienną głową, 
obiega wszystkie sfery, i nie ma tam zmiany, bo nie ma nic drugiego i walki; miłość spaja złotym 
łańcuchem każde ogniwo nieśmiertelnej całości.
   Z krain spokoju czemuż wzrok aniołów obraca się tak często na ziemie czarne, i spoczywa na 
drobnych zaludniających je istotkach? — Bo tam nizko widzą próby życia, które zwycięzko 
skończyli, a serce ich boleje, lituje się i w pomoc braciom leci modlitwą serdeczną.
   Jeden z duchów niepokalanych spójrzał na światek mały, i patrzał nań długo, długo, aż 
zachmurzyła mu się skroń, aż zaciemniały oczy, aż łza litości razem i zgrozy spadła z szafirowego 
oka na szatę biała jak śnieg. Łza la puściła z siebie skrzydła i wzleciała nićmi w wyższe kręgi, 
padając u progu bożego. Wszystkie duchy zapłakały tą łzą zgrozy i politowania, i jak własne 
prowadziły ją dziecię.
   A Ojciec poruszył ramiony światy dźwigającemi i ozwał się głosem, co zlał się z harmoniją 
światów: — Łzo zgrozy i oburzenia, skąd wzleciałaś aż do mnie?
   — Urodziłam się niżej Ojcze, święte uczucie matką moją, a anioł mi rodzicem.
   W tem obróciły się oczy i twarze duchów ku Ojcu i rzekły:
   — Ciężkie jest życie na ziemi, ciężkie próby ciała, przecież dałeś im siły, a nie walczą, dałeś im 
skrzydła, a nie wzlatują. I oto jeden znów upadł na wieki! A Ojciec odrzekł:
   — Nie potępiajcie, nie oburzajcie się, albowiem i to dzieci moje, nawet w upadku grze- — 
Dałeś im siły, dałeś im moc, a nie używają ich, przeto płaczemy i dziwimy się ! Możeż człowiek 
czujący się nieśmiertelnym, sprzedawać się za chwilę, możeż liczyć za życie, co jest tylko 
stopniem ku niemu wiodącym? Zapłakaliśmy, bośmy widzieli upadek, a pojąc go nam trudno!.
   — Nie potępiajcie i nie sądźcie, albowiem wszyscy zarówno dziećmi mojemi są! Nie 
potępiajcie, — rzekł głos z góry. — Ten co upadł azali się podnieść nie może ? azali jeden z was 
nie upadłby także, na miejscu człowieka?
   — Nie! nie!. — śpiewały duchy, — bo chwilą ziemskie życie i snem przelotnym tylko.
   Zamilkli, a ten który pierwszy zapłakał ze zgrozy, płonił się zawstydzony, poglądając ku Ojcu.
   — Dziecię, — rzekł Bóg, — potępiasz, bo nie pojmujesz upadku, boś nie walczyło nigdy. 
Dusza moja rozpromieniła się w was, i nie byliście w ciele i na ziemi, tylko czuciem, litością i 
wejrzeniem. Nie oburzaj się, albowiem grzech maże pokuta a za nią idzie grzechu odpuszczenie. 
— Nie! nie! Ojcze, — rzekł duch wejrzeniem. Nastało milczenie, a łza leżąca u tronu Boga, 
szeleściła skrzydły srebrnemi u podnóża.
   — Znijdź więc; probuj i żyj! — rzekł głos wielki — abyś pojął żywot próby.
   Zaledwie słowo to wyrzeczone zostało, kręgi się rozstąpiły, i anioł zsuwać się począł ku ziemi. 
A za nim nieodstępnym towarzyszem zbiegł drugi, skinieniem bożem zesłany, aby mu w 
pielgrzymce towarzyszył, aby czuwał nad nim.
   I znowu niebo jaśniało spokojne, a oczy wszech duchów zstąpiły śledzić żywot wygnanego na 
chwilę brata.
   Złotowłose dziecię igrało na zielonym trawniku i zadumane głęboko, wsparło główkę na ręce 
matki.
   — Aniołku mój, co ci to jest, — spytała kobieta.
   — Matuniu, — zadźwięczał głosek miły, — nie wiem co mi to, ale niepokój mnie ogarnia, 
chciałbym zasnąć. We śnie widzę drugie, lepsze życie i jaśniejszy świat, ku któremu serce mnie 
ciągnie. Tu chłodno, tu ciemno, tu pusto.
   — Przy mnie, — spytała matka. — A nawet przy tobie.
   — Dziecię moje, aniołku drogi, nie świat to snów i marzeń, ale świat życia ci się uśmiecha, 
chcesz odlecieć odemnie i nie powrócić więcej.
   — O nie! o nie, matuniu. Boję się oddalić od ciebie i nie pragnę nic, tylko marzyć, a spad sny 
mojemi.
   — Biedne dziecko. — I zapłakała matka, ale nie nad niem, — nad sobą.
   Złotowłosy synek stulił powieki, usnął i znalazł się w niebie ojczystem.
   — Jak ci jest na ziemi ?-spytały go duchy, tuląc główki do niego. 
   — Smutno i ciężko bracia, bo jeszcze młoda dusza wciąż ku wam się zrywa. Tak tam długie 
chwile, gdy nasza wieczność tak krótka i szybka!
   — I już, już zbrukane masz skrzydła! — zawołali bracia wystraszeni.
   — Tak mi one ociężały! — westchnął wysłaniec, — ledwiem niemi ku wam doleciał. 
Rozgrzejcie mnie proszę, rozgrzejcie.
   Otuliły go, owiały ciepłem tchnieniem niebios anioły, aż sen się przerwał i duch znowu na 
ziemię powrócić musiał. Zbudził się by ujrzeć jeszcze płynące łzy matki.
   Serce ciągnęło go ku niej, a ciało odrywało do bijącej młodemi obietnicami roskoszy natury. 
Od łez matki pobiegło dziecię do wonnych kwiatów, do zabawek, do towarzyszki ich czarnookiej.
   I bawiły się dzieci, a matka płakała.
   I bawiły się bardzo długo, długo, aż bawiąc się podrosły i zabawa ich zamieniła się w życie.
   Naówczas stanęli przeciwko sobie, ciągnieni siłą niepojętą wzajemnie, i rzekli w uniesieniu: — 
myśmy jedno we dwojgu.
   W miłości ziemskiej anioł uczuł jakby oddźwięk i wspomnienie niebieskiej, i bytu swego 
pierwiastkowego, a łzy matki wciąż płynęły, płynęły, aż rzeką szeroką jak morze, rozdzieliły 
dwoje kochanków, których dłonie napróżno wyciągały się jeszcze ku sobie.
   Spojrzał anioł na rzekę łez i rzucił się w nią, przepłynął ją namiętny !
   A gdy usnął i obudził się w niebie, spytały go duchy, poglądając na zczerniałe od łez skrzydła 
jego:
     — Co się stało? On milczał, a głos z góry wyrzekł: --Pierwszy raz upadł w grzechu, nie 
potępiajcie go jednak, nie oburzajcie się, litości! politowania dla niego!
   Duch wygnaniec znalazł się znów na ziemi. Wyschła rzeka łez szeroka, a zazieleniał grób: 
matka nie żyła. Ich dwoje pozostało z dłonią w dłoni, sami z sobą, jak chcieli.
   Czemuż im tak siebie mało, tak brak jeszcze wiele? Czemu uczuł anioł, że mu nie dostawało 
całego szczęścia, które marzył, na które rachował? Upadł, a upadł na próżno. Oczy towarzyszki 
jego biegły po ziemi, gdy źrenice jego szły ku niebiosom. Nie rozumieli się i nie byli jednem jak 
chcieli. Dwa serca biły w dwojgu piersi, nie jedno. On podwójny dźwigał ciężar: swojego 
skalanego ciała i towarzyszki swej, nad którą już litował się tylko.
   Lecz litość nie ratuje.
   — Rozstańmy się! — Rozstali, spójrzeli, zapłakali, odeszli.
   Anioł spójrzał w szeroki świat na ludzi i na towarzyszki ich, serce poczynało mu bid nieraz,
     ale źrenica widziała już lepiej przyszłość, nie marzył o miłości i zjednoczeniu dla szczęścia, 
bo w nic na ziemi nie wierzył.
   — Tu nie ma dwojga jak jedno serce ! — zawołał z boleścią.
   Zjednoczymy się nie z jedną znikomą istotą, ale z duszą świata.
   I dłonią ogrzaną jeszcze ręką kobiety, wziął w rękę księgę.
   Księgi nie nauczyły go nic, krom tego, co przeczuwał, a zabiły w nim wiedzę wrodzoną i wiarę. 
Rozum podnosił go do bóstwa, lecz razem czynił omylniejszym niż zwierzę. I zachwiał się 
zapominając swej przeszłości, mówiąc w sobie: — Jestżem istotnie niebios wysłańcom? jestżem 
duchem? Nie ciałożto myśli i żyje we mnie tylko samo? nie zginęż ja z ciałem? 
   Im dalej szedł w nauce, tem ciemniej stawało mu się i błędniej. Chwilami jak błyskawicą 
ogromną rozjaśniał się świat, aż zagasł znowu w pomrokach.
   Gdy we śnie zaleciał do nieba, nie poznał się w niem, zwątpił, azali przeszłość istotną była 
przeszłością, nie snem ułudnym tylko, azali nie marzył, iż był aniołem! 
   A bracia duchowie pytali go napróżno, bo im nie odpowiadał tylko jękiem, lub bolesnym 
zwątpienia i rozpaczy śmiechem.
   Wielkie a bezbrzeżne jest nauki morze, a przepłynąć je bezpiecznie, tylko ten potrafi, kto się na 
nie puszcza ze światłem, co je przyniósł z nieba; ci, co je zgasili w sobie, płyną bijąc się z falami, a 
nigdy nie ujrzą brzegu, chyba ich wiatry nań wyrzucą.
   Na suchym, kamienistym piasku, leżał rozbitek długo, nim do siebie powrócił i oczy otworzył, 
odetchnął. Wody zielone, niezgłębione oceanu, jeszcze mu obmywały stopy: rzucił na nie 
wzrokiem tęsknym, i powstał osłabły.
   A w niebiosach glos wyrzekł: 
   — Upadł w grzechu po raz drugi! nie potępiajcie upadku.
   Czemuż serce aniołów i serce ludzkie tak zawsze, tak ciągle pragnie miłości i zjednoczenia?— 
Bo to uczucie, mówi mu o niebieskiej ojczyźnie, ono wyraża nieśmiertelność, połączenie 
wszystkiego, zlanie się w całość. Ona jest iskierką w nas boską, na obraz Ojca stworzoną. Bój 
pochodzi z ciała, miłość z ducha.
   Zraniony i złamany anioł położył rękę na sercu, podniósł oczy w niebo i spytał siebie:
   — Gdzie się obrócę? dokąd pójdę?
   Stróż z niebios mu dodany, wyciągnął palce i wskazał na tłumy ludzi, ku nim go zwracając.
   — Tak, pójdę do nich, — zawołał anioł — i zjednoczę się z niemi, pokocham ich sercem całem 
wszystkich, cierpiącym dodam odwagi, w osłabłych wleję siłę, upadłych wezmę na skrzydła i 
uniosę ku górze.
   Poszedł więc.
   Przed nim stała ciżba ciemna, wyjąca glosy tysiącznemi i narzekaniem, jękiem, rozpaczą i 
szyderstwem, aż serce się krwawiło.
   — Powiedźcie mi boleść waszę, wyspowiadajcie choroby, ja was uleczę.
   Biedni wszyscy rzucili się nań, i poczęli wołać każdy swoję wskazując ranę, a on radził, 
pocieszał, godził, i zamiłował ich, aż do poświęcenia za nich życia. W tem poczęli go pytać jedni: 
— czemu nas nie leczysz? Pytali go drudzy — ktoś ty jest, żebyś niezgojone i tysiące lat 
krwawiące mógł zagoić razy? Szemrali inni: — to zdrajca, który nas uwodzi! — Krzyczeli ostatni: 
— zabijmy go, aby nie ważył się z nas szydzić, nas sprzedawać za bluszczu gałązkę. Nie jest ci to 
szyderstwo, śmieć obiecywać nam szczęście?
   A przeciwni szeptali: — Patrzcie, nie duch to ciemności, nie wysłaniec że to piekielny? 
Ukamienujmy go! ukamienujmy! 
   Aż wrzawa powstała i zgiełk straszny; podniosły, się ręce, kamienie, i padły na piersi anioła. 
On chciał wołać o pomoc z niebios, o posłuchanie u ludzi, ale głosu dobyci nie mógł tak wielkiego, 
aby go usłyszała ciżba namiętna.
   Zaćmiło mu się w oczach łzawych, krew trysnęła niemi, gniew podrzucił piersią, a 
przekleństwo boleści wyrwało się przez usta sine.
   Przekleństwo! przekleństwo! najstraszniejszy z upadków ludzkich, najnikczemniejszy z 
wyrazów, największa ze zbrodni. Albowiem nie dotyka dzisiaj tylko, ale jutra i całej przyszłości 
niewidzialnym sposobem. Duch wygnaniec wyparł się ludzkości, odepchnął ją, i myśląc że umrze, 
a pragnąc już śmierci, bodaj na wieki, zsunął się na ziemię chłodną.
   Ciżba podniosła go, piekielnemi skoki depcąc mu głowę i piersi, a szalejąc; ale on nie uczuł 
tego, nie widział, bo spał i marzył dawno.
   Duch jego ciężki przekleństwem własnem, mozolnie ciągnął się ku niebu.
   Ale nie stało mu siły na przebycie progów żywota, tok wielkiem brzemieniem ważyła na nim 
wina. 
   Bóg spojrzał i ulitował się upadłego anioła, a duchy bracia wszyscy jedną łzą politowania nad 
nim zapłakali. 
   — Do niebios! do niebios! na spoczynek mnie przyjmijcie! — wolał upadły jęcząc boleśnie.
   — Nie! — rzekł glos potężny. — Niebo jest miłością samą, a ty w nie niesiesz nienawiść; niebo 
jest spokojem, a tyś udręczony jeszcze i rozpacz dźwigasz na barkach; niebo jest wypoczynkiem, i 
nagrodą, a tyś nie walczył z sobą, i nie pokonał siebie; znijdź na ziemię i żyj jeszcze.
   Przebudził się duch wygnaniec. Głucha cisza, cisza piekieł panowała do koła, niczem 
nieprzerwana; na niebie miasto słońca, krwawe jakieś brzaski i czarne osłony, ognie płonęły na 
spopielałych dolinach, a gęste dymy poruszały się leniwo między niebem a ziemią. Ciżby ludu już 
nie było przy nim; pozostał sam jeden, przekleństwo tylko kamieniem leżało na jego piersiach.
   Ciężko mu było powstać i podnieść się na nogi, powietrze nieprzelknione dusiło; zwlókł się 
przecie, i powolnie ku świtającej słabo jutrzence posunął.
   Aż ujrzał przed sobą, znowu ludzi, znowu wrzawę, cierpienie i boleść. Ale już nie rzekł jak 
wprzódy: — leczyć będę, radzić wam będę, będę was wspomagał; nie wspinał się na wyżyny, aby 
sypać obietnicami zgłodniałym; poszedł pracować w ciszy, w ukryciu, nie rachując na nagrody, 
owszem spodziewając się cierpienia.
   A zewsząd popychano go mówiąc: — Po cóż ty tutaj? Idź precz! idź precz od nas!
   I szedł duch, ale powracał niepostrzeżony, błogosławiąc tym, co go kamienowali. Długie łata 
przeszły w nienagrodzonej pracy i pocie, aż poranku jednego znużony, zdrętwiały, od otaczającego 
go chłodu, usiadł anioł na kamieniu i, zwątpiewając o sobie, zapytał w duszy: 
   — Jest-lim ja światu potrzebny? I tysiąc szyderskich, odpowiedziało mu głosów:
   — Idź precz, zawadą tylko jesteś! Drugie tysiąc powiedziało mu:
   — Jesteś zwadą i zamięszaniem: idź precz!
   Duch zapłakał gorzkiemi łzy w duszę swą, i ręce mu opadły, i zrozpaczył o sobie.
   — O! ciężkie, — rzekł, — ciężkie jest życie ludzkie! Na cóż się ono przydało? Sobie 
wystarczyć nie możemy, a drugim dopomódz nie potrafimy, i po cóż to życie??
   Mówiąc to, usnął duch, i powlókł się ku niebiosom, — a tak był słaby, że zemdlony pochylił się 
na ich krańcach i upadł.
   Pot ciekł strugami z jego czoła, łzy lały się z oczu, krew z ran płynęła. Towarzysz zbolałą tulił 
głowę, i spiekłe mu ocierał usta. — Bracie, bracie! — wołał chór duchów, — znowu upadłeś; bo 
zwątpienie upadkiem jest jako przekleństwo, rozpacz słabością i grzechem. Tylko wiara i nadzieja 
wiodą do czynu.
   A głos Boga zagrzmiał z góry:
   — Zwróć się jeszcze na ziemię!
   — Powrócić! Jakże powrócę, poruszając się ciężko do lotu, — płakał biedny wygnaniec. — 
Siły moje wyczerpały się, duch upadł, a cierpienie strawiło mnie, jako trupa trawi wiekowy grób.
   — Niech ten pocałunek cię orzeźwi!
   I przez usta towarzysza, pocałunek miłości z całych niebios siłą spłynął na anioła wygnańca. 
Rozjaśniło mu się oblicze, zabiło znowu serce, skrzydła podniosły; uleciał swobodniej.
   A ziemia była w brzaskach różowej jutrzenki wschodzącego dnia, w jasnościach poranku, i 
wszystko na niej śpiewało i radowało się, jakby przeczuwało pod skorupą doczesnego, jakieś inne, 
wieczne życie.
   Anioł zstąpił do nowych cierpień i pracy.
   Ludzie spojrzeli na przybywającego obojętnie i pominęli go ze wzgardą. Ich obojętność 
zapłacił uśmiechem odważnym, i szedł dalej. Zszedł się z drugiemi, którzy go powitali 
szyderstwem, a oddał im je przebaczeniem.
   Inni potrącili go z gniewem: gniew wywzajemnił im miłością i politowaniem.
   Posilony niebieskim pocałunkiem, niczem się nie zrażał, nie zniechęcał, wstrzymywać nie dał. 
Lecz powoli, otwarły się też oczy ludziom, i w chwili ciszy zawołał z nich jeden:
   — Zaprawdę, wiele nam dobrego uczynił, błogosławmy go, błogosławmy!
   A za tym jednym, krzyknęła ciżba, co go przeklinała i kamienowała: — Błogosławim ! cześć ci! 
bądź uwielbiony, bądź wynagrodzony uczuciem naszem, za to coś ucierpiał.
   Biedny duch, podniesiony tem wołaniem ziemskich braci, wzrósł, spotężniał, ale duma 
cielesna, duma niszcząca zakołatała razem do serca jego. A serce otwarło się szeroko na jej 
przyjęcie, wzięło ją, aby w niem mieszkała, i poczęło bid żywiej na oklaski. Duch rzekł, miotany 
wielkością swoją: — Jam Bogu rówien! jam wielki, jam najwyższy.
   W tem zciemniało, wszystko dokoła zagasło, ciżba odstąpiła go i poszła wieńczyć innego już 
wielkiego wygnańca niebios, kamienując nim wybranego na potępienie. Anioł sam pozostał z 
wielkością swoją. 
   Lecz tej mu nie wystarczało na życie, chłód jakiś grobowy go otaczał, żarł sam siebie i 
głodnym był jako wprzódy. Począł szukać lauru na skroni, i suche tylko znalazł na niej gałęzie; 
szukał wspomień wielkości dla pokarmienia duszy, a znalazł kości ich tylko wyschłe i zimne.
   W tem we śnie, znów ujrzał niebo, ku któremu podlecieć już nie mógł, najwięcej bowiem upadł 
dumą, co go więziła w zimnych ziemi dolinach. Jeden tylko wierny towarzysz niebieski stał mu u 
boku, ze łzą litości na oczach.
   — Bracie! bracie! — spytał tęsknemi słowy anioł, — nie uniesiesz-li mnie stąd do kraju mego, 
do niebios?
   — A! pragnąłbym, lecz nie podźwignę cię. Okułeś się ciałem, skamieniałeś w dumie; zwróć 
oczy wyżej i proś Ojca.
   Któż wypowie modlitwę upadłego? Słuchał jej Bóg i duchy, a w ciągu upokorzonej pieśni, 
opadały brzemiona upadków z niebieskiego wy- gnańca. Na ostatku, najleniwiej opuściła go 
ziemska duma. A głos Boży mówił z góry:
   — Nie sądźcie, abyście sądzonemi nie byli! nie oburzajcie się i nie potępiajcie, abyście 
oburzenia i potępienia nie wywołali. Upadłeś tylekroć, ile razy walczyłeś, a gdyby nie miłosierdzie, 
nie podniósłbyś się z upadku.
   Długo rozchodziły się słowa Ojca po przepaściach eteru, i brzmiały tysiące lat w sercach 
aniołów, i wypisały się złotemi głoski na skrzydłach duchów, i posłaniec niebieski zniósł je aż na 
naszą ziemię.
   Łza oburzenia wylana przez ducha wygnańca,. była ostatnią w kręgach błogosławionych. 
    
   Warszawa 1 Grudnia 1846 r.
   
II. WSPOMNIENIE KSIĘŻY TRYNITARZY
    
   W tej części Łucka, która poprzedza wyspę oblaną wodami Styru i Głuszca, ze sterczącemi 
ruinami starego majestatycznego zamczyska bazylijańskiego kościoła, odartą sklepioną kopułą, z 
wysoką wieżycą Dominikanów, której krzyż smutnie się na wierzchołku pochylił, z błyszczącemi 
dachy katedry iskromnemi facyjaty OO. Bonifratrów i Karmelitów; w tej części miasta, którą 
dzieli Głuszec od Ostrowu, pierwszej sadyby Łuczan, wsławionej tylu wojnami, oblężeniami, 
zasianej tylu pamiątkami staremi, wznosi się, obrócony bokiem ku rzece Styrowi i zamkowi, 
facyjatą ku miastu właściwemu, piękny, biały kościołek z klasztorem księży Trynitarzy. Mury jego 
i struktura pokazują nie zbyt dawną fundacyją i świadczą o starannem utrzymaniu. Do 
obwodowego muru tuż przytyka pełna wrzawy targowej ulica, co jarmark i targ napełniająca się 
wozami, ludźmi, bydłem. U furty dziedzińca kończy się ten zgiełk i wrzawa; wszedłszy w 
podwórze kościoła i klasztoru, czujesz jak cię owionął spokój i atmosfera cicha, swobodna ustroni. 
Kościół księży Trynitarzy ciemnawy, posępny tęsknem wrażeniem do nabożeństwa zachęca. Na 
sklepieniach jego czytasz w wybladłych już malowidłach, pamiątki z dziejów zakonu; wszedłszy 
na korytarze długo wyciągające się przed tobą na prawo i lewo, zawieszone obrazami, 
poprzecinane ołtarzami do modlitwy, krucyfiksami, drzwiczkami cel mniszych, po których rozlega 
się tylko chód spokojny mieszkańca, bieleje habit braciszka, odzywa się gank wolny i bicie zegaru, 
oznajmującego ucieczkę czasu; wzdychasz mimowolnie myśląc, jak w wielu potrzebach duszy, 
okolicznościach., powołaniach, klasztor był koniecznym, jedynym przytułkiem; klasztor byt 
potrzebą równie dla indywiduów, jak dla społeczności, równie dla przyszłości duchownej, jak dla 
teraźniejszości światowej.
   tymczasem, ileż to dziwnie fałszywych, złośliwych i pozornie wyrozumowanych wyrzucono 
argumentów przeciwko klasztorom, mnichom, lęgnącym się w murach zaciszy okropnościom 
moralnym, i t. d. i t. d., począwszy od Voltaira, aż do Spiridiona, pani Sand!! Jacy bo to są ludzie, 
oni potrzebują koniecznie poniżyć to, co czcili, i oplwać, co wprzód szanowali.
   Dlaczego? dla tego, że to biedne ludziska, że nakrzyczawszy się dowoli, zaraz poczuwają 
potrzebę reakcyi, i znowu poklękną przed tem, co potępiali.
   Dziwne stworzenie człowiek, a raczej biedne to stworzenie!
   Kiedy się już tyle nakrzyczano przeciwko klasztorom, gdy i u nas przetłómaczono historyją 
naturalną mnicha, a biskup Krasicki całe poemata drolatyczne poświęcał, obracając w śmieszność 
klasztory, teraz znowu przyszliśmy do poznania, do uczucia potrzeby tych świętych ustroni, tych 
zaciszy poświęconych nabożeństwu, pracy umysłowej, sztukom, wychowaniu młodzieży, 
staraniom około chorych, obłąkanych, wspomaganiu biednych i t. d.
   Każda tego rodzaju iustytucyja katolicka, rozwinęła się tak, iż w jej ustawie widzisz wyraźnie 
palec Opatrzności. Każda odpowiadała potrzebie wieku, potrzebom kraju.
   Na to nie potrzeba długich dowodów, dość przypomnieć, że zakony Ś. Franciszka, ś. Ignacego 
Lojoli, ś. Dominika i inne, nastały w epokach, urodziły się w krajach, w których najużyteczniej 
działać mogły. Jedni nawracali pogan, drudzy uczyli sieroty, inni pilnowali chorych, inni 
pracowali nad naukami, inni walczyli z herezyją; tamci nauczali z kazalnicy, dysponowali na 
śmierć zapowietrzonych, wykupywali więźniów.
   Ostatnia missyja, jedna z najtrudniejszych, z najużyteczniejszych u nas, wymagająca 
największego poświęcenia i najszlachetniejszego charakteru prawdziwej miłości chrześcijańskiej, 
należała wyłącznie do księży Trynitarzy, zakonu ś. Trójcy, dla wykupienia niewolników 
postanowionego. Na korytarzach klasztoru łuckiego wszędzie, czytasz, w dość pięknych 
nakreśloną obrazach, historyją zakonu tego. 
   Tam wsparty na łokciu tatarzyn, pogląda na białe ubranego zakonnika, z krzyżem czerwonym i 
niebieskim na piersi, który za okup więźniów liczy mu pieniądze; dalej widzisz okowanych, 
których pociesza, którym daje jałmużnę, których więzy rozkowywa kapłan. 
   W obrazach tych cala zakonu historyja, historyja może jedna z najdramatyczniejszych, 
obfitująca w pełne wzruszeń i piękności dramatycznych epizody. 
   Przebiegałem ją oczyma, przechodząc z księdzem definitorem Bieleckim długie i piękne 
korytarze; zastanawiając się u ozdobnych drewnianemi sztukateryjami drzwi cel, z których każda 
pięknym, owalnym obrazkiem, nad wejściem w sztukateryją wprawionym się odszczególnia. 
Zastanowiliśmy się u wielkiego napisu złotemi głoski, na pamiątkę Pawłowi Majkowskiemu, 
fundatorowi, położonego, u portretu jego, w którym, mimo braku sztuki, wiele jeszcze nie 
zgluzowanego charakteru staropolskiego; u ołtarza w ścianie korytarzowej. Wszędzie 
przemawiało do serca i duszy wspomnienie przeszłości pod rozmaitemi wcielonej postaciami.
   Ks. definitor ukazywał rai obrazy braciszka zakonu Prestla, który rozliczne, nietylko u księży 
Trynitarzy, ale i po innych Łucka i okolic kościołach, zostawił prace; obrazy te w większej części 
'zasługują na uwagę artystów, niektóre są szczęśliwej kompozycyi, wyrazu i kolorytu. Zaszliśmy 
do chóru, skąd dalej do refektarza i biblijoteki.
   Może dla tego, żem bardzo już dawno wnętrza, żadnego nie widział klasztoru, ale tu na mnie 
wszystko miłe jakieś i rzewne czyniło wrażenie. Refektarz ciemnawy, sklepiony, z długiemi 
czarnemi prostemi stoły, na których proste także naczynia, białe talerze i kubki stały; cichy, w tej 
godzinie przypominał młodsze lata i odwiedziny poczciwych księży Reformatów w Białej. Na 
wielkim krzyżu rozpięły Chrystus, zdawał się tu umieszczony przypominać, że wstyd nam zbyt 
dbać o ciało, gdy On dla nas na nim cierpiał tyle. Obok kilka poważnych obrazów zakonników, 
jaśniały w półmroku. Znowu mil- czącemi korytarzami poszliśmy do biblijoteki, wprzód 
zajrzawszy do auli, dawniej miejsca dysput i uroczystości, dziś smutnego składu ksiąg 
przewiezionych z innych klasztorów.
   Biblijoteczka księży Trynitarzy jest jedną z najpiękniejszych (na oko przynajmniej, bom jej 
przeglądać nie mógł), jakie mi się widzieć zdarzyło. Salka to nie wielka, jasna, wesoła, świeża, i 
zda się dopiero wczoraj wzniesiona, ozdobiona i czysto wyświeżona, przybrana wytwornie, choć 
skromnie.
   Na sklepieniu świeci jeszcze malowanie allegoryczne, wzięte z tekstu Pisma świętego, 
wypisanego nad drzwiami. Sapientia, jej świątynia o siedmiu kolumnach, siedm cnót uosobionych 
do koła sklepień, składają malowanie stropu. Ściany zdobią prześliczne prostotą swoją drewniane 
szafy, przez braciszka zakonu snycersko, skromnie a wdzięcznie przybrane. Nad jedną z nich, 
wznoszą się trzy drewniane popiersia. Nie możemy dość wychwalić piękności tej salki, tych szaf 
staroświeckich, a tak jeszcze świeżych, i cudnego nad wszystko z okien widoku, na stare 
zamczysko łuckie Wyciąga się ono na wyspie, wśród błyszczących wód, czerwone, ponure z tyłu i 
z przodu, z rysami zębem czasu napiętnowanemi, z okienkami, blankami, strzelnicami, a nad nie 
wychylają się zielone wewnątrz rosnące topole, tuż zielenieją majową barwą ługi, dalej jak szeroka 
wstęga wije się malowniczo Styr, i ciemnieją lasy zaroślą i sinieją góry i pola. Obraz to prześliczny, 
zachwycający! A wspartemu na oknie tej pięknej biblijotecznej salki, jeszcze zda się milej stąd 
poglądać na zamczysko, przypominające inną część ubiegłych wieków, zamierzchłą, zatartą, milej 
dumać, mogąc na rozwinięcie marzenia użyć blisko stojących ksiąg i świadectw o przeszłości.
   Gdyśmy już tutaj, i gdy naturalnie biblijoteka zakonna, zakon nam przypomina, — pomówmy 
o nim trochę. Możeście ciekawi dowiedzieć się, o zasługach braci zakonu św. Trójcy, który od 
niedawnego swego do polskich krajów wprowadzenia, za Jana III, tylu dziadów i pradziadów 
naszych wyzwolił??
   Posłuchajcie więc cierpliwie, a zdaje mi się, że się wam nie uprzykrzy opowiadanie moje. 
"Zakon braci bosych ściślejszego zachowania Najświętszej Trójcy, we wszystkich narodach do 
których jest wprowadzony, tak wielkie daje dowody osobliwszej pobożności, przykładnego życia i 
wielkiej gorliwości w wykupywaniu więźniów z pogańskiej niewoli, iż z najwyższą ochotą na 
żądanie W. K. Mości, dajemy pozwolenie tymże zakonnikom, aby w królestwie polskiem, zakon 
swój zaszczepić i rozkrzewić mogli, " — pisał Innocenty XI, w liście do Jana III, d. 24 kwietnia, 
1685 roku. Pierwsi bracia tego zakonu z Hiszpanii do Polski wprowadzeni zostali. Fundusze ich, 
wedle reguły zakonu, już tor ze składek, jałmużny i zapisów, już z darów jednorazowych 
wszelkiego przychodu, procentów, w jednej trzeciej części szły na wykupno niewolników 
koniecznie, zwłaszcza zostających w jarzmie pogan, Turków i Tatarów.
   Wspomnijmy co piszą historycy nasi o niewoli tatarskiej, co powiada Beauplan o 
okrucieństwach i szpetotach dopełnianych na zabranych w jassyr chrześcijanach, na bezsilnych 
kobietach, na starcach; przywiedźmy na pamięć niewolę Koniecpolskiego, tak pięknie opisaną w 
Pa- miętnikach: a pojmiemy, jak wielkiem dobrodziejstwem było wykupno z niewoli. Często nie 
jednych pieniędzy tylko, ale pracy, zręczności, narażenia się, upokorzenia potrzeba było, aby 
dzieło to do skutku doprowadzić.
   Turcy i Tatarzy, już to dla okupu wielkiego, już dla samej wartości niewolników i jakiegoś 
przesądu, że mając chrześcijanina niewolnika, do ubóstwa nie przyjdą, — starali się wielce o 
zachwycenie chrześcijan. Ich napady na Podole i Ukrainę, często tysiącami ludu niemowląt i 
drobnych dzieci, gnały w stepy, a potem dalej po świecie.
   Zaledwie wielką ceną dokupić się niewolnika było można, a ci, co go dostali w podziale, jeśli 
nie byli połechtani wysoką ceną, ukrywali się od wykupujących i pozbywać się pracownika nie 
chcieli. Bracia zakonni za każdą razą musieli się starać o firman dozwalający wykupna, a potem 
dochodzić, śledzić pilnie, badać gdzie się kto znajduje i prawie gwałtem dobijać się o 
nieszczęśliwych, których ukrywano.
   Przed zaprowadzeniem zakonu, różnemi czasy, to familije zabranych w niewolą, to stany rze- 
czypospolitej obmyślały okup, i z takowym posyłały do Tatarów i Turków. Tak w r. 1520, na 
zjeździe w Bydgoszczy, nakazany byl pobór dla wykupna z niewoli tureckiej i tatarskiej jeńców 
polskich; w roku 1616, na wykupienie czterech synów Piotra Borzysławskiego Podkomorzego 
Podolskiego złotych 6, 000; na wy kupno żony i dzieci Albrychta Łudzieckiego zł. 45, 000. W roku 
1523, na wykupno Mikołaja Strusa, starosty halickiego zl. 15, 000, na wykupno Aleksandra 
Bałabana zł. 10, 000, na wykupno Grzegorza Mirskiego zł. 1, 500. W roku 1653, na wykupno Jana 
Sapiehy pisarza polnego koronnego zł. 14, 000. Roku 1662 i 1683, na oswobodzenie Krzysztofa 
Sapiehy, krajczego Lit. zł. 30, 000 użyto, — a pamiętny nam los Samuela Koreckiego i tylu 
innych!
   A gdy o bogatszych, o znaczniejszych pamiętał kraj, rodzina, współbracia, kto myślało ubogim 
i nieznanym? Nikt — póty, póki nie pomyśleli ci, dla których wszyscy bracia w Chrystusie byli i są 
równemi. Oto właśnie charakter instytucyi chrześcijańskiej, której celem stać na straży tam, gdzie 
świat nie patrzy, gdzie nikt bez pobudki miłości Bożej, nie zwróci oczu i serca. Wszystkie zakony 
prawie tak powymyślane zostały, aby zastąpiły miejsce czegoś, co w rachunek instytucyj 
ziemskich nie wchodziło. One brały na siebie najcięższe obowiązki, a najmniej sławy przynoszące: 
zbierać ubogich, chorych, uczyć dzieci, wykupywać niewolników, grzebać umarłych, — któżby 
mógł i chciał, jeśli nie zakonnik? Wszak ci to tylko dopełnić mogą, dla których w każdej sierocie, 
żebraku, i nieszczęśliwym, przychodzi sam Chrystus.
   Ludzie naszego świata wymagaliby oklasków, nagrody, sławy: ci co się świata wyrzekli, mają 
nagrodę w sumieniu swojem, w poświęceniu samem i obietnicach niebieskich.
   Summy, jakiemi zgromadzenie księży Trynitarzy dawniej rozporządzało, były dosyć znaczne, 
ale od większej ich części tylko procenta mogły, wedle fundacyi, iść na wykupno niewolnika; — 
nie będziemy tu ich wypisywać, znajdzie o nich czytelnik w dziełku, które nam posłużyło do 
ułożenia niniejszego artykułu. (*).
   ----------------------
   (*) Zebranie wszystkich redempcyj, które prowincya polska zakonu Najświętszej Trójcy od 
wykupienia niewolników, w krajach tureckich i tatarskich, od roku 1688, do roku 1783, czyniła, 
podane do publicznego wszystkich stanów uwiadomienia, przez ks. Adama od Najświętszej Trójcy 
Redemptora. Za dozwoleniem zwierzchności, w Warszawie, 1783. Doktor Nadworny J. K. M. 8vo, 
95 stron.
     Pierwsze wykupno niewolników, działo się w roku 1688, w lutym, w Kamieńcu Podolskim', 
natenczas w rękach Turków będącym. Wysłani bracia: Michał od Najświętszej Panny i Michał od 
Najświętszego Sakramentu, umiejący doskonale sześć języków i służący za tłómacza, przywiedli z 
sobą ośmiu niewolników, o których zaraz powiemy.
   Wyjechawszy ze Lwowa księża redemptorowie, stanęli najprzód w pobliskiem miasteczku 
Janowie, gdzie ich niespodzianie spotkał tam mieszkający niejaki, z pozoru tylko świętobliwy 
człowiek, imieniem Xornet. Ten Xornet, jak się pokazuje, wyrachował sobie, iż korzystnem dla 
niego byłoby samemu pojechać do Kamieńca, do tamecznego baszy, i samemu wykupywać więźni. 
Ułożywszy więc sobie plan do tego, począł od wmawiania w księży, że do Kamieńca 
niebezpiecznie i próżno im byłoby jechać; że 
     nie tylko pieniądze, lecz i życie postradać mogą. Na potwierdzenie tego, przekupionych ludzi 
powysyłał, niby z wielkiej uprzejmości, na zwiady, którzy to ludzie, prawiąc o niesłychanem 
niebezpieczeństwie, sami nawet ruszać się do Kamieńca nie chcieli. Tak ustraszywszy księży, 
którzy zdrady nie podejrzewali żadnej, Xornet, kogoś tam ze swoich, tłómacza, wysłał tajemnie 
(zatrzymawszy pozornem niebezpieczeństwem zakonników w Janowie), do baszy tureckiego, 
namawiając go i prosząc, aby księżom — przybycia do Kamieńca wzbronił, i surowo nakazał, 
ażeby o wykupno więźni starali się przez tegoż Xornela. Pokazało się potem, że Xornet winien był 
komuś w Kamieńcu 250 lewów i pieniędzmi księży Trynitarzy, chciał własny dług zaspokoić.
   Ale wkrótce poznali się bracia na usnutej zdradzie i tajemnie w drogę się przybrawszy, ruszyli 
dalej; dwakroć w podróży nocując w lasach, wystawieni byli na ciężkie słoty i mrozy. W miesiącu 
lutym przybyli do Kamieńca, ale nie tu koniec przygód. Lud wszędzie dziwów chciwy, ciekawy i 
baśnie łatwo tworzący, pierwszy raz suknią zakonu zobaczywszy, począł sobie najróżniej 
przybycie dwóch braci tłómaczyć. Jedni mieli ich za czarnoksiężników, drudzy za szpiegów, inni 
za wysłańców papieża, przybyłych z ogromną summą na wykupno wszystkich chrześcijan z 
niewoli. Powstało w mieście zamięszanie, i wieść o przybyciu tajemniczych osób doszła do baszy, 
który, jako szpiegów i przyczynę rozruchu ludu, postanowił księży do więzienia zamknąć. 
Szczęściem ksiądz ' Michał ujął sobie starszego z dworu baszy datkiem 20 lewów i lak uchronili się 
od wiezienia. Starszy ten obiecał księdzu Michałowi pomoc do wykupna niewolników, i 
odjeżdżających ostrzegł, aby za pośredników chrześcijan podobnych Xornetowi nie używali, ale 
sami i to tajemnie o wykupno odtąd starali się. Wykupiono ośm osób z niewoli, za które opłacono 
razem z wydatkami podróży, podarkarni i t. d. około czterech tysięcy złotych. Był naówczas 
zwyczaj (później dopiero zniesiony), że przybywający redemptorowie uroczyście wykupionych w 
kościele przedstawiali. Tego dopełniono z wyżej wymienionemi ośmioma osobami, które z 
kościoła księży Karmelitów na Halickiem przedmieściu we Lwowie, do kościoła księży Trynitarzy 
wprowadzono, poświęcając tę uroczystość księdzu Janowi Kazimierzowi Denhoffowi, 
kardynałowi, pierwszemu w Polsce zakonu fundatorowi.
   We dwa lata potem, znowu w miesiącu lutym, tenże ksiądz Michał, udał się do Kamieńca; po 
drodze (1690). wstąpić mu wypadło dla zasiągnienia rady i pomocy do Stanisława Jabłonowskiego, 
hetmana W. Koron. — Na dworze Jabłonowskiego, znajdował się kozak Barabasz, który tajemnie 
wprzód, a potem oczywiście, już związał się z rozbójniczemi szajkami, plądrującemi po 
gościńcach. Barabasz wiedząc że księża jechali do Kamieńca dla wykupna, a zatem nie bez 
pieniędzy, nasadził na nich swoję szajkę. — Ślad w ślad idąc za księdzem Michałem, kozacy 
przyjechali na nocleg do miasteczka Czernielica, gdzie dowiedziawszy się, że ksiądz Michał 
tłómaczów z pieniędzmi po przedzie do Kamieńca wyprawił, skoczyli o dwie mile naprzód, 
napadli ich, rozbili, i związawszy w biały dzień, poprowadzili do swego naczelnika Jeden tylko 
tłómacz, szczęściem wymknąwszy się zrąk zbójców, dostał się tło księdza Michała, i wszystko jak 
było opowiedział. — Struchlał biedny zakonnik na tę wiadomość, a niewiedząc co czynić, udał się 
z prośbo do naczelnika załogą stoiącego w miasteczku regimentu, który chętnie kilkunastu 
żołnierzy w pomoc księżom, dla odszukania rabusiów dozwolił. Ale napróżno, przejechali okolicę 
wysłani, doliny, zarośla, jary; zamieć i śnieżyca zasypująca drogi, nie dozwoliła nawet dłużej 
wytrwać objazdowi. Już miał powracać, gdy kędyś z pod wzgórza buchający dym czarny ludzi 
zastanowił. Gdziem dym muszą być ludzie, pomyśleli, i skoczyli ku temu miejscu szczęśliwie, bo 
właśnie przy ognisku pod górą, zastali rabusiów dzielących się pieniędzmi, a tłómaczów 
powiązanych i na ziemi leżących. Takim sposobem ksiądz Michał swoje pieniądze cudownie 
odzyskał, i, zostawiwszy zbójców w ręku władzy, sam pośpieszył dalej. Na ten raz trzynaście 
wyrwano osób z niewoli, kosztem około ośmiu tysięcy złotych; byli to po większej części od roku, 
dwóch i czterech lat pobrani mężczyźni, kobiety, dzieci. Za Wiktoryją Ważyńską, wołyniankę, lat 
dwa i dziewięć miesięcy mającą, a dwa lata niewoli — dano 100 lewów. Jeńców oswobodzonych 
przedstawiono znowu we Lwowie, w części Janowi III.
   W rok potem, tenże ksiądz Michał od Najświętszej Maryi Panny, znowu niespracowany do 
Kamieńca jechał, ale na ten raz i pomocą skuteczniejszą od magnatów, i pasportem Stanisława 
Jabłonowskiego hetmana W. Koron., i umową o wykupno wcześnie z Turkami uczynioną, 
opatrzony. Ta trzecia jego podróż, przyniosła leż obfitsze owoce; czterdzieści kilka osób 
wykupiono, na co trzydzieści cztery blisko tysięcy wyłożono. Oprócz pieniędzy, zamieniono kilku 
niewolników, na tatarów, z dodatkiem pewnej kwoty pieniędzy. Za Stefana Koźlińskiego, 24 łat 
mającego, dano ich aż trzech. Najdrożej zapłacono za niejakiego Aleksandra Buratini mazura, 22 
lat mającego, za którego dano turka i 700 lewów, czyli złp. 4, 200, za Katarzynę Kurdwanowską 
dwudziesto-letnią, która kosztowała 2, 160 złp. i Jana Pałeckiego, wieku 36 lat, wykupionego za 
900 złotych. Najtańsza cena była 360 złotych, (60 lewów), a w dodatku do tatarów, dano tylko 120 
złotych za innych.
   Następną dwie wyprawy księdza Jana od Nagrodzenia Najświętszej Maryi Panny, w latach 
1694 i 1695 nie mniejszy miały skutek.. Jak poprzedzające poświęcone zostały znakomitym 
dobroczyńcom zakonu, i ukończyły się przedstawieniem wykupionych w kościele. Za dwoma 
razami przywiedziono żołnierzy, starców, szlachty, kobiet i dzieci, osób sześćdziesiąt kilka, 
wyłożywszy na to czterdzieści kilka tysięcy złotych.
   Najdrożej kosztowało wykupno Jana Kabeckiego, towarzysza z pod znaku kasztelana 
krakowskiego i hetmana, wieku lat 33 mającego, a niewoli dwa lata, za którego dano turczyna w 
zamian, z dodatkiem 300 lewów i 10 łokci sukna francuzkiego, za 20 lewów kupionego.
   W roku 1695, począł ksiądz Michał od Najświętszej Panny Maryi, dawniej już wspominany, 
starać się o nowe wykupno, który w czasie kilkomiesięcznego swego urzędu, wykupił jednego 
księdza ormijańskiego i kilku innych niewolników; dokończono zaś poczętych starań, dopie- ro w 
roku 1699 w czerwcu, w podróży aż do Budżaku, przez księdza Rocha od Jezusa i Ma-
   ryi podjętej, z której powróciwszy, prezentował wyzwolonych w Maryjampolu Stanisławowi 
Jablonowskiemu, hetmanowi. Wykupionych osób bylo czterdzieści i trzy, za trzydzieści kilka 
tysięcy złotych; między temi franciszkanin ksiądz Ignacy Nużyński, siedmdziesięcio-sześcio-letni 
starzec, którego wspomożono stu piętnastu lewami. Najdrożej zapłacono za Piotra Ignacego 
Dulskiego, wołynianina, wieku lat dwadzieścia mającego, a niewoli pięć miesięcy, który koszto-
   wał 1, 200 złotych. Niektórzy wykupieni liczyli po kilkadziesiąt lat ciężkiej niewoli u tatarów, 
jak sześćdziesięcio-letni Mateusz Gilnicki, co dwadzieścia kilka lat ją cierpiał, jak Andrzej 
Stomoszczyk, co czternaście lal u tatarów przebył,
   W roku 1706, coraz dalej i śmielej posuwając
   się, księża Trynitarze dostali się, dla traktowania o niewolników, do Kilii w Budżaku, gdzie 
ksiądz
   Franciszek od Jezusa i Maryi, trzydziestu sześciu niewolników wyswobodził, za trzydzieści
   przeszło tysięcy złotych. Byli między wykupionemi i tacy, którzy trzydzieści lat zostawali w 
niewoli, jednych wykupywano całkowicie, drugich wspomagano tylko do wykupienia się; a 
zwłaszcza starym i niezdatnym do pracy, łatwiej przychodziło za siebie zapłacie".
   W roku 1712 ksiądz Mateusz od śś. Aniołów i towarzysz drogi brat Jakób od ś. Antoniego, 
przyłączywszy się do poselstwa Chomentowskiego, wojewody ruskiego, jadącego do 
Konstantynopola, podróżowali do Kauszan, w step nogajski, gdzie się im udało dostać pięćdziesiąt 
sześć osób, za pięćdziesiąt pięć przeszło tysięcy złotych, wyswobodzonych. Za pana Fr. 
Kobierskiego, z ziemi sanockiej, już pięcdziesięcio-letniego człowieka, po dwudziestu trzech 
latach niewoli, wykupionego z żoną i trzema synami, zapłacić musiano blizko pięć tysięcy. 
   Prezentowano ten piękny owoc starań zakonników w roku 1713 dnia 42 stycznia, z kościoła ś. 
Mikołaja, na przedmieście wiodąc do katedry, a polem do księży Trynitarzy we Lwowie. W 
następującej z porządku trzynastej wyprawie, znowu do Kauszan przedsięwziętej, W ro- 
     ku 1720, miesiącu listopadzie, przez księdza Kazimierza od ś. Michała, i towarzysza drogi 
księdza Sebastyjana od Narodzenia N. M. Panny, udało się wykupić, co było bardzo trudnem, 
dzieci małe po lat cztery, pięć, sześć, mniej i więcej mające, chrześcijan rodziców, ale nazwisk 
niewiadomych. Za dzieci te płacono po 600 do 900 złotych; za kwatermistrza Aleksandra 
Jabłonowskiego, chorążego Koron. Tomasza Cybulskiego, trzeba było dać 2, 700 złotych. Michał 
Kuszelnicki, wzięty w okopach ś. Trójcy, po dwudziestu siedmiu latach wykupiony nareszcie. Za 
Jana Międzyborza, starca, dano tylko ośmnaście złotych.
   W tej podróży księża Trynitarze zabezpieczeni listem baszy, od wszelkich opłat zwykle od 
cudzoziemców pobieranych wyjęci, przeprowadzani od miejsca do miejsca pod eskortą dla 
bezpieczeństwa, łatwiej nieco z ciężkiej swej missyi wywiązać się mogli.
   Uroczyste też było wielce przedstawienie wykupionych, najprzód w Lublinie, potem w 
Warszawie dnia 2 stycznia 1721 roku odbyte, od ś. Krzyża z processyją do kościoła ś. Jana, przy 
nadzwyczajnem zgromadzeniu ludzi. Cały tydzień bawili księża Trynitarze z niewolnikami tutaj, 
nie mogąc nasycić ciekawości powszechnej. Każdy pragnął widzieć nieszczęśliwych, mówić z 
niemi, i rozpylać o szczegóły ciężkiego tatarskiego jassyru.
   Następująca wyprawa z wielkiemi połączona była trudnościami. Dopełniono wykupna częścią 
w Bakczysaraju, częścią (większą) w Konstantynopolu, w miesiącach wrześniu, październiku, 
listopadzie roku 1727, przez księdza Józefa od N. Maryi Panny i towarzysza, ks. Sebastyjana od 
Narodzenia N. P., wykupiono sześćdziesiąt kilka osób, ale nie bez największych trudności. Trzy 
razy rozpoczynano drogę, w której klęsk, przypadków, trudności i przeszkód doznano niemało. 
Pierwszy raz wyjechawszy około Chocima trzy miesiące przesiedzieć musieli dla dżumy w całym 
Krymie panującej, i powrócili bez skutku. Powtórnie tedy wyjechawszy, dla rozruchów i 
zamieszek w Budżaku i Krymie, znowu zmuszeni byli wstrzymać się. Nareszcie, gdy z sejmu 
grodzieńskiego posłem do hana tatarskiego wyprawiony p. Adam Rostkowski staro-
     sta wiski, przyłączyli się do niego i księża Trynitarze. Do Bakczysaraju przybywszy, z 
niemałą trudnością uzyskali księża redemptorowie firman i wykupili tylko dziesięciu niewolników, 
a tu dowiedziawszy się o większej liczbie nieszczęśliwych w Konstantynopolu, zaraz tam się 
puścili. Ale w drodze, ile niebezpieczeństw i trudności! P. Pajewski siostrzeniec księdza zabity, 
tłómacz wierny i przychylny śmiertelnie ranny, niewolnicy wykupieni znowu odebrani księżom. 
Nareszcie w Benderze nad Dniestrem uprosiwszy, a raczej zapłaciwszy za powtórne wydanie sobie 
niewolników, z przydanym od baszy konwojem, wrócili Trynitarze do Polski. Dawny zwyczaj 
prezentacyi w kościołach, tak piękny i wspaniały, już był ustał, niewolników prezentowano tylko 
przy manifeście w najbliższym grodzie, jak teraz w trembowelskim; wyprawa ta jedenasta, z 
innemi kosztami, wyniosła przeszło siedmdziesiąt tysięcy złotych.
   Między innemi, znajdujemy tu w spisie Antoniego niejakiego, sześćdziesiąt-letniego starca, 
który tak młodo był pojmany, że nazwiska swe- go nie pamiętał, a jednak, mimo wieku, zapłacono 
zań 816 złotych. Inni po czterdzieści i więcej lat na galerach w Konstantynopolu przebyli, teraz 
wracali znowu do zapomnianego w nadziejach, ale nigdy w sercu, — kraju. Wyobraźcie sobie 
radość, wyobraźcie rozpacz tych ludzi, gdy ich basza benderski znowu chwyta wykupionych i 
więzi! A poczciwi zakonnicy, powtórnie oddają ostatki na wykupienie.
   Aż w roku 1743 dwunasty raz wybrali się znowu księża: Krzysztof od Wniebowzięcia N. 
Panny, z towarzyszem księdzem Antonim od św. Katarzyny, do Konstantynopola.
   Tu trzydzieści kilka osób znowu, kosztem blisko trzydziestu tysięcy złotych uwolniono.
   W roku 1752 na tatarskie stepy, koczowiska Nogajców jedyssańskiej hordy, na Budżak i do 
Krymu, jechali znowu ksiądz Marcin od Przenajświętszej Trójcy z towarzyszem, i aż w 1753 roku 
powrócili z trzydziestą trzema osobami, nie tylko Polakami, ale Ormijanami, Francuzami, 
Węgrami, i t. d. a co najdziwniej z turczynem jednym, który w drodze do księży Trynitarzy 
przyłączył się, i zażądał aby go ochrzczono. Z Tatarami ciężka była sprawa; trudno niewolników 
wykupić, a potem często już zapłaconych, uwolnionych po drodze odbijano, wykradano, 
odbierano powtórnie. Tak się stało z trzema wykupionemi w tej wyprawie, których zapłaciwszy, 
odzyskać było niepodobna.
   W roku 1755 szukano niewolników w Konstantynopolu i dalej, bo w Algierze, dokąd posłano 
pieniądze na wyzwolenie siedmiu majtków okrętu gdańskiego August III król polski, przez 
korsarzy zabranego. Dano za nich 7, 200 złotych.
   W tym prawie czasie, Turcy z Tatarami od Chocima w Podole wpadłszy na wieś Bochawicę 
niespodzianie, właścicielkę Antoninę z Kobielskich Błońską z dwojgiem jej dzieci pochwycili, i do 
Chocima najprzód, potom do Konstantynopola, zawiedli. Ta, staraniem księży Trynitarzy 
wykupiona, uwolniona i sprowadzona do kraju, prezentowana Stanisławowi Augustowi w r. 1770, 
pensyją dożywotnią od niego otrzymała.
   Szesnastą wyprawę podjęło zgromadzenie w roku 1776, wysyłając do Krymu ks. Maury- cego 
od ś. Tomasza, i Józefa od ś. Apostołów, ale rozruchy z powodu obioru hana, niedozwoliły nic 
uczynić, trzeba było powrócić, trud i koszta darmo poniósłszy. 
   Następnie w 1777 roku wyjednawszy listy od króla, tenże, z księdzem Chryzostomem od 
Wniebowstąpienia, ruszył do Konstantynopola. Alf tu ciężko było nie już wykupić, wyszukać 
nawet niewolników; dwa lata blisko musiał ksiądz redemptor poświęcić poszukiwaniom, 
sprowadzeniu niektórych z Azyi, ugodom o innych, zebraniu wykupionych, wyprawieniu 
częściowo do Polski, i t. d. Czterech tylko znaczniejszych przedstawiono królowi Stanisławowi, 
który rozkazał, aby nadal do grodów tylko z manifestami prezentowano oswobodzonych, o czem 
do rady nieustającej odraportowywać miano.
   W roku 1780 i 1781, ksiądz Rudolf od św. Bartłomieja z towarzyszem księdzem 
Chryzostomem, już to wykupnem, już wyzyskaniem i wyszukaniem niewolników, skutkiem 
karłowickiego traktatu i firmanów sułtańskich uwolnionych de jure, ale de facto nie wydanych, 
zaęci byli, co nie bez kosztów i pracy przyszło. W tej szesnastej i siedmnastej wyprawie 
szczególnem jest wykupienie niejakiej Maryjanny Zaborowskiej, ze wsi Głębokie, z Podola, 26 
letniej kobiety, która dwanaście lat w niewoli spędziła. Maryjanna ta, już mahometanka, nowej 
swój wiary odstępić nie chciała, — przeto musiano ją zamienić na dziecię małe, co wszystko 
kosztowało 4, 320 złotych.
   Wykupienie całej rodziny Owsińskich przez księdza Rudolfa, kosztowało zakon przeszło 17, 
000 zł. Owsińscy ci z przymusu zbisurmanili się, wykupieni, wrócili do swojej wiary znowu, ale 
uważani za mahometan, tajemnie i z największemi ostrożnościami tylko wyprowadzeni być mogli, 
podając w największe niebezpieczeństwo księży Trynitarzy.
   Ostatnia wreszcie, ośmnasta wyprawa księdza Adama od Przenajświętszej Trójcy do 
Konstantynopola w r. 1781 odbyta w sierpniu, i 1782 w lipcu, oswobodziła znowu osób kilka. 
Między niemi był Jan Kazimierz Głuchowski, mazur, rodem z Warszawy, wieku lat 22, a trzy 
niewoli mający, który w szesnastym roku życia skończywszy szkoły, puścił się na podró- 
     że, i nieszczęśliwie w Albanii przez Turków był schwytany- Ten, staraniem biskupa jednego 
uwolniony, kosztem księży Trynitarzy zapłacony i sprowadzony został.
   W przeciągu tych ośmnastu pobożnych wypraw, połączonych z tysiącem niebezpieczeństw, 
niezmiernemi kosztami, i trudnościami, nie łatwo dziś wyobrazić się dającemi, oswobodzono z 
haniebnej, bo nie tylko ciało, ale i duszę uciskającej niewoli, więcej pół tysiąca osób; wypłacono z 
górą pół milijona złotych.
   Ile tu ocalonych od apostazyi, ile wyrwanych zepsuciu i zupełnemu spodleniu dzieci, kobiet, 
słabych i starców, co się już ojczyzny widzieć nie spodziewali! A któż policzy prace, kto oceni 
walki, kto dziś, choć dobrem wspomnieniem uczci tyle poświęcenia?
    
   Gródek, d. 13 Maja 1844.
   
III. WSPOMNIENIA  PANA SZAMBELANA
    
   Relata refero.
    
   Mało kto, na Polesiu i na Wołyniu całym, nie znał tego poczciwego i miłego Szambelana, który 
tak niespodzianie ma być wydrukowanym po śmierci. Mogliżbyśmy go zapomnieć? jednego z tych, 
na wieki już dla nas zaginionych ludzi epoki, która się odrodzić drugi raz nie może, a której 
synowie dogorywają, lub skonali wzdychając i tęskniąc za swoim światem. Smutne, smutne życie 
ludzkie, tyle nadziei w niem, tyle szumu, a potem starości w cierniowej koronie żalów i pamiątek, 
i cicha zapomniana mogiła. Zstąpił już do niej i mój Szambelan! Wieczny mu pokój! Ale umierając, 
nie płakał, bo szczęściem Bóg nie dał mu umrzeć jak żył swobodnym, wesołym i na sercu młodym, 
choć mu czas poorał czoło i posiwił włosy. 
   Niechże się po nim zostanie, choć to maluczkie wspomnienie, odgłos jego opowiadań, tak 
młodzieńczych pomimo wieku, których lubiliśmy słuchać.
   Opuściwszy dwór Stanisława Augusta, na którym przebył najlepszą część młodości, 
Szambelan powrócił do rodziny, i tu doświadczywszy różnych losów, zostawszy gospodarzem, 
ojcem, obywatelem, nareszcie wyrzekłszy się majątku dla dzieci, w maleńkim domku, bawiąc się 
pracą, dożył reszty dni, które ozłacały wspomnienia świetnej Warszawy Stanisława Augusta. Nie 
wiem czemu smutno było i pocieszająco razem, patrzeć na tę piękną, pracowitą, swobodną i 
wesołą starość, w której ani umysł swej żywości, ani serce młodych uczuć, ani uśmiech swój 
łatwości nie stracił. Oddawszy dzieciom co miał, i zostawiwszy sobie skromne utrzyma- nie, osiadł 
w dawnej swojej wiosce, w maleńkim domku, nie dając nawet poznać po sobie, że jakąkolwiek z 
siebie uczynił ofiarę. Pod tym słomianym dachem, urządził sobie całe życie nowe i zapełnione w 
sposób najoryginalniejszy. Znawca i lubownik wyrobów hebla i dłóta, bawił się stolarką, 
wychowywał kury, uczył sroczki, któreby mu samotną ciszę ożywiały, i powiesiwszy przed sobą, z 
jednej strony portret króla, z drugiej, portret ulubionego krewnego, wesoło, swobodnie trawił dni, 
przerywane tylko odwiedzinami w sąsiedztwie i podróżami do familii.
   Nigdzie Szambelan nie mógł być niepożądanym, bo wszędzie przynosił z sobą, właściwą 
wiekowi, w którym lepsze lala przeżył, wesołość, grzeczność uprzedzającą, dla kobiet uśmiech 
zalotny, mimo siwych już włosów i w siedmdziesięciu leciech do mazura gotów, do pogadanki 
ochotny, wytrwały w zabawie czy w pracy, jak dwudziesto-letni młody człowiek, z każdym się 
zgodził, każdemu podobał, każdego ująć potrafił.
   Już sama postawa rzeźka, ruch przymilenia pełen, twarz rozświecona uśmiechem, oznaj- miały, 
że siwe jego włosy nie zmrożą żadnego weselszego towarzystwa. A było z nim tak swobodnie i 
miło, tak ochoczo przy zabawie, że nikt nigdy nie stęknął na niego. Brak do mazura pary, — gotów 
Szambelan, byle z piękną tancerką, i wytnie jeszcze hołubca jak należy, brak do wista partnera, 
siada sam i będzie grał, póki trzeba graczom; zechcecie posłuchać opowiadania z dawnych czasów, 
powie wam co pamięta. A gdy opowiadać zacznie, oczki mu się zaświecą, usta zadrżą, wyprostują 
krzyże, i znać, że to co mówi rozgrzewa go wewnątrz, bawi, zajmuje, ożywia.
   Trudno rai zapomnieć opowiadań pana Szambelana, i zdaje mi się, że szkodaby było, żeby te 
oryginalne powiastki malujące swój czas w pewien sposób, z nim zaginąć miały. Sprobuję więc 
przypomnieć, co od niego słyszałem, i nie dodając nic, nie ubierając, powtórzę jak mi opowiadał 
swoje przygody, to co słyszał, co widział, et quorum pars magna fuit.
   "W r. 1788 byłem jeszcze młodym chłopcem i dalipan niczego, — opowiadał mi Szambelan, 
— Król Jegomość postanowił świetnym ob- chodem uczcić pamięć Jana III. Byłem naówczas w 
korpusie paziów i jako paź uczestniczyłem w sławnym owym karuzelu, do którego gonitw 
gotowaliśmy się kilka tygodni bez ustanku, krusząc kopije, zdejmując mniej więcej szczęśliwie 
pierścienie. Pułkownik Königsfeld, naczelnik paziów, przewodniczył nam w tych 
przygotowaniach. 
   Uroczystość ta, która zwabiła nie tylko mieszkańców stolicy, kraju, ale wielu cudzoziemców, 
odbyć się miała w Łazienkach. Na placu łazienkowskim, niedaleko Białego Domu, zbudowane 
było okazałe trzypiętrowe amfiteatrum. Były to ganki koliste, mające w sobie siedzenia na kilka 
stopni podzielone, pokryte różnobarwnemi dachami płóciennemi. Na samym dole mieścić się miał 
tłum widzów, oddzielonych od jeźdźców i goniących szrankami. W gankach tych były cztery loże 
i cztery bramy wjezdne, pięknie ubrane. Loże przeznaczone były dla Króla JM., dla dostojnych 
gości i sędziów, obite bogato i przystojnie. Na bramach, których rysunek dawał budowniczy J. K. 
M. pan Kubiński podobno, były herby kraju, Poniatowskich i Sobie- skich. Na wierzchu ich 
powiewały chorągiewki: zielona, pąsowa i żółta, oznaczające, gdzie kto z biletem tegoż koloru 
miał się umieścić.
   W środku, na polu amfiteatrum, ustawiono drzewa z pierścieniami, tarcze do strzelania i figury 
wypchane murzynów i turków, na których kruszyliśmy groty, tępili pałasze, i exonerowaliśmy 
pistolety swoje. Przy samych szrankach, oddzielających nas od widzów, wisiały także w czterech 
miejscach pierścienie a na ziemi leżały głowy, które w całym pędzie konia, kopijami i pałaszami 
zbierać mieliśmy. Takież pierścienie wisiały w bramach. Zacząć miał festyn ów karuzel, po nim 
następowało teatrum, balet i kantata, i illuminacyja, fajerwerk; ale o tem zaraz lepiej rozpowiem; 
wróćmy do początku.
   Z pomiędzy nas paziów, do pierwszego kadryla wybrani byli: pp. Raczyński, Ostrowski, 
Aksamitowski i Linowski. do trzeciego ja, Lipiński, de Tylly, później szambelan J. K. M. i 
Mysłowski. Wybrany był także Stanisław Jabłonowski, ale ten później usunięty został. Mieliśmy 
pracy nie mało w nabyciu potrzebnej zręczności, ale człek wówczas był młody, ochoczy, zwinny, i 
tysiące pięknych oczu, co na niego patrzeć miały, nie mało dodawały ognia.
   Wystawże sobie, kochany panie, ten cały amfiteatr pełen aż do brzegów, okoliczne drzewa 
obwieszone ludźmi, loże jaśniejące pięknościami, Króla Jego Mości w świetnem gronie, a całe 
góry sąsiednie, zwłaszcza górę gdzie stoją koszary gwardyi litewskiej, jak makiem zasianą ludem. 
Mówiono, że tysiąc powozów, a do 30, 000 głów i oczu przytoczyły się do Łazienek. Miarkuj pan, 
jak tam serce nam bid musiało, żeby się popisać. 
   Tandem zasiada Król J. M. w loży swojej, posłowie zagraniczni i dostojniejsi w wyznaczonych 
lożach, za biletami wpuszczani na wschodach, a dołem zaproszeni. Każdy z nas paziów, miał po 
piętnaście biletów do rozdania, — ej! i miał je komu rozdać, choć drudzy niemi frymarczyli, bo je 
po 15 czorwonych złotych w końcu kupowano.
   J. M. P. Konarski, pułkownik artylleryi koronnej, za przybyciem Króla J. M. dał znak, i z dział 
uderzono na rozpoczęcie karuzelu. Byliśmy już w gotowości i w stroju za bramami, i poczęli- śmy 
wjazd przez bramę litewską, przy odgłosie trąb i kotłów. Dwóch oficerów prowadzili najprzód z 
trębaczami kilkudziesiąt ludzi dobornych z lejb-regimentu gwardyi koronnej. Byli ci oficerowie, 
pp. Broniewski i Frankowski, jeśli dobrze pamiętam.
   Za nimi nasz pułkownik Königsfeld, dyrektor karuzela ad hoc, w kolecie białym, suknia na nim 
pąsowa ze złotym galonem, na piersi orzeł wypukło szyty srebrny, z cyfrą Jana III, na głowie 
szyszak srebrny, z piórami strusiemi białemi z pąsowem.
   Za nim tuż pierwszy kadryl, podobnie coś ubrany, ale u pąsowych sukni obszlegi zielone, 
galony złote, na głowach kaszkiety srebrne z piórami, w ręku kopije złocone. Potem kadryl drugi, 
czterech pp. kadetów, kolety białe, galony złote, obszlegi pąsowe, kaszkiety złocone, pióra białe. 
Tandem i nasza czwórka następowała, tak samo przybrana, tylko na piersiach mieliśmy wyszytą 
pogoń. Czwarty kadryl, czterech podkoniuszych J. K. M., suknie białe, kolety zielone ze złotem, na 
piersiach i na plecach wyszyte słońca, kaszkiety szmelcowane czarno, orły na nich złociste, pióra 
białe z czarnem, szarfy z białego atłasu z frędzlą złotą. Dalej kadryl złożony z pp. officerów 
regimentu lejb-gwardyi koronnej. Ubrani w kolety paradne regimentu swego pąsowe ze srebrem, 
na piersiach i plecach haftowane słońca srebrne, kapelusze i kopije. Szósty kadryl w mundurach 
kawaleryi narodowej, porucznicy kawaleryi i przedniej straży porucznik także, Strutyński. Siódmy 
i ostatni miał w sobie dwóch szambelanów króla i półkownika litewskiego Kirkora, z 
półkownikiem i adjutantem Byszewskim, kolety białe, suknie pąs ze złotem, słońce ziole na 
piersiach i plecach, szarfy atłasowe białe ze złotą frendzlą, kaszkiety srebrne ze złotemi orłami, 
pióra czarne. Zamykali wjazd nasz kilkudziesiąt ludzi, z lejb-regimentu gwardyi, z trębaczami, 
prowadzeni przez poruczników Pągowskiego i Kępińskiego. Najprzód tedy objechaliśmy plac 
dokoła, salutując króla, sędziów i damy; polem pułkownik Königsfeld stanął w pośrodku, jako 
mistrz karuzelu, a my po jednym do każdej bramy ustąpiliśmy, czekając znaku na rozpoczęcie 
gonitwy.
   Tandem poczęliśmy najprzód do pierścieni, potem do turków i murzynów biegać, strzelać, kłuć, 
rąbać, nareszcie objeżdżać amfiteatrum i chwytać na kopije i pałasze, głowy i pierścienie.. Po trzy 
razy tę zabawkę z powszechnym powtarzaliśmy aplauzem. Trwał karuzel pięć kwadransów, a, 
powiem panu otwarcie, nie powiedziałbym, czy pięć minut, czy pięć wieków, tak mi się czas 
pobałamucił. A, jak wszędzie na świecie, nie było bez przypadku. W czasie samej reprezentacyi, 
koń pana Linowskiego podobno, jeśli nie bałamucę, wściekł się od huku trąb, od strzałów i 
wrzasków i przesadziwszy szranki, uniósł go z bramy w pole, tam długo z nim walcząc i usiłując 
go pohamować, p. Linowski musiał mu wreszcie z pistoletu, który miał przy sobie nabity (bo to 
było przed strzelaniem do tarczy), w łeb wypalić. W czasie zaś ataku na ostatku, Nakwaski 
przypadkiem ciął w twarz Lipińskiego, który od tego razu całe życie miał pamiątkę. Ten Nakwaski 
był słyszę potem prefektem miasta Warszawy.
   Połamawszy brechlance i narzucawszy głów co niemiara przed lożą królewską, skończyliśmy; 
a żaden podobno z nas nie miał apetytu pójść na kantatę inauguracyjną, choćby był zobaczył 
piękne ówczesne aktorki, pannę Sitańską, parną Jasińską i pannę Rudnicką.
   Po kantacie był balet heroiczny z rycerzami, starcami, parą zakochanych, i co do tego należy.
   Nim balet wytańcowali, już wspaniała, nowej inwencyi illuminacyja alla Borghese gotowa 
była; kilkadziesiąt tysięcy lamp różnokolorowych przedziwnie ustawionych śliczny tworzyły 
widok. Nad posągiem Jana III, unosił się łuk tryumfalny przepyszny, z transparentami po bokach, 
wszystko to i posąg w ogniu kolorowym jaśniało. Na skroni Jana III. palił się wieniec zielony. Nad 
kanałem po brzegach stały trofea na słupach, połączonych z sobą festonami, łączące dom króla z 
tryumfalnym łukiem. Po drugiej stronie, ogniami oświecony był także staw, aż do kaskady, nad 
którą stał obelisk ognisty. Dziedziniec, szpalery, obwieszone latarniami i świecznikami wspaniale, 
widne były jak we dnie.
   Król, czego już dalej byłem świadkiem, powróciwszy do sali, słuchał pięknej mowy, młodego 
Michała Sobieskiego, wojszczyca liwskie- go, którego potem wziął na swoję opiekę i wychowanie, 
ale co się z nim stało nie wiem.
   Przyszła na nas kolej do nagród, których sędziami byli: generał Byszewski, pułkownik 
Michniewicz, Döbel, Lantau i Poświatowski. Ci spisywali, ile kto razy zdjął pierścień, podjął 
głowę, i kto ile razy chybił celu, z tego gdy zdali sprawę królowi J. M, sekretarz 3. M. P. Karaś 
czytał imiona odznaczających się, a damy: wojewodzina Bracławska (Jabłonowska), księżna 
Nassau-Seigen i pani Humiecka, miecznikowa koronna, rozdawały nam i przypinały medale złote i 
srebrne, na niebieskich wstążkach, z napisem: Equiti dextro, zapony z medalami i pamiętne tej 
uroczystości medale z Jana III wizerunkiem. Mnie się dostało odebrać medal, z rąk pani 
miecznikowej koronnej. A powiem tu panu nawiasem, że taż sama pani Humiecka (która 
mieszkała przeciwko Przebendowskich, na rogu ulicy Koziej), ocaliła w czasie rozruchu generała 
Igelstrom. Wpadł on do pani Humieckiej, prosząc i o ratunek, i nie zawiódł się, bo go tyłem domu 
swego bezpiecznie potem wypuściła.
   Po rozdaniu nagród, nastąpiła wieczerza na 300 osób; stół jeden nakryty był w sali wielkiej, 
inne pod namiotami umyślnie na to rozbitemi i po mniejszych pokojach. Skończyło się wreszcie 
wszystko fajerwerkiem, i tym nazajutrz przylepionym po mieście wierszykiem:
    
   Sto tysięcy karuzel, jabym trzykroć łożył,
   Żeby Stanisław umarł, a Jan III ożył.
    
   Przyniesiono jednę z kartek królowi, i mówią że go ten koncept zmartwił nie mało.
   Wszystko to mignęło i przeszło, a my dziś starzy, co to się z nas porobiło! ha! ktoby to uwierzył, 
żem lak hasał na koniu z kopiją w ręku? I gdzie się to wszystko podziało, te piękności naszych 
czasów.
   — Widywałeś pan Grab... ?
   — Jakże nie! Ta nie była piękna z twarzy, ale figurę miała cudowną, i pierś jak z marmuru 
wyciosaną. Była z domu L... Wpływ jej na króla był niesłychany, tak że Bóg wie czego na nim nie 
wymogła, gdy chciała, do tego stopnia, że gdy raz, brat jej sławny gracz i rozrzutnik L... zgrawszy 
się po swojemu do szczętu, i na słowo w dodatku, niejakiemu Wyhowskiemu, po- czął przed 
siostrą narzekać, skłoniła króla, żeby pośredniczył między nim a Wyhowskim, w układach z gry 
wynikłych. Ten Wyhowski, był graczem z professyi, a jak grał, uczciwie czy nie,
   tego nie wiem, to pewna, że L.....grając z nim,
   przegrał co tylko jeszcze mu z łaski siostry i króla zostawało. Pieniądze gotowe, klejnoty, 
powozy, konie i znaczną summę na słowo puścił. Król wieczorem będąc u Grab.... widzi ją we 
łzach, rozpytuje przyczyny, i daje słowo, że na to poradzi. 
   Nazajutrz rano, byłem na służbie w pokojach królewskich, wołają pazia, — staję.
   — Pójdziesz do p. Wyhowskiego, — powiada mi król, — i poprosisz go do mnie, natychmiast.
   Skłoniłem się, ale tymczasem djabeł wiedział, kto był p. Wyhowski, gdzie on mieszkał i jak go 
było szukać? W wielkim kłopocie stoję i myślę, gdy szambelan Kownacki, siedzący podówczas w 
sali, który rozkaz dany mi słyszał, a podobno i wiedział o co chodziło, bo transpirowało o co rzecz 
szła, powiada mi mieszkanie Wyhowskie- go. Nie było więcej nad dziewiątą rano; ruszam szybko.
   Nie pamiętam już na jakiej ulicy, wskazują mi mieszkanie przepyszne na pierwszem piętrze, — 
wchodzę.
   W pokojach zastaję sarnę jednę tylko, przecudnej piękności kobietę, — tak, że na widok jej, 
osłupiawszy z admiracyi, ledwie zapytać mogłem:
   — Czy zastałem p. Wyhowskiego?
   — Nie, — odpowiada mi, — ale wkrótce powróci, wyszedł na ranną przechadzkę.
   — Jestem przysłany od J. K. M.
   — Może pan wstrzymasz się chwilę?
   I jak się tu nie wstrzymać? kobieta jak anioł, Panie Boże mnie skarz, nie mogłem nawet pojąć, 
jak ten człowiek śmiał chodzić na przechadzkę, mając takie bóstwo za żonę.
   Nawiasem mówiąc widziałem ją potem na Wołyniu powtórnie, gdzie za jakąś sprawą przybyła, 
i trafiło mi się, czego nigdy nie zapomnę, żem ją omdlałą w czasie trzęsienia ziemi, trzeźwił w 
objęciach. Ale wracam do materyi. Śliczna owa pani, prosi ranie do dalszych pokoi, prowadzi 
przez wspaniale apartamenta, udekorowane po królewsku. Siadamy w gabinecie dotykającym 
sypialni, w której widzę łoże z baldachymem adamaszkowym. Wyobraź sobie pan, ten łotr 
Wyhowski, sto djabłów zjadł, ze wszystkich stron ubrał wewnątrz łóżko — zwierciadłami. Jak 
Boga kocham prawda. Proszą mnie na czekoladę, łudzi mnie pani, że mąż wróci wprędce, 
rozpytuje o przyczynę poselstwa, ja udaję skłopotanego, instyguję i siedzę. A jakże było nie 
siedzieć? Choć mi wracać kazano rychło, jakem się w te czarne oczy wlepił, ani sposobu odejść. Ej! 
byłażbo piękna! w życiu takiej drugiej nie spotkałem.
   Że też to i takim pięknym trzeba starzeć! Ale choć to tu miło i słodko godziny lecą, Königsfeld 
gotów wsadzić do aresztu, rozum mi przyszedł nareszcie, i wycofałem się od tej syreny.
   Na wschodach właśnie spotkałem pana Wyhowskiego, już powracającego, i odniosłem mu 
słowa królewskie. Przyrzekł się stawić; piękny był mężczyzna i polityk. Wkrótce przyjechał na 
zamek i puszczony był do gabinetu J. K. M, gdzie sam na sam z półtorej godziny zabawił. 
Słyszeliśmy potem, że odpuścił wszystko, co od L. wygrał na słowo, kontentując się gotowizną, 
precyjozami. Taką to władzę miała nad królem, piękna, nie piękna, ale zręczna i kształtna p. Gr. 
Wszakże kiedy mu zakazała słodkich oczu robić do księżnej Kurlandzkiej, i tego usłuchać musiał 
zostawując innym ten kąsek, 
   Oto panie był przepych! Oto dwór drugi królewski powiem. Księżna Jejmość miała z sobą pazi 
bez liku, pp. de Solms, de Reta, i marszałka dworu p. Klopmann. Rozrzutnie i ogromnie wydawała 
na wystawne w Warszawie życie. Sama pani Łazarowiczowa, co jej sukni dostarczała, kilka 
tysięcy dukatów za nie wzięła, bo ani księżna, nikt z pań i panien jej dworu, dwa razy jednej sukni 
nie kładli. Stosy ich zawalały całą jednę salą; wyjeżdżając darowała tę garderobę na szpitale. Sami 
królewscy furmani, co ją nosili, po kilka set dukatów podostawali.
   Przybyłej król J. M. chciał dodać paziów swoich, ale ci kaprysy stroili, i jako szlachta 
oświadczyli, że królowi tylko w tym obowiązku służyć mogą. Jeden szambelan de Tylly został jej 
dodany, i miał się z tego dobrze. Był to piękny, zręczny i umiejący sobie radzić człowiek. 
Zwąchawszy, że u księżnej pani był w łaskach, poczyna jednego razu kwaśną minę stroić, 
wzdychać i chodzić zasmucony. Księżna poleca p. Klopmann, dowiedzieć się o przyczynie 
frasunku. Targuje się długo z wydaniem swej tajemnicy de Tylly, nareszcie cedzi przez zęby, ze się 
zadłużył ogromnie, że mu dłużnicy pokoju nie dają, że od nich dnia ani nocy nie ma spokojnej. 
Tymczasem umówił się z Hurtigiem, Bessonem i innemi, podawał im kwity na znaczne kwoty, 
których i dziesiątej części nie był winien, i oczekując wyrachowanego skutku, chodził udając 
wielce zafrasowanego.
   Księżna, czy jej wpadł w oko, czy tak z łaski, a z litości robiąc sobie renomę wspaniałości, 
poleciła nareszcie Klopmannowi zapłacić
   długi p. de Tylly.
   Stało się jak przewidział, kupcy odebrali pieniądze, oddali je szambelanowi, księżna z 
uśmiechem wręczyła mu kwity, a dobry humor powrócił. Oprócz tego, otrzymał na odjezdnem 
tabakierę kameryzowaną z portretem księżnej, pełną dukatów, drugą mniejszą od pani de Solmo, i 
cóś tam jeszcze. 
   Księżna była wcale piękna, i nie bez tego, że-; by królowi nie miała się podobać, ale wcześnie 
to postrzegłszy Gr. wymogła na nim, że całkiem zobojętniał.
   Kochał się już w niej otwarcie książę Kazimierz Sapieha, ale faworytem był niejaki Batowski, 
który potem do księżnej za granicę wyruszył. Księżna przez ciąg całego pobytu, miała na usługi 
ekwipaż dworski i szambelana.
   Człowiek już nie pamięta, co się na ówczas napatrzył, nasłuchał, nażył! Było to życie! Jednego 
mi żal, to żem medalu z karuzelu nie schował, w pilnej potrzebie musiałem go dać do schowania 
żydowi Salomonowi, który mieszkał przy kadeckich koszarach, a tyłem go polem i widział.
   Opowiem panu jednę historyjkę ciekawą, tylko nie wiem o ile prawdziwą, którą z ust 
rzeźbiarza J. K. M., pana Regulskiego słyszałem, o sławnym podskarbim koronnym, i 
podkanclerzym Garnyszu. Żył pod owe czasy w Warszawie stary kanonik, niejaki p. Piotr Szulc, 
człowiek niezmiernie bogaty, ale żyjący skąpo, dający na procenta i zastawy, który tyra sposobem 
przyszedł do ogromnego w kosztownościach i kapitałach majątku. Zwąchał to pan podskarbi, który 
go znał dobrze, i był z nim w stosunkach nieraz, bo mu zawsze brakło na karty i rozpustę. 
Poprzyjażniwszy się ze starym, wypatrzył gdzie co było, i ułożył sobie odziedziczyć po kanoniku. 
Ksiądz Piotr bojąc się śmierci, zawsze odkładał zrobienie testamentu do jutra i nigdy go zrobić nie 
chciał, choć miał ubogich bardzo krewnych. Gdy kanonik leżał na śmiertelnej pościeli, podskarbi, 
wyszukawszy Piotra Szulca, między mnóstwem Szulców, którzy śmietankowe ciasteczka roznosili 
po Warszawie, datkiem i czmuceniem skłonił go do podpisania zawczasu przygotowanego 
testamentu, i dawszy mu potem kilkadziesiąt dukatów na drogę, wyprawił go zkąd przyszedł. Mógł 
tedy już przysiądz poczciwy podskarbi, że testament Piotr Szulc podpisał własnoręcznie.
   Tymczasem kanonik umiera, kapituła zabezpiecza fundusze, a podskarbi pilnując się pieczę- 
tuje stanie pede wszystko, i wynosi na jaw testament.
   Było tak i owak, ale podskarbi, któremu nie było z kim wojować tak dalece, zagarnął, jak 
powiadają z milijon gotówki i ogromne precyjoza. Tymczasem o testamencie przebąkiwać różnie 
zaczęto; zjawili się spadkobiercy ubodzy, i różnemi sposobami usiłowali trafić do podskarbiego, 
ale on, albo ich do siebie nie dopuszczał, albo śmiejąc się z nich, odprawił z niczem.
   Ksiądz Garnysz, podkanclerzy żyjący wówczas, bardzo zacny i poczciwy człowiek, znany był 
z litościwego serca, i chętnego dla biednych miłosierdzia. Spadkobiercy Szulca udali się do niego, 
padając mu do nóg, i prosząc o instancyją do podskarbiego.
   Reflektował się długo prałat, że on im się tu na nic przydać nie może, ale wreszcie, nie mogąc 
się naleganiom oprzeć, choć nie ufał w skutek, pojechać obiecał do podskarbiego.
   A trzeba wiedzieć, że ksiądz Garnysz miał jednę wadę — był tabacznik zapamiętały. Co chwila 
tabakę zażywał, nosił ją w kieszeni, a w mieszkaniu na każdym stoliku, oknie, stały tabakiery. 
Jedzie tedy zamyślony ksiądz Garnysz do podskarbiego, i dobrawszy chwilę, w którejby miał 
świadków, zaklinać go poczyna na wszystko, aby się ulitował nad ubogiemi spadkobiercami 
Szulca, i jeśli nie wszystko, to choć część im należnego dziedzictwa powrócił.
   — Dajże mi aspan pokój, Mci księże podkanclerzy, — odparł podskarbi, — to nigdy być nie 
może; tak, jak niepodobna jest żebyś Wmośc przestał tabakę zażywać, niepodobna równie, żebym 
ja raz wzięte pieniądze powrócił.
   W tem ksiądz Garnysz, biorąc żart na seryjo, pyta.
   — Na jakże długo mam przestać zażywać tabakę ?
   — Ba! choćby na cztery tygodnie.
   — Biorę Wmci za słowo, panie podskarbi, coram testes.
   — Ani razu ?
   — Staje umowa.
   — Że jeśli nie zażyję tabaki przez cztery tygodnie, podskarbi odda dziedzictwo kanonika 
naturalnym spadkobiercom.
   — Opiszemy się. — Opiszem.
   Byli świadkowie, a podskarbi dodał nieodstępnego stróża ks. Garnyszowi, który dał słowo, iż, 
jeśli złamie umowę, sam się do tego przyzna, co byłby i zrobił.
   Wystawmyż sobie teraz męki podkanclerzego! Kazał zaraz wszystkie tabakierki sprzątnąć i 
pochować, a w przedpokoju straż postawił, aby zażywający tabakę, z tabakierkami do niego nie 
wchodzili. Ze swojej strony podskarbi wszelkie robił starania, żeby skusić księdza Garnysza. Ale 
napróżno podsuwano mu tabakę..
   Cztery tygodnie uszły, a ks. Garnysz chorował, czując jakąś ciężkość w głowie i niezdrowie 
nieopisane, ale wytrwał. Wezwany podskarbi, aby umowie zadość uczynił, zwyciężony ofiarą 
uczciwego człowieka, przyznał się, że wielką część zagarniętych kapitałów już puścił i wrócić nie 
może (co wynosiło praeter propter do 400, 000), resztę zaś musiał oddać za tę tabakę.
   Podkanclerzy rozdzielił ją między ubogich Szulców, i rozdzieliwszy zaraz chorzeć począł na 
głowy boleść. A choć do tabaki powrócił, już mu ona nie pomogła. Umarł nieborak, a co najgorsze, 
że w drukowanych paszkwilach (Rozmowy umarłych), przypisywano śmierć jego niepoczciwym 
powodom.
   Cala prawda, jak mi powtarzał pan Regulski, że na mózgu znaleziono materyją zebraną, z 
powodu nagłego zaprzestania tabaki.
   — Zdaje mi się, — mówił po chwili przestanku, zażywszy tabaki Szambelan, — że gdybym 
teraz jeszcze zobaczył, przy siwych włosach, naszego pułkownika Königsfelda, tobym się go 
jeszcze zląkł. Prześladował bo nas biednych, a my jego; włóczył się po nocy, śledząc czyśmy na 
miejscu i nieraz ślizgał się na wschodach po rozsypanym grochu, chwytał rozpalone klamki i t. p. 
Nazajutrz zaskarżeni paziowie, na których czele był swawolny Turkuł, szli aresztowani 
wysiadywać rekollekcyje w Łazienkach, gdzie ich ze stołu królewskiego karmiono.
   Co tośmy się nie raz napatrzyli! Powiem panu o wiśniach Turkuła, ale o tych pewnie słyszałeś ? 
   — Słyszałem w istocie. — A więc o mojem jednem poselstwie do marszalkowej koronnej. Raz 
tedy król, jak nas zwykle posyłał, kazał mi pójść do synowicy swej, córki księcia 
ex-podkomorzego, nie, mylę się, do siostrzenicy, bo synowica córka ks. expodkomorzego była za 
hetmanem Tyszkiewiczem, który miał ten sławny dom, pod karyjatydami w Warszawie; a mnie 
król postał do siostrzenicy, urodzonej z Zam.... siostry królewskiej, która była za M..... 
marszałkiem koronnym. Jak on sam był grzeczny i układny, tak ona wielce dumna i nieprzystępna. 
Król, który lubił żeby jego Grab.... grzeczności robiono, wzywał panią marszałkową na wieczór do 
niej, gdzie i sam miał być.
   Było to po obiedzie. Stawię się z poselstwem królewskiem, nie puszczają mnie. — Co to jest ? 
— Nie można! — Jakto nie można, kiedy od króla J. M., albo to ja nie wiem obyczajów. — Więc, 
choć mi służba drogę zapiera, odpycham, drzwi otwieram i wchodzę przebojem. W trzecim pokoju 
zastaję panią marszałkową, leżącą na kanapie, która na mnie z gniewem ręką kiwa, i głosem 
powolnym woła: —Tra-a-a-wię, — Ira-a-wię. Ale ja, nie zważając na trawienie, wypowiedziałem, 
co mi polecono, ukłoniłem się i odszedłem.
   Król J. M. nigdy mnie potem do pani marszatkowej-nie posyłał.
   Miałem jeszcze jedno ciekawe poselstwo za p. Szczęsnym P., kiedy to w czasie sejmu, gdy król 
gwarancyi odstąpił, i dał się Luchesiniemu obałamucić, pan ten, z ławki powstawszy, eo instante, 
chciał Warszawę opuścić Królowi J. M. bardzo o to chodziło, żeby się z p. Szczęsnym widzieć i 
rozmówić koniecznie; posiano mnie już nocą z pachołkiem i pochodnią, szukać wiatru w polu. 
Poleciałem szparko do kwatery na ulicę Długą, ale tam już go nie było; postawiwszy wartę aby nie 
wyjechał, sam udałem się go szukać konno po całem mieście. Na poczcie imieniem królewskiem 
zaprzeczyłem, aby mu koni nie dawano. Jeżdżę i jeżdżę, a wszystko nadaremno, aż na 
Krakowskiem przedmieściu, naprzeciw banku Kabrego, spotykam żydka Judela faktora, któregom 
przed godziną pytał o pana P... — Co mi wacpan dasz, a ja pokażę gdzie on jest. — Targ w targ, 
daję mu cztery talary. Usłużny izraelita prowadzi mnie na trzecie piętro, do jakichś panienek. Tu 
zastaję w pierwszym pokoju dwie milutkie twarzyczki, ale op. P. ani słychu! Drugi pokój na klucz 
zamknięty, klucza nie ma, jak mówią pustka tylko i skład rzeczy. Myślę sobie, żydby mnie nie 
zwodził, — więc, pomim okrzyku i oporu, podważywszy kolanem, wyłamuję drzwi i wchodzę.
   Pan P. siedział dość niespokojny na łóżku. Aż z trąbką pocztarską, zajeżdża i ekwipaż jego, bo 
mu mimo zakazu mojego z poczty konie dano.
   Pan P. usilnie prosić i nalegać zaczyna, abym go puścił, ofiaruje mi pieniądze, potem 
dożywociem wioseczkę z Tulczyńskiego klucza, i kusi żebym z nim jechał. Naśmiawszy się do 
woli, z tych niewłaściwych propozycyj, nalegam i coraz gwałtowniej domagam się, aby ze mną do 
króla jechał. Widząc że nie przelewki, chmurny idzie za mną. Oddawszy konia pachołkowi, 
siadam z nim do powozu. Była godzina druga z północy, gdym odszukał pana S. P., — o trzeciej 
stanęliśmy u króla. Jak skoro wszedł do gabinetu królewskiego, gwałt i krzyk dał się słyszeć, 
jakiemu równego w życiu nie trafiło mi się być świadkiem. Gadano potem długo i żywo, aż 
nareszcie król wyszedł i kazał mnie przywołać, bo mu pan P. o mojej nieugiętości wiele mówił. 
Wziął mnie pod brodę i pochwaliwszy, darował mi na pamiątkę piękny swój własny, 
kameryzowany zegarek, roboty Kukumusa, zegarmistrza królewskiego. Pan P. S. też nazajutrz 
rano, zaprosiwszy do siebie, zobowiązał mnie do przyjęcia upominku. Wielkie obietnice, jakie mi 
przy tej okoliczności uczynił Król. X. M. spełzły na niczem. Przeszły te czasy swawolne i wesołe, 
a w ciężkiej biedzie, wiele się przyrzeczeń zapomnieć musiało.
   
IV. KS. STANISŁAW CHOŁONIEWSKI. (NEKROLOG).
    
   Do nienagrodzonych strat, które w tych cza sach poniósł kościół katolicki, dotknięty śmiercią 
głowy swój Grzegorza XVI., biskupa Pelli, wikaryjusza apostolskiego Karola Baggs; w Prusiech 
Maksymilijana Droste de Vischering, biskupa Miinstersko; na wschodzie patryjarchy 
ormijańskiego-katolickiego Marousch; we Francyi, zgonem kilku najznakomitszych prałatów; 
zaliczyć należy naszą własną ciężką stratę, jaką jest zgon ś. p. Stanisława hr. Chołoniewskiego. W 
kościele wojującym mało jest mężów, coby go zastąpić potrafili, nikt może zupełnie miejsca jego 
nie zajmie. Rzadcy są ludzie jego zdolności, charakteru, świętobliwości i równie chrześcijańskiej 
słodyczy, połączonej w potrzebie z męzką energiją duszy; my, cośmy go znali osobiście, cośmy go 
cenili sercem i umysłem, jako człowieka, kapłana, jako pisarza, zbliżeni ku niemu, głębiej 
zajrzawszy w anielską duszę jego, bolejem może mocniej od innych nad zgonem. Wieść 
niespodziana. śmierci tego człowieka przejęła nas żalem, pod którego wpływem, tych kilka słów 
nieudolnych, chcemy poświęcić pamięci jednego z najznakomitszych ludzi w kraju naszym, 
jednego z najmniej przecie poznanych i ocenionych. Tak jest, niejednokrotnie przekonaliśmy się, 
że jako kapłanowi, jako pisarzowi, należytej nie oddano mu sprawiedliwości. 
   Nie czas jest może dzisiaj rozszerzać się nad tem jeszcze, lecz przyjdzie chwila, w której 
spodziewamy się, że powszechność nasza spłaci na grobie dług zaciągnięty za życia jego.
   Oto jest krótki rys życia zmarłego, skreślony 
     w nekrologu bezimiennym (drukowanym w Tygodniku), i zebrany z wiadomości udzielonych 
nam przez blizkich, do którego dodajemy tylko, co serce dyktuje.
   Stanisław Myszka hrabia Chołoniewski, urodził się w r. 1791, d. 23 marca, w dziedzicznym 
zamku rodziny swojej Janowie, z ojca Rafała, miecznika koronnego, starosty dubienieckiego i 
lityńskiego, matki hrabianki Baworowskiej. Zgon jego matki, zaszły w dzieciństwie Stanisława, 
okropny, bo zginęła od przypadkowie zapalonej sukni w płomieniach, zostawił synowi bolesne 
wspomnienie. Ojciec, znakomity swojego czasu człowiek, poświęcił się wychowaniu dzieci, 
których mu sierotami czworo pozostało. Stanisław był najmłodszym z nich, przy piersiach jeszcze 
gdy matka zginęła. Początkowe wychowanie pod kierunkiem Witwickiego odebrał Stanisław w 
domu, w którym, powiada nekrolog:" przechowywały się i starodawna pobożność", i najrzadsze 
cnoty. " Najlepszym dowodem tego był sam nasz ksiądz Stanisław. Z doma ojcowskiego przeszedł 
do uniwersytetu wileńskiego, i innych uczonych zakładów, które ko- rzyslnie zwiedził, w licznych 
podróżach swoich za granicą. Uspososobiony do życia spłacił dług krajowi, służąc mu najprzód w 
szeregach wojskowych. Następnie ze zmianą okoliczności, wszedł do służby państwa, gdzie 
pracował przy ministerstwie spraw zagranicznych, pod naczelnictwem ministra hrabiego 
Capodistrias. Lecz życie świeckie i zaszczyty, których łatwo przy swych zdolnościach mógł 
dostąpić, nie smakowały mu nigdy, dusza jego pragnęła wyrzeczenia się świata, oddania Bogu. 
Powołany do duchownego stanu, nie żadnym widokiem i świecką rachubą, ale serdecznem 
pragnieniem doskonałości, pokorą chrześcijańską i pobożnością, może już w tej myśli udał się do 
Rzymu w r. 1827. Tu widok stolicy chrześcijańskiego świata, ziemia krwią męczenników 
napojona, popiołami ich zasiana, przemówiły silniej jeszcze do wzniesionego już serca. 
Otrzymawszy za pośrednictwem posła rossyjskiego księcia Gagarina, pozwolenie wstąpienia do 
semiuaryjum i dymissyją (byt urzędnikiem w ministerstwie spraw zagranicznych i kamerjunkrem 
Jego Cesarskiej Mości), ksiądz Stanisław, wszedł do akademii duchownej, gdzie sposobił się lat 
kilka.
   Zdolności jego i charakter, postępy jakie uczynił, zwróciły nań świętobliwe oko Grzegorza 
XVI; mianowany prałatem komornym papiezkim, protonotaryjuszem apostolskim, kawalerem 
złotej ostrogi, naglony aby pozostał w Rzymie, miał nawet spodziewaną pierwszą wakującą 
nuncyjaturę. Lecz nic nie mogło zachwiać przywiązania jego do kraju i chęci, jaką pałał stania mu 
się użytecznym. Ojciec święty w długich rozmowach z nim, okazywał mu najczulszą ojcowską 
przychylność; kardynałowie Pacca, Gregorio, Acton, Odeschalchi, byli, można rzec, osobistemi 
przyjaciołmi zmarłego: wszystko zdawało się zatrzymywać go w Rzymie, na drodze dostojeństw 
duchownych, u steru katolickiego świata. Pomimo to, wiedząc jak kapłan nieskończenie 
użytecznym być może w kraju, gdzie wiara potrzebuje dzielnych obrońców przeciwko obojętności, 
w spadku z XVIII wieku na nas spadłej, ksiądz Stanisław prosił Ojca świętego, aby mu dozwolił 
powrócić i pracować na własnej ziemi. Ta tęsknota za krajem, jest naj- piękniejszą pochwałą 
zmarłego, najlepszym dowodem prawdziwego powołania. Ani łaski głowy kościoła, ani nadzieja 
wzniesienia się, ani sposobność doskonalenia naukowego w stolicy katolicyzmu, ani klimat dla 
wątłego zdrowia jedyną może rękojmią życia będący, nie wstrzymały go tutaj. Napróżno Grzegorz 
XVI starał się go nakłonić aby pozostał; w liście do niego pisanym wyraził ksiądz Stanisław, że 
czuje się powołanym pracować na ziemi własnej, gdzie jako prosty kapłan użyteczniejszym będzie, 
niż w Rzymie jako jeden z naczelnych wodzów wojującego kościoła; prosił wreszcie, aby jeśli w 
tem wyraźna jest, wola Ojca świętego, raczył mu rozkazać pozostać pod grzechem. Nie uczynił 
tego Grzegorz XVI, ale z żalem dozwalając powrotu księdzu Stanisławowi, zdumiewał się nad 
jego pokorą i gorliwością, nad rzadkiem poświęceniem. Odtąd wrażenie, jakie na Ojcu świętym 
uczynił ziomek nasz, nie wytarło się z pamięci jego żadnemi późniejszemi. Wspominał i 
dopytywał się o niego u przybywających z naszych prowincyj, a krewnych witał radośnie,
     zasyłając mu przez nich błogosławieństwo swoje.
   Wrócił więc prostym kapłanem do kraju, z którego świeckim i urzędnikiem wyjeżdżał, 
wracając pracować jako duchowny, około ubogich na ciele, budować przykładem swoim i 
zdumiewać pobożnością, dobroczynnością charakteru, słodyczą niezrównaną.
   Życie jego odtąd, jest już życiem gorliwego kapłana obywatela. Jeśli w ostatnich jego chwilach, 
chcą widzieć niektórzy upadanie na sercu, jakieś odrętwienie i zobojętnienie, czemuż nie szukają 
przyczyn w osłabieniu fizycznem, i ciężkich próbach moralnych, czemu nareszcie, nie starają się 
poznać lepiej tego, komu na grobie tak niesłusznie ciężki zarzut kładą?! Spełniał on obowiązki 
kapłana w Kamieńcu, w rodzinnym swym Janowie, i gdziekolwiek się znajdował. Kaznodzieja 
pełen namaszczenia, natchniony i do serc najmniej usposobionych umiejący przemówić, dla 
naszych wytwornisiów, co poetycznego kwiecia szukają w słowie bożem, i mglistych, 
filozoficznych niby peryjodów, nie był może tem, czem go mieć chcieli, lecz był nauczycielem 
najlepszym ludu, do którego trafiała zmysłową szatą obleczona myśl jego.
   "Nie było łzy, — mówi wyżej przywiedziony nekrolog, — którejby się nie starał otrzeć, nie 
było twardego serca, coby go skruszyć nie usiłował Wiele dusz chwiejących się utwierdził, wielu 
obłąkanych nawrócił. Czy na kazalnicy, czy w konfessyjonale, niezmordowanym był apostołem 
prawdy, i że przy tak wątłem zdrowiu (bo ciągle prawie był cierpiącym), tyle prac mógł wytrzymać, 
widocznie nie natura, ale wyższa pomoc go wspierała. "
   Lat temu trzynaście, złożony ciężką chorobą, przyjął już był nawet ostatnie pomazanie, i na 
wielką drogę wieczności się przysposobił, lecz Bóg zatrzymał go nam jeszcze. Odtąd ciągle jednak 
cierpiący, potrzebował gwałtownie podróży do wód, dla zniszczenia zarodu choroby, lecz 
mianowany dziekanem kapituły, nie chciał korzystać z otrzymanego już pasportu, i dla spełnienia 
obowiązków swych, pozostał w kraju.
   Zaród choroby, która go nam wydarła, pozostał i niszczył go powolnie, codzień widoczniej 
upadał na siłach, ale z rezygnacyą chrześcijańską, może z pragnieniem chrześcijanina, patrzał na 
śmierć i zjednoczenie z Bogiem. 
   "Dnia 28 czerwca bieżącego roku, ksiądz Stanisław Chołoniewski, wyjechał z Kamieńca do 
Janowa, lubo od dwóch tygodni cierpiał mocno na kolki żołądkowe, ale przywykły do ciągłych 
boleści (mówi nekrolog), nie zmieniał dla nich trybu życia i zajęć swoich. Lekarstw nie chciał 
przyjmować, prócz gorzkiej wody, która mu nieco ulżyła cierpienia. Pierwszy nocleg był w Tynnie, 
gdzie dla boleści oka zmrużyć nie mógł, drugi w Konstantynowie nieco spokojniejszy, trzeciego 
dnia zawczasu stanął w Janowie, i zaraz przywołać musiano miejscowego lekarza, który zapisał 
stosowne dla ulgi choremu lekarstwo. Tegoż dnia siostra zmarłego, hrabina Grocholska z mężem 
przybyła; radzono mu kuracyją wodną, choroba do dnia 7 lipca, wzmagała się. Przybyli inni 
krewni, kochający go i poważający jak ojca, posłano po najlepszych lekarzy. Lecz nic nie pomogło. 
"
   W ciągu dręczącej choroby, nikt z krewnych, przyjaciół, sług nawet, najmniejszej oznaki nie- 
cierpliwości nie spostrzegł, choć dnie i noce w cierpieniach i bezsenności pędził. Anielska słodycz 
charakteru, podtrzymywana pobożnością, towarzyszyła mu do zgonu.
   W dzień Wniebowzięcia Najświętszej Panny Maryi spowiadał się, nazajutrz kommuniją 
przyjął, nie czując się jeszcze tak słabym, aby ostatniego pomazania żądać. Dopiero dnia 20 
Sierpnia, gdy usilnie nagleni lekarze, wyznać mu musieli, że się znajduje w niebezpieczeństwie, 
przywołał do siebie proboszcza miejscowego i powtórzył przed nim spowiedź, gotując się na 
śmierć. A chociaż cierpienie, połączone z gorączką i pragnieniem, paliło mu usta, wytrwał nic nie 
przyjmując do dnia następującego, w którym ubrany, przytomny, przyjął kommuniją i ostatnie 
pomazanie.
   Uspokojony i pocieszony potem czule podziękował przyjacielowi (Mikoł. hr. Grocholskiemu), 
którego wcześnie uprosił, aby mu o niebezpieczeństwie oznajmił i nie dał opuścić obowiązków 
chrześcijanina. 
   Dnia 21 sierpnia, klęcząc powtarzał akta i modlitwy konających, i tak, w modlitwie, bez bó- lu, 
spokojny, oddał ducha Bogu o godzinie 4-tej po południu.
   Po przyjęciu Wijatyku, ostatniemi słowy jego była modlitwa, którą przytomni zapamiętali:
   "Najświętszy Ojcze! który mi dozwalasz opatrzyć się ciałem i krwią jednorodzonego Syna 
Twojego na drogę wieczności, bądź pochwalony i w tej chwili, jako Cię chwaliłem przez całe życie 
moje; nie racz pamiętać na grzechy moje, kiedy Ci będę zdawał potrójny rachunek, jako człowiek, 
jako chrześcijanin, i jako kapłan, a postąp ze mną wedle miłosierdzia Twego. "
   Ta piękna, spokojem chrześcijańskiej prawdziwie duszy, modlitwa umierającego, musiała łzy 
wycisnąć z oczów przytomnych; ale rzewniejszą łzą zapłakali, gdy go ujrzeli umarłym już, i na 
wieki sobie i światu wydartym. Wielu zapewne obcych jak my, a szczycących się przyjaźnią 
księdza Stanisława, z równem naszemu strapieniem, osłupieniem, przyjęli wieść tej śmierci i 
podzielili boleść rodziny.
   Pogrzeb i eksportacyja, mające się odbyć w Janowie, naznaczone zostały w dniach 4 i 5 
września. Tłum obywateli, krewnych, przyja- ciół, znajomych z różnych stron przybyłych i ludu 
ubogiego był ogromny. Połowa prawie duchowieństwa dyjecezyi znajdowała się w Janowie, 
niosąc dowód czci i szacunku dla zmarłego.
   Ubodzy, których tajemnie wspierał ksiądz Stanisław Chołoniewski, cały wylany dla 
cierpiących w jakikolwiek sposób, niektórzy o mil kilkadziesiąt do zwłok dobroczyńcy się 
przywlekli, mówiąc, że to za święty uważali obowiązek. Eksportacyja ciała odbyła się z wielką 
okazałością w dniu 4 września, pogrzeb dnia następującego. Z mów pogrzebowych mianych w 
ciągu dwóch tych dni, najpowszechniej uczute były: księdza Brudzyńskiego, kanonika 
krakakowskiego, przy wyprowadzeniu ciała z zamku, druga księdza Jana Ostapowicza, proboszcza 
Niemirowskiego, słynnego z wymowy kaznodziejskiej, który do łez słuchaczy swoich, 
wyliczaniem cnót i zasług zmarłego, przywiódł.
   Dnia 5 września także odbył się obrzęd żałobny po księdzu Stanisławie w Petersburgu, w 
kościele ś. Katarzyny, na który ziomkowie i krewni zmarłego zgromadzili się. Nie wiem czy nie 
pierwszą, ogłoszoną drukiem pracą oryginalną księdza Stanisława Chołoniewskiego, była 
wyborna, a króciutka rozprawka w Athenaeum, pod tytułem: Kilku słów o polemice 
chrześcijańskiej, w przedmiotach moralno-filozoficznych (przez kapłana katolickiego, dyjecezyi 
Kamieniecko-Podolskiej. Od. I. T. VI. str. 1—12). Po niej, umieściło Athenaeum nasze, kilka 
znakomitych artykułów pióra nieodżałowanego zmarłego. Sen w Podhorcach, tak potężny 
myślami, tak oryginalny i poetyczny formą, tyle życia i tyle objawiający siły, ukazał się też 
najprzód w Athenaeum. Winno ono jeszcze ułamek korrespondencyi de Maistra, z Janem 
Potockim i kilka innych ozdób swoich, księdzu Chołoniewskiemu. Oprócz tego wydał tłómaczenia 
dwóch zbiorów Kazań księdza Veith, "w czem, — mówi słusznie nekrolog, — zwykłą sobie 
skromność okazał, gdy własne jego w tym rodzaju utwory są nierównie wyższe. " Dwa wieczory u 
pani Starościny Olbromskiej, najmniej podobno, ze wszystkich pism księdza Chołoniewskiego, 
przypadły do smaku publice. Lecz i tu dla formy umyślnie obranej, a mało powabnej może dla 
ogółu, zaniedbano wejrzeć na wielkie piękności i myśli głębokie. Uskarżają się na ciemność 
allegoryj, na zbyteczne osłabienie głównej myśli, dla wielu niedojrzanej, bo nikt powolnie i z 
zastanowieniem czytać nie chce. Może to być, iż słysząc Dwa wieczory czytane przez autora i 
wyjaśnione nam przez niego, lepiej od innych jesteśmy w stanie pojąć je i ocenić, lecz nam się 
zdaje, że zarzuty względem formy, więcej nasze niedbalstwo i lekkość, niż istotną jaką wadę mają 
za przyczynę. Ostatniem pismem przez ręce nasze wysłanem do druku, dotąd podobno nie 
wyszłem jeszcze, są Odpowiedzi na dwa pytania i Legenda wschodnia. Odpowiedzi te, rozwiązują 
zagadnienia: o postępie i rozumieniu chrześcijańskiem, i o życiu w stanie małżeńskim. Wszystko 
cokolwiek pisał, tłómaczył, wydawał ksiądz Stanisław Chołoniewski, nosi na sobie jednę, główna, 
wybitną cechę — wielkiej i szczerej pobożności, ducha prawdziwie chrześcijańskiego i serdecznej 
chęci nawrócenia wszystkich ku Bogu. Żadnych tu ustępstw dla smaku wieku, dla pochlebiania 
publiczności, przypodobania się ogółowi; forma zgodna z głębią, szal a urosła z ciałem, jak owa 
tradycyjna Chrystusowa styl wielkiej czystości, poprawności i prawdziwie polski, przejęty Skargą, 
którego wielbicielem był ksiądz Stanisław.
   Wszakże poznajesz w nim głęboko uczonego; a z uczonością nic na popis wychodzącego, nie 
szermującego nią na zamalowanie oczu, używającego jej tylko na poparcie przekonania, na 
utwierdzenie umysłów. Nigdzie innego celu, nad wiarę i prawdę. Sen w Podhorcach, 
najpoetyczniejszy utwór księdza Stanisława, na pozór płód fantazyi, w głębi tchnie religijną myślą, 
która buchając płomieniem, tak śliczne przybiera barwy !! — Żywa wyobraźnia, nigdzie go nie 
uniesie za wykreślone wiarą szranki, nigdy on nie przejdzie za koło, własną wolą opasujące dlań 
plac popisu zdolności ludzkich. Wszędzie on jest najprzód kapłanem. W życiu prywatnem, 
publicznem, pisarskiem, widzisz go zawsze księdzem przedewszystkiem. Słodki w towarzystwie, 
ujmujący dobrotliwością, grzecznością, współczuciem, dowcipny z serca nie z głowy, ale dowcipu 
prawdziwie polskiego, z którego się mi- łość braterska dla ludzi przebijać umiata — gdziekolwiek 
był, cokolwiek poczynał, nie starł z siebie na chwilę świętego i wielkiego charakteru kapłańskiego. 
Wśród zabawy, gdy przyszła godzina modlitwy, wychodził od ludzi, aby pokrzepić się rozmową z 
Bogiem. W pismach też pomniał najprzód na to, co stan mu nakazywał, tak zawsze, tak wszędzie.
   Nie będziemy go tu sądzili jako pisarza: raz dla tego, że sąd nasz słusznie podejrzanym być 
może, bo z sercaby przejętego boleścią i przywiązaniem pochodził; powtóre, że może nie czas jest 
dziś całkowicie o nim wyrokować. Pozostałe po nim pisma, znane nam w części w rękopiśmie, 
rozprawy, obrazy i najbardziej ze wszystkiego zajmujące notaty własnych wrażeń i wydarzeń, jeśli 
kiedy, jak się spodziewamy, ogłoszone zostaną, dadzą dopiero poznać pisarza.
   Lecz życie ukończone, przerwane w chwili, gdy najużyteczniejszem być mogło dla kraju i 
wiary, już sąd o człowieku samo wydało. Z czynów poznać ludzi: spójrzyjcie na czynności, a nie 
oglądajcie się na namiętne sądy ludzi niechętnych, zazdrosnych, nadto ograniczonych, żeby go 
ocenić potrafili, zbyt zawistnych, żeby wyrzekli co sumienie każe. Tak jest: przypatrzcie mu się 
uchodzącemu od świata dla sukni kapłańskiej, uchodzącemu od tronu papiezkiego, dla skromnej i 
ciężkiej pracy na ziemi własnej, nie wąchającemu się wziąć pióro do ręki, gdy wiedział ile 
nienawiści, ile przewrotnych tłómaczeń, ile przykrości wszyscy piszący u nas zarabiają, 
pozostającemu w kraju dla obowiązków dziekana dyjecezyi i poświęcającemu może życie, dla 
dobra Kościoła, przypatrzcie się umierającemu z pokojem, z rezygnacyją, z modlitwą na ustach; 
przypatrzcie mu się, a gdy usłyszycie uwłaczających jego pamięci, przebaczcie im, jak im przy 
śmierci pewnie on także z uśmiechem przebaczył.
    
   Słowa kardynała Odeschalchi, który mówił o księdzu Chołoniewskim: idzie drogą świętych, 
pozostały może, najwymowniejszem a najsprawiedliwszem ocenieniem jego żywota. Nic do nich 
dodać nie umiemy, wstydząc się niedostecznościi ubolewań i tych kilku słów sprawie- dliwości 
późnej, którą składamy ze łzą prawdziwego żalu, na grobie nieodżałowanego przyjaciela.
    
   Gródek, d. 20 września, 1846 r.
     
V. Zaporoże.
   ??????? ????? ????, ??? ?oc??????o ?o?a ?a?o?o?c?a?o coc?a??e?a ??? ?o???????? 
?o?y?e??o?? ?a?opo?c?o?o c??e?a?o Ap???a, A. C?a???o?c????. ???a??e ??o?oe, ?ac?? I. 
O?ecca, 1846. 8. 367. ?ac? II. 367 c?p.),
    
    
   Jedną z najciekawszych zagadek historycznych, których dla braku dowodów, rozwiązać dziś 
prawie niepodobna, jest utworzenie się kozactwa, którego pierworodne elementa i samo pierwsze 
zawiązanie się na Niżu, dotąd pozostaje tajemnicą niedocieczoną. Żadne wielkie imię nie 
przyświeca porankowi tego osobliwszego zgromadzenia ludzi, a gdy ich znajdujemy na kartach 
historyi, już oni stają w nich takiemi, jakiemi mają być do ostatka swego bytu; imiona pierwszych
     polskich hetmanów, są raczej oznaką opanowania Kozaczyzny przez Polskę, niżeli 
uformowania się jej. Po za początek XVI wieku mgłami okryta kazacza przeszłość, nieodgadniona, 
zagadkowa. Wiela siliło się zajrzeć w ciekawe instytucyje kozactwa, azali w nich nie odkryją 
słowa tajemniczego, dającego jaśniejsze pojęcie początku stowarzyszenia, ale ani instytucyje, ani 
historyja, dostatecznie nie powiadają jeszcze, jak zawiązało się to rycerstwo osobliwsze, długo 
obroną, długo postrachem i niepokojem dla Polki będące.
   Za granicę, nieprzestąpioną dotąd, początków XVI wieku, w których ukazują się już Kozacy na 
scenie historycznej, nikt dotąd wyjść nie potrafił. 
   Do najważniejszych dla dziejów kozaczyzny wypadków, policzyć należy odkrycie archiwum 
zaporożskiego, wprawdzie z późniejszych i ostatnich czasów, ale niemniej wielkiej i 
niezaprzeczonej wagi. Odkrycie to winniśmy pilności i gorliwości p. A. A. Skalkowskiego; który 
też pierwszy dotąd z niego korzystał. Nie wiem, czy wprzód egzystencyi takiego archiwum 
domyślać się nawet było można. Wedle powszechnego mniemania, Zaporożcy nie wiele dbać 
mogli o zachowanie piśmiennych pamiątek bytu, który się odbijał uroczo w ich pieśni i podaniu. 
Przecież dziwnym trafem pracowitemu badaczowi, który tyle już uczynił dla historyi 
noworossyjskiego kraju, statystyki jego i pamiątek, udało się odkryć, uporządkować i korzystać z 
ciekawych obłamków akt, zawierających najautentyczniejsze dzieje, ostatniego wieku Zaporoża.
   W archiwum wynalezionem przez A. Skalkowskiego, nietylko jedna historyja ostatnich 
czasów, ale wiele do dziejów dawniejszych się znajduje. Przez analogiją wnosić można z wielu 
szczętów o bycie kozackim w XVII wieku, a nawet po części w XVI.
   Głównie z archiwum zaporożskiego czerpiąc, napisał Skalkowski, drugie już mającą wydanie, 
historyją ostatniego kosza zaporożskiego. Nie zaniedbał wszakże oglądać się i na dawniej już 
nabyte materyjały, powieści Müllera, Bantysz- Kamieńskiego, Maksymowicza, Korża i innych. Z 
tego utworzona całość jak dalece zajmującą jest, mówić nie potrzebujemy. Dwie dotąd wydane 
części, a najbardziej pierwsza, dla badaczy polskich przedstawiają źródło szacowne, zwłaszcza 
jeśli je obok źródeł dawniejszych się postawi i z niemi porówna. Prawda nie inaczej się może 
zdobywa, jak wpatrzeniem się w dwie zupełnie przeciwne strony jednej rzeczy. Nie zawadzi więc 
poradzić się dzieł, które jednę z nich wyjaśniają. Co do nas, oddając sprawiedliwość wielkiej 
pracowitości, talentowi i jasnemu wykładowi p. Skalkowskiego, chcemy tu czytelnikom dać 
pojęcie kozaczyzny, wedle nowych źródeł, zwłaszcza jej wewnętrznego bytu i instytucyj, 
opisanych w części pierwszej historyi pana Skalkowskiego.
   Przebieżym więc krótko treść wzmiankowanego dzieła, przeplatając uwagami, jakie się nam 
nastręczą.
   A najprzód co się tycze głównego maleryjału historyi niniejszej. Archiwum odzyskane przez p. 
Skalkowskiego w części, zawiera akta odnoszące się do lat 1730 — 1775, w oryginale, kopije zaś 
wierzytelne różnych dawniejszych, do j roku 1660 rozciągające się. Do drugiego wydania dzieła o 
Zaporożcach, znacznie bardzo rozszerzonego, dodał p. Skalkowski wiadomości wyjęte ze 
zdobytych znowu przezeń sześćdziesięciu plik nowych akt. W czasie pobytu naszego w Odessie, 
samiśmy ten szacowny zabytek oglądali, i mogli się przekonać, jak wielkiej i cierpliwej pracy 
wymagało wyczytanie, wypisanie zeń potrzebnych faktów i uporządkowanie ich wreszcie 
logiczne.
   Pracę tę zawdzięczy p. Skalkowskiemu przyjęcie jego dzieła, i pociecha wewnętrzna z 
dokonanego użytecznego, nie łatwego przedsięwzięcia.
   Jakim sposobem, z jakich elementów, kiedy mianowicie powstało kozactwo, jest i będzie 
wiekuistą może zagadką. Napróżno może silą się ją rozwiązać w sposób stanowczy. Tu nie myśl 
organizacyjna jednego człowieka, nie wyrozumowany plan polityka, ale sama potrzeba stworzyła 
instytucyją. Kozactwo na brzegu Tatarszczyzny wyrosło samo przez się, sponte, jak wyrastają 
drzewa w dolinach, kwiaty w cieniu drzew, ogromne trawy zielone na starych pobojowiskach.
   Nikt założycielem jego nie był, krom okoli- 
     czności i czasu. Z ludności poblizkich, ciągle nadjeżdżanych i łupionych, mężniejsi wystąpili 
ku obronie granicy i siedli na niej na straży. Do nich przyłączyli się zdala, może chciwi boju 
młodzieńcy (mołodcy), i tak rzucone było pierwsze ziarno kozackiej drużyny. Wszystko, co 
widziemy w instytucyjach kozaczyzny, było koniecznością z jej pobytu wynikłą. Bezżeństwo, 
stowarzyszenia węzły, zapał religijny, i wszystko, co wedle p. Skalkowskiego Zaporoże podobnem 
czyni do rycerskiego zakonu, nie na wzór czegoś, nie po myśli czyjejś, ale z potrzeby wynikło i 
samo z siebie powstało. W początku XVI wieku Polska zwróciła oczy na tę straż pograniczną, 
samorodną, i zapragnęła uregulować ją, urządzić, zagarnąć i na swą korzyść obrócić. Udało się to 
w części tylko, w części spełzły myśli piękne, wykonaniem słabem i niedość wyrachowanem.
   Wszelką słuszność ma p. Skalkowski twierdząc, że najstarsze wzorowe kozactwo, utworzyło 
się w Rusi południowej, że Dońcy i inni, są późniejsi od Zaporożców, (choć o niewiele), i może już 
na wzór Niżowców ustanowie- ni. Wszakże, z równem prawdopodobieństwem twierdzićby można, 
że jedne potrzeby, jedne okoliczności, jedne przyczyny, w różnych miejscach skutki jednakie 
wyrodzić mogły.
   'Kozactwo zaporożskie zjawia się w historyi polskiej między r. 1500, a 1516. W tym czasie już 
stowarzyszenie dobrowolne regulować się, w ciało odrębne i polityczne znaczenie mające, zsiadać 
poczyna; Polska wyciąga rękę ku tej pogranicznej straży. W początku XVI wieku Kozacy są już 
tem, czem pozostać mają do końca; pozostały byt tajemniczy pierwiastkowy ich XV, a może XIV 
wieku sięgać. Prawie współcześnie z zaporożskiem, zjawia się kozactwo dońskie, i oba otrzymują 
od Polski i Rossyi prawa, na posiadane już de facto ziemie i sankcyją instylucyi. Ze stowarzyszenia 
dobrowolnego, swobodnego, stają się ciałem wojskowem, stanem odrębnym, i przysięgają na 
niezmienne wytrwanie na stanowisku i w charakterze swoim.
   Za najstarszy akt, tyczący się Kozaków zaporożskich, cytuje pan Skalkowski w uniwersale 
Bohdana Chmielnickiego, 15 stycznia, 1655 za- warty, konfirmacyjny przywilej Stefana Batorego 
z r. 1576, 20 sierpnia.
   Przywilej ten potwierdził Kozakom zaporożskim ziemie, zwłaszcza na zimowiska posiadanie 
miasteczka Trechtemirowa, Chyhryna, a od Trechtemirowa w dół nad Dnieprem do Chyhryna, i 
zaporożskich stepów w chyhryńszczyżnie, ziemie, osady, wsie, gródki, chutory, rybołówstwo. W 
szerz zaś od Dniepru na step, ile używali od dawna. Także Gródek stary zaporożski, Samarę z 
przewozem i ziemiami w górę Dniepru do rzeczki Orla, a w dół do stepów nogajskich i krymskich; 
przez Dniepr zaś i limany dnieprowy i Bohu, jak bywało "od wieków" do oczakowskich ułussów, i 
w górę rzeki Bohu, do rzeki Sieniuchy. Od samarskich zaś ziem, przez step do rzeki Donu, gdzie za 
Przecława Lanckorońskiego, Kozacy zaporożscy, miewali zimowniki swoję, etc. etc.
   Taką przestrzeń kraju udzielną, w posiadanie objęli Zaporożcy, najprzód ją zająwszy de facto, 
potem prawnie sobie mając nadaną. Pan Skalkowski, zdaje się powątpiewać, jakiemby prawem 
Polska mogła nadawać to, co nie było do- wiedzioną jej własnością? Dla nas niezaprzeczonem jest, 
że polscy królowie w spadku po litewskich książętach, mieli do tych, zdawna zawojowanych aż po 
Czarne morze ziem, prawo niezaprzeczone. Dowody historyczne własne i świadectwo obcych 
(Chalcocandyles piszący za Kazimierza Jagiellończyka) posiadamy. Nadanie więc, a raczej 
potwierdzenie, ważne było na swój czas dla kozactwa. :
   Przecław z Brzezia Lanckoroński, którego pierwszym hetmanem wiemy (a hetmaństwo to 
między rokiem 1500 a 1515 się mieści), odnosi pierwsze zawładanie kozactwem przez Polskę, do 
panowania Zygmunta I. Ten Przecław starosta Chmielnicki, wspomniany jest u Starowolskiego, 
(Bellatores Sarm. LXXVII), jako uczeń Konstantego księcia Ostrogskiego, który inter Russiae 
accolas floruit. W młodości swej, całą zwiedził Europę, był nawet w Jeruzalem i różnych krajach 
dzikich (barbarorum diversa regna odiit), gdzie się wiele, wojskowości tyczącego, wyuczyć miał 
zręczność. Wróciwszy do kraju, mówi Starowolski, użył nauki wojennej ku potrzebie i pożytkowi 
miejscowemu, wiele nowych rzeczy stanowiąc; inne, do dawnego przywracając porzadku, i 
karność wprowadzając ścisłą. On pierwszy z Ostafim Rusinem (cum Ostaphaeo illo Roxolano), 
Kozaków zaporożskich twórcą (sic), (cum Ostaphaeo illo Roxolano Cosachorum Zaporosensium 
authore), w tysiąc dwieście jazdy kozackiej ku Oczakowu wybiegi, i pobiwszy i nabiwszy Tatarów, 
30, 000 bydła różnego, i pięćset koni zdobyczy przywiódł ztamtąd. Później pobił Turków u 
Białogrodu (quod et Moncastrum vocant). O późniejszych jego czynach w Prusiech 
wspomniawszy, Starowolski nie oznacza ani roku urodzenia jego, ani śmierci. Niesiecki rok 
śmierci daje 1531, i powiada, że czytał list Zygmunta I., dozwalający mu zaciągu dwóchset ludzi 
na wyprawę. Żeby zaś miał być hetmanem kozackim, o tem u naszych pisarzy nie znajdujemy 
wyraźnej wzmianki. Mógł im przypadkowo hetmanić, to jest dowodzić, a nie być przecie 
hetmanem. Starowolski, który mało co o nim wiedział, przecież Ostafiemu Rusinowi, nie jemu, 
uformowanie porządnej kozaczyzny przyznaje. Cytuje tu pan Skalkowski zdanie pana Bro- 
niewskiego, historyka dońskich Kozaków, odnoszącego historyczny początek Dońców do 
1520—1540 roku. My dodamy, że Grondski (Hist. belli Cosacco Polonici, pag. 15 et seq. ), 
mówiąc o początkach kozaczyzny, zdaje się mieć ich nawet za starszych od Zaporożców: 
Cosac-corum antiquissimi simul et celeberrimi etc. vocantur Dunenses. Po nich dopiero przywodzi 
Zaporovienses, Zadnisprscy et Ukrainscii etc. — Z lego wszystkiego jednak zdaje się okazywać, że 
oba kozacze stowarzyszenia są pewnie współczesne, ale cokolwiek odmiennych charakterów, dla 
różnych wpływów tu Polski, tu Rusi wschodniej.
   Pięć lat przed nadaniem przywileju Stefana Batorego, w r. 1571, dońscy Kozacy, mieli nadany 
także list konfirmacyjny, podobny tamtemu, od Cara Iwana Wasilewicza. Kozactwo inne 
późniejsze, słusznie widzi pan Skalkowski tylko na wzór pierwobytnego uformowanem, jako 
grebieńskie w 1580, jaickie (uralskie) 1584 i t. d.
   Granice Zaporoża w początku XVIII wieku (a pewnie i XVII także), wedle oznaczenia na 
karcie de Bocsett'a, były: na północ od Kryłowa granicy polskiej Dnieprem do Perewołocznej, 
graniczyło z hetmańszczyzną (Ukrainą wschodnią). Na wschód od Perewołocznej do Bachmutu 
Orłem rzeką i Dońcem, z ziemiami Kozaków słobodzkich, osadzonych tu za Bohdana 
Chmielnickiego. Z lewej strony Dońca i Kalmijusa, do ujścia tej rzeczki w morze Azowskie, szła 
granica kozaków dońskich. Na południe od ujścia Berdy, do ujścia Końskich Wód (do Dniepru); 
granicą teraźniejszą północnej części taurydzkiej gubernii rozciągał się step pusty, koczowisko 
Tatarów nogajskich, a z Ukrainy szła tu droga, zwana Murawskim Szlakiem, czyli traktem. Na 
południo-zachód, poczynając od ujścia Bohu do Dnieprowskiego Limanu, czyli od Zaporożskiego 
Perewezkiego Postu w górę Bohem do Zaporożskiego Gardu, czyli stanowiska i toni rybnej, szła 
granica od Nogajców, zwanych przez Kozaków białogrodzkiemi, jedyssańskiemi, budżackiemi 
lub oczakowskiemi; wreszcie na zachód, poczynając od Gardu do Sinych Wód lub Czarnego 
Szlaku, a stąd granicą zachodnią ukraińską, sąsiadowali z polskiemi województwami od Orlika do 
Czyhryna, w początku XVIII wieku już stolicą starostwa, a na Kozaczym gródkiem.
   Tak ograniczone ziemie zaporożskie zwały się, powiada pan Skalkowski u Rusi Ukrainą 
Zadnieprzańską, u Polaków Niżem lub Dzikiem Polem. Nam się zdaje, że Dzikie pole, właściwiej 
do stepu niegdy litewskiego, za Zygmunta I. dozwolonego na wypasy Nogajcom, a później przez 
nich zawładanego stosowało się Polacy zwali także ziemie kozackie Zaporożem; nazwisko Niżu, 
w XVI wieku używane, później. spotykamy coraz rzadziej.
   Pięć było głównych granic Zaporoża, a raczej stanowisk granicznych: 1. w Perewołocznie od 
hetmańszczyzny; 2. w Bachmucie od słobód; 3. u Kalmijusu od Dońców; 4. u Nikityńskiego 
przewozu nad Bohskim Limanem, przeciw Oczakowa, od Krymu i Turcyi; 5. w Gardzie, od 
rzeczypospolitej polskiej.
   Pan Skalkowski obszernie nieco rozciąga się o sąsiadach Zaporoża, a zwłaszcza o Tatarach, o 
których my tu nie widziemy potrzeby się rozszerzać. Uderzy zapewnie niejednego, jak mała
     istotnie była ilość Tatarów, a jak wielki postrach, imienia niegdyś groźnego Europie! Kiedy 
Rossyja, której winniśmy rozstrojenie i zniszczenie tej najezdniczej tłuszczy, policzyła ich siły, już 
było po nich. Statystyczne obrachunki, nie dają całej ludności Nogajców w początku XVIII wieku, 
nad 60, 000 płci obojej.
   Już w XVIII wieku całe Zaporoże zostawało, pod strażą pięciu oddziałów wojska, 
rozciągających się po nad jego granicami. Cały kraj dzielił się (wedle wszelkiego podobieństwa od 
dawna), na pięć okręgów (pałanek), którym przewodniczyli pólkownicy, naglądający razem na 
granice. W 1735 r. założony nowy Post Prognoiński, a później jeszcze dwie nowe pałanki, z 
powodu pomnożenia ludności wiejskiej w Zaporożu, jaż co raz przeradzającym się i zmieniającem 
powolnie w osady wojskowe właściwe.
   Oprócz siczy samej, ogniska i stolicy kosza, gdzie kozacy nieżonaci i towarzystwo 
zamieszkiwało, kraj dzielił się na ośm pałanek: Kudacką, Buh-Gardowską, Ingulską, Pregnoińską, 
Orelską (Orłowską), Samarską, Protowczańską i Kal- mijuską. W patankach były wsie, 
zamieszkane przez żonatych kozaków i poddanych zaporożskich, lud, czerń.
   P. Skalkowski podaje ciekawe statystyczne wiadomości o ludności i liczbie siół w Zaporożu, i 
o osadach w Oczakowskiern, przez wychodźców zaludnionych w latach 1764—1767, jako Holcie, 
Krzywera Jeziorze nad Kodymą, Jasienowem, Holmie, Pereletach i Bałcie.
   Balta, na przeciw polskiego miasteczka Palejowe Jezioro, założona około roku 1748, miała w 
1764 z 500 sadyb. Zaludniona byłą na stronie tureckiej przez Wołochów, Żydów i różnych 
zbiegów.
   Ognisko Zaporoża, Niżu, stanowiła sicz, to jest, stały obóz wojska zaporożskiego kozaczego. 
Od miejsca tego zwali się kozacy Niżowcami. Wojsko, — powiada Skalkowski, — składało się ze 
starszyzny i towarzystwa, podzielonego na kurzenie. Stolicą była tak zwana sicz czyli kosz 
Zaporożców. Rozmaite są wywody tych nazwań, po większej części zbytecznie naciągane. 
Wejrzawszy na przeszłość Zaporoża, łatwo się przekonać, że większej części nazwań odno- 
szących się do dawnej kozaczyzny, początku szukać potrzeba w języku polskim. Późniejsze nawet 
XVIII wieku archiwum zaporożskie dowodzi, jak język kozaczy przesycony był polszczyzną, z 
której do końca się nie wyzuł. Słusznie też bardzo p. Skalkowski często odwołuje się do 
źródłosłowu polskiego. Nazwania siczy i kosza nigdzie, tylko w polskim języku szukać potrzeba. 
Pozostałe wyrażenia zasiec się w obozie, zasieki, dowodzą, że i sicz, nie oznacza nic innego nad 
obóz. Koszem nazywano go także dla plecionych płotów, stanowiących może pierwiastkowe 
palissady. Grondski, wychwalając Kozaków poświadcza, że byli w sypaniu wałów i stawianiu 
palissad biegli i wprawni. (Bellum Cos. Pol. 15 in conficiendis fossls, vallis et agendis cuniculis 
peritissimi).
   Sicz, był to uforyfikowany grodek, opasany wałem i palisadą dziwacznej budowy. Składała się 
ona ze trzech części: przedmieścia, czyli tak zwanego kramnego bazaru, gdzie każdy kurzeń i 
przybylcy goście, mieli swoję kramy i szynki, gdzie stały mieszkania bazarnych atamanów i 
wojskowego kantarżeja (strażnika wag i miar). Brama, baszta mocna, osadzona działami, 
prowadziła z kramnego bazaru do kosza, to jest, na obszerny plac, gdzie stało trzydzieści ośm 
budowli długich, w sposobie koszar, zowiących się kurseniami. Budowle te, dokoła opasywały 
plac nieprzerwaną liniją, stojąc jedne za drugiemi. Naprzeciw baszty, między opasującym waleni a 
rzeczką Podpolną, stała pałanka, to jest mieszkanie koszowego i starszyzny, soborna cerkiew 
siczowa Opieki Matki Bożej, patronki wojska, dom dla duchownych, skarbiec wojskowy i 
kancellaryja., Trzecia część siczy, stanowiła oddzielną forleczkę, na zachód kosza leżącą, rodzaj 
cyladelli, gdzie w r. 1735, był już kommendant ruski z załogą. Wszystkie budowy były drewniane, 
a koszowego dom, wyglądał na prostą wieśniaczą chałupę, bez żadnych osobliwych wygód i 
zbytku, nawet bez komory i skarbca, bo mienie koszowego chowane było w składzie 
powszechnym kurzenia, do którego on należał. Sicz z trzech stron opasana była rzeczką Podpolną, 
łączącą się długim zakrętem zwanym Sysiną z Dnieprem. Od strony wałów trakt wielki nad rzeką 
Bazawlukiem, szedł niedaleko ujścia Słonej, do niego stał most nazwany, "Mostkiem 
Cerkiewnym." Rzeczka Podpolna była tak głęboka, że zaporożskie wojenne łodzie, dęby, greckie i 
tureckie tumbasy z wagą przepływały ją, lub stawały tu na kotwicach. Portem właściwym była 
zatoka, zwana Ustępem, obszerna, ale dziś zamulona i zaniesiona piaskami. Cytuje pan 
Skalkowski słowa starego zaporożca Korża dowodzące, że koszem zwano szałasy pastusze, 
przewożone na kołach. Od nich to zapewne wielki obóz, przenośnie nazwano koszem Zaporożców, 
a nazwanie to utrzymało się do ostatnich czasów bytu kozaczego. Cytuje także zdanie 
oryjentalistów dowodzących, że kosz po turecku znaczy zbierać. Wiele wyrazów używanych im 
Zaporoża, pożyczone są u Turków i Tatarów, ale nie sądzimy, aby te wyrazy były nie 
słowiańskiego lecz całkiem obcego pochodzenia. Kosz znaczył nie tylko w siczy, ale wszędzie 
główną kwaterę starszyzny kozaczej, potem towarzystwo całe, wielką jedność kozaczą.
   Kurzenie (zowiące się tak od dymów, właściwie dymy to jest chaty) były mieszkaniem towa- 
rzystwa, bezżennych kozaków; żonaci mieszkali w pałankach i wydzieleni już byli z tego 
stowarzyszenia, złożonego z samych tylko nieżonatych początkowo. Żonaci zostawali imieniem 
kozakami, siedzieli na ziemiach Zaporoża, ale egzystencyją swoją świadczyli już o nadchodzącym 
upadku. Towarzystwo (nieżonaci), corocznie losem mieli wydzielane sobie tonie na rzekach i 
miejsca do łowów. Pozostałe od losów ziemie rozdawano na starszyznę, duchownych, wieśniaków, 
gości, nawet czabanów tatarskich i wołoskich.
   To coroczne miotanie losów, jest wielkiej wagi. Zwyczaj to stary, okazujący jak na Zaporożu, 
nic nie było wyłączną własnością jednego, wszystko należało do wszystkich. Że nawet dożywotnio 
nie nadawano ziemi, przekonywa, jak chciano prawo wspólności ugruntować, corocznie o niem 
przypominając. Okaże się i niżej, - że wszystko tu wyrachowane było w ten sposób.
   Trzydzieści ośm było wielkich kurzeni, czyli dymów, w których mieściły się całe razem żyjące 
sotnie towarzyszy. P. Skalkowski, podaje liczbę towarzystwa w trzech latach 1755, 1759 i 1769. 
Ogółem, w pierwszym było 13, 065; w drugim 11, 769; w ostatnim 12, 247, samego żołnierza, 
gotowego do boju i dobrze zbrojnego, gdyż ogółem, wedle doniesień kozaczych, w r. 4 755 liczyli 
27, 000 ludzi w siczy, zapewne ze staremi, żonatemi i niezdatnemi do boju rachując.
   Nazwania kurzeni zkądby pochodziły, nie rozwiązuje p. Skalkowski, musiały być czysto 
tradycyjne lub przypadkowe. Korż opowiada, jak od wypadków nadawano imiona ludziom, toż 
samo być mogło i z całemi kurzeniami. Kureń, po małorossyjsku, oznacza do dziś dnia szałas jak i 
kosz. Nazwania kureni starożytniejszych były: Niezajmajski, Koniołowski, Umański, Korsuński, 
Myszastowski, i t. d. Kurenie w Wielkim Ługu, powiada Korż, stawiane były z bierwion, od 
siekiery i piły obrabianych. Niektóre były lak obszerne, że więcej 600 kozaków mieściło się w 
jednym. Wewnątrz nie było przegród żadnych. Dokoła, pod ścianami, aż do drzwi były stoły i 
wązkie ławy. Pierwsze, honorowe miejsce pod obrazami, zasiadał ataman kurzenny. Przed 
ikonami paliły się lampy bogate i świece, w wielkie święta zwłaszcza zapalane. Piece do pieczenia 
chleba osobno stawiane były, gdzie i kucharz się mieścił, w kurzeniu zaś tylko piece dla ogrzania. 
Każdy z tych kurzeni miał swoję gromadzką własność, szynk i kram na bazarze, dwór przy 
zabudowaniu swojem i po pałankach. Własność ta powszechna nie mogła być żadną miarą 
odprzedana lub odstąpiona jednemu, dowody są wyraźne. Koszowy, nawet ataman, rachował się w 
swoim kurzeniu, jako prosty towarzysz, tak bardzo szacowano cześć należenia do niego.
   Sicz rządziła się wybraną z między siebie starszyzną, dzielącą się na stopnie i urzędy. Pan. 
Skałkowski, daje nam z ostatnich czasów, dokładne spisy starszyzny Zaporoża. Na czele stał 
ataman koszowy, po nim wojskowy sędzia, assauła wojska, pisarz wojska zaporożskiego i 38 
kurzennych atamanów. Za nimi szli pięciu półkowników pałanek, a przy każdym z nich pisarz, 
assauła, podpisarz i podassauła; dalej kommendy na postach złożone, podobnie jak pałanek 
starszyzna, kommendy na przewozach: wszyst- kiego ogółem sto kilkanaście ludzi różnych stopni. 
W czasie wojny zdaje się, że liczba ta powiększała się, jak widać ze spisu 1796 r.
   Wszystkie urzędy starszyzny, były u kozaków wybieralne. Dość było być kozakiem i 
członkiem (ego towarzystwa, aby być wybranym na kurzennego starszyznę. Z kurzennych 
wybierano koszowych, atamana, sędziego, assaulę, pisarza; tak się domyślamy przynajmniej. Nie 
wierny, czy były przykłady dawniej wyboru na koszowych wprost z towarzystwa.
   Urzędy były wyborowe i nie dożywotnie, ale tak jak podział i losowanie ziemi, corocznie się 
zmieniały. Co rok do 1 stycznia, towarzystwo zbierało się do siczy (sami kozacy bezżenni), i po 
zwołaniu przez koszowego assaułę, który chodził po kurzeniach z wojskowym niosącym buławę, 
gromadziło się przed mszą na rynek wielki czyli Majdan, a tu, "wedle starego obyczaju" 
następowały wybory. Starszyzna z łat przeszłych, powinna była składając, dziękować za 
powierzony urząd. Niekiedy wybory te wrzawliwe, pełne były sporów, a czasem kończyły się 
bitwą i krwi rozlewem. Starsi składali z siebie wszystkie oznaki władzy: czapki, buławę, pieczęć, 
kałamarz (pisarz), szablę, obok ksiąg rachunkowych, przygotowanych na stole. Towarzystwo 
odbierało rachunki tylko od tych, z których nie było rade. 
   Wybory te lub rada powszechna, różniła się od rady wojskowej czyli schadzki tem, że na 
ostatniej mieli miejsce i glos tylko starszyzna sama.
   Ataman koszowy, główny naczelnik, rodzaj rocznego dyktatora, stał na czele siczy, z władzą 
na pozór nieograniczoną, ale on, a, jak inne tego rodzaju, całkiem tyszakże zależała od opinii, od 
wyrażania głosem jednego myśli wszystkich. Skoro wyrażona myśl ojca atamana niegodziła się ze 
zdaniem starszyzny i towarzystwa, dawano do zrozumienia atamanowi o tem; ota' czająca rada 
wstrzymywała czynności.
   Władza alamanów w ostatnich czasach, była bardzo wielka, oni byli główną swojego kraiku, 
wojska, a nawet duchowieństwa starszyzną. Jako ostateczny sędzia Zaporożców, alaman 
wyrokował bez odwołania, i karał nawet śmiercią. W imienin siczy, albo raczej: "kosza przesła- 
wnego wojska zaporożskiego, " znosił się z sąsiedniemi mocarstwami, Krymem, Turkami i t. p., z 
pogranicznemi władzami, potwierdzał wybory urzędników wojskowych, rozdział towarzystwa na 
kurzenie, losowanie ziem, wód i lasów coroczne, podział zdobyczą rozporządzał. On roztrzygał o 
przyjęciu kozaka do towarzystwa i uwolnieniu z niego. 
   Rada jednakże wojenna, wyrażająca opiniją całego kosza, częstokroć wpływała silnie na 
czynności atamana. Przed nią obowiązany był ataman objawie o wszelkiej następującej czynności 
ważnej., pytając swej rady wedle formy: " A cóż bracia (dzieci) będziemy robili?"
   Koszowego władza ograniczona też była, rocznym czasu przeciągiem. W późniejszych dopiero 
czasach wybory koszowych umyślnie z roku na rok odkładano. Trafiało się że ulubionych 
atanianów okrzykami wzywano aby "panowali" i nadal, wszakże dla formy składali corocznie 
buławę i szablę na stole.
   Wojskowa starszyzna właściwa składała się tylko z czterech osób: koszowego, sędziego, 
pisarza i assauły; dawano przecież poczetne imię starszyzny zasłużonym starcom, którzy dawniej 
urząd jaki piastowali. Ci starcy zasiadali na radzie i w kurzeniu pierwsze miejsce po czynnej 
starszyźnie. Sędzia był pomocą alamanowi w ostatecznem wyrokowaniu, we wszystkich sprawach 
siczowych, zastępował go także pod niebytność czasową z władzą najwyższą. Przy nim były 
koszowy skarb i armata. Pisarz wojskowy, członek rady przybocznej alamana, ekspedyjował 
wszystkie listy, instrukcyje i co tylko pisanego z siczy wychodziło. Podpisywał na aktach, listach, 
etc. nie swoje imię, ale formułę, zwyczajnie w takich razach używaną. Pisarze poważani byli dla 
swej umiejętności i użyteczności bardzo wysoko.
   Wojskowy assauła był przybocznym atamana rozkazów roznosicielem i stróżem porządku. 
Niekiedy wyprawiano go z komendą, dla chwytania hultajów i oczyszczania granic; dla 
dośledzania prawdy w zaszłych po pałankach sporach. Ataman koszowy miewał przy sobie po 
kilkudziesiąt Judzi z kurzenia, z którego pochodził, wybranych dla przybocznej straży.
   Wojskowemi klejnotami, zwały się znaki wła- dzy, nadawane wojsku przez królów polskich, 
potem przez cesarzów rossyjskich, jako wielka chorągiew z orłem białym, później czarnym 
cesarskim, buława, buńczuk, kita, pieczęć, proporczyki, laski, a w ostatnich czasach srebrne bębny. 
Pierwszy raz te znamiona nadał wojsku zaporożskiemu Stefan Batory. Buława i buzdygan były 
srebrne; mniejsze żelazne rozdawane były półkownikom i na znak swobodnego przejścia (sauf 
conduit), gdzie zrozumialsze były niż pisma i paszporty.
   Buńczuk składał się z wysokiej dzidy, złotem jabłkiem zakończonej, z przytwierdzonemi u 
góry dwoma lub trzema białemi ogonami końskiemi. W czasie uroczystości nieśli te znamiona: 
buławę koszowy, laskę i pieczęć sędzia, drugą laskę assauła, wielką chorągiew, buńczuk i kitę, 
wojskowa starszyzna, tytułowana chorążym, buńczucznym i piernacznikiem.
   Półkownicy byli pochodowi i po pałankach. Przy nich w wyprawach była i starszyzna półkowa, 
złożona z assauły, pisarza, podassauły i podpisarza. Półkownik miał buzdygan, jako znak władzy, 
noszony za pasem, i znaczek, czyli małą chorągiewkę, niesioną przez półkowego chorążego. 
Pałanki miały osobne pieczęcie. Kosza zaporożskiego pieczęć wielka wyobrażała kozaka w polu z 
rusznicą na ramieniu, szablą u boku, jakby na straży stojącego, przy wetkniętej w ziemię pice.
   Pieczęć Kudackiej pałanki miała konia, nad nim skrzyżowany miecz i strzałę, z boku gwiazdę i 
księżyc; Samarskiej lwa podtrzymującego tarczę ukoronowaną, na której skrzyżowane dwie 
strzały przecięte łukiem; Buh-gardowskiej jelenia i pikę i t. d. P. Skalkowski daje rysunki kilku 
pieczęci ciekawych, ale nie starych.
   Atamani kurzenni, byli naczelnikami tych dziwnych gromad, które nosiły imie kurzeni, i 
stanowiły rodzaj rycerskich rodzin, związanych węzłami braterstwa wojskowego. P. Skalkowski 
dowodzi, że tylko z alamanów kurzennych wybierani bywali koszowi i starszyzna. Niekiedy 
koszowi podziękowawszy, zostawali znów kurzennymi. Władza i znaczenie ich były wielkie; 
nazywano ich w kurzeniach ojcami i słuchano jak ojców, przyjmowano nawet bardzo srogie kary- 
U nich były klucze od skarbu wojskowego kurzenia, a bez nich otworzyć go nie było wolno.
   Ataman kurzenny, byt uosobieniem kurzenia, jak koszowy był reprezentantem całej siczy 
kozackiej. Atamanowie kurzenni zostawali na gospodarstwie w siczy, a w pochód z wybranymi 
ludźmi, wychodzili nakaźni. Kurzeń każdy miał chorągiewkę swoję.
   Do wojskowej służby należeli: dobosz, mający pewne znaczenie z powodu swej funkcyi, on 
dawał sygnały do wszystkich ważniejszych czynności, zwoływał na wybór d. 1 Stycznia. 
Wysyłano go czasem po ważnych zbrodniarzy, assystował przy egzekucyjach wyroków.
   Puszkarz wojskowy zawiadował artylleryją, prochami, ołowiem i kulami, przewodził armatą. 
On strzegł puszkarni, gdzie osadzano winowajców.
   Wojskowy tłómacz, zwłaszcza dla stosunków z Krymem i Turcyją, ważną był figurą w wojsku; 
towarzyszył on pisarzowi i atamanowi. Wojskowy kantarżej, strzegł wag i miar w bazarze 
siczowym, pobierał opłaty od handlujących, którzy ralec, ofiarę dobrowolną składali dla starszy- 
     zny. Szafarze znajdowali się na przewozach, w Kudaku, Samarze i Buligardzie. Ci pobierali 
opłatę przewozową i doglądali promów i łodzi. P. Skalkowski cytuje tu jeszcze atamana siczowej 
szkoły, zostającej pod zwierzhnictwem starszego duchownego, ale tego mamy za całkiem nową 
kreacyją; ostatnich czasów, gdy coraz więcej żeniło się kozaków, i to stowarzyszenie w początkach 
bezżenne, z karbów wychodzić poczynało.
   Towarzystwem zwali się tylko kozacy kurzenni, nie żonaci.
   Autor nastaje bardzo na podobieństwo zaporożskiego towarzystwa do monastycznej reguły, do 
rycerskiego zakonu, jakby upatrywał w instytucyjach ślad nadanego mu, a później zatraconego 
charakteru tego. Myśl ta oryginalna, nie jest bez zasady; chociaż podobieństwo do rycerskiego 
zakonu, wyrobiło się samo przez się, sponte, a nie nadane przez kogo bądź zostało. Miejscowe 
okoliczności były twórcami tej reguły. Że Zaporożców wiązały węzły towarzystwa (wspólności 
mienia), i wiary, i powołania, nic pewniejszego; ale pomimo to nie była nigdy ko- zaczyzna czemś 
do rycerskiej reguły podobna. Jedno męztwo i gorliwość religijna (później rozwinięta może 
prześladowaniem), nie wystarczają tu jeszcze. Podobieństwo przypadkowe dziwnie hypotezę, a 
raczej porównanie p. Skalkowskiego podtrzymuje, ale to tylko dowcipne zbliżenie, nic więcej. 
Najgodniejszem uwagi tu, jest wspólność mienia. Spartańskie owe publiczne uczty, narady, 
stowarzyszenie z wyzuciem osobistości na korzyść ogółu. To sicz czyni zjawiskiem na swój czas 
nadzwyczaj zajmującem, zagadnieniem dla historyka równie waznem, jak dla psychologa i 
polityka. Kto wie nie jest-li to pozostałość staro-słowiańskich gminnych instytucyj, przerodzona i 
zmieniona naciskiem okoliczności? To małe stowarzyszenie ludzi bezpotomnych, pozbawionych 
rodziny, związków i w sławie towarzystwa szukających nagrody, za poświęcone mu związki i 
przyjemności żywota familijnego, musi zastanawiać tembardziej, że składający je członkowie, 
zbiegowisko różnego i mało oświeconego ludu, nie zdają się pojmować wysokich celów, jakie im 
przypisuje p. Skalkowski. Tułaczowi, wygnańcowi, prześladowa- nemu, który się już zaparł 
swoich, i wystąpił przeciwko rządzącym społecznością prawom, miło może było znaleść kąt, w 
którym opiekę, braci, cel nowy dla życia i zabezpieczenie przyszłości mu dawano. To trochę 
tłómaczy, dla czego sicz nigdy pustką nie stała. Samo niebezpieczeństwo, na ktore narażeni byli w 
walkach Kozacy, może było też pociągające dla organizacyj pewnych żądnych boju i czynności. 
Ale jak wytłómaczyć w owych czasach, zaparcie się osobistej własności, i zlanie takie z ogółem??
   Upadek rycerskich zakonów, powiada autor, wyrodził potrzebę powstania nowego przedmurza 
od Turcyi. Kozactwo zawiązało się i stanęło na granicy.
   Porównanie do zakonu, które Skalkowski usilnie przeciąga, jest, jakeśmy wyżej powiedzieli, 
dowcipne, w pewien sposób trafne, ale ściśle brane być nie powinno.
   Nastaje na to, że kozactwo wiązało się pod hasłem wiary, i wszelki zapisujący się do 
towarzystwa, przyjmował greko-rossyjską. Być to mogło i było w ostatnich czasach, nie wiem czy 
egzystowało w początku. Wojny XVII wieku z Polską, może poprzedzające je okoliczności, 
wyrobiły ducha tego religijnego, który później tak jasno już jest widny. Same wojny z poganami, 
rozwijały uczucie religijne, przekonaniem o walce za wiarę. Co się tycze ślubu, jak go zowie 
Skalkowski czystości, nie sądzim aby o nim kiedykolwiek była mowa u Kozaków. Wcale co 
innego była bezżenność. Bezżenność, ta jest koniecznością dla ludzi w ciągłej walce
   i w takiej wspólności wszystkiego żyjących. Ona dowodzi, jak silnie tu budowały czasy i 
okoliczności. Wszystko co za sobą ciągnie małżeństwo, przywiązuje do miejsca, do ziemi, do 
własności, do życia, zmiękcza i osłabia człowieka. Tu potrzeba było ludzi nie mających nic za sobą 
i całą duszą żyjących w orężu. To też czasy gdy po pałankach poczynają się mnożyć familije 
żonatych kozaków, są już epoką upadku kozaczyzny. Bezżenność, którą brak zastanowienia i 
niechęć wyrzucały zakonom rycerskim, mniszym stowarzyszeniom i kapłaństwu naszemu, 
okazuje się tu wypadkiem naturalnym, gdy chodzi o uzbrojenie ludzi do ciągłego boju. Tak 
wszędzie gdzie człowiek powołany jest do wielkiej a ciągłej czynności z poświęceniem siebie 
samego nieustannem, musi on najprzód wyrzec się związków, coby mu ciężyły na drodze, coby go 
w tył zwracały, coby trudniejszą stokroć czyniły walkę wspomnieniem strat, jakie może pociągnąć 
za sobą. Bezżenność kozactwa wynikła ze wspólności mienia i sianu bojującego. Lecz bezżenności 
ślub, jak go chce mieć pan Skalkowski, nie był właściwie ślubem, gdyż Kozacy żenili się i z 
żonami zamieszkali w pałankach, a w czasie wypraw swych wcale nie stronili od kobiet. Zakaz 
przechowywania kobiet w siczy był tylko policyjno-administracyjnym środkiem utrzymania 
spokojności i porządku. Dla lego to, matki, siostry, dzięcięcia własnego do kosza wprowadzać nie 
było wolno.
   Zapytuje się autor, skąd w Rusi mogły się wziąść podobne instytucyje i przypisuje 
egzystencyją ich wpływowi Polski. Zapewne w części, ale instytucyje są wynikłością czasu i 
wypadków; i tu nie inaczej urosły. One z kolei wpływały na ludzi i okoliczności znowu, bo takie 
jest prawo powszechne bytu.
   Cytowany tu pan Grabowski, nic zupełnie nie dowodzi, krom że także widzi podobieństwo 
Zaporoża do zakonu rycerskiego. Radzić bezżeństwo, jako stan zasług pełny w oczach Boga 
(wedle opinii pana Skalkowskiego), nie sądzę, żeby mieli Polacy, ani żeby oni koniecznie tę formę 
monastyczną nadali Zaporożu. Forma ta raczej, w widokach porządku wzięta i koniecznością w 
takiem stowarzyszeniu będąca, sama z siebie powstała.
   Dowody jakie daje autor, że szlachta polska, łączyła się z Kozakami przeciwko bisurmanom, 
mogłyby być daleko liczniejsze. Kwestyi nie ulegają stare zwłaszcza związki siczy z Polakami, 
oparte na wspólnej nienawiści pogan. Dość obszernie rozwodzi się autor dalej, nad pojęciem 
wspólności wszystkiego u Zaporożców, nad wyrzeczeniem się przez nich osobistej własności, na 
korzyść ogółu. Nikt, — powiada, — nie stanowił osobnej osoby w towarzystwie, każdy był częścią 
gromady miru.
   Wszystkie czynności starszyzny były za poradą gromady całej i w imieniu kosza. Kozacy
   kurenni, za całą własność mieli w Zaporożu zimownik, kilka, kilkadziesiąt koni, część zdoby- 
czy w skarbcu, i handlera zapracowany grosz. Handel wszakże należy do ostatniej epoki upadku. 
Zimowniki wedle wszelkiego podobieństwa w XVI wieka losem się rozdzielały corocznie, jak 
ziemie i wody. Koń tylko i oręż stanowił własność kozaka.
   Cytowany ułamek skazki kozaczej, doskonale maluje wyrzeczenie się mienia wszelkiego u 
Zaporożców: "Przyszedłem do siczy (powiada powieść), i zapisałem się do kurzenia, a gdy mnie 
całkiem przyjęto, ataman, zgromadziwszy wszystkich, wymierzył mi w kureniu trzy arszyny 
wzdłuż, dwa wszerz i rzekł: "Ot tobie dom (domowina grób), a jak umrzesz zrobim ci krótszy 
jeszcze. " Nie dziw, że w ostatnich już czasach upadku za Kalniszewskiego atamana, osobista 
własność ukazuje się u starszyzny. Lecz dawniej wszystko było powszechnem mieniem kosza lub 
szczególnem kurzenia, nigdy kozaka pojedyśczego. Stół nawet, jak pomieszkanie, był wspólny 
wszystkim. Jeden kucharz gotował dla kurzenia każdego, wszyscy siadali za jeden stół pod wodzą 
atamana. Kucharze należeli też do towarzystwa i oni także zbierali małą opłatę stołową na 
zakupienie potrzebnych w rynku zapasów kuchennych.
   Dowody, jakie przywodzi Skalkowski, że ataman koszowy częstokroć podlegać musiał 
kurzennym i czynić ich wolą, nie koniecznie nas przekonywają, że zawsze lak było. Zależeć to 
mogło i od charakteru atamana, i od wielu okoliczności. Przywiedziony przykład z r. 1746, każe się 
domyślać odegranej tylko komedyi, którą się pan koszowy zasłonił przed Koreańskim rządzcą. Nie 
potrzeba wreszcie dowodów wyszukanych na to, że Zaporoże było wielką gminą, rządzącą się 
samą przez się, i charakteru najzupełniej dogmatycznego. W stosunkach z sąsiadami ataman 
odzywał się zawsze imieniem wszystkich, listy podpisywano: "Wojsko zaporożskie niżowe, 
ataman koszowy, starszyzna wojskowa, starcy, atamanikorzenni i całe towarzystwo. " Nikt nie 
działał w imieniu własnem, ale z towarzystwem.
   To towarzystwo, jak gdyby stowarzyszenie tajemnicze, miało wyrazy przyjęte do poznania i 
powitania. Pierwszy Korż wspomniał o nich. Kozak przybywający do zimownika, nie zsiadając z 
konia, witał podwórko wołając: puhu! puhu! kozak z chaty odpowiadał także pukaniem, a gość na 
nie dopiero wołał: kozak z ługu. To było przyjęcie, rozpoznanie się w podwórku; w izbie także 
forma przywitania stała była. Kozak wchodząc mówił do gospodarza: "atamanie, towarzystwo 
głową wam. " Na co gospodarz odpowiadał: "głową, proszę, siadać panie mołodcze. " Pan 
Skalkowski wypisując to z Korża, który sam podobno omylił się dyktując powitanie, usiłuje 
wytłómaczyć co ta głowa znaczyła. Należało i tu szukać źródła w polskim języku. W XVI wieku u 
nas, mówiono powszechnie: czołem panie bracie, głową panie bracie, przy powitaniu. Kozackie 
pozdrowienie toż samo znaczy, i ni mniej ni więcej jest opowiedzeniem pokłonu. W broszurze 
Ałbertus z Wojny dowiadujemy się, że ten rodzaj pozdrowienia był właściwiej wojskowy, bo 
pleban, którego wita Albertus, w początku zdaje się nie rozumieć o co chodzi.
   Rząd Zaporoża słusznie charakteryzuje Skalkowski demokratyczno-patryjarchalnym. Mało 
przywięzujemy wagi do wyrazów, a prze- cięż częste użycie słów: ojciec, brat, w społeczeństwie 
takiem, jak było kozackie, nie jest bez znaczenia. Poszanowanie starców i miejsce ich w 
towarzystwie udowodnił przywiedzionemi cytatami autor.
   Rozróżnia jeszcze w towarzystwie, krom starszyzny, starców i młodzieńców, mołodców. Oni 
to byli zapewne powodem do dziwacznych posądzeń, które rzucano na Kozaków w XVII wieku. 
Mołodcy znajdowali się w liczbie kilkudziesięciu, sposobiąc się na Kozaków. Zwykle byli to 
chłopcy od lat 15 do 20, do orszaku koszowego przywiązani. Starsi Kozacy miewali ich po 
jednemu u boku. Autor obstając przy porównaniu do zakonu, czyni ich nowicyjuszami niby.
   Przyjmowano do towarzystwa wszelkiego stanu i pochodzenia ludzi wolnych, ale włościan nie 
chłopów. Tak chce autor, wątpimy jednak bardzo, czy zawsze tak być mogło.
   Nowo zaciągającego się powinien był przedstawić stary Kozak, i ręczyć za niego. Kozacy 
uwalniali się z siczy, gdy w niej byli zbyteczni, lub żądali tego, ślub więc żaden nie wiązał na całe 
życie; niektórzy pożeniwszy się (ale przy- kłady są tylko w ostatnich czasach), osiadali w Małorusi, 
lub gdzieindziej pod starość.
   Tu jeszcze przywiedzione są przykłady, że wiele osób znakomitych w XVIII wieku wpisywało 
się w towarzystwo, jako członkowie honorowi, zwłaszcza generałowie i pułkownicy rossyjscy. 
Między członkami honorowemi siczy, znajdujemy z podziwieniem znakomitego astronoma 
Krzysztofa Eulera. Prawdziwie charakterystycznym jest ułamek listu cytowany tu, w którym 
Bohusławski gubernator, szlachcic Michał Kleczkowski, odpowiada na propozycyją koszowego, 
aby się zapisał do wojska zaporożskiego.
   Było to już w r. 1752. Pan Kleczkowski wcale bez ceremonii odpisuje koszowemu 
Ihnato-wiczowi: "Co zaś WMość pan raczysz pisać w liście swym do nas, zapraszając w służbę 
zaporożską, odpowiadam: gdybym był złodziejem, albo rozbójnikiem, albo hultajem jakim; . albo 
drapieżcą; gdyby mi się zachciało onych rycerstw stepowych i dokazywania z za krzaków, 
odbierania ludziom nie tylko chudoby, ale i życia; możebym na waszą służbę się udał. Ale że ja 
pod znakiem koronnym i tak towarzyszem zostaję, owej służby waszej nie potrzebuję. "
   List ten dziwnie dumny świadczy o wyobrażeniach, jakie miano nawet na granicy wówczas o 
Kozakach zaporożskich.
   Jaka była fizyjonomija, jaki widok tych zaporożskich stepów głuchych, które długo na 
mappach dzikiem polem się zwały? domyśla się autor. Gdzieniegdzie przytuleni w zaroślach 
hajdamacy i hultaje, dalej w stepie zimownik kozacki, licho i do czasu sklecony, pół w ziemi], pół 
nad ziemią, kędyś do góry przyparty, a w trawach zielonych wielkie tabuny koni, a po granicach 
snujące się posty i straże Niżowców. Nigdzie drogi, prócz kilku starych, odwiecznych szlaków, 
któremi ciągnęły karawany po sól do Krymu, po rybę na Don i w Zaporoże, ze zbożem i towarem 
do Oczakowa. Droga główna, zwala się u Polaków Czarnym szlakiem, niekoniecznie, jak chce pan 
Skalkowski, dla niebezpieczeństw podróży, ale też może dla samego koloru ziemi, czerniejącej w 
pośród zielonego stepu. Zwano ją także szpakowym traktem, od 
     imienia atamana przewodnika karawan kozackich, póżniej ajdamaki, Szpaka (około 1733 
roku). 
   Na karcie Zanoniego napisano po turecku: Kerwan-Joli, karawan droga, po polsku: droga 
niedojrzana. Ciągnęła się ona głębokiemi parowy, brzegiem rzeczki Bałkami, aż do przewozu na 
Dnieprze Nikity.
   Drugi trakt był Murawski, z Mało-Rossyi przez wschodni step zaporożski do Końskich Wód i 
na krymskie już ziemie idący. Zimowniki kozackie w stepie, stanowiły dla czumaków stacyje 
spoczynku i były razem szynkami, gospodami. Karawany więc szły bezpiecznie tutaj, przez 
samych osłaniane Kozaków od napaści i grabieży. Za Dniepr przechodząc czumak, smarował 
koszulę w dziegciu, bojąc się dżumy, rusznicę gotował, dobywał z wozu piki, a na szyi wieszał 
human (ładownicę), w której był i bilet na swobodny przejazd. Nogajski step pusty był zupełnie, w 
nim tylko trawę i wodę znalazł podróżny. Od Zaporoża do Baszty Perekopskiej siada tylko 
tatarskie pasły się na zielonych przestrzeniach, strzeżone przez dzikich jak one czabanów. 
Naówczas w istocie podróż przez te stepy była dramatyczną i zajmującą samem 
niebezpieczeństwem ciągłem, towarzyszącem pielgrzymowi, który doszedłszy do Perekopskiej 
bramy, jeszcze nie kończył boleśnych prób i trudów.
   Po źródliskach, po mogiłach, łobodach, rzeczółkach, kierowano się w tej milczącej pustyni, 
którą najlepiej znal mieszkaniec Zaporoża, zawsze patrzący w dal, azali w niej nie ujrzy tatarskiej 
ordy, ku Rusi się skradającej.
   Oto, wedle jednego dokumentu z połowy XVIII wieku, wizerunek stepu odmalowany przez 
samych Zaporożców:
   "Od ujścia rzeczki Orła Łysej-Górki, do kom-missarskiej Szujałkowskiego mogiły, która się 
zowie Szujałkowskiego, dla tego, że lam kommissarza Szujałkowskiego zaporożscy kozacy, w 
czasie wypędzenia łachów z Samary (1635), zabili; od Riaskich mogiłek do Gromowej mogiły, 
dziś zwanej Majdaniec, która się dla tego nazywa Gromową, że na niej, stojącego kozaka na 
pikiecie, piorun z koniem ubił; od tejże mogiły do mogiłek Try-Braty nazwanych, które się zowią 
dla lego Try braty, że tam dawnych czasów trzej bracia przed napadem Tatarów schronili się, gdzie 
jednego zabito a dwóch żywcem wzięto; od Chriaszczowatej mogiły do Dunajewskiego Bajraku w 
uroczysku Berezie, w którem uroczyska w bajraku siedział na zimowisku kozak Lewnszkowskiego 
kurzenia Sydor Dunaj dawnych czasów, a tam go napadłszy orda zrąbała i stąd się zowie Dunajów 
Bajrak mogiła, między Bykiem a Dobrówkami rozkopana; od tych uroczysk na wyżynach 
Gryszyńskiój bałki, mogiła rozkopana, lam kozak dońskiego kurzenia Grysza, dawnych czasów 
postrzelony od Tatarów, skąd i halka jego imie nosi, i t. d. "
   Opis ten stepu, w istocie wart był wypisu. Co za kraj! gdzie mogiły tylko i ślady śmierci drogę 
znaczą! A jak ta przeszłość znajoma Zapórożu, jak pamiętna! jak każdy wzgórek nazwać umieją i 
kronikę jego opowiedzieć'!, !
   Oto jeszcze, z kroniki ruskiej rękopisnej XVII wieku, kilka słów o wyprawach kozackich na 
stepy: "Wyruszali przecież w te szerokie pustkowia i stepy, gdzie nie było jednej ścieżynki, ani 
śladu, jak na morzu, i wspomnieni rycerze dobrze znając przejścia, jak na wiadomych drogach, 
przy niebezpieczeństwie, aby nie byli gdzie od Tatar napadnięci, jeździli; miesiąc i więcej ognia 
nie znali, raz we dnie mizernego jadła, zacierki i suchara tłuczonego zjedli, koniom rżeć nie dając; 
jak dzikie zwierzęta po tarnach i trzcinach ukrywali się, z ostrożnością wielką w drogę się dalszą 
posuwając po krzakach i zjeżdżając do kupy.
   "Na dzikim tym stepie, rozpoznawali drogę swoję dniem po słońcu, po mogiłach i wzgórzach, 
nocą po gwiazdach, wietrze, rzekach. A tak Tatarów wypatrzywszy, napadali na nich 
niespodzianie i małą garścią rozbijali wielkie ich gromady, zabranych w niewolę do Moskwy lub 
do Polski, gdzie zręczniej było, odsyłali, łaskę królewską przez to zasługując sobie. "
   Kozacy musieli się niejako ztatarzyć, aby wyśledzać Tatarów, podchodzić ich i walczyć z 
niemi. Orężem może i znajomością rzemiosła wojennego przechodzili Kozacy Tatarów; odwaga, 
zuchwalstwo, równe były ze stron obu. Często Tatarzy niespodzianie wpadali na Zaporoże, i dla 
lego musiano w końcu największe zachowywać ostrożności, aby się nie dać napaść nagle. Korż 
opisuje, że na ten cel porobione były strażnice, reduty i osobne sygnały zwane figurami. Kozacy 
pikietowi ciągle poglądali z kuchanów, czy nie pokażą się gdzie Nogajcy, co często we 20 na 
daleko liczniejszą wrzaskliwie wpadając gromadę, razili ją więcej postrachem, niż orężem. Kozacy 
wjeżdżając na mogiły stepowe, mieli przykaz nie inaczej na nich pokazywać się, jak po jednemu, 
aby w ten sposób rozróżnić ich było można w stepie od Tatar.
   Na lewej stronie Dniepru, od północo-wschodu hetmańszczyzny, poczynając od ujścia Orla do 
Konki (Końskich Wód), stały tak zwane reduty i figury. Jedna reduta czyli strażnica od drugiej na 
20, 30 werst, ale tak, aby jednę z drugiej widzieć było można. Strażnice te były obszerne nakształt 
kurzeni, opasane parkanami, wewnątrz jedna izba, sień i komórka. Na nich po 30 ludzi, 
zmieniających się, wartowało Ci jeździli na zwiady i wyglądy w stepy. Przy każdej strażnicy, siata 
figura i sygnał, który składał się z dwudziestu beczek smolnych, od sześciu w górę coraz 
zwężający się i kończący jedną. Beczki połączone były linami smolnemi; zapalano wierzchnią za 
pomocą sznura długiego, którego koniec kłak saletrowany składał. Na dany znak o Tatarach 
zapalał się jeden sygnał, a za nim inne pograniczne. Wynalazek ten może nie być tak nowym, jak 
się na oko wydaje i podania świadczą o starożytności zwyczaju zapalania ogni i stotów drew 
suchych na górach, w czasie niebezpieczeństwa. Na Litwie obyczaj ten zdaje się niezmiernie 
dawnym.
   Zimowniki, pomieszkania zimowe, mieli tylko towarzysze zaporożscy, później żonaci także 
Kozacy; niektóre z nich wielkie ziemi przestrzenie miały sobie przydawane, od 15 do 20 werst 
okręgu. Losami corocznie rozdawano zimowiska Kozakom, a ta doczesna własność stawała się tak 
świętą, że nikt siana ukosić, ryby łowić, na cudzej nie śmiał przestrzeni. W r. 1755 w czterech 
pałankach było czterysta trzydzieści zimowników. Kozacy zajmowali się tu uprawą roli bardzo 
mało, a raczej polowaniem, rybołówstwem, chowem stad i handlem.
   P. Skalkowski wspomina tu o niedokładnościach, znalezionych na karcie Zanoniego, które 
zresztą, jak się przekonywamy codzień, nie jednej tej tylko karty rysunek szpecą, pełno ich jest w 
całym atlasie.
   Nie potrzebujemy się rozszerzać z p. Skalkowskim o przywiązaniu Kozaków do wiary swojej i 
gorliwości ich religijnej. Ten charakteru Zaporoża znak właściwy, zwłaszcza od XVII wieku, 
ukazuje się wyraziście i dobitnie. Wstręt Niżowców ku wszelkim ludziom obcej wiary, przechodził 
w krwawy i nieubłagany fanatyzm. Bądźmy więc sprawiedliwi; jak z jednej strony o fanatyzm 
katolicki obwinia autor szlachtę i duchowieństwo polskie, tak z drugiej nie może zaprzeczyć, żeby 
się przy braku oświaty i Kozacy nie dali unosić daleko niebezpieczniejszemu bo zawsze krwi 
rozlewem kończącemu fanatyzmowi.
   Były to nieuchronne walki, nieuchronne, w wiekach głębokiej i szczerej wiary, skutki zbliżenia 
ludzi różnych przekonań; rozpoznawajmy je z bezstronnością historyka i nie kładźmy winy na 
jedne tylko barki.
   Najlepszym dowodem niecierpliwej nietolerancyi Zaporożców, nawet względem 
starowierców ruskich, jest ich postanowienie — "aby na ziemi Zaporoża różnowiercy nie byli i nie 
mieszkali. " ( ?????????? ?? ???? ? ?? ???? )
   Cerkiew Zaporoża tem była odrębną, że nie podlegała wyższej władzy duchownej za granicami 
ziemi kozackiej, ale pragnęła zarządzać sama sobą.
   Kosz zaporożski usiłował nie podlegać i nie zależeć od hierarchii powszechnej Rossyjskiego 
kościoła; koszowy uważał się za naczelnika i głowę swej cerkwi, a jak się wyraża p. Skalkowski, 
za W. Mistrza zakonu swego. Szczególne zaś poważanie mieli Kozacy dla klasztorów kijowskich, 
zwłaszcza dla między-górskiego monasteru Przemienienia Pańskiego. Sicz jako parafija liczyła się 
do tego monasteru, zależącego dawniej wprost od patryjarchy.
   Na Zaporożu księży brano tylko z z między-górskich mnichów, niemi osadzano cerkiew Siczy, 
monaster Samarski, oni wyświęcali księży do pałanek. Przy tej niezależności od metropolii 
kijowskiej upierali się Zaporożcy od 1686 r, skarżąc się patryjarsze na Gedeona metropolitę, który 
sicz chciał pod swoję zająć opiekę. I to godna uwagi, że duchowni w siczy me zostawali 
dożywotnio, ale po roku zależeli "od łaski wojskowej, " która albo ich w miejscu pozostawiała, 
albo prosiła u monasteru o innych. Zwało się to zwyczajną przemianą. Zaporożcy wzięci pod 
opiekę moskiewskiego i całej Rusi patryjarchy, oddani znowu zostali w roku 1688 do parafii 
międzygórskiej. Władza patryjarchy, jak mówi Skalkowski, była tylko nominalna, w istocie zaś 
sam koszowy rozrządzał nawet kościołem.
   Przez czas kosza tureckiego od 1709 roku, nie wiadomo spełna, jacy duchowni odprawiali 
służbę zwyczajną, a w r. 1734 znowu zwrócono się z powrotem na ziemie dawne, do parafii 
międzygórskiej. Tak dalece Kozacy stali przy niezależności swojego duchowieństwa, że w r. 1769, 
gdy przyszło iśc na wojnę, nie dozwolili aby towarzyszący im trzej jeromonachowie polegali 
zwierzchnictwu ober-świaszczennika armii czynnej. Inne przykłady, tegoż rodzaju opuszczamy.
   Pobożność Zaporożców, wedle autora, była gorliwa bardzo i zapała pełna. Mieli oni czter- 
     naście cerkwi stałych, dwie wojskowe przewoźne. Skarbce tych cerkwi i ich dochody stałe i 
przypadkowe z ofiar Zaporożców, były dość znaczne. Część zdobyczy, pobożniejsi oddawali na 
cerkwie; ofiary tego rodzaju cytowane przez autora, są wymownym dowodem gorliwości religijnej. 
Naczynia do świętych ofiar srebrnei złote robiono w Kijowie i stolicy. Starcy zwłaszcza, 
zajmowali się ubieraniem i porządkiem cerkwi, prawie codziennie. Korż opisuje bogactwa wielkie 
siczowego skarbca. Przy głównej siczowej cerkwi była dzwonnica z czterema oknami, na których 
stały armaty, zarówno ku obronie od napaści i do wystrzałów świątecznych służące. Budowy były 
drewniane; siczowa cerkiew zawsze nosiła tytuł. Opieki Matki Bożej. W niej na tablicach 
umieszczone były imiona poległych w boju, których wspominano przy nabożeństwie.
   Autor opisuje epizodycznie pobyt w siczy biskupa Miletu, Anatola, który w r. 1759 tu 
przebywał, a nabożeństwo uroczyste tak się zaporożcom podobało, że go chcieli zatrzymać nadal u 
siebie; lecz dozwolenia na to od rządu nie dostali. Przy cerkwi siczowej była szkoła, jak sądzimy, 
w bliższych nas czasach już urządzona. Uczniowie jej mieli wyłącznie przywilej kolendowania w 
siczy.
   O prawach i sądownictwie u Zaporożców najlepiej opowiedział Korż naoczny świadek, 
wszakże i akta, z których korzysta pan Skalkowski, nowych dostarczają w tej mierze szczegółów. 
W ogólności uczucie sprawiedliwości, obyczaj stary, tradycyje, składały prawodawstwo siczy, a 
ostateczny wyrok wydawał ataman.
   Żadnego zbioru praw nie mamy. Sądy też ograniczone być musiały samym stanem Zaporoża, 
który pewnego rodzaju spraw (np. granicznych, i t. p), nie znał. Jedyne sprawy mogły być o szkody 
poczynione w zimownikach, o grabież, dług, osobiste spory i urazy, i t. p.
   Atamani sądzili i rozstrzygali czasem w koszu, to znów w pochodach, to jest objazdach siczy, 
jakich dwa protokuły cytuje nasz autor. Sąd kosza był bez appelacyi; naczelnicy pałanki donosili o 
spełnieniu wyroku. Wojskowy assauła zajmował się wymiarem sprawiedliwości w wojsku, gdy 
miał w tej mierze dane pole- cenie. "Obyczaj, — powiada i pan Skalkowski, — stanowił tu prawo. 
"
   Kryminalnie karano, jak widziemy z przykładów, za gwałt kobiecie domierzony, kijmi 
publicznie w rynku; za zuchwalstwo, przywiązaniem do armaty w bazarze; wystawiano winnych 
pod szubienicą, zabijano powolnie kijmi, wieszano, i t. d.
   Najlepszem źródłem podobno w tej mierze, pozostaje nam opowiadanie Korża. Korż opisuję, 
że kozacy pałanek, gdy się powadzili, szli z kołaczem pozywać się do pałanki najprzód, kłaniając 
chlebem i solą. Jeśli tu nie radzi byli wyrokowi, posyłano ich do siczy, to jest, najprzód do kurzenia, 
w którym byli zapisani. Ataman kurzenny rozsądzał ich powtóre; jeśli kozacy należeli do dwóch 
kurzeni, ojcowie się schodzili i decydowali. — Ostatecznie z kołaczem, chlebem i solą, pokłonem 
szli do koszowego, który często jak opisuje Korż, kijmi kończył przekonanie upartego i skłaniał go 
do podpisania się na dany wyrok.
   Kary według Korża były: szubienica, najprzód stawiano je nad szlakami wielkiemi. Wieszano 
podwodząc konno pod pętlę, a gdy ta założona była, popędzano konia, i winowajca zostawał 
zawieszony. Wieszano także za nogi, za żebro na hakach, a trupa zostawiano do rozsypania się 
kości. Wbijano na pal (kół), sześcio-łokciowy, zakończony dwu-łokciowem żelezcem. Na nim 
także zostawał do wywiędmenia (mówi Korż), wbity tak, że gdy wiatr powiał, okręcał nim aż kości 
trzeszczały. Kara la rzadko była używana. Trzecia, a może najstraszniejszą kara, byty kije. Były to 
nie długie kawałki drzewa jak cepiska. Sadzano winowajców u słupa w rynku, stawiono obok piwo, 
miód, wódkę, a każdy przechodzący napiwszy się uderzył, i bito tak, aż do śmierci..
   Gospodarstwo, a właściwie uprawa roli i nasion zbożowych, była bardzo proporcyjonalnie 
nieznacząca. Chociaż Zaporoże zajmowało ziemie żyzne i obszerne, zajęcia wojskowe, duch 
kozacki, nie dozwalał im trudnić się rolą. Może leż mieli sobie za upodlenie ten rodzaj pracy??, 
Dość, że w XVIII wieku przy upadku kozactwa, gdy niechybnie uprawa roli musiała stosunkowo 
do dawniejszych czasów rozprzestrzenić się; —
     zboże własne nie starczyło nigdy koszowi na jego potrzeby. Wyżywienie towarzystwa było 
wszakże bardzo proste i niewymyślne: na powszechny stół podawano zwyczajnie kuleszę (kaszę) 
hreczaną, pszenną lub jęczmienną na rzadko, mleczywo, ryby, chleb żytni, placki pszenne, 
palanice i korzę; rzadko potrawy mięsne. W czasie wojny wystarczało: tołokno (pszenne) i 
tłuczony suchar. Zasiewano też mniej żyta niż pszenicy, owsa, prosa, jęczmienia, hreczki i grochu. 
Ogrodowiny uprawiano; ogórki, kapustę, harbuzy, tykwy. Ogórki uważały się za wielki i wyborny 
przysmak. W roku 1755 sami Kozacy przyznawali się, że prawie roli nie uprawiali.
   Stada składały ulubione zajęcie i główne tutaj bogactwo. Każdy zimownik miał owce, bydło, i 
tabun koni na stepie. Konie, zwłaszcza zaporożskie, sławne były ze swej wytrzymałości i dobroci. 
Koszowi miewali w ostatnich czasach tabuny po kilkaset koni.
   Trudnili się Kozacy rybołówstwem także, na wydzielonych losem wodach, i handel wiedli rybą 
suszoną; zajmowali się (dla skór najbar- dziej) myśliwstwem, — polowanie na lisy, których futra 
wychodziły stąd do Krymu, było ważniejszem zajęciem Kozaków po pałankach. Na skarb 
wojskowy, cerkiew i pałankę, dawali oni dziesięcinę skórami. Na step wychodziły całe wyprawy 
zimowe, dla polowania na lisy i bawiły tam, póki skóry miały wartość, potem wyprawiano je u 
garbarza i rozdzielano na myśliwych. Wilki, zające i jelenie do r. 1760 znajdujące się w lasach 
Zaporoża, były także celem polowania, ale zwłaszcza dla skór, gdyż mięsa dzikiego zwierza 
niechętnie używali, przenosząc rybę i kaszę.
   Pszczoły, sady i ogrody, zaprowadzane w zimowiskach, po wsiach, dawały także przychód 
Kozakom.
   Dochody kozaków, całego towarzystwa, to jest skarbu wojskowego, składał żołd pobierany od 
Polski, później od Monarchów rossyjskich; prowijant dawany, dochody szynków siczowych w 
pałankach i zimownikach, dymowe pobierane od włościan, osiadłych na gruntach Zaporoża, po 
wsiach dochody z przewozów, dziesięciny z rybołówstwa i myśliwstwa, sztrofy i zdobycze 
wojenne. Wyobrażenie o ilości ryby poławiającej się tu, dać może, iż w r. 1771, w ciągu trzech 
miesięcy, na część starszyzny samej, wypadło 4380 sztuk wierozubów. Co się tyczę wojennej 
zdobyczy, ta jakakolwiek była, składała się najprzód (na co przed wyprawą przysięgano), do 
ogólnej massy; z tej wydzielała proporcyjonalnie na kurzenie i starszyznę. Towarzystwo właściwe, 
nad służbę wojskową nie znało innych powinności, żonaci i osiedli, daleko więcej ich mieli na 
sobie. Płacili podatki, dawali podwody, robotników, zboże, osypy, i t. p.
   W czasie wojny siano i owies obowiązani byli przygotowywać. Szynki płaciły podatek zwany 
kufowem, od beczki wszelkiego napitku. Starców (jak w Polsce) zasłużonych, i t. p. uwalniał kosz 
i dawał uwolnienie od ciężarów powszechnych.
   Samo położenie siczy nad rzekami spławnemi, przeznaczyło jej później, gdy duch rycerski 
pierwiastkowy opadać zaczął, stać się ogniskiem niemałego handlu. Handel leń początkowo, może 
dla potrzeby miejscowej przedsięwzięty, stał się wreszcie przedmiotem zysku. Dalekie z razu 
wojenne na łodziach (monoxylach) wyprawy, pod Konstantynopol, na brzegi Rumelii, do Warny, 
Izmajlowa, były niejako rozpoznaniem drogi, dla późniejszych handlowych spokojnych pochodów. 
Zaporożcy puszczali się na statkach swych z morza Czarnego, po nad brzegami do tureckich ziem, 
już tylko potem dla handlu i przemysłowej zdobyczy. Takie były XVIII wieku ich wyprawy 
morskie.
   Główny handel zaporożski był z Turcyją i Krymem; skąd oprócz soli, i wszelki inny 
wschodniego pochodzenia towar przychodził do siczy, z niej potem wychodząc do Ukrainy i do 
Polski. Futra, ryba, skóry, stanowiły materyjał do zamiany; może jak mówi Skałkowski, masło 
także, kawijor, tytuń, płótno. W zamian przywożono: bakalije, oliwę, wino, jedwabie, bawełnę, 
oręż, siodła, i t, p.
   Autor daje nam wiadomości o handlu, z ostatnich już czasów, z których nie zawsze w tej 
mierze, sądzie możemy o dawniejszych, pewni będąc, że rozprzestrzenienie handlowych zajęć, 
nastało z upadkiem ducha wojennego w Zaporożu. Handel drogą suchą z Krymem, był je- dnym z 
najważniejszych; dostawano ztamtąd zamianą wino, sól, safijany, jedwab i t. p. Sól była głównym 
przedmiotem. Kozacy wysyłali swoje liczne, pod ich opieką zostające, wałahów poczty, po sól do 
Krymu. Nadzorcy słonych jezior o urodzaju soli oznajmywali do kosza, prosząc go o opiekę nad 
tym handlem. Wszystkie poczty wataho w z Rusi szły przez Zaporoże. Wojsko miało bardzo 
wielkie dochody z lego handlu solnego.
   Z Krymu przychodziły wielbłądy, które hodowano w siczy na podarki i zapewne używano też 
do dźwigania ciężarów. Niektóre jak widać, rodziły się w Zaporożu. Handel z Polską usiłując 
objaśnić autor, poradził się najprzód Pamiątek starego szlachcica, potem Kitowicza. Oba źródła nie 
są dość autentyczne, a zwłaszcza pierwsze, będące prostą tylko powieścią, która często w błąd 
wprowadzić może, na trafnych i nie trafnych osnowana będąc domysłach. Lepsze są dowody 
stosunków z pogranicznemi rządcami wielkich majątków w bracławskiem, wzięte z archiwum 
zaporożskiego. Zaporożcy przyjeżdżali z towarem do Humania i innych mia- steczek, gdzie mieli 
zapewnione bezpieczeństwo. Wiedli z sobą konie na sprzedaż, rybę i sól najzwyczajniej.
   Tu wspomnienie o czumakach, składających karawany handlowe, a tak nazwanych od 
smarowania się dziegciem, przeciwko czumie. Dawniej zwłaszcza, jak słusznie uważa autor, 
czumak był znakomitym dla ludu, braci swej człowiekiem, jako nieustraszony, prawy i pełen 
znajomości krajów. W istocie, do przebycia stepu, potrzeba było odwagi, pamięci miejsc wielkiej i 
wytrwałości wypróbowanej. Każda watka czumacka miała swego atamana, którego wóz (masa) 
poprzedzał inne; ten wybrany na całą podróż, wskazywał drogę, noclegi, popasy, i t. p. Drugi był 
kucharzem watki, i na swym wozie wiózł kocieł. Czumak miał z sobą pikę i rusznicę na wozie, a 
wrazie niebezpieczeństwa, maże stanowiły tabor, który nie łatwo dobywać było. Na wozie 
atamana stary kogut nocny stróż, jechał ze związanemi nogami, jak to i dziś jeszcze widzieć 
można.
   Handel z Małorossyją, a później nową Serbiją, w ostatnich zwłaszcza czasach, wzmagał się 
coraz bardziej. Rząd rossyjski nadał siczy niektóre zwolnienia od ceł i swobody.
   Wewnętrzny w samej siczy handel drobnostkowy, miał miejsce głównie na bazarze kramnym, 
gdzie była gospoda dla kupców i sklepy Zaporożców. Od bramy Hassan-Baszy zwało się i to 
przedmieście temże imieniem, każdy kurzeń miał tu swój kram, z którego dochód szedł na korzyść 
jego. Drugi bazar podobny był w Kamiennem w ingulskiej pałance. Tatarzy przyjeżdżali czasem 
do siczy, przywożąc z sobą burki, siodła, strzały, łuki, oręż, i mieniając lub zakupując stare konie i 
bydło na rzeź. Był i sąd regularny bazarny, w sporach handlowych ustanowiony.
   Wszystko, co tu autor o handlu, a później o ustanowionych powiada pocztach, należy już do 
samych ostatnich czasów Zaporoża. W miarę wygasania wojennego ducha, gospodarstwo, rola, 
handel, które essencyjonalne Zaporoża starego reguły, niedozwalające osobistej własności łamały, 
coraz więcej zajmować poczęły. Stowarzyszenie dawniej rycerskie uległo prawu powszechnemu 
upadku. Pokój codzień bardziej zapewniany od Tatar i Turcyi, podbojami rossyjskiemi, 
rozszerzając się do koła, czynił tę milicyją prawie niepotrzebną, granica odsuwała się i uciekała 
przed nią musieli więc Kozacy znaleźć nowe zajęcia i przerodzić się, zmienić, upaść na duchu. 
Ciągła walka jak dawniej, nie podsycała ich męztwa, nie rozwijała działalności. Z ostatka 
archiwów widziemy jasno, jak daleko odeszli Zaporożcy XVIII wieku od przodków swoich z 
wieku XVI.
   Autor, może nie bez przyczyny, uskarża się na pisarzy, którzy bez dostatecznych źródeł, 
usiłowali nam wystawić dawne Zaporoże. Utrzymuje on, że wyjąwszy Müllera, Beauplan'a, 
Chevalier'a i kilku innych opowiadających o kozactwie, reszta raczej paszkwile niż historyją ich 
pisało. Nie będziemy się o to sprzeczali. Dodamy tylko, że dla dopełnienia obrazu, jaki sam p. 
Skalkowski nam daje, należałoby koniecznie poradzie się źródeł polskich, zwłaszcza co do historyi 
i bytu w XVI i XVII wieku. Każdy przedmiot zyskuje na obejrzeniu ze stron kilku. 
   Im silniej. sprzeciwią się sobie podania, tem jaśniej z porównania ich prawdę wyczytać można. 
Kozak — powiada p. Skałkowski, mówiąc o domowem życiu i obyczajach, — nie rodził się na 
Zaporożu, nie był żonaty, me miał tu familii, położenie jego było całkiem nowe i niepodobne 
żadnemu innemu. Przychodzili i zapisywali się w siczy z dalekich polskich prowincyj: szlachta, 
żydzi nawet (których naturalnie chrzczono).
   Przybywający, jeśli nie był wyznania cerkwi wschodniej, przyjmował je publicznie, i przysięgę 
towarzystwu składał. Dawne imię swoję zmieniał na zupełnie nowe, które mu nadawano 
zwyczajnie od wypadku jakiego, charaktera i t. p. To się zwało kliczką. Tak nawet poprzezywano 
Wiśniowieckich (Bajda), Rożyńskich (Bohdan Rożny), i t. p. Tu mógł był Skalkowski 
przypomnieć, że i to czyniło Zaporoże podobnem do zakonu. Korż szeroko rozpowiada o 
nadawanych nowych imionach. Pamięć przeszłości rzucano tu na progu, aby zupełnie nowe 
rozpocząć życie i zerwać ostatnie ze światem związki. Zmiana imienia ma wielkie znaczenie. 
Dawni pisarze wspominają o próbach, które zadawano chcącym wstąpić w Zaporoże: 
przepływanie porohów, wyprawy morskie i t. p. Ale w osta- tnich czasach, nie znalazł o tem 
wzmianki pan Skalkowski. 
   Kozacy ubierali się zwyczajnie w kontusze z wylotami (lak i na pieczęciach ich widzieć 
można), pod któremi nosili żupan, przepasany pasem. Kitowicz dość dobrze opisuje strój 
odświetny kozaka: szarawary sine, ze złotym galionem szerokim, półkuntusiki czerwone z 
wylotami, żupany białe jedwabne, pasy takież ze złotem, czapki wysokie z siwych smużek, z 
wierzchem jedwabnym czerwonym i złotym kutasem. Czasu wojny kozak miał spisę i samopał za 
cały oręż; proste siodło bez poduszki, wojłok, strzemiona drewniane, uzdę rzemienną lichą. Konie 
ich były lekkie i zwrotne jak wiatr. Koszule nosili grube, czarne, tłustością napojone chroniące od 
brudu; szarawary płócienne, na nogach buty lub łapcie; na wierzchu koszuli krótki kuntusz z 
cielęcej skórki niewyprawnej, bez pasa, z wylotami wielkiemi, zarzuconemi na plecy. Na głowie 
mieli czapki cielęce, także ostro zakończone i pochylone na bok. Głowę całą golili, oseledec wisiał 
nad nią, wąsy długie i spuściste, brodę niektórzy zapuszczali, inni golili. Tak ich opisuje Kitowicz, 
ale autor nie przyznaje, aby to miał być strój Zaporożca: raczej hajdamaki charcyza (złodzieja). 
Korż, naoczny świadek, tak o tem pisze: "Dla odróżnienia od Dońców, Zaporożcy głowę i brodę 
powszechnie golili, zostawując tylko czub (chochoł ruski), od którego Wielko-rusiny, zwali 
Mało-rusinów chochlami, kraj ich Chochlandyja. Czub ten bywał czasem bardzo długi, splatano go 
więc i zakręcano za ucho: taki zwano oseledcem. Wszyscy nosili wąsy bardzo długie, zakręcane w 
górę i starannie czernione i smarowane. "
   Długi wąs był chlubą zaporożca.
   Odzież czasu służby i wojny, jednakowa dla wszystkich i jednobarwna: kaftan (skórzany zwał 
się kazań) czerkieski na wyloty i szarawary sajetowe jasne (sukienne), bóty safijanowe, pas 
szalowy, czapka kabardynka (z wydry). Na wierzch zarzucali burkę, zwaną wilczurą. Na 
uroczystości i święta w siczy stroili się jak kto mógł, na co kogo stało, i bardzo bogato. Starszyzna 
ubierała się nawet w aksamity; ale to w ostatnich czasach. Oręż nie wielki był i nie wymyślny; 
szabla dość rzadka, pistolety tylko dla stroju; spisa i rusznica stanowiły zasadę uzbrojenia. 
Przypominamy tu, nie przywodząc, opis uzbrojenia Beauplan'a, który widzieć musiał kozaka 
ustrojonego na święto, może i przeciążonego rynsztunkiem.
   Stół był jeden powszechny dla wszystkich; kucharz nalewał w drewniane misy jadło, stawiał 
napoje różne w konwiach z czerpakami (szklanek nie używano), i zwoływał do stołu. Ataman 
zasiadał pomodliwszy się w końcu stoła pod ikonami, potem kozacy wszyscy. Stawiając rybę na 
stole, obracano ją głową ku atamanowi.
   Po skończonym obiedzie modlono się znowu, kłaniano atamanowi i jedni drugim, dziękowano 
kucharzowi: Bóg zapiać bracie, i składano po groszu dla niego, lub więcej jeśli kto chciał. Jeść 
gotowano trzy razy na dzień, w dużych miedzianych kotłach.
   Zaporożcy na strój, jadło, napój, chętnie tracili co mieli (gdy byli za siczą), nie mając dla kogo 
zbierać, nie troszcząc się o jutro, rozsypywali co na ich część przypadło z obojętnością największą. 
Niektórzy przekazywali na cerkwie swo- 
     je bogactwa i majętność ruchomą. Pisano wiele o niezmiernych skarbach Zaporoża, o 
beczkach srebra i złota, i do dziś dnia krążą u ludu
   powieści, o zaklętych zakopanych skarbach na Niżu. Życie i obyczaje żonatych, niczem się nie 
różniły od zwyczajnych Małorusinów.
   Korż, jako o całkiem osobnej klassie narodu, wspomina o pastuchach. Ci tabuńczycy, skotary, 
czabany, nosili rzemienny pas, a przez plecy uwieszony rzemienny haman, nabijany stalowemi lub 
srebrnemi guzami, sprzączkami, błyskotkami. W hamanie było krzesiwo, krzemień, hubka, do 
pasa uczepiona szwajka i łyżka z futerałem, drewniana.
   Pastusze obyczaje, potrawy, ubiory, były całkiem odrębne; długie w pustych stepach samotne 
przebywanie, nadawało im charakte dzikością napiętnowany, milczący. Czabany rzucali się na 
nieosiodłane konie, i kierując tylko dłoniami, zmuszali dzikiego rumaka do posłuszeństwa, 
walcząc z nim. Czasem walczyli odważni z całemi siadami głodnych wilków, lub co trudniej 
przychodziło, ze śnieżycami, burzami, zamieciami, przeciw którym nie była schro- nienia w nagiej 
pustyni. Odosobnienie od łudzi, ciągłe przebywanie z bydlętami, czyniło ich zaiste ciekawem 
plemieniem, centaurom podobnem.
   Kończąc obraz swój Zaporoża, autor nasz usiłuje dać nam wyobrażenie literatury kozackiej. 
Może być bardzo, że jak chce i dowodzi p. Skalkowski, wojsko nie było bez hramotnych w XVIII 
wieku, że miało wielu co czytać i pisać umieli, aie ci najmniej na właściwą literaturę Zaporoża 
wpływali. Pamiątką kozactwa są głównie cudnej piękności dumy, pieśni, śpiewy, które składali 
wszyscy, ale pewnie nie piśmienni.
   Te pieśni z serca wyszłe, jeden wyśpiewał, wszyscy później powtarzali, dodając do nich, co 
myśl przyniosła. Tak powstawała duma ludowa Zaporoża, której barwom, wyrażeniom, 
energicznej prostocie, dziwić się musiemy i zachwycac niemi.
   Chociaż literaturę siczową dzieli nasz autor na: I. podania, II, pieśni i III. urzędowe akta, 
właściwie najwięcej uwagi zwraca pieśń sama. Akta urzędowe są drogim materyjałem dla historyi; 
pieśń właściwym utworem fantazyi i objawem ducha; podań dzisiaj powątpiewamy aby wiele 
znaleść się mogło. Z upadkiem Zaporoża, umarło podanie którego podać nie było komu. Że 
Kozacy dawniej dochowywali święcie tradycyj, widać to z cytowanego wyżej aktu, gdzie opisując 
step, każde nazwanie mogiły tłómaczą. Pieśń formą swą łatwiejsza do schwycenia, pieśń, co ma 
skrzydeł dwoje jak ptaszek, uleciała do Rusi sąsiedniej, i zasiadła pod jej strzechą. Tu ją do dziś 
dnia zbierają badacze, materyjał przyszłemu wielkiemu poecie, co będzie Homerem Zaporoża, 
gotując. W starej siczy pieśń, a zwłaszcza pieśń historyczna, rzucona przez teorbanistów, 
bandurzystów, o dawnych, o sławnych hetmanach, o mężnych kozakach, o dalekich na morze 
wyprawach, długie godziny spoczynku skracała.
   Nastaje wielce i słusznie autor narożnice, jakie dzielą poezyje zaporożskie od małorossyjskich. 
Charakter pierwszych wcale odrębny być musiał, ale dziś pomięszano tak, że wydzielić co 
Zaporożu należy, prawie niepodobna. Jednem z piętn właściwych Kozakom siczowym, jest 
obojętność ich dla kobiety. Oto jak ojciec posy- łając syna (przybranego) w Zaporoże, naucza go w 
jednej pieśni: 
    
   Musimy kochać kobiety,
   Jak siostry nasze i matki,
   Prócz nich nikogo nam kochać,
   Uciekać jak od szatana.
   Bo wiedz, mój synu miły,
   Że rycerz wojować musi, 
   A żalby mu było żony. 
    
   W innej pieśni, przez p. Kuleszę przywiedzionej (jeśli nie utworzonej), Kozacy zobaczywszy 
czaplę na błocie, biorą ją za kobietę. Ale nie potrzebujemy tu rozszerzać się nad pieśnią, której 
przykłady liczne, i obszerną o niej wiadomość, podało już Athenaeum.
   Słowo jeszcze o urzędowych aktach Zaporoża. Największy ich zbiór znany, bezwątpienia 
znajduje się w ręku autora, któremu winniśmy historyją ostatniego kosza. Powiada on, że stare akta 
dochodzą u niego do XVI wieku. Z XVII wieku większą jeszcze liczbę posiada ich w 
wynalezionem archiwum, i spodziewamy się że je ogłosi w następnych tomach swej historyi. Jeśli 
częstokroć przywodzone obszernie XVIII wieku urzędowe pisma, zasługują na uwagę, tem bar 
dziej winien pan Skalkowskiużyc i w całości wydać to, co ma z XVI i XVII wieku. Spodziewamy 
się, że uczynić tego nie zaniedba. Nie pójdziemy dalej za naszym autorem w historyją ostatniego 
kosza, i wystawiwszy z pierwszej części obraz Zaporoża, zakończymy, oddając sprawiedliwość 
pracowitości użytecznej i wielce chwalebnej, talentowi i jasności wykładu. Pragnęlibyśmy tylko, 
aby przy podanej zręczności odkrył nam, co archiwa zajmującego dla dawniejszej przedstawiać 
mogą historyi. Bez tego częstokroć bliższe nas dzieje niezrozumiałemi pozo staną. Gdybyśmy 
radzić mogli, życzylibyśmy, aby pan Skalkowski, nieograniczając się materyjałami posiadanemi, 
zebrał co w Rossyi i przez polskich a zagranicznych pisarzy o Kozakach wydano, i jął się pracy 
wielkiej, ale do której łatwiej jemu niż komu wziąćby się było, pracy wielce pożądanej: historyi 
dawnego kozactwa.
   Tymczasem i to co nam daje autor, przyjmujemy z wdzięcznością.
    
   Gródek, d. 5 czerwca, 1846 r.
   
VI. UCZENI I PISARZE ZAKONU KAZNODZIEJSKIEGO W POLSCE
    
   Nim przystąpimy do wiernego wypisu z rękopismu, który trafem dostał się w ręce nasze, 
musimy dąć o nim wprzódy wiadomość czytelnikom, aby o wiarogodności źródła sami sądzić 
mogli. Rękopism ten w arkuszu, dzieli się na dwa nierównej objętości tomy, z których pierwszy 
stron 513, drugi 743 zawiera w sobie; nosi zaś tytuł następujący:
   "De rebus gestis in provincia Russiae S. Hyacinthi Odrovonsii ordinis praedicatorum, 
historicus commentarius, Libris XI digestus, diver- sarum antiquitatum monumentis et 
observationibus a Fratre Clemente Chodykiewicz S. Th. Lectore ejusdem ordinis et provinciae 
alumno, nuper prore Cenolii suburbani Leopoliensis SS. Mariae Magdalenae, et Thomae Apostoli, 
deinde Magistro studentium Generalis Leopoliensis Studii, illustratus anno ab orbe Redempto 
MDCCLXIV. "
   Z obszerności rękopisrnu miarkować można, jak dalece jest ważniejszem i obfitszem w 
wiadomości to dzieło, od Russyi księdza Szymona Okolskiego, która w pierwszem wydaniu, sto 
siedmdziesiąt tylko stronic liczy. Biblijoleka Załuskich, jak się z ogłoszonego spisu przekonać 
można, nie posiadała żadnego zbioru podobnego o historyi zakonu kaznodziejskiego w Polsce; 
miała tylko jeden, czy dwa rękopisma, o powszechnych dziejach dominikanów w Europie; nie 
czytaliśmy też nigdzie, o odpisie księdza Chodykiewicza, który jednak we Lwowie znajdowaćby 
się powinien. Przypisana Józefowi Aleksandrowi Jabłonowskiemu, wojewodzie nowogrodzkiemu, 
który do napisania powołał autora, i dopomógł mu ku temu materyjałami udzie- lonemi. Kosztem 
jego zapewne wyjść miała; ale ogromne koszta na wydanie tego dzieła, czy też inne okoliczności, 
nie dozwoliły widać zamiaru przyprowadzić do skutku. Z jednej okoliczności wnosimy, że 
autentyczny rękopism znajduje się przed nami, nie kopija jego; na końcu bowiem drugiego 
woluminu, znajduje się poświadczenie notaryjusza apostolskiego księdza Józefa Augustynowicza 
O. P. doktora 1765 roku dane, jako kopije przywilejów, aktów i dyplomów w dziele zawarte, 
zgadzają się całkowicie z oryginałami, na które się powołują, pod pieczęcią jego, z podpisem 
własnoręcznym.
   Treść rękopismu całego, obfitującego w bogate, a mało znane szczegóły, z akt klasztornych i 
rękopismów wyczerpnięte, jest następująca: Rozdział I. Krótka wiadomość, o założenia zakonu 
kaznodziejskiego i wprowadzenia jego do Polski.. — Rozdział II. O przybyciu ś. Jacka do Polski, i 
czynnościach jego. — Roz. III. O pielgrzymce ś. Jacka, do Prus i na Pomorze. —Roz. IV. O 
pielgrzymstwie apostolskiem ś. Jacka na Ruś. — Roz. V. o powrocie jego z Kijowa, do Krakowa. 
— Roz. VI. O pielgrzymce ś. Jacka do Tartaryi Wielkiej i in- nych narodów barbarzyńskich. — 
Roz. VII. O szczęśliwym powrocie do Krakowa, i drogiej śmierci ś. Jacka. — Roz. VIII. O 
beatyfikacyi świętego. — Roz. IX. O kanonizacyi jego. — Roz. X. Ś. Jacek ogłoszony naczelnym 
patronem królestwa polskiego, i W. Ks. Litewskiego. Roz. XI. O cudach ś. Jacka po kanonizacyi.
   Księga II. — Roz. I. O początku zakonu pielgrzymujących. — R. II. O wikaryjuszach 
generalnych zakonu tego. —R. III. O rozkrzewieniu wiary przez ten zakon. — Roz. IV. O 
szczególnym ubiorze pielgrzymujących, (tu umieszczona wiadomość o nadaniu pozwolenia 
noszenia czapki, rękawic i sandałów czerwonych, jako znaków gotowości do męczeństwa). — R. 
V. O przywilejach towarzystwa pielgrzymujących czyli missyjonarzy kaznodziejów. — R. VI O 
poselstwach apostolskich. —R. VII. O missyjach apostolskich braci kaznodziejów prowincyi 
ruskiej.
   Księga III. — R. I. O pierwszym stanie prowincyi za braci pielgrzymujących. — R. II. O 
powtórnym stanie prowincyi ruskiej. — R. III. O podziale zakonu i jego zjednoczeniu. — R. IV. O 
ustanowieniu prowincyi. — R. V. O trzecim stanie prowincyi. — R. VI. O wikaryjuszach 
generalnych kongregacyi ruskiej. — R. VII. O wznowieniu prowincyi ruskiej. — R. VIII. Szereg 
chronologiczny prowincyjałów prowincyi ruskiej ś. Jacka. — R. IX. Prowincyja ruska nazwana od 
imienia ś. Jacka. — R. X. Akta kapituł generalnych w prowincyi ruskiej. — R. XI. O granicach 
zakreślonych prowincyi ruskiej. — R. XII. Prowincyjał ruski jest notaryjuszem apostolskim, i ma 
władzę postanowienia notaryjuszów zakonnych, czyli prowincyjonalnych. —R. XIII. O studyjach 
w prowincyi ruskiej ustanowionych.
   Księga IV. — R. I. O męczennikach. — R. II O arcybiskupach i biskupach. — R. III. O 
spowiednikach papieżów, królów i książąt. — R. IV. O inkwizytorach w Polsce i Rusi. —R. V. 
Rozkrzewiciele i obrońcy wiary świętej katolickiej, zakonu kaznodziejskiego w Polsce. — R. VI. 
O uczonych pisarzach polakach zakonu kaznodziejskiego, (to jest rozdział, który tu wypisujemy w 
całości). — R. VII. O mężach sławnych ś. Dominika w prowincyi ruskiej. — R. VIII. O 
zakonnicach reguły ś. Dominika w prowincyi ruskiej. 
   W tomie drugim jest, prospectus totius operis, i pochwała prowincyi najprzód, potem Księga I. 
R. I., w którym o początku i nazwaniu Rusi mowa. — R. II. O podziale Rusi. — R. III. O 
książętach ruskich. — R. IV. O przybyciu braci kaznodziejów, przed założeniem Lwowa, do 
miasta tego w r. 1234. — R. V. O powtórnej fundacyi braci pielgrzymujących we Lwowie. — R. 
VI. O Konstancyi królowej halickiej, matce Lwa księcia, fundatora miasta i klasztoru 
kaznodziejskiego. — R. VII. O założeniu kościoła i klasztoru Lwowskiego. — R. VIII. O 
odpustach wieczystych. — R. IX. O relikwijach śś., któremi udarowany kościół lwowski. — R. X. 
O cudownym obrazie Bogarodzicy Panny, przez ś. Łukasza ewangelistę malowanym, w kościele 
księży zakonu kaznodziejskiego laskami słynącym. — R. XI. O cudach autentycznych, obrazu 
lwowskiego N. Panny Maryi, uznanych i approbowanych. — R. XII. O uroczystej obrazu tego 
koronacyi. — R. XIII. O wspaniałym koronacyi obrzędzie. — R. XIV. O akcie koronacyi i 
wprowadzeniu obrazu do miasta. — R. XV. O ukazaniu się cudownej gwiazdy, nocy po koronacyi 
następującej. — R. XVI. O rocznicy koronacyi. — R. XVII. O spo- wiednikach przy kościele 
Bożego-Ciała. — Roz. XVIII. O posągu alabastrowym Bogarodzicy. — R. XIX. Przywodzą się 
Lwowian zdania. — R. XX. Przywodzą się zdania Przemyślan, i odpowiedź Lwowian na nie. — R. 
XXI. O obrazie ukrzyżowanego Chrystusa i innych obrazach. — R. XXII. Wypis wszystkich 
nadań, przywilejów królów, książąt, i panów, klasztorowi lwowskiemu uczynionych. — R. XXIII. 
O wodociągu klasztoru lwowskiego. — R. XXIV. O szpitalu ś. Łazarza do bractwa różańcowego 
należącym. — R. XXV. O uroczystej processyi w niedzielę oktawy Bożego Ciała, dokoła miasta 
Lwowa, i innych miast. — R. XXVI. O nowym kościele Bożego Ciała, — R. XXVII. O klasztorze 
przedmiejskim lwowskim śś. Maryi Magdaleny i Tomasza apostoła. — R. XXVIII. O klasztorze 
lwowskim śś. Mikołaja biskupa, i Małgorzaty panny i męczenniczki, panien dominikanek. — R. 
XXIX. O klasztorze w Mościskach, Katarzyny P. iM. — R. XXX.
   O klasztorze w Jaworowie śś. apostołów Piotra
   i Pawła, i ś. Jacka Odrowąża, patrona Polski. — R. XXXI. O klasztorze królewskim w Żółkwi 
Wniebowzięcia N, Panny i ś. Marka ewangielisty R XXXII. O klasztorze królewskim, ś. Andrzeja 
apostola, panien dominikanek. — R. XXXIII. 0 klasztorze w Busku. —R. XXXIV. O klasztorze w 
Brodach. — R. XXXV. O klasztorze Góry świętej w Podkarnieniu. — R. XXXVI. W Lachowicach. 
— R. XXXVII. W Kostantynowie. — R. XXXVIII. W Tarnopolu. — R. XXXIX. W Lubarze. 
Księga II. — R. I. O klasztorze w Kamieńcu. — R. II. O klasztorze Niepokalanego Poczęcia tamże, 
i o klasztorze PP. dominikanek. — R. III W Smotryczu — R. IV. W Latyczowie. —R. V. W Barze. 
— R. VI. W Szarawce. — R. VII. W Czartkowie. — R. VIII. W Morachwie. — R. IX. W Winnicy. 
— R. X. W Sokulcu. — R. XI. W Solobkowie. — R. XII. W Tywrowie. R. XIII. W Nesterwarze 
czyli Tulczynie, domie missyjnym.
   Księga III. — R. I. O klasztorze w Jezupolu. — R. II. W Haliczu. — R. III. W Kołomyi. — R. 
IV. W Jazłowcu. — R. V. W Potoku. — R. VI. W Rohatynie. — R. VII. W Tyśmienicy. — R. VIII. 
W Buczaczu. — R. IX. W Sniatyniu. - R. X. W Czarnelicach. — R. XI. W Bohorodczanach.
   Księga IV. — Roz. I. W Szkłowie. — Roz. II. W Ostrownie. — Roz. III. W Witebsku. — Roz. 
IV. W Bielicy. — R. V. W Ule. — R. VI. W Czaśnikach. — R. VII. W Malatyczach. — R. VIII. W 
Smolanach. — R. IX. W Hołowczynie. —R. X. W Samuelpolu. — R. XI. W Dudakowie.
   Księga V. — R. I. W Mińsku. — R. II. W Nowogródku. — R. III. O PP. Dominikankach w 
Nowogródku. — R. IV. WStołpcach. — R. V. W Ziembinie. — R. VI. W Klecku. — R. VII. W 
Zasławiu. — R. VIII. W Połonnem. — R. IX. W Rakowie. — R. X. W Chotajewiczach.
   Księga VI — R. I. W Pińsku. — R. II. W Czarnobylu. — R. III. W Owruczu — R. IV. W 
Rzeczycy. — R. V. W Byszowie. — R. VI. W Buchowicach. — R. VII. W Chodorkowie.
   Księga VII — R. I. O klasztorze Kijowskim. — R. II. O klasztorze w Serecie. — R. III. W 
Nowogrodzie Siewierskim. —R. IV. W Czerkasach. — R. V. W Czerwonogrodzie. —R. VI. W 
Trębowli. — R. VII. W Kodaku. — R. VIII. W Hyacyntopolu. — R. IX. W Biżynie. — R. X. W 
Czerniechowie. — R. XI. W Smoleńsku. — R. XII. W Adamgrodzie czyli Horodyszczu. — R. XIII. 
W Żytomierzu.
   Z tej treści o bogactwie rękopisom naszego łatwo wnosić, gdyż każdego prawie klasztoru 
dyplomata i nadania, per extensum są wypisane całkowicie; wiele też wiadomości o budowach, 
darach, o mężach pamięci godnych, mieści w sobie to obszerne dzieło, z cierpliwością prawdziwie 
zakonną, godną benedyktyna dokonane. W innym artykule, jeżeli czas pozwoli, damy może rzut 
oka na całość, tu tylko postanowiliśmy wypisać rozdział o mężach sławnych pismami w Polsce, 
który choć w cząstce, przyłożyć się może do uzupełnienia materyjałów dziejów literatury naszej. 
(Rozdz. VI. T. I. str. 450). De Eruditis Scriptoribus Polonis Ordinis Praedicatorum.
   Uczonych mężów zakonu kaznodziejskiego w Polsce urodzonych, szereg tu wystawię, 
porządkiem alfabetycznym, licząc wszystkich tych, co liczne i wielkie lub drobniejsze tylko 
wydali pisma, nie żeby im zbywało na chęci i możności uczynienia czegoś znaczniejeszego, ale że 
w Polsce trudno znaleść dobrodziejów, coby na wydanie łożyć chcieli. Jedni z nich pisali po łacinie, 
drudzy po grecku, po hebrajsku, lub po polsku, dla ziomków i dla obcych. Więcej tu kazań niż dzieł 
innych, bo u nas są one prawie codzienną potrzebą. Leżą prócz tego po archiwach i biblijotekach 
uczonych naszych księgi teologiczne, filozoficzne i historyczne, które gdyby wydane były, 
znacznieby spis ten pomnożyły jeszcze. Zebrał sześciudziesięciu najlepszy i mądry książę Józef 
Aleksander Jabłonowski wojewoda Nowogrodzki, i mnie ich spis z wrodzonej dobroci swej 
udzielił, do którego ja dodałem resztę, liczbę stu przechodzącą, o jakich wiedzieć mogłem, w 
porządek ich alfabetyczny umieściwszy, i o niektórych rzecz obszerniej rozwodząc. Główne tu 
zając powinien miejsce:
   Abraham Bzowski (Bzovius), szlachcic polski, z ojca Tomasza Bzowskiego, herbu Ostoja, z 
matki Magdaleny Wężykównej urodzony. Na chrzcie świętym wziął imię Stanisława, z którego 
Szczepanowskich rodziny była babka jego po ojcu. Gdy rodzice jego z morowego powietrza 
pornarli, a on cudownie ocalał, babka jego pobożna niewiasta w miasteczku Proszowicach, wzięła 
go na wychowanie; a od Wawrzyńca stryja w dziesięciu leciech, pierwsze miał nauki początki. 
Ciotka jego wzięła go potem do Secemina, a tu dziecię to, rówieśników swych i wnych kalwinów, 
na katolicką wiarę już nawracało, zadziwiając różnowierców. W Krakowie potem nauki kończył, 
słuchając lekcyj i kazań Piotra Richi, Jana Wolbraraczyka, Urzendowa, Dobrocieskiego, 
Powodowskiego, Seweryna. W Proszowicach śmiertelnie zachorzawszy, miał jednego dnia 
widzenie ś. Jacka, który go o odzyskaniu zdrowia upewnił, i nakłonił aby szedł do Krakowa, a tara 
u ś. Trójcy, pod imieniem Abrahama, wstąpił do zakonu kaznodziejskiego. Tu praesbiterem będąc, 
pomagał w kazaniach Bartłomiejowi z Przemyśla, sławnemu naówczas kaznodziei. Posłany do 
Włoch, słuchał filozofii w Medyjolanie, a w Ferrarze i Bononii teolog ii. Wróciwszy do kraju, 
celował w nauczaniu, bractwo różańcowe wprowadził. Obraz N. Panny Majoris z Rzymu do 
Krakowa sprowadził i kaplicę jej wystawił. Biblijotekę dominikańską niezliczonemi rękopismami 
zbogacił; w Warszawie kościół ś. Jacka założył, pamiątkę jego starając się w brewijarzach i 
mszałach utrwalić. Szląskie klasztory odzyskał, zkąd ś. Czesława ciało przez heretyków uwiezione, 
odebrał. Ustawy zakonne z rozkazu starszych w lepszą ujął for- mę. Niezliczonych różnowierców 
kazaniami i pismami nawrócił. Do Rzymu się wybrawszy, za szczególną opieką ś. Jacka uszedł 
grożących niebezpieczeństw, i przełożonym został nad biblijoteką Wirginijusza Ursini, księcia 
Bracciani; zkąd przeniesiony do biblijoteki watykańskiej, tak długo tu pozostał, aż rabusie napadli 
nań, i sługę jego zabili; poczem do klasztoru ad Minervam przenieść się musiał.
   Tu, na dwóch studentów teologii z klasztoru krakowskiego, w kollegijum ś. Tomasza, 
wieczysty fundusz uczynił, i tu siedmdziesięcioletni umarł w r. 1637. Był to mąż wielkiej nauki i 
pracowity, genijusz miał wiekuisty, który późni potomkowie podziwiać muszą i chwalić. Nikt z 
Polaków nad niego nie był szczęśliwszy w pisaniu, co dowodzi ogromna liczba prac jego. Dzieła 
jego następujące:
   I. Dalszy ciąg Roczników kościelnych kardynała Baronijusza, w dwunastu tomach. 
   II. Thesaurus Laudum B. V. continens, Conciones XL. Super Salve Regina, Clementi VIII.
   III. Sertum Gloria S. Hyacinthi Odrovonsii Orationes XV. Cardinali Montalto. 
     IV. Flores aurei super totius anni Evangelia, Cardinali Maciejovio.
   V. Concionum de tempore et de Sanctis IV, Volumina Cardinali Galaminio.
   VI. Florida Mariana XXIV. Panegiricis Thomae Zamojski.
   VII. Monile Gemmeum XII. Orationibus Nicolao Komorovio.
   VIII. Taumaturgus Polonus, seu vita s. Hyacinthi Stanislao Minskio.
   IX. Propago S. Hyacinthi, seu vitae illustrium virorum Ord. Praed. Prov. Polon.
   X. Tutelaris Sylesiae, seu vita B. Ceslai Joanni Episcopo Vratislaviensi.
   XI. Paulus V. Pontifex maximus. Urbano VIII. XII. Nomenclator Sanctorum professione me-
   dicorum.
   XIII. Rosarium, seu exercitia societatis Christianae, rodalitatis Rosarii Principi Vladislao.
   XIV. Rosarium Marco Antonio et. Camillae Borghesiis.
   XV. De Rosario Libri III. Idiomate polonico Nicolao Komorovio. XVI. De Rosario Libri II, ad 
Constantiam Austriacam Reg. Pol.
   XVII. Trilogium B. Virginis pro Singulis festivitatibus ipsius Conciones III.
   XVIII. Sermones Quadragesimales.
   XIX. Romanus Pontifex, in Tomos III distinctus.
   XX. Historia ordinis praedicatorum.
   XXI. Hypomnematum Libri XVI.
   Pisze Paweł Ruszel in Triumpho pag. 101,
   że po śmierci Bzowskiego, znaleziono dwadzieścioro ksiąg, przez niego napisanych, i do druku 
gotowych. Chwalą go wielce różni pisarze, między innymi Jakób Vitellius, mowę jego 
przedrukował, pod tytułem: Chrysostomus Romanus. Maciej Sarbiewski napisał do niego odę 
XVIII. Wawrzyniec Smieszkowic, wiersz na pochwałę jego do Urbana VIII. Mikołaj Żorawski, 
Antoni Quarenghi, Szymon Starowolski i inni wspominają go ze czcią. Abraham Boleslaviensis 
(Bolesławski). Napisał księgę pod tytułem: Rapsodus permodum Quotlibeti diversarum 
materiarum praedicabi- lium, cujus Inilium est: Suxit mel de Petra; materyje ułożone w porządku 
alfabetycznym.
   Adam Piekarski, wydał kazania przygodne i o świętych: (de Tempore et de Sanctis).
   Alan Brodziński, klasztoru warszawskiego alumnus, pozostawił następujące dzieła:
   I. Tragedyja "de Podagra" z greckiego Lucyjana w Toruniu 1680.
   II. Briciusza "de Vasolatione" wierszem i prozą w Toruniu 1689.
   III. Farsalia w języku polskim, w Oliwie 1691.
   IV. Tragedyje Seneki wierszem polskim, 1696.
   V. Summa ś. Tomasza, wierszem łacińskim.
   VI. Traktat o stolicy ś. Piotra, i rzymskim najwyższym Kapłanie, (de Petri sede et Romano 
Pontifice). 
   Albertus Margonius, uczony mąż klasztoru poznańskiego, pozostawił dzieła następujące:
   I. Rosas salutares, sen Librum de Rosario.
   II. Filozofiją wyłożył wierszem (?), którą przypisał Urbanowi VIII. Żył około roku 1689.
   Albert Ochabowicz, z warszawskiego klasztoru, magister i prowincyjał polski, wydał 
Teologiją pod tytułem: Tarcza wiary, (Scutum fidei), po polsku, Lublin, 1736 r. Umarł w Gdańsku 
w r. 1746.
   Albert Suski wydał: 
   I. Apologia de SSmo Sacramento.
   II. Sermones de Tempore et de Sanctis.
   III. Filadelphia quatnor ordinum mendicantium, in Concilio Basileensi instituta.
   Albertus Laudatius, wydał kazania pogrzebowe, 1617.
   Aleksander Dowgjało, z prowincyi litewskiej, mąż pobożnością i nauką znamienity. Wydał 
księgę o męce Pańskiej, pod tytułem: Purpura salutaris; także kazania na rok cały, po polsku. 
Coetum justis, infernus peccatoribus.
   Angelus Zorzewski. Kazania pogrzebowe,
   1717.
   Andrzej Radawicki, wydał różne kazania pogrzebowe, 1614.
   Angelus Wierzbowicz, z klasztoru gdańskiego ś. teologii magister, przeor i proboszcz u ś. 
Mikołaja, mąż cnót wielkich, żywota kontemplacyjnego i umartwienia zwierciadło; bractwo 
kompassyi Najświętszej Maryi Panny, przy kościele naszym gdańskim ustanowił, ambonę
     z drogiego orzechowego drzewa, własnym kosztem wystawił i pozłocił, doskonałą sztuką i 
wykonaniem znamienitą. Od tego to męża, dodaje ks. Chodykiewicz, ja w kościele ś. Mikołaja w 
Gdańsku ochrzczony byłem, jak świadczy księga metryk. Napisał Compendium filozoficzne 
thomistyczne; drukował także kazania. Umarł w Gdańsku w sławie świątobliwości.
   Angelus Polikowski, z klasztoru lwowskiego, prowincyi ruskiej, S. T. Magister, 
ex-prowincyjał; wydał psalm: Miserere, z włoskiego ojca Savonaroli, uwagami objaśniony, na 
polski język przetłómaczony. Także kazanie, które miał na uroczystych obłóczynach Teofili Taidy 
z Leszczyńskich księżnej Wiśniowieckiej, pod tytułem: Triumphus triplicis gratiae. Jest tu opis 
całej tej uroczystości.
   Antoni Grodzicki, wydał żywot ś. Jacka, z całym processem jego kanonizacyi i opisem aktu 
tego. 
   Antoni z Przemyśla (Praemisliensis), pierwszy prowincyjał ruski, kaznodzieja znakomity, i 
reformator życia zakonnego; napisał księgę o rożańcu; także de Utilitate Ecclesiae et ordinis 
profectu per divisionem, kilka kazań, świadczy ks. S. Okolski.
   Augustyn Filipowicz, z klasztoru góry Rożańca ś. w Podkamieniu, prowincyi ruskiej, ś. Th. 
Magister, i drugi Regens seminaryjum studyjów powszechnych tegoż konwentu; za jego staraniem 
i przewodnictwem znowu ustanowionego, szczególnej opatrzności w rządach, nauką i wymową 
znakomity, wydał kazanie na pogrzebie JW. Antoniego Cetnera, starosty żytomirskiego, fundatora, 
w r. 1737. Także kazanie w czasie uroczystości koronacyi obrazu łuckiego miane. Umarł d. 6 
sierpnia, wieku swego 51 roku, w 1751.
   Bartłomiej Vielicius, wydał:
    
   I. Kazania przygodne i świąteczne.
   II. Expositionem super Epistolas Quadragesimales.
   III. Collecturam Sermonum de Tempore et de Sanctis, cum introductionibus gravissimis.
   Bartłomiej Praemisliensis, krakowskiego kościoła katedralnego kaznodzieja zwyczajny, 
Bartłomieja Mediny uczeń, młot na heretyków, po- hańbienie niepoczciwych, wszelką nauką był 
napojony; pisał: 
   Postyllę polską na ewangelije całego roku.
   Kazania na ewangelije, po łacinie.
   Książeczkę o bractwie Imienia Bożego. Starowolski, str. 198.
   Bazyli Jastrzębski, wydał uwagi nad taje — mnicami Rożańca świętego.
   Bazyli Filepkowicz. Życie Piusa ś. po polsku wydał.
   Bernard Pawłowski, (Pavlovius); wydał, Tractatum de propositionibus Modalibus, et 
Quaestiones super universam Logicam.
   Bernard Bośkiewicz, wydał różne kazania pogrzebowe. 1698.
   Bernard Praxillus; Wpierw kanonik regularny, potem zakonu kaznodziejskiego; pobożnością i 
nauką sławny, pisał:
   Monomachia, seu Libri tres contra Arianos.
   De primatu Romani Pontificis. 
   De processione Spiritus S. a Filio, contra Schismaticos. 
   De modo militiae Christianae, wierszem łacińskim i polskim. Żył około r. 1530. Bernard 
Pegasius, napisał Tractatum de Trinitate et de divinis Nominibus, i De Auxiliis divinae Gratiae.
   Bonawentura Awedyk, kaznodzieja wyborny, wydał w różnych miejscach kazania treści 
rozmaitej, 1739.
   Bonifacy Trybowicz; drukował kazania różne.
   Kajetan Kijanowski, wydał kazania różne, 1727.
   Kamili Jasiński; S. T. Magister, wydal Summarium omnium Actorum Capitulorum, 
Generalium Ordinis et Directorium Electionum. Umarł w Krakowie, 1651.
   Kamili Samboriensis (z Sambora), teolog sławny, o którym ktoś napisał: Fenix doktorów 
Kamili Samborski, S. T. Magister; z konwentu krakowskiego, na cudowisko Włoch i Polski 
akademii uczony i biegły; niestety niewierna i zazdrosna śmierć go nam porwała ! W filozofii drugi 
Arystoteles; w matematyce Albumazar; w poezyi Greków i Łacinników Virgili i Homer; zakonu i 
prowincyi ozdoba; całej Polski cud prawy. Trzydzieści zaledwie łat przeszedłszy, umarł w 
Poznaniu, w listopadzie r. 1605. wy- dał uczone wielce kommentarze, nad Arystotelesem i ś. 
Tomaszem.
   Ceslaw Bajer, wydal różne kazania pogrzebowe w r. 1638.
   Christophor Poznańczyk, (Posnaniensis), wydał kommentaryjusz nad listami wszystkiemi 
świętego Pawła.
   Wykład obrzędów W. Tygodnia.
   Kazania przygodne i świąteczne, (ex Sacrae Theologiae scaturigine).
   Konstanty Czapkowski, zakonnik klasztoru w Podkamieniu prowincyi ruskiej, S. T. Magister; 
kaznodzieja wyborny; wydal kazanie miane na uroczystości obłóczyn, trzech zakonnic 
Benedyktynek, obrządku armijańskiego, we Lwowie; poświęcone Tobijaszowi 
Augustynowiczowi arcybiskupowi lwowskiemu obrządku ormijańskiego. Umarł w Kamieniu r. 
1728.
   Cypryjan Sedulius, wydał:
   Speculum humanae salvationis.
   De Sacerdotio.
   De admirando nomine Jesu.
   Ophonimum Salutis. 
   Thema super Epistolas Dominicas totius auri. Cypryjan, suffragan wileński, pisał dzieła różne, 
teologiczne i kazania, pozostałe w rękopiśmie. 
   Cypryjan Cosicensis, wydał żywoty Świętych, znajdujących się w martyrologu rzymskim.
   Cypryjan Stefanowski, wydał różne kazania pogrzebowe, 1655.
   Cypryjan Sapecki, magister, kaznodzieja sławny, wydałkazania różne; także Rosarium 
Concionatorum i Calendarium caeleste, z żywiołów świętych zakonu, 1722. Także kazania o męce 
Pańskiej.
   Dominik Frydrychowicz, S. T. Magister, mąż bardzo biegły w języku hebrajskim, wydał:
   I. Conciones de Dominicis, Tomi IV.
   II. Commenlarium in Oratiouem Dominicam, Salutationem Angelicam, et Symbolum 
Apostolorum.
   III. Moium intpoducendi Rosarium.
   IV. Życie ś. Rozalii, po polsku.
   V. Patronatus s. Hyacinthi.
   VI. Adversus Polyantheam Hyppoliti Maraci Concordantia, rerum et verborum.
   VII. Commentarium in Rosarium. 
     VIII. Tractatus incipit Saxo percussit Phylistacum.
   IX. Clenodia XXVIII, siveDucatusRussiae versu vernaculo, sub Nomine Petri Alexiewicz 
Magni Ducis Moschoviae. Inne pisma jego niewydane, miały się znajdować w Częstochowie.
   Dominik Żurawski, jubilarius, śpiewak stawny, który na ogromnej karcie pargaminowej, spisał 
księgi choralne, używane dotąd w konwencie generalnym lwowskim.
   Dominik Kociałkowski, magister poznański, mąż apostolski, i swego czasu kaznodzieja, w 
całej Polsce nie mający równego, wiele tomów kazań i o Różańcu pozostawił. Umarł 1683 r.
   Fabijan Birkowski, rodem ze Lwowa, w prozie i wierszu odznaczający się, ale skromnóścią i 
pobożnością jeszcze wyższy; w akademii krakowskiej dostąpiwszy stopni, i obejrzawszy kraje 
obce, wstąpił do zakonu kaznodziejskiego, i słowa Bożego stał się zwiastunem, przez lat kilka tu 
nauczając. Potem posłany do Warszawy, Władysława IV, książęcia i króla nadwornym był 
kaznodzieją, z nim do Moskwy jeździł; w języku greckim biegły. Odmawiając hymn: Ave Maria 
Stella, usnął w Panu siedmdziesięcioletni w Krakowie 1838. Pochwałę jego w pogrzebowem 
kazaniu wyraził ks. Adam Piekarski S. J. — Pisał:
   I. Postyllę na wszystkie roku Niedziele i Święta, po dwa kazania zawierającą.
   II. Ecclesiasticorum Orationum. Volumen latine.
   III. Exorbitationes Russicas et haereticas.
   IV. Lacrimas in funere Aunae Jagielionae.
   V. Sermonem in funere Petri Skarga Soc. Jesu.
   VI. Graliarum aclionem post redilum de Turcico bello.
   VII. Laudes S. Hyacinthi, Cantii et aliorum. VIII. Carmina Latina et Polonica. 
   Fabijan Sierakowski, wydal kilka kazań panegirycznych, 1664.
   Ferdynand Januszowski; wydał: Sententiae Morales Conscientiae directivae, in quatuor libros 
distincta, Cracoviae, 1687. II. Theologiam speculativam et moralem.
   III. Compendium utriusąue Theologiae.
   IV. Cursum Philosophicum, Logicam, Physicam, et Metaphysicam. elicyjan Nowowiejski, S. 
T. magister, Poznańczyk, w prowincyi swej wiele zasłużony. Wydał księgę o prowincyi polskiej 
pod tytułem: Phaenix decoris et ornamenli Posnaniae, 1752.
   Floryjan Siewierski, magister prowincyjonalny polski, wydał kazanie o ś. Jacku, i inne r. 1772. 
Floryjan Straszyński, Wydał kazania panegiryczne, w czasie korouacyi obrazu Częstochowskiego 
miane, 1717.
   Gabryjel Zawisza Lwowianin, prowincyi ruskiej, kaznodzieja sławny, wydal komentarz o 
modlitwie Pańskiej.
   Jerzy Trzembnic, wydał księgę o cudach obrazu Najświętszej Panny w Gidlach.
   Henryk Bitterfeld, z Brzegu; pisał do Jadwigi królowej Polskiej księgę: de Contemplatione et 
vita activa. Także Librum de Regimme hominis.
   Henryk Russyjan. Zakonnik klasztoru Góry Różańca św. w Podkamieniu, prowincyi ruskiej, S. 
T. magister, exprowincyjał, definitor kapituły generalnej Rzymskiej; teolog JW. Józefa Potockiego, 
kasztelana krakowskiego, hetmana W., mąż szczególnej rozwagi, nauki i zręczności; u panów 
wielce wzięty. Wydał na świat kazanie panegiryczne o ś. Franciszku Regi. S. Jezu 1738; także 
kazanie o ś. Józefie Oblubieńcze Najświętszej Maryi Panny, 1742. Także kazania różne, na 
uroczyste obchody panów miane, z wielką pochwalę przyjęto, w rękopiśmie po nim zostały.
   Hieronim Makowski, pisał różne kazania pogrzebowe, 16 4 2.
   Hieronim Wegliński, wydal kazanie o Podwyższeniu Krzyża ś. 1642. Hieronim Waksmański, 
zakonnik klasztoru lwowskiego, prowincyi ruskiej; S. Th. Praesentat i przeor tegoż konwentu; 
Cheolog JW. Józefa Potockiego kasztelana krakowskiego; socyjusz definitora na kapitule 
generalnej bonońskiej; wydał kazanie pogrzebowe, na pogrzebie tegoż pana. miane; i inne w. 
czasie koronacyi obraza Najświętszej Panny lwowskiego, 1752. Umarł we Lwowie dnia 6 grudnia 
1759. 
   Hijacynt Mijakowski, pisał kazania różne, 1634.
   Hijacynt Chorzyński, pisał kazania pogrzebowe, 1628. Hijacynt Klońki, magister 
ex-prowincyjał ru- ski, kaznodzieja królewski; zostawił różne kazania w rękopiśmie.
   Hijacynt Majewski, wydał kilka kazań wybornych.
   Ignacy Kownacki; wydał po polsku książkę pod tytułem: Sparła Polska, czyli o cudach obrazu 
Najświętszej Panny Maryi Łuckiej; i o innych obrazach cudownych tejże Bogarodzicy w Polsce. 
Także Żytwot Karola Franco, kleryka professa, r. 1708.
   Ignacy Krzeczkowicz, napisał księgę o Roźańcu.
   Innocenty Zatwardzialowicz; zakonnik klasztoru Góry Różańca ś. w Podkamieniu, prowiucji 
ruskiej, S. T. magister, mąż wielce uczony, i zakonnej reguły stróż ścisły; napisał dziel wiele różnej 
treści, a między temi:
   I. Contra Clypeum Cleri Poloni ab Adamo RostkowskiEpiscopoPhiladelphiensi, Suffraganeo 
Luceoriensi, Epistolam sub titulo: Civis Poloni Verementani; dziełko uczone i potrzebne dla 
zachowania zakonnych praw i swobód.
   II. Contra novi praetensi Refformati Cbristianissimum editum 1745., scripsit eversiouern, ubi 
doctum insliluit dialogum Catholici cum ReFormato, ac egregie Lutheranorum blasphemias 
confundit ac evellit.
   III. Scripsit contra Haebraeos Infanticidas, quos convincit reos Sanguinis Christiani, 1752.
   IV. Librum latinum contra pseudo-politicos.
   V. Paupertalem religiosam solidis SS. Patrum rationibus evincit. Te i inne dzieła godne były 
zaiste wydania. 
   Jan z Trzebnicy, (Trebnicensis). Pisał: Kazania miane na koncylium w Konslancyi do
   duchownych, które się poczynają: Praeclarissimi
   Viri Pontificis etc. 
   Jan Marcellinus, krakowianin, pisał wykłady: I. Super Epistołas quae singulis diebus domi-
   nicis leguntur.
   II. Sermones eruditos de Tempore et de
   III. Sermones in Adventu et Quadragessima.
   IV. Com'pendium omninm rerum Theologicarum pro Concionibus.
   V. Summani fidei Catholicae Romanae, contra gentes et haereticos.
   VI. Super Quatuor Libros Sententianim. VII. Super Librum Physicorum.
   VIII. Super 12 Libros Metaphysicorum Aristotelis.
   Jan z Elbląga (Elbingensis), napisał: Summam de Tribus tlietis, seu de Tribus partibus 
poenitentiae.
   Jan Faustonius, inkwizytor heretyckiej niego dziwości, pisał:
   I. Super Genesim. 
   II. Super Exodum.
   III. Super Levilicum. 
   IV. Super Deuterenomium. 
   V. Super quatuor Libres Sententuirum.
   VI. Sermones Magislrales ad clerum de Tempore et de Sanctis per toturn annum.
   VII. Tractatum de Officio Inquisitionis. 
   VIII. De Imitatione Christi. Żył około r. 1446. Jan Damascenus, Lwowianin, zakonnik 
klasztoru tutejszego, prowincyi ruskiej; wydał księgę o obrazie Dominika, ś. w Suriano, i o cudach 
lwowskiego obrazu ś. Dominika, 1639.
   Jan Ewangelista Pawłowics, gdański zakonnik, kaznodzieja sławny, praw parafii ś. Mikołaja 
przeważny obrońca; wydał kazania panegiryczne jedno o ś. Ignacym Lojoli 1698; drugie o ś. 
drzeju Awelinie, 1 71 2— Także na pogrzebie Stanisława Odrowąża Mieszkowskiego, sędziego. i 
na pogrzebie Jana Kazimierza Skiwskiego, starosty radomskiego.
   Jan z Mościsk (Joannes Moslicensis), pisał: Concionem in Dominica secunda quadragesimae, 
de s. Thoma Aguinate editam Cracoviae, 1632.
   Jan z Brzegu Polak (Joan. Bregensis Polonus), rodem ze Szląska, biskup chełmiński, mąż 
nauką i obyczajami znakomity; pisał kazania różne, słynął około r. 1374.. Świadczy o nim 
Starowoiski, Altamura w Bibl. Dominic, i t. p.
   Jonas Cieszkieicicz pisał po polsku, żywot ś. Agnieszki de monte Politiano.
   Jozafat Hoffman; pisał życie Benedykta XIII, zakonu kaznodziejskiego, drukowane w 
Warszawie 1734; także życie ś. Jana Nepomucena 1741, i różne kazania.
   Józef Szymak, zakonnik prowincyi litewskiej, magister, ex-prowincyjal; wydał księgę polską 
uczoną, na-pochwalę zakonu kaznodziejskiego, pod tytułem: Prerogatywa zakonu 
kaznodziejskiego, w Wilnie, przypisaną JO. księciu Michałowi Radziwiłłowi wojewodzie 
wileńskiemu, W. hetmanowi W. Ks. litewskiego.
   Justyn z Miechowa (Miechoviensis), mąż najpobożniejszy, pisał księgę o Litanii Loretańskiej, 
w której pod tytułem: Virgo veneranda, wylicza wielu mężów uczonych i świętych zakonu 
kaznodziejskiego. Napisał także księgę pod tytułem: Rosa mystica; także rozprawę o Ewangelii 
Mateusza ś.. w trzech tomach. Pełen dobrych uczynków, umarł w Krakowie r. 1689.
   Wawrzyniec Święcki, kaznodzieja, pisał o obrazie Najświętszej Panny Maryi Dżukowskim, 
1686. Umarł w Sieradzu 1709.
   Leonard, S. T. Bakałarz, Zygmunta Augusta króla spowiednik; bibliją świętą łacińską, na język 
polski przełożył. 
   Łukasz Lwowczyk, (Leopoliensis), prowincyi ruskiej zakonnik, kaznodzieja najgorliwszy; 
pozostawił kazania i adnotacyje na Bibliją ś. Chwali go Antonius Seneński Portugalczyk w 
chronice pod r. 1560, i Altamura w biblijotece.
   Ludwik Sękowski, pisał kazania o męce Pańskiej, 1726. Ludwik Sacranus, napisał: Thesaurum 
pauperum, to jest: Conciones de Tempore et de Sanctis.
   Marcin, którego jedni herbu Strzemie piszą, drudzy pewniej z rodu Bodułów (trzy lilije białe 
jedna pod drugą w linij prostopadłej), być mienią. Jan Casalus mieni go mężem pobożnym, 
pisarzem odważnym, rzymskich najwyższych biskupów spowiednikiem, biskupem sławnym, 
wreszcie arcybiskupem Cosentińskim, polskim prymasem, kaznodzieją wybornym, umysłu 
doskonałego mężem, godnym poszanowania w przyszłości. Poprawić należy Altamurę, który go 
mieni rodem Karsulaninem, a w Polsce urodzonym z szlacheckich rodziców herbu Strepa, gdyż 
Karsuli w Polsce nigdzie nie ma. Był to wyborny pracownik, historyk i teolog; w literaturze bardzo 
biegły, ale nadewszystko obyczajami znakomity. Pisma jego wyliczyliśmy wyżej. (Mówiąc o 
biskupach, wylicza autor istotnie: 1, Tabulam Decretalium; 2, Chronicon Summorum Pontificum 
et Imperatorum; 3, Sermones de Tempore et de Sanctis; 4, De diversis miraculis; 5, De re ligione 
graecorum. 6, Historiam de Guelfis. Bzow- ski o tych rękopismach w biblijotece watykańskiej 
wspomina. Miał także napisać: Memorabilia Ronicie, według Vossiusza. Grobowiec jego w 
Bononii u Dominikanów wspomina autor, na którym pochodzenie jego polskie i prymasowstwo 
napis poświadcza: Hic jacet Fr. Martinus Polonus Ord. Praedic. Archiepiscopus Gnesnensis. 
Przyznają go sobie Cystersi, Dominikanie i Benedyktyni).
   Na niego wrzucona została potwarz, jakoby w swej historyi o Joannie Papissie bajkę pomieścił: 
Petrus de Valleclausa, pierwszy zarzuca mu bezwstydnie, że się ta baśń w jego kronice znajduje, i 
że on jej jest autorem. Baronius go wszakże broni, mieniąc tej bajki sprawcą Mariana Scota, który 
o lat dwieście żył przed Marcinem. Drugi po Marianie Scocie potwarca, ce te złośliwą 
wiadomostkę powtórzył, był Sigbert Chronologus, niemiec, jako widzimy z Bellarmina, który z 
Marcina tę infamiją znieść usiłuje; a Binius w życiu Leona IV pisze, że w monasterze w Gemblaku, 
jest bardzo stary rękopism, który tam za autograf poczytują, a w nim żadnej nie ma wzmianki o 
Joannie Papissie. Trithemius o Marcinie pisząc, nie wzmiankuje o tej baśni, i tak powiada: Marcin 
zakonu kaznodziejskiego, ! Ojca ś. papieża rzymskiego biskupa, spowiednik, a potem jak głoszą, 
jakiegoś miasta biskup; mąż uczony w Piśmie świętem i biegły, a w świeckiej literaturze nie obcy, 
w kazaniach do ludu nadzwyczaj byt doskonałym. Pisał też dzieła wyborne, któremi imie swe u 
potomnych uwiecznił Tabulum Decreti i Chronicon krótki ułożył. 
   Tę baśń o Papissie, wywraca w sposób niezwyciężony nasz Echard w dziele: Scriptores Ordinis 
Praedicatorum T. I, 361. (Następuje mniej dla nas ciekawe zbijanie, zbitego dziś i uznane- -go 
fałszu, którego powtarzać nie widzimy potrzeby).
   Mathiasz Janoviensis, pisał o Sakramencie Eucharystyi i Tractatum de freąuenta Communione, 
ex viginti octo classicis authoribus collectum, contra Hussitas, 1460.
   Melchior z Mościsk (Mosticensis), wielce uczony i pobożny mąż, biegły prześladowca 
heretyków, cudowny w zbijaniu błędów dogmatyk, kaznodzieja siły pełen. Mąż jeden, gdy o 
sądzie ostatecznym kazał, widział go z twarzą ognistą i jakby promienie siejącą na słuchaczów. 
Orzechowski pisze, że gdy we Lwowie kazał o Dalkanie i Abironie, takim przejął przestrachem, iż 
się ziemia zdawała rozstępowad pod przeklętym ludem. Sokołowski, króla Stefana kaznodzieja, 
doskonałego mówcę kościelnego określając, Melchiora z Mościsk za przykład wystawia. Dwa 
razy na dzień odprawiał Officium za umarłych, raz za nieboszczyków, drugi raz za siebie, 
nieustannie rozmyślając o śmierci; nieustannemi bojował z sobą umartwieniami, postami, 
modlitwami; snu sobie nie dozwalając, skąpiąc jadła, biczując; a nigdy z ust ran się nie wyrwało 
nad słowa: Benedictus Deus. W największych boleściach wyrazy te powtarzał: Ecce in flagella 
paratus sum. Umarł w Krakowie, gdzie taki położono mu nagrobek: 
   R. P. Fri. Melchiori a Mościska, S. Th. Doctori, ferventissimo Praedicatori, acerrismo fidei 
Catholicae Defensori, hujus Conventus filio, Patri ac Benefactori, olim per viginti quinque annos 
Provinciali Poloniae, Patres Conventus Obser- vanliae ergo posuerunt. Obiit anno 1591, die 19 
Maij, aetatis vero suae anno 80.
   Martyrologium stare dominikańskie, liczy go do błogosławionych wyznawców. Bzowski 
omylił się kładąc rok jego śmierci, 1. 590.,. gdyż nagrobek pewniej tę datę daje. Kazania liczne 
pozostały w rękopismach. List do Bernarda Ochina, w całości tu ator mieści.
   Melchior z Warki, S. Teol. Magister, nauką i obyczajów nieskazitelnością zaletny, na 
kontemplacyi często wpadał w zachwycenie, od zmysłów odchodząc. Był postrachem szatanów, 
wyrzucając ich często z opętanych. Dwa razy ukazał mu się szatan, w postaci psa ujadającego, 
przeszkadzając mu na modlitwie, którego Melchior do nogi stołu uwiązał, i póty tak przywiązany 
pozostał;, póki go Melchior skończywszy modlitwy nie puścił. O ostatnim dniu swym, wczesne, 
mając widzenie, zdrów i przytomny, przyjął święte Sakramenta i kładąc się w łóżko, olejem 
świętym namaszczony, począwszy wyrazy: Subvenite Sancti, Bogu ducha oddał, w Wilnie 1602 
roku. " (Bzowski Propago, cap. 12) Starowolski Elegija — Alph. Fernandes — Gravina vox 
Turturis. Napisał po polsku księgę o bractwie Różańca świętego.
   Maryjan Pruski, mnich klasztoru Różańca świętego w Podkamieniu, prowincyi ruskiej, S. T. 
Magister, ex-prowincyjał, mąż pobożny i uczony, wydał mowę mianą na koronacyi obrazu w 
Podkamieniu. Więcej o nim w rozdziale o sławnych mężach prowincyi ruskiej.
   Marjan z Krzepic (Crepicensis), zakonnik lwowski prowincyi ruskiej, S. T. Magister, 
ex-prowincyjał; napisał zbiór całkowity teologii i filozofii, który został w rękopiśmie w biblijotece 
lwowskiej.
   Michał Wojniłowicz, zakonnik prowincyi lwowskiej, S. T. Magister, ex-prowincyjał; wydał 
życie ś. Ludwika Bertranda, w Wilnie 1672. Także kazanie na pogrzebie Emanuela 
Brzostowskiego i kazanie na pogrzebie Ogińskiego, 1680 r. 
   Michał Siejkowski, s. Teologii magister, napisał i wydał:
   1. Monologium Dominicanum et Sanctuarium s. Trinitatis, seu de Caenobio suo Cracoviensi, 
1748. 2. Chronicon Universitatis Cracoviensis, 1733.
   3. Elogia Universitatis Cracoviensis, 1747.
   4. Panegires Latinas. 
   5. Petri Hyacinthi Pruszcz Cinelia, seu memorabilia Regni, 1745.
   6. Praestantiorum polonorum concionatorum bibliothecam.
   Modest Borkowski, wydał kazanie pogrzebowe w r. 1652.
   Modest Pierzakowicz, napisał kazanie pogrzebowe w r. 1635.
   Mikołaj z Mościsk (Mosticensis), doktór teologii, wielkiej nauki i doświadczenia mąż, 
przysłużył się literaturze metodycznym układem krótkiego zbioru filozofii, którą drukowano. 
Logiki jego jest ksiąg siedm.
   I. Summę ś. Tomasza z wielką pracą, w formę syllogizmów ułożył.
   II. Pisał dwa tomy o zasadach spowiedzi
   III. Tablicę Sakramentów.
   IV. Metodę egzaminu kapłanów przed wyświęceniem.
   V. Elementa exercitationis spiritualis. VI. Akademiją pobożności po polsku. VII. Infirmaryją 
duchowną po polsku.
   VIII. Conclave spirituale, seu Recollectiones. Dysputował publicznie z aryjanami w rynku
   krakowskim.
   Umarł w Krakowie około r. 1636.
   Paweł Ruszel, zakonnik lubelskiego klasztoru, teolog i pisarz sławny; przez lat trzydzieści 
wstrzymywał się od jedzenia mięsa, wigilije, poniedziałki, piątki i soboty poszcząc o chlebie i 
wodzie. W celi swojej miał obraz N. Panny przed którym zwykł był się modlić, i wiele łask dla 
siebie i drugich otrzymywał. Obraz ten po jego śmierci umieszczony zoslał w niższych 
krużgankach klasztoru, gdzie wiela łaskami słynie. Umarł mąż pobożny w r. 1658; w kapitularzu 
lubelskim pochowany. (?)
   Napisał i wydał:
   1. Po polsku: Skarb nieprzebrany o drzewie Krzyża ś. w księgach trzech, roku 1655 w Lublinie.
   2. Kazanie pod tytułem: Tryjumf ś. Jacka, rozciągle i erudycyi pełne; w r. 1641 w Wilnie 
wydane.
   Paweł z Zatora (Zatoriensis), wydał kazania przygodne i świąteczne. — Super XII. liaros 
metaphysices. — Super Sentenliarum. — Summam virtutum et vitiorum. — Summam de 
Sacramentis. — Ecclesiae catholicae contra haereticos, który po. czątek: Medice, cura te ipsum. 
Słynął około r. 1490.
   Piotr, mąż uczony, ciagłem czytaniem ksiąg świętych się wprawiał; pisał Kommentaryjusz nad 
ewangieliją ś. Łukasza. Żył około roku 1465. — Wspomina o nim Plodius, Alf. Fernandes, 
Altamura i inni.
   Piotr z Poznania, napisał księgę piękną różnych materyj do kazań z ewangielij. Także o 
epistołach i ewangelijach na rok cały, i kazania przygodne i świąteczne. Żył w r. 1516. — Bzowski 
Tutelaris Silesiae. 
   Piotr Długoszewski, i. teologii uczony magister, wychowaniec klasztoru warszawskiego, 
egzaminator synodalny i cenzor ksiąg dyjecezyi poznańskiej, któremu konwet warszawski 
wszystko winien, on bowiem tu studyjum generalne ustanowił, kościół i skarbiec w naczynia 
potrzebne zaopatrzył i w inne ozdoby, on klasztor zbudował i w dobra uposażył. Ośm triennjów 
przeorem był lego klasztoru, z wielką wszystkich pochwałą. Był maż dojrzałego rozsądku, nauki 
gruntownej, i w inne cnoty bogaty, któremi senatorów i panów jednał wielce dla siebie. Napisał 
wyborne dzieło po polsku, kontrowersyi z heretykami pod tytułem: Tarcza wiary chrześcijańskiej, 
i różne kazania, 1708. Umarł w Warszawie, 1729.
   Petronijusz Kamieński, wydał kazania polskie.
   Piotr Prasołowicz, prowincyi ruskiej, ś. teol. magister, ex-prowincyjał, teolog i kaznodzieja 
wymowny. Kazanie jego na koronacyi obrazu w Podkamieńcu miane, drukowano.
   Peregrin Lignicensis, wydał dzieło kaznodziejskie, nazwane Peregrinum. Żył około 1311.
   Rajmund Jezierski, klasztoru lubelskiego zakonnik, ś. teologii magister, potem biskup 
Baccowieński, mąż najuczeńszy. Wydał kazanie uczone na koronacyi obrazu N. P. Sokalskiej; 
drugie na koronacyi podkamieńskiej; trzecie także lwowskiej. Także na pogrzebie JW. Tarły 
wojewody sandomierskiego, i inne już gdy był biskupem miane i męża tego godne. Rajmund 
Czaszyński. Są jego kazania w języku polskim, drukowane w Warszawie w roku 1745.
   Rajmund Mądrowicz, zakonnik klasztoru lwowskiego, generał prowincyi ruskiej, ś. teol. 
bakałarz; napisał księgę pod tytułem: Cycada Rythmica (seu Quaestiones 43 primae partis 
Summae S. Thomae carmine, seu quadam cadentia terminationis compilaverat). Księgę tę 
approbował ojciec Jakób Dominik Potocki, prowincyjał ruski w r. 1639.
   Remigijan Bobiński, zakonnik tegoż klasztoru i prowincyi, magister, prowincyjał, obdarzony 
od Bogarodzicy wielkim talentem teologa i kaznodzieja znakomity; kilka lat kazał we Lwowie; 
zostawił wiele kazań uczonych, z tych jedno drukowane miane na uroczystej professyi dwóch 
siostr dominikanek, Pelagii i Genowefy z rodziny Mycielskich kasztelanek poznańskich, Weroniki 
z Konarzewskich Mycielskiej córek.
   Rychard Gdańszczanin (Dantiscanus), magister, pisał o księgach Sentencyj (Liber 
Sententiarum) i de veritate Formarum; także Propugnacu- lum fidei Catholicae contra Joan. Hus. 
Świadczy Bzowski.
   Samuel z Lublina, mąż wielkiej uczoności, dowcipu bystrego, magister teologii. Napisał:
   I. Philosophicarum disceptationum, tomów cztery, drukowanych w Kolonii.
   II. Casus conscientiae (per alphabetum).
   III. Compendium Ferrariensis super librum contra-gentes. Pełen zasług, umarł w Lublinie 1685 
r.
   Seweryn Lubomlczyk (Lubomlius), z rodziców starozakonnych, któremu Matka Najświętsza 
ukazawszy się rzekła: Chceszli się uzdrowić z choroby, wstąp do zakonu mojego dominikańskiego. 
Tem tknięty udał się do Łucka, gdzie naówczas missyjonarze dominikanie kazali, i od nich 
ochrzczony został. Następnie habit przyjąwszy, uczyniwszy professyją, stał się doskonałym 
chrześcijaninem i dobrym zakonnikiem. Kanonizacyi ś. Jacka w Rzymie był pilnym stróżem, 
któremu leż przed śmiercią, ukazał się święty Jacek i upewnił go o zbawieniu. Wiele ksiąg ułożył 
na zawstydzenie heretyków i odszczepieńców. I. Dziesięć obszernych tomów na cztery ewangelije, 
którym dał tytuł: Monotessaron Evangelium, 1606. Kraków, folio. 
   II. Thesaurum seu officinam concionatorum, przypisane Zygmuntowi III. w Wenecyi 1597 r.
   III. Dziełko o życiu i cudach ś. Jacka i jego kanonizacyi, temuż królowi przypisane w Rzymie.
   IV. Herezyi od ś. Tomasza potępionych, spis ogólny w sposobie drzewa.
   V. Indicem de Chisti, Genealogia ad Sixtum.
   VI. Turrim Babelis, w niej wykłada herezyje wszystkie, aż do swoich czasów. Żył około roku
   1606. Pochowany w Krakowie. Wspominają o nim Malvenda, Bzovius i inni. Poprawić 
potrzeba w Nowowiejskim rok jego śmierci.
   Simon Grunovius, wydał na świat kronikę pruską, przypisaną Zygmuntowi III.
   Szymon, prowincyjał polski, napisał księgę o życiu i cudach ś. Jadwigi, z powodu processu 
kanonizacyjnego, do którego był przez Urbana IV wyznaczony, poczyna się: Splendoris wierni 
genitor. Żył około r. 1362. Szymon Okolski, ś. teologii magister, prowincyjał ruski, wydal dzieł 
wiele:
   I. Najsławniejsze dzieło jego jest: Orbis polonus, i t. d.
   II. Russia florida, seu de incremento et progressu provinciae Rusiae, wydane we Lwowie 1646 
r.
   ID. De irnagine B. V. ad Podkamień, właściwy tytuł: Mons Sanctus Rosarianus, super oppidum 
Podkamień, po polsku. Kraków, 1648 r.
   IV. Praeconem Divini Verbi, kazania różne. Kraków, 1640 r. 
   V. Castra militis christiani.
   VI. Laurea dierum.
   VII. Vitae Virginum Ordinis Praedicatorum.
   VIII. Diarium belli inter milites Polonos et Zaporovios.
   IX. Historiam de imagine Leopoliensi Deiparae Virginis.
   X. Różne kazania pogrzebowe, i inne.
   Takiemu to mężowi ojciec Kasper Niesiecki S. J. w tomie IV. Korony Polskiej str. 426 zarzuca, 
że wiele rodzin szlacheckich opuścił; a o Stanisławie Kostce nic nie powiedział, choć
   o nim nie mógł nic wiedzieć.
   (Następuje obrona Okolskiego, którego autor uniewinnia tem, że i Niesiecki dopełnień 
Dańczewskiego potrzebował, i własnemi jego słowy z tomu III tu powtórzonemi, oznajmującemi t. 
IV, który dla śmierci Okolskiego wyjść nie mógł. Zarzuca tu autor Renne Niesieckiemu, że 
szlachtę tworzył, (noluit enim creare nobiles ubi Niesiecki solebat). Obronę tę Okolskiego dosyć 
obszerną, opuścić z żalem musimy, zwłaszcza . rzeczy tyczące się dekretu mniemanego na jego 
księgę, którego w istocie nie było).
   Stanisław Grzepski, w językach greckim, hebrajskim i łacińskim biegły, professor filozofii w 
akademii krakowskiej; umarł w r. 1572 wieku swego 42. Oprócz geometryi po polsku, kilka mów 
panegirycznych wydał i Tractatum de multiplici siclo et talento haebraico; także o wagach i 
miarach u Hebrejów. Dzieło to szacowne
   i rzadkie było w biblijotece Józ. Aleks. Jabłonowskiego w Lachowcach.
   Stanisław Ormieński, kaznodzieja sławny, wydał różne kazania panegiryczne, 1689 r. 
Stanisław Temberski, wydał mowę na dzień urodzin Cecylii Renaty królowej polskiej, 1664 r. 
Kraków. 
   Tomasz Bogdanowicz, zakonnik lwowski, konwentu Bożego Ciała, prowincyi ruskiej, ś. 
teologii magister, wyborny kaznodzieja, napisał i wydał: Tuba novi testamenti, in folio, w 
Częstochowie po polsku; drugi tom dzieła tego został w rękopiśmie. Umarł we Lwowie dnia 43 
marca 1718 r.; życia lat 60.
   Tomasz Rościszewski, wydał o czci obrazów świętych, i obrazie cudownym w Bochni, książkę 
pod tytułem: Sanctum Aureum, 1639 r. Tomasz Purzecki, wydał kazanie pogrzebowe w roku 1638.
   Tomasz Szulc Prątnicki, napisał i wydał: Compendium Summae S. Thomae. Gedani, 1619. 
Tomasz Kijewski, wydał kazanie o Nawiedzeniu Najświętszej Panny 1730 r. w Łucku. Tomasz 
Miłochowski (Milochovius), magister, napisał i wydał:
   I. Tabulas diversas in opera S. Thomas. II. Introductionem thematum ex Patribus S. Thomae ad 
conciones per totum annum. III. Claustrum animae. 
   IV. Tractatum de Corpore Christi.
   V. Tractatum de gradibus amoris divini.
   VI. Sermones Quadragesimales. 
   VII. Clypaeum Ecclesiae Romanae, przeciwko heretykom swojego czasu.
   Tomasz Tomicki wydal: Rosa Judica, życie ś. Róży Limańskiej.
   Walenty, S. Izabelli królowej portugalskiej życie, na polski język przełożył. (Kto i kiedy nie 
pisze?)
   Waleryjan Lithvanides (Litwinowicz ?); S. T. magister, astronom doskonały; oprócz wielu 
ksiąg pobożnych, wydał księgę jednę: Hortus Rosarianus; kommentaryjusz nad ewangeliją ś. 
Mateusza; pisma matematyczne do druku przygotowane, wylicza Ruszel.
   Wiktoryn, S. T. bakałarz, kaznodzieja i śpiewak wdzięczny, który dwanaście tomów, czyli 
wielką ksiąg ilość do śpiewu choralnego ręką wą napisał, i malowaniami ozdobił, i te konwentowi 
krakowskiemu poświęcił. Umarł w kon- wencie w Bochni. Seweryn Lib. I, de vita s. Hyacinthi p. 
72. 
   Wincenty a Kielc, który ułożył Officium kanoniczne o ś. Stanisławie biskupie i męczenniku, 
dla kapłanów.
   
VII. BORYSÓW
    
   OPISANIE POWIATU BORYSOWSKIEGO,
    
   pod względem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, 
przemysłowym, handlowym i lekarskim, z dodaniem wiadomości: o obyczajach, śpiewach, 
przysłowiach i ubiorach ludu, gusłach, zabobonach, i t. d., z godłem: Pour toute critique nous 
n'avons qu'un moi ? repondre: Faites mieux et nous vous lirons avec plaisir, avec reconnaissence. 
Wilno, drukiem Marcinowskiego, 1847, in 8vo, z rycinami i mappą, str. 446, i t. d.
    
   Uczuwszy potrzebę poznania własnego kraju, w najrozmaitszy sposób staramy się ją zaspokoić. 
W najróżniejszych miejscowościach dawnej Polski, wyszły temi czasy dzieła po większej części, 
jeśli nie ostatecznie ukończone, to przynajmniej nie wiele do życzenia zostawujące. Je- dni w 
sposobie podróży, postarali się dać nam fizyjonomiją kraju, któren poznali; drudzy zbierają jego 
pamiątki i starożytności; inni zabytki sztuki; inni jeszcze rozpatrują się w nim umiejętnie ze 
stanowiska naukowego; ostatni, radziby objąć całość i nam ją przedstawić. Poszukiwania i prace są 
codzień głębsze i odkrywają przed nami, o czemeśmy może nie śnili przed kilkudziesiąt laty. Że 
jedno tylko wspomnę: jak powszechnem było utyskiwanie na brak u nas pomników sztuki; jak dziś 
np. jedno niedokładne i niezaspakające, a przecież użyteczne dzieło p.
   Sobieszczańskiego, zmienia dla wielu postać rzeczy i wskazuje, że najtrudniejsza to zebrać 
pomniki jakie mamy, by z nich całość jaką one stanowią, złożyć. 
   W innej sferze, jedno z najszacowniejszych dzieł w swoim rodzaju, benedyktyńskiej pracy, 
Starożytna Polska pp. Balińskiego i Lipińskiego, pozostawiając za sobą w niedojrzanej odległości, 
nieforemny zarys Święckiego, iluż materyjałami zbogaca krajoznawstwo nasze. Tem dziełem tak 
skromnie zapowiedzianem, a tak wybornie dokonanem, słusznie pochlubić się może Warszawa: 
lecz że i my niepróżnujemy, dowodem książka, która w tej chwili leży przed nami, a którą dać 
chcemy poznać czytelnikom naszym.
   Marszałek, to jest głowa szlachty i obywatelstwa powiatu borysowskiego, zarządu mińskiego, 
hr. Eustachy Tyszkiewicz, znany nam z kilku prac o starożytnościach kraju i podróży do Szwecyi, 
o której w Athenaeum była mowa, przedsięwziął z pomocą kilku wybranych członków, 
ustanowionego na to komitetu, na których czele stoi hr. Konstanty Tyszkiewicz, posiadacz Y 
szacownych zbiorów łohojskich, zając się opisem powiatu borysowskiego, którego jest 
naczelnikiem. Określił się skromnie planem małym, ale postarał się zapełnić go z nadzwyczajną 
sumiennością i staraniem. Owoc tej pracy obywatelskiej: hrabiów Tyszkiewiczów, pp. Septyma 
Swidy, Konstantego Dulicza, Józefa Bohdanowicza, Józefa Bielickiego Dr. Med. leży przed nami. 
Nosi on tytuł: Opisanie Powiatu Borysowskiego, pod względem statystycznym, geognostycznym, 
historycznym, gospodarczym, przemyslowo-handlowym i lekarskim, z dodaniem wia- domości: o 
obyczajach, śpiewach, przysłowiach i ubiorach ludu, gusłach, zabobonach it. d. Wilno, drukiem 
Antoniego Marcinowskiego 1847, 8vo 446, i 43, IV, kilka rycin i mappa powiatu borysowskiego). 
Zbiór ten za wzór postawić można dla tych, którzyby cóś w tym rodzaju przedsiębrać chcieli; nie 
pod względem układu, któren za mało jest może systematyczny, ale dla jego różnostronności i 
wykonania pojedynczych części opisu. Część historyczna cała (zdaje się hrabiów Tyszkiewiczów 
obu), gospodarska, badania obyczajów i zwyczajów ludu, i przysłowia zebrane i ułożone najlepiej. 
Flora, (nie wyjmując artykułu o grzybach, które koniecznie ścisłego potrzebowały 
zadeterminowania), i część lekarska, zostawują wiele do życzenia. W ogólności jednak całość 
dzieła, daje pojęcie jasne, dostateczne i bardzo szczegółowe tego kątka ziemi, któren się 
borysowskim powiatem zowie. Zaiste, trudno nawet w początku zdać sobie sprawę z tego, jakim 
sposobem opis jednego tylko powiatu, mógł tak sporą księgę utworzyć. Gdybyśmy nie mówię na tę 
skalę, ale na znacznie nawet mniejszą, każdy swój kąt opisać potrafili; co za piękny materyjał 
historyczny, jakiby to był zbiór szacowny! Lecz wieluż mamy takich marszałków, jak hr. Eustachy 
Tyszkiewicz, a takich obywateli jak Konstanty i p. Swida i wszyscy ich pomocnicy?? 
Nieskończenie mało.
   Gdyby przykład powiatu borysowskiego, obudził chęć szlachetną współzawodnictwa, jakżeby 
to jeszcze wartość jego opisu podniosło!
   Lecz przestańmy na tym wstępie, i zbliżmy się do samego dzieła, które sucha rozpoczyna . 
statystyka — sucha, bo się liczbami wyrażać musi, lecz żywa, gdy do znaczenia liczb wejrzysz. 
Ściśle biorąc, po wzmiance o położeniu geograficznem, geognostyczne postrzeżenia i 
meteorologija następowaćby powinny.
   Powiat borysowski graniczy z powiatami mińskiego zarządu: ceńSkim, kopyskim, mińskim, 
ihumeńskim; wileńskiego: wilejskim i dziśnieńskim; witebskiego: lepelskim; zawiera obszaru 
całego ziemi 806, 157 dziesiatin; miast, wsi i osad różnych 989; domów, dworów i karczem 15, 
013, a w nich ludności całej męzkiej: 55, 256, żeńskiej: 54, 515 dusz. W całej fej massie ludności, 
rocznie się rodzi mężczyzn 2, 065, kobiet 2, 242, umiera 1, 329 i 1, 305; zawiera małżeństw 798, 
rozwodów żydowskich zachodzi 10. Widzimy, że na stosunkowo mniejszą liczbę kobiet, więcej 
się przecie ich rodzi, niż mężczyzn: stąd wniosek łatwy, że ich też więcej umierać musi; a tego nie 
tylko nie okazuje tablica, ale przeciwnie. Jak to pogodzić? nie wiem, może odpływem kobiet jakim 
za powiatu granice, może emigracyją jaką, którąby wskazać należało?
   Z dołączonej skazówki, wyczerpujemy także ciekawą wiadomość, iż największa liczba dzieci 
przypada (u ludu) na miesiąc czerwiec, najmniejsza na grudzień. Stosunek ten potwierdza 
wymownie nie jedno przysłowie ludu, tyczące się obfitej jesieni i głodnego przednówku.
   Spis wszystkich osad, wsi, miasteczek i t. p. nie jest bez interesu, nawet dla dawnej kraju 
historyi. Najznakomitszemi pod wszytkiemi względami, obywatelami - posiadaczami ziemi, są tu 
hrabiowie Tyszkiewicze, do których kilkadziesiąt wsi należy. Książę Radziwiłł, który posiada 7, 
183 dusz, Borysowszczyzny (pod miastem powiatowem). Lecz właściwie za gospodarzy powiatu 
uważać tych należy, którzy tu fabryki, szkółki, bibljoteki, kierunek, że tak powiem wszelkiego 
ruchu życia i postępu w swych ręku mają. Temi są hrabiowie Tyszkiewicze.
   Nie dziwujcie się czytelnicy, że wam tem hrabstwem miotamy w oczy nieustannie: czynimy to 
nie przez żadne pochlebstwo, bo od żadnego z Tyszkiewiczów, nic prócz życzliwości nie 
potrzebujemy; ale żebyśmy zawstydzili niejednę arystokratyczną rodzinę, która sądzi, że na 
zbutwiałych, acz zaszczytnych starych buławach, szablach i infułach, spokojnie zasypiać może; że 
starając się o owce, gorzelnie, buraki i swoję kieszeń najukochańszą, do niczego więcej nie jest 
obowiązaną. Takich rodzin w każdym powiecie naliczym wiele, a troszczących się o dobro 
publiczne, o sprawę ogółu, o postęp, o oświatę, pracujących sercem całem, jak ci których 
wymieniam, — nie znam prawie, lub bardzo
   mało.
   Ale zwróćmy się do Borysowa, za daleko jesteśmy już od niego. To co w opisie o jurys- 
dykcyjach powiedziano, do każdego innego powiatu zastosować się może.
   Pod względem wyznań religijnych, dzieli się ludność na 53, 063, greko-rossyjskiego obrządku, 
49, 924 rzymian-kotolików, 22 ewangelików, 1, 569 staro-obradzców, i 6, 703 żydów płci obojej.
   Przed nowem rozporządzeniem o klasztorach, znajdowały się w borysowskim, trzy klasztory 
dominikańskie, jeden bernardynów i jeden bazylijanów. W dobrach klasztornych było tylko dusz 
477, lecz mienie całego duchowieństwa rzymsko-katolickiego w ogólności wynosiło 3, 000 dusz 
przeszło. Są trzy dziekanije (dekanaty) prawosławne, a dwie rzymsko -katolickie. Kościołów 
katolickich 1 3, ruskich cerkwi parafijalnych 60; synagogi żadnej.
   Od roku 1806 była w samym Borysowie, potem w miasteczku Chołopieniczach, szkoła 
powiatowa o czterech klasach, którą później zamknięto. Pozostały tylko dwie szkółki parafijalne, z 
których wkrótce jedna tylko się utrzymała. Tę hr. Eust. Tyszkiewicz, ofiarą domu na jej pomie- 
szczenie i funduszu na opłatę nauczyciela, do dwu-klassowej podniósł.
   Widziemy z tego, jak mało jeszcze o oświacie ludu, tyra warunku jego postępu, pomyślano, i 
jak wiele do uczynienia pozostało. Lecz nie wszystko razem uczynić można.
   Straż wojskowa, żołnierze na urlopie, kantoniści i inne osoby, pod wiedzą ministerstwa wojny 
zostające, nie dochodzą półtora tysiąca.
   W zapasowych magazynach włościjańskich liczyło się zboża: żyta czetwerti 29, 905, jarzyny 
17, 728, w ogóle 47, 633. Zapas ten w głodne lala 1844 — 45 zużyty został całkowicie.
   Droga pocztowa, przechodząca przez powiat Borysowski, dzieli się na sześć stacyj 
pocztowych. Most na Berezynie z groblami sążni 260 wynosi.
   Głową rzek tutejszych jest Berezyna, wypływająca z północno-zachodniej strony tegoż 
powiatu pod Dokszycami, która wpada do Dniepru, w powiecie rzeczyckim; spławna od ujścia 
Sierhuny. Dźwiga ona bajdaki z solą, zbożem, wódką, pieńką, wańczosem, klepką, maszty, szpyry, 
płyty towarne, brusy i kłody. Największa sze- rokość rzeki wynosi sążni 25 — 30, najmniejsza 
45—20. Rząd zamyśla przekopać kanał od rzeki Sierhuny, dla ominięcia jezior Maniec i Pławjo, i 
oczyścić łoże często płytkie i zamulane samej Berezyny.
   Oprócz Berezyny zasługują na wzmiankę: kanał sierhuczewski w r. 1803 wykopany, z 12 
śluzami; rzeki: Dźwinosa, wpadająca, do Wilii; Wilija, biorąca początek w powiecie tutejszym w 
Milczu; Hajna, uchodząca do Berezyny, i Jessa do Ułły, przez którą łączy się z Dźwiną. Oprócz 
tych, mniejsze rzeczki: Plissa, Seha, Bóbr, Bresiata, Rawa, Usiaża, Cna, — wiosną dozwalające 
spławiać drzewo. Dwanaście jezior i kilkadziesiąt wielkich strumieni (rzeczółek) dopełniają tego 
obrazu, wodnych komunikacyj powiatu. Z jezior najznakomitszem jest zwane Pelik (Peleg u 
Buffona), którego wody rozpływają się w dwie przeciwne strony, do Baltyckiego i Czarnego 
morza.
   Jarmarki drobne w miasteczkach: Cholopieniczach, Łohojsku, Ziembinie, ledwie zasługują na 
wspomnienie, i ta nawet nie miejsce mówić o nich. Cały przychód z powiatu borysowskiego 
wynosi rządowi 162, 715 rubli srebrem, a utrzymanie duchowieństwa, pensyje urzędników i t. p. 
rozchody wynoszą 33, 379 rubli sr.
   Takim rysem statystycznym szczegółowym rozpoczyna się opisanie, a po nim następują 
wiadomości historyczne o mieście i powiecie; część książki bez ochyby najbardziej zajmująca i 
najlepiej wypracowana. 
   Borysów leży na lewym brzegu Berezyny, przy ujściu do niej Sehy, na pochyłej płaszczyźnie, 
gruntach piasczystych i błotnistych. Od północy osłania miasto góra, od wschodu blizkie lasy, od 
południa tylko odkryte. Pozór jego tak opisują wydawcy: Przybywający spostrzega przed sobą 
gęsto ściśnięte, czarne, drewniane, kominami tylko i kościołem murowanym bielejące, niewielkie 
miasteczko. Pod nogami widać przystań handlową, zabudowaną wzdłuż nad prawym brzegiem 
rzeki, zapełnionej najczęściej bajdakami, bielejącemi od rozpiętych żagli.
   Mnóstwo ludzi wynoszących ze statków towary, liczne furmanki dla kupna produktów 
przybyłe i jakby obozem w oddzielnych gronia- dach rozłożone, ożywiony ruch w tem miejscu 
przedstawiają. Wspaniały most, na 2, 000 arszynów długi, przystań z miastem łączący. Po za 
miastem widać wyniosły grzbiet wzgórza, obszerną zakończony płaszczyzną, która w uprawną 
rolą jest zamieniona. Na lewo pośród piasków, mogilnik żydowski i gęstym sosnowym lasem 
zarosły; na prawo obszerne sianożęci i wypasów przestrzeń, którą Berezyna dwoma krętemi 
korytami przeżyna; cały zaś ten widok, otacza w dali ciemny pas sosnowych lasów, w które powiat 
obfituje
   Klimat miejscowy wcale się łagodnością nie odznacza; w czerwcu stanowczo dopiero zaczyna 
się ciepło, zima trwa do połowy marca, mrozy tu dochodzą do 25 stopni R. Sady z powodu 
przymrozków wiosennych, rzadko owocem obdarzą. Autor utrzymuje, że, nie będąc przyjemnym 
wcale, klimat jest wszakże bardzo zdrowy.
   Herb miejski nadany w roku 1792 wyobraża w białem połu bramę z dwiema wieżami, między 
niemi ś. Piotr z kluczami. Latopiscy litewscy przyznają założenie Bory- sowa Borysowi 
Ginwiłłowiczowi, w drugiej połowie XII wieku, ale pewniej daleko, jeśli nie zakład osady 
nierównie dawniejszej, to zamczysko należy się księciu Borysowi Wszewołodowiczowi około r. 
1102. Pamiątką tych starych lat jest kamień w rzece Dźwinie, leżący o milę od Dzisny i inny 
między Kochanowem a Orszą. Ostatni ustawiony był w kształcie druidyckich dolmenów, na 
czterech nogach kamiennych. Stryjkowski cytując pierwszy, wyczytał na nim czego nie ma, to jest: 
Ginwiłłowicza.
   W roku 1127 zdobywa szturmem Borysów Wszewołod Olgowicz; wspomnienia historyczne 
od tej epoki, aż do XIV wieku milczą. Małe znaczenie grodu i miasteczka dość tłómaczy ten brak 
wzmianki o nich. W XIV (ku końcowi) i XV wieku kilkakrotne pochody Witolda na Orszę, 
Witebsk, Smoleńsk i Psków, zostawiły po sobie dotąd nie zatarte drogi.
   Ślady tych Witowych dróg (w podaniach tutejszych Witold się Wiłem nazywa) są dosyć liczne. 
Stare gościńce, pola, studnie, noszą dziś jeszcze imię bohatera, po którym piętna stóp i podania 
dotąd pozostały. Jedna ludu powieść Wspomina o trzebionych drogach, o zarzucanych przezeń 
błotach, o wznoszonych mostach. W Masałajach Witowa studnia dla niego w jednym z pochodów 
wykopaną być miała.
   O Świdrygielle zapisały dzieje, ale lud nic nie zapamiętał; chociaż tu pochwycił księcia 
Michała Olszańskiego, którego kazał w Dźwinie utopić, odsyłając do Witebska.
   W wojnach Aleksandra z teściem Janem Bazylewiczem w r. 1500; Zygmunta I z Bazylim 
Iwanowiczem, kraj tutejszy był także teatrem ruchów wojennych; w Borysowie Zygmunt Stary 
posła od Ojca ś. Leona X przyjmował; a nareszcie choć w małych potyczkach z siłami W. K. 
Moskiewskiego, zmusił je do cofnięcia się od Berezyny ku Dnieprowi. Tu gońce Michała 
Glińskiego, dwa razy zdrajcy, przynieśli królowi ofiary żalu, czy zemsty? Bóg tylko sądzić może.
   Pobytu Zygmunta I, który tu odebrał wieść zwycięztwa odniesionego pod Kropiwną, nie ma 
śladu w Borysowie: i słusznie dziwi się temu autor. Lecz czas nie mógł że go zniszczyć?
   Za Zygmunta Augusta, nic się tu ważniejszego nie przytrafiło. Stefan Batory dopiero, po 
Witoldzie następcą (bo lud dobrze bohaterów odróżnić i pamiętać o nich umie) dotąd w ustach 
gminu tutejszego pozostał. Liczne powieści przejście jego tutaj, opowiadają z poetycznemi 
szczegóły. W miejscu zwanem Stanicą królewską lub Stań-Królem, szlachcic pokrzywdzony od 
wojska, zatrzymał go temi słowy. 
   Odpowiedź królewska na prośbę uciśnionego, któren się domagał wynagrodzenia z ziemi 
starościńskiej, Bierz i Milcz, dać miała początek osadzie zwanej Milez lub Milcze. Są tu drogi 
Batorowskie, karczma u przewozu przez Berezynę Baturyną zwana; Biala-Łuża, której zalane 
wodą piaski, wysypaniu dla bohatera uczynionemu przypisują; a wreszcie niedaleko Stań-Króla, 
ciekawy kamień królewski. Na nim niezgrabnie wyciosany rycerz z mieczem i tarczą, nad głową 
wielka korona, i głoski u spodu R. S. B. (Rex Stephanus Bath. ), dwa koła poniżej wyryte jedno w 
drugiem, dały powód do mniemań, że tu król obiadował (mają oznaczać talerze).
   Gmin, który pomnie dobrze Batorego, nie zna całkiem Zygmunta III, który tu był przecież, idąc 
do Orszy. Gwagnin opisuje ówczesny zamek borysowski z basztami i parkanami, dosyć obronny, 
między parkanami ziemią i kamieniami umocniony.
   Szkoda, że dawniejszego opisu borysowskiego grodu, nie zostawił nam w relacyi dwojakiej 
podróży baron Herberstein, któren dwakroć przejeżdżając tędy, zapisał ledwie miejsca nazwisko, 
brak dróg dobrych w kraju pustym i oddalenie od Orszy.
   Zamek leż nigdy nie musiał być obwarowanym ze szczególnem staraniem, choć wielce na to 
zasługiwał położeniem swojem. Była to zawsze drewniana, długa budowa, na wyspie, z jedną 
drewnianą także bramą. Dziś i to zniszczało, lub całkiem zmieniło nazwę i przeznaczenie; na tem 
miejscu stoją koszary i karczma zajezdna.
   Umieszczone tu przez autora myśli i badania o handlu, ze szczególną troskliwością są 
opracowane i na szerszy rozmiar daleko, niżeli borysowskiego powiatu opis wymagał. Ale inaczej, 
cóżby się powiedzieć dało ? jak się wytłómaczyć było można? Obszernie tu mamy o projekcie 
połączenia dwóch mórz, za Zygmunta IN powziętym, przez Berezynę z Wiliją, i projekcie któren 
na papierze pozostał aż do 1806 roku raczej do 1799, w którym kanał berezyński kopać rozpoczęto.
   W r. 1655 szturmem zdobyły Borysów przez wojska Cara Aleksego; Stefan Czarniecki 
nadaremnie w 1660 trzymał go w oblężeniu, od którego odstąpić musiał.
   Spotykamy wreszcie, po Witoldzie i Batorym, Karola XII u Berezyny, przepowiadającego 
może nowy i straszniejszy nad wszystkie boje, który historyją tego kątka ziemi miał wsławić. We 
wsi Uchołoda, są siady przejścia Szwedów Karola XII w mogiłach i długiej grobli, Królewską 
zwanej.
   Miasto Borysów należące od najdawniejszych czasów do starostwa, po drugim podziale 
oddzielone od niego zostało przez cesarza Pawia; starostwo nadane zaś książętom Radziwiłłom.
   Nadania miejscowe nie sięgają bardzo odległych czasów (znad dawniejsze zaginęły), gdyż 
najpierwsze z czasów Zygmunta Augusta (1563 roku). Ważnym jest akt renovationis z r. 1792 d. 
15 czerwca. Pomino tych przywilejów, które nie potrafiły zapobiedz przywłaszczaniu sobie 
władzy nad nim starostw, Borysów swobodniej rządzić się poczyna w r. 1798.
   Pojąc łatwo, że miasto, narażone położeniem swem na wojny i napady, akt starych mieć nie 
mogło. Najstarsze poczynają się w drugiej połowie XVII wieku.
   Sięgając Xli wieku, nie ma przecie pamiątek dawnych, ani budowli; podania są tu jedynemi 
skarbami przeszłości. Kościół miejscowy, jak dziś jest, przeszłego nawet wieku nie dochodzi.
   Przychodzim do chwili, która najżywiej dla strony tutejszej jest pamiętną, która zatarła 
krwawym blaskiem swoim wszystko, co tu wprzód jaśniało, — do odwrotu Napoleona w roku 
1812, i bitwy nad Berezyną. Opisana ona szczególowie, żywo i malowniczo w dziele naszem i do 
niego odsyłamy czytelników. Ten ustęp najwięcej zajmujący, wybornie wypracowany, nic nie 
zostawia do życzenia. Nawet podania, nawet powieści ludu, dodają mu barwy i świeżości. Gdzież 
nie wzrośnie podanie, gdzie baśń wciska! Czytając wypisane przez hr. Tyszkiewicza, przytomni 
niejako jesteśmy processowi tworzenia się ludowych tradycyj i zdumiewamy się nad siłą z jaką 
rosną i przeszłość malują. Wiele w tej sile fantazyi, mniej prawdy niestety!!
   Nic nie powiemy o skarbach Francuzów, których tu opowiadają takie mnóstwo, ale musiemy 
wspomnieć, że wójt wsi Sciudzionki "pokazuje miejsce, gdzie król pruski był ubity; opowiada jak 
później, niedawnemu czasy ukazywał się turek i t. p. " 
   Nieprędko po kiesce doznanej w r 1812 miasto Borysów do porządku przychodzić zaczęło, 
zniszczone musiało się odbudowywać, a przez jakiś czas, nawet jurysdykcyje, w lichych mieściły 
się domkach, szkoły całkiem wyniosły się do Chołopiewicz.
   Borysów w r. 1680 miał rynek z komorami, cerkiew ś. Spasa, domów 382; dziś połączony 
wspaniałym mostem z prawym brzegiem Berezyny, ma dwie cerkwie drewniane, kościół 
murowany jeden, dwie bożnice żydowskie, dwa młyny, 600 z górą domów, a w nich 5, 917. 
mieszkańców. Kupców chrześcijan 8, żydów 44, mieszczan 420, żydów 1566, hrażdan (obywa- 
teli miejskich) 80. Na kwadratowym rynka miasta stoi w pośrodku cerkiew prawosławna, w 1834 r. 
wzniesiona. Ulic i uliczek około 20, w części tylko brukowanych. Na miejscu dawnego zamku, na 
wyspie, stoi ostróg. W okolicy zwraca uwagę wojenna słoboda żołnierzy inwalidów.
   Dochody miasta nie przechodzą 1790 rubli; rozchód wynosi 1660. Mieszczanie trudnią się 
uprawą roli, wszyscy prawie mają ogrody i pola; wstęp do lasów, dawniej od starostw dozwalany, 
dziś kupnem drzewa zastąpiony.
   Oprócz szpitala kościelnego, żadnego innego nie ma dobroczynnego zakładu, żadnej też 
fabryki; spław na Berezynie wszystkich zajmuje.
   Handel tutejszy dosyć jest czynny. Berezyna na Dniepr niesie drzewo, smołę, aż do morza 
Czarnego przeznaczone; nawzajem od Krzemieńczuka przychodzi tu sól, w mniej urodzajne lata 
zboże, krupy. Nieco trudniejszy jest spław drzewa do Baltyckiego morza, przeciw wodzie do 
jeziora Pelik, na śluzy lepelskie, jezioro, przekopem o Ulanki, Ulanką na Dźwinę. Śluzy i porohy 
Dźwiny, a mianowicie długość tej drogi, trudną ją i mniej powabną czynią. Lecz wkrótce może 
połączenie Dźwiny z Berezyną prostsze i łatwiejsze, i w tej stronie ożywi handel.
   W roku zwyczajnie urodzajnym przychodzi tu z Malorossyi na 250, 000 rub. sr. towaru, w tej 
summie samej soli za 230, 000 rub. sr.
   Handel drzewny tutejszy roczny nie przechodzi 195, 000 rubli srebrem.
   "Widok powierzchowny miasta Borysowa, — pisze autor, którego tu wyrazy przywiedziemy w 
całości, — jest tenże sam co i wszystkich innych, małych litewskich miasteczek. Prócz obywatela 
za interesem przybyłego, albo urzędnika docześnie zamieszkałego, liche i brudne żydostwo 
wszystkie celniejsze domy, place i ulice miasta zalega i cały przemysł trzyma w swych rękach; 
mało znaczący handel przewozowy, towar łokciowy, produkta konsumcyjne, gorące napoje, 
rzemiosła wszelkiego rodzaju, wszystko jest w ręku żydów. Mieszczanin w długiej szarej kapocie, 
z czapką barankiem obłożoną, czego tylko potrzebuje, z rąk żyda nabywać musi; nie ma bowiem 
dosyć siły w sobie, a wszystkim im w ogóle brak potrzebnej jedności i umiejętności, ażeby gałąź 
przemysłu handlowego z rąk żydowskich wytrącić i sami utrzymać mogli. Mieszczanie 
borysowscy najwięcej rolą się zajmują. Niektórzy z nich są kowale, szewcy, a najczęściej 
umiejętni i wyborni rybacy. Latem zwykle nabiera Borysów więcej życia; włościjanie 
małorossyjscy, flisy z bajdaków, pospólstwo ze stron różnych, płytnicy naprzemian przybywający, 
widzieć się dają po ulicach, lub po małych kramikach, gdzie drobne i skromne potrzeby swe 
opatrują. Często spostrzedz można kilku takich ludzi, a pośród nich żyda, wymownie ich odurzyć 
usiłującego, za temi innych żydów trzymających ich na oku, aby gdy się pierwszemu nie uda, 
ponowioną natarczywością i wybiegami, drobiazgową korzyść z nich wyciągnęli. Często się 
zdarza, że za przybyłym, przyzwoicie odzianym obywatelem, dwóch lub więcej żydów w tropy 
goni; oglądają go, mierzą do koła okiem, czynią między sobą narady, uwagi i spostrzeżenia; są to 
miasteczkowi krawcy, którzy na plecach przybyłego pana odbywają swojej professyi naukę; 
dochodzą kroju jego sukni i wzór z niej zdejmują, aby, jeśli któremu z nich dla kogo z okolicy 
odzienie robić wypadnie, mógł go zapewnie, że modny frak lub surdut uszyje. Osoby takie i tym 
podobne widoki, stanowią znamię i rys wydatny miasta Borysowa; wszędzie żydzi, wszędzie 
pospólstwo. "
   Ale z różnorodnego pospólstwa tego, ileżby zajmujących utworzył obrazków badacz 
obyczajów gminu! Ile ich jeszcze żyd dostarczyć może, choć go już tak na wszystkie strony 
obracano.
   Dwa tylko jarmarki ma Borysów: na Nowy rok i w dziesiątą niedzielę po Wielkiej-nocy; oba 
mało znaczące.
   Włościjanie tutejsi, — powiada dalej autor, — są urody nieprzerosłej, ani zbyt mali, postawy 
ciała foremnej, zdrowi, do pracy leniwi, o zachowanie swej własności nie dbali, w naruszaniu 
cudzej nieskrupulatni. Wpływ przemożny żydów, szeroko dotąd pośród wiosek obywatelskich 
rozpostarty, zdaje się być główną tego przyczyną.
   Dodajmy, że nie mniejszą przyczytną złego, jeśli jest, są zawsze sami właściciele ziemi. Jak za 
dzieci złe zawsze odpowiada ojciec, tak za włościjan właściciel ziemi. Do niego należy poprą- wa 
ich moralna, oświata, dobry byt, wszystko; gdyby chciał, może ich niedolę osłodzić, odwieczną 
niewiadomość oświecić, zepsucie, położenia ich skutek, wstrzymać i uleczyć. Żydzi są tu tylko jak 
wszędzie, czynnemi współpracownikami dziedziców. Złe, jakie widziemy w najniższych 
społeczności klassach, ani nas zadziwiać, ani względem nich zrażać nie powinno. Jakież to 
wychowanie tych ludzi? jakie staranie o moralne (o umysłowem i mówić nie można) 
udoskonalenie? gdzie piecza o te dzieci, które jak wolu wprawiają do pracy, nie dając im ani czasu, 
ani chęci wzniesienia oczu nad czarną ziemię i zadymioną chatę? Możemyż wymagać po nich cnót, 
których nie szczepim? Nie obwiniajmy, bo wina jeśli nie na nas cośmy wszystkiego w chwili 
uczynić nie mogli, to na dziadów i pradziadów naszych spadnie. Pod względem dobrego bytu 
wprawdzie wieśniak naszego kraju, daleko stoi wyżej, od biednego proletaryjusza Irlandyi i 
Francyi nawet, wyżej też od niego stoi moralnie; umysłowie tylko nikt już od niego niżej stanąć nie 
może. Jegoż w tem wina? Lud, którem obwiniamy, jest przecie stokroć cnotliwszym od nas 
samych, jeśli weźmiemy w rachunek, że go nikt tej cnoty nie uczy, nikt nie wpaja, choć od niego 
wymagamy jej przecie.
   Lud powiatu borysowskiego, wedle sposobu życia, dzieli autor na mieszkańców leśnej części i 
polistej: "Mieszkańcy strony południowej i zachodniej, lasami zarosłej, mającej spławne rzeki, do 
ciągania towarnego lasu zimą, do spławiania go latem nawykli; z tej pracy, nie wychodząc daleko 
od domów, otrzymują w znacznej części swoje zarobki. Każdy z porządnych włościjan, bywa tu 
zwykle opatrzony w niemałą liczbę zdrowych i dobrze utrzymanych koni, w znaczne trzody bydła, 
które po lasach się pasą. Domy mieszkalne i zabudowania gospodarskie niemal u wszystkich 
włościjan zwykle brudno są utrzymane; dachy na nich porujnowane, pogniłe; parkany co jesień 
rozebrane i spalone, bo na postawienie nowych, drzewo ich nie wiele pracy, a nic zgoła pieniędzy 
nie kosztuje; każdy z nich najdalej o kilkaset kroków od lasu mieszka, a wspólnictwo własności 
leśnej do dziś dnia tak jest tu w używaniu, że włościjanin w lesie obywatelskim, bez żadnej uwagi 
na jego własność rąbie, psuje, co chce i gdzie mu się podoba, nie szukając na to żadnego 
pozwolenia; nakoniec przedaje na swój dochód drzewo, węgle, smołę, w przekonaniu, że to 
najprawniej czyni. "
   Któż temu winien? jeśli nie właściciele, którzy nie starają się w lasach zaprowadzić porządku, 
choćby to może po wiekowym nałogu z trudnością przyszło? Chcemyż żeby włościjanie szanowali, 
czego my nie szanujemy i o co niedbamy?
   Idźmy dalej:
   To wspólnictwo i łatwość otrzymania w potrzebie drzewa, może być główniejszą przyczyną, że 
się z tak łatwego nabycia własności leśnej, w włościjanach naszych nie wyrobiło uczucie potrzeby 
zachowania czystości, porządku i oszczędności w zabudowaniach. To niedbanie o budowle i 
własne mieszkania, stawia nieoswojonemu i niedoświadczonemu oku przejeżdżającego obraz 
nędzy kraju większej, niż ona jest w rzeczy samej. Gospodarstwo rolne u mieszkańców tej strony 
dosyć jest niedołężne i ograniczone; poła niewiele mają, sieją zawsze tyle, ile do wyżywienia 
siebie i swych domowników potrzebują; myśl zapasu rzadko im do głowy przychodzi; handlu 
ziarnem zgoła nie prowadzą. Znają się na rybołówstwie i myśliwstwie, mając nie małą liczbę barci 
i ułów po lasach. Włościjanie leśni, okrążeni takiemi bogactwami, przyrodzenia, nie lękają się 
niedostatku, bo chód przypadkiem zima wcześniej się zacznie, a wody przed czasem opadną, lub 
na polu nieobfity urodzaj, skóra dzikiego zwierza, sztuka zwierzyny ustrzelona, lub pracowita 
pszczoła, dochód mu przyniesie, a ludzie handlujący, Berezyną chleba dostarczą. Ubiór tych 
włościjan jest wcale skromny: mężczyzna nosi zwyczajnie siermięgę (kapotę) szarą lub ciemnej 
barwy z maleńką zamiast kołnierza wypustką, z sukna bardzo mocnego, i trwałego prostej wełny, 
tkanego sposobem właściwym naszym wieśniakom we trzy nitki; -czasem bywa biaława, krój ma 
w sobie właściwy, zawsze jednostajny u mężczyzn i kobiet, nie szeroka, poła na połę daleko nie 
zachodzi, za kolana rzadko przedłuża się, u kobiet stóp sięga, równie latem jak zimą do użycia 
służy; póki nowa zowie się świtą. Drugą odzieżą jest także kapo- ta z płótna grubego, takiegoż jak 
poprzedzająca kroju, zwana nasuw, i kładzie się czyli nasuwa na wierzch siermięgi, podczas 
deszczu jesienią lub śniegów zimową porą. Kożuch podobnegoż kroju, bardzo częstego jest użycia, 
jesienią, zimą, a przy ostrzejszych zmianach powietrza i latem ciągle noszony; w mrozy kładzie się 
na kożuch siermięgę i nasuw.
   Do podwiązania się służy dziaha, to jest: pas zazwyczaj rzemienny z klamrą do zapinania, przy 
którym wisi rzemienna kaleta, a wniej nóż i krzesiwo z hubką.
   Spodnie latem z płótna, zimą sukienne, na uczkurni, to jest: postronkiem ściągające się. Na 
nogach rzadko buty skórzane, zwyczajnie łapcie, rodzaj obuwia w kształcie trzewika, z łyka 
lipowego, wiązowego, a w niedostatku i łozowego uplecione, które czarnym rzemieniem lub 
postronkiem, na oburucz (czyli z obojej strony) okręcając nogi, od stóp do kolan, dobrze płótnem 
obwinięte, przywiązują. Czapka zimą z siwych lub czarnych prostych owiec, zwyczajniej z 
prostego sukna, baranem podbiła, z długiemi uszami., latem okrągława w rodzaju kołpaka, z 
takiegoż sukna, a czasem i kolorowa z cieńszego. Jak zimą tak latem szyja naga, koszula spięta 
błyszczącą spinką piersi okrywa. Kobiety, równie jak mężczyzni, używają siermięgi, nasuwu i 
kożucha, ale bez pasa, częściej trzewika niż łapci, latem pospolicie boso.
   Mężatka od dziewczyny strojem głowy różni się; pierwsza obwija głowę płótnem białem 
namiotką zwanem, którem otulając opięto podbródek, część policzków i uszy, daje nad czołem 
wystawę, a z tyłu popuszcza dwa kłapcie; u młodych wierzch zdobi ogrodowy kwiatek; druga 
nigdy, nie nosi namiotki, pospolicie zawiązuje chustkę, przypina kwiatek, lub jeśli mieć może, 
koniec pawiego pióra, z pod której puszczone są na ramiona dwa długie sploty włosów, wstążką 
lub kwatem zakończone, młodsze nie noszą nawet chustki, mają gładko uczesaną głowę, z dwoma 
splotami włosów. Sznurówka, cały stan okrywająca, zawsze kolorowa, dziewkom właściwa; 
andarak czyli spódnica, dokoła otulająca, sznurkiem ściągnięta, częściej kolorowa niż płócienna, 
na tej płócienny fartuszek, na szyi paciorków; kolców u uszu nigdy prawie. Młode mężatki i 
dziewczęta, całe w bieli, idąc do dworu na robotę, osobliwie czasu żniwa, sztywnie i jak 
najczyściej ubierają się. "
   Mieszkańcy zachodnio - północnej części powiatu polistej, z okolicy Dokszyc, zupełnie się od 
poprzedzających różnią ubiorem. Odzież, świta sukienna po kolana, bronzowego koloru, na niej 
biały nasuw płócienny, opasany rzemiennym pasem; łapcie w kształcie trzewika plecione, do 
kolana aż opasujące nogę rzemieniem, lub powrozem. Szyja naga, koszula spięta spinką. Kobiety 
noszą namiotki staranniej obwiązane, świty bronzowe, andarak kolorowy, trzewiki lub łapcie. 
Dziewki chodzą w bieli całe. Mieszkańcy pól cały dochód mają z roli, przewozu i zarobkowania za 
domem. "Domowstwaich, — pisze autor, — są zwykle czysto, dobrze i ochędożnie utrzymane; 
ogrodzenia wszędzie cale, zapasy drzewa opałowego porządnie ułożone, rozsądnie i w miarę 
potrzeby używane; narzędzia rolnicze i wozy starannie zachowane, zatem długotrwałe, bo nabycie 
drzewa nie mało ich kosztuje. "
   Utyskuje autor na brak podań; przecież gdzie się dochowały ślady Wilowych pochodów, 
Batorowych stannic i szwedzkie mogiły na niedostatek ich zbytecznie uskarżać się nie można. Być 
bardzo może, że w przyszłości wszystko to zatrze pobojowisko pod Sciudzionką, które dziś już 
sprowadza tylu ciekawych ku sobie.
   Miasteczka powiatu borysowsktego, nie odznaczają się niczem takiem, czemby na siebie 
szczególną uwagę zwrócić mogły. Jest ich tu siedm, których dzieje szczegółowo poprzedza rys 
ogólny historyi miasteczek w prowincyjach naszych, pracowicie wykończony.
   Ze wszystkich zastanawia najwięcej miasteczko Łohojsk, którego tu dzieje opowiedziane są 
wybornie, i istotnie ciekawe. Osada ta sięga odległej starożytności, bo już w połowie XII wieku 
wspomnienie o niej w Ipatjewskiej kronice. W rodzinie Tyszkiewiczów zostaje od trzynastu 
pokoleń. Ślady tu pieczołowitości o niej dziedziców, więcej niż gdzieindziej widzieć się dają. 
Łohojsk, sam tylko w powiecie borysowskim, ma fabryki: tkanin lniano-bawełnianych (założoną 
przez dziedzica w r. 1837) i odlewów żelaznych. Ma bank pożyczki dla miesz- kańców, których 
dobry byt najwymowniej dowodzi, że starania zawsze wieńczy skutek, byleby te wytrwale myślą 
pewną kierowane były.
   Zakład tutejszy tkanin lniano-bawełnianych ma 50 warsztatów, na których na rok wyrabia się 
od 800 do 900, 000 arszynów; z obrotem kapitału od 20 do 25, 000 rubli srebrem. Przędza lniana 
kupuje się w kraju, bawełna przychodzi z manchesterskich przędzalni.
   Nie będziemy tu obszernie się rozciągali nad historyją cerkwi i kościołów, których liczbę 
wyżej wypisaliśmy, i powiemy tylko w ogólności, że starych tego rodzaju gmachów nie ma wcale. 
Fundacyje są dawne, ale budowy nie sięgają czasów, którychby pamiątką będąc, zastanawiały nas 
pod względem sztuki, lub tradycyjnej normy budownictwa. Opisawszy cerkwie i kościoły z ich 
aktami, o założeniu poświadczającemi, wspomniawszy o zakonach, przystępują wydawcy, do rysu 
geognostycznego powiatu, krótko bardzo skreślonego, ale dostatecznego dla ziemi, która nie zdaje 
się nic szczególnie zastanawiającego w łonie swem ukrywać.
   Następuje obszerny artykuł o gospodarstwie ziemiańskiem, ze wszech miar ciekawy i 
zajmujący, tem właśnie może, iż autor wszystko spisał, aż do najznajomszych nam i pospolitych 
czynności, któreby innemu mniej bacznemu oku łatwo wymknąć się mogły, a przecież do obrazu 
całości należą. Opisy nawet narzędzi rolniczych, które wkrótce znikną z udoskonaleniem 
niezbędnem rolnictwa, do jakiego idziemy, nazwania i t. p., będą dla przyszłości jedynem, źródłem, 
z którego ucząc się dziwić będzie, jakeśmy spali długo.
   W dziewiętnastym wieku, użycie smyka np. (brony z kłód jodłowych zupełnie pierwiastkowej) 
ledwie do uwierzenia!
   Obszerna ta rozprawa bezsprzecznie do najlepszych w dziele tem należy, a nawet można 
powiedzieć, jest najdobitniejszym obrazem stanu gospodarstwa, nie w jednym tylko borysowskim 
powiecie; skreślonym ze znajomością rzeczy prawdziwą, z cierpliwością i zamiłowaniem 
dokładności chwalebnem. Może ona służyć za wzór do rysów gospodarstwa w innych 
prowincyjach, któreby na udoskonalenie jego wpłynąć mogły, wskazując jak nisko stoimy w tym 
względzie. Nie wszystko zapewne odrzucać potrzeba, co wiekowe doświadczenie nam dało; lecz 
wszystko prawie udoskonalenia wymaga, na tle naszem, naszego; ale potrzebujemy i tu postępu. 
   Mamy tu wiadomości o grodach także, o lasach, o handlu drzewem, miarach, wagach i t. p. 
Wracamy jeszcze raz do wieśniaka, o którym mówiąc, autorowie odzywają się z tem samem 
zdaniem, jakie nieco wyżej zbijaliśmy. Nie będziemy powtarzali swoich protestacyj, lecz 
przekonani jesteśmy, że głębsze wniknienie w stan ludu zmieni wyobrażenia piszących. Wiele jest 
złego, ale gdzie nikt nie piele, chwast rośnie swobodnie.
   Utyskiwania na pijaństwo słuszne, ale i tu, kto mu winien? Jeśli żyd, czemu go nie wypędzim?? 
Wszak żyda trzymać nikt nie zmusza? i borysowski powiat pochlubić się może, razem z Zarządem 
Mińskim, że pierwsi w r. 1841 prosili o wygnanie żydów z karczem. Po żydach w spadku pozostałe 
pijaństwo, ze zmniejszeniem gorzelni, z pilnem okiem na szynki, a najbardziej z moralnem 
podniesieniem ludu ustać musi. 
   Z całego rysu gospodarskiego wnosząc i opierając się na wniosku autora, widziemy że 
borysowski powiat wcale do urodzajnych okolic należeć nie może. W siedmiu latach jeden wielki 
urodzaj, jeden nieurodzaj, jeden rok średni, dwa nieco lepsze, dwa nieco lichsze od średniego oto 
obraz cały. W ogólności więc, niewdzięczną jest dosyć rola, lecz czy takąby pozostała przy 
staraniach umiejętnie skierowanych na ulepszenie jej? Wątpimy bardzo.
   W leśnej części powiatu myśliwstwo, jeśli nie, gałąź przemysłu, to pewien dochód dla 
wieśniaka i zabawę dziedziców stanowi: słusznie mu należał rys szczegółowy także. Tu jeszcze. 
polowanie na niedźwiedzie, na dziki, łosie, sarny (rzadkie), wilki, rysie, kuny, wydry, borsuki, 
obfitym często wywdzięcza się plonem; a rybołówstwo zajmuje wszystkich, w pobliżu jezior i rzek 
zamieszkałych. Sura, jaki się tu poławia, waży czasem do 120 funtów.
   Z chorób endemicznych tylko kołtun, o którym już tyle pisano, może się słusznie nazwać tem 
imieniem: inne właściwie nie są niemi. Febrę przepuszczającą, skrofuły, i t. p. winni mieszkańcy 
nie tak klimatowi i ziemi, jak sposobowi życia i niedostatkowi, częstokroć do użycia pokarmów 
niezdrowych zmuszającemu. Artykuł o chorobach nic zastanawiającego nie zawiera: a spis roślin, 
wedle wszelkiego podobieństwa, musi tylko znaczniejsze obejmować. Trochę obfitszy jest artykuł 
o grzybach, i nie braknie mu nic, krom naukowych nazwisk, pod któremi są znane; a bez nich, z 
powodu różnego przezywania w różnych okolicach, nic się tu, oprócz o najznajomszych nauczyć 
nie można.
   Zbiory naukowe Borysowa ograniczają się kilku prywatnemi, z których najznaczniejszy jest
   Łohojski. 
   W Mściżu u p. J. Slizienia, zbiór roślin i szklarnie, biblijoteka do 7000 dzieł dochodząca, zbiór 
medalów i monet (2000), zaszczyt przynoszą zacnemu posiadaczowi. Zamiłowanie w nauce, w 
naukowych skarbach, które ją dotykalnie przedstawiają, w utworach sztuki, i oto dziś cecha, która 
jedynie od gminu odróżnia. Ci co bez książki, bez myśli, bez celu żyć mogą, to gmin prawdziwy, to 
tłum; każdy w miarę swej możności, przy dzisiejszej taniości rzeczy, podsycających i kształcących 
umysłowy żywot, zdobyć się na nie może. Gdybyśmy mniej kart mniej butelek, mniej 
stemplowego papieru na processa niepotrzebne kupowali, mielibyśmy wszyscy więcej pokarmu 
dla ducha, i więcej wartości w oczach własnych.
   Jedyne zasoby powiatu borysowskiego znajdują się w Mściżu i Łohojsku.
   W Łohojsku biblijoteka, kilka tysięcy dzieł licząca, zbiór aktów, dyplomatów, autografów, 
medalów i monet (1140). Starożytności różnych, jako: krzyż kościelny z czasów Zygmunta I, dwa 
pałasze z popiersiem Batorego, chorągiew szwedzka zdobyta przez Stefana Czarnieckiego, pałasz 
Piotra W., laski, karabele, buzdygany, buławy, broń, zbroje, i t. p., godne są widzenia. Oprócz tego, 
rzeźby i odlewy różne, a jak dla nas najciekawsze roboty p. Rafała Slizienia, którego talent tak 
głośny, a tak mało komu bliżej znany, i 220 blach, rytowanych przez krajowych sztycharzy (zbiór 
jedyny w swoim rodzaju), powiększają tutejsze skarby. W zbiorze rycin i ry-
     sunków, spotykamy roboty: Czechowicza, Smuglewicza, Damela, Rustema, Orłowskiego i 
wielu innych; z obcych: Canalettego, Dominiquina, Wouwermana, Sotimeny, Callola i t. d.
   Są tu jeszcze etruski i naczynia z Herkulanum i Pompei. Jeśli dodamy, że hrabia Tyszkiewicz, 
posiadacz tych szacownych zbiorów, spieszy niemi wspomagać każdego z piszących, że chętnie 
dzieli się tem, co zebrał i na korzyść ogólną rad obrócić, co mu dały zamiłowanie rzeczy krajowych, 
sztuki i nauki, i usilna praca, dopełnim najlepiej tego rysu. Cześć niech będzie ludziom takim.
   Właśnie też, o czci mówiąc, natrafiamy na sławnych ludzi borysowskiego powiatu, o których 
osobną znajdujemy wiadomość. Pochlubić się godzi, by zachęcie tych, którym jeszcze lub stara 
sława, lub walka choć bez sławy a z pożytkiem, zasmakować może. Nie jeden sił nabierze do pracy, 
gdy ją ocenioną i uczczoną, choć późno zobaczy. Najsławniejsi Borysowianie są: ś. p. Feliks 
Żukowski, professor b. uniwersytetu wileńskiego, rodem z parafii mściżskiej. z ubogich bardzo 
rodziców (ur. 1782 d. 25 maja, umarł 1834, d. 9 lutego), filolog i badacz starożytności; i zmarły 
także, professor Ignacy Szydłowski, urodzony w Hajnie. O obydwóch wiadomość zajmującą dają 
wydawcy; może też drugiego z nich, jako ziomka, zbyt wysoko oszacowali. Nie jest Szydłowski 
bez zasług, i gdyby tylko jako wydawca [wizerunków stawał przed nami, jużby mu odmówić ich 
nie można; ale jako poeta, jako krytyk, jako pisarz wreszcie, nie od" znaczą się ani talentem 
wyższym, ani żadną wybitną dążnością, któraby myśl czynną, żywą w nim okazywała, Gdyby ten 
dowcip, którym w rozmowach, w nieznanych artykulikach, w szyderskich ucinkach, szafował, 
użył był inaczej, możeby on cechę wybitną jego fizyjonomii literackiej stanowił. Wdzięczni 
jesteśmy wydawcom za spis artykułów Szydłowskiego, artykułów drukowanych różnocześnie, 
któren będzie wskazówką dla przyszłego bijografa.
   Przychodzim wreszcie do monografii ludu, zbioru pieśni jego, i opisu weselnych obrzędów, 
któren nowym jest materyjałem do historyi klassy tej, przechowującej w sobie odległych wieków 
jeszcze pojęcia, podania i symbole. Ileż to, dziś bez znaczenia dla nas pozostałych ceremonij, 
głębokie niegdyś miało znaczenie, którego sam lud już nie wić, powtarzając bez myśli, co z myślą 
czynili dziadowie.
   Tłómaczenia pieśni Szydłowskiego nie zasługiwały na przedruk nowy: starając się o wdzięk 
jakiś pieszczony, tłómacz zatarł właściwy im charakter. Nie chcemy bez dowodu zarzutu te- ' go 
czynie, oto jeden. Pieśń ludu mówi:
    
   Nie siadzi Tacianka bokam, 
   Heta tobi nie z narokam; 
   Siadzi sabie praściusieńka, 
   Budzie tabie milusieńka.
    
   Tłómacz zaś:
    
   Nie patrz Tacianko na stronę, 
   Nie są to żarty zmyślone; (??) 
   Siądź prosto, podnieś oczęta, 
   Zajmie je luba ponętą. (?!!)
    
   Lecz mając w artykule p. E. M. pieśni ludu oryginalne co ważniejsza, możemy opis wesela 
przez Szydłowskiego opuścić.
   Uroczystości te obchodzone przez lud, jak i pieśni, zbliżają się wiele do innych u ludu 
litewskie- go i ruskiego postrzeganych; z tą tylko różnicą, że w borysowskiem wpływ starej 
litewszczyzny jest bardzo widoczny i pierwszy raz w zbiorze tym na jaw wychodzi. Dotąd 
mówiono tylko o wpływie Rusi na Litwę, lecz okazuje się, że i Litwa w prowincyjach, z któremi 
długo spojoną była, wiele swojego pozostawiła. Obchodze: nie kupałły, dziadów, radawnicy wiele 
ma styczności widocznej z litewskiego pogaństwa obrzędami. Dobrze, że nie pogardzono i 
zabobonami ludu, które są pewnie pozostałością starej wiary, utrzymującą się pomimo nowej lub 
do niej przylepioną. Przysłowia także w zajmujący sposób ułożone, nie mało się przyczyniają do 
przedstawienia nam tutejszego ludu. Niektóre z nich malujące naprzykład stosunek pana do 
włościjanina, wyborne. — Łaska pańska tylko do proga. — Nie tyle pan dokuczy, co panięta 
(officyjaliści). — Wół ma język długi, a gadać nie może. — Prosi pan na tłokę, a nie przyjdziesz, za 
łeb powlokę. — Pany się z sobą drą, chłopom czupryny drżą. — Gdyby nie pański rozum, a nie 
nasza chytrość, przepadlibyśmy. — Gdy ci wierzą, nie klniej się; gdy cię biją, nie proś się. Ostatnie, 
w kilku słowach głęboką znajomość ludzi okazuje. Wzbudzasz niewiarę, gdy sam czując fałsz, 
zbytkiem dowodów chcesz go wmówić; draźnisz gniew, gdy się chcesz jego skutkom wyprosić.
   Przysłowia, pogadanki, wykrzykniki, w których lud sam siebie i świat ze swojego stanowiska 
maluje, które przy pieśni gminnej uderzają zupełnie odrębną fizyjnomiją, bo pierwsza idealizuje, 
drugie nagą chwytają rzeczywistość, zebrane tu w wielkiej liczbie i ułożone z myślą 
rozklassyfikowania, rzucają wiele światła, na obraz borysowskiego gminu. One też kończą jego 
monografiją, po której tylko krótka rozprawa, o śladach słowiańszczyzny w powiecie tutejszym i 
dodatki następują. 
   Otóż treść całego dzieła, z której widać, żeśmy ją, nie napróżno w początku chwaląc, za wzór 
dla innych stawili. Zupełny brak systematycznego układu, jest jedynym zarzutem, jaki dziełu temu 
uczynić można. Lecz z tychże materyjałów, łatwo systematyczniej ułożyć, a bez nich żaden system, 
sam przez się nic nie powie. Badania historyczne, rys gospodarski, obraz ludu, odznaczają się i 
pracowitem wykończeniem, i zbiorem ciekawego materyjalu. Wszędzie styl zastosowany do 
rzeczy, niewymuszony, prosty, jasny, a kilku ledwie dojrzanych russycyzmów, w książce tego 
rodzaju prawie nieuniknionych, nawet wyrzucać nie chcemy autorom. Bodajbyśmy jak najwięcej 
dzieł tego rodzaju i tak dokonanych mieli.
    


TOM II.
I. WYPRAWA DO CHOCINIA.
    
   Wielu uczonych zastanawiało się nad rozchodzeniem się dźwięku w powietrzu, nad biegiem 
światła, nad szybkością, z jaką płynie i odpływa materyja elektryczna; żaden o ile wiem, nie ułożył 
formuły, według której możnaby wnioskować o rozchodzeniu się wieści. Gdyby to nie było 
zuchwałem, rzekłbym, że wieść każda rośnie w stosunku kwadratów odległości od miejsca, 
którego się dotyczę, i w stosunku liczby osób, które ją sobie podają. Ale na co nam te formuły, 
mówmy o rzeczy jak się miała. Działo się niedawno, bardzo niedawno; uciekłem od kłopotów 
gospodarskich, odetchnąć o kilka mil od domu, u przyjaciela Kazimierza; może też trochę i od 
książek uciekałem, bom ich tylko wziął parę do podróżnej torby; i jakby dla przyzwoitości 
zapakowałem Mindowsa także, którego jednak nie tknąłem potem, choć go wziąłem na przypadek 
natchnienia (a między nami mówiąc, wcalem się tego przypadku nie spodziewał). Wyjechaliśmy 
skwarnym dniem w drogę: ja szczęśliwy, że dni kilka myśleć nie będę o gospodarstwie, o 
fabrykach, o wapnie i cegle; on trochę niespokojny o żonę i dzieci, które odjechał od dni kilku 
tylko. Ależ który poczciwy człowiek nie doświadcza niespokojności takiej, nawet powracając z 
przejażdżki w pole? Jechaliśmy więc, i opisywać wam nie będę mojej całej podróży. W Łucku 
pokazałem już towarzyszowi podróży, chmurę na północy, z której się grzmotów spodziewałem; 
ledwieśmy dojechali do Jarosłmoicz, lekki wprzód obłok wzniósł się straszliwie czarny, 
oświecony dziwnie zachodzącem naprzeciw słońcem, grzmiąc, hucząc i niekiedy złocistą 
przerywany błyskawicą. Zdąży- liśmy do gospody, pozatykali kominy, zamknęli okiennice i 
posilać się zaczęli, oczekując burzy. Wśród rozmów różnych, Kazimierz wspomniał mi kilka 
miejsc, niedalekich jego wioski, a może wartych widzenia. Mówił mi o Hulczy, o Peredylu, o 
Dermaniu, gdzie dotąd celę Hryszki Otrapiewa ukazują, wreszcie o Chociniu wspomniał.
   — W Chocinki, — mówił, — na starym zamczysku, jest pieczara długa w ziemi wykuta, w 
której była nieboszczka pani K... Wejście do niej ma być zawalone, jednakże wcisnąć się można; 
ściany jej okryte być mają napisami, których ani pani K.,.. ani nikt dotąd wyczytać nie mógł!
   — A! — podchwyciłem, — pojedziemy tam! pojedziemy koniecznie, odkopiem wejście, 
odrysujem pieczarę" zdejmiem facsimile napisów. Kto wie, może staro -słowiańskie, może 
runiczne, bo znam położenie Chocinia nad Horyniem, jest to odwieczna sadyba! — i uściskałem 
Kazimierza pełen radości i nadziei; gdy grzmot się odezwał, bryczka się zatrzęsła, ukazała się 
błyskawica, i ojciec Franciszkan z Międzyrzecza Ostrożskiego, który nas powitał:
   — Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Musieliśmy dla burzy i Franciszkana zapomnieć 
o Chociniu i jego pieczarze tajemnic pełnej. Wszczęła się rozmowa, w której fenomena 
meteorologiczne teraźniejszego roku największą grały rolę. Opisywaliśmy sobie wzajemnie 
straszliwe burze, które w Kowelskiem i Pińszczyźnie tyle zrządziły szkody; tymczasem ozwał się 
grzmot i turkot znowu, trzeci podróżny zawitał. Był to, jak sam mówił, zdaleka bardzo, bo aż zpod 
Warszawy cudzoziemiec, mocno przejęty swą dostojnością ucywilizowanego człowieka (gdyż nas 
za bajbardzo, za trochę powerniksowanych barbarzyńców uważał, on, co widywał balet i jadł 
serdelki warszawskie!). Rozmowa naturalnie zwróciła się w inszą stronę, i po półgodzinnej 
gawędce, w ciągu której oszczędny warszawiak dozwolił się wodzie nastawionej na herbatę 
przegotować, byle nas na nią nie prosie, rozeszliśmy się, a jego zostawili z Franciszkanem. 
Ledwieśmy wyszli, usłyszeliśmy wołanie na chłopca i przygotowywanie do herbaty, którą 
ucywilizowany człowiek raczył utraktować księdza towarzysza swego, dając mu jeszcze w 
dodatku nieocenione przepisy preparowania tego napoju, w zamian za które uczony ksiądz prawił 
podróżnemu o mieście Łucku i historyi Wołynia, jak powiadał z Kromera, ale mnie się zdaje, że 
gdyby to Kromer słyszał, byłby się relacyi zaparł niezawodnie.
   Ale otóż prawim o rzeczach nie należących do nas może, powinnibyśmy spieszyć do celu, 
mówić już o — poczekajcie łaskawi czytelnicy; mnie się zdaje, że przechadzka bez celu, w której 
się trochę błądzi i chwilę nie wie dokąd idzie, ma swoje wdzięki; wystawcie więc sobie, że 
jesteśmy właśnie na takiej przechadzce, bo ja mocno zdecydowany jestem prawic wam najwięcej o 
tem, co do rzeczy nie należy. Taka jest moja determinacyja, i powinniście mi podziękować, że was 
o tem uprzedzam, bo inaczej wzięlibyście akcessoryja za przedmiot główny. Ad rem więc, jak 
mówili starzy, revenons a nos moutons, jak mówiła pani Deshouill?res, albo a nos cotons, jak 
świeżo powiedział G. Sand, — to wszystko jedno.
   Słuchając melodyjnego brzęku łyżeczek w szklankach herbaty, której pragnęliśmy, a za żadne 
pieniądze dostać nie mogli, przeklinając ra- chuby cywilizowanego człowieka, który nam tego 
nektaru udzielić nie raczył, położyliśmy się spać', bo burza zmieniwszy się w pochmurny tylko 
wieczór, potwierdziła prawdę przysłowia dawnego, że z wielkiej chmury, bywa najczęściej nic. 
Położyliśmy się spad Ale winszuję cywilizowanemu człowiekowi i księdzu, co wyspać mogli; my 
z moim towarzyszem podróży, mimo niezmyślonego do snu powołania, nie mogliśmy zdrzemnąć 
się nawet, z powodu naprzykrzonej gościnności tych Mejster Floh, których Hoffinan upoetyzował 
wprawdzie, ale przez to ich ukąszeń lżejszemi nie uczynił. Wszyscy ci zacni mistrze witali nas w 
swej gospodzie tak serdecznie, że nareszcie Kazimierz porwał się i spytał mnie, czy się odważę 
jechać nocą dalej. Trzeba wiedzieć najprzód, że noc była chmurna; powtóre, że zostawała jeszcze 
wątpliwość, czyli się skąd burza nie zerwie; potrzecie, że któś z nas dwóch dość był bojaźliwy. 
Odpowiedziałem, że pojadę. Kazaliśmy konie zaprządz i dalej ku Dubnu w drogę.
   Ale spytacie się mnie znowu pewnie, dla czego to opisuję ? Zmiłujcie się, dozwólcie mi tro- 
chę pohulać bez celu; tak dawno już kreślę i przekreślam tę nieszczęsną Historyja Wilna, która 
podobno zawsze będzie płótnem Penelopy dla ranie, że mi się chce puścić trochę pióro i swobodnie 
wyhasać, i co wam to szkodzi? Byleście czytali, nie jednoż wam o tem czy o owem, Kalendarz 
Berdyczowski, czy Pomysły Herdera! O! znam was moi czytelnicy; wy czytacie dla spokojności 
sumienia, aby powiedzieć, żeście czytali, aby pokazać żeście uczeni, nie dla tego żebyście czytać 
umieli lub lubili, —czytajcie więc co daję; albo wreszcie udawajcie tylko że czytacie, róbcie sobie 
co chcecie, a ja ciągnę dalej. A na czemżeśmy stanęli? Wyjeżdżamy z Jarosławicz, noc chmurna i 
tylko nadzieja księżyca i wiatr już chłodny, i pusto i smutno, i gościniec przed nami pnie się po 
górach bielejąc. Jedziemy w milczeniu, potem zapalamy fajki, zaczynamy rozmowę i tak mijamy 
starożytne miasto Murawicę, dziś z kilkudziesięciu domków, karczem i bóżnic złożone, pod 
którem wały horodyszcza dawnego leżą w błocie od lat kilkuset; mijamy piękny Młynów, w 
którym stajem, szukając źródlanej wody, aby się jej napić. Złą- ski Priesnitza pijemy teraz zimną 
wodę o północy i drżąc od zimna, dla ogrzania się! Wyznajcie, że gdy małpy wyginą zupełnie, 
człowiek jeszeze doskonałe będzie mógł dać o nich wyobrażenie. Uwierzycież temu, że źródło 
wyschło i wody nie dostaliśmy. Może też być, że zły duch jaki, zły duch allopatycznego rodzaju, 
źródło na chwile przykrył dłonią, abyśmy się z niego nie napili. Dość że źródła nie zastaliśmy w 
domu i pojechali dalej, mijając bielejący w nocy pałac, ogród, stawy, i znowu drapiąc się 
gościńcem ku Dubnu. Daruję wam opisanie tych kilkunastu wiorst drogi do Dubna, znajcie moją 
wspaniałość; te kilkanaście wiorst, mógłbym, gdybym tylko chciał, opisywać przez pięćdziesiąt 
kartek, w dziesięciu najmniej rozdziałach, i tak: Rozdział pierwszy byłby o publicznych drogach w 
kraju i za granicą; drogach żelaznych, drogach brukowanych, kommunikacyjach lądowych i 
wodnych w ogólności i w szczególności, z dodatkiem uwag statystyczno -politycznych. Rozdział 
drugi, o podróżach i podróżnych, począwszy od Cooka aż do Sterna i Dumasa w ogólności. 
Rozdział trzeci, o podróżach sentymentalnych, bez celu, fan- tastycznych i t. p. w szczególności. 
Rozdział czwarty, o świetle księżyca, uważanem pod względem jego wpływu na poetów. Rozdział 
piąty, o górach i pagórkach. Rozdział szósty, mógłby traktować o powozach, poczynając od telęgi 
aż do kocza i karykla. Rozdział siódmy, o koniach, ich rassach i t. p., a w szczególności
   o koniach pociągowych. Rozdział ósmy, mógłby opisywać wrażenie podróżnego, zbliżającego 
się w nocy ku miastu. Rozdział dziewiąty traktowałby o wypadku, właściwym fantastycznym 
podróżnym, którzy jak my braliśmy, biorą często słupy drożne za rozbójników, i ognie 
odpoczywających z mażami czumaków, za ogniki cmentarne. Rozdział dziesiąty wreszcie, 
obejmowałby opisanie podróży, począwszy od lazaretu za miastem, aż do bramy łuckiej, w której 
stojąca straż, krzyknęła na nas przeraźliwie: kto jedzie? ? W tym rozdziale zastanowićby się 
wypadało nad trzykrotnem przechyleniem karyjolki na prawo,
   i charakterem architektonicznym starego muru, po lewej stronie drogi ciągnącego się, którego 
arkady nie są ani okrągłe, ani elliptyczne, ani strzałowatę, ani żadnego nie mające kształtu w 
klassyfkacyjach architektonicznych; i z tego powodu możnaby o nich napisać tyle przynajmniej, 
ile napisano o architekturze Alhambry i murach cyklopów.
   Ale wszystkiemu temu damy pokój, jedynie przez wzgląd na czytelników, przez ojcowską 
litość naszą nad niemi.
   Otóż jesteśmy w Dubnie. Dubno arcy zacne miasto powiatowe, cały rok spokojne, żydami 
zasiane, z rynkiem znakomicie brudnym, z ratuszem ogromnym, i dla tego przez jedenaście 
miesięcy w roku pustym, z hauptwachem osadzonym topolami, z kilkuset domami zajezdnemi, z 
ulicą, która się zowie Szeroką, a jest wązką; drugą, która się zowie Panieńską, a jest, — nie 
powiem jaka. Dubno ze starym swym zamkiem, przypominającym książąt Ostrogskich, Tatarów i 
Kolbuszowską tranzakcyją, — Dubno było przed nami. Gdyśmy wjeżdżali, spało snem miast 
sprawiedliwych, gdzieniegdzie tylko w oknach domów zajezdnych dogorywały świeczki, 
oznajmujące podróżnym o niezajętych mieszkaniach. Na szarem niebie nocy czerniały dachy 
domów, wieże kościołów; w rynku bawiły się psy i koty, szu- mniały topole pod ratuszem, 
kołysały się majestatycznie znaki cyrulickie i szewckie.
   Było po północy, a jednak gdy karyjolka nasza zaturkotała w rynku, dwóch żydków 
przebudzonych ze snu wybiegło zapraszać, abyśmy zajechali do zajezdnych domów, które 
protegowali. My jednak udaliśmy się dalej nająć jaż zapewniony nocleg, i zaledwie przybyli, 
padliśmy na łóżko i usnęli znużeni 
   Nazajutrz, jak po wszystkich wołyńskich miasteczkach, co się niechybnie każdemu 
podróżnemu trafia, obiegli nas kupczyki cisnący się wszędy, szparami w ścianach, oknami, 
drzwiami, nie zaręczam nawet, czy który nie wsunął się kominem, żeby utargować dziesięć groszy. 
Jeden przynosił kawony bałtskie, drugi zalecał zapałki fosforyczne, trzeci szuwaks doskonały, 
inny wspaniałe miotełki do sukien, i t. d. i t. d., trzeba się prawie było bić z nimi, aby się ich 
pozbyć.
   Wyjechaliśmy późno z Dubna, zaopatrzeni w paxitos, wagstaff, kawony siarniczki, i tym 
podobne sprawunki, któreśmy zrobić musieli, częścią z potrzeby, częścią dla odkupienia się od 
żydów. Kupiłem nawet tuzin ołówków od starego kramarza, który zdawał się zdecydowany nie 
puścić nas z Dubna, dopókibyśmy nie wysłuchali regestru wszystkich jego towarów, jakich się 
chciał koniecznie pozbyć.
   Ale otóż jedziemy; mijamy Warkowicze, Curków, ukazuje się sosnowy gaik Uizdecki, Kozie 
góry, trzy schodzące się trakty, z Dubna, Ostroga i Równego; jesteśmy u celu podróży.
   Przybywszy bawić się i odpoczywać, kilka dni w słodkiem zapomnieniu wszelkich kłopotów, z 
paletrą w ręku, z pędzlami, na trójnogu, malowałem nie mogąc się nasycić roskoszą wylewania na 
płótno i deski wszystkich myśli przychodzących do głowy. Tam sadziłem cerkiewkę naszą 
wołyńską, otoczoną ludem, tam krzyż nad drogą w pustym krajobrazie, przeciętym tylko 
błyszczącem jeziorkiem. Malowałem szczęśliwie, swobodnie, a tymczasem dnie upływały i 
Kazimierz przypomniał, czy nie. pojedziem do Chocinia?
   Jak tu nie jechać, pytam, gdzie są napisy do wyczytania, pieczara do zwiedzenia? Ale jak 
znowu odepchnąć niewdzięcznie paletrę i pędzle od siebie, które tyla roskoszy nas poją? A więc 
pojedziem do Chocinia, pojedziemy w poniedziałek. — W poniedziałek! — Nacóżeśmy len 
złowróżbny dzień obrali? Kto widział wyjeżdżać w poniedziałek ? — Na co było wyjeżdżać w 
poniedziałek?—Niestety słuszne te refleksyje, jak wszelkie refleksyje, przyszły nam zapóźno, po 
czasie! Dzień był pogodny, ale ledwieśmy wyjechali za wrota, wiatr powiał zimny i niebo się 
zachmurzyło, — zły znak. Kobieta z próżnem wiadrem przeszła nam drogę, — jeszcze gorzej! 
Jedziemy jednak i w posępnem milczeniu mijamy Glińsk z wysoką górą, Aresztów, zbliżamy się 
do Baszowego kąta. Równe przed nami, — Chociń niedaleko. W Baszowym kącie trądycyja, że 
tam niegdyś krył się, czy był trzymany jakiś basza; są ta nawet ślady zamczyska, ale gdzież na 
Wołyniu poszukawszy, horodyszcza, wału lub mogiły nie znajdziesz? Otóż i w stawie 
przeglądające się Równe, piękne miasteczko, uśmiechające ci się zdaleka, zdradliwie, choć w niem 
tylko nędzna traktyjernia i mizerna cukiernia, gimaazyjalna szkoła i stary pałac. Jestże czego się 
uśmiechać! A jednak rzecz dowiedziona, że Równe się uśmiecha.
   W Równem mieliśmy wyszukać protekcyi, aby za wstawieniem się czyjem i poręką o naszej 
konduicie, dozwolono nam było widzieć chocińską pieczarę. Ale trafiliśmy jak trafiają wszyscy 
skazani na wyjeżdżanie w poniedziałek. Był to dzień solenny egzaminu uczniów, cały świat 
okoliczny płynął na egzamin, właściciel Chocinia także. Ledwieśmy potrafili dopytać się o niego i 
uzyskać coś nakształt dozwolenia. Po drodze kupiliśmy dwie świece woskowe, librę papieru, 
ołówki i siarniczki, w nadziei, że to wszystko zda się w sławnej pieczarze, którą oświecić, 
odrysować, i napisy w niej znajdujące się zdejmować potrzeba będzie. Ale, o nadzieje ludzkie! o 
wyjazdy poniedziałkowe ! o wiadro próżne! biegliśmy się oszukać i zawieść.
   Nie łapmy jednak ryb przed niewodem, i nie zaczynajmy od końca. O pieczarze chocińskiej 
małośmy się dowiedzieli w Równem, nikt jej nie znał, jedni egzystencyi zaprzeczali, drudzy
   powiadali prozaicznie, że to był loch na kartofle 
     i buraki. Ale ktoby takiemu tłómaczeniu uwierzył!! Jedziemy, mijamy piękny Szpanów na 
prawo, drapiemy się po górach, przejeżdżamy brzegiem lasu dębowego, i ukazuje się nam Chocin, 
ze staremi na górze budowlami, które niebieski Horyń opływa, z białą cerkiewką, opasany 
dalekiemi poleskiemi lasy, piękny, malowniczy, pełen nadziei. Ani zważamy że deszczyk kropi za 
kołnierz i chmury gęste się zbierają. Stajemy przed karczmą. Święto właśnie, lud ją otacza. Pytamy 
o pieczarę, żyd nie rozumie, wołamy chłopaka — pojął nas!— Zaprowadź do niej? — Zaprowadzę! 
- Ruszamy szczęśliwie w drogę. Zapytujemy przewodnika, ale z jego odpowiedzi okazuje się, że 
chociaż zna pieczarę, w środku jej nie był; powiada nam tylko, iż w niej są napisy. -Ciekawość 
rozpala się do najwyższego stopnia, mijamy dworek, zajeżdżamy przed cegieluią, stajem! Pieczara 
niedaleko — pójdziemy piechotą. O! jak serce bije! ile domysłów po głowach się kręci! 
Postrzegamy wały starego zamku, na które nas chłopak prowadzi. O, nie wiecie, to odwieczna 
     sadyba, bo na bokach ogromnych wałów porosły stare drzewa, uplotły się nierozgarnione 
leszczyny, tarna, kaliny, i głogi. — Jak się to uroczysko zowie?— Horodyszcze, — odpowiada 
przewodnik. Z Horodyszcza wierzchołku zachwycający widok. Horyń wstążką się wije po zielonej 
dolinie, sinieją lasy w oddaleniu, jakiś folwark z za drzew na pagórku wygląda, — a na miejscu 
starego zamczyska porosły chwasty, i darnina pokryła gęsto ślady budowli, ślady dróg, wszystko! 
W kwadrat usypane wały, dotykają prawie z jednej strony, i stromo spuszczają się w Horyń. Z tej 
strony obrosły drzewami i krzewami, z pomiędzy których ledwie gdzieniegdzie miga rzeka u nóg 
płynąca. Na przodzie wysoki pagórek, łączący się z horodyszczem; tam, mówią, stała cerkiew! 
Może bóżnica pogańska, jeszcze! Przebiegamy horodyszcze z zapałem, piękny widok nas rozpala, 
Kazimierz chwyta ołówek, zaostrza go w niedostatku noża zębami i rysuje. Przewodnik wiedzie 
nas nad sam Horyń, i ścieżką wąziuchną przez wał w dół spadającą, zarosłą, sprowadza w gęstwinę. 
Obracamy się, nad nami wysoki wał horodyszcza, o krok Horyń przed nami urwana ściana gliny 
żółtej, okryta krzewami i trawą, u dołu w niej otwór pieczary, który na wodę prawie wychodzi.
   Ha! więc nas nie oszukano! 
   — Chodził tu kto, — pytamy. 
   — O! chodzili, — odpowiada chłopak, — panowie, oficery. 
   — I cóż mówili? 
   — Nie wiem; jam nie był. 
   — Nie byłeś w pieczarze?
   — Nigdy.
   — A pójdziesz do niej z nami? 
   — Czemu nie! 
   — Gotujem się do wejścia, a raczej do wdrapania się w pieczarę, której otwór dość szeroki, ale 
tak nizki, że leżąc wchodzić potrzeba.
   Rozwijamy papier, zaostrzamy ołówki, zapalamy świecę, przewodnik staje na przodzie, schyla 
się, wyłamuje kij na obronę przeciw borsukom i lisom, któremi nas straszy, zgiął się we dwoje, 
przeżegnał i z ufnością w Bogu, wpełznął głową w pieczarę. A za nim i my się drapiemy wewnątrz, 
nie bez jakiegoś uczucia, w którego składzie, najmniej biegły chemik od- kryłby trochę bojaźni. 
Kilka kroków idziemy tak schyleni, ale coraz wyższe sklepienie pieczary, które jednak nigdzie nie 
przechodząc dwóch łokci nie daje się podnieść i zupełnie wyprostować, co podróż naszą 
podziemną czyni nadzwyczaj przykrą. Oglądamy się, — nic dokoła, wązki korytarz który się 
obsypał w części, ściany gołe, gdzieniegdzie jamy lisie, powietrze duszące, przed nami jeszcze 
długa ciemna pieczara — pójdziemyż dalej ??
   Walna rada, na której staje abyśmy więcej ludzi zwołali, a osobliwie postarali się takiego, coby 
już wprzódy był w pieczarze. Wysyłamy więc po ludzi, a sami zostajem paląc paxitos, wnioskując 
o przyszłych odkryciach naszych.
   Ja przebiegam stare horodyszcze, z którego wzgórków widać Horyń i prześliczny krajobraz, 
dokoła; staję pod staremi dębami i dumam chwilę o przeszłości, po której się tylko u nas zostały 
mogiły, horodyszcza, kości i pieśni.... Lecz dumanie przerywa niecierpliwa ciekawość, a obiecani 
ludzie nie nadchodzą; trzy razy zbiegam do Kazimierza, trzy razy drapię się i wyglądam, azalinie 
idą ludzie. — Ale ich nie ma, a my czekamy, cze- karny, aż niecierpliwość zmienia się w 
nieukontentowanie. Nareszcie idą ludzie, a z nimi ekonom miejscowy, facies illuminowana jak 
niebo, kiedy słońce zachodzi na wiatr. 
   Stary jakiś człowiek na przedzie.
   — Byłeś w pieczarze? — pytam go. — Nie, Dobrodzieju. —A Wacpan? zwracam się do 
ekonoma. — Ani ja. —Za nami biegł chłopczyk lat kilkunastu. — A ty? — Byłem, —odpowiada. 
— Dawno? — W przeszłą Wielkanoc, pozapalaswszy świeczki, łaziłem z drugim chłopcem.
   — Cóżeś widział tam, — spytałem. — Na końcu są obrazy na ścianie wyrobione. — 
Obrazy!— zakrzyczałem. — I napisy! — dodał stary człowiek, — słyszałem od ludzi. — Na 
skrzydłach lecę i prowadzę ich do otworu. W chwilę, przygotowanie ukończone, świece 
porozcinane, a stary już wlazł do pieczary, za nim drugi, za nim odważny Kazimierz, za nim 
ekonom illuminowany, wkońcu ja iść miałem, i z świecą zapaloną schylałem się do paszczy, gdy 
cóś się tak żal świata białego zrobiło, lak smutno i ciężko leść w ten grób ciasny, że — że — krótko 
mówiąc pozostałem, obiecując sobie wtenczas dopiero pójść do końca pie- czary, jeśli się w istocie 
w niej co ciekawego znajduje. Zostałem sam jeden u wejścia, słuchając odgłosu kroków idących w 
głąb podróżnych, a odgłos ten słabiał, słabiał powoli — i — ucichł. Jam oddychał całemi piersiami 
powietrzem wolnem, bo mnie jeszcze dusiło wspomnienie pierwszej ekskursyi, w głąb tej lisiej 
jamy. Oddychałem, ale marzyłem razem o osobliwościach mających się odkryć; dla których 
widzenia trzeba będzie puścić się w pieczarę i dozwolić dusić ciężkiemu podziemia powietrzu. Po 
krótkiej chwili, głosy się znowu ozwały zdaleka, zbliżały, i wreszcie pokazała się głowa 
Kazimierza obwiniona chustką w otworze. 
   — Cóżeś widział?
   — To samo co i ty!
   — Jakto?
   — Kilkadziesiąt łokci korytarza podziemnego.
   — A napisy?
   — O! bardzo ciekawe! Między innemi....
   — Między innemi? — pochwyciłem, 
   — Wielkiemi literami, w ozdobnej tarczy, wypisano... — Wypisano , — czekałem,—Jakimże 
charakterem? 
   — Czystą kursywą, Domicella !
   — A! — zamilkłem, — a Kazimierz śmiał się serdecznie.
   — W istocie napisy owe sławne, były to imiona ciekawych odwiedzających, którzy od lat stu, 
ryli tam je dla wiekuistej pamięci.
   — A więcej nic?
   — Nic — odpowiedział smutno Kazimierz, jak ja zwiedziony. — Ciasne przejście, w którem 
się nigdzie wyprostować niemożna, kończy się wreszcie ścianą prostą. U dołu jej jest otwór, trochę 
za wielki dla lisa, trochę za mały dla człowieka. Może być, że tam druga jest pieczara.
   — Której my, —rzekłem, — odkopywać nie będziemy. Jedźmy! dość na tem. — I weszliśmy 
znowu na horodyszcze, trochę się śmiejąc , trochę smutni. — Piękny widok wart był tej 
przejażdżki, — rzekłem , pocieszając towarzysza, w istocie piękny widok!
   — Piękny, gdyby go za mgłą, i wieczorem widzieć można— odpowiedział. — Co na to po- 
wiesz,—dodał—że mi zaręczono, iż oprócz napisów, jest starożytny ołtarz w pieczarze.
   — Powiem, że nigdy ludziom wierzyć nie można, przynajmniej w takich rzeczach; któś się 
zwiódł jak my, i szukał satysfakcyi, zwodząc drugich; ja powiem, żeśmy znaleźli kości wielkoluda 
w łańcuchach, świątynią marmurową i rękopisma runiczne.
   Żart na bok, spytajmy ludzi co mówią i myślą o tej pieczarze, która przecie prostym lochem 
być nie mogła. Sądzę, że to było podziemne wyjście z zamku na rzekę , na przypadek oblężenia, a 
może w oblężeniu uczynione ; może też wkopywali się tędy nieprzyjaciele do ogrodu! — i 
odwróciłem się do ludzi. Ludzie kiwali głowami uśmiechając się. — Stary zaczął:
   — Powiadają, — rzekł, — że bardzo dawno, niegdyś, dziewczyna przypadkiem, chodząc za 
kwiatami na horodyszcze, zobaczyła jakichś ludzi kopiących tę pieczarę, którzy ziemię z niej 
wyrzucali dla niepoznaki w Horyń, — byli to
   święci czy aniołowie. Oni jej powiedzieli, aby o tem nie mówiła co widziała, bo umrze. 
Dziewczyna jednak wytrzymać nie mogła i powiedziała ludziom; ludzie się zbiegli patrzeć na 
dziwo, ale nikogo nie było: święci porzucili robotę, a dziewczyna umarła.
   — Otóż widzisz,—rzekłem do Kazimierza,—że nie napróżnośmy odbyli wędrówkę, bo 
wieziem z sobą podanie, które może więcej warte, niż
   napisy w pieczarze. 
    
   Gródek, d, 12 września, 1841 r. 
    
II. BOLESŁAW CHROBRY 
   Opowiadanie historyczne. według źródeł spółczesnych napisał K. Szajnocha. (we Lwowie 
nakładem księgarni edwarda winiarza 1849, 8 mało itr. 256.)
   (992—1025.)
    
   Caniturque barbarus apud gentes... Tacyt
   .
   Jednem z zadań, których rozwiązanie najwięcej pracy człowieka kosztuje , jest zadanie 
historyczne. Przeszłość jest wielkim cmentarzem, na którym leżą kości nadgniłe, czaszki 
strupieszałe, a wśród nich, to zardzewiały miecz, to pogniła odzież, to strzaskane berło, to 
rozproszo na do szczętu korona, to złamany kij pielgrzymi. Życie ucieka, zacierając ślady po sobie, 
jak złodziej,który się lęka żeby go nie dogoniono; wiatr zniszczenia leci, końcem szaty wlokąc po 
stopach jego; a nowy żywot zakwitający na zgniliznach przeszłości, okrywa i niepostrzeżonemi 
czyni mogiły. Jak odgadnąć co było, jak to co było odwtórzyć? Praca i genijusz razem, praca i 
genijusz oddzielnie, nieustannie się o to silą, prawie zawsze bezskutecznie. Ślady życia są zawsze 
znikome, niepewne, a tak ich niewiele, że po nich chodu przeszłości, jej barwy i oblicza dojść 
trudno. W rozpaczy tworzą sobie ludzie każdej epoki historyją, na obraz i podobieństwo swoje; a 
prawda, której odsłaniają cząstkę tylko, pozostaje cała na wieki dla nas zakrytą. 
   Z licznych w zawodzie historyka trudności, dwie są do przełamania główniejsze : brak 
materyjałów, brak śladów i ich z sobą sprzeczność. Tam gdzie niedostatek podań, myśl nie umie 
ich połączyć z sobą i kościom tego mastodonta nadać pozoru żywota; gdzie obfitość opisów i 
dziejowych gruzów, ileż to niepogodzonych zjednoczyć i pogodzie potrzeba sprzeczności! Wieki 
też mi- jaja, nim stopniową, rozdzieloną między pokolenia pracą, człowiek historyją swego kraju 
wyjaśni i napisze. Długiemi laty zbierają pierwsi pracownicy kwiaty najprzód na mogiłach, potem 
kości i trawę, i ziemię i cudze popioły, i swoje, i zwierzęce i ludzkie; przychodzi badacz, co ze 
stosu wybierze tylko potrzebne, drugi co je oczyści, trzeci co je w ład urządzi,—ostatni życiem je 
natchnie! Ale nie rychło to życie! Oto inny jeszcze zabija stworzone, i nowym darząc żywotem, 
zadaje fałsz pierwszemu. 
   Zapatrywanie się na przeszłość jest nieskończone, bo i ona nieskończenie rozmaita. Nie ma 
poglądu zupełnie fałszywego, jak nie ma nigdzie prawdy całej; większej wagi hypotheza śmiała a 
żywotna, niż blade powtarzanie poprzedników. 
   Historyja naszego kraju, dotąd stoi jeszcze na porządkowaniu swych skarbów; przyszłe 
dopiero pokolenia może życie im dadzą i całość. Mamy zrobionego wiele, ale to są jeszcze tylko 
stosy kamieni, którym ówdzie klucza sklepień, tam węgla z ciosu, indziej gzymsa i słupa braknie. 
W mnogich miejscach postawili pośpiesznie nie- sforne z sobą części robotnicy; nie jeden tors 
doczekał się nie swojej głowy, nie jedno ramię ręki cudzej. W kupie gruzów chciałby każdy 
odbudować choć jednę starą komnatkę i z rozpaczą namęczywszy się, musi ręce złożyć i rzucić 
przedwczesne dzieło.
   Największa część pracowników żmudnie a dokładnie lepi pokruszone ozdoby, i rozmierza 
długość i szerokość, ślęczy nad pojedyńczemi częściami, nikt jeszcze ogółu, nawet w odrębnej 
całostce, ogółu żywego nie wskrzesił. I nie dziw, gdzie co chwila brak cegły, tam o pięknych 
kształtach nie myśleć. Ale są części dziejów którym wiekuiście materyjałów braknąć będzie; tu 
wyczerpane źródła, wszystko, co mieć możemy mamy przed sobą, potrzeba pisarza tylko coby 
swoje życie przeszłości poświęcił, z nią się zjednoczył i wlał w nią życie. Trudne zaiste zadanie! Są 
wieki które raczej zgadywać niż studyjować potrzeba, tak mało zostawiły nam po sobie. Tu 
genijusz powinien pracy być równy, i mens divinior nieodbitym dla historyka warunkiem. Historyk 
winien być wieszczem, nie poetą co tworzy dowolnie, ale wieszczem jak Cuvier, co odkrywszy 
prawa życia, z jednej części mógł śmiało wyrokować o całości. Tu bowiem z cząstek gmachy 
restaurować potrzeba. A tak historyi własnej nie tyle jeszcze ze źródeł swoich, ile z poznania 
powszechnych dziejów uczyć się należy.
   Nie będziemy mieli dopóty wielkiego historyka pierwotnych wieków naszych, dopóki nie 
znajdzie się człowiek coby zbadał warunki żywota społecznego ludzkości do lego stopnia, by z 
jednego życia objawu, mógł wnioskować śmiało o drugich. Jakkolwiek pełne rozmaitości jest 
życie narodów, jakkolwiek są w ludach indywidualności wyłączne; ludzkość i jej żywot stoją na 
pewnych, niewzruszonych prawach bytu, które dotąd stale, umiejętnie określone nie są.
   Mamy historyi mnóstwo, ale tej historyi posady, tej umiejętności żywota społecznego 
obrobionej umiejętnie, nam braknie. Nigdzie ona potrzebniejszą być nie mogła!, jak do 
rozjaśnienia mglistych i urywanych podań o dziejach naszych początkowych. Tu źródła są w 
liczbie niezmiernie szczupłej, ich wskazówki niewyraźne, częste w nich sprzeczności; akta i 
dyplomata prawie nie egzystują, potrzeba się ograniczać powieścią kronikarzy; —czem ludu 
powieść!—często indywidualnem pojęciem prawdy, dosyć krzywem, ale rzadko i najrzadziej nią 
samą.
   Trudną sama z siebie jest wszelka historyja; najtrudniejszą historyi częścią, powieść o czasach 
pierwotnych. Cóż gdy zada sobie pisarz opowiedzieć ją potocznie, uczynić malowniczą i żywą? 
Często tak przyodziana historyja wygląda jak skielet potrząśniony kwiatami. Proste kronikarzy 
słowa, wymowniejsze są pospolicie od najwymuszeńszych wyrobów stylu; współcześni zwłaszcza 
są jakby odgłosem czasu i malują go najlepiej. Słuszna więc, gdy dziejopis przywiązuje się do nich 
i podpiera niemi, bojąc się tworzyć, aby nie spotworzył. Ale niedosyć na tem; i późniejsi 
dziejopisowie mają tu wartość swoję, i głos mieć powinni. Oni przechowują podania, oni nam dają 
drogie pamiątki pojęć narodu o samym sobie. Gruntować się na źródłach tylko współczesnych, 
odrzucając ze wzgardą późniejszy sposob widzenia i malowania rzeczy, jest to wyrzec się 
dobrowolnie, może najstosowniejszego na rzecz poglądu, może najzdrowszej wskazówki.
   Któż z nas nie ma tej słabości, że sądzi się wyższym nad poprzedników? Ale niestety! któż 
znowu w głębi duszy, w chwilach zwątpienia, nie dosłucha się w sumieniu swem silnej protestacyą 
przeciwko zarozumieniu własnemu. Wielkość naszę winniśmy ojcom; pojęć naszych siłę ich pracy 
umysłowej, która naszę przygotowywała; nasze poprawy ich błędom; szanujmy szczeble na 
których nie stoimy, bośmy po nich tylko weszli nieco wyżej.
   Leży przed nami ciekawy tomik historyczny, którego tytuł czarodziejsko uderza, Bolesław 
Chrobry. Cóż to? poemat, epos, podanie? Nie, jest to po prostu: Opowiadanie historyczne. Nic na 
świecie trudniejszego nad takie opowiadanie; a porwać się na powieść podobną o Bolesławie. 
Chrobrym, jest prawie zuchwalstwem.
   Szczęściem silni tylko bywają zuchwali (choć się to wyjątkowo i słabym przytrafia), a autor 
Bolesława Chrobrego, jest pełnym talentu pisarzem. Nim w ślad za nim idąc, opowiemy czy- 
telnikom naszym dzieje Bolesławowskie, zróbmy kilka uwag przedwstępnych.
   P. K. Szajnocha przedsięwziął rzecz niezmiernie trudną i dopełnił jej pracowicie, sumiennie, 
jak można było najlepiej. Dwie rzeczy mamy mu do zarzucenia, mając nieskończenie do 
pochwalenia więcej. Pierwsze jest. że może zbyt wyłącznie uwiązł autor w źródłach 
najgodniejszych wiary, ale samych współczesnych, wyrzekając się późniejszych kronikarzy 
naszych i ich podaniowego poglądu na rzecz, któryby ją w ciekawem świetle mógł niekiedy 
malować. Kroniki nasze, herbarze, mają w sobie tysiące ciekawych, charakterystycznych podań, 
legend, powieści z Bolesławowskich czasów; zebrać je i jeśli nie wcielić w historyją, to przy niej 
postawić, było zdaniem naszem rzeczą pożądaną. Powtóre, dla czego p. Szajnocha, niekiedy tak 
szczęśliwy w swych wyrażeniach, często wybornie posługujący się staremi kronik słowami, 
silnemi) jak życie; czemu obok tego wysilał się w opowiadaniu na styl niełatwy, ostry, najeżony 
dzikiemi wyrazy? Ma-lito malować epokę? Nie przeczę że te ruchy pędzla nadają niekiedy 
obrazowi charakter, nie wątpię że nieraz tu szczęśliwie ich użyto, ale też i nadużyto trochę. 
Wolelibyśmy więcej prostoty wyrazów i stylu, bo nic tak wielkiego jak rzecz prosta, a szatą 
wielkościnajdostojniejszą, jest prostota.
   Być może, iż p. Szajnocha w długiem pożycia z kronikarzami XI wieku, mógł nabrać stylu 
takiego mimowolnie, to też nie obwiniamy go zbytecznie, robim tylko uwagę, która pisarzowi 
przydać się może. Obok tych drobnych wymówek, należy postawić pochwały na które autor z 
wielu względów pracą swoją zasłużył. Sumienność poszukiwań, pogląd żywy na rzeczy 
poetyczność ustępów w sposób prawdziwy a piękny przedstawionych, styl często szczęśliwie do 
kroju myśli stosowny, wstrzemięźliwość w obrazach któreby łacno więcej ubrane a mniej. 
rzeczywiste być mogły: oto zasługi p. Szajnochy. Gdy zresztą spojrzym na trudność zadania, na, 
rozmiar obrazu na jaki rzucił się młody zapaśnik, poklaśniemy mu z radością i ochotą.
   Mieczysławowskie i Bolesławowskie czasy są epopeją dziejów tej części Słowiańszczyzny, u 
której złotych bram stoją. Z za chmar podań mgli- 
     stych, z zacieniów i mar Krakusów, Wand, Popielów i Piastów, jak po prześpiewce dalekiem 
echem powtarzanej, ukazuje się słońce rumiane, młode, daje się słyszeć raźna pieśń wojenna..
   Polska utopiona w Słowiańszczyźnie przedchrześcijańskiej, ledwie widna wśród Europy, nagle 
oświetlona chrześcijaństwa blaskiem, dźwiga się, podnosi i daje znaki potężnego życia, 
przypuszczone do wielkiej rodziny ludów chrześcijańskich. Indywidualność jej, missyja społeczna, 
dziejowy charakter, wszystko się tu w ziarnie już ukrywa, wszystko nagle urzeczywistniać 
poczyna. Od Mieczysława począwszy, zapatrujemy się na kształtowanie ludu w pieluchach, na 
wyrabianie się plemion udzielnych w spójny i wielki naród.
   Jak na każdej pierwiastkowych dziejów stronicy, i tu mieści się prorocza legenda, objawiająca 
przyszłe posłannictwo Mieczysława. Wieszczkowie pogańscy przeglądającego na światło w 
siedmiu leciech Mieszka, widzą symbolem narodu, który ma oczy na światło dotąd dla niego 
zakryte, otworzyć; samo jego nazwisko przyszłych zamięszań staje się godłem. Podbicie 
zachodniej Słowiańszczyzny przez Niemców, które uważa za bodziec wywołujący jej działalność i 
rozwinięcie, otwiera jak prolog, stary len sturamienny dramat. Granice Słowian sięgały po Elbę; 
nazwiska plemion zamieszkujących rozległe te kraje, w dzikich przekręceniach często 
fizyjognomii słowiańskiej pozbawionych doszły do nas zagadkowe i niepojęte. Najznakomitsze z 
tych narodów były: Obotryci, Wilcy-Lutycy dzielący się na Kizynów, Circypanów, Tolenzanów i 
Redarów; Lingowie, Heweldowie-Stoderani, Serbowie, Dalemińcy, Czesi, Morawianie, Slęzani, 
Luzycy, Ukrowie, Licykawiki; na wyspie Rugii Ranowie i mnogie inne pomniejsze pokolenia.
   Ludy te od czasów Karola Wielkiego, wystawione były na nieustanne najazdy Franków i 
Niemców; rozczłonkowanie się monarchii Karola Wielkiego, dato wytchnąć Słowianom chwilę, 
ale chwilę tylko. Książęta sascy powołani na tron niemiecki, sąsiedztwem ze Słowiańszczyzną do 
podbicia jej podbudzeni, zwrócili się ku niej z nową zawziętością. Za Henryka Ptasznika i Ottona 
Wielkiego, przez ciąg lat czterdziestu, nie ustawały wojny z plemionami słowiańskiemi, które 
ujarzmienia ich dokonały.
   Henryk dla skuteczniejszego wojowania ze Słowianami, zawarł przymierze z Węgrami i 
począł wznosić miasta warowne, rodzaj osad wojennych swojego czasu, służących za twierdze w 
czasie boju, w pokoju hartujących mieszkańców budową około zagród i murów. Osady te składały 
się niekiedy ze zbójców uwalnianych od kary i uzbrojonych do wojny, których puszczano samopas 
na Słowian. Henryk z łotrami swemi, w tęgą zimę uderzył na Stoderanów, rozbił ich kilkakrotnie i 
podstąpił pod Branibór (927). Głodem, żelazem i mrozem dobyto miasta, i obrócono się na 
Dalemińców. Grona, ich stolica, wziętą była szturmem, a ludność jej męzka dorosła pod miecz 
poszła zwycięzki, reszta w niewolą niemiecką. Szerząc postrach królowie niemieccy mordują 
bezbronnych, burzą grody i niszczą kraje. Liczne plemiona bez walki się im poddają. Tak Wacław 
Czeski (928), postępującemu pod Pragę Henrykowi upokarza się i dań roczną przyrzeka.
   Obotryci, Lutycy, Stoderani, Dalemińcy, Cze- chy, Redarowie, Milzieni podbici, upokorzeni, 
stają się pastwą okrucieństw zwycięzców. Pamięć tych krwawych znęcań się nad Ludami 
podbitemi, zachowały kroniki. Nie było to jednak zwycięztwo ostateczne, ani Słowianie 
zrozpaczyli o sobie. Redarowie tłumami się zgromadziwszy, napadają na niemiecką osadę 
Walisleben, prawem odwetu mordując całą ludność męzką; na to hasło boju reszta Słowian 
podniosła się znowu. Niemcy pod margrabią stoderańskim Bernhardem i hrabią Thietmarem 
oblegają wzajem miasto Lunkini. Odsiecz słowiańska przybywająca w pomoc oblężonym, 
znużona drogą i wycieńczona słoty, naciśniona od Niemców, cofa się, rozprasza i ginie:. Lunkini 
zdobyte. Krwawa to zdobycz znowu: mężowie wycięci, czeladź niewiasty i dziei w niewolą 
uprowadzono.
   Słowianie poddają się; Niemcy korzystając z popłochu w głąb ich krajów się posuwają. Za 
Redarami mieszkający Ukrowie podbici. Ogromne niewolnika słowiańskiego tłumy zapędzone w 
głąb krajów niemieckich, nazwanie Słowian i niewolników jednoznacznem uczyniły. Po śmierci 
Henryka Ptasznika, gdy Otto obraca się ku 
     Lotaryngii i Francyi, Słowianie korzystać chcą ż pory i znowu wybić się usiłują. Ucisk 
margrabiów niemieckich był bliższą ku temu pobudką. Obotryci pierwsi mordują wojska 
niemieckie i margrabię swojego Hajka. Gero margrabia wschodniej Słowiańszczyzny, sprasza na 
ucztę książąt słowiańskich, upaja ich i daje na rzeź swoim żołdakom. Z trzydziestu, jeden tylko 
książę Heweldów czyli Stoderanów, synowiec Tugomira, uchodzi szczęśliwie. Dobiwszy się do 
swoich, podnosi broń mściwą na Niemców, współcześnie z Obotrytami.
   Gero powszechnej wojnie podołać nie mogąc, wola o pomoc do Ottona; siłą pokonać Słowian 
niezdolni Niemcy używają zdrady, tego najpodlejszego z oręży. 
   Tugomir bawił wśród nich, wpół jeniec, wpół przyjaciel: tego ujmują obietnicami i pieniędzmi, 
dają mu niby umknąć z niewoli, puszczają do kraju. On przekrada się do swoich, staje na ich. czele, 
i synowca co z geronowskiej uczty sam jeden uszedł cało, przyzwawszy i zabiwszy, Niemcom swę 
dzielnicę poddaje. Ludy słowiańskie aż po rzekę Odrę, jedne za drugiemi podobnemi sposobami 
znużone walką i zdradą, padają w jarzmo saskie.
   Tak każde zda się nowe usiłowanie wyswobodzenia Słowian, posługiwało Niemcom na 
posunięcie się w głąb Słowiańszczyzny, na opanowanie coraz dalszych krajów. Nad podbitemi 
krajami osadzają książąt z ramienia niemieckiego, z któremi wiara chrześcijańska powoli wciska 
się do Słowiańszczyzny. Branibor Tugomira, staje się stolicą biskupią (949); u Helwetów i w 
Stargradzie u Węgrów, w zachodnim kącie Słowiańszczyzny, zakładają również biskupstwa. Tu 
rozpoczyna się nowa wojna, i wcale inny bój, bój słowa i prawdy przeciwko ciemnocie do 
przyjęcia jej nieprzygotowanej. Źle niestety szczepi się wiara orężem, i źle nawraca zwyciężca; 
powoli iść musi dzieło nawrócenia, gdy je wiedzie nieprzyjaciel. Prawda nawet gorzką' jest z ust 
jego.
   Margrabia Gero, osobiste mający widoki w podbiciu Słowiańszczyzny, w której o koronie dla 
siebie, lub syna swojego Siegfrieda marzył, tem zajadlej kończył rozpoczęte, nie wywybierając 
środków, nie wzdrygając się krwi zdradą przelanej. Z pomocą Ottona, który mu posłał księcia 
Konrada, Gero zawojował Ukranów, i niezmierną zbogacił się u nich zdobyczą Sasi wielkiem 
radowali się weselem. Słowianie zaś do reszty zrozpaczeni, widząc Sasów coraz w głąb krajów 
swych posuwających się dalej, a dalej, na rozpaczliwą zbierają się walkę.
   Gero odchodzi w pomoc Ottonowi z posiłkami swemi, a Słowianie gromadzą się przeciw 
margrabi Teodoryka, korzystając z jego nieobecności. Tu pod miastem jakiemś na bagnach 
otaczających je, raz przecie zadają klęskę Niemcom.
   Sprzyjać się zdawały okoliczności tym Słowian usiłowaniom, gdyż między Sasami, kłuły się 
waśnie i rozterki; dwóch hrabiów saskich Wichman i Egbert, wywołani przez księcia saskiego 
Hermana, uciekli do Słowian Obotrytów, podżegając ich do wojny. Obotryci pod wodzami Nako i 
Stojgniewem podnieśli bunt, wygnali załogę niemiecką, księży i poborców. Herman książę saski 
oblega w Swietlastrana Słowian, pod wodzą wygnańca Wichmana, ale napróżno; ustępuje 
wreszcie do domu, gnają za nim Słowianie do Saksonii i opadają miasto jego Kukesburg. 
Mieszczanie od samego Hermana otrzymują radę poddania się Słowianom i proszenia o pokój. 
Umówione warunki, zerwane potem wypadkiem i rzeź, owych barbarzyńskich czasów owoc 
wojenny, krwawym mieczem przechodzi po zdobytym grodzie; ocaleni tylko z niej idą w niewolą.
   Gero tymczasem z Ottonem wojował przeciwko domowym nieprzyjaciołom i Węgrom, 
odnosząc zwycięztwa. Wieść o słowiańskiem powodzeniu pod dowództwem Wichmana i Egberta, 
zwraca Ottona i Gerona w tę stronę. Słowianie ulękli się potęgi cesarskiej i wyprawują do niego 
poselstwo z ofiarą poddaństwa i dani, prosząc, by sami u siebie urządzić się mogli. Ten główny 
warunek wskazuje, jak srogie były rządy saskich margrabiów, po krajach podbitych. Cesarz chciał 
się pomścić upokorzenia Niemców, poszedł ogniem i mieczem w ziemie słowiańskie i stanął 
obozem nad Raksą (Meklemburg). Tu Słowianie ścisnęli wojska cesarskie między borem, rzeką i 
bagniskiem. Głód i mór dziesiątkowały cesarskich żołnierzy. Wysłano do Stojgnie- wa z 
warunkami pokoju Gerona, chytrego i rozumnego Gerona, który Słowian znał zdawna i wiedział 
jak ich najłatwiej pokonać; rozpoznał on ich położenie, uwiódł mniemaną napaścią w stronę inną, a 
pobudowawszy mosty i przeprawiwszy wojsko, opadł ich z tyłu i pobił.
   Stojgniew otoczony jeźdźcami, z wysokiego pagórka przypatrywał się nieszczęśliwej walce; . 
sam wkrótce dostrzeżony i zabity. Obóz słowiański owładli Niemcy, wiele ludu pojmawszy i 
wybiwszy; do późnej nocy rzeź przeciągnęli zwycięzką. Nazajutrz, głowę słowiańskiego wodza 
wystawiono na widok, a dokoła niej siedmset jeńców zamordowanych. Książęcy doradca z 
wyłupionemi oczyma, z wydartym językiem, żywy wśród trupów zostawiony. Wichman i Egbert 
uciekli do Francyi.
   Taki to charakter miała walka Niemców ze . Słowiańszczyzną; z obu stron będąc okrutną, ze 
strony Sasów tem okrutniejszą, że się dobijali cudzej własności i targali na lud pragnący tylko 
spokoju w granicach swoich. Ze strony Słowian usiłowania nie ustawały, ale zawsze 
najnieszczęśliwsze. Chwilowo powrócił stan jaki był przed wojną; Słowianie poddać się musieli i 
przyjąć rządy niemieckie. Gero tymczasem nie zasypiał i wróconego do ojczyzny Wichmana użył 
za narzędzie zwykłej sobie zdrady. Wyjednano dla niego przebaczenie cesarskie, Gero i syn jego 
Siegfried dali zań porękę. Sam teraz margrabia przewidując, że go utrzymać nie potrafi, wysiał 
między Słowian. Celem tego posłannictwa było rozdwojenie plemion i pociągnięcie niektórych na 
stronę Niemców; najbardziej zaś chodziło o podburzenie północnych Słowian, przeciwko 
plemionom lechickim, na które Gero baczne zwrócił oko. Pod przewodnictwem Wichmana, 
Słowianie ci poczęli wojnę z Polanami i porazili ich wodza Misaka, (Mieszka, Mieczysława). 
Jednocześnie Gero z posiłkami słowiańskiemi nadesłanemi przez Wichmana, wojując własnym 
orężem Słowian, pogromił Luzyków, podbił krainę Selpuli i Mieszka samego (963) niemieckiemu 
zwierzchnictwu zhołdował. Tu dopiero o Polskę aż oparłszy się Niemcy, zatrzymali podboje swoje, 
zaprowadzając w podbitych krajach rząd, wiarę, obyczaj nowy. Trzy biskupstwa, w Merzeburgu, 
w Cycyi i Mysznach założono; Merzeburg ze stolicą arcybiskupią, miał być metropoliją 
Słowiańszczyzny nawróconej; poczęto wznosić kościoły, rozszerzać klasztory, osadzać mnichów i 
panieństwo Bogu poświęcone. Dla krain Mieczysława polskiego, w Moguncyi założono tytularne 
biskupstwo poznańskie, które nie rychło za przyczynieniem się dopiero samego Mieczysława 
życie rozpoczęło.
   Walka Gerona ze Słowianami kończy się ze śmiercią syna jego Siegfrieda, poległego w wojnie 
z Mieczysławem, i wielką rozpaczą a smutkiem ojca. Wichman zawsze między Słowiany 
krzątający się, pobity przez obotryckiego Mściwoja, gdy wagirskiego Żelibora wspomagał, ucieka 
do Wilinów. Z tymi obmyśla wojnę przeciwko Mieczysławowi polskiemu (968), ale niefortunnie 
zapuściwszy się, obegnany zewsząd, gdy o ucieczce zamyśla, a współtowarzysze lżą go 
rozpaczający, mężnie się broniąc, dościgniony i zabity. "Po krwawej walce wziął nareszcie ranny 
Wichman swój oręż, i oddał go możniejszemu z nieprzyjaciół, mówiąc: Weź ten miecz i odnieś 
swemu panu, niech go przyjmie na znak zwycięztwa i odeszle swemu przyjacielowi cesarzowi. — 
To rzekłszy, obrócił się ku wschodowi, i ostatnie siły zebrawszy, po niemiecku do Boga się modlił, 
a duszę grzeszną wyzionął. ''
   W ten sposób opowiada nam autor zebraną w jednę całość, walkę Niemców z Słowianami, 
która o granice Polski oparłszy się, wstrzymuje czasowo. Widzieliśmy z poprzedzającego, jak 
przygotowane już było nawrócenie się i chrzest Polski. Stosunki z Czechami, Morawy, z 
Niemcami, tysiącem dróg powoli wprowadzały nową wiarę do Polski. Samo jej tak łacne i 
samowolne zaszczepienie przez Mieczysława, dowodzi, jak grunt był uprawny, jak nie obcą już już 
była Lechitom. Znali się oni z wiarą Chrystusową, choć jej nie wyznawali; mieli pomiędzy sobą 
chrześcijan licznych, może nawet kościoły i księży po większych grodach, a związki możniejszych 
wcześnie łączyły z chrześcijańskiemi już pobratymcami. Nawrócenie się Mieczysława i silniejsze 
sprzymierzenie z Czechami, było przedewszystkiem wielkiej wagi krokiem polity- 
     cznym, podstępnego boju przeciwko Niemcom wypadkiem.
   Słabość Czechów, od stu lat podbitych i ochrzczonych, mogła wszakże w spójni z Polską i 
sama sił nabrać i nadać siły Polakom. Mniej zapewne wstrętną mogła być wiara nowa, przez 
pobratymców szczepiona; lecz ten jeden wzgląd nie wystarczałby na obrócenie się ku Czechom, ku 
którym i późniejsze Bolesławowskie wojny, wskazują zwróconą jakąś rachubę polityczną.
   Dąbrówka, zdaniem samych czeskich kronikarzy: "bardzo zła i nadmiar przewrotna baba, " 
podeszłego już wieku kobieta, wiele traci na przypatrzeniu się zbliska. Poetyczna strona tej postaci 
niknie zupełnie, a nawet jej wieniec zielony obraca się w bezwstydną jakąś chlubę, z której szydzą 
kronikarze. Co do nas, żałujemy szczerze poetycznej i pięknej Dąbrówki, na której miejsce daje 
nam smutna prawda starą, chytrą, nie wstydliwą babę, lubiącą zaloty niewczesne. Słuszną czyni 
uwagę autor, że kobiet owego czasu piedzią naszego wieku mierzyć się nie godzi; wszakże nie 
wiele na tem zyska Dąbrówka. Wielką jej zasługą, że potrafiła Mieczysława w chrześcijańskie ująć 
karby, zniewolić go do oddalenia nałożnic i nakłonić do surowszego życia. Thietmar obszernie się 
rozwodzi nad środkami, jakich użyła do zniewolenia Mieczysława by zachowywał posty, które 
ówczesny kościół ściśle bardzo uważał. Nawrócenie Mieczysława pociągnęło za sobą chrzest 
całego narodu, który nad podziw łatwo przyszedł do skutku, tak już do niego przygotowaną była 
Polska. Nigdzie mniej nie pozostało śladów pogaństwa i podań o jego obrzędach. W miejscu 
starych świątyń bałwochwalskich, poczęły się zaraz wznosić chrześcijańskie kościoły. Jordan 
ustanowiony biskupem poznańskim, zawisłym od magdeburgskiego arcybiskupa.
   Za wielebyśmy wymagali od nowo-nawróconych, gdybyśmy z nich od razu chrześcijan w 
pełnem znaczeniu tego wyrazu mieć chcieli; nie dziwią też wcale u tego rozświtu obyczaje, 
tchnące jeszcze pogańskiemi; ani Dąbrówka, w podeszłym już wieku, dziewiczym przybrana 
strojem i w dziewiczych kochająca się zabawach, ani sam Mieczysław pojmujący za żonę po 
śmierci Dąbrówki, mniszkę z Kalwe w Luzacyi, Odę.
   Raczej dziwić się należy córce margrabi Teodoryka, że mimo oporu duchownych, wystąpiła z 
klasztoru, by się połączyć z polskim wodzem. Oda dzieło Dąbrówki skutecznie ciągnęła dalej. 
Sprawą jej, pomnożyła się w Polsce coraz więc służba Chrystusowa; wydano mnóstwo jeńców do 
Niemiec, i chrześcijaństwo gruntowało się w kraju świeżo chrztem obmytym.
   Wszystko w owych wiekach nosiło wszędzie, a więc i w Polsce cechy przejścia od pogaństwa: 
obyczaje ludu i sprawy możnych, ludzie i czyny. Obok Mieczysława małżeństwa postawić można, 
dla uniewinnienia go niejako, tego samego Gejzę męża siostry Mieczysławowej, Biełokniechini, 
który chrześcijańskiemu i pogańskim razem Bogom ofiary czynił; obok Dąbrówki, 
Biełokniechinię ognistą niewiastę, która w zapale gniewu zabijała ludzi. Polska równo z 
przyjęciem wiary nowej, jak autor uważa, weszła w ściślejsze z ościennemi stosunki. Dąbrówka 
połączyła ją z Czechami, Bielokniechini z Węgrami, córka Mieczysława z Daniją i Angliją; sama 
wiara i niezbędna potrzeba, związały ją ściślej z cesarstwem niemieckiem. Mieczysław wchodząc 
w poczet europejskich książąt, z niemi razem hołdował cesarstwu. Tu przywiedziemy słowa autora 
naszego, według nas trafnie tłómaczącą położenie Mieczysława, względem nowo z nim 
zbratanych chrześcijan. "Jak owa uległość względem Niemiec żadnego bliższego nie miała 
oznaczenia, tak zarazem zważyć należy, iż nowa, dobrowolnie przybrana rola chrześcijańska 
naszych książąt, rola młoda, a więc podrzędna, wiodła ich ku również dobrowolnemu poddaniu się 
temu hierarchicznemu porządkowi europejskiemu, który ich wprawdzie w obec reszty 
dawniejszych książąt chrześcijańskich poniżał, wszelako w porównaniu z poprzednim ich 
pogańskim stanem, według własnego mniemania, nieporównanie wywyższał. Owszem, należy 
sobie wręcz wyobrazić, że jak każdego pół-barbarzyńcę, przypuszczenie do pewnego wyższego 
spółeczeństwa nie hardym, lecz właśnie nadmiar pokornym, względem swych nowych 
współtowarzy- 
     szy czyni; tak też i nasz pierwszy chrześcijański książę ulegać musiał tej słabości natury 
ludzkiej, tak też i jemu pochlebiać musiało bywanie u dworu cesarskiego, mieszanie się zresztą 
książąt chrześcijańskich; a jeśli go to niekiedy na upokorzenie wystawiało, tedy właśnie, w tej 
samej uległości znajdował on swoję dumę. Jako książę pogański, był każdy Słowianin butnym 
względem całego chrześcijańskiego porządku; jako pierwszy chrześcianin, bywał każdy pokornym. 
Dopiero potomkowie nowo-ochrzczonych książąt, wyłamywali się w zupełną niepodległość i brali 
nie raz górę nad protektorami swych ojców. "
   Przyjaźń Mieczysława z Niemcami, jego uległość cesarstwu, była całkiem wymuszona; 
słusznie uważa autor, że cechą nieszczerej przyjaźni, jest zbytnia pokora, a skryta nienawiść. 
Mieczysław, wedle Thietmara, przy zacnym margrabi Odonie nie śmiał usiąść gdy ten stał, ani 
wnijśc w futrze do niego; nie mniej jednak z tak czczonym margrabią, gdy przyszło do wojny, 
Mieszko dawał sobie radę. Pomimo przymierza z cesarstwem, nie przestawali Niemcy czychać na 
podboje w Słowiańszczyźnie; tak w czasie pobytu cesarza Ottona we Włoszech, margrabia Odo, z 
Siegfriedem hrabią, napadli na Mieczysława i zrazu porazili go byli, ale Cydebor brat króla 
polskiego nadciągnął w pomoc i Niemców rozgromił. Na tem się skończyła próba, gdyż cesarz 
obum nakazał spokój i przyjaźń. Po powrocie z Wioch, pomimo tej z Niemcami utarczki, której nie 
był winien Meczysław, bo się bronił tylko, pojechał do Ottona do Kwedlinburga na wielkanocne 
święta. Odwiedziny te były nie tylko znakiem poszanowania nowego sprzymierzeńca, ale niejako 
publicznem, przy chrześcijańskiego świata uroczystym obrządku, zespoleniem się z chrześcijany. 
Otto przyjął Mieczysława ze czcią i odprawił go bogatemi daty obsypanego. 
   Mieczysław po śmierci Ottona, który w tym samym roku umarł, przy wyniesieniu na tron syna 
jego, sprzyjał Henrykowi bawarskiemu czynnie, wiązał się z nim przymierzem i oręż nawet 
podniósł w jego sprawie. Być może, jak autor uważa, że niedołężność bawarczyka będąca rękojmią 
niezależności i swobód dla Słowian, kie- rowała Mieczysławem. Pobił Mieszko Margrabiego Odę 
i Niemców, nie wspomogło to przecie bawarczyka i nie zerwało dobrych stosunków z Ottonami. 
Gdy Otto III utrzymał się na tronie cesarskim, Mieczysław oddal mu się, sam pojechał do 
Kwedlinburga, i z innemi darami wielbłąda cesarzowi ofiarował, przyjaźń swę cesarstwu 
zapewniając.
   Przyjaźń ta wistocie dochowaną została raczej ze strony Niemców, niż Mieczysława. Zajście z 
Czechami o ziemie zebrane im przez polskiego księcia, wskazuje stosunek, jaki między 
sprzymierzonemi zachodził. Bolesław czeski i Mieczysław polski, zwaśnieni o kraje zagarnione 
przez ostatniego, trapili się wojną, która dokuczała Mieszkowi, gdyż Bolesław Lutyków nań 
swych przyjaciół podbudzał. Mieszko wezwał pomocy cesarstwa i otrzymał ją. Przybyli: 
arcybiskup Gisyler, hrabiowie Ekihard i Ezykon, Binison, Brunon, Dedon i bardzo wielu innych, 
spotkali się z Czechami niespodzianie w krainie Selpuli. Bolesław widząc Niemców nie zbyt 
silnych i nie radych bojowi, okazał gotowość okładania się o pokój za ich pośrednictwem. Ruszyli 
z nim niektórzy, resztę do Niemiec odprawiwszy, ale przybywszy nad Odrę, Bolesław oznajmił 
Mieczysławowi, że sprzymierzeńców jego ma w ręku, i jeśli mu ziem zabranych nie odda, on ich 
wszystkich zgładzić każe. Na to Mieczysław odpowiedział obojętnie, że Otto o swoich sam 
upomnieć się potrafi, a on dla nich nic tracić nie myśli. Bolesław wszakże na gwałt się nie ośmielił 
i splondrowawszy tylko okoliczne ziemie, odciągnął. W takiej to cenie u polskiego wodza były 
posiłki jego niemieckie.
   Zacytujemy tu jeszcze słowa autora, który tłómaczy położenie nowe Polski, względem 
pobratymców słowiańskich, w następny sposób: — "Polityczne wzniesienie się państwa i narodu 
polskiego, jak było głównie grożącem od zachodu niebezpieczeństwem wywołane, a przeto po 
części mimowolne (?), tak też znacznej ze strony zrastających się w to państwo ludów ofiary, to 
jest zrzeczenia się dawnej, plemiennej, żadnemi politycznemi karby nieskrępowanej swobody i 
rozpierzchłości wymagało. Przyszło poświęcić ulubiony byt dawny, aby wyższego stopnia 
organizacyi społecznej dostąpić. Wcie- leniem się idei tego postępu była rodzina Piastów, która, 
jak zwykle bywa, w urzeczywistnieniu tej idei, dynastyczny upatrywała interes. Ów żal utraty 
dawnego swobodnego patryjarchali-zmu, znajdował swe uosobienie w licznem zapewne 
stronnictwie ludu, które nie pojmując potrzeby czasu, ślepo przywiązane do dawnego trybu, 
widziało w Piastach tyranów, i nie raz mściwy bunt przeciw nim podniosło.... Bolała i cierpiała 
wielka część ludu, bo nie umiała według legendy, przejrzeć z Mieszkiem i tymi, którzy z Piastami 
trzymali. Najwięcej zaś bolały na Piastów owe zachodnie ludy słowiańskie, które odrzuciwszy 
stanowczo myśl nowej organizacyi, postanowiły raczej zginąć, niż wiarę i oświatę obcą poślubić; 
patrząc na Piastów, jako na głównych zdrajców swój sprawy, widząc w nich
   najsroższego wroga..... Ztąd wynikały z jednej
   strony współczucie, a zapewne i porozumienie między tymi zachodnimi Słowiany, a 
przeciwnem Piastom stronnictwem w Polsce; z drugiej chęć, a nawet ważna dla Piastów 
powinność przytłumienia najprzód tego wstecznego stronnictwa zachodnich ludów słowiańskich... 
Zaczem kiedy cesarze rzymscy, w interesie rozprzestrzenienia swojego państwa, na gruzach 
podbitych ludów słowiańskich, zabójcze wojny przeciwko nim podnoszą, współczesny interes 
Polski, to jest. Piastów, nakazywał wspierać cesarzów w tych wojnach, przeciw bratnim Polsce 
plemionom. "
   Jest to w istocie jedyne prawdopodobne tłómaczenie położenia Polski i stosunku jej do 
ościennych Słowian, którzy stale nieprzyjaciółmi się objawiają; wszakże i dawniejsze plemion 
nienawiści, a sąsiedzkie waśnie i rodowe braterskie, u dzikich ludów silniejsze jeszcze wzajemne 
wstręty, wchodzie powinny do rachunku. Widzimy do dziś dnia w blizkich, połączonych z sobą 
wspólnością pochodzenia Judach, te niepojęte i niezwalczone nieprzyjaźni, zabytek starych 
wieków i nierozwikłanych dziś tysiąca pobudek.
   Niewola Słowian podbitych przez Niemców, była nadmiar okrutna; sami zwycięzcy 
nieumiejąc jej usprawiedliwić, zaprzeczyć jej nie mogą. Adam Bremeński pisze: sami Niemcy 
zmuszają Słowian okrucieństwy do buntu; Helmold, w też prawie słowa margrabiów niemieckich, 
okru- tnych wielkorządców cesarskich, obwinia o niepokoje w podbitej Słowiańszczyźnie. 
Zbiegowie, którzy w kraju wytrwać nie mogli, uciekli do Rugijan, i z nimi wraz napadając 
wybrzeża osadzone przez Niemców, pobratymców do chwytania za oręż podbudzali. Pięknym 
wyrazem ówczesnych uczuć, ówczesnych cierpień; jest kilka wierszy królo-dworskiego rękopismu, 
które tu autor przywodzi.
   Słowianie obudzili się wszyscy i za oręż chwycili; chrzest Polski zrywającej z nimi odwieczną 
jedność, zwiększającej niebezpieczeństwo dla pozostałych, klęska Ottona II poniesiona we 
Włoszech, były hasłem i pobudką do wojny. Pozorną przyczyną bliższą wybuchu, odmówienie 
ręki hrabianki niemieckiej Mściwojowi wodzowi słowiańskiemu, któremu margrabia Teodoryk 
lżącemi słowy w oczy rzucił: — "Nie godzi się krewnej książąt niemieckich dawać psu 
słowiańskiemu. "
   — "Jeślim pies, ugryzę was jak pies!" — dumnie odparł Mściwój późniejszym posłom, którzy 
po lepszym namyśle, rękę mu hrabianki ofiarować przyszli. Ruszył potem do Lutyków, rozesłał od 
nich gońców po Słowiańszczyźnie i owem psiem mianem podburzał wszystkich. Poprzysiądz 
musiał Mściwoj wierność Słowianom, stanęli przy nim i podnieśli się wszyscy przeciwko 
Niemcom.
   Zburzono stolicę biskupią w Hewelbergu, ruszyły zastępy do Brandeburga, skąd biskup i 
margrabia wcześnie przed nawałą uszli. Okropna była zemsta zbuntowanych, zniszczenie 
kościołów zmienionych w bałwochwalnie i pastwienie się nad duchowieństwem, którego grobom 
nawet nie darowano. W Stargrodzie (Oldenburgu), sześdziesięciu księży zamordowano, srodze i 
nieludzko nad starszyzną duchowną się pastwiąc. Zburzony Hamburg nareszcie; ale tu koniec 
pochodu. Mściwoj niedawno wprzódy chrześcijanin, uczuł przestrach na widok wznieconych 
przez siebie świętokradztw i bezbożności bez liku, umysł się jego pomięszał; napadła go 
wściekłość szalona, tak, że na uwięzi trzymać go musiano.
   Słowianie tymczasem powodzeniem coraz bardziej rozgrzani, niszczyli Magdeburg i 
oczyszczali po Elbę stare słowiańskie ziemie z przybyszów obcych. Zebrało się więcej trzydziestu 
     legij konnych słowiańskich, które z bożkami swemi, z grajkami na czele, pustoszyły ziemie 
przyległe. Już też i Niemcy gromadzić się do odporu poczynali, w duchu religijnym rozpoczynając 
tę wojnę. Słowianie nie dotrzymali placu i nie pobici, bo nawet zapasów nie rozpocząwszy, 
rozbiegli się, a Niemcy nieprzyjaciela nie widząc, toż samo uczynili.
   Magrabia Teodoryk, którego srogości i okrucieństwu powstanie słowiańskie przypisywano, 
zapłacił wygnaniem i nędzą, za klęski przez Niemców doznane.
   Mieczysław polski, w tej pierwszej zamieszce czyli postradał i przybolał od Słowian, nie 
wiemy, lecz domyślać się tego możemy z chętnej pomocy, jaką zaraz potem przeciwko burzącym 
się jeszcze pobratymcom, udzielał kilkarotnie cesarstwu.
   Kronikarze wzmiankują o przywiedzionem przezeń wielkiem, niezmiernej mnogości wojsku, 
Ottonowi III, któremu oddał się Mieczysław; posiłki te kilkakrotnie jeszcze dostawione były 
cesarstwu. Polacy z Niemcami wspólnie dobywali Braniboru czyli Stoderanów. Na niewiele 
jednak to pomogło, gdyż wkrótce potem Branibór opanowany został znowu przez Słowian i 
stoderańska kraina, oraz cała zachodnia słowiańszczyzna, do bałwochwalstwa i dawnego porządku 
pogańskiego odpadła.
   Walka ta Polski z cesarstwem wspólnie, przeciwko Słowianom sąsiadom nieustanna; walka ze 
wstecznem stronnictwem domowem, które za jedno trzymało z nieprzyjaciółmi Piastów niepokoje 
zewnętrzne i wewnętrzne, przy trudnych nowej państwa organizacyi, całych sił wymagających 
zajęciach, były powodem strat, które Mieczysław poniósł w posiadanem przez siebie państwie.
   Nie będziemy tu powtarzali obszerniejszego opowiadania o losach kraju lechickiego, który 
powolnie zawojowany, i obcemi plemionami zajęty został od wschodu, ani powieści o Waregach i 
książętach Kijowskich, mniej związku z tą chwilą historyczną, na której stanęliśmy mających; 
oddamy tylko sprawiędliwość autorowi że jasno i dobitnie je przedstawił. Włodzimierz Kijowski z 
Waregami, na lat kilka przed chrztem swym, korzystając z zamięszań w państwie 
Mieczysławowem, wedle słów Nestora: zajął lechickie grody, Przemyśle, Czerwień i wiele innych. 
Bolesław II, czeski, opanował ziemię krakowską, która wszakże nie długo w ręku jego pozostała. 
Uszczuplane na chwilę państwo, więcej stokroć zyskiwało na tem właśnie, co powodowało te 
straty, niżeli traciło w istocie. Chrześcijaństwo stawiło je na czele Słowiańszczyzny, łączyło z 
zachodem i obiecywało nowe wcale rozwinięcie, nową i niespodzianą potęgę.
   Śmierć Mieczysława rzucała dzieło zaledwie rozpoczętem i zachwianem przez podział krajów, 
który był jej następstwem, wedle obyczajów tych wieków. Mieczysław zostawił po sobie z 
Dąbrówki: Bolesława i Władywoja, z Ody, drugiej swój żony: Mieczysława, Świętopelka i 
BolesławaLamberta i krewniaków: Prybuwoja i Odylona. Między tych wszystkich potomków 
rozerwaną była i podzieloną Polska, wedle słów Thietmara. "Był to zwyczaj, — pisze nasz autor, 
— właściwy wszystkim początkowym państwom i narodom, których wszelka żywotność, tak 
dalece w jednej panującej rodzinie, jakby w centralnem jądrze się skupia, że ta panująca rodzina, 
całe państwo za swą prywatną własność uważa i wedle swej dowolności, między swych członków 
ją dzieli. Wszakże, dopóki rozbudzające się w takim początkowym narodzie życie fizyczne, w swej 
pierwszej, najdzielniejszej, najgorętszej trwa sile, póty prywatna dowolność przemaganą bywa, 
trybem dążącym do koniecznego utrzymania cielesnej jedności państwa i narodu. Dla tego mimo 
ciągłego dzielenia kraju, przez umierających ojców, przywraca zawsze jeden z synów, jedność 
narodowego ciała. " Bolesław, Chrobrym nazwany jak trafnie uważa autor, u wrót historyi naszej, 
zakreśla wróżebne granice przyszłej wielkości państwa; potęga jego jest jakby przepowiednią, u 
kolebki dalszych losów państwa, jego zawojowań, rozmożenia się, sławy, działania i stosunków. 
W istocie wielka to, piękna i zadziwiająca postać, której nic nie braknie do homerycznego bohatera 
rozmiarów, ani słabośći, ani siły, ani pomocy losu ani walki rozwijającej potęgę i wzmagającej, 
zarówno w pojedyńczych ludziach, jak w narodach, przemożne i nowe przymioty. Tej to walce z 
Niemcami zwłaszcza, winniśmy 
     a gniew, obelgi miotane" przekleństwa i namiętne Thietmara, są najpiękniejszą pochwalną 
króla. Nienawiść, jaką wzbudzał, postrach, którym przejmował Niemców, wyraziły się silnie w 
kronice. Thietmaiowskiej, świadcząc
   o potędze nieprzyjaciela cesarstwa. Thietmar inaczej go nie zowie, jak Słowianinem okrutnym, 
wściekłym bezczelnikiem, chytrym lisem, jadowitym gadem, lwem ryczącym, lub po prostu 
wrogiem per excellentiam; w ustach nieprzyjaciela,. nie jestże to uznaniem wysokich przymiotów i 
wielkiej potęgi Bolesława? 
   Polska ówczesna wedle słów: Marcina Galla kraj lesisty, obfitujący w złoto i srebro, w chleb
   i mięso, w miód i ryby, dostarczała mnogich, do handlu zamiennego przedmiotów. Była ona 
oprócz tego pośredniczką handlu między pólnoco-zachodem Europy, a wschodem, to jest: Grecyją. 
i Azyją skąd szły szlaki handlowe przez Polskę. Missadi arab, prawi o handlu Polan 
naddnieprskich, aż do dalekiej Andaluzyi; pod Bolesławem i jego opiekuńczą potęgą powstały i 
ożywiły się wielkie osady handlowe slowiań- skie nadmorskie, jak Gdańsk, zwiedzany już przez 
kupców, łodziami ku niemu z głębi Polski płynących, Szczecin i Julin. Adam Bremeński pisze, że 
nie mąż żadnej pięknej lub rzadkiej na świecie rzeczy, którejby w tych miastach, dostać nie można. 
Za te towary, jak uważa autor, gromadziły się w Polsce wielkie, owe bogactwa? o których wiewy 
za czasów. Bolesława, a których ślady pozostały w wykopaliskach monet duńskich, niemieckich i. 
angielskich w naszej ziemi.
   Na tej bogatej ziemi zawiązał się naród młody vw rycerskim celu. Rozwijając się na zasadzie 
wojennego,. pierwiastku, wykształcił, się w owej wyższej, właściwie historycznej klassie na 
rycerską społeczność, kierowaną głównie wojennym trybem, który całej ówczesnej władzy 
królewskiej, charakter, wojennego wodzowstwa, a całemu krajowi widok zbrojonego stanowiska 
nadawał. " Kraj cały urządzony był i popisany wojennym trybem, ustanowieni wojenni 
dziesiętnicy pułkowi, pięćdziesiętnicy, setnicy, rolmistrzowie, hetmani; ziemie, niektóre 
dostarczyły Bolesławo- wi mnogość rycerza w łuskowej zbroi i tarczowników, której z trudnością 
uwierzyć dziś przychodzi. Grody wewnątrz kraju i na granicach, były jak obozowiska, przy 
których, pod nazwą "strózy, " rolnicy okoliczni zsypywali magazyny dla żołnierza 
bolesławowskiego. Nie dziw, że w tym wieku organizowania się społecznego, walki z 
przeciwnemi żywioły, wewnątrz i zewnątrz kraju, rozerwać go usilującemi, wszystko do 
powszechnej obrony, do boju w gotowości stać musiało. Dwór królewski i otaczająca go drużyna, 
byli to wojsk wodzowie i straż przyboczna, wybór stałego żołnierza, którego król codziennie przy 
czterdziestu większych i wielkiej ilości mniejszych stołach przyjmował, karmił iczęstował. Umiał 
on nagradzać sowicie swoich rycerzy, bojowców i gości; na dworze jego i po grodach, gdzie 
postanowieni byli namiestnicy, częstowano ich nieustannie, obdarzano sukniami i różnego rodzaju 
upominkami. Do nakarmienia tych tłumów, służyły osypy grodowe, a u boku króla, liczni 
ptasznicy i łowczowie przysposabiali karm pracowitej drużyny. Ogromne koszta jakich wymagało 
utrzymanie rycerstwa, w czę- ści sam kraj, opłacając swych obrońców, ponosił, w części 
zaspakajały wojny, zbogacające łupem wszelkiego rodzaju. Wojny te w bolesławowskich czasach 
raczej korzyścią były dla kraju, niż stratą; kronika pisze, że przez nie kraj się cały "ozłocił. " 
Szafowano skarbami na biesiady dla rycerzy, na uczty dla przybywających orężnych gości, na 
wynagrodzenie przelanej przez nich krwi, a sute przyjęcia w królewskim obozie, i to hojne 
rozdawnictwo zdobyczy, uważać można za środek, którym Bolesław i miłość rycerstwa i 
gorliwość jego podtrzymywać umiał. Nieprzyjaciele Niemcy, z powodu tych nieustannych godów, 
nazwali króla "Tragbir" (Trankbier) opiwoszem, z czego Słowianie Trabę zrobili. Bolesław żalił 
się zawsze jeszcze, że mało miał przy swych ucztach biesiadników i gości orężnych. "Kto się 
walecznym gościem u Bolesława w rycerstwie okazał, — mówi kronika nasza, — już nie rycerzem, 
lecz synem królewskim się nazywał. Toż gdy któremu, jak to bywa, w koniach lub innych rzeczach 
nie szczęściło się, Bolesław bez miary darami go obsypywał, odzywając się do obecnych: — 
Gdybym tego walecznego rycerza bogactwami podobnie od śmierci mógł wyzwolić, jak szkodę i 
niedostatek jego dostatkami swojemi pokonać mogę, samą śmierć chciwą skarbami bym zasypał. "
   Skutkiem tej szczodrobliwości swej, miał Bolesław nietylko z własnego kraju, ale z Niemiec, 
Węgier, z Rusi, liczne drużyny zbrojne. Raz w wynikłym sporze Polaków z Pieczyngami, kazał 
król wyciąć wszystkich Pieczyngów; pomimo to jednak, przybyły zaraz nowe roty na ich miejsce. 
Niemcy, pomimo zakazów, mimo odwoływań cesarza i książąt swych, cisnęli się do Bolesława; 
książęta czescy, ruscy i węgierscy, z pocztami swemi nie opuszczali dworu jego.
   Zastanawiającym jest także, jak król, pojąwszy potrzebę połączenia się szczerego z 
chrześcijańskim światem, silnie duchowne rozwijanie się narodu swego miał na oku. Pierwsi 
nauczyciele duchowni, księża i zakonnicy z zachodu, płynęli do Polski równie licznie, jak zbrojne 
rycerstwo; król dawał przykład uszanowania dla nich, tak, że podczas gdy oni stali, nigdy siąść nie 
śmiał i księdzami ich, to jest książętami, nazywał. Sam on zakładał kościoły i klasztory, owe 
ogniska, z których powolnie oświata na kraj rozchodzic się miała. Przez Polskę otwartą szły 
pielgrzymki pobożnych apostołów nawracających, do Prus, na Ruś, między Pieczyngów; a 
Bolesław wspierał i czcił tych opowiadaczy słowa żywota, szukających męczeństwa.
   Król ten, u początków narodu tak dzielnem ramieniem i głową czynny, przedstawia się nam w 
wyrazach kronik ogromnej postaci, ciężkim, aż się koń pod nim uginał, otyłym i nie ledwie 
olbrzymem. Z brzucha jego szydzili nieraz Rusini, przezywając go opojem i karmnym wieprzem, 
lecz nigdy ich szyderstwo bezkarnie nie uszło. Z niewielu rysów charakteru trudno jest dzisiaj 
odtworzyć tę znakomitą postać, z całą jej odrębną indywidualnością; wiemy przecie, że siła króla 
nie była cała w dłoni i szczęściu, umysł jego umiał pomagać losom i sposobić zwycięztwo. 
Thietmar, uskarżający się na chytrość Bolesława, który Niemców nieustannie zwodził, wymownie 
świadczy o przebiegłości jego i bacznem przewidywaniu jutra. Walczy on nie tylko orężem stali, 
ale słowem ujmującem, pieniędzmi, namową, wszystkiem czem mógł, i czem było można. Dla 
niego nawet na dworze cesarza Henryka nie było tajemnic, bo mu ujęci księżęta o najskrytszych 
myślach znać dawali. Duchowieństwo, któremu sprzyjał król, które obdarzał i szanował, broniło 
sprawy jego, jak swojej. Jednym z doradców i powierników głównych królewskich, był opat Tuni, 
którego Thietmar opisuje: "Sądząc z habitu, mnich, w rzeczy zaś, lis podstępny" w łaskach u pana 
i do najważniejszzch używany poselstw. Inny doradca królewski Stojgniew Słowianin, który, 
wedle słów tejże kroniki, "zawsze kłaniał" służył też Bolesławowi do układów, do walki 
przebiegłej w umowach z ościennemi. Jedną z cech wielkich ludzi, jest, że się na ludziach poznać i 
wybór w nich czynić umieją; a Bolesławowi zarzucić nietrafności niepodobna. Nie mamy prawie 
przykładu zdrady między otaczającym go rycerstwem i możnemi; zdradzano dla niego, nie śmiano 
go zdradzić. Przez tych zręcznych ludzi, jak opat Tuni, jak Stojgniew i inni, utrzymywał Bolesław 
stosunki, wysyłał poselstwa przyjazne do Czechów, Węgrów, do Włoch, do stolicy Apostolskiej, 
dworów książąt Zachodu, do Kijowa i cesarza w Konstantynopolu, do Danii i Anglii.
   Dozwólmy jeszcze samemu autorowi dopełnić tego obrazu wielkiego króla: "Wszakże, jeśli 
Bolesław swym politycznym rozumem, jak mu to sami nieprzyjaciele przyznają, nad wiek swój 
wyższym się okazuje, był on zresztą wiernym synem swojego czasu i jako czas ten, namiętnym i 
gwałtownym. Olbrzym, zgniatający konie pod sobą; rubaszny biesiadnik, szydzący przy ucztach z 
nadchodzącego wroga, a w złotą bramę zdobytej stolicy, wśród żartów i rycerskiej igraszki 
wjeżdżający, nie znał on miary, ani surowości w karaniu, ani pożądania w miłości. Nieraz więc 
wskazawszy kilka osób na śmierć "bezprawną, " przyszło mu przy godowym stole, w pośród 
dwunastu współbiesiadników i doradców, zadumać się boleśnie i pożałować wyroku. Cierpiały na 
tej porywczości żony Bolesławowskie. Poślubiał on je "bez, zezwolenia kanonicznego, " jako też 
bez względu na wielki post i równie dowolnie je zmieniał. "
   Pierwszą żoną jego była córka margrabiego Rygdara, wkrótce potem odprawiona; druga 
     Judyta córka Gejzy, z której miał syna Bezpraima, zarówno odpędzona; trzecią Konilda, 
córka Dobromira "wierna sługa Chrystusa, która niestały umysł swego małżonka, do wszystkiego 
dobrego nakłaniała. " Tę Bolesław najwięcej kochał i najdłużej trzymał, i miał z niej pięcioro 
dzieci: Mieczysława, który pierworodztwo nad Bezpraimem otrzymał, w skutek ojcowskiej łaski, 
Dobromira i trzy córki. Po Konildzie, pojął w poście i bez pozwolenia kanonicznego Odę, córkę 
margrabiego Ekitarda, kobietę złych obyczajów wedle Thietruara, wreszcie zażądał córki 
Włodzimierza W. Przedsławy, którą po wzięciu Kijowa, wraz z drugą siostrą W. Ks. Kijowskiego, 
do Polski uprowadził. Słowa Kosmasa upominają nas, byśmy zbyt surowo nie sądzili tych 
związków tak płocho i lekko ponawianych: był to więcej obyczaj wieku, niż człowieka. Wygnanie 
macochy Ody i braci Mieszka, Świętopełka i Bolesława, opanowanie w lat kilka po śmierci ojca, 
całego kraju i spojenie go w jednę całość; z powodu zdobyczy krakowskich Czechów i napaści 
ruskich na Halickie; raczej dodaje niż ujmuje Bolesławowi, który musiał być sam na czele kraju, 
by go obronić i nie dać mu się rozpaść na części. Interes państwa przemógł osobistych związków i 
rodowych węzłów
   Wspomnieliśmy wyżej o przechodzeniu przez Polskę licznych apostołów, którzy ziemie 
pogańskie jeszcze, ku wschodo - północy nawracać usiłowali; najznakomitszym z nich 
bezsprzecznie jest Wojciech święty, a cześć dla niego Bolesława, dowodzi jak król to rycerstwo 
Chrystusowe "i jego posłannictwo dobroczynne, oceniać umiał. Nie będziemy się tu rozszerzali 
nad żywotem, skądinąd znanym świętego biskupa Prażan, który przed możnowładców czeskich 
rozterkami kraj wichrzącerni, wolał między pogan ustąpić. Wojciech święty po kilkakroć napróżno 
usiłując zająć stolicę swoję, nie podoławszy zgodzić dwóch możnych rodów zajątrzonych 
przeciwko sobie, szukał spokojnego przytułku we Włoszech najprzód, potem w Polsce. Wezwany 
przez brata swego bawiącego tutaj, zboczył najprzód na dwór Bolesława, który wedle zlecenia 
papiezkiego, w imieniu Wojciecha z Prażanami, przez posłów jednać go zaczął; ale pojednanie 
było niepodobnem; obawiali się bowiem Czesi, by sprawców śmierci braci swych i powinowatych 
nie poszukiwał, i odpychali świętego człowieka.
   Uwolniony przez samych Prażan, którzy się go wyrzekli, Wojciech święty przebył zimę na 
dworze króla polskiego, gotując się na pobożną wyprawę do sąsiednich pogan. "Książe Bolesław, 
pisze Gallus, kochał go wielce, słuchał wiernie przykazań jego i ustaw, miał mocną chęć 
zatrzymania go u siebie; wszelako nie śmiał się sprzeciwiać woli świętej. "
   Za poradą króla i z pomocą jego, wyruszył apostoł święty do ziemi Prusów, w której znalazł 
pożądaną śmierć męczeńską, dotknąwszy poświęconego pogańskiego Romowe.
   Ciało świętego wykupione zostało przez Bolesława i złożone ze czcią w Trzemesznie najprzód, 
potem w bogatym nadzwyczaj grobowcu w Gnieźnie.
   Podobnież wsparł Bolesław za życia i wykupił po śmierci innego jeszcze apostoła Bruna ś., 
który na Rusi u Pieczy ngów śmierć znalazł; biskup też pomorski Reinbern, którego użył król do 
nawracania Rusi, przez niego wysłany był i wspierany. Wszyscy ci Chrystusowi pracownicy 
męczeńskiej dobili się palmy. Z ich żywotów i z udziału jaki miał Bolesław w ich posłannictwie, 
dopomagając do niego czynem, słowy i czcią pośmiertną, okazuje się, jaką wagę przywięzywał do 
rozszerzania się chrześcijaństwa. Młoda jeszcze w rzędzie chrześcijańskich państw Polska, starała 
się niejako skupie w społeczność Chrystusową, gorliwą o rozszerzanie się jej troskliwością.
   Nie inny był powód ciągłego przeciwko Słowianom poganom jeszcze, wraz z cesarstwem boju. 
Bolesław, ilekroć sam nie mógł popierać osobiście sprawy chrześcijaństwa i cesarstwa, 
nadsyłanemi posiłki dopomagał jej, śląc rycerstwo swoje. Tak w roku śmierci Mieczysława, 
Polacy idą w zaelbiańską Słowiańszczyznę, a w trzy lata potem, Bolesław już swobodniejszy, i 
sam panem w domu, osobiście z wielkiem wojskiem w pomoc cesarzowi przybywa (995). 
Cesarstwo walczyło ciągle ze Słowianami niepokonanemi dotąd, nieotrzyrnując korzyści 
widocznych, naprowadzając nawet zaczepne z ich strony wojny. Bolesław zaś posiliwszy nieco, 
zawojowy- wał tymczasem ziemie północnych nadmorskich ludów, Lutyków u Odry i Pomorzan u 
Wisły ujścia, nad któremi powoli zwierzchnictwo Polski się ustalało.
   W czasie gdy Polacy ś. Wojciecha przez Pomorze do Prus wiedli, był już Gdańsk 
pogranicznem miastem ich rozległego państwa, i następnie rozszerzyły się podboje 
bolesławowskie ku Prusom. Ważniejsze jednak zabory króla, były ku południowi. Tu leżała 
Chrobreja, ze starożytnym grodem Krakusa, zajmująca pod tem nazwaniem obie strony Tatrów, 
północną ku Wiśle, południową ku Dunajowi. Kraj ten należał niegdyś, do Świętopełkowego 
państwa Wiełkij Morawii. Za ojca Mieczysławowego stała się częścią Polski; za Mieczysława 
zawojowali ją Czesi, ale tylko po góry, podczas gdy dalszą zatatrzańską krainę Węgrzy posiadali.
   Śmierć Bolesława Okrutnego, księcia czeskiego, zamieszki i podział jego państwa stąd 
wynikłe, zwróciły króla ku tej stronie: podstępem wzięty Kraków, wytępiona załoga czeska, i 
Chrobreja powróciła do Polski; a następnie wypędzeni Węgrzy z zatatrzańskich swych zdobyczy, 
aż po Dunaj ustąpić Polsce musieli. Te podboje Bolesławowskie, o których zaledwie króciuohną 
wzmiankę znajdujemy u kronikarzy, były wszakże największem wagi dla przyszlości kraju i 
potęgę króla szeroko rozsławię musiały.
   Już też zachód i południe Europy, coraz czę-ściej o nowo powstającem państwie odbierały 
wieści; sam Bolesław wyprawił poselstwo do Rzymu z prośbą, o przysłanie mu duchownych, dla 
szerzenia nauki Chrystusowej. Zjawili się tamże wygnańcy z Polski z Buskławem, bratem 
Bolesławowskim, synem Mieszka, który do klasztoru wstąpić pragnął; zasłyszano o męczeństwie, 
wykupnie ciała, grobie i cudach pośmiertnych ś. Wojciecha. Ś. Romuald, w którego klasztorze 
znalazł przytułek polski książę, wysłał dwóch braciszków do Polski, za namową i poradą cesarza 
Ottona.
   Młody ten monarcha z wielu miar zażądad mógł odwiedzić Polskę, lecz pragnienie oddania 
czci zwłokom nauczyciela swego Wojciecha, nieochybnie było najsilniejszą do tego pobudką. 
Może być że i dumnego młodzieńca pysze pochlebiała ta myśl wyprawy do ziemi, "na której nie- 
postała jeszcze nigdy stopa żadnego starożytnego Rzymianina. "
   Z nadzwyczajnym przepychem, z okazałością niewidzianą, gotowano się do tej wspaniałej 
pielgrzymki. Towarzyszyli cesarzowi wielu Rzymian; Zazzo patrycyjusz z Robertem 
oblacyjonaryjuszem i kardynałami, Wszędzie po drodze przyjmowali Ottona po miastach biskupi, 
ówcześni najwyżsi dostojnicy, jak się wyraża autor, w Ratysbonie Gebhard, w Magdeburgu 
Gizyler, w Cycyi Hugo, w Misnii Eid. W Ilwie za Głogowem, Bolesław wyszedł spotkać cesarza, 
radosne zgotowawszy mu przyjęcie.
   Na rozległej dolinie różnorodne zastępy rycerstwa i drużyny pańskie uszykowane były, 
rozmaitością szat i oręża porywając oko. "A nie była tam ladajaka rozmaitość stroju, — pisze 
Gallus, — lecz co w jakim narodzie najkosztowniejszego się znajduje, mogłeś tam zobaczyć. Za 
czasów Bolesława, każdy rycerz i każda z pań dworskich, używali bławatów, zamiast płótna lub 
wełny; ani też futer, jakkolwiek kosztownych i choćby nowych, nie noszono na Bolesławo- wskim 
dworze, bez bławatów i złotogłowiu. Złoto bowiem za owych czasów było w tak powszedniej u 
wszystkich cenie, jak dziś srebro, a srebro za lichą plewę miano. " 
   Wśród tych szeregów świetnego rycerstwa, postępując Otto z Bolesławem w orszaku swego 
rzymskiego dworu, zbliżył się w wielkim poście do Gniezna, którego murów dojrzawszy, zdjął 
cesarz obuwie, bosą nogą szedł do grobu męczennika i ze łzami u niego się modlił.
   Zadziwił się cesarz wspaniałości gnieźnieńskiego kościoła i grobowca świętego, obok którego 
jaśniały ofiary Bolesława: ogromny posąg Zbawiciela na krzyżu, cały ze złota ulany, trzykroć tyle 
ważący, ile ciężki i olbrzymi Bolesław; niezmierna płyta złota, mająca pięć łokci wzdłuż, a 
dziesięć piędzi w szerz, rzęsisto kamieniami drogiemi i ozdobami kryształowemi wysadzana na 
której napis świadczył, że trzykroć sto funtów złota ważyła, i inne bogactwa.
   Ten przepych i potęgę widząc, cesarz zawołał w podziwie: — Na koronę moję cesarską, daleko 
tu więcej widzę, niżeli mi sława doniosła. — Poczem naradziwszy się ze swemi panami, w obec 
wszystkich dodał: — Nie godzi się tak wielkiego męża, jakby jednego z książąt, dukiem lub hrabią 
nazywać, owszem na tron królewski wyniesionego, koroną uczcić należy.
   I zdjąwszy koronę swę cesarską, włożył ją Bolesławowi na głowę. Poczem ofiarował 
cesarzowi Bolesław relikwije ś. Wojciecha, i wzajemnie darem od niego gwóźdź z krzyża 
Pańskiego i włócznię ś. Maurycego otrzymał. "A tak wielką, — dodaje Gallus, — spowinowacili 
się onego dnia miłością, że cesarz Bolesława bratem i współrządcą cesarstwa ustanowił, i ludu 
rzymskiego przejacielem i sprzymierzeńcem mianował. "
   Nadto, co tylko w dostojeństwach kościelnych (ustanawianiu arcybiskupstw i biskupstw) do 
cesarstwa należało, wszystko to w całem państwie polskiem, Bolesławowi i jego następcom w moc 
oddał; "którą to ugodę, — dodaje kronikarz, — papież Sylwester zatwierdził. "
   -"Ustanowił cesarz w Gnieźnie arcybiskupstwo, oddając je bratu ś. Wojciecha, Radzymowi, od 
którego zwierzchnictwa, tylko Ungera, poznańskiego biskupa wyłączył. Ten, czas jakiś jeszcze. 
magdeburgskiemu arcybiskupstwu słowiańskiemu podlegał".
   Bolesław, wedle słów tejże kroniki, przyjmował cesarza z cesarską wspaniałością; przez trzy 
dni koronacyjnego obrzędu, codziennie zmieniano naczynia i cały przyrząd stołowy, stawiąc coraz 
inny kosztowniejszy; a po skończonej biesiadzie, podczaszowie i stolnicy, zdjęte ze stołów 
naczynia złote i srebrne, misy, czary, rogi do napoju i t, p., do cesarskiego skarbu oddawali. 
Komornicy zbierali podobnież sukna, obicia, kobierce, zapony, ręczniki i wszystko to do izb 
cesarskich nieśli. Oprócz tego, jeszcze mnogie naczynia złote i srebrne, różnej wytwornej roboty, 
bławaty barw rozmaitych, przybory wszelkiego rodzaju, kamienie drogie, w darze Bolesław 
przynosił Ottonowi, nie zapominając dworu jego i otaczających. Najlichszy sługa cesarski, nie 
wyszedł z Polski nieobdarowanym. Thietmar wspomina, że rola trzechset kiryśników, ze 
wszystkich podarków najlepiej Ottonowi się podobała. 
   Odjeżdżającemu cesarzowi, Bolesław towarzyszył do Magdeburga, gdzie spędził Wielkano- 
cne święta; po czem obdarzony wzajemnie, wrócił do Polski; a z drogi jeszcze Otto, pamiętny 
bogatych darów, z grobu Karola W. w Akwisgranie wyjęte krzesło czyli tron cesarski, w darze 
sprzymierzeńcowi posłał, jakby przepowiadając mu panowanie nad mnogim ludem słowiańskim.
   Autor następujące czyni uwagi nad koronacyją gnieźnieńską: "Zawiązane tak stosunki] 
braterstwa z cesarstwem, były nietrwałe. Cały ten wypadek, lubo nader świetny i pełen ważnych 
następstw dla Polski, wyniknął raczej z młodzieńczego szału Ottona, niż z rzeczywistego składu 
dziejów ówczesnych. Zachodziła wtedy na Zachodzie wewnętrzna reorganizacyja kościoła 
katolickiego, w skutek której nastąpiło wkrótce wygórowanie wszechwładztwa papiezkiego, 
podupadnięcie władzy cesarskiej. Wyprawa młodego cesarza do Gniezna, była jedną z ostatnich 
illuzyi tej władzy, a w onej koronacyi Bolesława, nietyle pożądany przezeń zaszczyt, ile chęć 
cesarską okazania swego prawa rozdawnictwa koronnego. Bolesław później miał tę Ottonową 
koronę za nic, i owszem pojmując obrót rzeczy w Europie, starał się później o koronę u papieża. " 
   "Istotnym zaś zyskiem, jaki Polska z pobytu cesarza w Gnieźnie odniosła, było właśnie, od- 
-powiednie terażniejszemu duchowi czasu, rozprzestrzenienie władzy duchownej ze strony 
samego cesarza, przez ustanowienie trzech nowych biskupstw i niezawisłej od duchowieństwa 
niemieckiego archidyjecezyi krajowej, tudzież zlanie na Bolesława władzy zakładania nowych 
biskupstw. "
   "To było najwalniejszym skutkiem odwiedzin Ottonowych. Rozszerzyła się liczba 
duchowieństwa, a z niem religija chrześcijańska i cała ówczesna oświata. Miasta: Poznań, Kraków, 
Wrocław, nawet odległy Kołobrzeg, stały się głównemi ogniskami tego nowego światła, a 
naczelna stolica ich Gniezno, znosiła się przez swoje arcybiskupstwo, tak bezpośrednio i 
niezawisle od wszelkiej podrzędnej za granicą władzy duchownej, wprost z samemże źródłem tej 
władzy, z stolicą apostolską, jak niezawisle odtąd od wszelkiego politycznego zwierzchnic- 
     twa, królowie dalsze w swoim kraju biskupstwa stanowili. ''
   Właściwe duchowieństwo polskie, poczęło się kształcić po tem wyzwoleniu kościoła; dotąd 
bowiem kapłani wszyscy codzoziemcami, najwięcej Włochami byli. Przy biskupstwach otworzyły 
się szkoły duchowne, seminaryja, usposabiające młodzież krajową do stanu duchownego; oprócz 
nich, ogniskami równie czynnemi były, możne klasztory i opactwa, których liczba wzrastała; 
istniało już jedno w Międzyrzecza, wzniosły się zwolna benedyktyńskie klasztory w Tyńcu 
(Sieciechowie?) i na Łysej-górze. Pierwszy z nich stanął w początkach XI wieku (1007). Pustynie 
zaludniały się Eremami; chrześcijaństwo przenikało do najskrytszych kraju zakątów. W takim 
Eremie żyli w Wielkiej Polsce około Kazimierza braciszkowie reguły świętego Romualda, Jan i 
Benedykt, z przybyłemi później do nich, Mateuszem, Izaakiem, Krystynem i Barnabą. Żyli oni w 
bractwie zakonnem pod opieką Bolesława, przygotowując się do zawodu kaznodziejskiego, 
uczeniem mowy krajowej. Król dwoje pacholąt z dworu królewskiego dał im do posługi. Życie ich 
było ostre i surowe bardzo, reguła ciężka; patrząc na dobrowolne ich męczarnie, Słowianie pojąć 
ich nie mogli w początku, później dziwna wytrwałość, szczere nabożeństwo, zwrócić musiały 
dzikich ludzi ku pobudkom, co tak silne wywoływały poświęcenie. Uczucie religijne zaszczepiało 
się zwolna przykładami świętego żywota. 
   Tymczasem Bolesław szerząc wiarę w głębi swych krajów, usamowolniony włożeniem na 
skroń cesarskiej korony, potężny wolą i ramieniem, rozszerzał granice państwa swojego. Czechy 
zamieszane, łatwą zdobyczy zdawały się pastwą; książę Bolesław Rudy, któremu Chrobry Kraków 
z częścią Chrobacyi odebrał, którego państwo z braćmi Jaromirem i Oldrzychem, podzielone być 
miało, wygnał był braci i matkę, a sam srogo nad Czechami panował. Wybuchło powstanie. 
Bolesław z kraju uciec musiał; a Władybój brat Chrobrego, cioteczny książąt czeskich, przez 
matkę Dąbrówkę, przywołany, otrzymał nad Czechami zwierzchnictwo. Ale Władybój zapijał się 
bez miary, a czując się nie silnym na nowym tronie, pospieszył do niemieckiego króla Henryka, 
oddając mu się ze swem księstwem i prosząc o potwierdzenie. Umarł Władybój po krótkiem 
panowaniu; osiadł po nim wygnany Jaromir z Oldrzychem. 
   Zbiegły z Czech Bolesław Rudy wkrótce przytułku i opieki szukał u Chrobrego; co tem lepiej 
dogadzało królowi Polski, że pod pozorem sprawy jego, spodziewał się sam zagarnąć kraj sąsiedni. 
Tymczasowo wygnany Jaromir z Oldrzychem, odzyskane dla Bolesława księstwo i wygnaniec na 
dawnym tronie osadzony. Jaromir i Oldrzych, schronili się na dwór Henryka; główne miasta 
czeskie, pod pozorem opieki, osadzone załogami polskiemi. Dla Chrobrego, Bolesław Rudy był 
tylko narzędziem; pod pozorem przyjaźni i zażyłości, przebywając w Czechach, trzymając tam 
swych ludzi, wysyłając powierników, Chrobry ujmował sobie znaczniejszych panów czeskich. 
Przewidywał on, że zostawiony sam sobie Rudy, mścić się będzie na nieprzyjaznych, rozjątrzy 
podwładnych, i wrota mu do owładnięcia Czech otworzy.
   Tak się stało: książę czeski "widząc lud swój (w mięsopust r. 1003), bez najmniejszej obawy, 
szkaradnym świata tego uciechom oddany, tak dalece bezbożnik rozzuchwalił się, że bez względu 
na zawarte z ludem pad przysięgą przymierze, wszystkich najmożniejszych panów, w jednym 
domu w obec siebie zebrawszy, najprzód własnego zięcia utopionem w piersiach żelazem 
zamordował, a potem resztę bezbronnych, w sam popielec, za pomocą swych oprawców wytępił. "
   Oburzeni i przerażeni Czechowie wyprawili poselstwo ciche do Bolesława polskiego, prosząc 
o pomoc i ratunek przeciwko Rudemn. Tego było potrzeba Bolesławowi; radośnie przyjął 
poselstwo, wezwał Rudego pod pozorem układów do siebie, i otoczonego przez oprawców 
oślepieniem ukarał. Wywieziono go w głąb Polski na dożywotne więzienie. Nazajutrz potem, 
pospieszył Chrobry pod Pragę, i przyjęty od ludu jak zbawca, owładnąl łatwo stolicę i księstwo (w 
r. 1003, w lutym).
   "I jeszcze większa, — pisze Thietmar, — niż zwykle duma ogarnęła mu zapamiętały umysł, po 
takim wzroście ziemskiej potęgi. " Wysłał do Rzymu, prosząc papieża o potwierdzenie nadanej mu 
przez cesarza korony, jednego z tych braciszków reguły ś. Romualda, którzy w pustyni 
wielkopolskiej pod Kazimierzem przebywali. Całe to staranie spełzło jednak na niczem. 
Tymczasem Henryk król niemiecki, poskramiając w sobie uczucie, jakiego doznał o zdobyczy 
Czech się dowiedziawszy, wysiał do Bolesława z oświadczeniem, że przy zawojowanej prowincyi 
utrzymać mu się dozwoli, jeśli Bolesław wedle starodawnego prawa, z rąk jego przyjąć ją zechce i 
z niej wiernie mu służyć.
   Chrobry, który o zupełną niezawisłość się starał, nie przyjął ofiary Henryka. Odprawiono 
bezecnie posłów niemieckich; usposobiono się do obrony Czech; a miasto uznania hołdownikiem 
cesarstwa, Bolesław wpływ swój usiłował w Niemczech silniej coraz rozszerzać. Z pomocą i za 
natchnieniem może Chrobrego, wybuchł w Niemczech bunt przeciwko Henrykowi, na którego 
czele stał Bruno, brat królewski, Ernest, margrabia austryjacki, i margrabia Hecyl. Sam Bolesław, 
posławszy posiłki rokoszanom, ruszył, nie czekając rozpoczęcia wojny ze strony Henryka, lewym 
brzegiem Elby, przez góry ku ościennym Niemcom. W Mysznach nad Elbą siedział przełożony 
graf niemiecki Goncelin, spokrewniony z Bolesławem, i jemu winien swe przełożeństwo. Tego 
wezwał król do poddania mu Myszen, ale Gencelin odmówił.
   Wojsko polskie, podzielone na cztery hufce, puściło się na łupiezką wycieczkę i zniszczenie 
okolicznych włości; i splondrowaniem krainy Gtomace, wojnę rozpoczęło. Samego jeńca wzięto 
ze trzy tysiące; wedle obyczaju, uprowadzając go do kraju, dla osadzania nimi ziem pustych.
   Ta wielka w jeńcach zdobycz, przyspieszyła odwrót do domu rycerstwa Bolesławowego. 
Rokosz niemiecki, niepowodzeniem się skończył; margrabia Ernest pojmany został, a Hecyl z 
Brunonem schronili się na dwór Bolesława; skąd Bruno do Węgier potem, a Hecyl do Niemiec z 
przebłaganiem do Henryka się udał. 
   Bolesław więc sam pozostał w obec króla Henryka, z którym się miał zmierzyć. Usiłowano 
wyrugować go, ze zdobytych Czech najprzód; on wzajem opierając się na swych z Niemcami 
związkach, nie spieszył z poddaniem, owszem pierwszy wojnę rozpoczął, napadem na posia- 
dlości bawarskie. Ale już i Niemcy ruszali przez granice Milzieńskie ku Polsce; niedaleko jednak 
zaszedłszy cofnęli się, dowiedziawszy się o grożącej w Łużycach zasadzce.
   Wszelkiemi sposobami usiłując odjąć siły Bolesławowi, gdy najłacniej było przeciwko niemu 
działać w Czechach, poczęto przez wygnańców Jaromira i Oldrzycha knuć przeciw Polakom i 
narodowe podbudzając uczucia, podnieść na nich skłonną do rozruchów ludność. Silna dłoń, w 
którą ujął możnowładztwo czeskie Bolesław, już mu sama nieprzyjaciół przygotowywała. Król 
Henryk tymczasem, zapowiedziawszy wyprawę wielką na Polskę, miejscem zebrania Niemców 
naznaczywszy Merseburg, gotował się przebyć Elbę i gromadził łodzie; naprzeciw niego Bolesław 
szybko ruszył do Łużyc. Odwiódłszy w tę stronę fortelem Bolesława Henryk, sam obrócił się ku 
Czechom, dokąd od zachodu, Bawarczycy z Frankami jednocześnie wtargnąć mieli. Polegał 
Bolesław na doniesieniach swych przekupionych przyjaciół niemieckich, lecz te go zawiodły. 
Pomimo nadspodziewanego obrotu wojsk Henrykowych, gdy te powolnie ku Czechom kroczyły; 
Bolesław miał czas usposobić się ku ich obronie.
   Sam oczekiwał nieprzyjaciela w Pradze, więcej podobno niż należało, zaufany w przyjaźni 
swych nowych poddanych, a powolnem Niemców zbliżaniem się uzuchwalony, lak że gdy ich 
przybycie obiecywano, rubasznie odpowiedział: —"Gdyby leźli jak żaby, mieliby już czas stanąć!"
   Zwłoka Niemców była wyrachowaną: Henryk ciągnął pod pozorem, połączenia się z 
Bawarami, zachodnią stroną granic; Jaromir tymczasem stronnictwo swe w kraju rozszerzał. 
Bolesław bojąc się napaści Henryka, nie spodziewał się wcale narodowego przeciwko Polakom w 
imię uczuć ludowych powstania, i ta rachuba go zawiodła. Henryk bowiem przychodził tylko, by 
dać punkt oparcia stronnictwu Jaromira i pomnożyć jego siłę, działając zawsze pozornie, przez nie 
i dla niego.
   Do ostatniej chwili Bolesław, charakteru tej całej sprawy nie dopatrzywszy, zbyt ufny w 
przywiązaniu Czechów, do siebie, spostrzegł dopiero niebezpieczne położenie swoje, gdy z Zaacu 
polska załoga przez mieszczan samych wypartą została, gdy gród jeden u wnijścia kraju sam 
dobrowolnie się poddał.
   Pod zasłoną Henrykowych wojsk budzące się uczucie narodowe, przeciwko obcym 
najezdnikom, wieści o powszechnej rzezi Polaków, przedwczesne głosy o ucieczce i zabójstwie 
Bolesława przez Prażan, rokowały już niepomyślny koniec tej walki. Henryk napewno już dla 
wzięcia i zgładzenia "jadowitego gadu" Bolesława, wyprawił Jaromira i Oldrzycha do Pragi. 
Potrzeba było co najrychlej uchodzić, by fale tego powstania ludowego wojsk i samego wodza nie 
pochłonęły. Ucieczka nie była wcale łatwą, a nieprzyjazny Bolesławowi Thietmar 
"najchytrzejszym z ludzi" zowie z tego powodu Chrobrego. Wyprawiony przez Niemców Jaromir, 
pozostał w tyle, a Oldrzych wysłał tajemnego szpiega do Pragi przodem; potem z ośmią 
naczelnikami, zbrojnemi w małe poczty, cichaczem podkradł się pod stolicę i ukrył. Szpieg jego 
miał się ułożyć z Prażanami o napad przed świtem, na zaraniu, na Bolesława i jego ludzi. Hasłem 
umówionem był odgłos trąbki pastuszej, gdy trzoda o szarym świcie przez most na Mołdawie 
przechodzie będzie; potem uderzenie w dzwony na Wyszogrodzie.
   Bolesław o całej tej zmowie uwiadomiony, dniem wprzódy do ucieczki o zmroku się 
przysposobił. O północy,. nim się jeszcze trąbka pastusza ozwała, niecierpliwi Prażanie 
rozkołysali dzwony na Wyszogrodzie. Cicho wysunęli się Polacy wśród ciemności, a z pierwszym 
pułkiem pognał Bolesław do domu.
   Zapóźno spostrzegli Prażanie ucieczkę Polaków z królem, ostatnia tylko rota, zostawiona na 
moście mołdawskim, padła ofiarą z naczelnikiem swym Sobieborem, ś. Wojciecha bratem.
   Jaromir tegoż dnia, wjechał: na stolicę i wzniesiony został z wygnańca na tron książęcy; 
nazajutrz przybył i Henryk, hołdownika swego na posadzie tej utwierdzić.
   Ze zdobyczy Bolesławowskiej pozostała przy Polsce Morawija, od Czech oderwana. "Jak cała 
at próba, —dodaje autor, —zagnieżdżenia się w zachodniej ziemi czeskiej, nie zupełnie bez 
korzyści minęła, tak też nie mógł jeszcze Bolesław oderwać się od myśli, rozprzestrzenia granic i 
potęgi swego narodu ku zachodowi. Owszem cały kilkunastoletni przeciąg dalszego panowania 
Bolesława, zajęty jest najusilniejszą, w tę zachodnią stronę skierowaną, dążnością zdobywczą, 
nieustannemi wojnami z zachodniem państwem niemieckiem. "
   "Prócz chęci zdobycia kilku prowincyj, na czem te wojny wreszcie się kończą, wyrażają one 
owszem ogólny instynktowy popęd wyszłego z łona Słowiańszczyzny narodu polskiego, ku 
pomszczeniu się na zachodzie, za tę wielką niemiecką napaść, jaką on od czasów Karola W., 
orężem Franków i Niemców, przez dwa stulecia na przyległą Słowiańszczyznę wywierał. "
   Wojny niemieckie, w opowiadaniu autora, zasilonem kroniką Thietmarowską, zajmują 
znaczną część jego historyi; opowiemy je króciej, zwracając tylko uwagę na znaczniejsze i 
charakterystyczniejsze wypadki.
   Powodem pierwszej napaści na kraje niemieckie było, oprócz śmierci cesarza Ottona, zabicie 
margrabi Ekkiharda, przełożonego w My- sznach. Posunął się Bolesław, korzystając z tego 
wypadku (1002), zagarniając przyległą Szlązkowi polskiemu ziemię Łużycką, miasto Budziszyn; 
zajął Strelę nad Elbą i wysiał do Myszen, usiłując sobie pieniędzmi zrobić tam stronników.
   Zajęte zostały Myszny, a Bolesław, powiada Thietmar, owładał onych stron ziemiami aż po 
rzekę Elsterę i swoje w nich załogi osadził. Sasów zaś sąsiednich i Niemców upewnił, że czyni to 
za zgodą Henryka Bawarskiego i w jego sprawie. Działo się to na wiosnę; w czerwcu Henryk 
obrany został królem, i Bolesław pojechał z innemi do Merseburga na powitanie go, usiłując się 
przy swoich zawojowaniach utrzymać, na co ogromne wyłożył summy. Uzyskaj jednak tylko 
Łużyce i kraj Milzieński; Miśniją zaś oddano przyjaznemu i krewnemu Bolesława Goncelinowi. 
   Nieukontentowany Bolesław odjeżdżał, zostawując za sobą zarody zamieszek w Niemczech, 
które podżegał; a niechęć Germanów objawiła się w rozruchu, w którym Bolesław ledwie się 
ocalić potrafił. Przypadkowa ta napaść, wziętą została przez króla polskiego za umyślną zasadzkę i 
rozjątrzyła go do reszty przeciwko Henrykowi. W drodze, uchodzący z Merseburga Polacy, spalili 
Strelę i zabrali tłumy jeńców; tajni posłańcy na dwór niemiecki wyprawieni z poleceniem, by kogo 
tylko można, przeciwko Henrykowi buntować.
   W tej porze przyszło zawojowanie Czech, opowiedziane wyżej, i po niem ucieczka króla z 
Pragi. Za uchodzącemi hufcami polskiemi, Niemcy pospieszyli przez kraj Milzieński ku Polsce 
(1004). Oblężony przez Henryka Budziszyn, broniony załogą polską silnie, otrzymał rozkaz 
poddania się od króla Bolesława, z wolnem odejściem załogi. Zajęto miasto, a Niemcy dalszą ku 
Polsce wyprawę, na rok następujący odłożyli.
   Ogłoszona po zbiorach z pola (1005) obfitych, zebrała się w okolicach Magdeburga, pod 
wodzą samego króla Henryka i wielu panów dodostojnych; przybyły i posiłki czeskie; Jaromira i 
Lutyków pogan się spodziewano, którzy Niemcom na chrześcijańską Polskę pomagać mieli. 
Słusznie uważa autor, że Słowianie poganie między nieudolnym Henrykiem, a groźniejszym dla 
nich Bolesławem wybierając, woleli pierwszego przeciw drugiemu wspomagać. Szła ta zbierana 
drużyna długo wodzona po moczarach i puszczach przez przekupionych od Bolesława 
przewodników do rzeki Sprewy, gdzie legła obozem dla spoczynku. Tu już łucznicy polscy 
podjazdami szarpać ją poczęli, i zabili kilku znaczniejszych; nadeszły też na pociechę pułki 
lutyckie ze swemi bogi niesionemi na czele wojsk, z proporcami świętemi i znamionami 
bałwochwalstwa. Bolesław siedział na ówczas w Krośnie poniżej Głogowa, ze znacznym ludem 
zbrojnym; niespodziewając się, by Niemcy po za osadzone starannie brzegi Odry, przejść mieli. 
Jakoż siedm dni stały niemieckie siły nad tą rzeką, myśląc o przeprawie, aż nareszcie w bród ją 
przeszły. Uwiadomiony o tem Bolesław, chcąc zapewne dalej nieprzyjaciela w kraj wprowadzić, 
cofnął się przed nim. Wszedł Henryk w granice Wielkopolski, ciągnąc ku Poznaniowi, gdzie się 
Bolesław znajdował, rażony ciągle polskiemi zasadzkami. Głód, napaści te i przeczucie dalszych 
w kraju, który napadali, niebezpieczeństw, skłoniły go do odwrotu, gdy już byli o dwie mile od 
Poznania; król polski nie spieszył się z żądaniem rozejmu, sami mu go Niemcy ofiarowali, Pokój 
za pośrednictwem arcybiskupa Tagino z Bolesławem uczyniony, "niekorzystny, żalem 
przepełniający Niemców, " dowodzi, że rachuby Bolesława powiodły mu się, a zapędzenie się 
Niemców pod Poznań, w przykrem ich położeniu stawiło.
   "Z płaczem" piszą kroniki niemieckie, zgłodzone, zbiedzone wojska Henryka powracały do 
domu, za całe trofea wioząc ciała poległych rycerzy. "Wyprawił się był król Henryk, —dodaje 
współczesny rocznikarz, —aby się krzywdy swej pomścił, ale o biada! mnogie tylko rycerstwo 
pogubił. "
   Do niepomyślności pochodu tego, przyczynić się wielce musiały zdradliwe przyjaciół 
Bolesława, pod bokiem króla, zamachy i rady, o których za powrotem do kraju, rozpocząć musiano 
śledztwo, i kilku skarać na gardle. Wyprawa ta, pomimo korzystnego dla kraju polskiego pokoju, 
wywołała nowe z Niemcami zatargi, dala powód do długich jeszcze walk i bojów. Wcześnie się do 
nich sposobiąc, posłał Bolesław do Czech i do zachodnich ludów słowiańskich, zyskując ich na 
swoję stronę i usiłując wciągnąć w przymierze przeciwko Niemcom. Czesi i Lutycy skłonniejsi dla 
Niemców, nie dali się od nich odciągnąć; Obotryci złączyli się z Polakami; inni Słowianie, 
odrzucając jego myśl, sami pierwsi o usiłowaniach tych Niemców ostrzegli. Nie dotrzymując 
poznańskiego rozejmu, wieścią o knujących się przygotowaniach skłoniony ku temu, Henryk 
wojnę nową sam pierwszy Polsce wypowiedział. "Chcesz wojny, będziesz miał wojnę!" rzekł 
poseł. Na co król polski uniewinniając się z zarzutów czynionych, odparł, że niechętnie i zmuszony, 
przedsiębrać będzie co mu czynić wypada. Zaczepiony słowem, Bolesław odpowiedział czynem, 
uderzył zaraz na zachód (1007), i zjawił się pod Magdeburgiem. Słowianie oskarżyciele krwawo 
zostali skarani, ziemie ich spustoszono, lud uprowadzono w niewolą i po Elbę samą kraje 
zniszczone zostały. Magdeburg winien był swe ocalenie włóczni ś. Maurycego, którą w darze 
odebrał Bolesław od Ottona; był to patron miasta, zachodziło więc, dodaje Thiet.. 
     mar, braterstwo w Chrystusie między Bolesławem a Magdeburgczykami. Puścił się tylko król 
polski wgłąb kraju i zająwszy mieszczan Zerbstkich, przesiedlił ich do Polski, wraz z jeńcami 
słowiańskiemi i trzema walecznemi wodzami Sasów.
   "Żałość zdjęła króla Henryka, " posłał żywo do panów saskich, aby się mścili zniewagi swojej; 
ale ci nie rychło i opieszale nieprzyjaciela ścigali, i namyśliwszy się, jak niebezpiecznem było, 
garstką gonić za silnem wojskiem, do domów się rozeszli.
   W odwrotnej drodze, zajął Bolesław Łużyce i krainę Selpuli, zagarnął bez krwi przelewu 
Budziszyn, i zwycięzko z łupem, z ludem jeńców, do domu powrócił. Taki miało skutek 
wypowiedzenie wojny przez Henryka królowi polskiemu, i nierychło Niemcy z nową wystąpili 
zaczepką.
   Co najsrożej boleć musiało Henryka, to przyjaciele bolesławowscy i sprzyjający mu 
potajemnie w samych Niemczech, na których czele stał wierny Goncelin margrabia myszneński. 
Tego najprzód na przekor królowi polskiemu, usiłowa- no upokorzyć i władzę mu odebrać. 
Powodem był spór Goncelin'a, z zięciem Bolesława, Hermanem, z którego sprawa wywiązała się 
przed sąd Henryka do Merseburga. Goncelin złożony z margrabstwa i osadzony w mocnem 
więzieniu, nie tak dla winy jakiej, lecz że u Bolesława "w większych był łaskach, niż się godziło."
   Usunąwszy Goncelina, Niemcy ruszyli na Bolesława (1011), licznie i zbrojno. Posłali 
wprawdzie wprzód pytając, czy ziem zabranych nie zechce zwrócić bez boju, ale poselstwu sucho 
odparł Bolesław, że nic nie odda. Po drodze Niemcy chwytali kogo mogli, widząc we wszystkich i 
we wszystkiem jakieś tajemne roboty Bolesławowskie. W Łużycach Henryk i część wojska się 
rozniemogła, tak, że do domu wracać musiała, a Jaromir czeski, margrabiowie i biskupi dalej 
naprzeciw Polsce pociągnęli.
   Bolesław był w Głogowie nad Odrą, a Niemcy podstąpili lak, że miasto widzieli, napaść jednak 
na nie, ani myśleli nawet. Domagali się Polacy uderzyć na Niemców, ale cierpliwy król nie 
dopuścił im walki niepewnej, wolał szkodzić tylko podjazdami. Ulewy srogie odpędziły na- 
jeźdźców, bez pomocy wojska; zachwyciwszy łupu, poszli nazad do domu.
   Bolesław pomścił ten najazd nadzwyczaj śmiałym napadem na Myszny, z Budziszyna 
wyprawionym, który mógł był gród opanować, gdyby zmowa z mieszczanami była się powiodła; 
zniespokoiwszy tylko nieprzyjaciela, garstka ta wróciła cała do Budziszyna.
   W r. 1012 znowu Niemcy gotowali się na Polskę, nie z takim zapałem, nie z laką już ochotą jak 
wprzódy; obwarowano tylko mocniej granice i powrócono do domów.
   Żadna z zaczepek nie uchodziła bezkarnie i ta bez odwetu ujść nie mogła; z licznem wojskiem 
przebywszy Elbę pod Strelą, wpadł Bolesław pod Libusnę, warowne miasto świeżo przez Henryka 
odbudowane, mające załogę z tysiąca ludzi złożoną. Zdobycie tego grodu, tak było pewne, że je 
król uroczyście obchodził, nim dokonane zostało. "Za miastem na wyniosłem miejscu, skąd można 
było widzieć gród cały, do którego zdobycia rycerstwo postępowało, zastawiono wspaniałą ucztę 
królewską. Tam podczas całego szturmu, siedział król z wybranem gronem, przy- patrując się 
bitwie krwawej — padła wreszcie brama, wszczęła się rzeź i łupież okrutna. Zabrano mnóstwo 
jeńca pospolitego i panów. Mnogich pojmanych panów zaprowadzono przed dumnego 
tryjumfatora, na którego rozkaz, mocna ich straż przyjęła. Potem nastąpił dział zdobyczy i pożar 
miasta, a wojsko wesoło zwróciło się do domu. Taki obraz zdobycia Libusny, kreśli współczesny 
Thietmar. 
   Sprawy w Słowiańszczyznie wschodniej, nad którą wpływ swój wywrzeć zamyślał podtenczas 
Bolesław, skłoniły go we cztery miesiące po zburzeniu grodu Henrykowego, do szukania pokoju, 
który otrzymać był zawsze pewien, byleby go pożądał. W r. 1013 zjechał do Magdeburga 
królewicz polski Mieczysław, dla uroczystego zawarcia przymierza; wdzięcznie przyjęty od 
Henryka i pasowany przez niego na rycerza. Za nim i sam przybył w kilka tygodni Bolesław do 
Merseburga, ubezpieczony danemi zakładnikami, że cało wynijdzie. Łużyckie i Milzieńskie 
ziemie, jakkolwiek to Niemców bolało, zostawić musieli przy Polsce. Bolesław co dziwna, nie był 
dotąd pasowany rycerzem i król Henryk dopiero tym go zaszczytem ozdobił. W pierwszy dzień 
Zielonych świąt, poprzysiągłszy na rycerskie śluby, w uroczystym pochodzie do kościoła, 
Bolesław jako nowo-pasowany, szedł z mieczem podniesionym przed królem.
   Za odstąpione sobie ziemie, król polski obowiązał się dostawie posiłki zbrojne na wyprawę 
włoską, a sam otrzymał na inną wyprawę pomoc w ludziach, na których mu, jak sam zawsze 
narzekał, zbywało, od Henryka. To przymierze tem łatwiejszem było, że oba królowie inne 
gorętsze nad pasowanie się z sobą mieli widoki. Henryka do Włoch ciągnęła korona rzymska, 
Bolesława nęciła wschodnia Słowiańszczyzna i księstwo kijowskie. Zawiódł jednak Bolesław nie 
dostawiwszy przyrzeczonych do Włoch posiłków, a zapozwany o to, wojną odpowiedzieć się 
gotował, zwyczajem swym nieprzyjaciół cesarzowi w jego własnych poduszczając poddanych. 
   Zgoda zawarta była czasowa, i potrzebą tylko wymuszona; wśród niej nawet Bolesław robił 
przeciwnikowi mnogich nieprzyjaciół. Stojgniew, Bolesławowski poseł, z szwagrami Henryka 
pod bokiem jego knował spiski, które jednak na niczem spełzły, a szwagrowie w pokutujących 
odzieży, przeprosiwszy w obec Stojgniewa zagniewanego Henryka, zerwać musieli zmowy z 
posłem polskim, który odprawiony został, z zapozwaniem króla o niedostawienie posiłków, do 
Włoch przyrzeczonych. 
   Niepohamowanej czynności, niezmordowany Bolesław na wszystkie strony zwrócone miał 
baczne oko; w Czechach Oldrzych, brat Jaromira, wygnał był niedołężnego księcia, a ten do 
dawnego nieprzyjaciela Bolesława się schronił Jaromir poróżniony został z cesarzem, staraniem 
przyjaciół Bolesława, i u niego nie znalazłszy ochoczego przyjęcia, do Niemiec uszedł.
   Do Oldrzycha Chrobry wyprawił własnego syna Mieczysława w poselstwie (1014), z 
przełożeniem ścisłej przyjaźni związku przeciwko cesarzowi. Zdaje się, że Lutycy przytomni 
umowom odradzili Oldrzychowi ten wielkiej wagi związek przeciwko cesarstwu i zerwali go 
swojemi podszepty. Oldrzych nie tylko że nie przystał na podane sobie przymierza wnioski, ale 
zabiwszy towarzyszących synowi Bolesława, dodanych Polaków kilku, jego samego uwięził i do 
Czech uprowadził.
   Potrafił jednak syna ocalić Chrobry, przez swych nadworze cesarskim przyjaciół; Oldrzych 
musiał go wydać cesarzowi, chociaż w początku się opierał i przytrzymać go pragnął. Mieczysław 
został powierzony straży młodego grafa Sygfryda; a gdy ojciec ciągle o wydanie go nalega, 
złożona rada umyślnie w Merseburgu (1015). Większość cesarskich doradców, była za 
oswobodzeniem Mieczysława, i nareszcie uwolniono go, a to jeszcze, pisze Thietmar, w sposób, 
jaki mógł być najmilszy Bolesławowi. Zapłaceni niemieccy przyjaciele króla polskiego, wrzawą i 
krzykiem, pod pozorem gorliwości o głowę cesarską, oswobodzenie to wymogli.
   Bolesław jak skoro syna odebrał, począł narzekać, że niedawno pasowanego na rycerza śmiano 
tak długo zatrzymać, pomimo braterstwa w rycerstwie ! Daremnie starał się teścia dla cesarza 
zjednać zięć Bolesławowski Herman, i skłonić go do osobistego widzenia się, i do wytłómaczenia, 
w rzeczy zapewne nie dostawionych, do Wioch posiłków. Wysłany tylko Stoj— gniew; a gdy 
przez wracającego, znowu pozwano przed cesarza Bolesława, wolał się rozprawić orężem i 
wtargnął w granice niemieckie. Jaką ziemię zdobył naówczas, nie wiemy, lecz na żądanie zwrotu 
jej, odparł, "że co zdobył, tego nie odda, owszem więcej jeszcze zdobędzie. "
   Henryk postanowił znowu, nie mogąc podejść Bolesława inaczej, wyprawić się zbrojno na 
niego z całemi siłami, jakie tylko zebrać było można. Była to ze wszystkich poprzednich wypraw 
najsilniejsza: pobożny cesarz, zebrawszy hufce swe pod Magdeburgiem, "długo leżąc u stóp ś. 
Maurycego, o przytarcie pychy wroga Bolesława, ze skruszonem sercem się modlił."
   Drugi zastęp równie liczny, pod wodzą biskupów, grafów i saskiego księcia Berharda, gotował 
się wpaść do Polski od północy; z nim szły pułki pogan z Lutyków, Z trzeciej strony Oldrzych 
postępował z Czechami i Bawarami. Na pograniczu Morawii, margrabia Henryk, stał także w 
oczekiwaniu do boju. Tak zbrojni i liczbą silni Niemcy, kilką drogami puścili się do Polski z 
cesarzem i wyborem dowódzców na czele. W Krośnie Mieczysław świeżo uwolniony, wezwany 
został przez Henryka, aby, w moc zaprzysiężonej cesarzowi wierności rycerskiej, nie podnosił 
przeciwko niemu broni, a poręczycieli swych nie narażał na odpowiedzialność.
   Królewic odparł na to wezwanie, że zostaje pod rozkazami ojca, że ani on" ani rycerstwo u 
boku jego zostające, poddać mu się nie dozwolą. "Owszem — rzekł, — ile w mój mocy, bronić 
będę aż do przybycia ojca, napadniętego przez was kraju: potem zaś nie omieszkam nakłaniać do 
zgody i przyjaźni z wami."
   Przeszli cesarscy Odrę nie bez krwi przelewu; Sygfrydt, który w niewoli Mieczysława oddany 
mu był za stróża, który się z księciem polskim poprzyjaźnił, a przez to wpadł w podejrzenie 
porozumienia z Bolesławem, chcąc obmyć się z zadanych podejrzeń, zapędziwszy się z mieczem 
w ręce między Polaków, zginął. Mieczysław, opłakawszy przyjaciela, ciało jego z uczciwością do 
obozu cesarskiego odesłał.
   Nad Odrą stojący książę Bernhard, odparty silnie przez Bolesława od rzeki, straciwszy do 
wyprawy ochotę wraz z Lutykami, okolice tylko spustoszywszy, do domu się zawrócił. 
Odegnawszy go, pospieszył Bolesław przeciwko cesarzowi, któremu bronił wzdłuż Odry, 
przeprawy na kilkumilowej przestrzeni. Niemcy musieli szukać lesistej i skrytej przeprawy, i tu na 
brzeg przeciwny się dostali.
   Bolesław naówczas, wedle obyczaju swego, na los jednej bitwy nie chcąc się zdawać, począł 
cofać się w głąb kraju. Cesarz najlepszej był myśli, gdy od Bernharda gońcy oznajmili mu, że 
porażony uszedł, a Oldrzych i Bawarowie, także dla niewyjaśnionych przyczyn, połączyć się z 
Henrykiem nie mogli. Austryjacki margraf, pomścił się także tylko napadu polskiego, i na tem 
poprzestał.
   Cesarz pozostawszy sam, z wielkich nadziei musiał skończyć na szybkim odwrocie, gnany już 
przez Bolesława. Chciano go najprzód napaść nad Odrą u przeprawy, ale doścignąć nie było można, 
tak cofanie się było szybkie. Przekupieni zaodrzańscy przewodnicy, poczęli wojsko wodzić po 
puszczach, ociągając odwrót cesarski; wysłani w ślad, niby dla rokowania o pokój, posłowie, 
starali się także Henryka zatrudnić, gdy tymczasem roty piesze polskie uprzedzały cesarskich i 
opasać ich usiłowały. W zamieszaniu, nieładzie, łapiąc i zabijając, zaprowadzeni w lasy Niemcy, 
ledwie się zdrady poczęli domyślać, gdy im już największe niebezpieczeństwo groziło. Opat Tuni, 
wysłaniec Bolesława, jako zakładnik, wstrzymany został przez nich, póki z zasadzki się nie dobyły 
główne ich siły, a cesarz z pierwszym hufcem nie umknął co najspieszniej. Ledwie uwolniono 
opala, las się rozległ trąbami i krzyki: pozostałe wojsko opadnięte dokoła, probując w początku 
walki, rozbite i rozproszone zostało. Dowódzcy przedniejsi po większej części polegli, jeńca brano 
mało. Najznakomitszym był niejaki Ludolf, za którego w zamian, wielu potem Polaków wrócono.
   Bitwa la, jedna z najwalniejszych i najszczęśliwszych Bolesławowskich, była dniem żałoby dla 
Niemców, którzy ogromne ponieśli straty.
   Cesarz dowiedziawszy się o nich od zbiegów, nie chciał dalej postąpić, dopóki pobożnie 
poległych nie pogrzebł; chciał nawet sam na pobo- jowisko w tym celu powrócić. Wstrzymany 
jednak, wyprawił tylko biskupa Myszen Eida, dla sprawienia pogrzebu, za pozwoleniem Bole- 
-sława.
   Biskup Eid, jest jedną z tych postaci chrześcijańskich, jakie tylko w tych wiekach wielkiej 
wiary jaśnieją; odmalował go nam autor współczesnemi rysy, z wielką trafnością i barwą.
   W trop za uchodzącemi Niemcami szedł wysłany przez Bolesława Mieszko, syn jego, i w kilka 
tygodni postąpił z siedmiu pułkami pod Myszny. Zapalono przedmieścia, i byliby Polacy zamek 
zdobyli, gdyby myszneńskie niewiasty serca mężom nie dodały. Tymczasem pułki Mieczysława 
rozpuściwszy zagony, plądrowały po okolicy. Wezbranie Elby zmusiło do odwrotu i Myszny 
ocalone zostały. 
   Wielka była trwoga zemsty Bolesławowskiej, ale król wstrzymał się od niej, przeciwko 
zwyczajowi swemu, dla niewiadomych przyczyn przez rok cały. Ośmieleni Niemcy, wdali się w 
układy i rokowania. Bolesław był pod Głogowem. Książęta niemieccy w wielkim poczcie 
     ruszyli przeciwko niemu nad rzekę Mildę, i wezwali go do traktatów ku Elbie. Bolesław miał 
sobie za ujmę sam ich szukać, odparł więc, że do Elby nie pójdzie. Spytany, czyby ku Elsterze nie 
wyszedł ku nim, powtórnie odpowiedział, że ani przez most na którym stoi, szukać pokoju nie stąpi 
nogą.
   Dwa tygodnie wysiedziawszy nad Mildą, posłowie powrócili z niczem do Merseburga.
   Zapowiedziano nową wyprawę, przyrzekając sobie wcześnie, w żadne układy z polskim 
królem nie wchodzie, zakazując wszystkim hołdownikom cesarstwa, wszelkich stosunków" z 
nieprzyjacielem ojczyzny. "
   Znalazł cesarz niespodziewanego sprzymierzeńca, we wschodniej Słowiańszczyźnie, której 
książe z drugiej strony na Polskę przyrzekał współcześnie uderzyć, gotując ze strony Bolesława 
srogi odwet dla siebie.
   Pomimo uroczystych zobowiązań się nie przyjmowania układów i pokoju, Niemcy próbowali 
raz jeszcze przymierza z Bolesławem przed wojną. Dwa razy jeździł w tym celu do niego szwa- 
gier cesarski Henryk Bawarski, zawsze napróżno. Musiano wziąć się za oręż.
   Morawski żołnierz Bolesława, już się uganiał na granicach, już z Bawarami się ścierał i 
zachwyconych niszczył; a gdy Oldrzych ciągnie w pomoc cesarzowi, Mieczysław syn Bolesława 
napada Czechy, i z jeńcem a łupem do Polski powraca.
   Taki był wstęp do tej wojny. Niemcy zebrali się, posiłkowani przez Czechów i Lutykow, i 
podstąpili pod Niemczę, małą opuszczoną mieścinę, której zdobyciu drogi czas i siły pierwsze 
poświęcili. Bolesław, z Głogowa do Wrocławia naglądając, na dalsze kroki nieprzyjaciół się 
przeniósł. Nie śmiano go jak zwykle napastować samego, usiłując najprzód dobyć Niemczy, która 
się dzielnie broniła. 
   Na drugim krańcu Polski, sprzymierzeniec ruski cesarza, obiegi inne miasto lackie; czem nie 
strwożony Bolesław, siedząc we Wrocławiu, rozsyłał stąd swe gromonośne, chyże pułki na 
wszystkie strony. Oddziały te rozpierzchłe niepokoją Niemców i ich przyjaciół w różnych stronach; 
jeden zapędza się do Czech, drugi zdoby- wa Białogóry, trzeci między Elbą a Mildą pustoszy i 
szczęśilwie powraca, czwarty goni Lutyków przeważnie, a piąty, choć raniej szczęśliwie, usiłując 
do Czech Oldrzycha odciągnąć, kraj jego niepokoi.
   Najdziwniejsza ze wszystkiego, że Niemcy, zgromadziwszy się pod Niemczą i koniecznie 
usiłując ją zdobyć, nawet temu podołać nie mogli; tak zręcznie, lak mężnie broniła się ta mała 
mieścina, całej ich potędze, machinom i napaściom Lutyków. Opatrzono się, że miasta nie wezmą, 
wówczas dopiero, gdy w obozie cesarskim zaraza i śmiertelność się wszczęła.
   Nastąpił jak zwykle odwrót, z którego Bolesław korzystał zawsze, napadając na 
wycieńczonego nieprzyjaciela. Z drugiej strony, przez księcia ruskiego oblężona twierdza, oparła 
się także jego wojskom.
   Wojska cesarskie, na dwa oddziały podzielone, cofać się poczęły; cesarz sam z ks. Oldrzychem 
przez Czechy, Lutycy z margrabią Hermanem północną stroną. Odwrót pomimo doświadczenia 
poprzedniego, nie lepiej nad inne się powiódł; dowodem są żałośliwe narzekania Thiet- mara. 
Lutycy, cofając się ze swemi chorągwiami świętemi, jednę od cesarskich rozdartą, drugą utopioną 
z pięćdziesięciu mężami niosącemi ją, postradali. I byliby Lutycy przeszli na stronę Polaków po tej 
wyprawie, gdyby ich od tego przełożeni, starszyzna nie odwiodła. Starszyzna ta, jak słusznie 
uważa autor, miała własny interes obstając przy cesarzu, który jej rządzić się samej przez się 
dozwalał, gdy Bolesław ująłby ją w żelazne kluby swej woli.
   Bolesław, zmierzywszy się tylekroć z zachodem, który mu pomimo wysiłków i sprzymierzeń 
podołać nie mógł, miał się teraz na wschód ku Rusi obrócić, i na nią wywrzeć całą swę siłę. Napad 
na jeden z grodów polskich przez sprzymierzeńca cesarskiego, książęcia, Rusi, był bliższym ku 
temu powodem. Jeśli, jak ze wszystkiego widać, chciał Bolesław władzę swą rozszerzyć ku 
zachodowi, ostatnia wojna uczyła go, że wprzód wypadało mu ubezpieczyć swe granice od 
wschodu, i pokazać Rusi siłę swojego oręża. W tym celu zamierzył czasowy pokój zawrzeć z 
cesarzem, i sam pierwszy zażądał przymierza, którego jakieśmy widzieli, nigdy mu na ko- 
rzystnych nie odmawiano warunkach. W styczniu 1018 r. zawarty pokój w Budziszynie "nie tak, 
jak się godziło, — pisze Niemiec annalista, — ale jak było można."
   Przyznane zostały Bołeslawowi Morawija, a zapewne Łużyce, ziemia Milzieńska z 
Budziszynem i inne jego ostatnie zdobycze, które granice Polski ku zachodowi do Elby 
rozprzestrzeniły.
   Nadto wziął Bolesław, jako znak przyjaźni i zwycięztwa w małżenstwo Odę, córkę margrafa 
Ekiharda. Sam już nie młody, poślubiając sobie kobietę, "która wiodła żywot nieprzystojny 
niewieście" powiada Thietmar, dodając: "godna ze wszech miar tak sprośnego jak Bolesław 
oblubieńca. " Gody odbyły się w łużyckiem mieście Scycyjani, w poście, a na przybycie Ody cały 
lud wyszedł, witając ją z zapalonemi pochodniami.
   "To uwieńczenie, — pisze autor, — zwycięzko zawartego pokoju, poślubieniem oblubienicy 
nie -przyjacielskiego narodu, jest tem charakterystyczniejszem, iż również przy następnej 
wyprawie Bolesławowskiej na wschód, tenże sam, tylko je- szcze bardziej dla pokonanego 
nieprzyjaciela upokarzający, bo na samejże siostrze książęcej, dopełniony proceder widzieć się 
daje. Owszem, uprowadzenie to siostry książęcej, było tak znamienitym warunkiem zwycięztwa, 
że najdawniejsza kronika mówi o niem, jako o głownej pobudce wyprawy.
   Wojny ze wschodnią Słowiańszczyzną rozpoczęły się ku końcowi X wieku, zaborem przez 
Włodzimierza dokonanym w 981 grodów: Przemyśla, Czerwieńska i innych, o którym wspomina 
Nestor. Oprócz jakichś w Chrobacyi z Rusią zajść, o których napomyka tenże kronikarz, pomiędzy 
Włodzimierzem a Bolesławem panowała "zgoda i miłość. " Swiętopełk Włodzimierzowicz w 
zakład przyjaźni, wziął był córkę Bolesława w r. 1013.
   Włodzimierzowe potomstwo, z różnych pochodzące matek, rozróżniało się w prawach swych i 
znaczeniu politycznem. Świętosława, syna pierworodnego, Nestor zowie "złym owocem 
grzesznego drzewa; " urodził się bowiem z greczynki, przedtem żony Jaropełka, porwanej przez 
Włodzimierza i bezślubnie trzymanej po śmierci brała. Z Rogredy miał Włodzimierz czterech 
jeszcze synów (Jarosława) i dwie córki. Z trzeciej żony czeszki. Wyczesława; z czwartej, bulgarki, 
Pserysa i Hleba i t. d. Świętopełk, lubo najstarszy, dziecię jednak nieprawego łoża, w oczach braci, 
nie miał do następstwa po ojcu prawa. Z córką Bolesława na Ruś przybył biskup Rejnbern, o 
którym wspomnieliśmy wyżej, i nasiona zachodniej cywilizacyi, przez Polskę zawsze na wschód 
się pomykającej. Wcześnie zaszczepiony wstręt ku Polsce spotkał pierwsze usiłowania pobożnego 
apostola, którego apostolstwo charakterem politycznym się oblokło. Nie musiało być bez 
znaczenia działanie biskupa Rejnberna, gdy jego, syna i żonę polkę, W. Ks. Włodzimierz pojmać i 
uwięzić rozkazał.
   Było to właśnie w czasie, gdy Bolesław po wojnie z Henrykiem rozejm z nim w Merseburgu 
zawierał (1013), bezpieczniej chcąc na Ruś wyruszyć przeciwko Włodzimierzowi. Skutki (ej 
wyprawy nie są nam bliżej wiadome, lubo, że się powiodła Bolesławowi, są dowody; a Pieczyngi 
sprzymierzeńcy Polski, po tej wyprawie ukazują się i winnych wojnach z królem. Oswo- bodzony 
został pewnie Światopełk z żoną, lecz Rejnbern umarł wprzódy w więzieniu.
   Włodzimierz dozwolił Światopelkowi mieszkać w Kijowie i z nim a z Polską żył "mirem."
   Już na wojnę przeciwko Jarosławowi Nowogrodzkiemu, synowi swemu, wybierający się 
Włodzimierz, w drodze zachorzał i umarł (1015).
   Spadało dziedzictwo na Światopełka, którego, może dla żony polki, nie lubili Kijowianie, i 
utaiwszy śmierć Włodzimierza, posłali za Borysem, zapraszając go do siebie. Ale Borys 
odpowiedział pobożnie: — Nie podnieść mi ręki na brata starszego.
   Utrzymał się Światopełk na księstwie kijowskiem, zwykłemi owych wieków środkami, 
morderstwem braci i wygnaniem. Pozostały Jarosław Nowogrodzki, wiedząc co go czekało, 
pośpieszył przeciwko Światopelkowi ku Kijowu. Spotkały się braterskie zastępy u Dniepru (1016 
r. ), i legły na przeciwnych brzegach obozem; oba nie spieszyli do boju. Światopełk, którego 
Nestor zowie bezrozumnym (bezumien) i Jarosław, zbyt rozumny, zatopiony w księgach i 
nabożeństwie zwlekali bitwę stanowczą. Jak często W owych czasach, poczęli się nieprzyjaciele 
drażnić słowami i bój się nareszcie rozpoczął, w którym Jarosław zwyciężył.
   Światopełk zbiegł do Polski do teścia: to było powodem Bolesławowi do wyprawy na Ruś; gdy 
jeszcze i Rusini sami, jakeśmy widzieli, podżegli go, oblegając miasto polskie pograniczne w 
zmowie z Henrykiem, dla tem łatwiejszego pokonania Polaków. Zawarłszy pokój z Niemcami, 
Bolesław na Ruś się obrócił, z siłą wielką z całej Polski zgromadzoną, pomnożoną Niemcami, 
Węgrami i Pieczyngami.
   W lipcu stały hufce Chrobrego nad Bugiem, kędy czekał na nie Jarosław, taborem leżąc nad 
rzeką. Jak w poprzedniej' bitwie z Światopełkiem u Dniepru, przyszło do zaczepek i obelg, które 
bój poprzedziły. Wojewoda Jarosławów Błud, począł urągać królowi polskiemu, zowiąc go 
karmnym wieprzem. Krzyknął Chrobry na swoich: — Jeśli wam tej zniewagi mojej nie pomście, to 
ja sam zginę ! — I dosiadłszy konia skoczył w rzekę, a wojsko za nim. Jarosław nie spo- 
dziewający się tak skorego napadu, nim oręż przypasał, ze swemi uchodzić musiał.
   "Jak wiatr tumany kurzu, przed swojem obliczem, — pisze Gallus, — rozpędził Bolesław 
Jarosławowe rycerze; samoczwart tylko uszedł kniaź ku Nowogrodowi, uprowadzając z sobą żonę 
Światopełkową, porwaną w jakiemś mieście, które rozbitkowie uciekający ztupili."
   Już zwyciężcą witany i darami czczony, po, stępował Chrobry dalej, "niejako nieprzyjaciel, 
-pisze Gallus, — który zdobywaniem miast i zbieraniem pieniędzy pochód zwleka, lecz spiesząc 
wprost do stolicy, dla objęcia grodu i księstwa."
   Świetnym był w istocie zdobyty Kijów, skład handlu wschodniego, "najkosztowniejszy klejnot 
wschodu, równający się samemu berłu Carogrodzkiemu, " mówi Adam Bremeński. Było tam 
przeszło czterysta cerkwi, ośm rynków, nieznana liczba narodu i niewysłowione skarby. Rodzina 
Jarosława, macocha jego z córkami, żona i dwie rodzone siostry, siedziały w Kijojowie. Macochę i 
żonę przeznaczał Bolesław w zakład za córkę, a siostry, jako zwyciężca, miał zabrać. Bronili się 
Kijowianie, i po spaleniu dopiero części miasta, a szturmie przypuszczonym przez Pieczyngów, 
otwarli bramy grodu d. 14 sierpnia 1018 r. Metropolita kijowski, z relikwiami świętych i krzyżem 
wyszedł powitać i przyjąć króla u Złotej Bramy, w którą z rubasznym żartem ciął wjeżdżając 
Bolesław*.
   "Niewysłowiona moc skarbów" poszła na wiernych rycerzy królewskich, a wynagrodzeni 
Niemcy, Węgrowie i Pieczyngi nieopatrznie zostali odprawieni do domów; Polaków zaś, kazał 
Bolesław zięciowi Światopełkowi porozstawiać po grodach. Część skarbów kijowskich 
odprawiono do Polski.
   Bolesław rozrządzał się w Kijowie u zięcia, jak na własnej stolicy, i wysłał stąd w różne strony 
ważne poselstwa, dla zawiązania stosunków przyjaznych. Opat Tuni, ulubieniec królewski, 
wyprawiony z darami i słowy przyjaźni do
   -------------------------------
   * O Szczerbcu, mieczu Bolesława, który przechowywał się długo w skarbcu koronnym, jest 
powieść u kronikarzy, iż go anioł królowi przyniósł. Piękna ta legenda posłużyła Alex. Lesser do 
szkicu, który widzieliśmy w Albumie P. E. Kastawieckiego. cesarza Zachodu Henryka; drugi poseł 
do Carogrodu, dając do wyboru Bazylemu cesarzowi Wschodu przyjaźń lub nieustającą wojnę; 
trzeci poseł, metropolita kijowski, do Jarosława w Nowogrodzie niósł żądanie wydania 
Światopełkowej żony, w zamian za siostry, żonę jego i macochę.
   Jarosław spokojny siedział w Nowogrodzie na łodzi i na wędkę ryby łowił, co było jego po 
księgach i nabożeństwie najulubieńszą zabawą; gdy posły przybyli, niosąc wieść o zdobyciu 
Kijowa przez Polaków, i nie uwierzył im z razu Jarosław. Nadbiegli inni gońcy, potwierdziła się 
wieść smutna, i musiał książę porzucić łódź i wodę, myśląc uchodzić za morze. Ale 
Nowogrodzianie nie puścili pana swego i ofiarowali raz jeszcze bić się z Bolesławem i 
Światopełkiem. Zaczęto dań wybierać i wojska ściągać na nowo.
   Bolesław tymczasem zbyt zapewne zwycięzko rozporządzał się u zięcia, który nielubiony, jak 
widzieliśmy od Kijowian, dla wprowadzonych do Kijowa Polaków, resztę u nich miłości mógł 
utracić. Począł przeto Światopelk teścia z go- ściny wypraszać, i sam Bolesław pomiarkował w 
porę jeszcze, że z garścią swoich zostawszy na zawojowanej prowincyi, wkrótce jej podołać nie 
potrafi. Pomyślał więc o powrocie do Polski, ale odwrót ten był jeszcze zwycięzki, nie jak chcą 
obcy kronikarze ucieczką; bo w ucieczce, aniby skarbów które uprowadził zabrać nie mógł, ani 
siostr Jarosławowych uwieźć, ani zwyciężać i podbijać jeszcze. Gallus i Thietmar, świadczą tu 
przeciwko powieści Nestora. Zajęcie grodów Czerwieńskich na Rusi charakter odwrotu 
Bolesławowskiego i pochodu jego do Polski oznacza.
   Zdaje się, że w powrocie tym, Jarosław z mnogiem wojskiem, spotkał osłabionego Bolesława, 
łatwego spodziewając się zwycięztwa, znowu u rzeki Buga. Ale nie powiodło się mu przeciwko 
Chrobremu i rozgromiony został straszliwie, przez tę garść szczupłą, ale najwaleczniejszych 
rycerzy. Gallus świadczy, że na pobojowisku w równinie nadbużnej, długo jeszcze potem pobożni 
pielgrzymi, co wedle obyczaju chrześcijańskiego, przychodzili grzebać 
     ciała zmarłych, brodzić musieli wśród trupa i krwi rozlanej szeroko.
   Do tej to epoki wiąże się podanie o zakopanych słupach na krańcach rozległej Polski, 
ramieniem Bolesława szeroko rozpartej; o rzuconych w Dniepr trąbach kruszcowych, które 
zwycięztwo bohatera wiekuiście opowiadać miały.
   Po wyjściu króla z Kijowa, Światopełk zapewne zasługując się swej Rusi, załogi polskie po 
grodach swoich, upokarzającego, wymordować i rozpędzić kazał*.
   Jarosław, uwiadomiony o tem napadł na rozbrojonego Światopelka i wygnał go z Kijowa.
   Nie śmiał już Światopełk chronić się do teścia, uszedł do Pieczyngów, zgromadził u nich 
posiłki i jeszcze raz wystąpił do boju. Nad Ałtą (1019), bój się braterski rozpoczął, w miejscu gdzie 
niegdyś Światopełk, borysa brata swojego zgładził. I modlił się Jarosław podniósłszy ręce w niebo, 
prosząc pomsty Bożej na Świato-
   ---------------------------------------------
   * Wymordowanie załóg polskich po zamkach dzielnicy Światopełkowej, po odejściu 
Bolesława miejsce mieć mogło. pełka za Borysa, jako na Kaina za niewinnego Abla.
   Okropny jest obraz śmierci Światopełkowej u Nestora, w prostych opowiedziany wyrazach. 
Sroga rzeź była nad Ałtą i ku wieczorowi
   zbiegł Światopełk, a Jarosław zwyciężył. "A gdy zbiegał, napadł nań bies i rozsłabił mu kości 
tak, że na koniu siedzieć nie mógł. Niesiono go na noszach i uciekając z nim przyniesiono go do 
Brześcia. On zaś wołał nieustannie jak szalony: — Uciekajcie! uciekajcie! gonią nas! gonią! — Na 
co służba jego wysyłała zobaczyć, czy w istocie kto goni za nimi; a nie było nikogo, i uciekali dalej. 
On zaś leżąc w niemocy, zrywał się
   i wołał ciągle: — Gonią! gonią, uciekajcie! — I nie mógł tak wytrzymać nigdzie na jednem 
miejscu, przebiegając polską ziemię, gnany gniewem Bożym. Tak zabiegł w pustynią, między 
ziemią lacką i czeską, i porzucił tam żywot swój w miejscu złem. "
   Reszta panowania Bolesławowego upłynęła w pokoju ciężko zapracowanym; autor maluje tu o 
ile mu źródła współczesne dozwoliły, obraz ówczesny kraju. Jest to jeden z najlepszych ustępów 
jego opowiadania, z którego liczne musiemy dać wyjątki.
   "Powierzchnią całego kraju odwieczne ocieniają bory. W tych borach rozlega się odgłos siekier, 
wyrębujących miejsca dla pobożnych pustelni, benedyktyńskich klasztorów i osad jeńców 
wojennych. Rzednące bory rozwidniają przestrzeń domową; przy coraz jaśniejszej widni gasną 
starodawne ogniska i obyczaje starodawne; rozbłyska coraz świetniej świeżo nad domem zatknięty 
krzyż.
   "Coraz to więcej Rzymu w samej Polsce. Cała nowa wiara przemawia rzymskim językiem. 
Wszystko prawie duchowieństwo biskupie i klasztorne składa się z Rzymian, Włochów. Obok 
Gniezna i Krakowa wznosiły się pomniejsze stolice biskupie: w Poznaniu, Wrocławiu, Kołobrzegu 
pomorskim. Gdy biskup Rejnberg tę ostatnią katedrę opuścił, stanęła inna natomiast w Płocku; 
budowały się kosztem Bolesławowskim mnogie kościoły, powiększały w znaczenie duchowne i 
zamożność opactwa w Trzemesznie, Międzyrzeczu, Tyńcu i Sieciechowie, jako też na Łysej Górze. 
" Bolesław, jak świadczy Gallus, wysoce cenił czynność cywilizacyjną duchowieństwa i pierwszy 
dawał przykład czci dla apostołów wiary prawdziwej, "podbite narody barbarzyńskie zniewalał on, 
nie do pieniężnych danin, ale do przyjęcia wiary prawej" — "a gdy pan jaki, przeciw klerykowi lub 
biskupowi sporną wytoczył sprawę, albo cóś z rzeczy kościelnych sobie przywłaszczał, Bolesław 
wszystkim ręką milczenie nakazawszy, jakby broniący sprawy adwokat, za sprawą biskupów i 
kościoła świętego przemawiał. "
   Bolesław w obec swych duchownych prawodawców usiąść nie śmiał, póki oni wprzód nie 
usiedli,., a czując że wiele nagrzeszył, albo będąc duchownem napomnieniem w tej wierze 
skarcony, — pisze Thietmar, — kazał bywało rozłożyć przed sobą kanony i szukać w nich, jakby 
popełniony grzech dał się naprawić, i według tych przepisów rzeczywiście oczyścić się zeń 
usiłował. "
   "Podobnie, — pisze autor, — jak ówczesne wojenne życie ciała narodowego karmiło się 
pokarmem krwi, tem wszystkich młodych narodów, 
     młodych lwiąt, mlekiem, tak i przepisy kanoniczne ówczesne, za lada przewinienie, stanowiły 
krwi karę. Kto jawnogrzesznictwa się dopuścił, tego śmiertelnie i sromotnie kaleczono; kto w 
wielkim poście jadł mięso, temu zęby wybijano. "
   Dla nawróconych świeżo pogan surowe te przepisy mogły być w istocie skuteczne, 
wskazywały bowiem wielką ważność wszystkich kościoła ustaw i lekko prawami, nawet na pozór 
mniejszej wagi, pomiatać nie dozwalały. A w ogóle łagodniejsze były jeszcze, od praw i kar 
pogańskich.
   "O pierwotnych obyczajach słowiańskich dowiadujem się głównie z latopistwa innych ludów 
słowiańskich; większa część onych, ściągała się też zapewne do Polski. Powszechny słowiański 
obyczaj sejmowania, publicznych narad gromadnych, musiał i tu istnieć w całej sile, gdy i 
późniejsze życia spółecznego rozwinięcie, wskazuje tę formę pierwotną. Prócz tego zachowały się 
jeszcze w późniejszej Polsce ślady dwóch ważnych obyczajowych instytucyj, obowiązujących 
niewątpliwie Polskę Bolesławo- wowską. Jedną z tych instytucyj była wspólność rodowa, na mocy 
której pojedyncze rodziny w swojem najogólniejszem rozczłonkowaniu pewną całość prawną 
tworzyły, i we wszelkich też ważniejszych stosunkach z resztą narodu, jak osobliwie w sprawach 
sprzedaży lub zamiany, lub zapisu którejkolwiek części dóbr rodzinnych, jako osobne zbiorowe 
ciało występowały. Druga instytucyja dzieliła kraj cały, na tak zwane opola, utrzymujące na 
większy rozmiar, takąż samą pomiędzy pewną liczbą sąsiednich osad, całość i wspólność 
polityczną, jaka wspólność cywilna, zachodziła na mniejszy rozmiar między pojedynczych rodzin 
członkami. Tak naprzykład wszyscy mieszkańcy całego opola, odpowiadali za naruszenie 
publicznego bezpieczeństwa w swoim okręgu, opłacali tak zwaną główszczyznę, za głowę 
zabitego w swem opolu człowieka, wynagradzali popełniony w nim na obcym człowieku rozbój, 
ścigali wspólnie winowajcę, byli obowiązani nieść w granicach swego opola wszelką pomoc 
przechodniom."
   " Nowa wiara sprowadziła roje obcych duchownych. Nowa tegoczesna dążność gromadnego 
bronienia kraju od nieprzyjaciół, którzy już się byli przedarli do jego granic, utworzyła wewnątrz 
Polski nowy, po części cudzodziemski stan rycerski, napełniający pod przewodem rycerskiego 
księcia i jego rycersko-obozowego dworu, cały kraj nieznanym dotąd gwarem i szczękiem nowego 
życia."
   " W cieniu tych zarośli, oplatających poziom Bolesławowskiej Polski, siedzi starodawny 
słowiański kmieć. Niegdyś za Piasta sejmowany pan, podupadł on ciężko w tych czasach. Bo teraz 
aby mieć wagę, potrzeba się było wyprzeć dawnej wiary, dawnego trybu życia i pójść wojować z 
Chrobrym; a on tylko z przymusu i nazwy chrześcijanin, czci skrycie stare bogi, i rad dawnym żyje 
zwyczajem. Teraźniejsze obrzędy religijne pełnione przez cudzoziemskie duchowieństwo, 
teraźniejsze życie wojenne utrwalające jedynowładztwo wodza, a tłumiące dawny obyczaj 
wiecowy; teraźniejsze dworactwo rycerskie, otaczające Bolesława tłumem cudzoziemskich po 
większej części "gości" orężnych, to wszystko budzi w nim wstręt. Unika więc dworu i obyczaju 
dworskiego; lecz nie może uniknąć koniecznych skutków tej zmiany całego życia, które wcześnie 
jego sielskiej nawet dosięgają zagrody. Musi płacić dziesięcinę duchownym, musi odbywać stróże 
pod grodem, składać w nim osep dla żołnierstwa, a tymczasem tuż pod bokiem jego zagrody, 
powstają osady jeńców, z którymi on, lubo dotąd swobodny i samowładny, niebawem dla 
tożsamości sposobu życia i obowiązków, ma być niesłusznie zrównanym. Co tem łatwiej nastąpi, 
że w porównaniu z łupiezkiemi bogactwy rycerstwa, dawne zagrodowe dostatki kmiecia stały się 
niczem, że ciągła wojaczka zbawiła go większej części czeladzi zaciągnionej w zbrojne szeregi, że 
tak prócz narzuconych mu służb publicznych, musi jeszcze sobie samemu być sługą, a zuchwale 
rycerstwo, rade znieważa go i gnębi."
   Oto warte przywiedzenia wyrazy Marcina Galia, które lepiej od wszelkich naszych rozpraw 
malowac nam będą Bolesławowskie czasy: "Ilekroć jaki włościjanin, chudzina, białogłowa uboga, 
na którego z wojewodów albo rycerzy żałowali się, Bolesław jakkolwiek ważnemi zajęty 
sprawami i mnogimi tłumy magnatów i ry- cerstwa otoczony, nie ustępował z miejsca, aż póki 
sprawy z porządku nie wysłuchał i po tego, na kogo żałowano się, komornika swego nie wysłał. 
Tymczasem samego żałującego polecał jednemu ze swych pozostałych, któryby go bronił i za 
nadejściem przeciwnika, sprawę królowi przypomniał. Jako też upominał król kmiecia, jakby 
własnego syna, aby nieobecnego bez przyczyny nie winił i krzywą skargą nie ściągał na siebie tej 
złości, którą on innemu chciał zgotować. Oskarżony zaś, nie ściągał się z przybyciem na wezwanie, 
ani pod jakimkolwiek pozorem, wyznaczonego przez króla roku nie zwlekał. Toż gdy nareszcie 
przed obliczem królewskiem stanął, nie okazywał mu król gniewu, lecz wesołą i łaskawą twarzą go 
przyjąwszy, do stołu go zapraszał i dopiero następnego, albo trzeciego dnia, sprawę roztrząsał. 
Zgoła jakby jakiego wielkiego pana sprawę, roztrząsał Bolesław rzecz ubogiego. "
   "Nie uciemiężą! też — pisze Gallus, — włościjaństwo, jako król i pan służebnictwem, lecz 
jako ojciec łaskawy, spokojnie mu żyć dozwalał. Miał bowiem wszędzie pewne miejsca na leże, i 
stałą służbę, a nie lubił obozować pod namiotami w polu, lecz najczęściej w miastach i grodach 
mieszkał. A ile razy z miasta do miasta leże przenosił, zawsze jednych naczelników na granicę 
wyprawiał, a innych natomiast nad rycerstwem w ziemiach stanowił. Gdy zaś przez którą okolicę 
przeciągał, nikt, czy to przychodzień, czy gospodarz, wołów lub owiec przed nim nie chował; lecz 
czy bogacz, czy ubożuchny, każdy radością go witał, cały kraj przypatrzyć mu się zbiegał. "
   "Za toż Bolesław odrywał się często od uczt i wczasu, aby kraju od nieprzyjacielskich napaści 
bronić; a gdy urzędnicy i namiestnicy królewscy pytali go (Gallus), co wtedy z nagromadzonemi 
na uczty szatami i mięsiwami, co z przygotowaną po grodach mnogością jadła i trunków począć? 
On godną późnych wieków pamięci, odpowiedź dawał, mówiąc: weselej i chlubniej dla mnie, 
zachować tu w zabici pisklę kokoszy, niż w tych lub owych grodach leniwie biesiadując, wrogom 
dać się znieważyć. Bo dla prawego rycerza pisklę utracić, jest to nie pisklę, lecz gród albo miasto 
utracić. " "Towarzyszyliśmy — pisze autor dalej, — zbrojnym wycieczkom za dom; pozostaje 
spójrzeć na niektóre szczegóły publicznego życia rycerstwa w domu. Widzimy to rycerstwo 
powracające z wyprawy z bogatą zdobyczą, tłumem jeńców, rojnie a liczno, jakby wojna wcale 
jego liczby nie umniejszała. Bo co w wojnie ofiarą padnie, to mnogi "gość" zagraniczny, garnący 
się pod znaki Chrobrego, mnogi ochotnik domowy i zwabiony widokiem zwiezionych łupów, 
sowicie wynagradza. Nieustannym więc dopływem uzupełniają się poznańskie, gnieźnieńskie, 
władysławskie, giceskie, morawskie, kiryśników i tarczowników pułki; owe niemieckie, 
węgierskie, pieczyngskie drużyny posiłkowe; cała Polska brzmi szczękiem zbrojnego ludu, a w sto 
lat potem opowiadacze tych czasów, dziwią się mnogości Bolesławowskiego żołnierza. "
   Część tego rycerstwa rozsiadała się po gro dach, główny zastęp otaczał Bolesława; nie 
szczędził on darów, datków i uczt dla rycerstwa swego i ludu. Rozdawnictwo łupów wojennych, 
szafowanie skarbów, karmienie i pojenie a odziewanie żołnierza i ludu nawet, należało 
     wówczas do obowiązków wodza i króla, równie jak szafowanie sprawiedliwości. Każdy kto 
się zbliżał do króla, odchodził udarowany; każdy dzień świąteczny chrześcijański, po całym kraju 
obchodzono świetnemi gody i ucztami. Kilkaset beczek miodu, tysiące gości w przeciągu dni 
ośmiu, składały zwykle królewską ucztę. Aby podobne biesiady jak najczęściej powtarzać się 
mogły, ustanawiano "na chwałę Bożą, " to jest dla zachęcenia ludu do wiary Bożej, jak najwięcej 
uroczystości świątecznych w roku, a po każdej biesiadzie rozdawano jeszcze po kilkaset grzywien 
ubogim. Co więcej, chcąc nawet tych, którzy chodzić nie mogli, albo u dworu i w obec 
namiestników królewskich stanąć nie śmieli, do udziału w powszechnej wesołości przypuścić, 
urządzano niejako ruchome uczty, to jest: lądowano na wozy chleby, mięsiwa, ryby, mnogo jarzyn 
i owoców, dodawano do tego beczki miodu i kwasu, poczem obładowane tak wozy przejeżdżały po 
miastach z ludźmi, którzy wołali: - Gdzie są chorzy, ubodzy i wszyscy, którzy chodzie nie mogą? 
Raczono w len sposób lud co tygodnia. Taki był obyczaj na dworze Włodzimierza Kijowskiego i 
Bolesława zapewne; bo i o jego ucztach szeroko rozwodzi się kronikarz. Uczty te w pierwszych 
latach po zaprowadzeniu chrześcijaństwa, miały zapewne na celu wywieść lud z leśnych jego i 
ustronnych zagród, zbliżyć go do chrześcijańskiej już części spółeczeństwa i powoli ku porzuceniu 
pierwotnej dzikości przywodzić. 
   Powolne działanie na lud i wykorzenianie pogańskich obyczajów, obcowaniem z królewską 
drużyną, przynoszącą zarody światła z Zachodu, więcej obiecywało niż inne środki grozy i 
przymusu.
   Dla swojego rycerstwa, Bolesław był ojcem i troskliwym opiekunem; każdy "gość" był mu 
"synem; " oprócz podziału zdobyczy, obdarzał król hojnie odznaczających się, końmi, zbroją, 
nagradzał szkody ich, każdego znał po imieniu (Gallus), każdego wiedział potrzeby.
   Czterdzieści większych, niezliczona ilość pomniejszych stołów, stała zawsze w stolicy 
obozowej Bolesława; dokoła ich tłumy gości, towarzyszów boju, przyjaciół króla i doradców. 
Dwunastu, jak u krągłego stołu Artusa, przodkuje innym, między nimi opat Tuni, Stojgniew, 
Sobiebór brat ś. Wojciecha i Atanazy Chersończyk z Kijowa i nie jeden graf niemiecki.
   Nie wiem, czy nasz autor sadząc u stołu królowę i panie jej, nie omylił się w tym rysie 
obyczajowym; jakkolwiek poważane i szanowane kobiety, w całej naówczas Europie, żyły życiem 
od mężów odrębnem i udzielnem, nie dzieliły stołu z rycerstwem, ani jego szumnych biesiad. 
Kronikarze wspominają, nie dając jej imienia, o cnej i roztropnej królowej żonie Bolesława, z cnót 
swych i pobożności pamiętnej. Autor mniema ją być Thietmarową Konildą, co bardzo jest 
prawdopodobnem, porównawszy co Gallus i Thietmar piszą. Wszyscy panowie i panie w bogatych 
występowali szalach, "bo za czasów Bolesława, każdy rycerz i każda białogłowa bławatów i 
kosztownych używali materyj, nawet na futer pokrycie. Osobliwie panie dworskie uginały się pod 
ciężarem kosztownych przyborów i wytworności, nagłówków złotych, łańcuchów, opon, 
naramienników, złotogłowiów i klejnotów, co wszystko tak im ciężyło, że bę- dąc w całej gali, nie 
byłyby wstanie chodzić, gdyby przyboczna służba tego brzemienia kruszców (pisze Gallus), nie 
podtrzymywała. "
   Ten sam kronikarz przywodzi o Bolesławie i nieznanej żonie jego, powieść bardzo 
charakterystycznie malującą swe czasy i popędliwa Chrobrego surowość. Nie raz w chwilach 
serdecznej radości wymykało mu się wyznanie, że żałował na śmierć skazanych. Naówczas 
królowa po piersi męża głaszcząc, pytała go, czy radby żeby ich jaki święty z grobu wskrzesił. — 
Nie mam nic tak drogiego, czegobym nie dał, żeby ich wydrzeć śmierci, odpowiedział Bolesław. 
Słysząc to królowa, która potajemnie wielu na śmierć skazanych ocalić potrafiła, wiodła ich wraz z 
przyjaciółmi i żonami do króla, aby go przebłagali..." Gdy zaś przybyli winowajcy, nie 
przedstawiano ich zaraz królowi, ale wprzód królowej, która surowemi a razem łagodnemi 
słowami skarconych, wiodła do łaźni królewskiej. Tam król kąpiących się z sobą, jak ojciec synów 
upominał i chwaląc przodków ich mawiał: — "Wam, którzy z tak wielkiego, tak zacnego rodu 
pochodzicie, nie przystało takich dopusz- czad się zdrożności. " Starszych wiekiem, tylko słowy, 
już przez siebie, już przez innych karcił, do młodszych, słów i cielesnych plag używał. Wreszcie po 
ojcowsku napomnianych i szaty królewskiemi obdarzonych, tudzież innemi dary i dostojeństwy 
uczczonych, radych do domu odprawiał." 
   - Starzejący się już Chrobry, który snać koronacyją gnieźnieńska, Ottona za to tylko miał, czem 
była w istocie, oznakę przyjaźni i przymierza, zapragnął wspanialszego obrzędu namaszczenia na 
królestwo, które już nie długo miał posiadać. Duchowieństwo polskie odprawiło uroczyście ten 
obrzęd namazania i koronacyi królewskiej w r. 1025. W kilka miesięcy później, Chrobry w 
Poznaniu dnia 17 czerwca żyć przestał.
   Zakończmy słowy, któremi sam król pytającym, jak długo po nim trwać miała żałoba, — 
odpowiedział: — "Nie miesiące, ani lata naznaczam wam kresem boleści; lecz ktokolwiek mnie 
znał, a łaski mojej doświadczył, długo, codziennie płakać mnie będzie. I nie tylko ci co mnie znali 
i łaski mojej doznali, płakać mnie będą, łez nawet i synów ich synowie, zgonu króla Bolesława, 
słysząc o nim ludzkie powieści, pożałują. " 
    
   * * * 
    
   Ciężka też była żałoba osieroconego po nim, kraju; "przez rok cały—pisze Gallus, — nikt w 
Polsce publicznej uczty nie sprawiał, żaden szlachetny mąż, ani szlachetna niewiasta świątecznych 
szat nie przywdzieli; nigdzie pląsu, nigdzie skrzypki w gospodach nie słyszałeś; nigdzie śpiewka 
dziewczęca, nigdzie wesoła nuta po drodze nie zabrzmiała. I tak wszyscy przez rok cały 
powszechną zachowywali żałobę. "
   Autor opowiadania mieści w końcu zamknięcie, przeciągając dzieje po śmierci Bolesława, i 
wskazując jak wielką była strata jednego człowieka, dla losu kraju całego; nie pójdziemy za nim, 
odsyłając czytelników do samej książki, z której wyczerpnęliśmy tylko główne zarysy świetnej 
Bolesławowskiej epoki.
   Nie możemy tu nie powtórzyć słusznych pochwał dla autora, który pracowicie i sumiennie 
otworzyć usiłował obraz jednego z najświetniej- szych a najtrudniejszych do odmalowania 
panowań. Thietmar, Nestor i Gallus, ze szczupłym dodatkiem kilku innych wspomnianych źródeł, 
głównych mu dostarczyli materyjałów; źródła to są dawno znane i przez wszystkich poprzedników 
autora używane; przez nikogo jednak tak szczęśliwie do nadania barwy świetnej i żywej historyi 
użyte nie zostały. Dość jest porównać oschłe, zimne i sztywne opowiadanie Naruszewicza, który 
najbardziej malownicze szczegóły umie w ziarno urzędowej ująć formy, z powieścią autora 
naszego, by się o wielkiej zasłudze jego przekonać. Poeta potrafił stronę poetyczną tych dziejów 
odsłonić.
   Nie brak wszakże i ważniejszej strony i surowszego rzutu oka, na często trudne do wyjaśnienia 
zagadnienie ówczesnego bytu. Wykład powodów, dla których zachodnia Słowiańszczyzna stała 
przy Niemczyźnie przeciw Bolesławowi, charakterystyka czasu i bohatera, spostrzeżenia o 
instytucyjach krajowych, o ucztach Bolesławowskich i ich znaczeniu i t. p. dowodzą, że autor umie 
się zapatrywać na dzieje ze stanowiska nie tylko poetycznego. Według nas je- dnak, co 
najnowszem a najbardziej uderzającem w tem opowiadaniu, to barwa jego historyczna pełna 
prawdy; to sumienne odtworzenie czasu tego, z jego mięszaniną wielkości i barbarzyństwa, 
heroiczności i rubaszności; to twarz tego wieku z jej marszczkami i rumieńcem, wdziękami i 
plamami. Pierwszy pisarz nasz targnął się na ten epizod epiczny i zwycięzko nakreślił główne 
zarysy jego. Chcielibyśmy doczekać zapowiedzianego dalszego ciągu, który równie troskliwie 
opracowany, równie barwnie przedstawiony, zjednałby prawdziwą dla autora wdzięczność. Niech 
tylko autor zbierze się na odwagę i z treściwej powieści swej, która chce i powinna być żywą, 
śmiało odrzuci wszystko, czego ożywić nie potrafi. Szanujmy najdrobniejsze pyłki, w których jest 
duch i myśl, znaczenie; lecz odrzućmy drobne, niepowiązane z niczem fakta, niedające się ani 
związać w całość, ani wytłómaczyć. Zyska na tem całość, skupiając się i jednocząc organicznie, 
zyska pod względem artystycznym obraz, a poszukujący drobnostek, znajdą je w skarbcach owych, 
które hiero- glif dla nas przechowają do wytłómaczenia może następcom szczęśliwszym.
   W bliższych nas panowaniach, obfitsze coraz materyjały ułatwią poniekąd, później utrudnią 
znowu obrobienie. Jak tu niedostatek, tak dalej obfitość będzie zawadą dla opowiadającego; nie 
powinniśmy zapominać, jak dalece dziś więcej wymagamy od historyi, i jak ramy jej szersze 
więcej obejmować muszą, by nas obraz zaspokoił. Odrzucając mnóstwo gałęzi suchych z tego 
drzewa, wiele mu nowych zaszczepić będzie potrzeba. Ileż to podań, ile żywych szczegółów wala 
się jeszcze po za obrębem dziejowym, w istocie do niego należąc!!...
     
III. PIERWSZY AKT DRAMATU JAN Z NEPOMUK
   
   OSOBY.
   WACŁAW IV, król Czeski..
   JOANNA, jego żona. 
   PRZEMYSŁAW. 
   JAROSŁAW hrabia Gwido.
   JAN Z NEPOMUK, spowiednik królowej.
   WANDA, siostra Przemysława. 
   ALBERTUS, ojciec jego. 
   (Scena w Pradze Czeskiej).
   
       PIERWSZY AKT DRAMATU JAN Z NEPOMUK.
    
   SCENA I. 
    
   Ogród przy zamku królewskim. PRZEMYSŁAW, — WANDA.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Słuchaj siostro, ty mnie nie rozumiesz, ty nic nie pojmujesz, psujesz mi wszystko, z ciebie 
nigdy nic nie będzie. Kto cię nauczył tego najgorszego w świecie sposobu okazywania zawsze na 
jaw, co się w sercu dzieje, — bodaj poszedł w głąb ziemi!
   WANDA.
   A możeż być inaczej? możnaż kochać, a  okazywać nienawiść. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Czy można! nie tylko można ale często konieczna potrzeba, żyjąc i mając do czynienia z 
ludźmi. Ty nie znasz wcale ludzi. Wszyscy są jak małe dzieci; póki zabawka wysoko, że jej 
dosiądz nie mogą, pragną jej: jak dostaną, popatrzą i porzucą. Czy nikt nas tylko nie słyszy?
    
   WANDA.
   Pewnie nikt, król pojechał na polowanie, a z nim wszyscy.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Wiem o tem, trzeba być jednak ostrożnym i zawsze się oglądać. Powiedz mi, na co tak 
wyraźnie okazujesz królowi, że ci w serce zajechał.
    
   WANDA. 
   Nie potrafiłabym tego ukryć. I jakże ?
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Szalona, pytasz mnie jak, a jesteś kobieta? Jak? jak chcesz — ukąś się za język, ile razy masz 
mu co słodkiego powiedzieć; zagryź usta. gdy mu się masz uśmiechnąć; stroń kiedy za tobą goni; 
będziesz goniła, gdy zacznie uciekać. Tym sposobem rozdraźnisz go i dopniesz celu. Celem jest, 
żeby się z tobą ożenił.
    
   WANDA.
   Ach! jakżebym była szczęśliwa, mój bracie!
   (chce go uścisnąć).
    
   PRZEMYSŁAW.
   Bez tych pieszczot: gdy zostaniesz królową, potrafisz mi tysiącem sposobów okazać swoję 
wdzięczność. Teraz uważaj tylko abyś go przywiodła do tego stopnia szaleństwa, iżby na nic się 
nie oglądając odrzucił Joannę, a ciebie wziął za żonę. Na to potrzeba teraz udawać oziębłą. Nikt 
nas nie słyszy? (ogląda się).
    
   WANDA.
   Nikt, —jak chcesz. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Nikt nas nie słucha? (ogląda się). 
    
   WANDA. 
   Nikt.
    
   PRZEMYSŁAW.  
   Mam i drugi sposób. Królowa Joanna.... WANDA.
     Jak dobra pani! 
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Czy nie myślisz się nad nią rozczulać? Cicho! mam drugi sposób. Królowa... Nikt nas nie 
słucha? (cicho) Królowa kocha hrabiego Gwido.
    
   WANDA (szybko).
   Ona? To fałsz! Ona! To sama cnota, to anioł! A gdybym nie tak go kochała, nigdybym. Teraz 
nawet wspomniawszy na królowę, gotowana uciec i jej szczęściu swoje poświęcić. Ty wiesz 
Przemysławie, jak go kocham; milość czyni mnie występną, niewdzięczną, szaloną. Wacław dla 
mnie nie jest królem, jest Wacławem tylko; patrząc na niego, zapominam o wszystkich i o 
wszystkiem. Na cóż Wacław jest królem, a Joanna jego żoną!.
    
   PRZEMYSŁAW (uśmiechając się)-
   I ksiądz Jan od ciebie piękniejszego nie powie kazania. Ty królowej żałujesz, gotowa jesteś 
poświęcić jej swoje szczęście; a czy wiesz, że ona, ten twój anioł, nie nawidzi i ciebie— gotowaby 
cię w łyżce wody utopić, gdyby mogła; —stara się ciebie stąd wygnać. WANDA.
     Ona! tak dobra dla mnie! 
    
   PRZEMYSŁAW. Czyż nie wiesz, że w każdym człowieku jest dwóch ludzi: jeden od świata 
na pokaz, drugi tajemny i skryty; pierwszy ubrany w fałszywą powierzchowność, drugi prawdziwy 
i szczery. Ona się uśmiecha do ciebie w komnatach zamkowych, w kościele; lecz gdy jest sama z 
sobą, ze swemi poufale mi, wówczas nie kryje swej nienawiści. Nie żałuj jej, bo ona by ciebie nie 
żałowała.
    
   WANDA. 
   Pojąć tego nie mogę. Królowa! ona!
    
   PRZEMYSŁAW.
   Tak jest, tak jest, ja ci ręczę, ja wiem dobrze.
   Nikt nas nie słyszy? ( ogląda się)
    
   WANDA 
   Czegożeś tak niespokojny? nie ma nikogo.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Słuchajże i milcz potem. Jeżeli chcesz być królową, żoną Wacława, staraj się go ku sobie 
pociągnąć, rozognić, przyprowadzić do niecier- pliwości, do tego szaleństwa, w którem człowiek 
przywykły aby wszystko padało przed nim na kolana, gotów dać życie za chwilę. Przyprowadź go 
do tego, aby obejść się bez ciebie, żyd bez ciebie nie mógł. Czasem, gdy będziecie sarni, 
przypominaj mu królowę; znienacka potem napomykaj o hrabi Gwido. Rozumiesz! Tak, razem, 
niby niechcący. Tym sposobem wejdzie razem miłość, zazdrość i nienawiść do jego serca, z 
którego na wieki wygnamy królowę.
    
   WANDA (do siebie)
   Biedna królowa! 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Cicho! Biedna. '!! Trzeba myśleć o sobie, nie o niej. Tak Wando, o sobie tylko. A jak ty 
zostaniesz królową, spodziewam się, że nie zapomnisz, iż mnie winnaś koronę.
    
   WANDA.
   Wacława, nie koronę.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Cicho! Jesteś dziecko! Cóżby on był wart bez korony! Jakto? I ty to  mówisz? ty? 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Nikt nas nie słyszy?? ( ogląda się) Cicho! Ja tak mówię — ja! Cha! cha! Inaczej wartżeby był 
tyle zachodu!
    
   WANDA.
   Bracie! ja się ciebie boję.
     
   PRZEMYSŁAW.
   Mnie? czemu?
    
   WANDA.
   Czasem gdy jesteśmy sami, gdy się śmiejesz, uśmiech twój jest okropny, przejmuje zgrozą. 
Słyszałam raz taki zwiezienia — wychodził z ust, które nazajutrz kat zamknął na wieki.
    
   PRZEMYSŁAW (surowo).
   Kat! Cicho! Kto ci pozwolił takie głupstwa prawic? Idź precz. Siedź nad kądzielą i pamiętaj 
com ci rozkazał!
    
    
   SCENA III
     
   PRZEMYSŁAW (sam). 
   Trzebaż było aby los mi dał taką siostrę, którą niczego dobrego nauczyć nie można, ani nawet 
pokrycia tych przeklętych miłośnych drgań serca, których ja nie pojmuję. Cóż to jest kochać? —ja 
nigdy nie kochałem. Na matkę, na ojca, na nią, na cały świat patrzałem i patrzę z góry, obojętnie, 
jak orzeł kiedy podleci, żeby z wysoka sam wybrał sobie pastwę. Dzieci tylko, kobiety i głupcy 
kochają; rozumni umieją korzystać, ze wszystkiego korzystać, dla siebie, sobie. Ja sobie jestem 
bóstwem, kochanką, światem; kochając tylko siebie jestem tak szczęśliwy, jakbym nigdy nie był 
kochając ludzi.
   Teraz wszystko się do moich życzeń klei i skłania. Wprowadziłem młodego hrabiego Gwido na 
dwór królewski. Gwido kocha królowę. Bardzo łatwo mi będzie z tego wyciągnąć, że królowa go 
kocha. Potem znowu bardzo łatwo mi będzie rozjątrzyć króla, natchnąć go zazdrością, gniewem, 
nakoniec nauczyć Wandę jak ma zostać królową. Wówczas, ja będę panował. Lecz — cóż to za 
szelest? A! to ten stary! mój ojciec. Do licha, będę musiał słuchać nudnej jego gawędy. Hm! nie 
wypada uciekać! 
   Scena III
    
   PRZEMYSŁAW, —ALBERTUS
    
   PRZEMYSŁAW.
   Witam cię ojcze. Dokąd -że to Wyszedłeś lak późno?
    
   ALBERTUS.
   Spojrzeć na niebo mój synu, i pomodlić się pod temi lipami. 
     
   PRZEMYSŁAW. 
   Więc, nie przeszkadzam. (Chce odejść).
    
   ALBERTUS.,
   Czekaj, będę jeszcze miał czas na modlitwę, a z tobą tak trudno złapać chwilę rozmowy.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Tyle mam zatrudnień! W tej chwili...
    
   ALBERTUS.   
   Przynajmniej w tej chwili, nie odmówisz mi rozmowy. Króla nie ma.
    
   PRZEMYSŁAW (niecierpliwie).
   Siądźmy więc i— mówmy. 
     
   ALBERTUS (po chwili)
   Przemysławie, — powiedz mi, mnie się zdaje, ja czuję, przeczuwam coś okropnego na waszym 
dworze, jakieś intrygi, podejścia, knowania.
    
   PRZEMYSŁAW.   
   Nie rozumiem. 
     
   ALBERTUS.   
   Coś się tu knuje. Ten hrabia Gwido, który, nie wiem dla czego, pokazał się na dworze, i tak 
długo siedzi, tak wszędzie za królową się ugania, że już wszyscy gadają...
    
   PRZEMYSŁAW (żywo).
   Już  gadają? —A!
    
   ALBERTUS.
   Ciebie to cieszy, jak widzę.
    
   PRZEMYSŁAW (miarkują się).
   Dziwi tylko.
    
   ALBERTUS.   
   Potem — zdaje mi się — nie śmiem tylko być pewnym, król zdaje się coraz oddalać, od tej 
biednej królowej, tego anioła.
    
   PRZEMYSŁAW (żywo znowu).
   Doprawdy? już? 
     
     ALBERTUS. 
   cóż to? ciebie to raduje? PRZEMYSŁAW.
   O! bynajmniej, mnie to dziwi. Ale mówmy ojcze cicho, bo czasem.
    
   ALBERTUS.
   Nikt nas nie słucha! Król także zdaje się zamyślony, smutny! stroni od królowej. Wanda twoja 
siostra, moja córka, częściej się pokazuje; niżby powinna.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Alboż nie powinna pokazywać się jak najczęściej? Młoda, piękna, nie powinna przecie 
zamykać się jak stara kobieta, której ostatnie nadzieje, z ostatniemi zębami wypadły.
    
   ALBERTUS.
   Lecz na dworze — złe języki. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Psy zawsze szczekają.
     
   ALBERTUS.
   A król młody.
     
   PRZEMYSŁAW. 
   To chwała Bogu.
    
   ALBERTUS.
   Może mu się podobać: młoda, niedoświadczona, może... PRZEMYSŁAW.
   Więc cóż? ojcze, myślisz -że, iż Wanda da się uwieść, splamić?
    
   ALBERTUS.
   Nie daj Boże, aby tak było! poszedłbym razem z jej poczciwością do grobu. Nie chcę żyć, jeśli 
mam patrzeć jeszcze na taką szkaradę.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Ale nie, ojcze, to być nie może, ona się tego nie dopuści. Jednakże, jeśli, przypuśćmy, jeśli. 
Gdyby naprzykład; mówmy cicho — (ogląda się). Gdyby — król — rozwiódł się, porzucił Joannę 
chciał, — przypuśćmy, zaślubić Wandę.
     
   ALBERTUS (z oburzeniem).
   Możeż ona zezwolić na to! Byłaby to nie wiem, czy nie większa jeszcze od pierwszej zbrodni. 
Zepchnąć z tronau tego anioła!
     
   PRZEMYSŁAW.
   Dla czegóż anioła? wszyscy ją aniołem nazywają dlatego, że płacze i modli się. Czemże Wanda 
od niej gorsza?
    
   ALBERTUS (po chwilce).
   W dzień, kiedy się to stanie, zaśpiewacie nad moją trumną Nie chcę dożyć i chwili, w której 
ludzie na nas powiedzą, żeśmy niewdzięczni i zdrajcy
    
   PRZEMYSŁAW 
   Cicho! cicho! Za cóż zdrajcy? 
    
   Albertus (podnosi się).
   Bo ty Przemysławie knujesz zdradliwie, chcesz na tronie Joanny posadzie swoję siostrę. 
Myślisz, że stary, nie widzę lego? Przemysławie! znam cię od dzieciństwa; zawsze byłeś taki, 
zawsze po cudzych karkach drapałeś się do góry.
    
   PRZEMYSŁAW  (śmielej).
   Mówmy szczerze, ojcze; alboż to zły sposób? karki się nie połamały, a ja jestem w górze.
    
   ALBERTUS.
   A Bóg, —a sumienie?
    
   PRZEMYSŁAW.   
   Nie rozumiem, co to wadzi, żeby Wanda nie była królową... Ależ! cicho! ojcze.
    
   ALBERTUS.   
   Nie nazywaj mnie ojcem — Przemysławie. Nie takiegom się syna spodziewał. Przemysław.   
   To grubo! I za cóż ? Cóżem zrobił? Wszak żadnych nie masz dowodów.
    
   Albertus.
   To, coś mówił.
    
   Przemysław.
   Żartowałem ojcze.
    
   Albertus.
   Z ojca? Daj Boże, żeby z twoich siwych włosów i starej poczciwości syn się nie urągał. Ale ty, 
— ty nie dożyjesz starości i nie będziesz miał syna. (odchodzi).
    
    
   SCENA IV.
    
   PRZEMYSŁAW, -GWIDO za drzewami,
    
   Trafił! To jedno, czego się lękam — śmierci! Przeklęta, przychodzi wśród najpiękniejsze go 
życia, nadziei; spycha z wysoka w grób. Grób — ten czarny koniec życia, — grób —a za grobem.... 
Dajmy temu pokój, — będę myślał umierając. (odchodzi). SCENA V.
    
   Gwido.
   Odszedł stąd! Przecież mogę sam jeden, nie-
   widziany przejść się pod jej oknami, i smutnie
   popatrzeć na te światło, które zapewne jej księ-
   gę, modlitwy i pobożne usta oświeca. Na cóż
   mi było jak głupiemu ptakowi, dać się na lep
   ułowić, aby w nim jak pióra — serce, duszę,
   spokojność, może życie zostawić. Przyszedłem,
   ale odejść nie mogę; trzyma mnie tu władza, któ-
   rej nie chcę, a muszę być posłuszny, — władza,
   która mnie nigdy pewnie do szczęścia, a może
   pod miecz katowski prowadzi; — władza, która
   pociągnęła moje serce ku jedynej może kobie-
   cie, nie mogącej go przyjąć. Gwido! Takież to
   były twoje młode nadzieje? Myślałżeś kiedy, że
   będziesz błądził pod oknami kobiety, w której
   uśmiechu może być szczęście twoje i śmierć
   twoja razem; której miłość będzie zbrodnią dla
   niej, a dla ciebie.... Ha! cóż mi to wszystko zna-
   czy? Śmierć, męczarnie, nie sążto drobne rzeczy,
   przed obliczem tej wielkiej miłości, którą mam
   w sercu; wielkiej jak nadzieja, ognistej jak pie- kło, długiej jak wieczność. Gwido! pocałunek
   jej tylko, nie wart-że śmierci z rąk kata.
    
    
   SCENA VI.
    
   GWIDO, PRZEMYSŁAW nadchodzi.
    
   PRZEMYSŁAW (dosiebie).
   Błądzi pod jej oknami.
     (postrzega go).
   ... Przemysław!
    
   PRZEMYSŁAW (do siebie).
   Postrzegł mnie.
    
   GWIDO (zbliżając się).
   Dobry wieczór. — Król powrócił z polowania?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Nie jeszcze. Ty hrabio nie byłeś z nim?
    
   GWIDO.
   Jestem chory. 
    
   PRZEMYSŁAW (uśmiecha się).
   Chory! doprawdy. Rozumiem, na serce!
    
   GWIDO. (obojętnie).
   O! nie, wcale.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Jesteś nie szczery ze mną, hrabio; nie dobrze
   tak z przyjaciółmi postępować. To my jesteśmy przyjaciółmi.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Przynajmniej ja twoim.
     
   GWIDO.
   Jestem ci wdzięczen panie, lecz jakże zasłu-
   żyłem?
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Czemu byś mógł nie zasłużyć? 
    
   GWIDO.  
   Tak pochlebne wzrazy mieszają mnie zupeł-
   nie. Jeśli jesteś przyjaciel, bądź-że szczery.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Spodziewam się wzajemności.
   Najchętniej, (chwila mileczenia).
    
   PRZEMYSŁAW.
   Dawno widziałeś królową!
    
   GWIDO.
   Królową? Dla czegóż! Cóż to jest? Jakto?
   Widziałem ją dziś rano, wówczas kiedy ty i wszy-
   scy.
    
   PRZEMYSŁAW.  
   Myślałem, że w niebytności królewskiej... GWIDO  (obruszając się).
   Podobna potwarz!
    
   PRZEMYSŁAW. (zimno)
   Alboż to grzechem widzieć królowę?
    
   GWIDO.
   Tak, lecz ty co innego myślisz. — Ofiarowałeś
   mi przyjaźń, dowiedź jej, powiedz mi imię tego
   psa, lego podłego zwierzęcia, który śmie niego-
   dziwemi domysły kalać królowę; powiedz mi,
   abym wydarł język plugawy i rzucił krukom na
   pastwę; — powiedz, proszę cię, wymagam tego,
   powiedz!
    
   PRZEMYSŁAW. 
   A! czegóż się tak unosisz ? Nikt mi nic nie mówił,
   nikt się niczego nie domyślał; twój gniew tylko
   mógłby najgorsze podejrzenia zrodzić w każdym,
   prócz mnie.
    
   GWIDO.
   Czyż się oburzyć na potwarz nie wolno?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Na potwarz! Lecz cóżem ci złego powiedział;
   pytałem tylko, czyś widział królowę? Jest-że
   w tem co złego! ja i wszyscy dworscy, widujem ją sto razy. Hrabio, twoja prędka obraźliwość
   jest złym znakiem. 
    
   GWIDO (pomieszany).
   Jakto? miałżebym?
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Odkryłeś przypadkiem swoję tajemnicę.
    
   GWIDO.
   Ja  nie mam żadnej.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Mów to komu innemu, każdemu komu chcesz,
   nawet sobie, ale nie mnie. Moje oko widzi wszyst-
   ko zdaleka. Lecz nie lękaj się, ja ci sprzyjam,
   bądź spokojny, — on nic o tem wiedzieć nie bę-
   dzie.
    
   GWIDO.
   On? któż-to — on? Ja nie rozumiem.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Nie ufasz mi! Chcesz wprzód dowodów ży-
   czliwości, przyjaźni; będziesz je miał. Masz ro-
   zum, że się lada przed kim z tajemnicą tak
   wielkiej wagi nie wydajesz.
    
   GWIDO.
   Ale  powtarzam ci, przysięgam. PRZEMYSŁAW.
   Sto razy możesz krzywo i napróżno przysiądz;
   ale hrabio, to się na nic nie zdało. Możesz mnie
   tem tylko oburzyć; bo widzę, że mnie masz za
   podłego, że mi nie ufasz. Czy wolisz mi się
   zwierzyć i mieć przyjaciela, czy nie ufając zrobić
   wroga — niebezpiecznego wroga?
    
   GWIDO.
   Bez przyjaźni się obejdę, a gniewu się nie
   boję.
    
   PRZEMYSŁAW.
   To ostatnie słowo ?
   Jeszcze nie, bo pomimo tego coś powiedział
   i com powiedział, przyznam ci się do wielkiej
   tajemnicy, którą tak pragniesz wiedzieć z ust
   moich, od dawna o niej wiedząc zkądinąd. Wiedz
   więc, że — kocham królowę. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   I na tem koniec?
    
   GWIDO.
   A  cóżby mogło być więcej! PRZEMYSŁAW.
   Drugie tyle.
    
   GWIDO.
   O! tego pewno nigdy nie będzie! 
    
   PRZEMYSŁAW.
   A gdyby jaż było? Gdybym ci o tem pierwszy
   zwiastował? 
    
   GWIDO (patrzy mu w oczy).  
   Możebym nie uwierzył. Boże! możnaż wie-
   rzyć temu. Jabym oszalał! Jabym! Słuchaj, ja-
   bym był prawie Bogiem, — jabym oddał życie,
   sławę, imię, siebie, was, wszystko. 
    
   PRZEMYSŁAW (do siebie)
   Znać z zapału, że od królowej i dobrego sło-
   wa jeszcze nie pozyska?. (głośno) Obejdzie się bez
   tak wielkich ofiar. Takie szczęście, albo przy-
   chodzi darmo, albo wcale nie przychodzi. Jeśli-
   byś zaś jakim przypadkiem miał za nie płacić,
   proszę cię, oddaj kogo chcesz, tylko nie mnie.
   A teraz do zobaczenia. — (na stronie) Rzuciłem mu
   żagiew w serce. (odchodzi) 
     
   SCENA VII.
    
   GWIDO.
   Onaby mnie kochała! To więcej niż mogłem
   kiedykolwiek marzyć. A Przemysław mi to mó-
   wi, człowiek, na którego wspomnienie drżałem
   zawsze. Poczciwy! O! kocham go teraz; kochał-
   bym szatana, któryby mi przyniósł taką nowi-
   nę — nowinę niebieską.
   Lecz wiedząc że mnie kocha, trzeba też wie-
   dzieć, co z tego będzie? Myślmy! Tak — nie — nic!
   Nic więcej! Na cóż więcej! kocha mnie! Nie
   jest-że to więcej niż wszystko ! Teraz, gdyby
   można umrzeć! A! otóż król wraca z polowa-
   nia. Umknę, (odchodzi).
    
    
   SCENA VIII.
    
   WACŁAW, za nim paź prowadzi sforę ogarów, w głębi prze-
   jeżdża orszak myśliwych i konia królewskiego prowadzą.
    
   WACŁAW (zamyślony).
   Prowadź te psy chłopcze i zostaw mnie sa-
   mym. Każ szukać Przemysława, niech tu przyj-
   dzie do mnie. Jestem zmęczony; cały dzień
   na koniu i tak nieszczęśliwie; — prawda że
   się od złej wróżby zaczęło: mnich przeszedł mi drogę i kobieta z wiadrem próżnem. Co za
   niedbalstwo, żeby ich nie usunąć. Łowczego ka-
   żę uwięzie; tylko co nie spadłem z konia; — każę
   konia zastrzelić; — nigdy więcej nie pojadę na po-
   lowanie. Czemuż ten Przemysław nie przycho-
   dzi? I on jeszcze pozwala sobie nie dbać o mnie.
   Ale on jeden jest mi wierny, umie mnie pocie-
   szać, on jeden czuwa prawdziwie nade mną.
   A tyle niebezpieczeństw mnie otacza! — Śmierć
   w każdym kącie— wszędzie. — Dość byłoby się
   o to drzewo uderzyć, żeby się zabić, —upaść
   można i złamać nogę; wszędzie śmierć nieszczę-
   ście; — o ten kamień, można rozbić głowę. —
   Czemuż nie poodrzucają tych kamieni! — Powie-
   trze którem oddycham, może być zabójcze. —
   Ci, co mnie otaczają mogą pragnąć mojej śmier-
   ci, mogą się targnąć na mnie. — O! przeklęta ko-
   rono. Jestem sam jeden, — zostawili mnie, opu-
   ścili, nie dbają. Nie mam do kogo słowa prze-
   mówić! — Nawet żona. — Żona szatan w anielskiem
   ciele, — kto wie co robiła w czasie polowania.
   A! gdybym wiedział, gdybym wiedział. Gwido,
   nie, — Gwidonie jeździł; — Gwido! On tu nie dar-
   mo. Co on tu robi? Po co przybył na mój dwór? Zapytam się Przemysława: — on musi 
wiedzieć
   o wszystkiem, on mi powie wszystko.
    
    
   SCENA IX.
    
   WACŁAW, — PRZEMYSŁAW. 
    
   WACŁAW.
   Od jakże to dawna nauczyłeś się czekać na
   siebie?
    
   PRZEMYSŁAW
   Najjaśniejszy Panie, biegłem tu, gdym się do-
   wiedział żeś mi przybyć rozkazał, — tylko com
   spotkał pazia. Lecz winien jestem, bom nie
   czekał, — ukarz mnie
    
   WACŁAW.
   Ciebie, mój najwierniejszy sługo!
    
   PRZEMYSŁAW.
   Jestem wiernym, to prawda; wiernym jak
   pies, który da się zabić za swojego pana. Panie
   wywiodłeś ranie z nędznej chatki do swojego pa-
   łacu, — wdzięczność moja musi być dozgonną.
   Zepchnij mnie do więzienia, a i tam będę się
   modlił za ciebie.
    
   WACŁAW;
   Wierzę ci, kocham ciebie, jednego ciebie; — wierzę ci lepiej niż wszystkim, niż — (z cicha) 
niż
   żonie.
    
   PRZEMYSŁAW (dosłyszawszy).
   Królowa! To aniół dobroci! 
    
   WACŁAW. 
   Dość, nie powtarzaj tego, co ciągle słyszę.
   Aż nadto prawią jej pochwał. Nie masz-że co
   nowego do powiedzenia? 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Cóż-by było, o czem-byś N.Panie nie wie-
   dział? 
    
   WACŁAW.
   Bóg wie! Dwór mój, jest to przepaść, na jej
   dnie mogą być żmije, których nie widzę. A ca-
   ły dzień dzisiejszy, same nieszczęsne przepo-
   wiednie; strawiłem go gryziony jakiemiś prze-
   czuciami. 
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Przeczucia królów są od Boga!
    
   WACŁAW. 
   Boję się wszystkiego.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Są ludzie tak przewrotni. 
       WACŁAW. 
   Ty  wiesz cóś? mów!
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Dotąd nic jeszcze N. Panie.
    
   WACŁAW  (niespokojnie).
   Wiesz co o królowej?
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Nic, N. Panie.
    
   WACŁAW.
   Co robiła ?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Pytałem się, mówiono że była na modlitwie.
    
   WACŁAW  (z cicha).
   A hrabia Gwido,—był—był tam?
    
   PRZEMYSŁAW
   Nie widziałem go prawie, dopiero teraz przed
   chwilą.
    
   WACŁAW.
   Skąd szedł?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Zdawał się zamyślony chodzie po ogrodzie.
    
   WACŁAW.
   Zamyślony? myślał!? podejrzany; Cóż my-
   ślał? Nie mówił mi, lecz z miny uważałem , że był
   wesół.
    
   WACŁAW.
   Nie  chory? 
    
   PRZEMYSŁAW
   Zdaje się zdrów i zupełnie szczęśliwy.
    
   WACŁAW.
   Rozumiem, coś knuje pewnie.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Posądzasz panie, tak dobrego człowieka!
    
   WACŁAW.
   Dobrego? Możesz-że za niego zaręczyć?
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Ręczyć! Ja ręczyć! Skoro tylko W. K. Mość
   sądzisz.
    
   WACŁAW.
   Cóż ja sądzę? 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Cóś złego o nim. 
    
   WACŁAW.
   Ha! tobie jednemu powiem to tylko, — po-
   wiem , ty mi musisz dopomódz. Słuchaj! mnie się zdaje,—ja sądzę, że—że królowa mnie zdra-
   dza , że hrabia Gwido jest jej — wspólnikiem,
   kochankiem. —Jak ci się zdaje? Milczysz? Cóż?
   nie odpowiadasz? 
    
   PRZEMYSŁAW
   Mogęż cokolwiek wyrzec przeciw żonie me-
   go pana, przeciw królowej? 
    
   WACŁAW.
   Ja ci pozwalam. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Byłbym niewdzięczny.
    
   WACŁAW.
   Byłbyś nieposłusznym i niewiernym, gdybyś
   mi wszystkiego nie odkrył; każę, mów co wiesz!
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Najjaśniejszy Panie, ja nic nie wiem. 
    
   WACŁAW.
   Nie chcesz powiedzieć. Bądź szczery, —
   wszystko ci wolno, mów, mów! Uwolnij mnie
   od tej piekielnej niespokojności, która mnie gry-
   zie. Otwórz mi oczy, powiedz choćby mi to
   przykrem hyc miało, skończ tę niespokojność,— 
   przeczuwam coś złego. PRZEMYSŁAW.
   Nie śmiem, nie jestem pewny, domysły. 
    
   WACŁAW.
   Są domysły? Mów, domysły!
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Ach! niech tylko na mnie nie spadnie złe, jakie
   z tego wyniknąć może ? 
    
   WACŁAW. 
   Bądź spokojny, mów, mów, mów.—Widzisz,
   jak cierpię piekielnie. Mów wszystko co wiesz,
   czego się domyślasz , co mówią. Mów wszyst-
   ko, i więcej jeszcze, mów, potrzebuję tego; ser-
   ce moje, dusza czekają i drżą.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Mam mówić wszystko ? Kazałeś Najjaśniejszy
   Panie — będę posłuszny. W istocie, snują mi
   się po głowie okropne domysły, codzień okro-
   pniej mnie dręczą. Twoja spokojność Najjaśniej-
   szy Panie, twoje szczęście, za które oddałbym
   życie, wszystko mnie nagli abym nic nie taił.
   Hrabia Gwido i królowa kochają się.
    
   WACŁAW (przyskakuje ku niemu ze złością).
   Dowody! Jakie masz dowody! Mów potwar- co, potwarco mów! (ciśnie go za gardło). Daj mi 
do-
   wody. Widziałeś co, słyszałeś!
    
   PRZEMYSŁAW.
   Najjaśniejszy Panie. Chcesz-że mi moję wier-
   ność śmiercią nagrodzie? Za cóż ten gniew na
   mnie? Opowiem wszystko. Oddawna łapałem
   ich wejrzenia; dziś hrabia Gwido, chory był na
   polowanie z tobą, lecz dość był zdrów, aby
   dzień cały na upale przepędzić pod oknami
   królowej. 
    
   WACŁAW. 
   Jest-że to dowód? Mów więcej?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Ich spojrzenia na siebie.
    
   WACŁAW. 
   Cóż to za dowód znowu? Znasz-że ty, miłość
   czy nienawiść oczy zaiskrzą. Powiedz mi, co te-
   raz moje oczy mówią dla ciebie?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Śmierć czy życie z rąk twych Najjaśniejszy
   Panie, zawsze mi są dobrodziejstwem.
     
   WACŁAW.
   Miałeś dowody? oskarżasz ją, mów-że cóś wi- dział więcej. Czy połapałeś listy? czy 
podsłuchałeś
   rozmowy? czy widziałeś uściski?! Mów! (Przemysław
   milczy). Nic! nic nie widziałeś i śmiesz oskarżać
   królowę ?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Najjaśniejszy Panie, kazałeś mi mówić co myślę.
    
   WACŁAW.
   Na cóż o tem myślałeś? 
    
   PRZEMYSŁAW.  
   Bom ci wierny królu.
    
   WACŁAW.
   I dla tego rozdzierasz mi serce? (wychodzi).
    
    
   SCENA X. 
    
   PRZEMYSŁAW (patrzy za odchodzącym i podchodzi).
    
   WACŁAW (odwraca się i woła do niego).
   Zostań się.
   PRZEMYSŁAW (skłania głowę i zostaje,—po chwili mówi).
   Źle. Jakiś czart usadził się na mnie; upadłem
   na drodze, którą myślałem zajść daleko. Upa-
   dłem, ale się podniosę. Nie wierzy,—ale już
   zazdrość pocznie mu szarpać serce; ale już bę-
   dzie o tem myślał w dzień i w nocy; wszystko mu się zdawać zacznie podejrzanym. Byleby!
   A to by było szkaradnie,—byleby hrabiego Gwi-
   do nie wygnał ze dworu,—toby mi zaszkodziło.
   (chce odejść).
    
    
   SCENA XI.
    
   PRZEMYSŁAW,—KSIĄDZ JAN (wchodzi i zatrzymuje go).
    
   KSIĄDZ JAN.
   Przemysławie! wstrzymaj się chwilę. Widzia-
   łem króla, biegł w gniewie, wszystkich rozpę-
   dzał i odpychał. Cóż to mu jest? Co mu się stało?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Alboż ja wiem? 
    
   KS. JAN. 
   Widziałeś się z nim. Musisz wiedzieć.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Zapewnie polowanie się nie udało.
    
   KS. JAN. 
   Polowanie! O! nie. Umiem i ja czytać, w sercu
   ludzi; to co innego. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Naprzykład?
    
   KS. JAN. 
   Cóś ważnego! nie wiesz? PRZEMYSŁAW.
   Jabym was ojcze o to powinien zapytać? Kto
   ma takie zaufanie u królowej, u króla; kto je-
   szcze przy tej sukni duchownej może, będąc
   spowiednikiem, zbadać najtajniejsze serca prze-
   paści ; tegoby się potrzeba pytać, co i jak na
   dworze się dzieje?
    
   KS. JAN. 
   Głębokie serca przepaści Bóg zna jeden tylko;
   a jeśli się one kiedy przed jego kapłanem otwo-
   rzą, to tylko na chwilę. Zamknie je słowo po-
   ciechy, przysięga wspomnienie tajników odkry-
   tych wymaże z pamięci. Powiedz mi, cóż się
   siało królowi? 
    
   PRZEMYSŁAW (z uśmiechem ruszając ramionami).
   Czy ja wiem! Zapewnie nie udało się polowa-
   nie? Ale to mniejsza, to przejdzie. Wy ojcze
   powiedzcie mi, co to się stało królowej. Drzwicz-
   ki od jej serca stoją ci otworem.—Ona jest smu-
   tna, jakby była chora, niespokojna, zadumana
   ciągle. Wszyscy to widzą i pytają skąd po-
   chodzi?
    
   KS. JAN.
   Ja jeszcze tego nie widziałem. PRZEMYSŁAW.
   Jak to ojcze? Chyba widzieć nie chciałeś?
    
   KS. JAN.
   rozumiem ciebie. 
    
     PRZEMYSŁAW 
   Cha! cha! niby też to! kogo innego oszukasz,
   ale nie mnie pewnie. Na co te skrytości, jak
   gdybym ja tego wszystkiego przynajmniej tak
   dobrze, jak wy nie wiedział. No ojcze, bądź-
   my szczersi, trzeba temu jakoś zaradzić!
    
   KS. JAN.
   twojej jest mocy?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Jak-to?w mojej mocy? cóż-to jest? w mojej
   mocy! Co ? o czem mówisz? wszak ja się do ni-
   czego nie mieszam.
    
   KS. JAN. 
   Powiedz, że nie powinienbyś się mięszać.
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Proszęż tłómaczyć się jaśniej. Ja nie wiem
   o co chodzi?
    
   KS. JAN.
   Sam przecie badać mnie zacząłeś nie dawno. O czemże mówiłeś? Jest-że tyle tajemnic i intryg, 
że z nich nie śmiesz wybrać, o której ze mną
   mówić będziesz? 
    
   PRZEMYSŁAW (na stronie).
   Wplątałem się. (głośno). Ależ ojcze, mówmy jaśniej, proszę.
    
   KS. JAN. 
   I ja życzę tego od ciebie.
    
   PRZEMYSŁAW.   
   No dobrze, mówmy więc, lecz czekaj. Obejrzę się, czy nikt nas nie słucha.,
     
   KS. JAN. 
   Na co? To, co mamy mówić, jest-że tak niebezpiecznem?
    
   PRZEMYSŁAW.
   Jak to? Nie rozumiem was, przyczyna smutku królowej, gdyby była wiadoma
    
   KS. JAN. 
   Jest wiadoma. 
    
   PRZEMYSŁAW. 
   Gdyby się rozniosła, rozgłosiła, gdyby doszła do króla. KS. JAN. 
   Król, będąc jej przyczyną, spodziewam się, że wiś o niej. A jeśli się jej nie domyśla, — a! mam 
jeszcze iskrę nadziei!
    
   PRZEMYSŁAW. Cóż to jest? o czem to mówicie? To coś innego, niżeli sądziłem. Ojcze, ja 
nie rozumiem.
    
   KS. JAN.
   Tak! Ty nie wiesz zapewnie, że król kocha twoję siostrę; że miłość, jaką miał dla królowej, 
gaśnie codzień; że ty, że wszyscy zausznicy, podsycacie te miłostki zgubne dla ciebie, dla niej. Ty 
nie wiesz, że chcesz ją widzieć na tronie. Na Boga! skąd-że to zuchwalstwo, ta myśl świętokradzka! 
Ty nie wiesz o niczem Przemysławie! Spytaj się swego sumienia, ono ci o tem lepiej niż ja powie. 
Jeśli postał kiedy smutek na twarzach otaczających ciebie, nie byłżeś ty zawsze choć tysiączną 
cząstką w przyczynie tego smutku ! A nic nie wiesz! a każdego się lękasz! Spojrzyj w siebie i 
popraw siebie. Jako poradnik i poufały króla, dźwigasz już pół korony i połowę za nią 
odpowiedzialności przed Bogiem. Władza jaką masz nad umysłem królewskim, nie tak użytą być 
powinna; nie powinna być mieczem w ręku szalonego, ani głownią zapaloną w ręku dziecka; bo 
krew, łzy, ogień, których będziesz przyczyną, pociągną cię na dno piekieł. Przemysławie! Chciałeś 
abym mówił z tobą szczerze, masz prawdę całą, zrób z niej użytek jaki zechcesz.
    
   PRZEMYSŁAW (śmieje się z gniewem).
   Ojcze! ostróżnie, ostróżnie! Są jeszcze inne
   prawdy w twych piersiach, o których odkrycie
   poproszę cię może innym sposobem. Królowa,
   której bronisz, wartaż jest obrony?
     
   KS. JAN.
   Co! co! coś powiedział szalony! I tego już sposobu myślisz użyć dla zepchnięcia jej z tronu, na 
którym siostra twoja nie usiędzie. Nie! zbrodniarzu, Bóg jest wielki.
    
    
   SCENA XII.
    
   POPRZEDZAJĄCY, — KRÓLOWA.
    
   KRÓLOWA (do sług towarzyszących jej).
   Zostańcie tam, chcę mówić z ks. Janem.
    
   KS JAN.
   Królowo! 
     PRZEMYSŁAW (nizko się kłaniając).
   Pani! N. Pan powrócił z łowów, zapewnie byłby życzył cię widzieć.
    
   KRÓLOWA (zimno).
   Widziałam go.
    
   PRZEMYSŁAW.
   Rozkażecie mi się oddalić!
    
   KRÓLOWA.   
   Możesz zostać. Wszak jesteś szpiegiem, słuchaj więc tutaj, bobyś zdaleka słuchał bez 
pozwolenia i usłyszał czego nie mówiono. 
    
   PRZEMYSŁAW.
   Ja! ja! najlepszy twój sługa, najwierniejszy. Ja! Cóż-to za potwarca mógł mię tak oczernić, któż 
mnie takiem podejrzeniem splamił w twych oczach ?
    
   KRÓLOWA.
   Dosyć; — wiem co przed chwilą na tem miejscu mówiłeś królowi. Znam wierność twoję.
   Milcz, — idźmy. (Przemysław stoi z gniewem się pasując).
    
   KRÓLOWA (do ks. Jana).
   Zbliża się święto uroczyste, święto Narodze- nia Pańskiego, chciałabym odbyć spowiedź jutro. 
Czekać mnie będziesz w kaplicy.
    
   KS. JAN (odprowadzając królowę)
   Będę czekał. 
    
    
   SCENA XIII. 
    
   PRZEMYSŁAW (sam)
   Wszystko się łamie, przewraca, psuje; wszystko czego dotknę, na kark mi spada; ale już walka 
rozpoczęta, i zginę, ale się nie cofnę nikczemnie. Dalej więc, niech będzie walka między niemi a 
mną, śmiertelna! Jeśli się cofnę, zginę; — idąc dalej, mam przynajmniej nadzieję wygranej. I to 
wiele. Rzuciłem już zazdrość w serce króla. To ziarno wschodzi i na opoce; nie trzeba mu słońca, 
ani wody, ani wiosny, rozwija się wśród bezsennych nocy, kwitnie w burzy. Druga miłość pomaga 
mi jeszcze. Król kocha Wandę. Ja ich zgubię! a po ich karkach pojdę dalej. Ten mnich, rzucił mi 
przykrą myśl w głowę. Moja siostra nie mogłaby, nie miałaby być królową? Czemuż ? bo się nie 
urodziła w złotych pieluchach, pod zamkiem, przy dźwięku rogów i wiwatach! ale jest kobietą i 
piękną. Dla wielu lu- dzi roskosz jest szlachectwem, złotem, urodzeniem, wszystkiem; a kiedy 
idzie o zaspokojenie żądzy, znikają wszystkie względy. Ona będzie, ona musi być królową! Do 
mocy jej wdzięków, dodajmy moc mojej głowy, a zwycięztwo przy nas, choć na chwilę nogami się 
pośliznęło. Poznacie jednak Przemysława. Idę do króla.
    
    
   1838 r.    
   
IV. MYTHOLOGIJA SŁOWIAŃSKA i PRUSKO-LITEWSKA.
    
   Die Wissenschaft des Slawischen Mythus im weitesten, den altpreussisch-lithauischen Mythus 
mit um fassen-den Sinne. Nach Quellen bearbeitet, sammt der Literatur der 
slawisch-preussischlithauischen Arächaelogie und Mythologie. Als ein Beitrag zur Geschichte der 
Entwickelung des menschlichen Geistes, entworfen von Dr. Ignatz Johann Hanusch, öffentl. ord. 
Professor der Filosofie und ihrer Geschichte an der k. k. Uniwersität zu Lemberg. Lemberg, 
Stanislawow und Tarnow, 1842. Verlag von Joh. Milikowski, 8. 432 Seit.
    
   WSTĘP.   
   Dotychczasowe prace za przedmiot Mythologiją słowiańską mające, wszystkie prawie 
obejmując część tylko pewną przedmiotu, nie stanowiły całości, nie kusiły się o syntezę, o syste- 
mat porządny. Pierwszy podobnor professor Hanusz, sam jak sądzim Słowianin (rodem Czech), z 
wielkim zapasem i znajomością najrozliczniejszych źródeł i materyjałów, i usposobiony 
filozoficznie do badań, z pewną metodą i systematycznym występuje tu wykładem, nie 
ograniczając się już, jak poprzednicy, zbiorem wiadomości rozpierzchłych, krytycznem ich 
ocenieniem i złożeniem nawet w jednę całość porządną, i rozeznaje on rozliczne w Mythologii 
elementa, różne wpływy odróżnia co skąd wyszło, jakiej pod duchem właściwie słowiańskim 
uległo zmianie i jak się ostatecznie wyrobiło.
   Pracę tę professora Hanusza pod wszystkiemi względami, ważną i zastanawiającą, chcemy tu 
w treści podać czytelnikom naszym, zwracając ich uwagę na rezultata otrzymane, na wynikłe 
wnioski i rzucone światło nowe, na mythus słowiański. Długo zapewnie czekać będziemy, nim się 
to dzieło u nas w przekładzie ukaże, a tymczasem ta treść i wzgląd na nie, zastąpi niedostatek 
przekładu i da nam poznać bliżej wypadki otrzymane przez szanownego professora, za pomocą 
jego filozoficzno-historycznej metody. Professor Hanusz, przedewszystkiem jest filozofem. 
Pojmuje on swój przedmiot filozoficznie, zapatruje się nań ze stanowiska wyższego, układa 
rozpierzchłe rysy w jednę systematyczną całość, i bada znaczenie u każdego symbola, uosobienia, 
wyobrażenia. Sama metoda autora jest już względnie do mythologii naszej całkiem nową i wydaje 
też niespodziewane owoce, doprowadza do świeżych zupełnie wniosków. Wielka znajomość 
źródeł, ułatwia autorowi ogromną tę pracę, w której tak trudno, bez nici, jaką tu jest myśl 
filozoficzna, trafić do końca. Mielibyśmy tylko do zarzucenia szanownemu autorowi, że źródeł 
różnej wartości, różnego czasu, pochodzenia, bez gruntownego ich ocenienia, za podporę używa, 
co częstokroć dowody jego osłabia, że nie wchodząc w pochodzenie mniemań późniejszych 
pisarzy z drugiej i trzeciej ręki, na równi je stawi ze źródłowemi świadectwy. Ale tu staje w obronie 
pisarza, wielka trudność krytycznego ocenienia lak rozlicznych pomocy, jakich używać musiał; 
drugą bowiem taką księgę moglibyśmy napisać o samych cytowanych, przez uczonego autora. Ale 
idźmy dorzeczy. 
     W pierwszych rozdziałach wykłada autor pojęcie mythów i mythologii, stosunek mythologii 
do historyi mythów, różne mythów rodzaje. Tu najprzód opowiada nam, co rozumie przez 
historyją: rozwinięcie się ludzkości pod przewodem Opatrzności boskiej. Historyja, powiada, jest 
dwojaka: wewnętrzna i zewnętrzna, historyją myśli i czynów, rozwijania się umysłowego i 
działania; te dwie historyje spojone z sobą, stanowią dopiero całość doskonałą. Wykłada następnie 
stosunek ludzkości do natury w pierwszych wiekach dzieciństwa. Mythus, powiada, jest 
pierwszem objawieniem się działalności budzącego się ze snu umysłu ludzkiego, co tworzyć 
zaczyna. Mythus podobien jest pierwszym krzykom nowo-narodzonego dziecięcia, będąc słabym i 
niekompletnym wyrazem obudzającej się w nim duszy. Każdy naród, ma nie tylko sobie właściwe 
mythy, ale różne w różnych peryjodach swego rozwijania. Prawdziwa mythologija nie jest zbiorem 
i opisaniem mythów, lecz raczej ich historyją. Filozoficzna historyją mythów, powinna obejmować 
trzy główne doby ich dziejów: początku, kwitnienia, śmierci. Ten  ostatni peryjod musi przyjśd na 
każden myth, każdą mylhologiją, z samopoznaniem duchownem ludzi. Tu wykłada autor trojaką 
naturę mythów pod względem filozoficznym, i trojakie ich pochodzenie historyczne, z głównych 
szczepów, że się lak wyrazim: indyjskiego mythu, parsickiego (perskiego) i greckiego
   Słowiański mythus uważa autor za spójnią i wynikłość tych trzech.
   Trojakie pojęcie mythów. 1. W pierwszej dobie, myśl ich i obraz myśli, łączą się w całości 
nierozerwanej, doskonalej, są jednem. 2. W drugiej ciało, a raczej obraz mythu zabija myśl, i staje 
się martwem, niepojętem. 3. W trzeciej wydobywa się znowu na jaw sama treść, sama myśl i duch 
mythu, okazuje się jego prawdziwe, wewnętrzne znaczenie. Mythologija, powiada dalej autor, jest 
częścią tylko archeologii; archeologija stanowi dzieje początkowe; a że głównem jej jądrem jest 
mythus, on przeto i dziejów właściwych jest zarodem.
   Poznanie mythów jest niezbędnemi do gruntownego poznania ducha narodu. Tu, wylicza autor 
ludy słowiańskie najprzód, i ich liczbę te- raźniejszą na kuli ziemskiej uważa za sześćdziesiątą 
część całej ludności ziemi, rachując Słowian 66, 265. 000. (To co do ąuantum, chociaż sam autor, 
quantum za rzecz tutaj wielkiej wagi nie uważa; dalej co się tyczy quale). Uznając że pojedyncze 
indywidua w Słowiańszczyźnie, wielce się umysłowie odznaczyły i zaszczytne zajmują miejsce w 
dziejach kultury powszechnych, wyznaje razem autor, że w sobie wzięta cała Słowiańszczyzna, 
dotąd czynnie i stanowczo w historyi umysłowej nie wystąpiła. Tu cytuje słowa Herdera, co 
powiedział, że wielki kolos słowiański więcej miejsca zajmuje na ziemi, niż w dziejach. 
Pojedynczych Słowian zasługi, nie naruszają wedle sprawiedliwego obwinienia ogółu Słowian, o 
niejakąś duchowną bierność, (geistige passivitat des Slavenstammes).
   Przyczyn tej bierności autor odkryć nie może'; późne zaś ukazanie się Słowian w historyi, 
przypisuje ich charakterowi narodowemu, nie wiodącemu ich do łupieztwa, wojen, zdobyczy, ale 
do życia rolniczego, spokojnego. Temu to rodzajowi życia, winni, wedle autora, Słowianie małe 
swe rozwinięcie umysłowe. Słusznie też zwraca uwagę i na to, że Słowianie wszyscy razem wzięci, 
nie mając jak Niemcy jednego wspólnego języka, wzajemnego między sobą umysłowego związku 
mieć nie mogli; co rozbijając ich siły, powolniejszemi postępy umysłowe czyniło. Nakoniec 
wpatrując się w losy Słowiańszczyzny i dzieje, zdaje się przepowiadać plemieniu naszemu z kolei 
dla niego przyjść mającą dobę rozwinięcia potęgi. Upadek państwa rzymskiego, powiada, nowe 
życie wlał w plemie germańskie; kto wie jaki wielki fakt historyczny, Słowian z odrętwienia 
dotychczasowego wyprowadzi. Dla nas, wieki upłynione wydają się długie, dla Opatrzności, są 
one jedną chwilą wieczności; czas więc jeszcze i Słowianom pozostał i kolej na nich przyjść może. 
"Słowianie, powiada Szaffarzyk, (Geschichte 58), wydali pojedynczych mężów znakomitych we 
wszystkich gałęziach życia: wodzów, monarchów, polityków, duchownych uczonych, 
sztukmistrzów, rękodzielników kupców; " czas przyjdzie, że cały naród odznaczy się, jak 
pojedyncze jego potrafiły się odznaczyć części. Następuje badanie charakteru dawnych Słowian, 
których autor zowie ser- 
     cem ludów, jak Germanów ludów głową; stosunek dwóch narodowości tych do siebie, jak 
uczucia do ducha stanowiąc. Dawni Słowianie w życiu prywatnem odznaczali się gościnnością, 
nawet względem obcych i nieprzyjaciół, dobroczynnością, czystością obyczajów, poszanowaniem 
starszych, religijnością i t. d.
   Łagodne, mile jest oblicze starej Słowiańszczyzny. Poświadcza to "Ingenium nec malignum 
nec frauduleutum. " Prokopa, Helmolda Charakterystyka (ed Reinacii 1581, p. 67, 90), wyrazy 
bijografa ś. Ottona i t. d. Robi tu uwagę autor, że u Słowian nie było większego znad występku, nad 
przywłaszczenie sobie cudzej własności, gdy per excellentiam złodziejem (źle czyniącym), 
nazywał się ten co kradł.
   Co się tyczy życia narodowego, Słowianie lubiący pokój, przywiązani byli do roli, mężni gdy 
potrzeba wymagała, oręż nosili więcej dla obrony, niżby zaczepiać mieli. Wodzów wybierali tylko 
czasu wojny. W podobny sposób malują Słowian świadectwa dawnych pisarzy, tak ich pojął i 
Herder. (Ideen IV, 56). Nawet w czasie, kiedy chrystyjanizm ostatki niszcząc bał- wochwalstwa, 
jął się prześladowania srogiego, Słowianie broniąc mu się, nie okazali pomimo rozjątrzenia, 
takiego okrucieństwa, jak inne ludy.
   Są na to historyczne dowody. Poznanie charakteru Słowian, powiada autor dalej, jest dla nas 
rzeczą bardzo ważną; w dziejach bowiem u starożytnych historyków, napotykamy gdzie niegdzie 
wspomnienia o narodzie spokój lubiącym, łagodnym, który zasiedlał krainę na pograniczu Azyi i 
Europy (Rittter). Ten naród, wedle historyków, czcił światło i ogień, (właśnie główne Słowian 
bóstwa).
   Mamy więc już cechę mythologii Słowian, której piętnem spokój, cisza, łagodność; Niemcy, są 
tu przeciwnym zupełnie Słowianom biegunem. (Grimm) potwierdza charakter takowy narodu: 
ulubioną jego rozrywką muzyka i śpiew, do dzisiejszego dnia w pieśniach narodowych gminu, 
smętna, łagodna, miękka.
   Tu przeciwko wybitnemu charakterowi łagodności Słowian, zarzuca sam autor historyczne 
ślady, ofiar z dzieci czynionych, ofiar z ludzi, zwłaszcza nad Labą i w Pomorzu, wielożeństwo i t. d. 
Ale było-li to powszechnem, czy raczej wyjątkowem tylko, a co więcej, nie bylo-li tylko 
pożyczonem u obcych, jak się niezawodnie zdaje, a mianowicie u sąsiednich Germanów?? Gdy 
Słowianie (przed dawnemi wieki), weszli do Europy, i wcisnęli się w głąb jej, plemie ich 
pomięszać się musiało z plemionami dawniej tę ziemię zasiedlającemi: z Grekami, Latynami, 
Germanami, Finnami; już to przez wojny, handel, wędrówki, już z innych powodów narody 
musiały się pomieszać między sobą i wpływać wzajemnie na siebie; a że mythy łączyły się dawniej 
najściślej z życiem narodu, przechodziły i one przez indywidua nawet pojedyncze do obcych i od 
obcych wpływały. Słowianie pożyczali bogów u swych sąsiadów, i nawzajem swoje zaszczepiali 
lam o nich wyobrażenia. Stosunki z Rzymianami wiele z ich mythów do słowiańskich pokoleń 
religii, wniosły; toż z Germany. Ten ostatni wpływ uważa autor za odświeżający i ożywiający, w 
czem się z nim pogodzić trudno; usposobieniem zaś Słowian i ich kulturą tłómaczy, dla czego 
mniej daleko drugim ludom dali, niżeli od nich wzięli, skłonniejsi będąc do przyjmowania, niż 
udzielania. Zresztą jak słu- sznie uważa autor, trudno aby Rzym lub Grecyja miały pożyczać 
mythów u Słowian, mając daleko doskonalej rozwiniętą mythologiją własną. Całość jej spójna, 
zdaniem naszem, nie dozwalała już wcisnąć się pojęciom, co z nią związku i w niej wyiłómaczenia 
mieć nie mogły.
   Zdaniem Szaffarzyka, którego tu autor cytuje, w obyczajach, zwyczajach wierze, prawach, 
skłonnościach, starych europejskich plemion, Traków, Celtów, Germanów, Litwy i Słowian, tak 
wielkie są podobieństwa, tak znaczne ślady pokrewności i zgody, że niepodobna i Słowian nie 
uważać za starych Europy współmieszkańców, co gdyby tu w piątym dopiero wieku po Chrystusie 
osiąść mieli, wyróżniać się byli powinni od dawniejszych mieszkańców, zabytkami swojego 
Azyjatycyzmu, którego tak prędko utracie nie mogli; a już gdy się ukazują w dziejach, nie noszą tej 
cechy świeżego przyjścia. Cytuje tu przykłady podobieństw mythologicznych Szaffarzyk. U 
Celtów czczono Dusy, u Słowian Diasy, Diesy; u Litwinów (uważanych pospolicie za plemię 
staro-europejskie), czczony był Perkun, u Słowian Perun, u Łotyszów Perkons, Staro-Prussów 
Perkunos, u Go- thów Faicghuns; słowiańska Prija (Venus), u Skandynawów zwała się Freja z 
przydomkiem Wanadis, (to jest wendyjska, czyli słowiańska); skandynawska Sif (staro-niem: 
Sippia), łotewska Seewa jest toż samo co Żywa (Ceres), Wola toż samo co Wila. Skandynawska 
Tyr (Mars), u Słowian zwał się Tur, (skąd uroczystości Turzyce zwane, Letnice później) i t. d. i t. d. 
i t. d. Podobieństw takich zebrał Szaffarzyk bardzo wiele, i zaiste przekonywającym sposobem 
okazał pokrewieństwo plemion, i starobytność w Europie Słowian, gdyż inaczej nie mogliby i nie 
mieliby czasu powiązać się tak głęboko z sąsiady.
   Z powierzchownego wejrzenia na elementa słowiańskiej mythologii, wywiązało się u 
niektórych przekonanie, że ona jest tylko zbiorem obcych mythów. Takie było zdanie 
Naruszewicza, Bartholda i bardzo wielu innych. Przeczy temu nasz autor, dowodząc, że 
mythologija, z obcych tylko pierwiastków złożona, nigdyby życia mieć nie mogła, ducha będąc 
pozbawioną i duchowi narodu nie odpowiadając wcale. Co się tyczy bliskości słowiańskich, do 
innych mythów, podobieństwo najczęściej tylko okazuje się powierz- chownem i zwodniczem, i na 
niem takiego systematu mythologicznego synkretyzmu budować nie można.
   Starosłowiańskie mythy, powiada Dobrowski, są indyjskiego pochodzenia; toż utrzymując 
Kollar, rozjaśnił rzuconą tylko ideje pierwszą, w swojej Sława Botyne; ale i to nie tłómaczy jeszcze 
całkowicie mythologii. Uznac-li tylko indyjską całą, mythologiją Słowian, byłoby to odmówić jej 
egzystencyi własnej. Naród u narodu pożyczyć całkowicie tego, co jest wyrazem jego życia, co jest 
jego życiem prawie, nie może; mogli Słowianie z Azyi wychodząc, wynieść pierwiastek swych 
mythów, ale nie całą swę, później wykształconą w miarę potrzeby i konieczności mythologiją. 
   I. W niej tedy musi być stary wschodni pierwiastek. — i
   II. Przez długie wieki pobytu Słowian w Europie, wyrobiony nowy.
   Rozpoznanie co w mythologii Słowian wschodniego jest początku, a co później dotworzonem 
zostało, ukazuje się połączone z wielkiemi trudnościami, z powodu niewyjaśnienia jeszcze 
dostatecznego, jasnego, metodycznego mythologii Wschodu. Indyjski też mythus, zdaniem 
uczonych, jest także częścią tylko dawniejszego od siebie, pierwiastkowego. Któż wie, czy 
słowiański nie od tamtego poszedł? Któż wie, jak i kiedy Słowianie weszli do Europy, czyli 
jednoplemienni, czy już w swojej wędrówce rozdzieleni na plemiona? Co z sobą wnieśli ? Tu autor 
zastanawia się nad początkiem imienia Słowian, którego tu powtarzać nie będziemy; przywodząc 
potem zdanie Dobrowskiego, co w najstarszych Słowianach już dwa oddzielne rody widział, do 
jednego licząc (Anty) Kroatów, Serbów, Russów; do drugiego (Sławianie), Czechów, Lachów, 
Polaków, Wendów; uważając, że pierwsi starosławiański język od drugich lepiej pojmowali i 
bliżej niego byli. Ale ta klassyfikacyja Dobrowskiego, nic nie dowodzi; jak równie mylnem jest 
jego zdanie o starosłowiańskim języku, za który skłaniał się uważać paradoksalnie dyjalekt 
cerkiewny.
   Inni badacze dzieląc rozmaicie Słowian na szczepy, którym nadają imiona od położenia 
jeograficznego kraju jaki zajmują, jako Pałacki, Maciejowski i Szaffarzyk nawet; nic stanowcze- 
go jednak nie uczynili i nie dowiedli większego powinowactwa jednych, a dalszego 
pokrewieństwa drugich plemion. W tej niepewności jak podzielić Słowian, autor wykazuje 
trudność dojścia pojedynczych mythów właściwych plemionom'; cytacyją Herodota u Szaffarzyka 
dowodzi, że istotnie oni dzielili się w starożytności już odległej na plemiona, co i drugi wyciąg z 
Ptolomeusza poświadcza; domyśla się też, iż nie wszyscy weszli zapewnie razem do Europy, a 
przybywający później przynosili z sobą nowe mythy, gdy osiedli dawniej, już byli swoje 
zmodyfiko-
   wali
   Dwojakim sposobem, powiada autor dalej, dojśćby można egzystencyi i śladów indyjskiego 
mythu, wsłowiańskim, historycznym, lub filozoficznym. Z tych filozoficzny, badający ducha jego 
i poszukujący go w Słowiańszczyźnie, zdaje mu się pewniejszy dla małej ilości faktów, któreby 
historycznie kwestyją tę rozwiązać mogły.
   Wyszukanie pierwiastku nie wschodniego w mythologii Słowian, to jest właściwego im, 
wyrobionego już w nowej ojczyźnie, daleko jest ważniejszem, niż wykrycie elementów indo-par- 
     syjskich, ale też nierównie trudniejszem. Do odkrycia drugich są pewne daty, pewien punkt 
wyjścia, gdy pierwszym tego braknie. Elementa nie wschodnie, jeszcze są dwojakie: przybrane lub 
własne, wyrobione. A gdybyśmy już mieli dane i odkryte oba pierwiastki, indyjski i słowiański 
własny, jeszczeby pozostawało, działanie ich na siebie, związek ich z sobą oznaczyć. Trudności 
więc są zastraszające i wielkie. Pomocą jednak ku wyjaśnieniu idei słowiańskiego mythu, sądzi 
autor, litewski i staro-pruski tak jak skandynawski, wyjaśnił germańską mythologiją. A z powodu 
wielkich analogij między staro-pruskim i celtyckim mythem, skłania się autor do mniemania, że 
słowiański ma się do staro-pruskiego i litewskiego, jak germański do celtyckiego i 
skandynawskiego.
   Tu przywodzi autorów, co Litwę i Słowian spokrewnili z sobą, szukając dowodów na analogiją, 
jaka się w mythach spotyka, i dalej jeszcze wspomina o wielkiej trudności wyszczególnienia 
mythów każdego z osobna plemienia, co oddzielnej całości nie stanowiąc, są tylko listkiem wieńca 
mylhologii. słowiańskiej w ogóle. Nare- przychodzi do rozpoznania i klassyfikacyi źródeł, 
okazując wielką ich znajomość. Nie tylko tu autorowi wymawiać nie można zapomnienia czego - 
bądź - kolwiek, ale ledwieby nie przyszło zarzucać, że zanadto obszernie pojął je i obciążył się 
niemi; a częstokroć dla zbytniego ich ogromu, nie mógł wartości pojedynczych podań krytycznie 
ocenić.
   Cytacyje autora brane z najrozmaitszych dzieł, różnych czasów i różnej autentyczności, nadają 
wprawdzie wielką różnostronność i rozmaitość, wielkie bogactwo jego dziełu; ale czynią je razem 
pod wielu względami krytyce podległem. Zbyt w ogólności zawierza badaczom późniejszym, i za 
mało rozróżnia podania współczesnych lub bliskich, od wymysłów lub domysłów osnowanych 
częstokroć na niegruntownych i pozornych wiadomostkach. Przy takiem bogactwie źródeł, jakie tu 
okazuje autor i których użył, nie myślmy, aby wszystko zdał na nie; owszem dopiero w jego ręku 
powiązane myślą syntetyzującą, stanowią one całość i przykładają się do związania idei o 
słowiańskiej mythologii, gdy dotąd zdawały się ją niepodobną czynić, na oko sprzeczając się z 
sobą. 
   Dzieli autor źródła, na bezpośrednie i uboczne.
   Zabytki pogaństwa w pomnikach, jakoto: bóżnicach, bałwanach, grobowcach, monetach, 
napisach, albo imionach miejsc, gór, rzek, uroczysk, i t. p. Tu wymienia dzieła wprost o mythologii 
Słowian, starożytnościach ich, lub w ścisłem z niemi związku będących narodów.
   Liczy autor do bezpośrednich źródeł zabytki pogaństwa w pieśniach, podaniach, i t. d. 
poematach pisanych (Słowo o pułku Igora, Kralodworsky Rukopis). Następuje spis dzieł 
obejmujących pieśnią podania, przysłowia, it. d. Tu także łączy autor do źródeł mythów, zabytki 
prawodawstwa, ustaw, i t. d.
   Do ubocznych źródeł rachuje dzieła traktujące o języku, o dziejach, o jeografii słowiańskich 
ziem, wypisując wszystko prawie, co w jakikolwiekbądź sposób Słowiańszczyzny poznanie 
ułatwić może.
   Zastanawiając się nad stanem teraźniejszym mythologii, do której wyjaśnienia tyle przytoczył 
źródeł, autor Wyznaje; że dotąd cząstkowo tylko, ułamkowie, drobnostkowo, traktowaną była. 
Żalił się już na to Dobrowski, żalił się sam Szaffarzyk, powiadają że co obcy robili cudzoziemcy, 
wszystko się na nic nie zdało, bo ani znajomości języka tak nieodbicie potrzebnej, ani ducha, ani 
zwyczajów nie mieli. Tymczasem Słowianie sami, badaczów cudzoziemców przepisując, 
pogmatwali to, co jedniby tylko wyjaśnić mogli; dowodem tego (cytuje Szaffarzyk), Strzedowski, 
Łasicki, Łomonosów, Popów, Linhart, Naruszewicz, Potocki, Czułków, Glinka, Kajssarów i 
Karamzin. W ostatnich czasach nieco gruntowniej rzecz tę traktowali Strojew i Russów, u 
Czechów Jungmann. 
   Następnie cytuje autor sąd p. Maciejowskiego, daleko sroższy jeszcze o pracach dawniejszych 
w przedmiocie mythologii i nareszcie dzieli mythologów naszych na trzy klassy. 
   Pierwsi chcą usystematyzować od razu i w porządną ulać całość mythologiją, której części 
podobno nie dobrze poznali. Tu należy Papanek (ap. Strzedowsky). Jabym do tej klassy załączył i 
szanownego autora Dziejów Litwy.
   Drudzy, nie mogąc dojść do ładu z mythologiją, w sposób alfabetyczny wiadomostki o niej 
pozbierane układają, (Popow, Le Clerc, Naruszewicz), nawet Jungmann.
   Trzeci, objaśniają ją porównaniem z indyjską. W tej trzeciej kategoryi, sam tylko stoi Kollar. 
Następuje spis dzieł o mythologii traktujących.
   Do wywiedzenia z tego, w jakim zostaje stanie mythologija Słowian i wyniesienie jej na 
stopień naukowy, na jakim stanęły wszystkie już prawie wschodnie i zachodnie narody, czego 
potrzeba, zapytuje autor. Szczególnych warunków, które dziełi na objektywa i subjektywa, to jest: 
zasadzające się na nowych źródłach i pomocach, lub sposobie użycia ich, a raczej autorze co ich 
użyje; tu cytacyja źródeł znowu i wyszczególnienie pomocniczych wiadomości, które pracujący 
posiadać powinien.
   Następują ogólne pojęcia o mythologii słowiańskiej. 
   A najprzód o charakterze ludów wschodnich i europejskich. W tamtych spostrzega autor 
tendencyją do nieruchomości, do zasklepienia się w sobie, do bezwładnego utrzymania się przy 
dawnem; w drugich ciągłe dążenie do ruchu, postępu, odmiany. W Europie stulecie jedno 
płodniejsze jest w rezultata i wypadki, niż tysiące lat na Wschodzie. Dzieje u nich idą zwolna o kiju, 
u nas mają skrzydła. 
   Ale ciągnie dalej nasz autor, i zbytni ruch i twarda bezwładnność, złe są, bo są 
ostatecznościami. W charakterze Słowian równoważą się te skłonności dwu-snopów i przychodzą 
do doskonalej całości; ale charakter ten jeszcze nie jest zupełnie rozwinięty. We dwóch epokach 
pogańskiej i chrześcijańskiej, młodość swę zaledwie przeżyli Słowianie i nie dojrzeli jeszcze do 
czynu. Teraz już odzywa się w całej Słowiańszczyznie prawdziwie młodzieńcza żądza 
owładnienia wszystkiem, użycia wszystkiego, młodzieńcza bo zapamiętała i nie przygotowująca 
jeszcze ziarna, co jej pożądany wydać ma owoc.
   Charakter słowiański, łączy w sobie oryjenlal-
     ny z okcydentalnym, objaśnia wielce mythologiją słowiańską.
   Pod względem historycznym, jedni się zgadzają na poszukiwanie w Azyi jakiegoś mythu 
początkowego, źródłowego, którego zasadą była cześć słońca (i ognia); drudzy, jak w ellipsie, dwa 
ogniska pierwiastkowe stawiąc, z których wszystkie się późniejsze rozwinęły mythy. Te dwa 
ogniska są to: myth indyjski i perski. Ci co jeden tylko początkowy uznają, mają go lub za staro 
indyjski, lub za perski (Zend-mythus) i godzą się na to, że zależał na czci światła (słońca). U 
Słowian znad ślady tego mythu widoczne; u wszystkich plemion prawie, czczono światło, słońce, 
ogień. Sama jedna pierwiastkowość wyrazów świat i światło (swet), dowodzi mythologicznego 
pojęcia światłości, jako całości. Wiemy iż główną, czcią u Litwy była cześć ognia, czyli światła; 
toż u jednoplemiennych Prusów, u Czechów, Bułgarów i innych Słowian.
   Nawet imienia głównego boga światła i słońca Buddha, Koros, znajdują się jeszcze w 
słowiańskich językach cząstkowe ślady. Bister usilnie chce Buh i Bndh przybliżyć; ale więcej tu 
stanowczym jest pierwiastek Bud, w nieskończonej ilości nazwisk miejsc słowiańskich znajdujący 
się: Budyssin, Budziaki, Buda, Budecz, Budiejowice, Budence i. t. p. U Litwy bogini mądrości 
Budle, a niezapomnijmy że pierwsze może pogan i dziczy schronienie, nazwane też było Budą. 
Bud, jest pierwiastkiem wyrazu budzić (po sankrycku Bod'hana).
   Nazwę Koros, znajduje autor w słowiańskim Kors, Korscha, Chors, Gorcho, Kurcho i t. d. 
Nazwę Sur (Lvan) boga słońca, Kollar wynajduje u Słowian w imionach Suari, Sur-bi, a mybyśmy 
dodali i litewskie: Sur-wid, Swarno.....
   Jak długo mythus cały zasadzał się na czći ognia, niepodobna oznaczyć: czyli współcześnie 
indyjski i perski powstały i zlały się z sobą, jak utrzymywać się zdaje Ritter; czyli jak inni chcą, 
indyjski poprzedził perski? Autor na to ostatnie przychyla się zdanie i oznacza trzy doby w 
mythologii słowiańskiej.
   1. Indyjska.
   2. Wpływem perskim, czy to współczesnym, czy późniejszym, który okazać i wydzielie 
potrzeba. 3. Właściwie słowiańska z tych i innych pierwiastków wykształcona, dopiero mythus 
oddzielny narodowy stanowiąca.
    
   II. PIERWIASTEK INDYJSKI W MYTHOLOGII SŁOWIAŃSKIEJ.
    
   Indyjski mythus, jak się pokazuje z ksiąg Vedas, zasadza się na pojęciu jednej, wielkiej, 
wszystko obejmującej całości, która jest wszystkiem, w której jest wszystko. Ten pierwiastek, jest 
zarazem wszystkiem co jest, i środkiem wszystkiego, ogniskiem, gdzie się wszystko zbiega. Za 
nim nie ma nic. Wszystko co żyje, jest tylko objawieniem tej wielkiej jednostki i całe universum 
jest tą jednostką, albo raczej ciałem jej. Powstanie tego universura, jest wcieleniem tej jednostki 
(Awatar). Im bliższe co jest tej jednostki, tem doskonalsze, oddalając się od niej, traci byt.
   Ta jednostka (universum) cieleśnie wzięta, daje się podzielić na trzy względy, trzy części: 
górną, średnią i dolną.
   Creuzer i Colebrooke, tak wyjaśniają jeszcze tę ideje. Wszystkie bóstwa do trzech się odnoszą: 
ognia, powietrza i słońca, wedle krain pobytu, Ziemi, średniej krainy (powietrza), i górnej bóstwa, 
podrzędne wypływem są głównych. W istocie zaś, jedno jest tylko bóstwo wielkie, wielka dusza 
świata. (Mahan atma) i tak zowią słońce ożywiające świat.
   Parabrama jest jednostką życie dającą, duszą świata, i jako słońce i niebiosa zowie się on 
Brama, bogiem światłości błyskawicy, piorunu i t. p. Ten sam Parabrama w średniej krainie 
uważany, jest ożywiającym powietrzem, warunkiem życia, oddechu. Jako taki, zowie się Wischnu, 
bóg powietrza. Jeszcze ten sam Parabrama, jako w najniższej' krainie daje życie będąc ogniem, 
ciepłem i zowie się Schiwa bóg ognia, światów światło, powietrze i ciepło są warunkami 
wszelkiego życia, a Brama, Wischnu i Schiwa, składają i są jednym Parabrama. W najstarszych 
Vedas, widoczne jest jeszcze to znaczenie.
   Toż wyobrażenie indyjskie, jedności, całości świata i jednego Boga, powinnoby się znaleść w 
mythologii Słowian, pomimi ich wielobó- stwa, które się temu na oko przeciwić zdaje, jakoż 
Helmold powiada wyraźnie, że Słowianie czcili unum Deum in coelis, ceteris imperitantem; illum 
praepotentem, coelestia tantum curare; hos tero de sanguine ejus processive et unum quemque eo 
praestantiorem, quo proximiori illi Deo Deorum. Imię to najstarszego Boga, wedle Kollara, 
utrzymało się u Słowian niektórych; i wyraźnem podobieństwem do Parabrama: to jest, Praboh. — 
Dodatek Helmolda "coelestia tantum curare," który i Naruszewicz wyłożył, mało dbającego o 
ludzkie rzeczy oznaczać się zdaje boga, w rządy świata nie mieszającego się. Ale takie właśnie w 
późniejszych czasach i a Indyjan miano wyobrażenie o Parabramie.
   O tym jednym wielkim Bogu Słowian, mówi też Prokop. (De bello gothico). — Słowianie znali 
tylko jednego Boga (??o????), piorunowładcę (?o???? ?o?????? ????o??o?), którego zawładcę 
wszech rzeczy uważali (?????o? ????o? ?o?o? ???o?).
   Imię jego było: Piorun, Perun, Proven. Tu cytuje autor nasz Sarnickiego, ale my go za żadne 
źródło uznać nie możemy, zwłaszcza, że tu się wyraźnie opiera na Herbereteinie i nie, którzy dalej 
znowu na kimś opieraćby się musieli i t, d.
   Naruszewicz porównywa Boga Perun do rzymskiego: Jupiter fulminator, i nie bez przyczyny 
dodaje autor, bo Jupiter, Neptun i Pluto, wystawiają nieco innego, tylko indyjskie: Brama Wischnu 
i Schiwa; a wyobrażenie jednego Boga wielkiego, znajduje się u starożytnych, jak: poświadcza: 
Euzebius, Seneca i t. d,. U Indyjan też wystawiano Bramę z ogniem w ręku, lub głową ognistą. 
Ponieważ zaś Parabrama był wszystkiem, przeto go nie czczono w świątyni osobnej, której nie 
potrzebował, ale w świecie całym, którym był. — Tu słowiański Proven, zgadza się zupełnie z 
Bramą, bo wedle Helmolda (nullae effigies expressae) nie było jego osobnych posągów, czczono 
go w lasach, pod gołem niebem (silvas vel lucos inhabitabat). Tu znowu autor cytuje 
Rakowieckiego, ale nam zdaje się napróżno, bo Rakowiecki sam opiera się na Prokopie, i nic nad 
niego więcej nie ma. 
   Cześć bez świątyń i posągów Bramy - Pioruna, jak u Indyjan tak u Słowian, musiała tylko 
     byd taką w początkach. I w Indyi Parabrama, rozdzielając się na Bramę, Wischnu i Schiwę, 
otrzymał cześć osobną, posągi, i do dziś dnia przez sektę Sauras tym sposobem jest czczony.
   Toż się stało z piorunem Prove, którego cześć później wyrodziła posągi, przywiązała się do 
drzew świętych (dąb). Nazwę Perun, Proven (Proven zniemczony Perun), wywodzi Jungmann, 
przez formę Parom od zepsutego Brama. Inni wyprowadzają od Peru (pru pierwiastkiem 
początkowym być się zdaje), uderzam, biję (quatio, ferio), skąd peraun (ef ??????o?) piorun.
    
   * * *
    
   Przejściem z indyjskiego monotheizmu (jednostwa, jednostki) do późniejszego polytheizmu, 
stanowi Trimurti, której symbolem jest tajemnicze słówko Oum. Ze trzech, Brama, Wischnu i 
Schiwa, składa się jedność, świat cały.
   W słowiańskiej mythologii na miejsce indyjskiej Trimurti, znajduje się Triglaw, który (jak 
Trimurti, czczona na górze Meru, zsyłająca w doliny wszystko dobre) czczony był na górach także. 
Wżyciu s. Ottona (Script. rer. pisze wyraźnie, że w Szczecinie najwyższa jakaś góra poświęcona 
była: sumno paganorum Deo Trigelaus, który miał trzy głowy, wedle tłómaczenia kapłanów dla 
tego, że panował nad trzema królestwami, nieba, ziemi i piekieł. Toż samo o nim Frencel. W życiu 
s. Ottona jest też wzmianka o połączeniu tych trzech głów złotym wierzchem, co i w Trimurti, 
indyjskiej na znak zjednoczenia ich było używanem, trójkąt je z sobą wiązał.
   O poświęconej formie trójkąta u Słowian, czytaj u Schmid'a (Chron. Zwikau, 344).
   Wedle Naruszewicza Trzygłów czczony był po całej niemal Słowiańszczyźnie.
   Góra Terglou, dziś zwana, w kraińskich Alpach, zwad się pewnie dawniej musiała Tryglau w 
Pomeranii jest dotąd wieś Triglaf, nazwana tak od tego bóstwa (Frencel).
   Cześć Triglawowi oddawano w jednej z najwspanialszych Kontyn czterech Szczecina, którą 
jako najcudniej zbudowaną opisują. (List. Anonym. Script. rer. Bamherg 680 p. ). Bóg indyjski 
Parabrama, czczony w trójcy zwa-nej Trimurti jako pierwiastek -wszelkiego życia, uważany był w 
niej jako obu - płciowy, LingamJoni, równie jak trójkąt, był jego symbolem. To też u Indyjan 
występował raz niewiastą to znów mężem; I u Słowian Triglaw bywał bogiem lub boginią; 
Schedius, Schmid', Albinus, Ekhard, poświadezają to. Bitter uważa go za boginią, toż Kajssarów; 
Jungmann porównywa go równie z indyjską Trimurti, jak z Diana -triclaria (Diva triformis). Tak 
indyjską Trimurti wyobrażano w spoczynku siedzącą, tak i Tryglawa, (Vita s. Ottonis).
   W Indyjach pojęcie Trimurti w jednej całości jaką składała, niedługo się utrzymało, wkrótce 
wyrodzily się sekty, które nie mogąc wyobrazić bóstwa, coby było zarazem słońcem, powietrzem i 
ziemią, jęły pojedynczo wyznawać to Bramę, to Wischnu, to Schiwę, pierwszeństwo i 
zwierzchność mu dając. We trzech po sobie następujących epokach, przemagała cześć Bramy to 
jest słońca, jako jedynego wcielenia Boga (Avatar). Potem nastąpiła cześć Wischnu, nareszcie 
Schiwy, którego wcieleniem (avatar) był obraz śmierci i życia Lingam. Oprócz niesnasek 
wynikłych z tego, że każda z sekt swojemu Bogu pierwszeństwo dawała, poróżniono się i o płeć 
bóstwa, chociaż dwu - płciowość jego, oznaczała tylko, że ono było wszystkiem. W tym peryjodzie 
niesnasek religijnych o płci bóstwa, płeć oddzielnie występować zaczęła, jako nowy pierwiastek i 
potworzono boginie żony, matki, siostry i t. p.
   Co się tyczy mythu Słowian, —powiada autor, — okazuje się że Piorun w istocie 
reprezentował Parabrame, u wszystkich Słowian, nawet u Prussów i Litwy. Trimurti zaś w jednej 
osobie, znajduje się tylko u niektórych pokoleń słowiańskich; u Rusi, Prussów i Litwy, nie ma jej. 
Tu zrobim uwagę, że autor ominął chyba dobrowolnie ślady Trimurti litewskiej, jakie mógł 
wynaleźć u Narbutta; wyobrażenie trójcy zupełnie indyjskie widocznie jest u Litwy. Nawet w 
znaczeniu pierwiastkowem Bramy, Wischnu i Schiwy, czczeni byli trzej bogowie razem; którym 
palił się ogień nieustanny. Ale o tem niżej jeszcze powiemy obszerniej, Cześć Trimurti w Indyi, 
upadła przez rozszerzenie wyłącznej czci Bramy, Wischnu i Schiwy, i tak nazwano ją już nie w 
jedności, ale w rozdzielonych osobach. U Słowian najwięcej znaczna jest cześć Bramy i Schiwy, 
uważanej jako bogini. Wischnu się nie okazuje wcale; chybaby za niego wziąć cytowanego, jako 
jednego ze trzech głównych bogów u Helmolda, Radegastał, na co wszystko niżej dowody.
   Bramy czciciele, oddzieliwszy go z Trimurti, i uczyniwszy pojedynczą jednostką, stworzyli 
sobie w len sposób nowego Bramę, dając mu znaczenie duchowne. Brama oznaczający 
pierwiastkowo słońce, później stał się symbolem prawdy, wiedzy, światła, rozumu (jak Hermes 
Trismegislos). Brama, — powiada Creuzer, — najwyższa istota, początek wszystkiego, nie miał 
świątyń i posągów. Brahm, bóstwo późniejsze wyrażał naukę i światło; duchowne, — część już 
tylko. Toż i u Słowian stało się z wyobrażeniem Peruna i Proven. Oba te nazwania początkowo są 
jednem, ale Perun różni się od Proven właśnie jak Brama od późniejszego Brahm. Protien czczo- 
no szczególnie jako bóstwo umiejętności, prorocze, wszystko wiedzące. Helmold powiada, że gaj 
poświęcony Prove, był miejscem najświętszem, na które zbierały się sądy. Któż nie wie, że u 
ludów pierwiastkowe sądy, wyroki, są najwyższej mądrości wyrazem ? Nawet Eckhard, Cranz i 
inni z tego powodu wywodzili Prove (Prano) z greckiego. 
   Wywód fałszywy, ale dowodzi znaczenia bóstwa. To znaczenie miał Perun, zwłaszcza u 
północno-wschodnich Słowian, Morawian, u których wedle Strzedowskiego, był bóstwem jakichś 
ordaliów, próby rozpalonego żelaza. Rozpalone żelazo, które w ręku trzymał, zwad się nawet 
miało prawdą (lex dhiva — Wacerad). Różnica Peruna i Proce, bijąca być musi, gdy wielu 
mythologów za dwa oddzielne bóstwa ich mają (Rakowiecki, bracia Jungmann); (porównaj Prowe 
i prawo, w obydwóch pierwiastek pru).
   Tu cytuje nasz autor Maciejowskiego, który powiada, że Prove u Słowian przewodniczył 
sądownictwu i gospodarstwu rolnemu, (dwom najwyższym objawieniom ducha narodu). W 
imieniu Prove nad-elbańscy Słowianie sądy odbywali, a wedle tegoż autora, zapewnie i inne 
słowiańskie ludy, Ruś nowogrodzka, Morawy, Dalmaci, jego też wzywać musieli przy wydziale 
sprawiedliwości.
   Znaczenie duchowne Bramy, najwłaściwszem mu w Indyjach być musiało, jako dawcy ksiąg 
świętych Vedas. On jest tym, którego przed Wischnu i Schiwa, oznaczano wyrazem Oum Oum 
oznacza wypadek samopoznania istoty duchownej, jest tego samopoznania skutkiem. Zastanawia 
się tu autor, że w słowiańskich językach, pierwiastek wyrazów Oum i Vedas, znajduje się ze 
znaczeniem odpowiedniem pierwotnemu. Veda, wiedza; Oum, um (?o?o?, ?oo?).
    
   * * *
    
   Przechodząc od duchownego znaczenia Bramy-Prove i zwracając się do inateryjalnego, jakie 
Brama oddzielony od Wischnu i Schiwa miał znajdziemy stosunek Bramy i Indras, taki jak Pioruna 
i Podaga.
   Wedle Glossarium Boppa, Indra jest bogiem powietrza, niepogody. Brama ma się do Indras, 
jak. słońce do firmamentu; oddzielony znowu od Vischnu i Schiwa, sam jest jednem i tem samem 
co Indras.
   Grimm (D. M. 116) stawi Perkuna obok sanskryckiego Perjangas, imienia, które nosił Indras, 
jako Jupiter pluvius, oznaczającego niepogodę, burzę, gromy. I w islocie, znaczenie pierwiastkowe 
Bramy-Pioruna tak później zostało ścieśnione, że je ograniczono do bóstwa rzucającego tylko 
gromy. U Słowian Perunowi poświęcane były wszystkie góry, których wierzchołki, bliższe były 
siedziby burzy i piorunów etc.,
   W ten sposób uważany słowiański Perun, odpowiada skandynawskiemu Thor, który, wedle 
Adama bremeńskiego, był uosobieniem firmamentu. Thor jak Perun, początkowo był bogiem 
światła; wystawiano go trzymającego siedm lub dwanaście gwiazd.
   Miejsce Indry, wedle autora, zajmuje u Słowian Podaga, u Litwy Podangis, wywodzony przez 
niego, nie wiemy czy zupełnie trafnie, od Po (pod) i Dangus (dungus) niebo. Nam by się zdało., że 
Podaga Słowian, jest zepsuciem tylko wyrazu i nazwania Pogoda, zepsuciem, jakiego zresztą 
mnóstwo natrafiamy przykładów. Co się tyczy litewskiego Po-dangis, o tego egzystencyj, nawet 
nic nie wiemy.
   Gdy zatem, powiada autor dalej, Brama-Proven (piorun), z jednej strony zeszedł na bóstwo 
pogody, z drugiej strony utrzymał się, jako Bóg światła i ognia, to ostatnie znaczenie jego było 
panującym. Jako Bóg światła odbierał ofiary wiecznie płonącego ognia. Cytowany tutaj Sarnicki, 
nie jest wedle nas żadnem źródłem stanowczem, zwłaszcza że znajdą się lepsze. . Jako Bóg światła 
Piorun zlał się wkrótce ze Światowitem, cześć obu bóstw, pomięszać się musiała. Jako światłości i 
słońca bóstwo Piorun (równie ze Światowitem), przewodniczył rolnictwu. Tu autor przywodzi 
dziwaczny wywód Frencla, powtórzony przez Eckharda, napomykający o pochodzeniu Prove, 
Prono od Brony (narzędzia rolniczego!!!). Wywód ten na żadną nie zasługuje uwagę.
   Radegast, Radigast, Radogost etc. wziął imię od znaczenia swego, rad — gość, jako bóstwo 
gościnnności, dobrej rady, przyjacielskie, dobroczynne. O nim piszę Helmold, jako o najpierw- 
szyra (princeps) z bogów w Retrze. Cytuje dalej autor Mussiusa (de diis Obotritorum), 
Stredewskiego, Papanka, Balbinusa i t. d. Niektórzy mieli Radagesta za ubóstwienie historycznego 
królika Radagosta (411 r. ), co autor zbija, dowodząc, że Radegast oznaczał dobroczynne bóstwo 
niemałego wpływu. Późniejsze jego nazwanie, mieni być Dobropan; wyrocznie pod jego zostające 
inwokacyją, dowodzą wedle autora., jakoby pośrednictwa jego między ludźmi a wyższemi Bogi.
   Takie właśnie znaczenie i pozycyją, między indyjskiemi bóstwy, ma Wischnu, który najprzód 
ukazuje się w mythologii, jako uosobienie powietrza, Wayu (Rhode). Zrobim tu uwagę, że Wieja, 
olbrzym mithologii litewskiej, schodzi się zupełnie z tym Wayu indyjskim. Powietrze jest wedle 
autora właśnie pośredniem między niebiosy i ziemią. Wischnu, występuje tu jako zastępca Bramy, 
nie już stworzycielem, ale utrzymującym stworzone; on, występując w rozmaitych wcieleniach 
(Awatar), okazuje się zawsze dobroczyńcą ludzkości. Niejednokrotnie występuje jako 
nieustraszony rycerz, właśnie i Rade- gast, ma ten sam charakter, bo Eckhard powiada, że u 
Wendów oznaczał toż co Mars, boga wojny.
   Radegasta posąg w Retra, stał pomiędzy symbolem jasności i ciemności, górnego i dolnego 
świata, jako uosobienie powietrza, skronie miał uwieńczone z dziwnego jakiegoś kruszcu 
wyrobioną koroną. Na głowie jego siedział ptak, mieszkaniec powietrza. Innym jego atrybutem, 
była głowa byka, lub (Stredowski) pół-lwia, pół-ludzka postać. Ale i Wischnu także występował w 
takiej postaci, (Rhode 441, II. ).
   Jako Wischnu w mylhologii indyjskiej, w zjednoczeniu swem z Bramą, oznaczał słońce, tak i 
Radegast często u Słowian (Tkany), wyrażał boga światłości. Czczono go ofiarą ognia. Ta autor 
podnosi do wysokiego stopnia prawdopodobieństwa, wywód Narbutta, który Radegood Rodzić, 
litewskiego Radikt, tworzyć (sanskryt radh) wyprowadza; zgodnie ze znaczeniem bóstwa 
czynnego, tworzącego (dobre).
   Wischnu t. j. uosobienie utrzymującej, opatrznej siły bożej (wedle słów Creuzera), spadł w 
Indyi, później do znaczenia bóstwa domowe- go, zabezpieczającego spokój rodziny. Toż z 
Radegastem u Słowian, którego później bóstwem niniejszego znaczenia uznając, tylko dodano mu 
nazwę Hlawaradze i Rozwodicz (rozdzielający powaśnionych)..
   Awata'y (wcielenia) Wischnu, zawierają w sobie historyczne, astronomiczne, fizyczne i inne 
pierwiastki, stąd ich liczba i różnorodne znaczenie. Uważany Wischnu, jako wcielenie słońca, w 
tych awatar oznaczać może różne stanowiska słońca jego biegu. Uważany jako zastępca 
najwyższego bóstwa, lub samo objawienie się bóstwa tego, w swatar'ach oznaczać może, że 
wszelkie utrzymanie stworzonego, jest niejako dalszym ciągiem tworzenia. Stworzenie w duchu 
indyjskiego mythu jest emanacyją, to jest przejściem ze stanu boskości, w stan podzmysłowy, czyli 
inaczej mówiąc, ze stanu nieokreślonego, nieskończonego, w określony, skończony. Dla tego 
Wischnu, ukazuje się najprzód wychodzący z wody (z której wedle pojęcia Wschodu, świat wyjść 
miał), jako ryba, jako zwierzę ziemnowodne, jako zwierzę zupełne, nareszcie w pół-zwierzę, w 
pół-człowięk, po- 
     tem jako karzeł człowiek, w ostatku jako człowiek zupełny. Te sześć wcieleń (awatar), uznają 
zgodnie wszyscy mythologowie. Powstałe trzy wcielenia ostatnie, sa natury historycznej i 
oznaczają symbolicznie początkowe dzieje ludzkości.
    
   Pierwsze wcielenie (awatar) Wischnu-Radegast.
   Kollar, stawi Wischnu-rybę, obok słowiańskiego bóstwa-ryby Mokosz, Makosz i t. d. a lepiej 
podobno jeszcze obok Crodo, o którem pisze Cranz (Saksonija), że je wyobrażano, jako starca 
stojącego na rybie, trzymającego w ręku koło i naczynie, — Crodo odpowiadałby zupełnie 
pojęciom indyjskim o początku świata i wcieleniu pierwszem. Koło w jego ręku oznaczałoby 
słońce, a naczynie (pełne kwiatów) nowe odrodzenie świata po tym awatarze.
   Crodo, chociaż czczony za Słowiańszczyzną, niemniej uważany jest powszechnie za bóstwo 
słowiańskie; — Wischnu także wyobrażany Był z kwiatami i kołem w ręku. (Paulinus. System. 
Bram. 284). 
     Ściśle połączony z Crodo (także zwanym Sater), jest słowiański Sytiwrat, którego przez to 
Jungmann, za jedno z nim bierze. U Wacerad'a znajdujemy Sytiwrata, jako Saturna.
   Zwrócić tu także powinno uwagę samo już brzmienie wyrazu Sytiwrat lub Sytiarad, tak 
zbliżające się do indyjskiego Satiawrata. Satiawrata w indyjskiej mythologii oznacza powrot do 
życia świata po awatarze pierwszym. Toż zdaje się oznaczać wyraz zepsuty Sytiwrat, Żyti-wrat od 
życie-wraca. Cząstka wrat pozostała w wielu słowiańskich imionach. Pierwsza połowa nazwania 
wywodzić się może od żyti lub siti (siać), mającego chod daleki związek jednoznaczenia z 
charakterem bóstwa. Sytiwrat, mógłby oznaczać powrót do zasiewów, do uprawy roli. Sito, jest 
greckim także przydomkiem bogini Cerery; a tu nie od rzeczy będzie zbliżyć znaczenie wyrazów 
????  polskie sito, sitya (sanskr. ) żyto.
   Jeśli zechcemy wywodzić od syty (nasycony), wpadniemy na znaczenie odpowiadające 
łacińskiemu: satur, Saturnus. 
   U Indyjan Satiawrata, jest synem słońca; albo słońcem wiosennem, młodem etc. etc. Tu autor 
rozszerza się dalej nad symbolicznem i prawdopodobnem znaczeniem tego bóstwa, co za 
zbyteczne uważając opuszczamy.
   Zauważym tu tylko nazwanie słowiańskie bóstwa Kirten, schodzące się z przydomkiem Bramy: 
Krita. Karta. Radegast wedle Wacerada, ma być wnukiem tego Kirta.
     
   Drugie wcielenie Wiechnu-Radegast.
   Z godłem drugiego wcielenia Wischnu, żółwiem Kollar porównywa bóstwa słowiańskie Zelo 
czyli Żółw. O tem bóstwie wspominają: Naruszewicz, Stredowski, Jungmann.
    
   Trzecie wcielenie Wischnu-Radegast.
   Trzecie wcielenie w postaci dzika, w słowiańskiej mythologii; o bóstwie pod tą postacią 
czczonem, jest jedno tylko wspomnienie u Ditmara merseburskiego, jakoby go czcili Redarowie, a 
raczej że się go lękali. Autor nie wiele tu dowieść mógł, tak jak nic prawie, ślad tylko o strasznym 
jakimś dziku u Redarów, przywiódł,
    
   Czwarte wcielenie Wischnu.
   Wischnu, pół-lew, pół-człowiek, odpowiada słowiańskiemu bóstwu Lwarazyk, o którem 
Ditmar wspomina, że je czczono, u Redarów, w temże mieście Riedegast zwanem. Lwarazyk, 
zdaje się odpowiadać mało znanemu bóstwu Rusi, Silny i Krepky zwanemu. To bóstwo, 
wyobrażano z dzidą w prawicy, srebrną kulą w lewej ręce, a u nóg jego ludzie i lwie głowy. W 
zbiorze obotryckich starożytności, napotykamy trzech Radegastów ze lwiemi głowami.
   Fałszywie zupełnie szukając, autor nasz, w nazwach miejsc, śladu nazwania bóstwa, 
podcytowuje, z Gwagnina, Ławaryszki pod Wilnem, które żadnej styczności w etymologii z nazwą 
Lwarazyk'a mieć nie mogą.
    
   Inne wcielenia Wischnu.
   Z pozostałych awatarów Wischnu, znany był Słowianom, człowieczy kształt jeden Radegast'a 
(kał ??o???). Jednakże Radegasta wyobrażano pięciorako; czterykroć pod postacią zwierzęcia, 
piąty w postaci człowieka młodego, podobnego do Krishna-Awatar. 
   Tu zastanawia autora szczególny fakt, dla czego w zbiorze starożytności obotrickich u Masch'a, 
jeden tylko znalazł się Perkun-Brama, a pięciu Radegastów; co wedle niego potwierdza pojęcia o 
Wischnu-Radegaście wyjaśnione. O Indo-słowiańskiem bóstwie Shiwa, -Siwa, Helmold 
przywodzi w trójcy głównej bogów słowiańskich, bóstwa Siwa, odpowiadające nie tylko 
brzmieniem, ale i znaczeniem indyjskiej Siwa. Wejrzawszy na etymologiją wyrarazu Siwa, Żywa, 
Żywie, oznaczającą bóstwo życia, natrafiamy na nowe podobieństwo z Siwą Indyjan, będącą także 
symbolem wszelkiego życia. Znajdujemy u Creuzera (Symbol. I. 412) wykład, jako u Indyjan 
jedno bóstwo Shiwa, miało dwa znaczenia, żywota i zniszczenia, gdyż w wyobrażeniach Indyjan, 
nie było absolutnego zniszczenia, tylko przejście z jednego stanu w drugi. Ogień ziemski, którego 
indyjskie Siwa jest symbolem, ma także dwa przymioty, dobroczynny i niszczący. Shiwa, będąc 
uosobieniem pierwiastku żywo- tnego na ziemi, musiała się odznaczyć dwu-płciowością którą 
okazuje Lingam-Joni. Colebrooke uważa, że u większej części bóstw indyjskich, będących 
uosobieniem pierwiastku życia, natrafia się na dwu-płciowość. Pojęcie dwu-płciowości nie 
musiało być zupełnie obce i Słowianom, gdyż u Wacerada (Mater Verborum) znajdujemy nazwy: 
dwutelec i namezecnik (hermophrodilus). Słowianie czcili Shiwę, w postaci żeńskiej mianowicie; 
jednakże niebrak śladów, że było bóstwo męzkie tego imienia także, na co naprowadza autora 
nazwa bóstwa Sibog, Tzibas (Bandtke etc. i Żywie bóg, wspomniany w kronice Prokosza). (?) 
   Przymiotnik Pripegal (Pripekal), któren Siwa słowiańskie nosiło, uważa nasz autor, w takim do 
niego stosunku, jak indyjskie Lingam.
   Wyobrażano Siwa z ptakiem na głowie (jak Radegesta) lub małpą u (Masch'a), małpa zaś i w 
mythologii Indów ma związek z Siwą, w której bajecznej historyi, gra rolę tak zwany Hanu-mann 
małpa. Według innego mythu, Siwa indyjska uważa się za matkę małp.
   Wola lub turza głowa dawana Siwie u Sło- wian, znajduje się i u indyjskiej Siwa, jako symbol 
siły. Porównać z nazwaniem obchodów zwanych turzyce. 
   To co tu autor przywiódł, dowodzi wedle niego, istności u Słowian bóstwa dwu-płciowego 
Siwa, Ziwa, Dziwa, Dzewa i t. d., podobnego indyjskiemu; bóstwa tego cześć wyraźniej daleko i 
dobitniej się okazuje u Słowian, niż Bramy i Wischnu, skąd wnosi, że większa część Słowian 
należała początkowo do sekty Siwaitów.
   Tu tłómaczy autor, jako dwu-płciowość bóstw, w wyobrażeniach pierwotnych ludów, była 
niezbędną do wyjaśnienia początków wszech rzeczy, i jako wyrodziły się pojęcia o jednem i temże 
samem bóstwie dobroczynnem, razem i szkodliwem; wreszcie jak one, rozdzielając się potem, 
stały się osobnemi bogami jednej płci i charakteru, znajdując wszędzie mythologicznym pojęciom 
Indyjan odpowiedne u Słowian.
   Schiwa-Siwa, bóstwo dobroczynne płci męzkiej.
   U Indyjan wyobrażano Schiwa, albo z jedną głową, albo z pięcią głowami, jako bóstwo życia, 
rodu, rodzenia. U Słowian odpowiada temu symbolowi, wedle autora Porenuz, wedle Saxo, Gram 
czterogłowy z piątą na piersiach. O tych pięciu głowach jego, ma Frencel i Eckhard opisujący go, 
jako bóstwo przewodniczące porodzeniu. Toż o nim Naruszewicz. Uwaga względem kształtu ?, 
który u Ia-dyjan był symbolem ognia, tu wciśniona, nic nam się dowodzić nie zdaje.
   Wedle pojęć indyjskich, Perenuz słowiański u Saxo Gram, występuje też, jako bóstwo karzące 
i srogie.
   Schiwa, bóstwo płci żeńskiej dobroczynne. 
   Bogini dobroczynna Shiwa-Parwati (Bhawani), zsyłająca szczęście i pomyślność, znajduje się 
u Słowian w postaci Siwy, bogini Polabów. Ma ten mythus związek ze Złotą Babą, początkowo 
zapewnie jedno znaczącą co Siwa, a później zeszłą na bóstwo, opiekujące się wyłącznie rodzącemi 
i porodzeniem. W Wacarada słowniku Swa toż oznacza, co Ceres. Jak Ceres i Parwati, Siwa także 
w sile wdzięku, zowie się Krasopani, i przeistacza w nią. Rhode powiada, że żadne bóstwo 
indyjskie pod tylą się nie okazuje postaciami, co Siwa-Parwati. Toż powiedzieć i o słowiańskiej. 
Stredowski ma ją za Venus, łącząc i jednocząc nazwy Siwa i Dziewa, i opowiadając o świątyni 
Panagoria (Pani-gora) za Strabonem, nad którą się i nasz autor szeroko rozwodzi, upatrując w Suce 
Słowian, rozmaitych bóstw, których imiona i godła przybierała. Cały ten ustęp na czystem tylko 
podobieństwie imion i domysłach oparty, w rozbiorze tym opuścić musiemy, dla jego rozciągłości; 
ograniczając się napomknieniem, że wedle autora, Siwa ukazywała się w mythologii Słowian, już 
to jako Krasopani (Venus), już jako Ceres, i t. d.
   Shiwa, bóstwo żeńskiego rodzaju szkodliwe (złowrogie).
   U Indyjan Shiwa, jako bóstwo złowrogie, występowała pod nazwą Kali, (czarna, gniewna). 
Słowiańską Kali jest Morana, Morzena, Marzanna, symbol zimowego słońca, bóstwo śmierci i 
zimna. Przeciwna była bogini wiosny i życia.
   "W Indyjach jest obyczaj bałwan Kali (Durga) . siódmego dnia na nowiu marcowym z 
uroczystym obchodem obnosić, i wreszcie do Gangesu wrzucać" (Rhode). Toż samo u Słowian 
działo się z bałwanem Moreny, jak świadczą nasi kronikarze. 
   Shiwa, bóstwo złowrogie męzkiej płci. Indyjska Shiwa w tej postaci zowie się Mrdra (zbójczy), 
i Rudra (krwawy); u Słowian ukazują się ślady czci lego bóstwa, w nazwaniu serbskiem boga 
Ubijcy, Krwnika i t. p. Postaci szczególnej i godeł nie miało to bóstwo w czynach nie kształtach 
objawiające się. Zdaje się że cześć jego u Słowian nie była powszechną, chociaż wedle cytat autora, 
i Słowianom znaleźli się wyrzucający srogość i okrucieństwo. Dziwią się niektórzy, z jaką 
cierpliwością i zrzeczeniem się siebie, cierpieli męki najsroższe ci, co opętani byli przez demonów 
(bóstwa), i ofiarami na ciało swoje mniemali błagać swych bogów.
   Autor cytuje tu jeszcze w Indyjach bardzo zwyczajne topienie i zabijanie dzieci płci żeńskiej, 
które pisarz życia ś. Ottona, u Słowian wzmiankuje także; przypomina o ukrócaniu życia starców 
zwyczajnem u Indyjan, a niebezprzykładnem i u Słowian (Kranz; Vandalia). Tu należy (do czci 
Shiwy) palenie się wdów, będące symbolicznem powtórzeniem spalenia Parvati dla Shiwa 
(Rhode). I u Słowian panował ten zwyczaj także, u Litwy nawet niewolników jeszcze żonom 
dodawano; o słowiańskich wdów paleniu się, na stosach mężów swych, wyraźnie pisze Dilmar 
(Chron. VIII, (VII. ) p. 105. Ed. Steinhi). Toż poświadcza Bonifacius, cytowany u Kollara.
   W późniejszem wyrobieniu się mythologii Słowian. Shiwa jako bóstwo złowrogie, zmieniło 
się w Pikal, Pikollo, Pikollos, Pikulik i t. d. w boga piekieł.
   Na tem kończy autor porównanie słowiańskich z indyjską mythologiją, a raczej poszukiwania 
śladów w niej pochodzenia indyjskiego; pozostało jeszcze określić wpływ mythu parsyjskiego 
(perskiego) i rozwinięcie się na tych dawnych, właściwego Słowian mythu, co wedle poszukiwań 
autora naszego, w dalszym ciągu sprawozdania tego wyłożymy. 
    
   Gródek. Styczeń, 1843 r.
    
V. LISTY LITERACKIE.
     
1. O CELU W POWIEŚCI.
    
   Od niejakiego czasu, każda wychodząca na świat powieść, witana bywa od krytyków pytaniem 
o cel. To pytanie powtórzone kilkakrotnie, dało nam do myślenia, nie żebyśmy nie uznawali jego 
słuszności, lecz że zdaje się nam, iż sama krytyka z celu powieści, jaki być może i powinien, 
niedokładnie sprawę sobie zdaje.
   Minęły te czasy, kiedy powieści były prostą zabawką dla pisarzy i zabawką tylko czytelników. 
Dzisiejszy wzrost w potęgę romansu i powieści, wycieczki jego za granice dawniej ściśle 
obwarowane, uczyniły wymagania celu poważnego słusznemi i usprawiedliwiają poniekąd 
natarczywe domagania się oń krytyków.
   Lecz są tacy, a do ich liczby najznakomitszych włączyć potrzeba, co chcieliby powieść, utwór 
przedewszystkiem artystyczny z natury swej, i artystyczny cel mający przed wszystkiemi, uczynić 
sługą myśli socyjalnych, politycznych przekonań, wyrobnicą filozofii popularnej i t. p. Tu już 
zgodzić się na ich żądania nie możemy, i odtrącić musim rodzaj niewoli, w który nas zaprządz 
usiłują. Zastanówmy się więc obszerniej nieco nad powieścią, abyśmy okazali, jaki cel przystał jej, 
i o ile artysta obcy sztuce cel przyjąć może, nie narażając się na urodzenie potworu,
   Nie pamiętam, który pisarz francuski powiedział, że czytając niejednę powieść, usiłującą mu 
coś dowieść, pytać musiał dokończywszy zawsze: albo. — Co to dowodzi? albo kto tego dowodzi?
   W istocie, powieść ściśle biorąc, nic dowieść nie może, nad to, że autor tak lub inaczej myślał. 
Jest ona i będzie zawsze wyrazem indywi- dualnego przekonania, które odziane w szaty 
opowiadania, i mniej więcej prawdopodobnej a wymarzonej rzeczywistości, po sankcyją zawartej 
w sobie prawdy, uciekać się musi do ogółu. Nie mówię żeby pewien rodzaj logiki, w osnuciu 
wypadków powieści nie miał egzystować i nie mógł czynić wrażenia na czytelniku; lecz 
ostatecznie któż sobie nie powie: Dla czego tak koniecznie być miało? Los tak wielką gra rolę w 
powieści, która zaprząta się w osnowie swej nie tylko myślą celową, ale artystycznemi względy, że 
wypadki które mają być poparciem zadania, często wyglądają jak proste skutki trafu.
   Cel więc powieści nie może leżeć w tej treści, która dowolnie ułożona nic nie dowodził i przy 
najlepszych chęciach stawi tylko słabą powagę imaginacji, na której wiadomo, jak mało opierać się 
można. Gdzież cel będzie? Oto w wyrobieniu, w szczegółach, w obrazach. Zdania dogmatycznie 
rzucane, choćby z pewnym ciągiem w powieści, nie robą także wielkiego skutku na czytelnikach. 
Jakkolwiek powtarzać się mogą w coraz nowej formie i rozwijać mniej więcej lo- 
     gicznie, pisarz nie może argumentacyi i dyjalektyce poświęcić kart, których cel naturalny, 
pierwszy leży w przemawianiu do serca i wyobraźni. Więcej niż zdania, powinny tu działać 
obrazy.
   Rozumowane prawdy wcielić się muszą, oblec szały cielesne i z całą artystyczną ozdobą, 
oblaskiem wystąpić przed czytelnikiem. Celem więc powieści nie argumentacyja, ale 
przemawianie do uczucia, które ma zrodzić myśl w czytelniku, i wzbudzić wzruszenie w nim, 
które każe myśleć i zastanawiać się. To najpierwsza prawda i pewnik, któremu nikt zdaje się 
zaprzeczyć nie może.
   Jakkolwiek obszerne są dziś ramy romansu i powieści, jakkolwiek daleko sięgają dziś pisarze 
tych utworów, nie mogą się przecie wyrzec lego, co stanowi treść i naturę tego rodzaju płodów; nie 
mogą najprzód nie starać się o formę artystyczną, o zadość uczynienie warunkom sztuki. 
   Zadanie więc celu w powieści, sprowadza się do zagadnienia prostego: czy cel artystyczny 
powieści zgodzić się i iść może w parze z celem utylitarnym? Tu fakta starczą za odpowiedź, i w 
literaturze romansu mnóstwo jest utworów dawnych i nowych, które warunkom obu odpowiadają. 
Owszem, powieść bez celu wydaje się jako igraszka, jako cóś nieożywionego, martwego, po 
którego przeczytaniu, czczość w sobie czujemy. Prostego wypadku opowiadanie, obraz najlepszy, 
najdobilniejszy, tak dalece nam nie wystarcza, że zamykając książkę, pytamy niechybnie z 
francuzem owym: Co to dowodzi?-— Ale równie często przychodzi nam też spytać: Czy to 
dowiedzione? 
   Przemawiając do uczucia, jakieśmy wyżej powiedzieli, powieść najprzód z uczuciem napisaną 
być powinna. 
   Cel więc najsurowszy przejść powinien w pisarzu do stanu uczucia, i w czyn (powieść) dopiero 
się wcielić.
   Powieść, której na chłodno cel obmyślany, która chłodno wyrozumowaną została i dla 
pewnych powodów rachunkowo, że tak powiem, opatrzoną, prawie zawsze na nic się nie zdała.
   Cel, nie w myśli narzuconej z góry, nie wnadanem przez kogoś zadaniu, ale w sercu pisa- rza 
być powinien. Kto sądzi, że cel nadać sobie można, przyjąć od kogoś i nim zlepić jakieś tam 
wypadki, podwatować powieść, — grubo się myli. Cel winien jako krew płynąć w całej powieści i 
ożywiać ją niewidoczny; powinien najdrobniejsze naczynia jej wypełniać, drgać w każdym jej 
ruchu, a nigdzie, chyba w rumieńcu uczucia, nie wychodzić na jaw. Gdzie ta krew rozlewa się i 
płynie jak z rany rozciętego ciała, pisarz wstręt wzbudza i odpycha.
   Tymczasem w większej części nowych celowych powieści, cel jest tak widocznie 
superfetacyją, narością, nie naturą jej, że ich doczytać nie można. Zarzucić to możemy dwum 
ostatnim, a zwłaszcza ostatniemu romansowi pana E. Sue.
   Usiąść do pisania powieści, zapowiadając sobie, naznaczę cel taki lub taki, nie dosyć. Tym 
celem wprzód żyć potrzeba, przejąć się, uczuć go, zanim on w czyn przejdzie. Z rozumowania i 
rozumu wprost wynikający utwór, będzie chłodny i kaleka. Wyobraźnia bujni będzie 
niepohamowana, wbrew celowi częstokroć, wymykać się z pod kontroli rozmysłu i psuć co 
obmyślano najstaranniej.
   Kawałki poklejone powieści wyglądać będą, . jak klejanka rozbita i zlepiana.
   Krytyka więc nie powinna się odzywać do pisarzy: miejcie cel w powieściach swoich, nadajcie 
go sobie; ale raczej myślcie, doskonalcie się, wyróbcie w sobie uczucie wiekowi i czasom 
właściwe, bądźcie sami wprzód tem, czem chcecie żeby była powieść wasza; żyjcie tem, czem 
drugich karmić myślicie.
   Narzucić rozumowaniem cel, jest to gdzieby wartość artystyczna przynajmniej być mogła, 
kompromitować ją nawet. Jak dalece utylitarny cel, który nie przeszedł w uczucie w pisarzu, 
szkodliwym być może części artystycznej powieści, dowodzić obszerniej nie myślemy. Co chwila 
wstrzymywany, to naglony celem tym, obok niego nie w nim stojącym, artysta już nie na sztuki 
warunki, ale na obce im wcale warunki użyteczności zważać będzie. Stąd, co obrazem posilnym 
być miało, stanie się szkicem tylko; co szkicem być miało, rozleje się na blady obraz; stąd 
czynność (akcyja) rozprzęże się czę- stemi argumentacyjami i dogmatycżnemi ustępy, będącemi 
najdobitniejszym dowodem bezsilności pisarza. Bo rozumowanie w powieści celowej, jest jak owe 
papieru wstęgi z ust starych malowanych postaci wychodzące, z napisami: ś. Piotr, ś. Katarzyna; 
rozumowanie nie dowierzając obrazowi, podpisuje pod nim jego znaczenie. Takich rozumowań 
pełno jest i pełniej niż gdzie indziej, w chybionym i słabym Marcinie p. E. Sue. Wszystko co 
wcielić sienie mogło odrębnym niejako processem i ketorogenijalną formą, dodatkowo stawi się 
przed czytelnikiem.
   Nikt nie powie, żeby długie rozdziały rozumowań i gadaniny, artystycznej wartości powieści 
dodawać miały. Tam gdzie celem niejako, jak często u Richtera bywa, okazać zdaje się dokąd myśl 
zalecieć może, jak lot jej niepohamowany i niewyrozumowany, tam gdzie fantazyja w pełni 
swobody szerokiemi wznosi się do góry skrzydły, któż zarzuci cały rozdział poetycznych 
dywagacyj? Ale gdzie jak w Marcinie, w Żydzie, cel całkiem inny, czemuż nie wszystek się wcielił, 
czemuż suche i połamane reszty myśli, co szat cielesnych nie wdziały, walają się obok 
poetycznych obrazów?? Jak w poezyi liczby, tak w powieści uderzają długie, rozumowane ustępy. 
A one są właśnie skutkiem tego, że autor celem swym nieprzejęty, nie żyjąc nim, usnuł go tylko w 
głowie i przylepił do książki.
   Mówiliśmy wyżej, jaki cel nie jedna powieść i powiastka, nieśmiertelnym Jana Pawła mieć się 
zdaje; mówmy więc, jakie być mają i mogą cele powieści. 
   Dzisiaj nadewszystko, pod tym wyrazem cel, rozumieć poczęto wyłącznie cel moralny, jak w 
czasach Marmontela, moralny wedle wieku naszego i jego potrzeby. Jemu nawet zdaje mi się wielu 
teoretyków, jak A. Cieszkowski, nie wahaliby się poświęcić, wszelkich innych a zwłaszcza celu 
artystycznego.
   Chcieliby oni powieść uczynić posługaczem filozofii i nauki socyjalnej nowej, nie zważając na 
to, że powieść niewiasta, wprzód piękną j powabną dziewicą, nim matką karmiciełką być musi. . :
   A nawet w matce, jest jeszcze instynkt podobania się, jest niewieści wstyd, jest pewne uczucie 
piękności, której kobieta wyrazem w stwo- rzeniu. Powiedzą mi zapewnie, że przeszły czasy gdy 
powieść była dziewczynką piękną tylko i zalotną, a wesołą, że czas uczynić ją matką karmiącą 
przyszłe pokolenie.
   Zgoda, — lecz nie czyńcie z niej proszę, ani kucharki, coby wasze pomyje wylewała na ulicę, 
ani starej baby wodzącej dzieci na pasku; możecie ją uczynić tem, lecz kucharka i baba przestanie 
być wyrazem tego, czego objawem jest kobieta na ziemi. Będzie to machina do czegoś, nic więcej, 
— odbierzecie jej życie.
   Starajcie się raczej natchnąć piękną matkę przyszłych pokoleń myślą, któraby je wyśpiewała 
jak Korynna zgromadzonemu ludowi.
   O tyle więc cel poważny, cel obcy, cel nieartystyczny przystał powieści, o ile on jej wdzięku, 
bez którego sobą być przestaje, nie psuje i nie zaciera. A całą tajemnicą, jak powiedzieliśmy wyżej, 
jest, aby owa dziewica nasza nie rozumowała, ale śpiewała z uczuciem. Ona wzruszyć, a nie 
argumentować powinna. Myśli tu urodzić się mają z obrazów i uczucia. Nie nakazujcie jej, aby to 
lub owo mówiła, ale każcie jej 
     wprzódy przejąć się żywo tem i wziąć do serca, co ma przed wami wyśpiewać.
   Jeśli nie chcecie zostawić ją jak była wprzódy, swobodnem dziewczęciem co zbiera kwiaty na 
wieniec po łąkach; nie zmuszajcie jej przynajmniej do prania ścierek i wylewania brudów.
   Wzory najdoskonalszych powieści, pochodzą z czasów, gdy innego celu nad malowanie świata 
i człowieka powieść nie miała. W niezrównanym Don Quichocie Cervantesa, cel, który żyje w 
głębi, myśl pobożna co go zrodziła, tak jest podrzędną na pozór i wcieloną w obrazy, że nie łatwo 
ją nawet odgadnie pospolity czytelnik, któremu dana widoczniej, odraziłaby tylko. Tu owo 
głębokie axioma: że człowiek szlachetniejszy zwiększy nad wiek swój i tłumy, śmiesznym tylko 
będzie i wyśmianym Don Quichotem, zdaje się z razu nie egzystować. Cóż przecie, jeśli nie to 
powiedział Cervantes? Próżno mu przypisują cel inny, myśl pospolitszą; ta jedna wytłómaczyć 
potrafi nieśmiertelność dzieła i jego sympatyczność dla wszystkich. Myśl ta wieczna i prawdziwa 
dla 
     wszystkich czasów i krajów, tłómaczy nam przyjęcie z zapałem Don Quichota do dziś dnia i 
wszędzie.
   Ale zważmy jak cel ten doskonale wcielony, jak żaden myśli tej szczątek nie objawia się 
argumentacyją, gadaniną, jak wszystko tu czynem. Może też autor, sam o tem nie wiedząc, wyraził, 
z czego sobie sprawy nie zdawał; a ten sposób wcielenia myśli, jest podobno rękojmią najlepszą 
silnego jej objawienia. Najwięksi poeci kwitnęli jako kwiaty nie znając siebie, swej barwy i woni. 
Dziś gdy wszystko wyrozumianem być musi, rozumowanie zabija prawie wszystko co żyło 
dawniej. Giniemy od tego czem wojujemy. 
   Powieść rozumowana, wyrachowana, obmyślona, jest naczęściej płodem ułomnym, biednym i 
archistycznym. Autor któryby czuł to co myślał, dalekoby lepiej wyrazić potrafił o co mu chodziło.
   Powieść, jak wszelki utwor ludzki, niczem innem nie jest, jak wyrażeniem myśli. Lecz myśl W 
powieści winna, jak się wyżej rzekło, wyrazić się dla serca i wyobraźni, to jest uczuciem, i 
obrazem. 
   Uczucie jest myślą, bez samowiedzy o niej. Obraz jest myślą, także wcieloną w materyjalne 
szaty. 
   Myśl sama się znająca, kierująca sobą, nie wchodzi w zakres powieści. Myśl co się wie i zna, 
myśl w pełni, jaka po czynie tylko wyradza się, ostatecznym będąc objawem czynu w terminie 
ducha, nic już nie ma wspólnego z sercem i wyobraźnią.
   Żadna powieści bez myśli, a zatem bez celu być nie może. Lecz są powieści, gdzie tyle jest 
drobnych myśli, a nie ma jednej głównej coby je jak matka tuliła do piersi, że powieść wydaje się 
bezmyślną, dla tego, że w niej regulująca wszystko dusza nie odzywa się. Myśl więc główna ażeby 
egzystowała, nieuchronnym jest warunkiem. Żadne dzieło doskonałem być, a nawet być i istnieć 
właściwie, bez głównej myśli' bez jednoczącego zarodu nie może.
   Piszą, że Walter-Scott, jak sam zeznawał, siadał i poczynał romanse swoje, nie wiedząc nigdy 
jak je skończy. Wątpierny bardzo żeby to prawdą być miało, ale i w takim razie nawet, miasto myśl 
główną każdej dać powieści, jedną potężną myślą otworzenia przeszłości, żył we wszystkich 
swych tworach.
   Dla dzisiejszej krytyki cel, taki naprzykład jakiśmy Walter-Scotta romansom naznaczyli, już 
nie wystarcza. Wymagania, z których krytyka zdać sobie sprawy nie umie lub nie chce, nie 
ograniczają się więc celem, ale celem pewnego rodzaju.
   Gdy więc zarzucają pisarzom, czemu celu im braknie, nie chcą się tylko wyrazić jasno, jakby 
powinni: że cel już istniejący uważają za niedostateczny dla ożywienia utworu, i nie tego rodzaju 
jakby go miód żądali.
   Celem zowie krytyka dzisiejsza nie myśl już jakąkolwiek, ale myśl koniecznie społecznej 
użyteczności. Cele dawniejsze powieścio-pisarzy otworzenia przeszłości, teraźniejszości, 
pewnych charakterów, pewnych położeń towarzyskich, analizy, uczucia i t. p. dziś uważają się za 
małe i niedostateczne.
   Na to z krytyką się zgodzić nie możemy, bo ona także tłómaczyć się wymównie i oprzeć przy 
swojem nie potrafi.
   Czy powieść celowi utylitarnemu podołać, a raczej czy odpowiedzieć mu może? Nowe pytanie. 
Na nie inaczej odpowiedzieć nie można, Jak wskazując przyszłość, i starając się ją odgadnąć.
   Gdy wielkie kwestyje socyjalne tak zaprzątną ludzkość, że dotkną wszystkiego czem ona żyje, 
wpiją się w najtajniejsze duchownego jej bytu narzędzia; zdaje się dzikiem, zdaje się niepojętem, 
żeby jaka czynność umysłowa za obrębem kwestyj tych w obojętności pozostać miała.
   Tak dziś w Niemczech poezyją, tę niepodległą i swobodną panią, uczyniono namiętności i 
myśli politycznych a socyjalnych tłómaczem. Nie powiemy żeby to poszło na korzyść poezyi. 
Heine, Freiligrath, Herwegh, będą to dla przyszłości dokumenty historyczne, ale nie poeci, i zimny 
Goethe wyżej stanie od nich wszystkich. Tak samo w powieści zapewnie; romans utylitarny, 
romans wojujący za społeczną teoryją, za namiętnościami politycznemi wieku, ciekawym będzie 
wy- robem dla wnuków naszych, ale obok Don Quichotta, Trislram'a, Shandy, Gil Blasa, nie stanie. 
Cel czasowy, chwilowy, miejscowy, drobny, maleńki, nie da życia utworom które doń 
zastosowane zostaną, tylko chwilowe, miejscowe i drobne.
   Żyje i żyd będzie Molier, malujący człowieka i ludzkość; żyje i będzie żłl Shakspeare, który 
inną stronę jego pojął i wyraził; Goëthe, Schiller każdy ze swego stanowiska zapatrujący się na 
wiecznie zagadkową ludzkość; ale tłum pisarzy co służyli namiętności chwilowej, co wyrazili nie 
człowieka, tylko indywiduum i indywidualne, czasowe fazy ludzkości, zostanie tylko dokumentem 
historycznym, do poradzenia się dla badacza dziejów.
   Co najwięcej, to że najdobitniej stronę wielką szlachetną i piękną wieku swego wyrażający 
pisarze, ostoją się, bo w niej ludzkość objawia się cała. Lecz ci, co idei przejścia, ideje podrzędne 
nie jako narzędzia życia wystrugają, zginą razem z użytecznością tych narzędzi.
   Cel więc powieści uczuty więcej być powinien niewyrozumowany i pisarz żyć ma wprzód 
myślą, którą do czynu w utworze swoim prze- prowadza. Cel powieści winien być najprzód z 
natury jej wypływający, estetyczne piękno, potem dopiero utylitarna dążność; a to, o tyle, o ile ona 
się pogodzić potrafi z głównym warunkiem, estetycznem pięknem. Cel obcy pierwszemu nie 
dodatkiem, nie przyrością, nie chorobliwą superfetacyją być powinien, ale duszą książki z jej 
żywotem wewnętrznym.
    
   * * * 
    
2. MARCIN PODRZUTEK.   
     
   Nigdybyśmy słowa rzec nic czuli się obowiązani o Marcinie Podrzutku p. E. Sue, gdyby nie 
dwa ku temu skłoniły nas powody. Pierwszym jest, że czujemy potrzebę kilka słów odpowiedzieć 
coś na list Alberta Gryfa, sąd nasz o Żydzie tułaczu, tegoż autora rozbierającym; i powtóre, że 
Marcin Podrzutek przez szczególną troskliwość dwóch wspól-ubiegających się z sobą księgarzy 
warszawskich, aż dwa razy w jednej tylko Warszawie przetłumaczony został, zagrażając nas 
potopem makulatury humanitarnej! Że we Francyi, Niemczech i Anglii, Marcin Podrzutek uznany 
został dziełem chybionem, nie śmiemy nawet wspomnieć; bo A. Gryff wyrzuca nam, że w sądzie o 
Żydzie poszliśmy za zagra-nicznemi. Ale cóż począć, kiedy się sumiennie tak myśli jak świat cały? 
trzebaż wyrzec się przekonania dla oryginalności ? Tego, tak sumienny człowiek, jak A. Gryff, 
wymagać po nas nie może. A zatem powiemy znowu to, co ziewając powiedziano zagranicą; 
Marcin się nie udał. Pod względem sztuki jak dalece niższy jest od starszych braci, mówić i 
dowodzić byłoby zbytecznem. Jakkolwiek wedle słusznej uwagi p Gryffa, my wszyscy 
powieściopisarze rodziwie, w sztuce, a zwłaszcza w zawiązaniu i prowadzeniu intrygi nie 
celujemy, poznać się nam jednak wolno na tem, gdy kto z nami się zrówna U nas obrazy 
pojedyncze, cel ogólny, tak dalece ceniony jest wyżej nad raateryjalną machinę książki, że aż do 
zbytku zapomnieliśmy, iż ogół czytelników nie może się obejść bez intrygi w romansie. P. Sue, 
wprawny jak Francuz, jedynie przez jakieś lekceważenie czytelników Marcina, pozbawił tej 
ułudnej machiny, która w in- nych jego dziełach, tak zręcznie obmyślona bywa. My z naszem 
zaniedbaniem, on z odwagą godna lepszej sprawy, rzucił w oczy intrygą najdziwaczniejszą, 
nawiązał węzłów, które potem rozcina zamiast rozwiązywać, słowem, brodząc w 
nieprawdo-podobieństwach, rzadko nawet' usprawiedliwiać je raczy. Ale zapomniałem, że tu nam 
wcale o książkę pod względem sztoki i sztuczki nie chodzi, tylko o cel i myśl dzieła. :
   Pod tym względem, jest to rozwinięcie coraz dobitniejsze, ale coraz bezsilniejsze myśli 
socyjalislowskich, które już w Żydzie przeglądały.
   P. Sue w epilogu okazuje nam czego chce nareszcie; nieszczęściem gdyby najbiedniejszego z 
naszych kmiotków zamknąć do tego domu poprawy, który tak pięknie w romansie zdaleka 
wygląda, nie usiedziałby w nim tygodnia. Nic to innego jak rodzaj więzienia, w którem wygodny 
stół i dobra odzież osładza byt dla bydlęcia, ale dla człowieka ceniącego swobodę osobistą, 
przywykłego do życia jakie się wyrobiło wiekami u nas, niepodobnaby zamknąć się w falansterze 
tego rodzaju. Jest bowiem coś nieznośniejszego nad nędzę, nawet i srogi niedostatek, — to niewola 
w żywocie codziennym, wszystkich dni i godzin, to najprzód rozmierzone i odarte z nadziei życie, 
to pewność jutra taka, że jutro staje się bezbarwnem.
   Człowiek więcej żyje duchem niż ciałem, nawet najmniej ukształcony opłaca daninę 
duchownemu pochodzeniu swojemu; ta. aspiruje ku nieznanemu, tą wiekuistą w zawodach 
nadzieją, tem wejrzeniem w przyszłość mglistą, w której pałace (Fata Morgana upatruje. Dajcie 
nędzarzowi chleb, odzież i powiedzcie mu żeby w rozmierzoych godzinach żył bez zmiany żadnej 
do śmierci, pewien jestem, że waszej ofiary nie przyjmie. Chcecie zrobić z ludzi machiny, i w 
wieku machin i pary, każdego z członków społeczeństwa kółkiem tylko machiny współecznej 
myślicie uczynić! Falauslery wasze i socyjalistowskie marzenia, są groźbą tak strasznej niewoli 
obleczonej pozorem błyszczącym, jakiej od początku świata nie było.
   Na tej drodze ustaćby musiał postęp wszelki, zatamowałoby się swobodne ludzkiego ducha 
rozwinięcie. Nędza, cierpienie i żywot pełen wypadków; a niepewności nie sąż stokroć wielkiem 
narzędziem wielkich czynów? Zapominacie, że dobry byt materyjalny, o który jedynie wam idzie, 
ludzkość równa z karmnemi wieprzami. Nie! nie, nie pierwszym celem jest chleb i jadło, nie 
pierwszym celem byt dobry. Myślcie o pokarmie duszy dla klass wydziedziczonych, równo 
przynajmniej, jak o pokarmie ciała, a kształcąc je moralnie, uczynicie cud wielki, bo wzniesieni 
duchem, nawet głodu zapomną! Nigdy teoryje oparte na celu materyjalnym, na poszukiwaniu 
dobrego bytu, nic nie zrobią dla ludzkości.
   Mogą utuczyć chudych, nakarmić głodnych, ale nie uszczęśliwią nieszczęśliwych.
   Duch, dokonywa wszystkiego co chce. Myśli życie myśli, panuje materyi.
   Wychowaniem duchownem sposóbcie przyszłość ludzkości, a nie zaprzątając się co jeść i pić 
będziemy.
   Nie mówię, ażeby nie dbać o nędzę, ażeby nie starać się o podźwignięcie z niej całych klass 
społeczeństwa, ale do dziś dnia, jedyny cel so- cyjalistów: nakarmić ciało, dać ciału do syta, — a 
tego nie dosyć, a na to nie pora nawet.
   Te klassy nieszczęśliwe, które lak czasem trafnie maluje p. Sue, klassy z których wyszli 
Baskina i Bambosz i tyle innych zbrodniarzy i niegodziwców, gdyby do syta nakarmione zostały, 
nie przestałyby być czem są. Braknie im nie chleba i pracy, ale nauczycieli jak Klaudyjusz Gerard!
   Mimowolnie wpadliśmy na to imię, które postać najznośniejszą, ale blado zarysowaną u p. Sue 
oznacza. Klaudyjusz Gerard jest tem, czem Gabryel w Żydzie, ale o ileż niższym od niego! P. Sue 
stara się dowieść: że zbrodnia, występek, skażenie, zepsucie, niczyją nie są winą, tylko winą 
społeczeństwa, że towarzystwo które nie czuwa nad każdym, nie daje chleba, (zawsze tu chleb na 
pierwszem miejscu), odpowiadać ma, że wszystko robactwo, które je pożera. Zgubna i fałszywa 
teoryja!
   Nie zaprzeczamy, że społeczeństwo więcej pewnie na każdego z swych członków zwracać 
powinno uwagi, niżeli dotąd; ale nie mniej Zbrodzień swej zbrodni winę dźwiga, nie ono. Nie ma, 
powtarzam, nie ma niesprawiedliwości na świecie, gdy na świat wejrzemy z wysoka. Ten 
dokuczliwy brak chleba, ta nędza sroga, którą daje za powód zbrodni, nie szukając jak należy, w 
zarodach wychowania, w wychowania braku, nędza w innych wyrabia gienijusz wydobywa siły, 
spotęgowuje zdolności.
   Ale tam gdzie nie było wychowania, gdzie zaraźliwy oddech niewiary, bestyjalstwa, owionął 
kolebkę, nędza rozwinie tylko robactwo którego zarody leżą w zepsutym człowieku. Nie o chleb 
wołać potrzeba Francyi, i o osuszenie Solonii, ale o wychowanie dla ludu, o pokarm dla duszy.
   Mówiąc o proletaryjuszach, p. Sue maluje stan swojego kraju po części prawdziwie, — tak jest. 
We Francyi proletaryjusz uciśniony przez spekulanta, przez fabrykanta, często pracować nie jest w 
stanie, i praca mu nie płaci. Dla czego, — że rewolucyja francuska przed czasem, wprzód nim 
usposobić potrafiła do pracy i żywota swobodnego, uwolniła wieśniaków. Z tej to mniemanój 
swobody, która nie historycznie ale racyjonalnie narzuconą została nieprzygoto- 
     wanyrn, wyrodziło się to złe. Stąd to pochodzi, że tłumy Lyońskich wyrobników nie mają 
chleba, przytuliska i jutra, i z rozpaczą chorągwie rozruchu podnoszą.
   W kraju rolniczym, administracyja czuwać powinna aby pracownicy mieli pracę, mieli ziemię 
którąby uprawiali; w kraju rękodzielni, do niej należy stanąć między przedsiębiercą a wyrobnikiem 
i zastrzedz, żeby chciwy dorobkowiec nie korzystał z krwawego potu nędzy. Prawodawstwo 
francuskie w tym względzie, pod wpływem mieszczańskim od 1830 r. zostające, wyznać potrzeba, 
nie tylko niedostateczne jest, ale całe na korzyść kapitalisty, przeciwko wyrobnikowi.
   Ujmując się za proletaryjusza, p. Sue ma zupełną słuszność, i tego mu zaprzeczyć nie możemy. 
Ale ani prawodawstwo złe, ani administracyja niedbala i stronnicza, nie wymawiają występku i 
zbrodni. Myśl rzucona przez P. Sue prawodawcom, ażeby występkom starać się zapobiedz, więcej 
niżeli strzedz ukarania, gdy się już spełniły, jest piękną i to wyznajemy chętnie. Lecz czemuż myśl 
ta, w Żydzie tułaczu, Tajemnicach Paryża i Marcinie powtarzająca się, ogranicza się czysto 
materyjalnym względem, na chleb powszedni Socyjaliści w tej mierze dali dowód 
powierzchowności swojej doktryny. Żaden w świecie system w którego głębi nie ma myśli, ducha 
podnoszącej, pielęgnującej ducha, nie potrafi przerobić, ani nawet przyjąć się między ludźmi. 
Gdzie nie ma wielkiej idei duchownej, najponętniejsze obietnice dostatku i dobrego bytu, nie 
wstrząsą ludźmi, nie zajdą do ich duszy. Systematy takie przemawiać będą do rozumu i rachuby, 
ale nie do duszy i serca. Socyjalizm przemawia do namiętności, i od namiętności zginie w 
pierwszej próbie. Były tego i będą dowody. Rozpalając namiętności, rehabilitując ciało wedle 
wyrażenia właściwego, padnie od cielesnej materyjalnej niemożności urzeczywistnienia. Takie 
myśli nastręczyło nam przeczytanie Marcina, który mniej wyraźnie niż Żyd, napastując wiarę, nie 
mniej przecie jest przeciwny wierze w [ogólności. Wprawdzie doktór Clement żegna się z synem 
do zobaczenia, i Claude Gerard cytuje Ojców kościoła, ale to są tak ciemne ustępy, że z nich wiary 
pisarza wybadać trudno. Dla niego podobno chrześcijaństwo było pewną formą socyjalizmu, która 
dziś ustarza- la, nic więcej. Nie powiemy nic o tysiącu dzikich i niemoralnych pomysłów, których 
pełno w tej książce.
   Claude Gerard dozwala w pewnych wypadkach samobójstwa!! Marcin, ten czysty i idealny 
kamerdyner łamie pieczęci, podsłuchuje u drzwi A Sue nakrzykując na jezuitów, daje mu w usta 
jezuicką całkiem maksymę, ktora wyrównywa sławnej zarzucanej synom Lojoli: Nie zważać na 
środki, na cel patrzeć. Marcin kilkakrotnie tak samo postępuje, właśnie jak jezuici, sam się czyniąc 
sędzią, czy środki mniej uczciwe wiodące go do celu, użyte być mogą lub nie!
   Gdy mowa o jezuitach, muszę nareszcie odpowiedzieć na zarzut p. Gryffa, który mnie całkiem 
nie zrozumiał. Wyrzuca on nam sprzyjanie jezuitom, gdy mu przecież wcale co innego w artykule 
o Żydzie powiedzieć chcieliśmy, nad to co on tam wyczytał. Chcieliśmy powiedzieć, że w XVI 
wieku jezuici byli podporą kościoła, i do utrzymania katolicyzmu silnie się przyczynili.
   Ale nie chcieliśmy powiedzieć i nie powiedzieliśmy, żeby jezuici zawsze czyści byli, zawsze 
pożyteczni, i żeby ich towarzystwu słusznie zarzutów czynić, z późniejszych czynności je 
potępiając, nie było można. Jezuici, którzy w XVI wieku stali murem przeciwko postępom 
protestantyzmu, nie bez przyczyny w XVIII przez głowę kościoła potępieni zostali. Ich późniejsze, 
wskrzeszenie, nie oddało im ani znaczenia, ani siły dawniejszej. Dziś, strasznem w nich jest tylko 
imię! Oto cośmy p. Gryffowi, którego sumienność i młodzieńczy zapał oceniać umiemy, zbyt 
daleko posunionych zdań nie dzieląc, odpowiedzieć chcieli. Zresztą powtarzamy, że panu Sue, w 
Żydzie, nie chodziło o jezuitów, ale o wiarę. Tę to on usiłował wstrząsnąć, aby na gruzach' jej, 
wiarę w socyjalizm i humanitarności przyszłość zbudował.
   Ale Marcin, dalszy ciąg Żyda pod względy pewnemi, jakże jest słabym wysiłkiem! Prócz p. 
Duriveau ojca i syna, charakterów w swoim sposobie prawdziwych, epoki naszej synów, nie ma 
podobno jednej postaci, w którejby żyłach krew płynęła, w żyłach ich płynie tylko atrament. Życia 
pełne postacie, które zajmowały w Żydzie mimowolnie, tu się już nie ukazują. Osoby 
     wchodzą i znikają ze sceny coraz nowe; a autor o nie troszczyć się wcale nie zdaje. Chodziło 
mu widać przedewszystkiem, o myśl główną,
   o socyjalne prawdy.
   Od Salamandry do Martin'a, mój Boże, jak ogromna przestrzeń, jaki upadek! od tej powieści na 
pozór bezmyślnej, która tak żywo odtwarza świat i życie, (co jest i winno być pierwszym celem 
artysty) do powieści celowej, do romansu socyjalnego, jakie znużenie, jaki wysiłek, jaka talentu 
utrata.
   Czemu to? czemu? Bo żaden prawdziwy artysta sługą i wyrobnikiem, choćby najszczytniejszej 
myśli, być nie może. Jeśli ta myśl tak nim owładła, że się sączy przez wszystkie pory jego utworów, 
jeśli sam nie wie jak żyje w tej atmosferze, dobrze! potrafi tworzyć
   i zostanie artystą; ale jak skoro myśl sobie narzuca i myśl przybiera na zimno i lepi nią jak 
klejem, to co nią nie przesiąkło, utwory jego będą słabe, liche i amfibija prawdziwe, w których ani 
sztuka, ani idea moralna światu objawić się w pełni nie potrafią.
   Tak jest właśnie z. p. Sue. On myśli której dziś jest sługą, nie wyrobił z siebie, ale ją wziął od 
drugich gotową; żyje nią sztucznie, a nie zjednoczył się z nią tak, żeby w dziełach jego mięszaniny 
swojego i cudzego nie było widać. Co się tycze wiary naprzykład, idea p. Sue tak jest niewyrobiona, 
tak niedecydowana, jak w ogólności francuskich myślicieli. Nikt nie odkryje co p. Sue chce 
postawić na miejscu zwalonego katolicyzmu, dla ważnej przyczyny, że i p. Sue i jego nauczyciele, 
sami o tem nie wiedzą. Przez grzeczność tylko dla tłumu, doktor Clement zdaje się wierzyć w 
nieśmiertelność duszy! Jeszcze dwa romanse a przyjdziemy do tego.
   Jednem z najciekawszych w Marcinie, zasadniczych zdań, jest to: nikt nie ma prawa do zbytku, 
póki wszyscy nie osiągną koniecznie potrzebnego. Jest to paradoks, z pomocą którego możnaby 
zbytek wszelki a z nim większą czczość umysłowych roskoszy, odłożyć do sądnego dnia. Le 
necessaire koniecznie, zowie się u p. Sue, — chleb, dach i suknie dobre. Ale to nie jest konieczne! 
konieczne, to udoskonalenie duszne, to ulepszenie moralne. A konieczne dla ciała, nigdy nie może 
być udziałem wszystkich. Społeczeństwo nie winno, że jego członkowie niektórzy dziś opatrzeni 
w konieczne, jutro by je stracili nieopatrznością, rozpustą, lenistwem. Socyjaliści w takim razie, 
zapewnie myślą w niewolą i kuratelą wziąć nieopatrznych swych członków. Radbym widzieć, jak 
ich naówczas biedni, których swobodna nędza życie stanowi, za ich postępowość błogosławić 
będą.
   Piękne i wzniosłe są myśli, mające na względzie ulepszenie bytu klass upośledzonych, lecz 
opierając się na niebacznie określonych zasadach, nie mogą być płodne.
   Wznieśmy do bytu moralnie i materjalnie wyższego, klassy społeczeństw upośledzone, ale nie 
kosztem innych; nie odbierajmy jednym dla dania drugim, bo niesprawiedliwość jednę, 
zastępujemy drugą tylko.
   Dla wszystkich świat wystarczy. Można nadać byt dobry biednym, nie odbierając nic nikomu. 
Świat nie ma pewnej tylko summy dobra, ale ma go tyle, ile sobie wyrobi, wypracuje. Tymczasem 
usposóbcie ubogich do zdobycia moralnej i materjalnej niezawisłości, usposóbcie ich nie w motyki 
i narzędzia pracy, ale w cnoty męztwa, łagodności, pokory i odwagi, miłości i cierpliwości. Oto są 
narzędzia osłodzenia! a gdy te dacie ludowi, wszystko mu dacie. Nie troszczcie się o strawę, bo tej 
nie zabraknie mu, gdy mieć będzie życie umysłowe i duszne, co go podniesie wyżej. Tysiąc razy 
lud i biedni giną, nie przez nędzę swę, ale przez ciemnotę i namiętności. Nie rehabilitujcie ciała, ale 
je poskromcie, a dajcie im dusze, których im tak często braknie!
   Zajrzyjcie w Ewangelją, tam także znajdziecie socyjalizm, ale oparty na podniesieniu dusznem, 
na udoskonaleniu wewnętrznem, i to jest jedyny, jaki zdolny jest świat przemienić i rany jego 
uleczyć.
   Z wielką ostrożnością, z wahaniem, ale po dwakroć rzuca p. Sue myśl fałszywą, myśl 
niedorzeczną — o niesprawiedliwości dziedzictwa. Jest to płód socyjalizmn, który nie chce aby 
człowiek miał po człowieku cokolwiekbądź dziedziczyć. Jakto? Moje mienie co reprezentuję. 
Moję pracę, lub przez dziada i ojca i t. p. Każda majętność niczem innem nie jest, tylko pracą 
ucieleśnioną, (nie mówimy o wyjątkach). Wstanie, który dawniej zwano stanem natury, a który jest 
jakby przeciwległym biegunem stanu cywilizowanego, na ostatnich szczeblach organizmu nawet, 
widziemy własność i pracę. Ptak, który gniazdo swoje ściele, przywłaszcza sobie, czyni własnością 
swoją gniazdo, które z zebranego pierza i słomy zbudował. Człowiek, który dobył gruntu zarosłego, 
nie jestże w pewien sposób jego twórcą i właścicielem? Znajdujecież niesłusznem, że gniazdo 
ptaka przekazuje się dzieciom? Człowiek, który nabywa pracę, czy nabytem ma prawo 
rozporządzić, jak mu się podoba ? Tu prawa jednozgodnie przyznają mu władzę obrócenia pracy 
skutków, jak zażąda. Czemże jest dziedzictwo, jeśli nie pośmiertną ofiarą pracy? Gdzież 
niesprawiedliwość dziedzictwa? gdzie niesłuszność? Sprawiedliwiejże byłoby oddać zapracowane 
przezemnie, odebrawszy odemnie, na własność temu, który nie pracował?
   Doktor Clement u p. Sne, majątek zapracowany oddaje w większej części ubogim. Bardzo to 
pięknie, ale tym sposobem nie podniesie się ubóstwa, ani zaradzi niedostatkowi. Dajcie ubogim 
pracę dobrze płatną, dajcie przystęp wszędzie, gdzie ich wprowadzić może zasługa, talent, 
poświęcenie i t. p. rozłamcie przed niemi zapory proletoryjatu, a dacie więcej niż wasze 
dziedzictwa — własność dana, nie była bez pracy, ani ocenioną, ani w pożytek obrócić się im może. 
Byłaby to zachęta do próżniactwa, i lep dla namiętności, bo len sposób logicznie idąc, gdybyśmy 
świat wedle ideij socyjalnych przetworzyli na dzień jeden, jutro ci co przez dzień więcej od 
drugich zapracowali, wezwani by być mogli do nowego obrachunku i wydziedziczenia.
   Lecz tego rodzaju żądania, dłuższej rozprawy i daleko systematyczniej poprowadzonej, 
wymagałyby, niż te kilka słów rzuconych mimochodem.
   P. Gryff w jednem miejscu odpowiedzi na artykuł o Żydzie, na wyrzeczone przez nas słowo, że 
nauka Chrystusa odepchniętą została przez ludzi, odpowiada zaprzeczeniem i twierdzeniem, że tak 
nie jest. Szacowny recenzent nie zrozumiał głębokiego mythu Żyda i tego znaczenia jakieśmy do 
niego przywiązali. My po- wtarzamy, tak jest, tak! Nauka Chrystusa nie została przyjętą, została 
odepchnioną!
   Spójrzmy po świecie, a tysiączne tego będziemy mieli dowody. Gdzie jest żywot wedle 
Ewangelii i słów Chrystusowych? gdzie braterstwo? gdzie pokora? gdzie poświęcenia? gdzie 
miłość? Cnoty to zasadnicze chrześcijańskie, których nic nie zastąpi. Odepchnęliśmy Chrystusa z 
dusz naszych, bo piersi które codziennie krzyżem się Jego zbroją, są próżne miłości, braterstwa, 
pokory i poświęcenia! nasze obyczaje, nasze życie, nasze czyny, są-li ewangeliczne? — O! pogan 
w nas jeszcze znad więcej niż chrześcijan w każdym kroku, w każdej myśli. W tem rozumieniu 
powiedzieliśmy i powtarzamy: Chrystusa odepchnęliśmy, i dla tego podobni Żydowi tułaczowi 
błąkamy się w strapieniu, smutku, trwodze i krwawych przeczuciach jutra!
   Przez odepchnięcie Ewangelii i Chrystusa, przyszliśmy do mętnych źródeł socyjalizmu 
czczego i systematów, które kosztem jednych, chcą podnieść drugich; przez to przyszliśmy do 
zasadzania wszystkiego na dobrym bycie, na materyjalnych potrzebach, na chlebie i soli. Lecz dziś 
jeszcze, jak zawsze czas spojrzeć w te prawdy, których nawet powierzchowne przyjęcie już tyle dla 
świata zrobiło, — czas się poprawić i kajać. Miłością, miłosierdziem, pokorą, światby jeszcze 
mógł zakwitnąć i przemienić się, a jęki nieszczęśliwych co na dnie towarzystwa ludzkiego 
gnieceni leżą, zmieniłyby się w głosy błogosławieństwa i radości.
    
   * * *
    
   Zakończymy wyrazami zdziwienia i zapytaniem pp. księgarzy, co spowodować mogło aż 
dwukrotne tłómaczenie Marcina? — Godziż się ludziom co choćby dla własnego zysku, ale 
przecie stoją u wrót, któremi oświata przychodzi i drzwi jej odmykają; godziż się ludziom, co tyle 
użytecznych dzieł wydali i wydają, puścić się na spekulowanie w tłómaczeniach takich dzieł, i 
puszczanie ich przez niedorzeczne współzawodnictwo, w cenie tak niskiej, jakaby ledwie 
najlepszemu, najświętszemu dziełu, w widokach jakiejś propagandy przystała? Godziż się 
tłómaczenie aż dwa razy powtarzać i niem karmić za bezcen tych, co książkę często byle tanią 
kupują, bo innej nad tanią nie mogą. Jeśli panowie potrafiliście Marcina ośm tomów dać za rubla, 
czemu nie spróbujecie innych nakładowych dzieł waszych równie tanio sprzedawać. Bylibyśmy 
wam bardzo wdzięczni! bardzo wdzięczni! A! powiecie zapewnie — honoraryja! Moi panowie, 
znamy honoraryja wasze, słowo w słowo równają się one honoraryjom dobrych kopiistów za 
granicą. One was nie zrujnują pewnie. Ale zrujnuje was nieopatrzność własna, tłumaczenia 
któremi zalewacie księgarnie, niedowarzone kompilacyje, które sypiecie na nas. Zrujnuje was cena 
ogromna książek, które wyjąwszy Marcina, niesłychanie są drogie. Jeśli potrafiliście wyjść na 
Podrzutku, bądźcie logiczni, sprobujcie zniżyć ceny innych dzieł także, a chętnie wam przebaczy 
czytająca polska publiczność, nawet tłumaczenia, któremi ją obdarzyliście.
    
   KONIEC