Kraszewski Jozef Ignacy
  Na wysokosciach


TOM PIERWSZY 
   W salonie księżny Eufrezji miano podawać herbatę. Był to wieczór czerwcowy, dosyć gorący 
okna wychodzące na cienisty ogród stary stały pootwierane. Z dala przytłumiony słychać było 
gwar miasta; ale stare drzewa tak osłaniały pałacyk z tej strony, iż tylko z odgłosu można się było 
domyślać stolicy. Rozrosłe ich konary zielonym sklepieniem pokrywały trochę wilgotny i smutny 
ogródek, któremu mury, ze wszech stron go otaczające, kradły powietrze i słońce... 
   Jak on, tak i pałacyk miał pozór dobrze zachowanej pamiątki, niezbyt już dla nowszych życia 
wymagań dogodnej. Wiek musiał co najmniej upłynąć, jak po raz ostatni mury tego gmachu 
ustroiły się i odmłodziły. Nosił on wybitny charakter końca XVIII wieku, w którym był 
przerobiony. 
   Teraźniejsza właścicielka czy przez poszanowanie, czy dla fantazji jakiejś nic tu odmieniać i 
odnawiać nie chciała, choć złocenia były poczerniałe, białe malowania zbrukane, a stare obicia 
wyblakłe. 
   Zdawało się jej może, iż nie przystało starej rodzinie walczyć o lepszą z młodym zbytkiem 
naszych czasów. Salon biały ze złotem, z malowanymi nadedrzwiami, ze zwierciadłami w ramach 
ozdobnych, ze swym adamaszkiem niegdyś amarantowym, kilkunastu obrazami flamandzkiej i 
włoskiej szkoły, ze sprzętem staroświeckim, z mnóstwem fraszek, w których się dawniej kochano, 
a które dziś stały się osobliwościami kosztownymi — tak był w sobie cały i harmonijny, iż mimo 
śladów, jakie czas na nim zostawił, znawcy się nad nim unosili... 
   Księżna Eufrezja, będąc zmuszona zamieszkać tu dla wychowania córki jedynaczki, gdy raz 
postanowiła utrzymać pałacyk, jakim był, starała się, aby nic w nim nie stanowiło dysonansu. 
   Więcej może kosztowała ta fantazja pańska, niżby restauracja była wyniosła — lecz 
znajdowano to powszechnie bardzo dystyngowanym. Księżna matka, z domu hrabianka ***, 
pochodziła z rodziny, która swego czasu wsławiła się swą ekscentrycznością. Było to już we krwi 
jej i obyczaju... za młodu niezmiernie żywa, wrażliwa, namiętna, cierpiała z tego powodu wiele... 
Pozostało jej nawet teraz, blisko sześćdziesiątletniej — dosyć jeszcze imaginacji, życia, fantazji, 
aby się nie nudzić na starość. Szczęściem dla niej wszystkie wybryki, do jakich by ją mogła krew 
gorąca doprowadzić — stłumiło jedno uczucie, które nad innymi wzięło górę. 
   Z drugiego małżeństwa, spóźnionego, miała córkę, do której się przywiązała ślepo, namiętnie, 
gorąco, tak że dla niej i nią tylko żyła... 
   Przyczyniało się może do tego, iż księżniczka Jadwiga przyszła na świat tak wątła, tak biedna, 
iż z początku wątpiono o utrzymaniu jej przy życiu. Z nadzwyczajnymi staraniami i kosztem udało 
się dziecię to, bezsilne, trochę ułomne, wychować. Wożono ją do piasków nadmorskich, do 
powietrza odżywiającego, na słońce życiodawcze, na mleko karmiące po całym świecie i 
księżniczka Jadwiga nareszcie rozwinęła się, choć słabiutka, delikatna, wątła, bezkrwista, 
rozpieszczona, z jednym ramieniem nieco od drugiego wyższym — obiecując już, zdaniem 
doktorów, i wypięknieć, i sił nabrać, byleby się jej w ni— czym nie sprzeciwiano — bo 
najmniejszego nie znosiła podrażnienia, a mała nieprzyjemność oddziaływała zaraz na stan jej 
zdrowia i stawała się groźną w następstwy. 
   Staraniem matki nieustannym było czuwać, ażeby uśmiech nie schodził z jej bladej twarzyczki, 
by miała wszystko, czego tylko zażądać mogła. Dziecię, tak na ręku noszone, osłaniane, chuchane, 
musiało uczuć się panią i mimo przywiązania do matki wyrosnąć na tyrana. 
   Oczekiwano na herbatę... W salonie lampa z zieloną osłonką paliła się już na stoliku, chociaż 
przez okna wpadał jeszcze blask dnia schyłku, o ile go drzewa, osłaniające okna, dopuszczały. 
   W fotelu siedziała księżna matka, na której, mimo bardzo starannego stroju i troskliwości o 
powierzchowność, mało znać było dawniej sławioną piękność. 
   Pomarszczona i zżółkła twarz straciła rysy odznaczające ją i oczy tylko czarne i żywe, 
mówiące, nie postradały blasku. Usta ginęły w fałdach, a policzki chudość zeszpeciła. Małego 
wzrostu, prosto się trzymająca, ze zbyt młodymi do swej twarzy ruchami, księżna matka była ruiną, 
która się kazała burzliwej przeszłości domyśleć. Trudno jej było długo spokojnie w jednym 
miejscu usiedzieć, poruszała się ciągle, rzucała rękami, sobą, trzęsła głową... a oczy jej, biegając 
dokoła, wracały co chwila ku córce. Śledziła w niej najmniejsze wrażenia, usiłując odgadnąć, co je 
spowodowało, i nieustanne rzucając pytania. 
   Księżniczka Jadwiga siedziała na kanapie wsparta na rączce białej, trochę długiej, chudawej, 
nieładnej lecz wypieszczonej jak ona... Nie była piękną, ale właśnie znajdowała się w tej często 
prędko przemijającej życia chwilce, gdy młodość opromienia i wdziękiem swym złoci nawet to, co 
pięknym być nie może. 
   Twarzyczka blada, żółtawa, przezroczystej cery, trochę zanadto przedłużona, z czołem zbyt 
wysokim, z no— skiem kształtnym — wydawała się starszą, niż miała prawo. Usta szerokie, 
zaciśnięte, odznaczał wyraz energiczny, samowolny, despotyczny niemal. Oczy w pięknej oprawie, 
ciemne, nie oznaczonej barwy, patrzyły razem śmiało jakoś i smętnie. Kształty postaci nie 
wypełniły się jeszcze, bo może się nigdy zaokrąglić nie miały, lecz okrywała je skóra delikatna, a 
maleńkiej ułomności, dzięki sukienkom i różnym środkom dopełniającym, wcale widać nie było. 
Średniego wzrostu, słuszniejsza od matki księżniczka Jadwiga miała wiele dystynkcji w ruchach i, 
choć niepiękna, czyniła wrażenie oryginalnym twarzy wyrazem. Młodziuchna, zdawała się niemal 
starą, tak siebie była pewna i odważnie w świat i na ludzi spoglądała... 
   Własne upodobanie i troskliwość matki czyniły ją elegantką, a strój powszedni i domowy był 
tak wykwintny, iż dla jej wieku zdawał się niestosownym. I on czynił ją starszą, niż była. 
   Księżniczka nie miała lat dwudziestu. Ubranie domowe było jedwabne, obszywane koronkami, 
przystrojone do zbytku, na szyi łańcuszek i medalion, na chudych rękach bransolety, na palcach 
dużo rozmaitych pierścieni, wreszcie utrefienie włosów dosyć ubogo rosnących — mogło na 
pierwszy rzut oka omylić i kazać się domyślać młodej mężatki. Śmiałość też i swoboda, których 
obecność matki nie hamowała, przyczyniały się do złudzenia. 
   Oprócz dwóch pań, z których rzeczywiście nie wiedzieć którą było nazywać gospodynią — 
mężczyzna w wieku znajdował się w salonie i młodzieniec, którego zaraz zaprezentujemy. 
   Starszy, książę Marcin, zupełnie siwy, trochę łysy, miał fizjognomię przyjemną i łagodną, nic 
nie znaczącą; oczy piwne niewielkie, usta wygięte stereotypowym uśmiechem, wąsik mały na 
zwierzchniej wardze, który był przeznaczony, aby twarzy dodać energii i powagi, bo na tych jej 
zbywało, ubrany mimo wieku starannie, czysto, nie bez smaku, figurką swą i całą osóbką miłe 
czynił wrażenie. Z tytułem, czy bez niego, każdy w nim czuł jedną z tych istot biernych, które w 
wielki rachunek życia społecznego nie wchodzą, nie dobijają się stanowisk i zaspokajają tym, co 
im Bóg dał, kupując powolnością dla wszystkich nad wszystko im miły spokój. 
   Był to jakiś stryj księżniczki, wybrany dla tych swych ujemnych przymiotów na opiekuna 
przez księżnę Eufrezję, ażeby jak najmniej jej zawadzał. 
   Pierwszy to raz ktoś księcia Marcina brał tak na serio i podnosił go do godności, o którą się 
nigdy nie dobijał. Dziwił się wyborowi kuzynki, lecz odrzucić go nie mógł, a obowiązki swe 
spełniał z takim zaparciem się własnych przekonań, iż księżna matka odchwalić się go nie mogła. 
   Książę Marcin nie był może umysłowo tak upośledzony, jak się wydawał, lecz po żwawo 
spędzonej młodości i różnych przejściach doszedł do tej zasady, że z ludźmi o nic się spierać nie 
warto, najwygodniej jest potakiwać, uśmiechać się i żadnej nigdy walki nie rozpoczynać. 
   Książę Marcin też milczał najczęściej, miał dar słuchania wielki, słuchał inteligentnie i 
potakiwał w miejscu, trafnie, z rozmaitymi stopniowaniami, co gadułów uszczęśliwiało. 
Nazywano go skąpym w istocie był oszczędny, a próżności miał tak mało, że nigdy dla niej grosza 
nie poświęcał. W chwili, gdy go w salonie znajdujemy oczekującego z innymi na herbatę — 
siedział z twarzą zwróconą do starej księżny z atencją wielką i obrachowanym kierunkiem oczu, 
które z największą łatwością mogły się przenieść ku księżniczce Jadwidze. 
   Czwartym i ostatnim w salonie był młodzieniec tak piękny, że gdyby nawet oblicze jego nie 
miało na sobie dobitnie wyciśniętego piętna inteligencji rozwiniętej szczęśliwie — musiałby 
zwrócić oczy na siebie. Słuszny, brunet, zbudowany jak posąg Apollina, kształtny, z wyrazem 
wielkiej, arystokratycznej dystynkcji — nie miał skazy, nie miał jednego rysu dysharmonijnego. 
Natura, tworząc nawet takie arcydzieła bardzo często, przez ironię jakąś czymś oznacza ułomność 
ludzką. Niekiedy jest to plamka zaledwie dostrzeżona, a jednak wielkiego znaczenia. W siedzącym 
skromnie na trochę w cień odsuniętym krzesełku młodzieńcu najbystrzejsze oko nie mogłoby było 
dostrzec nic, co by od niego zrażało i rozczarowywało. 
   Do tej piękności fizycznej, nadzwyczajnej, uderzającej, którą podnosiło to, że właściciel nie 
zdawał się do niej przywiązywać wagi — dodać potrzeba ten promyk na czole, ten ogień w oczach, 
który piękności dodaje blasku i wdzięku. 
   Chłopak ubrany był bardzo skromnie, czysto, z angielską prostotą, lecz smakownie. Suknie 
miał czarne, bieliznę niepokalanej świeżości i najmniejszej błyskotki na sobie. Z miejsca, jakie 
zajmował opodal nieco od trzech osób składających kółko zawarte, wnosić było można, iż do niego 
właściwie nie należał i zajmował tu podrzędne jakieś stanowisko... 
   Pomimo oznajmionej herbaty na jednej ręce miał już włożoną rękawiczkę i trzymał kapelusz, 
jakby się gotował do wyjścia. 
   Nikt na niego nie patrzał, ani wyzywał do rozmowy, która się toczyła tak swobodnie, jak gdyby 
go tu nie było. Księżna matka opowiadała coś kuzynowi, księżniczka Jadwiga pogrążona była w 
jakimś dumaniu, przerywanym niekiedy dodatkami, które dorzucała do powieści matki; książę 
Marcin cały był zatopiony w słuchaniu, uśmiechał się i poruszał, dowodząc, że pilno zwraca uwagę 
i nadzwyczaj się bawi tym, czym go częstowano. 
   Jedna tylko księżniczka Jadwiga kiedy niekiedy nieznacznie oczkami biegała w stronę 
młodzieńca, zatrzymywała na nim wzrok znacząco i jakby sama na siebie gniewna, odwracała go 
szybko, by po chwilce znowu spojrzeć na milczącego gościa. 
   Czy oczy i wejrzenia ich się spotykały, trudno było odgadnąć — księżniczka wyraźnie strzegła 
się, by nie być wyśledzoną i pochwyconą na uczynku. Młodzieniec niekiedy drgał, spuszczał 
źrenice na kapelusz, podnosił je, toczył oczyma po salonie, zdawał się pomieszany i wprędce 
odzyskiwał panowanie nad sobą. 
   Gra ta trwała dosyć długo, gdy wreszcie podniósł się z krzesła i zdawał chcieć pożegnać. W tej 
chwili księżniczka, postrzegłszy ten ruch, zwróciła się śmiało i potrząsłszy główką, odezwała się 
półgłosem. 
   — Siedź pan! 
   Posłuszny gość, zarumieniwszy się nieco, usiadł — a księżna, która dosłyszała rozkaz wydany 
przez córkę, miała sobie za obowiązek urzędownie go potwierdzić i prędko dodała tonem suchym, 
prawie niegrzecznym: 
   — Zostań pan na herbatę. 
   Na epizod ten, podrzędnego znaczenia, książę Marcin nie zwrócił uwagi. 
   Księżniczka, jakby chciała wystąpienie swe zagładzić, już ani patrzała na młodzieńca. 
   Wtem drzwi się otwarły do saloniku bocznego, w którym podano herbatę, kamerdyner wszedł, 
a księżna matka podała z krygiem pociesznym rękę kuzynowi. Księżniczka wstała powoli, 
ociągając się, niechętnie z kanapy, spojrzała na suknię, poprawiła coś koło niej, rzuciła okiem na 
powstającego też gościa i poszła za matką przodem, nie podając mu ręki. O parę kroków dopiero za 
nią stanął zaproszony, trzymając się umyślnie z dala. Księżniczka szła tak wolno, że matka jej 
miała czas zasiąść do stolika, gdy ona i idący za nią jeszcze się znajdowali w pierwszym salonie. 
Parę razy obróciła się panna ku gościowi w milczeniu, wlepiając w niego oczy z wy— razem takim, 
z taką uporczywością, jakich przy matce nie miały. Ten wzrok pociągający zamiast go ośmielać 
zdawał się przestraszać, co widząc księżniczka zatrzymała się i wciąż patrząc w oczy, rzekła 
głosem pełnym znaczenia : 
   — Proszę koniecznie jutro o ten tom Mickiewicza — bardzo proszę. 
   Skłonił się powołany... 
   — Pan mnie masz trochę za dziecko i robisz wybór, którego ja nie lubię. 
   Uśmiechnęła się dziwnie i szepnęła: 
   — Ja wszystko czytam... wszystko... nawet czego bym nie powinna może... nie cierpię 
tajemnic — chcę znać życie!! 
   Przyłożyła rękę do ust, uśmiechnęła się smutnie, lecz spostrzegłszy, że matka od stolika 
herbacianego niespokojne ku niej rzucała wejrzenia, dała znak głową młodzieńcowi i poszła do 
herbaty. 
    Tu ona miejsce swe zajęła przy matce, gdy bardzo zmieszany gość jak najskromniejsze sobie 
wybrał przy końcu stołu. Matka popatrzała na niego, na córkę i dalej prowadziła rozmowę z 
kuzynem, do której wesoło i śmiało przyłączyła się księżniczka Jadwiga. 
   Przy herbacie gość ów, którego tu zwano panem Celestynem, zachował się milcząco i jak 
przystało komuś, który jest zaledwie przypuszczony do — wyższego towarzystwa. 
   Nikt go nie zagadnął, tylko oczy księżniczki Jadwigi ciągle prześladowały, a że siedziała 
naprzeciw, choć dalej trochę, łatwo jej było, nie postrzeżonej przez matkę, prowadzić dalej tę 
niemą rozmowę. 
   Trwało to dosyć długo, aż wreszcie książę Marcin żegnać się począł, a pan Celestyn wstał także 
i poszedł za jego przykładem. 
    
   Księżniczka zmrużonymi oczyma bardzo znacząco pożegnała go i dała znak głową. 
   Gdy matka i córka pozostały same, milczenie zapanowało w salonie, troskliwy wzrok księżny 
ciągle śledził wyraz twarzy córki, siedzącej w zamyśleniu chmurnym. Widocznym było, że 
księżna coś powiedzieć chciała, a wstrzymywała się i nie śmiała począć. 
   — Cóż ci dziś jest, Jadziu droga? — odezwała się wreszcie, przykładając jej rękę do czoła... 
   Czoło to namarszczyło się groźno... Dziecko wiedziało, że najlepszym sposobem 
oswobodzenia się od pytań natrętnych matki było okazać się cierpiącą i nadąsaną. 
   — Ale cóż ma być? — odpowiedziała kwaśno. — Nic mi nie jest... 
   — Zmęczona jesteś — dodała, wzdychając, księżna i poruszając się niespokojnie. — Ty wiesz, 
moje najdroższe, jedyne dziecię, jak ja cię kocham i że nieba bym ci przychyliła... jestem ci 
posłuszną, wszystkim twym kochanym fantazyjkom dogadzam... ale ty bo... słabowita... 
delikatna... nadużywasz sił swoich... Te twoje lekcje i lekcje bez końca, to nienasycone nauki 
pragnienie... Trzeba w nim mieć miarę, jak ja się boję o zdrowie... 
   Zadumana Jadwinia potrząsała głową. 
   — Właśnie te jedne lekcje i tę naukę jedną lubię — odezwała się. — Pozbawiona ich, 
umarłabym z nudów. Nie chcę być lalką, taką jak inne moje rówieśnice... 
   Księżna pocałowała ją w czoło i zawołała: 
   — A, jaka główka gorąca! 
   Nie było na to odpowiedzi; córka ani oddała pocałowania, ani zmieniła postawy, siedziała 
smutna z wyrazem zadumy... Matka żywo poczęła się przechadzać po saloniku, coraz to 
spoglądając na nią. 
   Trwało milczenie. 
   — Mnie się zdaje — szepnęła po chwili księżna, sta— jąc przed córką — że ten nieznośny 
Celestyn tobie swymi lekcjami głowę przewraca... Doprawdy! Ja bym się go pozbyć chciała... 
   Spojrzenie na córkę wywołało z ust księżny okrzyk rozpaczliwy... 
   Jadzia zbladła, zmieniła się nagle, a niepiękna twarz jej tak się straszliwie wykrzywiła, takie 
oburzenie odmalowało się na niej, że księżna, przerażona, objęła ją rękami, przytuliła do piersi i 
cała drżąca poczęła pieścić jak małą dziecinę... 
   Na pannie Jadwidze to małe sprzeciwienie się matki uczyniło takie wrażenie, iż natychmiast 
potrzeba było wody, kropel jakichś i nierychło wyraz twarzy powrócił do zwykłego stanu, 
   Księżna więcej niż się godziło zaniepokojona tym była... Oczy jej błyskały, usta się 
wykrzywiały, czoło pomarszczyło. 
   — Ale, Jadziu najdroższa — szepnęła nieśmiało — z tobą nie można doprawdy pomówić 
nawet... a ja, ja bym tak chciała, tak potrzebowała... 
    Księżniczka, jakby nagle męstwo i siła w nią nadzwyczajna wstąpiła, wyprostowała się 
dumnie i odezwała się głosem podniesionym: 
   — Niechże mama mówi — proszę, bardzo proszę — bo i ja potrzebuję też tej rozmowy. 
   Spojrzały na siebie, księżna ją chciała pocałować, córka z lekka odtrąciła ją, powtarzając: 
   — Więc mówmy, mówmy! 
   Chwili namysłu potrzebowała matka, nim drżącym głosem się odezwała: 
   — Jeżeli cię to ma drażnić... 
   — Ja już jestem podrażniona. 
   — Czym? 
   Jadwiga milczała, zacisnąwszy usta. 
   — Czym? 
   Nie było odpowiedzi. 
   . — Moja najdroższa — moja najsłodsza, jedyna ty moja — poczęła księżna, ręce załamując. 
— Nie gniewaj się, nie irytuj, błagam cię. Cóżem ja powiedziała tak strasznego? Poskarżyłam się 
na tego... Celestyna — nie bierz mi za złe, jestem matką... lękam się go... ty... 
   — Cóż! ja? co? — głośno przerwała księżniczka. 
   — Wiesz — nieśmiało, zniżając głos, szepnęła matka — mogłabym cię posądzić doprawdy o 
rzecz poczwarną... Cóż cię ten jakiś pan Celestyn tak obchodzi? 
   — Ja tego jakiegoś pana Celestyna lubię — lubię — odparło dziewczę zuchwale — tak! i z tym 
się nie kryję. 
   Księżna oczy sobie zakryła... 
   — Jadziu moja! 
   Zamilkły obie; oczy córki rzucały ogniem i płomieniami na matkę, wyzywająco. 
   — Tak jest — lubię go — dodała — nawet bardzo... 
   — I dajesz mu to poznać! 
   — Nie wiem — sucho odrzekła córka. 
   — Dziecinna fantazja! — poczęła księżna. 
   — Nie, to fantazją nie jest — zaprzeczyła Jadzia, patrząc śmiało... 
   Księżnie na twarz występowały na przemiany kolory i bladość trupia, usiłowała się poskromić, 
uspokoić, nie mogła... 
   — Chodźmy — rzekła zrywając rozmowę — chodźmy do twojego pokoju... Spocznij... 
   Księżniczka potrząsnęła głową. 
   — Kończmy — odezwała się — cośmy poczęły. Ja mamie muszę powiedzieć otwarcie, że jeśli 
jakimkolwiek sposobem pan Celestyn zostanie oddalony — ja — umrę. 
   Ostatnie słowo do pół tylko wyrzeczone matka z krzykiem pocałunkiem zamknęła. Łzy się jej 
puściły z oczu... Pomimo całego przywiązania do ubóstwianego dziecka — księżna, usłyszawszy 
to wyznanie, nadto była przelękłą, aby się mogła powstrzymać. 
   — Jadziu, na miłość Bożą! przecież wiesz, kto on jest, a kto ty! Przepaść was dzieli! To 
szaleństwo... 
   Księżniczka, usłyszawszy to, wstała nagle z krzesła i nie odpowiadając już na nic, krokiem 
chwiejnym poczęła iść do pierwszego salonu. Matka wzięła ją niemal przemocą pod rękę i 
podtrzymując szła razem... 
   Nie mówiły już do siebie, ale na twarzy księżny Eufrezji tak rozpaczliwy wyraz się 
wypiętnował, tak drżała, iż można było równie się o nią jak o córkę obawiać. 
   Scena ta nie musiała być ani niezwykłą, ani pierwszą — bo w pogotowiu gdzieś stojąca 
średnich lat kobieta nadbiegła cichymi krokami i wyręczając księżnę, poprowadziła, coś szepcząc, 
pannę Jadwigę do jej pokoju. 
   Matka wlokła się za nimi jak nieprzytomna. Była tak zamyślona, że na zadane pytanie jej przez 
kamerdynera, po dwakroć powtórzone, odpowiedzi nie dała. 
    W salonie, zatrzymawszy się nieco, księżna kazała sobie podać co potrzeba do pisania, ręką 
niepewną nakreśliła wyrazów parę i oddała służącemu. 
   Gdy potem pośpieszyła do pokoju córki, znalazła go zamkniętym, a u progu stojąca służba 
oznajmiła, że panienkę zaraz do łóżka trzeba było zanieść — i zdawało się, że usnąć miała. 
   Wyszedłszy z pałacyku, pan Celestyn, gdy za bramę się dostał i znalazł w ulicy, stał długo, 
zbierając myśli, jakby nie wiedział, co począć. 
   Co kilka postąpił kroków, zatrzymał się i dumał znowu. Widocznie nierad był z siebie, znać to 
było z ruchów wszystkich... 
    Przechodnie potrącali go, nie zważał... Wreszcie szybko idący naprzeciw mężczyzna, otarłszy 
się prawie o niego, już miał pominąć, gdy rozpoznawszy o mroku Celestyna, pochwycił go za 
rękę. 
   — Dobry wieczór! a! to ty! 
   Celestyn, jakby się dopiero obudził, szepnął: 
   — Dobry wieczór... 
   — Idziesz dokąd? Dawnośmy się nie widzieli — począł głos wesoły. — Czy powracasz na 
Pragę do ojca, czy nocujesz w mieście? 
   Pytającego uderzyło milczenie posępne pana Celestyna. Wziął go pod rękę. 
   — Co ci jest? Znajduję cię w jakimś niezwyczajnym usposobieniu? 
   — W istocie — przebąknął zapytany — a nigdy może pożądańszym mi nie było spotkanie z 
tobą. Jesteśmy przyjaciółmi od szkolnej ławy i nie nazwiskiem tylko... 
   Tu przerwał i odetchnął mocno. 
    — Tak — dodał — znajduję się w położeniu dziwnym. Wiele sobie na świecie dotąd jakoś 
radzić umiałem... a dziś, doprawdy, czuję potrzebę poradzenia się... Chciałbym, ażeby inne, 
zimniejsze niż moje oczy w to wejrzały, co się ze mną dzieje. 
   Przyjaciel słuchał z wielką uwagą. 
   — Ty — rzekł — ty byś potrzebował czyjejś rady? Celestyn za całą odpowiedź ścisnął go za 
rękę. 
   — Chodźmy — odezwał się — siądźmy gdzie... Wstąpmy... 
   Po krótkiej naradzie obaj wstąpili do pierwszej lepszej cukierni, która już była pustą. W 
pierwszym pokoju stary jegomość szklankę dopijał, w drugim było ciemno, przeszli do niego, 
wołając o światło. 
   Spotkany w ulicy przyjaciel, jakby się przy nim okazało, był tegoż wieku, co Celestyn, zdrowy 
i silny mężczyzna, twarzy pospolitej, lecz ożywionej wejrzeniem rozumnym. Czoło prawie niskie, 
szerokie było i niezwykłej budowy. Wyraz fizjognomii wskazywał chłodnego i praktycznego 
człowieka. 
   Siedli, kazawszy dać limonadę. Ale Celestyn, który na tę radę powołał, zadumawszy się, długo 
nie mógł przyjść do słowa... 
   Pan Michał wpatrywał się w niego uważnie i czekał. 
   — Tak — rzekł nareszcie głosem przytłumionym Celestyn — jest to położenie osobliwsze i 
tylko takiemu, jak ty, wypróbowanemu druhowi zwierzyć się mogę z niego. Ojcu nawet mówić o 
tym nie śmiem... 
   — Cóż to jest?
   Celestyn ręką potarł czoło i począł: 
   — Wiesz, że mi nastręczono, narzucono dawanie lekcji historii, języków, literatury, nie wiem 
tam czego, u księżny Eufrezji... Wcale mi to nie było na rękę, bo nie lubię dawać lekcji panienkom, 
tym bardziej rozpieszczonej księżniczce... Musiałem jednak przyjąć wezwanie. 
    Westchnął. 
   — Doznałem przyjemnego bardzo zawodu — ciągnął dalej Celestyn — zbliżywszy się do mej 
uczennicy. Wydała mi się nieładną, obejście się jej ze mną było w początku dosyć niegrzeczne 
nawet — ale płaciła za to wcale niepospolita inteligencja, głowa otwarta, pojętność i pamięć 
nadzwyczajna. Słowem, zdumiewać się jej musiałem. 
   — Cóż dalej? — podchwycił Michał. 
   — Lekcje te przeszło rok trwają — dodał Celestyn smutnie — i doprowadziły mnie do tego 
szaleństwa, żem się prawie pokochał w mojej uczennicy. Ale to by niczym jeszcze było — rzekł 
głosem drżącym — głupią miłość moją schowałbym tam, gdzie by jej ludzkie nie dojrzało oko... 
gorzej jest, to rozpieszczone, biedne dziecię... ja nie wiem, jak ci powiedzieć. Weźmiesz mnie za 
samochwalca... ona... ona — mam tego dowody... ona... 
   — Kocha się w tobie!! — podchwycił, śmiejąc się, Michał. — Ale to było do przewidywania! 
Bez pochlebstwa, nie ma kobiety, która by się w tobie w końcu nie musiała zakochać. Jesteś 
przeklęcie piękny. 
   — Dajże mi pokój! — zawołał Celestyn. — Jest to sobie fantazja dziecinna młodego 
dziewczęcia — ale w końcu to upaja... Bądź co bądź — stanowisko, imię, zwyczaje wykwintne — 
wszystko to ma urok, uderza, chwyta za serce... Niepiękną wydaje mi się dziś — czasem dziwnie 
zachwycającą! Oczy i serce znałogowały się do niej... Co mam począć? co począć? 
   Pochwycił się za głowę pan Celestyn, a przyjaciel patrzał na niego z politowaniem. 
   — Nie brać dzieciństw na serio! — zawołał po chwili. — Jeżeli się czujesz słabym — co u 
licha, uciekaj! Zdradzić położonego w tobie zaufania nie zechcesz... Miłość ta czy fantazja, jak 
sam wiesz, do niczego nie prowadzi. Ty jesteś chudym pachołkiem, a ona księżniczką. To by 
jeszcze było niczym — ale tyś szlachetka sobie — a ona należy do tych rodzin, które mezaliansu 
nie do puszczają... Sam wiesz, że z tego nic być nie może. Kochasz czy nie, kocha się ona w tobie 
czy ma fantazję tylko — trzeba z drogi zejść i to co najrychlej!... Sumienie i rozum tak każą... 
   Pan Michał, dopijając limonadę, dokończył rezolutnie: 
   — Wiesz, że się dziwuję, iż mogłeś potrzebować rady czyjejkolwiek i wątpić o tym, co masz 
czynić? 
   Celestyn westchnął i mały uśmieszek przebiegł po jego ustach. 
   — Ale się wyraziłem — rzekł — właściwie nie rady potrzebuję, ale pociechy... 
   Michał, realista chłodny, odparł trochę ironicznie: 
   — Na miłosne cierpienia pociechy nie ma! A doprawdy nie pojmuję, jak... mogłeś się w twej 
uczennicy tak rozkochać! — Jak? — podchwycił Celestyn — tego ja ci sam wytłumaczyć nie 
potrafię. Widziałeś ją pewno nieraz, wszyscy mówią, że nie jest wcale piękna, a dla mnie ma urok 
i wdzięk niewysłowiony... W pierwszych tygodniach, gdy do dawania lekcji zostałem wezwany, 
były mi one nad wyraz przykre. W kątku pokoju z robótką siedziała nieodstępna stara panna, stara 
sługa domu, panna Klara. Nie przeszkadzało to księżniczce najswobodniej sobie postępować ze 
mną. Nie życzyła sobie, abym się z nią obchodził jak z dzieckiem, i zapowiedziała mi z góry, że 
tylko wyjaśnienia pewnych kwestii i skazówek wymagać będzie ode mnie. Wysypała zaraz cały w 
istocie zdumiewający zasób wiadomości, ogromnym czytaniem nagromadzony, i odkryła mi 
niepospolity umysł i zdolności, ale zarazem uparte przekonania pewne, od których odstępować nie 
chciała... Kilka tygodni trwały nużące spory o najrozmaitsze kwestie... Byłem zupełnie zimny i 
trzymałem się w mej roli nauczyciela, profesora. Nie wiem, czy ten chłód i obojętność moja, czy 
istotnie jakaś budząca się sympatia w tym sercu, nie cierpiącym żadnych kajdan i niewoli... 
wkrótce zmieniły ją zupełnie. Sprzeczała się ze mną zawsze, ale wśród tych rozpraw niekiedy 
zamyślona, wsparta na ręku, wlepiała we mnie oczy tak dziwnie mówiące, wtrącała takie pytania 
więcej życia niż literatury tyczące się, żem się mieszać poczynał. 
   Przedsięwziąłem unikać wejrzeń, nie rozumieć aluzji — i znowu wejść w ściśle oznaczone 
szranki nauczycielskie. Naówczas zaczynała się niecierpliwić, dąsać, przerywała lekcje, odsyłała 
mnie precz kapryśnie, powoływała ze wschodów... Byłem nad wyraz tym znużony. Lecz razem, 
przyznać to muszę, ta istota tak młoda, tak pojętna, sięgająca myślami tak daleko i wysoko, zdająca 
się pragnąć jakiejś duszy bratniej, współczucia... zaczynała we mnie wywoływać politowanie, 
sympatię, niepokój jakiś. Nie unikałem już wejrzeń, nie mierzyłem tak troskliwie słów moich. 
   Księżniczka, którą przytomność panny Klary niecierpliwiła, wymogła na matce, ażeby ona 
siedziała w drugim pokoju, którego drzwi zostawiano otworem. 
   Stało się według jej woli. 
   Lekcje literatury, czytanie i komentowanie poetów szło dalej, ale się odbywało w sposób 
najfantastyczniejszy. Księżniczka sama wybierała przedmiot i z powodu jego rozpoczynała 
rozprawy częstokroć dla mnie tak drażliwe i niezupełnie właściwe, żem nie wiedział, co począć z 
sobą. Widząc mnie zakłopotanym, śmiała się i powtarzała ciągle: 
   — Ale ja nie jestem dziecko! 
   Z rozmów łatwo mi było odgadnąć, że czytała bez kontroli, co tylko chciała, co jej wpadło w 
ręce, z tą ciekawością chorobliwą temperamentów pewnych, które granicy żadnej znać nie chcą. 
   Obejście się ze mną było najdziwaczniejsze. Niekiedy czułe do zbytku, poufałe, to dumne i 
chłodne. 
   Sam na sam była zupełnie inną, przy matce bardzo ostrożną, jak gdyby się lękała, ażeby jej nie 
odebrano zabawki. 
   Tak przeżyłem rok w mękach, mój Michale, ale niekiedy i w marzeniach idealnych. 
Księżniczka pod pozorem zadań stylowych dawała mi opracowania, w których odzywały się 
uczucia, malowało położenie, znajdowały aluzje najwyraźniejsze do nas obojga. Dawała mi je, 
wymagając krytyk, uwag, odpowiedzi... 
   A przebieg tej choroby — bo inaczej uczucia mego nazwać nie mogę — opisać się nie daje. 
   Znasz mnie nadto, ażebyś mógł posądzić, żem wyszedł choć na chwilę z mej roli biernej. Nie 
zapomniałem się — to pewna; nie powiedziałem słowa, nie posunąłem się ani na pół kroku poza 
granicę mych obowiązków... ale gdy się kocha... miłość tajona i tłumiona zdradza się oczyma, 
milczeniem, jednym niczym... 
   Pan Michał słuchając tych zeznań więcej okazywał zniecierpliwienia, niż zajęcia nimi. W 
końcu przystąpił do Celestyna, ręce mu położył na ramionach, wstrząsnął nim i zawołał: 
   — Dość tych ślamazarnych marzeń! Potrzeba być mężczyzną i uczciwym człowiekiem. Co byś 
powiedział o młodym nauczycielu przyjętym do zacnego domu, który by korzystał ze zbliżenia się 
do niewinnego, a rozpieszczonego dziecięcia i chciał mu zawrócić głowę? 
   — Potępiłbym go — odparł wstając Celestyn — nie wątpisz o tym. 
   — No — a zatem nie pozostaje ci nic nad uwolnienie się od lekcji — rzekł Michał — i to co 
najprędzej. Ty weź się do pracy i staraj się o marzeniu zapomnieć... 
   Celestyn, smutny i milczący, poczynał się już wybierać z powrotem do domu, widząc 
przyjaciela prawie nadąsanym. Na stole przy kapeluszu jego leżał tom poezji Mickiewicza, który 
właśnie księżniczka mu oddała. 
    Michał machinalnie wziął go w rękę, a w tej chwili kartka z niego wypadła. Celestyn 
zarumienił się mocno; spojrzeli na siebie. Podniósł ją drżący i nie mógł się wstrzymać mimo 
przytomności przyjaciela, by na nią nie rzucić okiem. Poznał od razu znany mu już charakter 
księżniczki Jadwigi, pismo jakby pośpiesznie, wielkimi głoskami, szeroko na papier rzucone. 
   Był to urywek jakiś bez podpisu, bez końca, myśl niby od niechcenia zanotowana. 
   Miłość jest niezwyciężoną, jeśli jest prawdziwą i wielką — czyni cuda... Nie ma dla niej 
niepodobieństwa... nie ma przepaści, której by albo skrzydłami lub pełznąc nie przebyła... Tak — 
choćby pełzać przyszło i to jej nie zastraszy... 
   Miłość potężna jest jak śmierć... Ludzie, imiona, względy wszelkie nikną w jej oczach. Dla 
dwojga kochających się nie 
    ma świata poza nimi, nie ma prawa, oprócz ich uczucia... Lecz czy mężczyzna kiedy kochać 
tak może? Nie, potrzeba, ażeby miłość kobiety oblała go płomieniem i ogień swój mu wszczepiła. 
Z posągu tego musi ona stworzyć nową istotę — taką, jaką marzyła... 
   W końcu stało po dwakroć coraz większymi głoskami: Miłość wszystko może! Jest 
niezwyciężoną... 
   Gdy Celestyn czytał, Michał, mający wzrok dobry, choć stał trochę dalej, rzucił oczyma na 
kartkę i burząc się, niespokojny, chmurny, przebiegł ją także oczyma. 
   — Czy to pierwsza podobna włożona do książki podpałka? — spytał ironicznie. 
   Celestyn prędko schował ją do kieszeni i nie odpowiedział nic. 
   Wyszli z cukierni, a że pierwszy z nich miał się dostać na Pragę, drugi szedł do miasta, musieli 
się rozejść. Michał ucałował przyjaciela z wielkim uczuciem. 
    — Kochany mój — rzekł poważnie — żal mi cię niewymownie, wpadłeś w niepotrzebną, 
przykrą, niesmaczną kabałę. Co najrychlej ratuj się heroiczną rejteradą. Innego sposobu nie ma... 
   Celestyn poszedł zamyślony. Około mostu znalazł jeden z tych lichych wózków, które zwykle 
Żydkom służą do wycieczek na Pragę, i znajomy woźnica podjął się go odwieźć do rodziców, 
których dworek stał dosyć daleko na małej uliczce przedmieścia. 
   Dworek pana Joachima Kormanowskiego, kto by starego właściciela nie znał, starczył sam, by 
się w nim domyśleć było można ubogiego, ale o dobro swe pieczołowitego człowieka. Była to 
posiadłość niewielka, nie imponująca — kawał spory ogrodu i drewniany dom porządny z 
przynależytościami — ale miło było spojrzeć 
    na to, tak czysto, starannie wszystko było utrzymane, tak wypielęgnowane. 
   Pewno nie przez próżną chętkę pochwalenia się tym czuwano nad małą posiadłością, gdyż 
domostwo stało z boku, w uliczce bez nazwiska, kędy rzadko kto przechodził. 
   Pan Joachim Kormanowski, człek nietutejszy, od lat kilkunastu przesiedlił się był z Ukrainy, 
gdzie wielkimi dobrami możnej rodziny zawiadował i rządził lat wiele. Majętności te nagle stracili 
książęta, a stary ich sługa musiał przejść w świat szukać sobie nowej siedziby i chleba. 
   Chociaż milionami rozporządzał przez czas długi, Kormanowski, gdy przyszło wyrzec się 
miejsca, które zajmował, zaledwie obliczywszy się, tyle znalazł zapasu, aby móc wyżyć bardzo 
skromnie i wychować dzieci. Ale był to purytanin, jak go zwali przyjaciele i znajomi, mąż 
charakteru niezłomnego, odwagi wielkiej, spokoju ducha niezachwianego. 
    Szło mu głównie o danie synowi i córce jak najlepszego wychowania. Wedle jego zasad była 
to spuścizna, którą każdy ojciec powinien się był starać dzieciom zostawić, niezbyt się troszcząc o 
majątek dla nich... 
   Pan Joachim dla syna i córki z Ukrainy, mimo odległości, kosztów, nieznajomości miejsca, 
przeniósł się odważnie do Warszawy. Tu rozrachowawszy, iż życie najtaniej mu kosztować będzie, 
gdy kupi grunt i dworek w pobliżu miasta — wybrał sobie grunt na Pradze. Nie było to zbyt 
dogodnym, ale tańszym niż gdzie indziej w owych czasach. 
   On i żona jego, pani Monika, która w męża wierzyła jak w wyrocznię — osiedli na dość 
opustoszonej realności i — Bóg ich pracy poszczęścił. 
   Dzieci dorosły, wychowały się, ogródek bardzo troskliwie pielęgnowany przynosił jakiś 
dochód, życie oszczędne i obrachowane dozwalało bez trwogi patrzeć w przyszłość. 
   Pan Joachim, chociaż nierad był nikogo prosić o pomoc, ani się kłaniać nikomu, choć 
utrzymywał, że człowiek sam powinien był starczyć sobie, a drugim pomagać, od nikogo nic nie 
żądając — z dawnych swych stosunków ukraińskich pozostał w pamięci wielu znakomitych rodzin, 
które z jego książęty były w pokrewieństwie i przyjaźni. 
   Znano go jako człowieka nieposzlakowanej, aż do . przesady posuniętej uczciwości, wiele 
więc osób zgłaszało się do niego to po radę, to dla zobaczenia go, a nawet z ofiarami 
przyjacielskimi; wielu go kusiło do objęcia zarządu dóbr, ale pan Joachim czuł się starym, ciężkim 
i grzecznie odmawiał. Chciał czuwać nad dziećmi. 
   Bądź co bądź te stosunki w świecie niezupełnie mu były bezużyteczne. 
   Miło było spojrzeć na tego człowieka, który dochodził już lat siedemdziesięciu, ale tak był 
rzeźwy, zdrów, chodził tak wyprostowany, siły miał tyle, że niejeden cherlawy młodzik mu nie 
sprostał. Życie pracowite, surowe, czynne zahartowało go potężnie. 
   Pan Joachim krótko niegdyś służył wojskowo, chociaż o tym nie mówił nigdy prawie. Z tych 
lat nominacjatu militarnego, dawno ubiegłych, zapomnianych, zostało mu coś wyjątkowego w 
postawie, powaga jakaś i trochę może sztywności. 
   Piękny to był typ starego szlachcica, bo Kormanowscy Junoszowie byli dawną szlachtą, a choć 
pan Joachim się tym nie chwalił, nie zaprzeczał też, że miał i kasztelanów w rodzinie. Ruszał 
jednak ramionami pogardliwie, gdy o tym wspominano. 
   Ubogim chłopakiem, rzuciwszy służbę wojskową, jak bardzo wielu innych dostał się na 
Ukrainę, szukając szczęścia w tym kraju płynącym mlekiem i miodem. Zdaje się, że po krótkiej 
próbie życia wojskowego jako oficjalista pomieścił się w dobrach książęcych. Stopniami idąc, 
bardzo rychło oceniony, doszedł do zawiadywania kasy, kontroli, wreszcie do pełnomocnictwa i 
zarządu dobrami. W tej funkcji dotrwał on aż do katastrofy, która i książąt, i jego z długo 
zajmowanej rezydencji precz wyrzuciła. 
   Wdzięczna rodzina pańska byłaby pewnie staremu, zacnemu człowiekowi wynagrodziła 
poświęcenie jego dla siebie — ale ona sama została rozproszona, straciła wszystko nie przez swą 
winę. 
   Cios ten, który i ukochanych mu ludzi, i jego samego dotknął, zniósł pan Joachim ze 
stoicyzmem chrześcijanina, którego w nim nic zachwiać nie mogło. 
   Z twarzy jego poznać nie było można, że ten piorun weń uderzył. Zdał majętności, zebrał 
szczupłe swe mienie i z męstwem a wiarą w siłę własną pociągnął do Warszawy. 
    On i żona zarówno, nie myśląc o sobie — chcieli dzieci przygotować do życia — dla nich 
gotowi byli wszystko poświęcić. 
   Syn Celestyn, o parę lat starszy od córki Leokadii, od młodu okazywał zdolności wielkie. 
Skończył szkoły bardzo świetnie, uniwersytet ze wszystkimi honorami, jakimi on mógł obdarzyć. 
Niezupełnie jednak w myśl ojca poszedł pan Celestyn. Stary rad był go widzieć prawnikiem, a 
bodaj lekarzem, ale człowiekiem, któremu by nauka dawała chleb łatwy i sposób do życia 
zapewniony. 
   Tymczasem okazało się, że Celestyn nie miał ani powołania, ani ochoty do nauk prawnych i 
przyrodzonych. Zajmowała go literatura, języki, słowem, właśnie te przedmioty, których 
praktyczne zastosowanie do życia dla chleba — jest najtrudniejsze. 
    
   Rad nierad ojciec zgodzić się musiał na to, by syn szedł za wskazówką własnego ducha. 
Celestyn więc wyuczył się języków, historii, literatury, wielu pięknych rzeczy bardzo miłych dla 
niego, kształcących, lecz nie otwierających innego pola nad skromne powołanie nauczycielskie. 
   Troszkę pieszczony przez matkę, przez siostrę, a nawet przez ojca, który się do tego nie 
przyznawał, że dla chłopca miał słabość wielką, Celestyn wyrósł na prześlicznego młodzieńca, 
którego sama powierzchowność ściągała oczy i budziła sympatię — ale na chudego pachołka miał 
nadto pańską postawę, do zbytku może lubił elegancję dobrego smaku i przy spartańskim ojcu 
dziwnie jakoś się wydawał. 
   Matka i siostra napatrzyć się nań nie mogły; cieszył się nim stary pan Joachim. Pochlebiał mu 
może ten ładny paniczyk ze krwi jego; a jednak czasem, poglądając na niego, chmurą zachodziło 
mu czoło. 
   W istocie na dwoje dzieci ów dworek na Pradze i bardzo mały kapitalik były wielce skromną 
spuścizną — a samemu Celestynowi potrzeba było dużo — i dotąd nie szczęściło mu się w 
znalezieniu trwałego, przyszłość zapewniającego zajęcia... 
   Nie zagrażał niedostatek, ale widoków pewnych na jutro nie było. 
   Celestyn, pragnąc rodzicom nie być ciężarem, starał się o rozmaite posady, lecz wszędzie 
prawie kandydatów było niż miejsc więcej. W tych czasach, gdy się to działo, literatura, kto się jej 
poświęcał, wymagała ofiar, a nic nie przynosiła oprócz trochy rozgłosu i zaproszeń na obiady do 
generała hrabi Wincentego. 
   Młodzieniec więc musiał tymczasowo szukać sobie po prostu lekcji języków, dozoru nad 
młodszymi — nim by różne plany osnowane na przyszłość ziścić się mogły. 
   Od roku przeszło znajomy z dawnych czasów panu Joachimowi hrabia M., przyjaciel księżny 
Eufrezji, niemal gwałtem skłonił ojca i syna, aby Celestyn podjął się dawania lekcji historii i 
literatury księżniczce. 
   Celestyn nie zawsze na noc do rodziców powracał. Jeżeli go zajęcie jakie do późna wstrzymało, 
zostawał u Michała lub u którego z dawnych kolegów uniwersyteckich... 
   Rodzice nie mieli najmniejszego powodu niepokojenia się o niego, znali go bowiem jako zbyt 
szanującego się, zbyt chłodnego, aby się mógł jakiegoś wybryku młodzieńczego dopuścić. Nie 
lubił nigdy ani zabaw hałaśliwych, ani biesiadowania, ani gry, ani hulanek w podejrzanym 
towarzystwie. Ojciec znajdował go na swój wiek może nadto sensatem i to go niepokoiło tylko, że 
jak wszyscy ludzie za młodu do zbytku wstrzemięźliwi — mógł później szałem to jakimś 
przypłacić. I tego dnia, gdy minęła godzina, o której zwyczajnie Celestyn przybywał, stary pan 
Joachim stojący w oknie na zwiadach odezwał się do żony, że z wieczerzą na syna chyba już 
czekać nie ma potrzeby. 
   Dworek praski, który zewnątrz tak schludnie, czysto i ładnie wyglądał, nie mniej starannie 
wewnątrz był utrzymywany, ale z prostotą nadzwyczajną. Sprzęty, które sobie państwo 
Joachimostwo przybywszy tu nabyli, nie zmienione dotąd trwały. Z lepszych czasów małe 
pamiątki po książętach, kosztowniejsze fraszki trochę pokoiki przyozdabiały. Lecz najbardziej 
stroiła je wykwintna, wyszukana czystość, do której tu już wszyscy byli nawykli. W największym 
pokoju gościnnym, w którym się wszyscy znajdowali wieczorem, oczekując na Celestyna, paliła 
się staroświecka lampka z umbrelką na stole, przy którym pani Monika w białym czepeczku, z 
gładko przyczesanymi włosami siwymi robiła pończochę. Trochę opodal stała siostra Celestyna, 
panna Leokadia, dziewczę rysami przypominające trochę brata, ładne, ze smutnym twarzy 
wyrazem, lecz nie mające tego wdzięku i tej, co on, dystynkcji. Były to bliźnięce natury, a jednak 
różne od siebie... Brat miał coś idealnego, coś prawie niewieściego; siostra powagę ojcowską i 
męską energię w obliczu. 
   Piękność Leokadii, rzeczywista i uderzająca po rozpatrzeniu się, nie czyniła wrażenia na 
pierwszy rzut oka. Nie była tak promienista i czuć było, że się ożywiająca ją dusza zamykała cała 
we wnętrzu, nie chcąc światu okazać. 
   Panna Leokadia miała w sobie coś tajemniczego, zagadkowego — chociaż powierzchowność 
jej, przybrana umyślnie, zdawała się pospolitą i mało znaczącą. 
   Gdy pan Joachim od okna odezwał się, że już syna się nie spodziewa, matka podniosła oczy na 
córkę, nimi ją zapytując... 
   Leokadia nie odpowiedziała nic, ale spojrzała ku oknu. 
   — Mnie się zdaje — szepnęła po chwili — że Celestyn jeszcze może powrócić. Miał dziś 
lekcję popołudniową u księżniczki, która zwykle trwa do herbaty, a księżna go czasem zaprasza... 
   Pan Joachim odwrócił się ku córce i głową potrząsł. 
   — Tak, zaprasza go — rzekł — ale tylko gdy gości nie ma... 
   Leokadia zarumieniła się nieco. 
   — Kochany tatku — odparła z wyrzutem — jużci Celestyn, nie pochlebiając mu, w najlepszym 
towarzystwie nikomu wstydu nie zrobi. 
   — Tak — gdyby nie wiedziano, że jest nauczycielem, można by go wziąć za panicza — 
odezwał się ojciec — i... gdyby nie był daleko przyzwoitszym i lepszego tonu od zwykłych 
paniątek... 
   Mówili jeszcze, gdy wózek się zatoczył pod bramę i ojciec pierwszy postrzegł i poznał 
ukochanego. Twarz mu się rozjaśniła. 
   — Otóż i on! o wilku mowa! 
   Leokadia żywo ku drzwiom podbiegła, które się otwarły i Celestyn wszedł, najprzód witając ją, 
bo mu, podając ręce, zastąpiła drogę. Zbliżył się potem do ojca, którego staropolskim obyczajem 
pocałował w rękę, i pośpieszył do matki... 
   Pani Monika pocałowała go w głowę, a gospodarz zawołał wesołym głosem: 
   — Leotko — wieczerza! jam już głodny. Nie wymawiając, czekaliśmy na jegomości. 
   — Księżna mnie była łaskawa zatrzymać na herbatę — rzekł, rumieniąc się, Celestyn. 
   Matka, która z niego nie spuszczała oka, pierwsza dostrzegła, czy poczuła, że syn był w 
niezwykłym usposobieniu, z chmurą na czole, z troską na licu, z jakimś niepokojem i 
roztargnieniem, które się ruchami zdradzało. 
    Nie odpowiedziała jednak nic. 
   Leokadia miała tę samą intuicję z pierwszego wejrzenia i kazawszy dać wieczerzę, wróciła co 
prędzej, aby się rozpytać brata... Ten siadł milczący, jakby zmęczony, trąc czoło, rzucając oczyma 
dokoła, a że zwykle starał się dla rodziców być wesół i rozrywać ich, przynosząc z miasta jakieś 
wiadomostki — w końcu i pan Joachim począł się w niego wpatrywać, posądzając o jakiś niesmak 
przyniesiony z miasta. 
   W drugim pokoju zastawiona była skromna wieczerza, której nigdy nie odmawiał pan Celestyn. 
Wstał i teraz, idąc razem z rodzicami, ale w progu Leokadii szepnął, że do wieczerzy nie siądzie, że 
ma robotę i chce zaraz przejść do swego pokoju. 
   Dosłyszał to pan Joachim. 
    — Cóżeś się to tak nasycił książęcą herbatą, że naszymi kluskami pogardzasz? — zapytał go. 
   — Nie mam apetytu — rzekł Celestyn — w istocie jestem trochę zmęczony. 
   — Lekcjami? — przerwał ojciec, bacznie wpatrując się w niego, bo zawsze posądzał, iż 
młodość, która ma swe prawa, musi dać uczuć siłę swą Celestynowi. 
   Obawiał się, aby ta godzina nie nadeszła, której się lękał. 
   Syn wydawał mu się dnia tego bardzo podejrzanym. 
   — Prawdę powiedziawszy... i lekcjami — odpowiedział po małym namyśle Celestyn. 
   — Sądzę, że też one wprędce się bądź co bądź skończyć muszą — począł, jedząc spokojniej już, 
pan Joachim. — Twoja uczennica ma, jeśli się nie mylę, ośmnaście czy dziewiętnaście lat; 
niepodobieństwem jest, aby się dłużej uczyć i udawać chciała wyrostka. 
   Spojrzał na syna, który stał, sposobiąc się do wyjścia z kapeluszem i książką pod pachą... 
    — Księżniczka Jadwiga — odezwał się powoli Celestyn — ma zamiłowanie w nauce... 
   — Powiedz fantazję czy próżnostkę — przerwał ojciec — niewinną wprawdzie — ale wątpię, 
ażeby ona długo trwać mogła. Zresztą i swatać ją już zaczną. Majątek trochę zaszargany, prawda, 
ale bardzo znaczny... imię piękne. Konkurenci się zjawią. Wieść chodzi, że ją mają wydać za 
kuzyna Eustaszka. 
   Podniósł oczy na Celestyna, który zdawał się myśleć o czym innym, i nierychło zebrawszy 
myśli, rzekł: 
   — Nie słyszałem nic o tym. 
   — A nie widać go tam? — mówił ojciec, jakby umyślnie wstrzymując syna, by wybadać 
lepiej. 
   — W moich godzinach on nie bywa — rzekł Celestyn — a o innych nie wiem. Księcia 
Eustachego widywałem gdzie indziej... 
    Siostra pamiętała o tym zawczasu, ażeby miał lampę przygotowaną na stoliku. Pokój był 
jeszcze studencki i Celestyn go zajmował od dawna. Półki z książkami na ścianach, łóżeczko, 
stolik duży, zarzucony papierami, i ręką Leokadii pielęgnowane kwiatki w oknach były całą jego 
ozdobą. 
   Celestyn, który przy rodzicach twarzą swą choć nie bardzo zręcznie kłamał, wstąpiwszy na 
próg izdebki, w której już mógł zupełnie być swobodnym — niespokojnie rzucił książkę i kapelusz, 
a sam, rękami twarz i czoło tuląc, padł na łóżko. Zamyślił się głęboko. Zapomniał się tak jakoś i 
stracił czasu rachubę, że wchodząca po skończonej wieczerzy siostra zastała go w tej postawie 
desperackiej i z twarzą straszliwie zmienioną. Nim miał czas się opamiętać, podbiegła ku niemu 
przelękła i ręce mu zarzucając na ramiona, krzyknęła: 
   — Co tobie jest! Ja od razu postrzegłam, żeś powrócił wzruszony i nieswój! Na Boga! jestem 
przestraszona... drżę — zlituj się... mów... Nic przecież groźnego... nic takiego, do czego byś się 
przyznać nie mógł przede mną... 
    Z lekka odtrącił ją Celestyn... 
   — Nie bądźże dzieckiem — zawołał — nie ma zupełnie nic. Nic! Miałem żywą rozmowę z 
Michałem, posprzeczaliśmy się trochę... To mnie wzburzyło... 
   Siostra potrząsnęła głową. 
   — Ty! z Michałem! — odpowiedziała. — Za kogóż mnie masz, abym ja temu uwierzyła, 
żeście się wy posprzeczać mogli i to jeszcze aż do tego stopnia... Mój drogi... 
   — Wy bo, kobiety, nie rozumiecie tego — ostro począł się bronić Celestyn, wstając z łóżka i 
chodząc po izdebce — że się można powaśnić o zasady, o przekonania... o naukowe poglądy... 
Otóż... 
   — Ja to rozumiem — zimno wpatrując się w brata rzekła Leokadia — ale ty — i Michał... 
   — Tak — nieszczęście... mnie spotkało, alem niewinny... 
   Siedli milczący u stolika. Leokadia ocierała oczy co prędzej... 
   — Powinieneś się od tych lekcji uwolnić — poczęła gorączkowo — od jutra! Powiedzieć, co 
chcesz, żeś chory... że wyjeżdżasz... Co ludzie powiedzą! o mój Boże! 
   Celestyn milczał wsparty na ręku, ona szeptała wciąż żywo: 
   — Ojciec i matka nie powinni ani wiedzieć, ani się tego domyślać. Ja znam ojca, jego by to 
zabić mogło. Ty musisz się oddalić... Znajdź jaki chcesz powód, skłam, kłamstwo będzie święte. 
Powiedz, że cię wezwano do Wilna lub do Krzemieńca. Wszak ci tam miejsce obiecywano. Jedź, 
schowaj się... 
   Nie mogąc się od brata słowa doczekać, schwyciła go w końcu za rękę. 
   — A ty? — zawołała — ty? nieprawda? ty jej nie kochasz? to zepsute, rozpieszczone dziecko... 
ty nie mogłeś się do niej przywiązać? Ja ją widziałam w kościele, nieładna jest... ułomna... 
   Gdy to mówiła, spotkała wejrzenie brata, które jej więcej powiedzieć musiało niż słowa — bo 
nagle, przerwawszy mowę, krzyknęła. 
   Zaczęła płakać znowu... Celestyn odzyskał trochę krwi chłodnej. 
   — Uspokój się! — zawołał — nie dałem po sobie znać, nie rzekłem słowa... Jestem niewinny. 
Lecz Leokadio ty moja! ty nie wiesz, jaką potęgą jest miłość, która pierwszy raz pada na serce nią 
nie tknięte i wywołuje z niego życie... Oprzeć się było nad siły... 
   — Milcz... milcz... — przerwała siostra — dosyć... Zerwała się z krzesła, bo w sieni kroki 
słychać było... 
   Drzwi się uchyliły i matka w nocnym czepcu, ze świecą w ręku poczęła wołać od progu: 
   — Ale dosyćże już tej paplaniny! Spać! spać! Ty bo mu nie dasz nawet spocząć... Chodź bo... 
proszę ze mną. 
   Nazajutrz rano, o godzinie, w której księżna gości nie zwykła była przyjmować, nadjechał 
książę Larbin, a że dane były rozkazy, aby go natychmiast do pani domu zaprowadzono, 
oczekujący kamerdyner wskazał mu schodki, prowadzące do pokojów gościnnych, bo w tych już 
księżna Eufrezja wyglądała kuzyna. 
   Wybrała je zapewne dlatego, ażeby rozmowę poufną ukryć przed córką. Książę, już biletem 
odebranym przestraszony trochę, jeszcze bardziej się uląkł, gdy mu oznajmiono, gdzie nań księżna 
oczekiwała. Było więc coś ważnego i tajemniczego — coś nadzwyczajnego! Książę Marcin tak 
dobrze znał słabość swą, nieudolność, łatwe powodowanie się drugim, iż w razach podobnych 
doznawał niewysłowionej trwogi. Zbliżając się do księżny, która w fotelu u stolika siedziała, a 
zobaczywszy go, zerwała się z niezmierną gorączką i ruchami konwulsyjnymi — książę Marcin 
stracił zupełnie przytomność. 
   Twarz, postawa gospodyni domu wprawiły go w większe jeszcze zwątpienie. Nie pojmował co 
się stać mogło, lecz czuł, że piorun jakiś miał spaść na niego... Szedł jak na ścięcie... 
   Księżna zaniosła się przy powitaniu spazmatycznym łkaniem. 
   — Siadaj! słuchaj! — poczęła — ale jakże ja ci to opowiedzieć potrafię. Głowę straciłam... 
   Książę Marcin słowa nie znalazł nawet na ułagodzenie wybuchu... Drżał jak liść. 
   — Wiesz! — zawołała, chwytając go za ręce — wiesz — moja Jadzia! Jadzia... zakochana... 
śmiertelnie w tym podłym Antynousie... którego ja miałam... nierozum wziąć do niej za 
nauczyciela... 
   Książę, słuchający z największą uwagą w początku, zdawał się nie rozumieć. Naprzód Jadzię 
uważał on dotąd za dziecko, po wtóre jakże mogła osoba tak wysoko urodzona do tego się stopnia 
zapomnieć... 
   Po chwili zamyślenia książę uderzył ręką w stół. 
   — Więc natychmiast precz z nim! — nie dokończył jeszcze, gdy księżna za rękę go drapieżnie 
szarpać zaczęła i zawołała: 
   — Ona umrze! ona mi to śmiała powiedzieć. Ja tego nie przeżyję... Dziecko moje jedyne! 
   Łzy się z oczów puściły, a książę Marcin osłupiał. 
   Dalej już ani wiedział, ani mógł się domyśleć, co począć wypadało. 
   Wezwany do rady — okazał się tak przygnębionym — tak nieszczęśliwym, że litość brała nań 
patrzeć. 
    
   To, co by mógł poufnie doradzić, było tak poczwarnym, iż nie śmiał się z tym odezwać. 
Inszego wyjścia nie widział. 
   Księżna płakała i spazmowała. Nie było sposobu rozwiązania zadania. 
   Po raz to pierwszy nieudolność tego opiekuna, którego sobie wybrała z tą myślą, aby jej nie był 
w niczym przeszkodą, dała się uczuć dotkliwie, książę Marcin był doskonałym i wygodnym do 
podpisywania, do potakiwania, do pochwalania, co księżna Eufrezja mieć chciała — lecz w chwili, 
jak ta, na nic się nie zdał. 
   Ze spazmatycznego łkania i rzucania się księżna przeszła nagle w jakieś usposobienie 
rozpaczliwe. 
   — Ale przecież to nie może być! Jadzia jest nadto rozumną. Ona wie, że taka głupia miłość 
dziecinna do niczego nie prowadzi... 
   — Naturalnie — nie prowadzi — potwierdził książę. 
    — A wczoraj mi wręcz odpowiedziała, że jeśli go odprawię — umrze! 
   Księżna zakryła sobie oczy, łkanie słyszeć się dało. Książę Marcin zebrał się przecież na słowo 
pociechy. 
   — Kuzynko dobrodziejko — rzekł — to się tak mówi... Nie zna ani świata, ani własnego serca, 
nawykła do powolności z twej strony... 
   — Ale ja ją znam — wtrąciła księżna gwałtownie — uczucia ma nader żywe, przekonać i 
pokonać ją trudno. A... uchowaj Boże nieszczęścia — ja nie przeżyję tego, ją jedną mam tylko. 
   — Nie trzeba brać tak na serio — dodał kuzyn. Księżna chodziła zamyślona, wzdychając i 
jęcząc, chwytając się za głowę. 
   Książę Marcin szukał w swojej, co by mógł przecie jako opiekun poradzić łagodzącego, a 
niezbyt radykalnego. Zebrał się na ciche słowo. 
   — Wie kuzynka co? — rzekł — Jadzia przez osamotnienie wpadła w tę nienaturalną dla 
młodej panienki fantazję uczoności. Trzeba ją wprowadzić w świat i świat wpuścić do domu. 
Rozrywka będzie najlepszym lekarstwem. 
   Tu książę się zawahał i zarumienił, gdyż był zmuszony dotknąć struny bardzo delikatnej, a 
lękał się, żeby ona w oczach matki nie zabrzmiała zbyt rażąco. Począł, głos zniżywszy: 
   — Są, kochana kuzynko, takie temperamenta, to rzecz wiadoma... krew... wyobraźnia żywa... 
które tylko dotknięcie... w rzeczywistości może uspokoić. Najlepiej by było wydać za mąż. 
   Księżna wykrzykiem zaprotestowała... 
   — Nieraześmy mówili o tym — dodał nieśmiało książę Marcin .— że Eustaszek byłby dla niej 
bardzo stosowną partią. Kuzynka nie byłaś przeciwko temu... 
   Eustaszek za mało bywa, należałoby go zachęcić, pociągnąć, a ja to z chęcią wezmę na siebie... 
   Matka, słuchając tego wniosku, dała pewny znak przyzwolenia. 
   — To niezła rada — odezwała się — wcale niezła... Ale Eustaszek jest bałamut, trzpiot, lekki. 
   — Ale — c'est la coąueluche des toutes ces dames — rzekł kuzyn. 
   — Jadzia, choć młoda, jest bardzo serio — odparła księżna — o ho! 
   — Ale się jej może podobać ładny chłopiec... Księżna westchnęła. 
   — Tak, ładny — rzekła — prawda, ale ma coś lalkowatego, fizjognomia banale, nie wytrzyma 
porównania z tym łajdakiem, panem Celestynem... 
   Podniosła pięści ściśnięte do góry. 
   — Nie ma jednak innego ratunku — dodała śpiesznie — przyprowadź Eustaszka, niech 
częściej, niech co dzień bywa. Przecież krewni jesteśmy... Zrób mu nadzieję... 
   Zamyśliła się księżna Eufrezja mocno i mimowolnie wyrwało się jej z ust: 
   — Gdy za mąż wyjdzie? 
   Nie kończąc, ręką zamachnęła... 
   Książę Marcin, któremu ta mniemana narada ciężyła, chcąc się co rychlej uwolnić, jął się 
kapelusza — księżna mu go odebrała. 
   — Na Boga, czegoż bo się tak spieszysz? 
   — Bobym chciał dziś jeszcze przyprowadzić wieczorem Eustaszka, a złapać go i namówić 
niełatwo. Te panie go psują. Ma zawsze zaproszeń do zbytku. 
   Księżna nie sprzeciwiała się już odejściu doradcy, lecz przeprowadziła go do drzwi... 
   — Kochany książę — szepnęła, chwytając go za rękę — jesteś człowiekiem honorowym! 
Zwierzyłam ci się — jest to tajemnica domowa, nie daj poznać po sobie! nie wygadaj się! 
   Marcin zaprotestował oburzony, pocałował w rękę gospodynię i co najrychlej oddalił się, 
winszując sobie, iż mu się tak szczęśliwie i prędko wymknąć udało. 
   Księżna po tym tajemnym posłuchaniu, które pragnęła przed córką utaić, przemknęła się zaraz 
do swoich pokojów. 
   Księżniczka, o którą się wprzódy już matka dowiadywała — i powiedziano jej, że dopiero 
zasnąwszy nad ranem, odpoczywała jeszcze — już była wstała. 
   Nie dając po sobie poznać niepokoju, udając jakby zapomniała o tym, co wczoraj zaszło, matka 
z uśmiechem weszła do apartamentu córki. 
   Był to w istocie cały apartament, jaki rzadko miewają panienki. Pieszczone dziecię urządziło 
go sobie wedle fantazji własnej z wielką elegancją, zbytkiem, z wyszukanymi dogodnościami. 
   Duży salon zawierał wiele prześlicznych kwiatów, wspaniały fortepian, organek, stół okryty 
ciężkim dywanem i mnóstwem książek. Oprócz tego wspaniała rzeźbiona szafa gdańska, stara, 
przerobiona na rodzaj biblioteczki zdobiła ścianę jedną. Od ogrodu drzwi łączyły salon z zimową 
szklarnią, w środku której był mały wodotrysk i śliczny, choć nieco pospolity posąg, wyobrażający 
milczenie z palcem na ustach. 
   Za salonem tym był gabinet jeszcze, w którym zwykle odbywały się lekcje, cały i wyłącznie 
poświęcony nauce. Ściany jego prawie wszystkie okrywały szafy z książkami, a wielki stół w 
środku zarzucony był nimi. 
   Dopiero za nim następowała sypialnia księżniczki, jak gniazdko ptaszyny wysłana kobiercami, 
osłoniona, ogrzana, z łóżeczkiem, pawilonami białymi, podbitymi niebiesko, osłonionym, z lampą 
nocną u sufitu, z kominkiem, na którym zegar brązowy, stary, z przynależytościami wystawiał 
jakąś scenę mitologiczną. 
   Księżniczka miała jeszcze osobną gotowalnię i pokoik, w którym nieodstępna sypiała sługa. 
   Księżna matka obchodziła się daleko mniejszym mieszkaniem dla siebie, lecz jedynemu 
dziecięciu chciała, by było w domu jak w raju i jedno ku czemuś wstchnienie starczyło, aby 
nazajutrz Jadzia miała, czego zapragnęła chwilowo, czasem zapomniawszy natychmiast o fantazji, 
która jakby cudem natychmiast się ziścić musiała. 
   Tak powstał przy salonie ten ogródek zimowy z palmami i wellingtonią — i fontanną w nim, i 
biały posąg — tak przybyły tu wszystkie ozdoby, których dziesięciu niekiedy się zachciewało... 
   Matka zastała swą drogą Jadzię w salonie przy śniadaniu i nad książką, ale bez apetytu do kawy 
i bez zajęcia lekturą. Siedziała bledsza niż zwykle, podparta na ręku, mizerna, z oczyma podbitymi, 
co matkę niewymownie przeraziło, ale postanowiła być wesołą i usiłować ją rozruszać. 
   Weszła więc żywo, uściskała ją, zaszczebiotała o rzeczach obojętnych, ucałowała powtórnie, 
spytała, czy nie ma ochoty się przejechać... Czas był piękny bardzo. 
   Jadzia wzruszyła ramionami obojętnie i na pytanie odpowiadając bardzo chłodno — zaręczyła 
matce, że woli pozostać w domu, będzie czytała... 
   — Bylebyś się nie męczyła tym czytaniem do zbytku — rzekła księżna. — Ja uwielbiam to 
twoje pragnienie mądrości, ale młoda, potrzebujesz ruchu, powietrza, rozrywki... 
   Księżniczka ramionami poruszyła. Matka zagadała o czym innym. Ażeby okazać, że jej 
rozmowa ta nie bardzo była do smaku, Jadzia, nie zważając na przy— tomność księżny, wzięła 
książkę ze stołu i czytać ją zaczęła... 
   Było to znakiem dla matki, że oddalić się może. 
   W razie gdy do tego była zmuszoną, księżna w dozorze nad ukochaną wyręczała się tą panną 
Klarą, która i przy lekcjach miała siadywać obowiązek i nieustannie tuż pod bokiem czuwała nad 
księżniczką. 
   Była to stara przyjaciółka domu, do którego weszła bardzo za młodu i w którym zwiędła, 
przebywszy wiele cichych przygód, zawodów, zakończonych smutnym panieństwem bez nadziei. 
Milcząca, rozważna, łagodna, doskonale znająca z długiego doświadczenia i samą księżnę i Jadzię, 
co się przy niej i pod jej dozorem wychowywała, panna Klara była cierpliwością samą. Mówiła 
mało, umiała znosić wiele i nawet ta straszna niewola, która do późnej nocy rzadko jej na chwilę 
odetchnąć dozwalała, zdawała się jej nie ciężyć. Zrezygnowana, spokojna, była prawdziwym 
skarbem dla księżny, która pomimo to wcale dla niej czułości nie okazywała. 
   Jadzia wprost znajdowała ją — nudną i głupią. Rzadko raczyła się nawet do niej odezwać, ale 
posługiwała się nią chętnie. 
   Panna Klara miała ten wzrok bystry starych, biednych panien, który wszystko przenika łatwo i 
najdokładniej znała, co się działo, co się myślało w domu. Nie wyzywana jednak, milczała o tym. 
   Cały stosunek księżniczki do Celestyna i przebieg tej miłości, która się poczęła od tego, że 
dziewczę uraziło się obejściem z nim jak z dzieckiem — cały ten romans wywołany przez Jadzię, 
w którym imaginacja i głowa większą grały rolę niż serce — był pannie Klarze lepiej może znany 
z najdrobniejszymi szczegółami, niż obojgu młodym... 
   Wygnana do salonu w czasie lekcji, siedząc z dala ze swą robotą, chwytała słowa, wejrzenia, 
ruchy — i wiedziała zawczasu, iż to się może skończy czymś dla domu niemiłym. 
   Dawała nawet półsłówkami do zrozumienia o tym matce, która wcale nie chciała nic 
podobnego przypuścić. 
   Spełniwszy obowiązek, panna Klara westchnęła i — zamilkła. 
   Teraz dopiero przypomniała sobie księżna ostrożne napomknienia starej sługi. Wygnana 
grzecznie przez córkę księżna skinęła na pannę Klarę, aby szła za nią. 
   W kątku przedpokoju wybadała ją naprzód, jak dziecię kochane noc spędziło — potem z 
westchnieniem poczęła coś szeptać i ze łzami uścisnęła Klarę. 
   Dzień szedł jak zwykle. Jadzia spędziła go w swoim mieszkaniu przechadzając się, nad 
książkami które brała i rzucała. 
   Kilka razy siadała pisać i chowała starannie, co na papier rzuciła — parę razy wysunęła się do 
ogrodu. 
   W godzinie obiadowej wyszła czarno ubrana do matki, mało mówiąca, zadumana, jadła 
niewiele, patrzała w sufit — i po kawie cofnęła się znowu do siebie. 
   Dnia tego lekcji nie było. W godzinie herbaty oznajmiono księżniczce, że matka jej prosi do 
salonu. 
   Przynoszącą tę wiadomość pannę Klarę zapytała, czy są goście. 
   — Książę Marcin i książę Eustachy — odpowiedziała panna. 
   Przy wzmiance o ostatnim brwi księżniczki się ściągnęły i usta pogardliwie skrzywiły. Chociaż 
matka wyraźnie jej nigdy nie mówiła o swych projektach, bardzo domyślna Jadzia dobrze o nich 
wiedziała. Było to dostatecznym, aby wstręt powziąć do Eustaszka, którego znaj— dowała dla 
siebie — wcale niestosownym. Jak wielu innych, księżniczka i jego nazywała — głuptaskiem. 
   Wyższość umysłowa w tej dobie życia panny Jadwigi była warunkiem niezbędnym, by 
zwróciła uwagę na mężczyznę. 
   Im powszechniej chwalono tego przyjemnego wietrznika, jakim był Eustaszek, tym 
księżniczka bardziej go lekceważyła. 
   Dnia tego przybycie jego, po wczorajszym starciu z matką, wydało się jej podejrzanym. 
Przygotowała się więc zawczasu na przybycie tego, którego uważała za pretendenta skrytego, w 
sposób mający mu obrzydzić konkury i od nich odstręczyć. Nim wyszła do salonu, twarzyczka jej 
ożywiła się nadzieją walki i usta sarkastycznie uśmiechnęły się pewnością zwycięstwa. 
   Ukazanie się księżniczki zdziwiło matkę, która się spodziewała nadąsania, a niezmiernie 
ucieszona znalazła córkę w usposobieniu — prawie wesołym. 
    Mówiliśmy już o księciu Eustachym. Był to blondynek ładny, zręczny, trochę za swobodny w 
salonie, pewien siebie, wesół, umiejący grać ze wszystkich tonów wymaganych, i nadzwyczajnej 
wirtuozji w towarzystwie. Od bardzo młodego wieku puszczony na śliskie posadzki salonów, 
książę nabrał takiej wprawy w obejściu się z ludźmi, szczególniej z kobietami, do których 
szczęście miał wielkie — iż z najzawikłańszych kolizji wychodził zawsze zwysięsko... 
   Twarzyczkę miał mało mówiącą, ale pięknych rysów, jasną, niby dobroduszną, oczy duże 
niebieskie, usta miłego wyrazu. Tuzinkowy dowcip, który się nabywa kawałkami, a potem składa 
jak kastecik, służy mu na dni powszednie bardzo wystarczająco. 
   Książę naprawdę mało się uczył w życiu, a umiał wielce — chwytać w powietrzu ulatującą 
mądrość, wiadomostki, i cudnie umiał je zużytkowywać... 
    
   W istocie był zupełnym nieukiem — lecz i ludzie o tym nie wiedzieli, i on był pewien, że się z 
tym nie wyda. 
   Z żywością wielką i grzecznością nadskakującą Eustaszek zbliżył się do kuzynki. Liczył się 
bowiem do kuzynów... ale w tym stopniu, który do ołtarza nie jest zawadą. 
   Panna Jadwiga przyjęła go zrazu tak zdradziecko dobrze — iż nabrał otuchy. Stał się prawie 
zuchwałym. Księżniczka go wyzywała; wygadywał się nadzwyczaj śmiało i stanowczo... 
   Już się był tak rozpędził, a matka z rozkoszą przysłuchywała się rozmowie, prowadząc niby po 
cichu drugą z księciem Marcinem, aby młodym zostawić swobodę jak największą, gdy księżniczka 
paplaniną zniecierpliwiona nagle zwróciła zręcznie rozmowę ku przedmiotom naukowym... 
   Z literatury — Eustaszek znał tylko to, co było modnym, leciuchnym i chodziło po salonach... 
   Były to właśnie lata, gdy we Francji rozpoczynała się walka szkoły nowej ze zbutwiałym 
klasycyzmem. Zajmowała ona umysły i u nas, bo się też wkrótce, choć w inny sposób, odbić miała 
we własnej naszej literaturze. 
   Panna Jadwiga żwawo poczęła naciskać na księcia pytaniami w przedmiocie, który był dla 
niego tak jak obcym. 
   Nawet imiona szermierzy nowych, głośne we Francji — księciu po większej części były nie 
znane. 
   Księżniczka, która się przygotowywała może za wcześnie z erudycją nie tylko francuską, ale, 
co gorsza, niemiecką, tak poczęła nacierać na kuzyna — iż nie mógł już inaczej się ze swej 
niewiadomości wytłumaczyć, tylko w żart obracając uczoność. 
   — Przyznaję się kuzynce — rzekł z uśmiechem wy— muszonym — że w tych przedmiotach 
mało jestem biegły... Lubię bardzo poezję i literaturę w ogóle, ale od czasu, jak mnie wir życia 
pochwycił, zajmuję się nimi mało... 
   — Lecz lubiąc poezję — odparła Jadwiga — nie pojmuję, jak ją można zaniedbać... kuzynek 
przynajmniej musisz choć nieśmiertelnych klasyków znać dobrze. Co mówisz o Dantem? 
   Dantego imię zaledwie było znane księciu Eustaszkowi. 
   — A! — podchwycił, przypominając coś sobie. —Tak! Dante! Piekło! 
   Jadzia się uśmiechnęła. 
   — Nie tylko Piekło — przerwała, patrząc nań z góry. — Czyściec i Raj są może piękniejsze 
jeszcze... Wolisz zapewne Homera? 
   Kuzyn spojrzał na nią, jakby błagając o litość — nie odpowiedział nic. 
   Księżniczka była nielitościwą. Poczęła zachwalać Goethego i unosić się nad nim. Wspomniała 
o Herderze... Przeskoczyła potem do V. Hugona i Lamartine'a... 
   Szczęściem książę znał Medytacje i coś o nich powiedzieć umiał pochwyconego od drugich. 
   Jadzia natarła nań zaraz i po wymianie kilku słów zmusiła go do milczenia. Wyczerpał się 
rychło... 
   Bardzo prędko pobity — Eustaszek stracił pierwszą swą śmiałość i wpadł w humor niedobry. 
   Zręcznie dosyć zaczął próbować, czy mu się nie uda rozmowy sprowadzić na grunt inny, lecz 
Jadzia była nieubłagana. 
   Wszystko to, czym zwykle wojował w salonach młody paniczyk, tu na nic mu się przydać nie 
mogło. Wtrącił coś z plotek miejskich, lecz panna, nie dając mu dokończyć, oświadczyła, że to jej 
nie obchodzi wcale. 
   Matka, śledząca nieszczęśliwy przebieg rozmowy, uląkłszy się o swego protegowanego, 
musiała się do niej wmieszać sama, aby go wyratować. Naówczas panna Jadwiga z sarkastycznym 
uśmiechem zasunęła się w głąb kanapy, założyła ręce i gryząc kwiatek w ustach, swoim 
zwyczajem poczęła na sufit spoglądać. 
   Eustaszek, trochę śmiałości odzyskawszy, przeszedł do herbaty, lecz w głębi duszy darować 
nie mógł kuzynce, że się na nim nie poznała — tak zły smak miała. 
   Przy herbacianym stole śmiała panna Jadwiga wystąpiła z formalnym pozwem przeciw 
młodzieży męskiej bawiącej się końmi, tańcem, grą — wszystkim oprócz tego, co było poważnym 
i mężczyzny godnym. 
   Książę Marcin słuchając truchlał. 
   Kuzynek pozwolił sobie stanąć w obronie rodzaju męskiego i swych rówieśników, dowodząc, 
że właściwie nauka, jak inne powołania, jest rzeczą pewnej klasy, a dla ludzi du monde jest dosyć 
poloru... 
   — Za zielone dla was te winogrona — odparła Jadzia — i dlatego gotowiście oddać innym. Ja, 
przyznaję się — dodała głośno i dobitnie — nie mogłabym nigdy na serio wziąć mężczyzny, 
którego by zadania wieku najwznioślejsze, zaprzątające umysły wielkie nie obchodziły i były mu 
obce... 
   Zmieszali się tym nie tylko książę Eustachy, ale matka, która wymieniała spojrzenia z księciem 
Marcinem... 
   Młody gość widząc, że już nie ma nic do stracenia, żartować począł. 
   — Kochana kuzynko — odpowiedział, głowę przed nią skłaniając — przyznaję ci słuszność co 
do nas, biednych nieuków; lecz pozwól sobie powiedzieć, że o ile nauki brak może nam uwłaczać, 
o tyle jej zbytek w kobiecie bywa... 
   Jadzia się zaczerwieniła; książę urwał nagle. 
   — Miejże odwagę dokończyć — dodała — miałeś ochotę powiedzieć — śmiesznym? Tak? 
Więc wolę być śmieszną niż — głupią — dołożyła po francusku (J'aime mieux ętre ridicule que 
bite). 
   — Przepraszam — wtrącił już na swoim gruncie będący Eustachy — śmieszność zabija. 
   — Tak — tych, co są słabi jak muchy — odezwała się panna Jadwiga. — Wiesz, książę, que du 
sublime au ridicule... Śmiać się i wyśmiać można wszystko, nawet Boga i religię; ale to nic jeszcze, 
gdzie rozumu brakuje... 
   Zarumienił się kuzynek. 
   Księżna matka siedziała jak na szpilkach. Wtem Jadzia, jak gdyby litością tknięta nad gościem, 
z uśmieszkiem szyderskim rzekła głośno: 
   — No kuzynku — dosyć już tej polemiki bardzo nie w miejscu: mów nam o ostatnim balu 
hrabiny Krysztofowej, będziesz w swoim żywiole... 
   Dotknięty do żywego Eustaszek, udając, że nie zrozumiał, chwycił temat podany i z werwą, 
której mu gniew dostarczył, począł opis komiczny balu, który miał w istocie obfitować w bardzo 
ciekawe epizody... 
   Jadzia, założywszy ręce, rozparta słuchała z uśmieszkiem pogardliwym. 
   Kiedy niekiedy Eustaszek rzucał na nią okiem i mieszał się, spotkawszy wejrzenie pełne 
wyższości, politowania, niesmaku i pogardy. 
   Krew biła mu do głowy — lecz musiał dotrwać do końca, wysypać, co miał rakiet i bukietów, 
udając, jak gdyby wcale się pobitym nie czuł. Jadzia zresztą, płacąc za ostre słówka, którymi go 
skarciła, przysługiwała mu się herbatą, przysuwała ciastka, była grzeczną jak dla dziecięcia. 
   Znaczenie całej tej utarczki, szczególniej dla matki było wielkie i — bolesne. Zrozumiała ona, 
że została odgadniętą i — pobitą; że córka tego nic nie znaczącego salonowego panicza odprawiła, 
aby jej pokazać, że się na podobny lep nie da złapać... 
   Wieczór skończył się ostygnięciem rozmowy, znużeniem, i książę Marcin, który, choć 
niejasno, widział, że się Eustaszkowi nie powiodło, trochę wcześniej niż zwykle go wyciągnął. 
   Zaledwie znaleźli się w ulicy, gdy Eustaszek, ziewnąwszy szeroko, zagadnął opiekuna: 
   — Z Jadzi zrobiło się coś — prawdziwie politowania godnego! 
   — Jak to? jak to? — przerwał Marcin. 
   — Pedantka i sawantka! nieznośna... 
   — W istocie bardzo uczona, ale to nie przeszkadza... 
   — Owszem, to przeszkadza bardzo, aby kto niebiegły w tych wszystkich pięknych rzeczach, 
które ona udaje, że umie i zgłębia — mógł się do niej posunąć. Kochany kuzynie — gdyby miała 
nie jeden, ale cztery klucze Zabiskie... 
   — Och! och! — przerwał Marcin. 
   — Mnie do tego domu ani czterema parami wołów nie wciągniesz... admiruję ją, ale w tym jej 
papierowym rozumie nie sposób mi się zakochać... 
   — Och! och! — powtórzył książę. I tak się rozstali. 
   Trzeciego dnia potem przypadała lekcja pana Celestyna u księżniczki. Przygotowania do niej 
nie uszły ani oka matki, ani bystrego wzroku panny Klary. Z wieczoru Jadzia była ożywiona i 
wesoła, a rano wstawszy nie mówiła o niczym tylko o lekcji i nauczycielu. 
   Zdawała się nawet naumyślnie go przypominać przy matce, która, zagryzając usta i szarpiąc 
chusteczkę, milczała. 
   Tymczasem około południa przyniesiono list do księżny matki, gdy córka była w salonie... Nie 
zwracała ona na niego uwagi, dopóki nie zobaczyła, że księżna Eufrezja rzuciła się na kanapie, 
drgnęła i zerwawszy się z niej żywo — siadła widocznie rażona odebraną wiadomością. 
   Przychodziło to tak niespodzianie, tak nieprzygotowanie, iż księżna, straciwszy głowę, 
zawołała głośno: 
   — Słowo honoru! jam temu nie winna! 
   Uderzona tym wykrzyknikiem Jadzia, która miała, albo raczej przywłaszczała sobie 
pozwolenie czytania, co się jej podobało — pochwyciła list w rękę... zaczęła drżeć, zbladła i z 
krzykiem dziwnym osunęła się na krzesło zemdlona. 
   Spostrzegłszy to, księżna o mało nie padła też z przestrachu, chwyciła dzwonek ze stolika i tak 
gwałtownie poczęła wołać na pomoc, iż co żyło w domu się zbiegło... Panna Klara, kamerdyner, 
pokojówki, matka otaczali omdlałą, którą cucić poczęto wszelkimi środkami, zawsze będącymi 
pod ręką, gdyż księżniczka skłonna była do podobnych wypadków, które przybierały czasem 
znamiona epileptyczne. 
   Księżna Eufrezja starała się dlatego zapobiegać wszelkim gwałtowniejszym wzruszeniom dla 
Jadzi — bo po każdej kryzys tego rodzaju następowała słabość, której lekarze unikać polecili. 
   Gdy po długim odcieraniu, kropieniu, poddawaniu do wciągania różnych rzeźwiących 
zapachów księżniczka nareszcie otworzyła oczy — nie mogła się podnieść o swej sile i kobiety, 
wziąwszy ją na ręce, musiały zanieść na łóżko. 
   Matka we łzach szła za nią. List, na który panna Klara rzucić okiem czas miała, bo leżał na 
ziemi u nóg omdlałej, zawierał grzeczną wymówkę pana Celestyna, iż z powodów 
nieprzewidzianych, a od woli jego niezależnych, będzie musiał zaprzestać udzielania lekcji. 
Dziękował on za wszystkie względy, jakich doznał w domu księżny i — polecał się zimno a 
grzecznie łaskawej pamięci. 
   Księżniczka, chociaż odzyskała przytomność, leżała z oczyma osłupiałymi, bezmowna, blada 
jak trup; chwilami tylko spazmatyczne drgnienie zdradzało w niej grę myśli... i uczuć. Czoło miała 
zmarszczone groźnie, usta zacięte, a zwykle starszą się nad wiek swój wydając, teraz coś 
chorobliwie strasznego miała w rysach zmienionych. Matka i panna Klara, odprawiwszy sług 
resztę, krzątały się koło niej w milczeniu, bo księżna lada słowem niebacznym obawiała się burzę i 
nowy atak wywołać. 
   Lekarz, po którego już dwóch posłańców pobiegło, nie przybywał. 
   Od dawna w domu tym znany doktor Landler oswojony był z wypadkami podobnymi i jemu 
jednemu biedna matka zwierzyć się mogła poufnie, mówić z nim otwarcie. Był on przyjacielem, 
dla którego nie miano tajemnic. Jako człowiek ze wszech miar zacny, doktor Landler, jako lekarz 
nawykły do chorób wielkiego świata, które są w połowie chorobami imaginacji, miał tę wadę, że je 
lekceważył. 
   Nie dawał tego znać po sobie, lecz — może miał słuszność w znaczniejszej części — leczył je 
środkami obojętnymi, dając działać czasowi i tej wyobraźni, która słabości rozpieszczonych 
tworzyła. 
   Prawie zawsze pacjenci czynili z nim, co chcieli, dozwalał im, czego zażądali, sprzeciwiał się 
jak najmniej. Lubiono go bardzo, gdyż oprócz sławy swej doktorskiej był w towarzystwie 
człowiekiem miłym i muzyką się zabawiał, którą namiętnie, choć dość nieszczęśliwie uprawiał. 
   W ciągu dnia trudno było znaleźć doktora Landlera w domu i tym razem dwaj posłańcy z 
niczym powrócili. 
   Panna Jadwiga leżała ciągle w takim stanie osłupienia, gdy nagle, jakby rzucona siłą jakąś 
piorunową, zerwała się, siadła, powstała. Oczy jej zwróciły się ku matce... panna Klara, 
przewidująca scenę, której nie powinna była być świadkiem — wymknęła się natychmiast... — 
Mama więc chce, abym umarła! — zawołała Jadzia. — Rozumiem dobrze, co ten list znaczy. Dano 
odprawę Celestynowi... Mówiłam wczoraj mamie — jeśli go widzieć nie będę — umrę! 
   Ze złożonymi rękami księżna Eufrezja stała przed nią. 
   — Dziecko moje! — krzyknęła — słuchaj — przysięgam ci na wszystko, co jest najświętszego 
— nie jestem winna temu, co się stało — nie wiem nic — na Boga! na krzyż, na Ewangelię ci 
przysięgam! 
   Jadzia popatrzyła na matkę, płacząc rzuciła się na łóżko, odwróciła, zakryła twarz i szlochanie 
jej tylko słychać było... 
   Zaczęta rozmowa skończyła się na tym. W chwilę później księżniczka zawołała, aby jej list 
Celestyna podano... Wzięła go w ręce drżące, odczytała milcząc raz i drugi i potargany rzuciła na 
ziemię. 
   Matka płakała. 
   Sama nie wiedziała, jak radzić. Niepodobna jej było posyłać po Celestyna i prosić go — krok to 
był upoka rzający, kompromitujący, niemożliwy. Sądziła, że może ofiarą jej kryzys i cierpienia 
pozbędzie się z domu niebezpiecznego gościa. Czekała doktora: książę Marcin, choćby był 
wezwany, wiedziała, że jej nic oprócz kondolencji nie przyniesie. 
   Jadzia pozostała nieruchoma na łóżku, nie chcąc ani spojrzeć, ani się odezwać do matki. 
   W kilka godzin dopiero nadbiegł niespokojny doktór Landler. Matka wyszła na jego spotkanie 
do pierwszego pokoju. 
   — Nowa kryzys — zawołał całując w rękę księżnę Landler, który miał powierzchowność 
człowieka wielkiego świata i był wcale pięknie zakonserwowanym średnich lat mężczyzną. — 
Nowa kryzys spowodowana pewnie jakąś fraszką! 
   Księżna nie chciała się zwierzyć całkowicie 
   — Na ten raz, kochany konsyliarzu, nie była to fraszka, ale przykrość — wypadek... fantazja, 
która, boję się, aby niełatwą nie była do zwyciężenia. 
   — Nie mogę wiedzieć, co to było? — szepnął, bacznie wpatrując się w matkę, doktór Landler. 
   Księżna zamyśliła się. 
   — Doktór — rzekła — jest tak dobrze jak spowiednik obowiązanym do tajemnicy, 
szczególniej gdy niebaczne słówko może fałszywe wykłady ściągnąć... 
   Landler się skłonił, księżna zbliżyła się do niego. 
   — Jadzia się po dziecinnemu przywiązała do profesora, który dawał jej lekcje — rzekła. — 
Odebraliśmy list, że zmuszony jest się oddalić; to ją tak dotknęło... 
   Doktór spojrzał bacznie w oczy księżny, która niespokojności swej ukryć nie umiała. 
   — Fantazja dziecinna? — podchwycił bardzo cicho. — Mówmy otwarcie, mościa księżno... 
panna Jadwiga ma lat ośmnaście... 
    
   — Ale jest dziecinną. 
   — Jest nadzwyczaj na swój wiek rozwiniętą i umysłowo, i uczuciowo, i... co do 
temperamentu... — mówił doktór. — Któryż to profesor? 
   Księżna się zawahała. 
   Nierychło szepnęła nazwisko, jakby zmuszona. Znał go doktór i poruszył głową, marszcząc 
się. 
   — Chodźmy do chorej — rzekł sucho. Spodziewali się zastać ją leżącą z głową zakrytą, tak jak 
ją matka porzuciła. Jadzia siedziała już na łóżku, z włosami rozpuszczonymi, blada, oczy 
wlepiwszy w podłogę, jakby zdrętwiała. Niezmierna boleść malowała się na jej twarzy. 
   Wejście doktora, którego kroki posłyszeć i poznać mogła, nie zdawało się na niej żadnego 
czynić wrażenia — nie poruszyła się nawet. Doktór Landler podszedł bliżej, powoli ujął ją za rękę 
— lecz księżniczka cofnęła mu ją natychmiast. Siadł, poczynając badać łagodnie. 
    — Znowu jakaś nieostrożność — rzeki do niej. 
   — Nie — odparła sucho, nie patrząc na niego — ale wielka, bardzo wielka przykrość. Tym 
razem — dodała — nie tak łatwo mi będzie przyjść do siebie... 
   Landler pomyślał trochę. 
   — Ja, po energicznym charakterze pani, który znam dobrze, spodziewam się więcej — rzekł 
łagodnie. — Życie nie może być przy najczulszej opiece zabezpieczone od wypadków, od 
przykrości... księżniczka wie to dobrze i wymoże na sobie. 
   — Są boleści silniejsze nad wolę człowieka — rzekła śmiało panna Jadwiga. 
   Doktór się zdumiał; pojął, że rozmowy dalej niepodobna prowadzić. 
   — Pozwoli mi pani puls zobaczyć? 
   Obojętnie księżniczka wyciągnęła rękę — oczy jej ciągle wlepione były w podłogę. 
    Po chwili Landler wstał i nic nie mówiąc, poszedł receptę zapisać. Matka i on poszeptali z sobą 
— oddalił się z grzecznym pożegnaniem. 
   — Doktorze! — szepnęła księżna przy rozstaniu, kładąc palec na ustach — doktorze... 
   Z uśmiechem przyciskając białą swą rękę do piersi na znak, że mu zaufać było można, Landler 
wyszedł z twarzą, która aż do progu zachowała się wypogodzoną. Za drzwiami zachmurzył się i 
zadumał. 
   Przyniesionego lekarstwa księżniczka pomimo zaklęć i próśb matki brać nie chciała. Próżne 
były nalegania na klęczkach. 
   —? Żadne lekarstwo mi nie pomoże — odezwała się sucho. 
   Wieczór i noc przeszły w trwodze, czuwaniu, a stan księżniczki nie zmienił się wcale. Milczała, 
pokładała się, zadumywała, płakała, a na zapytania i pieszczoty matki odpowiadać nie chciała 
wcale. 
    
   Ponieważ nie pogorszyło się widocznie, księżna nabierać zaczęła otuchy, iż cierpienie samą 
naturą swą z czasem złagodzi się i — wielkie zadanie pozbycia się niebezpiecznego dla Jadzi 
człowieka, okupione kilku dniami trosk, szczęśliwie rozwiązane zostanie. 
   Doktor, który przybył nazajutrz, nie znalazł nic nowego, nastawał tylko na jakiś środek 
uspakajający, który zapisał — i odszedł, potakując nadziei księżny — iż choroba sama przez się 
przesili się i przejdzie. 
   Trzeciego dnia jednak księżniczka z łóżka nie wstała, osłupienie się zwiększyło, przyszła 
gorączka, doktor zmienił lekarstwo i — nie taił, że się to przeciągnąć może. 
   Stanu biednej matki, na przemiany nabierającej nadziei i śmiertelną trwogą drżącej — 
odmalować niepodobna. Przywiedziona była prawie do rozpaczy; ale jedyny ratunek — 
przywołanie na powrót nauczyciela — był uznany za niemożliwy. 
   Wezwany dla roztargnienia raczej, niż dla dorady, książę Marcin podzielał zdanie matki, iż — 
bądź co bądź — pozbyć się było potrzeba tego człowieka. 
   Upłynął tydzień. Chociaż choroba rozwijała się powoli, postęp jej jednak był bardzo widoczny; 
księżniczka nie wstawała z łóżka, chociaż sama kilkakroć próbowała. Siły ją opuszczały, mdlała. 
Nocami panna Klara słyszała ją płaczącą, mówiącą do siebie i z przerażeniem kilkakroć rozeznała 
wyrzeczone słowo: — umrzeć. 
   Doktór Landler tłumaczył się z nieskuteczności swych leków tym, że na cierpienia moralne, na 
przypadłości nerwowe medycyna środków nie ma. 
   Księżna zalewała się łzami. 
   Jadzi było coraz gorzej. 
   Po wieczornej z siostrą rozmowie Celestyn noc całą przesiedział na łóżku, nie kładąc się. 
Czerwcowy wczesny poranek zastał go przy zgasłej lampce w myślach pogrą— żonego. Walczył z 
sobą — cierpiał; lecz obowiązek był tak jasny, tak niewątpliwy, droga tak jedyna i prosta, że wahać 
się nawet nie godziło. Wiedział, co był powinien uczynić. 
   Pierwsze to serce, które dla niego zabiło tak gwałtownie, rozbudziło w nim uczucie wielkie, 
jedno z tych, co na całe życie w sercu, jak pierwszy odcisk na nietkniętej płycie zostają. 
Księżniczka była dla niego duszą siostrzaną, bez której życie musiało być wieczną żałobą. Lecz 
ponad uczuciem stała niezbłagana powinność. 
   Nawykły dotąd spowiadać się ojcu ze wszystkiego, nie umiejąc kłamać, nie chcąc zbyć go 
fałszem, Celestyn postanowił w głównych przynajmniej zarysach wyznać ojcu, co go zmuszało 
natychmiast dom księżny opuścić. Miał zamiar, choć bez wielkiej nadziei umieszczenia się, 
wyjechać do Wilna i starać się o posadę nauczyciela. 
   Przyznanie się ojcu — tym konieczniejszym mu się zdawało, że zabezpieczało go od słabości 
własnej, której się lękał. 
    Przywiązanie do księżniczki już mu poddało sofizmat — by nie rozstając się z nią, starał się 
uleczyć ją i siebie z uczucia, które nigdy uprawnionym być nie mogło. 
   Tak zwana wedle dawnego obyczaju, z czasów rządów na Ukrainie, kancelaria pana Joachima 
znajdowała się przez ścianę od pokoju syna. Zwykle bardzo rano z sypialnego pokoju przychodził 
do niej stary i tu chodząc pacierze i koronkę półgłosem odmawiał. Celestyn tak był nawykły do 
regularnego spaceru ojca, do mierzonych kroków jego i przestanków, że mógł niemal przewidzieć 
z pewnością, kiedy ukończy pacierze. 
   Czekał tylko na to. 
   Stary pan Joachim do odwiedzin syna o tej porze nie nawykły, zdziwił się trochę, ujrzawszy go 
nieśmiało przekraczającego próg. 
    
   Wczorajsza twarz posępna, dzisiejsze przybycie zapowiadało ojcu jakiś wypadek 
niezwyczajny. 
   Rodzicielskie serce zadrżało: nie mogło to być nic — pomyślnego... Zakłopotanie Celestyna 
przy powitaniu zwiększyło jeszcze trwogę pana Joachima. 
   Lecz nie darmo go purytaninem niegdyś zwano. 
   Wlepił oczy w syna i westchnąwszy, odezwał się głosem męskim: 
   — Mów; od wczoraj widzę, że masz coś na sercu. Mężczyźni jesteśmy, bez przygotowań — 
śmiało... 
   Wyciągnął rękę, którą syn ucałował. 
   — Chciałem tylko uprzedzić kochanego ojca — rzekł Celestyn — że lekcje u księżny porzucić 
muszę. 
   — Z jakiego powodu? 
   Celestyn się zawahał, pot mu wystąpił na czoło. 
   — Cóż? uchybiono ci? — dodał ojciec. 
    
   — Nie — przeciwnie — odezwał się syn. — Księżniczka aż nadto jest dla mnie uprzejmą — 
lękam się, abym nie był posądzony, żem się starał pozyskać jej serce. Osoba młoda, żywa... 
   Zachmurzył się pan Joachim. 
   — Pokochała się w tobie — rzekł ponuro. Celestyn nic nie odpowiedział. 
   — Jeżeli masz najmniejszą oznakę, że księżniczka jakąś fantazją pańską zaprzątnęła sobie 
głowę — potrzeba stamtąd uciekać. 
   — Z tym postanowieniem tu przyszedłem do ojca — odezwał się Celestyn — ale muszę 
księżniczkę wytłumaczyć... Jest to zapewne tylko proste nawyknienie do kogoś, co ją umysłowo 
lepiej mógł ocenić i zrozumieć... Żyje w otoczeniu ludzi tak... pospolitych... 
   Pan Joachim ręką dał znak, aby mówić przestał. Sam zamyślony jak wryty stał długo. 
   — Zdaje mi się też, kochany ojcze, że najlepiej będzie, gdy usprawiedliwiając moje wyjście z 
domu księżny, na jakiś czas się oddalę... Chciałbym wyjechać do Wilna; mogę, spodziewam się 
otrzymać z czasem posadę choć gimnazjalnego profesora... 
   — Wiesz, że ja cię w niczym nie krępuję — odparł pan Joachim. — Radzę, ale już nie 
rozkazuję. Opieka ojcowska nie ustaje nigdy, lecz w twych latach władza musi ustać. Moje pojęcia 
o świecie i przyszłości, zastarzałe trochę, fałszywe być mogą. Masz własną wolę, nią się 
powinieneś kierować. 
   To mówiąc uścisnął go, oczy miał łzami zaszłe. 
   — Jedź — rzekł — niech cię Bóg błogosławi! — zacnym jesteś i rozumnym... 
   Głos mu drżał. Widać było, że zapytać chciał jeszcze nie o jeden szczegół może, ale się 
wstrzymywał przez uczucie delikatności. Niemiło mu było męczyć syna, w którego twarzy boleść 
widział. Lękał się zanadto dowiedzieć, nawet odgadnąć. 
   — Jedź — powtórzył. 
   Celestyn pocałował go w rękę, odetchnął lżej — i widząc, że pan Joachim milczy, oddalił się 
po cichu. 
   Teraz już cofnąć się z postanowieniem było niepodobieństwem. 
   Wróciwszy do swego pokoju, Celestyn, jakby mu brzemieniem ogromnym ciążyło spełnienie 
ostatniej ofiary, usiadł list pisać natychmiast, aby go wysłać jak najprędzej. 
   Dzień cały miał wolny — oznajmił matce, iż spędzi go w mieście, i chciał wyjść, siostry nie 
żegnając, gdy Leokadia zabiegła mu drogę. Spojrzała w oczy i wciągnęła do swego pokoiku. 
   — Byłeś u ojca — spytała głosem drżącym. Celestyn potwierdził skinieniem głowy i 
dobywszy list, pokazał adres jego. 
   Ze łzami w oczach Leokadia rzuciła mu się na szyję. 
   — Jesteś — moim kochanym, szlachetnym — moim idealnym Celestynem! — kocham cię! — 
zawołała. — Wiem wszystko... walczyłeś z sobą — wyspowiadałeś się ojcu — mosty spalone! 
honor ocalał... Bóg ci ofiarę osłodzi! 
   Celestyn wymknął się, pożegnawszy ją ściśnięciem ręki... 
   Na Pradze jeszcze znalazłszy posłańca, pozbył się listu, który go palił, i — powlókł się bez 
żadnego celu do miasta. Wszystko zdawało się skończonym — lecz w istocie od tej chwili dopiero 
zaczynała się męczarnia, o której Celestyn nie miał wyobrażenia. Na próżno starał się otrząsnąć ze 
wspomnień natrętnych, z tęsknoty przygniatającej go... Niepokój serca przychodził do myśli, mącił 
głowę. Usiłował odpędzić naciskające się widma — i z przerażeniem czuł się bezsilnym. 
   Nie widzieć jej nigdy, nigdy nie słyszeć, nie usiąść już przy tym stoliku, u którego tak długie 
razem spędzali godziny, być nagle wygnanym z tego raju, w którym tyle było rozkosznych 
męczarni i rozkoszy dręczących, cała filozofia Celestyna nie starczyła, aby to uczynić obojętnym. 
   Wiedział dobrze, iż gwałtowne uczucia przechodzą, że owoc zakazany był nie do poścignięcia, 
że ból ten musiał zwyciężyć — a w tej chwili cierpienie zdawało się nie do pokonania. 
   Wstydził się słabości swojej. 
   W tym stanie ducha zdawało mu się najlepszym pójść się pokazać choć pozornym zwycięzcą 
Michałowi i w jego chłodnym realizmie, choć on go kaleczył i był mu przykrym — szukać 
antydotu na truciznę. 
   Pan Michał, syn wysokie w hierarchii urzędniczej zajmującego stanowisko człowieka — 
szczęśliwszy od Celestyna, miał już posadę w biurze, stał jedną nogą wprawdzie na niskim 
szczeblu, ale wiodącym do góry. 
   Urzędowe jego zajęcia nigdy go z domu nie wywoły— wały przed dziesiątą; Celestyn 
spodziewał się więc zastać w domu przyjaciela. Rodzice pana Michała, państwo referendarstwo, 
mieli własną kamienicę na Nowym Świecie, a syn zajmował w niej na tyłach kawalerskie 
mieszkanie. 
   Sam on dzwoniącemu do drzwi Celestynowi otworzył. Ubierał się właśnie. Przywitali się 
dosyć chłodno. 
   — Przychodzę ci oznajmić, mój Michale — rzekł Kormanowski — że alea iacta est — 
uwolniłem się od lekcji i w tych dniach wybieram się do Wilna. 
   Michał pocałował go, twarz mu się rozjaśniła. 
   — Tak, to dobrze — odezwał się — wszystko skończone, wolny jesteś i czysty... O twej 
księżniczce zapomnisz łatwo... 
   Celestyn głową potrząsł tylko. 
   — Radziłbym ci jako lekarstwo co najrychlej — rzekł, śmiejąc się, Michał — wejść w 
towarzystwo niewieście. Nic tak nie pomaga na miłość nieszczęśliwą jak miłość szczęśliwa. Jesteś 
bardzo przystojny — miły... nie będzie ci zbywało na pokusach... 
   Śmiał się. 
   — Jedziesz więc do Wilna, no, tym lepiej! — I dodał: — Kiedy? 
   — To zależy... — odparł lakonicznie Celestyn — zawsze jednak, jak będę mógł najprędzej. 
   Rozmowa przybyciem gościa nowego została przerwana. Celestyn, który nie czuł się 
usposobionym do towarzystwa — wyszedł. Błądził czas jakiś po Saskim Ogrodzie, potem po 
ulicach bezmyślnie. Spotkał kilka osób, z którymi obojętną zawiązywał rozmowę na chwilę — w 
końcu nie widział sposobu na zabicie czasu, tęsknoty i nudy, nad powrót do domu i zakopanie się w 
książkach. 
   Czytał, ale nie rozumiał. 
   Dzień wlókł się, jakby nigdy nie miał się skończyć. 
   Leokadia zaglądała do niego, nie wznawiając rozmowy o drażliwym przedmiocie; ojciec 
chodził posępny, ale nie zagadywał go już o nic więcej; matka, która o wyjeździe do Wilna była 
zawiadomiona, nie będąc wtajemniczoną w powody, kłopotała się wyprawą. Serce jej coś 
odgadywało, lecz nawykła była nie pytać i nie badać, przyjmować, co los przynosił — modliła się 
więc po cichu. Mówiła sobie: — Jeśli mi oni nie zwierzają się z tego, widać, żem ja o tym wiedzieć 
nie powinna... Ale coś w tym jest... 
   Podróż zapowiedziana do Wilna nie tak była jednak łatwą do uskutecznienia, jak się zdawało. 
Ówczesne środki komunikacyjne wcale były inne i podróżny niezamożny czekać musiał na 
żydowską budę, na towarzyszów podróży, na okazję. Celestyn sam nająć sobie furmana nie mógł, 
koszt był wielki. 
   Ojciec, mający znajomości i wielce praktyczny, sam wprawdzie starał się ułatwić podróż 
synowi, chodził, rozpatrywał, posyłał — lecz, jakby na przekorę, okazji przyzwoitej, bezpiecznej, 
dogodnej nie było. 
   Tydzień więc przeciągnęły się te poszukiwania na próżno. Celestyn spędził go już, nie mając 
wcale do miasta ochoty, siedząc w domu i męcząc się pracami, które mu nie smakowały, ani się 
wiodły. 
   Nareszcie Leokadia, widząc go coraz bardziej smutnym i znękanym, sama zaczęła wypędzać 
na miasto, do znajomych, do rozerwania się. Oprzeć się jej nie mógł. 
   Bez ochoty, z musu poszedł powoli do Warszawy, niedobrze wiedząc, co zrobi z sobą. Na 
Krakowskim Przedmieściu, gdy jak najmniej chcąc być spostrzeżonym przemykał się bokiem, 
sykanie i wołanie, których z początku nie brał do siebie, zmusiło go głowę odwrócić. 
   Z karetki wysiadał doktór Landler, którego w domu księżny spotkał, ale się z nim znał mało. Z 
pośpiechem wielkim, grzeczny zawsze lekarz, po bardzo uprzejmym powitaniu i uwadze, że 
dawno nie miał przyjemności itd., szepnął, że miałby parę słów do pomówienia. 
   — W ulicy, widzi pan — dodał — niedogodnie jest stać na oczach ludzi... Siadaj pan ze mną na 
chwilę. 
   Naleganie to zdziwiło trochę Celestyna, wprawiło go w niepokój — lecz oprzeć się nie miał 
powodu. Siedli więc razem do powozu, którego firanki ostrożny doktór zapuścił i zwrócił się do 
Celestyna. 
   — Bardzo rad jestem, żem pana spotkał — rzekł — bo w nader drażliwej okoliczności 
potrzebuję od niego objaśnienia. 
   Pomyślał trochę i wyciągnął do niego rękę. 
   — Wiem, że pan dobrze życzysz domowi księżny Eufrezji, znam szlachetny charakter jego... 
nie potrzebuję go prosić, aby to, co mówimy, zostało pomiędzy nami. 
   Celestyn zapłonął cały, mrucząc coś niewyraźnie. 
   — Księżniczka Jadwiga — mówił doktór dalej — jest chora, jest nawet mocno chora — mogę 
powiedzieć wreszcie, iż... słabość przybiera charakter ewentualnie życiu zagrażający... 
   Popatrzył w oczy długo Celestynowi, który zmieszany wzrok spuścił. 
   — Tak jest — powtórzył — księżniczka niesłychanie nerwowa... temperament żywy, 
rozpieszczona... Matka i rodzina są w rozpaczy; ja, jako lekarz i przyjaciel domu — rad bym to 
biedne dziecię ratował... Ale do tego potrzeba może więcej świadomości położenia niż leków... 
Mam powody do silnego podejrzenia, iż księżniczka Jadwiga... choruje z przyczyny oddalenia się 
pańskiego od tego domu... 
   Celestyn chciał zaprzeczyć, doktór mówić mu nie dał. 
   — To nie ulega wątpliwości — dodał żywo. — Kwestia tylko dla mnie, czy to samowola, czy 
inne uczucie główną gra rolę. Mogło się jej nie podobać, że się ktoś śmiał uwolnić, chociaż ona go 
sobie mieć życzyła — i mogła się też... przywiązać. Ostatnie przypuszczenie dla mnie byłoby 
zupełnie usprawiedliwionym... 
   Celestyn milczał. 
   — Tu idzie może o życie księżniczki — dorzucił doktor bardzo poważnie. — Daję panu słowo 
na to, iż ono jest zagrożone. Ja potrzebuję wiedzieć, jak... bliskie były pańskie z księżniczką 
stosunki. 
   Oburzył się Celestyn. 
   — Stosunki moje ograniczały się do lekcji obowiązkowych — zawołał. — Księżniczka była 
dla mnie uprzejmą... nic więcej. 
   Gdy to mówił, twarz mu pałała, głos drżał. 
   — Lecz — dorzucił mimowolnie — miałżeby stan zdrowia księżniczki istotnie... 
   — Stan jej zdrowia jest bardzo zły — bardzo groźny. Czas nie tylko nie przynosi ulgi, ale 
groźne te symptomata potęguje. Nerwy są niekiedy tak rozdraźnione, iż się niemal o umysł lękać 
by można. 
   Wlepił oczy w Celestyna, który drżał z poruszenia. 
   — Panie konsyliarzu — odezwał się — boleśnie by mi było, gdyby, z pozorów sądząc, ludzie, 
rodzina, pan wreszcie na mnie winę składali tego dla mnie nie pojętego wypadku. Mogę panu 
zaręczyć słowem uczciwego człowieka, żem uczucia żadnego ani się starał wywołać, ani był 
świadom... Jestem zupełnie niewinien. 
   — A ja o tym najmocniej przekonany — wtrącił doktor, kładąc mu dłoń na rękach. — Znam 
Jadzię od dzieciństwa... nikt się jej narzucić nie może, ma fantazje własne, jest samowolna, ale 
idzie o jej życie... a razem i o matkę... o rodzinę... Mów mi pan otwarcie, ja potrzebuję to, ja to 
wiedzieć muszę... Ona kochała się w panu... dała mu to poznać? Mów pan otwarcie, jak na 
spowiedzi... — powtórzył doktor. 
   — Gdym się mógł tej fantazji domyśleć, bo inaczej 
    nazwać nie śmiem tego uczucia — rzekł Celestyn — natychmiast oddaliłem się. 
   — To było postępowanie piękne, szlachetne — odezwał się Landler — lecz przebacz mi, że go 
tak egzaminuję — jest to w obyczaju doktorskim. Panna Jadwiga dała to panu poznać? w jaki 
sposób? 
   Celestyn zarumienił się mocno — milczał. 
   — Powtarzam mu, że tu idzie o życie, o spokój — rzekł żywo Landler — w jaki sposób? 
   — Bardzo nieśmiały i może nawet niewyraźny — począł Celestyn, stając w obronie 
księżniczki. — Ja nawet mam sobie do wyrzucenia, żem to wziął nazbyt serio... nic w tym nie 
było... 
   — Choroba dowodzi, żeś pan się nie mylił i że uczucie było bardzo... serio — odparł, 
uśmiechając się, doktor — chociaż wcale za tym nie idzie, aby gwałtowność uczucia zwłaszcza w 
tak młodym dziewczęciu za jego trwałość ręczyła. Dlatego ja jestem tego zdania — mówił lekarz, 
w oczy patrząc Celestynowi — że zamiast walczyć z tym uczuciem, należało i należy dać się 
przesilić! 
    Doktor odchrząknął i począł poprawiać rękawiczki. 
   — Tak, kochany panie — ciągnął dalej — życie księżniczki jest zagrożone; wszystko, co 
możliwe, czynić musimy, aby ją ocalić, aby umysłowi wrażliwemu nie dać dojść do szału i 
obłąkania — dlatego ja pana widzieć chciałem i na wszelki wypadek go prosić — zaklinać, abyś 
cofnięcie się swoje sam odwołał... To ją uleczy, jestem pewien, a że później owo gwałtowne 
uczucie przy innych wrażeniach, o jakie się matka postara — osłabnie i rozwieje się... za to prawie 
ręczyć można. Więc... 
   Celestyn przerwał żywo: 
   — Przepraszam doktora, ale ja powrócić do dawania lekcji nie mogę... Ojciec mój wie, 
dlaczego się ich wyrzekłem, on na to nie pozwoli, a ja sam, mimo całego szacunku dla domu 
księżny, nie mogę być jakąś igraszką w rękach ludzi, chcących się tylko mną posłużyć, aby się 
mnie pozbyć. 
   Doktor zagryzł usta. Karetka właśnie się przed jego mieszkaniem zatrzymała w ulicy 
Bielańskiej, Landler ujął obie ręce Celestyna. 
   — Zrób mi tę łaskę — rzekł — wstąp do mnie na kieliszek wina i cygaro. Musimy jeszcze 
pomówić z sobą, nie skończyliśmy. 
   Kormanowski upierał się trochę, ale doktor był tak zarazem grzeczny i tak napastliwy, że 
odmówić mu było trudno. Celestyn zaś wolał od razu nieprzyjemną tę rozprawę skończyć, niż mieć 
w przyszłości obawę nowego jej rozpoczęcia. 
   Weszli więc na górę do bardzo eleganckiego, wygodnego, wonnego i wytwornie 
umeblowanego apartamentu. Lokaj w liberii otworzył im drzwi; zasiedli przy stoliku w salonie 
zarzuconym książkami i nutami; Landler się przysunął do Celestyna, który siedział pogrążony w 
sobie i chmurny. 
   — Wiedziałem z góry — rzekł — iż ofiary wielkiej wymagam od pana. Jest to myśl moja tylko, 
matka jeszcze jej nie powzięła, jest w rozpaczy i nie widzi wyjścia... Ja upatruję w tym ratunek... 
Jakże pan, pan, który nie mogłeś nie powziąć pewnej sympatii dla uczennicy, bo takie uczucia 
zawsze ją wywołują, pan nie chciałbyś jej — ocalić życia... przez dumę i — draźliwość miłości 
własnej ? 
   — Nie mówmy o tym — przerwał Celestyn — proszę. Ja bym chciał się, owszem, sprzeciwiać 
szanownemu panu w jego diagnozie i wyborze lekarstwa... Moja przytomność może raczej 
podnieść chorobę, jeśli jej źródło jest w tym, co pan wskazujesz. Przykrość chwilowa przejdzie, 
przesilenie nastąpi, zostanę zapomniany... i — wszystko będzie skończone.
   — Wcale nie! — sprzeciwił się Landler. — Nie tylko przesilenie nastąpić nie może, ale 
choroba wzrasta — nie mamy na nią innego środka... 
   — Tylko mnie poświęcić! — mruknął Celestyn. 
   — Tak, ale pan masz męską energię i to, co dla tego... dziecięcia jest chwili życia osią, dla pana 
zaledwie ciekawą przygodą. Pan łatwo zapomnisz. 
   Przyniesiono wino, przerwano na chwilę przykrą rozmowę. Doktor, zadumany, namarszczony, 
przestał nalegać... Zwracając się z powodu nut porozkładanych na stole do swego zamiłowania 
muzyki, zaczął się sam z niego wyśmiewać. 
   Jakiś czas mówili o rzeczach obojętnych, choć czuć było, że myśleli o czym innym. Celestyn 
wziął kapelusz. Doktor Landler zbliżył się do niego z wielką natarczywością. 
   — W imię współczucia i litości, jakie pan musisz mieć dla domu księżny — rzekł — o jedno 
pana proszę tylko — nie oddalaj się, zaczekaj. Będziesz miał na sumieniu, gdy dziewczę dostanie 
obłąkania albo umrze.... Nie wyjeżdżaj... Wiem i wierzę, żeś pan świadomie nie przyczynił się do 
rozbudzenia tego uczucia — lecz zawsze byłeś powodem mimowolnie, iż się ono rozwinęło. 
Wkłada to na pana niejaki obowiązek. Daj mi pan słowo, że nie wyjedziesz... 
   Celestyn uczuł się wzruszonym, nie odpowiedział nic, ścisnął rękę doktora, dając znak głową, 
że się zastosuje do jego żądania. Gospodarz odprowadził go aż do wschodów. 
   W pałacu księżny, od czasu jak choroba księżniczki zaczęła coraz groźniejsze przybierać 
oznaki, panował niepokój, zamęt, wrzawa, którą księżna matka z nieustannymi, a coraz innymi 
myślami i środkami dręczyła siebie i drugich. Jakkolwiek wierzyła w doktora swego, 
bezskuteczność leków, które wskazywał, przyprowadziła ją do zwątpienia. 
   Wieść o chorobie rozesła się była po mieście, łączono do niej komentarze, ciekawość była do 
najwyższego stopnia rozbudzona. Przyjaciółki i dalekie krewne księżny pod pozorem troskliwości 
o jedynaczkę dowiadywały się nieustannie. Księżna jednym z nich dziękowała przez pannę Klarę, 
inne przyjmowała sama. 
   W rozmowach jednak, choć się czasem zdradzała, nie wydała się nigdy wyraźniej z tym, co 
kryzys spowodowało. Skarżyła się na słabowitość córki; przypominała, iż podobnych ataków 
przebyła już Jadzia wiele. 
   Do najserdeczniejszych przyjaciółek domu należała tegoż co księżna Eufrezja wieku, od 
dzieciństwa z nią związana węzłami najczulszymi, pani markiza de la Beaume. Była ona z tego 
samego domu, co mąż księżny Eufrezji, łączyły je więc stosunki familijne, a charaktery i 
temperamenty zbliżały. Choć już niemłoda, markiza dotąd zwała się i znana była w towarzystwie 
pod poetycznym imieniem Żuliety. 
   Z dawnej podobno piękności dziś jako ślady pozostały na szerokiej rumianej twarzy: maleńki 
nosek, ładne jeszcze usteczka i oczy, które z niebieskich wypłowiały na szare. Biała, rumiana, ale 
do zbytku otyła, zawsze zmęczona najmniejszym ruchem Żulieta lubiła wesołe towarzystwo, 
rozrywki wszelkiego rodzaju, swobodę, podróże, co tylko uprzyjemnia życie. Ciekawa, trochę 
wścibska, nie była złośliwą, choć często drasnęła dowcipem. Owdowiawszy, wychowawszy 
szczęśliwie syna, który już rozpoczynał karierę dyplomatyczną, swobodna, należała do tych od 
opatrzności ubłogosławionych i wybranych, którym życie płynie tak jakoś równo i gładko, że gdy 
im palec narwie lub głowa zaboli, liczą to do wielkich utrapień. Z księżną Eufrezją kochały się, 
znały, zwierzały sobie wszystko; jednakże w pierwszych dniach, gdy Jadzia zachorowała, a Żulieta 
nadbiegła dowiedzieć się, pocieszyć, ofiarując usługi swoje, księżna istotnej przyczyny wypadku 
nie odkryła przed nią. 
   Żulieta badać nie miała zwyczaju natarczywie, domyślała się wiele, ale czekała aż ból i 
potrzeba współczucia skłoni księżnę, by się jej zwierzyła. Bywała co dzień, a że miała prawo 
wnijścia o każdej godzinie, miała też zręczność przypatrzyć się całemu przebiegowi 
macierzyńskiej rozpaczy i męczarni. 
   Wreszcie, co przewidywała, nastąpiło, księżna się jej rzuciła na szyję i wyznała wszystko po 
cichu. Chciała rady, wzywała ratunku. Żulieta rozpłakała się, załamała ręce, dobyła flaszeczkę 
wódki kolońskiej, bez której nie wyjeżdżała nigdy z domu, oblała nią głowę, natarła skronie — i 
siadła obok księżny. 
   Nastąpiło szczegółowe spowiadanie, od pierwszego omdlenia począwszy aż do obecnego stanu, 
który, jak mówił doktor, zagrażać mógł obłąkaniem — a z półsłówek jego domyślać się było 
można gorzej jeszcze. 
   Matka miała tylko łzy i rozpacz. Ratunku nie widziała. 
   — Ale droga moja Freziu! — zawołała Żulieta — ty bo doprawdy tracisz głowę. Najprzód 
zdaje mi się, że chociaż Landler jest bardzo dobrym doktorem, można by wezwać innych do 
porady... 
   — Musiałabym wyznać przed nimi przyczynę choroby — przerwała księżna — to 
niepodobieństwo... 
   — Landler mylić się może... — Tu Żulieta przysiadła się bliżej jeszcze do kuzynki i na ucho 
szeptała żywo: — Ja wierzę tylko w jednego doktora, pewnie słyszałaś o nim... zowią go 
dziwakiem, nazywają szarlatanem — jest przykry, jest niemiły — to prawda, ale dokazuje cudów. 
Domyślasz się, że mówię o Pietraszku... 
   Księżna Eufrezja obiema rękami strzepnęła i chwyciła się za głowę. 
   Ten doktor Pietraszek, który od lat kilku osiadł był w Warszawie w małym dworku w Alejach, 
w istocie nie był podobny do zwyczajnych lekarzy. Posądzano go, że umyślnie ekscentrycznym 
był, ażeby obudzić ciekawość; ci, co go bliżej znali, utrzymywali, iż dziwactwa jego wypływały z 
charakteru, a tego znamieniem szczególnym była miłość swobody, niemożność zastosowania się 
do ludzi i zupełna form przyjętych pogarda. 
   Pietraszek zajmował dworek lichy, nabyty przez siebie, sam jeden. Był on oparkaniony 
wysoko, odosobniony i nie zawsze łatwo się do niego dostać było. Stara kucharka i niemniej stary 
sługa, gbur jak pan, w długiej kapocie, z krótko przystrzyżoną głową, składali cały dwór doktora. 
   Sam Pietraszek, niemłody, średniego wzrostu, mocno przygarbiony mężczyzna z głową nad 
miarę wielką, na pół łysą, zawsze brudną czapeczką pokrytą, chodził zwykle w kapocie wytartej, 
odziany tak, że go za wyrobnika wziąć można było. Zadawano mu w początkach samouctwo i 
nieznajomość medycyny, lecz się podobno wywiódł dyplomem jakiegoś uniwersytetu. 
   Mrukliwy był, niegrzeczny, opryskliwy, niekiedy w mowie aż do grubiaństwa weredyk, a miał 
to do siebie, iż bogatym i wysoko położonym nie folgował i owszem, jak najostrzej się z nimi 
obchodził. Klientelą jego najulubieńszą byli ubodzy i gdy go czasem do najznakomitszych domów 
powoływano, z przekąsem opowiadał, że wprzódy żebraka musi opatrzyć — bo ten doktorów na 
zawołanie nie ma. 
   Jeżeli raczył się udać do którego z pałacowych chorych, szedł zwykle ubrany jak najbrudniej i 
zdawał się mieć w tym przyjemność, by nic i nikogo nie poszanować. Nie powoływano go też, 
chyba w tych razach zdesperowanych, gdy inni doktorowie opuścili chorego — a cała i jedyna 
nadzieja pozostała w tym, którego szarlatanem zwano. 
   Prawdą jednak było, że ten dziwak i grubianin miał oko nadzwyczaj bystre i trafne i że udawało 
mu się robić cuda tak małymi i prostymi środkami, iż kompetentni sędziowie z uśmiechem 
poruszali ramionami. 
   Bardzo często Pietraszek wprost odmawiał. 
   — Tak, tak — mówił — przychodzicie do mnie, gdy już wasze eskulapy chorego lekarstwami 
otkali, struli zniszczyli, i chcecie, abym ja naprawił, co partacze popsuli. Jam nie Pan Bóg! Niech ci 
sobie kończą, co zaczęli... 
   Gdy się raz dziwak uparł, największym datkiem niepodobna go było skłonić do zmiany 
postanowienia. Od bogatych żądał dużo, od ubogich nie brał nic, lekarstwa im sam przyprawiał, 
jadło posyłał. Mówiono, że to było komedią — o ludzkie języki nie dbał wcale. 
    Szyderca nielitościwy nie oszczędzał nikogo. Po całych dniach zajęty z chorymi i około 
jakichś medykamentów, które przyprawiał, doktor Pietraszek żył nadzwyczaj prosto, na kuchni 
chłopskiej, na chlebie razowym i nie miał innych w życiu przyjemności nad swe powołanie. 
   Do domu swego mało komu się wcisnąć dozwalał; ci, co bywali dopuszczeni, mówili o 
oryginalnym urządzeniu wewnętrznym, porozrzucanych książkach, schnących ziołach, butlach i 
osobliwych aparatach, co w mniemaniu powszechnym szarletaństwa dowodziło. 
   Tego to doktora, wyśmiewanego, ale mającego też namiętnych obrońców, ośmieliła się 
poradzić przyjaciółce Żulieta. Widząc, jak rada ta była źle przyjęta, dodała żywo: 
   — Proszęż cię, gdzie o dziecko idzie, a doktor na próżno wszystkie środki wyczerpuje i 
choroba się powiększa — trzeba się chwytać, jak mówi przysłowie, choć brzytwy. 
   Księżna słuchać nie chciała. Nazajutrz jednak po namyśle oświadczyła Żuliecie z wahaniem 
jeszcze, że — gdyby nikt o tym nie wiedział, a można potajemnie uprosić Pietraszka... gotowa by 
się zgodzić na to. 
   Markiza wzięła na siebie przywiezienie dziwaka. Była z nim znajoma, bo raz zagrożona 
chorobą gardła, w której ją lekarze odstąpili, winna była Pietraszkowi cudowne ocalenie. Odtąd 
odwiedzała go, posyłała mu kwiaty, które lubił, i stała się jego wielbicielką. Stary dziwak oswoił 
się z nią, mniej dla niej niż dla innych był niegrzeczny, czasem kwadrans jaki z nią pogawędził, 
słowem — wedle wyrażenia Żuliety — miał słabość dla niej. 
   Z tej słabości markiza postanowiła korzystać i nazajutrz rano pojechała w Aleje. Sługa pana 
konsyliarza, którego zwano Tymczą, hojnie obdarzany przez markizę, chętnie jej wyrabiał 
audiencję. 
   Chociaż to była najniewłaściwsza godzina, bo poświęcona chorym ubogim, a tych u wrót ścisk 
był wielki, Żulieta umiała wpłynąć tak na Tymczę, że panu ją oznajmił i zaprowadził do izby, w 
której na krótko oświadczył się ją przyjąć. 
   Niepiękna była powierzchowność pana Pietraszka, który dnia tego miał jeszcze od pół 
tygodnia nie ogoloną brodę, a przyodziany był w kapotę ranną i pantofle z obciętych butów 
zrobione na bose włożone nogi. W rękach zasmolonych doktor trzymał nasmarowany właśnie 
plaster, którego woń aromatyczna rozchodziła się po izdebce, gdy Żulieta wesoło weszła, 
pozdrawiając go. 
   W pokoiku zarzuconym gratami siąść nawet nie było na czym. 
   Był to rodzaj laboratorium czy apteczki. Na oknach, na półkach, na podłodze pełno było 
garnków, flaszeczek i słoików. Papier, sznurki, korki stolik niewielki okrywały. — Konsyliarzu, 
jeśli kiedy miałam u was odrobinę łaski — poczęła markiza — ja, com ci winna życie... 
   — Ale ba! — mruknął doktor, patrząc na nią — nie mnie, ale naturze. Inną by po tych lekach, 
jakie jej dawali, diabli w z i ę n i. O cóż idzie? 
   — Jakby o moje własne dziecię, jakby o mnie samą ! — zawołała Żulieta. 
   — A siła tam już tych trutniów było przede mną? — zapytał. 
   — Jeden tylko... 
   — Choroba trwa od dawna? 
   — Dni z dziesięć. 
   — Co to jest? 
   Na to ostatnie pytanie zmieszana Żulieta odparła, że nie wie i że księżniczka... 
   — E! e! księżniczka! — krzyknął doktor, ręką wywijając w powietrzu — a dajże mi acani 
pokój! Ja jestem doktor dla chłopów, nie dla książąt. Na ich chorobach ja się nie znam... 
   Lecz Żulieta, nie zważając na odmowę, zaczęła gwałtownie prosić, modlić, zaklinać i doktor 
zniecierpliwiony jęknął: 
   — No, to muszę ulec... bobym się jej ani dziś, ani jutro nie pozbył. Zapowiadam jednak 
wcześnie, że ja będę ją kurował jak chłopkę... Dla mnie nie ma książąt, tylko wątroby i kiszki takie 
same jak u chamów. 
   Sprzeciwiać się dziwakowi nie było sposobu, markiza musiała podziękować, umówiła się o 
popołudniową godzinę i wprost pojechała do księżny upewnić się, aby doktor Pietraszek nie 
spotkał się z Landlerem, co by nieprzyjemną kolizję sprowadziło. 
   Jadzia dnia tego była gorzej jeszcze, miała spazmatyczne płacze i śmiechy, rzucała się, nie 
dawała matce nawet zbliżyć się do siebie, księżna, przelękła, godziła się na wszystko, byle dziecię 
ratować. O umówionej godzinie karetka markizowej przywiozła Pietraszka, który ranny swój strój 
zmienił tylko o tyle, iż wdział buty długie i rodzaj czarnej chustki skręconej jak sznurek na szyję. 
   Na witającą go grzecznie w saloniku księżnę matkę ledwie spojrzawszy, rzekł gburowato, iż na 
komplementa nie ma czasu, i kazał się prowadzić do chorej. Obawiano się, aby na Jadzi ta postać 
obca nie uczyniła zbytniego wrażenia; musiała więc matka pójść jej wprzód oznajmić tego doktora, 
o którym ona dawniej słyszała. 
   Zmieniona strasznie, żółta, z oczyma zaczerwienionymi, z włosem potarganym, leżała 
księżniczka na łóżku na przekorę pannie Klarze zrzucając z siebie, czym ją okrywano. Brwi jej 
zmarszczyły się groźnie, gdy zobaczyła wchodzącego, który krokiem powolnym zbliżał się, 
wlepiwszy w nią oczy. 
   Wzrok ten siłą jakąś magnetyczną podziałał na chorą, twarz jej odbiła wrażenie. 
   Krzesło stało w nogach. Pietraszek zajął je spokojnie, wciąż przypatrując się księżniczce.
   — Co to panience jest? hm? — zapytał głosem chłodnym. 
   Nie było z początku odpowiedzi. Oczekując na nią, Pietraszek przypatrywał się bacznie 
pacjentce, twarzy, rękom, najmniejszym szczegółom, które organizm wewnętrzny zdradzić mogły. 
Potrząsał głową. 
   — Cóż spowodowało chorobę? — zapytał łagodniej. 
   Jadzia milczała jeszcze, lecz równie bacznie wpatrywała się w doktora, jak on w nią, i zdawała 
się łagodnieć... uspakajać. Machinalnie podciągnęła kołdrę i zakryła się nią aż do twarzy. 
   — Co pannę boli? — odezwał się Pietraszek. 
   — Serce! — szepnęła księżniczka. Doktor się uśmiechnął z lekka... 
   W pokoju panowało milczenie dziwne i straszne, matka sobie oczy zakryła. 
    — Doktorowi potrzeba się spowiadać jak księdzu — z wolna odezwał się Pietraszek. — 
Proszę mi mówić, co się to tam temu sercu stało... 
   I nie czekając odpowiedzi, Pietraszek wtrącił pytanie: 
   — Ile lat? 
   Matka odpowiedziała trwożliwie i z daleka, a doktor głową pokiwał. 
   — No — rzekł — jeśli lat aż tyle ma panna, to łatwo zgadnąć, że się może serce ozwało o swe 
prawa!... Jakże tam? 
   Spojrzał na Jadzię, która głową dała znak potwierdzający. 
   — I serce pewno nie po książęcemu, lecz po ludzku musiało zrobić wybór, który się nie 
podobał i tam dalej. 
   Doktor wstał z krzesła. 
   — Ja na takie choroby nie leczę... tu ani mięta, ani rumianek, ani naparstnik nie pomoże... Pani 
matka niech nie dziwaczy — a córka będzie zdrowa... Dać sercu, czego chce — prosta rzecz... 
   Jadzia, słysząc to, rozpromieniona powstała na łóżku, wlepiając oczy w matkę, która stała z 
twarzą zakrytą. Pietraszek podszedł do niej. 
   — Po co tu leki? — rzekł — na co doktor? Co asindźka wolisz, czy żeby ona księżniczką, czy 
kobietą, jak inne, żyła? Masz do wyboru... Darmo dziewczyny nie męczcie. Wychowaliście ją tak, 
że nawykła czynić po swej woli, wojować z sobą i sercem nie umie. To darmo... Daliście jej takie 
serce, teraz go słuchajcie... Nie dziwaczcie — jutro wstanie! 
   To mówiąc, uśmiechnął się Pietraszek, zabierając do wyjścia. 
   — Lekarstwami ją strują i zamęczą — dodał — belladonę, morfinę, laurowe krople będą 
dawali — darmo. Tu co innego potrzeba... Skinął głową sympatycznie księżniczce i posunął się do 
progu. Żulieta i księżna Eufrezja ciągnęły za nim. Zatrzymał się w salonie. 
   — Czy w istocie grozi jej niebezpieczeństwo takie? — zawołała matka. 
   — A grozi — odparł doktor. — Z zapaleniem bodaj mózgu czy płuc my sobie rady dajemy, ale 
kiedy na młody organizm padnie wielkie uczucie — zabić może. Oszaleje albo... zamęczy się... 
   Nie chciał już więcej mówić Pietraszek, powtarzał tylko: 
   — Samiście tego piwa nawarzyli: dziecko pieszczone być musiało. Nie odmawialiście jej 
nigdy nic, teraz się sprzeciwiać za późno. 
   Z tym wyszedł w dziedziniec i podziękowawszy markizie za karetkę, pieszo się powlókł do 
domu. 
   Księżna matka wypłakała się, nagniewała, lecz ostatecznie zawyrokowała, że to był 
bezwstydny cynik i szarlatan. Chodziła jednak pod wrażeniem jego wyroku jak w gorączce, gdy 
doktor Landler z wieczorną zwykłą wi zytą się zjawił. 
   Miał minę nasępioną bardzo i smętną. Zwyczajem swoim, gdyż pilnował form wszelkich 
nałogowo, pośpieszył najprzód do księżniczki, w milczeniu obejrzał chorą, która na pytanie mu 
odpowiadać nie chciała, i wyszedł z twarzą jeszcze bardziej zasępioną do księżny. 
   Przysiadł do niej w sposób taki, iż się kazał domyśleć jakiejś niezbyt pomyślnej nowiny. Znano 
go z tego, iż pragnął zawsze osłodzić, gdy miał co gorzkiego do wypowiedzenia. 
   — Jakże pan dziś znalazłeś Jadzię? — spytała dość obojętna księżna, przygnębiona wyrokiem 
Pietraszka. 
   — Hm — odparł doktor — polepszenia nie widzę, gorzej nie jest, choroba się wprawdzie nie 
zwiększa, ale kryzys przeciąga. Medycyna niewiele tu uczynić może. Nie będę taił, iż — 
zdawałoby mi się — że w interesie zdrowia... należy pewne uczynić ustępstwa... 
   Matka spojrzała na niego, wyzywając go do jaśniejszego tłumaczenia. 
   — Tak, mościa księżno — dokończył doktor po cichu. — Tak... Ośmielam się wnieść, co mi 
sumienie nakazuje... Należałoby w jakikolwiek sposób powołać odprawionego nauczyciela... 
Wszak ci to żadnych za sobą następstw nie ciągnie. Mnie się zdaje, iż księżniczka, gdy się jej 
sprzeciwiać nie będziemy, sama spostrzeże... iż to było fantazją dziecinną. Nie widzę innej rady... 
Trzeba jej dać tę zabawkę, którą ona sama może potem połamie i na świat nisko wyrzuci. 
   Księżnę Eufrezję, słuchającą z uwagą, uderzyło to głównie, iż dwaj doradcy, nie znani sobie, 
zgadzali się na jedno. Było to dowodem, iż w istocie nie miała nic innego do czynienia. 
    Załamała ręce w milczeniu. 
   — Mościa księżno — dodał Landler — gdyby nie szło o zdrowie, a może o życie — nigdy bym 
tak heroicznego nie przepisywał lekarstwa... ale... ja z moją medycyną jestem bezsilny. 
   Rozpostarł ręce. Nastąpiło milczenie długie. 
   — Jeżeli to wyrok ostateczny — rzekła matka głosem osłabłym — dla ocalenia dziecka... 
   Spuściła głowę. 
   — Lecz mówiono mi — dodała żywo — że ten... pan miał wyjechać, jeśli go nie ma już w 
Warszawie. 
   Doktor nie wydał się ani ze swą rozmową, ani z wiadomością o Celestynie, szepnął tylko, że 
mu się zdaje, iż jest prawie pewien, iż widział go w ulicy... Spojrzał na zegarek i pożegnał księżnę. 
    
   Gdy się działo to w pałacu, prawdziwie nieszczęśliwy Celestyn męczył się myślami, które 
musiał przed wszystkimi ukrywać. Siostra, która go znała jak siebie samą i czytała w nim każde 
wrażenie, postrzegła zmianę, pogorszenie, którego przyczyny nie umiała odgadnąć, próbowała go 
badać i nic się nie dowiedziała. 
   — Cóż ty chcesz? — rzekł jej smutnie — wiesz, żem się do niej przywiązał, tęsknię, walczę — 
odbija się to na mojej twarzy... Słyszałem, że jest mocno chora. 
   Leokadia, która nienawidziła tej nieznajomej sobie istoty, co niepokój wniosła do serca 
ukochanego jej brata — nie chciała uwierzyć w chorobę. 
   — Kaprysi tylko! — zawołała. 
   Ze swej strony ojciec, któremu pilno było syna wyprawić, bo zmianę atmosfery, otoczenia i 
stosunków uważał za uzdrawiającą — dręczył się, że okazji do Wilna wynaleźć nie mógł. 
Wynalazł jedną, wprawdzie nie bardzo dogodną, ale w towarzystwie starego znajomego profesora, 
przynaglał mocno syna, aby z niej korzystał. Celestyn już po rozmowie z doktorem wymówił się 
błahym pozorem. Uderzyło to pana Joachima. Starał się i on wybadać go — lecz nie dowiedział się 
nic, oprócz że syn widocznie się ociągał. 
   Znając jego pracowitość, pan Joachim spodziewał się, że dni teraz nie zajęte niczym zechce 
Celestyn poświęcić nauce. Nie mieszał on się do spraw jego, lecz miał nadzór nad nimi, przekonał 
się, że po całych dniach biedny chłopak lub w domu chodził zadumany po swym pokoiku, lub 
spędzał je na przechadzkach. 
   Tym bardziej więc pragnął go wyprawić z domu, czując, że tu powietrze, wspomnieniami 
przesiąkłe, nie jest dla niego zdrowe. 
   Tak upływały dni — tygodnie, gdy jednego wieczoru, w czasie niebytności Celestyna, list 
nadszedł do niego. Dostał się on w ręce ojca, który korespondencji dzieci swych nie zwykł był 
tykać i szanował jej tajemnice. Położył więc go na stole w bawialnej izbie — ale uderzyła go 
pieczęć książęca na nim, którą znał, i charakter, w którym się domyślał — księcia Marcina. 
   Czekał z niecierpliwością powrotu syna, który nadszedł późnym wieczorem. Wszyscy byli 
zebrani około starego okrągłego stolika, a Leokadia gorączkowo robiła pończochę swą, ciągle się 
na drzwi oglądając, bo ją ten list więcej niż ojca niepokoił — gdy wolnym krokiem, opieszale 
wchodzący ukazał się Celestyn. 
   — Jest list do ciebie — rzekł znacząco podając mu go ojciec. 
   Dla oka ojca i siostry dość było spojrzenia na zmienionego i drżącego Celestyna — by poznać, 
jak go widok listu tego poruszył. Wahając się, wziął go do rąk, nie śpiesząc z otwarciem, jakby się 
czytać obawiał, spoglądał błędnym wzrokiem dokoła — słowem, widać było, iż trwoga i 
niepewność go ogarnęła. 
   Zwłoka ta i wahanie się najbardziej uderzyły ojca. Nie śmiał naglić — ale stał się 
niespokojnym. 
    Celestyn trzymał kopertę w ręku, patrzał na nią, zmieszany był i musiał usiąść na krześle, bo 
nogi pod nim drżały. Leokadia bladła, serce jej biło i z rozpaczą powtarzała sobie: 
   — On ją kocha... 
   Matka, wielbiąca syna, nieświadoma tej historii jego serca, w prostocie ducha spoglądała po 
twarzach męża, córki, Celestyna, i nie wiedziała, co to jakieś ich zakłopotanie znaczyć miało. 
   Wreszcie Celestyn, długo list wytrzymawszy w ręku, musiał go rozpieczętować, rzucił na 
niego okiem i ze spuszczoną nad nim głową pozostał dłużej niż czytanie wymagało. Myślał, co ma 
uczynić, jak postąpić... List był od księcia Marcina. 
    Pupila moja, księżniczka Jadwiga, po cierpieniu, które nieostrożne zaziębienie spowodowało, 
z rady doktorów potrzebuje rozrywki. Znane jest panu jej zamiłowanie w literaturze, nic więc 
pożądańszym dla niej i dla nas być nie może nad to, byś pan był łaskaw czas jakiś jeszcze lekcje 
swe przedłużać. Prosimy o to najmocniej w interesie jej zdrowia i ona sama łączy prośby swe z 
naszymi. Wiemy, że pan dobrodziej znajdujesz się w mieście, i spodziewamy się, że nam tego nie 
odmówisz. Gdyby zaś nawet miało to go narazić na jakie straty — będziemy się czuli w obowiązku 
wynagrodzenia ich. 
   Ufamy więc, iż przez życzliwość dla domu naszego zechcesz w najbliższym czasie odwiedzić 
swą uczennicę itd. 
   Księżna dodała przypisek własnoręczny: 
   Proszę pana bardzo, abyś był u nas koniecznie jutro i oczekuję na niego. Bez żadnej wymówki. 
   Celestyn, odczytawszy raz i drugi list cały, w milczeniu położył go otwartym na stoliku, 
naprzeciw ojca. 
    
   Pan Joachim dobył okulary i z widoczną obawą zabrał się do czytania. Zmarszczyła mu się 
brew, zagryzł wąsy, stał długo z listem w ręku. 
   Zwrócił się potem do syna z niemym zapytaniem. Celestyn nie odzywał się. 
   — Co to jest? Igraszki jakieś? — mruknął. — Masz zabawiać rekonwalescentkę? 
   Ruszył ramionami. 
   — Potrzeba było zawczasu do Wilna wyjechać, bylibyśmy nieprzyjemnej tej korespondencji i 
niemiłej odmowy uniknęli. 
   Matka, która także list sobie przysunęła i przeczytała go, odezwała się ze zwykłą 
prostodusznością: 
   — Dlaczegoż odmowy? To biedactwo przywiązało się widać do swojego profesora... Tęskni 
— dlaczegoż Celestyn ma odtrącać? Oni płacą dobrze... 
    — Biedactwo! — wtrącił pan Joachim, patrząc na żonę. — Biedactwo to, co się do 
jejmościnego syna przywiązało, także po nim tęskni, ma lat ośmnaście czy dziewiętnaście, 
Celestyn dwadzieścia kilka. 
   Zarumieniła się pani Monika. 
   — Cóż bo znowu jegomość takie jakieś niedorzeczne robisz przypuszczenia! 
   Leokadia jak w tęczę patrzała na brata, który siedział zdrętwiały. Ojciec także zwrócił 
wejrzenie na niego, domagając się, aby wypowiedział myśl swoją. Celestyn bladł, rumienił się, nie 
mógł zebrać się na słowo. Nagle powstał z krzesła, potarł ręką po czole i rzekł: 
   — Zdaje mi się, że odmówić byłoby niewłaściwym... Pan Joachim głowę podniósł. 
   — Tak — zawołał — tak asindziej sądzisz, a ja, ja sądzę, że te stosunki fałszywe co prędzej 
należy zerwać. Masz swój rozum, nie narzucam ci mojego, ale powiadam, że to do niczego 
dobrego nie prowadzi... Jeśli kaprys, zabawką być poważnemu człowiekowi nie przystoi; jeśli co 
więcej — sumienie nie pozwala narażać się na jakieś przyjaźni, które do niczego oprócz kalumnij 
ludzkich nie prowadzą. Wolno księżnie matce pobłażać zepsutemu dziecięciu — ale cóż za rola dla 
waćpana? 
   Leokadia oczyma potakiwała ojcu, matka ramionami ruszała, ale przeciw zdaniu jegomości 
odzywać się nie śmiała. Milczała więc. Celestyn zdawał się niepewien, co pocznie. 
   — Bądź co bądź — rzekł po namyśle — zamiast na list odpowiadać, będę sam jutro i postaram 
się o to, aby mnie uwolniono... 
   — Ja bym list wolał — odparł ojciec. — Ty, mój Celestynie, nie masz dosyć energii, miękki 
jesteś... 
   Syn potrząsł głową. 
   — Byłoby niegrzecznością nie stawić się — odparł — muszę pójść. 
   Pan Joachim, Usłyszawszy to — zamilkł, ręce założył na piersiach i zaczął chodzić po pokoju. 
   Tak rozmowa się skończyła, ale po niej pozostało coś jakby oczadzenie. Wszyscy czuli się 
skłopotani. Leokadii łzy się w oczach kręciły. Nie miała ona nadziei nawrócenia brata, a jednak 
chciała choć spróbować jeszcze skłonić go, by zmienił zdanie i poszedł za radą ojca. 
   Po wieczerzy, gdy się wszyscy porozchodzili — siostra wbiegła do pokoju brata, który się jej 
spodziewał i był do walki przygotowany. Od pierwszego spojrzenia na ten list, lice Leokadii 
gorzało i można było zaręczyć, że gdyby on jej pierwszej wpadł w ręce, byłaby go niechybnie 
zniszczyła. 
   — A zatem — odezwała się porywczo — idziesz z wizytą do księżny? To postanowione? 
   — Muszę — rzekł Celestyn lakonicznie. 
   — Nie widzę musu — przerwała — widzę tylko chęć wielką zobaczenia... ideału... i wielką 
słabość w mężczyźnie... Pfe! 
    
   Celestyn syknął. 
   — Masz słabość dla niej — dodała — wiem o tym; dlatego właśnie powinieneś unikać jej... 
Idziesz w ogień! po co? aby więcej cierpieć! 
   — Czy zawsze tylko własnym cierpieniem mają się mierzyć czynności? Może też i cudze 
cierpienie wpływać na nie! 
   Leokadia siadła przy stole, podpierając się na rękach obu i rozrzucając piękne swe włosy 
ruchami, które zdradzały, jak była poruszona. 
   — Nie rozumiem tych ludzi! — wykrzyknęła — matki, opiekuna! Widzą, bo nie ślepi, że ona 
jest zakochana, i zamiast wybić jej to z głowy, w najśmieszniejszy sposób podsycać chcą jej kaprys 
— który... na który nazwiska nie ma. Bo juścić nie mogą pomyśleć nawet, aby ją 
    wydać za ciebie! Ściągają na tę biedną istotę potwarze... na ciebie — ohydę... W przyszłości 
gotują... 
   Z bólu i gniewu dziewczę płakać zaczęło. Wszystko to nie trafiało do przekonania Celestyna, 
który słuchał wcale nie poruszony. 
   Na próżno siostra ze wzrastającą gwałtownością malowała mu następstwo, oburzała się, 
przemawiała do niego w imię wszystkich uczuć, które musiał szanować — Celestyn, nie spierając 
się z nią, trwał przy swoim. 
   Rozpłakana wreszcie i zrozpaczona, po próżnych usiłowaniach opuściła izdebkę brata, przy 
rozstaniu uściskawszy go, jakby żegnała — na zawsze... 
   Nazajutrz rano Celestyn, z nikim się nie widząc, wyszedł z dworku na Pradze. Potrzebował być 
sam z sobą i do południa przesiedział w ciemnym kącie kawiarni, otaczając się obłokiem dymu. 
   Dwunasta biła, gdy w przedpokoju oczekujący kamerdyner wprowadził go do salonu. 
   Widocznie oczekujący tu na niego książę Marcin, który niby siedział nad książką rozłożoną, 
nie wiedząc nawet jaką, zobaczywszy go, powstał żywo i przywitał z przesadną grzecznością 
wielkiego pana, który nią płaci często za niechęć, jaką czuje w sercu dla — plebejusza. 
   — Nieskończenie — nieskończenie jesteśmy kochanemu panu obowiązani — począł, jąkając 
się aż z pośpiechu — że byłeś tak grzeczny... Księżniczka była nam mocno, mocno chora! Doktor 
polecił rozerwać się... a jej niepodobna niczym zabawić... Ona tak lubiła rozmowę serio z panem... 
   Celestyn chciał wtrącić coś, tłumaczyć się, gdy książę zagadał natychmiast, umyślnie mu nie 
dając się odezwać, a tu już żywy, popędliwy krok i szelest sukni księżny matki słychać było, która 
wbiegła jak burza, wprost się rzucając na swą ofiarę. Przywiązanie do córki czyniło ją nieopatrzną. 
Nie mogła ukryć radości, z jaką widziała Celestyna, bo od wczoraj dręczyła się tym, że odmową 
zimną zbyć ich może i że ona narażona będzie na upokarzające błaganie tego człowieka. 
   Podała rękę Celestynowi, nic nie mówiąc, ścisnęła ją i natychmiast zwróciła się ku pokojom 
córki. 
   — Jadzia jest ubrana... czeka na profesora... Proszę ze mną. Była bardzo chora — a! com się ja 
nadręczyła!... Zmiłuj się, miej litość nad tym dzieckiem. Coś wesołego... czytaj... potrzebuje 
rozrywki... roztargnienia... Doktor zalecił... Umysł potrzeba oderwać, zająć... 
   Księżna mówiła zdyszana urywanymi wyrazami i nie słuchając Celestyna, który ciągle chciał 
wcisnąć słówko jakieś, ciągnęła go do pokoju chorej, do sypialni jej, gdyż Jadzia wstać jeszcze z 
łóżka nie miała siły. 
   Z dala przez otwarte drzwi widać już ją było siedzącą, ubraną całą w czerni, bladą, zmienioną, 
z oczyma powiększonymi, błyszczącymi. Stoliczek z książkami, który panna Klara własnym 
domysłem przysunęła do łóżka... dziwnie się tu jakoś wydawał. 
    Na Celestynie ta twarzyczka znana, której on nigdy jeszcze nie widział tak zoranej boleścią, 
tak znękanej i litość obudzającej, uczyniła wrażenie niezmierne. Zbladł i on i zmieszał się, 
przystępując drżący ku niej. Jadzia wyciągnęła do niego rękę. Rumieniec chorobliwy, gorączkowy 
wystąpił na jej lica... uśmiechnęła się z jakąś gorączką i z uczuciem odniesionego zwycięstwa. 
   Czuła się teraz tu panią. 
   — Siadaj pan — zawołała nakazująco. — Tu, przy mnie... Proszę mamy, aby nam nie 
przeszkadzano. Panna Klara może sobie siedzieć w saloniku, jeśli chce... a my ciągniemy dalej 
czytania nasze... proszę o sonety Mickiewicza — ale — nie krymskie... 
   Celestyn nie mógł się nawet odezwać; matka, uradowana, dawała mu znaki, aby był posłuszny. 
Pocałowała córkę w czoło — obejrzała się po pokoju — i — wyszła natychmiast. 
   Jadzia wlepiła oczy w siedzącą naprzeciw ofiarę swoją. Milczała długo, ale przyspieszony 
oddech, ręce drżące — wzrok śmielszy niż kiedykolwiek mówiły za nią. Powtórnie bladą, długą, 
chudą swą rączkę wyciągnęła do Celestyna, ścisnęła jego dłoń silnie i głosem niepewnym, ale 
zdobywającym się na energię, mówić poczęła... 
   — O małoś mnie pan nie zabił... Tak jest... Ale teraz wszystko skończone. Mama wie, że ja... 
pana kocham... 
   Celestyn, przestraszony, oczyma wskazał jej drzwi, przy których siedziała panna Klara. 
   — Może słuchać, kto chce — dodała śmielej jeszcze —? ja z tego nie robię tajemnicy... 
Oddałam serce — i... 
   Nie kończąc, rękę wyciągnęła znowu... Profesor był jak piorunem rażony. 
   — A! zapewne — poczęła mówić z pośpiechem i ironią — skandal będzie ogromny! 
Księżniczka wyjdzie za profesora... Ale mają do wyboru lub to, albo moją śmierć! 
   Oczy jej pałały. 
   — Pan nie wierzysz temu? — wtrąciła. Celestyn nie mógł ust otworzyć. 
   — Kochasz mnie czy nie? — dodała. 
   I nie doczekawszy odpowiedzi, zawołała: 
   — Ja wiem, że kochasz, ja to czuję; mam dosyć energii, aby przeciwko wszystkim pójść za 
sercem. 
   Był to jakby sen jakiś dziwny, nieprawdopodobny, straszny dla nieszczęśliwego i szczęśliwego 
razem młodzieńca, który przewidywał jakieś straszliwe przebudzenie, katastrofę... Jadzia nie 
puszczała jego ręki... lice się jej rozjaśniało... 
   — Wiem — rzekła, nie mierząc głosu wcale — że będę miała do zwalczenia wiele jeszcze; ale 
mama mnie zna — ja nie ustąpię. Choroba moja dała mi siłę. Wiem, czego chcę, a to, czego chcę, 
spełnić się musi... Serca się nasze rozumieją — o resztę nie dbam... 
   W samym początku tego wybuchu, do którego księżniczka się przygotowała zapewne, panna 
Klara, posłyszawszy, co Jadzia mówiła, rzuciła się za odchodzącą księżną i zmusiła ją — 
wysłuchać, co córka podniesionym głosem z energią ciągle wzrastającą wywoływała. Księżna, 
chociaż znała Jadzię, do takiego wystąpienia nie była wcale przygotowana. Chciała krzyknąć 
rozpaczliwie, lecz sił jej zbrakło i padła podtrzymywana przez pannę Klarę na krzesło — prawie 
bezprzytomna. 
   W sam czas zjawił się doktor w progu, aby ją ratować. 
   Księżniczka tak była zajęta sobą i Celestynem, że nie postrzegła przesuwającego się Landlera, 
a gdyby go była zobaczyła, może nie byłoby to jej powstrzymało od wyzwań, które jak 
najgłośniejszymi uczynić chciała. 
   Celestyn potrzebował całej siły ducha, aby nie być ogarnięty tym szałem... od którego serce mu 
biło... Ile razy usiłował powstrzymać Jadzię, stawała się gwałtowniejszą jeszcze... Widocznie 
chciała być nieodwołalnie skompromitowaną. 
   Scena ta przeciągała się jeszcze, gdy popchnięty przez matkę doktor wszedł do sypialni. 
Zdawało się księżnie, iż przytomność jego córkę potrafi powstrzymać... 
   — Cieszę się, że panią widzę dziś lepiej. 
   — A! — rozśmiała się Jadzia, wskazując na Celestyna. — Znajdujesz mnie pan w tej chwili 
nawet szczęśliwą... Oto jest mój wybawca, któremum winna tyle, że chyba... ofiarą samej siebie 
potrafię mu się wywdzięczyć... 
   Doktor stanął, udając niezmiernie zdziwionego. 
   — Pan mi dopomożesz do przekonania mamy, że — albo zgadzając się na to, co ma moje 
szczęście stanowić, ocali mnie — lub sprzeciwiając się, zabije... Matka, która słuchała — łkała i 
płakała tak, że jęk jej dochodził aż tutaj. 
   Księżniczka chwyciła za dzwonek stojący przy niej i poruszyła nim gwałtownie. Wbiegła 
panna Klara blada i przelękła. 
   — Proszę do mnie wezwać mamę i księcia Marcina — odezwała się Jadzia. 
   Wymówiła to tonem nakazującym, a panna Klara, zawahawszy się nieco — wyszła. Księżna, 
otarłszy łzy, sama wybiegła jak na wpół obłąkana do salonu, w którym na nią książę Marcin 
oczekiwał. Ujrzawszy ją, biedny opiekun, nie wiedząc, co się stało, krzyknął z przerażenia. 
   — Wiesz! — zawołała, podbiegając i chwytając go za rękę, głosem przerywanym szlochaniem 
— wiesz! Ona w głos powiedziała mu, że bez niego żyć nie może! O! ja nieszczęśliwa! Co my 
poczniemy! Książę — ratuj! Dziecko moje! obłąkana — ja nie wiem... 
   Wtem krokiem śpiesznym nadążył doktor do salonu. 
    — Co się jej stało! — zwróciła się do niego matka — szał... obłąkanie! 
   — Księżniczka jest najzupełniej przytomna — odrzekł Landler. — To było do przewidzenia. 
Ma energię niezmierną — nie ma sposobu, trzeba się zgodzić z położeniem, dziś już nie do 
zmienienia... Niech się księżna uspokoi... 
   Książę Marcin stał jak słup. 
   — Szlachcic? czy choć szlachcic? — począł bełkotać. Na to odpowiedzi nie było. 
   — Księżniczka się domaga matki i opiekuna — dodał doktor — idźcie państwo do niej. 
   Książę się wahał — matka płakała, ręce łamiąc, gdy powtórnie panna Klara wpadła z żądaniem 
koniecznym, aby księżna przybywała. 
   — Jadziu! o nieszczęsne dziecko moje! 
    
   Opiekun opierał się, nie uważając przytomności swej za potrzebną — obawiał się 
odpowiedzialności przed rodziną — drżał cały. Lecz matka nie chciała iść sama, a wołaniu córki 
oprzeć się już nie mogła, chwyciła go za rękę i pociągnęła z sobą. 
   Jadzia miała czas ochłonąć trochę do przybycia matki i opiekuna, nie tracąc wcale energii. 
Widząc matkę i bladego jak ściana księcia Marcina, z powagą wskazała na — ofiarę swą. 
   — Oto jest narzeczony mój — rzekła — którego wybrałam sobie... Tak, kochana mamo. Ten 
lub żaden... Wiem, że się to dziwnie wydawać może, ale moje serce mu oddałam, rękę muszę... 
Inaczej żyć nie chcę... 
   — Jadziu! Jadziu! — poczęła matka — unosisz się. 
   — Tak — unoszę się, bo go kocham — odparła księżniczka. — Jeśli się nie zgodzicie na to... ja 
potrafię umrzeć — ale com postanowiła, dotrzymam: albo za niego, lub za nikogo... 
    
   Trącony ręką przez księżnę opiekun otworzył usta i zaczął coś bełkotać tak niewyraźnie, iż nikt 
go zrozumieć nie mógł. 
   Wobec matki i jego księżniczka zdjęła z palca przygotowany pierścionek i wyciągnęła już rękę 
z nim ku Celestynowi, gdy myśl jej jakaś przyszła dziwna. Spojrzała wyraziście na matkę i 
wskazała jej wolę swą, aby ona zaręczynną obrączkę sama oddała narzeczonemu. Niepodobna 
było dalej despotyzmu rozpieszczonego dziecka posunąć. Księżna błagała ją wzrokiem, aby jej 
tego upokorzenia oszczędziła, nie pomogło nic. Jadzia trzymała pierścionek uporczywie, 
marszcząc brwi, i biedna matka poddać się musiała. 
   Celestyn stał jak na mękach, pojmując dobrze, ile ta miłość Jadzi nienawiści zrodzić musi, ilu 
męczarniami w przyszłości odpokutować przyjdzie za nią. Uciekłby był, gdyby mógł, ale 
dziewczę rozgorączkowane i jego trzymało wzrokiem nakazującym. 
   Z jakim uczuciem wreszcie księżna zbliżyła się do Celestyna, oddając mu pierścionek córki, 
opisać trudno. Książę Marcin stał wryty, czując, że sama przytomność jego czyni go świadkiem 
wypadku, którego wina spadała w części na niego. Jadzia, która od dawna upatrzyła bardzo prostą 
obrączkę z niezapominajką na ręku Celestyna darowaną mu przez siostrę, upomniała się o nią — i 
natychmiast na palec włożyła... 
   Dopiero gdy się to wszystko dopełniło, obie ręce swe chude wyciągnęła ku matce, wołając: 
   — Chodź! chodź! 
   I z namiętnością rzuciła się jej na szyję, ściskając, całując, pieszcząc, chcąc jej nagrodzić 
wszystko, co ucierpiała. Serce macierzyńskie tak było spragnione tej czułości dziecka, której ono 
najmniejszej oznaki nie dało jej w przeciągu choroby, iż na chwilę księżna zapomniała o 
wszystkim, rozpłakała się szczęściem, przebaczyła i okrywała pocałunkami gorącymi swą 
jedynaczkę. 
   Książę Marcin, stojący w pośrodku pokoju z chustką od nosa w ręku, nie wiedział ani co z sobą, 
ani co zrobić z oczyma, bał się spojrzeć na Celestyna, nie śmiał na Jadzię i przypatrywał się 
tymczasowo końcom butów swoich, wcale nie uroczym. 
   To, co się tu w tej chwili stało, było niczym — następstwa... jak chmura piorunami brzemienna 
wisiały przed oczyma jego, a głos jakby z górnych stref wołał mu do uszu: 
   — Opiekunie! co zrobiłeś z wychowanicą swoją? 
   Położenie wszystkich osób biorących udział w tej scenie, jakby z dramatu francuskiego 
wydartej, było przykre, lecz w najprzykrzejszym może znajdował się Celestyn. 
   Jadzia zapanowała tak nad nim wybuchem miłości, której się oprzeć nie umiał, że zapomniał o 
swym stanowisku, o rodzicach, o przyszłości, jaką gotował sobie, o godności własnej. Teraz 
dopiero z wolna przychodził do siebie i zimny pot go oblewał. 
   Jadzia, uściskawszy matkę, szepnęła jej na ucho, żeby jej pozwolono jeszcze chwilę z 
narzeczonym pozostać. Miała z nim wiele do mówienia. Po tym, co się już stało, nie ulegało to 
trudności żadnej. Księżna, ułagodzona znacznie, wzięła pod rękę kuzyna, uśmiechnęła się 
Celestynowi, krzesło mu wskazując — i wyszli. 
   Wiedzą to wszyscy z doświadczenia, jak twarze osób nerwowych nadzwyczajnym, szybkim 
ulegają zmianom pod wrażeniem tego, co przygnębia i drażni lub rozwesela. 
   Księżniczka niemal w oczach ze szczęścia czy z odniesionego zwycięstwa stała się znowu 
odmłodzoną, promieniejącą. Życie jej powracało, siły się wzmagały. Skinęła na Celestyna, aby się 
ku niej przybliżył. 
    
   — Proszę mnie słuchać — rzekła. — Walną bitwę wygrałam wprawdzie, zaskoczywszy 
nieprzyjaciela, gdy się nie spodziewał napaści; ale wiem dobrze, iż na tym nie koniec jeszcze. Ja 
dotrwam do końca — ale proszę, abym w was pomoc miała. Będziesz wiele pewnie znieść musiał... 
ale szczęście coś warto... 
   Odetchnęła nieco. 
   — Najprzód proszę co dzień i to najmniej raz koniecznie mnie odwiedzać. Po wtóre, wcale się 
nie zrażać tym, że kochana rodzina krzywo na nas, na was i na mnie, patrzeć będzie. Co się tycze 
wszystkich drobnych szczegółów, ja biorę je na siebie... 
   Szybko zaczęła szeptać różne przestrogi i rady, tak jak jej na myśl przychodziły — śmiała się 
głośno i na ostatek kazała Celestynowi odejść, bo czuła się już tak silną, że wstawać chciała. 
   Nazajutrz miał się stawić. Gdy odchodząc, całował ją 
    w rękę, pochyliła się i na czole gorący złożyła pocałunek. 
   Upojony wyszedł od niej Celestyn. Niemałym nabawiało go strachem spotkanie w salonie 
matki i księcia Marcina. Zdaje się, iż zawczasu, unikając tego przykrego zetknięcia się, uciekli do 
bocznego gabinetu, którego drzwi były zamknięte. Tak więc Kormanowski mógł się wysunąć nie 
widząc nikogo i odetchnął swobodniej, gdy się znalazł w ulicy. 
   Lecz co go czekało w domu? 
   Wieczorem tegoż dnia piorunowa wieść o zaręczynach księżniczki z jakimś guwernerem, 
synem jakiegoś rządcy, chłopcem ubogim, bez rodziny, bez stosunków — zgromadziła wszystkich 
bliżej lub dalej z księżną połączonych w domu markizowej Żuliety. 
   Wprawdzie rzecz się zdawała nieodwołalnie skończona, uświęcona pośrednictwem matki, 
przytomnością opiekuna — lecz była tak monstrualną, tak oburzającą, tak upokarzającą dla 
wszystkich, tyle rachub wniwecz obra cała, że począwszy od księżny samej, gdy ochłonęła, nikt 
jeszcze wierzyć nie chciał, aby się to w istocie stać mogło. 
   Jednozgodnym instynktem familia zbiegła się wieczorem do przyjaciółki księżny Eufrezji. 
   Przez cały dzień szeptano sobie do uszu nieprawdopodobną powieść, którą książę Marcin, 
wyszedłszy z pałacu, rozniósł po krewnych i powinowatych. Obwiniano matkę, zadawano 
nieporadność i ciemięgostwo opiekunowi, gniewano się na księżniczkę — ostatecznie 
konkludowali najzaciętsi: — Nic z tego nie będzie! Od ołtarza się ludzie rozchodzą... Są sposobów 
tysiące, potrzeba zapobiec... 
   Oprócz już nam znanych osób: Żuliety, gospodyni domu — matki, która, zostawiwszy na 
straży pannę Klarę przy córce, zbiegła żalić się, narzekać i tłumaczyć do przyjaciółki — prócz 
księcia Marcina, obwiniającego te— raz wszystkich, aby siebie uniewinnić, ks. Eustachego, 
drwiącego po cichu z tej przygody, którą — jak mówił — delirium tylko tłumaczyć mogło — salon 
był pełen dalszych krewnych rozciekawionych a gniewnych. 
   Hrabia i hrabina Kozerscy, których księżna wujem i ciocią nazywała, zajmowali tu pierwsze 
miejsce. Hrabina Róża, osoba sześćdziesięcioletnia, wyprostowana, wysznurowana, ogromnego 
wzrostu, majestatycznej postawy, sławną była z rodowej swej dumy, z pretensji arystokratycznych 
i nie mniejszych do wielkiej wyższości umysłowej. Polegała ona prawie wyłącznie na doborze 
słów, na pewnej deklamacji wymuszonej, która ludziom nie analizującym treści w istocie 
imponować mogła. Sam hrabia Tymoleon, mąż jej, człek bardzo bogaty i umiejący nie tylko robić, 
ale trzymać fortunę, mówił mało — również jednak miał się za znakomitość i powagę jak żona. 
   Oboje oni zawsze mieli za złe kuzynce Eufrezji, iż się im powodować nie dawała, mało żyła z 
nimi i roztrzepana, gorączkowa, szła tylko za własnej fantazji natchnieniem. 
    Państwo Kozerscy mieli zamiar jednego z synów swych swatać księżniczce. Próbowali się w 
tym celu zbliżyć do księżny, ale imponująca hrabina Rosa nie mogła znieść tego, że się księżna 
Eufrezja jej sprzeciwiała i waśniły się nieustannie. Prorokowali też i jej córce najstraszniejszą 
przyszłość, a proroctwo to na nieszczęście prawie się teraz ziściło. 
   Oprócz państwa Kozerskich stary książę Herman, skąpiec bezdzietny, od stryjecznych 
stryjeczny jakiś brat nieboszczyka męża księżny Eufrezji, znajdował się także. Uważano go za 
głowę domu, a że słynął z nagromadzonych milionów, kłaniali mu się wszyscy. 
   Powadze jego ujmowało wiele, iż władze umysłowe, które nigdy wielce rozwinięte nie były, 
teraz pod starość w najopłakańszym były stanie; książę się zapominał, niekiedy bałamucił, mieszał 
ludzi i sprawy, a że jedni i drugie dość mu były obojętne, nie zadawał sobie pracy długo się 
zastanawiać nad nimi. 
   Po upływie tygodnia mniej znajomi musieli mu się na nowo prezentować i przypominać. 
Niekiedy najzabawniejsze popełniał omyłki, gdy słabej swej pamięci zawierzył. Dlatego miał 
zawsze u boku swego nieodstępnego siostrzeńca bez żadnego tytułu, pana Jerzego Wejdenreicha, 
młodzieńca zahukanego, znudzonego i zdającego się na tym chlebie męczeńskim oczekiwać — 
sukcesji. 
   Jerzy Wejdenreich należał do tych, którym się śniła księżniczka Jadwiga. Był słuszny, 
przystojny, prezentował się dobrze i to jedno mu zarzucano, że choć się taił, miał do kart pasję, a z 
tego powodu długi utrapione. 
   Książę Herman co do zasad arystokratycznych nie ustępował nikomu, a akolita jego miał je 
wpojone głęboko od dzieciństwa. 
   W jakim stopniu pokrewieństwa po kądzieli był z domem książęcym pan Rymund, Litwin 
majętny, niepozorny, rubaszny, który drwił sobie ze wszystkich, udając prostaka — nie umiemy 
powiedzieć — nie wypierano go się jednak. Pan Rymund miał znaczne majętności na Litwie i 
wysoki urząd w Warszawie, co go podwójnie poszanowania godnym czyniło, choć nie lubiono go 
i zżymano się na niego. 
   Nim jeszcze nadeszła księżna matka, napadli wszyscy zgodnie na księcia Marcina z taką 
gwałtownością, że zwykle nie umiejący ani polemizować, ani się obronić opiekun stracił 
całkowicie przytomność. Sypały się wymówki, znosił je zżymając ramionami, oczy podnosząc, 
ręce wyciągając. 
   Wodzem wszystkich atakujących księcia Marcina była hrabina Rosa. Głową wyższa od niego, 
wyprostowana, podrażniona, rozpalająca się coraz mocniej hrabina takimi ruchami komentowała 
swój występ, iż zdało się, jakby 
   zamierzała zgnieść w końcu przeciwnika. Dla świadków śmiesznym prawie wydawać się 
musiało, że każdy gwałtowniejszy ruch tych rąk rozmachanych zmuszał księcia Marcina do 
wyginania się, jakby uderzenia chciał uniknąć. 
   — Ale, proszę księcia, proszę księcia! — wołała deklamując hrabina — przyjąłeś na siebie 
obowiązki opiekuna, więc za wszystko jesteś odpowiedzialnym. Cóż? malowany byłeś! Wszakże 
niemal co dzień uczęszczałeś do tego domu, znałeś słabość tej księżny Eufrezji, która dziecku nie 
umiała nigdy nic odmówić — patrzałeś na to, gdy przez rok ten jakiś szerepetka sam na sam jej 
dawał te śliczne lekcje... 
   — Ale nie sam na sam! — zawołał książę Marcin, którego zagłuszono. 
   — Co to tam! co to tam! — zamruczał tuż siedzący książę Herman. — Winien jesteś! Skandal, 
ohyda... 
   — Z tego nic być nie może — wtrącił hrabia Tymoleon — tylko pozostanie właśnie skandal. 
    
   — Rzecz monstrualna! — odezwała się gospodyni. 
   — Wprost niemożliwa — rzekł chłodno książę Eustachy. 
   — Wszelkimi środkami familia musi oprzeć się, zapobiec — zakończyła hrabina Rosa. 
   Wśród tej hałaśliwej rozmowy drzwi się otworzyły i wbiegła księżna. Milczenie nastało nagle. 
Wchodziła upokorzona, czując się obżałowaną, zawczasu szukając oczyma, kto by jej tu mógł 
przyjść w pomoc, a znajdując tylko nadąsane dumnie, niechętne twarze i wejrzenia, i ludzi 
bezlitosnych a szyderskich. Na twarzy jej, zawsze dziwacznie się wykrzywiającej, ból był 
widoczny, oczy miała zapłakane, oddechu jej brakło. Rzuciła się na pierwsze krzesło wolne, a 
litościwa gospodyni, widząc ją w tym stanie wódkę kolońską, którą się leczyła sama, pośpieszyła 
jej podsunąć. Tyle miano tylko litości nad 
    przygnębioną, że długo nikt się nie śmiał odezwać; czekano, ażeby sama niemiłą zagaiła 
sprawę. 
   Książę Herman, siedzący naprzeciw, dyszał głośno i wzdychał, a marszczył się. Opiekun, 
korzystając z chwilowego milczenia, trochę myśli zebrawszy, bąkać coś zaczął. Zwrócił się do 
przybyłej. 
   — Niechże kuzynka mnie ratuje, bo tu wszyscy na mnie — rzekł — jak gdybym ja sam był 
winien. Com ja winien? 
   Księżna poruszyła ramionami. 
   — Nikt nie winien — rzekła — fatalizm! nieszczęście... Któż mógł coś podobnego przewidzieć, 
wpaść na myśl tę? Nie posądzałam Jadzi... Do dziś dnia tego sobie wytłumaczyć nie umiem... 
   Hrabina Rosa zbliżyła się do niej, przypominając postawą i wyrazem twarzy tragiczną królową 
Elżbietę. 
   — Moja droga — poczęła — dziś już tłumaczyć za późno i do niczego nie prowadzi. Potrzeba 
zapobiec temu szaleństwu! 
    Stary książę Herman głową kiwnął potakująco. Hrabia Tymoleon zbliżył się, idąc za żoną, i 
dodał: 
   — Należy rozerwać... bądź co bądź, nie dopuścić... Księżna Eufrezja, której ta opozycja tak 
zgodna przekonaniem zachwiała — cicho szepnęła tylko: 
   — Byle Jadzia nie przypłaciła tego zdrowiem i życiem... 
   — Moja droga — poczęła hrabina Rosa, dając znaki dokoła, aby jej samej głos dano i nie 
przerywano — pozwól sobie powiedzieć, że... z pewnym taktem postępując, są na wszystko 
sposoby... 
   Słuchano w milczeniu uroczystym. 
   — Rozgorączkowane dziecko zamieniło pierścionki — cóż to znaczy?... — mówiła, oglądając 
się, hrabina. — Zostawić należy rzeczy w zawieszeniu — a tymczasem 
    
   oddziaływać... działać na Jadzię... otworzyć jej oczy... tego jegomości w oczach jej uczynić 
śmiesznym. 
   — Tak — potwierdziła Żulieta — bo śmieszność zabija. 
   — Przepraszam — przerwał książę Eustachy — nie cierpię tego jegomości, mało go znam, lecz 
co prawda, prawda — śmiesznym on nie jest na nieszczęście... 
   Księżna Eufrezja wtrąciła żywo: 
   — Wcale nie jest! 
   — Ale go takim można uczynić — zagrzmiał głos hrabiny, którą małżonek poparł dobitnym: 
   — Można! zawsze można... 
   Księżna matka zasunęła się w głąb fotelu, słuchała zrezygnowana. 
   — Pierwszą rzeczą — mówiła dalej dydaktycznym tonem hrabina Rosa — ciągnąć, przeciągać, 
zwłóczyć... Tymczasem być nie może, aby coś dobrej sprawie w pomoc nie przyszło... 
    
   — Ciągnąć! ciągnąć! — rzekł z dala z powagą wielką książę Herman. — Mówi rozumnie, 
słowo daję. — Zwrócił się do Wejdenreicha i spojrzał na niego, a ten głową skinął na znak, iż 
podziela to przekonanie... 
   — I to sobie powiedzieć potrzeba z góry — ciągnęła dalej hrabina — powiedzieć stanowczo, iż 
z tego nic nie będzie... 
   — Nie może i nie będzie — zaakompaniował mąż. 
   — Nie będzie! — wtórował książę Herman. Wejdenreich głowę spuścił; książę Eustachy, jak 
znudzony, album na stoliku leżące zaczął przeglądać. 
   — Kto najwięcej winien, to doktorowie, słowo daję — poczęła żywo księżna. — Tak, bo i 
Pietraszek, i Landler napędzili mi strachu, że idzie o życie! zagrozili obłąkaniem! Dwóch jednego 
dnia — toż samo, nie znając się i nie znosząc z sobą — powiedzieli mi. Cóż czynić miałam? 
    
   Tymczasem zaraz po tym nieszczęściu... Jadzia wstała — jest prawie zdrowa, siły powróciły... 
Ruszano ramionami. 
   — Moi państwo — dodała z pośpiechem księżna — jestem matką... kto z was ma dzieci i kocha 
je, kamieniem na mnie nie rzuci... 
   Majestatyczna Rosa spojrzała na nią z góry. 
   — Ja ci tylko to powiem, że gdybym córkę miała, a chciałaby mi iść za ekonomczuka, 
wolałabym ją widzieć na marach. 
   Heroiczne to wyrzeczenie powitano uroczystym milczeniem: obejrzała się mówiąca, nikt nie 
oponował, ale nikt nie przyklaskiwał. Księżna Eufrezja oczy sobie zakryła, a Żulieta litościwa 
podała jej znów wódkę kolońską. 
   — Za naszych dawnych czasów, panie tego — począł się jąkać książę Herman — ja wiem, jak 
by postąpiono... Ekonomczuka by tego sprzątnięto i — koniec... 
    
   Środek ten nie znalazł sympatycznego przyjęcia w nikim, oprócz obowiązanego do 
potakiwania Wejdenreicha. Stary zwrócił się ku niemu, znalazł gotowy uśmiech... i tym się 
zaspokoił. 
   Książę Marcin pot ocierał z czoła. 
   Popatrzywszy na biedną matkę, stojąca naprzeciw niej hrabina Rosa obejrzała się, szukając 
krzesła, kazała je podać Wejdenreichowi i siadła jak najbliżej obżałowanej... Po cichu zaczęła jej 
coś kłaść do ucha. 
   Tymczasem towarzystwo się porozdzielało i zaczęto rozmawiać ciszej. Wszyscy ciekawi byli 
tego — indywiduum, które nagle z nic nie znaczącego przeistoczyło się w tak groźne dla rodziny. 
   Książę Marcin, zasłyszawszy o czym była mowa, rad, że się czymś przysłużyć będzie mógł 
rodzinie, odezwał się z pośpiechem: 
    
   — Ja doskonale znam całą ich procedencję... Za czasów, gdy zarządzał dobrami książąt C. 
Kormanowski... 
   Imię to pobiegło do ust. 
   — Kormanowski! Kormanowski! — powtarzano z przekąsem, poruszając ramionami. 
   — Kormanowski — mówił dalej książę — był ulubionym pryncypałowi... Ja go u stołu starego 
księcia widywałem i pamiętam, że czasem go nominował: — Panie bracie... 
   — Szlachcic? — przerwał książę Herman. 
   — Niewątpliwie — dodał Marcin — a i to przypominam sobie, że książę raz, będąc w dobrym 
humorze, z Paprockiego przypomniał staremu, że Junoszowie Kormanowscy mieli kasztelana w 
swoim rodzie. 
   Szmer, szyderskie śmieszki powitały tę powieść księcia Marcina. 
   — Ale cóż bo znowu! — oburzyła się hrabina Rosa. 
    
   — Proszęż mi dać dokończyć — szybko rzekł książę Marcin. — Pamiętam, że stary rządca na 
to odparł księciu: — Mości książę, wolałbym odziedziczyć wioskę niż tytuł po prapradziadzie... 
   — Przecież to kasztelaństwo książę stary, który żartobliwym był — przerwała hrabina — 
musiał skomponować? 
   — Nie wiem — mówił Marcin dalej, nie dając sobie odebrać raz zabranego głosu. — Nie wiem, 
ale to wiem, że ze starego ojca tego panicza byli kontenci. Jest to bardzo zacny człek. 
   — A syna wychował na intryganta — wybuchnęła hrabina — bo że to była rachuba i intryga 
niecna na fantastyczne usposobienie Jadzi, na ślepe przywiązanie do niej matki — to przecię 
jawne... 
   Matka, która by była mogła stanąć w obronie Celestyna, bo najlepiej wiedziała, iż wcale się nie 
starał o tę miłość Jadzi — nie śmiała się odezwać. Siedziała w my— 
    ślach pogrążona. Całe towarzystwo zresztą z nią razem przemyśliwało teraz nad tym tylko, 
aby nie dopuścić tak dziwnie im na głowy spadłego małżeństwa. 
   Hrabia Tymoleon spoglądał na żonę, bo w istocie ona tu była główną sprężyną. 
   — Kochana moja Fraziu — poczęła, obracając się do matki. — Mogłaś się dać niespodzianemu 
wybrykowi córki pochwycić — ale teraz, teraz my ci wszyscy pomożemy, wpłyniemy, aby to 
zerwać. 
   Zwróciła się do obecnych. 
   — Słowo sobie dać potrzeba, aby familia, jeżeli się ta plotka rozejdzie po mieście, a rozejść się 
może, bo ci Kormanowscy umyślnie to rozbębnią — wprost zaprzeczała jak kalumnii, jak bajce! 
   Wszyscy się zdawali zgodni; jedna matka, głęboko zadumana, nie dała znaku życia. Siedziała z 
głową zwieszoną, z myślami pewnie u łoża córki. 
   — Jadzia jest jeszcze chora — dodała hrabina — nie potrzeba do niej puszczać gości, nie 
dawać jej wychodzić do salonu, dopóki na nią nie wpłyniemy. 
   Tu się zwróciła nachylając do matki. 
   — Pozwolisz mi, ja jutro przyjadę. Zostawisz mnie z nią sam na sam na jakie pół godziny. 
Jadzia ma bardzo dobrze w główce, niepodobna, żeby mnie nie zrozumiała i żeby to na nią nie 
oddziałało. Nie można dla kaprysu jakiegoś dziecinnego kompromitować całej familii. Cóż za 
mariaż! Pani Kormanowska? Kto to zna? A przy tym już to samo, że był guwernerem czy 
profesorem w domu, rzuca cień, każe się domyślać! 
   Matka podniosła głowę i twarz zmarszczyła groźnie. 
   — Ludzie są źli, a tu temat bardzo podatny do haftowania na nim... 
   Uśmiechała się złośliwie, inni panowie robili miny, jak gdyby domyślali się w istocie jakichś 
okropności. Hrabina zwróciła się do matki. 
   — Pozwolisz mi przyjechać jutro? — spytała. 
   — Bardzo cię proszę — odpowiedziała księżna — lecz zdaje mi się, że im energiczniej 
będziemy występowali... znam Jadzię... tym skutek pewniej będzie przeciwny. Na nią jeden 
sposób, ażeby sama zmieniła postanowienie... zostawić ją swobodną — a przewlekać... 
   Książę Marcin śmiało potwierdził. 
   — Tak jest! tak! my ją lepiej znamy. 
   Nikt zresztą nie zdawał się zdania jego podzielać. 
   Milczano. Księżna, która już niespokojną była, zostawiwszy córkę samą, wstała i chłodno się 
żegnać poczęła... Nie zatrzymywano jej, wyszła. Żulieta tylko odprowadziła ją do przedpokoju i 
chwilę tam na rozmowie pozostała. 
   Śmielej się teraz odzywać zaczęły głosy. Książę Eustaszek opowiadał dowcipnie, jak go Jadzia 
przyjęła ostatnim razem — jego! jego, którego przecię znali wszyscy, że nie był pierwszym 
lepszym. 
   Ruszano ramionami. 
    
   — Ależ proszęż mi powiedzieć — odezwała się hrabina, zwracając do księcia Marcina — cóż 
ten pan Kormanowski, ekonomczuk, ma oprócz ładnej twarzyczki? 
   — Uczony! bardzo uczony! — śmiał się książę Eustachy. — Bardzo serio!... Doskonały 
komediant, bo w salonie z daleka można go wziąć za wcale coś dystyngowanego... Dopiero z 
bliska poznaje się ciężkiego pedanta... 
   — Umie języki? — pytała Rosa. 
   — Doskonale i kilka innych — mówił Eustaszek. — Oprócz francuskiego angielski, włoski, 
niemiecki... 
   — Urodził się na pedagoga... — mruknęła hrabina. 
   — A Jadzia na niebieską pończochę — wtrącił Tymoleon... 
   — Niepojęta rzecz! — mruczał książę Herman. — No, książki może lubić — mniejsza o to, ale 
profesora sobie brać na małżonka] 
    Znaleziono to dowcipnym, a że księciu Hermanowi coś dowcipnego powiedzieć prawie się nie 
trafiało, milionerowi zaś każdy chciał dworować, podniesiono głośno to wyrażenie. Książę 
spojrzał na Wejdenreicha, jakby mówił: 
   — A co? 
   Akolita aż w ręce klaskał. 
   Wieczór zszedł na paplaninie, na przypuszczeniach i w końcu prawie wszyscy oprócz 
milczącego opiekuna zgodzili się na to, że skandal jest przykry — ale do skutku przecię nie 
przejdzie. 
   — Namyśli się sama — mówiła hrabina — ja wam ręczę... niech mi tylko matka do 
pieszczoszki nie broni przystępu... Zobaczycie... 
   Książę Marcin, nic nie mówiąc, patrzał na nią spod oka. Zdawał się mówić: — Zobaczysz!! 
   Nazajutrz hrabina Rosa, przygotowana już do rozmowy z Jadzią, zajechała przed ganek 
pałacowy. Księżna czekała na nią w salonie z twarzą bladą i pomieszaną. Uściskała ją bardzo 
czule. 
   — Moja droga Różo — szepnęła — błagam cię, proszę — Jadzia jeszcze bardzo osłabiona... 
nie... rozdrażniaj jej, bądź łagodną... 
   — Proszę cię, bądź spokojna — wiesz, że mi na takcie nie zbywa. Oznajmiłaś jej o mnie? — 
zapytała hrabina. 
   — Nie — cicho szepnęła matka. 
   — To lepiej — odezwała się Rosa i nie siadając nawet, pokazała na drzwi, tak jej do Jadwigi 
pilno było. 
   Księżniczka siedziała w swoim saloniku na kanapie, blada jeszcze, ale z twarzyczką już 
ożywioną, wesołą prawie, strojna z wielką elegancją. Spodziewała się może kogo innego, bo 
zobaczywszy w progu hrabinę, której nie lubiła, skrzywiła się i na matkę popatrzała z wyrzutem. 
Rosa zbliżała się tymczasem, okazując czułość wielką. 
   — Słyszałam, kochane dziecię — poczęła — że byłaś ciężko chora... Wszyscyśmy dzielili twej 
matki cierpienie... lecz, dzięki Bogu, widzę, że już wszystko szczęśliwie przeszło... 
   Jadzia witała zimno natrętną kuzynkę. 
   — Tak, w istocie jest mi nieco lepiej. 
   Hrabina zabrała przy niej miejsce na kanapie, rozsiadła się szeroko i poczynała mrugać na 
matkę, aby je same zostawiła. Księżna znalazła pozór jakiś i ociągając się wyszła. Wzrok córki 
ścigał ją wymówką, że sam na sam zostawiała ofiarę z tą nieznośną kaznodziejką. 
   Jak tylko matka znikła za drzwiami, hrabina przysunęła się do Jadzi, usiłując ująć jej rękę... co 
się nie udało. 
   — Moja droga kuzyneczko... proszę cię — zamruczała, głos łagodząc — jakieś plotki — ja nie 
chcę im wierzyć... Co to jest? 
   Zarumieniło się samowolne dziewczę. 
   — Cóż to za plotki? — przerwała. 
    — Ludzie mówią o głupim jakimś... zamążpójściu? ale to nie ma sensu... temu nikt nie 
wierzy. 
   Jadzia oczy ciągle trzymała spuszczone, słuchała cierpliwie, na twarz jej tylko wystąpił silny 
rumieniec gniewu, który hamowała. 
   Z wolna poczęła podnosić powieki, wpatrzyła się śmiało w hrabinę i zimno przemówiła: 
   — Nie wiem o plotkach żadnych — ale w istocie wychodzę za mąż. Jestem zaręczona. 
Zrobiłam wybór, który się dziwnym wydać może, lecz jest to razem serca i rozumu wyborem. 
   Uśmiechnęła się z dumą i ironią. 
   — Cóżem winna, że z tych paniczów z mitrami i bez mitr, których mi pokazywano, żaden się 
nie podobał? Z żadnym z nich rozmowy poprowadzić niepodobna... tak są dziecinni! 
   Hrabina marszczyć się zaczynała. 
   — Ma ch?re! — przerwała — można lubić ludzi bar— 
    dziej na serio, chociaż są okrutnie nudni, gdy się ich ma dłużej — ale nie wychodzi się za mąż 
za człowieka... nie naszej kondycji... 
   — Hrabina znajduje? — odparła Jadzia. — Ja jestem innego przekonania. Prawa nie ma 
żadnego... 
   — Pisanego nie ma, ale są tradycje, zwyczaje, konwenanse przyjęte w świecie, do którego 
należymy, a te szanować musimy... 
   — Hrabina znajduje! — powtórzyła księżniczka ze wzrastającym wyrazem szyderstwa. — Ja 
jestem innego zdania. Mój narzeczony jest człowiek bardzo przyzwoity, miły... 
   — Proszęż cię, ekonomczuk! — zawołała hrabina oburzona. 
   — Szlachcic — odparła księżniczka zimno. — Lecz gdyby nim nie był, ponieważ teraz i 
szlachectwa, i hrabstwa się kupują... kupiłabym mu, co potrzeba. 
   Hrabina, której męża ojciec w istocie kupnym był hrabią, rzuciła się na kanapie... 
Powstrzymała jednak wzruszenie. 
   — Jadziu, kochanie moje... — rzekła — zastanów się nad tym krokiem... Ani dla ciebie on, ani 
dla niego nie przyniesie szczęścia; pierwsza ta namiętność czy szał przejdzie... a zostanie żal, 
zgryzoty... 
   — Kochana kuzynko — przerwała księżniczka — wiem bardzo dobrze, choć nie z własnego 
doświadczenia, że miłość przechodzi i ostyga; ale chcę mieć jej choć jedną chwilkę w życiu... 
   Hrabina Rosa tak była oburzoną i zdumioną śmiałością dziewczęcia, że się już nie mogła 
odezwać. Załamała ręce... 
   — Nie! nie! — poczęła niewyraźnie, mieszając się i plącząc — to być nie może! My nie 
wierzymy w to — niepodobna, abyś się wyrzekła rodziny, stosunków... bo... 
   — Ale, kochana hrabino — odezwała się Jadzia, na— 
   bierając śmiałości coraz większej — rodzina! rodzina! wiem to — nadąsa się, a potem, gdy 
dom otworzymy, przejedna... Mój Celestyn będzie miał za sobą ludzi rozumnych... 
   — Merci! — zawołała wzburzona, podnosząc się z kanapy, Rosa. — Prawdziwie to nie do 
pojęcia! 
   Jadwiga, nie spuszczając oczu, patrzała na gniewną z chłodem nad wiek i temperament. Nie 
gniewała się już i nie myślała nawet unikać rozmowy. Czekała cierpliwie. 
   — Nie! nie! to prawdziwy szał jakiś, to coś tak poczwarnego... — wtrąciła, zapominając o 
zwykłej powadze i deklamacji, hrabina — że... uwierzyć temu trudno... Nie widziszże tego, iż 
kompromitujesz siebie i matkę, i dom? Cóż ludzie powiedzą?... 
   Księżniczka potrząsnęła głową. 
   — Ludzie by zawsze coś mówili — rzekła Jadzia. — Gdybym na przykład wyszła za księcia 
Eustachego, którego mi zalecano, a musiała z nudów zapraszać dawnego profesora — mówiono by 
   jeszcze gorzej. 
   Hrabina się zarumieniła. 
   — A to by ci w oczach świata mniej uwłaczało niż takie — małżeństwo. 
   — Ale w moich własnych — daleko więcej! — zakończyła Jadwiga. 
   Popatrzyły na siebie dwie zapaśnice, z których jedna miała już poza sobą młodość i długie 
doświadczenie, druga była młodziuchnym stworzeniem — i hrabina Rosa przekonała się teraz 
dopiero, że z całą swą powagą i wymową nie sprostała energicznemu wyrostkowi. 
   — Niech się kuzynka uspokoi — dodała z sarkazmem księżniczka. — Wypadek ten 
bezprzykładnym nie jest... mogłabym na wytłumaczenie mnie przypomnieć mezalianse... 
   — Na których żadna z kobiet, co się zapomniała, nigdy dobrze nie wyszła... — Więc i ja z 
rezygnacją czekać będę przeznaczenia — dokończyła Jadzia. 
   To mówiąc, potarła ręką po czole i zadzwoniła. Weszła nieśmiało panna Klara. 
   — Proszę się dowiedzieć, czy pana Celestyna nie ma w salonie — rzekła i zwracając się z 
uśmiechem do kuzynki, szepnęła: — Chciałam go zaprezentować! 
   Hrabina, która była przysiadła na kanapie, zerwała się żywo, chcąc ją pożegnać, gdy panna 
Klara powróciła i oznajmiła chłodno, iż — pana Celestyna nie ma dotąd jeszcze. 
   Mimo wielkiej chęci dalszego nawracania i przekonywania, hrabina, która tak z niczym przecie 
odjechać nie chciała i siedziała jeszcze — szukała nadaremnie w głowie nowych argumentów. 
   — A! zakrwawiłaś nam wszystkim serca — odezwała się. — Nie masz wyobrażenia, jakie ta 
wiadomość uczyniła wstrząśnienie, przerażenie, żal... Ty, ty, która mogłaś aspirować do 
najświetniejszych partii rodem, tytułem, rozumem, młodością — ty! — ale to nie do uwierzenia!! 
   — Być może — ale dzieją się cuda i trafiają się szały... — śmiejąc się, obojętnie rzekła Jadzia. 
— Zakochałam się... Gdyby hrabina bliżej go poznała, może by mnie uniewinniła. Jest w nim coś 
tak szlachetnego, iż mu żaden z naszych paniczów nie dorówna... Nie brak mu nic, oprócz tytułu, a 
ten... kupimy! 
   Kupnym tym tytułem doprowadziła hrabinę do ostatniej niecierpliwości. Wstała z 
zagryzionymi ustami. 
   — Ponieważ ten pan lada chwila spodziewany, a tak bardzo jest uroczy — rzekła — pozwolisz 
mi się pożegnać. Niebezpieczny człowiek: mimo wieku mojego lękałabym się zbliżyć do takiego... 
ideału. 
   I skłoniwszy się Jadzi, która ją żegnała zimno, z uśmieszkiem na ustach, zasapana poszła do 
drzwi. 
   Tu niedaleko — oczekiwała na nią księżna. Zmierzyła ją ciekawymi oczyma; nie potrzebowała 
pytać: gniewna, zarumieniona twarz wydawała tajemnicę niepowodzenia. Wracała pobita na 
głowę. 
   — A co? — spytała księżna. 
   Rosa nie chciała się przyznać do klęski, jaka ją spotkała. 
   — Miałaś słuszność — rzekła — nie pora jest jeszcze z nią mówić — nadto rozgorączkowana. 
Lecz to nic nie dowodzi — to przejdzie. 
   — Sądzisz? — szepnęła matka. 
   Hrabina nie umiała inaczej się wywinąć, tylko zużytym frazesem: 
   — Tout passe, tout casse, tout lasse! 
   I pochyliwszy się do uścisku, prędko wprost podbiegła do przedpokoju... Rzuciła się do karety 
i zawołała: 
   — Do domu! 
    Gdy Celestyn po tym upojeniu, w jakie go scena niespodziana z księżniczką wprawiła, znalazł 
się sam z sobą — długo nie mógł zebrać myśli i rozplątać tysiąca węzłów, którymi uczuł się 
skrępowany... Szedł, stawał, powracał, chciał zaraz biec do domu i brakło mu odwagi — przede 
wszystkim potrzebował ochłonąć... 
   Gdy taki piorun uderzy w człowieka i zwichnie mu życie, chociażby otwierał przed nim jasne 
niebiosa — istota słaba, nawykła iść krokiem powolnym, trwożąca się każdą zmianą gwałtowną — 
przeraża się szczęściem nawet. 
   Celestyn więcej był przelękły niż szczęśliwy... Spoglądał na pierścionek, który miał na palcu, 
przypominał sobie brzmiące jeszcze w uszach jego wyrazy Jadzi, widział ją przed sobą z tą potęgą 
uczucia do szału posuniętą — i w rzeczywistość wierzyć mu się nie chciało. 
   Wyrzucał sobie słabość — nie miał siły oprzeć się jej, 
    
   wymóc cierpliwość, czas do przygotowania... Teraz wszystko było skończone. Pierścionek, 
dany w imieniu córki przez matkę wobec opiekuna, czuł na palcu... Miał jej słowo... 
   Cóż na to powiedzą rodzice, a szczególniej ten ojciec, spartanin, o którego oporze z góry był 
przeświadczony? Co będzie, jeżeli ojciec wyrzecze się go — opuści, nie zechce znać? 
   W głowie kołowały mu myśli dziwne — upokorzony, przygnębiony, machinalnie siadł do 
dorożki i kazał jechać do pana Michała. 
   Nie był pewien, czy go zastanie, lecz szło mu o zyskanie na czasie — powrót do domu był dla 
niego tak strasznym, iż chciał go przynajmniej przeciągnąć. 
   Trafem, któremu niezupełnie rad był może, pana Michała zastał powracającego z biura i 
wybierającego się na obiad do rodziców. 
   Spojrzawszy na niego, przyjaciel zakrzyknął: 
   — Co ci jest? przypadek jaki? chory jesteś? Celestyn podążył do krzesła, wsparł głowę na 
ręku. 
   — Daj mi odetchnąć — rzekł słabym głosem. Michał ze swą energią, której nigdy nie tracił, 
stał 
   nad 
   nim z wyrazem politowania. 
   — Na Boga! — rzekł — baba z ciebie. Co ci jest? Wyrzut ten dotknął żywo Celestyna, zerwał 
się 
   z krzesła. 
   — Mam prawo być, jak mnie widzisz, pijanym — rzekł — każdy inny w moim położeniu... 
   — Cóż się stało? 
   Celestyn podniósł rękę, ukazując mu pierścień na niej. 
   — Jest to przed chwilą mi dany zaręczynny pierścionek księżniczki, który matka mi wręczyła 
w przytomności opiekuna. 
   Michał osłupiał. 
   — Pft! — zawołał po chwilowym milczeniu — żartujesz, czyś oszalał? 
   — Słowo uczciwego człowieka. Tak jest... 
   — Przyznam ci się, kochany Celestynie — odparł Michał chłodno — że gdybyś tę rękę, którą 
mi pokazujesz, złamał, mniej bym był przerażony, niżeli żeś na nią pozwolił włożyć to ogniwo 
łańcucha... który cię czyni na całe życie niewolnikiem... 
   Celestyn stał z wyrazem twarzy w istocie więcej zbolałym niż szczęśliwym... 
   — Ponieważ rzecz jest dokonana — odezwał się Michał — po harapie trudno już nawoływać... 
na nic się nie zdało czynić ci uwagi. Ale mi cię z duszy żal... Piekło cię czeka... 
   Westchnął... 
   — Księżniczka kocha cię — to rzecz jawna; o niej nie ma co mówić, choć tak gwałtowna 
miłość jest bardzo, bardzo podejrzaną, czy potrwa... księżniczka to najmniejsza rzecz, ale żenisz 
się ty, szlachetka drobny, bez majątku, z całą tą rodziną, z matką, z księciem Marcinem, 
Hieronimem et 
   tutti ąuanti... Nie potrzebuję ci mówić, że to nieprzejednani wrogowie twoi... że dzień ślubu 
będzie dniem wypowiedzenia ci nie skończonej nigdy wojny... 
   — Wszystko to jam już sobie powiedział — odparł Celestyn. — Na wytłumaczenie moje mam 
jedno, słuchaj wiernej powieści, jak się to stało, i osądź, czym mógł postąpić inaczej... 
   Michał usiadł, Celestyn ze szczegółami rozpoczął opowiadanie. Miłość księżniczki, jej 
chorobę, jej niezłomne postanowienie... wszystko żywo odmalował przyjacielowi, który wsparty 
na ręku słuchał w milczeniu pogrążony. 
   — Gdybym cię nie znał — rzekł wysłuchawszy — posądziłbym, że kłamiesz. Wypadek jest 
nieprawdopodobny... położenie było w istocie trudne, a mimo to... 
   — Lecz chodziło o życie! — przerwał Celestyn. Michał zrobił minę niedowierzającą. 
   — Gdybyś ty był miał siłę powstrzymania jej — rzekł — mogłoby się to wcale inaczej 
skończyć. Byłaby ochłonęła... i... 
   — Ale ja ją kocham! — zakrzyknął Celestyn. 
   — Otóż właśnie — to nieszczęście! — rzekł Michał. — Skończona rzecz, nie mówmy o tym. 
   Pomimo tak zamkniętej rozmowy Celestyn chciał rady, jak miał z ojcem postąpić... 
   Michał byłby się może zebrał na nią, lecz służący wszedł, wzywając go na obiad na górę. 
Czekano na niego. 
   Celestyn prosił, aby mógł pozostać w mieszkaniu i spocząć trochę, a wychodzącemu 
Michałowi szepnął na ucho: 
   — Błagam cię, nikomu ani słowa! 
   Po wyjściu przyjaciela jak skamieniały pozostał w fotelu. 
    Wracający Michał znalazł go nieporuszonym tak, jak porzucił. Obudzał w nim litość. 
Szczęście jego miało wszystkie oznaki boleści i przygnębienia. Nie odezwał się litościwy Michał z 
niczym, co by go bardziej jeszcze rozdraźnić mogło. Mówili o rzeczach zupełnie obojętnych. 
Dopiero nierychło, gdy Celestyn powtórzył prośbę o zachowanie tajemnicy, Michał poruszył 
głową i rzekł cicho: 
   — Jakże tu z tego czynić tajemnicę, o czym już mówi miasto całe?... Mój ojciec przy obiedzie 
zagadnął mnie 
   o to pierwszy. Złożyłem się niewiadomością. Opowiadał, że w tych kołach, do których należy 
księżna i jej rodzina, oburzenie jest posunięte do najwyższego stopnia — 
   i wszyscy twierdzą, że — to zerwanym być musi... 
   Celestyn, pogrążony, nie odpowiedział nic. Im bardziej się zbliżała godzina, w której musiał 
nareszcie powrócić do domu, tym większa go porywała obawa o spotkanie z ojcem. Rad by był 
ciężką tę chwilę odciągnąć — prze— 
    wlec jak najdłużej... Michał mu się nie sprzeciwiał i z chęcią pozwolił u siebie pozostać do 
zmroku. 
   Pan Joachim bardzo rzadko widywał kogo i do Warszawy nie chodził, chyba zmuszony jakim 
interesem. Z dawnych stosunków pozostało mu wielu znajomych, których prawie unikał teraz, nie 
chcąc się narzucać nikomu. Byli to po większej części ludzie możni, a stary miał dumę ubogiego, 
który lęka się być posądzonym o to, że kogoś potrzebować może. 
   Dnia tego, szczególnym wypadkiem, musiał pan Joachim iść do adwokata dla uregulowania 
małego jakiegoś interesu, tyczącego się zastarzałego długu. Wybrał się więc zawczasu do miasta, a 
Żydek z Pragi podwiózł go przez grzeczność aż na drugą stronę Wisły. Tu pan Joachim, zsiadłszy, 
pieszo dalej szedł na Krakowskie. 
   Było około dziesiątej, gdy się znalazł przed znaną kamienicą. Prawnik kazał mu trochę czekać 
na siebie, sprawa potem zajęła blisko godziny, tak że gdy pan Joachim się uwolnił, była już owa 
hora canonica, o której, do kieliszka wódki nawykły, uczuł robaka w żołądku... 
   Znalazła się cukiernia blisko. 
   Wchodząc do niej, pan Joachim spostrzegł dawniej sobie znanego Rymunda, owego krewnego 
księżny, o którym wspomnieliśmy, iż się na naradzie familijnej znajdował, chociaż mało w niej 
brał udziału. 
   Rymund miał litewską naturę rubaszną i choć pan całą gębą, obyczaj i prostotę zachowywał 
szlechecką, a w kołach panów braci czuł się swobodniejszym niż między jaśnie oświeconymi 
koligatami. 
   Pan Joachim chciał uniknąć przypominania się panu Rymundowi, który sam przyszedł do 
niego i jak najserdeczniej go pozdrowił. Żartowniś wesoły, Litwin rozpoczął rozmowę przy 
kieliszku, która i starego rozruszała. 
   Rymund w tej godzinie jeszcze nie był uwiadomiony o scenie, jaka się właśnie odegrywała w 
pałacu, ale wiedział, że syn pana Joachima dawał lekcje księżniczce i był bardzo ceniony w tym 
domu. Chcąc staruszkowi powiedzieć rzecz przyjemną, zaczął po szlachecku zagadywać, że 
piękny chłopiec gotów jeszcze kuzynkę zbałamucić. 
   Zamiast wziąć to za żart, pan Joachim nasrożył się mocno. 
   — Wierz mi pan dobrodziej — odparł — że mój syn nadto ma dumy, poczucia godności, a i 
rozumu wreszcie, żeby o czymś podobnym pomyślał. 
   Rymund uściskał go i na tym się skończyło. 
   Ktoś inny ze znajomych pochwycił starego z kolei i po wyjściu Rymunda pan Joachim, 
usiadłszy, wdał się w długą rozmowę z nim. Zagajona rzecz o książętach tych, u których był rządcą, 
a których kochał bardzo, rozwiązała mu usta. Nie postrzegli się jak dobrą godzinę przegawędzili, 
bo Joachim gorliwie bronił sławy tych, których chleb jadł, w najmniejszej rzeczy. Już spojrzawszy 
na zegarek miał się stary wybierać, gdy tylko co wi dziany Rymund zamaszyste wpadł do cukierni, 
a postrzegłszy pana Joachima, chwycił go pod rękę i prawie gwałtem pociągnął z sobą do 
bocznego pokoiku, którego drzwi zamknął... 
   Stary, pochwycony tak impetycznie, nie mógł zrozumieć, czego Rymund chciał od niego, gdy 
ten, obejrzawszy się, zdyszany krzyknął: 
   — A cóż? nie mówiłem! nie mówiłem! 
   Litwin był w uniesieniu, trząsł się, choć niepodobna poznać było, czy z przestrachu, zdziwienia, 
gniewu, czy złośliwej uciechy. 
   — Cóż? co? — zapytał, wyrywając mu się i odstępując na krok, pan Joachim. 
   — Wyszedłszy stąd, spotkałem w ulicy księcia Marcina bladego jak trup... Waćpana syn 
zaręczony z księżniczką! 
   Stary oburzył się z takim gniewem, iż Litwin na rok się cofnął. 
   — Co to są za żarty! — krzyknął. 
   — Ba! żarty! Nie żarty to są, ale najprawdziwa prawda. Księżniczka virago zmusiła matkę i 
opiekun Tenże mi sam opowiadał całą scenę zamiany pierścionków... 
   Rymund podparł się w boki. 
   — Tak jak mnie żywego widzisz, mówię prawdę! Mdlała moja szanowna kuzynka, książę 
Marcin nieochybnie to odchoruje... Lękam się, aby księcia Hermana nie tknął paraliż, a hrabina 
Rosa... krew pewnie puści... ale co się stało — consummatum est! 
   Litwin śmiał się ironicznie. 
   Pan Joachim skamieniały patrzał na niego, a wargi mu się trzęsły i pot okrywał czoło. 
   — Boże — szepnął cicho — odwróć ten kielich ode mnie. 
   Postawa starca, który naprzód o stół się musiał oprzeć, aby nie paść, a potem runął na krzesło, 
   obudziła politowanie w Rymundzie. 
   — Czegóż znowu tak desperujecie! — zawołał, zbliżając się — ani to pierwszy casus podobny, 
ani ostatni... Nie ma w tym nieszczęścia... 
   — Owszem, jeśli to prawdą jest — przerwał, wybuchając z całą siłą, stary — nieszczęście to 
jest dla nas takie, że większe nas spotkać nie mogło... Mój syn — mój poczciwy Celestyn 
posądzony będzie... oczerniony... on, który się o to ani starał, ani marzył o tym. Ale któż uwierzy... 
   — Słuchaj asindziej — zawołał Rymund, biorąc go za rękę — ja, com znał księżniczkę i jej 
matkę, ja pierwszy wierzę, że nie on się starał o to, ale Jadzia go pociągnęła... 
   — Nie powinien się dać był pociągnąć'— krzyknął pan Joachim. — Nie rozumiem wcale tych 
zaręczyn, o których pan mówisz tak serio... że w końcu nie wie co trzymać o tym... ale mój syn nie 
mógł rozporządzać sobą — beze mnie i mojego błogosławieństwa... Z tego nic nie będzie... 
   Rymund się uśmiechnął dziwnie. 
   — Daj pokój, stary — rzekł — za daleko zaszło... Nie mieszaj się do tego... Niepotrzebniem ci 
może pośpieszył to zwiastować, alem wytrzymać nie mógł. 
   To mówiąc, milczącego poklepał po ramieniu, popatrzał na niego z politowaniem, ścisnął jego 
rękę, jak martwą leżącą na stole, i wyszedł. 
   Pan Joachim chciał co najprędzej powracać do domu, spodziewając się tam znaleźć Celestyna 
— burzył się cały i buchał gniewem. O piechotnej wędrówce na Pragę mowy być nie mogło: choć 
nie miał zwyczaju tego, musiał posłać po dorożkę i z ciężkością wsiadłszy do niej, ruszył do 
domu... 
   Dorożka zajeżdżająca przed dworek była rzeczą tak niezwykłą, że Leokadia wybiegła 
przelękła naprzeciw ojca, domyślając się przypadku czy choroby. Pan Joachim siedział w niej tak 
blady i zesłabły, że na pytanie córki przyznał się, iż mu się źle zrobiło. 
   Nie chciał wyznać, co go tak przygnębiło. Z pomocą córki powoli wszedł do dworku, na 
którego progu już i żona stała, niespokojnie pytając i ręce łamiąc. 
   Stary miał oblicze człowieka w istocie chorego, zmienił się strasznie. Zaprowadzono go do 
pokoju, w którym dwie troskliwe kobiety wymogły, aby się położył. Skarżył się przed nimi na 
zawrót głowy. 
   Spytał cicho i nieśmiało o Celestyna; odpowiedziano, że dotąd nie powrócił. 
   Pani Monika, wierząca w rumianek, natychmiast poszła gotować, a Leokadia przy ojcu 
została. 
   Pan Joachim, choć się starał uspokoić i nie dać poznać 
   nic po sobie, zdradzał się oglądaniem ku oknom i pytaniem o syna. 
   Uderzyło to Leokadię. 
   Jeść nie chciał nic. Im dłużej się przeciągało oczekiwanie, a zbliżał się bardziej wieczór, tym 
stary niespokojniejszym się stawał. Córka na próżno mu tłumaczyła, że Celestyn często się spóźnia 
i że w tym nic tak nadzwyczajnego nie ma. 
   Pani Monika już gotowa była, widząc ten niepokój mężowski, wyjść szukać syna; ale Leokadia 
przekonała ją, że to byłoby próżno, bo nie mieli żadnej wskazówki, gdzie by znaleźć go można. 
   Zmierzchać zaczęło, a Celestyna nie było jeszcze; stał się wieczór, nadeszła noc prawie, 
ucichło przedmieście, ruch ustał... Leokadia wybiegała ciągle na próg — nie można się go było 
doczekać. I ją już trwoga ogarniać zaczynała. Wychodziła aż w ulicę, sama nie wiedząc czemu 
strwożona i drżąca... Opóźnienie Celestyna właśnie dnia tego dawało jej wiele do myślenia. 
    
   Już zrozpaczyła prawie, czy powróci, gdy usłyszała w dali turkot wózka, a potem szybkie kroki. 
Po chodzie poznała brata i aby go uprzedzić daleko wybiegła naprzeciw. W istocie on to szedł 
krokiem powolnym, opieszałym — przystając. Zobaczywszy siostrę, jakby zawstydzony zbliżył 
się do niej. 
   — Ojciec chory powrócił z miasta — zawołała, rzucając mu się na szyję. — Nie pamiętam go 
tak niespokojnym jak dziś; jesteśmy przerażeni — dopytuje ciągle o ciebie... 
   Celestyn stanął. 
   — O mnie? — wyjąknął trwożnie. 
   Siostra, która twarzy jego po nocy nie mogła widzieć, strwożyła się głosem, jakim to wymówił. 
Domyślała się już czegoś. 
   Celestyn zamiast śpieszyć stał wryty. 
    — Chodźże, chodź! — zawołała Leokadia. Brat ociągał się jeszcze. 
   — Celestynie — odezwała się nagle — w tym wszystkim ja coś przeczuwam, widzę. Mów mi, 
co się stało? Ojciec musiał jakąś wiadomość przywieźć z miasta. 
   — Jak to? Ojciec miałby już wiedzieć? — zawołał brat. 
   — Ale o czymże, na Boga! — krzyknęła Leokadia i ręce załamała. 
   Milczał, nic nie odpowiadając, Celestyn. 
   — Nie róbże przede mną tajemnic... — nagliła. Ociągającego się jeszcze pociągnęła gwałtem 
ku dworkowi. 
   W sieni zaledwie dały się słyszeć kroki, gdy ze swej izby pan Joachim donośnym głosem 
zawołał: 
   — Celestyn... 
   Zadrżeli oboje. Wyraz, z jakim wymówił to ojciec, był nakazujący i groźny... Leokadia 
zmiarkowała, że musi brata wpuścić samego i pokornie została u drzwi. 
    Gdy się one otworzyły, spostrzegła starca siedzącego na łóżku z oczyma wlepionymi we 
wchodzącego brata. Ten podobien był do winowajcy, który przed sędzią ma stanąć. Ojciec 
zmierzył go wzrokiem sięgającym do głębi duszy. 
   — Celestynie — odezwał się — tłumacz mi się... objaśnij... głupią jakąś wieścią zabito mnie w 
mieście. Co to za plotki? jaką to potwarz rzucono na ciebie?... Ty — zaręczony z księżniczką? Ty? 
Co to jest! Celestynie... mów... patrz, co się ze mną dzieje! 
   Widok drżącego starca zrazu Celestynowi odjął mowę. Powoli potrzebował zebrać myśli. 
   Zbliżył się ku niemu i rękę jego ująwszy, pocałował ją. 
   — Posłuchaj mnie — rzekł — nie sądź i nie potępiaj. Nie jestem winien, choć ci się takim 
wydam. Wysłuchaj 
    
   i zrozumiej, bądź cierpliwy, zawyrokujesz później, czy syn twój jest występnym — czy ofiarą 
jakiejś fatalności niepojętej. 
   Starzec nic nie odpowiedział. 
   Głosem słabym z początku Celestyn począł od pierwszych swych lekcji w domu księżny i 
pierwocin tego stosunku, w który go niepohamowana w swych fantazjach księżniczka wciągnęła... 
Nie taił nic... aż do ostatniego swojego kroku, o którym ojciec był uwiadomiony; na ostatek z 
największymi szczegółami opisał mu tę scenę — w której odegrał rolę tak bierną, na inną się 
zdobyć nie mogąc. 
   — Cożem miał uczynić? Przyznaję się — dodał — kochałem ją i kocham, alem ani jej, ani 
nikomu w świecie nie dał tego poznać. Zobaczywszy ją chorą, wymizerowaną, bladą, 
nieszczęśliwą, nie mogłem zdobyć się na opór, obawiając się najgorszych skutków... Jeżelim 
winien... to winna natura moja, która mi siły nie dała do tak strasznej walki z sercem kobiety... 
Odepchnąć jej nie umiałem. 
    
   Spuścił głowę — głos mu osłabł. Stary słuchał pogrążony i począł płakać, żywo ocierając łzy. 
Nie mówił nic długo. Skinął ręką. 
   — Byłeś moją jedyną nadzieją i chlubą — odezwał się nareszcie — a dziś — jesteś straconym 
dla mnie, dla nas, dla siebie... Nie chcę cię sądzić ani starym obyczajem klątwą cię moją 
przestraszać. Potępić nie miałbym siły — przekląć nie potrafię; a jednak, Celestynie, między tobą a 
nami przepaść staje od dziś dnia. Jesteś mi prawie obcy... Boleję nad tobą — a pobłażać ci, równie 
jak potępiać, nie godzi mi się... Oderwałeś się od nas albo raczej obca zuchwała dłoń oderwała cię 
od łona naszego... A co za losy cię czekają! 
   Zamilkł jęknąwszy. 
   — Miłość! miłość! — dodał — to dla was, młodych, 
    
   owa ultima ratio, którą gdy postawicie naprzeciw światu, prawu, rodzinie — wszystko musi 
przed nią skłonić głowę... Miłość! Tak, potężne to uczucie — ale nie starczy na życie całe... a wy za 
nią oddajecie wszystko... Celestyn stał, już się nie tłumacząc... 
   — Co dalej będzie — odezwał się pan Joachim — ja ani wiem, ani przewidzieć mogę. Stanie 
się to, czego ta nieszczęsna zwodnica chciała: będziesz męczennikiem, a dla mnie, powtarzam, tyś 
stracony... Zerwie się ten związek, bo o to rodzina starać się musi wszelkimi siłami, a siły jej są 
wielkie i rozliczne — zostanie plama niezasłużona. 
   Zakończył wykrzykiem: 
   — O, nieszczęsna godzina, gdyś wstąpił na próg tego domu! 
   Celestyn, chociaż znał ojca, obawiał się więcej wybuchu gniewu jego niż takiego końca. Padł 
na kolana przed starym. 
   — Przebacz mi! 
    
   Pan Joachim w głowę go pocałował. 
   — Idź — rzekł. 
   Posłuszny, już miał odejść — gdy niewyraźny głos ze łkaniem pomieszany usłyszał. Stary 
wyciągał ręce do syna, aby go raz jeszcze uścisnąć i pożegnać. Twarz jego zmieniona boleścią, 
gwałtownym woli wysiłkiem przybierała wyraz powagi surowej, która jej była zwykłą. 
   Przycisnąwszy do piersi syna, pan Joachim odtrącił go z lekka: 
   — Uczyniłeś po dobrej woli, czy zmuszony, bez rady mej i zgody — to, na co ja ani zezwolić 
nie mogę, ani pobłogosławić... Nie moja wina, ale rozstać się musimy; bo przyszłości tej nie wierzę 
i protestować muszę. 
   Pomilczawszy, stary dodał: 
   — Musimy się rozstać; o tym, co się stało, ja wiedzieć nie chcę... bądź swobodny... 
    
   Znowu słów mu zabrakło. 
   — Miałem zawsze zamiar wyposażyć cię — dodał — dziś staje się to koniecznością... Cały 
jedyny fundusz przeznaczony dla ciebie składa się z tysiąca dukatów... Leżą one od niedawna w 
gotówce, bo traf chciał, żem je podniósł na święty Jan, a umieścić nie miałem czasu jeszcze. Weź je 
sobie... W dzisiejszym twym położeniu bez grosza być — upokorzenie większe jeszcze; tego ci 
oszczędzić muszę. Przepadnie ten grosz ciężką pracą uciułany — mniejsza o to, gdyby nim 
swobodę i cześć okupić można. Być może, iż familia postara się was rozerwać jeszcze... Natenczas 
powrócisz do nas... Oby się to stało! 
   Celestyn przeciwko zabraniu przeznaczonego mu kapitału zaprotestował gorąco. — Ojca twarz 
się zarumieniła gniewnie. 
   — Pod błogosławieństwem ci nakazuję wziąć — zawołał — inaczej byłbyś na łasce ich... tego 
ja 
   znieść nie mogę... Z głodu nie umrzemy... trzeba ci męczarni oszczędzić. Lecz — dodał z 
rosnącą energią — widywać się nie możemy i nie będziemy, aż dopóki wszystko się skończy... 
   To mówiąc, wstał pan Joachim, dobył kluczy i powtórzył głosem poruszonym: 
   — Pod błogosławieństwem! Bierz i — niech Bóg ma miłosierdzie nad tobą, biedna ofiaro... 
   Drżącymi rękami dobył stary pieniędzy i gwałtem je wcisnął Celestynowi — łzy mu się 
zakręciły w oczach, wskazał na drzwi... 
   Tu więcej wzburzona niż rozczulona czekała Leokadia... Drzwi nie domknięte pozwoliły jej 
całą wysłuchać rozmowę. Zdumiona była postępowaniem ojca, a niemal gniewna na brata, nad 
którym nawet litość jej osłabła bardzo... Obwiniała go o nieprzebaczoną słabość... 
   Gdy Celestyn krokiem niepewnym przygnębiony wy— sunął się od ojca, Leokadia przyjęła go, 
z dala stojąc, surowym wejrzeniem wymówek pełnym. Z dala poczęła iść za nim do jego izdebki. 
   Tu stanęła w progu — nie cisnąc się jak dawniej do Celestyna. 
   Poznać mógł, że w sercu jej zaszła zmiana uczuć dla niego. 
   — Tak więc — odezwała się ponuro — poświęciłeś jej wszystko... Ojca, matkę — o sobie nie 
mówię, bo ja czymże dla ciebie jestem? Poświęciłeś siebie, przyszłość... Wszystko to dla 
zdziwaczałego dziewczęcia, któremu w chwili fantazji zachciało się postawić na przekór całej 
rodzinie, a ciebie uczynić męczennikiem! Wszystko dla niej! Wszystko dla tej... 
   Nie dokończyła Leokadia, patrzała potrząsając głową. Celestyn nie miał odpowiedzieć czasu, 
gdy matka, niespokojna, domyślając się już czegoś, weszła do pokoju syna, a znalazłszy córkę z 
tak zmienionym wyrazem twarzy, syna z głową w rękach zwieszoną nad stołem... podbiegła ku 
Celestynowi, dopominając się z niezwykłą sobie energią, aby przed nią tajemnic nie czyniono. 
   — Mówcież mi przecież zaraz, co się tu dzieje? — poczęła. — Jakieś tajemnice przede mną 
robicie wszyscy, nie wyjmując jegomości! Przecież ja wiedzieć powinnam, czego płaczecie i co 
was boli! 
   Ręce łamiąc stała nad synem, który począł od uspakajania: 
   — Niech się mama nie trwoży — rzekł — ja winienem wszystkiemu temu i ja jeden 
odpokutuję. Ja... 
   Pani Monika odwróciła się do Leokadii. 
   — Gadajcież mi, co to jest? Na rany Chrystusowe! Zagadki, zagadki... a ja ich rozwiązywać nie 
umiem. 
   Leokadii oczy były oschły — ale gniew ją miotał! 
   — Mama się mogła domyśleć — rzekła — że tu idzie o tę nieszczęsną księżniczkę i Celestyna... 
Oto rozpiesz— 
   czone dziewczę pokochało się w panu profesorze — i — nie wiem — podobno myśli go 
obdarzyć swą rączką... Leokadia mówiła szydersko i namiętnie, spodziewając się, że to na matce 
uczyni takie wrażenie, jak na ojcu i na niej. Zdziwiła się, widząc niemal radość tylko niespokojną 
w twarzy matki, która się zwróciła do Celestyna. 
   — No, to cóż znowu w tym tak strasznego i osobliwszego widzicie? — odparła. — A to mi się 
podoba? Cóż to? Celestyn nasz nie wart choćby i księżniczki, albo nie może ona wyjść za niego! A 
to — dobrze! Czegoż znowu tak desperować! 
   To mówiąc, pani Monika zbliżyła się do syna i ściskać go zaczęła... 
   — Dajcież bo pokój tym fochom i dąsom — dodała żywo. — Wszystko to egoizm, egoizm... 
Zdaje się wam, że Celestyna wam odbiorą i on się nas wyrzec będzie musiał dla niej... Najprzód 
wierzę, że poczciwe dziecko nas nie porzuci i nie zapomni, a potem choćby i siebie poświęcić dla 
niego przyszło? 
    
   Ruszyła ramionami. 
   — Duma i egoizm! — dodała. Obróciła się znów do syna przybliżając: 
   — Mówże ty? prawda to? jakże się to stało? Zamiast odpowiedzi Celestyn jakby mimo woli 
pokazał matce pierścionek, a ta w ręce uderzyła: 
   — Więc zaręczeni jesteście! 
   Lice się jej uradowało. Leokadia z politowaniem i gniewem spoglądała na matkę. 
   — Niech mama lepiej pójdzie ojca pocieszyć — rzekła. — Biedny ojciec! 
   — Ale bo wszyscy, nie wyjmując jegomości, który tyle ma rozumu, potraciliście głowy, jakby 
się nie wiem co stało nadzwyczajnego. Toż prosta rzecz! — mruknęła pani Monika i po namyśle 
niewielkim wymknęła się, spiesząc do męża. 
    U pani Żuliety wieczorem w kilka tygodni po opisanych wypadkach zgromadzeni byli znowu 
wszyscy ci członkowie rodziny, których tu widzieliśmy pierwszym razem naradzających się i 
narzekających na niepojęty wybryk księżniczki Jadwigi. Stanęło naówczas na tym, iż wszelkimi 
możliwymi środkami familia starać się miała 
   o rozerwanie małżeństwa projektowanego, które jako poczwarne i niemożliwe jednozgodnie 
obwołano. 
   W środkach tych w ciągu upłynnionego czasu nie przebierano zapewne, jednakże po twarzach 
osób zebranych nie widać było najmniejszej oznaki zwycięstwa ani jego nadziei. Lica były 
chmurne, nadąsane, smutne; milczenie długie świadczyło, że rozmowa się wyczerpała, zostawując 
po sobie kwasy i wzajemne urazy. 
   Nawet łagodny zwykle i akomodujący się książę Marcin, gotowy do największych ofiar dla 
miłego spokoju, chodził wzburzony po salonie, trąc włosy niecierpliwie 
   i wzdychając, jakby wzywał niebios pomocy. 
    Książę Herman, który mówić nie umiał i nie lubił, razem z Rymundem i akolitą swym, Jerzym, 
siedzieli posępni przy stoliku whista nad grą rozpoczętą, do której on jeden tylko zdał się większą 
przywiązywać wagę. Rymund złośliwie spoglądał po przytomnych. Jerzy ciekawie podsłuchiwał, 
azali się kto z czym nie wyrwie. 
   Lecz milczenie ciężkie trwało długo uparte, przerywane tylko westchnieniami nie tłumionymi 
księcia Marcina. A nad tym nie tylko się nikt nie litował, ale na niego z pewnym szyderstwem 
spoglądano. 
   Księżny matki nie było... Książę Eustachy uśmiechał się z porozumieniem jakimś do 
gospodyni domu, zakrapiającej się wódką kolońską i ocierającej pot z czoła. Była uznojona i 
podraźniona. Nowym w salonie był syn gospodyni, młody dyplomata przybyły chwilowo do matki 
— pono w interesie kieszeni, gdyż życie w Brukseli, gdzie nowicjat odbywał, kosztowało dużo, a 
pokusy 
    
   małego tego Paryża były zbyt nęcące, aby się im dwudziestoletni młodzieniec mógł oprzeć 
zwycięsko. 
   Był to młody, ładny chłopak, nieco znudzonej twarzy, kosmopolitycznej powierzchowności, 
elegant, trochę dumny i najmniej się pono interesujący tym, co tu wszystkie umysły i serca 
poruszało. Nawet go to rozerwać nie mogło. 
   Po dość długim milczeniu ponury głos siedzącego z kartami w ręku księcia Hermana 
zamruczał: 
   — Widziałeś przecię, że inwitowałem w piki? Rymund, do którego się stosowała ta 
wymówka, 
   uśmiechnął się. 
   — Nie zrozumiałem inwitacji — odparł — i godzi mi się to przebaczyć; bom cały był sercem i 
duszą w kondolencjach nad naszą familijną katastrofą! 
   Szydersko naśladując wzdychania księcia Marcina, Rymund także tchnął i prychnął 
śmiechem. 
    
   — Nie o naszego robra tu chodzi, któryśmy na głowę przegrali — dodał — ale o klęskę 
poniesioną na innym polu... Mieliśmy viribus unitis murem stanąć przeciwko księżniczce 
Jadwidze i jej nieszczęśliwej matce, przeciw temu obrzydłemu panu Celestynowi, mieliśmy 
poruszyć wszystkie sprężyny, ruszyliśmy je i tak się nam nie powiodła kampania... Pobici! pobici 
na głowę! 
   Mówił, niby podzielając uczucia rodziny, lecz w istocie z nich szydził. Ale znano go jako 
człowieka wszystko w świecie, nawet własne nieprzyjemności, nawykłego w żart obracać — i nie 
miał mu nikt tego za złe. 
   — Księżniczce Jadwidze — wtrącił głośno Eustaszek — potrzeba przyznać siłę woli i 
wytrwałość doprawdy godną lepszej sprawy. 
   — Przepraszam, że ja moje zdanie powtórzę — rzekł stając książę Marcin. 
   — Moje! — z przyciskiem szepnął Eustaszek, spoglądając na gospodynię. 
    — Ja zawsze mówiłem — ciągnął dalej opiekun — bom znał pupilę moją, że opór w niej 
wywoła tylko upór... To było do przewidzenia... Tymczasem starano się ją drażnić i stało się, com 
przepowiadał: spotęgowano w niej tylko samowolę! 
   — Dziewczyna bo wprost oszalała — poczęła siedząca na kanapie hrabina Rosa. — Mówić z 
nią rozsądnie nie można. Rozkochana jest w nim tak, że słowo daję, wiem to od panny Klary i od 
matki — ona! ona go po rękach całuje! Ktoż to coś podobnego widział przed ślubem! 
   — Ja znajduję, że to bardzo dobry znak — rzekł szydersko książę Eustaszek. — Po ślubie 
wprędce się jej sprzykrzy. I dziś — jak się mnie zdaje — już potrzeba z rezygnacją patrzeć na ten 
mariaż, starając się tylko, aby go później jak najrychlej rozbić... 
   — No — nie wiem — odezwała się Żulieta. — Prawda, że te gwałtowne przywiązania z natury 
swej są krótkotrwałe — ale pierwsza miłość... no! i także ładny chłopiec... 
    — Co za ładny? — mruknął książę Herman oczu od kart nie odrywając. — Lalka sztywna... 
lalka... 
   — Ano — rzekł Rymund — piękności mu zaprzeczyć niepodobna — no — i niegłupi — i w 
salonie, jakby się do niego rodził. 
   — Bardzo przepraszam — wtrącił żywo książę Eustachy. —Są pewne odcienie, które tylko 
bystrzejszy wzrok chwyta... 
   — A ja go nie mam? — zapytał Rymund. 
   — Nie, szanowny Litwin go nie masz — odparł, śmiejąc się, Eustaszek. — Dla nas zaś ów pan 
Celestyn, mimo że gra nieźle swą rolę, na pierwszym kroku zdradza się jako intruz. Uważałem — 
dodał z uśmiechem — że narzeczona, której bardzo idzie o to, aby wyglądał dystyngowanym, 
ciągle go po trosze musztrować musi... 
    
   Książę Herman, który słuchał trochę, trzymając karty do zadania w ręku, spytał chodzącego 
Marcina: 
   — No, więc kiedyż wesele? kiedy? 
   Opiekun stanął, z lekka potrząsając ramionami. 
   — Indult się wyrabia — rzekł. 
   — Toć przecię indultowi mogliście przeszkodzić — dodał Herman. 
   — A mogli — zamruczał mąż hrabiny Rosy — pewnie, że mogli. 
   — Zwlec mogliśmy — rzekł książę Marcin — a przeszkodzić nie było sposobu. Zresztą matka 
płacze i powiada, że już dłużej Jadzi się sprzeciwiać nie może — a dziewczyna gotowa na 
wszystko... 
   — Wszystko! — powtórzył książę Herman. — Waćpan bijesz moje kiery? 
   — Biję, bo słucham o indulcie! — odparł Rymund. 
    
   — Dzisiejsza taktyka — począł Eustaszek — powinna się ograniczyć do tego, by nieunikniony 
ów mariaż przyśpieszyć, a potem go jak najrychlej doprowadzić do absurdum... 
   Rymund głośno się rozśmiał. 
   — A potem z rozwódką wasza książęca mość gotów się jesteś ożenić? — zapytał. 
   Eustaszek ruszył ramionami. 
   — Więc kiedyż, gdzie i jak ten ślub? — pytał z oburzeniem hrabia Tymoleon. 
   — Wprędce... wprędce — westchnął książę Marcin — ja tam nie wiem, księżniczka Jadwiga 
stanowi o tym, a matka na wszystko się zgadza... W początkach — dodał — moja pupilka życzyła 
sobie, na złość nam wszystkim, ślub i wesele jak najświetniej obchodzić; teraz, podobno za 
wpływem pana młodego, zmieniło się to i ślub mają brać rano w kapliczce pałacowej, w 
przytomności niewielu zaproszonych świadków, a potem zaraz wyjeżdżają — nie wiem dokąd... 
    — Otóż — zawołał hrabia Tymoleon — ci, których uparta księżniczka zechce powołać na 
świadków i raczy ich zaprosić, powinni się zdobyć na cywilną odwagę — i — nie przybyć... 
   — A! — rozśmiał się Rymund — to będzie jak z ucztą ewangeliczną: panna gotowa z ulicy 
sprowadzić sobie pierwszych lepszych... 
   — Jakie małżeństwo, tacy świadkowie — z przekąsem dokończył hrabia Tymoleon. 
   Książę Herman, grający ciągle, lecz ciekawy tego dnia wyjątkowo, począł się jąkać, 
zwróciwszy do Marcina... 
   — A! tego? jak się zowie? cóż z majątkiem księżny? jakie rozporządzenia? Opiekun... więc... 
   Kiwnął głową nie kończąc. 
   — Verbum personale! — zamruczał uśmiechnięty Rymund. — To w istocie ciekawe... 
   — Księżna matka — odezwał się opiekun — ma, jak wiadomo, dożywocie na całym majątku, 
może więc wydzielić dziś, co zechce... ale słabość jej dla córki... 
    — Cóż jej da? co? — podchwycił hrabia Tymoleon. 
   — Klucz Zbiski, to już nie ma wątpliwości — rzekł książę Marcin — zupełnie się go chce 
zrzec, sobie zostawując tylko Niedzielice i Pachnówkę... 
   — Prawie połowę — odparł świadomy wartości Rymund. 
   — To by było niczym, ale księżniczka, co narzeczonego po rękach całuje — wtrąciła hrabina 
Rosa — nie ma wątpliwości, że mężowi porobi zapisy... Nie oparliście się jej w jednym, to i w tym 
nie potraficie. 
   — Ja sądzę, że on by ich nie przyjął! — rzekł książę Marcin. 
   Śmiech wybuchł i zmieszał go; tylko Rymund, namarszczony, potwierdził zdanie opiekuna. 
   — I ja jestem tego zdania! Ruszano ramionami. 
    
   — Zagarnie on wszystko — dodał cicho książę Herman. 
   — A gdyby i prawnie się nic nie zrobiło — począł książę Eustachy — to! to! księżniczka ma 
gusta i fantazje pańskie, a ten chłystek, głodny wszystkiego, czego nie kosztował, pewnie jej 
prędzej dopomoże do trwonienia, niż powstrzyma... 
   — A pałacyk w Warszawie? — zapytał Tymoleon — czy księżna sobie ekscypowała? 
   — Zdaje się, że nie... — rzekł opiekun. — Jak tylko z wycieczki powróci małżeństwo, księżna 
chce mieszkać z nimi... 
   Spoglądano po sobie. 
   — Ja tylko za to ręczę i gotowym zakład trzymać — wstając z krzesła, zaintonował Eustaszek 
— że wszystko to nie potrwa długo... Romans to wcale co innego, można go jakiś czas prowadzić 
bez wstrętu z ładną garderobianą i z przystojnym pisarzem prowentowym, ale pożycie rzecz różna; 
w nim występują dopiero sprzeczności obyczaju, pojęć i ktoś taki, jak księżniczka Jadwiga, rychło 
się 
   przesyci Antinousem — zapragnie... 
   Rymund milcząco wskazał na mówiącego, który udał, że tego nie widzi. 
   — Wszystko to — z politowaniem poczęła gospodyni domu — są przypuszczenia... domysły... 
Wszakżeśmy długo w rzeczywistość tego związku uwierzyć nie chcieli... Tymczasem ona 
postawiła na swoim. 
   — Ale jeszcze bo nie — przerwał hrabia Tymoleon — Ba! ludzie się od ołtarza rozchodzą... 
   Uwadze tej towarzyszyła mina tak znacząca i tajemnicza, iż wszyscy się zwrócili ku 
mówiącemu, spodziewając się posłyszeć coś więcej. 
   Hrabia chrząknął i zamilkł. 
   — A o tymżeście państwo słyszeli — ozwał się książę Marcin, który tego dnia dziwnie był 
gadatliwy — że 
   księżniczka powołała sama kogoś z heroldii i kazała formalną genealogię Kormanowskich 
wygotować! Książę Eustachy zrobił minę szyderską. 
   — Cóż tedy? doszli do tego bajecznego pana kasztelana? — spytał. 
   — Doszli — doszli — jest i jeden ks. oficjał, i urzędników różnych co niemiara... 
   — Cóż to kosztowało? — wtrącił złośliwie hrabia Tymoleon — boć genealogie takie darmo nie 
przychodzą? 
   Rymund z pewną złośliwością od kart się odwrócił do pytającego i potwierdził. 
   — Pewno — hrabia to wiesz dobrze! 
   Żona zagadniętego tak niegrzecznie zarumieniła się; on sam udał, że nie rozumie. 
   — Ja powtarzam — dokończył książę Eustachy — że istotnie z uwielbieniem jestem dla tej 
Jadzi... Proszę, gdyby to inaczej było pokierowane, co za determinacja, jaka siła postanowienia, co 
za przytomność umysłu! 
   — Przymioty cenne bardzo, zapewne — pośpiesznie zawołała hrabina Rosa — tylko dla męża 
niewygodne... Rola jego w przyszłości nie do pozazdroszczenia... 
   — Ale hrabina sama powiadasz, że go po rękach całuje! — odparł Eustaszek. 
   — I będzie go całowała po rękach, a za nos prowadziła... 
   — Innej też roli taki jegomość się spodziewać nie mógł — rzekł hrabia Tymoleon — miejsce 
jego pod pantoflem... 
   Gospodyni powąchała wody kolońskiej; spojrzała na syna znacząco i z czułością szepnęła: 
   — My, biedne matki, co kochamy nasze dzieci... uczymy je zawczasu... być despotami... 
   Dyplomata w uśmiechu ukrył ziewanie. Wszystkie te sprawy familijne mało go obchodziły. 
   Rozmowa, po raz wtóry wyczerpana, byłaby może zmieniła kierunek, gdyby w tej chwili nie 
zaszeleściało we drzwiach i księżna Eufrezja z pośpiechem nie wkroczyła do salonu. Biedna ta 
zawojowana matka miała twarz tak wesołą, ożywioną, jakiej od dawna u niej nie widywano... 
   Dla niej wszystko już było zwyciężone i skończone, ofiara miłości własnej dokonana. Widziała 
córkę szczęśliwą, karmiona była co dzień wdzięcznymi jej uściskami — nie pragnęła więcej. Rada 
była przyśpieszyć rozwiązanie, podróż weselną, aby te swoje, jak je nazywała, dzieci widzieć co 
prędzej z powrotem. Krzątała się więc niezmiernie około przygotowań i opór rodziny już ją tylko 
niecierpliwił. 
   Gospodyni z pośpiechem podeszła na jej powitanie, książę Marcin także zbliżył się dla 
ucałowania rączek. Reszta towarzystwa z pobudzoną ciekawością, ale chłodno ją przyjęła... 
   — Jeżeliście państwo nas ogadywali — śmiejąc się, poczęła wchodząca — niechże nie 
przeszkadzam. Wiem, że na mnie i na tę biedną Jadzię rzucacie pioruny, ale myśmy się już z tym 
   oswoiły... 
   Obejrzała się księżna dokoła i siadła. 
   — Ja już tylko pana Boga proszę — mówiła żywo — aby co rychlej wszystko się skończyło. 
Doktor Landler podróż na południe dla Jadzi znajduje bardzo pożądaną i potrzebną. Dziecko tymi 
wszystkimi historiami tak jest znękane... 
   Wyzywała oczyma księżna odpowiedź jakąś, ale Rosa zacinała wargi, książę Herman patrzał i 
głową kiwał, książę Eustaszek śmiał się złośliwie. 
   — Dzieci wyjadą do Włoch — ciągnęła dalej — a ja tymczasem skończę im dom urządzać na 
wsi, bo podobno Jadzia w mieście nie myśli mieszkać, a ja za nimi też pociągnę... Dom stary, 
obszerny, ale musi być bardzo 
   opuszczony, będę miała dużo do czynienia, to mnie rozerwie... 
   Nikt nic nie odpowiadał. 
   — Żulieta, co ma tyle gustu — dodała księżna — a zajęcie jej tu żadne nie trzyma — powinna 
by, jak tylko syn wyjedzie, ulitować się nade mną i towarzyszyć mi na wieś. 
   Słuchano z ciekawością księżny, która mówiła tak, jakby uniknąć chciała jakiejś niemiłej 
zaczepki od familii. Książę Herman patrzał na nią pilno, żując coś i przygotowując się do 
zagadnięcia. 
   — A to prawda — podniósł głos — że księżna córce klucz Zbiski oddajesz? hę? 
   — Choćby wszystko, co mam! — zawołała wyzwana. — Miłości Jadzi dla mnie jestem 
pewna... nie zabraknie mi przy niej nic — niechże, sobie gospodarują. 
   — Tak, i tracą! — dodał niegrzeczny milioner... 
   — Dlaczegoż mają tracić? 
   — Bo, mościa księżno, kto się w pocie czoła nie dorabiał grosza, a cudzy pochwyci, uszanować 
go 
   nie umie... Hołyszowi, gdy się co dostanie... 
   Zarumieniła się mocno księżna Eufrezja. 
   — Ja o moim przyszłym zięciu trzymam lepiej — rzekła sucho. 
   — Ona już w nim rozkochana jak córka — szepnęła hrabina Rosa mężowi do ucha. — Trudno 
jej perswadować. 
   W istocie żywa i podrażniona matka, stając w obronie córki, gotowa była i przyszłego zięcia 
bronić. Miała do niego żal wielki, nie cierpiała go — ale przed obcymi musiała brać stronę 
znienawidzonego. I jej cała milcząca nadzieja na tym polegała, że małżeństwo to rozwieść potrafi. 
   Krótko zabawiwszy u Żuliety, bo czuła, że była otoczona ludźmi nieprzyjaznymi, księżna, 
okazując im, że 
   małą do tego przywiązuje wagę, prawie nie przemówiwszy do hrabiny Rosy, z daleka głową 
ledwie pożegnawszy resztę gości — wyszła gniewna. 
   Smutno było we dworku na Pradze, smutno jak w grobie, od czasu jak Celestyn do miasta się 
wynieść był zmuszony. Ojciec widywać go nie chciał; matka stęskniona, narzekając na to, 
zalewała się łzami, lecz wolę męża nawykła była szanować. Leokadia w początku rozgniewana na 
brata i biorąc stronę ojca zrzekła się była zupełnie nadziei widywania się z Celestynem. 
   Postanowienie to jednak niedługo trwało. Wypłakawszy się przez dni kilka, zaczęła tęsknić i 
niepokoić się tak, iż w końcu zwierzyła się matce i uprosiła u niej pozwolenie, aby mogła czasem 
choć w tajemnicy przed ojcem mieć o bracie wiadomość. 
   Trafiało się dawniej, że Leokadia, wyręczając matkę, jeździła do miasta, biorąc z sobą starą 
sługę. Wycieczka jej kilkogodzinna nie mogła na pozór obudzać podejrzenia w ojcu — można mu 
ją było 
   wytłumaczyć. Stary domyślać się i posądzać mógł córkę, lecz i jego bolało serce — surowym 
do zbytku być nie chciał. Wszyscy byli ciekawi, jak ten nieszczęśliwy Celestyn da sobie rady w 
położeniu przykrym, drażliwym, wymagającym wielkiej energii, na której mu właśnie zbywało. 
   W istocie byłby może nie umiał sam wydołać temu, gdyby zaraz w pierwszych dniach 
księżniczka nie opanowała go i nie wzięła pod swe rozkazy. Z dziwną świadomością albo raczej 
przeczuciem tego, co Celestyn powinien był czynić, czego unikać, młoda panienka dawała mu 
wskazówki bardzo trafne. Nie miał dla niej tajemnic, bo gdyby nawet chciał w sobie zachować, 
umiała z niego wydobyć wszystko. Kazała mu, po wyniesieniu się od rodziców, nająć mieszkanie 
w bliskości pałacu. Nie py— tając go o środki, przepisała nawet, jakie ono być miało — wchodziła 
w najmniejsze szczegóły. 
   Z rana Celestyn musiał się stawić, jak tylko była ubrana. 
   Przychodził tu na śniadanie, po którym wyprawiano go z najrozmaitszymi poleceniami. 
Czasem księżniczka, jadąc z matką, zabierała go z sobą, afiszując się, jak mówiła ze śmiechem — 
naumyślnie. 
   Przygotowania do wesela całą ją zaprzątały... Matka, jak we wszystkich jej zachciankach, tak i 
w tym ulegała pieszczoszce, ciesząc się, że Jadzia pod ciepłym promieniem szczęścia odzyskiwała 
zdrowie, siły, świeżość, jakich nigdy nie miała. Wypiękniała nawet, tak iż wszyscy przyznawali to 
z przekąsem, mówiąc o cudownym uleczeniu. 
   Celestyn mało godzin miał wolnych, bo księżniczka ciągle go mieć chciała przy sobie; a dość 
się jej było zmarszczyć, aby matkę, protestującą czasem nieśmiało, zmusić do milczenia. 
    Siadywali więc narzeczem po całych dniach z sobą, a nic im tej miłej samotności nie 
przerywało, bo goście prawie zupełnie bywać u księżny przestali. Obcy przychodzili rzadko z 
ceremonialnymi wizytami, familia ostentacyjnie usunęła się oprócz jednej pani Żuliety... I ta nawet, 
bywając prawie co dzień, zdawała się z tym ukrywać: przychodziła do księżny, rzadko widywała 
Jadzię, unikała spotkania z Celestynem. Książę Marcin bywał także rzadziej, ale go teraz mniej 
potrzebowano. 
   Narzeczony nie mógł tego nie uczuć, iż rodzina cała ignoruje go i nienawidzi. 
   Jadzia, z pogardą o tym mówiąc, dodawała, że potrafi, gdy powrócą, zmusić rodzinę do zmiany 
postępowania. Nie chciała dopuścić, aby Celestyn na tym cierpiał, nie dawała mu się poskarżyć, 
wyśmiewała się i odgrażała. 
   Wielka tylko miłość mogła nieszczęśliwemu osłodzić położenie w istocie nieznośne, 
upakarzające — okropne. 
    
   Jadzia też przywiązaniem namiętnym płaciła mu i wszystkie wrażenia przykre zacierała. 
Dziwić się musiał osobliwej dojrzałości tej młodziuchnej istoty, która zdała się mieć 
doświadczenie długiego życia. Charakter jej nad wiek rozwinięty odbijał się i w twarzy starszej niż 
lata, jakie przeżyła... 
   Celestyn tchnąć, pomyśleć, zaboleć prawie nie miał czasu: albo go powoływano do pałacu, lub 
posłańcy biegali z listami, których Jadzia po kilka na dzień pisała. 
   Leokadia wiedziała adres brata; uzyskawszy więc ciche matki przyzwolenie, pojechała do 
niego i — nie zastała. Kilka godzin bawiąc w mieście dla innych sprawunków, powróciła 
powtórnie i nie znalazła go w domu. Służący, którego Celestyn z rozkazu narzeczonej przyjąć 
musiał, oznajmił pannie Leokadii, że pan rzadko siaduje w domu, wychodzi rano bez śniadania, a 
powraca często około północy. Na niczym więc spełzły odwiedziny i Leokadia zostawiła kartkę do 
Celestyna, prosząc, aby jej jaką innego dnia wyznaczył godzinę... Leokadii nie wypadało 
codziennie się 
   wymykać do Warszawy; upłynął więc tydzień nim się mogła zobaczyć z bratem i musiała 
przybyć tak rano — aby mu nie przeszkodzić stawić się na zwykłe śniadanie do pałacu. 
   Z płaczem rzuciła mu się siostra na szyję, a gdy oczy podniosła i wpatrzyła się w niego, nie 
mogła wstrzymać się od lekkiego wykrzyku, tak go znalazła zmienionym. Nieustanne wzruszenia, 
wrażenia, niepokój, codzienne prawie upokorzenia, które potrzeba było znosić w milczeniu — 
podziałały tak na Celestyna, iż zdawał się chorym prawie. Piękna twarz jego zbladła była, oczy 
zapadły, ruchy stały się jakieś gorączkowe i niepewne... 
   Celestyn zapytał najprzód o ojca i matkę... Leokadia uspokoić go chciała, lecz mimowolnie w 
uniesieniu wydała się z tym smutkiem, który z domu przyniosła. Nawzajem zaczęła go rozpytywać 
o niego, o księżnę, o ro— dzinę, a Celestyn pokrył wszystko, unosząc się nad sercem Jadzi, nad jej 
przywiązaniem, nad ofiarami, jakie dla miłości jego czyniła. 
   W pokoju, w którym siedzieli, na biurku stała piękna akwarela wyobrażająca Jadzię, 
niezmiernie do niej podobna, choć trochę wyidealizowana. Leokadia nie mogła się powstrzymać, 
aby nie zbliżyć się do niej, nie wpatrzyć — i nie ukryła wrażenia wstrętu, z jakim się odwróciła 
wprędce od kobiety, której przebaczyć nie mogła, że jej odebrała brata. Rodzeństwo, niedawno 
połączone z sobą tak blisko i serdecznie, teraz stało przy sobie obce, nie rozumiejąc się już i zbliżyć 
nie mogąc... Celestyn milczał, gdy mu siostra opowiadała o rodzicach, Leokadia chłodno i z 
widoczną niechęcią słuchała o księżniczce. 
   — Nigdyż ona nie pomyślała — odezwała się po cichu do brata — że tobie błogosławieństwo 
rodziców jest potrzebne, że wam obojgu ono na drogę życia należy? 
   — Widzisz, Leokadio moja — rzekł Celestyn — jak względem niej jesteś niesprawiedliwą. 
Ona sama mi to za proponowała, ażebyśmy po ślubie natychmiast, nim wyjedziemy za granicę, 
udali się do ojca... Chciałem właśnie powiedzieć ci o tym, abyś go wybadała i przygotowała... 
   — Po ślubie! — szepnęła siostra — tak! i to jest zapewne z jej strony ustępstwo wielkie, jeżeli 
nie przekora tylko względem własnej famili. 
   — Przed ślubem ona samowolną nie jest — dodał Celestyn — matka by nie dopuściła. 
   Zamilkła siostra. Celestyn gorąco stawał w obronie narzeczonej, wynosząc jej serce, 
szlachetność charakteru, dobroć, wyrozumiałość — lecz z wejrzeń Leokadii mógł się przekonać, iż 
się nawrócić nie dawała... 
   Spytała z cicha o dzień ślubu... Ten jeszcze naznaczony nie był. Wiedział tylko Celestyn, że jak 
skoro indult uzyskają, natychmiast obrząd się odbędzie prywatnie w kaplicy... — A my — dodało 
dziewczę z wymówką bolesną — my, cośmy ci najbliżsi, może nawet wiedzieć nie będziemy, 
kiedy się to odbędzie, aby do kogo westchnąć za tobą. 
   — Za nami! — poprawił Celestyn... Leokadia zamilkła. 
   Rozmowa zbliżała się do końca, bo Celestyn, zmuszony stawić się do narzeczonej, spoglądał 
na zegarek niespokojnie. Siostra, spostrzegłszy to, pożegnała go urażona, zimniejsza, niż przyszła, 
i na wschodach łzy jej się puściły znowu. 
   — A! nie nasz to już Celestyn — wołała w duszy — nie ten, któregośmy kochali i który był tak 
kochania godzien! Jak ta niegodziwa kobieta zmienić go i ostudzić potrafiła... 
   Tak myślała biedna, lecz nim dojechała na Pragę, wymogła na sobie, by nie dać poznać matce 
smutku, jakiego doznała. Litościwe dziecko zamknęło w sobie boleść, postanawiając przynieść 
strapionej matce choć kłamaną pociechę... 
    Jednego z pierwszych dni sierpniowych rodzina wielce rozgałęziona księżny Eufrezji, bliżsi i 
dalsi powinowaci, znajomi, przyjaciele odebrali sztychowane zawiadomienie urzędowe o 
mającym się nazajutrz odbyć ślubie księżniczki Jadwigi z panem Celestynem Junoszą 
Kormanowskim, a razem zaproszenie, aby bytnością swą obrzęd ten zaszczycić raczyli. 
   Mówiliśmy już, że familia najuroczyściej się zobowiązała wskazać nieobecnością swą, jak 
dalece wyboru nie pochwalała. Jeden tylko książę Marcin, jako opiekun, nie mógł uwolnić się od 
asystowania ślubowi. Za to "rodzina wszelkimi możliwymi środkami starała się podziałać na 
obcych i wciągnąć ich w ten rodzaj manifestacji, jaką Jadzię i jej matkę ukarać chciała... 
   Wiedziano więc w mieście o ślubie, ale słowo sobie 
    dali wszyscy nie znajdować się na nim. Księżna się po trosze tego spodziewała, nie 
przypuszczała jednak tak wielkiej solidarności wszystkich członków rodziny, a najmocniej 
dotknęło ją, iż w wigilią grzecznym listem wymówiła się, składając chorobą, nawet przyjaciółka 
Żulieta. 
   Księżna nie mogła jej tego przebaczyć; córka uśmiechała się tylko, a każdy nowy dowód 
niechęci familii podnosił w niej dumę milczącą. Gdy matka odgrażała się i narzekała, ona starała 
się uniknąć nawet wspomnienia 
   o tym, co ją najboleśniej dotykało, a im ludzie więcej okazywali wstrętu dla wybranego przez 
nią, tym ona czulszą się stawała dla niego... 
   W ciągu tego dosyć krótkiego stosunkowo czasu panna Jadwiga rozwinęła się, dojrzała, 
spoważniała, zmieniła się, przybierając już wszystkie formy, które miały jej na całe życie 
pozostać. 
   Było w niej coś z tego owocu nadgryzionego przez robaka, który wcześniej niż inne zarumienia 
się, dojrzewa 
    i łudzi barwami, będącymi oznaką wewnętrznego bolu, choć zdają się zdrowia i świeżości 
dowodem... 
   Nadszedł nareszcie dzień naznaczony. Księżniczka nie chciała być bardzo przystrojoną do 
ślubu, ubrała się biało, ale skromnie, a że obrząd odbyć się miał po mszy rannej, toaleta 
zastosowała się do dnia i godziny... 
   Matka we łzach od rana to z gniewu przestawała płakać na chwilę, to wybuchała jękiem i 
rzucała się na szyję córce zupełnie spokojnej, z twarzą wypogodzoną, uśmiechającej się do niej i 
do narzeczonego, który, blady i poruszony, równie cierpiał, jak księżna. 
   Książę Marcin wedle wydanych rozkazów zjawił się rano, lecz grał rolę bierną i milczącą. 
Zabawiał, nie mając co robić, w salonie starego kanonika Zamulskiego, przyjaciela rodziny, który 
państwu młodym ślub miał dawać. Obaj oni po cichu ubolewali nad tym wypadkiem, 
    
   a staruszek pocieszał się tylko wolą Bożą i niedościgłymi widokami Opatrzności... 
   Chociaż łudzić się już nie było można, iż z familii ktokolwiek przybędzie, księżna rozkazała 
małą kapliczkę przystroić w kwiaty i zieleń, obwieszać wieńcami, zasypać różami... Domownicy, 
ile ich było, zapełniali wcześnie korytarz prowadzący do niej i przedsienie... 
   Księżniczka była jeszcze w swoich pokojach, Celestyn siedział sam w jej saloniku. Nie 
spodziewano się już nikogo, gdy książę Marcin ujrzał z podziwieniem otwierające się drzwi i 
Rymund we fraku i białych rękawiczkach, z rumianą swą pucołowatą, uśmiechniętą twarzą zjawił 
się, witając wesoło opiekuna i kanonika. 
   Księżna, której o tym donieść pośpieszono, wybiegła naprzeciw niemu, obie ręce wyciągając z 
uniesieniem wdzięczności najżywszym. 
   — A! ten Rymund poczciwy! — wołała — Bóg ci to nagrodzi! 
   — Mościa księżno! — odezwał się Litwin rubasznie — nie będzie mnie pan Bóg miał za co 
płacić, 
   bom dopełnił obowiązku — bardzo miłego dla mnie! 
   Rymund wniósł do smutnego domu trochę wesela, które go nigdy nie opuszczało... Dano o nim 
znać księżniczce, a ta kazała go prosić do siebie i już w bieli, z wieńcem pomarańczowych 
kwiatów na skroni, wybiegła ścisnąć jego rękę. 
   — Nigdy ci tego nie zapomnę! — rzekła poważnie. Nie oczekiwano już nikogo i w salonie 
narzeczeni, 
   wedle obyczaju, przyszli prosić o błogosławieństwo najprzód matki, opiekuna, potem 
wszystkich przytomnych... Księżniczka podała wprost rękę narzeczonemu i w parze z nim, z 
główką podniesioną, śmiała, majestatyczna wkroczyła do kaplicy, gdzie klęczniki dla obojga były 
przygotowane. Księżna Eufrezja, nie mogąc się w płaczu utulić, przez całą mszę z zakrytą twarzą, 
schylona, łzy ocierała. Ciche jej szlochanie słychać było ciągle, przerywające szeptanie kanonika i 
szmer zebranego u drzwi dworu. Z tą samą energią, nie opuszczającą jej na chwilę, księżniczka 
postąpiła do ołtarza z Celestynem. Przysięga jej brzmiała głośno i wyraźnie, tak że wszyscy słyszeć 
ją mogli. 
   Kanonik był poruszony i drżący. 
   Po krótkiej modlitwie wszyscy się udali na przygotowane śniadanie. Młoda pani zatrzymała się 
tylko chwilkę w korytarzu i zadysponowała, aby za parę godzin konie były gotowe, gdyż 
potrzebowała z mężem wyjechać na miasto. 
   Matka, dosłyszawszy wydany rozkaz, zbladła i zmieszała się. 
   — Dokądże chcesz jechać? — szepnęła, przysuwając się do córki — dokąd? 
   Jadwiga zaczęła odpowiedź od pocałunku. 
    — Mamciu kochana — rzekła — dosyć już wymęczyłam mojego Celestyna i dla niego coś 
uczynić potrzeba. Pojedziemy do rodziców jego po błogosławieństwo. Winnam to mojemu 
mężowi. 
   Księżna, nie śmiejąc się sprzeciwiać, spojrzała na córkę błagająco. 
   — Ale dlaczegóż dziś? I to tak jawnie, tak głośno? — spytała. 
   — Dlatego, aby to nie pozostało tajemnicą dla rodziny — odparła pani młoda. — Poczciwy 
Rymund, który zna starego ojca i jest z nim dobrze, nie odmówi nam i towarzyszyć będzie... 
   Litwin, dosłyszawszy, głośno potwierdził: 
   — Jadę i cieszę się z tej myśli. 
   Nie mogła więc księżna sprzeciwiać się, westchnęła tylko. 
   Przy śniadaniu Jadzia była w jak najlepszym humo— 
    rze, ożywiona, roztrzepana prawie i szczęśliwa. Nieśmiałego Celestyna podbudzała ciągle 
żartobliwie, aby już grał rolę gospodarza. 
   — Jesteś tu panem — mówiła głośno — mama dziś, biedna, głowę traci, ja nie mam pamięci na 
nic, bom szczęśliwa, ty powinieneś zastąpić nas wszystkich. 
   Pomimo usiłowań pani młodej, towarzystwo ożywić się i rozchmurzyć nie mogło i jeden tylko 
Rymund zabawiał je żarcikami. On też jeden miał apetyt szlachecki, w każdej godzinie gotowy do 
półmiska i kieliszka, nabierał sobie, rozdawał drugim, nalewał i pierwszy wzniósł zdrowie państwa 
młodych. Książę Marcin, czując się słabszym niż kiedykolwiek, skłopotanym, zbiedzonym, nie 
znalazł na to innej rady nad wzmocnienie się winem. Rymund pilnował go i napełniał kieliszek, a 
wyzywał do spełniania go z sobą i skutkiem tych libacji w końcu opiekun, zarumieniony, uczuł 
wstępujące w siebie męstwo i determinację. Zdawało mu się na chwilę, że gotów by był stawić 
czoło choćby całej sprzymierzonej przeciw sobie klice, a w duchu powtarzał ciągle: — Pal ich 
diabli! 
   Śniadanie przedłużyło się więcej, niż obrachowano. Pani młoda, szepnąwszy coś mężowi i 
matce, wstała, prosząc, aby wszyscy zostali u stołu, póki ona nie powróci. Szła się przebrać. Przed 
wieczorem chciała koniecznie być na Pradze, nazajutrz wyjeżdżali za granicę. 
   Gdy się to działo w pałacu, na Pradze od powrotu Leokadii ojciec stary, ciągle nieswój i 
uskarżający się na ból głowy, coraz się czuł gorzej. Rumianek pani Moniki nie pomagał, 
zawezwano doktora Maniszewskiego, staruszka, który z panem Joachimem był od dawna w 
stosunkach... Ten, nieprędko przybywszy, zastał starego w łóżku, z gorączką silną i choć pocieszał, 
że ona prędko przejdzie, a składał ją na gastritę, przed panną Leokadią na osobności wyznał, że go 
za późno wezwano. — To bo się już dawniej począć musiało — rzekł — ale stary, silny, choć się 
powinien był położyć, włóczył się i dźwigał — a teraz... choroba górę wzięła... 
   Na zapytanie, czy nie ma niebezpieczeństwa, Maniszewski odparł, że sumienny doktor nigdy 
nie może za nic ręczyć. 
   — Ojciec asindźki niemłody jest, a choć krzepki, ale to z tymi naturami silnymi nam najgorzej. 
Ze słabowitymi, co nawykli kawęczeć, da sobie człowiek radę; a to są dęby, co długo stoją, lecz 
gdy przyjdzie burza, jednym zamachem je obala... 
   Zlękła się panna Leokadia, a stary doktor ramionami poruszył. Kazał po swój worek podróżny 
posłać do domu i ulokował się już stale we dworku, w dawnym pokoju Celestyna. Ażeby pani 
Moniki nie przestraszać, wytłumaczył jej to tym, iż więcej dla zabawienia i dystrakcji przyjaciela, 
niż dla leczenia go chciał być przy nim. Choroba szła bardzo szybkim krokiem — i mimo 
wszystkich środków, jakie Maniszewski wspólnie z zawezwanym kolegą przepisywał, 
powstrzymać jej w biegu nie było podobna... W kilka dni stracono nadzieję... 
   Jedna pani Monika, nawykła w długim życiu widywać męża zawsze wychodzącego zwycięsko 
ze wszystkich cierpień, nie przypuszczała, aby mu co mogło zagrażać. Poiła go ziółkami, okrywała 
i widząc załzawione oczy córki, pocieszała ją upartym: 
   — Przesili się to lada godzina, zobaczysz. 
   Leokadia wiedziała już od lekarzy, że wszelka nadzieja stracona była. Zdaje się, że i pan 
Joachim miał poczucie stanu swojego, gdyż po cichu prosił córki, aby mu księdza sprowadziła w 
takiej godzinie, w której pani Monika odpoczywała, ażeby jej nadaremnie nie trwożyć. Stało się, 
jak pragnął. Córka z męstwem heroicznym, od wielu dni nie kładąc się, nie spoczywając, starcząc 
za 
   wszystkich, musiała oszczędzać matkę, służyć choremu i połykać łzy, aby boleści nie 
zdradzały. 
   Chciała ona posłać po Celestyna koniecznie, lecz ojciec jakby się tego domyślał, powiedział jej, 
aby się nie ważyła go niepokoić. 
   — Wiem — szepnął po cichu — iż w tych dniach ślub jego się odbędzie — niechże mu moja 
choroba nie zatruwa tych chwil. Ja go z daleka błogosławiłem i błogosławię. Zakazuję ci mu 
oznajmować. 
   Córka musiała się do tego zastosować. W samą wigilię wesela, wieczorem, stary pan Joachim, 
ująwszy w zimne dłonie rękę żony, która przy nim siedziała, spojrzawszy na stojącą tuż córkę, 
spokojnym westchnieniem żywot poczciwy zakończył. 
   Nie chcącą wierzyć w ten zgon, biedną staruszkę musiano gwałtem od zwłok oderwać, a doktor 
poszedł czuwać nad nią. Starania wszelkie o pogrzeb i przygotowania do niego spadły teraz na 
Leokadię, która miała jeszcze dość siły, aby obowiązkom tym podołać. 
    
   Nie miała nikogo, co by ją wyręczył; a bratu — nie chciała śpieszyć z oznajmieniem o 
nieszczęściu. 
   W tym samym pokoiku, w którym niegdyś pan Joachim pacierze odmawiał, na skromnym 
tapczanie złożone były zwłoki jego, gorejącymi otoczone świecami. Kilka wazonów ustawiła przy 
nich córka własnymi rękami... Zapłakana klęczała, patrząc na wypogodzone ojca oblicze, i modliła 
się — gdy pod wieczór drugiego dnia, właśnie gdy trumna była spodziewana, w spokojnej uliczce 
dal się słyszeć turkot powozu. 
   Cała w myślach swych i cierpieniu Leokadia nie byłaby zwróciła na to uwagi, gdyby sługa nie 
przyszła jej oznajmić, iż — jacyś państwo do dworku zajechali... W chwili, gdy pan Celestyn 
drżący wysiadał z powozu i miał rękę podać żonie, oczy jego padły na otwarte okna pokoiku ojca, 
spostrzegł gorejące światła u katafalku i — 
    
   osłupiał... Jadwiga, już mająca wysiadać, rzuciła wejrzenie na domek — serce jej uderzyło 
przeczuciem jakimś. Doszedł ją głos posępny wikarego, który nucił powolnie modlitwę nad 
umarłym. 
   Rażona tym widokiem pani młoda niewiele potrzebowała czasu, aby oprzytomnieć. Mąż jej 
stał blady i osłabły; wyskoczyła z powozu i schwyciła go za rękę. 
   Nie mówiąc słowa, skierowała się z nim razem do sieni i weszła na próg izby, w której ciało 
było złożone. Uklękli u zwłok oboje... Leokadia, która powstała przestraszona, pierwszy raz w 
życiu oko w oko spotkała się z wejrzeniem tej — którą za nieprzyjaciółkę swą i wroga rodziny 
miała... 
   Boleść czyniła Leokadię tak piękną, tak wyszlachetnioną, tak dumną — nadawała jej taką 
wyższość nad tą drugą niewiastą, samowolną, rozpieszczoną, a teraz zawstydzoną i przygnębioną, 
iż młoda pani wzroku jej wytrzymać nie mogła. Zwyciężona spuściła oczy, lecz zarazem uczucie 
gniewu jakiegoś sercem jej poruszyło... Pierwszy raz widziała, na jakie ofiary serca naraziła nie 
tylko własną 
   rodzinę, ale tego, którego kochała. Los rzucał jej na progu nowego życia tego trupa, którego 
może cichy żal po synu wiódł do grobu... 
   Celestyn płakał, padłszy na kolana, i drżał... Leokadia usunęła się na bok dumnie. Wśród ciszy 
głos tylko śpiewającego psałterz kapłana brzmiał jednostajnym, stłumionym jękiem... 
   Długą chwilę Jadwiga przebyła, to chwytając męża za rękę, to oczyma przestraszonymi 
oglądając się dokoła po tym dworku ubogim, w którym uczuła dopiero, jaka przestrzeń dzieliła ją 
od wybranego. 
   Ludzie właśnie do sieni przychodzili z trumną, gdy Jadzia, na której ten widok coraz 
przykrzejsze czynił wrażenie, wstała, nie mogąc już wytrwać dłużej. Dusiło ją to powietrze 
grobowe kadzidłem i wonią świec katafal— 
   kowych przejęte... Celestyn, ocucony jakby ze snu okropnego, podniósł się, wodząc oczyma 
obłąkanymi dokoła. Siostra stała o kilka kroków, nie zbliżając się do niego, żona wołała na niego, 
błagając litości. 
   — Na miłość Boga... jedźmy... słabo mi... nie mogę dłużej. 
   Twarz jej okrywała bladość śmiertelna, znamionująca jedno z tych przesileń, w które niekiedy 
księżniczka wpadała. Celestyn, zapominając o wszystkim, musiał ją na ręce pochwycić i co prędzej 
wyjść, a bardziej wynieść na świeże powietrze. W sieni drogę im zapierała trumna, ludzie co 
prędzej usunęli ją, aby przejść mogli. Celestyn oglądał się za siostrą, ale ta już, oczy zakrywszy, 
klęczała u katafalku... 
   Nie mógł nawet zapytać o matkę; księżniczka głosem słabym, coraz bardziej naglącym, 
powtarzała: 
   — Jedźmy... umieram! jedźmy... 
   Z pomocą służącego dźwignięto ją osłabłą na powrót do powozu, a Celestyn, samej nie mogąc 
pozostawić, musiał siąść razem i towarzyszyć do pałacu, do którego przywiózł ją na pół omdlałą... 


TOM DRUGI 
   Wiosną następnego roku księżna Eufrezja w parku starym rezydencji swej w Zbyszewie 
pewnego pięknego poranku majowego siedziała pod starą lipą rozłożystą na ławce kamiennej, list 
otwarty trzymając w ręku. Była nim tak zajęta, tak wczytana weń, tak myślami gdzieś daleko, iż 
nie tylko nie słyszała pewnie wywodzącego miłosne trele słowika, ale nie widziała już od kilku 
minut stojącego przed sobą niemłodego mężczyzny, który w postawie pełnej uszanowania 
oczekiwał cierpliwie końca czytania i miłościwego wejrzenia. 
   Oczekującym był pan Podroba, od lat trzydziestu zarządzający dobrami książęcymi, siwiejący 
już, ale zdrów i silny, z policzkami rumianymi, zażywny, krzepki zresztą, na pierwsze wejrzenie 
jedna z tych postaci, które nie uderzają niczym i nie czynią wielkiego wrażenia. Nic pospolitszego 
nad tego człowieka niepozornego wystawić sobie nie można. 
   Ani twarz, ani postawa, ani strój bardzo prosty i prawie zaniedbany nie ściągnęłyby na niego 
oka. 
   Wśród zaokrąglonych policzków, niegdyś przebytą ospą naznaczonych pstrymi plamkami, 
siedziało oczek dwoje małych, bystrych, rozumnych, lecz tak powiekami się zasłaniających, że ich 
najczęściej dostrzec było trudno. Może też unikały tego, by się im pilniej przypatrywano. Nos nie 
miał wyrazistego kształtu, usta małe nic nie mówiły. Twarz wygolona czysto świeciła zdrowiem. 
Czoło dość niskie, ale wypukłe, pokrywało wydatnymi skrońmi oczy, które się pod nimi tuliły... 
Ani zbytniej inteligencji, ani wielkiego życia zasobu nie zdradzała fizjognomia, zdająca się 
dobroduszną i spokojną. 
   Wejrzenie tylko niekiedy wymykające się spod powiek wydawało bystrym połyskiem, że w 
tym niepozornym jegomości wewnątrz się coś ukrywało. Pan Podroba, z obawy zapewne, aby go 
ono nie zdradziło, rzadko kiedy dawał sobie spojrzeć w te oczy. 
   I teraz trzymał je spuszczone w ziemię. Dostatni surdut szaraczkowy i podobneż ubranie całe, 
buty grube, kij w ręku prosty, czapka z daszkiem dużym od słońca piętnowały go dobrze na 
wiejskiego oficjalistę, a wyglądał tak niepocześnie, że się prędzej w nim ekonoma niż 
pełnomocnego rządcy było można domyślać. O pozory nie szło mu wcale... był to człek stateczny, 
a nie uganiający się za nimi. Postawa wielce pokorna, w której oczekiwał na księżny zmiłowanie, 
malowała stosunek, w jakim z nią zostawał. 
   Księżna Eufrezja czytała jeszcze, a twarz jej, wielce zmienna i ruchoma, wyrażała coraz 
nowymi grymasami wrażenia, jakie list czynił na niej. Podnosiły się brwi, kurczyły usta, otwierały 
do uśmiechu, zaciskały. Oczy to się mrużyły, to rozszerzały do zbytku, a głową potrząsała dziwnie 
i ramiona a ręce na chwilę nie mogły wytrwać spokojnie. Jednakże ogólne wrażenie, jakie czytanie 
sprawiało, wesołym być musiało... List, charakterem szerokim i dużym pisany, zajmował cztery 
ogromne stronnice, a na ostatniej w poprzek jeszcze raz był pokreślony dodatkami. 
   Koperta na ławce leżąca miała na sobie pocztowe oznaki pochodzenia z zagranicy. W ciągu 
kilku miesięcy tych księżna matka niewiele się zmieniła, powietrze tylko wiejskie trochę zwiędłą 
twarz jej odżywiło... 
   Odczytawszy, a raczej pożarłszy list córki, księżna wróciła znowu do początku jego, ciągle 
jeszcze nie widząc Podroby, który w milczeniu spoglądał na swą panią i zdawał się pilno ją 
studiować. Słowik tymczasem wyśpiewywał i lekkim poruszane wietrzykiem gałęzie lip 
szemrały. 
   W dali widać było spoza starych drzew różne części ogromnego ogrodu i parku zbyszewskiego. 
Cale pańska to była rezydencja, choć z drugiej strony stojący dwór powierzchowność miał 
staroświecką i niewspaniałą. Drewniana, długa, z wysokim dachem budowa, niejednego planu i 
pokroju, była dziełem różnych czasów, zlepionym dosyć nieforemnie. Z jednego tylko końca poza 
klombami wystawało skrzydło piętrowe rozpoczęte, mieszkalne, niby projekt nowego pałacu, 
który nie przyszedł do skutku. Łączyło się ono ze starym dworem, zapowiadając mu ruinę. 
Tymczasem jednak przybysz ten i dawny gmach żyli z sobą w zgodzie. 
    Ogród też nie był jednolity. Część jego, bliższa dworu, składała się ze szpalerów starych, 
prosto wysadzanych ulic, kondygnacji kilku, poza którymi w dali dzika promenada angielska 
szeroko się rozpościerała. 
   Równie w ogrodzie jak koło domu widać teraz było wielkie staranie o utrzymanie troskliwe. 
Ulice wiły się żółtym powysypywane żwirem, stare szpalery ostrzyżone były świeżo, trawniki 
pokoszone, a rabaty kwiatów lśniły się mieszaniną najbujniej rozwiniętych dzieci wiosny. 
   Księżna już powtórnie dokończyła czytanie, gdy, chcąc spojrzeć na kopertę i szukając jej, 
zobaczyła stojącego Podrobę. 
   Twarz jej się rozjaśniła. 
   — A to ty, kochany mój panie Adamie — nie postrzegłam cię... przepraszam... 
    
   Podroba się nisko ukłonił i jeszcze pokorniejszą przybrał minę. 
   — Jaśnie pani miała, chwalić Boga, wiadomość od księżniczki... 
   Rządca dotąd panią Kormanowską tak nazywał. 
   — Widzisz! — podnosząc kopertę do góry, rozśmiała się księżna Eufrezja. — Dzieci wracają 
nareszcie! A! już też marłam z niecierpliwości widzenia ich... Jadzia pisze, że zdrowa, rada ze swej 
podróży, ze wszystkiego szczęśliwa ! 
   Księżna westchnęła. Podroba dziękczynne wejrzenie wzniósł ku niebiosom. 
   — Pisałam już do niej — mówiła dalej księżna, powolnym krokiem zaczynając iść ku pałacowi 
i wiodąc za sobą w pewnej odległości idącego rządcę, ku któremu oglądała się, na próżno go 
ośmielając, aby się przybliżył — pisałam, aby zaraz, nie zatrzymując się w Warszawie, przybywali 
tu, na wieś... Będą mogli spocząć trochę, odetchnąć tym powietrzem balsamicznym, a ja się 
nacieszyć nimi, bo tu nam nikt nie przeszkodzi. 
    
   Myśl jakaś musiała przebiec księżnie przez głowę, gdy to mówiła, bo twarz jej namarszczyła 
się, ale natychmiast wyjaśniła znowu. 
   — Mój kochany panie Podroba — dodała — przygotujże się do tego, żeby przyjąć nowego 
pana, bo ja, jak wiesz, klucz ten oddałam Jadzi, a ona chce, aby mąż miał zajęcie, i zapowiada, że 
wszystko poruczy jemu... 
   Podroba się uśmiechnął, kłaniając. 
   — Rozumie się — rzekł chłodno — iż wszystkie rozkazy waszej książęcej mości i wola jej 
będzie spełniona — ale nierychło nowy pan da tu sobie radę i będzie mógł się rozpatrzyć. Księżna 
pani wie najlepiej, co to tu za interesa poplątane, jakie ciężkie gospodarstwo i co ja miałem biedy, 
nim się jaki taki ład wprowadziło... Chociaż nie mam szczęścia znać jaśnie wielmożnego 
Kormanowskiego, 
    
   a jużci jak najlepiej trzymam o nim, ale to pono człowiek książkowy, a rozum największy nie 
zastąpi doświadczenia i kto gospodarstwa i interesów nie tykał... 
   — Ależ poczciwy stary Podroba pomagać mu będzie! — dorzuciła księżna wesoło. 
   — Z duszy i serca, jak na wiernego sługę domu jaśnie oświeconego przystało... — rzekł z 
pokorą, uginając się, Podroba. 
   — Byle się im po tych Włoszech i zagranicy u nas podobało! — zawołała księżna, ręce 
składając. — Ty najlepiej wiesz, boś mi w tym był prawą ręką, co ja tu miałam biedy, żeby 
Zbyszew wypiękniał... tyle lat nie mieszkaliśmy, dużo się zapuściło... 
   — Niech mnie Bóg skarze — przerwał żywo rządca — że w tym winy mojej nie było. Nie 
mogłem na wszystko starczyć, nie chcąc nadaremnie ani pieniędzmi, ani robotnikiem szafować, 
kiedy to pustką stało... 
   — Ja cię też wcale nie obwiniam — dodała księżna. — Teraz, chwała Bogu, wszystko w 
porządku... 
    
   — A co to kosztowało! — westchnął Podroba. 
   — Byle tylko kontenci byli... 
   — To jest, nasza księżniczka — dodał rządca — boć jaśnie wielmożny Kormanowski nie 
będzie pewnie wymyślał. 
   Było złośliwości trochę w tej uwadze, lecz widać, że stary znał księżny usposobienie lub je 
odgadywał, gdy sobie mógł to pozwolić. 
   Księżna zagadała o czym innym. 
   Szli tak z wolna ku dworowi, który dziwnie trochę wyglądał, ale był oryginalny. Widać na nim 
było starą jego budowę i nowe przerabiania. Okna nierówne, drzwi różnej wielkości, wschodki, 
galeryjki, pięterka przybierały kwiaty, powoje i różne rzeźby z drzewa, które zakrywały niepiękne 
i poczerniałe ściany. Z wielkim staraniem pozamaskowywano nie tak brzydotę, jak trywialną 
    powierzchowność budowy, która miała w sobie coś fantastycznego. Księżna sama z pomocą 
architekta wykonała te upiększenia, jedyne, jakie były możliwe... Murowane skrzydło odbijało od 
starego domostwa dosyć niesmaczną architekturą, a ta się zmienić naprędce nie dała. 
   Wewnątrz dwór był niemal wspaniale urządzony i z wielkim smakiem, bo na tym księżnej 
Eufrezji nie zbywało. 
   Kilka dużych sal trochę niskich, mnóstwo pokojów i pokoików, a w murowanej części 
apartamenta mieszkalne dla państwa młodych — stały wyświeżone, czekając na ich przybycie. 
Naturalnie pokoje Jadzi były najbardziej wypieszczone i najwygodniejsze. Obok przeznaczone dla 
pana Celestyna wydawały się nieco szczupłe i ciemne, ale czyż mógł wymagać i potrzebować 
więcej? 
   Pan Podroba znajdował, że dla takiego Kormanowskiego i tego było za wiele; księżna zaś 
tłumaczyła się, iż małżeństwo, które się tak kocha, prawie zawsze razem być musi — więc po cóż 
osobne dla pana pokoje? 
    Jeszcze raz z rządcą księżna obeszła dom cały, niektóre sprzęty rozkazując przestawiać, inne 
przynosić, co rządca znajdował zawsze nadzwyczaj genialnym. 
   Uwielbienie jego dla księżny nie miało granic, ale też mu je ona spłacała równie 
nieograniczoną ufnością i mnogimi dowodami, że zasługi jego oceniać umiała. Tyle lat strawił, 
życie całe prawie poświęciwszy książęcemu domowi! 
   Prawda, że dwie córki wyposażył sowicie stary i wydał za zamożnych panków, że syn miał 
wioskę i że — fama chodziła o bardzo znacznych kapitałach, z którymi się Podroba nie wydawał. 
Owszem, opowiadał się zawsze ubogim — a wioskę syna tłumaczył jego ożenieniem. Człeczyna 
był skromny, jeździł bryczką na resorach, a w domu nie widać było wielkiego dostatku. Jejmość, 
prosta kobiecina, gospodyni zawołana, chodziła w suk— 
    
   niach perkalowych, w fartuchu i nikt by jej nie wziął za żonę rządcy, gdyby nie to, że głos jej 
trwogą napełniał żeńskich i męskich oficjalistów. Zwano ją herodem—babą, a sam Podroba lękał 
się jejmości, chociaż cenić ją umiał. Bez niej, powiadał, poszedłby dawno z torbami. 
   Folwark, położony tuż przy parku pałacowym, mający ogród osobny, z którego furta do niego 
prowadziła, wygodny był, czysty, ale wcale nie wykwintnie zbudowany przez samego już Podrobę. 
Otaczały go pomniejsze budowy gospodarskie, gdyż rządca konie, bydło i różne stworzenia 
hodował. Tu po staroświecku uwijały się baby z wiejska poubierane, parobcy i chłopięta bosonogie 
wśród mnogich kur, gęsi, indyków, gołębi i czworonożnego dobytku. Czuć było gospodarną i 
zabiegliwą panią Podrobinę, a często i słyszeć się też dawała, zawsze poczynając od jednej 
formuły: 
   — Ażeby cię jasne pioruny zatrzasły! — której w pomoc przychodził tylko wariant: 
   — Bodaj cię diabli wzięli! 
    
   W chwili, gdy sam rządca z księżną obchodził dwór odnowiony, przed folwark zajechał 
koczyk bardzo elegancki czterma końmi; z niego wysiadła młoda i piękna, zręczna, wiotka, z 
twarzyczką smętną i wdzięczną osóbka, której w ganku, wybiegłszy, pani rządczyni o mało nie 
udusiła ściskając. 
   Nikt by w tej istocie idealnie prawie pięknej, wątłej, powietrznej, z oczyma czarnymi, jakby we 
łzach pływającymi, nie domyślił córki rodziców tak realistycznie krzepkich, wypasionych i 
prozaicznych... A jednak była to rodzona ich pani Kamila z Podrobów Zastawska... ukochane 
dziecię obojga. 
   Miłość rodziców dla niej nic nie przeszkodziła im przecież wydać ją za dziedzica wioski, pana 
Emanuela, zwanego Manciem, Zastawskiego, który lepiej do rodziców był dobrany niż do żony. 
Szlachcic rubacha, wesół, 
    który by był ani prochu nie wymyślił nigdy, ani rękawiczek na dzień powszedni. Doskonały 
człek, hreczkosiej, myśliwiec, w męskim towarzystwie nieoceniony, dla trochę sentymentalnej, 
delikatnej, wykształconej Milki był za szorstkim i za pospolitym. Ale miał wioskę, miał sperandy 
na stryju i choć Milka płakała bardzo, choć wstręt miała do niego, rękę mu oddać musiała. Nie był 
on złym mężem, ale dobrym po swojemu, tak że czułości jego biedną istotę zamęczały... Życie się 
wlokło jakoś, a Milka raz za mąż poszedłszy, nie skarżyła się już na nic. Na nic by się to nie 
przydało. 
   Milka wśród ludzi, co ją otaczali, była prawdziwą pustelnicą, nikt tu jej, ona nikogo zrozumieć 
nie mogła. Rodzice, starając się ją wychować jak najlepiej, zrobili z niej nieszczęśliwą prawdziwie 
istotę. Rozwinął się jej umysł, uderzyło serce, wzrok uleciał w wyższe strefy, a żyć potrzeba było, 
albo na tym folwarku z rodzicami lub potem z Manciem, dla którego wszystkie przymioty żony 
były księgą na siedm pieczęci zawartą. 
    Myliłby się jednak, kto by, wnosząc z powyższego zarysu, o sentymentalizm chorobliwy panią 
Kamilę posądził. Była naturalną, miała nawet usposobienie wesołe — lecz los ją postawił wśród 
ludzi daleko od niej umysłowo niższych, z którymi kilku słów zamienić było trudno. Milka lubiła 
czytać, miała talenta, wszystko to ją w oczach męża i rodziców niemal czyniło śmieszną. Ojciec i 
matka utrzymywali, że pannie te rzeczy były potrzebne, ale gdy raz za mąż wyszła, po co się to 
wszystko zdało? 
   Najczęściej sama jedna zostając w domu, pani Zastawska, której mąż polował, bawił się i kręcił 
nieustannie po sąsiadach, nudziła się biedna i — odwiedzała rodziców, ażeby się odżywić trochę 
widokiem ich dobrego bytu i szczęścia domowego. 
   Uściskawszy córkę, pani Podrobina wprowadziła ją do 
    
   pokoju bawialnego, zaczynając już kląć męża, że nie przybywa. 
   — Poszedł do tej księżny — odezwała się, ocierając twarz fartuchem, zasapana z radości 
jejmość — a jak pójdzie do niej, to przepadnie. Ja nie wiem, co ona tam z nim ma do gadania... A to 
wszystko dla tego przeklętego dworu, który przerabiają i cackają dla księżniczki... Końca, 
powiadam ci, temu nie ma. Już mi ona kością w gardle siedzi — ot, tu! Co ona wymyśla, czego jej 
tam potrzeba, ot, włosy na głowie wstają. A jak czego zażąda! rozstąp się ziemio, musi być! 
   — A młodzi państwo? Jeszcze nie przyjechali? — zapytała córka głosem, który słodyczą od 
krzykliwego matczynego dziwnie odbijał. 
   — Chwała Bogu, że ich jeszcze nie ma! — składając ręce, zawołała rządczyni. — Dosyć już z 
tą starą kłopotu; dopiero jak te gagatki zjadą, ja powiadam, choć stąd uciekaj!! 
   Na te słowa nadszedł pan Podroba i gdy zobaczył córkę, twarz mu pojaśniała... 
    
   — Ja tu Milce opowiadam — odezwała się jejmość do męża — co my za biedę mamy z tymi 
księżny wymysłami! A co to dopiero będzie, gdy młodzi nadjadą! 
   Podroba westchnął, kręcąc głową. Twarz mu się wykrzywiła znacząco. Obejrzał się dokoła, 
jakby mu nieraźno mówić było. 
   — Ano! — rzekł cicho — jakoś to będzie, przy łasce Bożej. Zobaczymy! zobaczymy! 
Zapowiada się nowy regiment, bo księżna dobra wszystkie córce oddaje. Imci pan Kormanowski 
ma się sam zajmować gospodarstwem i interesami. 
   — A po cóż ty? — krzyknęła jejmość. 
   — Jeszcze nie wiadomo, co z nami będzie — cicho, odchrząkując i oczy spuszczając, odparł 
Podroba. — A nuż 
    nie będę miał szczęścia się podobać jaśnie panu? No, to pójdziemy sobie innego szukać 
chleba. 
   Mówił to z taką rezygnacją, jakby nie bardzo wierzył we własny prognostyk. 
   — A niedoczekanie jego! tego jakiegoś przybłędy! — podniosła głos Podrobina — prędzej on 
stąd jeszcze wyniesie się niż myl 
   Rządca znacząco chrząknął, dając znać żonie, aby tak głośno nie wywoływała myśli swoich. 
Zbliżył się do stolika i począł cicho: 
   — Bóg ci to tam święty wiedzieć raczy, co z tego wyrośnie — ale ja bym w jego skórze być 
sobie nie życzył. Stara go po dziś dzień nienawidzi, a gdy się pozbyć będzie mogła... da na wotywę! 
Familia tylko czeka ich powrotu, aby na niego ze wszech stron uderzyć; bo powiedziano jest, że 
oni nienawistne małżeństwo rozerwą. Książę Marcin toż samo mówi. No cóż? uparła się 
księżniczka, dali jej go, miała się czas nacieszyć... pójdzie intrygant z kwitkiem! O! pójdzie! 
    — A jeśli ona go kocha? — odezwała się Milka. Jejmość ruszyła ramionami, a Podroba zrobił 
minę 
   osobliwą. 
   — To się już nakochała — rzekł. — Mówią, że piękny był; ale Grzegorz, co z nimi do Włoch 
jeździł i co z Mediolanu powrócił, bo jakoś podróży znosić nie mógł, powiada, że się bardzo 
zmienił. Schudł, sczerwieniał, zbrzydł, a taki chodzi posępny, jak struty... 
   Na twarzy Milki odmalowało się politowanie, a rządczyni uderzyła w stół pięścią ogromną. 
   — Dobrze mu tak... niechby nie lazł w cudzy groch! — zawołała — dobrze mu tak! Także! 
przypiął kwiatek do kożucha, było mu sięgać po księżniczkę i to jeszcze w taki sposób, że musieli 
mu ją dać! 
   Milka chciała zaprotestować, ojciec przerwał: 
   — Jak tam było, to było — rzekł — ano dopiero teraz 
    
   pocznie się heca!! No! no!... Niech popróbuje tylko wścibić w co nosa... my mu pokażemy! Daj 
Boże tylko, aby prędzej począł się jak szara gęś rządzić! Czekamy na jegomości! Prosimy! 
   Podroba się uśmiechał... 
   — Ja moją starą księżnę znam — dodał — jak kieszeń własną. Ona jest w spisku — byle 
przybyli, powiadam, zacznie się heca... 
   Milka nie odpowiedziała nic; ale widać było, że się jej żal kogoś, księżniczki czy skazanego jej 
męża, zrobiło... 
   Stara jejmość klęła po cichu na zapas... Podroba był w usposobieniu gadatliwym, a między 
swymi wstrzymywać się nie potrzebował. Szepnął więc córce na ucho: 
   — Książę Eustaszek, którego dawniej do naszej panny prowadzili, hulał i, słyszę, z kretesem 
wszystko utracił. Otóż teraz forsa cała pono, aby wyforować intruza, a ją za niego wydać. Rzecz 
   napięta i księżna, choć milczy, ale wie o tym i sprzyja projektowi... Niech tylko przyjadą! — 
dodał rządca zacierając ręce — czekamy!! 
   Cicho było, smutno we dworku na Pradze od śmierci tego, który wlewał życie we wszystko, 
czego dotknął. Chociaż wdowa i córka starały się utrzymać to, co on stworzył, w tym samym 
porządku i ładzie, znać było, że tu jego ręki pracowitej i czynnego umysłu zabrakło. Dwie sieroty, 
po nim pozostałe, z religijnym poszanowaniem zachowywały, co on pielęgnował niegdyś, ale i 
ogródek i dcm nie były już tak świeże i tak rozkwitłe i wesołe jak dawniej. Zajęte smutkiem swym 
i sieroctwem, nie widziały nawet, że się ich nieszczęście odbijało we wszystkim jakimś 
zaniedbaniem i żałobą. W przededniu pogrzebu, gdy Celestyn zjawił się tu z żoną i musiał odwieźć 
ją chorą i przerażoną do pałacu, co struło im wesele i wyjazd przeciągnęło — musiał się pan młody 
dzielić 
   między żoną, powołującą go nieustannie, a obowiązkami względem rodziny... Nie mogąc sam 
pozostać przy Leokadii, której męska pomoc była potrzebna, Celestyn rozpaczliwym listem 
wezwał Michała, który nadbiegł natychmiast do dworku i zastąpił tam wdowie syna. 
   Księżniczka zaledwie dozwoliła Celestynowi pójść za trumną ojcowską i gniewała się, że ją 
opuszczał na chwilę dla swoich. Pierwszy raz młode małżeństwo w dniu ślubu już musiało się 
posprzeczać. Celestyn obstał silnie przy obowiązku względem zwłok ojca i utrzymał się przy 
swoim, czego mu Jadzia darować nie mogąc, rzuciła w oczy gorzką wymówką, że rodzinę swą 
więcej od niej kocha, gdy ona — wszystko i wszystkich poświęciła dla niego. 
   Celestyn zaledwie zdołał ją przebłagać łzami — lecz w duszy już pozostał zaród żalu, 
wymówka niewdzięczności. Księżniczka nie zapomniała mu nigdy, iż dla niej nie wyrzekł się 
przeszłości... 
   Celestyn musiał się w przeciągu tych pierwszych kilku dni wymykać do matki i siostry 
   niepostrzeżenie, a za każdym powrotem znosić nieskończone wymówki. Na ostatek, choć słaba 
jeszcze, Jadzia zapowiedziała wyjazd natychmiastowy, dlatego tylko, aby męża oderwać od jego 
rodziny. 
   To pierwsze zajście małżeńskie tym pełniejsze było goryczy, że w sumieniu swym zazdrosna 
księżniczka czuła, iż słuszności za sobą nie ma i że każdy człowiek z sercem musiał ją przyznać 
mężowi. Księżna matka była świadkiem tych sporów i chociaż się zachowała biernie, stawała po 
stronie córki, a nie bez pewnego wewnętrznego ukontentowania patrzała na to, spodziewając się, iż 
wypadek ten miłość Jadzi dla męża ostudzi. 
   Nie dało się to jednak uczuć tak prędko — choć pamięć przykrego wrażenia w Jadzi pozostała. 
Czuła się obrażoną. 
   Państwo młodzi wyjechali w żałobie w pierwszą podróż swoją. Włożył ją po ojcu Celestyn, nic 
nie mówiąc żonie, która też wymówek mu nie czyniła za to, ale nie wdziała jej i podzielać z mężem 
nie chciała. Zabolało go to — lecz żal musiał w sobie pogrzebać. Najniezręczniej potem młoda 
pani starała się w ciągu podróży rozerwać i rozweselić Celestyna, gniewając się i niecierpliwiąc, 
gdy się to nie udawało. 
   Charakter jej despotyczny, dziwactwa chorobliwe, fantazje coraz odmienne występowały z 
dniem każdym dobitniej, dając się czuć mężowi. Nie mógł on ani próbować opierać się 
zachciankom żony, chyba w imię jej zdrowia. Miłość obojga, teraz gdy więcej zbliżeni poznawali 
się nawzajem coraz lepiej, na straszne próby była narażona. Właściwie księżniczka, gdy pokochała 
swego profesora, Celestyn, gdy się do uczennicy przywiązał — znali się tak mało, tak 
jednostronnie, on ją tak powierzchownie i z dala, że teraz dopiero odkrywali w sobie cechy 
charakteru, których się ani 
   domyślali. 
   Do niczyjego przywiązania lepiej, niż do gwałtownej miłości Jadzi, nie dawała się zastosować 
francuska definicja: que l'amour est un égoisme ? deux. Jadwiga kochała, jak była nawykła od 
dzieciństwa matkę i swój dwór kochać — dla siebie. W domu ona była ogniskiem, osią, bóstwem; 
w małżeństwie też chciała być ołtarzem, do którego na kapłana wybrała Celestyna. Nie mogła 
pojąć, aby ten człowiek, którego ona do siebie podniosła, śmiał coś samoistnie poczynać, żądać dla 
siebie. 
   Celestyn i przez przywiązanie dla żony, i przez wrodzoną łagodność zastosował się skwapliwie 
do wszystkich jej kaprysów — lecz zawsze jeszcze poświęcenia się tego było mało. Jadzia 
zaczynała się skarżyć, że ją nie tak kochał, jak się spodziewała... Miłość jej była tak wymagającą, 
iż nie znosiła nawet różnicy zdań w najmniejszej rzeczy. Celestyn powinien był jej prawdę uważać 
za jedyną możliwą i to, co uznawała pięknym, uwielbiać. Najmniejsza sprzeczka o dzieło sztuki, o 
książkę, 
   o zdanie jakieś, które Celestyn usiłował sprostować, doprowadzała ją do niecierpliwości i 
gniewu. 
   — Ja takiej miłości nie rozumiem — mówiła otwarcie. — Tyś powinien poślubić wszystko, co 
ja kocham, pragnąć, czego ja żądam, nasze przekonania różnić się nie mogą. Nasze dusze i umysły 
muszą zlać się w jedno... 
   Spróbowawszy w początku łagodnie walczyć z tym despotyzmem, któremu ulegał we 
wszystkim, oprócz zagadnień wyższych życia i tego, co za prawdy zasadnicze uznawał — 
Celestyn, w końcu przekonawszy się o niemożliwości przezwyciężenia żony, zamknął się w 
zrezygnowanym milczeniu. Ale to gniewało Jadzię, czyniła mu wyrzuty, że ją nie znajdował godną 
rozprawiania 
   i walki. 
   Bystrego pojęcia, odgadująca łatwo, co się w duszy męża działo, Jadzia nie pominęła 
najmniejszej zręczności drobnego prześladowania, mającego prowadzić do zwycięskiego 
podboju. 
   Celestyn słabym był dla niej, kochał tę rozpieszczoną istotę, której umysł daleko był wyższy 
niż serce — gotów się był poddać jej wszystkim kaprysom powszednim — ale gdzie szło o prawdę, 
kłamać nie mógł i nie umiał. Nazywała go nieznośnym i upartym. 
   Pomimo tych utarczek, które się zaraz od pierwszych dni pożycia rozpoczęły, miłość 
gwałtowna dla Celestyna nie osłabła w Jadwidze, owszem, zdawała się rosnąć aż do namiętności. 
Miała ona jakiś charakter chorobliwy, dziki, a że piękność męża zwracała na niego oczy, połączyła 
się jeszcze z zazdrością dziwną, do której on najmniejszego nie dawał powodu. Nie wolno mu się 
było oddalić krokiem, zająć czymkolwiek bądź, nawet książką. Natychmiast następowały 
wymówki, że ostyga, że woli 
   czytanie niż rozmowę z nią i jej towarzystwo... Nie dawała mu chwili spoczynku, zamęczała go 
potem pieszczotami, a wśród nich przychodziły wybuchy gniewu, wyrzuty, kłótnie, pod których 
ciężarem Celestyn upadał. 
   Zdrowie księżniczki, mimo tych nieustających drażnień, polepszało się w podróży, sił 
nabywała, była jakby w swoim żywiole, gdy Celestyn, od pogrzebu ojca zacząwszy mizernieć i 
blednąć, widocznie cierpiał zarówno fizycznie, jak moralnie. 
   Żona i to mu wyrzucała, znajdując, że szczęśliwym nie był dlatego, że kochać nie umiał. Ona 
teraz lekarzem dla niego być chciała, karmiła, poiła, narzucała mu swoje gusta i gniewała się, 
widząc, że ukochany coraz wyglądał smutniej i bardziej bolejąco. 
   — Masz minę ofiary — a to jest dla mnie upokarzające i nieznośne... 
   Wszystko to nie przeszkadzało młodemu małżeństwu do przeżycia kilku dni rozkosznych w 
tych Włoszech, których oboje nie znali i nimi się zachwycali. Jadwiga miała smak wykształcony, 
wielkie 
   poczucie piękna, wielkie pragnienie nauki; wcale więc zapominała na chwilę 
   o sobie, o swej miłości, o ofierze, jaką dla niego uczyniła, i całą duszą dawała się unosić 
wrażeniom. Celestyn naówczas znowu występował jak dawniej w swej roli inicjatora i profesora 
— słuchała go wdzięczna, oceniała 
   i przywiązywała się duchem spragnionym do niego. Trwało to jednak zwykle krótko. Jedno 
spojrzenie, jedno słowo wyrywało ją z tego zapomnienia się, a dość było, aby Celestyn 
Tryumfującą Wenecję Weroneza pochwalił, aby się jej czoło zachmurzyło, a znajdowała w tym 
wymówkę, że ona równie piękną plastycznie nie była. 
   W istocie księżniczka, choć chorobliwą fizjognomię swą traciła, choć świeższą była, 
odmłodzoną i nabierała nowego wyrazu, choć się jej kształty wypełniły, bladość nikła — coraz 
mniej stawała się uroczą, coraz, jednym 
   słowem, była pospolitszą. Twarz miała rozumną — lecz poezja dziewicza dawnej twarzyczki 
starła się z niej zupełnie. 
   Zdrowszą była — lecz brzydła. 
   Celestyna zaś piękność klasyczna, trochę dawniej sztywna i zimna, wyrazem skrytego bólu i 
rezygnacji nowego nabrała uroku. Gdy szli razem, oczy kobiet zwracały się mimowolnie na 
ślicznego mężczyznę, przy którym, zwieszona na jego ramieniu, trochę ułomna istota była 
rażącym kontrastem. 
   Jadzia postrzegła rychło tę zmianę w sobie i to jej także psuło humor, niecierpliwiło ją, chciała 
uciekający wdzięk zastąpić wyszukanym strojem, błyskotkami, toaletą, która tylko uwydatniała, 
czego jej brakło... 
   Ubrania osobliwe, bijące w oczy, jaskrawe, dziwnego kroju niemal ją czyniły śmieszną. 
    
   Chociaż sama zażądała tej podróży tęte ? tęte z mężem, nie pozwalając nawet matce 
towarzyszyć sobie, Jadzia wprędce się znużyła samotnością we dwoje. Brakło jej słuchaczów 
potakujących, wielbicieli jej umysłu, admiratorów dowcipu, którego, jak się jej zdawało, Celestyn 
ocenić nie umiał. 
   W dalszej po Włoszech podróży kilka pobieżnych znajomości z cudzoziemskimi turystami 
rozerwało ją przyjemnie. Żeńskiej tylko znajomości unikała, gdyż coraz bardziej była o męża 
zazdrosną. 
   Celestyn, który w pierwszych dniach na próżno usiłował znaleźć jakiś środek porozumienia się 
z żoną i wyjścia z gorączkowego stanu do spokojnego życia zgodnego — w końcu widząc, że 
chyba czas i cierpliwość doprowadzą od tego, stał się powolnym, biernym sługą, lecz nie umiał 
ukryć pognębienia swego i uczucia zawodu, jakiego doznał. 
   Uśmiechał się smutnie, nadskakiwał jej, lękał objawić woli swojej w najmniejszej rzeczy. 
    
   Oboje widzieli teraz co chwila wyraźniej, że się na sobie zawiedli. Harmonii tej, jakiej się 
spodziewali, nie było między nimi. 
   Księżniczka kochała i tym mocniej drażniło ją to, że ideał, do którego się tak przywiązała, 
tracił w jej oczach. Jakkolwiek Celestyn miał obyczaje i zewnętrzne cechy jak najlepiej 
wychowanego człowieka, w bardzo wielu drobnych odcieniach, które tylko życie wspólne 
uwydatnia, zdradzał plebejuszostwo swoje. Ruch jakiś, słowo, nawyknienie prostacze raziły 
rozpieszczoną księżniczkę. 
   Jadzia nielitościwie mu to zaraz uczuć dawała. 
   W podróży on, nawykły do oszczędności, pilnował zbytnio, aby próżnych nie czynić 
wydatków. Księżniczka chciała być panią i sypała pieniędzmi na przekorę. Potrzeba się było 
poddać jej fantazji. Wprawdzie było teraz tylko na biletach i w hotelach: Madame Junosza de 
Kormanowska, ale pod tym nazwiskiem wydatnymi głoskami stało: neé Princesse de... 
   Księstwem tym Jadzia chętnie się popisywała. Szyte mitry świeciły na jej wyprawie i 
wszystkich 
   przyborach... 
   Do Neapolu dojeżdżając, państwo młodzi oboje byli sobą dosyć znużeni. Pomimo to 
księżniczka w częstych swych listach do matki, które dla niej stanowiły rozrywkę i potrzebę 
duszną, opisywała ciągle tylko szczęście, jakiego doznawała. 
   Nadto była dumną, aby się przyznać do zawodu doznanego, do przychodzącego powoli 
rozczarowania. Owszem, im ono groźniejszym się stawało, tym Jadzia w listach stawała się 
weselszą... tym unosiła się bardziej nad dolą swoją i wyborem, jaki uczyniła. 
   Lecz co człowiek chce pisać, a z czym się mimo woli zdradza, nie uchodzi oka 
doświadczonego... Księżna matka wyczytywała w listach córki więcej, czego w nich brakło, niż co 
tam stało. 
   Jadzia pamiętała o tym zawsze, aby mąż się przypisy— wał do jej korespondencji. Przypiski te 
były, choć treść ich często dyktowała żona, suche, zimne jakieś i pełne zawsze zakłopotania, 
niezręczności zdradzającej, że pan Celestyn z nowym stanem swym wcale się jeszcze nie obył... 
   Księżna matka odgadywała pożycie córki i jeśli się nim nie cieszyła, przynajmniej nabierała 
nadziei, że rozerwanie związku nienawistnego po pewnym przeciągu czasu możliwym się stanie... 
Drobniuchne szczegóły zdradzały, w jakim usposobieniu była pani Jadwiga. Matka cieszyła się 
głównie tym, że zdrowie jej się polepszyło, reszta była dla niej obojętną; im prędzej miały wystąpić 
nieporozumienia, doprowadzić mogące do rozwodu, tym księżna Eufrezja szczęśliwszą by była. 
   Nagliła teraz tylko o powrót do Zbyszewa — reszta miała się dokonać sama. Celestyn na wsi 
musiał być narażony na stosunki, starcia, które, wedle tajemnej myśli księżny, do reszty miały go 
uczynić żonie nieznośnym. 
   Zupełna ruina księcia Eustachego, który zdawał się najwłaściwszym następcą po pierwszym 
mężu — przypadła i rodzinie, i księżnie Eufrezji bardzo w porę. Lew ów salonowy, który miał tyle 
szczęścia u pięknych pań, nie mógł sobie jednak znaleźć posażnej jedynaczki, która by go 
uratowała. Znano jego lekkomyślność — charakter księżniczki Jadwigi dawał pewne rękojmie, iż 
po smutnych doświadczeniach młodości w jej ręku miało się ustatkować książątko... 
   Nie wątpiono bynajmniej, iż teraz jako kontrast po profesorze Celestynie Eustaszek znudzonej 
pani podobać się potrafi. 
   Matka przebiegła czuła i to, że Jadzia, niższą umysłowo będąc od Celestyna, podrażniona tym, 
będzie wolała dowcipną nicość, nad którą łatwo uzyska przewagę. Rachuba nie była zbyt 
przesadzona. 
   W jaki sposób miano się pozbyć Celestyna, nie zda— 
   wała sobie sprawy matka; lecz pewna była, że on sam broni przeciw sobie dostarczy... 
   Przed obcymi naturalnie księżna Eufrezja o niczym nie mówiła tylko o szczęściu córki, o zięciu 
zaś nigdy nie wspomniano, jakby go na świecie nie było i w listach Jadzi, oprócz przypisków 
oficjalnych, mąż grał bardzo małą i podrzędną rolę. Mówiła o sobie — górowało w nich to „ja", 
które pod różnymi formami stanowi u egoistów punkt wyjścia i cel każdej ich myśli... 
   W Neapolu tyle było do widzenia, urocze okolice taki obudziły zapał w obojgu podróżujących, 
iż na chwilę harmonia między nimi zapanowała. Drobne spory ustały jakoś, a Celestyn, doskonały 
cicerone i tłumacz rzeczy starożytnych, nawet przewagę miał nad żoną, która, pragnąc się uczyć, 
stała się łagodniejszą dla nauczyciela. Trwało to jednak krótko. 
   W Capri pan Celestyn był tak nieopatrzny, iż stanął zachwycony czternastoletnią dziewczynką, 
która na wpół naga niosła brązowe naczynie na głowie i jak posążek grecki była piękna. Żona 
obraziła się tym entuzjazmem dla plastycznej piękności, pokłóciła się z mężem i w najgorszym 
humorze wrócili 
   nazad do Sorrenta... 
   Skutkiem wycieczki tej burzliwej na Capri było postanowienie jak najprędszego powrotu do 
kraju. Jadzia tęskniła do matki, do domu, skarżyła się na znużenie, mówiła, że Włochy są brudne i 
że ma ich już dosyć. 
   Wola jej była naturalnie dla męża rozkazem. W początkach pani chciała jak najprostszą drogą 
jechać do domu; namyśliła się jednak, aby dla uzupełnienia toalety zwrócić na Paryż i poznać po 
wielu latach niewidzenia słynną stolicę mody. 
   Celestynowi była ona zupełnie nie znana. Księżna matka, już uwiadomiona o bliskim córki 
powrocie, z następnym listem dowiedziała się, że ma jeszcze posłać pieniędzy i że nad Sekwaną 
Jadzia kilka dni chce zabawić. 
   Wydatki podróży były już bardzo znaczne i dotkliwe. Skarżył się na nie i Podroba, dając do 
zrozumienia, że młody pan wcale coś oszczędnym nie jest. 
   Jemu przypisywano tę rozrzutność, chociaż Celestyn dla siebie nie zażądał nigdy ani wydał 
grosza. To, co mu z sumy przez ojca danej pozostało, służyło na bardzo skromne jego potrzeby. 
Przywiązana żona nie zwracała uwagi na rachunki, ani się kiedy zajęła tym, aby towarzyszowi 
uczynić jakąś przyjemność. Sama ona potrzebowała wiele, aby nieustannym fantazjom swoim 
dogodzić. Celestyn bardzo oszczędnie się obchodził, a pomimo to znacznie ostatki swego mienia 
nadwyrężył. Jadzia albo nie rozumiała tego, lub wiedzieć o tym nie chciała. 
   Tymczasem Podroba mruczał, że jużciż dużo ekspensować musiano, kiedy takiego hołysza, jak 
Kormanowski, począwszy od koszuli trzeba było oporządzać, a taki panicz, co nigdy nic nie 
kosztował, zawsze najwięcej wymaga i grymasi. Delikatnych tych przymówek słuchając, stara 
   księżna nie protestowała wcale, uśmiechała się i zagadywała czym innym. 
   Właśnie nadszedł był list Jadzi oznajmujący o zwróceniu na Paryż drogi, przeciwko czemu nic 
nie miała matka i chciała, korzystając z tego, dla siebie żądać małych sprawuneczków. Już 
zasiadała do odpowiedzi, myśląc, jak u Podroby wymoże nową przesyłkę pieniężną, gdy — 
oznajmiono gościa. 
   Był to przybywający na zwiady książę Eustaszek, którego rodzina wysłała do Zbyszewa. Za 
pretekst mu służyła chęć zwiedzenia rezydencji, o której wyrestaurowaniu i upięknieniu mówiono 
wiele. 
   Nie było znać na nim bynajmniej, że świeżo utracił ostatni majątek i spadłe z niego długi 
ciążyły na nim jeszcze. Otaczała go taż sama elegancja, cechowała ta sama co dawniej 
lekkomyślność. 
   Gdy go oznajmiono, księżna się uśmiechnęła znacząco. 
   pobiegła poprawić strój i włosy, które z powodu żywości jej zawsze bywały w nieładzie, i 
pośpieszyła do salonu świeżo pięknym rzeźbionym sufitem przyozdobionego na powitanie 
kuzynka. 
   Eustaszek bardzo zręcznie rozpoczął od uniesień i pochwał nad smakiem nieporównanym, z 
jakim Zbyszew umiała księżna przystroić. Zachwycało go wszystko. Powiadał, że po całym 
świecie głoszono już o tym gnieździe, jakie troskliwa macierzyńska ręka dla ukochanego 
dziecięcia usłała. 
   — Słyszałem — dodał — że księżniczka (familia inaczej jej dotąd nie nazywała) wkrótce już 
ma powrócić. 
   — Spodziewałam się jej w istocie bardzo wprędce — odpowiedziała księżna — ale... nie wiem 
prawdziwie, czy mąż, czy ona, zażądali po drodze być w Paryżu. Spóźnią się więc o kilka tygodni. 
   Książę Eustachy na wspomnienie męża Uśmiechnął się. 
   — Spodziewam się — rzekł — iż szczęśliwy ten pan... przynajmniej w miodowych miesiącach 
z wolą swoją objawiać się nie będzie. 
    
   Księżna tylko spojrzała na niego. 
   — Przyznam się — odparła — że o tym panu, jak go zowiesz, wiem bardzo mało z listów Jadzi. 
Może to dowodzić, iż jej przynajmniej nie zawadza... Ona zdaje się szczęśliwą i wszystkie jej 
korespondencje tego dowodzą... ale — zobaczymy... 
   Książę Eustaszek skłonił głowę. 
   — Bylibyśmy wszyscy bardzo radzi, aby istotnie mariaż ten ziścił nadzieje księżniczki, 
chociaż... chociaż... 
   — Chociaż!! — powtórzyła księżna Eufrezja i zwróciła na piękny strop uwagę kuzyna. 
   — To ze wszystkiego najlepsze — dodała, od sufitu zwracając się znowu nagle do Jadzi — że 
ona zdrowszą 
    się czuje, pokrzepioną i że jej to powietrze włoskie bardzo dobrze posłużyło... 
   Usiedli. Rozmowa dziwnie plątana, choć się zwracała do różnych przedmiotów, ciągle 
potrącała o księżniczkę. 
   — Niech się księżna nie dziwuje — rzekł w końcu Eustaszek — że ja się tak troskliwie 
dopytuję o wszystko, co się mojej kuzyneczki tycze... Była to zawsze moja potajemna pasja... 
kochałem ją. Nieszczęściem nie mogłem nigdy pozyskać łaski w jej oczach... — Westchnął. 
   — Zdaje mi się, żeś trochę sam winien temu — rzekła matka po cichu. — Drażniłeś ją, 
sprzeciwiałeś się jej, a ona była naówczas w takim usposobieniu. 
   I z uśmiechem dodała, patrząc na podłogę: 
   — Któż wie? może teraz będziesz szczęśliwszy? 
   Lecz wnet w żart to obróciła... książę Eustaszek wynurzył gorące swe i teraz nawet nie 
ostudzone uwielbienie dla Jadzi. Znajdował ją genialną, znajdował piękną, wdzięczną — uroczą. 
Dla niego, jak powiadał, drugiej, jej podobnej, na świecie nie było... 
   — Wszystko to trochę po niewczasie uznałeś — gdyśmy ją stracili! — westchnęła matka. 
   Spojrzeniem wszakże żywym zdawała się mówić przeciwnie, że nic jeszcze straconego nie 
ma. 
   — Jak tylko ta droga moja Jadzia powróci, przyjeżdżaj do nas... Proszę, pewna jestem, że i ona 
ci będzie rada, bo — zawsze lubiła cię, choć zbliżyć się nie mogliście. Samotność długa z tym 
mężem, który jest trochę pedant, musiała ją znużyć... 
   Książę Eustachy oświadczył się z gotowością przylecenia na skrzydłach, jak tylko księżniczka 
powróci. 
   Mówiono o rzeczach wielu. Księżna nawiasowo ubolewała nad niezmierną kosztownością 
podróży, a choć winy tych nadzwyczajnych wydatków nie przypisywała — „temu panu" — czuć 
było, że nie kogo innego tylko jego nią obarczała. 
   — Jadzia w tym nie miała doświadczenia... a jej towarzysz — mówiła — trudno, by ją w tym 
zastąpił i umiał powstrzymać. C'etait si neuf pour lui! Mnie Jadzia towarzyszyć sobie nie 
pozwoliła! Mniejsza jednak o wydatki, byle zdrową nam i silną powróciła... 
   Ze dworu poprowadziła księżna do ogrodu gościa, pokazując mu i tam wszystkie pomysły swe 
i wykonane upiększenia. 
   — Jednego mi żal — dodała — że oprócz Jadzi, która ma, jak ja, wiele gustu — mało kto się na 
tym pozna, co ja dla nich zrobiłam... Smak nie wszystkim jest dany... 
   Książę starał się dowieść, iż on przynajmniej był nim obdarzony, ale zarazem dotknął tego, iż 
ludzie nawet najrozumniejsi, a bez pewnych tradycji, nabyć go nigdy nie mogą. 
   Księżna się na to godziła. Gość, usilnie się starając przypodobać, pozostał na obiedzie, 
zabawiał doskonale, dowcipował, badał i doszedł do tego przekonania, iż — przy szczęśliwym 
składzie okoliczności — projekta życzliwych mu krewnych u matki nie znajdą oporu... 
    
   Po kilkakroć księżna Eufrezja z widoczną niechęcią i wstrętem odzywała się o mężu swej 
córki. 
   Książę Eustaszek niby przypadkiem wspomniał, iż słyszał, jakoby rodzona siostra „tego pana" 
miała zamiar przyjąć obowiązki guwernantki w domu bogatego bankiera. Nie mogło to być 
przyjemnym familii. 
   Księżna usta zagryzła. 
   — Spodziewam się, że gdy ten pan powróci, a dowie się o tym, potrafi zapobiec przecię... 
Jadzia może uczynić jakąś ofiarę, aby tego nie dopuścić. Byłby skandal dla nas wielce 
nieprzyjemny, a dla naszych nieprzyjaciół zbyt miły... 
   Mówiono wiele jeszcze o zgubnych skutkach wszelkich mezaliansów i książę Eustaszek 
późnym wieczorem w najlepszym usposobieniu odjechał... 
    
   Pierwszą myślą księżny matki było w Zbyszewie na córkę oczekiwać i tam przyjąć 
powracającą. Niecierpliwiło ją wyglądanie ciągłe i zwłoki, a że stęsknioną była do swej Jadzi, 
zmieniła wkrótce pierwsze postanowienie i zamierzała spotkać się z córką w Warszawie, 
zapowiadając Podrobie, aby wszystko miał w pogotowiu, bo natychmiast razem do Zbyszewa 
przybędą. 
   Księżna, gdy raz powzięła myśl jakąś, a nic jej do wykonania nie przeszkadzało, niecierpliwiła 
się i natychmiast przyprowadzała do skutku. Jednego poobiedzia, zażądawszy wybiec do 
Warszawy, wyprawiła list do córki, a nazajutrz była już w drodze... Tu nudziła się trochę, bo nawet 
najukochańszej Żuliety nie miała, od czasu wesela przebaczyć jej nie mogąc, że się wymówiła od 
przybycia. Pierwszego kroku dla przejednania uczynić nie chciała. Z dnia na dzień spodziewani 
byli państwo Kormanowscy; tymczasem list nadszedł już z drogi, że Jadzia się czuje cokolwiek 
cierpiącą i zmęczoną, więc podróż musi odbywać powoli i zapewne spocząć jej wypadnie jeszcze 
we Wrocławiu. 
    
   Nie licząc już dni, nie mogąc wytrzymać nowego tego opóźnienia, księżna Eufrezja w kilka 
godzin po odebraniu wiadomości ruszyła pocztą do Wrocławia bez odpoczynku. Stanąwszy tam, 
naturalnie pod „Złotą Gęsią", bo wszyscy tam od wieków stawać byli przywykli, nie znalazła córki 
jeszcze, lecz była pewna, że i ona zajechać tam musi. 
   Tymczasem drugi już dzień nudziła się, zamówiwszy mieszkanie, posyłając na zwiady, a córki 
się doczekać nie mogła. Zaczynała się już trwożyć, aby nie zmieniła planu podróży i żeby się nie 
rozminęły, gdy wieczorem — o radości! — zjawiła się oczekiwana Jadzia, a matka i córka rzuciły 
się sobie w objęcia z wybuchem czułości, którą księżna Eufrezja oblała łzami. 
   Odetchnąwszy dopiero zaczęła się córce przypatrywać. Rok prawie upłynął, jak jej nie 
widziała, i nadzwyczajną 
    
   znalazła w niej zmianę. Jadzia zmężniała, zdawało się, że urosła, twarz jej stała się 
poważniejszą jeszcze, niż była, i choć niepiękną, ale pełną życia i wyrazu. Matka napatrzyć się jej, 
nacieszyć się nią nie mogła i tak była zajęta ukochaną, że nie uważała nawet, gdy Kormanowski 
zbliżył się i w rękę ją całował. Dopiero po chwili obejrzała się, szukając go oczyma, i spostrzegła 
pokornie stojącego, bladego, mizernego, zawsze pięknego mężczyznę, na którego twarzy 
wypiętnowany był głęboki smutek, źle pokryty pozorną, wymuszoną, fałszywą wesołością. 
   Jadzia prawie w tejże chwili odwróciła się do niego, wydając rozkazy. 
   — Proszę cię, Celestynie, idźże dopilnuj, aby mi moje tłumoki zniesiono wszystkie i aby 
znowu co nie zginęło... A! moja torebka! poszukajże mi torebki... Zadysponuj herbatę... 
Gospodaruj — bo ja nie mam ani głowy, ani czasu. 
   Celestyn, spełniając polecenie, ruszył się natychmiast, wyszedł z pokoju i zniknął. 
   Matka i córka zostały same... Księżna Eufrezja ponawiała uściski i pocałunki, patrzała na córkę 
i 
   uradowana nią powtarzała zachwycona: 
   — Wiesz, żeś urosła i wyładniała! Słowo ci daję... O! moja Jadziu, jakżem szczęśliwa, że cię 
mam znowu... No — a ty rada jesteś ze swej podróży? 
   Nie śmiała zapytać o męża. Jadzia się zarumieniła. 
   — Pisałam mamie — zaczęła mówić śmiejąc się — podróż była zachwycająca, nauczająca — i 
mój dobry Celestyn... 
   Matka badająco spojrzała na nią. 
   — O! proszę nie wątpić — dodała córka — Celestyn jest bardzo dobry, łagodny, przywiązany 
do mnie... 
   — Niewielka zasługa — rzekła matka — kto ma taką żonę, jak ty... na klęczkach ci służyć 
powinien. — O! na klęczkach, to znowu nie! — poczęła Jadzia — sprzeczaliśmy się nieraz — ale 
zawsze kończąc najlepszą zgodą. 
   — Sprzeczali? wy? — oburzyła się matka — on śmiał? 
   — Ale, kochana mamo... w rzeczach naukowych on ma swe zdanie, a nawet bywa uparty... co 
nie przeszkadza mu kochać mnie. 
   Księżna Eufrezja gryzła wargi. 
   — Zdaje mi się — rzekła cicho — że on dawniej jakoś świeżej i ładniej wyglądał... Znalazłam 
i w nim zmianę. 
   — Być może — odpowiedziała Jadzia —? zdrowie ma dosyć delikatne... 
   — Tego przewidzieć było trudno, boć wychowanie pieszczone być nie mogło — dodała 
księżna. 
   Córka zaczęła już mówić o czym innym. Tymczasem znoszono niezliczone pakunki, ludzie się 
kręcili, a wpośród nich przesuwał się Celestyn, ciągle zakłopotany, zajęty, nie mając czasu 
przyłączyć się do towarzystwa. 
   Parę razy przychodził coś szepnąć żonie, która go natychmiast po coś wysyłała, posługując się 
nim ciągle. 
   Kazano podawać herbatę, a że wszystkie drobne takie gospodarskie zajęcia Jadzię nudziły i 
wcale się do nich wziąć nie umiała, powołany został Celestyn do przygotowania herbaty. Z 
uśmiechem wyciśniętym na ustach bladych wszedł pośpiesznie spełnić tę funkcję, do której był 
nawykły, a księżna przez jakieś uczucie politowania czy ciekawości parę razy go zagadnęła. 
Celestyn silił się na odpowiedzi w myśl żony — co nie zapobiegło temu, iż natychmiast z 
poprawkami i objaśnieniami przerywała mu, prawie mówić nie dając. 
   Kilka razy tak odprawiony mąż usiadł trochę z boku do herbaty, ale tej mu Jadzia wypić nie 
dała, chcąc matce pokazać sprawunki, które dla niej przywiozła. 
   — Zmiłuj się, idź ty sam i dopilnuj... herbata ci nie uciecze... bo mi służąca wszystko 
poprzewraca... 
   Celestyn o tyle tylko się wyemancypował, że spragniony herbaty wziął ją z sobą, a Jadzia 
pognała go przestrogą, aby nią pudełek nie pooblewał. 
   To służebnictwo nieme Celestyna, posłuszeństwo jego i zahukanie, nawet księżnę jakoś 
uderzyło nieprzyjemnie i szepnęła — że należało mu dać dopić przynajmniej, nie wypędzając go 
znowu. 
   Tak zszedł wieczór cały, a że matka i córka bardzo dużo do mówienia z sobą miały, 
postanowiono, aby nocowały w jednym pokoju. Celestyn zająć miał osobny... 
   Wkrótce też pożegnał księżnę, która uważała, że dając żonie dobranoc, nie w twarz, ale w rękę 
ją pocałował, ona zaś niby się pochyliła ku niemu, jakby miała zamiar musnąć czoło jego ustami — 
ale czasu na to nie było... 
   Najmniejszy ruch, skinienie, słowo nie uszło uwagi matki, która w duszy cieszyła się z tego, co 
widziała... Nie spodziewała się, aby niespełna rok tak tę gwałtowną miłość ostudził. Nazajutrz cały 
   dzień miano pozostać we Wrocławiu, bo księżna płócienne rzeczy kupować zamierzała. 
Celestyn stawił się do śniadania, a po dniu księżna jeszcze go bardziej zbladłym znalazła. 
   Miał zamiar, korzystając z tego spoczynku, obejrzeć miasto, kościoły, ratusz — ale Jadzia się 
temu oparła. 
   — Proszę cię — to fantazja, co tu może być godnego widzenia w tym Wrocławiu dla nas, co z 
Włoch i Paryża powracamy? Po wtóre ja ciebie ciągle potrzebuję i wiesz, że się obejść bez ciebie 
nie mogę... 
   Była to jedyna czułość, jaką mu Jadzia powiedziała, ale w obejściu się ani znaku jej nie 
znalazła matka. Na cichą powtórzoną jej uwagę, że Kormanowski zmizerniał — odpowiedziała: 
   — Tak się mamie zdaje... a choćby nawet pobladł trochę, to się będzie wydawał 
dystyngowanym... 
   Cały ten więc dzień znowu Celestyn spędził na posługach, a przy obiedzie, choć się mieszał 
dyskretnie do rozmowy — ile razy zdania jego i żony nie zgadzały się, natychmiast ustępował i 
milczał. Jadzia, jak znajdowała księżna, nabrała pewności siebie, śmiałości, dowcipu i była tak 
bujnie rozwiniętą, tak zachwycającą, iż nieustannie matka się dziwiła, ściskała i przyklaskiwała. 
Mówiła wiele, sądziła zuchwale, nie cierpiała, aby się jej sprzeciwiano, i zdawała się bardzo 
szczęśliwą z tego, co wygłaszała. Celestyn też nie szczędził żonie pochwał i starał się podnosić 
każde jej słowo... Księżna matka, która go nienawidziła, zdziwiła się sama sobie, iż teraz — mimo 
niechęci, litość w niej jakąś obudzał. 
   Z powodu interesów, o których była wzmianka, Jadzia objawiła zdanie, iż ponieważ mama 
była łaskawa oddać im klucz zbyszewski, Celestyn za powrotem zaraz się musi zająć interesami i 
gospodarstwem. 
   — Ale najprzód pozwól mi się obeznać z nimi i rozpatrzyć — odparł mąż łagodnie. — 
Zapewne, że 
   to jest moim obowiązkiem być ci pomocą — lecz wprzód nauczyć się muszę tego, o czym nie 
mam jeszcze wyobrażenia... 
   — A! to są rzeczy proste — zawołała Jadwiga. — Kto tyle, co ty, umie, a głowę ma otwartą, 
długo nie potrzebuje studiować. 
   — Bo... wie mama co? — dodała nieuważnie — ja jestem przekonana, że ten ukochany mamy 
Podroba, więcej tam o sobie, niż o nas pamiętał... a ja — nie chcę być oszukiwaną... 
   Dotknięta ze słabej strony, księżna mimo całego przywiązania do córki zaprotestowała... 
   — Jesteś w błędzie — nie ma uczciwszego człowieka nad niego — on mnie z kłopotów 
wyprowadził i pewna jestem, że pan Celestyn się bez niego nie obejdzie... 
   — Zobaczymy! — rzekła Jadzia, nie ustępując. 
   Po obiedzie wypuszczono pana Celestyna na cygaro, a matka z córką rozpoczęły rozmowę o 
rodzinie. 
   — Wiesz, że ten biedny Eustaszek — rzekła księżna — który, nawiasem mówiąc, zawsze się w 
tobie kocha — stracił wszystko... Niezmiernie nam go żal, bo zdaje się, że w tym winy jego nie ma 
— a chłopak jest zdolny, miły i bardzo dystyngowany... 
   — Żal mi go — odezwała się Jadzia — chociaż dawniej mnie nudził. 
   — Tak, kiedy byłaś tym swoim... zajęta i rozgorączkowana — przerwała matka. — Teraz, gdyś 
ostygła, wyda ci się inaczej... 
   — Mama znajduje, żem ostygła? — podchwyciła Jadzia. 
   — Bo to jest w naturze rzeczy — krótko zakończyła księżna. 
   Po chwilce milczenia Jadzia, śmiejąc się, wtrąciła: 
   — Skądże mamie myśl ta przyszła, że Eustaszek kochał się we mnie? 
   — Wiem to z najlepszego źródła — zagadkowo odparła matka — i że nawet nie przestał się 
   kochać. 
   — A! to zabawne — zawołała Jadzia — nigdy bym tej lekkiej istoty o uczucie żadne nie 
posądziła... 
   Na tym się skończyło, bo księżna umyślnie rozmowę odwróciła. Celestyn, zaledwie się zjawił, 
miał sobie polecone przygotować dalszą podróż jutrzejszą i dopilnować pakowania tak, jak czuwał 
nad rozpakowywaniem. 
   Matka i córka nazajutrz siadły do jednego powozu, a mąż ze służącą do drugiego. Byłby może 
uniknął tego rozporządzenia Celestyn, bo żona jeszcze o niego była zazdrosną, ale sługa była stara 
i brzydka. 
   W podróży miał czas, sam będąc, zastanowić się nad sobą i swym położeniem. Czuł on dobrze, 
w jak fałszywym był i przykrym, ale wyjść z niego nie widział sposobu... Zbliżanie się do 
Warszawy przypomniało' mu matkę, ojca, siostrę i te czasy szczęśliwe, te dni jasne na pół pracy, na 
pół życiu z rodziną poświęcone. Jakże one teraz wydawały mu się szczęśliwymi obok tych, które 
przeżywał w męczarni coraz wzrastającej, której końca przewidywać nie mógł! 
   Miłość dla Jadzi wprawdzie trwała w sercu jeszcze, były chwile, w których ona odżywała — 
lecz poznał wszystkie jej słabości, doświadczył okrutnego egoizmu i uczucie dawne pozostało w 
nim niemal tylko jako wspomnienie. 
   Życie z nią za granicą, wśród obcych, stosunkowo było jeszcze stokroć znośniejsze nad to, 
jakie się im w kraju zapowiadało. 
   Wprawdzie żona zapewniała go, iż familia musi się przejednać z nimi, że ona potrafi ją zmusić 
do tego — ale Celestyn wiedział dobrze, iż mu nigdy nie przebaczą. Jeden Rymund na przekorę 
drugim mógł tę zgodę popierać i dać dobry przykład, ale ten wpływu nie miał i sam ledwie był 
znośnym księżny rodzime, choć Rymundowie nad herbem z dawna mitrę nosili. 
   Księżna matka zapowiadała, że w Warszawie ledwo tyle zabawić mogą, ile Jadzia dla 
spoczynku potrzebować będzie. Chciała się co najprędzej pochwalić Zbyszewem, w którym ich 
oczekiwano. Celestyn miał nadzieję w jakikolwiek sposób wyrwać się dla widzenia matki i siostry. 
Nie mówił o tym żonie, lecz zdawało mu się, że tego wzbronić nie mogła, ani chciała. 
   Chciał też zobaczyć Michała i kilku dobrych przyjaciół, po których tęskno mu było... 
   Lecz zaledwie powozy zaszły przed pałacyk, żona przywołała go, polecając mu tyle i tak 
rozmaitych posług dla siebie i matki, że cały dzień pierwszy ledwie wystarczył na nie. 
   Wieczorem znalazł chwilę, gdy Jadzia w swoim daw— 
   nym apartamencie się rozpatrywała, i wszedł do niej, korzystając z niebytności matki. 
   — Jutro, moja Jadziu — odezwał się dosyć nieśmiało, zbliżając — pozwolisz mi się na kilka 
godzin uwolnić... 
   — Przeczuwałam to — odparła sucho żona, nie spoglądając na niego. — Ale — proszę cię — 
jest że to konieczne? 
   — Konieczne — rzekł Celestyn tonem tak pewnym, że żona się na niego obejrzała. Zdumiał ją 
objawem tej woli swej stanowczym. 
   — Zapewne będziesz się widział z siostrą — rzekła po namyśle Jadzia. — Właśnie mama mi 
mówiła, że nie wiem, czy z potrzeby, czy dla fantazji, ma podobno przyjąć miejsce guwernantki u 
bankiera... nie wiem — zdaje mi się Izraelity, czy ex—Izraelity... Wyperswadujże jej to — bo by 
nas to okryło nową śmiesznością. 
   Celestyn zarumienił się mocno. Przywiązany był do siostry i dotknęło go wspomnienie o niej. 
    
   — Nową śmiesznością — podchwycił z goryczą — a... więc już ją jakaś poprzedziła? 
   Jadzia usta zacięła — i zwróciła się do swych książek. 
   — Co się tycze siostry mojej — dodał Celestyn — ja nie mam żadnego prawa wzbronić jej 
postąpić, jak zechce... 
   — Możemy wyindemnizować stratę! — sucho odezwała się Jadzia. 
   — Ale Leokadia od nas — ode mnie nic by nie przyjęła! — zawołał Celestyn. 
   Ten opór, może po raz pierwszy tak wyraźny, podrażnił mocno żonę... Zamilkła groźnie... 
Celestyn czekał jeszcze, gdy śpiesznie krzątając się wyszła do drugiego pokoju. 
   On został w saloniku i gdy po kilku minutach żona powróciła, zastając go w tym samym 
miejscu z twarzą namarszczoną posępnie — popatrzała na niego dumnie. 
    
   obeszła go dokoła i nie przemówiwszy do niego, udała się do matki. 
   Celestyn podumał jeszcze chwilę, stojąc jak wryty, i zawrócił się do swojego pokoiku... Tu mu 
oznajmiono, że herbata czeka. Wszedłszy do jadalni, znalazł już żonę i księżnę za stołem, a pannę 
Klarę zajętą herbatą, z którą, jak się zdaje, nie oczekiwano na niego, a może się nie spodziewano. 
Obie panie były nachmurzone, nadąsane, jakby po niemiłej rozmowie, którą przyjście jego 
przerwało. Domyślić się mógł łatwo, co było jej przedmiotem. 
   Gdy usiadł, nikt się nie odezwał do niego, nie patrzano nań... 
   Jakby dla wyrwania ich z tego przykrego położenia kamerdyner zdziwionej niby księżnie 
oznajmił — księcia Eustachego... 
   Wcale się go tu nie spodziewano; ale księżna, żywo bardzo poruszywszy się, prosić kazała, a 
Jadzia okazała wielką uciechę z przybycia kuzyna. Już to samo w tej chwili dogadzało jej, że 
mogła wobec 
   męża okazać się wesołą, zemścić się na nim lekceważeniem, a przed Eustaszkiem popisać się 
owocami podróży i doświadczenia... 
   Wreszcie — wiedziała od matki, że Eustaszek zawsze się w niej kocha, a kobiety, choćby 
najobojętniejsze dla zakochanych, zawsze pewną słabość ku nim czują. 
   Książę Eustachy wpadł raczej, niż wszedł do salonu, udając niecierpliwego, poruszonego, 
zgłodniałego, przywitał księżnę i rzucił się do rąk Jadzi z takim zapałem, jakby zakochany był w 
istocie. Nie kosztowało go nic odegranie tego prologu, bo miał niezmierną wprawę do ról 
salonowych miłostek. 
   Na Jadzi uczyniło to widoczne i miłe wrażenie, przyjęła go daleko lepiej, serdeczniej, poufalej, 
niż kiedykolwiek. Grunt był doskonale przygotowany przez matkę, chwila trafnie wybrana. 
   Książątko, nie wiedząc dobrze, jakie tu stanowisko zajmował mąż teraz, a domyślając się qu'il 
était dégrosii, otargany i na stopie równości z rodziną, zwrócił się bardzo grzecznie do niego, 
ścisnął za rękę, przemówił żywo i zawiązał rozmowę. 
   Celestyn, zwykle milczący, nawykły do biernego stanu, w tej chwili jednak podraźniony przez 
żonę, uczuł w sobie odwagę, ochotę do mówienia — zuchwalstwo dziwne. Śmiejąc się, ze 
swobodą odpowiedział księciu i — Jadzia patrzała na niego ze zdumieniem — stał się jakby innym 
człowiekiem. Księżna matka, dla której to było jakby rewelacją nową, bo od spotkania się z nim we 
Wrocławiu nie słyszała go mówiącego tym tonem i z taką śmiałością — osłupiała niemal. 
Miałażby się na nim omylić? 
   Książę dopytywał o podróż. 
   — Podróż była jakby snem czarującym — począł Celestyn. — Włochy mają dla wszystkich 
urok wielki, dla tych nawet, co na piękności natury są ślepi, a sztuki i piękna poczucia nie mają, cóż 
   dopiero, gdy się je zwiedza w takich, jak my, szczęśliwych warunkach i z takim usposobieniem 
do pojęcia wszystkiego, co piękne, jak moja żona! Włochy też dla mnie oświecone tym słońcem 
były prawdziwie zachwycające. 
   Jadzia, słuchając, zarumieniła się. Pozazdrościła Celestynowi tego wystąpienia i natychmiast 
mowę mu przerwała. 
   — Ja zaś — rzekła — choć się często zachwycałam i tą naturą tak do naszej niepodobną, a tak 
życia pełną, i dziełami sztuki, na przekór Celestynowi gotowam dziś strony ujemne podnieść! Nie 
zbywało na nich! Włochy są brudne, Włosi są oryginalni — ale grosza chciwi — starożytności 
pofałszowanych mnóstwo — powietrze albo gorące nadto, lub przejmujące chłodem... Słowem... 
   Książę Eustachy gotów był stanąć po stronie kuzynki, gdy Celestyn z odwagą, z jaką wystąpił 
naprzód — mówił dalej, nie zważając na to, iż żona dawała widoczne oznaki zniecierpliwienia. 
   — Strony ujemne — rzekł — nikną przy wrażeniach silnych i dopiero teraz może Jadzia je 
sobie przypomina, bo na miejscu widziałem ją równie, jak ja, zachwyconą. 
   Nie nawykła do tak śmiałego występowania męża młoda pani groźnie się zmarszczyła. 
   — Ja sądzę — wtrącił książę grzecznie — że właśnie to, iż poglądy państwa może były różne i 
każde z nich jedną stronę widziało silniej — dopełniało to wrażenia i mogło być wielce 
przyjemnym. Nic smutniejszego nad monotonną zgodę umysłów... 
   Celestyn się uśmiechnął z lekką ironią. 
   — Książę masz słuszność — rzekł — maleńkie różnice zdań wywołują dyskusję i 
doprowadzają do nowych i niespodzianych poglądów. Właśnie ja wiele pod tym względem 
winienem mojej żonie, bez której na bardzo znaczną część włoskich piękności byłbym przy mej 
admiracji ślepym. 
   Jadzię coraz bardziej draźniło to występowanie mężowskie; książę uśmiechał się, patrzał, 
badał. Zwrócił się jeszcze raz grzecznie do Celestyna, który mu odpowiedział swobodnie, ale wnet 
młoda gospodyni pociągnęła go ku sobie. 
   Nie mogła już dłużej wytrzymać w tym cieniu, przez męża zepchnięta na chwilę na plan drugi, 
pilno jej było olśnić kuzyna i wtrąciła się przebojem do rozmowy, sypiąc jak z rogu obfitości 
najdziwaczniejsze paradoksa, poglądy, postrzeżenie. 
   Ten popis, powstrzymany trochę, wybuchnął tym gwałtowniej, ale skutkiem niecierpliwości i 
pośpiechu stał się jakimś poplątanym, niejasnym — a w wielu rzeczach sam z sobą sprzecznym. 
Eustaszek jednak słuchał go z wyrazem uwielbienia i zachwytu, potakując gorąco, dając oznaki 
najżywszej admiracji — nie śmiejąc przerywać... tchnąć niemal... 
   Matka równie z nim się unosiła. Nie uszło uwagi Jadzi i mocno ją dotknęło, że siedzący 
naprzeciw Celestyn pozostał zimnym, parę razy ośmielił się sprostowywać, co rumieniec gniewu 
na lica wywoływało... i — wcale sympatycznym słuchaczem dla żony nie starał się okazać. 
   Księżna matka była oburzona; Jadzia nadrabiała humorem przesadnie wesołym. Unikała już 
spoglądać na męża, od którego i książę Eustachy się odwracał, ale to nie onieśmieliło Celestyna. 
Był wyjątkowo zuchwałym dnia tego, jak się to często trafia ludziom słabym. Nie znał miary, gdy 
był podrażniony. 
   Znalazłszy sposobność w chwili, gdy żona zamilkła trochę, zabrać głos, Celestyn wystąpił z 
poważniejszym obrazem Włoch, z humorystycznym opowiadaniem przygód podróży. Był tego 
dnia natchniony. Żona nigdy go nie słyszała z takim talentem i swobodą mówiącego, nade 
wszystko z taką lekkością i dowcipem. 
    Książę Eustachy, znawca i smakosz, mimo woli zwrócił się znowu do Celestyna, dał się 
urokowi jego rozmowy podbić — i mocno zniecierpliwił Jadzię, mężowi jej okazując 
współczucie... 
   Wszystko to dla Jadzi było tak nowym, niespodziewanym a niemiłym, iż nie mogła utaić przed 
matką nieukontentowania. 
   Pochyliła się do jej ucha, zasłaniając wachlarzem, i szepnęła: 
   — Celestyn dziś — nie do zniesienia. 
   Księżna to potwierdziła ruszeniem ramion. 
   Ale Jadzia się tak dać pobić nie mogła; szło jej zawsze o zachwycenie kuzyna, o popis 
chybiony, nie znalazła więc innego sposobu na to, nad bardzo niezręczny. 
    
   Zwróciła się do męża, dając mu jakiś rozkaz, który on zwykł był dawniej skwapliwie sam 
spełniać. Tym razem Celestyn zamiast wstać i pójść sam po żądane intaglie i starożytności, które 
Jadzia pokazać chciała kuzynowi i tłumaczyć — przywołał kamerdynera, wskazał mu, gdzie się 
znajdują — i przynieść polecił. 
   Na twarz Jadzi wystąpił straszny rumieniec, brwi się ściągnęły, usta ścięły, a matka, śledząca 
ruch jej każdy — zbladła ze strachu. Celestyn widział to, czy nie poznał, czy nie zrozumiał — lecz 
nie zdawał się bynajmniej poruszonym. Mieszał się do rozmowy, a oczy żony, które go z groźbą 
szukały, nie mogły z wejrzeniem jego się spotkać. 
   Książę Eustaszek nadto był dobrym znawcą ludzi i fizjognomii, aby całej tej gry nie dostrzegł i 
po części jej sobie nie wytłumaczył. 
   Cały wieczór zszedł na utarczkach podobnych. Zyskał w nich najwięcej książę, bo Jadzia na 
   przekorę mężowi, dla obudzenia w nim zazdrości, może przez fantazję jakąś chorobliwą starała 
mu się przypodobać, kokietowała go jawnie, poufaliła się, zawróciła mu głowę i poszła tak daleko, 
że matka, która była uszczęśliwiona tym, musiała dawać znaki, aby się do zbytku już od razu nie 
kompromitowała. 
   A Celestyn? Rachuba na umartwienie go zdawała się zupełnie chybiona: siedział spokojny, 
prawie bez zmarszczki na czole, nie okazując ani zazdrości, ani złego humoru. 
   Naturalnie powiększało to jeszcze gniew Jadzi, która, gdyby nie oczy na nią patrzące, może by 
się rozpłakała. Oburzona była przeciw niewdzięcznikowi i poprzysięgała mu zemstę. 
   Nie wiedząc już, co wymyślić, aby go znękać, zabrała Eustachego, podając mu rękę, do 
swojego saloniku, poszła 
   z nim sama i pozostała dość długo, zostawując męża z matką, zaniepokojoną tym wybrykiem 
córki. 
   Celestyn tymczasem bawił nadąsaną mamą z tąż samą swobodą i humorem, jakich już wprzódy 
dał próby. 
   Po długim dosyć pobycie w swoim saloniku z kuzynem Jadzia wróciła, szepcząc z nim coś i 
uśmiechając się do niego. 
   Była pewna, że Celestynowi wyrządziła boleść wielką — lecz nie znalazła śladu jej na jego 
twarzy. 
   Na ostatek, uszczęśliwiony swym nadzwyczajnym powodzeniem, książę pożegnał matkę, 
ścisnął rękę Jadzi, która go głośno zapraszała do Zbyszewa i odprowadzała aż do drzwi, a Celestyn 
równie uprzejmie wywiódł aż do sieni i — nie powracając już do salonu, wprost odszedł do siebie. 
   Matka i córka zostały same i pewny przeciąg czasu panowało milczenie. Jadzia zasępiona 
ciągle oczekiwała męża, sposobiąc się mu dać burę — a przekonawszy się, że nie przyjdzie, co ją 
ostatecznie wprawiło w największą pasję, odezwała się do matki: 
    
   — Nie mogłam dziś poznać Celestyna! Był do — niezniesienia; zdawał się chcieć wszystko 
mówić i czynić na przekorę. 
   — Bo i ty, kochana moja, trochę go draźniłaś! 
   — Niecierpliwił mnie tymi popisami przed Eustachym — mówiła Jadzia — nie dał mi ust 
otworzyć. Co ja biało, on zaraz malował czarno... 
   Pocieszając ją księżna Eufrezja uściskała... 
   — A cóż Eustaszek? — spytała cicho — nieprawdaż, że ci się teraz wydał inaczej ? 
   — W istocie zyskał wiele — odparła córka. — Znajduję go bardzo miłym i inteligentnym. 
Można by z niego zrobić wcale niepospolitego człowieka. 
   Spojrzały na siebie; matka się uśmiechnęła, Jadzia 
    zagadała znowu o Celestynie i dając matce dobranoc, wróciła do swoich pokojów. 
   Zdało się jej, że mąż z pewnością przyjdzie do niej — oglądała się i słuchała, czekała na próżno. 
Niecierpliwość wzrastała. Parę razy zerwała się sama pójść do niego i zrobić mu scenę — ale duma 
nie dopuściła. Około północy wzburzona położyła się do łóżka. 
   Nazajutrz rano pierwszym pytaniem, jakie zadała pannie Klarze, było: czy mąż wstał już? 
   — O, już go nawet w domu nie ma! — odparła stara sługa — wyszedł bardzo rano i prosił, aby 
go z obiadem nie oczekiwano... 
   Nie odpowiadając na to — pani Jadwiga ubierać się zaczęła... 
   Panna Klara łatwo poznać mogła, iż dnia tego nie trzeba jej było draźnić najmniejszym 
przeciwieństwem. 
   Celestyn, spędziwszy noc w gorączkowych marzeniach — wstał rano, postanowiwszy udać się 
na cały dzień na Pragę. 
    Siostra już się go spodziewała. 
   Wczorajszy wieczór byłby może dotknął go daleko boleśniej, gdyby nie zajęcie rodziną własną 
i nadzieja widzenia matki. Z bijącym sercem pojechał na Pragę i porzuciwszy dorożkę z dala od 
dworku, pieszo poszedł do niego... 
   W ganku widać już było białą sukienkę, pod którą się Leokadii domyślał. Łzy dobywały się 
spod powieki, przyszła na pamięć ostatnia bytność pogrzebowa — trumna ojca w dniu wesela. 
   Dworek wydawał się ten sam, a jednak jakby już opustoszały... 
   Szedł i stawał. Wtem biała owa postać w ganku podniosła się, odwróciła, dojrzała go i ręce 
otwarte wyciągnęła ku niemu. Patrzali na siebie z dala... 
   Leokadia była jak dawniej piękną, lecz zbladła nieco 
    i znękaną; zmiana w niej wszakże prawie nieznaczącą się wydawała obok tej, jakiej uległ 
Celestyn. 
   Na widok tego zwiędłego, przedwcześnie zestarzałego, smutnego brata — jakim go nigdy 
Leokadia nie znała — przestraszyła się i wykrzyknęła mimowolnie... 
   Szczęściem okrzyk ten mógł sobie tłumaczyć inaczej. 
   — O mój Boże! — w duchu mówiła Leokadia — oni go zamęczyli! 
   Celestyn, wywołując uśmiech na usta, szedł do siostry... Uścisnęli się, nic nie mówiąc... 
   — Matka? — spytał po cichu przybyły. 
   — Spodziewa się ciebie — odpowiedziała Leokadia — ale dnia jej nie mówiłam. Obawiałam 
się, aby ci co nie przeszkodziło... 
   — Dobrześ zrobiła... — rzekł Celestyn. 
   — Chodźmy — odezwała się, drżąc, siostra — ja wejdę pierwsza, a ty za mną. 
    Pani Monika od śmierci męża, którą odchorowała i przebolała straszliwie — była cała w sobie 
i modlitwie pogrążona. Żyła w innym świecie i potrzebowała nieustannej pieczy córki, bo o nic się 
nie troszczyła, o niczym nie pamiętała i o niczym mówić teraz nie umiała, tylko o swym 
nieboszczyku albo o życiu przyszłym i niebiosach. Oznajmienie o przybyciu syna trochę ją z tej 
apatii wywiodło. Spłakała się, ucieszyła — spodziewała się go widzieć szczęśliwym... 
   Leokadii przyszło na myśl, prowadząc Celestyna, iż w twarzy jego matka dojrzy może zmiany 
strasznej; tym się tylko pocieszała, że oczy wypłakane, wymodlone niedobrze już widziały... 
   Gdy Leokadia wsunęła się do pokoju, w którym pani Monika w krześle u okna na książce się 
modliła, staruszka głowę podniosła... 
   — A co, dziecko moje? nie ma go? — zapytała. Leokadia wskazała na drzwi ręką. Celestyn 
wchodził 
    ł już był u nóg staruszki, która, zachodząc się z płaczu, ściskała go i całowała. 
   — Ten poczciwy mój Celestyn — że też on o nas nie zapomniał!... 
   Kazała mu usiąść naprzeciw siebie i poczęła mu się przypatrywać. 
   — A to ta podróż cię musiała zmęczyć, bo mi coś mizernie wyglądasz... — szepnęła. 
   — Tak, kochana mamo — w istocie znużony jestem długą podróżą... — rzekł Celestyn — ale... 
zdrów jestem. 
   — O! i szczęśliwy? i szczęśliwy? — niespokojnie się w niego wpatrując, rzekła matka. 
   Celestyn uśmiechnął się — potwierdzając. 
   — Bardzo szczęśliwy! 
   — Oni ciebie wszyscy, tak jak my, kochać muszą, bo któż by ciebie nie kochał? 
   Na to Celestyn jakoś nie odpowiedział, zaczął opowiadanie, gdzie bywał... matka słuchała 
zachwycona. Obok stojąca Leokadia wejrzeniem pilnym badała brata. Przerażało ją to 
wyniszczenie twarzy, to wychudzenie rąk bladych, cera żółta. Zdawało się jej nawet, że bujne, 
piękne włosy jego znacznie przerzedziały... 
   Rok ten zaciążył na nim lat dziesiątkiem... Celestyn o ile możności starał się być wesołym, 
ożywionym i matkę oszukał łatwo, bo ona go takim widzieć pragnęła — ale nie siostrę. 
   Leokadia widziała w tym zniszczeniu przedwczesnym brata cały przeżyty dramat jakiejś 
miłości niezdrowej, jakichś boleści tajonych życia niezbadanych. Wszystko było zmienione w tym 
Celestynie, którego znała tak szczęśliwym i spokojnym; ciężar życia przygniótł go i jakby 
spłaszczył brzemieniem swym. Głos jego nie brzmiał, jak dawniej, myśl nawet chodziła inaczej. 
Był to człowiek nieszczęśliwy, który, jak ów spartański chłopiec, lisa za nadrą szarpiącego mu 
piersi ukrywał... 
   Pilno było Leokadii, dawniej powiernicy wszystkich brata uczuć i myśli, wziąć go na osobność 
i w imię dawnej miłości zmusić, aby sobie ulżył, a serce zbolałe przed nią otworzył. 
   Ale staruszka nie puszczała syna. Wszak ten jeden, jedyny dzień mógł jej darować, a potem — 
nie wiedzieć kiedy się już widzieć mieli lub — może nigdy nie zobaczyć. Staruszka wzdychała do 
tego grobu, który sobie obok mężowskiego przygotowała. 
   Siedzieli więc razem aż do obiadu... który po staremu był podany. Nawet w tych znanych 
potrawach i ich smaku Celestyn znajdował wspomnienie ojca i przeszłości — niepowrotnej. 
   Po kawie znużona pani Monika zdrzemnęła się trochę; Leokadia brata wywiodła do ogródka. 
   — Celestynie — zawołała, chwytając go za rękę — na naszą miłość od kolebki zaklinam cię, 
błagam, nic nie taj przede mną. Na tobie widać heroicznie znoszone męczeństwo — ty cierpisz, 
cierpisz okrutnie, a nie masz nikogo, kto by twą boleść podzielił... Mów... nie kłam! Co fałsz 
   pomoże; gdy ja przeczuwałam to, co widzę, gdy ja w duszy twojej czytam!... 
   Celestyn zmieszał się mocno. 
   — Dziecko — rzekł — skądże te domysły? 
   — Domysły! nie! — poczęła Leokadia. — Są przecież związki serdeczne, które dają 
jasnowidzenie — ja się nie domyślam, jam pewna, że ty z nią, czy z nimi jesteś nieszczęśliwy. Ty 
biedna ofiaro... 
   — Mylisz się, powiadam ci, ja się na Jadzię skarżyć dotąd nie mogłem — kocha mnie, aż do 
zazdrości... jest przywiązana namiętnie. 
   — Tak, ale ty jesteś umęczony — odparła siostra. — Wyście się nie znali wcale, gdyście 
rozpoczęli życie we dwojgu... Tyś musiał i musisz walczyć — ty nie masz spokoju. — Alem ja do 
tej walki był przygotowany — odparł zadumany Celestyn. — Tak, przyznaję, muszę walczyć, 
różnice wychowania i pojęć są wielkie. Z Jadzią jednak dałbym sobie radę, gdybym sam z nią był 
tylko, jak byliśmy w podróży... Teraz dopiero zaczyna się dla mnie, co ty nazywasz męczeństwem, 
ja walką — wpływ matki, familii, wspomnień dawnych oddziałać musi na nią... Cóż chcesz?... 
Stało się! Brzemię, jakie wziąłem, nosić muszę... 
   Leokadia słuchała ze łzami w oczach... 
   — O ty, biedna ofiaro serca! — odparła. — Nie potrzebujesz już mi nic mówić, domyślam się 
wszystkiego... Niestety! — związek to nierozerwany, kajdany, które tylko śmierć kruszy. 
   Zaczęła płakać, szli powoli ulicą zarosłą teraz i nie obcinaną. 
   Krzaki, które stary pan Joachim co rok na wiosnę sam ostrzygał i oczyszczał, wybujały dziko. 
Trudno się było przez nie przecisnąć. 
    Ławka drewniana, na której ojciec często wieczorami siadał odmawiać pacierze — stała, 
mchem porastając — Leokadia wskazała ją bratu. 
   — Jedziecie więc na wieś? — zapytała. 
   — Tak — odpowiedział brat. — Zapowiadają mi zdanie interesów i gospodarstwa, których ja 
uczyć się muszę, bo nie mam o tym wyobrażenia. Dotąd grałem rolę zupełnie bierną. Jadzia chce, 
abym czynnym był... 
   — Tak i przez to nowych sobie zjednał nieprzyjaciół! — dodała siostra. 
   — Nieochybnie — uśmiechając się, rzekł Celestyn. — Wiem już z małych wskazówek i tego, 
co słyszałem od żony, że dobra były rządzone więcej dla tych, co nimi zawiadowali, niż dla 
właścicieli. Starzy faworyci, których trzeba będzie ruszyć — użyją wszelkich sprężyn... Oprócz 
tego mam jawnie całą rodzinę przeciwko sobie. Wiem 7, kilku słów księżny matki, iż krewni, 
którzy na ślubie 
    być nie chcieli i protestowali przeciw niemu, usuwając się od wszelkich stosunków — chcą 
zmienić taktykę. Uznają fakt spełniony, zbliżą się i naturalnie przeciwko mnie intrygować będą. 
   — Ale cóż oni ci uczynić mogą, gdy raz jesteście połączeni! — zapytała Leokadia. 
   — Mogą nam truć życie — odparł Celestyn z rezygnacją. — Ja do tego zupełnie jestem 
przygotowany... 
   — A żona? żona? — poczęła naglić Leokadia. — Mów mi o niej... 
   Celestyn zachmurzył się i zamilkł. 
   — Cóż ja ci więcej nad to powiedzieć mogę, iż kocha mnie, a jest, jak była — księżniczką 
zawsze! Ja z niej dotąd pani Kormanowskiej uczynić nie mogłem — i — wątpię już, bym tego 
dokazał. 
   Celestynowi mimo woli otwierało się serce; wiedział, iż siostra go zrozumie, a usta jej nie 
powtórzą nikomu tego, z czego się jej zwierzał. 
   — Tak — mówił z wolna — Jadzia jest księżniczką, a ja prince consort zawsze... Stosunek to 
przykry i fał szywy... lecz konieczny. Cierpieć tak czy inaczej musi każdy, mnie się dostał ten 
rodzaj katuszy, którą miłość osładza... 
   Leokadia spojrzała z jakąś wątpliwością w to uczucie. 
   — Tak, ja ją kocham — potwierdził Celestyn — ze wszystkimi jej słabostkami zepsutego 
dziecka i biednego paniątka — kocham ją... Nie jest to może miłość, o jakiej marzyłem — łączy się 
z nią i góruje politowanie — lecz... jest żoną moją. Dobrowolnie podałem jej rękę i choćby teraz 
ona ją miała odepchnąć, ja nie cofnę... 
   Siostra wciąż łzy ocierała i cisnęły się jej do oczu nowe... 
   Trzymała rękę brata w dłoni, poczęła mówić żywo... 
   — Miejże siłę, męstwo, mój Celestynie — nie bądź zbyt dobrym, do czego jesteś skłonnym. 
Gdy jej nadto będziesz ulegał, jej samej stanie się to szkodliwym. Na twarzy twej widać, że już sam 
początek walki tej cię wyczerpał, cóż będzie dalej?... Oni cię zabiją, zakola drobnymi tymi 
ukłuciami mrówczych żądełek, które po odrobinie trucizny wlewają w człowieka, aż źródła życia 
w nim zatrują. O mój Boże!... 
   Brat chciał zwrócić rozmowę... i przypomniał sobie wczoraj od żony usłyszaną wiadomość o 
postanowieniu Leokadii przyjęcia gdzieś obowiązków guwernantki. 
   — Cóż to za plotki o tobie chodzą po mieście? — zwrócił się do niej. — Słyszałem, że u 
jakiegoś bankiera miałaś... ale to nieprawda! 
   — Kto ci to mówił? — przerwała Leokadia spokojnie. — Jest w tym coś prawdy i dużo fałszu. 
Tak jest, ofiarowano mi bardzo korzystne miejsce przy dzieciach... bo mnie tam znają przez 
kuzynkę ich, z którą razem na pensji byłyśmy. Byłabym z pewnością nie odmówiła — lecz jakże 
mogę matkę opuścić? Dopóki ona żyje... 
   Leokadia spuściła oczy na ziemię... 
    — A! i tego dworku naszego opuścić — nie miałabym siły — chyba z konieczności. Chodzi 
po nim cień ojca naszego! Nie! nie!... lepiej ta uboga cisza niż najświetniejsze widoki. 
   Podniosła oczy na brata i poczęła, uśmiechając się: 
   — Domyślam się — domyślam! wiadomość ta musiała zatrwożyć rodzinę. Siostra własna pana 
Kormanowskiego ożenionego z księżniczką... guwernantką u bankiera i to jeszcze... 
   Celestynowi usta się szydersko wykrzywiły... 
   — Być może, iż im by to było przykro — szepnął — ale co do mnie, ja cię w żadnym razie 
krępować niczym nie myślę. Uczynisz, co uznasz za lepsze... 
   — Uspokój ich — rzekła siostra — bo ciebie wiem, że nie potrzebuję uspakajać. Dopóki matka 
żyje, ja jej nie opuszczę. To, co mamy, starczy nam na skromne 
    utrzymanie; ja zarabiam trochę skromnymi lekcjami na Pradze, na które do mnie panienki 
przychodzą... Uchowaj Boże ostatecznego sieroctwa — dodała — nie wiem, co pocznę... Musimy 
ten przytułek zachować — kto wie, czy w nim długich mi lat nie przyjdzie tęsknić samej... 
   Zamilkła. Celestyn począł dopytywać o interesa i fundusze. Z obawą dotykał tej struny, bo rad 
był siostrze przyjść w pomoc, a to, co od ojca odebrał, już się prawie całkiem wyczerpało. Żył z 
tego... 
   Na samo wspomnienie o potrzebie pomocy jakiejś od brata Leokadia podniosła się w 
płomieniach... 
   — Na miłość Bożą! — zawołała z roznamiętnieniem — gdyby mi jak wyrobnicy pracować 
przyszło, nigdy, nic od nich... A! grosz ten jałmużny spaliłby mi ręce... Od ciebie wzięłabym go, 
ale to nie starczy, co masz, a nie godzi się, byś został na ich łasce... 
   — Nie potrzebowałem też jej dotąd — odparł Celestyn — spodziewam się nie być zmuszonym 
żądać... Mam jeszcze trochę, później znajdę jakiś sposób nabycia własną pracą. 
    — Jaki? — zapytała Leokadia. 
   — Nie wiem jeszcze — rzekł brat. — Wezmę za resztki, jakie mam, dzierżawę może u kogoś. 
   — Czy oni ci próbowali... — szepnęło dziewczę, nie mogąc dokończyć. 
   — Nie. Jadzia niewiele wie o tym, co się z jej pieniędzmi dzieje; ale utrzymuję regestra i 
złamanego szeląga nie wziąłem nigdy dla siebie... 
   Uścisnęła go siostra. 
   — Tak! tak — to dobrze! — poczęła żywo. — Nadto byś był upokorzony... Wytrwaj w tym 
postanowieniu; gdybyś kiedy potrzebował, udaj się do mnie... Ja... my... mamy więcej, niż 
przeżywamy... To nasze; to krwawy pot ojca naszego. Z ich rąk... nic... nic! 
   Służąca nadbiegła, wołając ich do staruszki; wstali 
    więc, śpiesząc do przebudzonej, która się już syna dopominała. Leokadia po rozmowie 
uspokojona była i — weselsza. 
   Wieczór nadchodził, musiał więc Celestyn rozstać się ze swymi, gdyż wyjazd był 
zapowiedziany na dzień następny — miał do niego poczynić przygotowania. Wprawdzie 
spodziewał się zmiany i przeczuwał ją — lecz nie chciał dać do niej powodu... 
   Staruszka ze łzami pobłogosławiła syna, a siostra wyprowadziła go, jak mogła najdalej. 
   — Pisz do nas częściej — rzekła — potrzeba, byśmy 
   o sobie wiedzieli i stanowili tę spójną całość, która daje siły. Tam ty zawsze pozostaniesz 
obcym... 
   — Nie zapominaj o nas... ja myślą o tobie żyć będę... Smutny, zrezygnowany Celestyn rzucił 
się do wózka 
   i pojechał do miasta, przeczuwając, że mu za ten dzień spędzony ze swymi ciężko przyjdzie 
odpokutować. 
    Dał mu on jednak siłę nową i pokrzepił go do tej walki, której nie mógł uniknąć. 
   Dzień ten cały księżna matka i Jadzia przebyły w niepokoju i gorączkowym oczekiwaniu. 
Młoda pani szczególniej dopytywała, posyłała po męża, zżymała się, gdy aż do wieczoru nie 
powrócił, i chodziła zasępiona. 
   Z księżną jednak wcale o tym nie mówiła, a choć obie miały na myśli to samo — nie chciały się 
przyznać do tego. Jadzi mąż jej w czasie podróży dosyć spowszedniał; miała dla niego uczucie 
jakieś, a raczej namiętną, powracającą niekiedy miłość, ale i ta ostygała; upokarzał ją ten człowiek, 
przypominając ofiarę, jaką dla niego uczyniła, dziś już dla niej samej niepojętą; byłaby się go może 
dosyć obojętnie pozbyła — lecz dopuścić, ażeby on sam ją porzucił — nie mogła. Myśl o tym 
burzyła ją gniewem. 
    Tymczasem ten długo zahukany i tak posłuszny męczennik nagle się jej buntował! 
   Jadzia była nadto rozsądna, ażeby w chwilach spokoju nie widziała, że słuszność była po jego 
stronie; ale temperament gwałtowny, nawyknienie do rozkazywania, powolność matki czyniły ją 
niesprawiedliwą. Rozumiała tę miłość, której od niego wymagała i czuła się godną, jako zupełne 
oddanie się w niewolę. Nie byłoż szczęściem dla niego, że się mógł jej poświęcić i służyć? 
   Przez cały dzień zawczasu przygotowywała się w myślach do stanowczej z nim rozmowy. 
Trzeba go było skarcić i znowu go na właściwym stanowisku postawić. Wyjazd, naznaczony na 
dzień następny, został odłożony. 
   Po południu zjawił się książę Eustachy, ale znalazłszy chmurne twarze i złe humory, Jadzię w 
usposobieniu kwaśnym, pożegnał wprędce, łamiąc sobie głowę, co zajść mogło? Niebytność pana 
Kormanowskiego wiele dawała do myślenia. Miałżeby za wczorajsze zaloty żony zrobić jej scenę? 
Od księżny, chociaż się przysiadał do niej, nic dowiedzieć się nie mógł. Na zapytanie o męża Jadzi 
odpowiedziała sucho, że nie wie, co się z tym panem stało. 
    Celestyn, powróciwszy, wprost poszedł do swojego pokoju, a panna Klara natychmiast 
pobiegła młodej pani o tym oznajmić. Jadzia w pierwszym popędzie chciała sama pójść do niego; 
namyśliła się jednak i prosić kazała do siebie. 
   Krokiem powolnym wszedł Celestyn do pokoju żony. 
   — A, nareszcie! — odezwała się zwracając do niego. 
   — Tylko co powróciłem od matki — rzekł przybyły spokojnie. — Przecie jednego dnia jej 
poświęconego za złe mi mieć nie można. 
   — Nie czynię też żadnych wymówek — kwaśno ciągnęła dalej żona. — Pytam tylko, czy to już 
jest skończone?... czy możemy się wybierać do Zbyszewa? 
   — Wyjazd był naznaczony na jutro — rzekł Cele— 
    
   styn — wszystko w pogotowiu, a z mojej przyczyny żadnej zwłoki nie będzie. 
   — Nie wiedząc o tej powolności — odparła Jadzia z przekąsem — wolałam wyjazd o dzień 
odroczyć, abym potem nie była obwiniona o despotyzm... 
   — Jadziu! — zawołał drżącym głosem Celestyn — nigdym cię o nic przed nikim nie obwinił. 
Jesteś niesprawiedliwą. Byłem i jestem ci powolnym, posłusznym we wszystkim... Godziż się?... 
   — Ja przecię też nie winię i wymówek nie czynię — a jeśli mam żal — chowam go w duszy. 
   — Żal? za co? — zapytał mąż. 
   — Bom, czyniąc ofiarę z siebie, nie takiej miłości się spodziewała! 
   Celestyn ręce załamał. 
   — Jadziu moja — zawołał — nie dręcz mnie... nie zasłużyłem na to. Z ofiarami się nie liczmy; 
kto je wymawia, ten je cofa... Na Boga, miej litość nade mną... — dodał. — Chciałaś mieć ze mnie 
   niewolnika — masz go... Dałaś i dajesz mi uczuć, że miłość nas nie porównała — że ja stoję 
zawsze niżej — gdzieś u stopni twojego tronu... Wszakżem się zgodził z tym i milczę... 
   Ostatnich słów wysłuchawszy, Jadwiga, odwrócona do niego plecami, nagle krzyknęła 
przeraźliwie i łkając padła na łóżko... Celestyn rzucił się ku niej — odtrąciła go. 
   Atak, którego od dawna już nie miała, powracał. 
   Panna Klara, która głos znany sobie dawniej posłyszała, natychmiast nadbiegła, drugimi 
drzwiami wpadła księżna, potrącając Celestyna, i z krzykiem spiesząc na córki ratunek. 
   Wszyscy rozumieli dobrze, iż jakaś scena małżeńska była przyczyną ataku, a księżna 
przeklinała męża jako winowajcę. 
   On stał osłupiały, obwiniając siebie. 
   — Po doktora! — krzyknęła do niego matka — jedźże natychmiast... 
   Celestyn wypadł, ledwie chwyciwszy kapelusz, i znalazłszy szczęściem konie zaprzężone, 
kazał pędzić do Landlera. 
   Zastał go przygotowującego się do amatorskiego kwartetu i był mu wcale niemiłym gościem. 
Rad nierad Landler musiał siąść do powozu. 
   — Cóż się to znowu stało? — pytał po drodze. 
   — Rozmawialiśmy dosyć spokojnie — rzekł Celestyn — chociaż przedmiot rozmowy był 
drażliwy... Jadzia łatwo się porusza... Musiała być usposobioną... nie wiem. 
   — Otwarcie, kochany panie — przerwał doktor — scena małżeńska? Tak? zapewne nie 
pierwsza? 
   — Owszem... nigdyśmy nie mieli sporu, starałem się być jak najpowolniejszym. 
   — System matki! Zły system — przerwał doktor — trzeba było powoli przyzwyczajać ją do 
   ukrócenia samowoli. 
   Mąż poruszył ramionami. 
   — Ale spodziewam się, że państwo po dawnemu się kochacie? — dodał Landler. 
   — Jam się nie zmienił — rzekł trochę urażony Celestyn — a i żonie też nie mam nic do 
zarzucenia. 
   — Na ten atak ja nie pomogę — dorzucił Landler — pan sam musisz być doktorem. 
   — Księżna mnie posłała — odezwał się, już wysiadając przed pałacem, Kormanowski. 
   Jadzię zastali w łóżku rozdrażnioną, ale przytomną i nie tak cierpiącą, jak Landler się lękał. 
Matka z twarzą zmienioną, w płomieniach, siedziała przy niej. 
   Doktor, opatrzywszy chorą i coś nic nie znaczącego przepisawszy, zwrócił się do księżny. 
   — Proszę pani ze mną — rzekł, podając jej rękę i gwałtem wyciągając z pokoju. — Niech pani 
małżeń— stwo samych z sobą zostawi, to będzie najlepsze lekarstwo. Inaczej choroba się 
przedłuży... 
   Celestyn stał przybity u łóżka, ale żona ani spojrzała na niego. 
   Landler z powagą lekarza precz odesłał pannę Klarę, Celestynowi szepnął, aby nie odchodził, 
dopóki nie zawrze pokoju i drzwi zamknąwszy, sam, wyrzekłszy się już kwartetu, pozostał na 
straży... 
   Parę godzin upłynęło tak, wśród których siedzący w dalszych pokojach kilka razy słyszeli 
podnoszące się głosy... Nareszcie ucichło jakoś i — o cudo — ubrana w prześliczny negliż, blada 
trochę, żółta nieco, wsparta na ręku męża ukazała się Jadzia, wprost idąc do matki... 
   Skarżyła się, że jej od rana było niedobrze, ale teraz wszystko już przeszło. Celestyn znowu w 
roli sługi, pełen troskliwości o żonę, biegał, chodził, czuwał nad nią, a księżna ze łzami w oczach 
powtarzała: 
   — Anioł ten mój, Jadzia! święta, męczennica! 
    Uspokojony Landler mógł nareszcie odjechać i skutkiem wypadku było tylko odłożenie 
podróży o dzień jeszcze a wprzężenie Celestyna w jarzmo, które osładzał nowy paroksyzm miłości 
dla niego. 
   Jadzia widocznie przy matce okazywała dla niego czułość prawie namiętną, tak że księżna 
zakłopotała się w przekonaniu, iż tej nieszczęsnej miłości i zaślepienia końca jeszcze nie ma. 
   Głośniej niż kiedy Jadzia powtarzała, iż chce mężowi dać koniecznie zajęcie, zupełną moc nad 
interesami i dóbr zarządem, całkowitą władzę w domu. Matka potrząsała głową, lękając się już 
sprzeciwiać. 
   Przed wyborem w podróż księżna Eufrezja miała tę pociechę, że stęskniona do niej Żulieta 
przybyła z deprekacją, z przeproszeniem, z zapewnieniem swej najgorętszej przyjaźni i przysięgą, 
że bez niej żyć by nie mogła. 
    
   Dwie przyjaciółki uściskały się, zapłakały, a księżna zamknęła się ze swą dawną powiernicą, 
mając, jak powtarzała, tysiące rzeczy do opowiadania. 
   — A! moja najdroższa — poczęła — jak mi ciebie brakło, jak ja tęskniłam do ciebie, nie mając 
z moich utrapień wyspowiadać się komu!... To małżeństwo, to nieszczęśliwe małżeństwo Jadzi 
ona gotowa życiem przypłacić. Ten człowiek niegodziwy, brutal, grubianin, jak on się z nią 
obchodzi!... A ona, ten anioł dobroci, ta męczennica, z jaką świętą cierpliwością znosi to, zaciera, 
nie daje poznać... i tak ślepo w nim zakochana. 
   — Lecz byćże może, aby ten... Celestyn — przerwała Żulieta. 
   — Tyran... tyran, powiadam ci!... — wołała księżna. — Pozawczoraj taką jej zrobił scenę, że 
gdyby nie doktor Landler... 
   — Ale cóż za powód? 
   — Nie wiem, ta anielska Jadzia nawet mi się poskarżyć nie chce... Domyślam się tylko 
zadrości 
   głupiej. Był Eustaszek... Jadzia go dosyć lubi... poszła z nim na chwilę do swojego pokoju, 
żeby mu coś pokazać. Człowiek bez wychowania, bez znajomości świata, nazajutrz cały dzień 
nadąsany się nie pokazał. Co ta biedna ofiara wycierpiała! Potem, wróciwszy, jak wpadł na nią... 
   Żulieta słuchała ze zdumieniem niezmiernym, prawie z niedowierzaniem. 
   — Ale możeż to być? możeż to być? — powtarzała ciągle. 
   — Znasz mnie — odparła księżna — że ja... nie przesadzam... O podróży mi Jadzia nic nie 
mówi, rada by pokryć, co doznała... ale co ona tam musiała cierpieć! 
   — Przecięż to tak zostać nie może? — odezwała się Żulieta. 
   — Zaślepiona! namiętność! — wzdychała księżna. — Czekam, aż się jej oczy otworzą... 
Wystaw sobie, moja 
   najdroższa... nie dosyć na tym: ten despota chciwy... zmusił ją, żeby mu wszystko oddała. Chce 
sam rządzić, gospodarować... 
   Żulieta załamała ręce. 
   — I tego Jadzi wyperswadować nie mogę... Odda mu wszystko! Postaw się w moim położeniu, 
przy mojej miłości dla dziecka... zmuszona będąc patrzeć na to i milczeć... Już nie o majątek mi 
idzie — ale o dziecko! 
   o dziecko — on ją zamęczy... 
   Chociaż markiza skłonna była do uwierzenia wszystkiemu, powieść księżny tak była żywo 
zabarwiona, tak jakoś nieprawdopodobna, że posądziła ją w duchu o przesadę. Skądinąd wiedziano 
o niezmiernej powolności Celestyna. 
   Księżna na wspomnienie o tym uniosła się, tłumacząc ją hipokryzją i umyślnie odegrywaną 
komedią, aby świat oszukać. 
    
   Markiza utrzymywała, że tu już chyba innej nie ma rady nad — rozwód — na co się matka 
godziła, lecz... potrzeba było Jadzi otworzyć oczy... 
   W dodatku księżna obwiniła jeszcze Celestyna o nadzwyczajną rozrzutność, posądziła go o 
przywłaszczenie sobie pieniędzy żony — słowem, oczerniła zięcia w najokrutniejszy sposób. Lecz 
co w tym wszystkim najdziwaczniejszym było, to że księżna, cały szereg tych obwinień 
stworzywszy sobie, bez żadnych dowodów najmocniej w prawdziwość ich uwierzyła. Wyobraźnia 
bujna 
   i przywiązanie do córki w takich barwach jej stan rzeczy przedstawiały... 
   Nikt nad panią Żulietę nie był spospobniejszym do rozpowszechnienia tych potwarzy. Księżna 
wiedziała o tym dobrze i może rachowała na to. 
   Konferencja dwóch przyjaciółek, które się sobą nasycić nie mogły, trwała godzin kilka i 
wywarła ten dobry 
    
   skutek, iż księżna, wylawszy wszystką gorycz z duszy, znacznie się potem uspokoiła. 
   Jadzia, przywdziawszy teraz postać niewinnej ofiary i męczennicy, była melancholiczną, 
uśmiechniętą, spokojną. 
   Pomimo osłabienia, na które się skarżyła, chciała przyspieszyć wyjazd do Zbyszewa, a że i 
matka pochlubić się pragnęła swym dziełem, czwartego dnia pałacyk już stał pustką, a Celestyn ze 
służącą ciągnął za żoną, posłuszny, do nowej rezydencji. 
   W kilkanaście dni po przybyciu na wieś pan Celestyn siedział już nad stosami papierów, które 
posłuszny pan Podroba w milczeniu mu złożyć był zmuszony. 
   Dla obeznania się z tym nowym dla siebie zadaniem Celestyn musiał zażądać papierów z 
dawnych lat — chociaż do kontrolowania ich prawa nie miał. Nie w smak to było rządcy, jednakże 
odmówić nie mógł. 
   Zmuszony do niebezpiecznego kroku tego stary obrachował, iż mnóstwem regestrów, nawałą 
   dokumentów, obrzuceniem nimi Celestyna taki chaos i zamęt wywoła, że nowy pan nie 
wybrnie z niego... 
   Znawca ludzi niepośledni, stary Podroba omylił się jednak na swym przyszłym pryncypale. 
   Wziął go za jednego z tych ludzi, którzy do głębi iść i pracować nie lubią, za lekkiego i 
powierzchownego. Dopiero po dniach kilku, gdy z pomocą służby dokonane śledztwo okazało, że 
pan Celestyn rozpoczął bardzo systematyczne rozpatrywanie akt gospodarskich — stary się 
zatrwożył... 
   Rachunki wieloletnie doskonałe były dla kobiet, które do nich nigdy nie zaglądały, dla księcia 
Marcina, który się na nich wcale nie rozumiał; ale u takiego pana Celestyna, który miał pojęcie 
bystre, umysł wprawny do ba— 
   dania... mogły najsmutniejsze następstwa wieść za sobą. 
   Podroba uląkł się niepomału. 
   — Tu nie ma co — rzekł w duchu — ratunek w tym jeden, aby nie dać mu się do końca dobić 
— i wyparować go stąd! Bądź co bądź... 
   Życie na wsi skutkiem kontrastu podobało się Jadzi. Urządziła je podług swej myśli, była tu 
panią, Celestyn odegrywał rolę poważną i miał zajęcie, które go ożywiało, księżna bawiła się 
ogrodem i upiększeniami, sąsiedztwo zaczynało napływać — słowem, nic prawie do życzenia nie 
pozostawało, oprócz, aby to trwać mogło. 
   Nieznacznie jednak zbierały się burze. 
   W chwilach wolnych od utrapionych rachunków pan Celestyn chodził i rozpatrywał wszystko. 
   Wieczorami Jadzia go zapytywała o wiele rzeczy. Znalazł rozrzutność i szafowanie pieniędzmi 
nadzwyczajne, potrzebę zaprowadzenia oszczędności i ładu, zmniejszenia liczby sług, 
zredukowania 
   stajni itp. 
   Jadzia, która chciała okazać się gospodynią i panią samoistną, zapożyczała myśli mężowskie i 
powoli zagadywała o to matkę. 
   Księżnie łatwo się było domyśleć, kto był istotnym twórcą projektów, a że one obwiniały ją o 
nieudolność — obruszyła się i obraziła nimi. Wina i gniew spadły na Celestyna. 
   Podroba miał już wskazówki, że grunt był należycie przygotowany, gdy jednego poranku 
wcisnął się do pokoju księżny, prosząc o prywatne posłuchanie. 
   Z tą miną poufale pokorną starych sług, znających już na wylot panów swoich i umiejących 
jednym spojrzeniem odgadnąć ich usposobienia, a wnet się do nich zastosować, Podroba zbliżył 
się do księżny, która mu tego dnia w dowód szczególnej łaski rękę do pocałowania dała. 
   — Cóż, mój stary przyjacielu — odezwała się, mierząc go oczyma — jakże tam z nowego 
pana... jesteś zadowolony? Coś się bierze, słyszę, bardzo do gospodarstwa? 
   Podroba głową poruszył i rękami się musnął; twarz wyrażała wahanie się i zakłopotanie. 
   — Czy tylko nie zanadto się bierze? — odważył się szepnąć, patrząc, jakie to uczyni wrażenie. 
   Księżna uśmiechała się, wyzywając dalsze poufne zwierzenia. 
   — Hę? — spytała — zanadto? 
   — Gorąco bardzo — począł Podroba, rachując się ze słowami tak, aby od razu nie przestraszyć 
zbytecznie. — Młody pan, no... zdaje się, doświadczenia ma mało, a rozumny, to mu się naturalnie 
zdaje, iż rozumem wszystkiego dojdzie; a tu, jak to wasza książęca mość wie najlepiej, 
doświadczenie i praktyka grunt... Ale cóż? trzeba się akomodować i być cierpliwym, gdy taka jest 
wola jaśnie oświeconej pani i księżniczki... 
   — Ja się lękam — szepnęła, wahając się, księżna — aby on nam tu tą zbytnią gorączką i ochotą 
   przerabiania wszystkiego nie poplątał i nie popsuł... 
   Podroba głową kiwnął, potakując z sardonicznym uśmiechem. 
   — Cóż tu mówić — dodał — jaśnie oświecona pani najlepiej, najtrafniej to pojmuje... Ja się 
tego lękam... 
   — No — a jakże go waćpan znajdujesz? — przerwała pani — mów mi szczerze, otwarcie... 
   Rządca cofnął się, niby przestraszony. 
   — Wasza książęca mość przebaczy mi — odezwał się — nie moja to rzecz sądzić o tak wysoko 
dziś położonym człowieku... 
   — Ale przecię, przecię... waszmość pan ma wzrok bardzo bystry, sąd bardzo trafny. Nieraz 
tego doświadczyłam. 
   Podroba spuścił głowę — milczał. — Waćpan mnie znasz od tylu lat! — mówiła, zachęcając 
do zwierzenia się, księżna — jesteśmy starymi przyjaciołmi. 
   Rządca pospieszył w rękę pocałować i do kolan się schylił. 
   — Cóż tam moje mizerne zdanie znaczy — rzekł, krzywiąc się. — Jak skoro nasza księżniczka 
go wybrała, a dziś on małżonkiem naszej panienki — co pomoże sądzić o nim?... Księżniczka jest 
z nim szczęśliwa — to grunt. 
   Spojrzał na starą, która usta wydęła i ramionami poruszyła. 
   — No — szczęśliwa! — zamruczała — o tym szeroko pisano... Ja waćpanu otwarcie powiem, 
że ja jej wyboru nigdy nie pochwalałam, a dziś coraz się więcej przekonywam, że miałam 
słuszność. 
   — Jaśnie oświecona pani zawsze, zawsze ma słuszność — pośpieszył stwierdzić Podroba. 
   — Ja ludzi znam! — ciągnęła dalej, ożywiając się, księżna. — Tyle za sobą miał, że dosyć 
przystojny był, a dziś i tego już o nim powiedzieć nie można. Jadzia dała się obałamucić 
zręcznemu intrygantowi... 
   Załamawszy ręce, boleściwą twarz sobie uczynił rządca; próbował, czy nie potrafi zapłakać, co 
by było dobre uczyniło wrażenie, ale mrużył oczyma próżno — łzy nie chciały być posłuszne. 
   Natomiast wybuchnął gwałtownie, jakby sentyment ogromny wziął nad nim górę. 
   — Jaśnie oświecona pani, dobrodziejko moja — zawołał — zaszczycony jej zaufaniem 
byłbym ostatnim z ludzi, mogę powiedzieć łajdakiem, gdybym już szczerym nie był. Co tu rzeczy 
malować i krasić! To zły człowiek jest! Zły... zepsuty z gruntu! 
   Księżna powstała z krzesła; rządca mówił przerywanym głosem: 
   — Ma cel jeden, żeby wszystko w swe ręce pochwycić. Księżniczka jest dobroduszna, on 
przebiegły, na czym się to skończy? Że wierne sługi stare powygania, swoje kreatury tu 
powprowadza, zagarnie majątek... Kazał sobie złożyć — het — wszystkie papiery od nie wiem ilu 
lat z administracji, dochodów, rozchodów i szpera w nich, siedzi, dłubie wprost, aby mnie, który na 
zawadzie mu stoję, pozbyć się... 
   Księżna potakiwała. 
   — Domyślałam się tego — rzekła... 
   — Proszę jaśnie oświeconej dobrodziejki mojej — kończył gorąco rządca — co może być 
łatwiejszego niż dziś, kiedy się wiele rzeczy pozapominało, w starych szpargałach znaleźć jakąś 
lukę?... Lada moment się tego spodziewam, że pozwie do jakiego tłumaczenia i — na honorze 
mnie jeszcze pokrzywdzi; a honor — dodał, bijąc się w piersi — człowiekowi najdroższy, bo takim 
ja dobry szlachcic, jak i on... 
   — Ja waćpanu krzywdy uczynić nie dam — odezwała się księżna — bądź spokojny. 
    
   Skłonił się do kolan Podroba i westchnął. 
   — Ciężkie na nas przyszły czasy — począł znowu. — Mnie to najwięcej trapi, że ja u 
księżniczki już nie mam łaski... Patrzy na mnie krzywo... widzę to, jest już przez niego 
uprzedzona. 
   — Nie zważaj — rzekła księżna — ja tu coś znaczę... bądź spokojny... 
   — Ja też w łasce jaśnie oświeconej dobrodziejki mojej całą pokładam nadzieję. Służyłem jej 
wiernie, mogę powiedzieć, że życie całe; niechże przynajmniej, choćby wyszedł z torbami, 
pohańbiony nie będę. 
   Ocierał oczy suche biedaczysko. 
   — Księżniczka zaślepiona — dodał — na to chyba czas pomoże, a jego przywiązanie do tego 
anioła... 
   Machnął ręką rozpaczliwie. 
    
   — Mówić o tym nie chcę, choćbym coś mógł powiedzieć... 
   Księżna, usłyszawszy to, podbiegła ku niemu z oczyma zaiskrzonymi. 
   — Podrobciu mój! na miłość Bożą, zaklinam — jeśli co wiesz, mów. Większej mi oddać nie 
możesz przysługi nad to, gdy pomożesz Jadwisi oczy otworzyć! Mów... co wiesz... gadaj! 
   Stary rządca, który szedł tu z gotową denuncjacją i przygotował ją tak zręcznie — udał 
przestraszonego, drżącego... Potrzeba było ponowionych nalegań, próśb, zapewnienia, że źródło 
wiadomości zostanie w tajemnicy, by Podrobę zmusić do zwierzenia się. 
   Po cichu i z trwogą rozpoczął następne opowiadanie. 
   — Jaśnie oświecona dobrodziejka moja przypomina sobie pewnie swoją chrzestną córkę, a 
moją rodzoną Kamilkę, wydaną za mąż za Zastawskiego. 
   Księżna głową potwierdziła. 
    
   — Nie chwaląc się, mogę powiedzieć — ciągnął dalej Podroba — że takie to dziecko wyrosło 
piękne cudownie, delikatne, a tak się do niego przyjęła edukacja... Dziś już trzeci rok jak za mężem, 
a wygląda jak panienka. Nie mogę ja nic powiedzieć przeciwko Zastawskiemu, człowiek uczciwy, 
no i wioszczynę ma, i żonę kocha, i mąż z niego dobry, ale dla Kamilki — może za ordynarny. 
Dzieci nie mają, on w domu nie siedzi, ona się, niebożątko, nudzi. Często gęsto u nas siaduje. Otóż 
i teraz była przez kilka tygodni, właśnie gdy jaśnie państwo przybyli. 
   Z naszego ogródka furtkę mamy do parku i wasza książęca mość byłaś łaskawa pozwolić, żeby 
czasem kto z nas wyszedł tam użyć świeżego powietrza... A nasza Milka lubi pasjami chodzić w 
cieniu sama jedna... 
   Księżna z coraz bardziej natężoną uwagą się przysłuchiwała, twarz jej zachodziła rumieńcem. 
    
   — Raz powraca Kamilka bardzo poruszona i powiada — ciągnął dalej Podroba — że się z 
panem Kormanowskim spotkała — i że nawet gadali z sobą. No — nie było w tym nic 
szczególnego, powiadam jej tylko: — A nie chodźże do parku, póki państwo są, bo się może kto 
pogniewać. Tymczasem Kamilka, jak się okazuje, nie posłuchała mnie, ale myśląc, że w późnych 
godzinach w parku nikogo nie ma, wyrwała się znowu... Ja już o tym nie wiedziałem nic, bo mi się 
nie przyznała — alem nierychło podpatrzył, a oni sobie na ławeczce pod lipami mało nie co dzień 
na gawędkę chodzą! Fiu! fiu! dwoje młodych ludzi o takiej godzinie. Dopieroż ja na Kamilkę... 
   Księżna przerwała Podrobie. 
   — Czyś waćpan oszalał — na cóżeś ich spłoszył? Toć była doskonała rzecz zejść ich na 
romansowaniu! 
   — No — ja o romansowaniu znowu, proszę jaśnie oświeconej dobrodziejki — wtrącił Podroba 
— 
   nie mam żadnego przekonania. Kamilka jest stateczna i uczciwa, ona by się nie wdała w to, ale 
że temu jegomości, po roku ledwie ożenienia, mając takiego anioła, któremu by powinien tylko u 
nóg leżeć — zachciewa się już nowych łakoci... Ja za Kamilkę ręczę, ona pewnie złego na myśli 
nie miała, ale lubi gadać, czyta dużo... i to ją gubi, bo się w głowie od tego mąci. Jegomość ten 
widać jedwabnych słówek ma zapas dobry na oplątanie nieszczęśliwych niewiast. O! to ptasio... 
   Zamyślona, wzruszona stała księżna, niepewna, co ma począć. 
   — Ale słuchaj że, Podroba! Czemużeś ty mi tego zaraz nie powiedział? — odezwała się. — 
Teraz już za późno. Córce zakazałeś chodzić... Niech by była Jadzia na swe oczy i na uszy widziała 
i słyszała... a przekonała się o zdradzie byłby jegomość należytą dostał odprawę. Podroba spuścił 
głowę zadumany. 
   — Niech księżna dobrodziejka raczy mnie posłuchać — dodał — żebym ja znowu na niewinną 
moją Kamilkę nie naciągnął podejrzenia — bo to poczciwe dziecko Bogu ducha winne... Trudno 
jej było zagadniętej nie odpowiedzieć, a zaraz uciekać... Nic tam nie było oprócz rozmowy, tak... 
bom słuchał — o różnych rzeczach obojętnych... ale że on miał na myśli, że nie darmo się 
wieczorami przechadzał! 
   — Łajdak! — zawołała księżna poruszona mocno. — Trzeba go zdemaskować... Czekaj no! 
   — Kamilka bo już wyjechała nazad do męża — odezwał się Podroba. 
   — Pomówimy o tym, mój stary — dorzuciła księżna, słysząc nadchodzącą córkę i odprawiając 
co rychlej rządcę, który rad był uniknąć spotkania z młodą panią. 
   Księżna matka, osnuwając cały plan na tym, co jej rządca zwierzył — chociaż wzruszona i 
podraźniona, przed córką się tego dnia nie wydała z niczym. 
    Tymczasem osnuta już intryga w części przynajmniej tegoż dnia sparaliżowana została. 
   Przy stole, do którego dnia tego panna Klara nie przyszła — w rozmowie o Zbyszewie, o parku, 
o życiu na wsi pan Celestyn, będący rozważniejszym jakoś, począł opowiadać o swych 
wieczornych przechadzkach. 
   — Gdy się zmęczę nad papierami — rzekł dobrodusznie — muszę jakie pół godziny ochłodzić 
się i spocząć przechadzając. 
   — Ale — dodał, śmiejąc się — miałem też parę razy wcale dziwną niespodziankę. Zdało mi się, 
że już tu wszystkich znam w Zbyszewie, tymczasem kilka dni temu, dosyć późno wyszedłszy, 
spotkałem na ławce siedzącą panią, którą z daleka wziąłem za Jadzię. 
   — Za mnie? — oburzona przerwała żona. 
    
   — O kilkadziesiąt kroków przecież, suknię tylko widząc jasną, mogłem się omylić. 
   — A! — zawołała złośliwie księżna — i któż to był? 
   — Podszedłszy, nastraszyłem tę panią mimo woli — mówił dalej Celestyn — i... musiałem 
przeprosić. Zawiązała się krótka rozmowa. 
   — Któż to był? — z gniewem zawołała Jadzia. 
   — Córka pana Podroby — rzekł mąż spokojnie — ale nikt by z powierzchowności ojca i matki 
nie domyślił się w niej pochodzenia od nich... Bardzo ładna i miła pani. 
   — Ładna i miła! i miła! — powtórzyła Jadzia. — Dziwna rzecz, że późnym wieczorem mogłeś 
się tak dobrze przypatrzyć i zapewne bliższą zrobić znajomość, kiedyś ją tak ocenić umiał. 
   Głos młodej pani drżał, księżna patrzała na nią i Celestyn. 
   Nowa burza była w powietrzu. 
   Celestyn, jakby się czuł zupełnie niewinnym, śmiać się począł. 
    
   — Kochana Jadziu — rzekł — nie ten jeden raz, ale parę razy spotkałem się w parku z panią 
Zastawską... Zdaje się, że przechadzki po nim mają dla niej urok wielki... a nie sądzę, żeby 
zabraniać jej tej rozrywki godziło się. 
   — Może nie przechadzki urok mają, ale spotkania — dorzuciła mocno zagniewana Jadzia. 
   Mąż spojrzał na nią i śmiał się. 
   — Jadziu kochana — rzekł — gdyby w tym było coś podejrzanego, pozwólże sobie 
powiedzieć, iżbym ci z tego nie zwierzał się. Jakże mnie możesz posądzić? 
   Patrzał na nią z tak naiwnym podziwieniem, iż się zawstydziła w końcu swej zazdrości i 
poczęła udawać obojętną. 
   — Nie przywiązuję do tego żadnej wagi — rzekła 
    
   dumnie — ale ludzie mogliby z tego upleść coś dla nas wszystkich niemiłego. 
   — Ja też do parku wieczorami chodzić przestałem — rzekł Celestyn — i przechadzam się teraz 
w alei lipowej naprzeciw dworu. Tam oprócz włościan wracających do do domu nie spotkam 
nikogo... 
   Jadwiga zwróciła rozmowę na co innego, lecz pomimo udanej obojętności obrażona była i 
nadąsana. Celestyn nie zważał na to. 
   Po obiedzie matka z córką zostały same. 
   — Ciekawa bym też była tę tak ładną i miłą córkę pana Podroby poznać — odezwała się 
Jadwiga. — Mama ją podobno do chrztu trzymała, jak wszystkie dzieci rządcy — należałoby ją 
kiedy zaprosić. 
   — Jak chcesz — odezwała się matka, uśmiechając się. — Ja o całej tej historii w parku, którą z 
taką naiwnością opowiada twój pan Celestyn, wprzódy już i trochę inaczej byłam zawiadomiona. 
    
   Rzuciła się na krześle Jadzia. 
   — I mama nic o tym nie powiedziała? — wybuchnęła gorączkowo, nastając na matkę. — Ale 
proszęż mi powiedzieć: jak, od kogo mama wiedziała o tym? 
   Księżna dała czekać na odpowiedź. Potrzeba było namysłu do dalszego prowadzenia popsutej 
już wyznaniem męża intrygi. 
   — Nie gorączkuj się, uspokój — rzekła do córki. — Skąd ja się o tych wieczornych schadzkach 
dowiedziałam, bo to były schadzki — o to mniejsza — idzie głównie o Celestyna, czy w istocie tak 
jest niewinnym, jak powiada. Nie chcę go posądzać, ale mi się zdaje, że przewidując, iż się to 
wydać może, zapobiegł zręcznie opowiadaniem. 
   Palec położyła na ustach, a widząc, że córka rumieni się i rzuca, dodała: 
    
   — Zmiłuj się, jeżeli chcesz się dowiedzieć prawdy, il ne faut pas les effaroucher. 
   — Więc w istocie — Celestyn! mamo! mogłoby coś być! — wykrzyknęła Jadzia. 
   Księżna głową tylko dała znak potwierdzający. Zerwała się młoda pani z krzesła i żywo 
poczęła chodzić po balkonie. 
   — Być zdradzoną! zdradzoną! przez tego człowieka, którego ja wyciągnęłam z błota, któremu 
dałam serce, rękę, wszystko — a! tego tylko jeszcze brakło do mojego tragicznego losu! — 
zawołała księżniczka. — To by była ostatnia kropla tego kielicha goryczy... 
   — Jadziu moja — ściskając ją i utulając, odezwała się matka — spokoju! chłodu! na miłość 
Bożą! Błagam cię! Tak — to by było okropne, ale mogłoby być wybawieniem. Przekonałabyś się 
nareszcie, że to małżeństwo było i jest niemożliwe. 
   Spazmatycznie rozpłakała się młoda pani — nadbiegła panna Klara, potrzeba było odcierań, 
   rozsznurowania, spoczynku, kropel, zaklinań matki, aby ten paroksyzm przed wieczorem 
ułagodzić, by i Jadzia do herbaty wyjść mogła. 
   Namowy księżny, prośby jej wyrobiły sztuczne uspokojenie — chociaż gniew wrzał w sercu 
okrutny. Długie szepty z matką miały ten skutek, że nazajutrz rano powołano do księżny Podrobę. 
   Przez cały dzień poprzedzający rządca chodził zasępiony i niespokojny, a żona, łając go i 
szturgając, nic nad to dowiedzieć się nie mogła, iż ważne rzeczy zachodzą. 
   — Postawiłem grubo na kartę! — zakończył. 
   Z obawą stawił się stary filut na zawołanie i od progu już zmierzył ciekawym okiem księżnę, 
która twarz miała dosyć wesołą i nic złego nie zwiastującą. 
   — Chodź no tu bliżej! — odezwała się, kiwając ręką. Podroba zbliżył się skwapliwie. 
   — Córka odjechała? — spytała księżna. 
   — A tak — nie ma jej — odparł rządca. 
   — Zaproścież ją do siebie... — dodała pani z tajemniczą miną. 
   Podroba dziwić się zdawał. 
   — Zaproście... — mówiła dalej — a gdy przyjedzie, dasz mi wiedzieć... Ja z przechadzki do 
was zajdę, bobym ją zobaczyć chciała. Przecież to moja chrzestna córka... Wypadnie ją może kiedy 
na obiad zaprosić. 
   Zagadkowo jakoś wypowiedziawszy to, księżna potarła czoło. 
   — Proszęż cię, abyś zrobił, jak mówię. Ani złego, ani dziwnego w tym nic nie będzie... Spuść 
się na mnie. 
   Milczał Podroba. 
   — Waćpan wiesz — dodała — ten filut zwąchał pismo nosem i wczoraj u stołu sam, niby tak 
sobie, obojętnie zaczął mówić o spotkaniu z córką waćpana w ogrodzie! 
    
   Rządca zadrgał cały i twarz mu się zaczerwieniła mocno, a pot na czoło wystąpił. Nie mógł 
odpowiedzieć nawet, bełkotał tylko. 
   Poszeptała mu księżna coś na ucho i odprawiła go co rychlej. 
   Jadzia pomimo próśb i zaklęć matki, aby się zachowała z taktem, zbyt była poburzona, aby nie 
dała poznać po sobie gniewu i żalu. Wieczorem drugiego dnia sam Celestyn wywołał otwarte 
wystąpienie. 
   Fenomenem nie bezprzykładnym było, iż ile razy gniew czuła Jadzia i żal do męża, tylekroć 
miłość jej dla niego się wzmagała i gasnąca już wracała z dawną gwałtownością. Rachuba matki w 
tym była fałszywą właśnie, iż rozbudzając namiętność jedną, związku jej z drugą widzieć nie 
chciała. 
   Celestyn z taką szczerością i dobrą wiarą wyspowiadał się przed żoną, tak był 
przekonywującym, iż — Jadzia w końcu ze swych podejrzeń sama się śmiać poczęła. 
    
   Jakież było podziwienie księżny, gdy nazajutrz potem przy śniadaniu, sama z nią będąc, Jadzia 
jako niedorzeczną plotkę historię spotkań tych w parku wspomniała i gotowa była za niewinność 
Celestyna przysięgać. 
   — Kochana mamo — ja jestem zazdrosna, jestem podejrzliwa, a jednak muszę przyznać, że 
Celestyn nigdy mi żadnego powodu nie dał do posądzania go o lekkomyślność. Zawsze się okazało, 
jak teraz, iż pozory być mogły, ale w istocie ani mu w myśli nic nie postało. 
   Matka urażona ruszyła ramionami. 
   — Ty, moje dziecko, ze swojego zaślepienia nie wyjdziesz chyba nigdy — rzekła zimno. — 
Dajmyż temu pokój — niech będzie niewinny... 
   Jadzia z czułością wielką uściskała matkę: 
   — Mamciu kochana — odezwała się — wierz mi, im dłużej ja z nim żyję i jego a siebie lepiej 
poznaję, tym się mocniej przekonywam, że to był jedyny na świecie mąż dla mnie... Mama 
nauczyła 
   mnie być despotyczną i samowolną. Żaden inny nie zniósłby takiego panowania — ciągnęła 
dalej, śmiejąc się. — On jest łagodny, dobry, wyrozumiały — i kocha mnie... Kłócimy się, 
gniewamy, ale zawsze najczulszą kończymy zgodą... 
   To mówiąc, uścisnęła matkę i dłużej jej o tym mówić nie dała. 
   Księżna z całym swym przywiązaniem dla córki — prawie się pogniewała na nią. Obalało to 
wszystkie jej plany... 
   Potrzeba było cierpliwie czekać nowego składu okoliczności przyjaźniejszych. 
   Tymczasem Podroba, powróciwszy od księżny, natychmiast z żoną pokonferowawszy, 
posłańca wyprawił do Milki, aby na kilka dni do nich przyjechała. Za pretekst służyło niby jakieś 
niedomaganie pani Podrobinej, 
   która mimo to klęła i kułaki rozdawała, chodząc po gospodarstwie. 
   Pani Zastawska rada była zawsze, gdy się do rodziców wyrwać mogła. W domu jej było bardzo 
nudno, a w Zbyszewie, do którego powietrza i pięknych widoków nawykła, znajdowała się 
szczęśliwą. Mogła tu choć marzyć o innym życiu nad te, które na jej przypadło dolę. 
   Natychmiast więc koczyk znowu zajechał przed folwark i rządca mógł po cichu oznajmić 
księżnie o przybyciu córki. Nie kazała na siebie czekać niecierpliwa pani. Niby przypadkiem około 
południa znalazła się na folwarku. 
   Tu przybycie jej zawsze witane było jako nadzwyczajna łaska, jako dowód niewysłowionej 
dobroci. Wybiegali wszyscy na spotkanie, wyprowadzali z odkrytymi głowy i zgiętymi plecami. 
Podrobina ze wzruszenia mówić nie mogła. 
   Chrzestnej córki księżna nie widziała od bardzo dawna, przypominała ją sobie wyrostkiem 
dosyć 
   ładnym, ale nic tak szczególnego nie zapowiadającym. Pierwszy rzut oka na tę tak cudnie 
rozwiniętą z niepozornego pączka istotę tak zdumiał księżnę, iż zaniemiała... Miała urazę do Boga, 
iż takim Podrobom, ludziom prostym, mógł dać dziecię tak promieniście piękne, tak pańskim i 
dystyngowanym obdarzone obliczem. 
   Obok bladej, nie bardzo kształtnej Jadzi, z twarzą długą i rysy nieforemnymi, melancholiczne 
lice pani Zastawskiej wydawało się idealnie pięknym, postać jej powietrzną. Była to istna sylfida, 
jak się wyraziła księżna, patrząc na nią. 
   Nade wszystko szlachetne jakieś piętno wyższości, które jej nadało wychowanie, uderzyło 
księżnę Eufrezję. Nie mogła ukryć ani podziwienia swego, ani może zazdrości... 
   Rozpoczęta rozmowa zwiększyła jeszcze to wrażenie: głos harmonijny, dobór słów, znajomość 
doskonała tej francuszczyzny, bez której u nas do wyższego towarzystwa dopuszczonym być 
niepodobna — w nowe wprawiły zdumienie chrzestną matkę. 
   Zaproszenie na obiad bardzo łatwo i zręcznie wypadło. Wymawiała się Milka, iż jadąc do 
rodziców, stosownej toalety z sobą nie wzięła, ale księżna zapewniła ją, że na wsi nikt się nie stroi, 
że może przyjść nawet w rannym ubraniu itp. 
   Wykonawszy zamierzony ten krok, księżna pośpieszyła do córki. 
   — Jadziu — odezwała się z progu żartobliwym tonem — wiesz, będziemy mieli gościa na 
obiedzie?... 
   — Któż? Eustaszek może? — zapytała młoda pani, która zdawała się go spodziewać. 
   — O tym nie wiem, chociaż lada dzień być by powinien — ale zaprosiłam ową piękną córkę 
Podroby, co lubi się przechadzać po parku... 
   — A! — zawołała z nieukontentowaniem Jadzia — przyznam się, że nie bardzo byłam ciekawa 
— ale, kiedy się stało... 
   — Juściż zobaczyć ją warto — mówiła dalej księżna — wcale osobliwe na wsi i na folwarku 
zjawisko. W istocie — bardzo ładna i... no... przekonasz się. 
   Jadzia objętnie to przyjęła. 
   Przed godziną obiadową skromnie dosyć ubrana, zarumieniona, onieśmielona siedziała już w 
salonie ze starą księżną pani Zastawska, gdy Jadwiga strojna, dumna, z minką pogardliwą nadeszła 
krokiem mierzonym. 
   Z ubioru i z miny widać było, że biednej kobiecie chciała zaimponować, lecz — po pierwszym 
spojrzeniu tak się zdumiała niespodziewanemu zjawisku, iż pomieszaniem się zdradziła. 
   Wyobrażała ją sobie wcale inaczej. Piękność i wyraz twarzy obudziły zazdrość w Jadzi, która 
uczuła w niej szczęśliwiej uposażoną istotę. Zostawała jej tylko wyższość umysłu i ukształcenia, 
które naturalnie zaraz chcąc okazać poczęła rozmowę o literaturze, o książkach, spodziewając się 
panią Zastawską znaleźć do tego zupełnie nie przygotowaną. Jakoż w istocie w początku 
odpowiadała nieśmiało, jąkała się nieco, dopóki, odzyskawszy odwagę, ożywiwszy się, nie wydała 
się z tym, co umiała i czytała. 
   Umysł żywy, osamotnieniem może rozwinięty i spotęgowany, objawił się w ich rozmowie tak 
świetnie, iż Jadwiga nie mogła ukryć trochę niegrzecznego zdumienia. 
   — Pani dużo czytać i pracować musisz? — zapytała. 
   — Jestem sama i nie mam się czym zająć — odpowiedziała Milka. — Mąż mój najczęściej za 
domem, towarzystwo na wsi nieliczne, książki są jedynym pokarmem. Lubiłam je zawsze, dziś mi 
się upodobanie to wypłaca... 
   Jadzia poczęła mówić wiele, zadawać pytania trudne, usiłowała w kłopot wprawić wieśniaczkę, 
ale ta ze skromnością i prostotą przyznawała się w wielu rzeczach do niewiadomości — i słuchała 
z takim zajęciem, że Jadwigę po części rozbroiła. 
   Księżna Eufrezja z natężoną ciekawością oczekiwała przyjścia zięcia, który o zaproszonej nie 
wiedział. W istocie Celestyn się zdziwił, zobaczywszy tu swą znajomą, pani Zastawską 
zarumieniła się ogromnie, ale powitanie było tak wesołe i naturalne, że Jadwiga, trochę 
zaniepokojona, ochłonęła i — spojrzeniem na matkę dała jej poznać, że wcale nie jest strwożoną. 
   Niewinność Celestyna malowała się w jego twarzy... 
   Miano już iść do stołu, gdy ów książę Eustaszek, którego się spodziewano od dawna, nadjechał. 
Celestyn wyszedł na jego spotkanie, wstrzymano się trochę z obiadem i po chwili kuzynek strojny 
wpadł z przygotowaną zawczasu czułością witać księżnę i córkę. Jadzia, chociaż 
   była mu rada, nie okazała tego i widocznie strzegła się zazdrości w mężu obudzić. 
   Wśród powitań wzrok księcia Eustachego, wielkiego wielbiciela żeńskich powabów, padł na 
skromnie z boku siedzącą Milkę i — jakby oczarowany, nie mógł się od niej odwrócić. 
   Młoda pani postrzegła to i uczuła się obrażoną. Przybyły, chociaż wprędce odzyskał całą swą 
swobodę i salonową wprawę, choć strzegł się zbyt uwagę zwracać na tę zagadkową piękność, która 
go intrygowała mocno — miał jednak nieustanne dystrakcje. Wlepiał wejrzenie w tę twarzyczkę 
Madonny jakby z jakiegoś obrazka Carla Dolcego wykrojoną i zamyślał się mimowolnie. 
   Kto to mógł być? Nie wytrzymał w końcu i wziąwszy na bok Celestyna, zadał mu pytanie: 
   — Któż jest ta piękność? 
   — A! — rozśmiał się Celestyn — jest to córka starego rządcy naszego, zamężna już, pani 
Zastawska. 
   Cichego szeptu z Celestynem z wejrzeń rzucanych Jadzia domyśliła się przedmiotu i — książę 
   Eustaszek ukarany został groźnym wzrokiem... 
   Przy stole książę, posadzony naprzeciwko uroczego tego zjawiska, unikał wpatrywania się w 
nie, a jednak od wejrzeń ukradkowych wstrzymać się nie mógł. Kilka razy oczy się spotkały i pani 
Zastawska spuściła je zakłopotana, krusząc w drobnych paluszkach chleb, mnąc serwetę, 
poprawując sukienkę. 
   W ciągu rozmowy przez grzeczność odezwała się do niej kilka razy młoda pani i — dała jej 
zręczność okazać, że w tym towarzystwie wcale się onieśmieloną nie czuła ani zbłąkaną. Mówiono 
po francusku, a książę mógł ocenić doskonały akcent i wprawę pięknej sąsiadki. 
   Po obiedzie jak najprędzej pani Zastawska znikła... Chociaż się czuła tu więcej w swoim 
żywiole niż zwykle, niezwyczajne położenie, uwaga, jaką na siebie zwracała, 
   mieszały ją — i gdy powróciła do rodziców, ze zmęczenia długo nie mogła wypocząć, a na 
pytania ojca dać jasnej odpowiedzi... 
   Po wyjściu pani Zastawskiej z przekąsem zapytała Jadzia księcia Eustachego, jakie na nim 
uczyniła wrażenie? 
   — Uważaliśmy wszyscy — dodała — żeś książę pilno ten piękny owal i wyraziste oczy 
sąsiadki studiował... Prawda, że to twarzyczka Madonny? 
   Książę zażartował niezręcznie, wdał się w krytykę nieszczerą, zbałamucił się i zdradził 
niezgrabnością tłumaczenia. Zaręczał, że mu się nie wydała wcale tak piękną, że bądź co bądź 
brakło dystynkcji, tego czegoś... 
   Młoda pani nieubłagana poczęła ze śmiechem sprzeczać się z kuzynem, dowodzić, że śliczna 
Milka była zachwycająca, i dodała, że — oprócz tego lubiła się po księżycu przechadzać w parku... 
gdzie Celestyn pierwszy zrobił z nią znajomość i odkrył tę gwiazdę. 
    
   Nie przeczył temu zagadnięty, ale z takim chłodem się przyznawał do tego, iż go o żadną 
płochość nie można było posądzić. 
   Mały ten wypadek wpłynął może tylko na stosunek adoratora do pani Jadwigi. Stała się dla 
księcia Eustachego chłodniejszą, odzywała się do niego szydersko i księżna matka ze swych 
zaprosin nie miała się cieszyć powodu. 
   Tak jakoś dotąd małe intrygi, którymi małżeństwo starano się oplątać — nie miały 
powodzenia. 
   Księżna matka nie traciła jednak nadziei i powtarzała w duchu: 
   — Cierpliwości! 
   Od dawna postanowione było uroczyste sproszenie całej rodziny do Zbyszewa na dzień 
urodzin Jadwigi. Przypadał on późną jesienią. 
    
   Zgoda i porozumienie z członkami familii na różnych drogach już były upewnione; szło o to, 
aby się jawnie zamanifestowały. 
   Księżna Eufrezja lubiła takie przyjęcia ostentacyjne, świadczące o zamożności domu, 
dozwalające się popisać ze smakiem, z umiejętnością życia. Jadzia, która się po trosze już 
jednostajnością wiejskiej ciszy nudziła, rada była projektowi. Nadchodziła zima, mówiono 
półgębkiem 
   o wyjeździe do Warszawy, ale stanowczo nic jeszcze nie było umówionego. Warszawa 
przypadałaby była obu paniom do smaku, gdyby nie dworek na Pradze. Wspomnienie jego niemiłe 
było Jadwidze. Mieszkając w mieście, Celestyn nie mógł się wstrzymać od odwiedzania matki i 
siostry, a oderwać od nich męża było staraniem ciągłym Jadzi. 
   Chociaż wielki przyjaciel oszczędności, a gromadnych 
   i wrzawliwych zabaw nie lubiący, Celestyn zaprosin tych nie pochwalał, nie mógł się głośno 
przeciw nim odzywać, w obawie, aby mu tego za złe nie wzięto. Żona sobie ich życzyła. Z pomocą 
jej 
   uczyniwszy już znaczne reformy w domu, na które się księżna matka krzywiła — nie mógł na 
nowo wywoływać z nią sporu. 
   Rozesłano więc listy, a księżna matka zapowiedziała stanowczo Celestynowi, że na ten raz ona 
sobie wymawia urządzenie przyjęcia i śmiesznych oszczędności, które by domowi uwłaczały, nie 
dopuści. 
   Trzeba się było do tego zastosować. Stosunki młodego małżeństwa były znośne, pozorna 
zgoda panowała, lecz gorącej miłości pierwszej śladu prawie nie zostało. Celestyn był 
przywiązany do żony, troskliwy o nią, lecz nadto ją znał, samolubstwo jej i próżność, aby te słabe 
strony nie oddziaływały na niego. 
   Jadzia znajdowała męża teraz jako plenipotenta i gospodarza zupełnie na swoim miejscu, 
zwłaszcza że się w zdaniach ogólnych o zarządzie godzili. Celestyn po— woli się wtajemniczał w 
interesa, rozpatrywał papiery, robił notaty, ale o rezultatach tych badań nie mówili otwarcie. Ze 
sposobu tylko postępowania jego z Podrobą wnosić było można, iż był wtajemniczony w 
nadużycia. Stary rządca przekonał się o tym z rozmaitych dyplomacyj pańskich, które mu 
atrybucje, z jakich korzystał, odbierały lub je pod kontrolę ściślejszą poddawały. Przewidywał, że 
się burza nad nim zbierała — uspakajało go to jedynie, że zwlekała się jakoś, a na wszelki wypadek 
miał sobie zapewnioną protekcję księżny. 
   Matka niezmordowanie śledziła wszelkie poruszenia i słowa córki, aby z nich skorzystać, lecz 
pora do czynnego wystąpienia przeciwko znienawidzonemu Celestynowi nie była nadeszła. Wojnę 
czuć było w powietrzu, choć mocarstwa jej jeszcze sobie nie wypowiedziały. 
   Dla Celestyna ten zjazd familii był groźny. Wiedział, że członkowie jej przyjaźni mu być nie 
mogą. Kilka więc co najmniej dni sposobił się na ciężką próbę cierpliwości. 
    Żona zalecała mu z góry, aby się starał przypodobać jej krewnym. 
   Na kilka dni przed urodzinami pierwszy zjawił się książę Eustachy, który pomimo ostatniego 
chłodnego przyjęcia nadziei nie tracił, że się w łaski Jadzi wkraść potrafi. 
   Z wielką zręcznością na wypadek wszelki należało mu i postanowił poprzyjaźnić się z 
Celestynem. Pierwszy względem niego wystąpił z pewną poufałością, nazywał go kuzynem i 
zaczął go nachodzić, godzinami się zasiadując. 
   Pomiędzy tymi dwoma ludźmi punkta zetknięcia się były tak małe, kierunek umysłów tak 
różny, temperamenta tak odmienne, iż przy największym staraniu księcia Eustachego zbliżenie się 
rzeczywiste nastąpić nie mogło. 
    
   Eustaszek zabawiał dowcipem, zajmował opowiadaniami, lecz do żadnego szczerszego 
wywnętrzenia nie przychodziło. Książę się tym nie zrażał. Im Celestyn bardziej się okazywał 
zamkniętym, tym ciekawszym był go otworzyć. Eks—profesor był jednym z tych ludzi poważnych 
we wszystkim i ze strony poważnej zapatrujących się na życie, gdy Eustaszek, nawet najbardziej 
serio chcąc się okazać, lekko brał wszystko. 
   Dla jednego życie było zadaniem, dla drugiego zabawką. 
   W przeciągu tych kilku dni książątko, nie podoławszy Celestynowi, szczęśliwszym było z 
Jadzią. Ta po mężowskiej powadze znajdowała dowcip kuzyna wcale miłym i bawiła się nim 
chętnie. On zaś tak ją wynosił, tak umiał słuchać, tak uwydatniał wszystko, co robiła, pochlebiał jej 
miłości własnej, a zręcznie przypominał swe uwielbienie, że zyskał żywą sympatię. 
   Zaszedł tak daleko, iż żartami zawsze, delikatnie, z lekka wyśmiewał Celestyna, jego 
sztywność, jego pedanterię; a że dodawał pochwały — uchodziło mu to. 
    
   W ten sposób przyzwoity wyszydzany człowiek, choćby mu z innych względów oddawano 
sprawiedliwość, zawsze w oczach kobiety napiętnowany zostanie. 
   Pewne śmiesznostki, na które Jadzia nie zwracała dawniej uwagi, staraniem kuzyna zostały 
uwydatnione i przylgnęły do obżałowanego. Książę był dla niego, jak mówił przed żoną, z 
najwyższym szacunkiem — ale któż słabostek nie ma? 
   W wigilię dnia wrześniowego, który pamiętny był narodzinami księżniczki, cała rodzina, 
koligaci, powinowaci zjechali do Zbyszewa. 
   Celestyn miał niezmiernie wiele do czynienia, bo pierwszy mężczyzn przyjmował, umieszczał 
ich i czuwał, aby im na niczym nie zbywało. Znamy już głównych matadorów, księcia Hermana z 
akolitą, panem Jerzym, 
    hrabiostwo Kozerskich, Rymunda, markizę Żulietę. Oprócz nich na usilne prośby i nalegania 
przybył hrabia Paweł, dwakroć i blisko z rodziną spokrewniony, dumą i pańskością przechodzący 
wszystkich jej członków. Arystokrata w najtrywialniejszem wyrazu tego znaczeniu, hrabia Paweł 
był otwarcie i jawnie śmieszny swoimi pretensjami do znakomitego imienia, zdawał się posuwać 
niekiedy wyznanie swej wiary do takich krańców ostatecznych — jakby mu szło o pochlubienie się 
ekscentrycznością. 
   Powierzchowność też miał odpowiadającą roli, jaką grać pragnął. Słuszny, chudy, z głową 
długą do góry podniesioną, z piersią wydatną, patrzący na ludzi z wyżyn jakichś, mało mówiący i 
często niegrzeczny, hrabia był w towarzystwie nieznośny. Wielkie stosunki po dworach, w świecie 
urzędowym, stolicach, tytuły, o które się starał, ordery, jakimi był okryty, zmuszały oszczędzać go 
i znosić. Hrabia był wdowcem, a dwaj synowie jego, jeden w służbie wojskowej, drugi w 
administracyjnej, na dalekich posadach, prawie byli rodzinie nie znani. 
    Nadjeżdżającego senatora hrabiego sama księżna i Jadzia wyszły powitać w ganku, a ostatnia 
męża mu zaprezentowała. 
   Senator spojrzał na niego z góry, zaledwie głową kiwnąć raczył i chociaż wszystkim rękę 
podawał, jemu jej nie wyciągnął. 
   Celestyn z dumą małego człowieczka zniósł to, nie dając poznać po sobie. Z obowiązku 
gospodarza odprowadził senatora do jego apartamentu, ukłonił się i nie próbując nawiązać 
rozmowy, wyszedł. 
   Była to pierwsza przykrość jawna, na którą został narażony. Uczuł ją mocno, ale i Jadzia 
poruszyła się trochę, i matka ledwie ją mogła uspokoić, tłumacząc hrabiego znanymi jego 
dziwactwy. 
   Ponieważ wszyscy prawie wyszli byli na ganek dla 
    
   powitania, niczyjego oka nie uszło znalezienie się hrabiego i ośmieliło drugich do wstępowania 
w jego ślady. 
   Ignorowano więc zupełnie pana Celestyna, choć gospodarzem tu się nazywał. Od 
nadchodzącego niektórzy się odwracali, inni, na zapytanie odpowiedziawszy zaledwie, śpieszyli 
zaczepić kogo innego, nawet niedawno tak pragnący spoufalenia się Eustaszek starał się nie 
widzieć Celestyna i unikać zbliżenia do niego. 
   Było to tak dotkliwe i widoczne, że Jadzia dostała wypieczonych rumieńców, a księżna 
ucieszyła się tym wielce. 
   Celestyn, w najboleśniejszym położeniu ledwie jednego znalazłszy Rymunda, który z nim 
mówić był łaskaw — blady, rozdraźniony, stał się jeszcze sztywniejszym niż zwykle. 
   W takim usposobieniu trudno mieć umysł przytomny, nie wszystko więc, na co by był 
powinien zwracać uwagę — widział i rozporządził, jak chciano. 
    
   Na ochotnika wystąpił książę Eustachy nieproszony, w roli jakby przyjaciela domu i 
wicegospodarza. To jeszcze bardziej zepchnęło Celestyna z jego stanowiska i — unicestwiło. 
   Rządziła się księżna matka, Jadzia, książę Eustachy, tak że Celestynowi prawie nic do 
czynienia nie zostawało; a że i bawić nie miał kogo, osamotniony, w kąt zepchnięty, nie wiedział 
już, co począć z sobą. 
   Jak w bajkach zaklęci jacyś, co się stali niewidzialnymi, Celestyn zdawał się nie istnieć dla 
nikogo. 
   Z każdą chwilą położenie to stawało się nieznośniejszym. 
   Spróbował kilka razy przebojem wcisnąć się w jakąś grupę, ale składający ją ściskali się, 
rozchodzili i zdawali nie postrzegać go prawie. 
   Na odezwania się albo nie dawano mu odpowiedzi, lub taką, że dalsza rozmowa była 
niemożliwą. 
    Przy herbacie miejsca sobie nie znalazłszy, u wieczerzy dobrowolnie już nie siadł i jako 
gospodarz chodził poza krzesłami. Żona kilka razy przez miłosierdzie go przywołała do siebie i 
posłała do kogoś z tych lubych gości, ale i to mu lepszego nie zdobyło przyjęcia. 
   Wieczór ten jak wiek długi skończył się wreszcie, a Celestyn uczuł się tak niedobrze, głowa go 
rozbolała straszliwie, dreszcze go porwały, iż musiał paść zaraz na kanapę, aby cokolwiek 
wypocząć. Miał silną gorączkę. 
   Jadzia, która długo zabawiała z matką markizę Żulietę, nierychło sobie przypomniała swą 
ofiarę, zaczęła posyłać, szukać i znalazła leżącego w salonie w takim stanie, iż się przelękła. 
   Usłyszawszy wołanie jej, Celestyn podniósł głowę, cisnąc ją rękami — i zmienionym, słabym 
głosem odezwał się, że — się czuje mocno chorym. Jadzia trochę strwożoną przystąpiła do niego. 
   — Co ci jest? 
   — Nie wiem — odparł Celestyn — czuję coś, jakby febrę... 
    — Ale — na Boga! to być nie może! Jakże — jutro... 
   — A! jutro — rzekł chory gorączkowo — jutro będzie to, co dzisiaj... Obejdzie się beze mnie... 
Widziałaś, jak mnie przyjęła rodzina, hrabia Paweł i inni. Odwracano się ode mnie, nikt słowa 
przemówić nie chciał. Choroba więc przychodzi w porę i uwolni was ode mnie. 
   — Celestynie! na miłość Boga — zawołała żona. — Cóż ludzie powiedzą! Żeś się ich uląkł i 
uciekł! W chorobę nikt nie uwierzy. Potrzeba dostać na placu... Ja wszystko widziałam, to się jutro 
odmieni. Księciu Eustachemu wypowiedziałam oburzenie moje... Na Boga... dotrwaj. 
   Kormanowski słuchał obojętnie. 
   — Jadziu moja — rzekł smutnie — są rzeczy nad siły ludzkie... Nie wiem nic... Jeśli jutro 
dźwignąć się potrafię... a każesz mi spełnić ten kielich do dna... 
    Nie dokończył. 
   Gorączka była tak silna, iż musiano posłać po służącego, aby mu pomógł zawlec się do łóżka... 
   Jadzia postała chwilę, patrząc za odchodzącym, i pobiegła do matki. 
   — Celestyn zachorował mocno! — zawołała wchodząc. Księżna się uśmiechnęła. 
   — I ty temu wierzysz? — zapytała. 
   — Ale on istotnie chory! 
   — Ze złości! — odparła księżna. — Chciał, aby mu familia robiła honory... nie umiał się 
znaleźć, bez taktu... 
   Posłano po księcia Eustachego. Ten był tu teraz najpożyteczniejszym pośrednikiem. Jadzia 
zaklęła go, aby poszedł zobaczyć, co się z chorym jej mężem dzieje. 
   Zastawszy już przy łóżku siedzącego Rymunda, Eustaszek zakręcił się po pokoju, nachylił się 
do Celestyna, kiwnął głową i pobiegł oznajmić paniom, że ból głowy nerwowy, żadnej obawy nie 
wzbudza i do jutra ze snem przejdzie. 
    Księżna matka tryumfowała. 
   — Chciał, żeby go na ręku nosili — szepnęła Eustaszkowi. — Familia przecież nie ma mu za 
co dziękować, powinien być kontent, że go i tak cierpią. 
   Poczciwy Rymund, który dobrze położenie zrozumiał i chorobę też uznał za nie tak lekką jak 
inni, po cichu wysłał po doktora, a sam przy chorym pozostał. Celestyn miał jeszcze przytomność 
zupełną, ale gorączka się wzmagała... 
   — Uspokój się tylko — szeptał nad nim Litwin nielitościwy. — Z takich rzeczy właściwiej, jak 
ja, żartować sobie, niżeli je brać do serca... Na dumę głupią trzeba dumą odpowiadać i nie 
ustępować trutniom... 
   Mówił, lecz Kormanowski nie bardzo już rozumiał... W głowie mu szumiało i trzaskało... 
Okłady zimne nie pomagały. 
    Służba zajęta gośćmi nie miała czasu dowiadywać się do gospodarza; księżna matka chorobę 
w żart obracała. Jadwiga była znużona — Celestyn, gdyby nie Rymund, pozostałby sam i 
opuszczony. Idąc spać, Litwin posadził chłopaka kredensowego na straży i — Celestyn 
chorobliwym snem, majacząc, się zdrzemnął. 
   Po rozejściu się gości książę Eustachy, uproszony przez Jadzię, poszedł w misji po członkach 
rodziny, aby ich skłonić, przez wzgląd na księżniczkę, do grzeczniejszego obejścia się z jej mężem. 
Nie zbywało na zręcznościu książątku, które by było posłannictwo swe spełnić mogło, gdyby 
chciało. Lecz Eustaszek nie miał wielkiej ochoty ratowania Celestyna i w żart obracał rzecz całą. 
   Z hrabią Pawłem nawet mówić o tym wyraźniej nie było można. Z góry zamknął usta 
kuzynowi. 
   — Proszę cię — rzekł — zrobiliśmy to ustępstwo, iż przybywamy do nich. To dosyć! Nie idzie 
za tym, ażebym się ja miał kumać z tym jegomością i oglądać się na niego. Ja go wprost ignoruję. I 
to już wiele... 
   Hrabina Rosa znajdowała, iż postąpiono sobie bardzo właściwie i że żądać więcej od familii 
było śmieszną pre tensją. 
   — Wzięła sobie jakiegoś parobczaka za męża — wołała — niech go nam nie narzuca... 
   Hrabia Tymoleon aplaudował zdaniu żony. 
   Książę Herman kazał za siebie odpowiedzieć panu Jerzemu, że ukłonił się przecież temu 
jegomości i impertynencji mu żadnej nie zrobił. 
   Zbyteczną czułość i draźliwość męża księżniczki znajdowano po prostu śmieszną. 
   Nad ranem doktor nadjechał. Stan chorego był taki, iż zapalenie mózgu już rozpoznać mógł 
doktor i środki właściwe przepisać. 
   Jadzia, wstając, dowiedziała się od panny Klary, iż 
   pan Celestyn jest bezprzytomny, ale doktora już ma przy sobie, a zatem nie ma się czego 
obawiać. 
   Nazwano chorobę gorączką, a księżna wpadła do córki, zaklinając ją, aby się nie ważyła ani na 
próg do męża, bo choroba może być tyfoidalną i zaraźliwą. Zresztą zapewniali wszyscy, iż nie było 
najmniejszego niebezpieczeństwa, a dom pełen gości i gospodyni nieodzownie potrzebna. 
   Jadzia nie lubiła nigdy patrzeć na chorych — obawiała się słabości, miała wstręt do 
cierpiących... Uspokojono też ją tak dobrze, iż nie wahała się, staranną toaletę poranną 
ukończywszy, wynijść do gości na śniadanie. Książę Eustachy gospodarował... 
   Nikt ani spytał o Celestyna, nie było mowy o nim; znaczniejsza część osób była tego 
przekonania, iż chorobę udawał, aby się od przykrego obowiązku uwolnić. 
   Humor więc gości był jak najlepszy, a osypana podarkami i powinszowaniami młoda pani 
   zapomniała o mężu... Książę Eustachy, pan Jerzy — dworowali koło niej, matka czuwała. 
   Program dnia nie zmienił się w najmniejszej rzeczy... Z sąsiedztwa przybyło wśród dnia wiele 
osób i do stołu w jadalnej sali zasiadło przeszło pięćdziesiąt... Szumno, wrzawliwie, z toastami 
odbył się wystawny obiad oblany jak najstarszymi winami. Piwnica była sławna w Zbyszewie. 
   Rymund parę razy cichaczem wymykał się zobaczyć, co się z chorym dzieje, lecz nikomu się 
nie zwierzał z tym, co przynosił. W twarzy tylko jego widać było zasępienie wielkie, a zaczepiany 
dowcipkował tak nieznośnie, Lak krwawo docinał wszystkim, że go nikt nie śmiał już zagadnąć. 
   W małym pokoiku, do którego niekiedy wrzawa biesiady dochodziła, leżał z głową lodem 
pookładaną, okrwawioną od pijawek pan Celestyn. W marzeniach gorączko— wych ciągle się 
odzywał jakby do ojca lub do siostry... Doktor nie odstępował go na chwilę. O inną posługę trudno 
się było doprosić, bo do ostatniego kuchty wszyscy w dniu takim byli potrzebni i ledwie wydołali 
nadzwyczajnym obowiązkom. 
   Doktor sam musiał chodzić dopilnować przyniesienia lodu... a później, głodny, przypomnieć, 
żeby mu co zjeść dano... 
   Wieczorem zabawiano się równie wesoło do późna. Jadwiga zdawa się ani czuć niebytności 
męża, ani pamiętać o nim. 
   Była tak zajęta jednaniem sobie familii, łagodzeniem hrabiego Pawła, pozyskiwaniem księcia 
Hermana, uchodzeniem hrabiny Rosy, a przy tym tak szczęśliwa tryumfem własnym, iż o 
Celestynie zapomniała zupełnie. 
   Księżnie szło o to, aby żaden z tak pospolitych dysonansów nie zaćmił fety, aby niczego nie 
zabrakło, aby dom wystąpił świetnie — że o niczym innym nie pomyślała nawet. Dopiero około 
północy, gdy znużona Jadzia oddała się w ręce panny Klary, aby ją rozbierała, i cicho jakoś, 
nieśmiało zapytała jej o męża, nie odebrawszy odpowiedzi, zwróciła ku niej głowę i postrzegła 
znaczące jakieś ruszenie ramion. 
   — Lepiej mu? wstał? — zawołała. 
   — Gdzie tam! — odparła stara sługa markotno. — Leży bezprzytomny, doktor go nie 
odstępuje. ?le bardzo... 
   Serce zastygłe poruszyło się trochę. 
   — Ale czemuż mi nie powiedziano? — zawołała. 
   — Bo pani by tam nic nie pomogła — odpowiedziała flegmatycznie panna Klara. 
   Księżna już wprzódy zawiadomiona była o stanie pana Celestyna. Choroba ciężka nie była jej 
na rękę, mogła litość obudzić. Z okrucieństwem macierzyńskiego przywiązania do córki mruknęła, 
dowiadując się o tym: 
   — Żeby sobie przynajmniej umarł, nas by i siebie wyswobodził, ale tego rozumu mieć nie 
będzie! 
   Czatowała więc na moment, w którym córka się dowiedzieć miała o stanie męża, aby 
rozczuleniu zapobiec i niepotrzebnym, jak się wyrażała, objawom sentymentu. 
   Jadzia, która była na wpół rozebrana, już chwyciła szlafroczek, chcąc iść się dowiedzieć do 
męża, gdy matka ukazała się w progu. 
   Rozstawiła ręce szeroko. 
   — Dokąd? dokąd? — zawołała — nie pozwalam! Chory — no to jest przy nim doktor — a 
choroba gorączkowa, jakaś zaraźliwa, i wzruszenia widokiem tym niepotrzebne. Powinnaś się 
szanować. Nie masz i ty zdrowia zanadto. On młody i silny, a ty możesz mi gorzej zachorować. Nie 
pozwalam. 
   — Ależ — przerwała Jadzia — niepodobna go tak opuścić! 
   — Wcale opuszczony nie jest — żywo odparła matka. — Rymund posłał zaraz po doktora. 
   Zrobiono wszystko, co można... On leży jeszcze nieprzytomny, nie pozna cię nawet. Co ty tam 
będziesz robiła? Proszę iść do łóżka — ja nie puszczę... 
   Księżna występowała tak gwałtownie, iż Jadzia, może nie mająca zbytniej ochoty do spełniania 
obowiązków siostry miłosierdzia, zawahała się. Szlafroczek wypadł jej z rąk, usiadła na krześle 
przy łóżku, a księżna dała znak pannie Klarze, aby panią rozbierała. Apatycznie dając z sobą 
czynić, co chciano, Jadzia pozostała zadumana i smutna... Wstyd jej było ulec... a zarazem obawa 
jakaś odpędzała ją od tego łoża chorego. 
   — Więc nie ma niebezpieczeństwa? — spytała, zwracając się do matki. 
   — Jakież, skąd miałoby być niebezpieczeństwo? — poczęła księżna. — Gagacik, któregoś 
rozpieściła, zgryzł 
   się, że go nie tak honorowano, jak żądał, żółć się w nim wzburzyła... Nic mu nie będzie... 
   — Jest doktor? — dodała Jadzia. 
   — Jest, jest — i Rymund, który wszystkim zawsze na złość robić lubi, umyślnie tam zagląda i 
przysiaduje... 
   Jadzia, uspokojona, westchnąwszy ciężko, dała się położyć do łóżka i ze znużenia zasnęła 
prędko. 
   W ciągu dnia więcej przez ciekawość niż przez miłosierdzie książę Eustachy kilka razy 
zabiegał do przedpokoju chorego, dopytując, co się z nim dzieje? Raz nawet wywołał doktora i 
wprost go znaglił, ażeby mu kategorycznie opowiedział, czy jest i jakie niebezpieczeństwo zagraża 
Celestynowi? Lekarz, którego oburzało postępowanie rodziny, kwaśny i gniewny, wprost 
odpowiedział pytającemu, że w zapaleniu mózgu tak silnym za nic ręczyć nie można. 
   Książątko z tą nieprzyjemną wiadomością powróciło do salonu i udzieliło jej na ucho 
wszystkim 
   znajomym z kolei. Nikt tego nie wziął do serca, ale ponieważ nieprzyjemne było, uchowaj 
Boże, śmierci, znajdować się w domu i być zmuszonym do asystowania przy pogrzebie tego, 
któremu za życia ręki się podać nie raczyło, naradziwszy się, postanowiono nazajutrz się wynosić. 
   Stara księżna, jak tylko o tym zasłyszała, wystąpiła z najwyższą opozycją. 
   — Ja jutro nikogo nie puszczę! — wołała, chodząc od jednego do drugiego ze swych gości. — 
Proszę to sobie powiedzieć z góry. Ze tam ten pan zachorował — co to ma kogo obchodzić! 
Przecież tak nagle nie umrze. Właśnie Jadzia potrzebuje dystrakcji, a ja, jako matka, błagam, aby 
jej nie opuszczano. Zostaniemy same, to biedne dziecko więcej ucierpi... a tak dla gości zada sobie 
gwałt i musi się rozerwać. 
   Księżna i sama, i przez Eustaszka tak zabiegała, iż się 
   wreszcie uspokojeni goście dali nakłonić, aby dzień jeszcze zabawili. 
   Przed wieczorem dnia tego wiadomość o chorobie, już wsprzódy zaniesiona na folwark, gdzie 
Podroba przyjął ją jako wyraźny palec Boży — dokładniejszymi szczegółami się uzupełniła. 
Ludzie, przebiegający ze dworu z różnymi żądaniami od księżny, opowiadali, jak pan Celestyn 
zupełnie został opuszczony, że przy nim oprócz doktora nikogo nie było — nawet usługi, jaka 
należała, że doktorowi zapomniano dać obiadu, że stara księżna i księżniczka ani się dowiadywały 
nawet o chorego — na koniec, że słabość miała być niebezpieczną. 
   Pani Zastawska, która była właśnie u rodziców, usłyszawszy o tym, uczuła niezmiernie całą — 
jak mówiła otwarcie — niegodziwość takiego postępowania. 
   — A! — zawołała gniewnie prawie i twarzyczka jej zaogniła się jakimś zapałem, wcale jej 
charakterowi niewłaściwym, który zdumiał rodziców. — A! to już nad wszelki wyraz — szkaradne! 
Żeby też żona... 
    
   Nie mogła dokończyć, łzy miała w głosie. Ojciec przerwał: 
   — Co ci jest! oszalałaś! Widać, że na nic innego nie zasłużył. Ma to, czego wart! Co ty się 
znowu tak nad nim rozpadasz? 
   — Bo to niegodziwe... niegodziwe! — zawołała Milka, unosząc się. — Człowiek ten i tak miał 
z nimi dosyć do wycierpienia... a teraz... 
   — A milczże ty! — zakrzyknął Podroba. — Ot, to mi adwokat! 
   — Ojciec słyszał, że doktor dla niego lodu nie mógł dostać, a po wodę sam chodzić musiał! — 
zawołała żywo Milka — tymczasem w pałacu wznoszono toasty i ucztowano. A! to ludzie bez 
serca. 
   Podroba tak na ten wybuch czułości córki zwykle ła— 
    
   godnej i spokojnej uniósł się, iż jej ręką chciał usta zatulić. 
   Milka cała drżąca cofnęła się parę kroków, oczy jej się zaiskrzyły, zamilkła i szybkim krokiem 
zbiegła do swojego pokoiku, panieńskiego niegdyś, który teraz, przybywając do rodziców, 
zajmowała. Ojciec sądził, że wszystko się na tym skończyło; ale pani Zastawska bez namysłu, pod 
wrażeniem tego, co usłyszała, natychmiast wzięła chustkę na głowę i tylnymi drzwiami z folwarku 
przez parkan wybiegła. Sama nie wiedziała, co ją gnało do pałacu — nie zastanawiała się nad tym, 
co czyni... Litość przemogła wszelkie względy... Znała doskonale cały dwór, który w czasie 
niebytności księżny stał dzieciom rządcy otworem; łatwo więc jej było przemknąć się 
niepostrzeżonej o mroku do sieni, w korytarz i do — mieszkania chorego. Zastała tam doktora 
tylko, który jej nie znał. Drżącym głosem odezwała się do niego, iż słyszała, że posługi przy 
chorym nie ma, a że pałacowa służba zajęta... może by... ona... 
   Doktor, usłyszawszy to, a ze skromnego stroju wziąwszy ją za sługę, choć twarzyczka go 
uderzyła, zawołał: 
   — To prawdziwie Opatrzność Boża tu pannę sprowadza — wziął ją za panienkę, tak wyglądała 
młodo. — Koło chorego nie ma nikogo, tylko ja... chłopca się nawet doprosić nie mogę... jestem na 
śmierć zmęczony, chciałbym choć w krześle spocząć. Na miłość Bożą posiedź pani przy chorym, 
bo i okłady zmieniać potrzeba, i pić dawać... 
   Pani Zastawska w milczeniu zrzuciła z siebie chustkę, poszła do łóżka i — ani się 
zastanawiając nad następstwami swego kroku, objęła nadzór nad chorym. 
   Doktor, nauczywszy ją, co robić miała, sam padł w krzesło i zdrzemnął się. 
   Na folwarku Podroba przechadzał się zadumany i nadąsany na córkę: 
   — Co się jej stało? — myślał — czy oszalała? Nigdym jej taką nie widział? 
   Po chwili jednak, ponieważ do tej Milki był przywiązany i chciał się z nią przejednać, otworzył 
drzwi jej pokoju. Córki nie było. Poszedł szukać do matki i tam nie znalazł; jejmość powiadała, że 
jej wcale nie widziała... Rządca wyjrzał do ogródka. Stróżka, która ziele w nim rwała dla krów, na 
zapytanie opowiedziała, iż pani młoda poszła do parku... 
   Podroba zawrócił się do dworku uspokojony. Tymczasem robiło się ciemno, późno, a Milka 
nie powracała. Wpadła jejmość zaperzona, klnąc męża i rozpędzając sługi, aby Milki szukały, czy 
gdzie nie osłabła — co się z nią stało?... Noc już nadchodziła. Podroba sam, niespokojny, jakby go 
co tknęło, czapkę pochwyciwszy wprost pobiegł do pałacu... i do mieszkania pana Celestyna. 
   Tam cisza panowała, choć pałac cały był w ruchu, śmiechach i wrzawie. W przedpokoju nie 
znalazłszy żywego ducha, Podroba ostrożnie drzwi uchylił... W mroku słabo lampką nocną 
   oświeconym ujrzał uśpionego w krześle doktora, a nad łóżkiem schyloną córkę, która głowę 
chorego okładała płatami mokrymi... 
   Usłyszawszy drzwi skrzypnięcie, Milka spojrzała ku nim. Widok ojca, którego poznała, 
bynajmniej jej nie strwożył; dała mu znak, aby zaczekał i skończywszy okładanie, wyszła do 
niego. 
   — Cóż ty, jak Boga kocham! oszalała? — zawołał Podroba. — Co ty tu robisz? po co? 
   — Byłam potrzebna — odparła Milka — nie ma nikogo do posługi. Bez litości są ludzie. 
Proszę ojca powracać — ja tu zostanę. 
   Targnął ją za suknie rządca, ale mu się wyrwała. 
   — To obowiązek miłosierdzia chrześcijańskiego — odezwała się — spełnię go bądź co bądź... 
   — Cóż ludzie powiedzą? 
   — Co zechcą! to mi wszystko jedno! — odparła z energią Zastawska. 
   Podroba postał chwilę osłupiały, nacisnął czapkę na uszy i poszedł. Trzebaż było, aby własna 
jego córka poświęcała się dla wroga jego! 
   Przy doktorze nie śmiał robić wrzawy ani popełniać gwałtu. Milka zaś okazywała tak mocne 
postanowienie, iż walczyć z nią było trudno. Pomyślał więc, iż matkę po nią posłać będzie 
skuteczniej. 
   Rządczyni, lamentując, niespokojna biegała około folwarku, gdy zdyszany wrócił Podroba. 
   — A co! — zawołał z daleka — pięknie się acani córka spisała! Wiesz, gdzie jest? Oszalała! 
Poszła chorego pilnować! Ani jej stamtąd wyciągnąć! 
   Podrobina nawykła była zawsze brać stronę ulubionego dziecka i nigdy z mężem w ogóle nie 
godziła się na nic. Było jej może przykro, że się córka tak zaafiszowała — ale potępić jej nie 
chciała. 
   — No, to co? — odparła — to co? Kiedy tam nikogo do dozoru nie ma, że się poczciwa kobieta 
   znalazła, co mu wody poda? to co? 
   — Otóż masz! — krzyknął rządca. — Ale ona tam na całą noc chce zostać, ani myśli 
odchodzić! 
   Rządczyni splunęła... 
   — Bo ma poczciwsze serce, niż wszyscy! — zawołała — ja jej za to nie połaję. Co ma być? 
Będą jej w pałacu wdzięczni. 
   — Ale! wdzięczni — wołał rządca. — Już i tak paplanina była, że się w parku schodzili, teraz 
powiedzą gorzej ! 
   — Milczałbyś! — tupiąc ogromną nogą, zahałasowała żona. — Ty sam na córkę gadasz... a to 
jest anioł. Na nią nikt nie śmie nic powiedzieć. Tyś takiej córki niewart. 
   Podniosła pięść do góry, wszystko było skończone. Podroba zamyślił się głęboko. — Ano! — 
rzekł w duchu — może to i dobrze! Pan Bóg wie, co robi. Jeżeli wyjdzie z tego kasza, prędzej się 
jegomości pozbędzie księżniczka, a Milce co ma być? 
   Ruszył ramionami. 
   Pani Zastawskiej do rana nie było. 
   We dworze nie postrzeżono z początku, iż się przy łożu siostra miłosierdzia znalazła — ale 
przez doktora dowiedziano się, iż tam jakaś kobieta siedzi. Panna Klara bardzo ostrożnie zajrzała, 
poznała Zastawską i za głowę się pochwyciwszy, uciekła. Nie mówiła o tym jednak nikomu, 
pierwsza nie chcąc roznosić plotki i zostawując sobie tylko jej potwierdzenie — jako na własne 
oczy to widziała. 
   Zastawską, przez całą noc nie zmrużywszy oka, dopiero jasnym dniem, gdy doktor zapewnił, iż 
się bez pomocy jej obejść może, wcale się z sobą nie kryjąc wobec służby pałacowej, wyszła z 
powrotem na folwark. 
   Goście dnia tego pozostali, choć dosyć niespokojni; hrabia Paweł wyprosił się wieczorem, bo 
mu pilno, książę Herman konie dysponował do dnia, inni jechać mieli po śniadaniu. 
   Spytany doktor o polepszenie na złość może i dla nastraszenia pokręcił tylko głową i rzekł: 
   — Zmiany znacznej nie ma... 
   Wieczorem Jadzia znowu zapytała panny Klary o męża, ale już z mniejszą troskliwością. 
   Księżna stała na straży, aby i tym razem córki nie puścić do męża. 
   — Nie masz tam po co chodzić — odezwała się — choroba idzie swoim porządkiem. Doktor 
siedzi a siedzi... i pięknie sobie pewnie za to każe zapłacić. 
   — Ale mamo! — oburzyła się już Jadzia — wszakże gdyby furman zachorował... 
   — Nic też nie mówię — z przekąsem przerwała ma— 
   tka — tylko, że ty powinnaś odpoczywać, bo on ma aż nadto dobry i miły dozór przy sobie. 
   Górka, odwróciwszy się, złośliwy uśmiech zobaczyła na ustach matki i zmarszczyła się. 
   — Jaki dozór? 
   — Pani Zastawska sama się ofiarowała siedzieć przy nim, dowiedziawszy się o chorobie. 
Spędziła tam całą noc, tkliwa i miłosierna istota! cha! cha! To coś znaczy... 
   Rumieniec wystąpił na twarz Jadzi. 
   — Możesz to być? — zamruczała, obracając się do Klary. 
   Panna Klara zasznurowała usta, potrzęsła głową i milcząc — nie zaprzeczała. 
   — Przyznam się — zawołała Jadzia — że ta pani... ta pani dała nam piękną naukę! A! to bardzo 
przyjemne! 
   Widząc, że się na spór między matką a córką zanosi, panna Klara ze zwykłym taktem 
pośpieszyła do garderoby. Jadzia siedziała w fotelu, szarpiąc na sobie wieczorne ubranie — była 
zadumana 
   smutnie. 
   — Widzisz — poczęła po cichu matka. — Teraz się przekonywasz, że twój ubóstwiany pan 
Celestyn... zdobywał sobie na zapas i inne serduszka... Miłosierdzie! miłosierdzie! Młoda kobieta 
nie ryzykuje się tak do łoża chorego bez... przyczyny. Te schadzki w parku nie były tak niewinne, 
jak się wydawały. 
   Księżniczka milczała, łzy się jej z pod powiek dobywały, łzy gniewu i obrażonej miłości 
własnej. 
   W innej chwili może by była uczuła jeszcze mocniej krzywdę wyrządzoną sobie; teraz świeżo 
upojona hołdami, wyrwana ze zwykłego koła swych uczuć i myśli — gniewała się tylko na 
niewdzięcznika, a miłość ku niemu nie odzywała się już w sercu jak dawniej. Więcej niż kiedy 
rozumiała, iż dla siebie stworzeni nie byli. Usprawiedliwiała prawie rodzinę swą, obwiniała siebie, 
myśli się jej plątały dziwnie. 
   Trzeba było wyjść z tego fałszywego położenia, ale — jak? 
   Matka siedząc patrzała w nią chciwie i domyślała się, co się w sercu jej działo... 
   Krok wielki był uczyniony — traf szczęśliwy sprowadził córkę rządcy, która rozcięła nareszcie 
węzeł gordyjski. 
   Tak się zdawało matce. 
   Jadzia w głębokiej zadumie, nie odzywając się do matki, spędziła w fotelu długą chwilę, 
ocierała oczy już suche, na ostatek poszła do łóżka. Matka uściskała z czułością tego anioła... 
   Następnego dnia rano reszta gości po śniadaniu opuszczała Zbyszew, pozostał tylko jeszcze na 
pół dnia książę Eustachy, chcąc korzystać ze sposobności — i posłużyć jeszcze księżnie... 
   O chorym powiadano, iż się ma cokolwiek lepiej, ale doktor zapowiada rekonwalescencję 
bardzo długą i wielkich starań wymagającą. Ponieważ mówiono już o tym w salonie przy księciu 
   Eustachym po wyjeździe gości, a Jadwiga tylko zimnymi westchnieniami nad sobą, nie nad 
chorym, mieszała się do rozmowy — księżna otwarcie wynurzyła zdanie swe, iż gdy takich starań 
troskliwych potrzeba, których chory na wsi mieć nie może, bo panie prawdopodobnie dla 
wypoczynku i rozerwania Jadzi będą zmuszone jechać do Warszawy — najwłaściwiej by było 
pana Celestyna wyprawić do miasteczka, w którym doktor mieszka... 
   Spojrzała na córkę namarszczoną jakąś, która nic nie odpowiedziała. Ale myśl była rzucona... 
   Celestyn, gdy mu przytomność powróciła, wcale nie pamiętał, ani co się z nim działo, ani jak 
długo w tym stanie bezwiednym zostawał. Jak przez mgłę jakąś śniło mu się, że wdzięczną twarz 
kobiecą widział u łoża swojego, schyloną nad nim. Nie była to twarz żony... nie 
   mógł nawet powiedzieć, z jakimi się ona wspomnieniami łączyła... 
   Książę Eustachy, który doznał wielu łaskawych względów od kuzynki w ciągu tych dni kilku, 
pozostawszy jeszcze na parę godzin, spodziewał się teraz, gdy byli sami, zbliżyć się bardziej 
jeszcze, wymienić kilka słów znaczących, pozyskać jakąś, choć dwuznaczną nadzieję. Zawiódł się 
w tym, bo Jadzia smutna teraz, jakby wytrzeźwiona, okazała się chłodniejszą, widocznie unikała 
pozostać z nim sam na sam i odprawiła go bardzo powszednią grzecznością... 
   W sercu jej odbywał się jakiś, mówiąc językiem wieku, proces, z którego ona sama sobie nie 
umiała zdać sprawy. Było w nim coś z dawnej miłości, coś ze znużenia życiem, które nie 
odpowiadało nadziejom, trochę uporu i dumy, trochę pragnienia życia w świecie, do którego była 
przeznaczona, a zawadą do niego był ten mąż. Bytność u jego łoża pięknej Milki — wskutek 
wyjaśnień pewnych 
   przyniesionych wprost z folwarku przez pannę Klarę, która miała politowanie nad Celestynem, 
a w duszy nie cierpiała swatającego się Eustaszka — mniej się teraz wydawała podejrzaną Jadzi. 
   Panna Klara przekonała ją, że tam na posłudze brakło, że się doktor dopominał pomocy, i pani 
Zastawska, o której nawet chory nie wiedział, sama się ofiarowała przez litość itd. 
   Jadzia była zawstydzona tym, iż Celestyna tak wszyscy opuścili, czuła się winną. Miała trochę 
żalu do matki, do wszystkich, najmniej do siebie. 
   Tłumaczyła się w duchu obowiązkami gospodyni, koniecznością pozyskania familii. 
   Wieczorem chciała koniecznie odwiedzić męża, ale matka i tego dnia nie dopuściła jej do 
niego. 
   Pocieszano ją tym, że był znacznie lepiej, potrzebował spoczynku, a unikać kazano wzruszeń. 
   Kazała więc do siebie przywołać doktora, który, zrażony obejściem się z sobą i z chorym, 
wprawdzie stawił się, lecz w najgorszym humorze. Człowiek był młody, energiczny i o dwór ów 
książęcy nie dbający wcale. Na sercu miał wypowiedzieć żal, jaki czuł do wszystkich. 
   Jadzia, ułożywszy wielce zafrasowaną twarz, pośpieszyła z podziękowaniem przeciw niemu. 
   — Chciałam panu konsyliarzowi podziękować — odezwała się rumieniąc — za staranie około 
męża mojego. Ta nieszczęśliwa choroba przypadła właśnie w taki moment, gdy ja obowiązku 
mojego spełniać nie mogłam, a com wycierpiała... 
   — Wierzę, wierzę — odparł doktor głosem wielce poruszonym. — Pojmuję, co się musiało 
dziać w sercu pani... zwłaszcza, że to choroba była nie żarty. Takiego zapalenia mózgu, jak to, 
obserwować mi się nie zdarzyło. Nie chwaląc się, prawdziwym cudem ocaliłem go... Należy też 
podziękować tej pani czy panience, co mi w pomoc przyszła, bobym sobie nie dał by rady. W 
domu tak wszyscy byli 
   zajęci, że ja dla siebie ani obiadu, ani szklanki wody doprosić się nie mogłem. Sam chodziłem 
do studni po wodę. Zaledwiem mógł dostać. 
   — A! tak! tak! — dodał doktor — dziękować Bogu, iż się to nie gorzej skończyło! 
   Jadzia, słuchając, stała w płomieniach, bladła; zuchwalstwo doktora, obawa, aby nie rozgłaszał 
tego — odejmowały jej prawie przytomność. • 
   — Jam temu nie winna — rzekła cichym głosem, tłumacząc się — nie dano mi wiedzieć, mama 
mnie nie dopuściła. 
   — Ja też pani nie obwiniam — począł doktor — bo takiego zapomnienia o chorym, choćby to 
był parobek z kuchni, osoba takich uczuć i szlachetności jak pani — dopuścić by się nie mogła. 
   — Ja... 
   Doktor się skłonił, urywając rozmowę — chciał odejść. 
   — Ale jakiż jest stan chorego... mojego męża? — poprawiła się Jadwiga. 
   — Zwykły, zwykły, po takim przejściu groźnym — rzekł doktor. — Potrzeba nadzwyczajnego 
starania, rekonwalescencja będzie długa, a uchowaj Boże recydywy... 
   — Więc może by — przerwała gospodyni — lepiej było dla chorego, gdybyśmy go łaskawej 
opiece pańskiej powierzyli i odwieźli do miasta? 
   Mówiła to nieśmiało; doktor się ironicznie uśmiechnął. 
   — Zapewne — rzekł — ja tu widzę, żeście państwo wcale do pielęgnowania chorych nie 
nawykli... Pani dobrodziejka może by też chciała być przy mężu? Mieszkanie stosowne by się 
znalazło. 
   Jadzia zawiązywała węzeł na chusteczce, spuściła głowę, nic nie odpowiadała. Doktor 
poczekał trochę, nogą szasnął głośno i wyszedł... 
    
   Serce ludzkie jest narzędziem tak w swych czynnościach niepojętym, że nigdy wrażenia, jakie 
na nim czynić mogą wypadki i ludzkie słowa, ściśle obrachować niepodobna. Raz działają one na 
nie wprost, czasem wywołują przeciwne skutki zamierzonym, niekiedy z dwóch wprost 
sprzecznych sił wyradza się jakaś pośrednia. Śmiałe wystąpienie doktora, które powinno było 
obudzić dla chorego współczucie i uznanie własnej winy, w sercu Jadzi gniew tylko zrodziło. 
Gniewała się na zuchwałego a nieproszonego mentora, na ludzi swych, na dwór — ale siebie 
uznawała za niewinną. Force majeure ją tłumaczyła. Nie mogło być inaczej; matka, oszczędzając 
ją — w błąd wprowadziła. 
   Teraz, gdy Celestyn odzyskał przytomność, nie pytając już księżny, postanowiła koniecznie 
pójść do niego. Na nerwowej i nie nawykłej do podobnych widoków kobiecie sama myśl tej izby 
chorego, atmosfery otaczającej 
    
   go, cierpienia, którego miała być świadkiem — była już męczarnią wstrętliwą. Ale — musiała! 
Powiedziawszy to sobie, porwała flakonik ze stolika, oblała się jakimś zapachem, nasyciła nim 
chustkę i poszła... 
   Doktor stał nad łożem. W półmroku, bo okna były pozapuszczane, zobaczyła na poduszkach 
bladą jak trup głowę męża, obwiązaną, zdefigurowaną cierpieniem, straszną. Wyraz jej był 
całkiem zmieniony, stał się prawie innym człowiekiem... wiało śmiercią od niego, a Jadzia tak się 
jej obawiała! 
   Zobaczywszy z dala nadchodzącą żonę z chustką na ustach, z wejrzeniem przestraszonym, 
Celestyn się poruszył, doktor się odwrócił i usunął na bok. Niepewnymi krokami, wahając się, 
przystąpiła do łoża Jadzia i jąkając się, prawie niedosłyszalnym głosem coś przemówiła... Z 
uśmiechem głowę ku niej zwracając, Celestyn poruszył wargami; ręka jego blada, drżąca, 
wysunęła się, szukając jej 
   rączki... Pomimo wstrętu podać mu ją musiała żona, a on — z uczuciem do ust ją przyłożył. 
   Serce niewieście zadrżało, obudziła się litość. Odważyła się pochylić ku niemu i szepnęła słów 
kilka; ale już to ciężkie powietrze pokoju chorego, woń lekarstw i mokrej bielizny — ta cisza 
smutna i mrok zaczynały do niezniesienia działać na wypieszczoną kobietę. Prędko więc wyrwała 
swą dłoń z ręki jego, uśmiechnęła się i pośpieszyła ku drzwiom. Tu na nią czekała matka 
strwożona i poprowadziła do pokojów, gdzie Jadzia padła na krzesło, wybuchając płaczem. 
   Obok dworku doktora, w domku, którego połowę najęto od wdowy po urzędniku, mieścił się 
teraz już powoli do zdrowia przychodzący pan Celestyn... 
   Stało się, czego księżna najmocniej życzyła sobie. Jadzia, której zdrowie wymagało porady 
doktorów, poje— 
   chała z matką do Warszawy, sam mąż się tego domagał — jego wziął doktor w opiekę... Była 
zima już... Chory powolnie do sił przychodził, a młodość jego bezpowrotnie już znikła; zestarzał 
się nagle o lat dziesiątek. Włosy mu wypełzły z głowy prawie zupełnie, oczy przygasły. Śliczne 
rysy twarzy, wychudzone, były jakby szkieletem dawnej męskiej jego piękności. Cierpienie swe 
znosił z męstwem i rezygnacją, która go w oczach wszystkich podnosiła. Opuszczony zupełnie, bo 
się ledwie 
   o niego dowiadywano, bez zasobów, bo resztką własnego grosza się utrzymywał, nie tylko nic 
nie żądając, ale nic nie chcąc przyjąć od żony, która w początkach ofiarowała pomoc swą — 
Celestyn, oszczędzając się, żyjąc po dawnemu, dni spędzał na pracy, do której powrócił z nowym 
zapałem. 
   Ponieważ książki jego i notaty wszystkie były w dworku na Pradze pozostały, musiał się o nie 
zgłosić do Leokadii, którą uwiadomił o chorobie w sposób jak najbardziej uspokajający. 
Zapewniał, że się już ma zupełnie dobrze, lecz doktor tylko go z powodu zimy trzyma jeszcze w 
zamknięciu. 
   Leokadia po piśmie domyśliła się stanu brata, byłaby natychmiast pojechała do niego, ale 
opuścić matki nie mogła. Nie powiedziała jej nawet o chorobie 
   i Skłamała, że Celestyn na wsi pozostał dla interesów gospodarskich, bo o przyjeździe księżny 
z córką do Warszawy — wiedziano... 
   To rozwiedzenie się małżeństwa było dziwnym trochę — ale samo ono też niemniej się 
dziwnym wydawało. Na wszystko można się było przygotować. 
   Leokadia pisała często. 
   Celestyn z wielką pociechą zawiązał z siostrą korespondencję, ale o sobie nie mówił w niej 
wcale. 
   Z Warszawy i do Warszawy także listy chodziły, rzadsze jednak, zimne, przymusowe, 
obowiązkowe; ze strony Celestyna czulsze, Jadzi pośpieszne, bo nigdy nie miała 
   czasu, bo niezmiernie była zawsze zajęta, a oprócz tego jakąś przedsiębrała kurację. 
   Dowiadywała się o męża, nie przynaglając go wcale do przyjazdu i zalecając, aby zimę przebył 
przy doktorze, który tak szczęśliwie prowadził cały przebieg choroby i konwalescencji. 
   W niektórych z tych listów czasem odzywało się jakby wspomnienie dawnej miłości, drgała 
jakaś struna niewieścia, lecz w większej części ich chłód był straszny... Jadzia skarżyła się tylko na 
bardzo zaniedbane interesa. 
   Celestyn z tego powodu czuł się w obowiązku znowu zająć nimi, ściągać papiery, powoływać 
pana Podrobę — i czuwać, o ile mógł, nad zarządem. Jadzia wyraziła w jednym z listów żądanie, 
aby gdy mu pozwoli zdrowie, naprzód się udał do Zbyszewa, dokąd ona może by też później 
przybyła. 
   Lecz później to, jak się ze wszystkiego domyślać było można, nie mogło nadejść przed 
wiosną. 
   W Warszawie życie płynęło teraz po myśli księżny matki. Familia, pozbywszy się pana 
   Kormanowskiego, w gościnnym pałacyku tłumnie się zbierała. Książę Eustachy był gościem 
codziennym. Matka z wielką radością widziała go zyskującego z każdą chwilą w oczach Jadzi, 
która teraz zupełną mu oddawała sprawiedliwość. 
   Przyznać też należy książęciu, że o pozyskanie łask umiał się starać. Znając już upodobania 
kuzynki, nadał sobie pewien werniks uczoności, łatwo zdobyty z pomocą jakiejś encyklopedyjki. 
Podnosił nieustannie każde słowo tej wyroczni, której był wielbicielem — zachwycał się nią, 
służył, wielbił i tak zakochanego grał dobrze, jakby był pierwszym amantem francuskiego teatru. 
   Księżna matka wynosiła go pod niebiosa. Nie wiedziano jeszcze, jak się tam złoży z tym 
Celestynem, który teraz był tylko zawadą nieznośną, ale księżna spodziewała się, że umrze, zresztą 
i Jadzia dawała już sobie mówić 
   o rozwodzie, boć z trupem schorzałym żyć jej było niepodobna. Wzdychała, nic nie 
odpowiadając. 
   Gdyby ta przeszkoda usunięta została, nie było najmniejszej wątpliwości, iż książę Eustachy 
nawet przed upływem roku żałoby zostanie szczęśliwym małżonkiem. 
   Nie mówiono o tym z sobą wyraźnie, Jadzia unikała tłumaczeń jasnych, ale dwuznaczne słowa 
uchodziły! 
   Litowała się jeszcze nad Celestynem — lecz nie przypuszczała, aby razem żyć mogli. W 
najgorszym razie mógł sobie siedzieć w Zbyszewie. 
   Tak upłynęła zima — Celestyn do zdrowia przychodził. Choć osłabiony jeszcze, do 
niepoznania zmieniony, wychudły, blady, łysy, był to jeszcze piękny mężczyzna, a raczej piękna 
ruina. Obudzał litość we wszystkich, z taką jakąś słodyczą pogodną znosił swój los, z taką 
rezygnacją, wszystko znajdując dobrym i nie zdając się nic pragnąć oprócz połączenia z żoną. 
   W nim przywiązanie do niej rozłączeniem się wzmogło i urosło. Każdy list, którym go rzadko 
obdarzała, chwytał gorączkowo, czytał, odczytywał, cieszył się nim 
   i chwalił. Sam on pisał często i długo, tak jakby jeszcze był owym kochankiem przedślubnym, 
rozmiłowanym w niedostępnym ideale. 
   Jadzia zaledwie połowę tych listów czytywała z roztargnieniem, znajdowała je monotonnymi. 
Większa część leżała nie rozpieczętowana w szufladzie, o czym i matka, i panna Klara wiedziały. 
Postrzegano też, że do męża pisywała z obowiązku, czasem się skarżąc na tę pańszczyznę. 
Zbywała się jej kilku wierszami, a że pisała zawsze głoskami wielkimi, szeroko, zajmowały one 
jako tako dwie lub trzy stronice. Celestyn tłumaczył to brakiem czasu, bo w stolicy obowiązki 
towarzyskie tak pochłaniały! 
   Nadeszła wreszcie wiosna i doktor już nie miał nic 
   przeciwko wyjazdowi do Zbyszewa lub Warszawy. Celestyn czuł w sobie sił więcej, niż miał 
ich w istocie. 
   W ciągu pobytu w miasteczku nie miał prawie żadnego towarzystwa, oprócz lekarza, z którym 
się zaprzyjaźnił. Doktor był żonaty od niedawna. W domu jego spędzał Celestyn często wieczory 
bardzo miłe. Tu też od niejakiego czasu spotykał się z panią Zastawską. Zrobiła ona znajomość z 
żoną doktora, sama się jej narzuciwszy, co trochę dziwiło panią konsyliarzową. Uderzało i to, że 
rozmaitymi przysługami starała się ją sobie pozyskać, zbliżyć się, i wciskała do ich domu. 
   Doktor, który poznał w niej ową siostrę miłosierdzia, co się narzuciła do pilnowania Celestyna, 
miał trochę podejrzenia, iż te odwiedziny i przyjaźń niekoniecznie dla nich tylko były 
przeznaczone. Po cichu mawiał żonie, że Zastawską musi się kochać w jego pacjencie. 
   Lecz były to proste domysły tylko, bo ani Celestyn, ani ta pani nie dawali najmniejszego 
pozoru jakiegoś miłosnego stosunku. Byli z sobą przyjaźnie, serdecznie, lecz z daleka. Prawda, że 
   wieczorami, gdy się spotykali w domu doktora, zasiadali na tak długie i ożywione rozmowy, iż 
często godzinę spóźnioną przypominać im musiano. Ale rozmów tych wszyscy słuchać mogli, 
toczyły się one o książkach, o ludziach, o świecie, o tych tysiącu zagadnień, na których lubią się 
próbować serca i umysły sobie sympatyczne. 
   W sporach ich nawet czuć było porozumienie ducha i wzajemną łączność jakąś. 
   Pani Zastawską całą tę zimę ciągle potrzebowała to porady doktora, to towarzystwa 
konsyliarzowej, przybywała do miasteczka co najmniej raz na tydzień, a bawiła czasem po dni parę. 
Mąż, który się bawił polowaniem, kartami i mało w domu siadywał, nic nie miał przeciwko temu, 
ażeby i żona się też kurowała i rozrywała. 
   Celestyn, choć przywiązany do żony i choć mu nie 
   postało w głowie kochać się w tej pięknej Madonnie, w której cała młodzież powiatu się 
kochała, co ją niecierpliwiło — miał dla niej najżywszą sympatię. Lubił jej rozmowę, zapatrywał 
się w piękne jej oczy, ale nigdy słówko żadne dwuznaczne nie wyszło z ust jego... 
   Gdy z wiosną już zaczęto mówić o wyjeździe Celestyna, który najprzód miał być w Zbyszewie, 
potem jechać do Warszawy, pani Zastawska posmutniała. Doktor utrzymywał, że chciała mu 
wmówić, ażeby Celestyna, osłabionego jeszcze, nie wypuszczał tak prędko. Konsyliarz zaś trochę 
gburowato miał odpowiedzieć zarumienionej pani: „Owszem, czas, ażeby sobie jechał, bo mu pani 
głowę zawrócisz, a to ani dla niej, ani dla niego nie będzie zdrowym. Ja, jako doktor, muszę 
profilaktyczne środki zapobiegające chorobie radzić państwu obojgu". 
   Milka pogniewała się trochę, ale to nie przeszkadzało jej, gdy czas wyjazdu się zbliżał, prawie 
co dzień pod jakimś pozorem zajeżdżać do konsyliarzostwa i zasiadywać się u nich bardzo uparcie. 
   Żona doktora, zdaje się, że coś więcej wiedziała od męża i brała stronę swej przyjaciółki tak 
dalece, iż po pana Celestyna posyłała potajemnie, gdy Milka przybyła, jej jednak o tym nie mówiąc 
wcale. 
   Ostatniego wieczoru, gdy Celestyn przybył się żegnać, panią Zastawska znalazł już siedzącą w 
kąciku i bardzo smutną. 
   Nie przyszła nawet wedle zwyczaju z nim się przywitać, a gdy się zbliżył, odezwała się, 
główkę podnosząc: 
   — Jak to niebezpiecznie do dobrych się rzeczy przyzwyczajać! Ot, ja nawykłam tak do 
pańskiego towarzystwa, że teraz... a! teraz nie wiem, jak się obejdę bez niego! 
   Celestyn podziękował jej pocałowaniem ręki, która w dłoni jego zadrżała. 
   — Pani moja — rzekł — na świecie wszystko, złe 
   i dobre, przesuwa się przed nami, nic nie trwa! Wierz mi, pani, że te wieczory spokojne, 
któreśmy tu na cichych spędzili rozmowach, i dla mnie najmilszym zostaną wspomnieniem. 
   — A! Pan sobie znajdziesz innych... — odparła cicho Milka — a ja — nikogo. 
   Głos, którym to mówiła, drżący był i rozrzewniony. Celestyn popatrzał na nią z uczuciem. 
   — Któż wie — rzekł powoli — spotkamy się jeszcze może. Ja miałem nawet stąd jechać do 
Zbyszewa, ale — dodał, wahając się — dowiedziałem się, że matka moja jest cierpiąca, muszę do 
niej pośpieszyć. 
   — Więc wprost do Warszawy? — pytała ciekawa Milka. 
   — Tak jest — ale potem zdaje się, że przyjadę i do Zbyszewa, gdzie spodziewam się znaleźć 
panią. 
   — A! pewnie! — podchwyciła z radością Zastawska. — Przyjedź pan tylko! Dotrzymaj 
słowa... 
   — Ale — dodała z uśmieszkiem smutnym — już w parku unikać będę spotkania, bo nas za nie 
oszkalowano... 
    
   Spojrzała na niego, Celestyn uśmiechał się smutnie. 
   — Kochana pani — rzekł — do niej się bezkarnie zbliżyć nie można... Jesteś bardzo piękną, 
każdy posądzony być musi, że dał się urokowi tej piękności pochwycić. 
   — O! tylko nie pan! — odparła Zastawska. 
   — Ja oprócz uroku piękności — rzekł Celestyn — śliczniejszą jeszcze duszę w niej 
uwielbiam... i bądź pani pewna, że gorętszej przyjaźni dla niej nikt nie ma. 
   Milka zarumieniła się, spojrzała mu w oczy, podała rękę i zamilkła. 
   Wieczór zszedł smutnie. Celestyn wyjeżdżał z jakimś przeczuciem nowego cierpienia, które go 
czekało. Doktor żałował miłego pacjenta, konsyliarzowa litowała się nad jego losem, a Milka łzy 
miała w oczach. 
    
   Przy pożegnaniu ścisnęła mu rękę, nic nie mówiąc, zatrzymała ją długo, rozpłakała się i 
uciekła. 
   Celestyn nazajutrz był już na drodze do Warszawy. Zmuszony się oszczędzać, bez sługi, na 
prostej bryczce przebył mil kilkadziesiąt, które go, osłabionego po chorobie, niewymownie 
zmęczyły. Na ostatniej stacji uczuł się niedobrze, potrzebował wypoczynku, a wiedział, że w 
pałacu go mieć nie będzie. Więc choć mu pilno było zobaczyć tę żonę, do której tęsknił — 
postanowił najprzód zajechać do dworku na Pragę i tam dzień wytchnąć jaki. Zbliżenie się do 
swoich było mu zarazem niewymownie miłe i smutne. Nie wiedział, jak znajdzie matkę... 
Zajeżdżająca bryczka wywołała na próg Leokadię, która stanęła w ganku, spojrzała na Celestyna i 
postrzegłszy w nim tak okropną zmianę, od wykrzyknienia się wstrzymać nie mogła. 
   Było to widmo Celestyna już tylko. Leokadia przerażona podała mu rękę, bo wysiadając z 
bryczki z trudnością się mógł utrzymać na nogach. Nie powiedziała mu, jakie na niej uczynił 
wrażenie, nie 
   chcąc go tym przestraszać, lecz ulękła się, aby matka na widok jego nie wydała się z tym, co 
uczuć musiała. 
   Zaprowadziła go więc do pokoju ojca pod pozorem, że pani Monika odpoczywa. Sama zaś 
pobiegła ją przygotować, że Celestyn nadzwyczaj jest — drogą zmęczony. 
   Rozpłakana z radości staruszka, która zaledwie o chorobie lekkiej wiedziała, przyszła zaraz 
powitać syna. Szczęściem mrok był w pokoju, a ona niedowidziała. Głos tylko znalazła 
zmieniony. 
   W istocie wszystko się w nim zmieniło, były to resztki złamanego na zawsze człowieka. Siły 
młodości nawet nie mogły go podźwignąć, utrzymywały tylko gasnące życie. 
   Nie chcąc dać poznać po sobie ani znużenia, ani smutku, Celestyn starał się być wesołym; 
opowiadał, co mógł 
   znaleźć najzabawniejszego, i matkę potrafił tym uspokoić — ale nie Leokadię. 
   Chciała ona go zatrzymać dłużej we dworku — lecz Celestyn od razu zapowiedział, że dłużej 
nad jeden dzień odpoczywać nie może. 
   Mówiliśmy, że przy pogrzebie ojca przyjaciel Michał wyręczał Celestyna. Znał on dawniej 
jego rodzinę i był wielbicielem wielkim panny Leokadii, która i pięknością, i rozumem łatwo serce 
pozyskać mogła. Pan Michał byłby się nieochybnie zakochał, czuł to, lecz, człowiek pozytywny, 
obrachowywał, że ubogo żenić się nie może. Choć więc czas mu bardzo schodził mile w 
towarzystwie siostry przyjaciela, unikał częstych odwiedzin. 
   Niekiedy tylko zapędzał się na Pragę, ulegając słabostce, i pod pozorem ofiarowania swych 
usług spędzał tam jaką godzinę. 
   Właśnie następnego dnia, gdy Celestyn bawił się w poobiedniej godzinie, Leokadia 
zarumieniona przywitała go w ganku i zaprowadziła do brata, ostrzegłszy, aby nie dał poznać po 
sobie wrażenia, 
   jakie na nim musi smutny stan przyjaciela uczynić. 
   Pomimo tej przestrogi Michał wszedłszy zmieszał się mocno, żal mu się zrobiło tej ofiary — i 
powitał go niewyraźnymi słowy... Celestyn rad mu był nadzwyczajnie i zawołał ściskając, że go 
sam Pan Bóg chyba tu sprowadził. 
   Michał wiedział wprawdzie o losach przyjaciela, słyszał, co powszechnie mówiono, o 
niektórych rzeczach na wpół dowiadywał się od panny Leokadii — ale to wszystko tak poplątane 
— niedokładne... iż potrzebowało objaśnień wielu... 
   Leokadia, czując, jak miłym być może dla Celestyna poufałe zwierzenie się przed Michałem, 
samych ich zostawiła. 
   Celestyn miał na sercu najprzód przyjaciela przeko— nać, że był jak najszczęśliwszym, że nikt 
oprócz familii nie zawinił przeciw niemu, że żona była najlepszą żoną, matka bardzo przyzwoitą 
świekrą i że on tylko sam wiele sobie miał do wyrzucenia. 
   Oczyszczał szczególniej Jadzię ze wszelkich zarzutów... 
   Michał słuchał z pewnym rodzajem politowania. 
   o tym, co się działo w pałacu, o jawnych konkurach księcia Eustachego, o projekcie rozwodu 
mówiło miasto całe. 
   Nie ulegało to żadnej wątpliwości, sam tylko Celestyn wcale o tym nie wiedział. Słuchając go, 
pan Michał ważył w sobie, czy lepiej jest nie uprzedzać go wcale 
   i dopuścić, aby go po przybyciu rzeczywistość jak obuchem uderzyła — czy otworzyć mu 
zawczasu oczy. 
   Stan zdrowia Celestyna — zdawało się Michałowi — czynił przygotowanie obowiązkowym. 
Rad był, że się tu znalazł opatrznościowo, i powoli rozpoczął rozmowę ostrożnie. 
   — Wszystko to, co mi mówisz — odezwał się — dziwnie jakoś jest w sprzeczności z tym, co tu 
ludzie bardzo bliscy księżny i żony twojej opowiadają. Że ty kochasz ją, o tym nie wątpię; ale nie 
widzę w niej czułości, gdy cię tak opuścić mogła. 
   — To są potwarze i z zupełnej nieznajomości prawdziwego stanu rzeczy tworzone wnioski — 
odezwał się Celestyn gorąco. — Ludzie plotą o tym, czego nie znają. Żona była i jest dla mnie 
najlepszą, pisuje do mnie ciągle. Potrzebowała kuracji i wyjechała z matką. Księżna Eufrezja jest 
dziwaczna, a córka czasem jej ulegać musi. 
   Michał zmilczał. 
   — Wierz mi — rzekł — że serce twoje poczciwe łudzi się... My tu wiemy w Warszawie 
wszystko, co się w domu księżny dzieje. Gdyby nikt inny, najlepsza przyjaciółka księżny, markiza 
Żulieta, rozpowiedziałaby i rozniosła... 
   — Bajki! — odparł Celestyn. — Ale cóż mówią? co mówią? 
   — Niech więc to będą bajki — odparł Michał. — Nie będę się upierał o to. Potrzeba wszakże, 
abyś o tych bajkach był uprzedzony... 
   — Mów, proszę — naglił Celestyn. 
   Michałowi z przykrością przychodziło zdzierać zasłonę z oczu przyjaciela. 
   — Mój drogi — rzekł — mówią powszechnie, iż się do rozwodu gotują... 
   Celestyn dobrodusznie śmiać się zaczął. Nosił zawsze przy sobie listy żony, dobył ich z 
pugilaresu ręką drżącą i położył przed przyjacielem. 
   — Na, masz, czytaj! — zawołał. 
   Machinalnie Michał wziął do ręki list na wierzchu leżący... Był on tak przerażająco suchy, 
zimny, martwy, tak widocznie z musu, czy litości pisany, że Michał, odczytawszy go, spojrzał 
tylko na Celestyna i ramionami poruszył. 
   — Przeczytaj go sam — rzekł — jest że tu najmniejsza oznaka czułości czy przywiązania? 
    
   Kormanowski wziął go w ręce... odczytał na nowo i położył zadumany. 
   — Ona nie ma zwyczaju rozpisywać się z serdecznościami — rzekł. —O to mniejsza; lecz 
rozwód jest po prostu niemożliwy... Może być w myśli matki, w rachubach familii, nie przeczę, 
lecz Jadzia na to nie pozwoli. Nie — nigdy! ja — także! 
   — A gdyby ona, dajmy na to, przez matkę i familię namówiona, zażądała go sama? Cóż byś 
począł w takim razie? — zapytał Michał. 
   — Nie wiem, bom nigdy nie przypuszczał nic podobnego — odezwał się Celestyn. — Jakaż 
przyczyna do rozwodu? Ja ją kocham... 
   Michał ramionami poruszył. 
   — Księcia Eustachego, którego znasz — rzekł cedząc — prowadzą na męża dla niej. Jest w 
łaskach wiel— 
    
   kich u pań obu, bywa tam codziennie, ledwie że nie mieszka. 
   Celestyn poruszył ramionami. 
   — Doskonale o tym wiem — rzekł z uśmiechem lekceważenia — ale to jest, z pozwoleniem, 
salonowy dudek, który bawi Jadzię, ona go nigdy na serio nie bierze. Może im być do posług 
potrzebny — może mu wygodnie je~'ć dobre obiady księżny; ale dla kobiety, jak ona — jak Jadzia, 
tak wykształconej, tak znającej ludzi — taki bąk kręcący się po salonach! Widzę, że nie znasz 
mojej żony... 
   — Powtarzam ci, co powszechnie powiadają — powtórzył Michał. — Przekonasz się sam 
wkrótce, czy to jest prostą potwarzą, czy też ma jaką podstawę. 
   — To nie ma sensu! — zakończył Celestyn. 
   — Zatem nie mówmy już o tym — rzekł Michał, ściskając go — i obyś nie miał powodu do 
zmartwienia. 
   — O rozwodzie nikomu się ani śniło! — dodał Celestyn — wprost brukowe plotki. 
    
   Na tym się skończyło. Kormanowski wcale nie poruszony tym, co za nikczemne potwarze 
uważał, był najlepszej myśli. Podżartowywał z miejskich próżniaków, którzy, nie mając nic do 
czynienia, komponują rzeczy niestworzone. 
   Michał zabawił do późna, po części dla przyjaciela, w części dla panny Leokadii, od której, ile 
razy tu przybył, oderwać się nie mógł. On i ona tak się jakoś w poglądach na świat, charakterach i 
temperamentach godzili, iż czas im schodził jakby na harmonijnym duecie. 
   Nazajutrz Celestyn dosyć rano wybrał się do pałacu. Myśl, że swą Jadzię zobaczy, ożywiała go 
i rozweselała. Zapomniał wszystkiego, co od niej i przez nią wycierpiał, dawna miłość 
spotęgowana dłuższym niewidzeniem napełniała biedne serce. Wyobrażał już sobie powitanie, 
radość jej i swoją, przyjęcie... 
   Stanąwszy przed pałacem, gdzie służba dosyć zdziwio— 
    
   na go przyjęła, jak stał, nie oznajmując się, z bijącym sercem pobiegł do Jadzi. Była to właśnie 
godzina śniadania. U stołu w saloniku młodej pani siedziała księżna matka, ona i — ranny dosyć 
gość Eustaszek. 
   Towarzystwo było bardzo ożywione, gdyż z dala śmiechy się słyszeć dawały, gdy blady, 
wzruszony pan Celestyn ukazał się w progu. Istny posąg Komandora... 
   Jadwiga, spojrzawszy na niego, krzyknęła i padła na krzesło, tak ją przeraził tą twarzą na pół 
trupią, księżna Eufrezja odwróciła się z gniewem, Eustaszek zerwał się z krzesła i stał, nie wiedząc, 
co począć. Trwało to chwilę. 
   Celestyn posuwał się ku Jadzi, która z niewymowną trwogą podała mu rękę i zimno wskazała 
mu krzesło! 
   — Któż tak wchodzi, nie oznajmując się? — odezwała , się posępnie. — Tak się 
nastraszyłam... 
   — Pan wyglądasz okropnie! — zawołała księżna — istotnie można się było nastraszyć... 
   Celestyn, prawie nie słysząc, co mówiono, patrzał na żonę, czekał na jakąś oznakę uczucia, na 
   uśmiech, półsłowo, wejrzenie. Jadzia, nadąsana, wsparta na ręku siedziała, patrząc w okno. 
   Niepotrzebny wcale Eustaszek chwycił kapelusz. 
   — Więc ja kuzynkę pożegnam i biegnę po sprawunki... Ukłonił się i zniknął. 
   Księżna matka chodziła, rzucając się i mrucząc coś po saloniku. Celestyn jeszcze oczu nie 
mógł odwrócić od żony. 
   — Jadziu! — odezwał się. 
   Jak rozbudzona młoda pani spojrzała ostro na niego, odsunęła się z krzesłem i poczęła głosem 
jakimś nienaturalnym. 
   — Wiesz, jak ja chorych się obawiam — jestem wrażliwa... Taki widok może mnie przyprawić 
o chorobę. Jak było można choremu... 
   — Ale ja zdrów jestem! — odparł Celestyn. 
   — Ale waćpan wyglądasz jak trup! — przerwała księżna. — Zobaczże się w zwierciadle. 
Jadzia — pan wiesz... 
   Celestyn zmieszany podniósł się z krzesła, chciał ją ująć za rękę, cofnęła się żywo. 
   — Proszę mnie nie dotykać! — zawołała. 
   — Cóż mam zrobić z sobą? — odezwał się tonem litość obudzającym. 
   Głos ten, postawa nieszczęśliwego zdały się wreszcie panią Jadwigę zawstydzać, że się tak 
okazała okrutną. Nim się zebrała na odpowiedź, matka poczęła żywo: 
   — Najlepiej waćpan zrobisz, gdy pójdziesz do łóżka i poszlesz po Landlera... 
   — Ja się nie czuję chorym! — powtórzył Celestyn. — Droga może tylko zmęczyła, śpieszyłem 
tak, aby Jadzię zobaczyć. 
   Żona ruszyła ramionami. 
   — Czułości wcale nie w miejscu — odezwała się stara księżna — najprzód potrzeba o tym 
myśleć, 
   aby być do człowieka podobnym... 
   Jadwiga przyszła nieco do siebie i łagodniejszym głosem dodała: 
   — Potrzeba, abyś się położył! Pisałeś, że jesteś zdrów, ale ten wiejski doktor nie umiał leczyć... 
Wyglądasz okropnie... w istocie zastraszyłam się. 
   — Jadziu! — wyjąknął Celestyn, jakby błagając litości. 
   Księżna porwała za dzwonek i gwałtownie zaczęła nim poruszać. 
   Kamerdyner wpadł jednymi drzwiami, drugimi panna Klara. 
   — Niechże dla... pana pokój przygotują natychmiast i — posłać po Landlera — odezwała się 
księżna. 
   — Pokój pański zajęty! — mruknął kamerdyner. Jadzia podchwyciła żywo: 
   — Jest przecież żółty na dole... 
   Kamerdyner wyszedł. Celestyn, którego się tak pozbywano, ciągle jeszcze zwracał się ku żonie, 
która unikała jego wzroku, a wreszcie, dawszy z dala znak Klarze, prędko wysunęła się do swojej 
sypialni, drzwi zamykając za sobą. 
   Pozostawszy sam z matką, Celestyn namyślał się, czy ma wyjść, gdy księżna się odezwała 
szorstko: 
   — Jadzia to odchoruje! Idź pan do swego pokoju... Przecież się pewne względy należą kobiecie, 
której pan znasz draźliwości... 
   Nic już nie odpowiadając, Kormanowski, którego ta scena przygnębiła, zwlókł się z krzesła i 
wolnym krokiem wysunął się z saloniku. 
   W głowie mu się tak pomieszało, iż przeznaczonego dla siebie żółtego pokoju, który znał 
dobrze, znaleźć nie umiał i potrzeba było, aby go do niego służący zaprowadził... 
    
   Tu w istocie położyć się musiał na kanapie, bo resztę sił postradał. Miałożby prawdą być, co 
mówił Michał? Tego nie mógł przypuścić nawet — zwalał winę na siebie, że się zjawił tak nagle i 
że serce Jadzi na widok śladów cierpienia, które nosił na twarzy, poruszyło się tak mocno... 
   Ona była talk wrażliwą! Był pewien, iż sama naprawi to wprędce — i okaże mu dawne 
przywiązanie. Mimowolnie uderzony tym, co mu po dwakroć powtórzyła księżna, że był do trupa 
podobny, przejrzał się w zwierciadle i po raz pierwszy przekonał się, że istotnie zestarzały był, 
wymizerowany, zmieniony. 
   Miałażby miłość być przywiązana do rumieńców i do zdrowia? — zapytał sam siebie i 
odpowiedzieć na to nie umiał. Było mu nad wyraz smutno. W domu tym, który powinien był 
swoim nazywać, czuł się obcym. Służba spoglądała na niego z jakimś wyrazem niechęci i wstrętu, 
    
   słuchano go jakby z musu... Wszystko, co otaczało, zdawało się nieprzyjazne... 
   Księżna w istocie posłała zaraz po Landlera, ale więcej jako po przyjaciela domu i pośrednika, 
niż po lekarza. Wydała rozkaz, ażeby gdy przybędzie, najprzód go do niej proszono. Czekała na 
niego we własnym gabinecie... 
   Po długim dosyć oczekiwaniu zjawił się doktor i zapytał najprzód, czy młoda pani nie chorą 
jest? 
   Księżna posadziła go w krześle, zamknęła drzwi, nie kazała wpuszczać nikogo. Widocznie 
zabierało się na jakąś ważną konferencję. 
   — Kochany konsyliarzu — odezwała się, przysiadając do niego z oznakami wielkiej 
niespokojności — jesteś od dawna przyjacielem naszego domu i dziś chcę cię prosić o dowód 
życzliwości swej dla nas. Możesz być naszym wybawcą — będziemy ci wdzięczni nad wyraz 
wszelki... Słuchaj, Celestyn powrócił — i Jadzia, zobaczywszy go, o mało nie padła z przestrachu i 
obrzydzenia. Powiadam ci, to trup chodzący. Patrzeć na niego bez wstrętu nie można. Wiesz, jak 
ona choroby i 
   chorych się boi, jaka nerwowa. Ta myśl sama, iż trup krok w krok za nią chodzić będzie i 
prześladować ją swoimi obrzydliwymi czułościami, o mało nie wywołała ataku... 
Niepodobieństwem jest, aby ona z nim żyła. Zobaczysz go... Wniósł się nam tu do domu — 
wypędzić go niepodobna, a żyć z nim na karku rzecz nieznośna. Ja na to pozwolić nie mogę. Jadzia 
mi zachoruje... Samo dotknięcie ręki tego człowieka... 
   — Ale cóż się z nim stało? — zapytał Landler. — Przecież młody jest i silny... jedna choroba 
nie mogła go tak obalić, zmienić? 
   — Zobaczysz go, zobaczysz — zawołała księżna gorączkowo. — Nie ma o czym mówić — 
dosyć, że Jadzia ma wstręt, boi się go, póki on tu będzie, chwili spokoju nie mamy... 
   Doktor zadumał się. 
   — Naturalnie, zobaczę go — rzekł — będziemy radzili. 
   — Na miłość Bożą — pracowała księżna — w jakikolwiek sposób trzeba go stąd wziąć. 
Wymyślić jakąś kurację, wody — co chcesz, byleśmy się my go pozbyli. 
   Landler popatrzał w sufit. 
   — Ale — cóż dalej ? — zapytał, widząc, że księżna gotuje się z czymś jeszcze wystąpić i sili na 
wynalezienie właściwego wyrażenia. — Cóż dalej? 
   — Nie mam co w bawełnę obwijać — odezwała się matka. — Znam Jadzię, pragnę jej 
szczęścia. Ona z tym człowiekiem, spętana, z tą kulą u nogi żyć nie może. Potrzeba ich rozwieść. 
   Landler popatrzał, czekając, czy więcej nie powie. 
   — Znajdziemy jej męża — dodała księżna — który zatrze wspomnienie tego nieszczęśliwego 
wybryku, bo go w młodości i niedoświadczeniu przebaczyć można. 
   Doktor ruszył się, jakby chciał odchodzić. 
    
   — Czekaj — rzekła księżna — na ciebie, kochany konsyliarzu, wkładam przyjacielski 
obowiązek, abyś mu wytłumaczył, przygotował go do konieczności rozwodu... Zrób, jak sam 
będziesz uważał... Daj mu do zrozumienia, że nie może nas swoją chorobą, swoim widokiem 
zamęczać, zabijać. Jeżeli potrzeba będzie jakich ofiar, ja z własnego majątku gotowa jestem... 
   — O ile go ja znam — podchwycił Landler, który zimno słuchał gorączkowego wykładu 
księżny — o ile ja go znam, o niczym podobnym mowy być nie może... 
   Księżna poruszyła ramionami. 
   — Przygotuj go — rzekła — wytłumacz mu, by się Jadzi nie narzucał. Ona widoku jego znieść 
nie będzie mogła... 
   — Lecz jeśli wyzdrowieje? — wtrącił Landler — przecież nie ma lat trzydziestu. 
   — Niech sobie wyzdrowieje, wypięknieje — prze— 
    
   rwała księżna żywo — my na to czekać nie możemy i nie chcemy. Otwarcie powiadam, jako 
matka, chcę korzystać z tego, że jest dziś odstręczający i — pozbyć się go, pozbyć á tout prix. 
   — Pani Jadwiga jest w tymże usposobieniu co księżna? — zapytał Landler. 
   — Tak — odparła stanowczo matka. — Naturalnie ona tego tak jasno i otwarcie nie powie, lecz 
ja ją znam. Miłość dla niego, gdyby nawet był jej ślad jakiś pozostał, ustąpiłaby dziś przed tą 
obrzydliwością, jaką w niej wzbudził. Będzie szczęśliwa, gdy się go pozbędziemy... 
   Wstał doktor i jakby czując nieprzyjemne brzemię, które na niego włożono, ociągając się, 
wybierał wyjść. Dumał. 
   — Spełnię, co mi księżna poleca — rzekł — jednakże uprzedzam, że muszę to wykonać 
stopniowo, przygotowując go, oszczędzając. Niepodobna chorego — jeśli w istocie chory, dobijać 
tak przykrym wyrokiem. 
   Księżna poruszyła się, nic nie mówiąc i nie bardzo uznając potrzebę oszczędzania, nie śmiała 
się 
   jednak odezwać. 
   Landler grzecznie, lecz chłodniej niż zazwyczaj, rozstał się z nią, odebrawszy rozkaz, by po 
widzeniu się z Celestynem przyszedł raport zdać księżnie. 
   Usiłując twarzy swej nadać wyraz wesoły, doktor wszedł do żółtego pokoju. Był on 
przyjacielem domu, lecz nie tak dalece, aby za dobre uznawał wszystko, co się w nim działo. 
Akomodujący się chętnie w małych rzeczach swoim możnym pacjentom, miał przecież sumienie i 
charakter szlachetny. Postępowanie tak bezwzględne z biednym człowiekiem oburzało go. 
   Celestyna zastał jeszcze spoczywającego na kanapie, ubogie jego tłumoczki właśnie zniesiono, 
a że nie było ich komu rozpakować, stały nie ruszone. Jednym spojrzeniem na pacjenta Landler 
zrozumiał stan jego. Długie 
   doświadczenie dozwalało mu z oznak zewnętrznych poznać łatwo, co się z organizmem działo. 
W istocie Celestyn był ruiną, jeżeli nie obrzydliwą, jak mówiła księżna, to przerażającą. Nie był to 
jednak stan zrozpaczony... ratować można było i potrzeba. 
   — Cóż to? niezupełnie zdrów nam pan powracasz? — zapytał, biorąc go za rękę i 
przytrzymując ją — osłabienie drogą? co? 
   — Talk sądzę — odparł z uśmiechem Celestyn — osłabienie. Zresztą, chorym się nie czuję. 
Zostało mi po przebyciu choroby to, co każda po sobie zostawia — pewna dezorganizacja... 
   Doktor usiadł, pilno się wpatrując w niego; wziął za puls, który bił gorączkowo. Oczy patrzały 
źle, wpadłe były a zaognione... 
   — Spoczynku, spoczynku najprzód potrzeba — odezwał się lekarz — dla ducha i dla ciała. To 
najpierwszy warunek — no i lepszego powietrza, niż u nas, w Warszawie. Należało na wsi 
pozostać. 
    
   — Stęskniony byłem! — westchnął Celestyn. 
   — Pańska żona — począł doktor — jest tak wrażliwa... Księżna mówiła mi, iż zmizerowanie 
pańskie niezmiernie ją uderzyło... 
   — Tak, tak — rzekł Celestyn — ale ja tego nie mogłem przewidzieć, a sercu mojemu tak było 
potrzeba... 
   Landler siedział jak na żarzących węglach; nagle wstał z krzesła i począł się przechadzać. 
   — Pan tu pozostać nie możesz — rzekł — i dla pana, i dla żony byłoby to... groźnym... Im 
czulszym będziesz, tym... się to mocniej odbije w organizmie... podbudzających wszelkich wrażeń 
potrzeba unikać. Ja bym panu radził albo do wód, lub do jakiejś klimatycznej z lepszym 
powietrzem stacji, a czym prędzej, tym bezpieczniej. 
   Celestyn milczał, nie chcąc się przyznać, że mu stan jego funduszów myśleć o tym nie 
pozwalał. 
    Milczenie trwało czas jakiś, aż Kormanowski począł: 
   — Ja się tak źle nie czuję — trochę wypoczynku znajdę i tu... posiedzę parę dni w domu, a 
potem interesa zapewne zmuszą na wieś... Są obowiązki. 
   — Ale najpierwszy ze wszystkich, abyś pan zdrowie ratował — rzekł Landler. — Nie ma się 
czego obawiać zbytnio — jednakże i zaniedbywać nie godzi. Pan potrzebujesz nieodzownie pilnej 
opieki i kuracji. Dla jego zdrowia życzyłbym gdzieś wyjechać. 
   — Żona moja... — przerwał Celestyn. 
   — Z żoną się trzeba rozstać na czas jakiś — dodał Landler — pan ją kochasz, będziesz miał 
nieustanne powody niepokojenia się, poruszania... Ona jest wrażliwa... Nie! nie! pan tu pozostać 
nie możesz... 
   Jakiś czas Celestyn nie odpowiadał, zapatrzył się w okno, zadumał, potem zwrócił się do 
Landlera z uśmiechem: 
   — Doktorze — widziałeś księżnę Eufrezję? Doktor nie zaprzeczał. 
    — Mówiła ci, że się chce mnie pozbyć przez troskliwość dla córki? 
   Zmieszał się Landler, lecz tak postawiona kwestia ułatwiała mu wnijście in medias res. 
   — No — tak! — rzekł — gadajmy otwarcie. 
   — Proszę! — zawołał Celestyn. 
   — Księżna jest niespokojna o córkę, na której widok pański miał uczynić wrażenie bardzo... 
przykre... 
   Celestynowi przychodziło teraz na myśl, co mu Michał opowiadał: rzeczywistość smutna 
narzucała mu się coraz silniej — łudzić się dłużej nie mógł. 
   — Chcą, abym im zszedł z oczu? — odezwał się smutnie. — Słuchaj, kochany doktorze, 
przede wszystkim ja muszę się przekonać, że to nie jest wymysłem matki, ale wolą Jadzi, 
potrzebuję sam mówić z nią. Jeżeli to nie— 
    
   możliwe — proszę cię, abyś był łaskaw ty — widzieć się z nią i posłyszeć z jej ust... 
   Nie dokończył Celestyn — Landler podszedłszy do niego, chwycił go za rękę i serdecznie ją 
ścisnął. 
   . — Odwagi, odwagi, panie Celestynie! Idę natychmiast do żony pańskiej, musi mi 
kategorycznie powiedzieć, czego chce. Chwila ta może być stanowcza dla was i dla nich. Lepiej, 
niż się dręczyć wzajemnie, koniec położyć fałszywej sytuacji. 
   — Chciałbym sam mówić z Jadzią — powtórzył Celestyn — i z jej ust posłyszeć. 
   — Postaram się o to — idę — odparł doktor mocno przejęty i poruszony. — Czekaj pan na 
mnie, powracam... ale proszę, proszę być spokojnym. 
   — Widzisz, jestem spokojny — odezwał się smutnie Kormanowski — zrezygnowany jestem 
na wszystko, bo ją kocham i chcę widzieć szczęśliwą. Tak — kocham ją. 
   Landler już wychodził. Oczekiwała na niego niecierpliwie księżna i podbiegła, zarzucając 
pytaniami. 
    
   — Księżna mi przebaczy — ale przede wszystkim muszę mówić z panią Jadwigą. 
   Oburzyło to matkę i nadąsała się na doktora. 
   — Tak — chodźmy do niej razem... chodźmy. Młoda pani jeszcze była w swej sypialni, tak 
znękana 
   rannym spotkaniem, że się ubrać nie mogła i służące odprawiwszy, siedziała w jakimś 
osłupieniu — gdy matka Landlera do niej wprowadziła. Podniosła głowę, spojrzała i — czekała. 
   — Byłem u pana Kormanowskiego z polecenia księżny — począł doktor. — Jest osłabiony, 
potrzebuje spoczynku, tłumaczyłem mu, że powinien by go szukać gdzie indziej... Będzie 
posłuszny i doktorowi, i życzeniu pań — ale chciałby z ust jej (wskazał Jadzię) wyrok swój 
usłyszeć... Mnie się zdaje, że gdy tak rzeczy stoją, jak tu znajduję — dla obu stron otwarte 
rozmówienie się 
    
   i rozstrzygnięcie... byłoby najlepszym. Będziesz pani miała siłę to wykonać? 
   Księżna chciała coś wtrącić, doktor przeszkodził. Jadzia siedziała, wahając się. 
   — Moje dziecko — zaklinam cię! — zakrzyczała napastliwie matka — miejże odwagę 
potrzebną raz te więzy nieznośne potargać. Raz na zawsze... Powiedz mu, że z nim żyć nie 
możesz... Dość tych ofiar dla niego... Trzeba ratować siebie — i mnie! bo ja tobą żyję. 
   Rzuciła się córce na szyję. 
   — Jadziu — męstwa i otwartości! Miałaś odwagę wystąpić przeciw mnie i rodzinie, gdy się ten 
nieszczęsny związek kojarzył; miejże je, gdy potrzeba go zerwać i gdy to czujesz sama. 
   Jadwiga wstała z krzesła. 
   — To pewna — odezwała się, zwracając się ku doktorowi — że ja... ja bym umarła, patrząc na 
niego... Jest okropny... jest chory... ja nie mogę... ja... 
   — Po prostu jest obrzydliwy! — dodała księżna. Doktor słuchał niemy. 
    
   — Im prędzej, tym lepiej dla obojga — rzekła księżna. — Przyprowadź go tu, doktorze, bądź 
świadkiem... 
   Landler spojrzał na Jadwigę, która nic nie mówiła, ale nie sprzeciwiała się. Zwrócił się ku 
drzwiom... 
   Oczekiwanie trwało chwilę, księżna ściskała czule, gorączkowo swą jedynaczkę, szepcząc jej 
coś do ucha... 
   Na koniec dał się słyszeć chód i doktor wprowadził jeszcze bledszego i straszniej niż rano 
wyglądającego Celestyna. 
   Jadwiga unikała spojrzenia na niego. 
   — Kochana Jadziu — odezwał się, chcąc do niej zbliżyć, lecz ze strachem cofnęła się młoda 
pani. — Doktor mi oznajmił, że potrzeba, abyśmy porozumieli się, przychodzę po twe rozkazy... 
   Głos mu drżał. 
    
   — Sam widzisz — poczęła, nie podnosząc oczu żona — że — my już z sobą żyć nie możemy. 
Jesteś strasznie chory, ja tego widoku znieść nie mogę, to nad moje siły... 
   — Mam się oddalić, dopóki nie wyzdrowieję? — spytał Celestyn cierpliwie. 
   — Wyzdrowieję! — podchwyciła matka. — Waćpan możesz wyzdrowieć, ale nie odzyskasz 
nigdy całkowicie zdrowia tak, aby pożycie z nim było możliwe... Po co się tu łudzić? Trzeba się 
rozstać raz na zawsze... 
   — Na zawsze! — jęknął Celestyn, zwracając się do żony. 
   — Tak jest! — potwierdziła głosem stłumionym. Kormanowski przygnębiony nie umiał 
odpowiedzieć. 
   — Więc separacja! — zamruczał, ledwie mogąc przemówić. — Jest to dla mnie wyrokiem 
strasznym, lecz jeśli szczęście twoje wymaga... 
   — Co za separacja! — zawołała księżna. — O separacji nie ma mowy, ona powinna być wolna 
— 
   rozwód i po wszystkim. 
   Jadwiga milczała. 
   — Na rozwód ja się nie zgodzę nigdy — odparł cicho Celestyn. — Przysiągłem nie opuścić do 
śmierci i dotrzymam mej przysięgi. Jeżeli zdrowie wymaga, abym się oddalił — pójdę, nie 
będziesz patrzała na mnie; ale... zostanie mi nadzieja... 
   — Żadnej waćpan mieć nie możesz nadziei — wtrąciła księżna. — Nie ma się czym łudzić. 
Separacja nie zdała się na nic, kula u nogi pozostanie... Ja nie pozwolę na to. 
   — A ja na rozwód — nigdy! — dodał Celestyn spokojnie. — Ja kocham i przysiągłem. 
   Młoda pani stała jak słup. 
   — My to rozumiemy dobrze — poczęła księżna, tracąc cierpliwość i pomiarkowanie — 
waćpan nie masz resursów pono żadnych, a ten, który miał szczęście zwać się mężem mojej córki, 
z głodu umierać nie powinien. Myśmy gotowi zapewnić mu egzystencję dożywotnią. 
   Wyrazy te księżny były jakby piorunem, który dotąd zrezygnowanego, odrętwiałego raził 
człowieka i w mgnieniu oka go zmienił. Podniósł głowę, twarz mu się zarumieniła, wyprostował 
się dumnie. 
   — Mościa księżno! — zawołał — ja wszystko znoszę, oprócz tak obelżywych propozycji. 
Grosza jednego nie wziąłem z tego, com miał w ręku dla siebie; żyłem z tego, co mi zostawił ojciec, 
nie tknąłem nic waszego i gdybym w istocie miał umierać z głodu — od was nie wezmę nigdy 
nic... 
   Wyrzekł to z taką dumą i gwałtownością, że księżna się nastraszyła. Nigdy go takim nie 
widziała. Głos mu drżał, ale rosnął coraz. 
   — Mościa księżno — dodał — straciłem wszystko, poświęciłem wszystko, cierpiałem wiele, 
bom kochał i kocham — ale podłości nie dopuszczę się nigdy, a podłością by było sprzedać tę 
wolność, której się domagacie dla mojej żony. Ona dla mnie zostanie żoną zawsze, choćby mnie za 
męża mieć nie chciała. A zatem, jeżeli chcecie mnie wypędzić, separacja — rozwodu nigdy. 
   Słów tych domawiając, zakaszlał się, osłabł i doktor podał mu rękę, aby go podtrzymać. 
Gwałtowność, z jaką wystąpił, do wściekłości doprowadziła księżnę, a na Jadwigę podziałała także 
nie tak, jakby się domyślać było można. Wywołała w niej gniew tylko. 
   — Zdaje mi się — odparła dumnie — że do rozwodu niekoniecznie potrzeba będzie pańskiego 
zezwolenia... Ja z chorym żyć, na chorobę patrzeć nie mogę... to dosyć. 
   Celestyn po wystąpieniu żony tak wyraźnym zamilkł długo. 
   — To jasne — rzekł po namyśle — a zatem, żegnam cię, Jadwigo... Powtarzam ci tylko jeszcze 
z pożegnaniem, że cię kocham i kochać nie przestanę. Ludzie źli uczynili 
   cię nielitościwą, ale serce się twe odezwie, uczujesz, jak byłaś okrutną... 
   Odwrócił się ku drzwiom i nie spojrzawszy na księżnę, która się rzucała jak szalona, począł 
szukać klamki dłonią drżącą. Doktor musiał mu pomóc do otwarcia drzwi, a widząc go osłabłym i 
chwiejącym się, wyszedł z nim razem. 
   W żółtym pokoju tłumoki stały jeszcze nie rozpakowane. Celestyn zadzwonił, aby mu 
sprowadzono powóz, miał w ręku kapelusz podróżny, przyjść jeszcze do siebie nie mógł. Landler 
uspakajał go na próżno cichymi słowy. Nie zdawały się one na nim żadnego czynić wrażenia. 
   — Panie Celestynie — szeptał mu — nie narzucam tu mojego zdania... — lecz pozwól sobie 
powiedzieć, że postanowienie twe niedopuszczenia rozwodu czyni cię niewolnikiem i ich pęta... 
jest to półśrodek... Widzisz sam, że tu się już niczego spodziewać nie można... 
   — Na rozwód nie pozwolę — odparł Celestyn — to moje ostatnie słowo, możesz go im 
powtórzyć. 
    
   — Cóż robisz z sobą? 
   — Jadę na Pragę do matki — rzekł Celestyn — pozostanę tam, dopóki nie znajdę zajęcia... 
schronienia... nie wiem. 
   — Najprzód uspokojenia... — dodał Landler. 
   — Tego wola dać nie może... 
   — Daje czas... — rzekł doktor. 
   Powóz zatoczył się przed ganek, z pośpiechem gorączkowym Celestyn kazał znosić tłomoki, 
siadł co prędzej i nie spojrzawszy już na stojącego w ganku Landlera — ruszył, żegnając pałacyk 
na zawsze. 
   Po wyjeździe Celestyna matka i córka długo siedziały martwe na pozór, ale nie mogąc 
ochłonąć z gniewu. Księżna podawała krople i zapachy, tuliła i całowała swe 
    dziecię, w duszy klnąc człowieka, którego pokonać nie mogła... 
   Z wolna drzwi otworzył Landler i wszedł, domyślając się, że będzie potrzebny. Obawiał się 
ataku nowego, lecz gniew mu zapobiegł. 
   Pani Jadwiga była oburzona, podraźniona — nic więcej. 
   — Wyjechał — rzekł Landler chłodno — mogą więc panie być spokojne. Rzecz tak jak 
skończona. Powiedział mi tylko raz jeszcze stanowczo, że na rozwód nigdy nie zezwoli. 
   — A my się o pozwolenie jego pytać nie będziemy! — wybuchnęła księżna. 
   Nie było sprawą doktora dłużej tę kwestię roztrząsać; zaleciwszy uspokojenie, chciał się 
oddalić, gdy księżna, ująwszy go pod rękę, wyprowadziła aż do progu, zaklinając, aby to, czego 
był świadkiem — pomiędzy nimi zostało. 
    Mogła zresztą pewną być swego, bo Landler słynął z dyskrecji nadzwyczajnej. 
   Wypędzony od śniadania przybyciem niespodzianym męża książę Eustachy na czatach był 
około pałacu. Chciał upatrzyć chwilę, ażeby się wcisnąć do księżny, a nie życzył spotkać się z 
Celestynem. Nie spodziewał się, ażeby tak rychło rozstrzygnięcie nastąpić mogło. Usadowiwszy 
się naprzeciw w restauracji, nie spuszczał z oka bramy, widział przyjeżdżającego Landlera i 
nadchodzący powóz, który Celestyna z jego pakunkiem wywiózł z pałacu. Zaledwie oczom swym 
wierząc, książę Eustachy natychmiast pośpieszył do księżny, która córkę położywszy, sama 
chodziła po gabinecie swym, trzeźwiąc się i mrucząc do siebie. 
   Zjawienie się Eustaszka powitała wykrzykiem. 
   — Wiesz, mieliśmy scenę! — zawołała — Landler nam niby usłużył — „ten pan" wyjechał 
bezpowrotnie. Ale 
    
   cośmy z nim mieli — tego opisać nie potrafię. W ostatniej chwili napadł na mnie, gdym mu 
indemnizację zaofiarowała. Mało mnie nie zjadł. Zdemaskował się z całą swą złością i 
charakterem... Powiada, że na separację się godzi, ale na rozwód — nigdy! Jak gdybyśmy 
pozwolenia jego na to potrzebowali! 
   Eustaszek głową potrząsał. 
   — Jednakże to może skomplikować nieco sprawę — rzekł smutnie. 
   — Jadzia znalazła się heroicznie, tak jak to ona umie, kiedy chce. Powiedziała mu wręcz, że z 
nim żyć nie może i nie będzie... Cartes sur table! 
   — Aż do tego przyszło! — zawołał uradowany książę. — O! Jadzia, Jadzia ma tyle energii... 
   — Przyznaję się, żem się lękała, aby jej nie poruszył, bo się odzywał strasznie patetycznie, ale 
się źle obrachował — dała mu odprawę... 
   — Z tym wszystkim — dorzuciła księżna, trąc włosy i mnąc ubranie na sobie — co tu robić? co 
   dalej? 
   — Ano — proces rozwodowy! — rzekł książę — rzecz nieunikniona. Landler da świadectwo, 
iż żyć z nim niepodobna — wstręt, obrzydzenie... 
   — Zresztą — wtrąciła nagle księżna Eufrezja — nie chce od nas nic, to, cośmy jemu dać mieli, 
damy na rozwód. Niech kosztuje, co chce, a otrzymać go musimy. Pójdziemy do Rzymu, gdy 
potrzeba. 
   Książę, który już, widać, konferował w tym przedmiocie z ludźmi kompetentnymi, szepnął 
cicho: 
   — Oprócz tego, że życie z nim jest niepodobieństwem, mnie się zdaje, że w ślubie znajdzie się 
jakaś vice de forme, tak że on uznany być może za — nieważny. 
   Zaledwie zrozumiawszy, co mówił książę, wzdrygnęła się księżna. 
   — Co pleciesz! — krzyknęła — przecięż żyli ze sobą, to nie może być — to by było... Eustachy 
ruszył ramionami. 
   — Połowa rozwodów nie otrzymuje się inaczej — dodał nieśmiało. — C'est recu... 
   Młoda pani dnia tego nie wyszła do obiadu, Eustaszek pozostał przy księżnie i doczekał się jej 
dopiero wieczorem. Zjawiła się z postawą dumną męczennicy znękanej, ale niosącej cierpienie 
swe heroicznie. Nie mówiła nic o porannych wypadkach, umyślnie rzeczy wyprowadzała obojętne 
na stół, ale wejrzenia jej wyrażały, że myślami była gdzie indziej. Księżna dla córki udawała 
wesołą, chociaż w duszy niepokój miała. Szukała jakiegoś środka, aby jeszcze działać na Celestyna 
i zmusić go do powolności. Pocieszała się wreszcie tym, że człowiek ten schorowany żyć nie może. 
Śmierć jego była ze wszystkiego najpożądańszą, oszczędziłaby wiele kłopotów i pieniędzy. 
   Księżna tak naiwnie sobie jej życzyła i tak mało z tym się ukrywała, że nazajutrz oczekiwała 
Landlera z niecierpliwością, aby zasięgnąć jego rady, czyby na to rozwiązanie nie lepiej czekać 
było, nie rozpoczynając pro cesu. 
   Doktor przybył ze zwykłą wizytą dla przekonania się o stanie zdrowia młodej pani i znalazł ją 
nadspodziewanie dobrze, księżna na ustęp go wzięła. 
   — Mój konsyliarzu — szepnęła — ty masz oko tak trafne, tyle doświadczenia... powiedzże ty 
mi, proszę, tak poufnie: jak ci się zdaje, czy ten człowiek żyć może? Długo on pociągnie? 
   — Kto? — zapytał Landler, choć się dobrze domyślał. 
   — A! — ten pan, wiesz — dodała z trochą niecierpliwości. 
   — Kormanowski! 
   Landler się namarszczył. Wstręt, jaki w nim budził ten egoizm, skłonił go do odpowiedzi może 
niezupełnie zgodnej z przekonaniem wewnętrznym, ale złośliwej umyślnie. — Kormanowski — 
dodał po namyśle — zmiłuj się wasza książęca mość! Ten człowiek sto lat żyć może. 
Wymizerowany, zbiedzony, ale organizm, choć nadwątlony — cały. Egzaminowałem go wczoraj, 
nic mu nie będzie! Młody jest, siły tam śpią, tylko je rozbudzić. Trochę spoczynku, trochę 
pokrzepienia... wydobrzeje, utyje i —• powiadam pani, sto lat żyć może. 
   Księżna ręce załamała. 
   — Zmiłuj się, wygląda jak trup! — krzyknęła. 
   — Ale to nic nie dowodzi! Rzecz przejściowa, chwilowa, stadium rekonwalescencji. Dać mu 
dobrego bifsztyku, starego wina, pobudzić siły — powiadam pani — ani go będzie poznać. 
   Księżna umilkła. Doktor ciągnął dalej, jakby nie rozumiał, o co chodzi. 
   — O życie najmniejszej nie ma obawy, mogę za to ręczyć, natura silna i nie ma lat trzydziestu! 
   Nie było już o tym mowy. Doktor, w duszy się uśmiechając, pożegnał się bardzo grzecznie. 
    Co się działo z Jadzią — tego nawet matka, znająca ją tak dobrze, nie mogła się dobadać. W 
duszy jej odbywała się walka, mało dająca się widzieć na zewnątrz. Chodziła, drapując się w 
męczeństwo swe zawsze, lecz smutek był na czole. Sama powiedziała Celestynowi w chwili 
podrażnienia, że rozwodu żąda i żyć z nim nie może, miała wstręt i odrazę do chorego, lecz 
wspomnienie pierwszej miłości, dni tych burzliwych a rozkosznych, które z nim przeżyła, podróży 
do Włoch, pełnej epizodów idealnych — żal w niej budziło. W duszy czuła się winną; widziała, że 
on był czysty i padł jej ofiarą. 
   Czasem zrywała się, jakby chciała przywołać go na nowo, przemóc się, być dla niego żoną 
pełną poświęcenia i czułości; potem duma, lenistwo jakieś ducha, urok tego życia pustego, 
owianego kadzidłem pochlebstw i hołdami — strącały ją z wysokości. 
    Tak było wygodnie żyć dla siebie tylko, mieć na posługi Eustaszka, całą rodzinę jako dwór, 
matkę uśmiechniętą u boku... Znała ona teraz całą nicość tego, którego sobie wybrała, całą 
wyższość tego, którego mu poświęciła —• lecz daleko było milej rozkazywać, dać się wielbić, niż 
stać na równi i czuć, jeśli nie potężniejszego (bo za takiego nie uznawała nikogo), to bliższego 
siebie umysłem i duchem. 
   Walka więc wypadała zawsze na korzyść miłości własnej, a w rozpieszczonej istocie inaczej 
ona nigdy rozstrzygnąć się nie mogła. Trochę jej żal było tego Celestyna, tak opuszczonego, 
złamanego na zawsze, a kochającego ją jeszcze — lecz nie byłże opłacony tym szczęściem, 
którego z nią doznał i którego wspomnienie mu pozostawało? 
   Księżna matka nie miała spoczynku ze sprawą rozwodową. Nie mówiąc nic córce, rozpoczęła 
wstępne kroki, używając do rady pierwsze powagi konsystorskie i prawnicze... Nie tajono jej, że 
sprawa była bardzo trudna, kosztowna i nader długiego wymagająca czasu. Była z wielu względów 
drażliwa. 
   Landler, wezwany znowu, aby wydał świadectwo niemożności pożycia, wyłożył księżnie, iż 
jego, jako domowego lekarza, zaświadczenie dostateczne nie będzie, że musi nastąpić badanie 
urzędowe, a co się tycze treści aktu, objawił skrupuł, bo znajdował, że ściśle biorąc, stan pana 
Celestyna nie jest ani odrażający, ani uniemożliwiający pożycie. 
   Księżna połajała go, jako pedanta niepotrzebne wyszukującego trudności. 
   — Mościa księżno — dodał Landler — o poświęceniu mym dla domu państwa wątpić się nie 
godzi; ja uczynię wszystko, co można — ale sam stanowić o tym nie mogę... 
   Prawnicy znajdowali, że separacja była w istocie łatwa do uzyskania — ale rozwód trudny... 
   — A co mi po separacji! — wołała księżna — oni i tak są separowani, bo ten jegomość nie 
będzie się do nas na próg ważył, ale Jadzię potrzeba wydać za mąż... Jej szczęście, zdrowie — tego 
wymaga, a dla mnie to też kwestia życia lub śmierci... 
   Siedząc i dowiadując się o wszelkich stosunkach Celestyna, przez które by na niego wpłynąć 
było można, księżna dowiedziała się o przyjaźni pana Michała. Ojciec jego, pan radca, był jej 
znajomym z daleka, a bliżej hrabiemu senatorowi. Natychmiast więc baterie rozstawione zostały 
dla ostrzelania pozycji. Senator listem uproszony wezwał pana radcę i zobowiązał go, aby synowi 
polecił energiczne działanie... 
   Radca, biurokrata w całym znaczeniu wyrazu, był zarazem jako człowiek prywatny 
dowcipnym i złośliwym. Na urzędzie nikt by w nim nie poznał tego ducha swobodnego, który się 
budził dopiero, gdy radca znalazł się poza szrankami biura, w kółku dobrych swych przyjaciół i 
znajomych. Uśmieszyło go to, iż miał z polecenia senatora przez syna mieszać się do sprawy 
prywatnej, do 
   intrygi! 
   Bawiło go to, że mógł sobie zrobić niewinną igraszkę... bo wiedział, że Michał dla żadnego w 
świecie senatora przyjaciela nie poświęci. Spodziewał się też może pokrzywdzonemu i 
nieszczęśliwemu, nad którego losem ubolewał — usłużyć. 
   Wieść o czymś, co zaszło w pałacu między mężem a żoną, pomimo zalecanego wszystkim 
milczenia, przez same sługi, które były świadkami odprawy pana Celestyna, rozeszła się zaraz po 
mieście. Wprawdzie mówiono głucho o czymś, szczegółów nie wiedząc, lecz faktem było, że 
przybył mąż i w godzinę potem został zmuszony wyjechać, pomimo że się wydawał cierpiący. 
Służba, prawie zawsze stojąca po stronie mocniejszego i obawiająca się dość surowego pana 
Celestyna, radowała się z tego wypadku. Powiadano z pociechą, że już nie powróci, iż za— winił 
coś i grubo i że mu się na oczy pokazywać zakazano. 
   Gadaniny te tak były dziwaczne i różne, iż niewiele z nich prawdy wyrozumieć było można, ale 
tym większą obudzały ciekawość. Familia dokładniej zawiadomiona została przez księcia 
Eustachego i jednogłośnie pochwalała energiczny występek księżny i pani Jadwigi. Ani jeden głos 
nie podniósł się za nieszczęśliwym, którego obrzucono potwarzami najniegodziwszego 
prowadzenia się, przywłaszczania funduszów, rozrzutności. 
   Rymund, który był w Warszawie, z ust książątka dowiedział się o wszystkim. Nie okazał po 
sobie żadnego współczucia dla Celestyna, zamruczał coś, ruszył ramionami i głową potrząsł. 
   Ale nazajutrz zaraz w godzinie przyjęć zameldował się do księżny, która go nie lubiła, choć 
obawiając się ostrego języka, nie okazywała mu tego. 
   Zobaczywszy go, księżna zlękła się, aby jej nie czynił wymówek, ale Rymund wszedł z twarzą 
bardzo wesołą i powitał gospodynię z nadzwyczajną grzecznością. 
   — Przychodzę — rzekł — waszej książęcej mości i pani Jadwidze powinszować odniesionego 
świetnego zwycięstwa. Słyszałem, żeście się państwo tego intruza pozbyli? 
   Księżna się zmieszała trochę, posądzając go o ironię, choć Rymund wcale nie miał miny 
szyderskiej. 
   — Kochany kuzynie — odezwała się słodko, przymilając — dla mnie szczęście Jadwisi jest 
wszystkim. Ona nie mogła znieść, człowiek schorowany, obrzydliwy, wstręt obudzający. 
Musiałyśmy... 
   — I doskonale się stało — odezwał się Rymund. — Niech to będzie dla drugich takich 
ichmościów nauką, aby się do domów o wysokich progach nie cisnęli. Dobrze mu tak! Ma, na co 
zasłużył. 
   Gospodyni spojrzała mu w oczy — mówił poważnie i serio. — Pyszałek wart był ukarania — 
dodał Rymund. — Darł nosa do góry strasznie. Wiem z największą pewnością, że aby żony 
pieniędzy nie tknąć, do ostatka się zrujnował, do grosza. Gdzież to kto widział, aby w małżeństwie 
zachowywać taką funduszów kontrolę! Ale to była harda dusza w ubogim ciele. 
   Księżna się zarumieniła mocno. 
   — To nie może być! — zawołała. 
   — Ale tak jest. Chlubił się z tym — rzekł Rymund — trzymał ściśle regestra. Ho! ho! 
człowieczek był niebezpieczny... Dobrze mu tak! Bardzo dobrze. Zdrowie stracił, odebrawszy 
naukę od familii i rozchorowawszy się z tego, a dogorywający i zrujnowany będzie teraz żył na 
łasce siostry. Daliście mu naukę, co się zowie! 
   Rymund się śmiał z udaną dobrodusznością; księżna nie mogła ustać w miejscu. 
   — Waćpan masz zupełnie fałszywe pojęcia o tym wszystkim — wtrąciła — to nieprawda. On 
sam wszystkiemu winien. 
    — Ale ja toż samo powiadam — przerwał Rymund — on, on winien wszystkiemu. Po co 
kaprys uczennicy takiego domu wziął zaraz na serio — parafianin! Potem, gdy się nam narzucił — 
czemu nie powiedział sobie z góry, że ma być lokajem i nic więcej. Na ostatek zachorowawszy, 
żeby jeszcze mieć pretensję, aby niedołęgi pielęgnowano! Dobrze mu tak. 
   Ironia, której w początku czuć nie było w mowie Rymunda, coraz się wyraźniej przebijała. 
Księżna bladła z gniewu. 
   — W Warszawie, jak zwyczajnie w wielkim mieście, gdzie my, arystokracja — bo i ja z łaski 
koligacji do niej się liczę — mamy wielu nieprzyjaciół, tę historię naturalnie różnymi ciemnymi 
barwami malować nie omieszkają; ale ja staję w obronie domu. 
    — Jeśli go tak waćpan bronić będziesz, jak teraz... — przerwała księżna. 
   — Inaczej nie mogę! Słowo daję — zawołał Rymund — fakta są, którym niepodobna 
zaprzeczyć... 
   — Przekręcone! — zawołała księżna. 
   — Nie — odparł Rymund. — Że on ze swego żył i grosza nigdy z żoninego nie tknął, na to 
składa dowody. Że go dotkliwie w Zbyszewie familia obraziła ignorując, na tośmy patrzali. 
Nareszcie, że gdy z tego zachorował, dano mu abszyt... 
   — On mu się dawno należał! — wybuchnęła księżna. — Zresztą, mój panie Rymundzie, nie 
dbam o to, co tam o mnie w ulicy mówić będą — główna rzecz ocalić Jadwisię. 
   — I wydać ją za księcia Eustachego — dodał Rymund — który nie będzie takich śmiesznych 
delikatności miał ani skrupułów i sięgnie do szkatułki waszej książęcej mości, boć jeszcze mu 
sporo długów zostało, a nawykł żyć dobrze. 
    Księżna wstała, aby skończyć tę rozmowę i Rymunda się pozbyć, ale Litwini z natury są 
uparci; gość ani myślał odchodzić. 
   — Tylko — ciągnął dalej — z rozwodem będzie bodaj ciężko. Dawniej rozwód się kupował 
tak łatwo i tak gładko, że aż miło się było żenić, mając zawsze zapewnioną rejteradę; dziś to 
zupełnie co innego, chociaż sypnąwszy... 
   — Sprawiedliwość jest za nami — odezwała się księżna dumnie. 
   — Najzupełniejsza — rzekł Rymund. — Dopóki był młody, przystojny, zdrów, a nie znudził 
się księżniczce, mogła go trzymać za męża, gdy raz skapcaniał — trudno, aby siebie poświęcała dla 
jakiegoś obowiązku i staroświeckich pojęć o nierozerwalności małżeństwa... 
    
   Księżna tak była oburzona, iż słuchać więcej nie chcąc, skierowała się ku drzwiom. Rymund 
zastąpił jej drogę i gwałtem na przeproszenie sięgnął po rękę do pocałowania, której mu nie dała. 
   — Proszę się nie gniewać — rzekł poważnie. — Wierz mi, wasza książęca mość, że idzie mi o 
honor familii tyle przynajmniej, co innym jej członkom. Sprawa to, która nam uczyni krzywdę. 
   — Nie w naszych kołach! — zawołała. — Ludzie naszego świata zrozumieją położenie i 
wytłumaczą mnie, matkę, żem dla dziecka chciała szczęścia; tacy tylko demokraci jak waćpan... 
   — Ja? demokrata? — spytał Rymund. — O tym nie wiedziałem! Mnie się zdawało, że od 
wszystkich zajadlejszym jestem arystokratą. 
   — Waćpan? — z szyderstwem odparła księżna. 
   — A cóż? Ja na waszym miejscu córce dla fantazji nie pozwoliłbym wyjść za człowieka, który 
jej szczęścia nie mógł zapewnić. To było z góry do przewidzenia. Gdy raz się to stało, dla honoru 
domu 
   byłbym się go starał wynieść, nie poniżyć, a dla honoru córki nie byłbym go 
   wypchnął za drzwi dlatego, że zmizerniał. 
   — Waćpan mi we własnym domu prawisz impertynencje! 
   — Prawdę mówię — odparł Rymund — a tej nie waham się wypowiedzieć, gdziekolwiek 
jestem... 
   Skłonił się nisko. 
   — Sługa uniżony waszej książęcej mości. Do nóżek upadam. 
   I wyszedł, a księżna spazmów dostała. 
   Jesteśmy znowu w dworku na Pradze, gdzie powracającego Celestyna z trwogą, podziwieniem, 
a w końcu z radością niezmierną przyjęła Leokadia. Przybył on, trzęsący się, oniemiały, chory, i po 
krótkiej, zrywanej rozmowie, trzeba go było do łóżka położyć. 
   Nie chciał tajemnicy z położenia swojego robić przed matką, tym mniej przed siostrą, 
opowiedział im wszystko. 
   — Jadzia jest pod wpływem księżny — zakończył — ja jej nie obwiniam. Są to intrygi familii. 
Ale ona ma serce dobre, które się w niej odezwie — będę cierpliwy. Na rozwód nie pozwolę. 
   Dla Leokadii powrót brata, choć w tak smutnych warunkach, był szczęściem niewysłowionym. 
Odżyła przy nim ona, matka wyszła ze stanu apatii, w jaki ją śmierć męża pogrążyła; dworek się 
ożywił. 
   Po ścisłym obrachunku Celestyn miał jeszcze kilkaset rubli, które mu pozostały z ojcowskiej 
spuścizny. Wyżyć mieli z czego, a później Celestyn obiecywał sobie znaleźć jakąś pracę, zajęcie, 
zarobek. 
   Parę dni zeszło na cichych rozmowach i spoczynku. Leokadia znosiła bratu książki, czytała, 
zabawiała go, jak mogła; wreszcie pomyślała sobie, widząc cierpiącym i znękanym, że 
towarzystwo Michała byłoby dla niego orzeźwiającym. Napisała więc do niego potajemnie, ażeby 
niby z własnej woli odwiedził kiedy Celestyna, który cierpiący jest i wychodzić nie może. 
   Zeszło się to jakoś razem z wezwaniem senatora do radcy wystosowanym i z poleceniem 
Michałowi sprawy rozwodowej. 
   Radca śmiał się, opowiadając o tym synowi. 
   — Mów, co chcesz, i rób, co chcesz — rzekł — wiem, że mu dobrze życzysz, ja sobie z hrabią 
dam radę i będę mu opowiadał historie... Zabawne to jest, żeśmy do ich intryg wmieszani. 
   Tak tedy Michał uproszony przez siostrę i z posłannictwem od ojca przybył na Pragę... 
   Celestyna znalazł w łóżku, ale mniej cierpiącego i przygnębionego, niż się spodziewał. 
Uspokojony był tą myślą, że Jadzia zwróci się znowu ku niemu, że potrzeba tylko wytrwania i 
cierpliwości. W jego przekonaniu wszystkiemu była winna księżna i rodzina. 
   — Dodaj że i księcia Eustachego — rzekł Michał. 
   — To dudek — odparł Celestyn — on tam nic nie znaczy... Jadzia — niepodobieństwem jest, 
aby takiego wiercipiętę salonowego miała pokochać. 
   — Powiadają — wtrącił Michał — że gotowi są wiele poświęcić, byle rozwód otrzymać. 
   — Zdaje mi się — zawołał Celestyn — że bez mojego zezwolenia nie będą go mieli, a ja 
rozwodu nie dopuszczę... 
   — Mnie się zdaje — mówił dalej Michał — że i dla ciebie by dobrze było z tych się kajdan 
uwolnić. 
   — Ja ją kocham — zakończył uparty Celestyn. 
   Tą odpowiedzią zamykał usta wszystkim. Michał też nie nastawał na niego... 
    Zwrócił wprędce rozmowę na coś obojętnego, weselszego i tak przebyli godzin parę. Na 
wspomnienie młodości Celestyn się tak ożywił, iż mógł wstać z łóżka i wyjść do matki i siostry na 
herbatę, miłego im prowadząc gościa. 
   Michał wdał się w żywą rozmowę z Leokadią i nie wyszedł z dworku aż późnym wieczorem. 
   W parę dni drugie odwiedziny niespodziane miał Celestyn: przybył Rymund po swojej 
rozmowie z księżną. Chciał się najprzód przekonać naocznie o stanie Celestyna i na przekór familii, 
a wedle poczciwego serca swojego, przyjść mu w pomoc. 
   Przynosił z sobą twarz wesołą, uśmiechniętą i pamięć przyjaźni, jaką miał dla nieboszczyka 
pana Joachima. 
   — Słyszałem, żeś chory — począł wchodząc — przyszedłem cię połajać. Któż to widział, żeby 
młody chorował — to nadużycie! Nam, starym, gdy po kościach ła— 
    mie i w nogach świdruje, tośmy na to zasłużyli — ale wy... Cóż ci jest? — spytał. 
   — Skutki to są choroby, którą przebyłem. Zaziębienie — rzekł Celestyn. 
   — Tak! tak — to było zaziębienie — podchwycił Rymund — ale czas już, ażeby i choroba, i 
skutki jej przeszły... Cóż tam — dodał — podobno się rozstałeś z małżonką? 
   Celestyn chciał zmilczeć — zamruczał wreszcie, że było to chwilowe nieporozumienie, 
któremu matka winna była. 
   — No — chwilowe, czy też bodajby się miało przeciągnąć, aleś waćpan wolny — rzekł 
Rymund. — Nie masz nic do roboty. Siedząc tak tu w tym dworku i gryząc się myślami 
skapcaniejesz do ostatka. To niezdrowo. Młody człowiek musi być czynnym. 
   — Ja też szukam zajęcia. 
   — Ja ci je dam! — zawołał Rymund. — Zrobisz mi łaskę. Dzierżawca mi się zerwał z wioski w 
Grodzieńskiem. Wieś dobrą puszczę tanio. Inwentarz mój wszystek, dwór cale niezły, położenie 
piękne. 
    — Ja nie mam pieniędzy — rzekł cicho Celestyn. 
   — To źle, boś powinien był sobie choć grosza uzbierać — ale wiem, żeś jeszcze swoje stracił... 
Tu jednak pieniędzy ani grosza nie potrzeba... zupełnie z dołu... 
   Celestyn rozśmiał się, wyciągając do niego rękę: 
   — Któż widział taką dzierżawę! 
   — Ja tak puszczam uczciwym ludziom — rzekł Rymund. — Zrobiłbyś mi łaskę, bo mnie 
szelma ekonom kraść będzie — i mniejsza o mnie, ale duszę zgubi. 
   Podziękował czule Celestyn, lecz przyjąć nie mógł — chciał być przy matce. 
   Rymund potarł czuprynę. 
   — Znajdziemy co innego — rzekł — Ale... cóż myślisz o rozwodzie, o który się oni starać 
myślą — zapytał. 
    
   — Nie zgodzę się na rozwód — rzekł krótko Celestyn. I powtórzył to Rymundowi, co mówił 
Michałowi 
   i wszystkim. 
   — Zdaje mi się, że co do żony, jesteś w błędzie — odezwał się Litwin. — Wątpię, żeby się 
nawróciła; ale jeśli ci lepiej z tym, że zachowujesz nadzieję, trzymaj się tego. Niech przynajmniej 
drugiego głupstwa nie zrobią i nie wydadzą jej za Eustaszka. Uratujesz ją. 
   Pobaraszkowawszy jeszcze, Rymund czule się pożegnał z panią Moniką, uśmieszył ją i 
zapowiedział pannie Leokadii, że ponieważ czas jakiś jeszcze musi bawić w Warszawie, 
naprzykrzać się im będzie... 
   W Rymundzie oprócz miłości bliźniego i politowania nad nieszczęśliwą ofiarą, być może, 
chętka zrobienia familii na przekorę miała także udział niemały. W sercu ludzkim do dobrego i do 
złego tak różne się gromadzą pobudki, że ich rozłożyć i rozpoznać siły niepodobna. 
    
   Stan zdrowia Celestyna obudził w nim niepokój, chciało mu się koniecznie widzieć go 
zdrowym, choćby na przekór rodzinie, i zajmującym w społeczeństwie stanowisko, które jego 
nauce, pracowitości i charakterowi odpowiadało. Pojechał więc Rymund do Landlera, z którym już 
wprzódy mówił, i rozpytywał go o chorego. 
   — Słuchaj, doktorze — rzekł ze swą rubasznością litewską, kładnąc mu rękę na kolanach — 
mamy na sumieniu tego Kormanowskiego, trzeba go ratować. Wiem, że twój czas drogi, bo masz 
liczną klientelę. Mówmy otwarcie. Staraj się go na nogi postawić niby z polecenia... czyjego 
chcesz, byle nie mojego. Po przyjacielsku się nim zajmiej. Ja zapłacę, co zechcesz... 
   — Ale szanowny panie... 
   — Bez żadnego ale! Ja spełniam obowiązek, którego waćpan nie masz; słuszna rzecz, bym 
pracę wynagrodził. Powiadam ci, dam, co chcesz — lecz go... Narzuć mu się... 
    weź w opiekę gwałtem... Chcę, by był zdrów i rumiany. Może to być? 
   — Może —• odparł Landler — ja się godzę na wszystko, bo mi go serdecznie żal, ale to 
człowiek drażliwy i usług moich nie przyjmie darmo. 
   — Wiesz co! — rzekł, namyślając się Rymund. — On i tak wierzy w tę żonę, która o nim nie 
myśli; skłam, że ona cię przysyła. To go podźwignie. 
   — I utrzyma w błędzie... 
   — Wyjdzie on z niego, byle wyzdrowiał i miał oczy. Tymczasem — mówił Rymund — 
główna rzecz zdrowie mu powrócić. Nie żałuj mojej kieszeni, bierz powóz, co potrzeba lekarstw 
czy wód dostarcz. O mnie ani słowa. Ale ty, gdy zechcesz, jakoś tego dokonasz... 
   Doktor Landler zgodził się na wszystko i tegoż samego dnia pojechał na Pragę. Celestyn 
zdziwił się wizycie. 
   — Kochany panie — odezwał się doktor tajemniczo — widzisz tu mnie jako natręta 
narzucającego się panu gwałtem z moją umiejętnością i doświadczeniem. Najprzód panu 
oświadczam, że nie jako doktor z wizytą, ale jako przyjaciel domu przybywam i będę pana leczył, 
pilnował, abyś koniecznie był zdrów i silny. Zgoda na to? Będziesz mnie słuchał? 
   Przytomna temu Leokadia z radości o mało go w rękę nie pocałowała. Celestyn się zakłopotał. 
   — Szanowny konsyliarzu — czas wasz... trudno, to niepodobieństwo, abyś je dla mnie 
poświęcał. 
   — Daję panu słowo honoru, że czas mój i trud są wynagrodzone sowicie. Więcej powiedzieć 
nie mogę. Pan musisz być zdrów. Pozwól, bym cię wybadał... 
   Celestynowi na myśl przyszło w istocie, że dobre serce żony troszczyło się tak o niego. 
Ucieszył się i przyjął ofiarowane rady. 
   Landler po ścisłym zbadaniu stanu jego znalazł osła— bienie wielkie, nerwy podraźnione, ale 
żadnej wady organicznej ani zarodu groźnej choroby. Przepisał sposób życia, wziął na bok pannę 
Leokadię, dał jej do zrozumienia, że — gdyby środków brakło, mógłby ich dostarczyć... 
Zarumienione dziewczę zapewniło go, że dla zdrowia brata wszelkie ofiary będą łatwe i niczego 
mu nie zabraknie. 
   — Ja co dzień będę państwa odwiedzał — dodał doktor. — Chcecie czy nie, do tego się 
zobowiązałem i słuchać mnie potrzeba. 
   Tak tedy rozpoczęło się odżywianie pana Celestyna, którego najsilniej pono dźwignęła ta myśl, 
że żona potajemnie troszczy się o niego. Miał nadzieję... 
   W przeciągu stosunkowo krótkiego czasu skutki przepisów Landlera były widoczne. Powoli 
schodziła bladość i żółtość z twarzy, wejrzenie mgliste rozjaśniło się, policzki zaczęły wypełniać, 
wracała energia i ochota do życia. Ci, co na niego patrzali codziennie nawet, widzieli te postępy. 
Leokadia najżywszą wdzięczność okazywała doktorowi. Do wszystkich innych środków dołączył 
on zajęcia umysłu i rozrywkę, jakie towarzystwo miłych chwil przynieść mogło. Na przemiany 
przyjeżdżali to Rymund, wesoły i szyderski, to poważny i na pozór chłodny pan Michał. 
Przywożono książki, przysyłano dzienniki. Celestyn wracał z zapałem do nauki. Ponieważ i 
przechadzki lub przejażdżki nakazane były, Rymund zwykle powozem swym podjeżdżał do 
dworku i gwałtem zabierał Celestyna. 
   Tymczasem w pałacu niefortunne dotąd zabiegi o ułatwienie rozwodu trwały ciągle. Książę 
Eustachy, dla którego on był najpotrzebniejszy, bezskutecznie kołatał wszędzie i poruszał wszelkie 
sprężyny. Bez zgody jednakże mężowskiej proces rozwodowy był tak utrudniony i na— 
   rażał na takie drażliwe zeznania itp., iż nawet księżna się wahała. Senator, który przez pana 
Michała miał wpływać na Celestyna, donosił, że — czynił starania, że się spodziewa z nich skutku, 
ale na to potrzeba czasu. 
   Radca zaś bardzo serio wykładał mu, iż na zmianę przekonań i zmiękczenie upartego człeka — 
potrzeba czekać cierpliwie. Stara księżna, znękana, dla siebie i dla córki uznała potrzebnym 
odżywić się w Karlsbadzie. Książę Eustachy, nie śmiejąc im towarzyszyć, wyjechał do 
Franzensbadu, skąd miał cichaczem przenieść się do Sprudla... Niepodobna mu było na dłuższy 
czas rozstać się z Jadzią, bo się w niej zmiany obawiał i na nałóg tylko posługiwania się sobą mógł 
rachować. Nie spuszczał jej z oka, gdyż przekonał się, że ten rodzaj skłonności, jaką okazywała dla 
niego, łatwo nowe wrażenia osłabiały. Jadzia była nerwowa, znudzona i wszelkie błyskotliwe 
nowe zjawisko, każda jakaś wyższość, talent pociągały ją ku sobie. Książę Eustaszek miał tylko za 
sobą dowcipek, 
   zręczność i — uwielbienie, jakie jej okazywał. 
   A że interesa księcia coraz się pilniej domagały ratunku, dziedziczki zaś innej posażnej dla 
siebie znaleźć nie mógł, niecierpliwił się zwłoką tak, iż księżna Eufrezja obawiała się dezercji. 
   W Karlsbadzie więc, chociaż doktorowie wszelkich draźniących spraw surowo przy wodach 
zakazują, matka przy podanej zręczności rozmówiła się z Jadzią stanowczo i skłoniła ją, aby ona 
sama uczyniła krok do męża i skłoniła go do zgody na rozwód. 
   Młoda pani, już dosyć skompromitowana w oczach świata przez Eustaszka, widziała to równie 
koniecznym, jak matka. Stosunki były bijące w oczy, nadto bliskie, zbyt poufałe, aby się nawet 
kuzynostwem dały uniewinnić. Szemrano, krzywiono się, trzeba było kończyć. 
   Książę tak się urządzał z każdym krokiem swym, aby kuzynkę nieodwołalnie kompromitować. 
Towarzyszył wszędzie, posługiwał do wszystkiego, znajdował się, gdziekolwiek go u boku Jadzi 
ludzie mogli widzieć. 
   Markiza Żulieta w końcu przez przyjaźń dla księżny zaczęła naglić i przestrzegać, że to tak 
dłużej trwać nie może... 
   Za powrotem więc z Karlsbadu Jadwiga miała krok stanowczy uczynić. W jaki sposób, to nie 
było jeszcze obmyślane. Matka wiedziała, że gdy ona raz co weźmie do serca, znajdzie energii 
dosyć dla wykonania. Zostawiła więc jej wybór środków. 
   Jadzia przyrzekła matce, iż jakkolwiek bądź sama się u Celestyna postara, aby ją 
wyswobodził. 
   Podróż do Karlsbadu, wycieczka i spoczynek w Dreźnie, dokąd książę Eustachy towarzyszył 
im, potem rozmaite po drodze wytchnienia zabrały kilka miesięcy... Jesienią już przybyły panie do 
pałacyku, a nazajutrz matka przypomniała Jadzi, że należy — nie zwlekać z tym krokiem 
   stanowczym. 
   Młoda pani sama to już czuła — stosunek z księciem bił w oczy i ją niepokoił, Eustaszek z 
wolna umiał go doprowadzić daleko dalej, niż Jadwiga chciała... 
   Jednego wieczoru Leokadia z bratem siedziała w ganku dworku i żywą prowadziła rozmowę. 
Celestyn, choć przebyta choroba postarzyła go, dzięki kuracji Landlera wyglądał świeżo, rumiano 
i — utył nawet. Dawna piękność rysów jeśli nie wróciła, to zastąpiona była nową, poważniejszą, a 
niemniej uderzającą. Zostało mu tylko wysoko odkryte czoło, które charakteru twarzy dopełniało, 
dając jej piętno myślące. 
   Leokadia natomiast skutkiem ciągłej troski o matkę i brata trochę zmizerniała, a sposępniała 
bardzo. Widać było jednak, że się to ukryć starała. Uśmiech z ust jej prawie nie schodził — niestety! 
kłamany. 
   Siedzieli tak sami... gdy maleńki powozik, karetka czarna, elegancka, jednym konikiem, do 
doktorskiej podobna, z woźnicą i lokajem poubieranymi czarno, przed dworkiem stanęła. Nie był 
to ani Rymund, którego konie znano, ani Landler... Leokadia, w oknie powozu najrzawszy ubiór 
kobiecy, cofnęła się, a Celestyn, jako gospodarz, wstał z ławy, aby lokaja objaśnić, iż się omylono 
pewnie — gdy w wysiadającej żywo i z wymuszoną energią kobiecie poznał — Jadzię. 
   Ubrana była całkiem czarno, ale ponieważ bez błyskotek i przystrojeń nigdy się obejść nie 
mogła, cała była oszyta koronkami, obwieszona łańcuchami, okryta bransoletami itp. Gdyby nie 
słudzy, Celestyn, zobaczywszy ją, byłby się pewnie rzucił na kolana. 
   Jadzia z trwogą podniosła oczy, spodziewając się spotkać zapewne tę odrażającą twarz trupią, 
która ją tak przeraziła — gdy zobaczywszy Celestyna odmłodzonego, pięknego, stojącego z 
wyrytym na twarzy zapałem, jaki jej przybycie obudziło, cofnęła się z podziwienia... 
   Celestynowi zdawało się, że przybywa po niego, że mu przynosi powracające szczęście. Złożył 
ręce... 
   — Chcę pomówić na osobności... — odezwała się zmieszana Jadzia, marszcząc brwi nieco. 
   W pokoju bawialnym nie było właśnie pani Moniki. Celestyn drzwi jego otworzył. Wchodząca 
z pańską postawą i ruchami rzuciła okiem roztargnionym dokoła na to... folwarczne ubóstwo, 
którego nie cierpiała... i chwilę stała milcząca. 
   Celestyn patrzał na nią błagalnie. 
   — A! co za szczęście! co za szczęście mi przynosisz! — zamruczał, ręce składając... 
   Ale na Jadzię, którą w początku twarz męża wspo— mnienia obudzająca poruszyła — już 
ubóstwo wstrętliwe domu oddziałało... 
   Marszczyła się coraz bardziej. 
   — Żadne szczęście — poczęła głosem drżącym — ani go panu przynoszę, ani go mogę tu 
szukać... Chciałam sama jeszcze odezwać się w imię — dawnych stosunków, w imię wdzięczności, 
na którą, sądzę, że zasłużyłam trochę... 
   Celestyn stał osłupiały... 
   — Jadziu! — zawołał. 
   — Do tego imienia... pan już nie masz prawa — przerwała dumnie. — Rozstaliśmy się, pan 
trwasz w fałszywym przekonaniu, że — niepowrotne wrócić może... Serce stracone nie odzyskuje 
się... Ja chcę i muszę być wolną, bo nie taję, że oddałam serce komu innemu. Chceszże mnie pan za 
to karać, żem mu poświęciła moją młodość, imię, sławę, wszystko? Uwolń mnie pan z tych kajdan, 
proszę, błagam. 
    W głosie zamiast błagania był wyraz despotyczny, coś ostrego i oburzającego. Celestyn 
milczał... 
   — Widzisz pan, zmusiłeś mnie uporem do tego ostatniego kroku; przybywam sama — proszę... 
Uwolń mnie pan, miej litość nade mną. Ja... 
   Głos jej się zmienił, postąpiła krok. 
   — Jeśli kiedy miałeś pan dla mnie odrobinę uczucia... 
   Celestyn jęknął. 
   — Jam je zachował do dziś dnia i z nim umrę! — zawołał. 
   — W imię wszystkiego, co panu drogie i święte — ciągnęła dalej Jadwiga — zaklinam pana, 
uwolń mnie, zgódź się na rozwód. 
   Nie otrzymując jeszcze odpowiedzi, błagającym już, ale zniżonym głosem dodała: 
    
   — Jestem skompromitowana... potrzebuję tego... pan nie możesz być tak bezlitosnym... 
   Co się działo w sercu tego człowieka, trudno odgadnąć. Słuchał, a przychodziło to dla niego tak 
niespodzianie, tak piorunowo, że nie mógł się jeszcze opamiętać, co czynić. 
   Głos błagalny Jadwigi doszedł mu do serca. Spojrzał na nią z jakimś rodzajem wyższości i 
politowania, a wzrok ten zrozumiawszy, dumna pani cofnęła się obrażona. 
   Już miała, zmieniając ton, wybuchnąć wyrzutami — gdy pomilczawszy, Celestyn odezwał się 
głosem spokojnym, lecz surowym niemal: 
   — Jesteś pani wolną... Uczynię, czego sobie życzysz — ponieważ honor jej ratować potrzeba, 
jak widzę. Inaczej nie uczyniłbym tego nigdy... Muszę jednak to pani powiedzieć, że siebie od 
przysięgi nie będę nigdy uważał za oswobodzonego. Mnie ona wiąże do śmierci. Serce jej się 
zmieniło, moje nie. Do miłości tylko przybywa litość. 
   — O! bardzo proszę nie litować się wcale nade mną! — przerwała gniewnie Jadwiga. 
    
   — Jesteś pani wolna — dodał chłodniej Celestyn, odstępując krok i kłaniając się. — Życzę jej 
szczęścia, ale w nie nie wierzę... Przyjdzie może kiedy żal... 
   — Żal? — rozśmiała się szydersko podraźniona dumna pani. 
   Odstąpiła parę kroków. 
   — Mam słowo jego? jestem wolna? zgadzasz się pan? 
   — Zmuszasz mnie pani do postąpienia przeciwko przekonaniu — dodał Celestyn. — Sama się 
uznajesz skompromitowaną... Muszę to uczynić przez litość, czego by mi sumienie w innym razie 
nie dopuściło... 
   Jadwiga słuchać już nie chciała. 
   — Mam słowo jego! Celestyn się skłonił z daleka. 
    
   Raz jeszcze powiodła okiem po ubogiej izdebce, w której się znajdowała, sarkastyczny 
uśmiech przesunął się po jej ustach... zaszeleściało i gdy Celestyn oczy podniósł, znikła już za 
progiem, a karetka zamknięta z trzaskiem toczyła się przed oknami ulicą. 
   Leokadia wchodząc znalazła brata z głową na rękach wspartą i oczyma załzawionymi. 


TOM TRZECI
   Dwa lata upłynęły od opisanych wypadków. 
   Smutnego dnia jesieni w gabinecie zbyszewskiego dworu, na którego kominie dogasał ogień, 
pod wieczór siedziała księżna Eufrezja sama jedna, zdając się oczekiwać na kogoś, bo coraz to na 
drzwi niespokojnie się oglądała. Nikt jednak nie przychodził, we dworze panowała cisza ponura, 
wiatr tylko jesienny, opędzając resztę liści z drzew, miotał nimi o szyby i szeleściał sucho a 
grobowo... 
   Przeciąg ten czasu zmienił nadzwyczajnie i postarzył żywą niedawno jeszcze, ruchawą, 
miotającą się i podskakującą księżnę, która teraz siedziała przygarbiona, skurczona, pomarszczona, 
bardziej jeszcze żółta, z pofałdowanym tak czołem, że trzy czy cztery wały dzieliły je na pręgi 
ciemne i jasne. Loczki, dawniej jeszcze brunatne, teraz już były siwe, brwi rozrosłe, a na brodzie 
porastał ten mech starości, który im bardziej tępiony, tym uparciej przychodzi z mogilnym — 
memento. . 
   Smutek tak był wypiętnowany w zaciśniętych ustach, w oczach osowiałych, w zbiedzonej 
postawie księżny, jak gdyby już żadnej w życiu nie miała nadziei. Strój, dawniej staranny i 
wykwintny, był zaniedbany. Były to suknie widocznie bardzo znoszone, z obojętnością wiekowi 
właściwą włożone tylko, aby się okryć. Część szyi wygląda— 
   jąca spod zmiętego i nieświeżego kołnierzyka była brunatna, pomarszczona i żyłami 
wydatnymi oplątana. Stroik czarny na głowie, potrzebny dla pokrycia wypełzłych jej części, tak 
był niedbale narzucony, jak suknie... 
   Na stoliczku obok księżny leżało kilka listów świeżo pootwieranych, pomiętych, rzuconych z 
pośpiechem. Na jednym z nich poznać było łatwo szerokie i wielkie pismo Jadwigi, jeszcze mniej 
staranne i pośpieszniejsze, niż dawniej bywało. 
   Księżna zadumana była i niespokojna, poprawiała się na siedzeniu i wzdychała... Nikt nie 
przychodził. Parę razy podniosła rękę, jakby szukała dzwonka, i nie znalazłszy go, opuściła ją 
obojętnie. 
   Powolne szłapanie raczej niż chód dał się wreszcie słyszeć w korytarzu, księżna zwróciła oczy 
na drzwi — czekała. 
    
   Wszedł znany nam pan Podroba, także postarzały, z białym już włosem, a czerwieńszą 
popstrzoną twarzą niż dawniej. Minę miał straszliwie kwaśną, a za surdutem zapiętym plik 
papierów. Skłonił się z pokorą zwykłą, lecz był w niej pewny odcień jakiegoś wyswobodzenia, jak 
gdyby dawne stosunki starego sługi z domem pani się zmieniły. Księżna, była mniej śmiałą, on 
daleko pewniejszy siebie. 
   — Jaśnie oświecona dobrodziejka — począł cicho — kazała mnie zawołać. 
   — Prosiłam od dawna, żebyś przyszedł — odezwała się księżna, ożywiając — czekałam, nie 
mogąc się doczekać. 
   — Dopiero mi dali znać, bom ledwie powrócił z miasteczka — rzekł smutnie Podroba. 
   — No cóż? co? — niecierpliwie zwróciła się do niego księżna — cóżeś zrobił? 
   — Niestety — dotąd nic — westchnął Podroba — 
    
   człowiek by krwi i życia nie żałował — ale co tu poradzić! Słowo daję! Choć giń! 
   — Ależ u Żydów! u Żydów! Choćby na największy procent, byle dostać! — mówiła księżna. 
   — Otóż to jest, że i Żydzi dać nie chcą — jęknął Podroba. 
   Była chwila milczenia. 
   — Kredyt zupełnie straciliśmy, proszę jaśnie pani — mówił dalej. — A kto temu winien? Ja 
przepowiadałem. To gospodarstwo księcia Eustachego; nieustanne: dawaj a dawaj! Skąd chcesz, 
bierz! — To się inaczej nie mogło skończyć. Najprzód potrzeba było wszystkie jego kawalerskie 
długi płacić, a niech jaśnie oświecona dobrodziejka wejrzy... 
   Tu począł dobywać papiery zza surduta, ale księżna mu dała znak ręką i schował je nazad z 
westchnieniem... 
   — Taż to przez tych lat dwa — mówił dalej — ze Zbyszewa i z klucza księżny krocie na to 
poszły... Długów było lichwiarskich przepaść, a co książę nabrał do kieszeni, no i młoda pani... 
   słowo daję, dwa razy taka fortuna by nie wytrzymała. Ja tam się nie wdaję w sądy, bo to do 
mnie nie należy, ale przestrzegałem, mówiłem, że się to tak skończyć musi. 
   Księżna ręce zaciskała konwulsyjnie. Stary sługa stał, wpatrując się w nią z większą 
ciekawością niż współczuciem. 
   — A! gdyby choć Jadzia z nim była szczęśliwa — zawołała, jakby mimowolnie skarga się jej z 
ust wyrywała. — Przed tobą, mój kochany Podroba, ja nie mam tajemnic. Zresztą patrzałeś i 
patrzysz, widzisz, co się z nami dzieje... Zdawało się, proszę cię, gdy się starał o Jadzię, co to była 
za usłużność, płaszczenie się, pochlebstwa, posłuszeństwo... a jak to się prędko i strasznie zmieniło! 
Co się z tym człowiekiem stało? Jak on się maskował. Wzięliśmy go zrujnowanego, bez grosza, 
tak że na wesele trzeba mu było pożyczyć... Co to pożyczyć! — dać po prostu... Dziś, patrzajże, co 
się święci. On swoje dobra pooczyszczał, powiadają, naszymi funduszami, a nas zgubił i my na 
jego łasce... Gdybyż Jadwisia była szczęśliwa! 
   Podroba wtórował żalom westchnieniami, ale nie mówił nic, słuchał pilno, księżna miała 
potrzebę poskarżenia się, mówiła jakby sama dla siebie, oczy wlepiwszy w podłogę. 
   — Padał przed nią, starając się, klękał, ubóstwiał — powiadam ci. Musieliśmy największe 
poczynić ofiary, aby to małżeństwo przyszło do skutku... Patrzajże, ledwie od ołtarza odeszli, a już 
Jadzia musiała gorzko płakać... Kochanki ma, co go kosztują tysiące... na nią ani patrzy, kłóci się 
ząb za ząb. Despota, grubianin — wszystko zbywa szyderstwami... Co my z nim cierpimy! 
   Westchnęła księżna i nie mogąc się uspokoić, ciągnęła dalej. 
   —? Gdybyś teraz Jadzię zobaczył, serce się ściska, litość bierze... Zmizerniała, wychudła, 
skrzywiło jej łopatkę — oczy wpadły — cień tej kobiety... A! co się z nią stało, mój Podrobo, i 
życie istne piekło! albo go nie ma, bo lata po świecie, bawi się w konie, bałamuci z kobietami 
jawnie, albo gdy raczy przyjechać, po to tylko, aby się z nami ujadał. 
   Wszystko winien mnie, a ze mną — otwarta wojna... Do Jadzi byle się zbliżył — drwi z niej, 
szydzi, wymówki, dąsy... skąpstwo dla niej najpaskudniejsze, a dla innych tysiącami sypie. 
Wdzięczności najmniejszej. 
   Mnie raz w żywe oczy powiedział: „Nie wiem, kto komu łaskę zrobił, wziąłem resztki po 
ekonomczuku — a Jadwiga nie była wcale zachwycająca..." Takie rzeczy już nam prawi. 
   Podroba uszy sobie zatulił i zamruczał coś. 
   — Radź, ratuj! — zawołała księżna. — Jadwidze zbywa na wszystkim. Ona tam całą ma 
pociechę w książ— 
   kach a dziennikach, a nie mamy za co i tego jej dostarczyć. Długów w Warszawie bez miary i 
dokuczliwe... 
   — No — i tutejsze — dodał Podroba... 
   — Prawda, żeśmy chybili, mój stary przyjacielu — ciągnęła dalej — iż dając mu pieniądze, nie 
braliśmy ani świstka... Cóż? między mężem a żoną trudno rachunki prowadzić. Teraz on ma, my 
nic... A od niego wyrwać grosz... Co ty radzisz? — zakończyła księżna — co tu począć? 
   Stary rządca poskrobał się po głowie, ruszył papiery przyniesione i nazad je zapakował... 
   — Proszę jaśnie oświeconej dobrodziejki — rzekł — ja nie wiem, słowo daję — człek głowę 
traci. Coś trzeba sprzedać albo ze zbyszewskiego klucza, albo z Malin... a choćby i ten pałacyk... 
   Księżna zakrzyknęła. 
   — Pałacyku warszawskiego za nic w świecie... 
   — To przyjdzie wioskę którą — westchnął Podroba — no i z tego wielkiego pożytku nie 
będzie, bo 
   na wszystkich są hipoteki, więc chyba co się z nich okroi. A znowu sprzedawać i kupca szukać 
— ceny dobrej nie weźmie... 
   Księżna milczała, zerknął na nią Podroba i nieśmiało jakoś począł rozmowę na nowo. 
   — Na Zagoście może bym, choć z trudnością, wyprosił kupca... Mój zięć, Zastawski, ma 
trochę grosza, ale nie da go chyba za ziemię. Nacisnąwszy go, a podbiwszy bębenka, kupiłby... ale 
dużo nie da. 
   — Niech da, co chce... — przerwała księżna — byle Jadwisia odetchnęła... Nie masz 
wyobrażenia, co ona cierpi. W naszej pozycji — nawet sukni nowej, kapelusza nie ma za co kupić. 
   — Panie Boże! — westchnął Podroba. 
   — Słowo ci daję — mówiła księżna. — Ja się już dla 
   siebie wyrzekam wszystkiego, byle ona miała... obchodzę się lada czym. Namów tego 
Zastawskiego, czy jak on się tam zowie, niech kupuje. Okroi się kilka tysięcy, popłacę pilniejsze 
długi, pojadę gdzieś z Jadwisią, aby odetchnęła. Ona się zagryzie... 
   I księżnie łzy z oczu popłynęły. 
   — Prawda — dodała cicho — nienawidziłam tego pierwszego jej męża, bo to nie była partia 
dla niej, człek prosty... ale, mój Podrobo, to był anioł w porównaniu do tego niegodziwca... 
   Rządca zrobił minę wątpliwą jakąś i stęknął tylko. 
   Właśnie służący wniósł był lampę do pokoju, a księżna z dalszą rozmową wstrzymała się, 
dopóki nie wyszedł, gdy we dworze cichym zawrzało. Zahuczał powóz przed gankiem, słychać 
było głośne wołanie, stukot, bieganinę i księżna porwała się zdumiona, pojąć nie mogąc, kto śmiał 
się tak u niej rządzić. Podroba miał wybiec zobaczyć, gdy służący wszedł żywo i oznajmił, że 
książę Eustachy nadjechał, że kazał rzeczy znosić do pokojów w murowanym skrzydle i herbatę 
podawać. Po 
   wyjściu sługi księżna, trzęsąc się ze wzruszenia, obróciła się do rządcy. 
   — Widzisz, widzisz — u mnie, u mnie jak się rządzi. Podroba był mocno skonfundowany. Jego 
przybycie to 
   więcej może przeraziło niż księżnę — począł się poruszać, jakby nie wiedział, czy ma wyjść, 
czy pozostać i co robić z sobą. 
   Jeszcze się kręcił u progu, gdy powtórnie drzwi otwarto i zawołano: 
   — Książę kazał pana rządcę prosić do siebie, tylko prędko... 
   Spojrzał Podroba na księżnę. 
   — A idź, idź, bo awanturę zrobić gotów — rzekła — a będzie pytał... wiesz, co masz mówić... 
Patrzajże — do— 
   dała — wie, że ja tu jestem, żeby się przyszedł choć przywitać ze mną. Rządzi się u nas jak u 
siebie... 
   — Idź, idź... 
   Z milczącym ukłonem, papiery wcisnąwszy głębiej za nadrę, aby widoczne nie były, rządca 
wyszedł krokiem niepewnym. 
   W korytarzu spotkał drugiego sługę, który mu oznajmił, iż książę wiedział, że był w pałacu i 
kazał zaraz przyjść do siebie. 
   Śpieszniejszym trochę krokiem stary rządca skierował się ku pokojom, z których ruch i 
wołanie go dochodziły. 
   W małym saloniku, który był sobie obrał, książę chodził w podróżnym eleganckim ubraniu, z 
cygarem w ustach i czapeczką na głowie. Żywo bardzo się poruszał. 
   Parę lat ubiegłych mało go odmieniły, wyglądał młodo, zdrowo, rumiano i dobrze 
wypielęgnowany. 
   Fizjognomia i postawa nabrały pewności, jakiej dawniej za czasów starania się nie miały. 
Widać było, że czuł mocny grunt pod stopami i niewiele się już troszczył o przyszłość. Poznać w 
nim było można łatwo człowieka, który żyć lubił i umiał, tak że go użycie świata nie zużywało. 
   Zobaczywszy Podrobę, wchodzącego w postaci bardzo zbiedzonej, książę stanął, rękę 
zakładając w kieszeń od kamizelki i długo się w niego patrzał, jak gdyby chciał zbadać, co z niego 
zrobić może. 
   Kręcił się po saloniku faworyt kamerdyner książęcy, na którego znacząco popatrzawszy, 
Eustaszek zmusił go, aby się wyniósł. Zostali sami. 
   — Jak się masz, panie Podroba? — odezwał się książę. — Cóż tam u was słychać? 
   — Do usług waszej książęcej mości — u nas nie ma nic nowego — odparł z ciężkością głosu 
dobywając stary, bo mu jakoś w gardle zaschło. — Księżna pani właśnie przybyła — dodał, 
rzucając wejrzenie bojaźliwe. 
   — A, wiem — rzekł książę — wiem, że jest, ale nim się z nią zobaczę, chciałem pomówić z 
waćpanem. 
   Skłonił się rządca i odchrząknął, przygotowując się do rozmowy. Spod oka przyglądali się 
sobie wzajemnie jak zapaśnicy, którzy się z sobą zmierzyć przygotowują. 
   Książę postąpił krok naprzód. 
   — Dochodzą mnie wiadomości — począł — że interesa wasze coś podobno wcale 
nieszczególnie stoją. Gospodarowaliście z księżną tak dobrze, że Zbyszew zaszargany okrutnie i 
niewiele pono na nim zostało księżnie? hę? hę? 
   Podroba się skurczył. 
   — Ja — rzekł sucho — spełniałem rozkazy waszej książęcej mości; wiadomo, że ode mnie 
rady ani więcej nic nie żądano oprócz — pieniędzy i pieniędzy. Musiałem dawać. 
   — No — i o sobie nie zapominając — rozśmiał się książę Eustachy. 
   Stary mocno się zaczerwienił. 
   — Są przecię rachunki — odparł — można się przekonać. Nie mam nic na sumieniu. 
   — A! rachunki! mój panie Podrobo — rachunki! — śmiał się książę — wiadomo, jak się one 
piszą... A kto w nie wglądał? 
   Podroba chciał się odciąć trochę i pokornie mruknął: 
   — Przepraszam waszą książęcą mość, ale pierwszy mąż księżniczki, pan Kormanowski, 
rachunki przepatrywał pilno i weryfikował, a przecięż... 
   — Przecięż, mój Podrobo — odparł książę ostro — mając romans z córką, nie mógł ojca 
potępić. 
   Rzucił się stary jak sparzony. 
   — To potwarz — rzekł głosem stłumionym — potwarz niepoczciwa... 
   — Ale dajmyż temu pokój — nie dając mówić, prze— 
   rwał książę — to już się tak tylko napomknęło... Gadajmy otwarcie — ja waćpanu źle nie życzę 
— ale ręka rękę myje. Rozumiesz waćpan. 
   Podroba zmilczał, czekając, co dalej przyjdzie, wzburzony był jeszcze... Uderzył go jednak ten 
aksjomat 
   o umywaniu rąk... pełen znaczenia. 
   Książę jeszcze bliżej przystąpił. 
   — Słuchaj, stary — dodał — wiem, że masz wpływ na księżnę i że ona ci wierzy... Usłuż mnie, 
a ja ci odwdzięczę. Przy Zbyszewie się nie utrzymacie, to darmo, długów jak mrowia... Nie 
zaprzeczaj — ja mam ich spis, wiem co do grosza. Prędzej, później musicie go sprzedać, a im 
później tym dla was gorzej. Dziś by się jeszcze może co okroiło, jutro — nic. 
   Podroba jeszcze nie mógł zrozumieć, do czego książę zmierza. 
   — Zatem — kończył Eustaszek — ja na Zbyszew kupca mam; a ty forytuj, by nam go 
sprzedano... 
   Pójdzie przynajmniej w dobre ręce, a starej zostanie jeszcze jej klucz, choć odłużony, na 
którym czas jakiś pobawi się. Właściwie Zbyszew był oddany mojej żonie i jest jej 
   i mój, ale na nieszczęście prawnie nic nie ma zrobionego... Z tego poszło wszystko złe, bo ja 
bym był nie dopuścił takiego babskiego marnotrawstwa... 
   Podroba osłupiały słuchał... 
   Książę, chcąc od razu zbyć się całej sprawy, mówił żywo, nacierając na starego. 
   — Clara pacta, mój stary — clara pacta, karty na stół. Ja w rachunki wasze nie będę patrzał, 
przy zdawaniu zamknę oczy na to, co jest, a czego nie ma. I to już coś znaczy, na ostatek gotówem 
dać porękawiczne, byłeś ty mi starą uchodził i Zbyszewa kupno ułatwił. 
   — Wasza książęca mość sam chcesz? — mruknął Podroba. — Czy ja, czy ktoś z mojej ręki, to 
wszystko jedno — przerwał niecierpliwie książę. 
   Podroba zamyślił się głęboko, widać było, że walczył 2 sobą. 
   — Przepraszam waszą książęcą mość — rzekł — ale niech mi wolno będzie słowo rzec. Co się 
tycze rachunków i zdawania, ja obawy żadnej nie mam. Pokwitowania od księżny są... ona dotąd 
prawną była dziedziczką. Właśnie o Zbyszewie mowa dziś była... Księżna pani spodziewa się przy 
nim utrzymać, sprzedając tylko jedną wieś, Zagoście, a na tę kupiec jest. 
   — Zagoście? Trzonowy ząb! — wzdrygnął się książę — bez niego Zbyszew nic niewart. 
Rezydencja ta, co tak elegancko wygląda, to osmarowana rudera, a folwark kiepski. Inne też... 
pożal się Boże... Zagoście ma las i najlepsze pola. 
   Tak dokładna informacja o wartości i znaczeniu Zagościa zdziwiła mocno Podrobę, który 
podniósł oczy wielkie na księcia. 
    — Któż chce kupić Zagoście? — zawołał Eustaszek. 
   — Nie wiem... ale kupiec jest... 
   — A! to mi się podoba! — krzyknął książę. — Miałżebym przybyć za późno? Czy już umowa 
jaka stanęła... 
   — Jeszcze nie — rzekł nieśmiało Podroba — ale już się o tym gadało... i... 
   — I waćpan w tym rękę umoczyłeś — wtrącił książę — ale pamiętajcie, że i ja tu coś znaczę... 
   Podroba zmilczał, myślał trochę. 
   — Proszę waszej książęcej mości bez urazy — odezwał się — Zagoście niezły folwark, nie ma 
co mówić, ale żeby on to był jedynym okiem w głowie, nie powiem. Bez niego Zbyszew 
Zbyszewem, gdyby książę niekoniecznie się upierał przy nim, a odstąpił Zagościa, reszta by się 
zrobiła... 
   Nieśmiało spojrzał na księcia, który dumał. 
    — Słuchaj! — zawołał po namyśle — darmo wody nie warzmy, albo ty sam, lub twój zięć, 
swat, ktoś z twej ręki chce Zagościa. Mnie na plewę nie weźmiecie. To jawna rzecz. Ja nie dam 
Zagościa... Piwa ci takiego nawarzę, że go nie strawisz, pókiś żyw... ale — pal was diabli — bierz 
i kupuj Romunki... 
   Podroba stał blady... Widać było drganie rąk i dygotanie głowy, w których krew krążyła żywo. 
Książę Eustachy patrzał na niego i nie naglił o odpowiedź. 
   — Do Romunek kawał lasu potrzeba dodać, bo bez tego one się na nic nie zdały. 
   Leciutki ten książę Eustachy, który dawniej umiał tylko tracić, a teraz tak doskonale rachować 
się nauczył — był widać dobrze przygotowany do traktowania, bo bez namysłu odparł: 
   — Sześć, siedem włók — gotowem dodać, a Zagościa nie puszczę. 
   Rządca nie odpowiadał długo. 
    — Słuchaj jeszcze — począł książę. — Ty jesteś kuty, ale i ja nie bosy. Uchodziłem zawsze za 
trzpiota, ale na wszystko jest czas... teraz ja myślę inaczej. Miała księżna stracić, bo byłaby straciła 
zawsze, lepiej, że zostanie w familii. Prawnie ja tu niby nie mogę nic, ale dokuczę, będę nękał i 
zjecie licha, żebym sprzedaży dopuścił mimo mej woli. 
   Stara księżna oleju w głowie za trzy grosze nie ma, a moja woli czytać tragedie, niż patrzeć w 
rachunki. Tyś szczwany lis, życzę się jednak rozmyślić, nim ze mną wojnę poczniesz. Bierzcie, dla 
kogo chcecie, Romunki, a resztę nabędzie ten, kogo ja postawię. Waćpan mi u księżny ułatwisz 
wszystko tak, abym się z babą ujadać i kłócić nie potrzebował. Pójdzie na udry, no — to słuchaj. 
Ten błazen, Kormanowski, o którym wspominałeś, zostawił w papierach to, co w rachunkach 
twoich nama— 
    cał. Jest tam dosyć na waszeci, abyś poszedł z torbami i ze wstydem!!! Uważaj co lepiej. 
   Pot lał się z czoła Podrobie, który jęknął grobowo. 
   Z piersi na ostatek dobył mu się głos ledwie dosłyszany: 
   — Rób wasza książęca mość co wola i łaska — ja... nie będę do niczego przeszkodą. 
   — To nie dosyć, waćpan musisz być pomocą. Jeszcze raz rzęsisty pot otarłszy, Podroba, 
wejrzeniem 
   odpowiadając tylko, skłonił się. 
   Księciu twarz się wypogodziła. Przystąpił już do rządcy jako do sprzymierzeńca. 
   — Idźże waćpan — a dziś czy jutro, gdy cię księżna zawoła, zrób, co należy. Ja słowa 
dotrzymam... 
   Skłonił się i żwawo, głośno zawołał na kamerdynera: 
   — Dajno mi się trochę przebrać! 
   Podroba wysunął się przybity i drżący. Nie poszedł już do księżny, ale wprost na folwark 
podążył. 
    Księżna Eufrezja na dole czekała zięcia z herbatą. Z dawnych stosunków serdecznych śladu 
nie pozostało teraz. Nienawidziła Eustachego, który jej to z nawiązką oddawał, obawiała się go — 
i starała zupełnie z nim nie zrywać. 
   Książę obchodził się z matką żony bez wielkich ceremonii, pół szydersko, pół niedbale... 
Przychodziło czasem do wybuchów i wymówek, ale księżna, raz i drugi zwyciężona w tych 
zapasach, starała się ich unikać. 
   Książę, wchodząc do saloniku, w którym herbata podana była, powitał gospodynię wesoło i 
poufale. 
   — Mama dobrodziejka... pilno się, jak widzę, gospodarstwem zajmuje, kiedy aż osobiście do 
Zbyszewa zjechała... Ja też przejazdem, chciałem, dowiedziawszy się o bytności jej tu, zobaczyć, 
czy się na coś nie przydam. 
   Księżna Eufrezja usta wykrzywiła i spojrzała koso. 
    
   — Gdybyś w istocie chciał, przydałbyś się bardzo, ale o dobrej woli... powątpiewam. 
   Książę Eustachy śmiać się począł. 
   — Słowo daję mamie — począł — nie na dobrej woli zbywa, aleście panie tak prowadziły 
interesa z szanownym Podrobą, że nie tylko ja, com w tych rzeczach nieukiem, ale i Salomon by 
rady nie dał. 
   — A któż te interesa tak postawił? — zamruczała księżna. 
   Gość usiadł do herbaty. 
   — Mama pozwoli cygaro zapalić? 
   Dawniej księżna przy sobie nie dozwalała palić nigdy, ale teraz? 
   Nie powiedziała nic, książę dobył cygaro. 
   — Jak się ma Jadzia? — spytała księżna. 
   — Ja nie jadę z Warszawy — odparł książę — ale wiem, że — jak zwykle — kwasi się i 
zakwasza... Siedzi w książkach, oczy psuje, wzdycha do niemożliwych swych ideałów... i 
   — choruje na imaginację... 
   Poruszyła się matka. 
   — Choruje i nieszczęśliwa jest, ale nie na imaginację — zawołała gniewnie. — Miała prawo 
spodziewać się innego pożycia. 
   Ruszył ramionami książę. 
   — Ani młodości wiecznej, ani wiekuistego romansu żadna rozsądna kobieta się nie 
spodziewa... — począł szydersko. — Miała przecię miłości tyle, ile jej bywa w życiu szczęśliwych 
kobiet. Ja pastuszkiem sielankowym być nie umiem... Grymasi wprost, chcąc, by przed nią ciągle 
na kolanach mąż wzdychał... 
   Odwrócił się bokiem od księżny. 
   — Mąż woli wzdychać do innych — szepnęła matka. Książę Eustachy twarz zwrócił do 
mówiącej i uśmiechnął się. — Mama powinnaby być więcej pobłażającą w tych rzeczach — 
zawołał. — Bo któż bez grzechu? 
   Rumieniec wystąpił na twarz starej, owinęła się chustką i zamilkła. Siedzieli długo, nie mówiąc 
słowa... 
   Gdy wrażenie nieprzyjemne miało czas ostygnąć nieco, książę zwrócił się do gospodyni — i 
począł obojętniejszym tonem: 
   — Mówiłem z Podrobą, bo mnie nastraszono, że interesa nasze zbyszewskie mają być w 
bardzo opłakanym stanie. Ludzie nawet gadają, że księżna będzie zmuszona pozbyć się 
Zbyszewa. 
   — Nie sądzę — odparła urażona staruszka. — Interesa są złe, ale nie ja, ani rządca temu winien. 
Przypomnij sobie, ileś brał stąd... 
   — Bo Jadzia potrzebowała, a ona rachunku żadnego nie zna i oszczędzić się nie umie. 
   — Nasze interesa są złe — dodała matka — a wasze teraz wcale podobno świetnie idą. 
Niedawno było inaczej. 
   — A! tak — zawołał książę — ale ja się poprawiłem, a państwo... — nie dokończył i popił 
herbatę. 
    — Rekryminacje byłyby próżne — począł zimno. — Trzeba radzić i ratować się. Ja dlatego 
zboczyłem do Zbyszewa. Co księżna myśli? 
   — Nie wiem, zobaczę — odparła powoli urażona staruszka — zapewne jedną wieś sprzedać 
przyjdzie. 
   — Zbyszew się przez to skaleczy i odejmie mu się wartość — wtrącił zięć. — Zyska się jaki 
rok, a potem... nie zostanie nic... Mnie się zdaje, że radykalna kuracja najlepsza... Zbyszew 
sprzedać. 
   Drgnęła księżna. 
   — Tak, sprzedać w dobre ręce. Księżnie zostanie odłużony jej kluczyk... A co się tyczy 
Zbyszewa, choć prawnie nie ma zrobionego nic, ale on był wypuszczony Jadzi — i ja z jej ręki 
mam też prawo coś stanowić o tym. 
   — Prawo? prawo? — porwała się księżna. 
    — Ten jegomość, co mnie w łaskach Jadzi poprzedził — dodał — nie miał tego rozumu, aby 
prawnej cesji żądać. Ja za to pokutuję. Zostało mi po nim wiele rzeczy nieprzyjemnych w spadku... 
Bądź co bądź, prawnie, czy nie, Zbyszew jest Jadzi. 
   Dowodzenie to poruszyło tak księżnę, iż słowa odpowiedzieć nie mogła, trąciła filiżankę, 
wylała herbatę, chciała wyjść. Książę Eustachy śpiesznie dodał: 
   — Niech się mama nie irytuje — przecie ja Zbyszewa nie odbieram... nie wiele bym się 
pożywił — chcę tylko pomóc... 
   — A! pomóc! piękna pomóc... — mruczała gniewna stara. 
   — Niech się mama rozmyśli, poradzi... — dopijając herbatę, dokończył książę. — Przekona się 
mama, że przy Zbyszewie utrzymać się niepodobna. Sprzedaż jednego folwarku to będzie dla 
umarłego kadzidło... 
    To mówiąc wstał, odprostował się, zanucił coś i skłoniwszy się, wyszedł z saloniku. 
   Nad wywróconą filiżanką zadumana, z oczyma osłupiałymi księżna siedziała długo, aż 
wreszcie rozbudziło ją przyjście sługi, poszła do siebie i na wieczerzy już się nie ukazała. 
   Przed zwierciadłem w dawnym swym panieńskim sypialnym pokoiku stała księżna 
Eustachowa — za którą milcząca, zestarzała, z chustką w rękach czatowała, z politowaniem 
patrząc na panią — panna Klara. 
   Jadzia zdawała się śledzić na żółtej, przeciągniętej, zmęczonej twarzy swej śladów coraz 
widoczniej szych przedwczesnego zwiędnienia. Ta odrobina krótkiej młodości, która rysom 
niepięknym nadawała niegdyś trochę uroku, ten blask życia dawny znikł bezpowrotnie. Jadzia, 
która zawsze starszą się wydawała, niż była, w dwudzie— 
    stu kilku leciech przeżyła jakby trzydzieści. Troska i niepokoje wyryły na twarzy, czole i koło 
ust lekkie zmarszczki, włosy wypadały, cera przybierała tony ciemne, brunatne i żółte, oczy zgasłe, 
wypłakane były i blade. 
   Nawet namiętna ta energia dusz słabych, wybuchami się objawiająca dawniej, opuściła 
nieszczęśliwą. Dwa w życiu zawody serdeczne złamały ją. 
   Przeżyte lata z księciem Eustachym były prawie nieustanną walką i skończyły się klęską. 
Wyemancypował się małżonek, ona zwyciężona została. Dalej przed nią nie widać już było nic, 
tylko szarą równinę jakąś mgłami pokrytą. 
   Wprędce obudził się w niej żal po Celestynie, porównanie jego z Eustachym musiało wypaść 
na korzyść pierwszego... Ale Jadzia nie przyznawała sobie winy żadnej, miała żal do matki i na nią 
całe brzemię składała w duchu. Nie mówiła jej o tym, nie czyniła wyrzutów, ale nieraz uczuć 
dawała. 
    Gdy czasem same siedziały z sobą po gwałtownym przejściu z Eustachym, Jadzia, 
westchnąwszy, nie wahała się przypominać Celestyna. 
   Gniewało to księżnę, a jednak zaprzeczyć nie mogła, że ten „jegomość" więcej miał 
przywiązania, delikatności i że z nim Jadzi lepiej było. Właśnie zmuszona przyznać to w duchu, 
stara księżna najwięcej się tym gryzła i wyszukiwała argumentów, aby swe postępowanie 
wytłumaczyć. 
   Celestyn, jeśli nie zawsze bywał na ustach Jadzi, był ciągle na myśli. Parę razy rzuciła imię 
jego mężowi, który za to porównanie gniewał się najokrutniej. 
   Jadzia przypominała sobie ostatnią swą bytność we dworku, ostatnie jego wyrazy. 
   — Ten jeden mnie kochał i on jeden pewnie kocha mnie jeszcze... 
   Wszystkie te spóźnione żale już były próżne. Po dwu 
    
   latach pożycia małżeństwo było tylko związkiem jakimś nominalnym; książę unikał żony; 
zjawiał się na krótko i pod tysiącznymi pozorami uciekał od niej. Zostawiał jej wprawdzie zupełną 
swobodę, ale razem okazywał największą obojętność. 
   Jadzia była nadto dumna, aby krok jaki uczynić miała do męża, on zaś z uzyskanej wolności 
nadto był rad, ażeby pomyśleć o zbliżeniu się. 
   W jednym ze sporów małżeńskich, które rozdzieliły księstwo od siebie, Jadzia powiedziała 
wręcz księciu Eustachemu, że nie kochała go nigdy, że wzięła go narzuconym przez matkę... w 
chwili kaprysu i słabości; książę z okrucieństwem niegrzecznym odparł żonie, że też kochać się w 
niej było trudno i mariaż dla konwenansów zawarł tylko. 
   W towarzystwie oboje zachowywali się tak, iż tego rozerwania jawnie nie okazywali. Przy 
ludziach książę Eustachy był bardzo grzeczny dla żony, ona dla niego uprzejmą. Przy matce i sam 
na sam, 
   jeśli mówili z sobą, to przycinając sobie wzajemnie. Dowcipny Eustaszek zwyciężał żonę, 
która namiętnie wybuchała, dostawała spazmów i każdy kataklizm odchorowywała. 
   Szukając jakiegoś ratunku i pociechy w życiu tym męczeńskim, Jadzia więcej niż kiedy 
siedziała w książkach, zagłębiała się w studiach nad siły, zamęczała problematami, które ją 
chwilowo upajały. 
   Przerzucała się z jednego do drugiego przedmiotu niecierpliwie, bo każdy ją nęcił z początku, a 
męczył i nużył wprędce. 
   Brak właściwego towarzystwa, otoczenie ludźmi lekkimi przyczyniały się do znękania księżny. 
W pałacu bywali tylko krewni i kilka osób znajomych, nie przynoszących z sobą nic, oprócz 
powszednich plotek i bardzo miałkiego umysłu. Jadzia czuła całą swą wyższość, mil— czała 
najczęściej i usuwała się do swej biblioteczki, gdy tylko przyzwoicie to uczynić mogła. 
   Do utrapień, jakich doznawała, i to zaliczyć potrzeba, że pomimo poświęcenia matki, 
przywiązanej do niej miłością dawną, mimo jej ofiar życie pod względem materialnym coraz się 
stawało trudniejsze. Skala, na jaką się ono dawniej mierzyło, do dzisiejszego stanu interesów nie 
przypadała. Dzięki zapobiegliwości męża, który naprzód swoje mienie ratował, wyciągnąwszy od 
żony, co tylko było można, dzięki nieopatrzności obu kobiet, może i rządom Podroby, zbytnio 
pamiętającego o sobie — ruina majątkowa z nadzwyczajną dokonała się szybkością. 
   Do dawnych długów przybyły nowe, rosły, olbrzymiały i pani Jadwidze na jej fantazje, 
podróże, wydatki, stroje braknąć zaczynało. Matka najprzód poświęciła córce własne nawyknienia, 
zaczynała po cichu sprzedawać klejnoty, rzucała się, chwytała ze wszech stron, lecz coraz szło 
trudniej... 
   Widmo zupełnej ruiny stało przed nimi. Jadwiga nie widziała go jeszcze, bo matka starała się ją 
utrzymywać w błędzie — lecz... przeczucia miała straszne. 
   Dla tej pieszczotki, nawykłej, że się jej myśli spełniły wprzódy, nim je wyraziła — ubóstwo, 
niedostatek z tym wszystkim, co on za sobą prowadzi, był groźbą równającą się śmierci. 
Czegokolwiek być pozbawioną, poświęcić coś z nawyknień — nie umiała. Nie pojmowała życia 
wąskim płynącego korytem, powoli i skąpo. 
   W ostatnim roku jakieś przypomnienie wrażeń doznanych w podróży do Włoch upozorowane 
tym, że swe studia artystyczne uzupełnić chciała, namiętną obudziło zachciankę podróży z matką 
do Florencji, Rzymu i Neapolu. Lecz matka i córka wiedziały, co to kosztować musiało... Księżna, 
chcąc Jadzi w tym dogodzić, chcąc ją rozerwać, biegała, oszalała prawie dla zebrania potrzebnych 
pieniędzy, okazało się to zupełnym niepodobień— 
   stwem. Pierwszy raz w życiu księżna się nie wahała udać o pożyczkę do milionowego księcia 
Hermana, który grzecznie, ale stanowczo odmówił. 
   Akolita jego urażony, że pani Jadwiga nie dała mu nad Eustaszkiem pierwszeństwa, odzywał 
się głośno, że byłoby grzechem księżnie dopomagać do zupełnego zrujnowania, dogadzając 
dziwacznym fantazjom. 
   Odmówił i hrabia Tymoleon, a Rymund — powiedział, że na to nie ma pieniędzy. 
   Lichwiarze już byli wszyscy wyzyskani, klejnoty w części pozastawiane, w części 
posprzedawane. Księżna Eufrezja płakała i złorzeczyła. Jadwiga chorowała, nie mogąc pojąć, aby 
jej coś odmówione być miało... 
   Uczuła to nad wyraz boleśnie i Włochy ciągle miała na ustach. Mąż śmiał się. 
   — Dla odświeżenia miłych wspomnień chyba byś pana Celestyna z sobą musiała zaprosić — 
mówił 
   szydersko — Przyszedł do zdrowia i wcale przystojnie wygląda! 
   Jadzia w początku chciała na złość mężowi na swoim postawić, jechać bądź co bądź. Sama 
więc starała się dostać pieniędzy — lecz i to nie pomogło nic... Musiała się poddać losowi swemu 
— ale niewymowną goryczą zapłynęło jej serce. 
   We dworku na Pradze dwa lata najmniejsze zrządziły zmiany. Żyła jeszcze pani Monika i 
świeża zawsze a energiczna krzątała się koło niej panna Leokadia, piękniejsza może niż 
kiedykolwiek była; ale Celestyn musiał się wynieść z oddalonego zbyt domu na Pradze, a 
przesiedlić do miasta, znalazłszy dzięki czynnej pomocy Rymunda zajęcie. Litwin wcale nie ostygł 
w gorącej swej przyjaźni dla Celestyna i chęci pomszczenia się na rodzinie. Biegał i krzątał się tak 
dobrze, iż wyrobił swojemu protegowa— nemu posadę przy archiwach, których uporządkowanie 
wymagało więcej historycznych wiadomości, niż rutyny biurowej. Celestyn, chociaż nie był może 
przygotowany do tej pracy, wprędce się z zadaniami obeznał, pokochał je, stał się potrzebnym, na 
ostatek w ciągu dwóch lat z podrzędnego stanowiska, jakie z razu otrzymał, doszedł do naczelnej 
posady, dającej mu i pewne znaczenie i środki do życia niezależnego. 
   Sarkano wprawdzie na tak gwałtowną promocję, lecz Celestyn usprawiedliwił ją talentem, 
gorliwością i charakterem. Posada ta, zbliżając go do ludzi wyżej w społeczeństwie stojących, dała 
go poznać, ocenić, a że i owo małżeństwo z księżniczką pewnym blaskiem zawsze otaczało, 
budziło ciekawość, Celestyn znalazł się wprowadzony do salonów, w koła, w których nawet 
familię swej żony spotykał, cale inne teraz i niezależne względem niej zajmując stanowisko. 
   Oddawano mu sprawiedliwość i panie były tego zdania, że księżniczka mogła się w nim 
zakochać... Męska piękność pozostała w nim mimo śladów choroby, a umysł zyskał na przebytych 
próbach i trudach. 
   Dawniej zahukany i upokorzony, dziś swobodny Celestyn całą wyższość swą mógł okazać 
jawnie, a że był skromny, nie narzucający się i umiał utrzymać się na miejscu, jakie mu należało, 
szanowano go i lubiano. 
   Nie zbywało na znajomościach i zaproszeniach. Panie ciekawe usiłowały zajrzeć w tę duszę i w 
serce zamknięte, w których się domyślały tajemnic, lecz Celestyn, mówiący chętnie i pięknie o 
rzeczach obojętnych — o sobie, uczuciach swych i przeszłości milczał. 
   Życie, które prowadził, było bardzo znośne. 
   Większą część godzin poświęcał swym archiwom, do których się niezmiernie przywiązał. Z 
urzędu robił w nich porządek, z miłości przedsiębrał studia. Ktokolwiek oddawał się badaniu 
przeszłości, wie, jaką ona obudzą na— 
   miętność, jak opanowuje, jak zapełnia życie. Czas płynął piorunowo, niepostrzeżenie. W 
godzinach wolnych miał do wyboru archiwista dworek na Pradze, siostrę i matkę, do których był 
najmocniej przywiązany, lub domy liczne, które go witały serdecznie i zapraszały nieustannie. 
   Poważny zawsze Celestyn odzyskał był pewną swobodę umysłu, dozwalającą mu czasem choć 
cudze podzielać wesele. W towarzystwie bywał miłym, dowcipnym, uprzejmym. Została mu 
melancholia jakaś w wejrzeniu, w głosie, w uśmiechu, lecz ta więcej wdzięku dodawała, niż 
odstręczała. 
   Na kilka miesięcy przed bytnością księżny starej w Zbyszewie pan Celestyn miał przyjemną 
niespodziankę. Jednego dnia tajemniczy bilecik Leokadii zawezwał go na obiad do dworku. 
Siostra dodała w przypisku, iż będzie gość, postawiwszy parę znaków zapytania enigmatycznych. 
Odgadnąć było trudno, lecz Celestyn pojechał na Pragę. 
    
   W saloniku obok pani Moniki siedziała pani Zastawska. Przybyła ona do Warszawy razem z 
żoną doktora i poznała się z Leokadią, tyle okazując współczucia dla Celestyna, tak dopytując o 
niego, tak się napraszając, ażeby go zobaczyć mogła, że siostra, wdzięczna jej za brata, od którego 
słyszała o Milce — ułożyła we dworku owo spotkanie. 
   Leokadia nie przypuszczała więcej nic nad dobrą przyjaźń, dla obu tych pań, konsyliarzowej i 
Milki. Obie panie zostały na obiad proszone i Celestyn powitał je, jak się spodziewać było można, 
z radością wielką, z uczuciem, z okrzykiem... 
   Konsyliarzowa przybiegła do niego śmiejąc się, wesoła... a Zastawska zdradziła się takim 
pomieszaniem, rumieńcem, oczyma tak załzawionymi, że... musiała przyjaciółka ratować ją 
gadatliwym pośrednictwem i śmiechem. Milka ochłonęła wprędce i panna Leokadia nie 
    postrzegła nic podejrzanego, zwłaszcza że Celestyn nie dał nic poznać po sobie. Przysiadł się 
tylko zaraz do Zastawskiej i począł z nią żywą rozmowę. 
   Rzeczą szczególną było, że gdy oko siostry nie dostrzegło nic oprócz przyjaźni — pani Monika 
ze swym krótkim wzrokiem, przytępionym słuchem, pozorną nieuwagą i roztargnieniem — 
posądziła Celestyna i piękną panią o niepotrzebne (jak się wyrażała) amory. 
   Zachmurzyła się nawet. Nie mogła przypuścić, ażeby ten poczciwy Celestyn miał się wdawać z 
niewiastą zamężną w romanse; ale ją w duchu obwiniła o kokieterię. 
   Przez cały obiad staruszka zasępiona siedziała. 
   Pani Zastawska zaś z początku pomieszana, wprędce rozruszała się, rozweseliła i szczególniej 
Leokadię humorem i rozumem wzięła za serce. 
   Celestyn też był jakby odmłodzony... Takim go tu od dawna nie widziano, co matkę 
zasmuciło. 
   — Niepotrzebne bałamuctwo — mówiła sobie staruszka. — Z ogniem nigdy igrać nie potrzeba. 
Niechby sobie co najprędzej pojechały, skąd przybyły... 
   Pani konsyliarzowa z Zastawska zabawiły jednak z tydzień w Warszawie i Celestyn im 
gorliwie asystował. Woził do teatru, zapraszał na obiady, a i Leokadia raz jeszcze na herbatę 
zmuszona była prosić do dworku. 
   Pani Monika krzywiła się na to, nie tając przed córką podejrzeń. 
   — Ja ci powiadam — szeptała po cichu — ta Zastawska z tą swoją pięknością — ja bym grosza 
nie dała, że ona go bałamuci i kocha się w nim... A i za niego nie ręczę. To obraza Boża! kobieta 
zamężna, do czego się to zdało! 
   Leokadia się na to oburzała, ręcząc za Celestyna. 
   Jednakże przy herbacie pilniejsze zwróciwszy oko na Milkę i na brata i ona się zasmuciła. 
Schwytała po drodze parę wejrzeń Milki podejrzanych. 
   Wyjechały wreszcie konsyliarzowa z przyjaciółką, które Celestyn do pierwszej stacji 
odprowadzał, z czym się nie taił, a przy widzeniu się z bratem Leokadia, która nie lubiła tajemnic i 
z Celestynem była jak najotwarciej, zagadnęła go serio. 
   — Słuchaj no ty — matka posądza cię bodaj o romans z Zastawską! Ja nigdy nic podobnego nie 
przypuszczałam. Raz serce cię uczyniło nieszczęśliwym i wprawiło w położenie fałszywe; drugie 
byłoby gorsze jeszcze. 
   Pogroziła mu palcem. Celestyn się zarumienił nieco, ale uśmiechnął spokojnie, jak człowiek, 
któremu sumienie nie ma nic do wyrzucenia. 
   — Słuchaj — rzekł — najprzód wiedzieć masz, że ja kocham moją żonę, chociaż mnie 
porzuciła, i kochać już innej nie mogę. Zastawską lubię, przywiązany do niej jestem przyjaźnią 
wielką i gorącą. Jest to istota niepospolita, budząca współczucie, bo ją los rzucił na pożarcie 
głupim i zbydlęconym... Ona ma dla mnie sympatię, to rzecz niewątpliwa; ale ja w miłostki 
zakazane anim się myślał 
   wdawać, ani będę... Rzecz to dla mnie wstrętliwa jak wszelki fałsz, zdrada i bydlęca 
namiętność. 
   Tak kategorycznie odprawiona Leokadia uspokoiła się, dodając wszakże: 
   — Ale ona się w tobie szalenie kocha. Matka miała słuszność i ja bym na to przysięgła. 
   Celestyn ramionami ruszył. 
   — Dajże pokój temu — zamknął rozmowę. Pomimo tego wyznania wiary Celestyna, które on 
   nieraz powtarzał, twierdząc, że Jadzię swą kocha i kochać jej nie przestanie, matka i siostra 
żeniły go, to jest ożenić pragnęły. Nie mogły tylko znaleźć dla niego nic takiego, co by ich miłości 
dla Celestyna odpowiadało. Żądały dla niego zbyt wiele. 
   Żeniono go i w tych kołach, w których bywał. Panny spoglądały nań z zajęciem, wdowy 
pierwsze nawet czy— 
   niły kroki... piękny archiwista był bardzo grzeczny, uprzejmy, lecz jak lód zimny. 
   Z dala trafiało mu się w ulicy, w kościołach, w Saskim Ogrodzie spotykać żonę... Unikał, jak 
mógł, zbliżenia się; kilka jednak razy przypadek zrządził, że się zetknęli oko w oko... 
   Celestyn, który w twarzy jej czytać umiał, łatwo dostrzegł, że cierpiała. Zmizerowanie jej, 
żółtość, zestarzenie obudzały w nim litość niewymowną. 
   Unikał ze wszystkimi rozmowy, a nawet wspomnienia o księżnie Eustachowej; jednakże w 
ostatnich czasach tak go uderzyła ta boleść, którą ona nosiła w całej postaci swej, iż spotkawszy się 
z Rymundem sam na sam, zagadnął go: 
   — Nie tłumacz pan tego źle — rzekł mu — lecz pozwól, abym spytał, jakie jest pożycie 
księżny Eustachowej z mężem? 
   Rymund był doskonale o wszystkim uwiadomiony. Księżna stara nie miała tajemnicy dla 
Żuliety, a 
   ta powtarzała, co od niej słyszała, na głos w salonie. Pożycie nie było tajemnicą dla nikogo. 
   — Jak to? to ty nic nie wiesz? — odparł Rymund — Eugtaszek jest kawał łotra, jakich mało... 
Wiesz, że on te baby najbezwstydniej zrujnował, ograbił, że są prawie bez resursów. Księżna się 
udawała o pożyczkę na miłość Bożą do nas wszystkich. Odmówiliśmy, bo Jadzia ma fantazje i 
gubi się. Chciała jechać do Włoch. Klejnoty posprzedawane, pozastawiane, mówią, że Zbyszew na 
włosku. I ten Eustaszek pochwyci... Z żoną są na stopie wojennej od dawna; mówią do siebie tylko 
przy ludziach. Nieszczęśliwa księżna zalewa się łzami i truje za późnymi żalami. 
   — Nie przesadzam nic — dokończył Rymund. — Pytaj innych, wszyscy wiedzą. Kobiety to 
zgubione, bo ich z rąk tego matacza nie można wyrwać. 
   Celestyn padł na krzesło, łamiąc ręce. 
   — Na Boga! ale czyż na to nie ma ratunku? — krzyknął. 
   — Jaki? Kobieta, co raz poszła do rozwodu, sama by na siebie kamieniem rzuciła, żądając 
drugiego. A gdyby nawet do tego przyszło — nędza je czeka... Straciły wszystko... 
   — Ale ja znam ich interesa — tak źle nie może być! — zakrzyknął Celestyn. — Na miłość 
Boga, ty, panie, co masz serce, który tyle czyniłeś i czynisz dobrego, ratuj je. 
   — Ja? — odparł Rymund. — Ja! a dajże mi pokój! Mają te dwie kwoki, na co zasłużyły. Kara 
Boża, palec Boży — ja przeciwko słusznej sprawiedliwości Opatrznej nie stanę. Małoś to waćpan 
od nich wycierpiał? Kolej przyszła na nie... 
   Celestyn się obruszył. 
   — Pan jesteś niesprawiedliwy! — zawołał. Weź pan w rachubę wychowanie starej księżny, 
świat, w którym żyła, na pół ją uniewinniły. Przywiązanie jej do córki jest piękną stroną jej serca. 
Co się 
   tyczę Jadzi, ona jest zupełnie niewinną; matka bezwiednie wpędziła ją w tę... 
   — Kałużę — dodał Rymund. — Ale mów sobie, co chcesz... ja w ich sprawy się wdawać nie 
myślę... i — ty się tym nie irytuj daremnie. Nie ma ratunku... 
   Celestyn nie dał za wygraną. 
   To, o czym się dowiedział od Rymunda, nie zaspokoiło go; poszedł innymi drogami na 
wzwiady. Nie mogąc sam, użył innych dla dowiedzenia się o szczegółach. 
   W czasie, gdy jeszcze był mężem księżniczki, dosyć mu życzliwości, choć z pewnym 
powstrzymywaniem się w jej okazywaniu, dała dowodów panna Klara. Począł szukać sposobu 
widzenia się z nią. Wiedział, że na mszę chodziła do Bernardynów, kilka razy wstępował do 
kościoła, nie mogąc się z nią spotkać. Na ostatek jednej niedzieli udało mu się pochwycić ją, gdy 
już wychodziła. Panna Klara, poznawszy go, chciała uniknąć zbliżenia się, gdy Celestyn, 
przywitawszy się począł prosić o chwilę rozmowy. 
   Mocno zdziwiona stara panna odmówić jej nie umiała. 
   — Panno Klaro — odprowadziwszy ją na bok, począł Celestyn — wierz mi, że nic innego nad 
stałe moje przywiązanie do tej, która była żoną moją, przywiązanie i chęć przyjścia jej w pomoc, a 
nie żadna płocha ciekawość pobudza mnie do tego kroku. Na miłość Bożą, powiedz mi pani 
prawdę. Doszły mnie najsmutniejsze wieści o pożyciu, o interesach, o ruinie — o tym człowieku... 
jestże to prawda? Możeż to być? To są rzeczy przesadzone? 
   Zawahała się w początku panna Klara, nie chciała nic mówić, rozpłakała się. 
   — Co to pomoże, że ja plotki będę z domu wynosiła! — rzekła. 
   Celestyn naglić począł tak gorąco, a na ostatek zaklął się, iż będzie szukał ratunku — i panna 
Klara zawahała się. Raz potem zacząwszy opowiadać, gdy ją żal ogarnął, z płaczem wyśpiewała 
wszystko. 
   — Nic nie ma przesadzonego — rzekła. — Gorzej jest jeszcze, niż ludzie sądzą. Pani się 
zagryza, w oczach ginie. Książę się śmieje i ani dba o to... Jeden Bóg wie, co z nami będzie... 
   Celestyn dowiedział się od niej oburzających szczegółów, zdrętwiał, posłyszawszy, co się 
działo, i nie nie mówiąc o tym pannie Klarze, wszystko rzuciwszy, pobiegł zaraz następującego 
dnia radzić się prawników, czy by co dla ratunku majątku i spokoju uczynić się nie dało. 
   Nie znał ludzi, którzy by mu do tego rękę podać mogli, a ci — do których się udał, 
posłyszawszy, o co i o kogo chodziło, ulękli się stosunków familii i mieszać się do niczego nie 
chcieli... 
   Zgodnie prawie wszyscy tego, co zwali kładzeniem 
   palca między drzwi — odmawiali. Familia miała stosunki. Książę Eustachy był nader zręczny. 
   Nie wiedząc, do kogo trafić, Celestyn, który w czasie kuracji poprzyjaźnił się z Landlerem, 
pobiegł do niego... Doktor wiedział bardzo dobrze, co się w pałacu działo, bolał nad losem księżny 
starej i młodej, ale był przekonany, że na to nie ma sposobu. 
   Z gorącością wielką Celestyn mu wyłożył, że przecież są prawa i jest obrona uciśnionych 
nawet przez najbliższych; mieć tylko potrzeba odwagę wystąpienia, gdy innego ratunku 
spodziewać się nie można. Kobiety potrzebują podpory jakiejś, opieki. Mówił z takim zapałem, że 
w końcu i Landlęra poruszył. 
   — Jestem przekonany — odezwał się doktor — że gdyby księżna Eufrezja widziała możność 
uwolnienia się od despotyzmu zięcia, miałaby odwagę wystąpić przeciw niemu w obronie córki... 
Ale... porwać się na to bez środków... one grosza nie mają. 
   — Ja oddam, co mam! — zawołał Celestyn. 
    
   — Cóż to? czy zemsta, czy miłość dla dawnej żony? — rzekł, uśmiechając się, Landler. 
   — Nie zemsta, ale miłość i politowanie! — zawołał Celestyn. — Ona zerwała ze mną, ale ja nie 
czuję się rozwiązanym ani od przysięgi, ani od obowiązków. 
   — Heroicznie! — rozśmiał się doktor. — Otóż wiedz, co mi na myśl przychodzi. Jest jeden 
człowiek tylko, który by się z apetytem porwał przeciw księciu Eustachemu. Zobacz się i pomów z 
nim. Jest to mecenas Pirowski, którego książę krzywdził i osobiście obraził, człowiek rozumny, ale 
namiętny i gwałtowny... Mów z nim. 
   Ponieważ mecenasa nie znał Celestyn, wyprosił sobie list polecający i pojechał do niego 
natychmiast. Mecenas Pirowski, który wielkim talentem z niczego dorobił się sławy i majątku, był 
w swoim kole potęgą. Głowę miał nadzwyczaj otwartą, pojęcie jasne, wymowę niepospolitą, 
    a w to, co robił, kładł całą duszę. Czy szło o wielką rzecz czy małą, przejmował się nią, brał do 
serca, i to była wielka tajemnica, która mu prawie zawsze zapewniała zwycięstwo. Wprawdzie 
unosił się czasem zbytnio, gorączkował, słów nie dobierał, ale dostać się w jego ręce, na jego język 
— niebezpiecznie było, równie jak w jego opiekę się wkupić — szczęśliwie. Tego to potentata 
książę Eustachy używał do swoich interesów, ale raz w uniesieniu poróżnili się z sobą i przycięli 
ostrymi słowy, tak że oba wyszli z walki ranni, książę połajał grubo, mecenas oddał i urazy nie 
zapomniał. 
   Odgrażał się na książątko, rozpowiadając o nim straszne rzeczy, o co książe Eustachy wcale nie 
dbał. 
   Gdy Celestyn przybył do niego w godzinie poobiednej, mecenas odpoczywał w domu po 
dobrym obiedzie. Jeść bowiem i wypić dobrze lubił, a w czasie spoczynku nierad był, gdy go 
nachodzono. Przywitał więc gościa kwaśno; lecz gdy Celestyn, ciągle jeszcze rozgorączkowany, 
począł opowiadanie, na samo wspomnienie imienia księcia Eustachego Pirowski zmienił 
usposobienie. Słuchał z wielką uwagą, z zajęciem. 
   Celestyn skreślił mu przybliżony obraz położenia nieszczęśliwych kobiet, od których książę, 
wydarłszy najprzód, co tylko mógł pochwycić, teraz je nękał i uciskał, chcąc im wydrzeć ostatek. 
   Szło zresztą nie tyle o majątek, co o uwolnienie się od tyranii. 
   W czasie opowiadania mecenas się prawie nie odzywał, gryzł i żuł koniec cygara, bo miał ten 
brzydki zwyczaj, że je nie tylko palił namiętnie, ale do połowy zjadał. Dawał się Celestynowi jak 
najobszerniej wyspowiadać ze wszystkiego... Dopiero, gdy ten skończył, zasępiwszy się, rzekł: 
   — Trudna sprawa. Przyznaję się, że przystawiłbym stołka temu jegomości z satysfakcją wielką, 
ale quo ti— 
   tulo? Kto tu może wystąpić? Sama tylko księżna matka i córka mogłyby w sprawie tej być 
powodem, ale to by pachło razem separacją. 
   — Wiesz co, mecenasie? O mnie ani być mowy nie może, bo ja jestem zupełnie poza 
szrankami i nie chcę, aby mój współudział był komukolwiek wiadomy, ale na koszta dostarczę... 
Pan zaś powiesz, że sam je zastąpisz... Idzie tylko o to, abyś się widział propio motu z księżną, 
powiedział jej, że słyszałeś o jej położeniu, i zaofiarował jej pomoc swoją. 
   — Nie — to nie uchodzi — ja się nikomu narzucać nie mogę — odparł mecenas — tym 
bardziej, że będę o zemstę poszlakowany. Udadzą się do mnie same? A! w takim razie doktor i 
prawnik nie mogą odmówić pomocy... 
   Taką ostateczną otrzymawszy odpowiedź, Celestyn, nie mogąc się uspokoić, powrócił 
nazajutrz do Landlera. Zaklął go na wszystkie świętości, w jakie doktor wierzyć może, aby księżnę 
nakłonił do wezwania mecenasa. 
    
   Landler wahał się, nie chciało mu się mieszać do sprawy za wikłanej, ale przynaglony, 
zmęczony przez Celestyna, choć nie z wielką ochotą — obiecał coś szepnąć. 
   Na słowo jego, gdy raz je dał, można się było spuścić. Celestyn zresztą zapowiedział, że mu nie 
da spokoju i dokuczać będzie. 
   Jak do tego doktor przystąpił i wywiązał się z przyrzeczenia, nie wiadomo było Celestynowi; 
dosyć, że mecenas w parę dni odebrał kartkę od starej księżny, zapraszającą go do porady w 
interesach. 
   Księcia Eustachego jak zwykle nie było w domu, lecz księżna, przekonawszy się, iż miał 
swych szpiegów, którzy mu o wszystkim donosili, nie w pałacu u siebie, ale u markizy Żuliety dała 
mu rendez—vous. 
   Konferencja trwała godzin parę; mecenas, nic nie obiecując, zażądał na dzień następny 
papierów i notat 
    szczegółowych. Drugiego dnia posiedzenie jeszcze się dłużej przeciągnęło. Po ukończeniu 
badań jak najtroskliwszym Pirowski, który wszystko notował, oczekującej księżnie oświadczył, iż 
procesu się podejmie, lecz ponieważ na wybrane zaraz po ożenieniu sumy żadnych dowodów nie 
ma — może być wymagana przysięga. Radził też razem i o separację się starać. 
   Księżna Eufrezja dla ratowania córki na wszystko była gotowa; a Jadzia, obrażona w miłości 
własnej, upokorzona — jak tylko możność oswobodzenia się ujrzała, również oburącz ją 
chwytała... Zdawały się obie na mecenasa. 
   Pirowski zapowiadał, że sprawa łatwa nie będzie, że zgryzot i kosztów wielkich stanie się 
przyczyną, ale był prawie pewien, że wygrać ją można. 
   Z porady i pod dyktowaniem mecenasa księżna miała list napisać do zięcia w imieniu swoim i 
córki, domagający się separacji i zwrotu sum, które książę wybrał w pierwszym roku po ślubie. 
List był rodzajem memoriału, ale nim poprzedzić koniecznie było trzeba wytoczenie sprawy, aby 
otworzyć wrota do dobrowolnych układów. 
   Książę Eustachy bawił w dobrach swych na polowaniu, gdy list ów, opracowany, odczytywany, 
wystylizowany, urzędownie przez umyślnego mu doręczony został. Był on tak niespodzianym 
czymś i niepojętym, że książę, odebrawszy go, rzucił na stół, nie chcąc się nawet trudzić czytaniem. 
Miał gości u siebie, towarzystwo było wesołe i dopiero, gdy się wszyscy rozeszli, książę zajrzał do 
koperty, dobył pismo — krew mu uderzyła do głowy — osłupiał. 
   Tak był pewien bezkarności i bezbronności dwóch kobiet, że mu nigdy na myśl nie przyszło, 
aby się one bronić mogły, albo chciały. 
   Od razu poznał w tym rękę czyjąś... Nie mógł odgad— 
   nąć, kto się w to wmieszał, wpadał na domysły różne — i postanowił nazajutrz lecieć do 
Warszawy. 
   Raz przebiegłszy list z lekka, gdy go potem raz i drugi odczytał, rozważył — postrzegł, że 
rzecz była bardzo serio i groźna. Skandal rósł z tego ogromny, mogący zabić człowieka. Fakta 
zebrane były wyłuszczone, ugrupowane z taką zręcznością, że sam książę, widząc je po raz 
pierwszy w tym świetle, przeraził się nimi. 
   Wszystko to wydobyte na jaw potępiało go w oczach przyjaciół nawet. 
   Noc zeszła na niespokojnym przygotowywaniu się do podróży — książę byłby może wyjechał, 
nie czekając ranka, ale musiał gości przeprosić i pożegnać. Nie kładł się spać i chodził po pokoju 
niespokojny do rana, rzeczy były popakowane. 
   Wyszedł do śniadania zmieniony — zamruczał coś, że nieszczęsne interesa de sa belle—m?re 
zmuszają go w tejże chwili lecieć do Warszawy — zostawił kogoś do gospodarowania w swym 
   miejscu, nim by się goście rozjechali, siadł do bryczki i ruszył. 
   W drodze dopiero miał się rozmyśleć, jak postąpi — bo nie wiedział sam jeszcze, jak tę burzę 
zażegnać. Chciał użyć pośrednictwa Żuliety, senatora, hrabiego Tymoleona, przychodziło mu do 
głowy wpaść samemu wprost do księżny... 
   Nie był pewien, co zrobi, wiedział tylko, iż coś stanowczego uczynić trzeba dla uniknięcia 
wybuchu. Gotów był przystać na cichą separację de facto i wyznaczenie pensji żonie i matce... z 
warunkiem objęcia dóbr wszystkich... 
   Myśli te plątały mu się po głowie przez całą drogę... Wahał się zajechać do pałacu, 
dorozumiewając się, że tam może bramę zastanie zamkniętą i w istocie wydane były rozkazy 
nieprzyjmowania księcia. Stanął w hotelu. Już to 
   było kompromitującym, lecz nieuniknionym. Starał się o zachowanie incognito. 
   Żulieta, w której domu się odbywały narady, cała była pozyskana na stronę przyjaciółki. 
Książę, choć się tego domyślał, wprost się udał do niej. 
   Kazano mu czekać długo, gospodyni z kolońską wódką w ręku wyszła wreszcie, bardzo 
wysznurowana, serio, smutna. 
   Książę Eustachy nadrabiał postawą człowieka dziwactwem, niedorzecznością więcej 
uśmieszonego niż wylękłego. 
   — Ch?re cousine! — zawołał — przybywam na ratunek! Co to jest? Księżna Eufrezja dostała 
pomieszania zmysłów? 
   — Co? — odparła, cofając się, oburzona gospodyni. 
   — Napisała do mnie list, niby w imieniu swym i mojej żony, który kwalifikuje obie do 
bonifratrów... 
   — Nie wiem — sucho odparła markiza. 
   — Żądają separacji — chcą jakichś imaginacyjnych sum neapolitańskich ode mnie. Jest w tym 
   ręka czyjaś... ale to bezkarnie nie ujdzie. Ja mam swoje prawa! i przy tych obstanę. Zrobią 
skandal, to go same wypić będą musiały... 
   Zapalił się książę i ton żartobliwy zmienił na groźny. 
   — Ale cóż ja mam do tego? — zapytała Żulieta. 
   — Pani jesteś przyjaciółką księżny Eufrezji — wybuchnął książę — pierwszy więc krok robię 
do niej. Niech się dobrze rozmyślą. Jeżeli ten list wyjdzie na świat, uczynią coś nieodwołalnego już, 
użyję strasznej broni i odpłacę także... 
   Żulieta stała zmieszana. 
   — Proszę cię, książę — odezwała się — użyj sobie, kogo chcesz za pośrednika, a mnie do tego 
nie mieszaj. Ja o niczym wiedzieć nie chcę. 
   — Niech się kuzynka rozmyśli. 
   — Nie potrzebuję myśleć — żywo dodała Żulieta. — Masz w familii osób dosyć, to nie 
kobieca sprawa — weź, uproś sobie kogo innego. Ja — nie chcę — nie mogę!... nie mogę!! 
   Strzepnęła rękami, zawróciła się i wyszła z pokoju. 
   Rozgniewany książę, trzasnąwszy drzwiami, wyszedł i pojechał wprost do hrabiego senatora. 
   Tam nawet dla familii przystęp nie był łatwy, musiał siedzieć w przedpokoju, meldować się i 
czekać, choć na bilecie dopisał ołówkiem, że mu było bardzo pilno. 
   Senator przyjął go nareszcie w szlafroku, ale już z krzyżami na szyi, bo miał wyjeżdżać z 
urzędową wizytą. Wysłuchał, stojąc i nie prosząc siedzieć, poplątanej skargi, rzucił okiem na list, 
skrzywił się i — obiecał, że pojedzie do księżny. 
   Zgryzło go to widocznie. 
   — Wasza książęca mość — rzekł kwaśno — nie jesteś też bez winy... Kobiety, zwyczajne 
kobiety — wiele się im przebacza, ale... ale... Wasza książęca mość nie bez winy! nie bez winy! — 
   powtórzył kilkakrotnie. — Zrobi się, co będzie można. 
   Wieczorem kazał księciu Eustachemu przyjść po odpowiedź. Nie wątpił, że się to ułagodzi i 
ułatwi zgodnie. 
   Do wieczoru czas szedł leniwo księciu. Nie chciał się pokazywać w mieście. Posłał tylko do 
pałacu zaufanego sługę, aby tam dostał języka. 
   Wrócił ów szpieg, tak jak nic nie przyniosłszy, oprócz wiadomości, iż gdyby był książę 
zajechał, dany był rozkaz nieprzjmowania go... 
   — No, to wojna wypowiedziana! — rozśmiał się z goryczą. 
   Wieczorem senator czekał nań sam jeden w przyciemnionym saloniku. Z twarzy jego poznać 
było trudno, co miał zwiastować, bo ta wiecznie była zastygłą maską pokryta. Prosił siedzieć, 
stękał, milczał, na ostatek rozpo— czął, że rzeczy są do ułożenia trudne, bo żona ma bardzo słuszne 
powody użalania się na niego, a i w interesach okazują się czynności potrzebujące wyjaśnienia. 
   Książę zapytał — czego chcą? 
   Na to senator wyjąknął, iż w liście miały być wyrażone desiderata... 
   — List wprost nie ma sensu! — odparł książę. Okazało się, że senator nic nie zrobił, ale 
nasłuchał się 
   tyle skarg od matki i córki, iż one na nim wrażenie uczyniły przykre i odstręczyły od 
winionego. 
   — Tu idzie o honor familii — zakończył hrabia — o cześć imienia wielkiego, którego na 
pastwę złym językom rzucać się nie godzi. Trzeba się przygotować do ofiar... Książę nie jesteś bez 
winy... 
   Słysząc znowu powtórzone toż samo, książę się rzucił z niecierpliwości. 
   — Ale ja nie mogę dla fantazji tych... — połknął kwalifikację — poświęcić wszystkiego, co 
mam... 
   Senator spojrzał z góry. 
    — Tak — rzekł — ale między nami mówiąc, cóżeś miał, gdyś się żenił? — Nic — wrócisz 
tylko do status quo ante bellum. 
   Dowcipem tym, na serio bardzo wypowiedzianym, księcia tak dotknął, iż ten, nie mówiąc 
słowa, pożegnał się i wyszedł. 
   Zuchwały i zręczny Eustaszek, który w życiu zawsze sobie radzić umiał, po raz pierwszy 
niespełna wiedział, co ma począć. Trzeba było jednak przedsięwziąć coś, ażeby zapobiec 
skandalowi, a może i stracie, o którą mu szło więcej pewnie, niż o dobrą sławę u ludzi. Książę był 
tego przekonania, że majątek ma w sobie siłę oczyszczającą, która z wolna w oczach 
społeczeństwa ze wszystkich grzechów obmywa. Sam do księżny się udać nie mógł, pośrednictwa 
nikt się nie podejmował, groźba procesu wisiała nad nim, nie było środka tylko zasięgnąć rady 
    
   prawnika. Nie wiedział z pewnością, czy Pirowski dopomagał księżnie, ale się tego domyślał z 
listu z wyraźną znajomością prawa złożonego. 
   Mecenas Szaber utrzymywał interesa książęce — zwrócił się więc do niego. Szaber, pomimo 
nazwiska, które o pochodzeniu nic nauczyć nie mogło, a wzbudzało' podejrzenie bardzo 
dwuznacznej prozapii, liczył się do złotej młodzieży i miał prawo obywatelstwa w salonach. 
Młody był, bardzo przystojny, z wychowaniem jak najświetniejszym, zdolny, w towarzystwie 
przyjemny, dowcipny, przy tym koniarz i do kart mający pasyjkę. Przymioty i wady zarówno 
zbliżały go do eleganckiego świata. Nie zbywało mu przy tym na umiejętności i przebiegłości w 
prowadzeniu interesów i na sztuce odegrywania takich ról, jakich one wymagały. Nikt zręczniej 
nie kłamał i mądrzej się z dowiedzionego nie wycofywał fałszu. 
   Maks Szaber był wielce niepospolitym i wielostronnym człowiekiem... Mówiono nawet po 
cichu o 
   jego miłosnych awanturkach. 
   Książę był z nim na stopie poufałej i przyjacielskiej. 
   Zobaczywszy go nadchodzącego, wystrojony i uperfumowany mecenas z twarzą wesołą 
wybiegł na spotkanie; ale z wejrzenia księcia poznał, że coś miał na sercu i był zgryziony. 
Zaprowadził go do gabinetu. Eustaszek rzucił się na fotel i wydobywszy list księżny, oddał mu go, 
wołając: 
   — Siadaj i czytaj! 
   Gospodarz podał cygaro, sam natychmiast rozłożył ów list, obejrzał go i widząc sześć stron 
ćwiartkowych zapisanych gęsto, z westchnieniem wziął się do czytania. 
   Zmarszczył się od wstępu, a im dalej szedł, tym mu się oblicze więcej chmurzyło. Z wprawą 
człowieka, który nie potrzebuje czytać całości, aby wszystko zrozumieć, Szaber poszedł do 
konkluzji, rozpatrzył cyfry, podumał ł list położywszy na stole, spojrzał na księcia. 
   — Co z tym fantem robić? — spytał Eustachy. 
   — Listu księżna sama nie pisała — odparł Maks — to rzecz jasna; wątpię, ażeby sama na ten 
krok się bez czyjejś porady i podbudzenia ważyła... Trzeba użyć pośrednictwa czyjegoś. 
   — Z familii nikt się mieszać nie chce — i ja do niej udawać się nie myślę — odparł książę. 
   — Ażeby się rzecz wyjaśniła... kto jest sprężyną — rzekł Szaber po namyśle — napisz książę 
do matki żony, iż mnie powierzyłeś traktowanie, prosząc, aby ona ze swojej strony naznaczyła 
kogoś. Zobaczymy, kto za nią stanie, rzecz się wyjaśni, będziemy mogli naówczas ocenić siły i 
obrać środki. 
   Rada była trafna — i książę szedł do napisania biletu, który został obmyślany troskliwie, aby 
słowa w nim nie było nadto, ani za mało. Ułożono go zimnym i suchym... 
    — To styl Pirowskiego — dodał Szaber, list odczytując. 
   — I jam się tego domyślał — przerwał książę — ale księżna go nie znała, nie wiedziała o nim, 
potrzeba było, aby go jej ktoś nastręczył... 
   Zamyślili się obaj — zagadka była do rozwiązania trudna... 
   Przez cały dzień oczekiwano odpowiedzi księżny, która do wieczoru nie nadeszła. 
   Wśród zabiegów o ratowanie Jadwigi, gdy Celestyn cały był nimi pochłonięty, jednego 
wieczoru odebrał kartkę od siostry, która go wzywała pilno, krótkimi słowy donosząc, że matka 
chora. 
   Staruszka gasła powoli, wzdychając do spoczynku, siły ją opuszczały. Nie była właściwie 
chorą nigdy, lecz źródła 
    
   życia i ochota do niego się wyczerpywały... Chciała umrzeć. Jedyną jej troską było, co się z 
Leokadią stanie; opieka brata uspokajała. Gdy po odebraniu zawiadomienia Celestyn pośpieszył na 
Pragę, w progu się spotkał z księdzem, który od chorej powracał. Pani Monika po spowiedzi i 
ostatnim namaszczeniu leżała spokojna z krzyżykiem w ręku, modląc się i dopytując tylko 
   o syna. 
   Przybycie jego na chwilkę ją ożywiło, podniosła się z pomocą Leokadii i kazawszy się zbliżyć 
synowi, jego 
   i córkę pobłogosławiła. 
   — Teraz — odezwała się głosem gasnącym — już mi nic nie potrzeba... Celsiu — pamiętaj o 
siostrze sierocie; trzymajcie się razem, moje dzieci; niech was Bóg błogosławi. 
   Potem zażądała wody, popatrzała na dzieci, przycisnęła krzyżyk do piersi i — cicho szepnęła, 
że chciałaby usnąć trochę. Oczy się jej kleiły... 
    
   Po chwilce staruszce powieki się zmrużyły i — zasnęła... 
   Celestyn z siostrą pozostali przy niej, czekając przebudzenia— nadaremnie. Sen to był 
ostatni... 
   W kilka godzin ciało już było ostygłe, duch uleciał z niego. Śmierć przyszła jak miłosierny 
anioł wybawienia, oszczędzając walki i cierpienia. 
   Leokadia płakać nie mogła... Drugi to już pogrzeb ona musiała w tym dworku przyżywać, a 
teraz w nim pozostawała sama zupełną sierotą. Rzuciła się na szyję bratu: 
   — Tyś mi jeden pozostał! 
   Celestyn nie bardzo się czuł na siłach do zajęcia pogrzebem, a i siostrze chciał oszczędzić trudu 
— posłał po tego Michała, który zawsze w ciężkich dniach z chętną przybywał pomocą. 
   Nadjechał on zaraz i z ową zimną krwią i praktycznością, która go cechowała, zarządził 
pogrzeb, który się 
    odbył cicho i skromnie. Staruszka miała już grób gotowy przy mężu, do którego ją złożono. 
   Teraz potrzeba było radzić, co począć z tą biedną Leokadią, która została sama jedna w pustym 
i smutnym dworku, wspomnień bolesnych i miłych pełnym. Nie chciała go opuścić. 
   — Tu ja będę jeszcze z nimi! — odpowiedziała bratu — zostaw mnie... Wezmę jakiegoś stróża 
dla dozoru, ty czasem przyjedziesz do mnie... Stara panna, będę sobie hodowała kwiatki i myślała 
o umarłych. 
   Celestyn rad by był sam przenieść się do dworku, ale oddalenie od biura nie dozwalało. Miał 
też na sercu sprawę swej żony, bo ją tak zawsze nazywał i nią się zajmował gorąco. Musiał więc 
samą zostawić Leokadię. Przy ostatnim widzeniu się z Michałem przyjaciel ścisnął jego rękę i 
rzekł mu: 
   — Mój Celestynie — mam z tobą do pomówienia. Nie jest to czas ani miejsce, ale gdy się 
cokolwiek uspokoisz, naznacz mi godzinę i miejsce. 
   Tak był jakoś zaprzątnięty czym innym, a małą do tych słów przywiązywał wagę Celestyn, że o 
nich zapomniał prawie, gdy Michał przyszedł do niego do biura i zastawszy go samego, odezwał 
się, przypominając mu, że ma do pomówienia z nim w ważnej sprawie. 
   — Mówmy więc — rzekł Celestyn — mam czas, nikt tu nam nie przeszkodzi — jestem na 
usługi twoje. 
   Michał wstał i stanął przed nim, podając mu ręce obie. 
   — Nikt swego przeznaczenia uniknąć nie może — rzekł. — Długom się wahał, nie wiedząc 
czy sobie i siostrze twej, którą kocham od dawna, szczęście będę mógł zapewnić, żeniąc się z nią... 
Nie mówiłem jej nigdy o tym. Dziś otrzymawszy posadę, wprawdzie dosyć daleko stąd, mając 
zezwolenie ojca, proszę cię, oświadcz mnie pannie Leokadii. 
   Uścisk serdeczny Celestyna był całą odpowiedzią. Na— 
   tychmiast opuściwszy biuro uradowany pojechał na Pragę. Leokadia w żałobnej sukni spotkała 
go w progu trochę zdziwiona. 
   — Nie spodziewałam się ciebie! — zawołała. — Miła mi niespodzianka. 
   — Przyjeżdżam w twoim interesie — rzekł wesoło Celestyn. — Zgadnij, co ci przywożę. 
   Leokadia zarumieniła się, bystro mu w oczy patrząc. 
   — Michał prosi o twoją rękę. Ma pozwolenie rodziców, ma miejsce dobre, kocha cię. Pan Bóg 
nagrodził ci wszystko, coś ucierpiała... 
   Nic nie odpowiedziała Leokadia, zapłakała tylko. Wieczorem przybył Michał... Zamieniono 
pierścionki, ale ślub musiano odłożyć do wyjścia przynajmniej połowy żałoby. Tak 
niespodziewanie pod tę osieroconą strzechę zawitał promyk szczęścia. 
   Celestyn nawet uczuł je, widząc zapewniony los siostry. Jedyną troską Leokadii było teraz, co 
się 
   stanie z dworkiem na Pradze. Praktyczny Michał chciał go sprzedać, ale przyszła żona ze łzami 
prosiła, aby się go nie pozbywano. Tymczasem mógł być wydzierżawiony. Celestyn zaś chciał 
nawet posadzić w nim sługę i stróża i sam do niego niekiedy zaglądać. 
   Sprawa księżny tymczasem bardzo się przewlekała; książę Eustachy, nic nie mając do 
stracenia, przeciągał ją umyślnie. 
   Gdy odpowiedź księżny nadeszła, w której Pirowskiego naznaczyła do rozmówienia się z 
Szabrem, pan Maks do kolegi napisał list grzeczny, żądając naznaczenia schadzki. Pirowski 
również uprzejmie godził się na spotkanie, gdzie by panu Maksowi dogodniej było. Po wymianie 
kilku kartek stanęło na tym, aby w pałacyku się zjechali, gdzie pokój na ten cel został 
przeznaczony. Pirowski miejsce to wybrał dlatego, aby mógł w razie potrzeby odwołać się do 
księżny... Pierwszy on na stanowisku już był — z notatkami przygotowanymi, gdy woniejący i 
wyelegantowany Szaber z wesołą twarzą nadjechał. Znali się dobrze i siły swe ocenić umieli. 
Szaber przywiózł z sobą oryginalny list księżny. 
   Przywitali się bardzo uprzejmie. 
   — No, kochany kolego — rzekł, potrząsając ręką jego i patrząc mu w oczy — mamy co się 
zowie twardy orzech do zgryzienia. Sądzę, że w tym zdanie moje podzielasz, iż ze wszech miar 
procesu unikać należy. Świat by i złość ludzka najwięcej na nim zyskały. 
   — Tak — odparł Pirowski — ale mamy nóż na gardle... bronić się na wszelki sposób 
musieliśmy. Mówmy otwarcie: osoby i sprawę tak dobrze znacie, jak ja. 
   — Ale ja ją znam z innej strony, wy z innej — rzekł Maks. 
   Zmierzyli się oczyma. 
   — Jest jaki sposób pojednania? — spytał Szaber. 
   — Pojednania — wątpię — odparł Pirowski — bo 
    o to nie idzie ani jednej, ani drugiej stronie. Są położenia nieprzejednane. Ale może nastąpić 
komplanacja, układy 
   i rozdział przyzwoity... 
   — Na jakiej podstawie? — rzekł Szaber. 
   — Myśmy w liście wskazali, czego mamy się prawo domagać — odezwał się Pirowski — 
czekamy, co nam ofiarować możecie. 
   Maks, tak przyparty do ściany, zadumał się nieco. 
   — Najprzód — rzekł — pozwolicie rozebrać wasze desiderata. Pożycie małżeńskie i stosunki 
osobiste do nas nie należą, to rzecz prywatna. Idzie o majątek. Książę prawnie, legalnie jest 
ubezpieczony w tym, co posiada... Ze księżna jedna i druga rządzić się nie umiały i potraciły, co 
miały, wina nie nasza; że on był oględny i o swoich interesach pamiętał, to nie grzech... O co tu 
można mieć pretensje? 
    
   — O to — odparł Pirowski — że książę kapitałami, które dziś ciążą na nas jako długi, swój 
majątek oczyścił. 
   — Na to nie ma dowodów prawnych. 
   — Są regestra i może je potwierdzić przysięga — rzekł spokojnie Pirowski. 
   — Jesteścież istotnie zdecydowani iść przed kratki i przed nimi odsłaniać tajemnice familii? 
   — Nie mamy już nic do stracenia — rzekł Pirowski — opinia będzie za nami. 
   — To kwestia — bąknął Szaber. 
   Ucierali się tak dość długo, usiłując wymacać się oba, i ani jeden, ani drugi nic na tym nie 
zyskał. Maks stał przy tym, że nic nie obowiązani byli zwracać i z niczego zdawać rachunku. Życie 
i majętność były wspólne. Pirowski domagał się wyświecenia stanu interesów księcia w chwili 
ożenienia, gdy dobra już były na subhaście. 
   W imieniu młodej księżny żądał separacji. Szaber się na nią zgadzał, ale na nic więcej. 
    
   — Zapozwiecie, do procesu jesteśmy gotowi. Odium jego na was spadnie... 
   — Nie — na tego, co biedne, słabe kobiety zmusił do niego... — odparł Pirowski. 
   — Ale te biedne, słabe kobiety oto już drugiego męża chcą się pozbyć. To prejudykat fatalny. 
   Śmieli się oba, przycinając sobie. 
   Żaden ustąpić nie chciał, pogawędzili i rozeszli się. 
   Pirowski oświadczył, że od tego, co księżna w liście postawiła jako warunek, odstąpić nie 
może... 
   Po odjeździe Szabra mecenas poszedł do księżny Eufrezji i prosił o cierpliwość. 
   — Wszystko się da ułożyć, ale czas jest tu nieodbicie potrzebny jako kolaborator... 
   Prawie toż samo Szaber doniósł księciu, który niecierpliwił się, nie wiedząc, co z sobą począć. 
Nie śmiał się pokazywać na świat, czuł niespokojnym, nie decydował 
    
   się, czy ma śmiało stawić czoło przeciw żonie i jej matce, czy zamknięty czekać końca. Szaber 
życzył nie ukrywać się, owszem nadrabiać fantazją, traktować rzecz lekko. Żartować sobie z niej i 
ludzki sąd zachwiać zuchwalstwem, które jest też siłą... 
   Z dawnych czasów Eustaszek miał wiele przyjaciółek po salonach arystokratycznych, 
pomiędzy nimi znajdowało się wiele nieprzyjaciółek księżny i Jadwigi, szczególniej te wszystkie 
gotowe były wziąć jego stronę. 
   Książę więc tegoż wieczoru, wyrachowawszy, gdzie ma być i co mówić — w świat się puścił. 
Gdy go ujrzano śmiałym, śmiejącym się, dowcipniejszym niż dawniej, obojętnym na to, co go 
spotykało, wszyscy powiedzieli sobie, że — rzeczy, o których mówiono, były przesadzone i że 
Eustaszek da sobie radę. 
   Dziwactwom księżnej Eufrezji i jej miłości ślepej dla córki przypisywano wszystko. 
   — Ale to się skończy na niczym! — szeptały piękne panie. 
    
   Po tym pierwszym kroku, który się powiódł szczęśliwie, książę Eustachy z Szabrem 
postanowili zwlekać i ciągnąć. 
   — Procesu nie rozpoczną! — uspakajał Maks — możemy czekać, one mają nóż na gardle... 
   Książę, który już widział udział Pirowskiego w sprawie, był pewien, że on sam się pani 
Eufrezji nie narzucił; szło mu o to, aby odkryć, kto przeciwko niemu machinował. 
   Pirowski swoich pieniędzy na proces pewno nie ważył, księżna była w ostatecznej potrzebie, 
bez grosza. Czyjeś więc fundusze w tym tkwiły? Czyje? 
   Prawdą było, że Celestyn oddał, co miał i mógł pożyczyć, prosząc o tajemnicę. A że sumy na 
potrzeby pilne nie było, za zezwoleniem Leokadii zaciągnął dług na dworek, spodziewając się go 
spłacić powoli. Został sam 
    
   bez grosza, zaszargany, ale tak szczęśliwy z tego, jak nie był może nigdy. Niewidzialna ręka 
jego tu ukochaną Jadzię dźwigała! 
   Wszystko to było jak największą tajemnicą pokryte; jeden Landler wiedział prawdę i dał słowo, 
że przed księżną starą i młodą nie wyda. 
   Pieniądze, dostarczone przez ręce Pirowskiego jako pożyczka od niego, natychmiast prawie 
zostały rozchwytane. Potrzebowała ich pilno Jadzia, potrzebowała matka, były dokuczliwe dłużki 
— spadły jak manna z niebios, jak deszcz na spragnione niwy i — wsiąkły. 
   Landler opierał się z początku przyjęciu tej ofiary od Celestyna. 
   — Zważ pan — mówił — że to, co dla niego jest sumą wcale znaczną, w tej otchłani jak kropla 
w morzu zniknie... Oddać im nie będzie łatwo... 
   Celestyn ani chciał słuchać. Ściskał doktora ze łzami w oczach. 
   — Dałbym jej krew moją — wołał — a cóż mówić 
    
   o tym groszu mizernym... 
   Landler, miłości takiej nie pojmując, zdumiewał się 
   i wielbił. Celestyn triumfował. 
   — Na miłość Boga, na słowo honoru, doktorze, żeby one o tym nie wiedziały... Nigdy! za nic! 
Jadzi by to było przykrym i upokarzającym, a ja pragnę tylko, aby ona odetchnęła, by była 
spokojną... 
   Doktor danego słowa święcie dotrzymał Celestynowi, co do mecenasa i pałacu zachował 
tajemnicę, lecz widząc, że biedny człowiek rujnuje się i jest na drodze do ofiar, które zgubić go 
mogą, a znając przyjaźń Rymunda dla niego, przy pierwszym spotkaniu pod sekretem wyśpiewał 
mu wszystko. 
   Litwin rzucił się jak rażony piorunem. 
   — A! niechże go kaczki zdepczą! — zakrzyknął — to wariat! opętany! Babom nic nie pomoże, 
bo to dziurawe 
    worki, a sam się zgubi... Czekajże, ja mu dobrze uszu natrę... Nie trzeba było pieniędzy brać. 
   Tegoż dnia Rymund tak pilno szukał Celestyna, iż go przydybał i wsiadł na niego, nie 
przyznając się, że o tym wiedział od Landlera, ale przysięgając, że się domyślił sam. 
   — Wariacie — co ty najlepszego robisz?! Im nie pomożesz, a siebie zgubisz. 
   Celestyn zaprzeczał najprzód, ale kłamać nie umiał, splątał się, potem zaklął Rymunda, aby o 
tym nie mówił... Litwin ani słuchał, łajał i chodził wzburzony. 
   — Ale to czyste szaleństwo! — wołał — ta asindzieja Jadzia nie ma dla ciebie ani kropli 
sentymentu, padłeś jej ofiarą, kobieta bez serca, tylko się jej w głowie paliła miłość jakaś 
niepojęta... 
   — Szanowny panie, wszelka miłość jest niepojęta dla tych, co jej nie czują, ale ja ją kocham! Ja 
ją kocham! 
   — Jakże możesz kochać kobietę, która najnikczemniej postąpiła sobie z tobą? 
    — Ona niewinna! 
   — Mówię ci — do czubków z tobą. Gubisz się... Uratować cię nie można. 
   Wzburzony Rymund po tej rozmowie, jak nigdy języka utrzymać nie mógł, tak zapomniawszy 
lub nie przypuszczając, iż tym Celestynowi szkodzić może, poszedł z narzekaniami do swoich 
znajomych i całe postępowanie tego pierwszego męża księżniczki wypaplał. Unosiły się kobiety 
nad człowiekiem do takiej miłości zdolnym, zyskał w ich oczach pan Celestyn, ale to, co tajemnicą 
być miało, rozeszło się po świecie. 
   W parę dni potem, w jednym z salonów, w którym książę Eustachy bywał, rozpowiadano już o 
tym, że cała sprawa była dziełem tego zakochanego w Jadzi pierwszego męża, że on dostarczył 
pieniędzy, chodził, biegał i dla niewdzięcznej bez jej wiedzy się poświęcał. 
    
   Jednego słówka starczyło księciu Eustachemu, aby mu oczy otworzyć. 
   Pobiegł do Szabra natychmiast. 
   — Mam już nić i dojdę do kłębka! — zawołał — baby podobno same nie wiedzą, kto jest 
sprężyną. W tym wszystkim ukrywa się ten szerepetka, pierwszy mąż księżny, pan Celestyn 
Kormanowski... On mi tego piwa nawarzył — ale bodaj się sam nim nie zachłysnął! 
   Po krótkiej naradzie książę, który się czuł obrażonym przez senatora i nie widział go od tego 
wieczoru, gdy go takim dowcipem odprawił — zapomniawszy obrazy, stawił się znowu u drzwi 
jego. 
   Hrabia trochę żałował, że kuzyna tak ostro napomniał i przyjął go w chęci przejednania bardzo 
uprzejmie. 
   — Cóż się dzieje z tą twoją nieszczęśliwą sprawą małżeńską? — zapytał. 
   — Wszystko jest w zawieszeniu — odezwał się książę — mam nadzieję, że się to skończy na 
niczym, ale trzeba pomocy i protekcji hrabiego. Nie idzie tu o mnie, ale o zasadę. Jeżeli my 
   dozwolimy, aby lada plebejusz, szlachetka, ważył się wtrącać do spraw naszych, krzyżował 
nam je i stawał do walki z nami... to stracimy wszelką konsyderację, to zaabdykujemy sami. Ten 
intruz, Celestyn Kormanowski, który był pierwszym mężem żony mojej, jest sprężyną całej 
przeciw mnie intrygi. On dostarcza pieniędzy, on podbudza, on kobiety zniewolił przez 
Pirowskiego do tego kroku... Potrzeba go nauczyć rozumu, panie hrabio — zemsta nad nim jest 
usprawiedliwiona — trzeba go zgnieść. 
   Hrabia naturalnie gorąco sprawę familii wziął do serca. 
   — Ten człowiek nie ma nic oprócz posady archiwisty — pan senator może swym wpływem 
wyrobić, aby go wyrzucono z niej i ze służby. To konieczne — chodzi o to, aby poznał siłę naszą... 
Zaklinam hrabiego — musisz to 
   wziąć na siebie — precz z tym człowiekiem. Raz niech się to skończy, sprzątnąć go musimy... 
   Łatwe to było do powiedzenia i zawyrokowania, ale pan senator wiedział, że wyrzucenie 
urzędnika bez słusznego powodu nie było rzeczą tak prostą, jak się księciu zdawało. 
   Chciał go uspokoić jednak i obiecał się w tym rozpatrzyć. 
   — Jeśli się co da zrobić — rzekł — zobaczymy... 
   — Ale to się zrobić musi! — wołał książę. — Należy poruszyć wszystkie sprężyny. Ja z mej 
strony jakie tylko mam wpływy użyję, gotowym do ofiar nawet. Tego człowieka zgnieść 
potrzeba... 
   Senator nie przeczył, że zgnieść było koniecznością, jednak nie znajdował tego łatwym... 
   Książę Eustachy nie miał spokoju, dopóki na wszelkich drogach, jakie dla niego były dostępne, 
nie zasnuł całej sieci zatrzasków, w które ofiara popaść musiała. Celestyn ani wiedział, ani się 
domyślał, 
   co mu groziło; prowadzono przeciwko niemu intrygi w tajemnicy największej... 
   Gdy się to działo, a miesiące upływały bez widocznej zmiany położenia, pan Michał, 
zmuszony zająć oddaloną swą posadę, nie chciał wyjechać na nią bez żony. Postanowiono więc 
ślub cichy, bez wesela, którego nie dopuszczała żałoba... We dworku na Pradze zebrały się dwie 
rodziny i nazajutrz potem państwo Michałostwo byli już w drodze, a domek stał z okiennicami 
pozamykanymi, pusty... 
   Stary stróż z żoną zostali tylko dla dozoru. 
   Dnia jednego siedział pan Celestyn w archiwum zajęty pracą, która go tak pochłaniała, że 
nawet o troskach swych zapominał przy niej, gdy woźny przyniósł mu pa— 
   pier urzędowy. Było to wezwanie na dzień i godzinę naznaczoną do naczelnika wydziału; od 
którego archiwa zawisły. 
   Niezwyczajnego coś w piśmie tym uderzyło Celestyna. Zwykle inaczej i mniej urzędownie 
bywał wzywany. Nie mógł pojąć, co się w tym kryło, był pewien jednak, że chyba praca jakaś 
nowa poufna powierzoną mu być miała. Z naczelnikiem tym był na jak najlepszej stopie, miał jego 
szacunek i życzliwość. Odłożył papier na stronę i spokojnie kończył robotę. Termin oznaczony był 
na dzień następny... Nie przywiązując wielkiej wagi do tego, nazajutrz stawił się do kancelarii. 
   Uderzyły go dziwne jakieś wejrzenia urzędników znajomych, jak gdyby kondolencyjne. 
Witano go z zakłopotaniem, półsłówkami... 
   W pokoju naczelnika znalazł go już, jakby oczekującego nań, z twarzą smutną i zmienioną. 
Powitał wchodzącego serdecznie, ale milcząco. 
   — Pan radca wezwał mnie... 
    
   — Tak jest, tak... wezwałem, byłem zmuszony... Nader dla mnie smutna okoliczność — nie 
umiem wyrazić, jak mnie to boli... 
   Celestyn stał zdumiony. 
   — Czym pan mogłeś się narazić zwierzchności? — zapytał radca. 
   — Ja? — zapytał archiwista — ja? narazić się? nie pojmuję! 
   — Masz pan u góry nieprzyjaciół, znasz ich? 
   — Nie — nie domyślam się nikogo — nie wiem. Chwila milczenia przykrego nastąpiła. Radca 
poszedł 
   do biurka, wziął z niego papier gotowy i nic nie mówiąc, wręczył Celestynowi. 
   Była to dymisja dla — dobra służby, niczym nie motywowana. 
   Przeciwko temu nie ma rekursu — odezwał się na— 
    
   czelnik — powodów nie wiemy... Dymisja pochodzi z góry. Ważne zapewne jakie względy 
musiały ją wywołać, bo pan miałeś za sobą najpiękniejszy stan służby, najlepsze świadectwa — ale 
nie pytano nikogo... Celestyn stał ze spuszczoną głową. 
   — Następca pański jest mianowany. Pozostaje tylko zdać mu archiwa... 
   — Nie umiem wyrazić panu, jak nad tym boleję — dodał radca. — Dymisja już jest od 
miesiąca w moim ręku; odebrawszy ją, udawałem się wyżej, czyniłem kroki, jakie były w mocy 
mojej. Odpowiedziano mi ostro i sucho... Nie mam sobie nic do wyrzucenia. 
   Podał rękę Celestynowi, który ją ścisnął, nie mogąc przemówić jeszcze. 
   Spadało to nań tak niespodzianie, iż jeszcze myśli zebrać nie umiał, nie oprzytomniał po tym 
ciosie... 
   Radca patrzał z politowaniem... 
   — Kiedyś się może wyjaśni ta zagadka — dodał — któż wie? Da się może krzywda i 
   niesprawiedliwość nagrodzić — dziś — trzeba cierpliwości i poddania się wyrokowi. 
Radziłbym panu kroków już żadnych nie czynić, bo te jeszcze więcej podraźnić mogą, a nic nie 
posłużą. Jedno z tego widzę, że masz pan wysoko położonych i potężnych nieprzyjaciół: inaczej 
trudno to wytłomaczyć. Wypadek prawie bezprzykładny... 
   Celestyn jak pijany wyszedł z biura i powlókł się do archiwum. Te ukochane papiery stare 
potrzeba było porzucić, studia rozpoczęte zamknąć i w ostatku myśleć o sobie, co poczynać? 
Zostawał bez kawałka chleba, bez pensji, z długami i z dworkiem, na którym ciążyła stosunkowo 
znaczna pożyczka, a tej teraz ani częściami, ani w całości wypłacić nie miał sposobu. 
   Rozpaczliwe było położenie, lecz w takich razach uśpione męstwo człowieka czasem się 
właśnie rozbudza. Tak było z Celestynem, który się nie uląkł ubóstwa; bo— 
   leśnie tylko uderzyła go myśl, iż dworku bardzo wprędce pozbyć się będzie zmuszony... Było 
to nieuchronnym. Żądać od kogoś pożyczki, nie mając środków zaspokojenia jej, ani mógł 
myśleć. 
   Mieszkanie w Warszawie stawało się ciężarem, potrzeba je było co najprędzej opuścić, tryb 
życia odmienić. Zostawała bardzo słaba nadzieja, że księżna mogła ułożyć się albo wygrać sprawę, 
a Pirowski odzyskać założone przez Celestyna pieniądze... ale na to rachować nie śmiał, znając 
położenie i potrzeby pań obu. Książę Eustachy przeciągał układy umyślnie, aby kobiety do 
ostateczności przyprowadzić i wyrobić jak najłagodniejsze warunki. Księżna Eufrezja, już 
niecierpliwiąca się, Pirowskiego męczyła, aby jakikolwiek koniec wyjednał. 
   Sam jeden, bo nawet przyjaciel Rymund odjechał był do dóbr litewskich na długo, pozbawiony 
Michała, który by mu praktyczną radą mógł przyjść w pomoc, Celestyn poddał się swemu losowi z 
rezygnacją spokojną. 
    
   Mieszkania pozbył się natychmiast i w parę dni wyprowadził się do dworku na Pradze... ale tu 
życie samotne ze stróżem i starą żoną jego, która nawet jakiego takiego jadła uwarzyć nie umiała, 
było nadzwyczaj trudne. Celestyn sam sobie służyć musiał i tak się urządzać, aby nie potrzebował 
nikogo. Miało to swą dobrą stronę, dawało przymusowe zajęcie, które upaść na siłach i męstwie 
nie dozwalato. 
   Ogródek zadzierżawiony bardzo maluczko przynosił; z pieniędzy, które pozostały od służby, 
ledwie przenosiny i najpilniejsze wydatki opędzić się dawały. Przychodził procent od długu na 
dom zaciągniętego, niemożliwy do wypłacenia. Dworek więc sprzedany być musiał. 
   Celestyn, chcąc uniknąć przymusowej sprzedaży, począł szukać kupca z wolnej ręki; ale 
pomimo usłużnych pośredników, nikt się nie zgłaszał. Ci, co kupić byli ra— 
    
   dzi, woleli nabywać taniej, zmówiwszy się przy licytacji. Położenie było rozpaczliwe. 
   Domek uważał już za przepadły; co potem robić z sobą? 
   Wstręt miał zawsze Celestyn do wyciągania o pomoc ręki do kogokolwiek bądź. Jedynym, 
który mu mógł pomóc może, był ojciec Michała, pan radca. Do siostry nie napisał nawet, aby jej na 
próżno nie zasmucać. 
   Wiadomość o dymisji Celestyna, nad której powodami głowę sobie łamano, poszła po 
wszystkich biurach. Radca wiedział już o niej. Oczekiwał nawet Celestyna, aby się od niego 
dowiedzieć o tym coś więcej. Nierychło zjawił się on u pana radcy. 
   — Mów pan! — zawołał, witając go, stary biurokrata — coś zawinił? Dla wszystkich jest to 
tajemnicą, przecież musisz mieć choć domysł jakiś, wskazówkę? Tak się gorliwego i dobrego 
urzędnika, do zastąpienia trudnego, nie odprawia. Co to jest? Nikt nie wie. 
    
   — I ja nie wiem — rzekł Celestyn spokojnie. — Ani domyślać się, ani zgadnąć, ani trafić na 
ślad nie mogę. Przypuszczam jedno, że silnie protegowanego kogoś na to miejsce chciano 
wprowadzić. 
   — Ale tak nie jest — odparł radca — bo następca pański płacze na to, iż go mianowano... Miał 
daleko lepszą posadę i nadzieje. Cóż robisz z sobą? — dodał radca. 
   — Szukam pracy, jakiejkolwiek, gdziekolwiek — odparł Celestyn — bo muszę się panu 
przyznać, że jestem bez żadnego sposobu do życia. Nie zostało mi nic, oprócz długów... 
   — A dworek na Pradze?... Celestyn westchnął. 
   — Gdzież się to podziało? Obżałowany krótko odparł: 
   — Stracone... Jakiś czas mogę jeszcze przemieszkać 
    
   tam, dopóki nie będzie sprzedany domek; potem... nie wiem. 
   Radca się zachmurzył. 
   — Do licha! — rzekł — u mnie w kamienicy jedna izdebka na trzecim piętrze może być 
wolna... ale to... mansarda... 
   — Właśnie ja nic lepszego nie potrzebuję — rzekł Celestyn. — Znasz mnie, panie radco, że 
jałmużny nie przyjmę od nikogo, zapłacę za nią naturalnie. Idzie o to, co będę jadł? — rzekł 
uśmiechając się. — Wiele nie potrzebuję. Możesz mi pan gdzie nastręczyć miejsce skryptora? 
przepisywacza? kopisty? Co chcesz... 
   — Mam nadzieję, że coś lepszego się znajdzie — przebąknął radca. — Dawałeś dawniej 
lekcje... 
   — Nie, tych już udzielać nie mogę — odparł Celestyn... 
   Rozmowa tak się skończyła; radca nastał na to, ażeby mansardę sobie Celestyn zajął, kiedy 
zechce. 
   — W mieście będąc, łatwiej pracę wyszukasz... 
    
   — Dopiero gdy dworek będzie sprzedany... 
   Z tym powrócił na Pragę. Ponieważ formalności same przeciągały sprzedaż, mógł więc tu 
dłużej pozostać. Ze sprzedażą domu szły najukochańsze stare sprzęty, których nowe pomieszkanie 
pomieścić nie mogło, pamiątki po ojcu i matce... I te potrzeba było oddać jak dom na ręce ludzi 
obcych... Ocalić ich Celestyn nie mógł. 
   Ze smutkiem w duszy jednego dnia poszedł się dowiedzieć do Pirowskiego. Nie chodziło mu 
wcale o odzyskanie pieniędzy, które by go ocalić mogły, bo tych się ani rychło spodziewał, ani 
rachował na nie; chciał się dowiedzieć tylko, jak stała sprawa ukochanej. 
   Mecenas, który go dawno nie widział, a miał spraw dosyć na głowie, w pierwszej chwili 
zaledwie sobie mógł przypomnieć. Czasu dosyć upłynęło od rozpoczęcia spra— 
    wy owym listem księżny Eufrezji, na który dotąd odpowiedzi nie było. 
   Mecenas, spytany jak rzeczy stoją, odparł kwaśno: 
   — Mamy z wykrętaczami do czynienia: rachują, że nas zmogą przeciąganiem, my musimy ich 
zwyciężyć cierpliwością. Wszystko jeszcze w zawieszeniu... 
   — A księżne obie? — spytał Celestyn nieśmiało. 
   — W położeniu dosyć przykrym — rzekł mecenas. — Nawykły do życia nieoględnego, 
oszczędzać się nie umieją; księżna matka dogadza córce do zbytku, resursa wyczerpane... 
   Mecenas ruszył ramionami. Celestyn stał blady... 
   — Cóż na to za ratunek? 
   — Jużcić kiedyś do jakiegoś układu przyjść musi — zawołał Pirowski — ale przecierpią wiele. 
Najgorsze jest to, że, jak słyszałem, ze mnie księżna stara niekontenta i na innych drogach szuka 
prędszego porozumienia; jest więc bardzo możliwe, że, nie radząc się mnie, zawrze układ 
niekorzystny... 
   Celestyn zaklinać począł mecenasa, aby nie puszczał układów, aby gorliwiej zajął się sprawą 
uciśnionych; lecz prośby i błagania na zimnym człowieku nie uczyniły wrażenia... Zrażony był 
widocznie... Wyczerpawszy wszystkie środki, biedny wyszedł zrozpaczony... 
   Czuł się bezsilnym. Własne jego położenie już go teraz nie obchodziło; do największych ofiar 
był gotów dla tej ukochanej, nad którą miał litość uciskającą mu serce, lecz litość ta była skazana 
na bezczynność. 
   W pałacyku, niegdyś tak eleganckim i wesołym, życie teraz płynęło zatrute troskami 
nieustannymi. Stara księżna zalewała się łzami, patrząc na córkę, która przeciwności znosić nie 
umiała. Ostatnie środki były wyczerpane, 
   chciano już sprzedać Zagoście, ale książę Eustachy znalazł sposób jakiś prawny utrudnienia 
wszelkiej transakcji. 
   Z wolna potrzeba było dwór utrzymywany w Warszawie do najniezbędniejszej ograniczyć 
służby, która szemrała, bo była niepłatną. Wszyscy unikali księżny Eufrezji nieustannie 
potrzebującej pieniędzy, nawet Żulieta na wieś wyjechała, aby się wycofać od ciągłych żądań i 
wymagań, których zaspokoić nie mogła. 
   Dom stał się nad wszelki wyraz smutnym i pustym, a Jadzia zmieniona, ponura, zamyślona, 
milcząca chodziła po nim jak widmo, to godzinami całymi machinalnie mierząc krokami 
wszystkie pokoje, to schylona nad książką, którą czytała, zmuszając się by do niej przywiązać 
uwagę, a nie wiedząc, co czyta. 
   Dawne staranie, z jakim utrzymywano ogród zimowy, wytworny jej apartamencik, 
staroświecki salon, przy zmniejszonej służbie i braku środków uległo też zmianie smutnej. Rośliny 
tak usychały w 
   tej atmosferze niezdrowej, jak sami pałacu mieszkańcy. 
   Pył okrywał meble, ściemniałe firanki, od dawna nie odnawiane, nie zdobiły okien, ale je jakby 
warstwą śniedzi okrywały. 
   Toż samo zaniedbanie widać było wszędzie, lecz nikt nie zwracał na nie uwagi. Z wiernych 
domowi jeden doktor Landler przybywał czasem dobrym słowem pocieszyć starą księżnę, a 
troskliwością swą o zdrowie przypomnieć Jadzi lepsze czasy. 
   Książę opiekun po drugim wyjściu za mąż nie czuł się tu ani obowiązanym, ani potrzebnym; 
nie pokazywał się wcale. 
   Hrabina Rosa zerwała prawie stosunki z księżną, lękając się, jak inni, aby od nich czego nie 
żądano. Wpływ księcia Eustachego dawał się czuć mocno w tym osamotnieniu. Umiał on z 
pewnym politowaniem i umiarkowaniem przebiegłym, nie czerniąc zbytnio żony i jej matki, 
   wystawiać je jako marnotrawne, nierozważne i płoche. 
   Dawano mu wiarę, bo umiał temu, co wypowiadał, niby zmuszony i przeciw woli, nadać taki 
charakter prawdopodobieństwa i słuszności, a dawne postępowanie Jadzi i księżny Eufrezji tak za 
nim przemawiało, iż wszyscy prawie stali po jego stronie. 
   Rymund, który byłby może inaczej widział położenie, nie znajdował się w Warszawie. 
   Czas płynął nadzwyczaj jednostajnie i nudnie w pałacyku. Księżna Eufrezja, z rozpaczy 
stawszy się pobożną, co ranek chodziła do innego cudownego obrazu z modlitwą. Mniej pobożna 
Jadzia zasypiała co dzień dłużej, wstawała późno. Śniadanie przechodziło w milczeniu. Matka 
strzegła się dotknąć jakiego drażliwszego przedmiotu i zabawiała rzeczami obojętnymi; Jadzia 
była roztargniona i skarżyła się zawsze na jakieś cierpienie. 
   Przed obiadem rzadko kto się zjawił z odwiedzinami. Obiad, dawniej wykwintny, bo księżna 
Eufrezja 
   lubiła dobrą kuchnię, miał teraz pozór tylko wytwornego stołu, a bywał niesmaczny i źle 
zgotowany. Skarżyć się nie było podobna, bo kucharz składał winę na brak tego, czego kuchnia 
wymagała. Zapasy, na kredyt brane, były w jak najgorszym gatunku. 
   Słowem, była to nędza złocona, stokroć gorsza od nagiej nędzy, pokrywana i kłamiąca dostatek. 
Księżna Eufrezja, znieść jej nie mogąc, coraz bardziej traciła głowę, narzekała na to, że ją do 
wystąpienia przeciw księciu Eustachemu skłoniono i pragnęła jakiejkolwiek zgody. Swój własny 
majątek mocno zadłużony gotowa była sprzedać za cokolwiek, ale książę Eustachy, czyhający nań, 
zabiegał i kupców odstręczał. Wiedział bardzo dobrze, iż w końcu kobiety się poddać muszą. 
   Co się działo w sercu tej upokorzonej i znękanej pieszczoszki, która widziała się od wszystkich 
opuszczoną, 
   osamotnioną, czuła się chorą i nie miała już żadnej przyszłości przed sobą! Umysł jej czynny, 
fantazja bujna, nieustannie wzory nowe szyjąc na kanwie własnego losu, tworzyły obrazy 
tragiczne. Jadzia z nudów pisała dziennik... próbowała później zatapiać się w niedostępne 
metafizyczne głębiny, marzyła o duchach... gryzła się niemocą własną i po nocach płakała. Z 
wolna kółko, które ją otaczało, odstraszone tą niedolą, szczuplało, rozsypywało się, nikło. Dwóch 
starych profesorów i jednego emeryta zajmującego się filozofią miewała czasem na herbacie — i 
nudziła się nimi. 
   Książę Eustachy czekał. Wreszcie wysłał Szabera potajemnie do księżny, który ustnie jej 
oświadczył, iż najlepiej by było pomówić z księciem, nie tak przeciwnym układom, jak się 
zdawało. Matka byłaby się na to może zgodziła, lecz tajemnicy przed córką robić z tego nie chciała, 
a Jadwiga na wspomnienie męża, z którego przyczyny cierpiała tyle, zakrzyknęła, że woli nędzę i 
chleb razowy niż pojednanie z nim i jemu zawdzięczany dostatek. 
    
   Matka rozpłakała się i rzeczy pozostały, jak były. Książę Eustachy uśmiechnął się, ruszył 
ramionami i powiedział panu Maksowi, że on czekać może. 
   Księżna Eufrezja, nie śmiejąca się sprzeciwiać córce — zachorowała zgryziona. 
   Pirowski procesu kosztownego rozpoczynać nie chciał, nie mając zapewnionych nań 
funduszów. 
   Wszystko to, co się tu działo, dochodziło biednego Celestyna czatującego na pannę Klarę, 
która go tą trucizną karmiła. On byłby oddał wszystko, co miał, dla tej swej Jadzi, ale nie miał nic 
oprócz życia, na które zapracować mu było trudno. Nadchodził termin sprzedaży dworku na 
Pradze, na który Celestyn z trwogą oczekiwał. To, czego się lękał, jednak, szczęściem, nie ziściło 
się i owszem, tym razem sprzedaż poszła daleko pomyślniej, niż można było 
    
   przewidzieć. Ten, który miał dług zahipotekowany na domu, chciał go nabyć koniecznie. 
Sąsiad, który zamyślał połączeniem dwóch posiadłości jakieś schronienie dla wołów założyć i 
spekulował na nim, uparł się także kupić Joachimszczyznę, jak ją tam nazywano. Dwaj 
współzawodnicy, stanąwszy oba do licytacji, z gniewu zapędzili się tak, iż cenę niemal nad 
wartość podnieśli. Skutkiem tego dworek przysądzono sąsiadowi, a oprócz spłaty długu około 
trzech tysięcy rubli pozostało panu Celestynowi. Spadły one jak z nieba. Połowę ich natychmiast 
oddał radcy dla Leokadii, ale ten w imieniu syna i synowej, z wyraźnej ich woli, przyjęcia odmówił. 
Całą więc sumą Celestyn mógł rozporządzać. 
   Tak się już był oswoił ze swym niedostatkiem i tą myślą, że nic nie ma, iż z pieniędzmi nie 
wiedział, co zrobić. Radca życzył mu założyć pensyjkę dla chłopców i prorokował jej powodzenie. 
Celestyn nie czuł się na siłach... Praca cicha jakaś u stolika była jedyną, do jakiej czuł się zdolnym. 
    
   W parę dni po odebraniu pieniędzy, gdy rozmyślał jeszcze, co zrobić z nimi, spotkał się wedle 
zwyczaju przy kościele Bernardynów z panną Klarą. 
   Ta odmalowała mu stan, w jakim dwie księżne się znajdowały, w tak żywych i strasznych 
kolorach, tak go poruszyła nim, że Celestyn nagle uderzony tą myślą, iż miał niepotrzebne 
pieniądze — postanowił je jakimkolwiek sposobem posłać żonie. 
   Wynurzył się z tym pannie Klarze, która bez ogródki odpowiedziała, żeby to sobie wybił z 
głowy, bo nigdy w świecie księżna nic nie przyjmie od niego. Naiwne wyrażenie się starej sługi 
byłoby kogo innego ostudziło i opamiętało; na Celestynie ono żadnego nie zrobiło wrażenia. 
   — Niech pan sobie wyperswaduje to, żeby księżna zachowała co w sercu dla niego. To próżna 
imaginacja. Na— 
    
   wet wszystkie pamiątki z tamtych czasów porozdawała i pochować kazała, aby na nic nie 
patrzeć, a imienia pańskiego przypomnieć nie wolno... Ona cale swoje nieszczęście pierwszemu 
zamążpójściu przypisuje... A gdyby wiedziała, że ja mam z panem jaki stosunek — to dopiero 
byłaby chryja! 
   Celestyn uparty, a zaślepiony, inaczej to sobie tłumaczył — i myśli swej się nie wyrzekał. 
   — Moja panno Klaro! — zawołał, ręce składając przed nią — ja tak bym pragnął jej życie 
osłodzić... Któż wie? ona ma słuszność, ja winienem wszystkiemu, ja jej zwichnąłem życie... 
Chciałbym to naprawić... Weź pani te kilka tysięcy rubli, powiedz, żeś pożyczyła... Niech weksel 
da na czyjekolwiek imię. Po cóż mówić, że to ode mnie? 
   — Pan jesteś bardzo, bardzo zacny i poczciwy człowiek — odparła Klara — ale to wasz ostatni 
grosz może, a pieniądze te przepadną. 
   — Niech przepadają! — zawołał gorąco Celestyn. — Na co one mnie są potrzebne? Do czego? 
   Czy ja sobie na kawałek chleba zarobić nie mogę? Niech ona choć jaki dzień przeżyje bez 
troski... 
   Nalegał tak na Klarę, że ta, choć litując się nad zaślepieniem jego, półgębkiem przyrzekła, iż 
pomyśli, jak by to zrobić... 
   Wahała się do reszty obdzierać biednego człowieka i byłaby może odmówiła, gdyby tego 
samego dnia jakaś katastrofa domowa, dług krzyczący nie wprawił księżnej Eufrezji w rozpacz, a 
Jadwidze nie sprowadził ataku tak groźnego, iż całą noc musiał wezwany Landler siedzieć u łóżka. 
Panna Klara, zdjęta litością, zapomniała o skrupułach, posłała do Celestyna i pochwyciła pieniądze, 
na które weksel na imię radcy kazał wystawić. 
   Był to ostatni grosz jego, poświęcony z rozkoszą taką, iż Celestyn, powracający wieczorem do 
domu, jakby na wpół pijany, drapiąc się na strych, ze wschodów spadł i — nogę złamał. 
   Gdy na hałas ludzie się zbiegli, a on podnieść się usiłował, nie czując jeszcze bólu, tak był w 
duszy rozradowany — okazało się, że na nogę stąpić nie mógł. 
   Zaniesiono go do biednej na strych izdebki i natychmiast staraniem radcy przywołany cyrulik 
oświadczyl, że się nie obejdzie bez doktora, bo kość jest strzaskana. 
   W domu nad kilkanaście rubli nic nie było, a w perspektywie długi czas kuracji i bezrobocia. 
Celestyn ani zamruczał. 
   — Wola Boża — rzekł — poleżę, cóż robić? Sam winienem. 
   Radca, który o zatraconych jeszcze trzech tysiącach rubli nie wiedział, pocieszał się tym, że 
przynajmniej one się teraz na wyleczenie przydadzą. 
   Wiedziano w domu, iż doktor Landler był z Celestynem w przyjaźni, posłano więc z 
zawiadomieniem do niego. Landler tylko co był powrócił od księżny Jadwigi, stawił się 
natychmiast. 
   Nogę potrzeba było zaraz wziąć w leszczotki — i Landler ze smutkiem oświadczył, że 
zrośnięcie się kości będzie dosyć długiego wymagało czasu. 
   Chcąc choremu i strapionemu cierpienie jego osłodzić, a wiedząc, jak był do żony swej dawniej 
przywiązany, doktor jakby naumyślnie opowiedział mu, że w chwili największej potrzeby 
poczciwa panna Klara dokazała cudu i od jakiegoś radcy potrafiła księżnom trzech tysięcy rubli 
pożyczyć. 
   — Wystaw sobie, co to tam była za radość! Spadło jak z nieba, bo one żadnego kredytu już nie 
mają. Księżna stara odżyła. Jadzia się trochę rozweseliła, odetchnęły lżej... 
   — Ale to istny cud — dodał doktor —• i trzeba było serca starej sługi, aby go dokonać! 
   Celestyn słuchał ze spuszczanymi oczyma i ścisnął tylko rękę doktora za tak pomyślną 
wiadomość. Była ona całą jego nagrodą. Przewidując, iż fundusz na leczenie niedługo starczy, 
nazajutrz Celestyn resztę książek, do których wielce był przywiązany, po cichu sprzedać kazał. Ci, 
co książki kupują, nie zawsze wiedzą, jak się one w potrzebie sprzedają. Najkosztowniejsze dzieła 
naówczas idą za to, co ich okładki kosztowały... Biblioteczka chorego przyniosła mu zaledwie tyle, 
by spokojniej ozdrowienia, przy największej oszczędności, mógł czekać. 
   We dwa miesiące później pan Celestyn na dwóch szczudłach mógł z biedą przejść na drugi 
koniec szczupłej izdebki swojej. Mieszkanie to na strychu odpowiadało zupełnie człowiekowi, co 
się w nim tulił. Jednym dużym oknem oświecone składało się z pokoju niskiego, którego sufitu 
część była skoszona, i ciemnej izdebki za skład służącej. Ciasno było, bo trochę pamiątek po 
rodzicach, które mógł Celestyn ocalić, zajmowało nie tylko kąty, ale część szczupłego miejsca 
między ścianami. Stare biurko ojcowskie, stara matczyna komodka stały tu iako relikwie, których 
użyć dla ciasnoty nie 
   było można. 
   Wielka sofa zarazem za łóżko służyła, a ogromny przed nią stół, zarzucony papierami i 
lekarstwami, ustawiony był bliżej okna. Chłopak od radcy z dołu przychodził czasem posługiwać, 
lecz jak tylko podnieść się mógł Celestyn, sam starał się go wyręczyć. 
   Landler przychodził prawie codziennie, czasem zaglądał radca, o ile mu nogi i piersi dozwalały. 
Zresztą nie miał Celestyn nikogo z dawnych przyjaciół, co by o nim pamiętał. Nic tak nie ostudza i 
nie odstręcza jak ubóstwo. Ludzie nie tyle może się obawiają wymagań jego, co samego widoku. 
Łacniej się znajdzie taki, co pomoże, niż co pocieszy. Obcowanie z niedolą i cierpieniem jest 
zawsze ofiarą, do której nie wszyscy są zdolni. 
   Samotność ta jednak nie ciężyła Celestynowi; powoli nawykł był do niej, żył wspomnieniami i 
pracą, którą sam sobie wynajdywał. Jak tylko mógł usiedzieć, wziął się do przepisywania 
rachunków, które mu dostarczał radca, a gdy się zmęczył nimi, bawił się notami zebranymi po 
archiwach. 
   W kołach tych, które za czasu swojego urzędowania poznał Celestyn i był w nich bardzo 
dobrze przyjmowany, wiadomość o nagłej dymisji, tłumaczenia, jakim ulegała, zrobiły wrażenie 
bardzo przykre. Większość skłonna była utrzymywać, iż się zawiedziono na człowieku. Zniknięcie 
jego zupełne także na niekorzyść wyszło. Człowiek, czujący się niewinnym, powiadano, nie byłby 
tak usunął się od ludzi. Podziwienie było wielkie, ciekawość nie mniejsza, lecz wszystko się 
zapomina prędko. Jak morskie fale, co rozbitka pochłoną, tak ludzkie prądy zamykają się rychło 
nad tymi, co z oczu znikli. 
   Nieszczęście, jakie Celestyna spotkało, zaniepokoiło tylko jedną pannę Klarę, której serce 
pozyskał sobie szczególniej ostatnią swą bezimienną ofiarą. Nie widząc go przy wyjściu z kościoła 
przez niedziel kilka, poszła się dowiedzieć do kamienicy i tu jej chłopak oznajmił, że Celestyn leży 
z nogą złamaną. Nie śmiejąc wejść do niego, rozpytawszy się tylko i z powieści miarkując, jak 
wiele cierpieć musi, panna Klara nie mogła się wstrzymać nazajutrz rano, gdy księżnę młodą 
ubierała, od westchnienia i ciężkiego szeptu: 
   — Wie księżna, co to tego biednego pana Celestyna spotkało? 
   Posłyszawszy to imię, z groźną twarzą, jakby nierada wspomnieniu, odwróciła się ku niej 
księżna. 
   — Wiesz, że o tym panu mówić tu nie wolno. Klara westchnęła głośno i zamilkła. Upłynęła 
chwila, księżna odezwała się cicho: 
   — Cóż tego pana spotkało? 
   — Nieszczęśliwy jest we wszystkim — poczęła smut— 
   nie Klara — już nie mówię, że stracił, co miał, i miejsce nawet, co mu kawałek chleba dawało, 
ale on niedawno złamał jeszcze nogę. Leży biedaczysko na strychu, bez niczyjej pomocy, sam jak 
palec, aż się serce kraje. Księżniczka drgnęła słuchając. 
   — Nieszczęśliwy! — zawołała na pół szydersko — ale i drudzy przez niego nieszczęśliwi są... 
Całe moje życie zwichnął i zatruł. 
   Panna Klara niechętnie wdawała się w dłuższą rozmowę, ale tym razem trudno jej było 
wytrzymać. 
   — Ale, żeby księżna pani wiedziała, jak on ją kochał i kocha... A!... 
   — Kocha! — zawołała gniewnie Jadzia — ten człowiek śmiałby jeszcze...? Między nami dziś 
nic już nie ma oprócz gorzkich wspomnień. 
   Głos jej drżał. 
   — Proszę bardzo Klary — dodała — ani się wdawać w obronę niczyją, ani mieszać do tego, co 
do niej nie należy... Skądże te wiadomości? 
    
   Trochę obrażona stara sługa nie odpowiedziała. Zaczęła przypinać włosy i jakby nie słyszała 
pytania. Księżna, która twarz jej namarszczoną widziała w zwierciadle, rumieniła się i bladła. 
   — Skąd Klara ma te tak szczegółowe wiadomości o tym panu? — powtórzyła. — Ja chcę 
wiedzieć. 
   Doprowadzona do niecierpliwości stara panna, co się jej nigdy nie zdarzało, wybuchnęła. 
   — Co to mówić! — poczęła. — Sprawiedliwości na świecie nie ma! Poczciwym ludziom 
zawsze się źle dzieje! Nie będę kłamała... On tak do księżny jest przywiązany, że nie mogąc 
inaczej mieć o niej wiadomości, czatował na mnie kilka niedziel przy Bernardyńskim kościele. A 
jak mnie złapał, żem z nim mówić nie chciała, to po rękach całował, żeby tylko się dowiedzieć, co 
się z panią dzieje... Łzy mu w oczach stały, bo on takie serce ma... Na ostatek 
    powiem, żeby księżna przecię wiedziała, co to za człowiek, że nie kto, tylko on swój własny 
ostatni grosz oddał, widząc, że potrzeba, a jeszcze zaklął, żeby ani pani, ani nikt w świecie nie 
wiedział o tym!... 
   Jadzia porwała się z krzesła i blada, trzęsąc się, obróciła do Klary. 
   — Jaki grosz? Jakie pieniądze? On! mnie! Chwyciła się za serce. 
   — Mów! Jaki grosz?... 
   — A te trzy tysiące rubli! 
   Zdawało się może pannie Klarze, iż tym wywoła sympatię dla Celestyna, ale wiadomość 
niespodziana najokropniejszy gniew tylko obudziła. 
   Jadzia wyrwała się na pół ubrana z rąk sługi. 
   — A! straszniejsze upokorzenie spotkać mnie nie mogło! — krzyknęła. — I ty śmiałaś od 
niego wziąć?... A! tego ci nigdy nie daruję. 
    Cała w płomieniach, z rozpuszczonymi włosami, porzuciwszy Klarę osłupiałą, Jadzia przez 
pokoje wszystkie pobiegła do matki, która widząc ją wchodzącą z gniewem w oczach — porwała 
się przerażona. 
   — Co ci jest? Mój aniele! Na Boga! 
   Łkanie mówić nie dawało księżnie Jadwidze; pięści obie zaciśnięte podniosła do góry. 
   — Mama nie wie, do czegośmy doszły! Te ostatnie pieniądze, które Klara dla nas dostała, wie 
mama, od kogo, czyje one są? O! ta niepoczciwa Klara... 
   — Od jakiegoś radcy! — wyjąknęła księżna. 
   — Nie! nie! sama mi się przyznała... od pana Celestyna! Mamo! czy pojmujesz to, od niego! 
   I padła na krzesło, a po chwili porwała się konwulsyjnym ruchem. 
   — Nienawidzę go bardziej jeszcze! — krzyknęła. — Więc nigdy ja od niego wolną nie będę? 
Ten człowiek 
    
   wyobraża sobie, że jeszcze węzeł jakiś mnie z nim łączy... A! są kały, z których się obmyć nie 
można. 
   Wstrząsnęła się z obrzydzeniem. 
   Księżna stara musiała stanąć w obronie człowieka, którego równie jak córka nienawidziła. 
   — Przyznam ci się — rzekła chłodno — że ja znowu nic dziwnego nie widzę w tym, iż się do 
ciebie przywiązał... Przecięż go spotkało takie szczęście, jakie się ludziom jego stanu nie trafia... 
Jadziu moja — przynajmniej gniewać się nie ma za co. 
   — Jak to, mama tego nie rozumie? — krzyknęła Jadwiga. — Ja go chcę zapomnieć, ja się 
wstydzę tej głupiej słabości mojej, na którą mama wówczas zezwoliła, a ten ktoś, który mi dziś jest 
więcej niż obcy, bo nienawistny, śmie... 
   Zwróciła się do matki. 
   — Te pieniądze mnie palą jak ogień; trzeba mu je oddać! Natychmiast, koniecznie... 
    
   — Ale z nich już tak jak nic nie zostało — odparła księżna spokojnie. — Ja pieniędzy dostać 
nie mogę, musi czekać. 
   Zakrywszy sobie oczy, Jadwiga, jak weszła, tak wybiegła od matki oszalała... 
   W sypialni swej rzuciła się na łóżko i płakała. 
   Co się działo w sercu jej, wytłumaczyć nie potrafimy. Byłali tam resztka miłości, do której się 
przyznać nie chciała sama przed sobą, czy tylko obrażona i uciśnięta miłość własna? 
   Panna Klara, która wcale co innego zamierzając była przyczyną takiego wzburzenia w domu, 
musiała się ukryć ze łzami... Księżna Jadwiga cały dzień została w swoich pokojach. Lecz jakiś los 
nieszczęśliwy ją prześladował. Co chwila natrafiała na książki, na papiery, na rzeczy, które 
Celestyna jej przypominały; odrzucała je z gniewem, darła, chciała zapomnieć, nie mogła. 
    — Niegodziwy! — wołała — chce przed całym światem pokazać, że on był ofiarą, on jeden 
wspaniałomyślnym i czystym, a ja drapieżną, nierozumną, bez serca istotą... Klarą się posługuje... 
Cały świat pewnie o tym wiedzieć będzie, aby mnie potępić, a jego niewinnym uczynić 
męczennikiem. 
   I Jadzia płakała z gniewu. 
   Przez dzień ten przerzuciła, co jeszcze miała kosztowności, chcąc je posprzedawać, aby ten 
gniotący dług spłacić; ale pozostałe precjoza ani trzeciej części nie były warte tego, co się 
Celestynowi należało, chociaż o dawniejszym długu nic księżna nie wiedziała. 
   Matka tej ofiary nie wzięła do serca bynajmniej. Była już tak niedostatkiem zobojętniała, że 
byłaby od kogokolwiek bądź najbardziej upokarzającą pomoc przyjęła, byle córkę i siebie ratować. 
Stan interesów oprócz tego, że się boleśnie czuć dawał na każdym kroku, był tak upokarzającym ! 
    Kilka razy księżna Eufrezja próbowała zajrzeć do córki, znajdując ją ciągle w tym samym 
stanie, rozpłakaną, zrozpaczoną, milczącą. Klara się jej na oczy pokazywać nie śmiała. 
   Celestyn już się o kulach przechadzał swobodnie trochę po swoim mieszkaniu, jeszcze nie 
mogąc na dół znijść po wschodach i nieustanie dopytując doktora, kiedy z pomocą laski tylko 
będzie mógł się pokazać na ulicy, gdy jednego dnia przywieziono mu z miasta karteczkę. 
   Pismo było kobiece i nie znane mu, dosyć niewprawne i niepoprawne. Z podpisu ledwie się 
domyślił, że list był od pani konsyliarzowej, która, przybywszy do Warszawy, bardzo go widzieć 
pragnęła... Posłaniec czekał odpowiedzi. 
   Celestyn wyjść jeszcze nie mógł, a przyjąć u siebie, w tej izdebce biednej na strychu, 
zagraconej, ubogiej, 
    smutnej, w której usiąść na czym nie było — nie miał odwagi. Nędza jego nadto by się 
widokiem jej zdradziła. W liście swym nie wspominała konsyliarzowa o Zastawskiej, ale serce 
mówiło Celestynowi, że ona jej pewnie towarzyszyć musi w podróży. Smutno mu się zrobiło i 
przykro... Gdyby chodzić mógł choćby z narażeniem na dłuższe cierpienie, byłby spróbował 
dostać się do Saskiego Hotelu, lecz próba przekonała, że wschody zwłaszcza były nad siłę. Siadł 
więc pisać odpowiedź. 
   Szanowna i Łaskawa Pani! 
   Od kilku miesięcy złamana noga nie pozwala mi się ruszyć z domu, a nigdy mi moja 
bezwładność przykrzejszą być nie mogła niż dzisiaj. Mieszkam zaś tak wysoko, tak szczupło, tak 
po kawalersku, że przyjąć u siebie wstydziłbym się. 
   Szlę więc pani serdeczne pozdrowienie i wyraz żalu okrutnego, że rąk jej nie będę mógł 
ucałować... itd. 
    Chłopak pobiegł z tą kartką, a Celestyn pozostał nad stołem zadumany. 
   — Są bo poczciwe serca na świecie — mówił w duchu — są dobrzy ludzie... i są pociechy w 
życiu nawet takim, jak moje... Większej pociechy trudno nad to przekonanie, że przyjaźń i 
przywiązanie bajką nie są i romansem... 
   Osieroconemu Celestynowi, który od jednej Leokadii czasem listy odbierał, a zresztą w 
świecie nie miał nikogo, ta wierna przyjaźń poczciwej konsyliarzowej była osłodą i rozrzewniła go. 
Próbował nogi ciągle, czyby na ten jeden raz nie mogła mu posłużyć; lecz nieznośny ból i 
osłabienie o wysiłku takim ani myśleć nie dozwalały... 
   Z południa, gdy dla zapomnienia o tej przykrości zajął się codzienną pracą, na strychu 
posłyszał głosy przytłumione i stąpanie, potem lekkie do drzwi puknięcie i wnet otworzyły się one 
szeroko, a wesoły głos zawsze ochoczej i żartobliwej konsyliarzowej wołał od progu: 
    — Proszę nie wstawać. 
   Za nią Celestyn ujrzał zarumienioną twarz Madonny, która na widok izdebki i chorego nagle 
pobladła. 
   — Jużciż było niepodobieństwem, abyśmy, przybywszy do Warszawy, pana nie widziały! 
Daruj pan niesłychanemu natręctwu... 
   Celestyn starał się podnieść. 
   — Nie wstawaj pan — zawołała Milka — na miłość Boga! 
   To mówiąc, jakby zapomniawszy się, piękna pani wyprzedziła konsyliarzową i przybiegła do 
stołu, wlepiając oczy w wychudzoną twarz Celestyna. 
   — A! mój Boże — poczęła głosem drżącym — i pan tu tak sam, bez pomocy, bez usługi, na 
tym strychu... w takiej okropnej ciasnocie' 
   Załamała ręce i łzy się jej w oczach zakręciły. Konsyliarzową tymczasem, obejrzawszy się, 
szukała krzeseł. Na jednym z nich leżały papiery, które ostrożnie zdjęła, podając je Milce, bo się 
lękała, aby chwiejąca się i widocz nie osłabła nie upadła. Drugie wyciągnęła z kątka dla siebie. 
Celestyn rumienił się ze wstydu, lecz musiał udawać wesołego, był to jedyny sposób pokrycia tej 
biedy. 
   — Ta okropna ciasnota, jak ją pani nazywa — począł gorączkowo — właśnie dla mnie jest 
najdogodniejsza. Mam wszystko pod ręką, a pokoik ten przypomina młodość, akademickie czasy... 
Powietrze mam dobre, światło wyborne, spokój zupełny... Więcej mi nie potrzeba... 
   Uśmiechał się. 
   — I dworek sprzedany! Ten taki miły dworek! — mówiła nieśmiało Zastawska — ja go tak 
dobrze pamiętam! 
   Celestyn się trochę zachmurzył. 
   — Są — rzekł — przykre konieczności w życiu... z którymi trzeba się pogodzić, gdy ich 
uniknąć nie można. Leodka poszła za mąż, mnie stamtąd było daleko do miasta. Naówczas jeszcze 
miałem urzędową posadę... 
   Spuścił oczy — Zastawska otwarcie płakała i wyciągnąwszy rękę, chwyciła bladą, chudą dłoń 
Celestyna. 
   — A! jacyż ludzie są nielitościwi, okrutni! — wołała. 
   — Ja się na nikogo, nikogo nie mogę skarżyć — przerwał żywo gospodarz. — Owszem, 
znalazłem u ludzi tyle serca, współczucia, iż nie wiem, jak im je zawdzięczyć. 
   — Lecz, żeby też... — mruczała oburzona Milka — żebyś pan był zmuszony... 
   Mówić nie mogła, płacz połykany głos jej tłumił. 
   — Wie pani — zawołał Celestyn, zwracając się ku niej — co jest straszniejszego od ubóstwa? 
to jałmużna! 
   — Ale któż tak nazywa to, co z serca pochodzi? — rzekła konsyliarzowa. — Wstydź się pan! 
Ludzie są przecię braćmi... 
   — Panie bo doprawdy sądzicie — począł gospodarz, zmuszając się do wesołości — że mnie tu 
tak źle i że ja byłem opuszczony, ale tak nie jest. Ojciec mojego szwagra najprzód najął mi to 
   mieszkanie, bom je sam sobie wybrał, doktor Landler przychodził do mnie prawie co dzień... 
   Konsyliarzowa wstała z krzesła. 
   — Gadaj pan sobie, co chcesz — rzekła tonem swym rozkazującym — niekoniecznie tu 
musiało być dobrze. Czekaj pan, ja, stara gospodyni, gniewaj się, nie gniewaj, muszę śledztwo 
zrobić. 
   Pomimo gwałtownej opozycji Celestyna, zostawując go przy stole z Milką, która mu w oczy 
patrzała spragniona i niespokojna, konsyliarzowa poszła w istocie, po kątach rozpatrując się w 
sprzętach, otwierając szafy, krzywiąc się na kawalerskie gospodarstwo. 
   — Słowo daję! — wołała chodząc — kto tu u pana utrzymuje porządek, wart dostać plagi. 
Wszystko poprzewracane... Niech Bóg uchowa. Talerze od wczorajszego obiadu za piecem, nie 
pomyte... 
   Celestyn protestował, rumieniąc się, na próżno; konsy— 
   liarzowa najniedyskretniej zaglądała we wszystkie kąty. Tymczasem Zastawska pośpiesznie, 
zniżonym głosem, zbliżając się do Celestyna mówiła: 
   — Na miłość Boga! pan tak tu zostać nie możesz... Pan tu nigdy nie przyjdziesz do zdrowia. Co 
pan robisz w Warszawie?... Jedź na wieś... do nas... choćby do miasteczka... Zlituj się pan nad sobą, 
no i nad tymi, co go — kochają! 
   Wyjąknęła to słowo i zawstydziła się. 
   — Pani masz serce anielskie — odparł Celestyn smutnie — ale są losy i przeznaczenia, na 
które nawet anioły u Boga miłosierdzia uprosić nie mogą. Ja się na nie nie skarżę, lecz tę resztkę 
życia smutnego znoszę jako zasłużoną karę. Mówiłem pani, jak ciężką jest do dźwigania 
jałmużna... Ja jestem jak zwierzę, które czując koniec swój idzie w gąszcze, w głębiny lasów, aby 
tam, nie widziane... życia dokonało... Życie się nie rozpoczyna na nowo, gdy raz zostało złamane... 
Kości się zrastają — ale nie serce... 
    
   Konsyliarzowa powróciła do stolika z twarzą zasępioną. 
   — Słuchaj no tylko, uparty człowiecze... waćpan tu na tym strychu nie możesz zostać. Słuchaj 
i bądź posłuszny. My tu cały miesiąc musimy bawić w Warszawie, Milce kazano pić wody emskie, 
a ja chłopca chcę umieścić na pensji i dopatrzyć przynajmniej miesiąc, jak mu tam będzie, bo to 
pieszczoch, co go trzeba powoli od macierzyńskiej piersi odzwyczajać. Musimy wziąć prywatne 
mieszkanie... pokój dla pana by się znalazł... doglądałybyśmy go trochę. Nas jest dwie i obieśmy 
stare (to mówiąc, uśmiechnęła się), nikt nas o żadne bałamuctwo nie posądzi, ani pana kulawego i 
chorego... Jak Boga kocham! 
   Milka aż wykrzyknęła z radości, pochwyciła go za rękę... 
   — Panie Celestynie... zrób pan to. 
    
   — Na miłość Boga — to niemożliwe! Zastanów się pani. Co by ludzie powiedzieli? 
   — Powiedzą, że dwie litościwe baby — przerwała konsyliarzowa — pielęgnują kalekę, a 
zresztą niech sobie mówią, co chcą. 
   — Niepodobieństwo! — zawołał Celestyn — mówić nawet o tym nie można. 
   Doktorowa ruszyła ramionami. 
   — Jeżeli pan myślisz, że się w ten sposób od nas uwolnisz, to się bardzo mylisz. Będziemy na 
strych przychodziły — nam tu nudno, znajomych nie mamy, musisz nas bawić. 
   Celestyn bełkotał coś niewyraźnie, poruszony i skłopotany. 
   — Mój mąż — dodała konsyliarzowa — jakby się dowiedział, żem ja tu siedząc pana nie 
odwiedzała — śmiertelnie by się gniewał na mnie; a co się tycze Zastawskiego, ten także zalecał, 
aby żona przy wodach starała się rozerwać, i doskonale wie, że my tu pana znajdziemy — a 
przyjaźń Milki dla pana nie jest mu tajemnicą. Cóż w tym złego? 
    
   Zastawska dziwne te wyznania swej przyjaciółki śmieszkiem smutnym potwierdzała. 
   — Jeżeli pan nie zechcesz się sprowadzić ze strychu — rzekła — to my na ten strych chodzić 
będziemy musiały. To nie pomoże... 
   — A ja za każdym razem wstydzić się będę musiał nieładu, jaki tu panuje. 
   — Nie... nie — przerwała doktorowa — bo ja tu ład zaprowadzę... nic nie pomoże, to kobieca 
rzecz... 
   — Ależ pani! 
   — Nic nie pomoże — odparła przyjaciółka. — Zacznę rewizję od bielizny, bo przysięgam, że 
musi być w najokropniejszym stanie. 
   Celestyn protestował. 
    — Ja się spodziewam — rzekł — że mi moja noga pozwoli wkrótce znijść choć o kiju... 
   — Zobaczymy, ale proszę się nie spieszyć — wtrąciła doktorowa. — Gdybyś pan z tego 
okropnego strychu chciał się wyprowadzić, to by go przecię dwóch ludzi na ręku zniosło... ale 
chodzić samemu... nie — nie! 
   Celestyn chciał pokazać, że się na złamanej nodze utrzymać już może, stanął, zbladł, a Milka 
co prędzej chwyciła go pod rękę i zmusiła usiąść. Tak dobrą godzinę przebył z nimi; a gdy 
nareszcie doktorowa oczyma dała znak przyjaciółce, że czas odejść, Milka wstała, ociągając się, 
popatrzała na Celestyna, uśmiechnęła mu się i nie mogąc już mówić, odeszła, ode drzwi jeszcze 
szląc mu wejrzenie. 
   Odwiedziny te chorego tak zmęczyły, że padł na łóżko bezsilny. Wstyd mu było, że jego 
ubóstwo tak podpatrzono... 
    Przeszło miesiąc pozostały dwie przyjaciółki w Warszawie. Czy pani Zastawska piła w istocie 
emskie wody, nie wiemy z pewnością, ale że ich potrzebować mogła, nie ulega wątpliwości. 
Przybyła ze wsi bledsza i mizerniejsza niż zwykle, pokaszlując po trosze, a pobyt w mieście 
niewiele się jej zdał pomagać. 
   Piękna twarzyczka Madonny spoważniała, tęsknotą jakąś okryta, przedłużyła się, schudła, 
oczy tylko nabrały blasku... 
   Konsyliarzowa pomimo opozycji pana Celestyna przybywała, jeżeli nie co dzień, to bardzo 
często... 
   Zastawska jej zawsze towarzyszyła i gdy ona przy stole rozmawiała z chorym po cichu, 
któremu książki przynosiła i kwiatki, tymczasem doktorowa gospodarowała po szufladach i nie 
słuchając Celestyna, układała 
    
   w nich i przewracała. Musiał więc w trochę opuszczonym mieszkaniu kawalerskim niejaki ład 
się zaprowadzić. 
   Miejsca nawet przybyło więcej, bo doktorowa sprzęty inaczej poustawiała. 
   — Mężczyźni się na tym nie rozumieją — mówiła — to kobieca rzecz porządek. Rządzę się jak 
szara gęś, ale w końcu przekonasz się pan, że się to na coś mu przyda... 
   W ciągu tych tygodni Celestyn nareszcie mógł się ważyć już o kiju wychodzić. Noga się dosyć 
dobrze zrosła, ale pozostała trochę krótszą i nakuliwał na nią. Choroba ta, druga, już starość 
przyspieszyła. Lata cierpień w życiu się liczą podwójnie, jak w wojsku czasu wojennego. Pozostał 
jednak Celestynowi z dawnej męskiej piękności jego wdzięk rysów wyszlachetnionych 
cierpieniem, obudzający współczucie. Historia człowieka malowała się w twarzy zbolałej, a 
spokojnej i zrezygnowanej. W sercu jego nie tajona miłość Zastawskiej rozbudziła uczucie dziwne, 
dla niego samego niezrozumiałe. Kochał Jadzię, a jednak dla tej tak cicho i wiernie przywiązanej 
kobiety miał 
   więcej niż przyjaźń, rodzaj uwielbienia wdzięcznego, chociaż z ust jego nigdy nie wyrwało się 
słowo, co by jej mogło dać nadzieję, że się ta przyjaźń zmieni w miłość wzajemną. 
   Milka była prawie szczęśliwa. 
   — Kocha mnie — mówiła konsyliarzowej, dla której nie miała tajemnic — może nie tak, jak 
bym ja pragnęła, ale i tego dla mnie do szczęścia dosyć. Innego nie spodziewałam się nigdy... 
   — O! ta kobieta! ta kobieta! — dodawała, myśląc o księżnie — ona jak zepsute dziecko rajski 
ten owoc nadkąsiła tylko i rzuciła na gościniec... a ja... podjęłam go z pyłu i błota... i z rany jej 
ząbkami zadanej wyleczyć nie mogłam. 
   Zastawska zbliżyła się poufalej do Celestyna, on też ośmielił się więcej, nie przekraczając 
nigdy granicy, którą 
   zaraz zakreślił. Na odjezdnym ze łzami poczęła go prosić po cichu: 
   — Panie Celestynie — jednej się domagam łaski: pozwól pisywać do siebie! Niech ta rozmowa 
papierowa zastąpi mi żywą, do której ja tak nawykłam, której mi brak będzie, iż bez niej — 
możebym już nie wyżyła... 
   Celestyn pisywać obiecał, ale dodał z uśmiechem: 
   — A jeśli zazdrosny mąż pani... 
   — Mój mąż nie jest zazdrosny — żywo odparła Milka — ja mu nie pozwalam! 
   — Ale listy mu się mogą nie podobać — mruknął Celestyn... 
   — Dlatego też waćpan będziesz pisywał pod moją kopertą — przerwała konsyliarzowa — a ja 
wszystkie wasze sekreta będę szpiegowała... 
   Po wyjeździe dwóch pań Celestynowi pusto było i smutno... ale położenie coraz przykrzejsze 
nie 
   dozwalało trapić się widziadłami, rzeczywistość nieubłagana cisnęła się i gniotła... 
   Radca, pomimo dobrych chęci, pracy dobrze się opłacającej nie mógł mu dostarczyć; to, co 
zarabiał, nie mogło najskromniejszych życia wymagań zaspokoić. Sama pani radczyni, której i 
ożenienie syna nie było do smaku, i ten ciężar w domu się przykrzył, rada się go pozbyć była. 
Gderała na męża. 
   — Nigdy temu końca nie będzie, póki my go na strychu tu trzymamy. Trzeba się go politycznie 
pozbyć. Trudno, abyśmy kalekę i nieporadnego człowieka utrzymywali dożywotnio... Juściż 
powinien sobie coś odpowiedniego wyszukać. Choć kuleje, ale coś robić może, byle znowu nie 
miał nadzwyczajnych jakichś pretensyj. Że był tam mężem jakiejś wariatki księżniczki, dlatego, 
gdy nie ma nic, powinien pracować, jak może. Gdzieś by buchalterem albo kasjerem został. 
   Radca mruczał, że i to niełatwo. 
   — Choćbyś mu się o co postarał sam — odpowiadała pani — ażebyśmy się go raz zbyli, bo to 
kołtun. Broń Boże choroby, bo wątły jest... zwali się wszystko na nas. Chłopca trzeba odrywać dla 
niego do posług, to tego, to owego potrzebuje, a odmawiać przykro... Mnie to już dokuczyło... 
   Wiadoma rzecz, że gdy gospodyni domu pocznie taką wojnę przeciw bezbronnemu, mąż, 
choćby najlepszego serca, ulega w końcu. Radca z początku bronił Celestyna, potem nabierać 
zaczął przekonania, że żona musi mieć słuszność. Ale jak to było pozbyć się grzecznie lokatora, 
który, bądź co bądź, płacił regularnie?... 
   Bo Celestyn, choćby nie dojadł — płacił. 
   Radca raz, gdy mu naleganie żony mocno dokuczyło, poszedł na strych wieczorem. 
   — Słuchaj no, panie Celestynie, a zrozumiej mnie dobrze i nie tłumacz sobie tego fałszywie. 
Jejmość moja głowę mi klekcze, że strychu tego potrzebuje pono dla bielizny... Ty z twoją nogą 
powinien byś się gdzieś umieścić niżej. Trzy piętra... 
    
   — Ale to się właśnie — odparł zarumieniony lokator — dziwnie zbiegło, bo ja miałem radcy 
podziękować za jego gościnność i wszystkie kłopoty, których byłem przyczyną. Mam już najęte 
mieszkanko. 
   — Doprawdy? — spytał radca uradowany — no! to chwała Bogu, bo przyznaję się, że strasznie 
by mi boleśnie było... 
   — Ale kochany radco — po tylu dowodach jego łaski... 
   Skończyło się na najczulszych wynurzeniach wzajemnych, a uszczęśliwiony mąż zwiastował 
jeszcze szczęśliwszej pani — iż strych będzie wolny... 
   Prawdą a Bogiem Celestyn nie miał mieszkania i był w kłopocie wielkim o nie... Tegoż dnia 
ruszył o kiju na miasto, aby sobie wynaleźć gdzieś stancyjkę. Coraz 
    
   uszczuplające się fundusze o porządniejszym mieszkaniu nie dozwalały marzyć. Po 
całodziennym trudzie i bieganiu, na tyłach ulicy Wareckiej, w domu dość brudnym i opuszczonym 
udało mu się wyszukać ciemny pokój z przedpokojem, w którym mocno czuć wilgoć było... 
   Cena była przystępna, ale lokal tylko dla bardzo biednego i przymuszonego się gdzieś schronić 
człowieka był stworzony. Od roku nań nie miał właściciel amatora, chwycił więc pierwszego, jaki 
się nadarzył. 
   Mury przesiąkłe były wilgocią, podłoga trochę pogniła, a widok z dwóch brudnych okien na 
śmietnisko w podwórku i odrapane ogrodzenie... Cena za to nie zastraszała. 
   Pozostawało przeniesienie się, które z powodu starych sprzętów musiało być dość stosunkowo 
kosztownym. Celestyn z każdym groszem rachować się musiał, bo gonił ostatkami. 
   Odezwać się przez pannę Klarę do księżny choćby 
    
   o procent nie miał nigdy w myśli, i mrąc z głodu nie uczyniłby tego. 
   — Ja — mówił sobie — wszystko przecierpieć mogę, nigdy nie miałem dostatków, one sobie 
rady nie dadzą, ani się obchodzić bez tego, co dla nich jest koniecznością 
   i życia warunkiem — nie potrafią. 
   Ulokowawszy się w izdebce przy Wareckiej, dopiero w dni kilka postrzegł Celestyn, że nowe 
życie tutaj nie będzie łatwe. Wilgoć dawała się czuć nie tylko w powietrzu, ale w zranionej 
niedawno nodze, która po nocach rwać i boleć zaczęła. Oddychanie było ciężkie, bielizna 
wilgotna... wszystko, czego dotknął, jakby rosą zwilżone... Wczesne palenie w piecu kosztowne 
było... Tymczasem razem z wyniesieniem się z kamienicy od radcy ustała opieka jego nad 
wyszukiwaniem zajęcia. Roboty brakło. Stręcząc się po różnych miejscach, z trudnością 
    
   znalazł Celestyn parę godzin płatnych do utrzymywania książek kupieckich i regestrów. 
   Tymczasem na opędzenie głodu i to starczyło... Zdało mu się, że miejsce jakiegoś nauczyciela 
przy małej szkółce właściwszym by było i począł starać się o nie. Wszędzie jednak składać musiał 
swe curriculum vitae, a w nim stała odprawa z urzędu zagadkowa, dająca do myślenia. Pozbywano 
go się grzecznie, odchodził z uśmiechem rezygnacji. 
   Noga złamana, chociaż już o kiju chodził nieźle, pod wpływem wilgoci nieznośnym bolem całe 
noce bezsennymi czyniła. 
   Zawlókł się do Landlera, prósząc go o radę. Doktor, który nie widział go od dość dawna, 
spojrzawszy na twarz zżółkłą i pomarszczoną, nasępił się. 
   — Cóż się stało? wszakże byłeś już zupełnie dobrze? — zapytał. 
   — Nie wiem — odparł Celestyn — mam bolę w nodze okrutne... mieszkanie trochę wilgotne. 
    
   Landler spytał o adres, zanotował go sobie i przyjść obiecał. Nazajutrz zjawił się, ale 
obejrzawszy się dokoła, aż zakrzyknął: 
   — Nie sposób tu mieszkać, zabijesz się! 
   — Wynieść się nie mogę, niepodobieństwo. Mieszkanie na rok najęte, zresztą... 
   Celestyn nie dokończył. Nie było sposobu, Landler zgrzytnął zębami, kazał w piecu palić i 
okna otwierać — poszedł... 
   Książę Eustachy zawsze jeszcze czekał. W mieście, gdy raz mu się udało opinię publiczną dla 
siebie pozyskać, bawił się wcale nieźle, a odłączenie od żony bynajmniej mu nie dolegało... 
   Księżna Eufrezja, nie mając już innego ratunku, sama 
    pojechała do dóbr swoich, które jej oprócz Zbyszewa dotąd pozostały, w najmocniejszym 
postanowieniu sprzedania ich choć za bezcen. Zięć był o tym uwiadomiony, prawnie zapobiec nie 
mógł sprzedaży, mimo wybiegów jakie chwilowo ją utrudniały. Trafił się nabywca, rozpoczęto 
likwidację długów... Książę, dobrze się obrachowawszy, zmuszony był podstawić na swym 
miejscu kogoś i sam przyjmując ciężary, pod cudzym imieniem dobra zakupił. 
   Księżna się wcale manewru tego nie domyślała, szło jej choć o chwilowy tryumf i o 
podźwignięcie się jakimkolwiek kosztem w oczach ludzi. Z obrachunków suma dosyć znaczna, bo 
około dwudziestu tysięcy rubli, pozostawała do rąk księżnie. Był to co najmniej rok jaki życia 
swobodniejszego, dla Jadzi odetchnienie, a dla niej matka gotowa była wszystko poświęcić. 
   Lecz i tu książę Eustachy się pilnował. Dłużnicy wekslowi, wątpiący, czy kiedy ze Zbyszewa 
co wezmą, zaczęli się zgłaszać i oponować przeciw wypłacie... 
    Zrozpaczona księżna Eufrezja, broniąc się, zaledwie połowę spodziewanych pieniędzy 
wyrwać potrafiła i z nimi uciekła do Warszawy. 
   Spragnione obie powrotu do tego życia, do którego były nawykłe, natychmiast zajęły się 
przywróceniem pałacykowi dawnej świetności. O płaceniu długów takich, jak Celestyna, do 
których księżna przymuszona nie była, słuchać nawet nie chciała. Klara nie śmiała się odzywać; 
sprawa zdawała się zupełnie zapomniana. On ani się myślał upominać. 
   Najgłówniejszym zadaniem było zwycięstwo nad Eustaszkiem pozorne, z którego on śmiał się. 
Wiedział, że te dostatki nie potrwają długo. Nadchodziła zima; księżna chciała dom otworzyć; 
Jadwiga wymagała tego koniecznie. Służbę znowu zwiększono, pałacyk został od— 
    
   świeżony. Księżna matka pojechała do Żuliety, która właśnie ze wsi powróciła... 
   — A! — zawołała, rzucając się na szyję przyjaciołce i poruszając znowu z dawną swą 
żywością ruchliwą — a! winszuj mi! Sprzedałam nareszcie Ryszów i oddychamy... 
   — Cośmy wycierpiały, co ta biedna męczennica zniosła, ta moja anielska Jadzia — opisać ci 
nie potrafię... Ale Eustachy, który myślał, że nas głodem weźmie... zobaczy teraz, że to nie tak 
łatwo... 
   Księżna, natychmiast zmieniając tok rozmowy, poczęła opowiadać, jakie zmiany zrobi na zimę 
w pałacu, że co czwartek przyjmować będzie i co niedzielę małe dawać obiadki. Żulieta została 
zaproszona. Odżyła stara księżna... twarz jej nawet wybielała... i zdawała się niby wypełnioną, 
choć była nabrzmiałą tylko... 
   Na Jadwidze chwilowy ten tryumf jeszcze większe zrobił wrażenie. Zajęła się zaniedbaną swą 
toaletą, tym niezbędniej potrzebną, że reszta młodości coraz bardziej z twarzy znikała. Musiała się 
uciec do kosmetyków, które chwilowo ratowały, jak spirytusy niby krzepią bezsilnych, aby ich 
   prędzej zniszczyć potem. 
   Sztuczna świeżość zajaśniała na twarzyczce już wczesnymi zmarszczkami, tymi gwałtownych 
uczuć piętnami, pokrytej. Były one zaledwie znaczne z rana, gdy wstawała ze snu, znikały we dnie, 
ale z każdym dniem zarysowywały się uparciej. 
   Na przekór mężowi i jakby się nie troszcząc o to, że go gdzieś spotkać może, księżna 
rozpoczęła wizyty. Parę się razy trafiło, że się zetknęli w salonie, niby nie wiedząc, a Eustachy 
miał tyle delikatności obrachowanej, iż się cofał natychmiast — chociaż szyderski uśmieszek 
dowodził, że zwyciężonym się nie czuł... 
   O procesie, o który Pirowski nie naglił, mowy jakoś nie było; obie strony wyczekiwały, która 
wprzódy się 
   podda. Księżna Eufrezja zresztą, z dnia na dzień żyć nawykła, o przyszłości myśleć nie lubiła... 
Jakoś się to przecież skończyć musi... 
   Książę oddalał się czasem do dóbr swoich, wracał z zupełną swobodą i zdawał się także o 
koniec nie troszczyć. 
   Świetnie rozpoczęła się zima w mieście, którą inaugurował obiad w pałacyku, po staremu z 
wielką wykwintnością i występem przez księżnę obmyślany. 
   Nie brakło na nim nic oprócz starych sreber, które bezpowrotnie znikły, zastąpione nową 
porcelaną. Odzyskać ich już nie było sposobu. 
   Księżna Eufrezja sama jeździła, zapraszając rodzinę i znajomych, o których przytomność jej 
chodziło. Wahano się, wiedzieli wszyscy, że ten blask nowy trwać nie może długo, a obawiali się, 
ażeby katastrofa po nim mająca nastąpić niechybnie — nie wymagała ofiar ze strony familii. 
   Nie garnęli się więc bardzo ochotnie bliżsi i dalsi. Szło księżnie wielce o hrabiego senatora, 
którego 
   przykład mógł być rozstrzygającym. Sama więc pojechała do niego. Hrabia lubił obiady 
smaczne i trudno mu było odmówić. Wahał się trochę, wymawiając różnymi urzędowymi 
obowiązkami, nareszcie przyrzekł. 
   Hrabia Tymoleon z żoną nie mógł odmówić także. Rymunda nie było w mieście, tani obiecali 
się stawić, a w dodatku miało być parę znakomitości, gdyż Jadwiga coraz więcej okazywała 
zdolności i lubiła się otaczać tymi, co ją ocenić mogli. 
   Po długich pustkach dnia tego pałacyk znowu zajaśniał dawnym blaskiem. Brakło w nim tylko 
tego, którego nieobecność była — potępieniem jego postępowania. Księżna rachowała na to, że ją 
obiad zrehabilituje, a jego potępi. 
   Lecz rachuba była dość krucha. Jadzia i jej matka 
   strojne znowu, jak nie bywały od dawna, wystąpiły na przyjęcie ukochanej rodziny. Młoda 
pani wyświeżona, trochę pomalowana; wszystkim jednak wydała się, jak była w istocie, zestarzałą, 
znędzniałą, zbiedzoną. 
   Wszystkie panie prawiły jej komplementa, ale po cichu za wachlarzami mówiły sobie do ucha: 
   — Jak ta Jadzia nieszczęśliwa postarzała przedwcześnie! Co za oczy wpadłe... jakie marszczki 
koło nich! — a to ramię wyższe, uważasz jak coraz się staje wydatniejszym kalectwem? Biedna 
kobieta! 
   Stara księżna zgarbiona już się odprostować nie mogła, ale poruszała się zawsze gorączkowo, 
aby okazać, jak jest żywą. Chwilami nie dosłyszała już, a i oczy bez lornetki się obejść nie mogły. 
   Przybycie senatora było znakiem do podawania obiadu, gdyż zapowiadał księżnie, iż czasu 
mieć będzie mało. Jemu podała rękę gospodyni i posadziła go po stronie prawej. Hrabia był w 
dosyć dobrym humorze, inni w zwyczajnych, każdy pilnować się musiał, aby słówkiem jakim 
nieostrożnym 
   harmonii dnia nie nadwyrężyć i nie wspomnieć nic o Eustachym, jak gdyby go na świecie nie 
było. Jadwiga zdobyła się dnia tego na wymowę świetną, na ożywienie, jakie rzadko okazywała. 
Znakomitości przyklaskiwały jej i po kilku kieliszkach jeden z najsławniejszych mężów wyraził 
się o niej, że jest genialną. 
   Obiad zszedł w niczym nie zamąconej wesołości, potęgującej się aż do końca. 
   Gdy kawę podano, a gospodyni mężczyznom wskazała gabinet, w którym palić mogli i gdzie 
już były na stole najprzedniejsze hawańskie cygara, senator ze swoją filiżanką wyniósł się zaraz, 
mrugając na hrabiego Tymoleona. Parę osób z familii wyszło za nimi. 
   Senator obejrzał się bacznie dokoła i na ucho zaczął szeptać Tymoleonowi: — Słyszałeś? 
   — Co? 
   — Eustachego nową jakąś strategię, bo ja to nie za co innego mam, tylko za plan wojenny... — 
rzekł senator. 
   — Ale cóż? Ja o niczym nie wiem — rzekł Tymoleon. 
   — Słyszę, dobra swe sprzedaje... — szepnął senator. 
   — Nic nie wiem! 
   — Ja także wiem o tym tylko z boku, ale z bardzo dobrego źródła — kończył hrabia. — Za 
pierwszym widzeniem się z Eustaszkiem wprost go o to zapytam... 
   — Dziwi cię może — dodał, jakby czując potrzebę pewnego wytłumaczenia się — że ja, 
widując się z Eustachym, tu przybyłem? Ale nie widzę racji, dlaczego bym miał zrywać z tą naszą 
starą i z tą biedną Jadzią. Jadzia jest wcale niepospolitą kobietą, to rzecz pewna, ale, jak wszystkie 
geniusze, porywczą i nieszczęśliwą... A — proszę cię, cóż powiesz o Eustaszku? Hę? Jakie to było 
lekkie... wietrzne... a co się z niego zrobiło? To pierwszy dziś finansista i spekulator. A co dawniej 
tracił zapamiętale, dziś jest na drodze do ogromnej fortuny. 
   Hrabia Tymoleon słuchał tych wynurzeń poobiednich, zapewne część ich kładnąc na karb wina 
i likworu. W istocie senator się nad swój obyczaj wywnętrzał. 
   — O sprzedaży dóbr nic nie słyszałem — odmruknął Tymoleon — ale, między nami mówiąc, 
bo ja mu tego wcale nie mam za złe, starą księżnę obdarł okrutnie. Ha! lepiej, że on zabierze, niżby 
stracić miała. A jej, choćby miliony dać — przepuści. 
   — Przepuści! przepuści! — potwierdził senator, smokcząc doskonałe curacao, którego wziął 
drugi kieliszeczek. 
   — Skąd pan senator wie o dóbr sprzedaży? — spytał Tymoleon. 
   — Od osób dobrze poinformowanych — dodał cicho zapytany — ale o tym tu mówić nie 
należy. Być może, 
   plotka umyślnie puszczona, bo strategista jest ten Eustaszek, i ho! ho! fine mouche! a baby 
swoje zna... 
   — Gdyby w istocie chciał sprzedawać — wtrącił Tymoleon — powinien by familii o tym 
oznajmić, bo to są od dawna w imieniu będące posiadłości; ktoś by z nas wykupił, by w obce ręce 
nie poszły... 
   — Między nami mówiąc — dodał senator, patrząc w sufit — powinien był, mając tę myśl, jeśli 
miał tę myśl, mnie się jej zwierzyć. Ja mu dałem kilka dowodów życzliwości — nie chwaląc się. 
   Tymoleon spojrzał pytająco. 
   — Jakże — szepnął hrabia — przecięż jam to zrobił, że zgnębił tego ichmościa, co to był 
Jadwigi pierwszym... Postarałem się, aby go z dobrej posady wyrugowano i bez miejsca, słyszę, 
mrze głodem. A miałem z tym trudności niemało, bo w biurach stawali za nim, alem się uparł i aż 
do ministra poszło, no — i na swoim postawiłem. Przepadł — jak ruda mysz. 
    
   Senator zdawał się tym czynem heroicznym wielce dumny: był to dowód siły i znaczenia. 
   Część towarzystwa zostawała na herbatę, po której w kółku mniejszym Jadzia raz pierwszy 
miała czytać jakiś początek poematu, którego przedsmak już miała jedna znakomitość i powiadała 
o nim, iż pomysł był genialny. 
   Hrabia senator wymknął się do domu dla zwykłej siesty poobiedniej. 
   Nazajutrz Tymoleon już chodził po mieście, niespokojnie się dowiadując o wyprzedaż dóbr 
księcia Eustachego. Chciał korzystać ze stosunków familijnych, aby je nabyć, jeśliby były tanie. A 
że gdy kto chce sprzedawać, zwykle musi puścić niedrogo — przewidywał na tym niezłą 
spekulację. 
   W mieście nic pewnego nie umiano powiedzieć, wiadomość o wyprzedaży jeszcze się nie była 
rozeszła. Prosto więc do źródła idąc, hrabia udał się do Maksa Szabera. 
    
   Mecenas przyjął go z należytym uszanowaniem, bo lubił się do panów zbliżać i poufalić z nimi. 
Z tym wszystkim jednak wyciągnąć coś z niego łatwo nie było. 
   Hrabia przyjąwszy dobre cygaro, bo pan Maks palił i ofiarował tylko puros, wprost zagadnął 
mecenasa: 
   — Pan masz zaufanie i utrzymujesz interesa Eustaszka. Cóż to się za wieść rozchodzi, jakoby 
miał ochotę się wyprzedawać? Co to ma znaczyć? Czy to manewr tylko, czy rzeczywiście? 
   Spojrzeli na siebie, a mecenas obojętnie ramionami ruszył. 
   — Ja nic nie wiem o tym — rzekł obojętnie. — Książę Eustachy, choć mam szczęście być z 
nim dobrze i służę mu — niechętnie się zwierza... Prawdą jest, że ewentualnie mówił mi, iż mógłby 
w danym razie swe posiadłości wyprzedać dla jakichś widoków korzystniejszego nabycia... 
   Na wzmiankę o korzystnym nabyciu hrabia Tymoleon poruszył się mocno. 
    
   — Gdzież to? co? 
   — Z tego mi się nie spowiadał — odparł mecenas. 
   — Ale przecież, panie Szaber — począł hrabia — gdyby istotnie miał zamiar sprzedaży, bez 
porady pańskiej się nie obejdzie. Reflektujże go, iż powinien dobra komuś z nas zaofiarować do 
kupienia, aby nie wychodziły z familii. 
   Maks się skłonił. 
   — Pewnie, że mu tę uwagę uczynię, jest to poniekąd obowiązek. 
   — Ale — niezawodnie obowiązek! — z wielką stanowczością rzekł Tymoleon. 
   — Ja osobiście — dołożył — byłbym panu wdzięczen — bo... nie jestem bez kapitałów, dóbr 
szukam, a wolałbym rodowe... 
    
   Wszczęła się rozmowa o księciu Eustachym. 
   — To dla mnie jest mało zrozumiały człowiek — odezwał się hrabia. — Najprzód był 
utracjuszem szalonym, teraz... 
   — Panie hrabio! to niepospolity człowiek! —— zawołał Maks — nie umiano go cenić. Dziś 
dojrzały, wytrawny, ho! ho! zajdzie daleko. 
   — Ale, niestety! też z żoną nie szedł znowu tak daleko — mówił hrabia. — To go stawi w 
pozycji fałszywej. Raz potrzeba zrobić jakiś koniec. 
   — Z tymi paniami? — zapytał Maks, śmiejąc się. — Ja mogę panu hrabiemu ręczyć, że z 
naszej strony uczyniliśmy wszystko, co tylko było możliwe, dla pojednania małżeństwa. Księżna 
matka byłaby może przystała na zgodę, ale żona ani chce słuchać. 
   — Nie umiał się z nią obchodzić — dodał Tymoleon — kobieta trochę ekscentryczna, ale... 
głowę ma. 
   — A! ma! z przeproszeniem hrabiego, ma, ale wywróconą! — zawołał mecenas. 
    
   Oba się śmiać zaczęli. Hrabia wstał i wyszedł, nie dowiedziawszy się wiele. 
   Tegoż dnia senator spotkał się w ulicy z księciem Eustachym i powóz zatrzymać kazał, dając 
mu znak, aby się zbliżył. 
   — Cóżeś to, książę, nie łaskaw na mnie? Ani zajrzysz! 
   — Bo u pana senatora potrzeba antyszambrować! — odparł wesoło książę — a ja jestem 
bardzo zajęty. 
   — Czym, u licha? 
   — Jak to czym? Nie ma człowieka w świecie pracowitszego nade mnie. Kłócę się z żoną, z jej 
matką, poluję, konie przysposabiam na wyścigi. 
   — No — i ludzie mówią, że stanąwszy ledwie na nogach, dobra wyprzedajesz...? 
   — Ja? — rozśmiał się książę z pewnym zakłopota— 
    
   niem. — Ja? dotąd nie myślałem o tym; ale gdyby mi dobrze zapłacono, czemu nie? 
   — A dalej co? 
   — Inne kupiłbym tanio — rzekł książę. 
   — Tak, tak — mruknął senator — są ludzie, co na podobnych frymarkach dorobili się, ale 
więcej pono potraciło. 
   Książę Eustachy wydął usta. 
   — Czy pan hrabia masz ochotę co nabyć? 
   — Ja? ja? Dajże mi pokój! — zawołał hrabia — ja w dobra ziemskie nie wierzę. 
   Rozstali się tak, a senator był tego przekonania, że Eustaszek nie myśli o dóbr sprzedaży... 
   Upłynęło miesięcy parę. W pałacyku trwało jeszcze wywołane nowymi resursami życie. 
Czwartkowe wieczory, zrazu niezbyt tłumne, gromadziły coraz znaczniejszą liczbę gości. Księżna 
coraz się szerszym kołom dawała poznać jako utalentowana autorka. Nie drukowała nic jeszcze, 
ale 
   sława jej rozchodziła się już po mieście... 
   Wpraszano się na wieczorne czytania, aby móc mówić o nich potem. 
   Z księciem Eustachym trwało to dziwne zawieszenie broni, które każda ze stron na korzyść 
swą spodziewała się w końcu wyzyskać. 
   Właśnie jednego z tych czwartków nadchodzący tu rzadko zjawił się książę opiekun... 
   Matka powitała go dosyć zimno, bo w ciężkich przejściach, jakie przebyła, kilkakroć się do 
niego udawała o pomoc, a prośby jej zbywał milczeniem. 
   Tym razem książę, zawsze bierny i neutralny, zdało się, że coś miał pilnego i ważnego do 
księżnej Eufrezji, gdyż wkrótce po przybyciu i usadowieniu się wyprowadził ją do gabinetu. 
   Jak na księcia Marcina był to krok wielkiego znaczenia. Poruszony był i niespokojny. 
   — Ja, ja — począł, jąkając się — ja kuzynce dobrodziejce jak najmniej się naprzykrzam, czując 
jak mało pożytecznym jej być mogę... Zresztą moja opieka sama przez się ustała. Ale — zawsze 
ten szacunek i przywiązanie, jakie miałem... 
   Księżna głową dziękowała, ironicznie się uśmiechając. 
   — Nie wiem, czy księżnie dobrodziejce wiadomo, to jest, czyby to prawdą być miało... ale 
mnie doszło dziś... 
   Tu zakrztusił się i zająknął. Księżna Eufrezja ponuro nań patrzała. 
   — Że finalnie jakby ze wszystkich dóbr swych w kraju książę Eustachy się wyprzedał i to... z 
remanentami. A dalej mówią, że wziął pasport i wczoraj, nie wiem dokąd, wyjechał.... 
   Księżna się poruszyła mocno. 
   — Ktoś ci bajkę splotł! O wyprzedaży przecież by ludzie wiedzieli — a dokądże by miał 
wyjechać? 
   — Otóż to, że nie wiadomo, nie wiadomo! — począł książę żywo. — Z pewnych ust słyszałem, 
że kapitały za dobra wzięte wszystkie gdzieś na banki zagraniczne przesłał. Co by to miało 
znaczyć? 
    
   — Co? To po prostu — strachy na Lachy! Chce Jadzię zmusić, aby z nim żyła — a to jest 
niepodobieństwo. To kobieta... książę słyszałeś? — na to się godzą wszyscy — genialna! On jej 
nigdy ocenić nie umiał. 
   — Tak — to pewno — potwierdził grzecznie dawny opiekun — ale gdyby to prawda była! 
   — To nie może być prawdą! — przerwała księżna. — To nie ma sensu! To plotka! Dokądże by 
wyjechał? Po co? 
   Pomimo zaprzeczenia księżna wstała z krzesła. 
   — Proszę cię, kochany kuzynie — dodała z uśmiechem — ty nie słyniesz z tego, abyś bywał 
najpierwej uwiadomiony, co się w świecie dzieje... bo mało cię to obchodzi; juściż ktoś by o tym 
więcej wiedział... 
   — Ale, proszę księżny — odparł, skłaniając głowę, 
    
   grzeczny opiekun — ja sobie nie przypisuję, ażebym bywał uwiadomiony przed innymi; tylko 
ja tu wprost jadę z resursy, a w resursie wszyscy już o tym wiedzieli. Księżna wstała... 
   — Ale, proszęż cię? 
   — Był jego plenipotent, Maks Szaber, głoszono to przy nim, nie zaprzeczał. Proszę mi 
przebaczyć, że ja tu z tym przybiegłem, ale chciałem jakiejś pewności. Sądziłem, że tu ją znajdę. 
   Księżna pokręciła głową, znać jednak było, iż resursa pewne na niej uczyniła wrażenie. 
   Godzina była nazbyt spóźniona, aby sprawdzić się dawała przyniesiona nowina. 
   — Mistyfikacja jakaś! — zamknęła księżna — ale zawsze wdzięczna jestem za dobrą chęć 
kuzynowi. 
   Książę się skłonił i za kapelusz wziął do wyjścia... 
   Wszyscy też rozchodzili się, a Jadzia, znużona czytaniem i rozmową, natychmiast, dawszy 
dobranoc matce, usunęła się do siebie. Księżna o niedorzecznej nowinie nie chciała córce 
wspominać, lecz 
   mimo całego nieprawdopodobieństwa jej była trochę niespokojna. 
   Książę w Warszawie zajmował w ostatnich czasach prywatne mieszkanie na Krakowskim, 
dosyć obszerne, bo się u niego mężczyźni schodzili na grę wieczorami. Mimo zmiany życia dawna 
żyłka do kart nie opuszczała księcia Eustachego, ale grał ostrożniej i bardzo szczęśliwie. 
   Księżna wiedziała, że trzymał ekwipaż i miał dosyć liczną służbę. Rano więc zaufanego swego 
kamerdynera posłała na zwiady, nic mu nie mówiąc, prócz, ażeby się dowiedział, czy książę jest w 
Warszawie... Sługa, który bardzo pragnął zgody, aby nie cierpieć niedostatku, poszedł z wielką 
ochotą i wrócił w dobrą godzinę z miną zasępioną. 
   — Nie wiem, co to ma znaczyć —rzekł —ale książe wyjechał i mieszkanie odnajęte, konie i 
karetka sprzedane, 
   a Tomasz, który u niego służy, powiada, że wszystkich ludzi poodprawiał, oprócz Stefana, 
którego wziął z sobą. 
   — Nie wiedzą, dokąd wyjechał? 
   — Gadają, że gdzieś za granicę, na wojaż, czy co. Księżna, usłyszawszy to, ubrała się co 
prędzej i kazała 
   wieźć do Żuliety. Miała już na ustach pytanie, gdy spojrzawszy w twarz przyjaciółce, taką z 
niej wyczytała litość jakąś i pomieszanie, że wyrazy jej na ustach zamarły. 
   — Żulieto, siostro moja droga! słyszałaś co? — zawołała. 
   — Niestety! — odparła przyjaciołka. — Wierzyć mi się nie chce... A ty? Wiesz co? 
   — Eustachy uciekł — wyprzedał się! — wykrzyknęła księżna. — Tak mówią — doszły mnie 
wieści. W Warszawie go nie ma! Wiesz co? 
   — Niewiele więcej! — westchnęła Żulieta. — Jeżeli to prawda, to najnikczemniejszy z ludzi. 
   Wiem, że dobra wszystkie sprzedane... to nie ulega wątpliwości. Wykonał to z pomocą Szabera 
tak potajemnie, że się ludzie dowiedzieli dopiero, gdy wszystko było skończone. Aż do ostatniego 
dnia nikomu słowa nie bąknął, nie dał nic poznać po sobie. Gdy już podobno pasport miał w 
kieszeni, wstąpił do senatora na pożegnanie. Powiedział mu, że dla zdrowia musi gdzieś na 
południe... do Kairu... nie wiem, co skłamał. Pani Piotrowej, w której dawniej się kochał, 
oświadczył, iż zapewne długi czas zabawi poza krajem, aby zapomnieć przykrych doznanych w 
nim zawodów. 
   — Nie! To niepodobieństwo — odezwała się księżna Eufrezja podraźniona do najwyższego 
stopnia. — Jadzia nie wie o niczym, ale ja muszę dojść prawdy... Żulieto, na młość Bożą, napisz 
karteczkę do Szabera, aby tu przybył... Chcę wyjść z tej straszliwej niepewności. 
   Litując się nad położeniem biednej matki, Żulieta sia— 
   dła pisać i wyprawiła posłańca, ale pana Maksa nie łatwo było pochwycić. Godzin parę kazał 
czekać na siebie. Zjawił się nareszcie w porannym stroju miejskiego dandysa, podobniejszy do 
członka stowarzyszenia złotej młodzieży niż do poważnego prawnika. 
   Na widok starej księżny, który tłumaczył wezwanie, lekki uśmieszek przebiegł mu po ustach. 
   — Panie mecenasie — rzucając się ku niemu, poczęła Żulieta — zaklinam cię, mów prawdę, 
co się z księciem Eustachym stało? Ale — jakeś człowiek uczciwy — prawdę mów, prawdę całą. 
   Szaber głową pokręcił. 
   — Prawdę? — powtórzył — a gdyby ona bardzo gorzką być miała? 
   Księżna mu przerwała: 
   — Proszę, bez ogródki! 
   — W dwóch słowach zamknę wszystko — lakonicznie odparł Maks — książę się całkowicie 
wyprzedał... Cały kapitał umieścił w Paryżu na banku, a sam — jak mi się zdaje — wyemigrował 
   bezpowrotnie. 
   Księżna Eufrezja krzyknęła i gdyby nie ratunek Żuliety z wódką kolońską, zemdlałaby pewnie. 
Łkać zaczęła i płakać, nie zważając na przytomność obcego świadka. 
   — A! to ja! to ja wszystkiemu winna jestem! — wołała — ja go prowadziłam, zawierzyłam. 
Tak się ułożyć umiał... Jadzia moja! nieszczęśliwa Jadzia! 
   Szaber wstał już z krzesła, czując się zbytecznym, ale Żulieta go wstrzymała. 
   — Mecenasie — proszęż cię... mów! Ty najlepiej wiesz — jakże do tego przyszło? Kto mu tę 
niepoczciwą myśl poddał?... 
   — Myśl tę z pewnością sam sobie stworzył — rzekł Szaber. — Nikomu, nawet mnie się z nią 
do ostatka nie zwierzał. W sprzedaży dóbr nie było nic nadzwyczajnego... Spekulacja... Dopiero, 
gdym się dowiedział, że kapi— 
   tały wysyła na bank jakiś obcy, zacząłem się czegoś domyślać. 
   — Wszystko wyprzedał? — podchwyciła Żulieta. 
   — Tak dalece, że sprzedał nawet ruchomości, konie, powozy i pamiątki po rodzicach. Małą 
jakąś część wyprawił potajemnie, jak się zdaje, do Paryża. W kraju nie zostało mu nic, bo nawet 
sumy, których odebrać nie mógł, ze stratą innym cedował... 
   — Niepoczciwy! — łkała księżna. 
   Żulieta stała z rękami załamanymi. Szaber patrzał z politowaniem nakazanym przyzwoitością, 
w istocie obojętny i chłodny. 
   — Myślisz, że się ekspatriował zupełnie? — zapytała gospodyni. 
   — To nie ulega wątpliwości — rzekł Szaber. — Mieliśmy z sobą rachunki, był więc u mnie na 
kilka godzin przed wyjazdem. Wprost i otwarcie mi powiedział, że do kraju powracać nie myśli, 
osiądzie zapewne, odbywszy podróż, w Paryżu i tam chce się bawić grą giełdową, spodziewając 
się zrobić 
   miliony. 
   Szaber się uśmiechnął. 
   — Byle — dodał — nie stracił na giełdzie, co wywiózł, bo w takim razie jak niepyszny pan 
będzie musiał znów powracać, aby go familia dla honoru domu sustentowała... 
   — Umysł zawsze miał niespokojny — zakończył mecenas. — Szkoda człowieka... 
   Po odjeździe Szabra księżna Eufrezja długo nie mogła się zebrać na męstwo, aby powrócić do 
domu i córce nowinę tę zwiastować. Chociaż małżeństwo było rozerwane, choć Jadwiga miała 
teraz prawdziwą nienawiść do człowieka, który ją bezlitośnie zdradził — nie szło o niego, ale o 
przyszłość dwóch kobiet zrujnowanych i związanych z nim węzłem, który zerwać teraz było 
prawie niepodobieństwem. Księżna stara, jakkolwiek płocha i nie umiejąca rachować, wiedziała, 
że jej tylko teraz odłużony zupełnie Zbyszew pozostał i pałacyk w Warszawie, którego hipoteka 
także już była nad miarę obładowana. Książę Eustachy unosił z sobą wszystko, co im wychwycił, a 
można było przewidzieć, że kapitały swe tak ulokuje, aby ich prawnie nikt tknąć nie mógł. 
   Nie szło o człowieka, ale o byt przyszły... 
   Księżna Eufrezja uczuła się tak osłabioną, a tak się obawiała piorunowego skutku nowiny na 
córkę, że posłała po Landlera, bez niego nie śmiejąc do pałacu powracać. 
   Tego nierychło wyszukano, tak że księżna Eufrezja spóźniła się na obiad do domu. Z doktorem 
umawiała się właśnie, jak mieli córce, przygotowawszy ją, oznajmić 
   o ucieczce, gdy w progu salonu z twarzą zognioną, oczyma zaiskrzonymi, brwią zmarszczoną 
spotkała ich Jadzia... 
    Śmiech sardoniczny miała na ustach wykrzywionych konwulsyjnie. 
   — Mama zapewne już wie! — zawołała, trzęsąc się 
   i śmiech udając — książę Eustachy był tak łaskaw uwolnić nas raz na zawsze od siebie... Mama 
wie?! A! to wyborne! 
   Księżna Eufrezja płacząc ściskać ją zaczęła. 
   — Dziecko, uspokój się! 
   — Ja jestem zupełnie spokojna — poczęła gorączkowo Jadzia — ja się tym niewymownie 
cieszę; przynajmniej raz na zawsze wolna jestem od tego człowieka, który mi ciężył jak kamień. 
   Landler zaczął szeptać, życząc pomiarkowania i cierpliwości. 
   — Nie lękaj się, doktorze — odpowiedziała Jadwiga — ja wcale rozdraźniona nie jestem. 
Jestem szczęśli— 
    
   wa. Nie będę go widziała, czuję się wolną, nie będzie mi się narzucał ze zgodą i swymi 
dobrodziejstwami. 
   — Ale on nas odarł i zrujnował! — zawołała księżna. Jadzia ramionami poruszyła. 
   — Wolę ruinę niż niewolę — odparła dumnie. 
   To powiedziawszy, żywym krokiem powróciła do swoich pokojów... 
   Tegoż dnia cała rodzina uwiadomiona była o wypadku, który najrozmaiciej komentowano. 
Potępiali wszyscy księcia Eustachego jawnie, lecz po cichu wiele winy składano na księżnę matkę 
i na Jadzię. Z kondolencjami przybywali członkowie famili, tak się obrachowując, aby biletami 
zastąpili kłopotliwe odwiedziny. Czuć było, że postrach ruiny i obawa, aby nie wzywano na pomoc, 
rozpędzały najbliższych: książę opiekun był zmuszony jechać do dóbr swych, senator nagle ruszył 
w odwiedziny o mil kilkadziesiąt, hrabia Tymoleon położył się i nikogo nie przyjmował... 
   Ale nazajutrz po tym dniu przełomu i księżna Eufrezja zachorowała ciężko. Wszystko, co 
ostatnimi 
   czasy przecierpieć musiała, obawa o los córki, ukryte przekonanie własnej winy, wyczerpały 
siły jej. 
   Doktor Landler, wezwany w nocy, nie śmiejąc tego objawić córce, powiedział pannie Klarze, 
iż nie ma żadnej nadziei ocalenia: 
   — Przygotuj pani młodą księżnę, ja za nic nie ręczę. U łoża chorej obudziło się jakby uśpione i 
nie zawsze 
   jawne przywiązanie Jadwigi do matki. Przeczuwała ona stratę i nie odchodziła od biednej, 
która w straszliwej gorączce rzucała się, krzyczała i w widzeniach obłąkanego umysłu 
wywoływała bolesne wspomnienia przeszłości, która jej na sumieniu ciężyła. Chociaż doktor nie 
obiecywał nawet kilku dni życia, cierpienie się przeciągnęło dłużej, niż rachował. Nastąpiła 
prostracja, znękanie, senność, ostatni płomyk dogorywał i zgasnąć nie mógł. Ja— 
   dzia nie oddalała się ani na chwilę od matki, oczu z niej nie spuszczając, trzymając ręce 
stygnące, szepcząc jej słowa, których umierająca już ani posłyszeć, ani zrozumieć nie mogła. 
Czuła tylko może ten uścisk córki ukochanej i niekiedy dłoń wysiłkiem jakimś kurczyła się, 
ciągnąc ku sobie tę jedyną, którą chciała widzieć szczęśliwą, a uczyniła tak biedną. 
   Gdy po tygodniu walki i męki w nocy księżna z jękiem bolesnym wyzionęła ducha, Jadzi rękę 
trudno było z zawartych palców nieboszczki wydobyć. 
   Znużona córka, na pół żywa, na ręku sług odniesiona została do łóżka, przy którym siadł 
nieodstępny poczciwy doktor... 
   Od domu tego upadłego pierzchnęło wszystko... nie został nikt prawie, co by litościwą mu 
podał rękę. Żulieta, która chorą odwiedzała, z płaczu i wrażenia rozchorowała się sama... 
   Nie było komu zająć się nawet pogrzebem, tak że doktor po długim namyśle, próżno sobie 
nałamawszy głowy, w jedną stronę napisał do Podroby, w drugą musiał kazać dać znać 
   Celestynowi. Ten, choć nie mógł w niczym innym dopomóc, przynajmniej osobistym 
staraniem i dozorem przyczynić się mógł do utrzymania porządku. 
   Choroba Jadzi czyniła możliwym wezwanie go, bo się z nią spotkać nie miał i ona o nim nie 
wiedziała. 
   Celestyn, który gorzej cierpiał na nogę i nocami jęczał z bolów reumatycznych, na pierwszą 
wieść, iż się tam na coś przydać może, ubrał się i o kiju do pałacyku pośpieszył. Tu także panowało 
zamieszanie, tak nie wiedziano, kto miał rozkazywać i słuchać, tak potracono głowy, iż 
przybywającego Celestyna, którego ludzie zaledwie poznać mogli — powitano jak zbawcę. On 
więc musiał starać się o wszystko... Pogrzeb, na który w całym domu ledwie się paręset złotych 
znalazło, Celestyn wyro— bił na kredyt, biegając, zaklinając, poręczając. Ostatni zegarek zastawił, 
aby dopłacić, co brakło, za trumnę, której magazyn dać nie chciał, tylko za gotówkę. 
   Stan księżny Jadwigi nie dozwalał ani mówić z nią 
   o tym, ani żądać jakiegoś rozporządzenia. Tymczasowe złożenie zwłok, bardzo ciche i 
skromne, odbyło się bez rodziny... Za trumną jechała kareta pusta pani Żuliety 
   i o kiju szedł z odkrytą głową, wmieszany w tłum człowiek blady, zestarzały przed czasem, 
odziany ubogo... 
   Podroba, którego naglono listami, aby natychmiast przybywał, kazał dość długo czekać na 
siebie. Tymczasem dzięki staraniom Landlera i resztkom sił Jadwiga powoli przychodzić do siebie 
zaczęła. Pierwsze jej zapytanie było o pogrzeb matki. 
   Uspokojono ją tym, że tymczasowe zwłok wyprowadzenie się odbyło — jak było powinno. 
    Kto się o to starał, kto i czym koszta opłacił — księżna nie spytała nawet. Tak była nawykła do 
tego, że się wszystko dla niej składało i robiło samo, bez jej wiedzy, że znajdowała naturalnym, iż 
i teraz jakaś niewidzialna ręka oszczędziła jej troski... 
   Żulieta, wstawszy z łóżka, przybyła do niej z pociechą. 
   Ona pierwsza zapytaniami swymi rozbudziła w Jadzi poczucie potrzeby zajęcia się osobistego 
losem swoim. 
   Księżna zdziwiona była w początku, gdy usłyszała, że się potrzeba naradzić i coś poczynać. 
Zdało się jej po małym namyśle, że przybycie Podroby na wszystko zaradzi. Znała dawnego 
opiekuna nieudolność, bo często słyszała matkę śmiejącą się z jego potakiwania i nicości, 
wiedziała, że na nikogo z rodziny liczyć nie mogła... Zostawał jej ten jedyny stary sługa, o którym 
przekonana była od dawnych czasów, iż więcej o sobie myślał, niż 
    
   o nich — ale on jeden znał interesa, on jeden miał wspólną z nią korzyść w ich uregulowaniu. 
Spodziewała się, że o sobie nie zapomni, ale i jej przyjdzie w pomoc. 
   Nie mając wyobrażenia najmniejszego o stanie majątkowym, a pamiętając tylko, że Zbyszew 
jej zostawał, sądziła, że • dawny tryb życia, choćby na trochę skromniejszą skalę, dalej się może 
utrzymać. 
   Podroba przybył nareszcie, czarno ubrany, zgarbiony, płaczący po dobrodziejce, lecz dobrze 
przygotowany wprzód do tego, co miał mówić, radzić i jak położenie wyzyskać. Szepnął żonie w 
chwili wyjazdu: 
   — Panów nigdy diabli nie biorą, człowiek powinien 
   o sobie i o dzieciach pamiętać. 
   — A pewnie — potwierdziła żona. — Zagoście trzeba Zastawskim zapewnić, no — a reszta! 
   — Reszta, jak na długi starczy... podziękować Panu Bogu! — dokończył Podroba. 
    
   Spóźnił się zresztą i dlatego rządca do Warszawy, że wiadomość o ucieczce księcia, śmierci 
księżny Eufrezji niezmiernie wiele mu do czynienia dawała. Potrzeba było po cichu remanenta 
przeprowadzać do... majątku zięcia 
   i syna, niektóre nie objęte inwentarzami rzeczy posprzątać, słowem należycie zrządzenie 
Opatrzności Bożej wyzyskać. Wszystko to bardzo szczęśliwie i tak zręcznie wykonane zostało, iż 
oprócz małej liczby opłaconych za milczenie ludzi żywa dusza się nie domyślała manewru tego. 
   Podroba, stanąwszy przed Jadwigą, począł od tak rzęsistych łez, od takiego łkania, że choć ona 
w rozczulenie nie bardzo wierzyć była skłonna — poruszyło ją to nieco... 
   Po kilkakrotnym jęknieniu: 
   — Nie ma naszej drogiej pani, nie ma dobrodziejki mojej... — Podroba ledwie nieledwie zebrał 
się na odpowiedź tyczącą interesów, prosząc o folgę do jutra, dopóki by się nie utulił w żalu. 
    
   Nie wzywając nikogo do porady, Jadwiga sama z nim zamknęła się dla rozmówienia w sprawie 
Zbyszewa. 
   Celestyn, który, pogrzebem się zająwszy, znikł, bo mu się tu pokazywać nie godziło, tak jednak 
niespokojny był o przyszłość tej drogiej Jadzi, która wspomnienia jego znosić nie mogła, iż 
ukradkiem dobiegł się coś dowiedzieć od panny Klary. 
   Ta oznajmiła mu o przybyciu i o tym, że Jadwiga, która — jak to Celestyn wiedział najlepiej — 
najmniejszego o żadnych interesach wyobrażenia nie miała, sama z Podrobą przygotowywała się 
je układać. Nikt lepiej nad biednego kulawego nie znał tych interesów. Ucieczka księcia do 
wściekłości go niemal wzburzyła. Wiedział, że Jadwiga pozostanie teraz bez ratunku niczyjego, 
bez opieki... i zapomniawszy o sobie — postanowił, choćby przebojem, choćby podstępem 
ratować tę, którą zawsze zwał jeszcze swą żoną, swą ukochaną Jadwisią. 
   — Panno Klaro, dobrodziejko — wołał, ręce składając — przez miłość, jaką masz dla tego 
domu, 
   zrób, zrób co zechcesz, jak chcesz: niech ona mnie nie widzi, ale niech pozwoli, abym ja jej 
pomógł, bo ją Podroba do reszty obedrze... 
   — Ale jakimże sposobem ja to mogę zrobić — odparła Klara — kiedy przed księżną nazwiska 
pańskiego wspomnieć nie można? Bom ja już miała z tymi trzema tysiącami ! 
   — To były inne okoliczności, położenie inne — mówił Celestyn — dziś się to zmieniło... Ona 
sama, sierota, nie rozumie nic... będzie oszukana i do ostatniej nędzy przyprowadzona. Panno 
Klaro, choćby się gniewała, trzeba ratować! Mnie serce pęka — zlituj się... 
   Klękał przed nią prawie Celestyn, stara sługa płakała, ale jak tu było się ośmielić? 
   Rozmowa z Podrobą, przerywana jego ubolewaniami, zaklęciami, podnoszeniem oczu ku 
niebu i rąk łama— niem — skończyła się objawieniem tak zrozpaczonego stanu interesów, iż 
Jadwiga, usłyszawszy wyrok ostateczny, zaniemiała. 
   — Nie słuchano mnie — mówił, stękając, poczciwy Podroba. — Zaklinałem księżnę 
nieboszczkę... Ledwie się z jednej strony połatało, z drugiej już dziury były. Przy tym, niech mu 
Bóg nie pamięta, książę Eustachy nas zgubił, ten dorżnął... ten!... Dziś już, choćby księżna pani nie 
chciała, potrzeba Zbyszew sprzedać, bo nie, to go zabiorą. A żeby z niego wiele pozostało. Gdyby 
choć cokolwiek... 
   Po długich opowiadaniach i wykładzie z notatki sum i procentów zaległych, gdy znużona 
księżna Jadwiga odeszła do swojego pokoju, wiedziała tylko jedno — iż była bez ratunku 
zrujnowana. 
   Pod wrażeniem tej klęski padła w krzesło i do stojącej przed sobą Klary zawołała jakby 
mimowolnie: 
   — Nie ma ratunku! 
   Załamały się jej ręce wychudłe, zwisła głowa, płakać zaczęła. 
    — Jest ratunek, proszę księżny — zbierając się na odwagę, rzekła sługa. — Jak Boga kocham, 
jest ratunek, ale — ja nie śmiem mówić, a księżna go użyć nie zechce. 
   Jadwiga oczy podniosła. 
   — Gdzie? Jaki? 
   — Jest — powtórzyła Klara — ale ja już nie mam odwagi mówić. 
   — Mów... 
   — Proszęż się nie gniewać — poczęła Klara. — Jeden jest człowiek poczciwy i prawdziwie 
przywiązany, co ostatni grosz swój oddał, a i życie by gotów. Ale ja imienia jego wymówić nie 
śmiem... Co księżna myśli? Czy byłoby komu nieboszczkę przystojnie pochować, gdyby nie on? 
Kto się zajął pogrzebem? 
   Księżna oczy sobie zakryła i jęknęła. 
    
   — Niech już będzie, co chce — mówiła gorąco Klara — księżna go nie potrzebuje widzieć, ani 
wiedzieć o nim, niech powie słowo... Ten człowiek dziś biedny, kaleka, gotów na wszystko, byle 
ratować ją. On zna z dawnych czasów interesa, on z Podrobą sobie rady da... 
   Jadwiga płakała. 
   — Nie mów mi o nim — wyjąknęła. — Ten człowiek zawstydza mnie, upokarza i oburza 
swoim uporem... Nigdy więc od niego nie będę wolna? Wyobraża sobie, że ma jakieś prawo 
mieszania się. 
   — On się do niczego nie wtrąca — przerwała Klara — ale kiedy ciało nieboszczki leżało na 
marach, a trumny czym nie było zapłacić, on ostatni zegarek zastawił. 
   Krzyk boleści i zgrozy wyrwał się z piersi Jadzi. 
   — O Boże mój! jakżeś mnie ukarał! 
   — Co bo księżna mówi? — odparła, coraz się na odwagę większą zbierając, Klara — to nie 
kara, ale łaska Pana Boga. 
    
   Nic nie pomogły prośby starej sługi, księżna odprawiła ją, dając znać ręką, że chce być sama, i 
z płaczem rzuciła się na łóżko. 
   Wieczorem, przy rozbieraniu się, po nowej rozmowie z Podrobą, cichym głosem szepnęła 
księżna Klarze: 
   — Róbcie sobie, co chcecie... Ja ani go widzieć, ani mówić nie mogę. To nad siły moje. 
Powiedz mu tylko... niech ratuje mnie... niech robi, co może... I to ostatnie upokorzenie znieść 
muszę. Jestem osierocona — nikt, nikt... 
   Klara szczęśliwa, że pochwyciła słowo, uspokoiła księżnę i natychmiast posłała po Celestyna. 
   — Słuchajże pan — rzekła — gadaj z Podrobą, rób, co chcesz, ale księżna zastrzegła, abyś się 
jej na oczy nie pokazywał. 
   Celestyn chwycił się całować jej ręce.' 
    — Gdzie Podroba? — zawołał, kij chwytając. — Idę do niego. 
   — Dali mu stancję w żółtym pokoju. Celestyna już nie było. 
   Rządca posilał się szklanką grogu, patrząc w okno melancholicznie, gdy wszedł Celestyn. Nie 
poznał go w początku, tak straszliwie nędznym, ubogo odzianym był i zmienionym. Dopiero gdy 
się zbliżył, Podroba krzyknął. 
   — A! to pan! ale któż by się domyślił? 
   — Widzisz, postarzałem i okulawiałem — odparł prawie wesoło Celestyn. 
   Rządca nie domyślał się, co go tu sprowadzać mogło... 
   — Ja przychodzę do pana — odezwał się, siadając dla bolącej nogi, Kormanowski — nie z 
własnej woli, ale... z zezwoleniem i za wiedzą księżny. Wiadomo panu z dawnych czasów, iż ona 
nigdy w żadne interesa nie wglądała i wcale się na nich nie zna... Familia opuściła ją — stary sługa, 
jak ja — jeden pozostał... Pan także z dawna jesteś przywiązany do tego domu. Ratujmy tę 
nieszczęśliwą. 
    Podroba, który się podobnej interwencji wcale nie spodziewał, ani mógł w nią zrazu uwierzyć 
— pobladł. Pamiętał, że Celestyn rozpatrywał papiery i że się dobrze poznał ze sprawami 
Zbyszewa... Uląkł się — słowa nie umiał wymówić, jąkał się. 
   Trząsł głową. Nie wiedział, jak zapobiec, co odpowiadać; nie był przygotowany. 
   Celestyn milczał, dając mu czas do namysłu. 
   — Widzisz pan we mnie plenipotenta księżny... Mówmy o interesach... 
   Podroba ocierał pot z czoła. 
   — Zdesperowane są — wyjęknął — zdesperowane... Książę Eustachy... nieboszczka księżna, 
świeć jej Panie... Co tu mówić! To się dziś wszystko rozleci i runie... 
   — Próbujmy podeprzeć — rzekł Celestyn. — Ja stan 
    
   interesów zbyszewskich znam dosyć dobrze. Dawaj pan papiery, rozpatrujmy. 
   Podroba miał przygotowane notaty, ale nie dla badawczych oczu Celestyna. Nie mógł mu ich 
złożyć bez... kompromitacji. Zająknął się. 
   — Ale co tu papiery! co tu znaczą regestra!... wszystko zgubione... — mówił zmieszany. 
   — Zatem niechże ja się przekonam... — dodał Celestyn. 
   Chwycił się za głowę rządca. 
   — Słowo honoru uczciwego człowieka — począł bełkocząc — ja... ja głowę straciłem z tego 
wielkiego żalu po mojej dobrodziejce... Jeszcze do siebie przyjść nie mogę, niech pan mi da trochę 
czasu... A! Boże miłosierny! Pan sądzi, że ja sam, po tylu latach wiernych posług — dziś... nie 
wiedzieć, gdzie głowę przytulić... dzieciom się zdać na łaskę. 
   — No! tak źle nie będzie! — rzekł Celestyn. 
   W głosie poczuwszy jakby odrobinę szyderstwa, rządca ton zmienił. 
    
   — Panowie wszyscy nas, nieszczęśliwych, posądzacie!... — zawołał. — Tyle lat wiernych 
usług... w końcu jeszcze kalumnie nagrodą. 
   — Nikt o tym nie mówi — uspokoił go Celestyn. — Ja z ufnością się do pana obracam: ratujmy 
wspólnymi siłami. Na kiedyż konferencja? 
   Podroba już był z czułości swej zupełnie wyleczony i zimny. 
   — Muszę się przecie przygotować. To, panie — chaos! Nieboszczka, niech jej Bóg świeci... 
   — Nie mamy tu już co o przeszłości mówić — przerwał Kormanowski. — Co się stało... na to 
nie ma rady... ale o przyszłość idzie. 
   Ruszył ramionami rządca. 
   — Jutro ja rano przybywam — rzekł Celestyn — 
    przygotuj pan papiery... Rzeczy zwłoki nie cierpią, każdy dzień drogi... 
   Skłonił się Podroba, do jutra myślał jeszcze choć spróbować przerobić wszystko. 
   Po wyjściu Celestyna zameldował się do księżny Jadwigi; lecz tu na straży stała Klara, 
przewidująca, co się knuło; powiedziano mu, że pani chora i nikogo nie przyjmuje... 
   Celestyn zachował był z czasów pobytu w Zbyszewie wszystkie notatki, które, rozpatrując 
papiery, powyciągał z nich. Wieczór więc i część nocy spędził na ich czytaniu... Pozwolenie dane 
mu tak go uszczęśliwiało, takim napełniało życiem nowym, iż czuł w sobie siły i dźwigał się, jak 
gdyby wszystko, co przecierpiał, zapomniał. 
   Plan już miał w głowie gotowy. Potrzeba było pałacyk poświęcić, część klucza sprzedać, 
oczyścić, o ile się da, resztę i zapewnić księżnie choć skromną niezależność na wsi. Zdawało się to 
wykonalnym. 
   Stanął więc do walki z Podrobą przygotowany do niej, z energią i postanowieniem 
rozpaczliwej obrony interesów księżny. Zadanie z rządcą łatwe nie było. Ten też własnej sprawy 
zażarcie bronić postanowił. Miał na to tysiące środków od dawna wymyślonych i na zawikłanie a 
mnogość szczegółów poplątanych umyślnie rachował. 
   Celestyn, który by osobistego interesu nie miał ani odwagi, ani cierpliwości popierać tak 
zapalczywie, dla Jadwigi gotów był posunąć się do ostateczności. 
   Po wymianie słów kilku, które poznać dały, na jakich podstawach stary rządca się opierał, 
Celestyn odezwał się otwarcie: 
   — Mało mnie pan znasz, a może z fałszywej strony: oświadczam więc panu, że ja dla 
ratowania księżny nie będę się wahał posunąć do najostatecznieszych kroków. Rozpatrywałem 
rachunki, znam ich słabą stronę, odkryję w nich nadużycia... zgubię pana, jeśli mi to do rato— 
   wania księżny będzie potrzeba. Zatem nie sądź pan, abyś mnie zmógł pozorami. 
   Na tę apostrofę Podroba odparł narzekaniem. Uderzył się w piersi, Boga wzywając na 
świadectwo; oburzył się jako pokrzywdzony, rozpłakał, nie chciał mówić o niczym. Lecz gdy 
wszystko to nie pomogło, ostygł z wolna. Celestyn żądał cyfr i siedział zimny, nieporuszony jak 
skała... 
   Zaczęły się kontrole, rachunki, zbijania, ustępstwa, sprawa weszła na drogę zbliżającą do celu. 
   Kiedy niekiedy tylko rządca narzekał, że jest zgubiony, że musi wynijść z torbami. Celestyn na 
to nie odpowiadał i ciągnął dalej rachunek. 
   Interesa w istocie złe bardzo były... Coś jednak ze Zbyszewa przy sprzedaży pałacyku ratować 
się dało... 
   Dwa czy trzy razy musiano przerywać rażące spory, ale Celestyn siedział uparty — i powracał 
z nieubłaganą logiką do tego, co rozpoczął. 
   Podroba w końcu musiał się uznać zwyciężonym. Posmutniał, stał się w słowach 
oszczędniejszy, 
   abdykował. Celestyn nie dał się złamać politowaniu ani łzom... Drugiego dnia kontrola była 
skończona, plan jakiś obmyślany; Kormanowski poszedł przez pośrednictwo Klary oznajmić o 
rezultacie. 
   Przez cały ten czas księżna Jadwiga siedziała zamknięta u siebie. Gdy stara sługa weszła z 
papierem ręką Celestyna zapisanym — pismo jego wywołało wzdrygnienie i rumieniec. Odczytała 
je jednak i nic nie mówiąc, położyła na stoliku. Stosunkowo do tego, czym groził Podroba, skutek 
narad i rachunków był jeszcze bardzo pomyślny. Sprzedaż tylko pałacyku bolała księżnę... Nie 
powiedziała nic — aż nazajutrz dopiero, zbywając Klarę: 
   — Niech robi już, co chce. Mnie o niczym nie mówcie. 
   Nie było ani słowa podziękowania, ani wyrazu wdzięczności, księżna unikała nawet 
wymówienia niena— 
   wistnego nazwiska człowieka, który ratował ją jeden, a którego wspomnienia znieść nie 
mogła. 
   Znękany Podroba, któremu Celestyn zapowiedział przybycie do Zbyszewa, przyszedł 
pożegnać księżnę, wcale inny niż pierwszym razem, posępny, chłodny, obrażony, milczący. 
Skłonił się już nie tak nisko, z żalami nie rozwodził, śpieszył do domu, aby swego prześladowcę 
uprzedzić. 
   Księżna Jadwiga zbyła go ledwie parą zimnych wyrazów. 
   Wypadki, któreśmy dotąd opisywali, są tylko rzeczywiście kanwą, na której ciekawsze od nich 
rysuje się owo przeobrażenie charakterów ludzkich pod naciskiem różnych losów i wrażeń, które 
zadanie życioznawstwa stanowi. 
   Księżna Jadwiga, jak widzieliśmy, zmieniła się w męczennicę we własnym przekonaniu i 
zmuszona była szukać pociechy w umysłowych raczej zabawkach niż w pracy. Ale taż sama 
samowolność, 
   fantazja i miłość własna, która odznaczała pieszczoszkę w pierwszych latach jej życia w innej 
formie tylko, w przerobieniu nowym występuje na scenę. W walce z losem przeciwnym ten sam 
jest brak wytrwałości, taż sama gwałtowność bezsilna i porywanie się na niemożliwe zadania. 
Serce budzi się rzadko, miłość własna je ściska, wysusza i głos jego tłumi; panuje głowa 
zastępująca je nieudolnie... Jest to taż sama Jadzia pod nieco zmienioną postacią, rozczarowana i 
zgorzkniała. 
   Celestyn więcej daleko zmieniony, niekiedy pod wielkim naciskiem uczucia, wyrabia w sobie 
siłę — lecz dla siebie jej nie ma, ma ją na ofiarę dla drugich. Umysł jego wstrzymany na drodze 
rozwinięcia, nie tracąc władzy, traci chęć do dalszego pochodu. Na chwilę obudzą się przy 
archiwach, potem wyrzeka dalszej drogi, staje i zrozpaczywszy o życiu i przyszłości, zasklepia się 
we wspomnieniach. 
   Miłość rośnie w nim właśnie tym, co by ją było zniszczyć powinno. Litość nad losem kobiety 
potęguje ją i robi celem życia. Celestyn w mieszkaniu przy Wareckiej jest już marzycielem nie 
dbającym o nic, czyhającym na to, aby się zbliżyć, służyć tej, która go odpycha. 
   Nic też nie równało wdzięczności jego dla panny Klary, gdy mu oznajmiła, iż wolno było 
poświęcić się księżnie. Celestyn uczuł się szczęśliwym, a w traktowaniu z Podrobą odzyskał 
wszystkie siły uśpione, całą energię niezużytą. 
   Rządca w istocie się go uląkł i uległ mu; jednakże wyjechawszy i po drodze do Zbyszewa miał 
się czas rozmyślić i szukać jakiegoś ratunku, aby tego nieubłaganego kontrolera rozbroić. 
   Chociaż wielka potajemna miłość Milki dla Celestyna nie była znana nikomu oprócz 
konsyliarzowej, ojciec i matka domyślali się. Podróże do Warszawy, zresztą gorące zawsze 
ujmowanie się za Celestynem wpoiły obojgu rodzicom przekonanie, że — tam coś było... 
   Matka nie dopytywała zbytnio córki, ale dawała jej przestrogi i choć wierzyła, że przywiązanie 
było, którego Zastawska się wstydzić nie potrzebowała — nie lubiła o nim wzmianki... pluła, 
słysząc ją wychwalającą Celestyna. Ojciec także mruczał i groził. Dziś jednak, gdy ten pan 
Celestyn nagle stawał się dla niego tak ważną figurą, która mu albo folgować, albo ucisnąć go 
mogła, chytry Podroba wpadł na myśl, ażeby użyć wpływu córki na niego. 
   Nie chciał jej wcale poświęcać dla swego interesu, bo ją nadto kochał i w innych sprawach z 
sumieniem wchodząc w kompromisa, co do dziecka nie byłby się dopuścił nikczemności, której 
myśl mu nawet nie przychodziła; sądził jednak, że było rzeczą godziwą zużytkować słabość 
Celestyna dla pięknej kobiety. Był bowiem pewien, że Kormanowski obojętny dla niej być nie 
mógł, gdy ona dla niego tak gorącą przyjaźń okazywała. 
   Mąż nawet, śmiejąc się, prześladował ją Celestynem. 
   Przybywszy do domu, po krótkiej rozmowie z żoną, w której dobitnie i wyraziście odmalował 
jej niebezpieczeństwo, w jakim się znajdowali — na co ona całym potokiem przeklęctw 
odpowiedziała — Podroba odezwał się do niej: 
   — Wiesz ty co? Trzeba Milkę na niego sprowadzić! On jej nie potrafi odmówić, ona go 
zmiękczy... 
   — A! niedoczekanie twoje! — krzyknęła oburzona niewiasta, pięści mu pod nos przystawiając. 
— Patrzajcie go! dzieckiem będziesz frymarczył! 
   Zaszła się z gniewu pani Podrobina, a on pluł i prychał. 
   — Oho! jużeś puściła język — począł. — Co tobie w głowie! Ja dziecko bym poświęcał? Gdzie? 
Co? Osza lałaś? Albo to co w tym złego jest, żeby ona, przybywszy tu, słowo za nami rzuciła? Cóż 
to? grzech? 
   Skłócili się mocno, matka nie chciała słuchać i tego dnia rozeszli się poswarzeni i powarzeni. 
Nazajutrz dopiero, gdy Podroba począł wywodzić, co tu im grozi, jak wszystko od tego człowieka 
zależy i jak by potrzeba choć go złagodzić i odjąć mu tę drapieżność, jaką w Warszawie okazał — 
stara zadumała się i fartuchem oczy ocierać zaczęła. 
   — Boże miłosierny, na co nas skazałeś!... Wyrzekała i jęczała, ale już o Milce mowy nie było. 
   Spodziewano się Celestyna co godzina, nie przewidując, z jakimi trudnościami walczyć musiał, 
aby się dostać do tego Zbyszewa. 
   Wszystkie fundusze jego niemal były wyczerpane pogrzebem, z pałacu grosza ani mógł żądać, 
ani dostać było 
   podobna. Musiał więc zaciągnąć małą pożyczkę u radcy, który dosyć niechętnie jej udzielił, i 
mimo nogi bolącej, reumatyzmu nabytego w wilgotnym mieszkaniu, słabego już zdrowia, na 
lichych furkach żydowskich bez ciepłej odzieży, szczędząc biednego grosza, dobijał się do 
Zbyszewa powolniej daleko, niż żądał. 
   Niecierpliwiło go to — byłby piechotą może dla pośpiechu część podróży odbył, ale noga nie 
dopuszczała. 
   Gdy się nareszcie dobił tu na prostym wozie i słomie, z lichym tłomoczkiem, o kiju, służba we 
dworze z początku ani go znać, ani wpuszczać nie chciała. Dopiero interwencja starego 
kredencerza, który go znał lepiej, i wdanie się Podroby, po którego posłał Celestyn, zmieniły 
usposobienie. 
   Otwarto mu pokój na dole. Rządca ofiarował się z przyjęciem na folwarku i wygodami, ale 
Celestyn odmówił. 
   Drugiego dnia, mimo że mu było pilno, zmęczony w łóżku przeleżeć musiał. Tymczasem traf 
— 
   nazwijcie to, jak chcecie — nie wzywaną wcale Zastawską sprowadził do Zbyszewa. Podroba 
może miał jaki udział w tym... przypadku — bo żona go o to posądzała — lecz dowodu nie było. 
Milka, dowiedziawszy się o Celestynie, z wielką radością nietajoną oświadczyła, że póki on tu, ona 
też nie wyjedzie i koniecznie widzieć go musi. 
   — A! tak! tak! — zaczął rządca — bo to między państwem wielka przyjaźń i serdeczność, a 
trzeba, żebyś wiedziała, że ja większego wroga nad niego nie mam i jeżeli mnie co tu jeszcza na 
wychodnym złego spotka, to nikomu innemu, tylko jemu to winni będziemy... 
   — Ale to sprawiedliwy człowiek! — podchwyciła Zastawska. 
   — To opętany człek — rzekł stary, szamocząc się — nie sprawiedliwy, ale oszalały za tą swoją 
dawną żoną, że dla niej by i sam zginął, i drugich pogubił. Co u niego sprawiedliwość! On by z 
gardła mi wyrwał ostatki, byle jej na marnotrawstwo przysporzyć. 
   — Kochany tatku — łagodziła Zastawska. 
   — Gdybyś ty zrozumiała — wtrącił Podroba — to byś przynajmniej powinna go zreflektować, 
aby nas nie gubił. 
   Milka się zarumieniła. 
   — Ja się nie mogę w to wdawać — rzekła — a tak jestem pewna jego uczciwości... 
   Obrona ta wprawiła Podrobę w pasję największą. 
   — Co ty mi go zachwalać będziesz! — krzyknął —? niby to ja tego ptaszka nie 2nam! Czyhał 
on na mnie dawniej i Pan Bóg wyrwał szczęściem ze szpon jego — usiadł się mnie zgubić, po to 
przyjechał... 
   Matka, która, stojąc we drzwiach od drugiej izby, słuchała tej rozmowy — nie wdała się w nią. 
   Podroba się unosił; Zastawska widząc, że go więcej jeszcze draźni, nie odzywała się. W końcu 
rządca oświadczył córce, że z obowiązku powinna, jeśli jest z nim dobrze, wymóc powolności 
trochę. 
    — A że się acaństwo znacie i że tobie on głowę zawrócił i ty jemu pewnie, za to gardło dam. 
   Palcem zaczął grozić. 
   — Ja więcej wiem, niż się tobie zdaje... Masz męża dudka, z pozwoleniem — to jego rzecz, ja 
się w to nie wdaję; ale wróble o tym na dachach śpiewają... jak acaństwo z sobą byli. 
   Milka z początku wystąpieniem ojca zmieszana wprędce do siebie przyszła. 
   — Że mam dla niego przyjaźń, z tym się nie taję i o tym wróble śpiewać mogą — zawołała z 
gniewem — ale nikt mi w świecie zadać nie może, ażebym dała powód do potwarzy... Jak Bóg na 
niebie, ojcze mój, krzywdzisz swe dziecko niewinnie. 
   Łzy jej się polały, a Podroba zmiękł. 
   — No, to dosyć tego, dosyć! — zawołał — ja nie po— 
    
   wiadam, czego nie wiem, a co wiem, to przy mnie zostanie... 
   Skutkiem tego niezręcznego wystąpienia rządcy było, że Zastawska mimo nocy tegoż dnia 
chciała odjeżdżać do domu. Rządczyni, w obronie córki stanąwszy, wpadła na męża. Podroba 
uciekać musiał, a Milki matka nie puściła. Nazajutrz rano stary córkę ledwie nie przepraszać 
musiał i ubłagał, ażeby została. 
   Celestyn, jak tylko mógł się podźwignąć, zaproszony na poradę na folwark, przyszedł o kiju. 
Nie spodziewał się on tu znaleźć Zastawskiej, która na widok jego od bolesnego okrzyku 
wstrzymać się nie mogła. Od tego czasu, jak go nie widziała, Celestyn zbiedniał jeszcze, a ubóstwo 
jego nie tylko w twarzy, ale w odzieży, w zaniedbaniu tak było widoczne, iż Zastawska, witając go, 
rozpłakała się. 
   Nie śmiała mu się przyznać do przyczyny tych łez. On miał twarz wesołą, uśmiech na ustach i 
jakby szyderstwo z własnego losu. Skarżył się trochę na drogę niewygodną, opisując furki, które 
   najmował, i gościńce, jakie przebywał. 
   Po krótkim tym wstępie, gdy do papierów zasiąść mieli, Milka, spojrzawszy na biedaka z 
politowaniem, wyszła. 
   Rządczyni obrachowała się tak, aby dobrym obiadem przyjąć gościa; lecz gdyby nie Zastawska, 
która wyszła go uprosić, by został, przyjąć się wahał nawet chleba kawałka, aby żadną 
wdzięcznością nie być związanym. 
   Na ten jeden raz dał się namówić na barszcz. Podroba sam posadził go przy córce; rozmowa u 
obiadu zaczęła się o księżnie starej i młodej, o księciu Eustachym. 
   Rządca ostatniego nie oszczędzał — jemu zgubę przypisując. Nim od stołu wstali, sama 
jejmość poszła kawę gotować. Podrobę ktoś wywołał, zostawiono Milkę sam na sam z 
przyjacielem. 
   — Nie dręcz pan zbytecznie mojego ojca — odezwała się nieśmiało. — Skarży się na pana. 
   Celestyn westchnął ciężko. 
   — Daruj mi, kochana pani — rzekł — ja okrutny być muszę. Idzie o sprawę biednej, 
rozpieszczonej, zdradzonej istoty, dla której choć chleba kawałek trzeba ocalić. Daję pani słowo, iż 
nad to, co słuszne, wymagać nic nie będę; ale od tego, co mogę zdobyć dla niej czystym sumieniem, 
nie odstąpię — dla nikogo. 
   — Kochasz ją pan jeszcze? — słabym głosem, jakby z wymówką, przemówiła Zastawska. 
   — Tak jest — odpowiedział Celestyn — kocham ją miłością dawną i litością wielką. Patrz pani 
na mnie, widzisz, na jakiego zszedłem nędzarza — nie chwaląc się, przyczyną tego jest ona, ale 
nieświadomą! Z dobrej mej woli oddałem jej wszystko, a wierz mi, pani, że ten, dla kogo się 
człowiek poświęca, przez ofiary staje się mu drogim. 
   Milka oczy spuściła. 
    
   — Mój Boże — szepnęła — jak szczęśliwi są ci, co na taką miłość zasłużyli! 
   — Ona nie wie o niej — odrzekł Celestyn — i nigdy pewnie wiedzieć nie będzie... 
   Zamilkł — matka wniosła kawę... 
   Zdaje się, że Podroba dla wiadomych mu przyczyn o tyle się starał uregulowanie interesów 
przewlekać, o ile Celestyn się spieszył z nimi. Co dzień brakło czegoś, po co albo do miasteczka 
posyłać lub w archiwum poszukiwania czynić było potrzeba. 
   Zastawska wyjeżdżała co dzień, ale rodzice jej nie puszczali. Bądź co bądź, zdawało im się, że 
Celestyn łagodniejszym się stał, a radzi byli, że go czasem zabawić mogła. 
   Dzień za dniem schodziły tak w Zbyszewie, a niecierpliwość Celestyna wzmagała się. 
Trudności na miejscu 
    
   rosły. Wedle planu Celestyna należało część dóbr poświęcić dla ocalenia reszty... Rozdzielenie 
majętności, które długo z sobą były połączone i nawzajem się wspomagały, w istocie zawikłanym 
było. Regestra nieskończone długów, z których część znaczna była na kwitkach i rachunkach, 
wymagały najtroskliwszego sprawdzania. Furami najeżdżali Żydzi z miasteczka, a dni całe 
upływały na sporach z nimi. Drobne te ciężary liczbą swą składały sumy ogromne. 
   Księżna matka brała od wszystkich, podpisywała, co kto chciał, nie płaciła nigdy. Znalazły się 
asygnacje księcia Eustachego, których Celestyn przyjmować nie chciał. 
   Było to morze do wypicia... Co dzień z folwarku do swojej stancyjki we dworze przychodził 
smutniejszy Celestyn; co dzień ocalenie dla księżny takiego majątku, który by jej starczył na 
skromne życie, okazywało się mniej możliwym. Celestyn gryzł się i chorzał. Z Warszawy 
przychodziły ledwie czytelne i zrozumiałe listy panny Klary wołające o ratunek... 
    
   Podroba zdawał się zrezygnowany, lecz widać było czasami lekkie oznaki ukontentowania, iż 
ów zbawca nie będzie mógł wygrzebać się z trudności, jakie go przywaliły... Rządca tryumfował. 
   — To się trzeba dotknąć, proszę pana — tych interesów, żeby się przekonać... 
   — Że były bardzo źle prowadzone — dodawał zniecierpliwiony Celestyn. 
   — Ja spełniałem rozkazy! — konkludował, ręce umywając, stary. 
   Spiesząc się i gryząc zwłokami, na ostatek z planami starannie wykonanymi częściowej 
sprzedaży Zbyszewa pan Celestyn był gotów pod koniec zimy, której część znaczniejszą spędził 
nad papierami w tej pustyni, sam jeden z myślami i kłopotami. Czasem przybywała do rodziców 
Zastawska, ale zbliżyć się poufalej do Celestyna 
    nie mogła. Parę zaledwie słów przemówiwszy, cofała się, aby ani rodzicom nie dać powodu do 
posądzeń, ani jemu się narzucać zbytnio. Oczy jej smutne więcej mówiły niż usta. Przybywający 
Celestyn, gdy go tu raz pierwszy ujrzała, wzbudził w niej litość wielką, ale teraz zmieniła się ona w 
obawę. Praca, zgryzota, znękanie moralne, niepokój może o własny byt, który tak długie oddalenie 
od Warszawy pozbawiało środków utrzymania go i groziło, że się o nie na nowo starać będzie 
potrzeba, niezmierna surowość życia i oszczędność — coraz silniej oddziaływały na Celestyna, 
który schnął w oczach. Kaszlał mocniej coraz, o kiju się zaledwie mógł poruszać dla bolów w 
nodze i kościach. Widoczne było, że choroba jakaś niszczyła go. On nie zdawał się tego czuć, a gdy 
go Zastawska namawiała do przyjaciela doktora, odpowiadał, że to samo przejdzie i że leczyć się 
nie ma czasu. 
   Pod koniec pobytu w Zbyszewie osłabienie i wyczerpanie było tak widoczne, że narażać go na 
niewygodną podróż na chłopskich wózkach w roztopy zdawało się niepodobieństwem. Podroba 
więc za namową i prośbą córki zmyślił jakąś potrzebę posyłki do Warszawy dla pałacu, dał 
bryczkę i konie i namówił razem z Milką Celestyna, aby z tej okazji korzystał. 
   Ostatniego wieczoru Zastawska przybyła go pożegnać i gdy sami na chwilę zostali, odezwała 
się do niego, prosząc, aby przybywszy do Warszawy, wezwał zaraz Landlera, o którym często 
wspominał. 
   — Pan jesteś chory — rzekła — pobyt w Zbyszewie zamęczył go; trzeba wypocząć i leczyć 
się. 
   — Na co? — spytał Celestyn — rad bym tylko interesa księżny doprowadzić do końca, a 
potem... 
   Zastawska zaprotestowała ze łzami w oczach. Kormanowski rękę jej ścisnął. 
   — Widzi kochana pani — rzekł — są życia niepotrzebne na świecie, a do znoszenia ciężkie. 
Gdy się to 
   spełni, do czego człowiek był przeznaczony, małe czy wielkie, naówczas jak zwiędły liść z 
drzewa potrzeba spaść... ja się już nikomu na nic nie zdałem. 
   — Tym, co pana kochają — odparła Milka. — Nie mówię o innych — dodała z przyciskiem — 
ale pan masz siostrę. 
   — Ona ma męża i dzieci — rzekł Celestyn — dziś i ona mnie już nie potrzebuje. 
   — Ale choćby życie było ciężkie — przerwała gorąco Zastawska — zabijać się nie godzi. 
   — Tak — samobójstwo jest ucieczką z placu boju — rzekł Celestyn — wolno się jednak 
narażać na kule... paść od nich. 
   — Panie! — zawołała Zastawska ze łzami. Celestyn wesoło coś zagadał. 
   Żegnając, Milka powiedziała mu wyraziście: 
   — Do zobaczenia! 
   Spojrzał jej w oczy niedowierzająco i uśmiechnął się. 
    
   Chociaż w ciągu pobytu na wsi przez pannę Klarę dawał wiedzieć, jak się tam interesa składały, 
i przeciwko planowi, jaki przedstawił, nic nie powiedziano — znaku życia nie dano. Dopiero teraz 
wiózł z sobą opracowany program, który go tyle pracy i mozołu kosztował. Przybywszy do 
Warszawy, wprawdzie znalazł mieszkanie swe przy Wareckiej nie zajęte, bo się na nie nikt nie 
połakomił, ale nie opalane przez całą zimę prawie było w pierwszej chwili nie do zajęcia. Książki i 
papiery poprzegniwały, mury okrywała pleśń — trochę odzieży zbutwiało. 
   Celestyn rad był jeszcze, że choć taki znalazł przytułek. Po spędzonej tu nocy jednak wstać nie 
mógł. Napisał drżącą ręką do pośredniczki, przesłał jej papiery wszystkie i wytłumaczył się 
chwilowym niezdrowiem. Stara sługa widziała dnia tego Landlera i szepnęła mu, ażeby Celestyna 
odwiedził. 
   Doktor pojechał — ale wszedłszy do izby, w której 
    chory leżał na łóżku wilgotnym, w atmosferze świeżym ogrzaniem do niezniesienia cuchnącej 
— ledwie się nie cofnął od progu. 
   — Na miłość Boga! — zawołał — tu zdrowy człowiek by nie wytrzymał, a pan myślisz... 
   — Muszę — odparł Celestyn — ale, kochany doktorze... to przejdzie... Izba była nie 
ogrzewana długo... Za parę dni się powietrze oczyści. 
   Doktor znalazł gorączkę, a nade wszystko sił wyczerpanie i upadek ogromny; piersi były 
znużone i chore... cały organizm zwątlony. Było to nie życie już, ale powolne dogorywanie. Środki 
pokrzepiające, jakie by użytymi być mogły, dla chorego były niedostępne. Landler wiedział o tym. 
   — Słuchaj no — rzekł — choćby na krótki czas trzeba się gdzieś wyprowadzić... do jakiego... 
domu zdrowia... 
   — Do szpitala?—podchwycił Celestyn — Tak, może by to było wygodne, ale dla mnie za 
kosztowne... a ja jeszcze mam zajęcie... i za parę dni wstać muszę, wyjść muszę... 
    Namowy Landlera, który się pogniewał w końcu, były próżne. Celestyn składał się 
niemożnością i zakończył z udaną wesołością: 
   — Nie bój się, konsyliarzu — to nie pierwszy raz... Ja siebie znam, podźwignę się — muszę, 
duch zwycięży głupie ciało. 
   W pałacu tymczasem księżna odebrawszy papiery, długo nad nimi siedziała, nie chcąc ich 
wziąć w ręce. Nie nawykła do interesów, miała do nich wstręt ludzi, którzy w innych sferach żyć 
nawykli, bez wstrętu dotknąć ich nie mogą. 
   Wiedziała już, że szło o sprzedaż pałacyku, o wyniesienie się na wieś, o prowadzenie tam życia 
cichego, na ustroniu... Było to dla niej nieznośnym. Potrzebowała ludzi, słuchaczów, uwielbień — 
towarzystwa, w którym nawykła była się odznaczać. Samotność dla niej, teraz 
    
   zwłaszcza, gdy pisała i sławy zapragnęła, równała się śmierci. Projekt Celestyna, który tyle mu 
pracy kosztował, jeszcze nienawistniejszym czynił jej człowieka, który go podał. 
   Widziała w nim jakieś jego skryte zamiary, może zbliżenia się na wsi, opanowania steru 
interesów, narzucenia się jej znowu. Zamiast więc wdzięczności żal miała i nieufność, 
niecierpliwiła się i zżymała. 
   Klara zdumiała się widząc, że papiery pozostały na stoliku przez cały dzień nietknięte. 
   Księżna Jadwiga, jak wszyscy ludzie rozpieszczeni, przyzwyczajona przez matkę do 
posługiwania się i wyręczania drugimi, nie mogła żyć bez dworu, bez pochlebców, bez 
pomocników. Myślami odrywając się do innego świata, na ziemi gościć znajdowała niegodnym 
siebie. 
   Osierocona po śmierci matki szukała sobie długo kogoś, co by nie ją zastąpić mógł — bo któż 
zastąpi matkę? — ale choć służyć mógł jak ona. 
    
   Pani Żulieta nadto była sobą zajęta i charakter jej nie przypadał księżnie do smaku. Znajdowała 
ją pospolitą i trywialną. 
   W kółku literackim, jakie około siebie gromadziła, wśród uczonych, profesorów, poetów w 
zarodku i poetów zeschłych na łodydze znalazła się znana z kilku prac dosyć głośnych, w których 
trochę życia i ognia było, pani Bącka, wdowa po obywatelu, która dla miłości literatury przeniosła 
się,była do miasta, a że nie miała dzieci, sprzedawszy wioskę, żyła tu z kapitału i — dla opieki, a 
raczej dla wyręczenia w staraniu o dom wyszła za daleko od siebie młodszego pana Sylwestra 
Bąckiego, który bruki zbijał wprzódy. Był to młody człowiek, przystojny, wesoły, sprytny, lubiący 
próżnować, mówiący wiele, posługujący wszystkim chętnie. Troszkę w nim było prawnika, trochę 
literata, a najwięcej lubiącego życie puste mieszczańskiego syna. 
    Pani Bącka oddawała się literaturze, on zarządzał domem, werbował, kogo kazała — do niego, 
przynosił i roznosił wiadomości, a nade wszystko umiał żonie życie uczynić łatwym i przyjemnym. 
Kochała też go bardzo, a choć starszą o lat dziesiątek od siebie, Sylwester zdawał się też uwielbiać 
żonę. 
   Bącka była żywa niezmiernie, roztargniona, zapędzająca się łatwo w uwielbienie i w krytykę i 
nie umiejąca nigdy miary utrzymać. Dla niej w świecie literackim były tylko geniusze i głupcy, w 
towarzystwie anioły i nikczemni lub podli. Widziała czarno i biało, to jest najfałszywiej. 
Przerzucała się też z nienawiści do uwielbienia bez stopniowania, potępiała i wynosiła na 
przemiany. Bąckiej chodziło o to wielce, aby wszędzie, gdzie literaturą się zajmowano, przyjęta 
być mogła i miejsce zdobyła. Postarała się więc o to zaraz, aby ze wschodzącą gwiazdą księżny 
Jadwigi zapoznać i od pierwszego wieczoru z takim uniesieniem wielbić ją poczęła, tak gorliwie 
sławę jej roznosić, potem tak się narzucać księżnie, że przyjaźń jej i zaufanie pozyskała bardzo 
prędko. 
   Wkrótce księżna się bez niej obchodzić nie mogła. Posyłała po nią, po całych dniach ją 
zatrzymywała, zwierzała się ze swych utworów, pomysłów, a w końcu i wszystkich uczuć, 
osobistych spraw i całej swej niedoli. 
   Bącka, spoufalając się z księżną, umiała utrzymać na takim stopniu pohamowania — miłość jej 
była tak znaczną, że księżna Jadwiga, której miło było stać na piedestale, czuła się z jedną tą Bącką 
swobodną. 
   Przed nią też poskarżyła się pierwsza i zwierzyła się jej, że chcą ją zmusić do tego, aby opuściła 
Warszawę, zakopała się na wsi i — zamęczyła. Wyznała też Bąckiej, że była zniewolona tego 
nieznośnego pierwszego swego męża użyć do interesów i podejrzewała go, iż w ten sposób myśli 
się jej narzucić. 
   Bącka zakrzyknęła na niego — niegodziwą intrygą. 
   — Ale to być nie może! — wołała — my księżny z Warszawy nie wypuścimy, my byśmy bez 
niej żyć nie mogli. Na wsi nie ma życia... talent, ochota, natchnienie, wszystko by tam zamarło. 
   Nim Celestyn nadjechał jeszcze, już dwie przyjaciołki były zgodne w tym, że wszystkich 
środków użyć należy, aby się od tej tyranii uwolnić. 
   Bącka jako niezmiernie praktycznego i jedynego człowieka doradziła męża swojego, który 
mógł księżnie służyć bezinteresownie, gorliwie i wielce rozumnie. 
   Sylwuś zaś po krótkim namyśle zawyrokował, że wszystko było jedno, zamiast sprzedawać 
pałacyk sprzedać Zbyszew, kapitał ulokować i z niego skromnie żyć w Warszawie. 
   Księżnie Jadwidze trafiło to do przekonania, a nic jej z głowy tego wybić nie mogło, że 
pierwszy mąż wszystko robił dlatego tylko, aby ją skompromitować i jej się narzucić. Bącka to 
najmocniej 
   potwierdzała, a pan Sylwester mówił, że to było jasne jak słońce. 
   Dla tego więc samego na wieś jechać było nie można. 
   Gdy Celestyn powrócił, już wyrok zapadł na niego i jego pracę. 
   Księżna spojrzeć na nią nie chciała, nadąsana oddała ją Klarze, powiadając, że to się na nic nie 
zdało i że wie, do czego to wszystko zmierzało, ale potrafi spiskowi zapobiec. 
   Dłużej nawet mówić o tym nie chciała. 
   Przestraszona panna Klara, która wiedziała, jakim kosztem było okupione urządzenie 
interesów, wieczorem sama pobiegła do Celestyna, aby mu o tym oznajmić. Wiedziała wszystko, 
bo słyszała księżnę rozmawiającą głośno o tym z Bącką, która prawie z domu nie wychodziła. 
Stara sługa, przybywająca z tą niefortunną wieścią na ulicę Warecką, wszedłszy do izby zatęchłej, 
w której 
   leżał Celestyn, przestraszyla się równie jak doktor. Zobaczywszy go, nie śmiała mu już nawet 
całej prawdy powiedzieć, aby go nią nie dobiła. Ze łzami w oczach, przysiadłszy na chwilę przy 
łóżku, oznajmiła mu szybko, w krótkich słowach, że księżna była tak niezdrowa, potrzebowała 
nieustannie doktorskiej opieki i nadzoru — że wynieść się z miasta nie mogła. Zatem... Zbyszew 
musi sprzedać, a przy pałacu pozostać. 
   — Pan się już tym nie męcz — dodała — bo księżna uprosiła tam kogoś, co się zajmie. 
   Celestyn, posłyszawszy wyrok, głowę spuścił i zaniemiał. 
   — Panno Klaro — odezwał się — ona się zgubi... Tyle pracy naszej przepadło! o mój Boże! 
mogłaby się była ocalić, a tu... 
   Stara panna zamruczała z westchnieniem: 
   — Pan wiesz, że i sam Pan Bóg człowieka bez woli jego własnej zbawić nie może. Myśl pan 
teraz o sobie... boś chory... Zrobiłeś, co tylko było można... 
    
   Celestyn nie rozpytywał się więcej, wiadomość ta zgniotła go zupełnie... 
   Nędza, w jakiej znalazła panna Klara nieszczęśliwego, poruszyła ją mocno. Wiedziała, co ją 
spowodowało, chciała na nią poradzić, lecz sposobu nie było. Z danych pieniędzy grosza odzyskać 
teraz nie było z czego. Mówić 
   o tym z księżną nie śmiała. 
   Wyszła spłakana, Boga na pomoc wzywając... Celestyn na szczęście jeszcze nie wiedział 
przynajmniej o tym, że go tam obwinia o samolubstwo, intrygę, ale dość mu było 
   i tego, że dobre chęci jego zostały nieuznane i odrzucone, a księżna szła... do zguby 
nieuchronnej. 
   W kilka dni potem pan Bącki, opatrzony pełnomocnictwem, dumny tym, że mu powierzono 
sprawę tak ważną, nie wątpiąc na chwilę ze swą lekkomyślnością zwykłą, iż wszystko świetnie i 
doskonale spełnić potrafi, a nie 
    
   mając pojęcia, ani z kim miał do czynienia, ani co miał do zrobienia — jechał ekstrapocztą do 
Zbyszewa. Można sobie wystawić, z jaką radością powitał go Podroba, na pierwsze spojrzenie z 
kilku słów zrozumiawszy, z kim teraz sprawa. 
   Natychmiast więc urządził wspaniałe przyjęcie dla nowego plenipotenta, uczynił się w jego 
oczach dobrodusznym głuptaszkiem, począł jego przebiegłość wysławiać i drugiego dnia miał go 
już w kieszeni. 
   Pan Sylwester Bącki, odegrywając tu znakomitą rolę, noszony na rękach, był pewny, że robił, 
co sam chciał, a wykonywał to tylko, co mu Podroba narzucił ze zręcznością zastosowaną do 
naiwności tego, z kim miał do czynienia. 
   — Jaśnie wielmożny pan — mówił — daleko to lepiej rozumie ode mnie. Ja od razu temu panu 
Celestynowi mówiłem, że dla księżny wieś to zabójstwo, że korzystniej to sprzedać, ale uparty, 
zarozumiały człek słuchać nie chciał. 
    
   — Ho! ho! — przerywał Bącki — nie uparty, ale przewrotny! Miał on w tym swoje rachuby! 
Rozumiemy to, przewąchaliśmy! Chciało się tu księżnę osadzić, aby ją znowu pod swą władzę 
zagarnąć. 
   Podroba uśmiechał się. 
   — Ja to dawno widziałem — rzekł — ale cóż — odezwać się nie mogłem. 
   Wszystko Bąckiemu szło tutaj jak z płatka. W duchu sam się on swojemu szczęściu i trafności 
dziwił. Kupcy na folwarki rośli z ziemi jak grzyby. 
   Nasyłał ich ze swej ręki Podroba, porękawiczne sobie zapewniając, ale każdy z nich udawał, że 
go nie zna, chciał mieć do czynienia z samym Bąckim, nawet na Podrobę wymyślał. 
   W krótkim więc stosunkowo czasie cały Zbyszew już był wyprzedany. Zagoście nabywał 
naturalnie zięć Za— 
    
   stawski dla teścia, inne folwarki rozchwytali sąsiedzi; samo fundum wziął świeżo zbogacony 
jakiś spekulant, któremu o rezydencję i park chodziło. Bącki opływał tu jak pączek w maśle, to sam 
przyjmując, jak u siebie w Zbyszewie, to zapraszany do sąsiadów. Obdarzono go prezentami, 
pojono, karmiono, a że warszawiak rad opowiadał i chwalił się, słuchano go z admiracją i 
przyklaskiwano z zapałem. 
   Podroba wychodził zwycięsko, mając to na pociechę, że Bącki go uznawał jako 
najpoczciwszego w świecie człowieka, z tych starych sług, jakich to już w naszych czasach nie 
ma. 
   W listach do żony, które ona księżnie odczytywała, szeroko, dowcipnie, wesoło zdawał sprawę 
pan Sylwester z dzieł przez siebie dokonanych, a nie omieszkał wykrywać wszystkich intryg i sideł, 
jakie tu — zdaniem jego, pan Celestyn pozastawiał, tak że gdyby była księżna plan jego przyjęła, 
zgubioną być musiała na wieki. 
    
   Księżna Jadwiga niewymownie z tego obrotu rzeczy była uszczęśliwiona. Dowodziła, że ona 
zaraz przeczuła, co jej od „tego człowieka" groziło... „Człowiek ten" został potępiony na wieki. 
   Pannie Klarze odezwać się w obronie wolno nie było... 
   Spełniło się, co pan Bącki tak szczęśliwie ułożył, dobra zostały wyprzedane, pałacyk ocalony, 
tylko po ogólnym obrachunku suma, jaka księżnie pozostawała, okazała się znacznie mniejszą niż 
w początkowych programach... Z procentu od niej zaledwie pierwsze potrzeby opędzić było 
można. 
   Księżna znowu w przewidywania przyszłości nigdy się nie zapuszczała, nie trapiło ją to tak 
bardzo... i bez obawy uciekała się do kapitału, łudząc jakąś nieokreśloną nadzieją, że po śmierci 
księcia Hermana nieochybnie część jego milionów odziedziczyć musi. 
    Życie więc kosztowne i bez jutra na nowo się rozpoczęło w pałacyku i księżna pewna była, iż 
rozumem swym uratowała się od zguby... 
   Właśnie wszystko to dokonało się, gdy po bardzo długiej niebytności w Warszawie nadjechał 
tu Rymund. 
   Słyszał on z dala, co się tu działo, ale szczegółów nie wiedział. 
   Na wieczorze u pani Żuliety z jej ust słyszał po raz pierwszy, jak się tu wszystko złożyło 
szczęśliwie. Markiza opowiadała to w ten sposób, jak z ust Jadwigi słyszała, to jest, dowodząc 
całej niegodziwości Celestyna, który o mało nie przyprawił o zgubę księżny Jadwigi. 
   Litwin, zaciekawiony, prosił, aby mu to jak najszczegółowiej opowiedziano. Zdawał się 
potakiwać, przyjmować wszystko za dobrą monetę i badał bardzo trosikliwie. 
   — A cóż się z tym niepoczciwym Celestynem stało? — zapytał pani Żuliety. 
   — Nie wiem — odpowiedziała markiza. — Podobno ze złości i zgryzoty, że mu się piękne jego 
plany nie powiodły, rozchorował się intrygant... 
    — Umarł czy nie? — pytał Rymund. 
   — Któż go tam wie! — odparła Żulieta. — Księżna nie pozwala przy sobie wspomnieć nawet 
jego imienia. Wystaw sobie, kuzynie, że nie mogąc do samej księżny trafić, bo ta go na oczy nigdy 
dopuścić nie chciała, podszedł tę głupią starą Klarę — zyskał ją sobie, a że księżna po śmierci 
matki była tak jak bezprzytomna z żalu, 
   o włos, że ją na wieki nie oplątał. 
   Rymund, który znał dobrze Celestyna, widział jasno 
   i domyślał się prawdziwego stanu rzeczy. 
   — To niepoprawiony człowiek — rzekł w końcu wysłuchawszy — żelaznego uporu... dobrze 
mu tak... 
   Ciekawy będąc i dowiedzieć się coś więcej o Celestynie, i posłyszeć toż samo z ust daleko 
jaśniej sądzącego 
    
   o rzeczach Landlera, Rymund pojechał nazajutrz do niego. 
   — Co się z tym głupim Celestynem stało? — zapytał na wstępie. 
   Doktor zmarszczył się. 
   — Dogorywa — rzekł krótko. 
   — Cóż mu jest? 
   — Najprzód nogę złamał, z tego wyszedł już niecały — rzekł Landler — potem się zamęczył i 
zagryzł, chcąc gwałtem ratować księżnę, która go cierpieć nie może. Co miał, wszystko dla niej 
potracił, wiem to z boku, bo on sam nigdy o tym ani piśnie, nareszcie go dobiło to, że jego ostatnią 
próbę uratowania choć części Zbyszewa odrzucono jako intrygę. 
   — Tegom się domyślał — przerwał Rymund — ale gdzież jest? 
   — W nędzy i chory — dodał Landler — nie ma sposobu nic uczynić dla niego, bo nie przyjmie 
   żadnej usługi. Chciałem go już pomieścić w szpitalu... ale i na to nie przystał. 
   — A! niechże go... diabli porwą! — wykrzyknął z gniewem Rymund. — To osioł z całym 
swym przywiązaniem do tej oszalałej baby... 
   Litwin tak był zburzony, że nie rachując się z wyrażeniami łajał i zżymał się bez miary. 
Wyłajał też i Landlera, że mu wprzódy znać nie dał o tym. 
   — To by się na nic nie przydało — odparł doktor. — Zobaczysz go pan sam... Dziś, już, zdaje 
się, że wie, iż go uratować nic nie może i dobrowolnie tak kończy... 
   Był ranek wiosenny, trochę cieplejszy, w stancyjce Celestyna okna wychodzące na 
podwórzowe śmietnisko otwarte dla przewietrzenia. Trochę litościwego słońca wpadało przez 
jedno z nich i jasnym pasmem świeciło na 
   spróchniałej od wilgoci podłodze... Celestyn leżał na łóżku z oczyma na pół otwartymi, 
wpatrując się w gościa tego, który w mroki zawsze tu panujące zabłądził. Łóżko nie prześcielane 
od dawna było barłogiem już tylko, wyleżanym i brudnym... 
   Stół przy nim, na którym gromadziły się odarte książki, porozrzucane papiery, flaszki z 
lekarstwami i wszystko, czego nie wstający z łoża chory mógł potrzebować — w takim samym był 
nieładzie, jak izba od dawna nie umiatana. W jednym jej końcu stały sprzęty, jeszcze z dworku na 
Pradze ocalone, a w nich odzież, bielizna, talerze, wszystek ów łom, którym się posługuje 
niedostatek i kryć z nim nie umie. 
   Chłopak, który tu czasem przychodził, u drzwi zostawił miotłę. Na stołku wisiał ręcznik 
zbrukany, miednica stała nie wylana, a przy nich dzbanek pusty... 
   Powoli, co było jeszcze jakąś wartość mającego, odzież, okrycia, bieliznę powynosili już 
tandeciarze. 
   Co kilka dni, rachując na to, że chory potrzebował ciągle, a nie miał nic, zachodzili do niego 
plądrować i wynosić, co jeszcze jaki grosz warte było. Sam lokator tej izby był już tylko wyschłym 
kościotrupem obleczonym skórą zżółkłą. 
   Co chwila z piersi wydobywał się kaszel suchy, a oddech ciężki wśród tego milczenia słychać 
było jakby chód jakiegoś zegaru śmierci, mierzącego ostatnie życia godziny. 
   Całe dnie, często noce całe spędzał tak wpół siedząc, na pół leżąc męczennik, z oczyma w 
ścianę wlepionymi, odrętwiały, z ustami zapadłymi, myślami kołując po zaczarowanym 
wspomnień swych świecie. Na twarzy straszliwie pooranej i wychudłej wyraz był jakiegoś 
zastygnięcia obojętnego, oczy błyszczały szklanno... czoło nie rozmarszczało się nigdy... Ręce, z 
których jedna na zbrukanej kołdrze leżała, białe, kościste, pooplatane żyłami, miały tę barwę, która 
śmierć bliską zapowiada i wewnętrzne wyniszczenie. Ciało odżywiało się już tylko samo się 
pożerając... 
   Z rana wchodził odarty chłopak z zuchwalstwem tych, co ubogim i obezwładnionym służą. 
Robił co łaska, gderał i burczał, przynosił obrzydłą kawę, którą najczęściej sam wypijał, nalewał 
wodę — i odchodził. 
   Nosił też o południu coś, co się jadłem nazywało, z garkuchni najtańszej — Celestyn żył 
chlebem, wodą, polewką niesmaczną, trochą mleka popsutego. Nie pożądał nic więcej. Nie 
wiedział, ani co jadł, ani czuł potrzeby jedzenia. Czasem wśród myśli upartych, zawsze jednych, 
nadchodziła senność błogosławiona, owo pół snu, pół jawy, które jest ulgą w cierpieniu, choć już 
pokrzepić nie może. Godzinami tak drzemał, jeżeli w bliskim warsztacie stolarskim heble i piły 
swym jednostajnym szmerem i stukiem nie przerywały uśpienia. 
   Od dawna nikt tu z obcych nie zaglądał. Czasem zajrzał Landler i gniewny, połajawszy, 
odchodził. Raz, czy dwa przyszedł radca — i przekonany, że tu już nie ma ratunku, nie pokazywał 
się więcej. Napisał tylko do syna, że Celestyn w stanie bardzo biednym, chory, zdaje się nie do 
uleczenia. 
   On sam, dawniej odzywając się do Leokadii, ale kłamiąc przed nią o swym bycie, teraz nie 
pisywał, bo by go było pismo zdradziło... 
   Oprócz dla chłopca, nigdy się prawie drzwi te nie otwierały, chyba przekupniom, co do nich 
drogę znali. Właściciel kamienicy nierad był, że mu lada dzień zamrze lokator, ale obrachowywał, 
że komódki, biurka i pozostałe meble z biedy pogrzeb opłacą. 
   Dokuczał więc rzadko, a dowiadywał się mniej jeszcze. 
   Maciek, chłopiec posługujący, kiedy niekiedy mu raportował, że z chorym gorzej coraz i jeno 
— jeno dysze... 
   Tego poranka z promieniem słońca do izdebki, ze wpuszczonym powietrzem weszło i życia 
trochę. Celestyn nieco odżył... zdziwił się tej jasności, która do niego zawitała, czując, że ona 
wkrótce zniknie i zwykła pomroka wróci. 
   Wtem, bez zastukania do drzwi, otworzyły się one i Rymund stanął w progu, tak widokiem 
mieszkania przerażony, że się zawahał, szukając oczyma Celestyna, aby się upewnić, iż był u 
niego. 
   Zadumany Kormanowski poznał go, poruszył się, chciał odezwać, ale usta były zaschłe i język 
przywrzał mu do podniebienia. Podniósł tylko rękę żółtą na powitanie. 
   Rymund, zwykle porywczy i rubaszny, w tej chwili stracił całą swą litewską butę i raźność. 
Szedł ku łóżku, wahając się, przestraszony. Chociaż mu Landler opisał stan Celestyna i 
przygotował do tego, co tu miał znaleźć, rzeczywistość przechodziła to, czego się spodziewał. 
   Stanął u barłogu... wyciągniętą dłoń chorego ściskając — ale jeszcze się odezwać nie mógł. 
Oczy jego błądziły po izdebce. Celestyn zamruczał: 
   — A! dobry panie — jakżem ja wdzięczen... Oto widzisz... trochę, trochę u mnie zaniedbane... 
Nie wstaję od dni kilkunastu... Jakoś mi trudno... Weźże krzesło... proszę... 
   Uśmiechał się i starał być wesołym... Rymund w istocie usiąść potrzebował, nogi pod nim 
drżały... 
   — Ależ się ulokowałeś — wybąknął. 
   — Nie mogłem, to jest nie umiałem może inaczej — przerywanym głosem, wciąż się 
zmuszając do uśmiechu, mówił Celestyn — prawda, było trochę wilgoci — ale teraz wiosna. 
   — Trochę wilgoci! — zawołał Litwin — ależ to obrzydła dziura... chlew, ja bym tu moich 
psów nie zamknął. Jakże było można. 
   — Są konieczności — tak się czasem składa, widzi pan — odparł Kormanowski. — Do 
wszystkiego nawyknąć można. Mnie nie jest już tak źle — nawet powietrze, piersi się z nim 
oswoiły. 
   — Słuchajże — począł Rymund, kładnąc rękę na wychudłych nogach, źle kołdrą wyszarzaną 
okrytych — słuchaj... ty pyszałku, co od nikogo nic przyjmować nie chcesz, jak gdybyś był coś 
lepszego od drugich — słuchaj, jak Bóg Bogiem, ja ci tu zostać nie dam... Gwałtem cię stąd 
zabiorę. 
   Celestyn się poruszył i trochę rumieńca na twarz mu wystąpiło. 
   — Znam najlepsze serce wasze — rzekł — ale, wierz mi, że to już... nadaremnie, za późno... 
   — Tak, bo i ty sam, Boże ci odpuść... Litwin nie dokończył i wstał. 
   — Chcesz, nie chcesz, późno czy nie, to Panu Bogu wiadomo — odezwał się stanowczo 
Rymund — ja cię stąd dziś zabieram... 
    
   Celestyn obie ręce ku niemu wyciągnął. 
   — Na miłość Boga — zawołał głosem drżącym — daj mi tu umrzeć jak żebrakowi lepiej, niż 
bym miał umierać jak niezdara bezsilny na łasce ludzi. 
   — Na jakiej łasce! — krzyknął gniewnie Litwin — łaską jest przyjąć od przyjaciela pomoc, 
jest dowodem zaufania i serca. Okrucieństwem jest i grzechem zabijać się przez dumę... 
   Celestyn spuścił głowę. 
   — Lecz wierzcie mi! — zawołał — że mnie nie jest tak źle. To, co was, rozpieszczonych, razi 
u mnie, jam się z tym obył. 
   — Bóg z tobą — przerwał Rymund — sofizmata prawisz, do smrodu i brudu nikt nie nawyka, 
co najwięcej gdy się je znosi. A że ja potrzebuję się z tobą widywać, 
    
   do tej zaś dziury nie mógłbym włazić — musisz to dla mnie uczynić... Nie słucham nic. 
Rymund siadł znowu... 
   — Zbójca jesteś — dodał — zabijasz mi tego, którego kochałem. Cóż to, desperacja cię taka 
ogarnęła, żeś Jadwigi nie mógł uratować? A jeśli jej z tym dobrze... Nikomu szczęścia swoim 
łokciem mierzyć nie można. 
   Celestyn spojrzał żywiej, posłyszawszy imię księżny. 
   — Widziałeś ją pan? — zaszeptał. 
   — Nie — alem słyszał i wiem wszystko, co się stało. Zbyszew sprzedany... pałacyk został i w 
nim deklamuje się wieczorami piękne, wzniosłe strofy o sercu, którego się nie ma... 
   Rymund wstrząsnął się. 
   — Nie obwiniaj jej — nie obwiniaj jej — przerwał Celestyn. — Ja ją znam lepiej, to kobieta 
więcej nieszczęśliwa niż — grzeszna. Los ją prześladował... 
    
   Litwin głową potrząsać zaczął. 
   — Najgorsze to — dodał Kormanowski — że — ona się zrujnuje wkrótce, a wówczas, o mój 
Boże! — co ona pocznie? Kto jej przydzie w pomoc? Cóż moja bieda, mnie, com do niej nawykł, 
przy tym co ją czeka? To mnie gryzie i nie daje mi spokoju... 
   Rymund gorzko się uśmiechnął. 
   — Francuzi mówią, że jest Pan Bóg dla pijanych, pocieszaj się tym, że i dla upojonych, jak ona, 
Pan Bóg też być musi. Któż wie? 
   — Nie słychać co o tym... księciu Eustachym? — zapytał cicho Celestyn. 
   — Owszem, wiemy, że jest w Paryżu i gra na giełdzie bardzo szczęśliwie. Robi miliony... 
   — Niepoczciwy — mruknął Celestyn. — Gdyby je kiedy przynajmniej żonie przekazał! 
   — Znajdzie on bliższych!... — zawołał Rymund. To mówiąc wstał. 
    — Na nowym mieszkaniu wieczorem obszerniej się rozgadamy — dodał. — Od tego nie 
odstępuję. Jestem despotą! 
   Protestował jeszcze przelękły Celestyn, ale nadaremnie. 
   Rymund natychmiast się zajął wyszukaniem dwóch pokojów z usługą na Nowym Świecie. 
Biegał, jeździł, przepłacał, nie jadł i nie spoczął, dopóki wszystko gotowe nie było. 
   Sam potem z powozem i ludźmi zajechał wieczorem na Warecką ulicę. Ale gdy przyszło 
chorego niemal gwałtem z łóżka wyciągnąć, okazało się, że nie miał ubrania, którym by się okrył. 
Tandeciarze pozabierali wszystko, tak że nędznym szlafrokiem otulony, na ręku Rymunda sparty, 
przeszedł do powozu. Ruch jego, którego już znieść nie mógł, przyprawił go o mdłości... Chociaż 
powolna jazda trwała niedługo, chory przybył do nowego mieszkania osłabły zupełnie. Rymund 
już się od łóżka nie ruszył. Wszystko było w pogotowiu, jadło lepsze, sługa stara, która pilnować 
miała, bielizna, ubranie... 
   Na chorym zmiana ta nie zdawała się czynić wrażenia innego nad wielkie zmęczenie. 
Napojony i zmuszony zjeść coś, padł, usypiając snem mocnym, jakiego nie znał dawno. 
   Litwin, lżej odetchnąwszy, poleciwszy pilnować słudze, wymknął się na palcach do hotelu, 
ubrał, a że właśnie był to czwartek i wieczór u księżny Jadwigi, z gniewem w sercu kazał się wieźć 
do pałacyku. 
   Jechał z mocnym postanowieniem gorzkiego wypowiedzenia prawdy, lecz — szczególna 
okoliczność na ustach mu ją wstrzymała. 
   Salon znalazł pełnym osób, widocznie pod wrażeniem jakiejś wiadomości ważnej i zajmującej 
wszystkich zgro— madzanych w pośrodku i żywą, urywaną prowadzących rozmowę. 
   Księżna Jadwiga, zobaczywszy Rymunda, którego nie lubiła i widzieć się go u siebie nie 
spodziewała, postąpiła kilka kroków ku niemu. Twarz miała zarumienioną, ożywioną — 
rozjaśnioną. 
   Witał ją ceremonialnie Litwin, gdy się odezwała: 
   — Cóż kuzyn na tę wielką wiadomość powiada?... 
   — Jaką? nic nie wiem! — zawołał zdumiony Rymund. 
   — Nic nie wiecie? Książę Herman umarł! 
   — A! a! a! — odezwał się gość — umarł? Wieczny pokój! Główna rzecz pono, jaki zrobił 
testament. 
   — Właśnie o tym mowa — odezwała się księżna — wiadomości o testamencie bardzo dziwne 
i sprzeczne. 
   Nadchodzący hrabia Tymoleon wtrącił: 
   — Co mówisz o testamencie, to są wszystko bajki. — Stary się obawiał śmierci, testament się 
zbierał robić, jest dwa, czy trzy projekta różne, ale żadnego podpisanego. Sukcesja więc pójdzie 
wedle prawa na głowy. 
   — I na półgłówki! — dorzucił Rymund serio... 
   — Jednakże mówią, że zostawił rozporządzenie — odezwał się Bącki. — Ja słyszałem 
przynajmniej. 
   — Mówię panu — rzekł z naciskiem Tymoleon — to są bałamuctwa, ludzie nieświadomi o 
projektach gadają, jako o rzeczy dokonanej, a to są... to są — raptularze... nic nie znaczące. 
   — Ale żeby też pan Jerzy się nie dopilnował — począł Rymund — bo w jego interesie było, 
ażeby testament napisał... 
   — Hm! jest Pan Bóg? — skonkludował hrabia. — Gdyby się Jerzemu było powiodło, my 
byśmy wszyscy stracili. Pilnował on się i coraz to nowy projekt pisano, ale książę Herman, le 
taciturne, mruczał i podpis do jutra odkładał... Niech mu to Pan Bóg zapłaci. Jadwiga też 
wzdychała do nich i sądziła, że jakieś ma prawo nie być zapomnianą, a oprócz tego przychodziło 
jej na myśl, że gdyby testamentu nie było, jakaś część przypadłaby i na zbiegłego męża, który, nie 
chcąc jej stracić, musiałby do kraju powrócić. 
   Rymund skorzystał z chwili, gdy księżna mniej była otoczona, i odezwał się po cichu: 
   — Miałem dziś wiele do czynienia z tym panem... który był pierwszym jej mężem. Człowiek to 
oszalały i bez głowy, ale i nad takim mieć litość potrzeba. Zastałem go w najostateczniejszej 
nędzy... Musiałem z barłogu wyrwać tego Łazarza... Na niewiele mu się to przyda, bo lada dzień 
umrze... 
   Powiedział to bez ogródki, z pewnym rodzajem okrucieństwa, w oczy patrząc księżnie, która 
odparła zimno: 
   — Ja o tym panu nic nie wiem... 
   — Mówiono mi, że się wdał niepotrzebnie w wasze interesa — rzekł Rymund. — Co za 
zuchwalstwo! 
   Jadzia się zarumieniła — musiała zmilczeć. 
    — Można powiedzieć — kończył nielitościwy Rymund — żeś kuzynka osobliwe miała 
szczęście do mężów. Jeden wart był drugiego — ten niezbytą natarczywością, gdzie go nie chciano, 
a drugi przewrotnością bezprzykładną. 
   — Litość by nakazywała mi ich nie przypominać — szepnęła księżna. 
   — Ja o tym panu dlatego tylko wzmiankowałem, że powinszować chciałem księżnie, iż jego 
projektu co do ocalenia Zbyszewa nie przyjęłaś. Był on wprawdzie dla lada jakiej szlachcianki 
przedziwny i rozumny, ale my byśmy nie mieli szczęścia oglądać księżny w Warszawie. 
   Księżna milczała dumna — twarz się jej mieniła. 
   — Czy już wszystko? — spytała szydersko. Rymund się skłonił, byłby jeszcze może dodał 
coś, 
   gdyby się drzwi nie otworzyły i Bącki, który wysłany 
    
   został przed chwilą na wywiady, nie wrócił z twarzą rozpromienioną. 
   — Spotkałem w resursie Szabera — zawołał — ten zaręcza, że testamentu — nie ma i że o 
sukcesję proces wyrośnie, z czego jako prawnik się cieszy. 
   — Ja mówiłem, że nie ma i być nie może! — zawołał głośno Tymoleon. — Jerzy mógł coś 
dostać ciepłą ręką danego... 
   Znowu tedy zaczęto rozprawiać o spadku, obliczając go to wyżej, to niżej, a w myśli rachował 
każdy, co na niego przypaść może. Rymund, którego to bawiło, podżegał i śmiał się. 
   Literacki wieczór zszedł na wcale nie poetycznych marzeniach. Rymund zawczasu wymknął 
się do chorego. 
   Nazajutrz wiedziano już w mieście, że — testament był zupełnie przygotowany, sprowadzony 
notariusz i świadkowie, ale w chwili, gdy już go miał książę podpisać, stracił przytomność i skonał. 
   Kuzyn Jerzy, jak powiadano, miał świadkami dowodzić, iż wola nieboszczyka taką była, jaką 
testament wyrażał i — groził procesem. Spadkobiercy inni odgrażali się też do upadłego praw 
swoich dochodzić. 
   W kilka dni jednak potem zaczęto mówić o komplanacji, o arbitrach i przystąpiono do układów. 
Ponieważ książę Eustachy zupełnie się z kraju wydalił, na części jemu przypadającej księżnie 
doradzono areszt położyć. Tym sposobem już zagrożona wkrótce zupełną ruiną, że to Pan Bóg 
zawsze ma opatrzność nad poczciwymi — znowu księżna Jadwiga otrzymała znaczny majątek i 
natychmiast na jego rachunek stopę domu skromniejszą na dawną zmieniła. Przyjaciele powrócili, 
senator zjawił się w salonie, mówiono o adoratorach talentu i osoby — ale dwa razy zawiedziona, 
już ani słyszeć nie chciała o nowych kajdanach i postanowiła cała się poświęcić Muzom i 
Apollinowi. Chociaż zdaniem Landlera Celestyn nie miał już nad kilka tygodni do życia, co 
najwięcej, stał się cud po przeniesieniu go na nowe mieszkanie, siły po trosze wracać zaczęły... 
   W kilka dni polepszenie było tak znaczne, że doktor, choć nie wierzył W uzdrowienie, 
przebąkiwał, że dogorywanie może się przeciągnąć. 
   Jak gdyby los w ostatniej chwili chciał nieszczęśliwemu nagrodzić, co wycierpiał na ziemi, u 
łoża jego zjawiła się niespodzianie dopiero przez Rymunda zawiadomiona siostra. 
   Powitanie było łzawe i poruszające, a Leokadia ani bratu, ani rodzinie darować nie mogła, że 
jej wcześniej 
   o chorobie nie zawiadomiono. To wspomnienie przeszłości żywe nowe życie wlało w chorego. 
Zapomniał o sobie, rozpytując Leokadii o jej pożycie, o dzieci, o męża, mówiąc z nią o ojcu i matce. 
Wprawdzie po rozmowach tych dostawał trochę gorączki — ale miał twarz rozjaśnioną 
   i uśmiech na ustach. 
    Siostra mówiła z nim o przyszłości, chciała go uzdrowionego zabrać z sobą, a mąż jej 
obiecywał znaleźć mu stosowne zatrudnienie. Wyrwanie z tej zatrutej przykrymi przypomnieniami 
atmosfery mogło być dla niego zbawiennym, ale Celestyn, nie chcąc Leokadii zasmucać, zdawał 
się w żadną przyszłość nie wierzyć. Czuł w sobie śmierć nadchodzącą. 
   — Życie na nowo rozpoczynać trudno! — rzekł cicho. — Ja nie mam do niego ochoty... 
Zszedłem raz z drogi dla mnie przeznaczonej, zbłąkany już na nią nie powrócę. 
   Ponieważ Leokadia zmuszona była powracać do dzieci, a litościwy doktor nie przeczył 
możliwości wyzdrowienia, po kilku dniach musiała pożegnać Celestyna, opuszczając go 7. 
nadzieją, że przyszedłszy do sił, przyjedzie do nich... 
    
   Brat ani obiecywał, ani przeczył, lecz przy pożegnaniu uścisnął ją rozpłakany i długo się nie 
mógł utulić. 
   Polepszenie, które w pierwszych dniach tak poczciwego Rymunda uszczęśliwiło, doszedłszy 
do pewnego kresu, nie postąpiło już dalej. Natomiast po kilku dniach siły znów wyczerpywać się 
zaczęły i choroba ze wszystkimi symptomami dawnymi wróciła. 
   Pociechą dla niego było i to, że z ust Rymunda dowiedział się o spadku, który księżnie 
zapewniał — gdyby tylko sama chciała — byt niezależny. 
   Podniósł ręce ku niebu, rozpromieniony, Bogu dziękując. 
   Rymund, patrząc na to, ramionami poruszył i nic już nie rzekł. 
   Upłynęło tak parę tygodni. 
   Litwin nie tylko żadnego dnia nie opuścił, by po kilka godzin przy swoim chorym nie siedział i 
nie bawił go — był jeszcze tak troskliwy, że do pałacu chodził, iż choć go tam przyjmowano 
kwaśno, 
   miał sobie za obowiązek księżnie zdawać raporta ze stanu zdrowia Celestyna. 
   Zaczynał regularnie od tego. 
   — Wiem, że litościwe serce waszej książęcej mości obchodzić musi, jak się ma mój chory — 
otóż... itd. 
   Księżnę to i dla chorego, i dla przynoszącego o nim wiadomości jak najgorzej usposabiało, 
niecierpliwiło, zamykać kazała drzwi przed Rymundem, lecz on przychodził najczęściej z kimś 
drugim, kogo odprawić nie wypadało — i — musiano go przyjmować. 
   Jednego wieczoru Rymund siedział w pierwszym pokoju z gazetą w ręku, czekając, aż się 
Celestyn obudzi, gdy służąca przyszła mu szepnąć, że dwie panie jakieś przybyły się o zdrowie 
chorego dowiedzieć. Nie mogąc domyślać się, kto by to był, tak dalece, że już wpadał na myśl 
dziką, iż to chyba księżna być mogła — Rymund wyszedł po cichu. 
   W przedpokoju znalazł nieznajome dwie twarze, z których jedna, rumiana i zażywna, śmiało 
patrzała, druga, blada i bardzo pięknych rysów, oczy miała smutnie w ziemię spuszczone. Pierwsza 
z nich postąpiła z trochę parafialną śmiałością ku Rymundowi. 
   — Pan przebaczy... ja jestem — my jesteśmy ze wsi... Pan Kormanowski jest przyjacielem 
męża mojego — i tej pani... Chciałyśmy się dowiedzieć o jego zdrowie... a może i widzieć byśmy 
go... mogły... 
   Rymund, nie znający ani konsyliarzowej, ani pani Zastawskiej, odparł ze swoją zwyczajną 
szczerością. 
   — Pan Celestyn, niestety! — ma się wcale niedobrze... Bóg tam raczy wiedzieć, czy wolą jest 
Jego, aby go doktorowie ocalili. 
   — Tak źle! — zawołała głosem drżącym blada twarzyczka, której ten wyrok nadał odwagę 
zbliżenia się do Rymunda. — A! panie! czyż... 
   Litwin popatrzył na mówiącą i widząc wzruszenie, ulitował mu się. 
    
   — Nie powiadam, ażeby był zdesperowany — zamruczał — Pan Bóg robi cuda... lecz — 
dobrze nie jest... 
   — A widzieć go? — wtrąciła błagająco piękna pani. 
   — W tej chwili śpi, a snu mu przerywać się nie godzi — rzekł Rymund. — Przy tym i 
wzruszenia wszelkiego doktor kazał unikać... Mogę go przygotować do tak 
   miłych odwiedzin na jutro. 
   — Powiedz mu pan, że... przybyła doktorowa z przyjaciółką swą... z okolic Zbyszewa — 
odezwała się, dygając, konsyliarzowa — on już będzie wiedział, kto my jesteśmy. 
   Gdy się żegnały, Rymund spostrzegł błyszczące łzy w oczach bladej kobiety, a że dla ludzkich 
cierpień miał wielkie współczucie, z należnym poszanowaniem odprowadził dwie panie, 
zapraszając je na jutro w południe. 
    
   Wkrótce potem Celestyn się obudził, a Litwin wszedł do niego. 
   — Spałeś dobrze? — spytał. 
   — A! i sen miałem bardzo przyjemny — rzekł Celestyn. — Śniło mi się, że poczciwe dwie 
moje przyjaciołki ze wsi, które mnie już raz na strychu chorego odwiedzały — przybyły znowu i 
siedziały u mego łóżka. 
   Rymund nieprzyjemnie został zdziwiony tym przeczuciem, które stan wielkiego rozdraźnienia 
nerwowego zdradzało. 
   — Sen ten — rzekł — bodajby się jutro nie sprawdził, bo istotnie jakieś się tu dwie panie 
dowiadywały... 
   Słuch chorego szept musiał pochwycić i z niego marzenie się zrodziło. 
   Celestyn sam zdumiał się swemu przeczuciu. 
   — Możeż to być? 
   Rymund, chcąc go rozweselić, począł go młodymi przyjaciołkami prześladować, co uśmiech 
smutny 
   tylko na usta wydobyło. 
   — Nie spodziewałem się po was takiego bałamuctwa — rzekł — żebyś na raz aż dwom 
młodym kobiecinom głowę zawrócił — boć było ich dwie i obie — niczego. 
   — Widziałeś je pan? 
   — A jakże? Jać tu odzwiernym nie jestem. Jedna pucołowata i zażywna, druga eteryczna i... 
   — Piękna bardzo — przerwał Celestyn — piękna, dobra i rozumna istota, której los dał męża... 
jużci poczciwego, ale gbura... 
   — A! to największe szczęście dla niej — zaśmiał się Rymund. — Inaczej by ona pewnie tu 
przybyć nie mogła... Gbur się widać niczego nie domyśla... 
   — Bo nie ma się czego ani obawiać, ani dorozumiewać — przerwał Celestyn smutnie. 
   Tak do odwiedzin jutrzejszych chory został przygo— towany. Rymund, ażeby dopilnować i 
ustrzec Celestyna od zbytniego znużenia, stawił się na tę godzinę. 
   Ale znalazł wcześniej trochę przybyłe dwie panie i u łoża siedzącą rozpłakaną Milkę, która tak 
była poruszoną, iż ręki Celestyna, którą trzymała, nie puściła na widok obcego i łez płynących nie 
otarła. 
   Stan chorego, do którego była całą duszą przywiązana, cały świat dla niej czynił obojętnym. 
Cóż ją obchodzić mogło, że ludzie mówić mieli, iż go kochała, gdy on umierał? 
   Tego dnia w istocie, choć go odwiedziny rozbudziły wzruszeniem, Celestyn był znacznie 
gorzej. Oddech miał krótki, a puls podniesiony zwiastował zbliżanie się ostatniej walki. On sam 
czuł to i niespokojny się poruszał — oczyma rzucając dokoła, jakby wzywał ratunku. Postrzegł to 
Rymund i posłał po Landlera, szepnąwszy konsyliarzowej, aby chorego w spokoju zostawiły. 
   Gdy ta zbliżyła się do Milki, chcąc ją od łoża odciągnąć, biedna kobieta stanowczo się oparła. 
    — Ja tu zostanę! — odparła głosem przerywanym — ja nie mogę odejść. On nie będzie tak 
okrutnym, aby mnie chciał odpędzić od siebie. Wszak pomoc kobieca jest potrzebna... ja zostanę. 
   Rymund nie śmiał nalegać... Nadchodzący Landler po zbadaniu chorego rzekł Litwinowi cicho, 
iż nie ma już nic do stracenia. 
   Zastawska ze łzami w oczach błagała, aby jej zostać pozwolono... Zrzuciła chustkę, a widząc, 
że głowa zbyt leżała nisko, poszła poduszki podnieść i dopomóc osłabłemu, aby się trochę 
podźwignął. 
   Niewyraźną mową Celestyn dziękował, rękę wyciągnął do Milki i podaną dłoń do ust 
przycisnął. Na skinienie, które odgadła Zastawska, chwyciła szklankę i z wolna dała z niej pić 
choremu, który, jakby uspokojony i orzeźwiony, przymknął powieki. 
    
   Uciszyło się w pokoju. 
   — Zaśnie może — szepnął Landler. Rymund z konsyliarzową i doktorem usunęli się nieco. 
Zastawska, która zapomniała o wszystkim oprócz chorego, siadła przy łóżku jego, oczy wlepiając 
w tę twarz bladą, wychudłą, na której teraz wyraz spokoju i błogości się malował. Zdawało się, że 
marszczki i fałdy znikały, że jej młodość nieziemska wracała... 
   Spał, marzył, czy konał — nie wiedział nikt... Cisza straszna panowała w pokoju, przerywana 
oddechem ciężkim piersi znużonych... 
   Oddech ten świadczył o życia iskierce... 
   Tak godzin kilka upłynęło w groźnym oczekiwaniu, gdy Celestyn podniósł powieki, zobaczył 
nachyloną już nad sobą Milkę — uśmiechnął się do niej i mówić coś zaczął. Lecz ona jedna chyba 
może głos ten posłyszeć i zrozumieć go mogła. 
   Noc była. Celestyn usypiał. Niekiedy podnosiły się powieki, Milka zbliżała się ku niemu — 
usta 
   poruszały i oczy zamykały znowu. Landler przystępował do łoża, z lekka brał rękę chorego; 
trzymał ją, chmurzył się i odstępował... Nad ranem ciężki oddech stał się wyraźniejszym jeszcze, 
pot wystąpił na czoło, chory poruszył się parę razy konwulsyjnie i rysy jego, boleścią zmienione na 
chwilę, odzyskały pogodę i spokój — oddech ustawał — bladość okrywała zmęczone oblicze... a 
gdy Milka po długim oczekiwaniu dotknęła dłoni jego, była już zimną, stężałą i zastygłą. 
   Celestyn nie żył. 
   Klęczącą u łóżka Zastawska musiała doktorowa gwałtem oderwać od zwłok i mdlejącą 
odwieźć do domu. 
   Rymund stał zadumany ale spokojny. 
   — Dzięki Bogu — rzekł — skończyły się cierpienia i choć jedno poczciwe serce biło przy nim 
w ostatniej godzinie... 
   Litwin zajął się pogrzebem. 
   Nie dosyć mu było na tym, aby przyjaciela z należytą jego czystemu żywotowi czcią pochować, 
chciał pokazać tym, co go odpychali i napoili żółcią, że ludzie zmarłego uszanować umieli, że miał 
miłość u nich. 
   Pogrzeb więc staraniem Rymunda urządzony aż do zbytku wystawny był i wspaniały. Dwoma 
dniami wprzódy sztychowane karty oznajmujące o nim rozesłane zostały wszystkim znajomym i 
nieznajomym, kolegom zmarłego, zwierzchnikom, a szczególniej rodzinie książęcej. Litwin 
pilnował tego, aby księżna Jadwiga odebrała uwiadomienie, a lękając się, aby go przed nią nie 
skryto, sam w liście osobnym opieczętowane jej wysłał. 
   Księżna wcale nie wiedziała, jak dalece choroba była niebezpieczna, to, co jej Rymund mówił, 
kładła na karb złośliwości jego. W domu nie wolno było wspominać o Celestynie. 
   Właśnie z rana przy ubieraniu przyniesiono jej pocztę, panna Klara z młodszą krzątały się 
około 
   utrefienia włosów, gdy stara sługa postrzegła panią wyjmującą z koperty czarno obramowaną 
ćwiartkę. Spojrzała na nią osłupiałymi oczyma, lekki wykrzyk z ust się jej wyrwał, papier z rąk się 
wysunął i księżna dostała mdłości. 
   Panna Klara, która się troskliwie dowiadywała o Celestyna, domyśliła się łatwo, jaką list ten 
wiadomość przynosił. Choć czuła winę księżny, nie mogła Rymundowi jego okrucieństwa 
przebaczyć. 
   Księżnie gniew przeciw kuzynowi, który, jak się wyrażała, nielitościwie ją prześladował — 
dopomógł do przezwyciężenia bólu, jakiego, dowiadując się śmierci Celestyna, doznała. 
   Był li to żal? — Drgnęło jej, czy nie, serce wyschłe? To pewna, że zgon tego widma przeszłości, 
które ją ścigało ciągle — zrobił jej ulgę jakąś. Ciężar spadł z duszy. Nie obawiała się już spotkać go 
i ludzie nim jej dłużej 
   prześladować nie mogli. Wkrótce — wyobrażała sobie — wszystko będzie zapomniane. 
   Lecz któż własnej pamięci nakaże, aby milczała? Księżna teraz właśnie, gdy Celestyna nie 
było na świecie, gdy się go lękać przestała — wspominać zaczęła z czułością, z rozrzewnieniem, 
do którego się nie przyznawała. Celestyn młody, taki, jakim się zjawił po raz pierwszy przed 
rozpieszczonym dzieckiem, wymowny, poetyczny, stał przed nią. Słyszała głos jego, 
przypominała sobie momenta życia, w których go tak namiętnie kochała. Miłość odżyła na 
mogile. 
   Nikt w świecie, oprócz starej panny Klary, nie domyślał się tego. Księżna na przekór 
Rymundowi chciała nawet za pogrzebem pojechać, ale sił jej zabrakło... Staraniem Litwina tłumy 
ludu się zebrały, na odprowadzenie do Powązek ofiary tej — którą miłość wielka i niewdzięczność 
zamordowały. Rymund postarał się o mowę pogrzebową, którą kazał wydrukować, pełną aluzji i 
bolesnych, dwuznacznych napomknień. Staraniem jego także stanąć miał nagrobek piękny, na 
którym krótki napis łaciński błogosławił tych, co wiele cierpieli na ziemi... Następnej wiosny stał 
już gotów 
   ten kamień, na którym pod medalionem zmarłego z rozkazu przyjaciela wyrzeźbiona była 
symboliczna korona z róż i ciernia. 
   Rymund sam, przybywając do Warszawy, jeździł na Powązki, dopilnowując ustawienia 
grobowca i otoczenia go ogródkiem zielonym. 
   Jednego wieczoru czerwcowego... kobieta czarno ubrana z wieńcem nieśmiertelników weszła 
szybkim krokiem na cmentarz, dopytała o grób Celestyna i poszła zawiesić na kracie wianek... 
Klękła i płakała. 
   Była młodą jeszcze i nadzwyczajna jej piękność tym większe czyniła wrażenie, że ją wyraz 
boleści nadziemską otaczał aureolą. Idealnej czystości rysy, cera przezroczysta i biała, załzawione 
oczy — składały się na oblicze jakby z obrazu Ary Scheffera odkradzione. Zdało się, że to nie była 
ziemi mieszkanka, ale duch ucieleśniony na chwilę, który spłynął z obłoków na słońca promieniu i 
miał nazad z nim do niebios powrócić. Wianek upadł z jej rąk, a łzy polały się z oczu strumieniem... 
klęczała jak posąg dopełniający grobowiec... 
   Cicho było na cmentarzu, tylko ptaszki, kładnąc się do snu, świergotały niespokojnie. 
   W ulicy zaturkotał powóz... 
   Wolnym krokiem weszła na cmentarz kobieta, grubą czarną zasłoną kryjąca twarz, niepewnym 
krokiem zbliżając się do tego samego grobowca. 
   I ona miała w ręku wianek, który drżał... Szukała oczyma znajomego już jej pomnika... 
Zadumana podeszła ku niemu i uklęknąć miała przy kracie, gdy naprzeciw siebie ujrzała 
rozpłakaną, drżącą, z załamanymi rękami niewiastę. 
   Stanęła osłupiała, wlepiając w nią oczy... 
    Zdawała się nie pojmować, jakim prawem ten ból przychodził do grobu, któremu ona 
przynosiła wianek i westchnienie... 
   Długo załzawiona nie widziała stojącej naprzeciw siebie... cała była w boleści swej i w tym 
grobie. Dopiero, gdy powstać miała, wzrok jej padł na tę czarną, tajemniczą nieznajomą... Dwie 
kobiety zmierzyły się oczyma... 
   Gdy pierwsza z nich wstała, druga zbliżyła się do kraty, ręką białą zawiesiła wianek, odsłoniła 
nagle twarz żółtą i zwiędłą i ustami poruszyła jak do modlitwy. Dumnym wzrokiem wyzywać się 
zdała współzawodniczkę, jakich się praw swych u tej mogiły dopominała... 
   Oczy dwóch kobiet badały się tak długo, milcząco, aż piękna zbolała klękła raz jeszcze, jęknęła 
głośno i porwawszy się nagle, szybko od grobu oddaliła...