  Józef Ignacy Kraszewski
   
  KOMEDIANCI
   
  Powieść
      
   ...wszyscy na teatrze...
   Ja diable lubią teatr, bo jak się zapatrzę,
   To mi się czasem zdaje, że ja widzę ludzi...
   (Fredro, Przyjaciele)
   Totus mundus agit histrioniam...
    
   (Plautus)


PRZEDMOWA AUTORA
    
   Stendhal powiedział, że powieść być powinna „zwierciadłem przechadzającym się po 
gościńcu”. Zawsześmy to określenie jego mieli na pamięci z dodatkiem, iż zwierciadło 
wypukłym lub wklęsłym być może, jeśli sztuka wymaga tego. — Wszystkie powieści nasze 
współczesne z owych lat, z których Komedianci pochodzą (1850—1854), oparte są na 
rzeczywistości, z niej wzięte — odbija się w nich wołyński świat, na jaki się długo patrzało 
— nie tworzyliśmy nic, studiowaliśmy wszystko. Tu i ówdzie zwierciadło użyte było tylko 
wklęsłe lub wypukłe — nigdyśmy się nie porywali na malowanie ludzi i sfer nam nie 
znanych, które by odgadywać było potrzeba. I jeśli mają dziś jaką wartość te opowiadania, 
ciągną ją całą z tej trochy prawdy, jaka się w nich mieści. Żadna prowincja nie miała więcej 
oryginalnych typów, więcej w sobie żywotności — nad tę. Czuć było w niej zasoby wielkie, 
które się tylko rozwinąć nie mogły wśród nieprzyjaznych im okoliczności. Największa 
rozmaitość charakterów, usposobień, wychowania i ukształcenia składała tę społeczność, w 
której i z dawnych żywiołów wiele i nowo wyrobionych niemało się obracało. Od szlachty 
owruckiej do półpanka w pałacyku, od książąt palących w piecach u Żydów do 
dorobkowiczów z brylantami na palcach, nie umiejących pióra utrzymać — mieliśmy tam 
wszystkiego podostatkiem.
   Dla powieściopisarza był to obfity materiał, tak obfity, iż do jednego marszałka w Latarni 
sześciu się przyznawało, że za wzór służyli. Denderów w Komediantach miał też ten 
zaszczyt, iż go zastosowywano do kilku mu podobnych. Był to najlepszy dowód, iż autor 
stworzył go z rysów pojedynczych i nie myślał o fotografii.
   Pierwsza część Komediantów wyszła w Petersburgu; a później w wydaniu powtórnym 
razem z drugą (napisaną o rok potem) — w Warszawie. Dwa tylko tomy miały dwie edycje. 
— O tłumaczeniu żadnym nie wiemy.
    
   Drezno 1873, sierpień
   J. I. Kraszewski


TOM PIERWSZY
    
I
    
   Jak wszystko dawne, znikają powoli i nasze stare dworki szlacheckie, poczciwe słomiane 
strzechy, skryte pod cieniem lip odwiecznych. Dziś myśmy wszyscy panami po trosze, 
zaprawdę nie wiem dlaczego: może dlatego właśnie, że bardzo na panów krzyczymy. Nie 
byłoby to logiczne, ale być by mogło naturalne. Każdy z nas chętnie wywołuje przeciwko 
arystokracji i arystokratom, tam nawet ich widząc, gdzie ich nie ma. Każdy z nas potem 
chętniej jeszcze rad by panów małpować.
   Dworek szlachecki, to starych cnót siedlisko spokojne, przetwarza się powoli na pełną 
pretensji niesmacznej willę, pałacyk; lipy otaczają się trawnikami, grzędy ustępują miejsca 
angielskim ogrodom, pasieczka rusza do lasu, gołębie na folwark, stajnie chowają się za bzy, 
tok zawstydzony usuwa się na bok daleko, a monumentalna brama stara, drewniana 
przedzierzga w chatkę szwajcarską, która i chatką nie jest, i szwajcarską być nie może.
   Nie grzech to zapewne, że piękno lubimy i chcemy się nim otoczyć; ale dowodem jest 
wielkiego ubóstwa, że nie umiejąc stworzyć pięknego z naszych własnych elementów, 
naśladujemy tylko niedołężnie, co gdzieś stworzyli sobie obcy. Obczyzna, niestety! stary to 
nasz. grzech, z którego spowiadamy się nieustannie, a poprawić nigdy nie możem! Co do 
mnie, ja kocham stary szlachecki dworek miłością, jaką mam dla poczciwych dawnych 
czasów, gdy to więcej jeszcze byliśmy sobą; witam ostatnie pamiątki przeszłego życia ze 
czcią i głową schyloną, jak bym witał konającego gladiatora; a myśląc, jak za lat kilkadziesiąt 
zniknie z ziemi wszystko dawne, serdeczny mnie żal przejmuje. Dworek szlachecki dzisiaj 
już być poczyna monumentem.
   Jeszcze przed laty trzydziestą więcej mieliśmy tych szarych, poważnych domostw o 
wysokich dachach, o pierzastych kominach, o szerokich sieniach, stojących jednym bokiem 
do cienistego ogrodu, drugim do ożywionego podwórza; więcej dworków z ganeczkiem o 
dwóch słupach rzeźbionych i ławach, o dwóch kominach, otoczonych gospodarskimi 
budowlami, i poważnie jak szlachcic-rolnik zdającymi się stać na straży wśród pracującej 
czeladki.
   Do jednego to z takich staroświeckich, jeszcze nie przetworzonych dworków zajeżdżał 
ostatnich dni skwarnego lipca ... roku, wózek jednokonny z wprzężoną w hołoble klaczą 
gniadą, spasłą i powolną. Brama, u której stały dwa drzewa rozłożyste i spichlerz z galerią, 
otwarta była na rozcież; wielki moręgowaty brytan powitał w niej przybywającego i 
zakręciwszy ogonem, pobiegł za nim wesoło do ganku.
   Na wózku sam jeden siedział w białym kitlu i konfederatce bardzo już niemłody człowiek, 
z siwym wąsem spuścistym, wygoloną głową i posępną twarzą, surową razem i łagodną, bo 
się na dawnych obliczach umiała nieraz godzić z dobrocią męska szorstkość i rubaszność 
marsowa. Stary sam się powoził; rzuciwszy klaczy lejce, zsiadł powoli z wózeczka, a 
posłuszna towarzyszka przejażdżki stępo odszedłszy z wózkiem pod stajnię, zastanowiła się u 
wrót jej i pewna, że sobie wywoła stajen- nego, zarżała. Stary, wyraźnie gospodarz domu, 
usiadł tymczasem w ganku, otarł pot z czoła opalonego, a nie widząc nikogo, spoglądał po 
dziedzińcu, azali się kto nie zjawi. Po chwilce ukazał się biegiem spieszący parobczak, który 
zaraz ku stajni się skierował.
   — Słuchaj no Hryćku, mosanie — rzekł stary — co to u was jak wymiótł, nikogo nie 
widno? Gdzie ten duda gumienny?
   — A koło żniwiarzy.
   — Prawda, tylko go tam nie widziałem; a Janek?
   — Powiózł dla nich wodę z beczką.
   — Cóżem go nie spotkał? A panienka?
   — Z Brzozowską i dziewczętami poszła ot tu, w brzezinę, na grzyby.
   — W taki upał! głowę sobie przepali!
   — Tylko co poszły, widziałem: jeszcze ledwie do brzeziny może dochodzą.
   — Nie lepiej, mosanie, było kazać sobie zaprząc?
   — Panienka nie chciała.
   — A nie napójże Chorążanki (tak się nazywała), albo jej obroku nie zasyp — dodał stary 
— bo to ty, mosanie, gotów na wszystko, aby tobie tylko prędzej wylecieć, a klacz gotowa się 
ochwacić.
   — Czy to mnie pierwszyzna! — odparł Hryćko, ruszając z lekka ramionami.
   — Otóż to, że ci nie pierwszyzna ochwacić konia, dlatego ci to, mosanie, się mówi.
   Parobczak zapewne stare grzechy przypomniawszy sobie, w milczeniu już powiódł 
Chorążankę do stajni a stary pozostał jeszcze czas jakiś na ławie. Widać na nim było 
znużenie, z którym zwykle do głowy przychodzą myśli smutne i dumy niepotrzebne; podparł 
się na dłoni, oczy wlepił w podłogę i wzdychał.
   Prócz skrzypiących wrót stajni, prócz lekkiego szumu lip starych i dalekich bardzo 
odgłosów pieśni żni- wiarzy nic więcej słychać nie było. Cisza letnia, cisza skwarnego 
wieczora dodawała majestatyczności przepysznie zachodzącemu słońcu; rzekłbyś, że 
wszystko umyślnie zamilkło, żegnając pana dnia i ścieląc sobie także łoże spoczynku.
   W takich to chwilach sam sobie zostawiony człowiek, jeśli młody, bawi się jak piłkami 
barwnymi nadziejami przyszłości; jeśli stary, przerzuca z westchnieniem zbutwiałe 
zmarnowanego życia wspomnienia. Zmarnowanego! bo któż nie powie u schyłku dni swoich, 
że mu zmarniało? Któż wszystko otrzymał, co marzył, kto się otrzymanym zaspokoił? Komuż 
życie ziściło, co obiecywało, i kto nie pochował na cmentarzu pamiątek niedorosłych serca 
nadziei?
   I stary nasz gospodarz dumał uroczyście, niekiedy tylko nastawiając ucha, czy nie usłyszy 
głosu córki; ale gaj brzozowy był trochę opodal, pieśń tylko żniwiarzy dochodziła jego uszu i 
dumanie przeciągało się nieznacznie. Brytan Rozbój, który go powitał u bramy, jeden u nóg 
pańskich siedząc, kiedy niekiedy dla przypomnienia się liżąc mu ręce, dotrzymywał starcowi 
towarzystwa milczeniem wesołym. Poruszający się żywo kusy ogon Rozboja, oczy jego 
świecące, morda ku panu wzniesiona dowodziły tego szczęśliwego usposobienia.
   Wiaterek coraz chłodniejszy poruszał żywiej drzew gałęzie, przeleciał muskając siwy 
włos gospodarza. Napomniany nim pan Jacek Kurdesz poszukał klucza w kieszeni, by wnijść 
nareszcie do chaty, gdyż po staroświecku jeszcze chatą tylko nazywał pospolicie swój czysty i 
ładny domek. Przeszedłszy bardzo skromną pierwszą izbę, w środku której stał pod kilimkiem 
tureckim stół okrągły kolbuszowskiej fabryki, kilka stołków biało olejno malowanych, 
komódka mosiądzami ozdobna, stary zegar gderający powoli schrzypłym głosem, a na 
ścianach wisiały obrazki świętych Pańskich i parę płó- cień wyobrażających śmierć 
Chodkiewicza, niewolę Maksymiliana, odsiecz wiedeńską i piękną Bednarczankę, dobył pan 
Jacek klucza drugiego i otworzył izdebkę swoje, tuż obok bawialnej izby będącą. Tu wąskie 
łóżko skórą pokryte, nad którym trocha broni i blacha z Najświętszą Panną Częstochowską 
wisiała, para kufrów gdańskich, stolik i trochę węzełków a gratów zajmowały cały niewielki 
alkierzyk. Okienko od niego wychodziło na ogród, wysadzony porządnie gruszami i 
jabłoniami, popodpieranymi i poobmazywanymi gliną starannie, zarosły agrestem, 
porzeczkami, krzakami malin i truskawek od spodu. W środku pod starą smolanką, którą 
wiatr nielitościwie nadłamał, widać było darniową kanapkę. Stary, wynalazłszy tu swoje 
Officium, związane rzemykiem, i okulary, zabierał się do pierwszej izby na wieczorną 
modlitwę, gdyż żwawy kłus konia ucho jego uderzył.
   — A do diabła, mosanie! — rzekł w sobie pan Jacek, żywo kładąc książkę na stoliku i 
okulary na nią. — Któż by to zaś miał tak jechać? Nie gumienny, bo przed ganek, i to nie kłus 
dropiatego; nie chłop, bo to dużego konia chód wyraźnie, nie...
   I słowa mu na ustach zamarły, gdy pochyliwszy się do niskiego okna, ujrzał na ślicznym 
wierzchowcu młodego bardzo mężczyznę, a wedle swych wyobrażeń młokosa, który ze sługą 
w jasnozielonej kurtce, na bułanym koniu kozackim mu towarzyszącym, stawał właśnie przed 
gankiem.
   — Otóż jest, mosanie — rzekł pan Jacek — sroka ranna wywołała gościa: bo taki sroka 
nigdy daremnie nie krzyczy; a tu i Franki w domu nie ma, i Brzozowskę licho z domu na te 
grzyby wyniosło, i ja jeden jak palec z tym błaznem Hryćkiem zostałem się sam, a on i 
szklanki wody, jak się patrzy, podać nie potrafi. Dajże tu sobie rady, kiedyś mądry! W sieni 
już było słychać głos i szastanie nogami; stary rad nierad pospieszał powitać gościa, choć 
niezbyt ochoczo z powodu, że był sam jeden, ale serdecznie mu wdzięczen, bo po staremu: 
gość w dom, Bóg w dom.
   — Żeby choć Brzozowska rychło wróciła! — mówił w duchu, biorąc już za klamkę.
   Z drugiej strony progu młodzieniec uśmiechnięty, bardzo wytwornie ubrany, stoi 
niepiękny twarzą, ale świeży i wesół. Z dziwnym wykrzywieniem ust, zakrawającym na 
szyderstwo, pytał zdejmując czapeczkę:
   — Pan Jacek Kurdesz?
   — Jestem do usług pańskich in persona, a proszę do środka ante omnia, bo przez próg się 
nie witają.
   Panicz poskoczył do izby, obejrzał się szybko i pokłoniwszy się po wtóre, rzekł dosyć 
grzecznie, choć dosyć dumnie:
   — Miło mi poznać sąsiada; jestem Sylwan Dendera. Ojciec mój przysyła mnie, abym mu 
ukłon od niego oświadczył, a razem prosił go na przyjacielski obiadek, na niedzielę.
   Twarz starca widocznie zajaśniała radością; zniżył się ledwie nie do kolan młodemu 
paniczowi i składając ręce, rzekł z przejęciem, tchnącym czasów dawnych szlachecką dla 
panów czołobitnością:
   — Ileż wdzięczności, mosanie, winienem jaśnie wielmożnemu grafowi! Jakże potrafię 
przyjąć tak dostojnego w mojej chatynce gościa!
   Młodzieniec się uśmiechnął, wziął wyciągnioną dłoń starego, wstrząsnął nią poufale i 
szukając krzesła, zawołał ze śmiechem niedorzecznie dosyć:
   — Jakże pan tu szczupło mieszka!
   Starzec cokolwiek oprzytomniał, widząc, że młokos dość go lekko traktuje, i nie tracąc 
uniżoności dla krwi jaśnie wielmożnej, raźniej przecie i śmielej odpowiedział:
   — A cóż, jaśnie wielmożny grafie, mosanie, nie dla nas to, szlachty ubogiej, pałace: człek 
sobie do słomianej strzechy przywykł.
   Młodzieniec roztargniony muszcząc młodego wąsa, nie wiedząc co mówić, poglądał po 
kątach.
   — Pan tu dawno już mieszka?
   — Tum się, mosanie, urodził i zdaje się, że tu i umrę, jeśli Bóg pozwoli.
   — Tak sam jeden?
   — Juścić niezupełnie sam — ośmielając się i rozgadując mówił Kurdesz. — Straciłem, 
prawda, najlepszego towarzysza, świętej pamięci żonę moję, ale mi po niej została córka, 
pociecha i podpora starości. Miałbym to sobie za szczęście, mosanie, jaśnie wielmożny grafie, 
przedstawić ją jako gospodynią mojej chatynki, ale nieszczęściem wyszła...
   Stary chciał już powiedzieć: na grzyby, ale mu się wymknęło: na przechadzkę. Przed 
panem grafem jakoś się grzybów powstydził.
   — Czym tylko w przyległej brzezinie nie spotkał córki pańskiej — niedbale podtrzymując 
rozmowę rzekł Sylwan — w białej z różowym sukience, włosy ciemne...
   — I bardzo piękna dziewczyna — dodał spiesznie pan Kurdesz.
   Sylwan się uśmiechnął nieznacznie do siebie, kończąc:
   — Obok szła podżyła i otyła kobiecina.
   — A to Brzozowska, ani chybi — przerwał pan Jacek — i jeszcze dziewki, mosanie.
   — Już tam reszty nie widziałem.
   Nie wiem dlaczego, młody człowiek trochę się zamyślił; coś zdawał sobie rachować, 
potem zdjął rękawiczki i milej nieco uśmiechnąwszy się do starego, prosił o pozwolenie 
chwili spoczynku.
   — Tfu! człek głupieje na starość! — zawołał gospodarz — a toć mnie pan graf 
zawstydzasz swoją dobro- cią: mnie to samemu należało humilime prosić, żeby koniki choć 
wysapały się przy żłobie i zęby przetarły. A tymczasem i moja Franka nadejdzie — dodał w 
duchu do siebie — i Brzozowska, i podwieczorek choć siaki taki dla tego grafiątka 
skoncypujemy.
   Wyszli tedy na ganek oba, a stary spojrzawszy na konie wierzchowe, nie odpuścił ich do 
stajni, póki nie obejrzał. Sylwan był także koniarzem lub go przynajmniej udawał; miał lub 
chciał mieć tę żyłkę szlachecką, do której moda dodała angielskiego pierwiastka. Poczęli oba 
oglądać, rozprawiać i rozmowa łatwiej już dalej poszła.
   — Pański koń na oko ślicznota: rasowy, krew jest, caceczka, ale do pracy... — zamknął 
szlachcic — do pracy, mosanie, wolę tego niepoczesnego kozackiego bułanka. To to koń! 
Wytrzyma dzień cały, choćby mu się nie dać i wysapać: nogi tęgie, skład mocny, żylasty, 
kość gruba, pierś aż miło.
   — A mójże? — spytał hrabia.
   — Pański, mosanie, caca lala, ale kto go wie, co on może wytrzymać? Schlasta się we 
dwie godziny.
   — Ta laleczka kosztuje mnie przecie do dwóchset dukatów.
   — Bardzo być może i nie dziwuję się temu; ale dla mnie, jaśnie wielmożny grafie 
mosanie, te angielskiego rodu konie jakoś nie w smak; cienkie to, chartowate i choć może 
szybkie na krótką metę, ale na wytrwanie wolę nasze wschodniopolskie. Angielskie za szkłem 
śliczne, ale co mi po tym, kiedy to chuchać bez miary, a jechać pod strachem trzeba. Ej! 
kiedyś to i człowiek miał stajnią, mosanie, i wierzchowe niczego, ale teraz...
   — Może i teraz by się co znalazło? — trochę szydersko zapytał pan Sylwan, mrugając na 
swego kozaka spoza starego. — Choćby się i znalazło, to nie do smaku pańskiego — 
dokończył pan Jacek. — Mamci to ja siwkę...
   — A niech no pan każe pokazać!
   — Jużciż się jej nie powstydzę: to harna bestia! Ale kiedy to i wyprowadzić po ludzku nie 
ma komu! Wola gościa święta! Hej! — zawołał — pokażcie no tu młodszą siwkę; tylko ją 
weź po ludzku!
   Hryćko się zawinął, zarzucił kantar na głowę faworytalnej klaczy gospodarza i piękne to 
stworzeńko ukazało się raźnie, ochoczo, wesoło wychodząc ze stajni, gdyby panienka, co ją 
na bal wiodą. Pan Sylwan Dendera, który się w szlacheckiej stajence spodziewał 
niepoczesnego chmyza, zdumiał się tak, że aż kilka kroków naprzeciw siwki postąpił.
   Śliczna bo to klacz była! Wschodnia krew czuć się w niej dawała: niezbyt rosła, 
niezmiernie kształtna, z łbem pełnym wyrazu, z nogą suchą a muskularną, z żyłami wybitnie 
oznaczonymi po całej skórze, lśniąca, błyszcząca, wymuskana jak pieszczone dziecię, 
wydawała się przy angliku hrabiego jak piękna wiejska dziewczyna przy wysznurowanej i 
bladej panience.
   Stary Jacek z uczuciem pogładził śliczne stworzeńko, które wąchając, kawałka chleba 
zwykłego po rękach jego szukało. Hrabia podziwiał, oglądał siwkę i chwalił ją szczerze: 
nawet trochę zazdrości przebijało się w jego wyrazach, rad był serdecznie znaleźć jaką wadę, 
ale nie mógł.
   Gdy tak koniarzują w dziedzińcu, Franka, córka pana Kurdesza, powraca spiesznie z 
brzeziny. Widziała ona i pani Brzozowska, że nieznajomy jakiś piękny młodzieniec na 
dzielnym koniu pojechał do Wulki. Ciekawość, wreszcie potrzeba pomożenia ojcu w 
przyjęciu dodała nóg France, za którą ledwie zdążyć już mogła Brzozowska, stara, zdyszana i 
zapocona, podbiegając a stękając. — Brzozosiu! na miłość Boga pospieszajmy — co chwilę 
powtarzała Frania — ojciec sobie nie da rady.
   — Tak, tak, niech już panna nie bałamuci darmo; niby to ja tego nie rozumiem: kawalera 
się chce zobaczyć. Nie bójże się, nie uciecze; zastaniemy go jeszcze; nie po co on 
przyjechał...
   — Wyobraź sobie, Brzozosiu, któż by to mógł być? — pytała pospieszając Frania.
   — Albo ja wiem. Królewicz może jaki.
   — Ty bo żartujesz ze mnie. 
   — Ale nie, moja śliczna panienko: jakbyś to i królewicza nie była warta?
   — No! jakże ci się jednak zdaje, kto to taki?
   — A któż by to zgadł!
   — Czyś bardzo zmęczona?
   — Ledwie się wlokę.
   — No, to wiesz co, zostań się trochę z Agatą, a ja z Horpyną trochę przodem pobiegnę.
   — O! co na to nie pozwolę, jak Boga mego kocham; jeszcze mi się potem rozchorujesz... 
dość już i tak lecim! Nie bójże się, nie uciecze.
   — Wstydź się, Brzozosiu! prześladujesz mnie; widziałaś, jaki koń śliczny?
   — I chłopiec niczego.
   — A za nim sługa..
   — Wszystko tak jakoś z pańska: sługa zielono. Podobnie rozmawiały całą drogę od 
brzeziny do
   dworku, a biedna Brzozowska jak mogła dreptała, żeby zdążyć za panienką, która ledwie 
że nie leciała do dworu biegiem.
   Cóż dziwnego? Tak było pusto w Wulce, tak smutno i tak rzadko gość do starego 
szlachcica zawitał. Nowa postać była zjawiskiem tak niespodzianym i dziwnym, że samej 
Brzozowskiej nóg i ochoty dodawała. My spój- rzymy na Franią, na jedynaczkę pana Jacka, 
piękną polną różyczkę wykwitłą wśród dzikich zarośli.
   Przebywszy młodość w wojsku, nabiedowawszy się na świecie, pan Jacek nierychło 
wrócił na zagon domowy i nierychło się, już szronem obsypany będąc, ożenił. Niedługo 
cieszył się swoim szczęściem spokojnym, bo wkrótce żona mu zmarła, jedno tylko 
zostawując dziecię. Do niego, jak do ostatniego węzła, co go ze światem łączył, przywiązał 
się stary szlachcic całą duszą, sercem całym.
   Ale jakież być mogło wychowanie pieszczonej jedynaczki w osamotnionej Wulce? Stara 
Brzozowska, niegdyś przyjaciółka pani Kurdeszowej, dziś rezydentka i gospodyni na jej 
miejscu, podjęła się wypieszczenia Frani; dopełniła też tego sumiennie i serdecznie i 
wyhodowała, wychuchała jedynaczkę jak najlepiej, wespół z ojcem wiecznie niespokojnym, 
zawsze jeszcze utrzymującym, że dziecię nie dosyć było pieszczone. Frania wyrosła na panią 
samowładną wśród posłusznych poddanych, z których najpierwszym był ojciec; wola jej była 
rozkazem, uśmiech weselem wszystkich, smutek strapieniem powszechnym. Jednakże ta 
samowładność Frani miała pewne granice: gdzie chodziło o jej zabawy, strój, rozrywkę — 
wszystko było na usługi; cokolwiek mogło obchodzić przyszłość, wpłynąć na los — tu już 
pilne oko ojca czuwało i z pierwszego sługi pan Kurdesz wracał do praw rodzicielskich. Ale 
je czuć dawał z taką miłością, z tak troskliwym baczeniem na uczucia Frani, a dziecię było 
tak łagodne i wierzyło w ojca, że nigdy nawet nie miało chętki sprzeciwić mu się. Swobodna 
zresztą jak łania w lesie, wykołysana przez starca, przebujała młodość swoję, nie poznawszy, 
co boleść i cierpienie. Pan Jacek, choćby go na to stało, nie chciał jej wychowywać na wielką 
panią, raz, że potrzeba by nad nauką trochę dziecię pomęczyć, a na to zezwolić mu było 
bardzo ciężko, po wtóre, że dla kobiety nie widział potrzeby innego wychowania nad 
staropolskie troskliwe czuwanie, by wzrastała czysta, święta, hoża, rumiana i wesoła. Frania 
też nic wcale się nie uczyła: umiała tyle ledwie, co Brzozowska, która jako tako czytała 
modlitwy,. do których była przywykła na książce, i umiała się dość krzywo podpisać.
   Oprócz tego nauczyła ją troskliwa opiekunka pobożnych kilku i światowych tekstów 
śpiewać, robić pończochę, szyć gładko, sny tłumaczyć, ziółka suszyć, piec baby, pierniki, 
tłuczeńce i makowniki itp. Pan Kurdesz w głębi duszy był przekonany, że umiała bardzo 
dosyć.
   W istocie, świata i ludzi nie znała bynajmniej biedna Frania, widząc przez świat 
zaczarowany bajek, podań i cudownych powieści całe czekające ją życie. Po jej główce, jak w 
skazce, chodzili jeszcze królewicze, przelatywały najdziksze złocone marzenia. Budziła się 
wesoła, zasypiała spokojna, żaden smutek nie zmarszczył jej czoła; nie miałaż prawa 
powiedzieć o sobie, że tak być musi, że tak zawsze będzie? .
   Franią była pięknym dziecięciem, ledwie siedemnastoletnim: czarne duże oczy, włos 
ciemny prześliczny, płeć trochę ogorzała, ale świeża, starego używszy porównania, jak 
pączek różany. Usta maluczkie, zęby bieluchne i drobne, ręka i noga kształtna, kibić zręczna, 
choć nie do zbytku wycieńczona, bo jej dano wzrosnąć i rozwinąć się swobodnie; a przy tym 
śmiała, wesoła, raźna i niewinnie zalotna. Uśmiech nieustannie z kąta w kątek błądził po jej 
twarzy, pełnej wyrazu dobroci łagodnej i odwagi razem. Nic ją nigdy nie ulękło, nie 
rozumiała strachu: prawa córka szlachcica, gotowa była zuchwałego skarcić dłonią, z losem 
się poborukać i kroku nie ustąpić nieprzyjacielowi. Nieprzebrane skarby miłości, 
poświęcenia, litości i męstwa zebrane były w jej czystej i spokojnej duszy, jak ziarno w 
bogatym spichrzu na głodne lata.
   Ciekawa a nietrwożna, z koszykiem na ręku wbiegła Frania z Brzozowską i dziewczętami 
w dziedziniec, a ledwie róg białej jej sukienki u wrót się pokazał, ojciec, zapomniawszy 
gościa, cały się ku niej obrócił. Za nim i młodzieniec z wyszukaną grzecznością powitał 
wesołe dziewczę, które wprost mu w oczy spojrzawszy, usiłowało odgadnąć, co tu tak 
niezwykły robić może przybylec.
   — Otóż i moja Frania — zawołał Kurdesz. — Chodźże no, chodź Franiu — dodał żywo 
— mamy gościa. Jaśnie wielmożny graf Dendera tak na starego swego łaskaw sługę, że przez 
własnego syna zaprasza go na uroczystość solenną.
   Frania uśmiechnęła się wesoło, powtórnie zajrzała w oczy hrabiemu, który naturalnie 
wzroku nie odwrócił ani nie zmieszał, a źle zrozumiawszy jej niewinną śmiałość i zalotność, 
wziął ją na rachunek swego imienia i postawy, nie staropolskiej prostoty i uprzejmości.
   — A teraz z Brzozowską pomyślcie o podwieczorku — dodał Kurdesz.
   Brzozowska, która stała w zachwyceniu, patrząc na ładne hrabiątko i egzaminując 
łakomie to jego, to sługę, a nieledwie licząc guziki u sukien, odezwała się naiwnie:
   — Ale czymże to takiego pana przyjmować? Pochlebiło to Sylwanowi, który z 
uśmiechem rzekł:
   — Szklanką mleka, kochana pani.
   — Oho! co na to, to nie zgoda — zawołał żywo stary — tak nie odpuszczę. Co to pan 
myśli, że u nas herbaty i kawy nawet się nie znajdzie, albo i kieliszka wina starego?
   — A może by co zgotować? — przerwała gościnna Brzozowska — kurcząt upiec do 
sałaty, albo... 
   — O! ja jeść nic nie będę. — Tak głodnego nie puścimy — stanowczo odparł szlachcic. 
   Frania i Sylwan przez czas tej rozmowy ciekawymi mierzyli się oczyma; pierwszy to raz 
w życiu dziewczę spotkało tak pięknego młodzieńca, który marzenia jej może urzeczywistnił; 
Sylwan uwiedziony zarazem pięknością jej i śmiałością, snuł naprędce romans bez ceremonii. 
Tak bo to zdawało mu się wygodnym mieć sobie niezawodną kochaneczkę niedaleko od 
Denderowa, w domku, do którego mógł przyjeżdżać bez fraka i żółtych rękawiczek!
   — A teraz prosimy do pokoju — rzekł szlachcic, biorąc pod rękę hrabiego, i trochę nierad 
upartemu przypatrywaniu się sobie młodych ludzi.
   Frania ledwie kilka słów przemówiwszy, z Brzozowską razem pobiegła przysposabiać 
podwieczorek.
   Już nie wiem jak i czyją sprawą upiekły się kurczęta, przygotowała sałata i zrobiły pierogi 
z serem, bo Brzozowska gorejąca ciekawością i niepokojem, podbudzonym do najwyższego 
stopnia, latała jak oparzona, pojąc służącego i pytając go o wszystko, co wiedział i czego nie 
wiedział.
   Frania jak skoro mogła odejść, nie tając się z ciekawością swoją, także pospieszyła do 
pokoju, gdzie hrabia palił cygaro, o koniach rozmawiając z panem Kurdeszem. Nie 
przypuszczając, żeby mogło być inne jakie i przyzwoitsze a lepsze życie nad jej własne, 
naiwnie poczęła je malować Sylwanowi, który śmiejąc się w duchu, był rad spotkanej na 
drodze sielance i wywoływał jej obrazy.
   — O! ja bo się wcale nie nudzę — mówiła mu Frania — latem, proszę pana, chodzimy z 
Brzozosią na grzyby do brzeziny jak dziś, a czasem i dalej; zbieramy zioła, robimy sobie co w 
ogródku; wieczorami śpiewamy i mówimy śliczne powieści i bajki. Sylwan uśmiechnął się, 
ale Frania wzięła ten uśmiech za dobrą monetę.
   — Zimą jest tysiąc przyjemności także. Tyle świąt, tyle do nich przygotowań, 
nabożeństwo, motki, płótna i inne gospodarstwo; bo ja jestem, trzeba panu wiedzieć, wielką 
gospodynią.
   — Już co to, to prawda i nie chwaląc jej w oczy — dorzucił pan Kurdesz — Frania nie ma 
sobie równej w każdej rzeczy: czego się tylko dotknie, zrobi doskonale; a jaka z niej wyborna 
lekarka!
   — I ludzie do mnie o dwie i trzy mile przychodzą po rady — przerwała znowu Frania — 
nikt tak doskonale nie leczy febry, nikt tak dobrze nie umie poradzić na stłuczenie.
   — Jakże to pani miło być musi — odezwał się, chcąc coś przecie powiedzieć, Sylwan — 
tyle błogosławieństw, tyle wdzięczności sobie zaskarbiać.
   — Nie przeczę, że mi bardzo miło być ludziom pomocą — śmiało odpowiedziała Frania 
— a przy tym wszak to i obowiązek kobiety.
   — I pani się nie nudzi — spytał Sylwan — w tym zakątku?
   — Jakże by to być mogło — śmiejąc się z tej myśli odparła Frania — tyle zajęcia, tyle 
roboty; czas tak wesoło upływa, tak prędko.
   — A towarzystwo?
   — Mam kilka dobrych znajomych, zresztą poczciwa Brzozosia, ojciec. Nigdym nie 
zatęskniła za większym światem.
   Sylwan to się uśmiechał szydersko, to się dziwił w duchu, to się wpatrywał w śliczną 
twarzyczkę Frani, która już poczęła, biegając jak wiewiórka, krzątać się około podwieczorku. 
Stary Kurdesz podbudzony do admiracji przytomnością obcego, szczebiotliwością córki, miał 
w oczach łzę rozczulenia, w ustach niedokończone dziecięcia pochwały.
   Zaledwie wyszła, począł z pełnego serca rozwodzić się nad jej przymiotami:
   — Złoto nie dziecię — wołał, wznosząc ręce do góry — co to za serce, a co to za główka! 
Nieraz mnie staremu jak co poradzi, to się zdumieję, skąd ona to, siedząc w tym zakącie na 
szlacheckiej zagrodzie, prawie ludzi nie widząc, wziąć mogła? A jaki statek, jaka to 
pobożność, ile to przymiotów różnych, co ich i zliczyć niepodobna! Potrzeba z nią żyć od 
rana do wieczora jak ja, żeby to kochanie serdeczne poznać i ocenić.
   Wśród tego toku rozmowy dano podwieczorek. Frania sama zapraszała Sylwana, 
podsuwała mu kurczęta, nakładała pierogów, dolewała śmietany, a uśmiechając się białymi 
ząbkami, patrząc nań śmiało czarnymi, palącymi jak żar oczyma, wprawiała go w niepokój 
niewysłowiony. Sylwan, wychowaniec miast, cudzoziemiec wśród kraju, elegant z wielkiego 
świata, ujęty, oczarowany wdziękiem prostego dziewczęcia, to się śmiał z siebie, to się łapał 
na bardzo czułych grzecznościach dla wieśniaczki, w bardzo znaczących wejrzeniach ku 
pannie Kurdeszance.
   Mimowolnie bytność jego w Wulce prawie do nocy się przeciągnęła i gdy siadał na koń, 
wyprowadzony na ganek przez całą ludność dworku, bo i stary Kurdesz, i Prania, i Brzozosia, 
i Agata, i Horpyna, i Hryćko ze stajni, i gumienny zza węgła, wyglądali wszyscy na pięknego 
panicza, księżyc już w pełni majestatycznej wypłynął był na niebiosa.
   Szlachcic sam chciał strzemię przytrzymać jaśnie wielmożnemu grafowi, ale Sylwan nie 
dozwolił na to, skoczył dosyć lekko na anglika, dał z nim ogromnego susa i pokłoniwszy się 
raz jeszcze czapką i okiem śmie- jącej Frani, jak burza wyleciał przez wrota wśród 
niespokojnych naszczekiwań starego Rozboja.
   Za nim Janek, masztalerz pana grafa, pospieszył także pędem na bułanym, tęgo 
podchmielony i wesoły jak pan. Ma to do siebie przyjęcie szlacheckie, że tu i pana, i sługi, i 
konie, i psy gdyby były, serdecznie przyjmują, karmią, poją i bawią. Byli o kilkaset kroków 
od dworku, a już Jankowi język świerzbiał i zbliżywszy się nieco do panicza, chrząknął 
naprzód dla zwrócenia jego uwagi, a potem szepnął:
   — Oto jaśnie wielmożny panie, aż miło!
   — Cóż to ci tak miło, Janku?
   — Bodaj to bywać po szlachcie, jaśnie wielmożny panie, to i koniom, i ludziom wygoda: 
przyjmują jak rodzonego brata, karmią, poją, chuchają. Wszak to mnie sama panienka i ta 
jejmość tłusta wynosiły na talerzu pierogi i dwa razy słodką wódką częstowały.
   — Wódka, jak widzę, bardzo ci się podobała?
   — Nie tyle, jaśnie wielmożny panie, wódka, bo tego i w karczmie za swój grosz dostać 
można, a człek z łaski pańskiej nie goły — jak ludzie...
   — A cóż to u nich tak osobliwego znalazłeś? — spytał Sylwan na przekorę.
   — Dobre, jak Boga kocham, ludziska. A panienka. a! jak malinka!
   — Ładna, myślisz?
   — Jużciż nie powie i jaśnie wielmożny pan, że brzydka. Ot! ja bym panu radził tu i 
częściej bywać.
   — Ho! a po cóż?
   — Jak bo to jaśnie wielmożnemu panu ciężko dziś mnie rozumieć!
   Sylwan się rozśmiał.
   — Jaki bo ty dzisiaj jesteś poufały!
   — Kiedy jaśnie wielmożny pan pozwala.
   — Pleć sobie, pleć, a cóż mi to szkodzi? — Ot, tak byśmy mieli sobie gdzie wesoło 
wieczorynki przepędzać, byliby nam radzi. Panna caca, laleczka, ludzie jacyś dobrzy, i ja bym 
tu sobie może co znalazł, i wolałbym, jak latać po budnikach i po tej hołocie szlachcie 
czynszowej, za ich niezdarnymi dziewczyskami.
   — Cicho, głupcze!
   — No! a jak cicho, to cicho! — rzekł Janek trochę zmarkocony, że mu kazano milczeć, 
gdy najbardziej mówić potrzebował. Ale niedługo wytrwał w postanowieniu milczenia i 
znowu się rozchrząkał, i znowu począł półgłosem:
   — Oj! co panna, to panna. Sylwan rozśmiał się na całe gardło.
   — Chwała Bogu, jaśnie wielmożny pan się śmieje, widać, że mam racją.
   — No! cóż tedy dalej, Janku?
   — A co ma być dalej? jeździlibyśmy sobie cichuteńko, jeździli, ażby się nam sprzykrzyło.
   Sylwan nic nie odpowiedział, a co myślał, porozumiemy lepiej, gdy go poznamy bliżej.
   Wcale inna, choć nie mniej żywa rozmowa zajmowała w Wulce Brzozosię i Franię. 
Kurdesz, słów kilka przemówiwszy po odjeździe młodego Dendery, poszedł do swojej 
izdebki spóźnione odmawiać modlitwy. Naprzeciwko w pokoju Frani zasiadła Brzozosia na 
kuferku i wpatrując się oczyma macierzyńskimi w swoją wychowanicę, okazywała wielką 
ochotę puszczenia sobie cuglów w domysłach i projektach. Twarz jej wydawała niezwykłe 
poruszenie, usta podrygiwały wśród milczenia, oczy wlepiały się we Franię, ręce 
tajemniczymi zajęte były gestami; nie mogąc jeszcze mówić do panienki, poczynała już 
rozmawiać sama z sobą. Niedługo to trwało, bo i jej ciężko było dotrzymać milczenia.
   — Otóż chwała Bogu i kawaler! — odezwała się nareszcie, wjeżdżając bramą zwycięską 
od razu.
   — Gdzie i jakiż to kawaler, Brzozosiu? — spytała Frania.
   — Ot jest! nie udawajże proszę. A dzisiejszy?
   — Dzisiejszy! cóż on do nas ma? Jak wiesz, przyjechał: do ojca i nic więcej, i tyleśmy go 
pewnie widzieli.
   — Mniejsza o to, z czym i po co przyjechał, ale z czym odjechał, to ja wiem — dodała 
znacząco kiwając głową.
   Frania się uśmiechnęła i szepnęła tylko:
   — Co ci się też śni, Brzozosiu! Zapominasz co my, a co on!
   — Ot jest! a gdyby to był nie tylko graf, ale i sam. książę jaki! — obruszyła się gorąco 
poczciwa Brzozosia, zrywając się z kufra, na którym siedziała. — No, to cóż, to cóż? Albo to 
hrabiowie i książęta nie żenią się ze szlachciankami? czy to pierwszyzna?
   — Cha! cha! nieoszacowana Brzozosia już nas i pożeniła.
   — No! czemuż by nie?
   — Ale zmiłujże się, on o tym ani pomyśleć nie może... A...
   — A! przepraszam! to jeszcze zobaczymy! Chybaby był ślepy i z pozwoleniem, nie do 
niego mówiąc, głupi. Nie pochlebiając, takiej drugiej, jak moja Frania, nie znaleźć jak grzyba 
nad drogą.
   — Zapomniałaś, Brzozosiu, że panowie to insi ludzie; samaś mi o tym mówiła, że u nich 
inny obyczaj, inny gust i wszystko inaczej jak u nas. Inny świat!
   — Inny świat! bałamucisz. Albo to jest dwa czy trzy światy? Banialuki, Franiu! A co go 
tu przyniosło, jeśli nie przeznaczenie? Hę? Jak ciebie zobaczył, już ja o resztę jestem 
spokojna. Otóż mamy sobie kawalera chwała Bogu, i co się zowie.
   Roztropniejsza Frania uśmiechnęła się, nie dopuszczając tej myśli zupełnie, choć ona jej 
pochlebiała; ale Brzozowskiej już z głowy tego wybić nie było można.
   — Skorzystałam — dorzuciła szybko — i wypytałam się tak, niby nic, o wszystko a 
wszystko, tego pana Janka podpoiwszy odrobinkę. Otóż możeś ciekawa tych hrabiów?
   — Ale, moja Brzozosiu, do czego nam to wszystko?
   — No, dajmy na to, że aby gadać, cóż to zaszkodzi?
   — Tak, to co innego. A cóżeś się dowiedziała, kochana Brzozosiu?
   — Tylko słuchaj uważnie. Najprzód, że nasz pan kawaler...
   — Nasz! znowu nasz? Moja Brzozosiu!
   — A już że nasz, to nasz — żywo potwierdziła stara — ale to mniejsza. Ma tedy naprzód 
ojca, pana grafa.
   O nim tośmy już i dawniej słyszeli: człowiek bardzo bogaty, wiosek kilkanaście, pałace, 
ogrody, pieniędzy huk i z miny pan całą gębą.
   — Widzisz sama, Brzosiu, gdzieżby taki pan mógł synowi pozwolić...
   — Ale nie przerywajże mi, kochanie, ja nic nie myślę. Widziałam go w kościele, zdaje się 
poczciwy człowiek i dobry, łagodny, miluchny, uśmiecha się i kłania do każdego. Potem ma 
matkę, anioła dobroci, dobrą a przedobrą kobiecinę, niezmiernie przywiązaną do męża i do 
dzieci. I ta jeszcze ma matkę, wielką panią, bardzo szanowną i poważną co się zowie matronę, 
znać jeszcze, że była dawniej piękna. Znałam ją w młodości, była za kasztelanem Maryckim i 
mieli niegdyś wielką fortunę. Trzeba wiedzieć, jak ją wszyscy honorują, jak przed nią padają. 
Oprócz naszego kawalera jest jeszcze córka, śliczna panienka, widujemy ją w kościele; 
musiałaś uważać, słuszna, poważna blondynka, czegoś niby smutna i dumna, ale jej z tym do 
twarzy. Mieszkają wszyscy w Denderowie; nieraz może, kochanie moje, jadąc z Wulki do 
Łasiniec, widzieć musiałaś nade drogą wielki pałac denderowski, w drzewach, w klombach 
nad stawem. Otóż to tam rezydencja ich pańska. Frania ruszyła ramionami.
   — Ale, moja Brzozosiu, ten twój kawaler, jak sama widzisz, milionowy pan, hrabiątko; 
jemu się i nie śni o mnie, a ja...
   — Ale mnie się śni i co się śni, to wyśni. Milionowy czy nie, grafiątko czy książątko, co 
komu do tego; ja co wiem, to wiem, i kwita.
   A widząc, że Frania nie bardzo się broni poddawanej myśli, Brzozosia wyszła z pokoiku 
zostawując ją samą, poszła rozmawiać z Agatą i Horpyną, a dziewczę z myślami siadło 
marzyć w okieniku. Sparta na ręku Frania mimowolnie gnała dumą za pięknym chłopcem, 
który dla niej był tak grzeczny, może więcej niż grzeczny tylko; przypominała, co jej mówił, 
zastanawiała się nad tym, jak na nią patrzał, rozbierała przywitanie
   i pożegnanie, i każde słowo, i każdy ruch jego. W ostatku pytała się smutniejsza, 
poglądając w okno: powróci on czy nie? przyjedzie on znowu do Wulki? Zobaczę go ja, czy 
już nie zobaczę?
   A coś jej mówiło w głębi duszy, że powróci, przyjedzie, że go zobaczy, i koniec końcem 
ledwie już nie uwierzyła Brzozowskiej, budując na przelotnych odwiedzinach trzpiota całą 
zaczarowaną przyszłość. Tak ptaszki, Frani lekkością podobne, gniazda z puchów ścielą, 
łapiąc je wiatrem spod skrzydeł; tak dzieci biegną za bańką mydlaną; tak nieraz starsi i 
rozumniejsi na myślach, domysłach, nadziejach sadzim przyszłość naszę! Wiekuiste dzieci!
   My rzućmy marzącą Franię i żywo rozmawiającą Brzozosię, która serio kłopocze się już, 
skąd weźmie rozmarynu dla swej panny młodej, a zwróćmy się do starego Kurdesza, którego 
bliżej poznać potrzebujemy.
   Jego wiek i siwizna już go nam w części odmalowały. Zabytek to innego życia, innego 
społecznego porządku, wyraz innych przekonań i pojęć, wyjątek wśród nowego świata, który 
nań patrzy z szyderstwem, litością, z zadziwieniem. Jak strój Kurdesza, tak serce i myśli nie 
do naszych należały czasów. Wśród współczesnych sobie, młodszych od siebie był on jak 
człowiek, który by zasnął na pół wieku i obudził się wśród obcych, nieznajomych. Nikt jego, 
on już nikogo nie pojmował: tak szybko, dziwnie, piorunowo wszystko się dokoła 
przewróciło, zmieniło. Kurdesz żył jeszcze zapasem starym, pamiątkami swymi, modlitwą, 
miłością dla dziecka, a odrobinę nadzieją, że dawne czasy powrócą. Ale cóż wraca na 
świecie? — wiosny tylko i lata, ale nie ludzie i czasy! Jego stary porządek i obyczaj tak mu 
się wydawał przedziwnym, że się zawsze spodziewał, iż ludzie po gorzkich doświadczeniach 
do niego i jego niechybnej aryngi powrócić muszą.
   Życie jego nie miało w sobie nic nadzwyczajnego; owszem, przeszło jak tysiące innych 
tamtej epoki. Rodzice, uboga a pracowita szlachta, mieli ich dwóch,. a córkę trzecią. Na 
maleńkiej wioseczce była to gromadka, która starego Kurdesza ojca, cześnika 
międzyrzeckiego, niepokoiła. Potrzebowali losu i jak skoro dorośli, ze szkół jezuickich poszli 
oba młodzi Kurdeszowie w usługi pańskie, na dwory z dawna przyjaznych Kurdeszom 
familij, pańskiej, jak mówiono, klamki się trzymać. Trzeba wiedzieć, że szlachectwo 
Kurdeszów była stare, że niegdyś byli to ludzie majętni, a nawet wysoko skoligaceni. Jedna 
Kurdeszanka była za Kostką, jedna Leszczyńska za Kurdeszem, a dziad ojca pana Jacka miał 
za sobą kniaziównę Mirską. Przez pamięć tych związków rody spowinowacone z Kostkami, 
Leszczyńskimi, Mirskimi chętnie się zajęły losem młodych chłopaków, którzy opuściwszy 
rychło ojca, poszli dosługiwać się przyszłości swojej. Siostra poszła za mąż młodo, za 
niejakiego Szczerzeckiego, i bezdzietnie zmarła; starszy brat pana Jacka, spadłszy z konia na 
polowaniu, skaleczał naprzód srodze, chyrlał, powróciwszy do domu, i nabiedowawszy długo, 
nareszcie życie skończył. Cześnik międzyrzecki mając już tylko jedynaka pana Jacka, a sam 
postarzawszy, wzywał go bardzo do domu, potrzebując pomocy i wyręczenia, ale panu 
Jackowi zasmakowało życie dworskie i wojskowe.
   Nadeszła konfederacja barska. Z panem opiekunem swym poszedł do niej pan Kurdesz; 
ustąpił potem z kraju z innymi, błąkał się długo i nierychło schorzały, ranny, odarty, ledwie 
poznany, do rodzicielskiego domku się przywlókł.
   Tu już ojca ani brata nie zastał, stara matka tylko sama na Wulce gospodarowała i mimo 
niemałych trudności, bijąc się z tysiącem kłopotów, dla syna, którego wyglądała uparcie i 
spodziewała się zawsze, nawet gdy go umarłym głoszono, przysposabiała spoczynek 
swobodny. Znalazł on Wulkę w najlepszym stanie: zapas wszędzie, dostatek i grosiwa 
uzbieranego worek niemały. Z żołnierza najlepszy gospodarz, jeśli nie najgorszy. Pan Jacek, 
wyzuty z nadziei służenia użytecznie krajowi z szablą, począł gospodarzyć zawzięcie, a 
powiodło mu się nad miarę szczęśliwie.
   Stara matka już tylko wypoczywała modląc się, a co dzień narzekając i płacząc, że ojciec 
nie dożył powrotu syna i nie pobłogosławił mu jeszcze. Pragnęła koniecznie doczekać 
wnucząt i silnie namawiała na ożenienie; ale pan Jacek nie dawał się przekonać, a nic nie 
odpowiadając, odszedł milczący zawsze, ilekroć go zaczepiła o małżeństwo. Domyślała się 
staruszka, że to nie było bez kozery, że gdzieś, jak mówili starzy, na pańskim dworze 
zaszłapał. Ale gdzie? jak? — żywa nie wiedziała dusza.
   Nierychło wreszcie, nierychło jakoś, konfederat pokiereszowany, zeszpakowaciawszy już, 
dał się nareszcie namówić i ożenił się.
   Stara matka, napłakawszy się z radości na weselu, nie doczekawszy upragnionych 
wnuków, może ze wzruszenia i wielkiego szczęścia poszła do lepszego życia, do którego 
ciągle się przygotowywała. Niebawem potem i żona pana Jacka, poczciwa, pracowita a 
skromna kobiecina, zostawując mu córkę, świat także pożegnała.
   Prawda, że nierychło się do niej przywiązał i ożenił nie bardzo ochoczo; ale za to jakże ją 
kochał serdecznie, jakże jej stratę opłakiwał! Osamotniony wpadł był nawet pan Kurdesz w 
melancholią, która niemal rok cały trwała, potem widok dziecięcia i skłonność do pracy 
przemogły. Rzucił się znowu czynnie do gospodarstwa i tak skutecznie pracując, starzał 
powoli do reszty. Niemłodo się był ożenił, teraz smutek szybko siwiznę zasiał coraz gęstszą i 
marszczkami poorał czoło.
   Na dziecku naprzód, potem na majątku Pan Bóg mu poszczęścił: Frania urosła na śliczne 
dziewczę, a z Wulki, maleńkiej wioseczki, która by ledwie innego utrzymać potrafiła, 
Kurdesz ładem i oszczędnością uciułał kapitalik wcale piękny. Wulka niewiele wprawdzie 
przynosić mogła, ale jakież były i potrzeby jego? Żył tym, co dał zagon własny, mało co 
kupując do domu, a strzegąc się wydatku gotowego grosza. Jeden wózek i bryczka służyły od 
niepamiętnych czasów, konie rodziły się w domu, suknie były jeszcze po dziadach, porządek 
domowy stary, a pieniądz przypływający, wedle starodawnego obyczaju zaklęty, składał się 
zaraz na kapitalik.
   Procenta od niego nie przeżywały się nigdy przy zaprowadzonej oszczędności i 
skrzętności, dokładano je do sumy i tak powiększała się ona ciągle i coraz znaczniej.
   Kapitalik pana Jacka także more antiquo, bo tego pilnował się nasz szlachcic we 
wszystkim, wedle tradycyj domowych nie mógł się ulokować gdzie indziej i inaczej, jak u 
wielkiego pana na prowizji. Rodziny przyjazne Kurdeszom, skoligacone z nimi, 
powymierały, pogasły lub oddaliły się z kraju; trzeba było bliżej siebie szukać lokaty, a 
zawsze u jaśnie wielmożnych. Trafił się w pobliżu graf Zygmunt August Dendera, szumnie 
żyjący, obszernych włości dziedzic, którego dom, reputacja, sposób życia, a w ogóle państwo, 
olśniły biednego szlachcica i dwakroć sto tysięcy złotych już spoczęły w szkatule hrabiego, 
dwakroć w pocie czoła zapracowanych na Wulce: przyszły posag Frani.
   Pomimo codziennie powiększającego się majątku życie szlachcica wcale się nie zmieniło, 
a Kurdesz, kłaniając się do kolan i uboższym, i mniej od siebie wartym paniczom a trzpiotom, 
uważał się zawsze za najniższego sługę ich i brata. Mało kto wiedział o jego funduszach 
dokładniej, gdyż Kurdesz nie tylko się z nimi nie chwalił, ale je raczej taił. Domyślano się 
wprawdzie po ścisłej oszczędności, że zapas mieć musi niezgorszy, ale nikt ściślej nie mógł 
wyliczyć, o ile się jego fortunka powiększyła zabiegami i skrzętnością. Piękna Frania miała 
już z sąsiedztwa kilku gołych konkurentów do pięknej swej rączki, ale tych pan Jacek bez 
ceremonii poodprawiał. Z daleka tylko kręcili się koło niej chłopcy, a stary szlachcic poglądał 
na nich okiem bacznym, nie dając się bardzo przysuwać do córki. Co się tyczy bowiem 
małżeństwa, wcześnie jej zapowiedział, że sam nad nim czuwać będzie. Zresztą miała ona 
zupełną swobodę w domu i za domem, i gdyby z niej korzystać chciała, przywiązany do niej i 
zakochany w jedynym dziecięciu ojciec nie śmiałby się może tak surowo, jak obiecywał, 
sprzeciwiać. Ale dotąd Frania żartowała sobie swobodnie ze wszystkich i wyżej myślą 
sięgając, bo wszystkie kobiety do wyższości pociąg mają. W tych, co ją otaczali, nie upatrzyła 
nikogo i zdawała się czekać na swego.
   Brzozosia też ciągle jej wróżyła coś nadzwyczajnego i widzieliśmy już, jak niespodzianie 
wróżbom jej przypadek dał cień prawdopodobieństwa. Staremu szlachcicowi i przez głowę 
nie przeszło, żeby młode grafiątko mogło z płochą myślą spojrzeć na jego donię. Widział się 
nadto daleko od Denderów, a zbyt był znowu dumnym, by o czymś mógł roić między nimi a 
sobą podchwyconym i wymodlonym.
II
    
   W niedzielę przypadały szumnie zawsze i uroczyście obchodzone imieniny hrabiego 
Zygmunta Augusta Dendery, na które z daleka nawet zjeżdżali się chciwi zabawy panowie, 
półpankowie, szlachta dostatnia i w różny sposób znajomi lub przyjaźni solenizantowi. Dom 
hrabiego obszerny bardzo i dla gości wygodny, wszelkiego rodzaju zabawy, a przede 
wszystkim karty, dla młodzieży muzyka i tańce, dla starszych gawędka, wino stare i kucharz 
wyborny — nęciły na ten dzień wszystkich dokoła o mil dwadzieścia. Hrabia przywiązywał 
pewną wagę do tego, żeby mieć w dniu tym jak najwięcej gości; w najlepszym był humorze, 
gdy ich pomieścić nie mógł i rywalizował z dalekim sąsiadem swoim, równie bogatym panem 
Zagrobskim z Wilczyna o to, kto więcej mieć będzie przyjaciół półmiskowych, karcianych i 
kielichowych u siebie. Nie wahano się nawet, choć to nie jest we zwyczaju na imieniny, 
zapraszać lepiej znajomych dla zwiększenia ciżby.
   Denderów, stolica Zygmunta Augusta hrabiego Dendery, od lat pięćdziesięciu podobno 
uhrabionego w Galicji (gdyż i tam miał dobra, a w Galicji wszyscy hrabiowie i najbiedniejszy 
już choć Ritter być musi), nazwany został niedawno, by Zygmunt August miał przyjemność 
pisać się na Denderowie Denderą, co jakoś brzmi majestatycznie i poważnie. Niektórzy 
przypominali jeszcze dawne jego miano niezbyt mile brzmiące: zwał się bowiem 
Hołochwastowem. Postawiony ogromny pałac z kolumnadą dorycką, założone ogrody, 
wykopane stawy, urządzone austerie, powznoszone dla oka z facjatami białymi różnego 
rodzaju walące się z tyłu budowle czyniły tę mieścinę z daleka czymś lepszym, niżeli była w 
istocie. Oprócz klucza Denderowskiego miał jeszcze hrabia dwa inne i dobra w Galicji, o 
których z powodu oddalenia i granicy różni różnie mówili. Byli tacy, co tych dóbr znaleźć 
tam nie mogli; drudzy małą je wiosczyną odłużoną zwali; hrabia szeroko o swym państwie na 
Rusi rozprawiał. W życiu, w charakterze, majątku Zygmunta Augusta Dendery pełno było 
nieprzebitych tajemnic. Nie będziemy ich przed czasem usiłowali zgadywać; powiemy tylko 
dla przygotowania nieco czytelnika, że żył na największą stopę, uchodził za bardzo a bardzo 
bogatego, za spekulatora i miał dotąd kredyt wielki, że postawę miał pańską (głowę do góry), 
dom pański, wreszcie pozornie był nadzwyczaj otwarty; ale ludzie bliżej oswojeni mówili, że 
skryty był dla najbliższych nawet.
   Wedle wiadomości powyżej nam udzielonych przez dobrze zainformowaną Brzozowską, 
wiemy już, że miał syna i córkę, żonę i matkę żony żyjących. Wszystkie te osoby wkrótce 
bliżej poznamy.
   Syn Sylwan już nam znajomy, który z rana dopiero w niedzielę po przejażdżce swej z 
ojcem się spotkał, w pół siedział, w pół leżał obyczajem młodych ludzi naszego wieku na 
kanapie w pokoju ojca. Po prostu mówiąc, rozwalił się bez ceremonii. Ubrany był w kraciastą 
krótką kurteczkę, podobne szerokie spodnie i długą takąż kamizelkę; w ustach miał cygaro 
zagasłe, rękę jedne na boku opartą, drugą we włosach długich i raźnie, szumnie na tył 
zarzuconych. Ojciec, słusznego wzrostu mężczyzna, barczysty, silnej budowy ciała, chodził z 
długą fajką po pokoju. Twarz jego bez wyrazu w tej chwili, gdyż w razie potrzeby 
przywdziewała maskę stosowną, chmurna była tylko i zasępiona, jak gdyby się nudził.
   Blady, z oczyma czarnymi ostro poglądającymi, z podgolonymi bakembardami, trochę 
podłysiały, z brwią namarszczoną i usty wydatnymi, hrabia jak widać usilnie musiał 
pracować, by sobie wyrobić hrabiowską powierzchowność i fizjognomią, Ze physique de son 
rôle. W istocie miał tylko minę miernego aktora na teatrze małego miasteczka. Mowa jego 
była deklamacyjna, głośna, krzykliwa, niezmiernie stanowczo decydująca, wejrzenie 
rozkazujące, uśmiech protektorski, chód tragiczny, rzuty głowy bohaterskie. Ubrany w 
szlafrok jedwabny w złociste kwiaty, na dnie jasnym rzucane, w czapeczkę haftowaną 
wytwornie, w pantofle tureckie, przechadzał się po dywanie swego pokoju, kiedy niekiedy 
biorąc do ust bursztyn ogromny cybucha jaśminowego, to znów puszczając go w zamyśleniu. 
Syn ziewał, zarzucając włosy na tył, poglądał na ojca i czekał poczęcia rozmowy z 
zaniedbaniem właściwym dobrze wychowanemu młodzieńcowi, który się nauczył szanować 
tylko jednego siebie i wobec ojca nawet całą swą niezależność i indywidualną stara się 
zachować swobodę.
   — A cóż, hrabio Sylwanie — odezwał się ojciec, stojąc naprzeciw syna (gdyż ojciec i syn 
tytułu sobie hrabiowskiego nawzajem odmawiać nie widzieli powodu, nawet w  potocznej 
między sobą rozmowie) — a cóż? byłeś u mego szlachcica w tej Wulce?
   — A, byłem!
   — Prosiłeśże go grzecznie, jakem ci mówił?
   — Prosiłem! — uśmiechając się i gładząc wąsięta odpowiedział młody hrabia. — Ale 
byłżeś grzeczny? — z przyciskiem zapytał Zygmunt August.
   — Cóż to za pytanie? hrabio!
   — Bo widzisz, nie zawsze jesteś równie grzeczny, a z tą drobną szlachtą, nie  wiesz, jak 
po śpilkach! C’est si susceptible!
   — A czyż nie wiem? Ale się wszystko odbyło wybornie: jadłem przypalone i surowe 
kurczęta z kwaśną śmietaną, un mets champ?tre, z sałatą zalaną słoniną, jadłem pierogi, 
oglądałem konie pana Kurdesza. Que voulez-vous de plus?
   — No! a chwaliłeśże je?
   — Naturalnie! I ma w istocie jedną klacz siwą polsko-wschodniego rodu, bardzo ładną, 
bardzo ładną.
   — A nie darował ci jej? — zapytał stary hrabia.
   — Myślałem, qu’il aura le bon esprit de le faire, ale nie.
   — Spodziewam się jednak, że ci okazać musiał i radość, i wdzięczność, żeś go odwiedził.
   — Jak mógł i umiał, ściskał za kolana.
   — Widziałżeś i córunię?
   — A jakże, i siwkę, i córkę.
   — Cóż to za stworzenie: mówią, że to ładne?
   — Tak! ładna! jużciż ładna, ale to proste dziewczę, daleko dziksze i mniej cywilizowane, 
niż garderobiane mojej matki, które czytają romanse pana Sue.
   — Spodziewam się — rzekł z uśmiechem ojciec,
   — Szlachcic naturalnie przyjedzie.
   — Cela va sans dire. Dziękuję ci, żeś mnie posłuchał i był grzeczny!
   Syn dym tylko puścił zapaliwszy cygaro, poprawił je, rzucił się głębiej na kanapę i założył 
nogę na nogę. Ojciec mówił po chwili:
   — Będziemy dziś mieli mnóstwo osób różnego stanu, sfery, znaczenia i położenia 
towarzyskiego. Syn patrzał tylko ziewając i czekał, co mu dalej ojciec powie.
   — Mój Sylwanie — kończył Zygmunt August Dendera — staraj się być zawsze i 
wszędzie dla wszystkich uprzedzającej grzeczności.
   — Alboż kiedy byłem dla kogo niegrzecznym?
   — Tego ja nie mówię, ale jest wiele cieniów i odcieniów grzeczności, mój hrabio.
   — Ile osób, tyle grzeczności.
   — Masz poniekąd słuszność, ale trzeba być dla wszystkich w swoim domu niezmiernie 
radym gospodarzem, nadskakującym, uprzedzającym.
   — Nadskakującym?
   — Może powiedziałem zanadto — mówił dalej ojciec — ale zrozumiej tylko ogół mojej 
rady.
   — Wszak wiesz, hrabio — odparł syn niedbale — że w moim przekonaniu wszyscy są 
równi, a urodzenie...
   — Daj mi pokój z waszymi nowymi teoriami, mnie już nie nawrócisz.
   Młode hrabię uśmiechnęło się tylko. Trzeba albowiem wiedzieć, że dla tonu, dla nadania 
sobie barwy wiekowej po powrocie z zagranicy Sylwan grał nieźle rolę demokraty i 
człowieka postępowego. Na czym u niego zależał postęp, dokładnie nie wiemy; zdaje się, że 
on sobie sam z tego nie umiał czy nie chciał zdać sprawy. Grał, pił, jadł, hulał jak wszyscy, z 
tą różnicą, że wszystko to czynił jakoś od niechcenia, znudzony, ziewając i z wielkimi tony. 
Mówił przy tym wiele o równości ludzi, postępie, duchu wieku, a mimo to rył sobie wszędzie 
herby: na biletach, na guzikach, na cygarniczkach, na liberii swego grooma i lokaja, na 
uprzęży koni, strojąc w nie rzeczy, zwierzęta i ludzi. Niższych od siebie (w swym 
przekonaniu) nie miał za Boże stworzenie; nie wadziło mu to jednak, rozsiadłszy się na 
kanapie, gło- śno i bardzo szumnie rozprawiać o postępie, o cywilizacji, o barbarzyństwie 
naszego kraju, o ucisku włościan, o przyszłym upadku wszelkiej arystokracji. Ale to była 
farba tylko. Ojciec, któremu pochlebiała ta mniemana w synu wyższość umysłowa i nowe 
niby a najświeższe doktryny, cieszył się z nich dla Sylwana, jak by się pysznił nowym jego 
frakiem lub końmi. Pysznił się tedy stary hrabia słuchając, jak trzy po trzy rezonując, syn 
dorabiał się opinii sensata, polityka, reformatora; pozwalał na te niewinne hulanki językowe i 
podsycał nawet argumenta Sylwana swoją lekką opozycją, kończącą się zawsze 
wykrzyknikiem:
   — Mów ty sobie, co chcesz, jam już za stary, bym zmienił sposób widzenia: i położenie 
nasze w społeczeństwie, i imię, i związki rodowe obowiązują mnie dotrzymać placu na 
starym stanowisku mojej familii.
   W tej chwili będąc sam na sam, we cztery oczy, hrabiowie stary i młody nie widzieli 
potrzeby w długą się wdawać rozprawę, którą oba już po wielekroć powtórzyli, a która ich 
nudziła. Ojciec puścił dym z cybucha, syn ziewnął i zamilkli.
   — Kogóż się spodziewamy? — spytał Sylwan po chwili.
   — Jak zwykle wszystkich — odparł dumnie ojciec.
   — A więc tłumu?
   — Sto, półtorasta, dwieście osób może, kto wie!
   — Taki zgiełk mnie nie bawi — rzekł melancholijnie młody.
   — Dziwna rzecz: wy, młodzi, teraz młodych gustów nie macie.
   — Starzyśmy głową i sercem.
   — Tym gorzej.
   — Tym lepiej, ojcze, nie spotkają nas zawody.
   — Cóż z sobą robisz rano? — odwracając rozmowę przerwał ojciec, nie chcąc na próżno 
szafować argu- mentami, które się na wystawę przy ludziach przydać mogły.
   — Ja? Albo co?
   — Bo ja mam jeszcze liczne zajęcia.
   — Pójdę do siebie.
   To mówiąc, Sylwan wziął czapkę ze stolika i nie spojrzawszy nawet na hrabiego ojca, 
oddalił się świszcząc piosenkę.
   Ledwie wyszedł, hrabia zadzwonił; ukazał się lokaj wygalonowany, w paradnej liberii.
   — Pana Smolińskiego!
   — Słucham jaśnie wielmożnego grafa, zaraz... Drzwi się zamknęły, a po chwilce 
zawołany wszedł
   pan Smoliński.
   Był to plenipotent i rządca klucza, i totumfacki hrabiego, jeden co jego zaufanie posiadał 
do pewnego stopnia, znał jego kieszeń i interesa, z którym często kłócił się hrabia pozornie, 
ale zawsze w najlepszej żył zgodzie.
   Była to figura wszechmocna, przed którą drżeli wszyscy: syn, żona, córka, a najbardziej 
ci, co mieli interesa z panem hrabią. Hrabia bowiem mimo wielkiego majątku jako spekulant 
miał też ogromne interesa.
   Smoliński był wieku hrabiego, miał lat pięćdziesiąt kilka, mały, chudy, przygarbiony, 
twarz lisa i wilka zbite i złączone w jedną; pokorny jak żebrak, zły jak pies na łańcuchu, 
kłamca jak kalendarz. Na łysej głowie troszka włosów bezbarwnych zwijały się pokręcone w 
różne strony bez pewnego projektu, nie myśląc pokryć nawet dojrzałej brudnej łysiny. Niżej 
pod czołem wysadzonym na przód, błyszczało coś na kształt burych oczek, których wejrzenia 
złapać było niepodobna; usta pokrzywione w fałdach twarzy się zaszyły, uszy tylko ogromne 
białe jak pargamin sterczały z dwóch stron dobitnie. Wszedł i zbliżył się zaraz, oglądając się 
za siebie, aż do gabinetu krokiem śmiałym, bez żadnej ceremonii, ukłonów i uniżeń, z miną 
człowieka, który doskonale jest przekonany, że się bez niego obejść nie można.
   — A co? — spytał się hrabia.
   — Względem czego?
   — Interes z Pęczkowskimi?
   — Ułoży się.
   — Bardzo krzyczą?
   — Jużciż, jakby nie krzyczeli! ale zawsze tylko na mnie.
   — No! to jeszcze nic.
   — Tak! to nic — śmiejąc się i zacierając ręce rzekł Smoliński — wszystkiemu ja winien.
   — Ale trzeba im zapłacić.
   — Trzeba i nie trzeba: zgubili oblig, był nie oblatowany. Masz pan zwykły swój sposób 
na to. Jeśli zapłacimy, to nierychło, a co procentu to ani myśleć dawać.
   — Słyszę, że ktoś idzie; wyjdź drugimi drzwiami, poczekaj w gabinecie, aż cię wezwę.
   Smoliński, widać przywykły do podobnych wycieczek za kulisy, uszedł bardzo zręcznie, 
wyciskając się przez małe drzwiczki, a w tejże chwili lokaj zameldował pana 
Pęczkowsikiego.
   — Prosić! prosić! — rzekł hrabia głośno, przybierając minę poważną i biorąc w rękę długi 
papier i suche pióro, jak gdyby dopiero od pracy wstawał.
   Po. chwilce wszedł pan Pęczkowski, szlachcic we fraczku, choć to była dopiero godzina 
dziesiąta, zapięty, w rękawiczkach łosiowych, z czapką pod pachą, zbiedzony, smutny, blady. 
Poprawił włosów na progu, otarł nogi uważnie, ukłonił się raz i drugi pokornie, niziuteńko, 
nim wszedł do gabinetu hrabiego.
   Hrabia rzucił papier żywo, niby dopiero go postrze- gając, rzucił pióro, cybuch i 
poskoczył, krzycząc dosyć głośno i śmiejąc się swobodnie:
   — Kochanego Pęczkosia! jak mi się masz! jak mi się masz!
   — Nóżki całuję jaśnie wielmożnego hrabiego.
   — Cóż ty tu porabiasz? jakże się masz? a żonka, a dziatki? co tam słychać?
   — Zdrowi, jaśnie wielmożny panie. Bardzo dziękuję za łaskawą pamięć.
   — No, siadajże proszę; a z daleka? z domu?
   — Z domu, jaśnie wielmożny panie.
   — Cóż to cię w nasze strony sprowadza?
   — A cóż, kiedy nie trocha kłopotu.
   — Cóż to jest? proszę, mów, moje serce, może ci mogę być pomocnym?
   — Właśnie do łaski jego...
   — Ale mów tylko, Pęczkosiu, co to jest, całym sercem.
   — Ot, takie nieszczęście: łaska to Boża, że interes z jaśnie wielmożnym panem; chciałem 
podnieść moją sumkę.
   — U kogo?
   — U jaśnie wielmożnego pana, bo to...
   — A maszże co u mnie? Szlachcic stanął wryty, osłupiał.
   — Daruj serce, Pęczkosiu, mam tyle zajęcia, nie biorę na procenta tylko dla znajomych i 
nie bardzo pamiętam. Ale zdaje mi się, że przypominam sobie coś; tak! tak! tysiąc czy dwa 
tysiące rubli.
   — Dwa tysiące pięćset, jaśnie wielmożny panie.
   — Może być, może być... w istocie...
   — Niezawodnie, jaśnie wielmożny hrabio.
   — Nie zapłaciłemże ci w roku przeszłym? — naiwnie zapytał hrabia. — Nie, jaśnie 
wielmożny panie, opóźniłem się z prośbą moją.
   — Ano! cóż? jeśli masz u mnie, to rzecz świata, idź do Smolińskiego i odbierz...
   — Ale, jaśnie wielmożny panie, wielki mam kłopot, że mi się gdzieś oblig zawieruszył.
   — O! o! o! — długo, przeciągle zawołał gospodarz, kiwając głową — o! cóż znowu! Ty, 
taki porządny, mógłżeś zarzucić oblig? O! to źle!...
   — Przypadek, jaśnie wielmożny panie, w drodze...
   — Jakkolwiek bądź jest czy nie ma obligu, skoro ci się należy...
   — Pan Smoliński najlepiej wie o tym.
   — Ano! to nie ma kwestii.
   — Ale mi robi trudności. 
   — Zachciałeś! Uchylimy je, to się ułoży, nie frasuj się.
   I hrabia usiadł, rozpierając się szeroko.
   — Ale — dodał — idźże z tym do Smolińskiego, bo ja, jak wiesz, tymi drobnymi 
interesami wcale się nie zajmuję, u mnie tylko masy znaczą, kieruję ogółem. To się załatwi.
   — Byłem właśnie u pana Smolińskiego.
   — A cóż?
   — Robi mi trudności z powodu obligu.
   — To się musi załatwić, skomunikujcie się tylko. Zresztą u mnie dziś dzień tak pełen 
zajęcia.
   — Jaśnie wielmożny pan pozwoli sobie złożyć życzenia...
   — Dziękuję ci, dziękuję, kochany Pęczkosiu, będziesz na obiedzie, prawda? No! a teraz 
ruszaj na pewne do Smolińskiego, z nim kończ, serce; prawda, że czasem ciężki, i mnie nieraz 
nudzi swoją regularnością zbyteczną, nieraz mi doje, ale w gruncie dobry człowiek.
   — Nie bardzo jednak łatwy. — Wierz mi, to się zrobi, to się musi zrobić. Powiedz mu, że 
byłeś u mnie.
   — Ale kiedy chce, żebym ustąpił. Jakże ja ustąpić mogę, to jedyny moich dzieci fundusik. 
Jaśnie wielmożny graf wie sam, żem go w pocie czoła uzbierał.
   — Daruj mi, to nie moja rzecz, rób z nim tylko, traktuj; ułożycie się, dacie radę, a w 
ostatku ja mu uszy natrę, żeby cię nie szykanował.
   — Gdyby jaśnie wielmożny pan był łaskaw polecić mu mój interes.
   — Z duszy, serca! Zadzwonił.
   — Pana Smolińskiego!
   Niebawem wszedł drzwiami zwykłymi, nie od gabinetu, plenipotent, ale całkiem to był 
już inny człowiek: pokorny, potulny, niby przelękły i zafrasowany, niby ogałuszony pracą, a 
stanął prawie przy progu.
   Hrabia odwrócił się do niego nie poufale jak przed chwilą, ale z tonem rozkazującym:
   — Kazałem cię zawołać — rzekł — mój Smoliński; cóż bo to znowu robisz z 
Pęczkowskim? Jakieś tam trudności, jakieś ceregiele. Wiesz, że ja tego nie lubię, interes 
powinien się robić prosto, uczciwie w dwóch słowach, a Pęczkowskiego kochanego szacuję, 
jestem osobistym jego przyjacielem.
   Szlachcic uścisnął i w rękę pocałował hrabiego z radości.
   — Kończże to, proszę, bez tych obrotów, bardzo ci to polecam.
   I hrabia znacząco chrząknął. Każdy prócz Pęczkowskiego poznałby łatwo, co to 
chrząknienie znaczyło.
   Smoliński milczał, aż nareszcie odważył się niby wyrzec z ukłonem pokornym:
   — Cóżem ja tu winien, jaśnie wielmożny panie, kiedy obligu nie ma. — Ale cóż to 
znaczy, cóż to znaczy!
   — Jaśnie wielmożny pan wie, że ja muszą rachunki złożyć i z wypłat się wytłumaczyć; ja 
tak wypłacić nie mogę.
   — Już jak tam jest, to jest: poradźcie się sobie, pokombinujcie i kończcie, niech 
Pęczkowski będzie zaspokojony, bardzo proszę... Żegnam cię, Pęczkosiu, bądź spokojny.
   To mówiąc hrabia wziął cybuch, papier i pióro, żegnając wierzyciela i plenipotenta.
   Zaledwie byli za drzwiami, gdy turkot powozu po brukowanej drodze dziedzińca oznajmił 
przybycie gościa. Hrabia wyjrzał: sześciokonna zielona poważna kareta, za nią kocz 
czterokonny i bryka także czwórką zaprzężona toczyły się pod pałac. Poznał widać, kogo 
wiozła, zadzwonił żywo i zarzuciwszy na siebie surdut z wstążeczką orderową, co go nigdy 
nie odstępowała, i wziąwszy laskę, pospieszył na dół.
   Przybyła z tą pompą była matką żony hrabiego, na której przyjęcie wyskoczyli wszyscy.
   Jaśnie wielmożna z hrabiów Moskorzowskich hrabina Czeremowa. Trzy powozy i 
czternaście koni wlokły ją jedną tylko i dwór ją otaczający. Po ekwipażach, liberii i krzątaniu 
poznać było łatwo, jak dalece kazała się szanować i jak ją tu szanowano. Hrabia z odkrytą 
głową przyjął ją z żoną i córką na ganku, przyklękając prawie, i z uczuciem zbyt silnym, by 
mogło być szczere, ucałował jej pulchną i białą rączkę.
   Hrabina mogła mieć około lat sześciudziesiąt, ale trzymała się dobrze i wyglądała na swój 
wiek młodo, tylko zbyteczna tusza trapiła ją trochę. Żywe oko czarne, dumnym wejrzeniem 
zbrojne, nosek maleńki i kształtny, usta ściśnięte i zasznurowane z pretensją, drobne rysy 
wśród ogromnej z wielkimi wiszącymi podbródkami twarzy, nadawały jej wcale dziwną 
fizjognomią i po- dobieństwo do znanych bardzo wizerunków sławnej w historii postaci. Dość 
było spojrzeć na nią, by poznać, jak się wysoko nosiła hrabina, na jakim chciała stać tonie, jak 
przywykła była grać rolę wielkiej pani.
   Przyjęcie zięcia, córki, wnuczki nie wzruszyło jej wcale; uśmiechnęła się tylko zmęczona 
i niby czule razem, pocałowała w czoło od niechcenia hrabinę i hrabiankę, kiwnęła głową 
bardzo z lekka zięciowi i obwinąwszy się starannie czarnym szalem, zapowiedziawszy 
niezmierne znużenie, majestatycznym kroczkiem poszła do wyznaczonych sobie na dole w 
pałacu pokojów. Wszyscy za nią w milczeniu postępowali, otaczając, podtrzymując, drzwi 
otwierając i wiodąc jak z procesją.
   Hrabia, widocznie zimno przyjęty i ani słówkiem grzecznym nie powitany, gdyż przybyła 
mówiła i patrzała tylko na córkę i wnuczkę, poczuł się trochę dotknionym i pomimo 
uniżoności, z jaką pożegnał matkę u drzwi jej apartamentu, znać było, iż szukał tylko powodu 
okazania, iż zrozumiał przywitanie i zadraśnięty był nim do żywego.
   Zostawszy sam na sam w sieni, pomyślał chwilę i wolnym krokiem postąpił ku drzwiom 
pokojów, do których zajrzał machinalnie, nic nie wiedząc, co robi roztargniony przeszedł je, 
zawrócił się nazad i skierował ku oficynie.
   Pałac w Denderowie był całą gębą wspaniały: na dawne czasy książęcym by się mógł 
nazwać; ale dziś, gdy Żydzi mają najwięcej pieniędzy, a książęta prawdziwi są bardzo 
skromni, powiemy, że i Żyd by nim nie pogardził. Gmach to był piątrowy z salonami 
mozaikowanymi, z gzemsami złocistymi, z ogromną masą kolumn, kornisz, amorków, 
gipsatur, z meblami kosztownymi, z galerią obrazów dla proporcji jak sala bilardowa, z 
mnóstwem brązów i marmurów tandetnych, ze wszystkim wreszcie, co pałac stanowi. Były w 
nim apartamenta galowe i codzienne, salony od balów i powszednie, pokoje gościnne 
wytworne, pokoje państwa, oranżerie przepyszne i co tylko gdzie u panów najrzał Dendera, a 
potrafił wymałpować. Były niby antyki, zwierciadła przeraźliwych, rozmiarów, stiuki, 
kandelabry, stare porcelany, mnóstwo fraszek kosztownych: wszystko to, nie żeby dziedzic 
kochał się w rzeczach tego rodzaju lub ich dla siebie potrzebował, ale że tak było u innych, że 
to widział gdzieś, że tak kazał zwyczaj.
   Dość powiedzieć, że nigdy nic nie czytając prócz Paul de Kocka, hrabia od lat kilku 
poczuł się obowiązanym mieć nawet bibliotekę. Sprowadzono ją ryczałtowie od księgarza, 
który ostatki swego magazynu w nią wpakował; na dole tylko, gdy poczęli wszyscy kupować 
stare książki, postawiono herbarz Niesieckiego, Okolskiego, Paprockiego, Duńczewskiego, 
kilka kronik i trochę starych świstków i panegiryków, aby się i tym można pochwalić. Zresztą 
z tych wielkich foliałów słudzy darli bezpiecznie kartki do oprawiania świec i na inne pilne 
potrzeby. Nikt zresztą do nich nie zaglądał.
   Idąc do oficyny, hrabia spotkał się z synem.
   — Nie byłeś jeszcze, hrabio, u babki? — spytał z przyciskiem nieukontentowania ojciec.
   — Właśnie do niej idę — odparł syn.
   — Z cygarem? 
   — Rzucę je w progu.
   — Gdzie Wacław?
   — Nie wiem. Od kilku dni go nie widziałem.
   — Zawsze go nie ma, kiedy najpotrzebniejszy — rzekł gospodarz i odszedł, ruszając 
ramionami. Syn powolnie, poważnie, szedł dalej ku pałacowi; ojciec opieszałym krokiem, 
zamyślony, wracał do swoich pokojów.
   Dla bliższego zapoznania czytelników z osobami naszej powieści, powiedzmy jeszcze, 
kto był ten Wacław, o którego hrabia syna zapytywał. Wacław, niewiadomego zupełnie 
pochodzenia sierota, od lat dwudziestu kilku, jeszcze przed ożenieniem hrabiego, zjawił się w 
jego domu, nie wiedzieć skąd i jak. Dziecię to miało być sierotą, synem jakiejś biednej 
Francuzki, która do kraju naszego przywędrowała z nim z powodów nie znanych nikomu i tu 
go odumarła. Nazwiska nawet matki i ojca nie można dojść było i hrabia, wziąwszy go na 
opiekę, nazwał Sierocińskim. Powszechnie unoszono się nad wspaniałomyślnością Dendery i 
sercem jego, wskazując jako dowód miłosierności to dziecko, wychowane starannie kosztem 
jego i w domu uważane prawie jak pokrewne. Ilekroć kto z jakichkolwiek przyczyn ośmielił 
się zarzucić hrabiemu ciężkie traktowanie interesów, nieludzkość w obejściu, dumę, 
nieprzystępność, brak uczucia, tyle razy przyjaciele Dendery odbijali zwycięsko zarzuty, 
wskazując na Wacława Sierocińskiego i zamykali usta nienawistnym i złośliwym. Pod 
pewnym względem za ten dobry uczynek hrabia sowite odbierał wynagrodzenie w opinii 
publicznej. Czyn też to chwalebny przytulić sierotę, dać mu nie tylko chleb powszedni, który i 
pieskom dajemy, ale wychowanie uczciwe, stan pewien i sposób do życia, nie odtrącać od 
swego towarzystwa, nie okazywać pogardy, nie chwalić się swym dziełem. W hrabi Denderze 
było to nie tylko piękne, ale dziwne.
   Człowiek ten bowiem, jakeśmy już po trosze widzieli, nie był wcale jednym z ludzi 
zbytecznie przejętych potrzebą dzielenia się z bliźnimi, czym miał, i wylewania się dla nich; 
owszem, wad przeciwnych a bardzo widocznych miał tysiące, a na czele ich jak wódz stał 
egoizm podniesiony do najwyższej potęgi: duma ogromna, chciwość niepohamowana; serce 
miał zimne jak kamień i jak kamień zamknięte. Pozory czułości nic go nie kosztowały, ale 
uczucia w nim nie było; okazywał miłość z obowiązku dla oka wszystkim, których powi- nien 
był kochać wedle reguł powszechnie przyjętych, ale nie kochał nikogo.
   Przecież Wacław nie doznał od niego, prócz lekkich czasem przypomnień swojego 
sieroctwa i napomknień o wielkich dobrodziejstwach, jakich doświadczał, żadnej przykrości, 
jakiej by po charakterze protektora zrazu domyślać się godziło. Wychował się wprawdzie nie 
z dziećmi hrabiego, bo od nich był trochę starszym, ale jednak dość starannie i z pewną na 
rozwinienie jego bacznością. Hrabina sama, niezmiernie czuła kobieta, przywiązana do męża, 
jak on był do niej przywiązany, to jest zapamiętale przynajmniej dla ludzkiego oka, nie lubiła 
tego wychowańca. Sylwan miał go za mało co, bo się jak on nie wychował za granicą i o 
wielkich kwestiach socjalnych rozprawiać nie umiał ex professo, a miał śmieszną wadę, w 
oczach Sylwana nieprzebaczoną, że w kraju, co swoje, w przeszłości widział wszystko 
dobrym, pięknym a świętym; w ostatku, że nie szydził i z dowcipu Sylwana nie śmiał się, a 
nie pochlebiał i nie nadskakiwał mu jak należało. Sylwan ogłosił Wacława, powróciwszy z 
Berlina, bez ogródki głupcem.
   Wacław nim wcale nie był: wychowany w kraju, bez wielkich, szczególnych, zbytecznych 
starań, wcześnie uczuwszy, że przyszłość swoją sobie powinien sam zgotować, począł 
pracować z całą dojrzałością, jaką w dziecinnym wieku często Bóg daje ubogim, i pracował 
jak sierota. To, czego się nauczył, umiał doskonale, dokładnie, a nie lubił się z tym chlubić i 
popisywać, bo zawsze czuł, wiele mu braknie. Smutny, bo osamotniony, zawczasu stał się 
człowiekiem i rzec można, że dzieciństwa nie poczuł, nie poznał; młodość nawet zastała go 
już poważnym, milczącym, myślącym, a zmuszonym hamować się z każdym popędem, z 
myślą każdą.
   Dodajmy, że miał duszę wielką, rzadki dar Bożych wybrańców, umysł otwarty i serce 
poczciwe i aż do zbytku czułe. Wychowanie, położenie, okoliczności wyrobiły w nim uczucie 
poetyczne, coś marzącego, coś płodnego w przyszłości, co go uczynić mogło wielkim artystą 
lub poetą. Talent do muzyki zastanawiający zwrócił go do niej i udoskonaleniu się w nim 
poświęcił wszystkie wolne chwile; ona miała być nadal jego żywotem i żywota chlebem. 
Lecz gdyby w niej nie widział nawet żadnej dla przyszłości podpory, Wacław byłby 
muzykiem, bo czuł, że się do tego urodził. Wiemy, jak rozdrażnia młodą duszę to obcowanie 
ze światem duchów, których językiem, poezją, śpiewem jest muzyka. Wacław pod wpływem 
nieustannych swych studiów rozkołysał duszę i podniósł egzaltacją tajemną do najwyższego 
stopnia; ale egzaltacja ta nie objawiła się nigdy na zewnątrz, chyba wybuchem 
przypadkowym jak eksplozja wulkanu. Drogo ceniąc swe uczucia, a bojąc się, by ich świat 
szyderskim nie przyjął uśmiechem, Wacław krył się z nimi, a milczenie posępne jedynym 
było znakiem tego stanu błogiego razem i męczeńskiego. Uczucia te były jak dzieci, które w 
chłód matka starannie okrywa, otula, by mróz ich świeżych twarzyczek nie zwarzył.
   Postawa i rysy młodzieńca zdradzały w nim coś wyższego; przy Sylwanie wyglądał jak 
posąg natchnionego Apollina obok młodego Satyra; może porównanie mimowolne 
powierzchowności przyczyniło się do zobojętnienia dla niego hrabiny i jej syna. Oczy miał 
szare, wielkie i jakby łzą zaszłe; twarz białą a bladą, na którą tylko jakby płomieniem 
występowały i znikały rumieńce; usta małe i kształtne, czoło wypukłe bardzo, włos 
ciemnoblond, a ogół rysów stanowił całość nie tylko wdzięczną, ale nawet oryginalną. 
Ujrzawszy go, musiałeś się odwrócić i spytać: — Kto to taki? — Nie była to jedna z tych 
pospolicie ładnych twarzy, jakich tysiące po świecie, ale fizjognomia wyjątkowa, jak 
wyjątkowy był człowiek. Średniego wzrostu, raczej słuszny niż mały, muskularny, ale nie 
chudy; w ruchach, w każdym kroku miał jakiś wdzięk wrodzony, coś miłego, ujmującego, co 
zaskarbia serce ludzkie wprzód, nimeś słowo przemówił, wprzódy, nimeś się dał poznać.
   Choć nikt nie wiedział o pochodzeniu sieroty, a domysły były bardzo różne: teoretycy 
arystokracją po szlachetności rysów, po małości ręki, po galbie nogi, po twarzy dochodzący, 
domyślać się w nim mogli krwi najczyściejszej, rasy bardzo poprawnej. Bóg wie, jakie stąd 
około biedaka przędły się historie! Do wielkich cnót sieroty należała pewna duma, której by 
się przecie nikt żywy w nim nie domyślił, kto by go głębiej, bliżej nie poznał, aż do 
wywnętrzenia go nie zbadał. Był to bowiem na pozór człek pokory niezrównanej, cichy, nie 
poszukujący ludzi, ustępujący z drogi nawet sługom, grzeczny do uniżoności, a nie dający z 
siebie gniewu wywołać nawet obelgą. Wszystko to przecie szlachetna jakaś sprawiała duma. 
Unikał ludzi, bo się lękał ich szyderstwa, grzecznym był, by ich ująć i rozbroić, a obelgi 
uważał za daleko niższe od siebie i nie mogące go dotknąć. Źle może nazwałem to uczucie 
dumą, ale jakże je określić?
   Wiekuisty smutek na czole Wacława, aż nadto jego położeniem i charakterem dający się 
tłumaczyć, pochodził także z ciągłego dumania o sieroctwie. Na próżno on dotąd szukał sobie 
po świecie rodziców lub domysłu o nich; na próżno badał ludzi, dowiadywał się, śledził; 
jedyny może, co by lepiej mógł wiedzieć o tym, stary pasiecznik, którego żona wychowała 
sierotę po śmierci Francuzki, jego matki, wysłany został do dóbr hrabiego na Pobereże i tam, 
jak mówiono, umarł; drudzy twierdzili, że żył jeszcze, ale dowiedzieć się o nim nie było od 
kogo, a hrabia sam nawet tych śledztw i pytań wy- chowańca nie lubił i za nie surowo go 
karcił. Sylwan też się z nich nielitościwie prześmiewał.
   Wieść powszechna mało o sposobie, w jaki się dostał do Denderowa, mówiła, a hrabia 
okoliczności tyczące się sieroty wspominał niechętnie, z przykrością, z wahaniem, z 
gniewem, co tłumaczono zwykle tym, że z dobrego uczynku chlubić się nie chciał.
   Wacław pobożny był jak poeta, jak sierota biedny, nie mając ani krewnych, ani przyjaciół, 
ani równych sobie; bo któż ze znalezionym dziecięciem, z podrzutkiem jakimś porównać się 
zechce? Jednego tylko znał Ojca wszystkich w niebie, jedne poufałą rozmowę z nim miał w 
modlitwie.
   Smutek, nieszczęście są wielkim dla lepszych dusz do podniesienia się bodźcem: one 
rozbudzają do życia, one je wywołują, one podnoszą umysł i kształcą serce. Dla wielu 
nieszczęście zastępuje matkę i kołysze do cnoty! Takim ono było właśnie dla Wacława, który 
zżył się z nim i winien mu był, czym został. Ale wyższości młodego człowieka nad 
otaczających, jego wielkich przymiotów, jego myśli skrzydlatych, nikt z ludzi, co się o niego 
ocierali, nie znał, nie widział. Dla nich był to bardzo pospolity, głupkowaty, roztargniony 
zawsze, uparcie milczący człowiek, co lubił muzykę. Rzadko słowo wyrywające się z głębi 
duszy dobiegło do ich uszu, a i tego (nie spodziewając się) znaczenia nie pojęli lub nie 
dosłyszeli nawet.
   Ktoś jeden tylko był w Denderowie, co czasem, czasem i rzadko bardzo okiem 
politowania, zajęcia niby, rzucił na Wacława, ale ukradkiem, ale jakby jałmużną, a nigdy przy 
ludziach. I za to przecie biedny Wacław wieczną wdzięczność przysiągł w sercu hrabiance 
Cecylii.
   Lecz nim poznamy hrabiankę Cecylią, zdaje mi się, że po starszeństwie wprzódy się 
musimy zaprezentować jej matce i bliższą z nią robić znajomość. A zatem: pani hrabina! pani 
hrabina!... Znacie zapewne wiele na Bożym świecie kobiet fałszywych, bo ich jak mężczyzn 
fałszywych jest wiele; wątpię jednak, żebyście kiedy widzieli taki typ fałszu, jakim była 
hrabina. Typ ten tym był znakomitszym w swoim rodzaju egzemplarzem, że nikt ją o 
nieszczerość, o kłamstwo, o udawanie nie posądzał. Pozornie (oprócz dla wtajemniczonych) 
był to wzorek cnót towarzyskich, była to kobieta jak anioł łagodna, przywiązana do swoich 
prawie namiętnie, litościwa do egzaltacji, cała w uczuciu, cała w sercu, a w głębi czcza 
próżnia w piersi zastępowała to ognisko życia, które się sercem nazywa. Biło tam coś cicho, 
powoli, czasem gorąco, ale komu? — mnogiej liczbie wybranych i nikomu razem.
   Wszystko w niej było wyuczone, wyrachowane, skłamane od westchnienia do łez, od 
radości do konwulsji; równie doskonale umiała w potrzebie zapłakać i rozśmiać się, dostać 
spazmów, zachorować, patrzeć i nie widzieć, nie słuchając posłyszeć. Tak silnie władała sobą, 
że nieraz potrafiła w potrzebie pozwodzić lekarzy nawet, udając chorobę. Zimna jak lód, 
obojętna na wszystko, co się jej nie tknęło, umiała otoczyć się blaskiem mnogich nimbusów. 
Już czterdziestoletnia, wyrobiła sobie piękność wcale jeszcze zajmującą i niepospolitą, 
melancholiczną, oryginalną, zaoszczędziła swe oczy, kibić, uśmiech, usta, włosy i jak 
pospolicie ludzie, co sercem nie żyją, wcale się nie zużyła. Miała na pozór jeszcze wszystkie 
młodości powaby, aż do dziecinnego czasem trzpiotostwa, aż do naiwności prześlicznie 
granej, i niekiedy znowu obwijała się w smutek pociągający, w łzawe atmosfery zamyślenia, 
zdając się mówić: Żałujcie mnie!
   Zalotna w miarę, jakby sama o tym nie wiedząc, naturalnie jakoś, zręcznie umiała choćby 
pięciu razem wodzić za sobą i wszystkich, nie budząc w nich za- zdrości, zaspokoić w różny 
sposób, nie dając postrzec oczom obcym żadnego ruchu, żadnego wejrzenia, wymierzonego 
ku jednemu tylko. W towarzystwie odegrywała doskonale rolę najwyżej podniesionego 
uczucia miłości dla matki, która dla niej była w istocie mniej niż obojętną, szalonej miłości 
dla dzieci, czułości dla męża, sympatii gorącej dla przyjaciół, grzeczności wyrazistej, 
przejętej dla wszystkich. Nikt też powszechniej lubiony (nie mówiąc kochany) nie był nad 
nią, wielbiony przez niektórych i żałowany przez wielu; wielu bowiem uważało, że z hrabią, 
człowiekiem zimnym, dumnym, zajętym sobą i spekulacjami, kobieta tak niezmiernie czuła 
szczęśliwą być nie mogła. Ona wszakże przy ludziach okazywała dla męża przywiązanie 
pieszczotliwe, które on podobną monetą odpłacał.
   Wobec ludzi cóż to także była za córka! jaka matka! Cesię swoje nieustannie całowała w 
czoło, okrywała ją zapobiegliwie od chłodu, biegała za nią, każdy jej krok śledząc, czule 
podgderywała za  najmniejsze narażenie zdrowia; za to gdy były sam na sam z sobą, nie 
przemówiła do niej słowa, lub zimną przebąknęła przestrogę, a co gorzej, czasem gorzkie 
czyniła wymówki. Syn, którego w istocie więcej lubiła niż córkę, na pozór był dla niej 
obojętniejszy; nie chciała bowiem pokazywać, co czuła, i jakby z systemu, choć to było 
skutkiem bezmyślnym dziwnego usposobienia tej kobiety, kryła zawsze głęboko prawdziwą 
myśl swoję, nie chcąc jej dać w ręce ludziom; rzekłbyś: uczennica Talleyranda.
   Hrabina Eugenia mimo swych lat czterdziestu podobno i kilku, o które bliżsi tylko 
znajomi posądzić ją mogli, strojna, żywa, wesoła melancholijnie, tańcująca jeszcze, 
śpiewająca, muzyczka, filozofka, powszechnie była admirowaną i cenioną wysoko. Tłumy 
wielbicieli otaczały ją zawsze. Dowcip wielki, znajomość świata, pochwytane w lot 
wiadomostki, z którymi zręcznie po- chwalić się umiała, rozmowność wreszcie łatwa, czyniły 
ją w każdym towarzystwie pożądaną. Niezmiernie zręczna i przytomna w konwersacji, nigdy 
nikogo nie obwiniając, uniewinniając wszystkich, uchodziła za osobę pełną taktu, choć cały 
ten takt zależał na panowaniu nad sobą, na wiadomości, co przy kim i jak powiedzieć, i na 
starannym ukrywaniu, co się wewnątrz niej działo.
   Przy tak zimno zręcznej matce, przy dumnym a obojętnym ojcu, jaką mogła wyrosnąć 
Cesia? Bóg nie dał jej czulszego serca ani uczuć gwałtownych; wychowanie zgasiło 
wszystko, co się na wierzch wydobyć mogło innym rozwinieniem. Zgasła, nim rozpłonęła 
młodością. Była to stara panna w siedmnastym roku, pani siebie, pani swych wejrzeń i 
wyrazów, czyniąca już jak matka wszystko z wyrachowaniem i ceniąca najwyżej to, do czego 
przywykła: zbytki, bogactwo, próżnowanie, błyskotliwe znaczenie u świata, hołdy ludzi, a 
swobodę dostatków.
   Cesia nie miała w sobie zarodu namiętności gwałtownych, ale choć potłumione, były w 
niej instynkta żywotne; w innym ognisku postawiona, wychowana w innej sferze, byłaby się 
wykształciła inaczej. Lecz mogłaż wyrosnąć żywą i naiwną dziewczynką wśród sznurówek, 
które na nią kładły obyczaje domu i charaktery otaczających? Dusza jest jak światło: odbija 
się i mnoży, spotęgowuje, gdy ją otaczający odbijają; w kirem osnutym kole świeci blado i 
przygasa.
   Smutne było jej życie: do nikogo pomówić, z nikim się zbracić. Z rzadka rówieśnice jej, 
panienki jak ona młode, ukazywały się w Denderowie i to na krótko; matka sam na sam 
prawie do niej nie mówiła, ojciec całował w czoło tylko przy gościach i to gdy ich było wielu. 
Zabraniano jej związków z cokolwiek niższymi, przyjaźni tak potrzebnych młodości i 
niewinnych nawet stosunków z rówieśnicami; wysznurowana tylko Angiel- ka, przedtem 
guwernantka, dziś dama do towarzystwa . jej dodana, która dobywała u nas do czasu zebrania 
tysiąca pięćset dukatów, by z nimi powrócić do Anglii i otworzyć sklepik w City, niewiele do 
uczennicy się przywiązująca, jak uczennica do niej, obojętna na wszystko, co się wkoło niej 
działo, najbliżej była Cesi i najantypatyczniejsza dla niej.
   Wacław był od roku pobytu w Denderowie nauczycielem muzyki hrabianki, ale przez 
dumę, przez uczucie tego, co był winien domowi dobroczyńcy, ani śmiałby podnieść oczu na 
uczennicę swoję. Ona pierwsza z nudów może, może z uczucia jakiego, może z ciekawości 
zatopiła wzrok pełen zagadnień w głębię łez pełnych oczu Wacława. Iskra to była budząca 
życie, choć sama go w sobie nie miała. Cesia próbowała, jak młody myśliwiec, trafności 
swych strzałów. Wacław nic nie pokazał po sobie, ale w nim burza zawrzała. Burza ta 
grzmiała na dnie tylko jego serca. Cesię gniewała nieczułość młodzieńca: podwajała rzutów 
oka, dwuznacznych słówek, przedłużała godziny nauki, ale wszystko nadaremnie.
   W oczach ludzi traktowała go Cesia jak hrabianka sługę: nie spoglądała nawet na niego, 
nie powiedziała mu grzecznego wyrazu, nie uśmiechnęła się nigdy, raziła często jeszcze 
gorzkimi przycinki, a przed ojcem i matką szydersko odzywała się o nim. Nikt się też niczego 
z tej strony nie domyślał.
   Ale co się działo w duszy Wacława, Bóg tylko jeden wiedział, a on drugi.
   Ku wieczorowi tłumnie zaczęli się zjeżdżać goście. Wacław dla pospolitszych, Sylwan dla 
nieco dostojniejszych, dla najstarszych i najwięcej znaczących hrabia stali z powitaniem, 
starając się ich wprowadzić, umie- ścić, poznajomić, jeśli było potrzeba, i połączyć z 
towarzystwem.
   Mówiliśmy już, jak rozmaitego stanu, wieku i położenia towarzyskiego ludzie napływali 
w tym dniu uroczystym do Denderowa. W tym roku św. August był jeszcze świetniejszym niż 
kiedy. Hrabiowskie i książęce mitry, szlacheckie łysiny i wąsy w ogromnej zjechały się 
liczbie; nie brakło ani tancerzy, ani tancerek, ani graczy do diabła, ani preferansistów, ani 
gadułów, ani żadnego z tych żywiołów, które stanowią zabawę naszą na prowincji.
   Nie wiem, czyście kiedy uważali, jak u nas dobitnie dzieli się każde liczniejsze 
społeczeństwo; nie stan tu, nie godność, ale osobiste usposobienia kierują tym 
powinowactwem wyborowym. Po godzinie szumnego natłoku, jak w płynie jednym 
zmieszane różne ingrediencje, poczynają osiadać warstwami ludzie z sobą pokrewni 
namiętnością. Naprzód kształcą się gronka nieliczne polityków, gadułów, gadułów-
gospodarzy z ludzi, co nie chcą lub nie mogą czym innym się zająć i językiem płacą za 
gościnę. Jest to klasa najcięższa i najpierwsza osiada na spodzie towarzystwa. Dalej skupiają 
się młodzi ludzie, zmierzywszy się wprzód dobrze oczyma, i wkrótce od wstępu o koniach, o 
dziewczętach, grze i hulance, przełamią się w nowe klasyfikacje, rozdzielając na stoły 
zielone, za krzesła kobiet, do fajkami, do stajni, do kielicha. I tu uważać tylko, kto o 
kobietach nie mówił, pewnie przy nich zostanie; kto o kartach nie wspomniał, za nimi się 
pociągnie; kto kieliszka nie zdawał się wyglądać i poczyna od: „nie piję”, ten najdłużej mu 
dotrzyma.
   Nim zabrzmi muzyka, już preferansowi nie tracąc czasu siadają do stołów, z godną lepszej 
sprawy gorliwością i zapałem niedorównanym. Za ich przykładem idą ryzykowniejsi 
diabełkowicze, z których każdy przywiózł w bocznej kieszeni od fraka jakie tysiąc rubli na 
pastwę szatana, tysiąc rubli, których by nie dał umierającemu z głodu.
   Ale otóż poloneza zagrali: ten taniec poważny jak pochód wojenny, jak procesja, a wesół 
jak stare czasy, rozpoczyna się. Młodzież wydziela się z łona różnych chwilowych 
powinowactw, by w sali tańców pozostać. Starzy, co za młodych uchodzić by radzi, pierwsi 
tu stają i dokazują tym mocniej, im silniej bolą ich zromatyzmowane nogi; żaden młokos 
świeżo ze szkół puszczony nie dorówna skocznością szpakowaciejącym tancerzom.
   Po wieczerzy nareszcie skłonni do kielicha kryją się w kątek, by na pamiątkę Sasów i 
lepszych czasów upić się przyzwoicie, to jest tak, żeby przy swej sile dosiąść bryczki lub 
powozu i nie powalać kanap ani posadzek, co się nie zawsze udaje, bo miarkę przebrać łatwo.
   Wśród tego tłumu gdzie wybór ludzi? — Ja nie wiem. Szukam go wszędzie, mijając 
wszakże stoliki kartowe, bo to nie wybór, ale wybiorki tylko być mogą; szukam i kręcę się na 
próżno. Rozmowy zwiastują dziwną czczość umysłową, straszną, bolesną: są to plotki 
polityczne dowodzące, że ci panowie od arendarzy swych uczą się jeszcze dyplomacji; są to 
plotki gospodarskie dowodzące, że gospodarstwo u nas rutyną bezmyślną i chybił-trafił 
pociesznym; są to plotki towarzyskie, objawiające brak serca często, częściej brak zupełny 
głowy. A co za sądy o przeszłości, jakie teraźniejszości pojęcie, jakie rzuty oka na przyszłość: 
Boże zmiłuj się nad nimi! Dwóch czy trzech szepcze, czego nie śmie powiedzieć wobec 
tłumu, boby ich zakrzyczano, a ten szept kilku, nie słyszany, nie słuchany, jest jedynym 
głosem godnym uwagi.
   Takie to właśnie, o jakim tu mowa, było towarzystwo w Denderowie. Wielkie salony 
jaśniały oświecone a giorno, kwiaty, zapachy, muzyka, stroje, gwar, uścis- ków  bez końca, 
grzeczności do znudzenia, komplementów fury, witania aż do wilgoci posunięte, pocałunki 
czerwieniące twarze, westchnienia gaszące światła, a wśród tego wszystkiego w ciemnym 
przedpokoju, na opuszczonej kanapce, w kątku, ze złożonymi na krzyż rękoma, z głową na 
piersi spuszczoną, jeden biedny, osamotniony człowiek. Pokój to przechodni i pusty; w nim 
Wacław czeka rozkazów hrabiego.
   Cesia przesuwa się w różowej krepowej sukni, z bukietem w ręku, przez półcień 
czarowny, witając uśmiechem swoję twarzyczkę w zwierciadle. Wacław zobaczył ją, poruszył 
się z miejsca, ona się zlękła. — A! — krzyknęła — a! to pan! Odwróciła się. Nadto może była 
ubraną, by mogła spojrzeć na niego; szła dalej, a z nią myśl jakaś, i jakby coś zamierzając, w 
pół drogi zwolniła kroku, rzucając na niego długie, długie wejrzenie, które go przeszyło. 
Potem, wyjmując z ust gałązkę rezedy, upuściła ją, niby gubiąc po drodze.
   Wyszła; nie było nikogo. Wacław sądził, że już daleko od drzwi odbiegła, rzucił się i 
podjął tę gałązkę rezedy, jak złodziej, jak zbójca chwytając tę zdobycz... Jakże się przeląkł, 
jak pobladł, gdy podnosząc głowę, ujrzał ją czatującą za drzwiami i śledzącą skutków swego 
podstępu. Ledwie podchwycił tę nieszczęśliwą rezedy gałązkę, gdy Cesia uradowana, 
zwycięska, ani już spojrzawszy na niego nawet, uszła do salonu lekka i wesoła... Było to 
pierwsze jej zwycięstwo: wiedziała, że ją kochał, wiedziała, że rozkochać mogła.
   Wacław pozostał wpół zabity, gniewny na siebie, że nie przewidział podstępu, 
zrozpaczony, że się wydał, szalejąc w głowie, jak się z tego wytłumaczyć, wykłamać potrafi.
   — A! — rzekł z bijącym sercem — kłammy, gdy kłamać potrzeba, gdyśmy w świecie 
fałszu; powiem jej, jeżeli się spyta, żem sądził, iż zgubiła co od stroju, pierścionek, 
bransoletkę, a gdy się spyta o rezedę, nie przyznam się, o! nie przyznam się, że ją noszę na 
sercu... Nigdy, nigdy o tym wiedzieć nie będzie, co czują!...
   Niestety! fałszywy to był, choć poczciwy rachunek. Cesia, jako kobieta przebiegła, starsza 
głową i przeczuciem niżeli doświadczeniem, wiedziała, co widziała, a klęczący, chwytający 
gałązkę zgubioną Wacław wyspowiadał się zbyt szczerze, by mógł przed nią resztę utaić.
   W salonach oświeconych snuły się czarowne postacie niewieście, a jak królowa balu 
rozsiadła się w krześle poważnie niegdyś piękna, dziś tylko majestatyczna hrabina 
Czeremowa w aksamitnej z koronkami sukni, w toku z piórem na głowie, w łańcuchu złotym 
na piersiach aż pod brodę podsznurowanych, z lornetką w ręku i z tą minką pogardliwą, 
szyderską razem i dumną, która ma oznaczać panią najwyższego tonu, a dziś przystała 
doskonale strojnym tylko kucharkom i wyszłym za generałów pomywaczkom.
   Obok niej piękna jeszcze pani hrabina Denderowa, melancholijnie wsparta na białym ręku 
prześlicznych kształtów, wodziła wzrokiem przyćmionym umyślnie po sali, przymilając się i 
wdzięcząc do wszystkich, nie szczędząc słodkich słówek i niby nie słuchając a słysząc, co jej 
szeptał pan Powała, były rotmistrz gwardii, słuszny i potężnych ramion mężczyzna, z wąsem 
lśniącym i okiem czarnym.
   Dalej rzędem już piękne siedziały panienki, a na ich czele weselsza niż kiedy Cesia. Było 
to przystojne, choć niepiękne, ściśle biorąc, dziewczę, kształtnych rysów, w których choć 
charakteru i żywota brakło, było przecie jakieś niespokojne zajęcie; oczu małych, 
świegotliwych, ruchawych, noska małego i ładnego, kibici zręcznej, postawy wyuczenie 
dumnej, którą wzięła po babce i ojcu. Twarzyczkę jej pokrywała sentymentalna może, a 
niechybnie chorobliwa bladość.
   Sylwan w czarnym fraku, białych rękawiczkach obcisłych niezwyczajnie, w 
werniksowanych bucikach, z lornetką w ręku, gdyż od dawna miał zły wzrok a dobrą ochotę 
noszenia szkiełka, perorował już wśród salonu o równości stanów i kwestii socjalnej. Słuchali 
go jedni z dwuznacznym uśmiechem, drudzy z zagawronieniem, inni z podziwem, jako 
geniusza mierząc ciekawą duszą. Szczęśliwy to kraj, gdzie dość kilka słów cudzych, a 
szumnych, a jaskrawych, by zyskać opinią wielkiego człowieka, najpochlebniejsze przyjęcie i 
najgorętsze współczucia oznaki. Często nie trzeba więcej, tylko mówić tak, aby nas nie 
rozumiano, i słowy ogromnymi, a odur, którego doznają, biorą wszyscy za działanie geniuszu. 
Dość być nie takim jak wszyscy, żeby zostać znakomitym.
   Hrabia z podniesioną głową, choć czoło jego myśl jakaś chmurzyła, z kolei jako pilny 
gospodarz domu obchodził towarzystwo swoje i jednych klepiąc po ramieniu, drugich po 
brzuchu, tych całując, tamtych ściskając, innych witając tylko uśmiechem, poruszeniem 
głowy, poufałym podaniem ręki, częstował wedle stanu i smaku każdego. Co to tam było 
odcieni w jego mowie: pan, waćpan dobrodziej, asindziej, kochany pan, pan dobrodziej, 
serce, kochanie i spieszczone imiona leciały dobrane do barwy osób z łatwością i trafnością 
zadziwiającą.
   Pomimo że powinien był cieszyć się z natłoku gości, Zygmunt August Dendera ciężko 
tego dnia pracował; dowodził tego kroplisty pot na czole, wejrzenia niespokojne, zamyślenia 
chwilowe. Wśród swej pielgrzymki od stolika do stolika, od krzesła do krzesła, jakaś myśl 
żywo go kolnęła i skierował się nagle z uszanowaniem dobrze odcechowanym ku matce swej 
żony, która, jak na tronie siedząc w swym fotelu, zażywała białymi paluszkami tabakę ze 
złotej kameryzowanej, z portretem nieboszczyka męża (w stroju szambelańskim dworu 
austriackiego) tabakiereczki. Trzeba było widzieć Zygmunta Augusta, jak się zniżył, jak 
spłaszczył, jak rzewnie uśmiechnął, całując jej rączkę podaną sobie dosyć niechętnie. 
Dostrzegł był bowiem już przy powitaniu złego humoru matki, skierowanego ku sobie, a teraz 
postanowił się przekonać, czy to było tylko skutkiem znużenia, zmęczenia, głodu, spazmu, 
chwilowym kaprysem lub opierało się na trwalszych jakich pobudkach. Zachmurzenie dość 
widoczne, nawet wobec sta osób trwające, utwierdzało go w domysłach, że hrabina z czymś 
przyjechać musiała. Jakoż po przyklęknieniu, po czułych komplementach mamie 
dobrodziejce, załamaniu rąk patetycznym i odegraniu pantomimy wyrazistej dla salonu, na co 
wszystko uśmiechem tylko zimnym i kwaskowatym odpowiedziała hrabina Czeremowa — 
Dendera widząc, że nie wymoże pochlebstwy ani słówka milszego, odszedł z pociechą, że 
scenę dla parteru odegrał wybornie, ale w duchu zgryziony i przeklinając nieznośną babę.
   Od matki pobiegł do żony z atencją młodego małżonka, z nadskakiwaniem zakochanego, 
chcąc pokazać światu, jak swego anioła kochał. Tu żona mu nie uchybiła: jej uśmiech, 
wdzięczne podanie ręki, wejrzenie słodkie, wszystko patrzących upewnić mogło, że 
najwspanialsza harmonia panowała między małżeństwem, któremu dotąd przyświecał jeszcze 
księżyc miodowy.
   Od żony, przechadzając się po salonie, dostał się hrabia do syna, powtórzyć z nim zwykłą 
scenę o reformach socjalnych. Zastał Sylwana w zapale dowodzącego, że przyszłe pokolenie 
musi się zamknąć w falansterach (nic mniej) i że jajami jednego falansteru, wedle rachunku 
Fouriera, zapłaci dług Anglii z największą łat- wością. Wprawdzie jakiś szlachcic zarzucił 
mu, że na tyle jaj nawet pod Wielkanocne Święta nie znajdą kupców falansterianie, ale 
niemniej Sylwan naburczawszy na szlachcica, który tak mizernych szukał opozycji środków, 
pozostał przy jajach i falansterze. Ojciec się zbliżył — był to znak zwykłego boju. Potrzeba 
było słuchać, jak czule, jak zręcznie ojciec dopomagał synowi do objawienia swych 
transcendentalnych pojęć o reformie społecznej, popisując się dla większego kontrastu ze 
swoją dumką arystokratyczną i rasowym uporem.
   — Świat — mówił Sylwan w zapale — dąży do doskonałości i dojdzie do niej.
   — Ale pozwólże...
   — Proszę mnie wysłuchać; wiek nasz jest wiekiem postępów: zniknie ubóstwo, znikną 
plagi, jak wojna i mory, człowiek musi być szczęśliwym.
   — Co? w komunizmie?
   — Nie wyrokuję o formie, jaką przybierze przyszłość; są to zarysy tylko, może 
niedoskonałe, objawiające silne pragnienie ludzkości.
   — I chcesz mnie przekonać, że potraficie wszystko i wszystkich zniwelować i zrównać?
   — Najzupełniej! znikną klasy i kasty, których egzystencją i tak już podkopało 
rozumowanie.
   — Stój! stój! to nie dla mnie, ja pozostanę, czym byłem. Nazwij mnie sobie jak zechcesz, 
uparcie wierzyć muszę w nierówność ludzi, w coś odrębnego w klasach wybranych. Nie 
mogę się zaprzeć dla jakichś tam marzeń tradycji wieków, bytu własnego, drogich mi 
pamiątek mojego rodu i pochodzenia, i wszystkiego co w puściznie odziedziczyłem po 
przodkach.
   Sylwan ruszył tylko ramionami i komedia w ten sposób ciągnęła się dalej: ojciec 
sprzeczką pobudzał syna, podnosił go i stawiał w świetle; syn dźwigał ojca, nie szczędząc mu 
kontrastów; oba razem radzi byli z sie- bie, bo ludzie mówili: — Jednakże to młody hrabia nie 
darmo jeździł za granicę, głowa tęga! — A drudzy: — Stary to pan całą gębą!
   Trzeba wiedzieć, że u nas za „tęgą głowę” uchodzi, kto śmiało bredzi, a za pana, kto o 
swej procedencji gardłuje.
   Wreszcie rzuciwszy syna wśród grona pilnych słuchaczy, Zygmunt August odszedł ku 
gościom i spotkał nagle między nimi znajomego nam Jacka Kurdesza, który dość 
przepłoszony i obcy błądził w tym tłumie jak widmo, ze swą wygoloną głową, konfederatką 
na szabelce, w kontuszu na wyloty, żupanie atłasowym, pasie lamowym i wąsem jak mleko 
białym.
   — A! kochanego rotmistrza!
   — Nóżki całuję jaśnie wielmożnego hrabiego — odparł szlachcic, schylając się — nóżki 
całuję. Pozwolisz mi, jaśnie wielmożny panie, złożyć sobie najszczersze, z powodu tego dnia 
uroczystego, życzenia i podziękować za ten honor, jaki mojemu ubogiemu domkowi uczynił 
syn jaśnie wielmożnego pana, nawiedzając szlachcica w jego chacie.
   Dendera nadzwyczaj serdecznie wyściskał rotmistrza, który go wciąż w ramię całował i 
niemal za kolana chwytał; potem uprowadziwszy go trochę na bok, rzekł:
   — A co? nie potrzebujesz czasem swojego kapitaliku?
   — Jeszczeż to do terminu daleko, jaśnie wielmożny panie — rzekł szlachcic, nie dając 
poznać po sobie intencji.
   — Ale ja potrzebowałbym wiedzieć wcześnie, sumka nieszpetna, rotmistrzu!
   — E! o tym potem — odparł szlachcic pokornie — nie mieszajmy jubilacji dnia tego tak 
uroczystego rozmową o interesach. Jaśnie wielmożny pan pozwolisz to odłożyć do 
powolniejszej chwili.
   — A! jak chcesz — rzekł hrabia grzecznie, trochę jednak zmieszany, bo się spodziewał 
wedle zwyczaju innej wcale odpowiedzi i prośby, ażeby kapitał zatrzymał jak najdłużej. 
Kolnęło go to odłożenie niemiło, a czoło jeszcze się posępniej zachmurzyło.
   — Jakże tam gospodarstwo? — spytał, chcąc szlachcica rozruszać.
   — At, małe dziedzictwo, wielkie kalectwo, jaśnie wielmożny panie, wlecze się to jakoś.
   — Zebrałeś już żyto?
   — O! nie jeszcze, a tu kalendarz deszcz prorokuje.
   — Ja mam już kilka tysięcy w kopach, ale jeszcze na polu.
   . — I ja niewiele schwyciłem do stodoły.
   — No! a w domu tam jak? Bogu dzięki, córeczka zdrowa?
   — Do nóg upadam za pamięć.
   — Dobra, słyszę, gosposia. Sylwan nie mógł się odchwalić podwieczorku...
   Stary pogładził się po łysinie i uśmiechnął mile. Hrabia kończył:
   — A śliczna, słyszę, panienka!
   — Niczego, jaśnie wielmożny panie, ale zwyczajnie wieśniaczka.
   — Daj Boże pociechę!
   I hrabia uprzejmie objąwszy radosnego rotmistrza, oddalił się od niego, odwołany przez 
kogoś. Szlachcic poszedł do gawędujących w kątku podtuptanych gospodarzy, przysiadł na 
rożku kanapy i cum debita reverentia dla tak znakomitej kompanii nudził się i ziewał, starając 
mieć minę na wszelki wypadek uśmiechnioną.
   Tymczasem rozpoczęły się tańce, które ostatecznie podzieliły towarzystwo na warstwy 
odrębne. Sylwan kierował nimi, zapalczywie lubiąc skoki i naturalnie rej wodząc jako w 
domu. Matka jego, także namiętna tancerka, nie ustępowała mu w ochocie i niezmordowa- 
niu, a rotmistrz Powała nieodstępnie jej pilnował, tak że to nawet trochę w oczy bić 
zaczynało, i stara hrabina szepnęła córce, aby te partie fixe starała się urozmaicić dla oka 
ludzkiego.
   Postanowionym było w programie dnia tego, że wśród spoczynku po tańcach chwilę miała 
zająć muzyka: hrabianka Cecylia śpiewać miała cavatinę Belliniego, a towarzyszyć jej miał 
Wacław. Hrabia, trochę dumny talentem wychowańca, chciał także, by się i on popisał z 
jakim solo na fortepianie, czemu, choć się bardzo sprzeciwiał i opierał muzyk, nie mogąc 
wymówić, posłusznym być musiał.
   Po polskim, kontredansie, walcu i mazurze wywołano z ciemnego kątka Wacława i 
kazano mu towarzyszyć Cecylii do śpiewu. Biedny chłopiec, jakkolwiek powtarzał 
nieskończoną liczbę razy tę nieszczęsną cava-tinę, zmieszany dziś świeżym 
skompromitowaniem swoim wobec Cecylii, smutny, wymierzonymi ze wszech stron na siebie 
oczyma zbity z tropu, przywiódł śpiewaczkę do niecierpliwości, to spiesząc, to zwalniając 
takt w miarę, jak krew żywiej, to powolniej w nim grała. Surowe spojrzenie naprzód, ostre 
słowo przy końcu, które pokryły szumne oklaski i powinszowania wszystkich (mogłoż być 
inaczej?) ledwie mu z oczu łez nie wycisnęły.
   Ale potrzeba było grać. Hrabia, jakkolwiek posępny, trzymał się planu swojego i 
zapowiedział wielkim głosem popis swojego wychowańca. Cóż było robić? — grać musiał.
   Ale co zagrać temu roztargnionemu tłumowi, którego połowa niecierpliwiła się, 
wyglądając dalszych tańców, a druga ani myślała o muzyce? Dla tak nie usposobionych 
słuchaczy potrzeba było, wzorem innych popisujących się, wybrać coś szumnego, mechanizm 
tylko zadziwiający wykazującego, zagłuszyć, zatrząść, zadziwić. On nic nie grał z tych 
wystawnych błyskotek, z tych sztuczek jaskrawych, które są jak żywo iluminowane kramne 
obrazki, bez myśli, bez kształtu, bez czucia, ale biją w oczy. Zaczął poważny pierwszy 
koncert Chopina i grał go przepysznie; ale któż go zrozumiał? kto słuchał?
   Kilka oklasków z litości i z radości, że dokończył przecie, powinszowania hrabiemu całą 
były nagrodą wielkiego wysiłku, wzruszenia, strachu i znużenia; potem Wacław wybiegł co 
prędzej do ogrodu sam jeden i usiadł na ławce pod gankiem, oddychając ciężko, patrząc w 
oświecone rzęsisto okna salonu i uciskając bijące, rozkołysane serce.
   W salonach już się rozpoczął kontredans, a Cecylia obejrzawszy się ledwie pochmurno za 
odchodzącym Wacławem, ujrzawszy go, jak szybko uciekał w drzwiach od ogrodu, ruszyła 
lekko ramionami. Sylwan komuś chwalącemu przed nim talent Wacława odparł zimno:
   — Tak! tak! coś z tego być może! chociaż kto jak ja słyszał Thalberga, Liszta i Henselta, 
trzy najpotężniejsze talenta egzekucyjne, smakować w takiej mierności nie może. Dla was i to 
dobre!
   To słówko głośno rzucone zabiło Wacława w opinii wszystkich małp, co za wyrocznię 
nieodwołalną mają człowieka, który z zagranicy powrócił i nie ważą się sądzić ani własnym 
rozumem, ani własnym uczuciem wobec cudzoziemskiego, zagranicznego zdania.
   Gdy się to dzieje, hrabia ciągle obchodzi swych gości, uśmiecha się, rozmawia, słucha, 
szafuje grzecznościami; wtem mrugnienie znaczące hrabiny Czeremowej, która powstała ze 
swego miejsca, wywołało go do drugiego pokoju. Poważnym krokiem sunęła się hrabina do 
gabinetu, z góry patrząc na ustępujące przed nią z uszanowaniem tłumy i nisko jej 
kłaniających się gości.
   Weszli oboje do gabinetu oświeconego tylko lampą alabastrową, w którym tym 
bezpieczniej było od natrętów, że obok tańcowano. Drzwi do sali stały otworem: każdego 
wchodzącego zobaczyć można było łatwo, a drugiego wnijścia nie miał gabinet. Chwilę 
chodziła pani hrabina poważnie milcząca, jakby się przygotowywała, zażywając tabaczkę; 
potem niby po namyśle, odezwała się, obracając z wolna do zagryzającego już niecierpliwie 
usta Dendery:
   — Darujesz mi, hrabio, że w takim dniu muszę serio rozpocząć rozmowę, ale mi jutro 
jechać wypada, jesteś i będziesz zapewne zajęty, nie zabierze nam to czasu wiele...
   — Jestem do usług hrabinej — odparł sucho.
   — A więc możemy, choć temu nierada jestem, możemy i musimy się rozmówić; może ci 
to nieprzyjemnym być może.
   — Słucham, co się pani podoba — pochwycił hrabia, dumnie się prostując.
   — Hrabio — rzekła powolnie cedząc i patrząc mu w oczy — jest rzeczą niezawodną, że 
źle bardzo stoisz w interesach; pomówmy o tym szczerze i otwarcie.
   — Ja! źle w interesach! — oburzył się hrabia i rozśmiał zmuszonym śmiechem — któż to 
pani hrabinie zwiastował?
   — Kto? jest to już nawet głosem powszechnym.
   — Gdzie?
   — Wszędzie prawie; wiedzą o tym i mówią wszyscy.
   — O tym, zdaje mi się, ja bym wiedzieć powinien najlepiej — odfuknął hrabia, 
przechodząc nagle z tonu poszanowania do wyzwolonego i swobodnego, który już się 
zamienia na szyderski.
   — Właśnie od hrabiego chciałabym się o tym prawdy dowiedzieć.
   — Nie widzę potrzeby ani miejsca, ani pory do zdawania pani rachunków — rzekł hrabia 
sucho; — zresztą, pozwolisz się pani hrabina spytać nazwajem, jakim prawem chcesz mnie 
słuchać liczby z mojego majątku?
   Mojego dodał dobitniej, z przyciskiem.
   Hrabina głosem, tonem i mową zięcia dotknięta była do żywego. Brak uszanowania, 
jakiego dotąd nie doświadczyła od niego, boleśnie ją obszedł; zarumieniona, oddychając 
żywo, odparła, podnosząc głowę po królewsku:
   — Mości panie! majątek ten jest razem majątkiem mojej córki.
   — Chyba wnuków, chcesz pani raczej powiedzieć?
   — Przecież klucz Samodoły wziąłeś pan po Eugenii.
   — Tak! — zaśmiał się hrabia szydersko — czterysta dusz z czterykroć sto tysięcy długu, 
gdy dusza tam niewarta i pięciudziesiąt dukatów!
   Hrabiną przez chwilę mówić nie mogła, tak się rozgniewała; machnęła tylko ręką i chciała 
powrócić do salonu, ale się zawróciła jeszcze.
   — To kłamstwo! to kłamstwo! — zawołała przerywanym głosem — klucz Samodoły, 
przeznaczony dla córki, był tylko obciążony długiem bankowym przez śp. męża mojego.
   — A deportata pani, od których płacimy procent?
   — Drugi rok jak go już nie odbieram — żywo przerwała hrabina.
   Zygmunt August zamilkł i odparł niechętnie:
   — To zapłacę, ale mnie pani nie będziesz słuchać rachunku, bo nie ma prawdziwie z 
czego.
   — Czy tak już mówisz do matki swej żony? — spytała ze wzrastającym gniewem hrabina.
   — Nie mówię w tej chwili do matki mej żony, ale do rachmistrza, który mnie chce liczby 
słuchać, prawa do tego nie mając, bo mi nic nie powierzył.
   — Mości panie!
   — Tak, pani hrabino! — Mniejsza o to, mniejsza o to — zawołała stara, płonąc 
niecierpliwością i na twarz rozognioną wiejąc chustką — mniejsza o to: przyszedł czas może i 
innej liczby wysłuchać waćpana... Moja córka nie jest z nim szczęśliwą!
   — Któż to pani zwiastował?
   — Dość jest własnych oczu, by to zobaczyć.
   — Życzyłbym spytać lepiej hrabinej i z własnych o tym nie sądzić domysłów, a mnie 
także wybadać, czy z nią jestem szczęśliwy.
   — Z tym aniołem! — wykrzyknęła matka łamiąc ręce; ale wnet pomiarkowała się, że gest 
ten może być widać z salonu, i poczęła znowu powiewać chusteczką, usiłując przybrać 
powierzchowność spokojną.
   — O aniele i jego skrzydłach, które go czasem za daleko unoszą, radziłbym mnie 
wybadać! — powtórzył hrabia szydząc gniewnie.
   — Jesteś pan potworą! — rzuciła hrabina ze złością niepohamowaną — potworą 
niegodną, by cię ziemia nosiła!
   — Ch?re comtesse, on commence ? nous observer! — odpowiedział zimno hrabia — nous 
ferons bien de passer au salon.
   To mówiąc podał jej rękę wdzięcznie się pochylając, a że był u drzwi samych, musiała ją 
przyjąć i tak z niezmiernymi pokłonami, uśmiechami, komplementami i synowskim 
poszanowaniem odprowadził ją buchającą gniewem, a wywdzięczoną na pozór, do 
porzuconego przed chwilą krzesła.
   W kwadrans potem pod pozorem bólu głowy pani hrabina Czeremowa odeszła do swych 
pokojów, pontyfikalnie znowu przez niego odprowadzana aż do drzwi. Ból głowy! Ileż to ten 
ból głowy nie pokrywa dramatów kończących się nim i rozpoczynających, ile tajemnie, ile 
grzechów! Co to za skarb drogi niewidoczna choroba, którą wziąć można i zrzucić z siebie, 
ile razy potrzeba!
   Zaledwie powrócił do salonu, rzekłbyś, że to był dzień feralny: służący szepnął na ucho 
hrabiemu, że w bocznym pokoju czeka na niego z pilnym interesem Smoliński. Złą to jest 
prawie zawsze wróżbą, gdy kto do kogo przychodzi z papierem w ręku; rzadko papier 
zwiastuje dobrą nowinę, bo dobra wieści w życiu człowieka nieliczne, najczęściej ta karta 
tajemnicza niesie kłopoty, frasunki, przypadek, nieszczęście, zawikłanie jakieś, jeśli nie cios 
nieuleczony.
   Hrabia postrzegłszy Smolińskiego, który go w tym dniu i godzinie tak pilnie wzywał, 
stojącego z papierem w ręku, pobladł i prawie gniewnie zawołał:
   — Przecież wiesz, jak dziś jestem zajęty; mogłeś z tym poczekać do jutra rana.
   — Ani godziny! — rzekł Smoliński posępnie.
   — Cóż to jest?
   — A cóż ma być: naturalnie nieszczęście.
   Hrabia zadrżał i stracił gniew i przytomność. Jeszcze nie wiedząc, co go czekało, chwycił 
się za głowę i upadł na krzesło.
   — Mówże prędko, mów!
   — Abramson...
   — Abramson zbankrutował i mój załóg przepadł!
   — Tak jest.
   — To być nie może.
   — Urzędowe oznajmienie i sekwestr na klucz Słomnicki.
   Dendera nie rzekł ni słowa, tylko spojrzał w czarne okna i zamilkł jak ściana: usta mu 
zapadły, zacisnęły się, czoło pofałdowało; zestarzał w mgnieniu oka.
   — Co mam robić? — spytał Smoliński.
   — Co sobie chcesz.
   — Pozwoli pan hrabia choć po czasie przypomnieć sobie, że zawsze byłem tym załogom 
przeciwny, że zawsze mówiłem...
   Ale hrabia w myślach zatopiony nie słuchał.
   Smoliński ze zwykłą swoją bezczelnością wmawiał mu fałsz; jego bowiem zręcznej 
insynuacji winien był Abramson, że mu dano załóg, od którego płacił po dukacie z duszy 
hrabiemu, a po trzy złote Smolińskiemu. Teraz, gdy Abramson zbankrutował, Smoliński 
obawiał się przypomnienia, że często słówko za nim rzucił, i uprzedzał wymówki, zapierając 
się przeszłości. Trzysta dusz przepadło za sześć tysięcy złotych zapłaconych z góry hrabiemu 
i tysiąc danych do kieszeni plenipotenta. Żyd ze skarbu kilkadziesiąt tysięcy rubli 
chwyciwszy, uciekł do Brodów.
   — Co mam robić? — powtórzył, z ukosa spoglądając na hrabiego Smoliński.
   — Idź, kpie, i powieś się na gałęzi — odburknął, nagle wstając Dendera i nie rzekłszy 
słowa więcej, wyszedł do salonów, otarłszy tylko czoło, a usiłując przybrać postawę wesołą i 
spokojną.
   Kto by go zobaczył wchodzącego do rzęsisto oświeconego pokoju tańców, nigdy by się 
nie domyślił, niósł z sobą tajemnicę tak wielkiej wagi, od której mógł los całej jego rodziny 
zależeć. Uśmiechający się znowu, ledwie trochę bledszy, spotkawszy u drzwi prawie Jacka 
Kurdesza, wziął go zaraz na bok.
   — Wiesz, kochany rotmistrzu — rzekł — trafia mi się doskonała spekulacja; nie chcesz 
być ze mną do spółki?
   — Cóż to takiego? jeśli wolno spytać się hrabiego.
   — Wyborna! doskonała i pewna spekulacyjka! podradzik pełen nadziei! sto na sto! Masz 
dwadzieścia tysięcy do spółki?
   — Gdzie bym ja mógł mieć taką sumę gotówką? — odparł pan Jacek, nie zmieszawszy 
się natarczywością i już jakby podejrzewający cokolwiek. — Czy to nam, szlachcie, trzymać 
takie kapitały w szkatułce?
   — Szkoda! Mógłbyś łatwo ledwie nie grosz na groszu zarobić.
   — Szkoda! ale...
   — A nie wiesz tak jakiego uczciwego człowieka z zapasem?
   — Panu hrabiemu nietrudno będzie o tak małą sumkę.
   — Ale bo tu wszystko na pośpiechu: czas ucieka, Żydzi godzą.
   — Wszak pan rotmistrz Powała podobno pięćdziesiąt tysięcy pozawczoraj gotówką 
odebrał od brata i właśnie go kwitował, gdy byłem w powiatowym mieście.
   — Masz rację, wezmę u niego.
   I hrabia posunął się dalej. Żona jego właśnie tańcowała z panem eks-rotmistrzem, który 
był w tak różowym humorze, widząc się bliskim osiągnięcia serca jaśnie wielmożnej hrabinej, 
nie byłby rodzonego ojca oddał dla niej, dla pochwalenia się potem między kolegami 
dawnymi tak umitrowaną zdobyczą. Hrabia w intermediach tańcu klapnął go po ramieniu 
przyjacielsko.
   — Słówko! — rzekł z uśmiechem.
   — Co każesz, hrabio? — uśmiechając się sympatycznie zawołał rotmistrz.
   — Kieliszek starego wina.
   — Cela n’est pas de refus.
   — A zatem po kontredansie.
   — Właśnie go kończymy.
   I ujęli się pod ręce, a pan Powała śmiał się z łatwowierności męża, a hrabia śmiał się 
zawczasu z rotmistrza, widząc go w usposobieniu takim, że niczego by odmówić nie potrafił.
   Weszli do pokoju, w którym był stół pokryty butelkami; hrabia spod obrusa dobył 
zapleśniałą bańkę wę- grzyna, samym swym kształtem nie do dzisiejszych należącą czasów.
   — Vous m’en direz des nouvelles — rzekł mrugając.
   — Tokaj stary.
   — Stary, ośmdziesiątletni tokaj, zobaczysz.
   — Zdrowie solenizanta!
   — Dziękuję ci, rotmistrzu! — dodał żywo z wesołą twarzą i śmiechem dobrodusznym — 
nie wszyscy mi jednak, jak ty, dziś winszują.
   — A! są co lepiej to może umieją, ale pewnie nie tak szczerze.
   — Cha! cha! Różnie się trafia! Miałem dziś właśnie jedno bardzo oryginalne 
powinszowanie.
   — A cóż to takiego, panie hrabio?
   — Wyobraź sobie, rotmistrzu, nieokrzesanego brusa, który przed rokiem na klęczkach 
wyprosiwszy sobie u mnie, żebym przyjął jego sumkę na procent, dziś obrał sobie dzień 
moich imienin, by mnie napaść o jej oddanie.
   — Mais c’est b?te!
   — C’est dbsurde! I złapał mnie naturalnie zupełnie niespodzianego, nie przygotowanego. 
Oburzony, kazałem natychmiast Smolińskiemu choćby u Żyda wziąć i zaraz tego miłego 
gościa uspokoić: tak mnie to poruszyło.
   — Cóż to za sumka? — spytał rotmistrz.
   — Une mis?re de 30 000 florins.
   — Chcesz, hrabio, to ci jutro przyszlę.
   — Alboż możesz mieć gotowe pieniądze? — spytał hrabia z dobrze udanym 
zadziwieniem i niedowierzaniem.
   Rotmistrz się uśmiechnął z niejaką dumą.
   — Jutro ci przyszlę, hrabio.
   — Twoje zdrowie, rotmistrzu. Bardzo dziękuję ci za uczynność... uwolnisz mnie od 
kłopotu... Jeszcze kieliszek...
   — Nie warto mówić o tym. Zagrano walca i pan Powała rozbijając się poleciał do 
hrabinej, a Zygmunt August powolniej za nim idąc, szeptał w duchu:
   — Mam trzydzieści tysięcy; jutro biorę pocztę i jadę z nimi do Żytkowa. Wyrobię się, 
muszę się wyrobić; główna rzecz była dostać na to pieniędzy. Biedne rotmistrzysko! jaki 
młody! a takie wąsy!
   I rozśmiał się po cichu.
   W przestankach tańca rozmawiano, a jak szerokie sale, jak różne twarze, jak niepodobni 
do siebie byli goście, tak dziwnie też niejednakie były rozmowy. Szczęściem leciały każda w 
inną stronę, nie spotykając się z sobą, nie odbijając o siebie.
   W tym samym gabinecie, w którym przed chwilą hrabia z matką swej żony tak przykrych 
kilkadziesiąt słów zamienili z sobą, z którego tak poruszeni odeszli, siedzieli teraz na kanapie: 
Sylwan palący cygaro i hrabia Walski, jak Sylwan wychowany za granicą, bogatszy od niego, 
koniarz także, młody jak on, jak on scudzoziemczały, ale mający nad nim te. wyższość, że 
bardzo będąc zepsuty, nie dognił jeszcze do serca. Powłoka w nim tylko przez zetknienie się 
ze zgnilizną zepsuta była, reszta miała jeszcze życie.
   Walski nie lubił Sylwana, Sylwan uważał za potrzebne mieć tak pokaźnego przyjaciela. 
Czyż raz potrzebujemy jak on przyjaciół, jak ozdobnych fraszek tylko, żeby się pochlubić 
nimi? Rzadko dobieramy ich dla serca, częściej dla oka. Chcemy mieć przyjaciela bogatego, 
pięknym zowiącego się imieniem, dobrze wychowanego, aby z niego o nas ludzie sądzili. 
Walski się nudził i chętnie przyjmował serdeczności Sylwana, choć z nim nie sympatyzował: 
już dla zabicia czasu, już przez angielską jakąś obojętną dumę. Sylwan też nadskakiwał mu w 
cztery oczy, żeby mieć prawo potem wobec stu osób mówić do niego: — mój Karolku! — i 
wziąwszy go pod rękę, szeptać i śmiać się.
   Gdy usiedli na ustroniu, a tak przecie, żeby cała młodzież widzieć mogła, że hrabia 
Sylwan z hrabią Karolem poufale coś szepcą (bo z sali do gabinetu przez drzwi otwarte widać 
było wszystko), przemknął się stary pan Jacek Kurdesz mimo drzwi i naturalnie hrabia Karol 
zapytał:
   — Cóż to za stara podgolona czupryna?
   — A! a! wyśmienity szlachciura, właśniem ci o nim miał mówić.
   — O nim?
   — O nim i nie o nim tylko, ale tak jak, bo o córce.
   — Ma i córkę? Jest tutaj?
   — Quelle idée! To sobie prościuchna dziewczyna, ale śliczna jak dzika róża.
   — Porównanie nie nowe, ale barwne — rzekł Karol puszczając dym półgębkiem do góry.
   — Wystaw sobie — kończył Sylwan — coś tak niewinnego, tak prostego, tak naiwnego, 
jakby w powieści, jakby nie na naszym świecie, gdzie dwunastoletnie dzieweczki już 
intrygować poczynają. Kibić trochę silna, ale kształtna bardzo, twarzyczka śliczna, uśmiech 
bardzo wdzięczny.
   — Oho! wpadasz w zapał, poetyzujesz; czyżbyś się miał w tej prościuchnej dzieweczce 
zakochać?
   — Zmiłujże się! zakochać! c’est beaucoup dire, ale myślę o czymś... 
   — Na przykład?
   — Myślę sobie zapracować na miłe wspomnienie.
   — Jakże to, hrabio?
   — Rozpocząć z nią romansik naprędce, bez konsekwencji.
   — Bez konsekwencji! — rozśmiał się Walski z dziw- nym wyrazem smutnego jakiegoś 
politowania. — A potem? — spytał.
   — Cóż potem? Nic.
   — Nie pojmuję takiego projektu, bez konsekwencji!
   — Jak to! cóż dziwnego? Piękna, młoda, oryginalna, bo dzika i prosta; zajmuje mnie, 
bawi. Jeżdżę, jesteśmy szczęśliwi, a potem się sobie rozstajemy, mając dosyć.
   — Jak to wybornie obmyślano! Pamiętaj tylko, kochany panie Sylwanie — 
protekcjonalnie dodał Walski — że ze starymi podgolonymi czuprynami kończą się podobne 
plany często na kobiercu, to jest: albo na batogach, albo u ołtarza.
   — Cha! cha! On mnie za kolana ściska, sam mi chciał córkę koniecznie pokazać.
   — Dzikie, jak widzę, masz wyobrażenie o ludziach. Sylwan się uśmiechnął z 
zarozumiałością młodzieńczą.
   — Spodziewam się — rzekł Walski — że to, coś powiedział, jest to tak sobie, żartem.
   — Nie, to projekt stanowczy, serio, bardzo serio.
   — Pozwólże, bym ci w porę przyszedł z radą.
   — Najchętniej, byłeś mi nie odradzał.
   — Powiem ci tylko proste, pewne, z doświadczenia wyciągnięte aksjoma.
   — Z doświadczenia własnego? — szydząc zapytał Sylwan.
   — Na ten raz z cudzego tylko może; zresztą z jakiegokolwiek bądź, to pewno, że z 
doświadczenia.
   — Słucham pilnie i posłusznie.
   — Radzę więc, a naprzód: nie wdawaj się nigdy w miłostki z projektem zerwania ich 
jutro; nie znasz siebie, nie znasz kobiet i nie możesz przewidzieć okoliczności. Nic 
łatwiejszego, jak zacząć, nic trudniejszego, jak skończyć i zerwać...
   Sylwan rozśmiał się po swojemu. — Jestem trochę starszy od ciebie — rzekł Karol — 
słyszałem o wielu podobnych przygodach, chociażem się w nie nie wdawał. Ja, jak wiesz, 
potrzebowałem dotąd atłasowej sukni, koronek i pachnideł, żebym się mógł zakochać; dla 
mnie ideał musiał być strojny, musiał być sfrancuziały, musiał być z mojego świata; nie 
poglądałem nawet na szlachcianki, bo czerwone ręce i ogorzała twarz...
   — Alboż myślisz, że moja tak wygląda! — zakrzyknął Sylwan — rączka jak z marmuru...
   — Tym gorzej! Słuchaj dalej. Słyszałem o niejednej podobnej przygodzie, zawsze się one 
smutnie kończą. W naszych salonach równa gra: te panie wiedzą doskonale i znają, z czym do 
nich przychodzim, nie rachują na nas więcej niż należy. Gdzie indziej, w sferze niższej, twoja 
miłość wywoła zaraz marzenia ślubu i dozgonnych węzłów. Gra nierówna: będziesz zdrajcą, 
a być zdrajcą zawsze nieciekawa. Miłość zaś kończąca się trywialnie, krzykliwie, 
wrzaskliwie, gorsząco, nic potem! parafiańszczyzna!
   — Ty bo, Karolu, myślisz, widzę, że ja nie mam sumienia, żebym uwiódł i porzucił, bez 
serca, bez...
   — A cóż? ożeniłbyś się?
   — Gdzież znowu! to rzecz inna; ale nie możnaż załagodzić i nagrodzić inaczej?
   — Nagrodzić zdradę, zawód taki i spękane serce, i życie?
   — Bierzesz to ze strony tragicznej, której zwykle podobne związki nie miewają. Mnie się 
zdaje, że to się dziś nigdzie tak już nie bierze. Frania moja musi dobrze wiedzieć z góry, że 
się z nią ożenić nie mogę.
   — That is the question; właśnie może myśleć przeciwnie.
   — No! no! dość tego! Jesteś widzę w humorze przeciwieństwa. — Przyznam ci się, że 
czupryna pana Kurdesza nie rokuje mi nic dobrego dla ciebie; a że za kolana ściska, to nic nie 
dowodzi; palnie cię potem batogami jak należy, rozciągnąwszy kilimek. Ma więcej dzieci? 
ma ona siostry?
   — Nie, jednym jedna.
   — To jeszcze gorzej!
   — I nie tak szlachcianka ubożuchna, jak ci się może wydawać. Smoliński mi mówił, że 
mają dwakroć sto tysięcy górą u mojego ojca; wioseczka krom tego bez długów i coś pewnie 
jeszcze w szkatułce.
   — Tym gorzej, a gorzej! — dodał Karol — nie radzę ci się w to wdawać, albo skończysz 
na ożenieniu, albo na awanturze.
   — Ba! nie takim głupi!
   — Wypadnie ci zostać podłym lub głupim, a wybór, przyznam się, niełatwy.
   — Na jakiegoż to moralistę napadłeś tego wieczora? — spytał Sylwan trochę zmieszany 
— musisz sam gdzieś być w tęgich obrotach, kiedy ci się na taką surowość względem mnie 
zebrało.
   Karol westchnął tylko i nic nie odpowiedział.
   Zygmunt August przysiadł do żony, korzystając z figury, do której w tej chwili 
pochwycono rotmistrza, nieodstępnego jej cavaliere servente.
   — Ma chérie! — rzekł z cicha.
   — Co każesz, Guciu? — spytała, przechylając się bardzo wdzięcznie pani hrabina, tak, 
żeby ruch jej wykazał pięknie utoczoną kibić.
   — Powiedz mi, proszę, co to jest twojej matce?
   — Mojej matce?! zdaje mi się, że ją głowa boli.
   — Nie wiesz nic! robiła mi dziwne zapytania, ledwie nie wymówki... — Tobie?! — z 
dobrze odegranym zdziwieniem spytała żona — est-ce possible?
   — Zdaje mi się — poważnie kończył Zygmunt August — że na te wymówki nie 
zasłużyłem.
   — Jakiegoż były rodzaju?
   — Różne i w ostatku i za ciebie.
   — Za mnie?! — mieszając się nieco sentymentalnym półgłosem odrzekła Eugenia — nie 
pojmuję tego.
   — Zdaje mi się, żem na nie nie zasłużył!
   — Czyżem kiedy dała poznać po sobie choćby najlżejsze nieukontentowanie?...
   — Miałaś czas poznać mnie i ocenić!
   — Mon cher, inutile de dire, que je n’y suis pour rien... Nie pojmuję nic...
   Małżonkowie czule uśmiechnęli się do siebie; w uśmiechu hrabiego była skryta 
niecierpliwość i gniew, w hrabinej jakaś obojętność, osłoniona rozczuleniem; patrzała już 
gdzie indziej.
   — Powiedz więc matce swojej...
   — Ale naturalnie... nie troszczże się o to...
   Wtem nadbiegł rotmistrz Powała, a hrabia z intencją umyślnie natychmiast wstał, spojrzał 
tylko na żonę i przemówiwszy coś do przybywającego, spiesznie się pod pozorem jakiegoś 
pilnego zajęcia oddalił.
   — A! jakiż głupi! jakiż głupi! — mówił w duchu rotmistrz.
   Hrabina z gniewem postrzegła to nagłe odejście; szybkie oddalenie wiele bardzo, mówiło, 
a więcej jeszcze szyderskie, rzucone z ukosa wejrzenie. Była odgadnioną, zbadaną i 
wzgardliwie rzuconą na pastwę rotmistrzowi. Krew pierwszy raz może w życiu zawrzała w 
niej tak silnie, że rumieniec na twarz wystąpił, a dowcipne jakieś zapytanie, które w tej chwili 
wysmażył rotmistrz, rozbiło się o jej ucho nie posłyszane i poszło w świat bez odpowiedzi. 
Cesia czatowała u drzwi nie na Wacława, bo on był tylko dla niej próbką, rodzajem trupa, na 
którym się uczyła potrzebnej anatomii serca — ale na wyjście hrabiego Karola Walskiego, z 
bratem jej siedzącego w gabinecie. Cały wieczór już strzelała do niego, a nie doczekawszy się 
skutku, była niecierpliwa i gniewna. Nareszcie wyszedł pan Karol, zimny, roztargniony, 
obojętny i powiódłszy okiem po sali, wstrzymał się nieco we drzwiach niedaleko Cecylii, 
która, jak widzimy, dobrze obrachowała korzyści obranego przez siebie miejsca. Sylwana, 
ledwie się ukazał, zaraz zabrano do tańca, a hrabia Walski został w progu i sama grzeczność 
wymagała, żeby coś przemówił do Cesi. Ona spotkała jego ledwie poczynające się na ustach 
słowa wejrzeniem i uśmiechem tak silnie przemawiającymi, że gdyby nie przeważne 
roztargnienie i smutek Karola, byłby musiał zadrżeć aż do głębi. Był to uśmiech i wejrzenie 
dzieweczki, której pilno dowieść, że wyszła z dzieciństwa; siłą ledwie im dorównać może 
uśmiech i spojrzenie starej zalotnicy.
   — Możeż to być, żebyś pani już odpoczywała?
   — Godziż się, żebyś pan nie tańcował?
   — Ja nigdy lub tak jak nigdy nie tańcuję.
   — Dlaczego?
   — Trzeba być bardzo młodym, żeby się tak wesoło wykręcać.
   — A pan chorujesz na starość i na byronowskich bohaterów?
   — Nie, pani! — odparł trochę zdziwiony śmiałością Karol — mam daleko rzeczywistszą 
chorobę w sobie, nie potrzebuję jej sobie tworzyć.
   — A cóż to za choroba? wszak nie podagra jak u pana podczaszego?
   — Dotąd nie, ale coś daleko gorszego. — Byłażby to febra, z którą miss Lucy pięć lat już 
się pieści i rozstać nie może?
   — Coś gorszego nawet od febry.
   — Doprawdy, gorszego? Już nic domyśleć się nie mogę.
   — Bardzo pani winszuję.
   — A! a! Ja się nie potrafię domyśleć, a pan nie zechcesz mi się zwierzyć?
   — Doprawdy! nic ciekawego, stare dzieje.
   — Tym lepiej! ja tak stare dzieje lubię!
   — Moja historia nieciekawa wcale: nudzę się tylko. Cesia, która się oświadczenia była 
gotowa spodziewać, zaczerwieniła się z niecierpliwości i gniewu.
   — Brzydka choroba — odparła z przymuszonym uśmiechem — ale pan wiesz, że teraz 
wszyscy bardzo wierzą w homeopatią i miss Lucy ciągle mi o jej zasadach prawi. Jej winnam, 
że wiem, co to jest. Choroba w homeopatii leczy się drugą, silniejszą chorobą.
   — Rozumiem: każesz mi pani szukać drugiej, może gorszej?
   — Byle innej.
   — Wolę pierwszą.
   To mówiąc, niespodzianą żywością Cesi zajęty, Karol usiadł przy niej, spojrzał na nią z 
powagą, jakby ją widział raz pierwszy, i po chwilce dodał:
   — Życzysz mi pani podagry czy febry? 
   — Zostawiam to do jego wyboru; obie pozyskują się łatwo: pierwsza kieliszkiem, druga 
zaziębieniem.
   — Vous étes bien aimable! wolę jeszcze nudy. 
   — Co do mnie — mówiła Cesia — nie znam nic nudniejszego nad człowieka 
znudzonego; a miarkując z tego, jakie na mnie czyni wrażenie, domyślam się, jak będąc 
ciągle z sobą, musi się sobie naprzykrzyć.
   — Dziękuję za komplement — szczerze się śmiejąc odparł Karol — i uciekam. — 
Możesz pan zostać. Rzadko widuję znudzonych; dla rozmaitości nie szkodzi i to zobaczyć. 
Apr?s tout — c’est une étude.
   To mówiąc, gdy właśnie kolej przychodziła na nią tańcować i wybrać do figury, podała 
rękę Karolowi. Ten wyszedł na środek, ale pieszo i powoli pokręciwszy się po sali, 
rozmawiając i nie dając rozżywić, wrócił wkrótce do kątka i gawędy. Cesia ścigała go 
niezmordowanymi oczyma: niecierpliwił ją. Bardzo by się mylił, kto by z tego sądził, że 
Karol ją zajął; chciała go tylko podrażnić i sił swoich na nim doświadczyć. Wacław od kilku 
godzin nie był już dla niej tryumfem: trudnoż ubogiemu, nieznanemu marzycielowi zawrócić 
głowę z wysoka rzuconym wejrzeniem! Ale Karol! Karol, co świat przewędrował, co tyle 
widział, tyle przeżył i zapewne przekochał, gdyby się zajął, Cesia byłaby już siebie pewną: 
byłby to dla niej patent maturitatis.
   Gdy tu się tak wesoło bawią w serce i spojrzenia, Wacław siedząc na ganku sam jeden, 
śledzi kroki Cesi. Widział jej rozmowę z Karolem, widział wejrzenie i uśmiech z goryczą, z 
bolem, który zna tylko ten, co kochał i był miotany zazdrością wściekłą i pastwił się sam nad 
sobą, szydząc z siebie.
   Błyskawice gniewu, chęci zemsty, to znowu bezsilna rozpacz, łzy i żal miotały nim 
kolejno; rzucał się i upadał osłabły, a przewalczywszy tak długą chwilę, już się był ku 
ogrodowi zawrócił, chcąc oderwać się od tego zabójczego widoku, gdy Cesia wybiegła na 
ganek.
   Ona go spostrzegła w świetle rzuconym na kolumnę, o którą był oparty, i wyszła umyślnie 
pod pozorem ochłodzenia, stając w progu naprzeciw niego.
   — A! to pan tu! po nocy! sam jeden! Co tu robisz?
   — Odpoczywam i patrzę.
   — Nie rozumiem, jak się można było zmęczyć tak niegodziwym towarzyszeniem mi na 
fortepianie, którego panu nigdy nie daruję.
   — Przepraszam panią, ale tak byłem zmieszany.
   — Pan nigdy nie potrafisz dać koncertu. Czegóż się było mieszać?
   — Nie wiem, z tego się nie wytłumaczę.
   — Mam jeszcze inną i większą wymówkę — kończyła nielitościwa. — Co znaczyło 
podjęcie tej gałązki?!
   — Ja?... ja?... — Wacław struchlał. .
   — Proszę mi się z tego dziwnego postępku wytłumaczyć.
   — Sądziłem, żeś pani co innego, droższego zgubiła; widząc coś upadającego, myślałem, 
że to była bransoletka, spinka. Chciałem podnieść, by jej oddać.
   — To co innego! — odparła Cesia i oglądając się dokoła to na salę, to na ganek, spytała:
   — Znasz pan hrabiego Walskiego? Jaki to miły człowiek!
   Umyślnie dręczyła biednego. Wacław już nic nie od- , powiedział, czuł, że był igraszką 
płochego dziewczęcia, a kochał je — cierpiał i milczał.
   Cesia rzuciła mu wejrzenie wyuczone, długie, silne, płomieniste, zabójcze, jakby pętlę na 
głowę dzikiego konia, i szybko poszła do pana Karola. Chciała tego pochwycić, ale i 
pierwszego nie mogła puścić jeszcze: był jej do dalszych doświadczeń potrzebny.
   Córka godną była matki.
   Wacław rzucił się w ogród, którego drzewa szumiały posępnie, w dziwnej będąc 
sprzeczności swą powagą, ciemnością i głuchym szmerem, podobnym do szumu modlitwy w 
chórze zakonników — z krzykliwą muzyką sali balowej.
   Z jednej strony był pałac oświetlony, rzęsisto pałający, z którego wszystkimi otwory 
wyrywało się światło, wonie, dźwięki. Z drugiej ogród ciemny, pusty, taje- mniczy, smutny, 
niebo czarne, księżyc blady i natura, wielki ów obraz tysiąckroć widziany, tysiąc razy nowy.
   Wacław czuł tę potężną sprzeczność dwóch światów, dwóch żywotów sercem poety i 
oderwał się na chwilę od siebie, tonąc w myśli odtworzenia muzykalnego tej wielkiej i 
pięknej sprzeczności.
   — Co za symfonia! — zawołał — w jej środku moje serce miotane rozpaczą i 
cierpieniem: w jednę stronę weselne dźwięki obcego mi świata, który na mnie nie patrzy, 
który mnie odpycha, który mnie zaledwie darzy litością; z drugiej cicha natura, spokój, pieśń 
słowika, kochanka i ojca, szum drzew, mruczenie wody, daleka pieśń pastusza, daleki hymn 
pobożny i głosy pustyni, stokroć powabniejsze od gwarów piekielnego ich wesela. Ta cisza 
obwija mnie, utula i kołysze jak matka. Lecz na to potrzeba by Beethovena z jego geniuszem 
młodym, symfonii pasterskiej i heroicznej, z jego myślą wieszczą, z potęgą w jej oddaniu, z 
uczuciem owładnionym, podbitym i posłusznym, które by lało się w formy mu wystawione, 
całe, pełne, silne. Weber tylko, tylko Beethoven dokazaliby tego. Berlioz stworzyłby 
harmonijny chaos, ja — śmieszność.
   I usiadł z daleka dumać, a obraz pięknej Cesi w białej sukience, z jej szatańskimi oczyma 
zamigotał nad nim, uśmiechając mu się i drażniąc go.
   Gdzieś w dali za drzewami słychać było trąbkę pastuszą, grającą powoli smutną pieśń 
tradycyjną, odwieczną, którą się lasy jak dziś, od pięciuset i od tysiąca lat rozlegały. Ta pieśń 
oderwała poetę od świata rzeczywistości i pochwyciła go w marzeń objęcie.
III
    
   Nazajutrz rano pełno jeszcze było wczorajszych gości w Denderowie, ale ci się powolnie 
rozjeżdżali; nikt nie tylko nie wiedział, ale się nawet nie domyślał smutnej prawdy, którą 
późno w nocy Smoliński przyniósł na wiązanie hrabiemu, ścisłą bowiem nakazano zachować 
tajemnicę.
   Rotmistrz z regularnością wojskową przysłał zaraz z rana trzydzieści tysięcy złotych. 
Powozy były upakowane do drogi, a hrabia czekał tylko rozjechania się ważniejszych gości, 
by pocztą pospieszyć na ratunek klucza, już sekwestrem zagrożonego. Załóg (kaucja) miał w 
sobie pewne nie dostrzeżone nieformalności, które może umyślnie weń wciśnięto, starając się, 
by na nie uwagi nie zwracano przy przyjęciu; teraz one właśnie posłużyć miały na 
wywikłanie się z odpowiedzialności.
   Jak świt hrabia się już naradzał sam na sam ze Smolińskim, bo nie kładąc się spać nawet, 
skoro gości rozprowadził po kwaterach i powsadzał do powozów, pospieszył pracować ze 
swym rządcą i plenipotentem.
   Smoliński miał minę posępną i często pstrykał ostrymi odpowiedziami hrabiemu; hrabia 
mu też nie żałował grzeczności, przekąsów i grubych nawet połajań; mimo to szły narady 
swoją drogą wedle pospolitego przysłowia: „sprawa sprawy nie tamuje.” Pan i plenipotent 
znali się bardzo dawno: razem umoczyli ręce nie w jednę brudną robotę, zachodziło więc 
pomiędzy nimi jakieś tajemnicze braterstwo, które wprawdzie tylko sam na sam objawiało się 
widocznie, ale niemniej było trwałe i znaczące.
   Smoliński ostre prawdy mówił panu hrabiemu, hrabia łajał Smolińskiego bez ceremonii; 
znali się jak łyse konie i wzajemnie przebaczali sobie swoje defekta. Próbowali się odrwić 
czasem, ale mimo przebiegłości obu kolejno im się to tylko udawało, tak równych sił byli. 
Smoliński czasem udarł hrabiego, hrabia podszedł czasem plenipotenta; ale cicho, sza! zgoda: 
świat o tym nie wiedział wcale i trzymali się za ręce.
   Wobec ludzi Smoliński był najniższym sługą Dendery i stawał w progu tylko pokornie. 
Jak świt bocznymi drzwiczkami wszedł zaufany pełnomocnik do hrabiego, który na wpół 
rozebrany siedział na kanapie, rozparty, zamyślony, smutny, trzymając dla proporcji tylko 
cybuch w ustach, z którego nie palił.
   — A co? — rzekł do wchodzącego — trzeba nam myśleć o interesach.
   — Myślałem całą noc, ale cóż tu wymyśleć?
   — Stary z ciebie osieł, mój Smoliński — rzekł Dendera. — Ja nie myślałem, a 
wymyśliłem i mam już radę.
   — Ciekawym! — trochę obrażony tą wyższością wybąknął Smoliński.
   — Widzisz, że z ciebie na wiek wieków będzie cymbał, choć zęby zjadłeś na interesach. 
Załóg  jest nieprawny.
   — Jak to? jaśnie wielmożny panie — pochwycił plenipotent.
   — A tak, mości Smoło! — (tak go nazywał w chwilach wesołości lub gniewu hrabia) — 
szukasz po obłokach, a nie widzisz, co pod nosem.
   — Cóż tam za nieprawność? — Wiesz przecie, że ja nie miałem jeszcze o d k a z u na ten 
majątek; a zatem zakładać go prawa dostatecznego mi brakło.
   Smoliński osłupiał trochę.
   — No! źle kaucją przyjęto.
   — Cóż z tego, że ją przyjęto bezprawnie; niech ci pokutują, co przyjmowali.
   — Ależ oni nam łaskę zrobili.
   — Niech, kpy jakieś, łaski nie robią przeciw prawu. Jadę do Żytkowa i wyrobię, co 
potrzeba, tylko mieć muszę na to pieniądze. Co mamy w kasie?
   — Wczoraj ostatnie pięćset złotych oddałem w moc pensji hrabiemu Sylwanowi i 
dwieście hrabinie; zostało sześćdziesiąt sześć, groszy dwadzieścia.
   — Siedźże sobie z nimi, ja na drogę dostanę.
   — Ale tu grubego grosza potrzeba, bo u nas wszystko się wprawdzie robi, ale robota 
drogo kosztuje.
   — Jak myślisz? 30 000 dosyć będzie?
   — Do zbytku.
   — No! to mi wystarczy.
   — Ale skądże je wziąć?
   — Spytaj lepiej, skąd wziąłem.
   — Jak to? już są...
   — Już są.
   — Ale skądże, u licha?
   Hrabia mimo strapienia uśmiechnął się zwycięsko.
   — Prawdziwie — rzekł dotknięty Smoliński — ludzie są osobliwszej łatwowierności.
   — Kto ma ustaloną opinię i kredyt... Smoliński ruszył ramionami.
   — Proszęż hrabiego, dla kogo mam oblig przygotować?
   — Panu rotmistrzowi.
   — Co? jeszcze Kurdesz dał?
   — A! nie, nie Kurdesz, temu nawet zaległy procent potrzeba dziś wypłacić jak 
najregularniej, żeby się nie zgłaszał o kapitał, ale panu rotmistrzowi Powale.
   — O! cóż u licha! nie domyśliłem się! — zawołał Smoliński śmiejąc się .— to co innego!
   — Jak to co innego, trutniu! — cały w płomieniach poskoczył hrabia zaciskając pięście — 
mów mi zaraz, z czegoś się rozśmiał? co myślisz? co to jest: jakie co innego?
   Smoliński odparł spokojnie spluwając:
   — Jużciż to co innego, bo to nie interes, ale przyjacielska pomoc. — I przycisnął na 
wyrazie przyjacielska.
   Hrabia ruszył ramionami, ale wewnątrz wrzał.
   — Coś zrobił z Pęczkowskim? — spytał odwracając rozmowę.
   — Niepospoliciem go zażył. Wszak trzeba nam na procent dla Kurdesza około dziesięciu 
tysięcy.
   — Na dziś rano! koniecznie! bo Kurdesz, pamiętaj waćpan, dopilnował się dobrze: ma 
oblig krepostnyj, a to nie żart. Stary póty gładki, póki wierzy: rozdrażniwszy go, nie żartować.
   — Ej! nie takim jak on dawaliśmy rady!
   — No! ale cóż z Pęczkowskim?
   — Co? Zażyłem go z mańki, powiedziałem mu tak: masz waćpan do wyboru, albo oblig 
na prostym papierze zamiast zgubionego i pokwitowanie nas przed aktami, bo inaczej nic nie 
damy; albo odnowienie obligu, wziąwszy kontrrewers na wypadek odszukania zgubionego, 
ale nam pan musisz dodać dziesięć tysięcy dla zaokrąglenia sumki.
   — I cóż, Smołko? co? — uśmiechając się, spytał widocznie uradowany hrabia.
   — A cóż? stękał, kwękał, piszczał, prosił, nudził, durzył, gniewał się trochę i pojechał 
nareszcie po te dziesięć tysięcy. — No! toś chwat! wracam ci activitatem.
   — Prawda! ha!
   — Oddaję ci sprawiedliwość, masz moją łaskę — dodał hrabia.
   — A więcej co? — spytał Smoliński frantowato.
   — O! chcesz więcej; sto złotych gratyfikacji.
   — Pieniądze teraz drogie i rzadkie — przerwał plenipotent — wie pan hrabia co: ot 
prosiłbym o asygnację na parę koni do Słomnik, ja tam sobie parę szkapek wybiorę; moje 
klacze się poźrebiły.
   — Filut! to ty sobie weźmiesz...
   — Rozumie się, co będę mógł najlepszego.
   — No! no! bierz cię licho. Za interes z Pęczkowskim warto: dałeś dowód niepospolitej 
zręczności.
   — Już to — przerwał Smoliński, wiedząc, że hrabia lubił dosyć choć niezgrabne 
pochlebstwo — już to przyjmując, co mi słusznie należy, muszę się i hrabiemu dziwić. Dwa 
interesa wśród balu tak obmyśleć, to trzeba głowy Sa...yna!
   — Patrzcie trutnia! dopiero dziś przekonał się, że mam głowę!
   Smoliński rozśmiał się na całe gardło.
   — A teraz — rzekł hrabia — jeszcze słówko. Powiedz mi — przystąpił do niego 
bliziuchno i głos zniżył — skąd ta stara kwoka, hrabina Czeremowa, rozumiesz, skąd ona 
mogła przewąchać, że my nie jesteśmy w tak złotych interesach, jak sobie ludzie myślą?
   — Alboż co?
   — Ba! co myślisz! Wczoraj mi poczęła prawić komplementa słonogorzkie, na które jej 
potrafiłem odpowiedzieć. Wyobraź sobie, że śmiała mi wyrzucać Samodoły, dane mojej żonie 
z długiem bankowym i swoimi deportatami, od których procent płacę.
   — Żartowała staruszka. — Śliczne żarty! A sobie jednakże zostawiła ośmset dusz 
czyściuteńkich.
   — I dlatego nie wypadało jej drażnić, panie hrabio.
   — Nie mam co starej oszczędzać, wiem dobrze, że idzie za mąż, a kto ją weźmie, nie 
oplącze się darmo.
   — Kto! kto! hrabina Czeremowa?
   — Jak ci mówię.
   — Ej, to żarty.
   — Nie, wcale nie żarty; bierze sobie ubogiego, młodego, ładnego chłopaka, któremu 
resztę majątku chce zapisać czy podobno sprzedać. A ja z posagiem żony zostanę na 
Samodołach. Wymówki czynione mi wczoraj były podobno tylko powodem wyszukanym do 
kłótni, żebym jej nie mógł dokuczać i odradzać, ale ja może znajdę na to sposób.
   — Oj! i to niedobra nowina! — rzekł zasępiony Smo-
   liński — Ale sześćdziesiąt przeszło letniej babie iść za
   mąż!
   — Co chcesz? znudziło się próżnowanie, a ma się jeszcze za piękną i za młodą; kupi 
baronostwo temu chłystkowi. Ale to na stronę. Com się chciał pytać: czy tu już chodzą jakie 
wieści niedobre o moich interesach? powiedz no mi szczerze.
   Smoliński podumał.
   — Prawdą a Bogiem chodzą różne pogłoski, panie hrabio; ale jak to u nas, o każdym radzi 
mówią, że jest zrujnowany, a jednak fortuny, choć podpierane szkarpami, trzymają się, więc 
ludzie czasem i prawdzie wiary nie dają.
   — Jednakże już gadają...
   — Alboż o kim nie mówią podobnie? Zawsze to tak bywało.
   — Masz na to dowody?
   — Niedaleko szukać: Kurdesz się pono skrobie i my- śli już podnosić kapitał; Pęczkowski 
truchleje, inni niemal w ręce całują.
   — To źle! Jak się jeszcze dowiedzą o sekwestracji na Słomniki, opadną mnie ze 
wszystkich stron pozwami; zginę!
   — E! nic to! wyrobimy się jakoś, ale już potrzeba będzie miedzianym czołem i zuchwale, 
bez dzisiejszych zaklinań, ceremonij i udawań.
   — Tego bo ja nie chcę.
   — Będziemy musieli.
   — Drugi interes, mój Smoliński. Żonie mojej, Sylwanowi i Cesi, i Angielce ani grosza 
pod niebytność moję. Powiesz im, że w pośpiechu wyjeżdżając, nie zostawiłem żadnej 
dyspozycji. Jeśli gwałtownie potrzebują, niech u ciebie pożyczą, zapłacą procent.
   Smoliński się rozśmiał naiwnie.
   — Ale zawsze pożyczka z kasy i procent do kasy.
   — To się rozumie. Ale czegóż ty, Smoło, się śmiejesz? — zawołał oburzony znowu 
hrabia. — Cóż to w tym złego? Musiałem się wycieńczyć na te pensje dla nich, dobrze coś z 
tego odkroić. Nie bierze się od nich więcej nad dwa i pół procentu miesięcznie jak Żydzi, pół 
procentu dla ciebie, a reszta do kasy.
   — Znam już od dawna tę manipulacją.
   — Nikomu pod moję niebytność nie płacić nic; to druga reguła.
   — I ta nie nowa.
   — Jeśliby kto chciał co dać, bierz i z mocy plenipotencji skrypt wydawaj; jeśliby się jaka 
formalność upiec mogła ze względu na przyszłość, nic złego; zawsze trzeba pamiętać, żeby 
się było czym ratować.
   — Brać choćby najwięcej.
   — Choćby najwięcej.
   — A z tymi pieniędzmi co robić?
   — Zatrzymać do wyraźnej mojej dyspozycji. — Cóż robić w Słomnikach?
   — W kluczu Słomnickim, nim go sekwestr uchwyci, jeśli się wyrobić nie potrafię, co 
tylko da się uratować — brać i wywozić, bydło zaraz odpędzić, owce, miedź zabrać do 
Denderowa, sterty za granicę denderowską poprzewozić i pozrzucać, z lasu sprzedać Żydom 
do Żytkowa, co tylko sprzedać się może.
   — Ale jeśli się wyrobim, jak pan graf ma nadzieję, do czegóż to wszystko?
   — Jeśli się wyrobim, to dobrze, nie zaszkodzi jednak ostrożność, trzeba wszystko 
przewidzieć.
   — Zapewne, cóż szkodzi ostrożność!
   — Na Sylwana, jeśliby gdzie szukał kredytu, pilne mieć będziesz oko; Żydom 
powiedzieć, że nie ma rezygnowanej schedy i jest bez żadnej ewikcji, a ja cudzych długów 
płacić nie myślę.
   — To tylko procent powiększy, Żydzi zawsze dadzą.
   — A! jeśli zechcą, niech sobie zresztą dają.
   — Więcej nic nie ma pan hrabia do rozkazania?
   — Przypominam ci tylko, kochany Smoło, że procent Kurdeszowi potrzeba dziś zapłacić. 
Zresztą zrób co można, żeby dostać jak najwięcej, a wydać jak najmniej pieniędzy: to prawo 
ogólne.
   Smoliński się ukłonił, uśmiechnął i wyszedł, hrabia wpółubrany, drzemiący trochę ze 
znużenia, upadł na sofę.
   Około południa kocz jego upakowany leciał już pocztowym gościńcem do gubernialnego 
miasta.
   Sylwan kierował się w brzezinę, w której raz pierwszy spotkał Franię, ale teraz sam już, 
bez Janka. Kurdesz tymczasem odebrawszy procent i wedle zwyczaju ofiarowawszy 
Smolińskiemu źrebaczka (bo co rok coś mu dać było potrzeba przy odebraniu procentu), odje- 
chał do domu, nie bardzo się troszcząc o podniesienie kapitału.
   Na pierwszy raz nikogo nie zastał młody hrabia w brzezinie do Wulki należącej i 
daremnie parę razy przez nią przejechał; ale Frania nalegała dnia tego na Brzozowską, żeby 
pójść na grzyby, i ból tylko w nodze poczciwej towarzyszki przeszkodził do uprojektowanej 
już przechadzki.
   Sylwan pojechał z chartami, znudził się i powrócił do domu w kwaśnym humorze, 
przysięgając sobie, że nigdy już więcej nie pojedzie, powtarzając nieustannie, że ta 
niewdzięczna dziewczyna niewarta jest jego zabiegów.
   Ale we trzy dni znowu na gniadej angielce swej ruszał do brzeziny sam jeden. Los, który 
chętnie płata ludziom figle i często im też robi przysłużki, które figlami pachną, chciał, by 
tego dnia Frania z Agatą tylko i Horpyną poszła sama na grzyby, właśnie ku drodze od 
Denderowa. Dziewczęta puściły się w las nie opodal od drożyny, a Frania na wywale 
usiadłszy, odpoczywała zarumieniona, gdy Sylwan ukazał się na ładnym swym koniu. 
Uśmiechnął się nieznacznie, gdy ją zobaczył, ona się strwożyła, choć nie przysiągłbym, że 
marzyła, iż przyjechać powinien.
   Widząc, że Frania wstaje z kłody, podskoczył żywiej ku niej i spytał wesoło:
   — Co pani tu robi?
   — Wyszłam na grzyby — odpowiedziała naiwnie.
   — Ten lasek musi w nie obfitować — odparł Sylwan — a to dla mnie bardzo szczęśliwie, 
bo i ja często przez niego przejeżdżam.
   Frania się ogromnie zarumieniła na nowo, nie wiedziała, co odpowiedzieć, spojrzała mu w 
oczy, jak by z nich chciała poznać czy mówi szczerze, czy żartuje; a nie widząc, jak tylko 
zimny uśmiech na twarzy mło- dzika zawczasu tryumfującego, uczuła się ogarnioną jakimś 
przestrachem niewysłowionym; ukłoniła mu się niezgrabnie, zawróciła żywo w las i znikła.
   Sylwan, który dłuższej spodziewał się rozmowy, nie wiedział, co począć z sobą: postał 
chwilę myśląc, że powróci, wreszcie skrzywiony zaciął konia i pojechał. Przebył lasek ku 
Denderowu się kierując, potem zawrócił jeszcze, przejechał drożynę parę razy, sądząc, że 
Franię spotka, i posunął się aż na ścieżkę, którą iść miała do domu, chcąc ją tu napędzić.
   Ubodła go obojętność wieśniaczki, obrażony pragnął się za nią pomścić. Ale i tu jeszcze 
mu się nie udało: ujrzał bowiem Franię w towarzystwie dwóch dziewcząt na prost ścieżką 
przez ściernie żytnie idącą do dworku, a gonić jej mu nie wypadało. Zły, gniewny, znowu 
poprzysięgając sobie, że już nie wróci więcej, wściekle pogalopował do domu. Koń jego 
zmęczony, on sam zły i kwaśny, stanęli u ganku oficyn o mroku.
   W Wulce Frania i Brzozowska siedziały na kufrach i rozmawiały po cichu we cztery oczy. 
Frania nie miała dla swej towarzyszki tajemnic, a Brzozosia je też, gdyby jakie i były, 
doskonale wyciągnąć umiała. Zaraz się wydało, że w lasku spotkała Frania Sylwana, wydało 
się, co mówił; że dziewczę uciekło, że on potem po gaju błądził, że go Agata widziała na 
drodze ku Wulce.
   — Otóż już ani chybi amant! — zawołała Brzozosia plaskając w dłonie — prawdę 
mówiąc, kochanie, ja się tego zawsze spodziewałam, ale teraz już pewna! Wczoraj kładłam 
kabałę razy sześć: wyżnik czerwienny raz po raz przy damie winnej stawał z prawego boku. 
To już taki widocznie przeznaczenie.
   — Ale, moja Brzozosiu, to grafiątko.
   — Jakby to grafiątko zakochać się nie mogło.
   — Taki młody, moja Brzozosiu, głowa roztrzepana.
   — Tym lepiej że młody. — A w dodatku ojciec, matka nigdy by nie pozwolili.
   — To stare historie, moje kochanie! Czytałam i słyszałam o tych ojcach, co to nie 
pozwalają; ale to zawsze kończy się na tym, że się muszą przekonać i radzi nieradzi 
pobłogosławić. Zresztą chybaby byli obrani z rozumu, gdyby pozwolić nie chcieli; a gdzież u 
licha co lepszego znajdą?
   — A nie pytasz, Brzozosiu, nawet, czy on mi się podoba?
   — Cóż? albo nie?
   — Dziwuj się jak chcesz, ale coraz mniej; wcale nie tęsknię za nim.
   — No! ale możeż być, żeby taki śliczny, młody...
   — Nie przypatrzyłaś mu się; gdy się uśmiechnie, wydaje się straszny: ma coś 
nieszczerego.
   — Imaginacja! imaginacja! przywidzenie! Ale to tak zawsze z początku! Najlepszy znak, 
kiedy się panna kawalera boi: niezawodnie pójdzie za niego. To już nigdy nie chybi. Powiem 
ci, Franiu, i jam to była dawniej, pókim się w to sadło nie rozlała, dosyć hoża. Cześnikowicz 
na mnie bardzo patrzał, choć byłam ubogą dziewczyną; a nie tylko on, ale i pan Paweł, i pan 
Remigian nieboszczyk smalił do mnie cholewki, a muszę ci się przyznać, że dla Remigiana 
miałam słabość. Takie bo śliczne imię i chłopiec był gdyby dąb. Bywało, jak krzyknie na żart, 
to się szyby w oknach zatrzęsą. Otóż powiem ci, kochanie, że w początku ani mi się śniło, 
anim na niego patrzeć nie chciała, a potem tak mnie za serce pochwycił, że nie było rady... 
Ale taki woli Bożej widać nie było...
   I westchnęła, a Frania rozśmiała się nieznacznie.
   — Otóż ci jeszcze powiem, serce — mówiła dalej — jeśliby ci się kiedy przydarzyło go 
spotkać tak jak dzisiaj, po co uciekać? Trochę sobie pogadać, trochę pobzdurzyć, pożartować, 
nie grzech zdaje się młodemu. Niech no się panicz rozpatrzy, a ja taki rączę, że będziesz 
hrabiną.
   — Ale, moja Brzozosiu, nuż to jaki zwodnik i żartowniś, co się tylko chce naśmiać z 
biednej dziewczyny.
   — Jezu Chryste! Cóż bo ty, Franiu, gadasz, a któż by to mógł pomyśleć, z ciebie! z tej 
malinki! z tego złotego jabłuszka! z tego aniołka!
   Frania rozśmiała się, rzucając na szyję Brzozosi.
   — Nie psuj mnie, proszę — odezwała się wesoło.
   — Dzieciństwa bo ci się snują po głowie, Franiu moja; ja mu dobrze w oczy patrzałam, to 
młode i dobre jakieś chłopczysko... No... i kabała sześć razy wypadła Taki musisz być 
grafinią!
   Pomimo że hrabia Sylwan dał sobie uroczyście słowo nie jeździć mimo Wulki, trafiało się 
jakoś zawsze, że tamtędy szła droga w tysiące miejsc, do których koniecznie jeździć musiał. 
Kilka razy jakoś nie uważając zabłądził na tę drożynę, a raz koń znowu był tak zmordowany, 
że zsiąść musiał z niego i pieszo przejść przez lasek.
   W oddaleniu mignęła mu się biała sukienka pomiędzy brzozami i naświstując na psa, 
nawołując go, choć z sobą nie wziął z domu, Sylwan puścił się żywo w kierunku różowo-
białego zjawiska. Trafił tylko na Horpynę; Frania bowiem postrzegłszy to natręctwo, wolała 
wybrać inną drogę, niż spotkać się z nim wśród lasu.
   Sylwan, zakręciwszy się po brzeźniaku, zawrócił się za nią i naturalnie wreszcie spotkać 
ją musiał.
   Powitali się jak dawni znajomi, chociaż Frania widocznie mocno była wzruszona, a 
Sylwan dosyć zniecierpliwiony.
   — Dobry wieczór pani.
   — Dobry wieczór panu. — Pani tu znowu na przechadzce?
   — Tak; to bliziuchno od domu, najczęściej tu wychodzę.
   — Jakże się ma pan rotmistrz?
   — Mój ojciec? dziękuję panu bardzo, zdrów zupełnie; pojechał dziś do plebanii i właśnie 
czekam na niego, bo ma tędy powracać.
   Skrzywił się trochę Sylwan; ale korzystając z chwili, wesołą począł rozmowę. Frania, 
proste dziewczę, ale nie brakło jej dowcipu; a przy odrobinie życia dwoje czarnych 
biegających młodych oczu jakże są wymowne, gdy im i białe ząbki, i uśmiech, i ruchy, i 
wszystko, co je otacza, dodaje wdzięku i wyrazu! Słyszymy nieraz to nawet, czego te oczy nie 
mówią. Sylwan, który ten romans poczynał w projekcie ukończenia go i uczynienia bardzo 
nieceremonialnym a poufałym, dziwił się sam sobie, że onieśmielał przy dziewczęciu, które 
otaczał urok jakiś niepojęty dla niego. Gniewał się na szacunek, którego nie mógł nie czuć dla 
niej.
   Tego wieczora zaczęli i skończyli od pan i pani, i obojętnej całkiem rozmowy, gdy wózek 
pana Kurdesza zaturkotał w samą porę z daleka. Frania pozostała na miejscu na drodze; 
Sylwan dosiadł angielki i puścił się w cwał ścieżką poboczną, aby uniknąć spotkania ze 
starym rotmistrzem, o którego zdrowie przed chwilą tak się czule rozpytywał.
   Franię to oburzyło nie bez przyczyny; nie pojmowała, dlaczego chciał robić tajemnicę z 
przypadkowego spotkania i chwilowej rozmowy.
   Wkrótce, turkocząc coraz bliżej, wózek się ukazał nareszcie ze spasła Chorążanką, 
poważnie idącą w hołoblach, i rotmistrzem, który wedle zwyczaju sam jadąc powoził. 
Ujrzawszy córkę, zatrzymał się stary, posunął trochę, poprawił siano i wskazał jej miejsce 
przy sobie. — Pewnieś się nalatała dosyć, musisz być zmęczona — rzekł łagodnie — siadaj, 
to cię do domu odwiozę.
   — Ja bym poszła piechotą, kochany ojcze!
   — Siadaj no, siadaj! ceregielów nie rób. Chorążanka jeszcze i nas dwoje pociągnie.
   I Frania lekko skoczyła do wózka, sadowiąc się przy ojcu. Po zapytaniach o plebana, o 
drogę, o dom i robotników koło domu, których Franka widziała, wypadło coś powiedzieć o 
panu hrabi, bo właśnie dlatego, że on robił tajemnicę ze swej wycieczki, ona jej ścierpieć nie 
mogła.
   — A wiesz, tatku! kogo już drugi raz spotykam w brzezinie?
   — O! kogóż? wilka czy zająca?
   — A! proszę zgadnąć.
   — Psa albo wilka? co? — rzekł stary, śmiejąc się.
   — Ale nie! — śmiała się Frania — wcale coś innego; proszę zgadnąć koniecznie. No! 
kogoś z sąsiadów... z sąsiadek... ale nie z bliskich.
   — Starego czy młodego? — zagadnął Kurdesz. Frania mimowolnie się sczerwieniła.
   — Młody! — odezwała się ciszej.
   — O! to sęk, nie zgadnę; mów lepiej od razu, bo się nie ofiaruję liczyć wszystkich 
młokosów, co ci na przełaj zabiegają.
   — Otóż spotkałam... hrabiego Sylwana.
   — Co? z Denderowa?
   Stary zagryzł wargi, zamyślił się, a wzrok jego ożywiony zwrócił się na córkę. Potem 
pocałował ją w czoło.
   — Bóg zapłać! — rzekł — za to, że mi mówisz szczerze, co cię spotka, bo trzeba 
wiedzieć, moje serce, że to nie bez kozery. Panicz tędy nie ma nigdzie drogi i przysięgnę, że 
podjeżdża umyślnie. — Jak to? dlaczegoż by?
   — Ba! dla twoich ładnych oczek, moja Franko! Ale ostrożnie z paniczami tego kalibru! 
ostrożnie! Frant wyrachował, żeby się ze mną nie spotkać; a mówiłże z tobą?
   — A jakże, i dość długo.
   — I gdym najeżdżał...
   — Obrócił się ścieżką w las.
   Kurdesz pokiwał głową i uśmiechnął się.
   — Mądry on — rzekł z cicha — ale i ja niegłupi. Ho! serce, nie darmo wpadłaś mu, 
widzę, w oko; a że kawaler ożenić by się nie chciał, starać się nie raczy. Chciałby ciebie 
cichaczem rozkochać, a potem porzucić, jak to oni umieją. Ale zobaczymy, co z tego będzie.
   — Jak to ojcze? — spytała śmiało naiwna Franka — mógłżeby on tak podle, tak 
nikczemnie...
   — Słuchaj, dziecko! — rzekł stary z wyrazem głębokiego uczucia — ty tak znasz świat, 
mospanie, jak ja wiem, co się na księżycu dzieje. Panowie wszyscy niemal tacy jak on; dla 
nich my, szlachta drobna, na usługi, na uciechę, nic więcej; oni myślą, że nam wszystko 
zapłacić można. Strzelbie, koniowi i panu nie wierzyć. Gdyby miał uczciwe myśli, czyżby, 
proszę cię, mospanie, nie przyjechał, jak się godzi, do nas do domu, nie pokłonił się ojcu? A 
to szuka ciebie i kryje się w lesie jak złodziej, nic potem...
   Frania zarumieniła się znowu; pojęła ona trafność uwag ojcowskich i oburzyła się na 
młodzika.
   — Nieprawdaż? — spytał konfederat.
   — Ja nie wiem — szepnęła Franka.
   — Więcej już do tego lasku wara! Jeśli paniczowi wpadłaś w oko, no! to znajdzie nas w 
chacie, mospanie. Jeśli się tylko swego ojca boi, na to może być rada; est modus in rebus; ale 
jeśli myśli z nas sobie żarciki stroić, zobaczymy, kto tu kogo na dudka wystrychnie. Niechże 
ci Bóg, mosanie, Franiu, zapłaci za to, żeś mnie tak poczciwie ostrzegła. Kto wie, wielkie 
nieszczęście grozić nam mogło przez tego chłystka!
   Szlachcic jakby myśl straszną otrzepnął z siebie, podniósł głowę, pokiwał nią i 
podpędziwszy klacz, rozmawiając swobodniej z Franią, która odzyskała wesołość, śmiała się i 
czuła bezpieczną pod zasłoną ojcowskiego ramienia — zajechał tak przed ganek i 
Chorążankę, poklepawszy jak zwykle, do stajni odprawił.
   Wiadomość o podjazdach tatarskich hrabiego tak starego opanowała, że się z Rozbojem 
nie przywitał nawet, nie posiedział na ławce, a zawoławszy Franię i Brzozowską, wszedł 
zaraz do pokoju naprzeciw. Brzozosia tak ekstraordynaryjnym wezwaniem stropiona, bo 
nigdy o tej godzinie powoływaną nie była, wpadła jak burza i stanęła, poglądając to na ojca, 
to na córkę.
   Kurdesz wyjrzał za drzwi, pogładził wąsa, poprawił włóczkowego pasa i rzekł do 
Brzozosi, pałającej już niepohamowaną ciekawością.
   — Moja serdeczna panno Marianno!
   Na tak niezwykłe powitanie Brzozosia otwarła ogromnie gębę i spodziewając się czegoś 
nadzwyczajnie dziwnego, oczy otworzyła także, ręce obie podniosła, stojąc jak w słup 
obrócona Lotowa żona.
   — Moja serdeczna panno Marianno — powtórzył stary — gdybyś też raz w życiu, przez 
przyjaźń dla nas, potrafiła język za zębami utrzymać.
   — I pluń, panie rotmistrzu! — z oburzeniem odparła odwracając się Brzozosia. — Cóż to 
znowu? Alboż to jaką zrobiłam plotkę? co to jest?!
   — Plotkę nie plotkę, znam twoje serce złote, szanuję cię, to dosyć powiedzieć, jak moje 
nieboszkę; ale prawdą a Bogiem, język ci często świerzbi.
   — Ale cóż to jest u kaduka! — gorącując się i bur- cząc przerwała Brzozosia. — Cóż to 
za jakieś dziś nie wiedzieć skąd i czego wymówki?
   — Ale to nie wymówki, to tylko przyjacielskie przestrogi.
   — Cóż to jest? skąd? co? na co? po co te przestrogi?
   — Co jest, mospanie, to ważna sprawa, a w niej in primis...
   — Któż u licha ten Inprimisz? Ja żadnego nie znam. Inprimisza żadnego nie było tu i nie 
ma.
   Kurdesz się rozśmiał serdecznie, a Frania za nim.
   — In primis znaczy toż samo, co naprzód.
   — Więc cóż naprzód rotmistrzu?
   — Naprzód potrzeba milczeć jak słup...
   — Ale jakże milczeć, kiedy nie wiadomo co i jak?
   — Posłuchajże, mospanie.
   — Toż słucham, słucham, już aż uszy więdną.
   — Święci się coś z kosa na prawo, że hrabiątkowi, co to tu był, podobno w oko wpadła 
Frania.
   — A co? a co? a co? nie mówiłam! — krzyknęła Brzozosia, przyskakując kolejno do 
Frani i do rotmistrza — a co? nie na moim stanęło?
   — Alboż co?
   — Ja to od razu mówiłam, że mu w oko wpaść musi.
   — Komu?
   — Ona jemu, on jej, dalibóg!... Kurdesz ruszył ramionami.
   — Toście mówili i przedwcześnie, i niepotrzebnie.
   — Nie ucz mnie pan, to już sądzono.
   — Sądzono, nie sądzono; paniczowi nasz domek śmierdzi, nie chce się poczciwie starać; 
chciałby sobie tylko figlami potajemnie dziewczynę ułowić, a potem szast nogą i kłaniam 
uniżenie.
   — Chowaj Boże! chowaj Boże! — przerwała Brzozosia — gdzie zaś, skąd zaś! — Skądże 
to wiesz, panno Marianno?
   — Skąd wiem, to wiem, ale to pewno, że sześć razy kabała mi wypadła...
   — E! dałabyś pokój temu głupstwu!
   — To u niego i kabała głupstwo! — łamiąc ręce z komiczną zgrozą zawołała Brzozosia.
   — Słuchajże mnie waćpanna: oto już drugi raz dziś panicz w lasku Franię spotyka, szuka 
jej widocznie, zawiązuje rozmową; szczęście tylko, że Frania ma rozum i mnie zaraz o tym 
powiedziała.
   Brzozosia, choć ruszając ramionami, zamilkła.
   — Paniczowi chciałoby się widać bez pana ojca, bez uczciwego starania, romansów 
nowomodnych po pańsku.
   — Ale cóż, panie rotmistrzu?
   — Ot co, mospanie, panno Marianno: Frani aspanna nie puść odtąd krokiem od siebie i 
bez siebie, a z przechadzek do lasu kwita. Spacerujcie po ogrodzie albo gdzie w drugą stronę, 
tak, żeby was nie spotkał. Jeśli szczerze kocha, niechże się po ludzku stara.
   — A zapewne! i zobaczysz, rotmistrzu, że przyjedzie, jak Boga kocham; co sądzono, tego 
nie przekiwać.
   — Oj, nie! — rzekł stary — raz może, dwa może; ale nie nam to do hrabiów oczy 
podnosić: oni jak Żydzi tylko się z sobą swatają i żenią.
   Brzozowska poskrobała się w głowę.
   — A jak się zniecierpliwi i porzuci? — spytała z bojaźnią.
   — No! to jechał go sęk! — zawołał rotmistrz. — Cóż to moja córka ma sobie żebrać 
męża? Mosanie, albo to my nie taka szlachta jak drudzy, jeśli nie lepsza? Czy to ja po niej nie 
dam i Wulki, i dobrego grosza pod poduszkę? Albo to ona kulawa, garbata czy szpetna, 
żebyśmy się z nią prosili i wdzięczyli jak suczka na przewozie?
   — Co to, to prawda, kochany rotmistrzu! — Więc motus.
   — Jaki m o t u z? — spytała ciekawa Brzozosia.
   — Cicho!
   — A! rozumiem: m o t u z, węzeł, jak węzłem gębę zawiązał — dobrze! A jak sobie 
zresztą chcesz, rotmistrzu! Taki hrabiątko nasze i nasze, jakem żywa; nigdy mi sześć razy z 
rzędu na jedno kabała nie wypadła darmo; pomyślcie no! sześć razy!
   Było to we wtorek. Środę, czwartek i dni następne ufny w potęgę swych niezliczonych 
wyższości i przymiotów, dzień po dniu Sylwan jeździł do brzeziny; widziano go z Wulki i, 
rotmistrz uśmiechał się pod wąsem; w piątek nawet wysłał chłopaka, żeby go spytał, czy nie 
zabłądził. Skorzystał z tego hrabia i dawszy mu dwa złote, chciał się dowiedzieć, czy kto we 
dworze nie chory; ale parobek zaręczył, że wszyscy zdrowi jak ryby. Hrabiątko kwaśne 
pojechało do domu.
   W niedzielę Frania z Brzozosia krytą bryką staroświecką, z parobkiem w nowej świtce na 
koźle pojechały do kościoła. Kurdesz został w domu, domyślając się, że tam się z nimi 
Sylwan spotka. Prorokowała to i Brzozosia, a Frania nie bez ciekawości, wchodząc, rzuciła 
okiem po kościele. Hrabia stał za ławkami, ukłonił się jej nieznacznie i już go nie postrzegły, 
aż wychodząc dopiero. Spotkał je u drzwi. Brzozosia drżała z niespokojności i zarzuciła go 
zaraz pytaniami, uśmiechami, bijąc łokciem w bok Franię, ile tylko miała siły.
   Frania ze spokojem dziewiczym odpowiedziała mu swobodnie na kilka zapytań, wesoło, 
raźnie uśmiechając się i poglądając, a odzywając się tak zręcznie i tak szczerze razem, że 
paniczowi przygotowane frazy na ustach zamarły. Najgorzej strapiło go to, że Frania na głos 
mu powiedziała: — Mój ojciec bardzo żałował, że się we wtorek z panem hrabią nie spotkał: 
chciał go prosić na podwieczorek.
   — Co u licha! — rzekł w duchu — albo to zdrada, albo nadzwyczajna powolność. Więc 
zaraz mu o mnie powiedziała!
   Trochę złego humoru napędziła mu ta wiadomość i podrażniła go niewymownie, gdy ją 
wziął na rozwagę; w dodatku wobec wszystkich dystyngowanych osób sąsiedztwa, z łaski 
Brzozosi, która go bez ceremonii zatrzymała, musiał z nimi pozostać długą chwilę w 
przedsionku kościelnym w towarzystwie dwóch niepoczesnie ubranych szlachcianek, z 
których jedna miała minę fasy z rozwieszonym na niej odzieniem i nastrzępiona była w 
sposób bardzo śmieszny. W dodatku, wśród szeptów, śmiechów i wskazywania palcami 
młodzieży i kobiet, Sylwan podsadzić musiał do bryki odwiecznej Brzozosię i Franię; a 
Brzozosia, że jej to w oczach całej parafii niezmiernie pochlebiało, tak powoli siadała do 
bryczki, tak umyślnie starała się przedłużyć tę chwilę tryumfu!
   Nareszcie uwolniwszy się od tej pańszczyzny, którą nie wiedząc czemu dopełnił, bo się 
sam na to wściekał, wychwycił się jak z ukropu z tłumu, który nań szydersko poglądał, siadł 
na nejtyczankę i uciekł zły, jak gdyby się zgrał do grosza.
   Całą drogę, nie poznając siebie, łajał się od słów ostatnich, reflektował, karcił, rzucał, 
gniewał i przyjechawszy do domu, nie poszedł do pokojów, ale pociągnął z bólem głowy na 
łóżko.
   — Na dzisiejszym basta — rzekł z zapałem — niech sobie głupią tę gąskę łapie, kto chce, 
ja w to śmiecisko więcej ręki nie włożę. Ślicznie! ślicznie! skompromitowałem się dla 
wieśniaczki, naraziłem się na śmieszność, na wytykania palcami. Co ludzie powiedzą! co 
ludzie po- wiedzą! Całe sąsiedztwo mnie widziało! Piorunem pójdzie ta nowina po dworach... 
mogę sobie powinszować... W istocie, nie było dnia tego mowy w sąsiedztwie o czym innym 
i rotmistrz Powała spieszył do Denderowa na obiad, pilno pragnąc historią syna przywieźć 
matce. Hrabina opowiadanie to zniosła stoicznie, uśmiechnęła się dwuznacznie; ale brew jej 
zmarszczona i zaciśnione usta dowodziły, że nad tym uczuć musiała. Po obiedzie rotmistrz 
poszedł do Sylwana na fajkę i gawędkę o koniach, o kartach, ale mu nic nie wspomniał o 
pannie Kurdeszance i odjechał. Wieczorem zdziwił się wielce Sylwan, gdy go do matki 
wezwano; nie było to we zwyczaju.
   — Byleby nie chciała u mnie pożyczyć pieniędzy — szepnął w duchu zimno, 
przywdziewając kusy kraciasty surducik — wczoraj niepotrzebniem się pochwalił, że 
wygrałem.
   Nie domyślając się wcale, po co go wezwano, Sylwan poszedł do hrabiny. Znalazł ją 
przechadzającą się wielkimi krokami po pokoju sypialnym, pełnym woni, błyskotek, 
kwiatów, fraszek i wystrojoną jak obraz cudowny.
   — A! nareszcie! Dzień dobry ci i dobry wieczór.
   Sylwan przywitał matkę po angielsku: w jego świecie wszyscy byli równi i powitanie 
okazało poufałość, nie uszanowanie.
   — Głowa mnie boli okrutnie! — rzekł, padając na kozetkę.
   — I nie dziw! — odparła śmiejąc się przymuszenie matka. — Vous faites des folies.
   — Ja? cóż to jest?
   — Całe sąsiedztwo za boki się trzyma, śmiejąc z ciebie.
   — Ze mnie? cóż to takiego?
   — Jedyny jesteś! vous ne vous doutez m?me pas? Sylwan doskonale się domyślał, ale 
udawał, że nic nie wie.
   — Jakże, proszę cię, szaleństwa wyrabiasz dla jakiejś tam szlachcianeczki, której bym ja 
może za pierwszą garderobianę wziąć nie chciała...
   — Qui vous ? conté cela! to jakieś plotki...
   — Mais mon Dieu! wszak Wieluńska była na mszy — (hrabina umówiła się, że nie wyda 
rotmistrza i złoży to na służące). — Wszyscy się brali za boki, gdyś z tymi paniami 
rozmawiał i wsadzał je do powozu...
   — Wieluńska to mówiła?
   — Powiadam ci, wszyscy umierali ze śmiechu.
   — Z czegóż? — odparł Sylwan gniewnie. — Nikt się ze mnie nie śmiał i śmiać nie może, 
bobym to srodze ukarał.
   Matka ruszyła ramionami.
   — Pomiarkuj naprzód, co robisz. Wobec tysiąca oczu kompromitujesz się w sposób 
najdziwniejszy dla jakiegoś drapichrusta. C’est inoui! Zapominasz, kto jesteś! Nic nie mówię 
nigdy za inne szaleństwa, bo mogę ich nie widzieć i nie wiedzieć o nich, a zatem nic mi do 
tego, ale to już zanadto...
   Sylwan się nasrożył.
   — Mamo — rzekł — pojmuję, że to czynisz z najlepszego serca, ale wcale niepotrzebnie, 
jestem już w wieku...
   Hrabina rozśmiała się.
   — Lepiej od ciebie wiem o twoim wieku. Chciałam cię tylko przestrzec, bo skandalem się 
brzydzę. Pamiętaj, co mówią Arabowie: „Zgrzesz sto razy przed Bogiem, Bóg ci przebaczy; 
ale ani razu przed ludźmi, bo ci tego nie darują.”
   Sylwan ruszył ramionami i z niecierpliwością jak zawsze, bo mu najłatwiej przychodziło 
się zniecierpliwić, okręcił się, nic nie mówiąc, po pokoju. — Moje dziecko — odezwała się 
hrabina poważniej — ayez de la retenue, mniej wzgląd na siebie i na nas. Cóż to jest? 
wyspowiadaj mi się szczerze.
   — Po prostu dzieciństwo, z którego sobie ludzie zrobili historią. Ojciec posłał mnie do 
tego tam pana rotmistrza, zapraszając go na imieniny. Nie wiem, skąd był ten zbytek 
grzeczności; podobno ojciec coś mu tam winien. Poznałem więc mimowolnie jego córkę.
   — Cóż? tak ładna?
   — Ładna! jak wszyscy! Świeża! młoda!
   — I zawróciła ci głowę — spytała hrabina. — Niewielkie by to było złe gdzie indziej, ale 
ktoś tak niższy od nas położeniem i wychowaniem... Tysiąc stąd kłopotów, plotek; u nich 
zaraz wszystko zwykli brać na serio! Staraj się pogrzebać twoję pasją — dodała z francuska 
— daj temu pokój!
   — Ależ tu pasji nie ma.
   — Choćby to była tylko fantazja!
   — Chyba fantazja. Ale cóż złego, żem się z nią przywitał w kościele?
   — To tylko nieprzyzwoitość; potrzeba było udać, że się nie widzi.
   — O! na drugi raz zrobię to pewnie.
   Hrabina nie odezwała się więcej: sparła się na łokciu i zamilkła; smutna jakaś myśl nią 
owładła. Sylwan powoli wyszedł i powrócił do siebie w najgorszym humorze.
   Biedni byli słudzy, biedne psy jego tego wieczora!
   Tego samego wieczora, o mroku nadchodzącym, Cesia siedziała przy fortepianie i 
brzdąkała na nim jedną ręką, wyciągniona w krześle, trzymając przed sobą na uwięzi 
Wacława, który myślą biegał gdzieś daleko.
   Milczenie przedłużało się już od kwadransa, przery- wane tylko piosenką, którą niedbale 
przygrywała niekiedy Cesia, coraz to oczy ogniste podnosząc na młodego człowieka, któremu 
oliwy do ognia już nie potrzeba było dodawać: płomień był widoczny.
   Bo pierwsza miłość zawsze jest, jak ogień po długiej suszy wrzucony, straszliwą i 
pożerającą; później, któż nie zna historii tego uczucia i nie umie się w nim kierować? W 
początku wszystko w nim tajemnicą, niespodzianym, strasznym, bolesnym, a obok boleści są 
też i dziwne, wielkie rozkosze, które się już nigdy nie powtórzą w życiu. Pierwsza i ostatnia 
są najsilniejsze pewnie: jedna chwyta nas jak niespodziane szczęście, ukazując niezgłębione 
przepaści wiekuistych rozkoszy; drugą obejmujemy jak deskę ratunku, bo po niej nie ma już 
dla nas nic: głucha pustynia, cisza, grób i śmierć...
   Wacław był w cierpieniach i rozkoszach najpierwszego w życiu uczucia, gwałtownego jak 
wybuch wulkanu, co wstrzymany w przepaściach ziemi wstrząsa górami i łamie zastygłą jej 
skorupę. Uczucie to tak silne, bo pierwsze, z którym postąpić sobie nie umiał, musiał taić w 
sobie, musiał z nim walczyć nieustannie, by nie dać mu się objawić.
   Cesia, której to było nie pierwszą miłością, ale próbą uczucia, ale snem przepowiednim, 
igrała ze wzbudzoną namiętnością, jak się bawi z ułaskawionym dzikim zwierzęciem pan 
jego. Gdy ją taił Wacław, wywoływała; gdy okazał, odpychała śmiechem, szyderstwem, 
podziwem, udanym niepojmowaniem; chciała słów i nie rozumiała ich; zrozumianymi rzucała 
jak dziecię piłką. Smutny był widok tego cierpienia i tej pańskiej obojętności na nie. Tak 
czasem wyrostki wiejskie pastwią się nad biednym pochwyconym ptaszkiem, któremu po 
jednym wyrywają piórku, którego skubią ze śmiechem. Cesia była nielitościwa jak dziecko, 
dla niej życie maiło się jeszcze tak dziwnie piękne, tak obfite w nadzieje, że się ani myślała w 
progu jego zatrzymać; ale z nudy, z próżni chwilowej serca szukała sobie zabawki.
   — Niech mi pan co zagra! — zawołała nareszcie wstając — tylko proszę coś wesołego.
   — Cóż pani każe?
   — Coś Straussa.
   Posłuszny jak pozytywek Wacław, uderzył w klawisze: walc Straussa pod jego ręką tak 
wściekły przybrał charakter, iżby go szatani w piekle po wierzchach płomieni tańcować 
mogli. Nie zmienił w nim ani jednej nuty, ale wyraz tak był straszny, tak burzliwy i namiętny, 
że Cesia uczuła nagle coś na kształt przestrachu i smutku niespokojnego.
   — A! Czyż to wesołe? zlituj się pan.
   — To walc Straussa.
   — Innego!
   Inny walc był znowu smutny jak płacz, łkania, jęk i boleść; tęskny jak rozpacz, 
wywoływał łzy, płynęła pieśń melancholijna jak wstęga czarna: rzekłbyś, że to krzyk 
zranionego do głębi serca. A jednak był to walc Straussa, ale przezeń, jak przez pierwszy, 
przezierała biedna, zraniona dusza.
   Cesia się zachmurzyła, zamyśliła; widocznie poczynała się gniewać prawie.
   — Jak to pan dziś grasz nieznośnie — zawołała z wyrazem niechęci — walc jeden 
straszny, drugi łzawy; nie umieszże pan żadnego wesołego? Graj pan polkę, nie polkę-
mazura, ale polkę wesołą.
   — Nie rozumiem, dlaczego pani chcesz w sobie dziś pobudzić wesołość, gdy jej sama 
posiadasz tak niewyczerpane skarby.
   — Doprawdy? pan tak myślisz?
   — Tak jest. — Ależ wesołość powierzchowna czy nie ukrywa czego czasem?
   — Czasem kryje obojętność i chłód i to podobno najpospoliciej.
   — Nie myślę, żebyś pan miał prawo o tym sądzić i mógł o tym wyrokować.
   — Przepraszam panią. Zapytany, mówię co myślę.
   — Najgorszy zwyczaj, panie Wacławie: nigdy się nie powinno mówić, co się myśli; ale... 
przepraszam, zapomniałam, że pan nie jesteś kobietą.
   — I dla mężczyzny przyda się ta rada. Co pani grać mi każe?
   — Na miłość Boga coś wesołego.
   — To tak trudno.
   — Trudno! trudno! Wszakże to pierwsza z brzegu szejne-katarynka potrafi.
   — Właśnie dlatego, że nie mam szczęścia być szejne-katarynką...
   — Bądź pan nią na chwilę: zobaczym, ile masz mocy nad sobą?
   — O to pani chodzi?
   — Gdyby...
   — A więc gram...
   I znów odezwały się klawisze, a polka wyrwała się spod palców Wacława tak świeża, tak 
strojna, tak namiętnie pusta, taka śpiewna i śpiewająca, że w oczach Cesi stanęły salony 
oświecone i tancerze w białych rękawiczkach, i szepty tłumu wielbicieli, i cały świat jej 
marzeń pustych, szalonych, piętnastoletnich. A grał Wacław z takim wyrazem, z taką 
trzpiotowatością, jakby sam tańcował na upragnionym długo weselu.
   — Brawo! brawo!
   — Cóż teraz pani powie o mojej mocy nad sobą?
   — Wielka, ale krótka jak polka. A teraz graj już pan, co chcesz. — Dzięki Bogu!
   I począł z sonaty Chopina ten znany dziś tak powszechnie marsz pogrzebowy, z którym 
chyba drugi marsz Beethovenowski porównać się może. Wdzięk u obu melancholijny jeden. 
Beethoven tylko pisał swój starym już podobno, obrobił go, wystudiował, wypracował 
umiejętnie, oszlifował diament. Chopin wylał z serca, co w nim miał: naiwnie, po prostu, bez 
kunsztu prawie, jak Homer śpiewał, sam nie wiedząc o tym, że tworzył razem arcydzieło 
pomysłu i formy.
   Cesia patrzała na Wacława i zdało jej się, że widzi zapalone pochodnie, długi szereg 
księży w czarnych kapach, trumnę ubogą na. marach prostych i płaczących krewnych... Płacz 
ich powolny, tęskny raczej niż rozpaczliwy, chrześcijańską boleść, co ma pociechę w niebie, 
malujący i poddany woli Bożej.
   — A! dosyć tej elegii — zawołała przerywając — to ten nieznośny pański Chopin, 
którego cierpieć nie mogę nawet w jego mazurkach. Są to mazurki filozoficzne, 
transcendentalne, Bóg wie co; a wszędzie smutek, a wszędzie taki gorzki smutek, jakby pieśń 
wygnańca...
   — Smutek dusz wyższych, co zawsze wśród szczęścia nawet tęsknią do niebios.
   — Dziękuję za komplement: ja, co nie tęsknię, nie mam honoru należeć do dusz 
wyższych.
   — Pani może tęsknoty swej tylko pokazać nie chcesz, boś nadto dumna, a wreszcie tak 
młoda. Któż tęskni tak młodo?
   — Pan zawsze masz mnie za małe dziecko.
   — Nie, pani! o! nie!
   — Graj pan wlazł-kotek za karę...
   — Co pani każe... ale wlazł-kotka...
   — Tak, to właśnie.
   — Żarty czy...
   — Doprawdy, chcę wlazł-kotka. — Istotnie?
   — Tyle razy powtarzam.
   Posłuszny ale smutny i zniechęcony zagrał jej Wacław z tego tematu tak ciasnego coś 
dziwnego, fantastycznego, zamieszanego, burzliwego, jakiś taniec czarownic z chichotem 
puchaczów i szumem wichrów... Dziką począł tę fantazją, urywał, chwytał tema, przerabiał 
go, łączył ze śpiewem, z którego naigrawać się zdawał, i bawił się z nim jak niedźwiedź 
zmuszony igrać z łańcuchem, na którym go wodzą.
   Nareszcie skończył, a dwie łzy w ciemności potoczyły się nie widziane po jego twarzy. 
Chciał odejść, ale Cesia nie życzyła sobie sama pozostać.
   — Czegóż pan się tak spieszysz?
   — Wie pani, że odjeżdżam.
   — Pan odjeżdżasz? Dokądże to?
   — Jadę... w świat.
   — Cóż to? żarty dla rozczulenia mnie?
   Pierwszy raz myśl rozstania zupełnego na wieki przeszła główkę Cesi pustą i czuła jakby 
ściśnienie serca, jakby smutek, jakby żal w zarodzie jeszcze nierozwinionym. Przywiązujemy 
się do ofiar pierwszych naszych namiętności.
   — To nie są żarty — dodał Wacław — moja przyszłość cała jest w mojej pracy; dość 
długo byłem dla państwa ciężarem, dość im winienem i tego nigdy nie zapomnę; czas 
wreszcie samemu o własnych siłach pójść szukać chleba.
   — Tylko chleba?
   — Tylko chleba! Mogęż roić o czym więcej? możnaż dziś dobić się sławy obok mistrzów 
tylu? A! gdyby choć chleb czarny w ciszy, spokoju, ustroniu; ale i o ten kawałek suchy, jeśli 
nie polany łzami, potrzeba będzie dobijać się walką z braćmi sierotami losu i gryźć jak o 
kość. To los, co mnie czeka. — Ale pan nie pojedziesz.
   — Owszem, pani, muszę jechać i pojadę.
   — Będziesz czekał na powrót mego ojca.
   — Hrabia pisał mi, żebym wyjeżdżał i ma mi dopomóc w Żytkowie, gdzie już na mnie 
czeka.
   — Powrócisz przecie do nas?
   — To Bóg wie jeden. Któż powiedzieć może: powrócę? A potem dlaczegóż i czegóż bym 
powracał? Wdzięczność moja wytrwa dla was i z daleka, a państwu jam niepotrzebny. 
Zawołacie mnie kiedy, przybiegnę posłuszny jak pies do dawnego pana; ale w waszym życiu 
czymże ja jestem? Jednym z tych, których macie mnóstwo za pieniądze: czymś pośrednim 
między sługą a nudnym i z łaski przyjmowanym sąsiadem.
   — Pan o nas źle może sądzisz...
   — Nie. Rozmierzam tylko bacznie i bez złudzenia, co nas dzieli i dzielić będzie wiecznie, 
co mnie oddala od państwa i co się nigdy przełamać nie da. Jeśli będę potrzebny, zawsze 
przyjdę, choćby pieszo, choćby o kuli wam służyć.
   — Pamiętaj pan — przerwała pusta Cesia, zwracając rozmowę, żeby ukryć trochę uczucia 
— że gdy zatęsknię za wlazł-kotkiem, wezwę pana choćby ze stolicy, żebyś mi go zagrał.
   To mówiąc, poskoczyła z miejsca i odeszła.
   Wacław spiesznie otworzył drzwi ogrodu i wybiegł szukać w chłodzie i cieniu drzew, w 
widoku miejsc znanych mu od dzieciństwa uspokojenia, siły, rezygnacji.
   Potrzeba było te miejsca opuścić, a my, nędzni niewolnicy, tak przyrastamy do ziemi. Pod 
tym względem jesteśmy rośliną, co przytknięta do gruntu, ujmuje się go i chwyta, by żyć. I 
my, w młodości zwłaszcza, chwytamy się każdego kątka, w którym chwila życia nam 
spłynęła, czepiamy się do niego, by cierpieć potem, gdy nas los przesadzi na ziemię nową. 
Wacław żegnał z kolei ką- tek każdy, choć nigdzie nie uśmiechnęły mu się uczucia przyjazne, 
choć wszędzie przecierpiał od dumy, obojętności, wzgardy, szorstkości otaczających; ale 
miejsca cierpień są nam równie drogie, jak ozłocone szczęściem. Któż nie płakał po długim 
więzieniu i czule nie wspominał go — swobodny? Wacław szedł przez ogród i napawał się 
widokiem miejsc, które chciał zapamiętać na zawsze, bo myślał, że już do nich nie wróci, a 
były mu drogie. Trochę marzeń miłosnych, tych marzeń, co jak drobne maku nasionka umieją 
wysoko wyrastać i bujnie rozkwitnąć, zdobiły jeszcze i urokiem swym opromieniały każdy 
kątek. Były to jak sny, jak w chwilach usypiania dzikie obrazy, nie urzeczywistnione 
nadzieje; ich olbrzymiość i zarysy mgliste stanowiły piękność.
   Kochał Cesię, a z dwuletniej miłości zostawała mu przy rozstaniu: gałązka rezedy zdjęta z 
posadzki, której się zaprzeć musiał, kilka słów dwuznacznych i wiele gorzkich płochej 
dzieweczki pocisków, które utkwiły głęboko.
   Ogrodem zbliżył się ku stawowi, błądził długo nad jego brzegiem i smutniejszy niż kiedy, 
powrócił do swojej izdebki, która pełna była upakowanych już rzeczy, pusta, smętna i duszna. 
Wrócił zrozpaczony o przyszłości, idąc w świat rozczarowany, bez tych zwykłych nadziei 
młodych, bez marzeń sławy, czując, że nań oczekują walki, niedostatek, upokorzenia. 
Wszystko to przewidział, wszystkiego był już spróbował. Obojętny, z nadzieją tylko jedną, że 
sztuka, którą kochał, będzie mu pociechą, szedł posłuszny losowi z zawiązanymi oczyma, 
mówiąc sobie:
   — Na wszystkom gotów, co mi los zdarzy.
IV
    
   Cesia starała się zobaczyć z Wacławem na wyjezdnym, bo od tego wieczora zawitał do 
niej smutek dotąd nie znany i jakieś uczucie, które tłumaczyła sobie litością tylko. Nazajutrz 
spotkała go jeszcze u matki; wyszła do ogrodu potem, ale już Wacław, pożegnawszy 
wszystkich i nie chcąc przedłużać ciężkich dla siebie chwil rozstania, popędził w tumanie 
kurzu ku nie znanej a strasznej jak przepaść przyszłości.
   Cesia podumała chwilę sparta na ławce w ogrodzie, poszła do sali do fortepianu i grać nie 
mogła; klawisze ją parzyły, miejsce gorące jeszcze było jego bytnością ostatnią, niepokój 
budził się w niej niepojęty, łzy cisnęły, choć spychane, do powiek dziwnym osłupieniem 
otwartych. Usiłowała się przemóc i nie mogła. Nazajutrz dopiero żal stał się lżejszym, potem 
została tęsknota tylko, potem... Ale nie łapmy ryb przed niewodem: przyjdzie nasz niewód na 
te tonie.
   Sylwan gniewał się tylko na siebie, że tak niezgrabnie wziąwszy się do romansu z panną 
Kurdeszanką, wszystkich oczy uderzył, rozśmieszył sobą, wywołał plotki i sprowadził na 
siebie wymówki. Skompromitowany, powinien był zerwać wszystkie stosunki, ale miłość 
jego własna zbytecznie na tym bolała. Porwać się, nic nie dokazać, a w dodatku ludziom być 
pośmiewi- skiem! — tego znieść nie mógł, młoda jego duma i wysokie pojęcie o swych 
przymiotach oburzały się na to. Chciał teraz pomścić się głośno, uwieść i porzucić; wolałby 
był, żeby go przeklinano, niż żeby z niego szydzono. Tak biedny miał przewróconą głowę, a 
serce zamarzłe!
   Ale na próżno łamał sobie tę biedną głowę nad sposobami wyjścia zwycięskiego z tej 
matni, w którą się uwikłał; nie widział żadnego. Gniewał się i złościł. W takiej dyspozycji 
umysłu, powracający przez Denderów z dalszej wycieczki, hrabia Karol Walski go zastał.
   Sylwan przyjął przyjaciela z radością, rozbawił się przy nim, a z polecenia wyraźnego 
matki podprowadzając go do siostry, zatrzymując, łapiąc, gdy sam na sam wieczorem 
pozostali, zwierzył się doświadczeńszemu całej swej przygody i dalszego jej toku bardzo 
szczerze, bo i wstydu, i gniewu, i chęci zemsty nie ukrył.
   — Zamiast rady — rzekł Karol — powiem ci historyjkę nauczającą, tylko mi daj słowo, 
że jej powtarzać nie będziesz.
   — Ale cóż znowu? myślisz, żem plotka?
   — Słuchaj więc. Znam z bliska w moich stronach młodego człowieka, który jak ty 
powiedział sobie, zobaczywszy młodą szlachcianeczkę, córkę ekonoma: — Cóż szkodzi 
pokochać się trochę, zabawić, rozerwać, a potem... Któż myśli, co potem będzie? — szepnął 
sobie — jakoś to będzie. Poczęła się tedy łatwa znajomość, łatwe między młodymi uczucia, 
coraz bliższe stosunki, a pan Strzemba, ojciec panny...
   — Co ty mówisz? a toż Strzemba jest u was ekonomem! — żywo przerwał Sylwan.
   Karol się trochę zarumienił, ale odzyskując odwagę i przytomność, wstydził się kłamać 
dalej.
   — Słuchajże tym uważniej, bo to moja własna historia. My, panowie, wyobrażamy sobie 
wszystko, co ni- żej nas, ledwie człowiekiem, nie przypuszczamy, by poza naszą cywilizacją 
powierzchowną było i mogło być serce, obyczaje, myśli i uczucia. Lekko cenim sobie ludzi i 
błądzim co krok...
   — No! ale cóż się stało z panną Strzembówną?
   — Strzemba nic nie mówił, dom otworzył z zaufaniem, ledwie nie z zaproszeniem; 
znalazłem tu dziewczę, którego tęskna twarzyczka mnie ściągnęła, a które od razu uszanować 
musiałem, bo było tego warte. Nie po naszemu, nie po francusku wychowana, nie tak jak my 
mówiąca, od pań naszych daleko poważniejsza, wszystko biorąca serio i uważająca za 
szczerze, pobożna, poczciwa...
   — Daruję ci resztę litanii — przerwał Sylwan — widać dobrze udawała, ale ty chyba 
kobiet nie znasz?
   — O! gdybyż udawała — kończył Karol — nie miałbym na sumieniu ją zwodzić; ale 
szczerego i wierzącego nam zawieść, zdradzić, to zbrodnia!
   — Ba! takie zbrodnie!...
   — Nie wahałbym się za nie powiesić.
   — No! cóż dalej?
   — Wplątałem się tedy w miłostki, z których już wycofać się i wybrnąć było niepodobna, 
bom myśląc się tylko zabawić, zakochał naprawdę.
   — Jakież z ciebie cielę! Daruj, hrabio, ale w pannie Strzembównie?!
   — Może i cielę, ale stało się, jak ci mówię.
   — Cóż tedy dalej? bo to dla mnie żywa nauka.
   — Dalej? dalej po dwóch leciech odwiedzin powtarzanych i ściskających się coraz 
stosunków, gdym siły nie miał jej opuścić ani w łeb sobie strzelić, hrabia Karol Walski, herbu 
Topor, ożeniłem się potajemnie z panną Strzembówną.
   — Co ty mówisz! — zakrzyknął, porywając się Sylwan. — Jak to? tyś doprawdy żonaty? 
— Jak mnie widzisz; a w dodatku szczęśliwy przez nią. Ale słuchaj końca. Ożenienie nie jest 
rzeczą tak łatwą i prostą, jak się niejednemu zapalonemu młodzikowi zdaje. Gdy rodzice 
mówią: wybieraj ze swego stanu, gdy cię rozsądkiem zimnym i nudnym kierują, nie są to 
słowa bez znaczenia i gderanie dumy lub uporu. Ożenienie łączy nas nie z jedną kobietą, ale z 
całą nową rodziną, z całym drugim, jeśli ona do drugiego należy, światem. Przez nią 
spokrewniasz się z ludźmi, z którymi żyć nie możesz. Tak i ze mną; jestem szczęśliwy z 
panną Strzembówną, ale Strzembowie! A! Strzembowie! Strzembięta! Strzemboszęta! 
Strzembów krewni i powinowaci, koligaci i familia: bo rodzaj Strzembów jest zawsze 
niesłychanie płodny i rozrodzony... Tu już sił i cierpliwości braknie!
   — Prawisz mi rzeczy niepojęte i do wiary niepodobne, kochany Karolu! Byćże to może? 
   — Jest, jak ci mówię. Przypominam ci tylko nawiasowo, że krom nas dwóch nikt o tym 
nie wie; pamiętaj, że jeśli się wygadasz, śmiertelnie mi zaszkodzisz i śmiertelnie mnie 
obrazisz...
   — Ale bądź spokojny, nigdym się jeszcze niechcący nie wygadał w życiu. Pozwól mi się 
trochę całej tej z „Tysiąca nocy” historii podziwić. Jak to? ty! ty! którego uważałem za 
mentora i mistrza, tak olbrzymie i heroiczne zrobić mogłeś głupstwo?
   — A co więcej, przyznaję ci się do niego. Właśnie, żem je zrobił, nikt nade mnie 
skuteczniej poradzić ci nie potrafi: ab uno disce omnes.
   — Co ja, to bym nigdy nic podobnego nie uczynił.
   — Jestżeś pewnym, że nie pokochasz, lub pewnym, że potrafisz z zimną krwią zostać 
podłym?
   — Ale zlituj się! tysiąc jest sposobów środkowych... Strzemba byłby wziął dla córki 
dziesięć tysięcy posagu i wydał ją za mąż. — Alem ja ją kochał!
   — Otóż w tym właśnie jest wielkie, niedarowane głupstwo.
   Karol ruszył trochę wzgardliwie ramionami.
   — To prawda — rzekł — mam głupie serce i to mnie, jak ty nazywasz, zgubiło. Ty 
jestżeś pewnym, że go nie masz?
   — Ja? nic a nic!
   — Jeśli tak, przyznam ci się, tyś straszny człowiek.
   — Tak! dla kobiet.
   — Mnie się zdaje, że kto nie umie kochać kobiety, nie potrafi przyjaciela.
   — Filut! chciałbyś mnie widzieć razem z sobą w jednej kozie; ale nie! nie! Ja sobie dam 
radę...
   — Życzę ci, cofnij się póki pora.
   — Cofnąć się, żeby się śmiano ze mnie?
   — Wolałbyś, żeby płakali?
   — Zdaje mi się.
   — Boję się, żebyś sam nie płakał.
   — Ja?! ale któż dobrze wychowany płacze?
   Karol od stóp do głowy zmierzył Sylwana i ruszył tylko ramionami.
   — Mój Sylwanie — rzekł — oducz się twoich burszowsko-lwich pojęć o człowieku i 
młodości. Serce jest warunkiem życia.
   — Ale cóż ma za związek serce z podobną intrygą?
   — Bez serca jest to brudna, zwierzęca namiętność.
   — Cha! cha! Doprawdy, od czasu jakeś się ożenił, pogłupiałeś, kochany Karolu! jesteś 
moralny jak Marmontel i prawisz o sercu nieznośnie, jak stary romans ośmnastego wieku.
   — Bo mnie serce boli — odparł Karol.
   — A ja go jeszcze nie czuję w sobie i wolno mi, spodziewam się, użyć tej drogiej chwili 
młodości...
   — Używaj! Bóg z tobą! Po tej rozmowie Sylwan, któremu matka nakazywała zatrzymać 
hrabiego Karola, będąc przekonaną, że jest nieżonaty i pragnąc go zbliżyć do Cesi, 
naśmiawszy się po cichu z tego dziwnego składu okoliczności, nie zapraszał już uparcie 
Walskiego, który zaraz odjechał. Hrabina ostre za to wymówki czyniła synowi, ale zniósł je, 
język trzymając za zębami, i tajemnicy przyjaciela nie wydał. Śmiał się tylko w duchu. A 
wśród rozmów, śmiechów, wśród salonowej zabawy myśl tylko jedna tkwiła w nim ciągle: 
chciał się koniecznie, koniecznie pomścić i wstyd swój powetować świetnym zwycięstwem.
   Na kim? — spytacie — na sobie za niezręczność? — Nie, na biednej Frani niewinnej i na 
Kurdeszach. Ale smażył sobie głowę, a sposobu wiodącego ku temu znaleźć nie umiał; po 
długich rozmysłach postanowił nareszcie brnąć dalej, jechać do Wulki pod pozorem kupna 
siwej klaczy rotmistrza.
   Znaleziony powód odwiedzin niezmiernie go ucieszył. Mając gotowy pretekst, co 
najprędzej chciał myśl przyprowadzić do skutku; kazał konia osiodłać, zostawił Janka 
szczebiotliwego w domu, a sam umyślnie skierowawszy się wprzód w inną stronę, aby ludzie 
kroków jego nie śledzili, zaroślami przedarł się do Wulki.
   Była to godzina wieczorna: rotmistrz wedle swego letniego zwyczaju siedział w ganku na 
ławce.
   Ganek dawniej u szlachcica w ciepłą porę roku był najulubieńszym jego schronieniem; 
nie było tu tak duszno jak w izbie, widać z niego całą gospodarkę, bo często i łany, a zawsze 
drogi i ścieżki, całe obejście gospodarskie, gumna, obory i folwarczne budowle. W ganku 
łatwiej znalazł pana wieśniak, rozmówił się z jegomościa przechodzący ekonom; sam jeden 
siedząc, nie był tu samotnym, wzrok jego czuli wszyscy. Bocian mu klekotał na starej olszy, 
rżały w stajence koniki, gru- chały gołębie, a z sąsiedniego kościółka dzwonek godziny dnia 
przypominał. U nóg rotmistrza legiwał stary Rozbój, towarzysz jego, ilekroć pieszo za próg 
domu się ruszył. Często Brzozosia wyszła z przeciwka i stanąwszy na progu, rozpoczynała 
gawędę; często Frania siadała przeciw niego z pończochą; czasem idący ze stajni parobczak 
stanął do rozmowy, gumienny oparł się na chwilę o słup i wyspowiadał się z dziennych robót, 
których doglądał; a tak dzień w ganku upływał wesoło i czynnie. Tu wyniósłszy stół, 
nakrywano nieraz do obiadu, podwieczorku, wieczerzy; tu miały miejsce obrady wiejskie, 
których by ciasny domek szlachecki nie objął, gdy cała na nie stoczyła się ze wsi gromada; tu 
przyjęcie wianków, odbieranie włóczebnego, powinszowania i prośby... Wieczorem 
późniejszym, gdy zmrok zapadał, a w izbie ciemnieć poczynało, stary sodalis marianus z 
książeczki mógł czytać jeszcze w ganku i domówić resztę pacierzy.
   Toteż miejsce, które tu zwykle zajmował pan Kurdesz, znaczne było na ławie i poręcz jej 
nawet wyślizgała się od opierania, a nikt z domowych przez uszanowanie, choć pana nie było, 
nie śmiał zasiąść w jego uprzywilejowanym kątku.
   Rotmistrz siedział w ganku na swej ławce i rozmawiał z panną Marianną, która ręce 
złożywszy na piersi, oparta o uszak, przypominała mu stare czasy, marzyła z nim razem o 
lepszej przyszłości, gdy pan Sylwan ukazał się we wrotach na koniu, a Rozbój rzucił się, 
ujadając silnie, przeciwko niezwykłemu gościowi. Zrazu Kurdesz nie poznał przybywającego, 
ale panna Marianna, której się śniło w nocy, że kładła wianek rozmarynowy na czoło swej 
Frani, domyśliła się od razu i krzyknęła, zatykając sobie usta: 
   — Święty Boże! dalibóg to on!
   — Co? kto? — zapytał Kurdesz. — A hrabiątko!
   To powiedziawszy, nie czekając dłużej, kopnęła, trzaskając drzwiami za sobą, i wpadła do 
Frani zdyszana, ledwie słowo przemówić mogąc, przyciśniona wzruszeniem i tak zmieniona, 
że Frania, spojrzawszy na nią, w pierwszej chwili wielkiego jakiego nieszczęścia się 
dorozumiewała i zerwała się z krzesła równymi nogami.
   — Co to się stało, panno Marianno?
   — Co? on! dalibóg on! dalibóg on! jak Boga kocham! słowo daję, on! on! — krzyczała 
Brzozosia w niepohamowanym zapale.
   — Kto on? co? — spytała Frania.
   — Ale on! Franiu, on! jak Boga kocham! gniady, na szaraczkowym koniu, chcę mówić 
szaraczkowy surducik, koń gniady, na czole strzałka, w ręku biczyk śliczny; poznałam go: 
bez ogona, w żółtych rękawiczkach.
   — Koń w rękawiczkach! — parsknęła ze śmiechu dziewczyna, która się już domyślać 
poczęła, o co chodziło.
   — Czegóż bo udajesz, że mnie nie rozumiesz? On! hrabiątko twoje, przyjechał, jest, 
ubierz się ślicznie. Przyjechał! a widzisz, na moim! widzicie! nie mówiłam? I ty, i ojciec nic 
nie rozumiecie świata i ludzi! Ja się na tych rzeczach znam dobrze. Już kiedy co powiem, to 
nie darmo: ot taki przyjechał.
   Wtem — Brzozosiu! panno Marianno! — rozległo się z ganku, i Brzozosia, choć w 
pretensjach trochę, z wielkiej niecierpliwości nie poprawiwszy nawet czepeczka i włosów 
nieco rozsypanych, rzuciła Franię, a pobiegła do Kurdesza.
   Po chwilce wróciła, ale powolnym krokiem, zamyślona i widocznie gniewna; weszła do 
pokoju swej panienki i skrzywiona przemówiła, ruszając ramionami:
   — Niechże sobie robi, co chce, ja się już nie mieszam do niczego. — Cóż to znów stało 
się, panno Marianno?
   — A cóż ma być? byłam tego pewną, że twój ojciec zmaluje jakieś cudactwo! Chce robić 
po swojemu i powiedział mi na ucho, że panicz przyjechał tylko klacz tam jakąś kupować, 
więc żebyś ty nie wychodziła do niego do pokoju, tylko ja sama. Widziałże kto tak kawalera 
przyjmować? wszystko popsuje. Ale co mnie do tego! Róbcie sobie, co chcecie, ja ręce 
umywam. Pan rotmistrz, jak sobie pościele, tak się wyśpi.
   I obrażona, zniechęcona, poczęła się Brzozosia przechadzać po pokoju, poprawując 
powoli ubioru i włosów, zaglądając do zwierciadełka wiszącego na ścianie.
   Frania, trochę niechętnie, ale z pokorą dziecięcia, które tak kocha ojca, że mu wierzy 
ślepo, przyjęła rozkaz rotmistrza; zaczęła się była ubierać, ale usłyszawszy od Brzozowskiej o 
dyspozycji, usiadła w krześle i choć trochę rumiana, trochę roztargniona, choć przysłuchując 
się rozmowie, która ją z ganku dochodziła, robiła dalej zaczętą albę do kościoła. Brzozowska 
wciąż chodziła i gderała:
   — Starzy nie powinni by się w to wdawać, a nam to zostawić. Kto to widział pannę 
ukrywać! Śliczna rachuba! Ale co mnie do tego? To pewna, że rotmistrzowi zmyję głowę, jak 
hrabiątko pojedzie. Ale niech sobie robi, co chce, niech robi! Zobaczymy, jak pokieruje.
   Frania milczała, nie mieszając się do rozmowy panny Brzozowskiej samej z sobą; panna 
Marianna gderała:
   — Ani się mnie spytał! ani poradził! szach! mach! ni z tego, ni z owego, niech nie 
wychodzi! Dlaczego? że niby to dla konia przyjechał? No to cóż? Zwyczajnie; nie powie od 
razu: przybyłem starać się o względy panny Franciszki! Ale mnie nie do tego, niech sobie 
robi, jak mu się zamarzy.
   — Moja Brzozosiu kochana — przerwała Frania po chwili — ojciec musiał sobie 
pomyśleć, dlaczego to robi.
   — At! zamarzyło mu się! Panicz zwyczajnie nie wiedział, co powiedzieć, i udał, że mu się 
siwka podobała, że chce się potargować. Kto to tego nie rozumie! stare figle! Ojciec zaraz 
bierze to za dobrą monetę i powiada mi, kiedy przyjechał do siwej, to mu tylko siwą pokażę. 
Gadajże z nim! widział kto co podobnego?!
   — A to może i dobrze — odpowiedziała Frania — jeśli nie do nas, tylko do siwki 
przyjechał, po cóż ja mam wychodzić?
   — Ale bo to nawet niegrzecznie! Kto to widział, jak chłopską narzeczone w komorze 
córkę chować!
   — Ojciec tak chciał, cóż robić, Brzozosiu! Jużciż nie taję, żebym wolała wyjść i pogadać, 
i pośmiać się; ale z rotmistrzem wiesz, po żołniersku, trzeba słuchać, co powie.
   — Ej! to nam, kochanie, ale nie tobie! ty go jak zechcesz, na włosku prowadzisz. Ale rób 
sobie, co myślisz, ja cię nie chcę buntować; choć to pewna, że nic by ci nie powiedział, 
choćbyś i wyszła.
   — Ale mnie także, moja Brzozosiu, nie wypada się spieszyć bardzo przeciwko niemu, 
kiedy nie do nas, tylko do siwki przyjechał.
   — O! już to wy z ojcem oboje ciągniecie coś bardzo mądrze! Ciągnijcie sobie, jak 
chcecie; ja się więcej do niczego nie mieszam. Pójdę tylko, zadysponuję i wyreguluję 
podwieczorek i ręce umywam...
   Jakoż gderając jeszcze, wyszła Brzozosia.
   W ganku siedział stary Kurdesz, doskonale udając, że się ani domyśla, po co pan hrabia 
przyjechał; klacz stała wyprowadzona, a rozmowa toczyła się o koniach. Rotmistrz 
niesłychanie pokorny, grzeczny, przyjmował jaśnie wielmożne grafiątko, nie wspominając nic 
o sobie, ani o córce nie mówiąc, tylko o koniu. Wynosił wy- soce zalety rodu siwki, jej matki, 
babki, ojca i dziada, jej sióstr i braci i cenę siwki podnosił do wysokości bajecznej.
   Sylwan w bardzo fałszywym położeniu kręcił się jak w ukropie; co chwila spoglądał z 
ukosa, czy gdzie Frani nie zobaczy, a zapytać się o nią nie śmiał.
   Siwka stała przed gankiem, a stary woźnica z ogromnymi po uszy wąsami, co niegdyś 
służył szeregowcem w konfederacji razem z panem swoim, umiejętnie ją pokazywał, 
przebiegał z nią, puszczał, wstrzymywał, głowę jej podnosił i niesłychanie zachwalał. 
Rotmistrz, począwszy naprzód od siwki, nie dał zejść rozmowie z koni i coraz nowe o nich 
dykteryjki wyciągając jak z rękawa, coraz nowe czyniąc postrzeżenia, przywodząc przepisy, 
chwytał swojego gościa, by mu nie dać nic powiedzieć, co by w inny tor rozmowę sprowadzić 
mogło.
   Brzozosia kilka razy przeszła przez sień, z ukosa rzucając okiem na Sylwana, a widząc go 
posępnym i znudzonym, ruszała ramionami i szeptała do siebie:
   — Ani chybi, że go zrażą. Ale jak sobie chcecie, ja ręce umywam! do niczego się nie 
mieszam! Właśnie jemu konie w głowie! Biedne chłopczysko!
   — A zatem — kończył rotmistrz — gdzie pan graf każesz klacz prowadzić: czy do 
Denderowa, czy do stajni?
   — Jak to? pięćdziesiąt, ani grosza mniej, to ostatnia cena? — spytał dość obojętnie 
Sylwan.
   — Powiem panu grafowi, mosanie — przerwał Kurdesz — że za jej babkę, kula w kulę 
taką, wziąłem od majora pruskiego, co jeździł za remontą, ośmdziesiąt dukatów i jeszcze 
dodatku spodnie i kaftanik z jeleniej skóry, który mi się bardzo u niego spodobał. To prawda, 
że mi się ten figiel na nic nie zdał, bo Niemiec, choć się wydawał człowiek korpulant na oko, 
cienki był jak komar, i ani w jego pluderki, ani w jego piszczałkowate rękawki wleźć nie 
potrafiłem. Matka siwki służyła mi lat ośmnaście, aż do tego przypadku...
   — Tego, co mi pan opowiadał — przerwał Sylwan.
   — Alboż opowiadałem?
   — Tak jest. Napoili ją zgrzaną.
   — Otóż to, ten gbur Hryć, istny hryć, panie, był przyczyną jej śmierci; nigdy na niego 
patrzeć nie mogę bez obrzydzenia, jak na zbójcę. Jeszcze bym ją miał.
   — A czterdzieści dukatów?
   — A! Jaśnie wielmożny grafie, dla niego bym to uczynił pewnie, ale jeszcze żadna klacz z 
tego rodu za te pieniądze nie poszła; miałbym to sobie za grzech moję ulubioną oddać taniej 
od mniej pokaźnych sióstr i braci. Proszę spytać pana Powały, czy mi za siwą klacz w 
siedmiu latach, z białą nogą nawet, co już jest, choć u siwej, feler, nie zapłacił pięćdziesiąt 
dwa dukaty na Juria w Ciunapowie na jarmarku.
   — Przyznam się panu, że to mi się wydaje za drogo.
   — No! a zatem do stajni!
   — Pozwolisz mi pan namyśleć się dni kilka i rozkalkulować?
   — Kilka dni? czemuż nie! i owszem. A teraz, może co przekąsimy, proszę do chaty.
   I z ceremonią wiodąc naprzód gościa, wszedł rotmistrz do pierwszej izby, gdzie tylko 
Brzozosię z kluczami od szafy w kwaśnym humorze i stół już nakryty zastali. Sylwan, który 
się spodziewał Frani, do reszty się zachmurzył, nie postrzegłszy jej. Szlachcic był w 
wyśmienitym humorze, grzeczny aż do przesady, gadający do utrudzenia i zapraszający do 
jadła po staroświecku, to jest natrętnie.
   Podwieczorek był zastawiony wielce przemyślnie. Brzozosia pojęła, że drugi raz dać tych 
samych potraw nie wypadało: zamiast kurcząt,. wystąpiła z dzikimi kaczkami na buraczkach i 
zamiast pierogów ze śmietaną dała kartofelki posypane zieloną cebulką i oblane masłem. 
Oprócz tego na staroświeckiej porcelanie zbieranej drużyny były różne przysmaczki, 
począwszy od młodej kukurydzy aż do starego piernika, a flasza opleśniałego węgrzyna 
towarzyszyła flaszce wódki starki złocistej jak oliwa i butlowi marcowego piwa.
   Sylwan jeść i pić nie raczył; zdało mu się ze złego humoru nie kosztować nawet; prosił 
tylko o szklankę mleka z razowym chlebem, podziękował za resztę. Brzozosia szepnęła 
kiwając głową: — Nawet jeść nie chce! — Rotmistrz bynajmniej tym nie zmieszany, o mleku 
i chlebie powiedział historyjkę z czasów konfederacji barskiej. Znienacka spytał Sylwan 
Brzozosię o Franię; ta nie wiedziała, co mu odpowiedzieć i zabierała się znaczącym 
sposobem ruszyć ramionami, gdy szlachcic uprzedził ją, żywo się posunąwszy:
   — Bardzo jaśnie wielmożnemu panu dziękuję za pamięć. U siebie, u siebie zajęta... 
Zwyczajnie, wieśniaczka, zawsze za robotą, nie to, to owo...
   Sylwan na tak wyrazistą odpowiedź już więcej nie pytał o nic; wkrótce pożegnał 
gospodarza zachmurzony i zabrał się do odjazdu zły okrutnie na siebie, że pojechał, na 
rotmistrza, że go tak przyjął sucho.
   Jeszcze w ganku przypomniał mu stary, że do dwóch dni czekać będzie odpowiedzi, i 
naschylawszy się niemal do kolan, nakłamawszy w progu, za progiem, na wschodku, na 
ścieżce, w bramie, nachwaliwszy konia, odprawił hrabiątko.
   Frania z okna tylko wyjrzała za odjeżdżającym, z jakim uczuciem nie wiem. A gdy 
zniknął za bramą, wybiegła zarumieniona do ojca, który na starej dłoni sparłszy czoło, 
zadumany siedział na swoim miejscu.
   Poznał ojciec, że córce nie było po myśli jego rozporządzenie, i domyślił się jej żalu, nim 
posłyszał wymówki. — Ojcze, cóżeś to mnie tak jak zakonnicę zamknął?
   — Usiądź no, moje dziecko, i posłuchaj — odparł szlachcic spokojnie.
   Brzozowska za drzwiami ukryta słuchała.
   — Spodziewam się, serce moje — mówił rotmistrz — że nie możesz wątpić o 
przywiązaniu ojca do ciebie, o tym, że ci najlepiej życzę. Otóż com robił i co zrobię, to 
pewnie dla dobra twojego, choć czasem może ci to być z przykrością. Wybij to sobie z głowy, 
żeby taki gagacik chciał się z tobą żenić; rozmiłować się czasu nie miał i nie mógł, chce mu 
się tylko na wiatr poumizgać, ciebie pobałamucić i zdaje mu się, że pod słomianą strzechą 
wszystko wolno... Ale pókim ja żyw, mosanie, na to nie pozwolę. Myślał, że mnie tak 
wyprowadzi w pole, starego wróbla na plewę; przyjechał konia kupować, a to komu innemu 
chciało się zajrzeć w ząbki. Lepiej się z sobą, moje serce, podrożyć, pozna, żeśmy nie lada 
obdartusy, którym pańska łaska lepiej smakuje od własnego spokoju i uczciwej sławy; inaczej 
będzie musiał śpiewać, jeśli co serio myśli. A ty, serce moje, po co się nim masz próżno 
zajmować, albo sobie głowę nabijać Bóg wie czym, kiedy tu jeszcze skóra po lesie chodzi i 
podobno na wierzbie gruszki.
   — Jak się wam podoba, ojcze — odpowiedziała Frania — jak wola wasza, ale mnie się 
zdaje, że nie byłoby nic zaszkodziło, choćbym była i wyszła. Byłabym potrafiła może tak go 
przyjąć, jakby tylko do klaczki, nie do mnie przyjechał.
   — No, to drugi raz, jeśli panicz przyjedzie, wyjdziesz sobie, ale teraz to i lepiej, że się tak 
stało, choć wiem, że Brzozosia, mosanie, dobrze mnie tam musi oporządzać.
   Brzozowska, deus ex machina, z furią wyleciała zza drzwi ręką machając.
   — A co to, to jak Boga kocham prawda, nie ma co mówić, panie rotmistrzu. Pan też, Bóg 
wie co wyrabiasz z wielkiego rozumu i licho wie, na co się to przyda. Co to przeciwko 
sądzonemu człowiekowi się borukać?
   — Ale któż ci, moja panno Marianno, powiedział, że tak sądzono?
   — Kto powiedział, to powiedział, ale że tak jest, przysięgnę.
   — Cóż ty poradzisz na to, że ja w kabałę nie wierzę?
   — Ja też mówię, powiadam, panie rotmistrzu, róbcie sobie, co chcecie, ręce umywam, do 
niczego się nie mieszam, o niczym wiedzieć nie chcę. Ale że inaczej, to inaczej by to było, 
gdybym ja tym pokierowała!
   — O! inaczej! ani słowa — rzekł rotmistrz. Frania zaperzonej Brzozosi rzuciła się, 
pieszcząc, na
   szyję. 
   — Moja Brzozosiu — odezwała się cicho miluchnym swym głosem — nie gniewaj się tak 
bardzo; jeśli sądzono, jak powiadasz, wszak to nie minie.
   — Ale po cóż daremnie przeszkadzać?
   — Nie przeszkadzam — rzekł Kurdesz — tylko po mojemu, po staremu, ostrożnie, 
ostrożnie. A na zgodę,
   panno ciwunówno, tabaczki.
   Znał rotmistrz słabość do swej tabaki panny Brzozowskiej i upodobanie jej w tytule, jakoż 
mimo gniewu wyciągnęła rękę i wzięła szczyptę dobrą, powtarzając jeszcze z cicha (był to 
daleki grom po burzy):
   — Ja się do niczego nie mieszam, róbcie sobie, co chcecie.
   Powrót Sylwana do domu był dziwnie smutny i śmieszny: gniew jego bezsilny, z którym 
ukrywać się musiał, zniecierpliwienie, rozdrażnienie dochodziły do najwyższego stopnia. 
Szczęściem nikt w domu nie wiedział, dokąd jeździł i z czym powrócił.
   Zaledwie przybył, służący za służącym wpadać poczęli do niego, pilno wzywając go, 
ażeby natychmiast szedł do matki. Pospieszył Sylwan, pomiarkowawszy, że to wezwanie tak 
niezwyczajnie pilne, nie musiało być bez ważnej przyczyny; kto inny byłby się może 
zatrwożył, on się tylko zadziwił trochę.
   Znalazł hrabinę rozciągnioną na kanapie z listem w ręku otwartym, pomieszaną, z oczyma 
dziwnie jaśniejącymi, z twarzą zmienioną, przerażoną, wywróconą jakimś świeżym 
wrażeniem. Zaledwie wszedł, kazała mu wyjrzeć za drzwi, czy ich kto nie słucha, i 
wyciągnęła ku niemu milcząc list, który trzymała. Sylwan poznał charakter ojca.
   Hrabia donosił, że pomimo największych starań jego klucz Słomnicki, dany Żydowi jako 
kaucja, został za jego bankructwo przez skarb skonfiskowany; sam o tym uwiadomił żonę, 
żeby ją ta nowina, z boku nadchodząc, zbytecznie nie przeraziła i dość obojętnie cały ten 
interes traktując. Donosił jednak, że ta wielka strata pociągnąć musi za sobą pogorszenie 
reszty jego interesów, że potrzeba było rezygnacji, cierpliwości, wytrwałości itp.
   Hrabina, nie spodziewająca się nigdy nic podobnego, której całą pociechą życia był 
zbytek, wytworność i zalotność, nie pojmowała, jak znieść potrafi tak straszliwą zmianę 
położenia swego i grożącą jej ruinę. Dochodziła prawie do rozpaczy; Sylwan stał w początku 
osłupiały i zdumiony.
   — Ale, moja mamo — rzekł po chwili, przychodząc do- siebie — wszakże nam pozostaje 
Denderów, klucz Samodoły i coś jeszcze w Galicji.
   — Ty nie wiesz — porywając się przerwała hrabina — ty nic nie wiesz, nie znasz 
interesów naszych. Ojciec twój w swych spekulacjach i obrotach nikomu się nie zwierzał, 
nikogo nie radził, nikomu nie mówił całej prawdy. Ruina nasza, ruina zupełna wisi nad 
nami... — Ale to być nie może — odparł Sylwan żywo — ktoś taki, jak my, zrujnować się nie 
może; zostanie nam zawsze...
   — Zostaną nam długi, hańba i nędza! — zawołała szybko hrabina, tuląc twarz w dłonie — 
przywyknienie do zbytku z ubóstwem.
   — Kochana mamo — wrzucił Sylwan — to rozpacz i przedwczesna, i zbyteczna; widzisz 
rzeczy z dziwnej i fałszywej strony. Cóż dla nas strata kilkukroć stu tysięcy? głupstwo!
   — Wieszże, co mamy?
   — Kilkanaście wsi, imię ładne i kredyt ogromny, on ne se ruine pas avec cela.
   Hrabina ruszyła ramionami.
   — Wierz temu, jeśli chcesz, ufaj, jeśli ci się podoba; zobaczysz! zobaczysz! — I poczęła 
płakać po cichu.
   Syn przechadzał się po pokoju obojętny na pozór, ale coraz bardziej niespokojny. Wieść 
ta, jak trunek wypity, rozbierała go powoli.
   — Mamyż jaki ratunek? — spytał.
   — Cóż ja wiem? — odparła matka — co ja wiem! nic nie wiem! Ten człowiek wiecznie 
wszystko krył przede mną; ani co mamy, ani co nam zostanie, nie rozumiem; czuję tylko 
wielkie wiszące nad nami nieszczęście.
   — Jeśli mama nic nie wie, a ojciec pisze, byśmy byli spokojni, zdaje mi się, że na niego 
spuścić się można. W ostatnim razie posagowe dobra twoje są nienaruszone...
   — Tak, to ostatnia nadzieja, kąt i przytułek — zawołała hrabina — ale pomiarkuj! Rzucić 
Denderów, wyrzec się życia, do któregośmy przywykli, zakopać się na wsi i być 
wystawionym na wstyd, na upokorzenie upadku, o! ja tego nie zniosę.
   — Zapewne, że to przykro, ale znieść będziemy mu- sieli. Nie widzę nawet potrzeby 
opuszczać Denderów. Zabiorą tamten klucz, cóż robić!
   — Ale na Denderowie są długi ogromne!
   — To być nie może!
   — Spytaj Smolińskiego. Jeden szlachcic, nie wiem, kto tam taki, podobno Kurdesz z 
Wulki, ma sam dwakroć sto tysięcy.
   — Jak to! ten szlachciura! dwakroć!
   — A wielu, wielu innych mniejsze sumki. Sylwan się zamyślił, w głowie mu się zmąciło, 
w duchu rzekł tylko sobie:
   — No! to się będę musiał bogato ożenić!
   — Jeśli mama chce — odezwał się głośno — dowiemy się czegoś więcej: poszlijmy po 
Smolińskiego.
   — Czy przyjść zechce?
   Sylwan pogardliwie ruszył ramionami.
   — To go każę za uszy przyprowadzić — zawołał dumnie. Zadzwonił żywo. — Prosić tu 
pana Smolińskiego zaraz, zaraz!
   W przerywanej rozmowie wyczekiwali dobre pół godziny, nim rządca-plenipotent, w tej 
chwili widać mocno zajęty, nadszedł nareszcie. Z miną prawie zuchwałą, roztargniony i bez 
tych upokorzonych ukłonów, które się zwykle jeszcze za progiem rozpoczynały, stawił się z 
widoczną niechęcią i lekceważeniem.
   — Mój panie — rzekł do niego Sylwan z góry — oto jest list ojca: zabierają nam klucz 
Słomnicki; chcielibyśmy wiedzieć ja i moja matka, jaki jest stan interesów naszych; nikt o 
nich lepiej nie może wiedzieć od pana.
   Smoliński głową pokiwał, zażył tabaki i odrzekł spokojnie:
   — A cóż, nie ma co taić: interesa złe, bardzo złe. Hrabina lekko wykrzyknęła. Sylwan 
tylko brwi na-
   marszczył. — Jakże to być może? — spytał — przy takim majątku, takich szczęśliwych, 
jak powiadano, spekulacjach.
   — Długo by to o tym mówić — odparł rządca. — Majątek, prawda, spory, ale i długów 
niemało.
   — Ale przecież w najgorszym razie Denderów zostać nam może?
   — Jeżeli się nikt o swoje dopominać nie będzie.
   — Możeż to być, byśmy tak źle stali?
   — Tak jest, tu nie ma co kłamać: w Denderowie nawet ciężko się będzie ostać. Jeśli klucz 
Słomnicki zabiorą, ruszą się wszyscy wierzyciele hurmem; a jak poczną szturmować, a trzeba 
będzie ich płacić, nie wystarczy dla nich tego, co jest.
   — Ależ klucz Samodoły? mojej matki.
   — I na nim jest połowa długu bankowego, a od drugiej połowy płaci się procent hrabinie 
Czeremowej.
   Głuche milczenie nastąpiło po tych słowach, wyrzeczonych ze zbytnią otwartością i bez 
żadnej ogródki, nago malujących fatalne położenie Denderów.
   — Wreszcie, co tu mam państwu w bawełnę obwijać — rzekł Smoliński — koło 
interesów źle bardzo: kredyt nadwątlony, bo go nadużyto, i Salomona rozum tu nie poradzi. 
Wielka bieda.
   — Prawdaż to — dodał Sylwan — że jeden na przykład, jakiś tam pan Kurdesz, ma u nas 
dwakroć?
   — Jakże nie? Kilka dni temu, jakem mu procent zaległy wypłacał.
   — Dwakroć! — powtórzył Sylwan — szlachcic, taka suma! do czego to jemu!
   Na ten naiwny wykrzyk uśmiechnął się Smoliński nieznacznie.
   — Okrągło dwakroć; rotmistrzowi Powale należy się trzydzieści, pięćdziesiąt 
Pazurkiewiczom; inni mają po dwadzieścia, po trzydzieści, po dziesięć, po piętnaście; a tych, 
co po trzy, po cztery, po pięć tysięcy i zliczyć trudno.
   — Masz pan bilans interesów naszych? — spytał Sylwan.
   — W głowie tylko, panie hrabio, i rączę, że się o pięćset złotych nie pomylę; 
zredukowawszy wszystko, licząc remanenta, zostanie około połowy Denderowa.
   Sylwan pochwycił się za głowę, hrabina upadła na kanapę drżąca, Smoliński, widząc się 
niepotrzebnym, a że mu było pilno, bo się już na wszelki wypadek poczynał pakować i 
wybierać zawczasu, wysunął się po cichu bez wszelkich ceremonij.
   Dobre pół godziny trwało milczenie, przerywane tylko paroksyzmem, spazmów hrabiny i 
pasowaniem się z sobą Sylwana, który zaglądał ze wszystkich stron w przyszłość, a zewsząd 
widział ją czarną i nieprzebytą pustynią. Pieniądz-słońce nigdzie jej nie oświecał.
   Pracować nie umiał całkiem, do niczego nie był usposobiony, jeden zawód wojskowy 
otwarty był przed nim; ale wygodnisiowi, przywykłemu do próżnowania, nie nawykłemu do 
uległości, samowolnemu i dumnemu ani podobna było pomyśleć o wojsku.
   Cesia weszła na tę scenę niespodzianie i widząc brata wzruszonym i chmurnym, a matkę 
we łzach i boleści, nie mogła pojąć, co się im stało tak nagle. Nikt do niej nie przemówił w 
początku; ledwie spytany Sylwan odpowiedział krótko i niegrzecznie:
   — To do ciebie nie należy!
   — Ale to do nas wszystkich należy zarówno! — przerwała powstając hrabina z jękiem 
bolesnym. — Jesteśmy zrujnowani! cała nadzieja w mojej matce...
   — Cóż to się stało? — spytała Cesia, spiesząc do matki — cóż to się stało?
   — Ojciec pisze, że nam zabrano klucz Słomnicki; Denderów odbiorą wierzyciele, nie 
zostaje nam prawie nic... Cesia stanęła zamyślona, usiłując pojąć groźbą tych słów, których w 
początku dobrze nie zrozumiała, ale prędko podniosła głowę. Młodość dziewczęcia ma więcej 
wrót nadziei, łza jej nawet nie pociekła; niespodziane nieszczęście jeszcze nie rozebrane, 
nagłe, niepojęte, jak trucizna szybko połkniona, nie miała czasu zrobić skutku.
   Sylwan się powoli opamiętywał.
   — Kochana mamo! — rzekł — najpierw pamiętajmy na godność naszą: il  faut faire 
bonne mine ? mauvais jeu! Niech się ludzie z nas nie śmieją, niech nie widzą, że cierpimy. 
Nie zmieniajmy trybu życia naszego, śmiało idźmy dalej, a mam nadzieję, że z tego 
wybrniemy. Łzy do niczego nie służą.
   To mówiąc wyszedł.
   Ale pomimo dobrej rady sam powlókł się bezsilny do swoich pokojów, przewracając w 
głowie wyrazy listu ojca, słowa Smolińskiego, rachuby, nadzieje. Nie mogąc podołać temu 
wszystkiemu, wiele wiary mając w ojcu, powiedział sobie w końcu:
   — Damy jakoś temu radę; tacy panowie jak my nie upadają. Od czegóż szlachta? Nie 
możemy stracić kredytu, jeśli nie stracim śmiałości. Dopóki będziemy mieli odwagę brać, 
będą nam pożyczać. Jednym płacąc, od drugich biorąc, przetrwamy do ożenienia. A cóż 
łatwiejszego, jak mnie ożenić się bogato? Młodość, imię, wychowanie, twarz, mam 
wszystko... wróci się nam fortuna!
   To mówiąc, rzucił się na kanapę, usiłując mary zniszczenia i ubóstwa odpędzić; zapalił 
cygaro i począł z kolei myśleć: to o starym Kurdeszu, o którego dwóch krociach się 
dowiedział, to o sobie, to o ojcu, to o Frani, i w tych myślach znużony, zdrzemał się 
nareszcie.
   Tymczasem we dworze rychło plotki szybko rozlatywać się poczęły; szeptano o 
nieszczęściu jakimś, o ruinie i wszyscy ludzie poczynali jak wśród pożaru, każdy myśleć o 
swoim i o sobie. Taką jest biedna ludzka natura: niebezpieczeństwo najczęściej nie spaja, ale 
rozprzęga. Hrabina myślała o swoim kluczu, Cesia o swojej młodości, Sylwan o ożenieniu, 
słudzy każdy o nowej służbie lub zapewnieniu sobie gdzie kątka. Smoliński zawczasu co 
lepszego pakował, wysyłał rzeczy, wywoził się i urządzał tak, by go przyaresztować nie było 
można.
   Ci, co jeszcze nic nie wiedzieli, już się czegoś dowiadując, szepcząc, szukając, 
niespokojni biegali i mnożyli nieporządek wszędzie. Dwór cały przedstawiał obraz nieładu, a 
niebytność hrabiego, którego skinienia wszyscy słuchać byli przywykli, powiększała jeszcze 
ten stan rozprzężenia.
   Po sąsiedztwie już wieść stugębna poczęła się rozchodzić o zabraniu na skarb za kaucją 
klucza Słomnickiego. Pierwsi dowiedzieli się o tym Żydzi w Żytkowie, gdzie hrabia próżno 
pracował nad unieważnieniem załogu. Pan Pęczkowski w drodze do miasteczka spotkał 
kupca, który mu jak najspieszniej objawił o ruinie hrabiego. Biedny szlachcic porwał się za 
głowę, łzy potoczyły mu się z oczu i jak szalony poleciał na radę do sąsiadów i znajomych. 
Widzieć owoc pracy całego życia pochłoniony w jednej chwili i tak marnie, nie dziw, że 
rozpacz porywa! Biedny Pęczkowski z kilkorgiem dzieci, z frasobliwym w dodatku 
usposobieniem do stękania, bo zwykł był lękać się i kłopotać, nawet gdy nie było czego, 
odchodził prawie od przytomności, nie mogąc sobie darować, że jeszcze dziesięć tysięcy 
dopożyczył, o bożym świecie nie wiedząc, gdy już sekwestr rozciągano. Był właśnie 
niedaleko od Wulki i pospieszył do rotmistrza z tą przerażającą wiadomością, aby się 
wspólnie naradzić nad tym, co czynić wypadało, wiedział bo-wi,em, że rotmistrz daleko 
znaczniejszą sumę miał u hrabiego. Kurdesz swoim zwyczajem był w podwórku i rozmawiał 
z gumiennym, gdy Pęczkowski nadjechał i ledwie zsiadłszy z wózka, pochwycił go za rękę, 
wprowadził do pierwszej izby, a obejrzawszy się dokoła, z wyrazem rozpaczy, ze łzami w 
głosie, z boleścią zawołał:
   — Rotmistrzu! wiesz, co się dzieje? wiesz okropną nowinę?!
   — Cóż takiego?... Austriacy!...
   — Zginęliśmy z kretesem!
   — Gdzie? co? jak? — spytał spokojnie stary. — Cóż to się stało, kochany panie? uspokój 
no się! nie mieszaj!
   O czym chcesz mówić?
   — Wiesz, że ten szatan Dendera bankrutuje! Już mu za kaucją zajęto klucz Słomnicki, a 
reszta majątku ledwie na wierzycieli wystarczy!
   — Co bo pleciesz?
   — Ale tak jest! Abramko jedzie wprost z Żytkowa: sekwestr na Słomniki niezawodny; 
wyrabiać się chciał kręciel, ale ze skarbem nie mógł. Jeszcze, bestia, u mnie dziesięć tysięcy 
wyjeżdżając wysmoktał! Niechże łzy moje i łzy moich dzieci, i praca moja spadnie na jego 
duszę!
   — Uspokój się, panie Kasprze! — kręcąc wąsa rzekł pan rotmistrz. — Siadaj, pogadajmy 
porządnie. Tu nie kląć trzeba, ale radzić. Nie ma się tak dalece czego lękać. Choćby mu klucz 
Słomnicki zabrali, ma czym odpowiedzieć z Denderowa, ma tam coś i po żonie.
   — O ba! żona się nie pisała do skryptów! — To mniejsza.
   — Ale pan masz coś grubo u niego?
   — Dwakroć, kochany panie Kasprze! Pęczkowski schwycił się za głowę, pochylił do 
ziemi
   i krzyknął. Rotmistrz choć zbladł i zmięszał się niespodzianą nowiną, ale nie widać było, 
żeby na niej uczuł zbytecznie. Zdawał się spokojniejszym daleko od Pęczkowskiego, 
przeszedł się po izbie, zamyślił i dodał:
   — A zresztą, wola Boża! jest jaki taki grosz, dla mnie i dla Franki wystarczy. 
Przynajmniej kto się o nią starać będzie, pomyślę, że ją szczerze kocha, nie na grosz poluje. 
Mam przecie oblig i ewikcją dobrą.
   — Co pomoże z takim mataczem?
   — Toć prawda! i dlatego to sobie mówię z góry: wola Boża! wola Boża! choć za serce 
dobrze ścisnęło, widzieć tak całego życia pracę, z pozwoleniem, w błocie. Ale to przepaść 
całkowicie nie może, tylko się zmitręży. Waść-że masz, mosanie, oblig dobry?
   — Ledwiem wykołatał nowy na prostym papierze! Ale to moja dola zawsze taka! Licho 
nadało, gdzieś zawieruszyłem dawniejszy skrypt; miałem kłopotu dość, wodzili mnie, durzyli 
i Smoliński, nim mi odnowił oblig, kazał się dobrze posmarować, a hrabiemu dopożyczyć 
dziesięć tysięcy. Widzicie, com wprzódy stał na liście z roku 1829 i datę długu miałem dobrą, 
to teraz będę ostatni, bo mój skrypt nowy, świeżuteńki.
   — E! kochany sąsiedzie! — odpowiedział stary Kurdesz z rezygnacją szlachcica dawnych 
czasów, klepiąc go po ramieniu. — Oto widzisz, więcej bym od ciebie stracił, a zdaję się na 
wolę Bożą; nie potrzeba się strachać, bądźmy dobrej myśli. Dendery diabli nie wezmą, 
mosanie, wygrzebie się, popłaci, unikając wstydu; zresztą ma z czego odpowiedzieć, choćby 
sam poszedł z torbami. Tymczasem nie rozgadujmy licha, nie straszmy ludzi; mnie o to 
chodzi, żeby mi się moja Franka o biedzie nie dowiedziała, boby nieboraczka płakała, a tu nie 
ma czego. No! a gdybyśmy i stracili, chleba kawałek zostanie. Pan Bóg dał, Pan Bóg wziął, 
imię Jego błogosławione!
   — Dobrze to wam mówić — gorąco zawołał Pęczkowski — co macie jedno dziecko, 
wioskę i jeszcze ka- pitalik może; ale mnie! ale mnie! — dodał podnosząc się i unosząc. — 
O! ci panowie! ci panowie! gdzie u nich serce! gdzie sumienie! A! niech ich piekło pochłonie! 
bodajbym był ich nigdy nie znał z ich szóstym procentem! Bierze z nich każdy, nie pyta, jak 
odda, a potem wykręci się sianem; a że szlachcic bez chleba z torbami pójdzie, co jemu do 
tego, byle on jeździł karetą i miał się czym zasłonić: czy kondyktem, czy fartuszkiem 
jejmości, czy jakim tam diabłem. Ale ze mną nie pójdzie tak łatwo! Będę krzyczał, będę łajał, 
będę ich w kościele bodaj pozywał przed ludźmi o moję krwawicę; pójdę z prośbą na tych 
szelmów bodaj do samego imperatora i uzyskam sprawiedliwość!
   Pęczkowski poddawał się prawdziwej rozpaczy: chodził jak szalony, rozbijając się o stoły, 
tłukąc o piec, o komin wybladły, niepodobny do siebie, przestraszając swym obłąkaniem. 
Stary rotmistrz, ledwie cokolwiek poruszony, zdawał się spokojnym widzem tej sceny; wziął 
nareszcie pana Pęczkowskiego za obie ręce i posadził gwałtem prawie na kanapie.
   — Mój kochany sąsiedzie — rzekł — nie frasuj się tak; ludzie mnie mają za wielkiego 
prostaka, za starego rębacza, ale ja trochę i prawo rozumiem. U nas bo, mosanie, nie było 
dawniej szlachcica, co by go nie polizał. Wszyscy mieli procesa, każdy cytował statut, nawet 
panie nasze, moja nieboszczka matka, świeć jej Panie, w potrzebie bywało i korekturą pruską 
w oczy sypnąć umiała. Otóż powiem panu, mosanie, między nami, że nasza sprawa nie jest 
tak bardzo zła. Denderowa, żeby jak, wystarczy; ja mam dwakroć i jestem najważniejszym 
wierzycielem, przy mnie trzymając się, waćpan nie stracisz ani jednego szeląga, a ja waści, 
mosanie, nie opuszczę...
   Pęczkowski o mało nie rzucił się do nóg staremu, który go podchwycił. — Dlaboga! co 
waćpan, mosanie, robisz? — zawołał. — Jest że za co dziękować? Ręka rękę myje, noga nogę 
wspiera; porzuć te ceregiele, a dla konkokcji tego diabelskiego strapienia nie napilibyśmy się 
kieliszek starej wódki? hę?
   Pęczkowski byłby wypił smoły. Przystał ochotnie na propozycją rotmistrza i dawszy się 
jakoś ukołysać, jął tylko z rozwiązanym językiem wysypywać wszystkie zdrady panów, 
którzy szlachtę porujnowali, wszystkie komisje, eksdywizje bezecne i likwidacje tych 
paniczów z mitrami, co biorą pieniądze sami, a plenipotentom za siebie obliczać się każą i w 
pocie czoła zapracowany grosz obcinają na swoje fantazje, przegrawszy go w karty lub 
puściwszy na swawolę. I było czego słuchać, bo na naszym Wołyniu świeżych i martwych 
dość jest podobnych przykładów.
   Późną nocą wyjechał Pęczkowski z Wulki i nazajutrz miał zaraz do rotmistrza Powały, 
jako do interesanta, udać się; ale Powała już dniem wprzód o sekwestrze klucza Słomnickiego 
był zawiadomiony.
   Rotmistrz, który niedawno z wojska powrócił, nie miał pojęcia interesów: hrabiego 
wyobrażał sobie, jak gmin, milionowym panem, hrabinę bóstwem i aniołem, do którego 
zbliżyć się pragnął; wtem nagle spadł z empireum do otchłani na wieść przesadzoną jeszcze o 
stanie interesów hrabiego. W dodatku mógł sobie sam przypisywać swą szkodę, gdyż nie 
proszony, nie dziękowany pożyczył z dobrej woli trzydzieści tysięcy na świstek.
   Wprawdzie w części był za to wynagrodzony nie zmyślonym (sądził) przywiązaniem 
hrabiny, którego miał stanowcze dowody tak dalece, że jeszcze nie śmiejąc się nimi chwalić, 
już jednak, gdy o niej była mowa, wzdychał bardzo znacząco. Pomimo to trzydzieści tysięcy 
zapłacić za obojętność mężowską zdawało mu się za drogo, a co gorzej, wyjść na dudka! Boż 
to wszystko miało minę okrutnie śmieszną! Westchnienia hrabiny, ślepota i udana 
dobroduszność hrabiego nie wynagradzały straty tak wielkiej. Rotmistrz ochłonąwszy z 
gniewu i podziwienia, nagadawszy się do siebie i wypaliwszy ze sto fajek jedne po drugiej, 
zawołał wreszcie pocieszając się:
   — Hę! zresztą niech mi się zdaje, żem przegrał! A to dług honorowy, na świstku, przecież 
przepaść nie może.
   To powiedziawszy, położył się i począł świstać walca, ale świstanie często westchnieniem 
przerywał. I leżał tak pół dnia, gdy kozak z Denderowa przybył z bilecikiem.
   Hrabina zapraszała na herbatę.
   — Wszystko się wyjaśni — rzekł spoglądając w lustro — jakoś to będzie; w ostatku 
napłoszę go pojedynkiem, jeśli nie odda.
   Tymczasem jak to wszędzie bywa, a może u nas więcej niż wszędzie, niezmiernie 
przesadzone i coraz olbrzymio rosnące wieści latały po reszcie sąsiedztwa. Bogaty u nas jest 
zaraz dziesięćkroć milionowym, byle miał kilkanaście tysięcy rubli w zapasie: ledwie się 
komu noga powinie — bankrut od razu i nikt już nie pożyczy grosza. Tak teraz było z hrabią: 
wczoraj milionowy i spekulant, nazajutrz był zrujnowany; mówiono, że zabrano mu klucz 
Słomnicki, że żona oddzieliła się ze swoim, że Denderów z przyległościami rozdzierają 
wierzyciele i że hrabia pójdzie z kijem i torbą. Byli i tacy, co się już wybierali na licytację 
sprzętów i ruchomości do Denderowa i zamyślali o kupnie przyległych im wiosek. Wypadek 
ten stał się przedmiotem wszystkich gawęd w sąsiedztwie, najdziwniejszych projektów i 
najdzikszych domysłów.
   
V
    
   Najstaranniej, jak być może, przystroiwszy się, rotmistrz pojechał świeżuchną 
nejtyczanką do Denderowa. Wprawdzie hrabina, od czasu jak się dowiedział o złym stanie 
interesów hrabstwa, znacznie mu się wydawała starszą, jej zalotność nieco zwietrzałą, ale 
niemniej tytuł, dowcip, wziętość, jakiej powszechnie używała w okolicy, zdobycz tę czyniły 
jeszcze niezmiernie ponętną. Więcej zapewne było w tym miłości własnej niż innej; ale ileż to 
gwałtownych namiętności na niej się tylko opiera?
   Aż miło było spojrzeć na wózek i zaprząg rotmistrza: wszystko jak z igły! Nejtyczanką 
nie była tą prostą bryczką, jakie to niegdyś pod tym nazwaniem chodziły, ale czymś 
wytwornym jak cacko, wylakierowanym, wyświeżonym, błyszczącym, śliczniutkim, że zdaje 
się nie do użycia, ale do patrzenia ją zrobiono. Oparta na resorach, ze spuszczoną budką, z 
kolorowymi latareńkami, wachlarzami, dywanami, wybiciem sukiennym i jedwabnym 
wyglądała na koczyk i tyle co on kosztowała. Cała rzecz, że rotmistrzowi jako kawalerowi i 
tężyźnie nie uchodziło jeździć koczykiem, a wolno było używać nejtyczanki. Cztery szpaki 
jabłkowite, rzekłbyś rodzeni bracia choć na różnych kupione jarmarkach, rwały się z 
krakowskich chomątów z biało-czerwonymi płatami. Z kozła powoził fornal, przerobiony na 
krakowiaka sukmaną i czapeczką. W uprzęży, w wózku i koniach widać było dawnego 
wojskowego, tak to wszystko ślicznie utrzymane i ze znajomością rzeczy zdawało się 
dobrane. Chłopaczek z kiepska po węgiersku wyczupurzony siedział na koźle przy woźnicy, 
wyprostowany jak pod miarą.
   Nim się rotmistrz wybrał, nim dojechał, nim groblę w Denderowie przebył, szarym już 
mrokiem stanął pod karczmą, gdzie dopiero wdziawszy wonny frak i poprawiwszy 
ostatecznie włosy, powolnie ku dworowi zmierzał. Droga wiodła ponad samym ogrodem; 
furtka od niego wychodziła na gościniec; mijając ją, pan Powała ujrzał hrabinę, która 
wyglądała i zdawała się go wzywać; wysiadł więc i odesławszy konie wołyńskim zwyczajem 
do karczmy (bo tu nigdzie gościnnej stajni, choćby z próżnymi żłobami, nie znajdziesz), 
powitał ją z dosyć smutną miną. Smutek rotmistrza niezmiernie różnie dawał się tłumaczyć.
   Hrabina była sama; sama jedna przechadzała się po ogrodzie, właśnie jakby na niego 
czekała. Pan Powała miał prawo wielce z tego być dumnym, bo któż na jego miejscu nie 
wziąłby to na rachunek rodzącego się przywiązania, zwłaszcza po pierwszych wyznaniach. A 
na tym właśnie stopniu był z hrabiną.
   Ubrana czarno, wykwintnie, ale skromnie i bardzo do twarzy, miała minkę zafrasowaną, 
także i smętną, może dlatego, że wiedziała, jak jej było ze smutkiem ładnie, może, iż istotnie 
czuła w sobie niepokonany smutek. Uśmiechem porozumienia powitała rotmistrza i podała 
mu rękę po angielsku, długo jej nie cofając, w sposób niezmiernie znaczący. Dłonie ich 
splotły się uściskiem gorącym.
   — Daruj mi pan to wezwanie, to prawdziwe szaleństwo — rzekła cicho i jakby osłabłym 
głosem — ale tak potrzebowałam pociechy, tak byłam smutna i cierpiąca... Czuję teraz, żem 
zrobiła dzieciństwo...
   — Tak-że się to nazywa?
   — A! jeśli nie gorzej jeszcze! Cóż by świat powiedział?
   — Żem przyjechał na herbatę, żem panią spotkał w  ogrodzie... nic naturalniejszego.
   — Chodźmy, chodźmy!...
   Ale choć iść mieli, nie spieszyli wcale: rotmistrz był w rozczuleniu i wielkiej razem 
niepewności jak sobie postąpić; hrabina zadumana; ruszyli krokiem, zastanowili się, milczeli.
   — Wiesz pan o naszych kłopotach — dodała po cichu hrabina ze spojrzeniem łzawym.
   — Nie wiem. Coś słyszałem, ale mi nikt nie mógł dokładniej objaśnić, a bajek jest tyle.
   — Zdaje się, że mąż mój wiele stracił przez nieostrożność.
   — Więc to prawda?
   — Niestety, prawda! i strata niezbyt znaczna inne za sobą może pociągnąć.
   Rotmistrz w tej chwili pomyślał o swoich trzydziestu tysiącach, zląkł się trochę, żeby i 
one pociągnione nie były, ostygł nieco. Hrabina o nich nie wiedziała podobno, bo choć 
Smoliński je wspomniał, nie uważała, co mówił. Milczeli.
   — Któż wie, może na czas będę musiała wyjechać z Denderowa. Ta myśl — dodała 
egzaltując się teatralnie — myśl ta najwięcej mnie boli...
   — Mógłżebym pochlebiać sobie — z żołnierska odezwał się rotmistrz nietęgim 
konceptem.
   Ona spojrzała tylko na pana Powałę i westchnienie wymowne miało dokończyć, czego nie 
dopowiedziały usta. — Kto wie — szeptała — może się już nierychło zobaczymy.
   Było to widoczne wezwanie do czułego pożegnania. Rotmistrz, poczciwe człeczysko, 
choć kochać nie umiał inaczej tylko po wojskowemu, a pierwszy raz wdał się w romans tego 
rodzaju, uczuł się poruszonym w sposób wcale nowy; szukał słów na wypowiedzenie swego 
sentymentu i znaleźć ich nie mógł, a co najgorsza, że nie wiedział, czy się godziło być 
zuchwałym, czy należało być tylko rozczulonym, i jak skończyć, aby to było przyzwoicie i z 
dobrym tonem.
   — Wierz mi, pani — rzekł zdobywając się nareszcie — że ja na tym najwięcej cierpię; ale 
to być nie może, to być nie może, państwo nie odjedziecie.
   — To będzie zależeć od niego, on stanowi o tym.
   On jak zawsze był to mąż; bo panie zbyt są delikatne, by inaczej jak tą peryfrazą męża 
wspomniały wobec kochanka.
   Szli powolnie ku domowi, ale tak powolnie, tak noga za nogą! Hrabina była 
melancholijnie wzruszona i tak osłabiona uczuciem, że ciągle chwytała rękę rotmistrza, by się 
na niej zeprzeć; nareszcie na pierwszej ławce raczej upadła pod brzemieniem uczucia, niżeli 
usiadła. Ławkę tę otaczała dokoła cienista altana. Rotmistrz w coraz większej niepewności 
stanął przed nią, nie wiedząc, co począć z sobą w tym tak nowym dla siebie położeniu; nie 
mógł w żaden sposób zdecydować się jak postąpić, jak cieszyć i jak kochać. Romanse 
francuskie i przypomnienia wojskowe latały mu po, głowie, radząc coraz inaczej; między 
młotem a kowadłem całkiem zdawał się na przeznaczenie i na losy.
   — Prawdziwie, to szaleństwo! — szeptała po cichu hrabina — w moim wieku 
przywiązanie tak występne, tak gwałtowne, a tak próżne i bez nadziei. (Rotmistrzu — wołał 
romans francuski — pal strzelistą odpowiedź.)
   — Zawsze jest nadzieja — rzekł posłuszny natchnieniu rotmistrz, przyciskając do ust jej 
rękę.
   (To radziły wspomnienia.)
   — Jaka nadzieja? — spytała nieostrożnie pani. (Romans podszepnął:)
   — Nieopisana, nieokreślona, lecz jest. (Wspomnienia doradziły się przybliżyć i rękę 
uścisnąć
   wyraziście, z zapałem.)
   — Dla występnych! — zawołała hrabina.
   — Występek cały jest moim tylko... — mówił romans przez usta rotmistrza.
   — Nie, nie! ja to stokroć winniejszą jestem. Najlepszy z mężów... Zdradzam najlepszego 
z mężów; ale są przywiązania tak niepohamowane... a takim właśnie jest moje. Nic nie mając 
przed sobą prócz przepaści, lecę w przepaść; gdybyż choć podział uczucia był mi nagrodą.
   Cała ta mowa była tak wyraźną, że kto inny na miejscu naiwnego rotmistrza, 
obałamuconego świeżym czytaniem romansów starych, byłby nie potrzebował komentarza do 
niej; ale pan Powała sadził się na czystą sentymentalność i odciął się wykrzyknieniem tylko:
   — Pani! więc wątpisz o moim uczuciu! — zawołał podnosząc głos — godziż się! godzi 
się... mamże przysięgać, jakież mam złożyć dowody, ach!
   To mówiąc, z porady starego romansu rzucił się po staroświecku głupiusieńko na kolana, 
bo przypomniał sobie, że w książkach często bohaterowie padają na kolana przed swymi 
kochankami, i złożywszy ręce do uroczystej przysięgi, już się ją wyrzec zabierał, gdy 
Zygmunt August Dendera, małżonek, ukazał się we drzwiach zacieniowanej altany.
   — Brawo! rotmistrzu! — rzekł z przyciskiem — bra- wo! Dziękuję ci, że panią 
pocieszasz tak wymownie; grajcie dalej starą komedią, ja nie przeszkadzam.
   To mówiąc, gdy hrabina już krzyknąwszy mdlała, zbliżył się do rotmistrza i szybko dodał:
   — Biegaj po wodę, trzeźw ją, to twoja rzecz, a potem przychodźcie na herbatę, bo już ją 
podawać kazałem.
   I z uśmiechem Mefistofila niespodziany świadek odszedł, jak przybył, nie postrzeżony, po 
cichu, dyskretnie.
   Jak przybył hrabia, nietrudno wytłumaczyć. Spieszył on do domu już dla pochwycenia ze 
Słomnik, co się pochwycić mogło, już dla podtrzymania swej opinii i kredytu sobie tylko 
właściwymi środkami. Był już na wzgórzu panującym okolicy, gdy rotmistrz jechał ku 
dworowi; kazał zwolnić kroku, zamierzywszy sobie zrobić niespodziankę obojgu państwu i w 
chwilę po kochanku wsunął się tąż samą furtką do ogrodu. Resztę już wiemy. Wysłuchał on 
całej rozmowy, nawet owego przymiotnika: najlepszy z mężów, na który rozśmiał się w 
duszy. Któraż z żon, co zdradzają, nie szafuje tym czułym przymiotnikiem? Ileż to razy 
aniołem się nawet nazywa dla kochanka nieszczęśliwy małżonek w chwili właśnie, gdy 
wszystko dowodzi, że innego by sobie życzono? O! nieodgadnione serce ludzkie, o biedne my 
słabe istotki!
   Położenie rotmistrza i hrabiny było nie do opisania... Pierwszy zbity z tropu obojętnością 
męża, nie wiedział znowu, co począć; druga zemdlawszy dla oka, przemyślała, co ma z sobą 
zrobić. Całe życie doskonale granej komedii na tej jednej scenie melodramatycznej stracone 
zostało. Wahała się, czy ma zaraz odjechać do matki, czy męża przepraszać, czy stawić mu 
się ostro i twardo, z wyrzutami i zuchwałym odbiciem wymówek? Rotmistrz w dobrej wierze 
ją trzeźwił, gdy sam najmocniej potrzebował otrzeźwienia, bo był jak obłąkany. Ledwie oczy 
poczęła otwierać, gdy hrabia, który o kilka kroków tylko odszedł, zawrócił się ku nim i 
znowu przybliżył.
   — Kochana hrabino — rzekł — nadto masz doświadczenia, żeby mdleć dla takiej fraszki; 
nade wszystko nie potrzeba z tego robić historii i zwracać na siebie oczu ludzkich. Proszę 
pani z sobą, i ty, rotmistrzu, musisz nam towarzyszyć.
   Powała milczał, zakasywał wąsy i wargi; spodziewał się bowiem wyznania, wyrzutów, 
pojedynku, pobicia może i awantury, w których by był w swoim elemencie; ale nigdy tak 
pogardliwego chłodu, takiej zimnej obojętności, na którą wcale nie był przygotowany. Żaden 
romans francuski nie przychodził mu w pomoc na takie dziwne położenie; bo nowszych nie 
czytał, a w starych inaczej się te sceny odgrywać zwykły.
   — Ludzie cię widzieli, gdyś wchodził — szepnął mu hrabia — jesteś uczciwy człowiek, 
nie róbże, proszę cię, awantury, chodź z nami, a o reszcie rozmówimy się potem.
   To rzekłszy, mdlejącej hrabinie podał rękę i raczej wlokąc ją niż z nią idąc, zmierzał ku 
pałacowi.
   — Rotmistrzu — mówił — proszę o codzienny humor; pani także chciej odzyskać 
wesołość i przytomność przy najlepszym z mężów. Ludzkie oczy! ludzkie oczy! Zmiłujcie się 
państwo, nie malujcie głupstwa gorszego niż pierwsze!
   Więcej niż słowa hrabiego pomogło przybycie Cesi i Sylwana, którzy ulicą spieszyli ku 
nim. Jakby cudem hrabina odzyskała przytomność, żywość, swobodę; rotmistrz trochę 
odwagi, a hrabia, który się ani na chwilę nie zmieszał, powitał syna:
   — Spotkaliśmy się kochanym rotmistrzem u drzwi ogrodu, i najosobliwszym trafem 
hrabinę także nieda- lekośmy znaleźli; macie więc mnie, dzieci kochane, i gościa miłego 
razem.
   Rotmistrz się witał jak po żarzących węglach stąpając; hrabina tymczasem wyrwała się, 
prosząc, by mogła pójść przodem, kazać przygotować herbatę, i znikła. Cesia poszła za nią, 
mężczyźni zostali sami.
   — No, już wiecie zapewne — odezwał się swobodnie hrabia rzucając okiem na 
rotmistrza, któremu cygaro Sylwana dało zajęcie i minę jaką taką — wiecie o mojej stracie?
   — Słyszeliśmy — wycedził rotmistrz przez zęby.
   — Ha! cóż robić! odrobię się na czym innym; zażył mnie oszust, to prawda, ale ja mu 
odpłacę! Zresztą klucz Słomnicki w piaskach po większej części, grunta liche, lasy 
wyniszczone i strata mniejsza, niżeli się zdaje. Nim sekwestr przyjdzie, do reszty smołę 
wyrobię, wytnę i wysączę, co się tylko da wycisnąć.
   — Zawsze... — rzekł rotmistrz, czując potrzebę coś powiedzieć — zawsze... — i 
zatrzymał się.
   — Zawsze żal, bez wątpienia; ale dla mnie to mniej znaczy. Gdybym chciał, wykupiłbym 
Słomniki: mam trochę grosza.
   Rotmistrz zrobił wielkie oczy.
   — Znalazłbym kredyt — kończył hrabia. Rotmistrz jeszcze się więcej wytrzeszczył.
   — Ale to lichota — dokończył Dendera — nie ma co o tym myśleć.
   Sylwanowi lżej się zrobiło, widząc, że ojciec tak lekko traktował klucz ten i swoje 
nieszczęście; weselszy poszedł na górę, kręcąc wąsa.
   Nie będziemy wam malowali sceny przy herbacie, której hrabina przytomną być musiała, 
choć doprawdy warta by była odwzorowania dla wiekuistej pamięci. Rotmistrz, jak tylko 
przyzwoitość dozwoliła, począł się zaraz wybierać do domu, a hrabia jak najczulej wstrzy- 
mywał go, zapraszał, żegnał i wsadził nareszcie do nejtyczanki, głośno życząc dobrej nocy. 
Sam natychmiast wszedł do pokoju hrabiny.
   Byli całkiem sami: ona siedziała w kąciku milcząca, on chodził po pokoju zwycięski, 
pogodny i całkiem pan siebie.
   — Nareszcie — rzekł po chwili namysłu — dwudziestokilkuletnia komedia nasza 
skończyła się...
   Hrabina ust nie otworzyła: studiowała położenie swoje i chciała się przygotować do nowej 
roli.
   — Czas już dać pokój — kończył mąż — tym ryzykownym jesiennym miłostkom; 
dzieciom to szkodzić może na sławie i mnie nie pomaga. Dotąd, muszę pani przyznać, miałaś 
wielki takt we wszystkim, dziwię się, że szerokie ramiona głupiego rotmistrza mogły panią 
tak dalece obałamucić, żeś zwykłą straciła rozwagę i ostrożność.
   — Proszę nie szydzić przynajmniej, hrabio, jeśli nie litość, jeśli nie szacunek...
   — Litość i szacunek! Szacuję tylko wysoki jej rozum, lituję się bardzo nad panią; lituję 
się nawet od dawna, widząc, że pani wiek ani doświadczenie nie mogą jej powściągnąć od 
niepotrzebnych rozrywek. Cóż u licha! trzeba sobie przypomnieć metrykę!
   — Jest to pierwszy mój błąd... jeśli to błędem nazwać się może...
   — Pierwszy czy ostatni, o tym mnie wiedzieć, hrabino — rzekł mąż; — to pewna, że 
pierwszy odkryty na jaw fatalnie; na inne, a wierz mi, pani, że mógłbym je policzyć, przez 
szpary patrzałem...
   — Śmiesz to powiedzieć?
   — Ohceszże, pani, bym liczył i dowody składał?
   — O! tak się pastwić! to niegodnie!
   — Jakbyś się pani gorzej i niegodniej nie pastwiła nade mną! Myślałaś-że, iż to, choć 
obojętnego, nie boli? Ale wracam do rzeczy. Zawsze sądziłem, że to się przecie kiedyś 
skończyć musi, ale widzę, że czterdzieści kilka lat nawet nie są rękojmią mojej spokojności.
   — Cóżem winna! cóżem winna! upamiętaj się pan! — zawołała hrabina.
   — Jak to pani?
   — Tak jest! Powiedz mi, jaka moja wina? Hrabia osłupiał i na chwilę zamilkł.
   — Wina? — rzekł — pani nie wiesz jeszcze?
   — Mogłażem zabronić mu kochać i oświadczać się?
   — A prawda! — ze śmiechem zawołał Dendera — to ja jeszcze winienem cię przeprosić, 
nie obwiniać. Wina i nie ma winy — dodał szydersko. — Jesteś aniołem! cha! cha! — Ale 
wnet zmienił głos. — Dość, mówię, tych komedyj. Nie jestem i nie byłem nigdy ślepym; 
musiałem nim być, póki tylko mogłem, ale basta! dosyć! Widziałem wszystko, przebaczałem 
częściej niż drudzy; nareszcie przebrało się cierpliwości i pobłażania.
   — Więc się rozstańmy...
   — Ba! jakby to było doskonale, gdyby to być mogło!
   — To być musi.
   — To być nie może. Dzieci nasze byłyby zgubione i pani z nimi. Żona moja nawet 
posądzoną być nie powinna, a przynajmniej jeśli ją posądzają, niech to tylko będą posądzenia, 
niech nikt nie ma prawa powiedzieć: oto dowody. Odtąd więc racz pani słuchać: dość tych 
młodości powrotów, romansów i intryg, lub... lub... ręczę pani, że źle bardzo skończymy. .
   — Śmiesz mi grozić!
   — Grozić? nie; ale co mówię, to spełnię do joty. Mogłem darować chociażby winnej, lecz 
upokorzonej, lecz wyznającej swą winę żonie, bo takie wyznanie dowodzi żalu, każe się 
spodziewać poprawy; ale nie przebaczę dumnej a występnej. Całą rozmowę pani z 
rotmistrzem powtórzyć mogę, bom ją doskonale słyszał. Sądzę, że niemniej piękne co do 
stylu i treści były jej ciche szepty wieczorne z panem Hermanem, z panem Julianem, z 
panem...
   Hrabina dostała gwałtownych spazmów i padła na kanapę bezprzytomna; hrabia bryznął 
jej na twarz kilka kropel wody, otrzeźwił, a gdy powoli oprzytomniała, dodał bardzo zimno:
   — W oczach ludzi i dla świata będziemy, czym byliśmy: bardzo a bardzo kochającym się 
małżeństwem, bo świat o niczym wiedzieć nie powinien. C’est de rigueur. Zresztą będziemy 
dla siebie odtąd obojętni i obcy jak starzy znajomi, co już tajemnic nie mają. Dobranoc pani. 
Jeślibyś chciała odjechać do siebie — dodał zawracając się ode drzwi — wolno, ale nie zaraz; 
musimy wprzód naprawić złe, jakie uczynić może rozgłos o konfiskacie, odżywić mój kredyt, 
zamknąć usta nieprzyjaciołom... potem... nie mówię... Samodoły są na jej usługi.
   Ukłonił się i odszedł.
   — A rotmistrz — rzekł wychodząc z uśmiechem do siebie — nie będzie mi się mógł teraz 
o swoje trzydzieści tysięcy upominać. Byłaby to z jego strony ogromna niedelikatność, otóż 
już pierwsza wygrana. Prawdziwie jestem niewdzięczny: czynię wymówki i grożę, gdy 
powinien bym dziękować. Pierwszy to romans mojej żony, który mi się na coś przydał.
   Nadto obchodziła Sylwana przyszłość całej rodziny, żeby łatwo uspokojony miał się już 
całkiem z nią spuścić na hrabiego ojca. Wprawdzie wypogodzone oblicze starego Dendery i 
jego zuchwała przeciw pociskom losu postawa wlały już trochę odwagi w syna, ale 
potrzebował bliżej poznać zamysły ojcowskie i rozmówić się z nim obszernie. Hrabia 
odprawiwszy rotmistrza, po krótkiej rozprawie z żoną pospieszył do oficyny, gdzie już 
czekali nań syn i Smoliński, niezmiernie poruszony powrotem niespodzianie prędkim pana, 
który przygotowania jego do odjazdu mieszał. Zygmunt August choć blady, wzruszony i 
znużony, a dla tych, co go bliżej znali, zburzony, nie okazywał jednak na pierwsze wejrzenie, 
że go tyle różnych wypadków razem dotknęło tak boleśnie. Miał całą przytomność, całą swą 
dumę, cały swój zwykły strój i przybór aktorski, z jakim odegrywał rolę życia od początku. 
Niósł głowę wysoko, dawał rozkazy głośne i gdy ludzie szukali na nim śladów upokorzenia, 
przybicia, znajdowali podwójną tylko przytomność, siłę i żywość.
   Sylwan z cygarem w ustach, wpół leżąc na kanapie, czekał na ojca w jego pokoju; 
spodziewał się, że z sobą szczerze pomówią i że przypuszczony zostanie do tajemnicy narady 
o przyszłości.
   Wszedł ojciec, rzucił na niego okiem i rzekł tylko:
   — Dobrze, żeś przyszedł, hrabio! pomówimy z sobą; lecz wprzód rozbiorę się i fajkę 
zapalę.
   Podziwiając zimną krew ojca, syn w milczeniu pozostał na kanapie. Tymczasem Zygmunt 
August zrzucał z siebie suknie, uśmiechał się, rojąc coś widocznie, i odprawiwszy sługi, 
wdziawszy czapeczkę, zapaliwszy fajkę na wspaniałym cybuchu, tak zaczął:
   — No! czas pomówić serio! Jesteś, hrabio, w wieku, w którym nie mam już potrzeby nic 
kryć przed tobą, nic dla ciebie zmyślać. Powinieneś być moim pomocnikiem, a jako przyszła 
głowa rodziny wiedzieć o wszystkim, co się naszych interesów tyczy. Będziemy więc 
otwarci.
   Sylwan skłonił głową.
   — Zabranie nam klucza Słomnickiego jest, mówiąc między nami, wielką klęską — 
kończył hrabia — chociaż przed kim innym, prócz ciebie, nie przyznam się do tego. 
Słomniki, można powiedzieć, były jedynym czystym funduszem naszym i tośmy utracili; na 
Denderowie mamy długi, które prawie równają się jego wartości; reszta majątku podobnież 
obciążona. Samodoły, posag twojej matki, z długiem bankowym i deportatami Czeremowej, 
warte niewiele. Koniec końcem, możemy powiedzieć, że ściśle się oblikwidowawszy, 
zostałoby nam, zbiwszy wszystko do kupy, może jakie parękroć sto tysięcy, co dla nas jest jak 
nic.
   — Bez kwestii, to zupełnie nic! — przerwał Sylwan. — Cóż więc w takim razie 
poczniemy ?
   — Cała rzecz nie tracić głowy — mówił stary hrabia — i nie wątpić o sobie; nie mogę w 
pierwszej chwili zapobiec, by przestrach nie ogarnął wierzycieli, ale tymczasem, qui a terme, 
ne doit rien; a nim termina nadejdą, musimy zmienić ten stan rzeczy.
   — Jakim sposobem? — spytał Sylwan. 
   Hrabia wstrzymał się w pośrodku pokoju i rozśmiał się z niewymownym szyderstwem.
   — Trzeba, żebyś wiedział, kochany hrabio, że nie ma głupszych stworzeń nad ludzi.
   Młody uśmiechnął się tylko; gotów był temu wierzyć, wyjmując tylko, jak zwykle, 
jednego siebie; bo do siebie nikt praw powszechnych nie zwykł stosować.
   — Wszyscy przechodzą ciągle od największej nieufności do nieograniczonego zaufania, 
ze zwątpienia do ślepej wiary, jak istne dzieci; potrzeba tylko umieć nimi pokierować. Kredyt 
mój w tej chwili zachwiany; niech tylko ja nie okażę przestrachu, niech wypłacę komu, niech 
potarguję, niby chcąc kupić, jaką wioseczkę, zobaczą, że się trzymam na nogach, że się nie 
proszę, nie kłaniam, nie padam; jutro mi płynąć będą szlacheckie pieniądze jak woda. Całą 
więc tajemnicą: ufność w sobie do ostatka i odwaga.
   — Ale dalej? — Dalej? manipulacja bardzo prosta — mówił ojciec — pożyczam od 
jednego, oddaję drugiemu — proste działanie arytmetyczne — i tak. ciągle. Udaję wielkiego 
spekulanta, mówię o ogromnych zyskach, trzymam się na nogach i kpię z głupców, co mi 
wierzą.
   Czemuż opisać nie możemy miny, postawy i głosu, z jakim aksjoma wyrzeczone zostało! 
Hrabia istotnie był w tej chwili podziwienia godnym geniuszem.
   — Wszystko to dobrze — rzekł Sylwan — ale oczywiście potrzeba się nam będzie 
oszczędzać, potrzeba nowy jakiś plan życiu zakreślić.
   — A to właśnie byłoby jak największe głupstwo! — żywo odparł stary mentor. — 
Owszem, przeciwnie, wystawa, przepych to środki najlepsze. Kto mnie zobaczy nową karetą, 
świeżym paradnym jadącego cugiem, powie sobie zaraz: nie może to być bankrut, patrz jak 
żyje! Niechże sprzedam choćby parę starych koni, gruchnie zaraz, że się fantujemy. A zatem 
odważnie, śmiało i dalej!
   — Uwielbiam, hrabio, twoję niezachwianą przytomność umysłu; ale czy to się tak uda, 
jak osnuje?
   — Udać się musi!
   Hrabia pochodził chwilę i pomyślał.
   — Najważniejszym — rzekł — z wierzycieli moich, bo najznaczniejszą ma u mnie sumę, 
jest stary Kurdesz; tego bym chciał jakoś ugłaskać, bo szlachcic, choć się nisko kłania, ale 
kuty na cztery nogi.
   — Więc to prawda, że ma u nas dwakroć sto tysięcy?
   — Tak jest!... potrzeba pomyśleć: i na niego są sposoby. Wszak byłeś w jego domku?
   — Parę razy.
   — Nawet parę? — spytał ojciec.
   Sylwan trochę zmieszany zamilkł; ojciec się rozśmiał. — Zdaje mi się, że ci tam 
dziewczyna w oko wpadła. Cha! cha! krew moja, nie ma nic złego, a nawet może się to na coś 
przydać. Potrzeba, żebyś tam był znowu, choćby najczęściej...
   — Ja? Ale cóż to pomoże?
   — Ba! trzeba szlachcica złowić nadzieją ożenienia, jeśli tak prosty, że się nią da złudzić; 
czasem i te grube środki właśnie niezgrabnością swą są najskuteczniejsze.
   — Jak to, mój ojcze? niedobrze rozumiem ciebie.
   — Widzę, że mogę z tobą mówić otwarcie. Bywaj u Kurdesza i umizgaj się do jego córki, 
rozumiesz? Ja niby o tym nic nie wiem. Szlachcic połaskotany naszym hrabstwem, nie będzie 
nasz prześladował o dług; ja udam ci ślepego, a gdyby przyszło do rzeczy, masz zawsze mnie 
w odwodzie za sobą; nie pozwolę ci się żenić i kwita!
   Sylwan, jakkolwiek zepsuty, uczuł niejaki wstyd z tego rozporządzenia, upokorzony był 
rolą majaka, którą mu grać kazano; zamilkł, ukośnym wejrzeniem mierząc ojca, który to 
mówił z tak zimną krwią, z taką flegmą i bezwstydem, jakby rzecz najnaturalniejszą, 
najuczciwszą w świecie.
   — Możesz tam sobie jeździć — dodał — możesz nawet czasem westchnąć na moją 
arystokracją i surowość. Rotmistrz będzie sprzyjał otwartym twoim staraniom; a z resztą 
spuść się na mnie: chodzi tylko o  zyskanie czasu. Panienkę moglibyśmy wydać za 
kogokolwiek, choćby za Wacława; dla niego byłaby to przepyszna partia!
   Wyborny ten projekcik tak w dumę wbijał hrabiego, że mu się aż usta uśmiechnęły. 
Sylwan użyty za komparsa, trochę był zawstydzony; ale że mu ten środek dawał w ręce 
sposób pomszczenia się nad szlachtą, która dotąd śmiała mu się opierać, przyjął go ochotnie. 
Po tak otwartym wywnętrzeniu, nie było już co mówić dalej, zamilkli chwilę. Hrabia 
zadzwonił, by zawołano Smolińskiego; zdawało się to odprawą dla Sylwana, który chciał 
odejść, ale go ojciec zatrzymał.
   — Zostań, hrabio — rzekł — zobaczysz, jak się robią interesa; trzeba, żebyś się z nimi 
oswajał.
   Sylwan więc pozostał na kanapie, a ojciec wyszedł do pierwszego pokoju, usłyszawszy 
otwierające się drzwi, chód i chrząkanie odznaczające Smolińskiego.
   Smoliński był w niewesołym trochę położeniu, bo go niespodziany powrót hrabiego 
schwytał na samych przyborach do odjazdu. Jak z walącego się domu wszyscy uciekają, tak i 
on, widząc zarysowaną ścianę nad sobą, myślał i poczynał się już wynosić. Hrabia przez 
swoich szpiegów już o tym wiedział; jadąc, stanął przed karczmą za wioską, gdzie wedle 
zwyczaju Żydka arendarza
   o wszystko, co się działo, wypytał; udał jednak, że nic nie wie. Tak mu na ten raz 
wypadało.
   — A co! dobry wieczór ci, Smoło! — rzekł — widzę, nie spodziewałeś się mnie tak 
rychło?
   Smoliński był zakłopotany widocznie: tarł blade uszy, wykręcał sobie palce, mrugał 
oczyma, tupał nogami; a zdobywszy się wreszcie na uśmiech, rzekł:
   — Cóż jaśnie wielmożny grafie! choć nie spodziewaliśmy się, ale radzi jesteśmy. Cóż 
nam jaśnie wielmożny pan przywozi?
   — Naprzód gadaj mi, czy uratowałeś z klucza Słomnickiego, co było można? Ja 
konfiskatę potrafiłem na trzy miesiące jeszcze odciągnąć.
   — Ratujemy, ale to idzie ciężko.
   — Nie rozumiem, co to jest ciężko; powinno iść i musi.
   Smoliński spojrzał spode łba. Hrabia stał jak Jupiter poważny i dumny. — Czyż to nam, 
panie grafie, tak z sobą mówić? Czy to pan nie wie, co się święci?
   — A cóż się święci?
   — Jużciż nie wyleziem z tej kaszy, choćbyśmy co ze Słomnik i uratowali.
   — Z czego nie wyleziem?
   — A z biedy.
   — Cóż to waćpan myślisz, że dla klucza Słomnickiego ja przepadnę?
   Smoliński spojrzał wielkimi oczyma. Hrabia się uśmiechał z taką pewnością, z takim 
zaufaniem w siebie, że choć Smoliński znał go z dawna, uśmiech ten go uwiódł i zniepokoił. 
Zachwiał się.
   — Cóż jaśnie wielmożny hrabia myśli?
   — Co myślę? ratować, co można, i po dawnemu iść dalej.
   — Którędy? — spytał znowu szydersko rządca.
   — To do mnie należy. Wiele masz w gotówce w kasie?
   — Po strąceniu mojej należności...
   — A to waćpan już naprzód sobie potrącasz?
   — Jestem bardzo potrzebny...
   — O tym potem... Wiele jest pieniędzy w kasie?
   — Prawdziwie, nie obliczałem się...
   — To może ja waćpanu powiem ile być powinno? Smoliński rozgniewał się i ruszył 
ramionami.
   — Co to, panie hrabio, daremnie wodę warzyć? Choćby i było co w kasie, cóż to w 
proporcją interesów? Mam jeszcze półtora tysiąca rubli.
   — Co wziąłeś za drzewo sprzedane Żydowi z Żytkowa z klucza Słomnickiego?
   — Dali z górą dwadzieścia tysięcy.
   — Dobrze, to już trzydzieści.
   — Ale jaśnie wielmożny hrabio, ja jestem bardzo potrzebny; moja należność... — 
Waćpan tu pierwszym nie jesteś, spodziewam się — rzekł z wymuszoną grzecznością hrabia. 
— Nie bój się, nie stracisz. Ja z sobą mam jeszcze trzydzieści tysięcy, których mało co 
nadwerężyłem, bo w Żytkowie nie było co robić i obszedłem się małym, to stanowi około 
sześćdziesiąt tysięcy. Na pierwszy ogień dosyć będzie, a co dalej robić, pomyślimy.
   Wtem właśnie, gdy to mówili, hałas się zrobił w przedpokoju, ktoś się dobijał do 
hrabiego, wadząc ze sługami. Drzwi rozparły się z hałasem i wpadł pan Pęczkowski, cały 
zdyszany, fioletowy, nieprzytomny. Oczy miał obłąkane, krwią zaszłe; postawa malowała 
najżywszy niepokój i rozdrażnienie.
   — A cóż to za awantura, kochany Pęczkosiu? jak się masz? — zawołał hrabia. — O tej 
porze! cóż cię tu sprowadza?
   Pęczkowski zimno się skłonił.
   — Daruje jaśnie wielmożny hrabia, że tak niespodzianie wpadam, ale prawdziwie...
   — Cóż to ci się stało, kochany Pęczkosiu? — zapytał hrabia uprzejmie, ale dumnie i 
poważnie.
   — Jestem tak nieszczęśliwy — zawołał skłopotany szlachcie -— że muszę, choć nie 
chciałbym, naprzykrzać się jaśnie wielmożnemu panu, aby taki interes...
   — O cóż to chodzi, mój Pęczkowski? — powolnie zapytał gospodarz. — Co to jest?
   — Jestem w takich okolicznościach, daruje jaśnie wielmożny pan, ale obciążony familią: 
w pocie czoła zapracowawszy, nie mogę stracić... Moja sumka jest mi koniecznie potrzebna.
   — Jaka sumka? cóż to? miałżebyś już chcieć jej nazad? Wszak ledwie kilka tygodni jakeś 
mi ją dał i wziął oblig.
   — Ja wiem, jaśnie wielmożny panie, że to nie termin, ale w takich okolicznościach, miej 
jaśnie wielmożny pan litość nade mną! Dzieci, żona bez chleba! Nie gub mnie! Zaczął się 
plątać i bełkotać niezrozumiale, zaklinać, grozić, płakać i prosić.
   — Cóż to tak gwałtownie pilnego? — powtórzył hrabia. — A! a! widzę — dodał śmiejąc 
się do rozpuku i biorąc za boki — to to zapewne konfiskata Słomnik takiego ci piotra 
napędziła? Cha! cha!
   Nagle przestał się śmiać i gniewny, poważny obrócił się do zdumionego szlachcica.
   — Wiedz waćpan — rzekł — że niczyich pieniędzy nie żądam i nie proszę, a jeżeli czyje 
biorę, to mu łaskę czynię! Wiele się waćpanu należy?
   Spojrzał na Smolińskiego stojącego u drzwi.
   — Zaraz się obliczę — cicho rzekł rządca.
   — Proszę natychmiast temu panu wypłacić! — zawołał Dendera dumnie i nakazująco. — 
Natychmiast, nie odkładając do jutra, w tym momencie! Żegnam waćpana!
   To mówiąc obrócił się obrażony niby, sapiąc i udając gniew ogromny.
   Pęczkowski sam nie wiedział, co się z nim działo. Smoliński nie ruszył się z miejsca i 
mrugał tylko na Pęczkowskiego, to na hrabiego, nierad będąc tej wypłacie.
   — Ale niechże się jaśnie wielmożny pan nie gniewa — wybąknął szlachcic. — To w 
pocie czoła zarobione, uciułane, jedyny fundusik moich dziatek...
   — Nie wchodzę w nic — odparł hrabia — nie masz waćpan ufności we mnie, odbierz 
swoje i idź z Bogiem; ale że i ja nie mam odtąd ufności w panu, więc tę posesyjkę, którą masz 
ode mnie, proszę zaraz zdać i wynosić się natychmiast!
   — Jaśnie wielmożny panie!
   — Ani słowa! Panie Smoliński, proszę mi tu przynieść pieniądze zaraz! Masz pan oblig? 
— Mam. Ale jaśnie wielmożny panie!...
   — Bez żadnego ale! Płacę i żegnam pana, czas zwykły do rumacji daję i bądź zdrów!
   Smoliński, jakkolwiek nierad, poszedł po pieniądze i przyniósł je prędko, kasa była 
naprzeciw. Hrabia odliczył, w milczeniu oddał, odebrał oblig, podarł go w drobne kawałki i 
rzucił w komin z pogardą.
   Szlachcic tak był obałamucony, zgłupiały, kontent i niespokojny razem, że nie mogąc 
policzyć pieniędzy, bo mu się w oczach kręciło, schwycił je tylko, wpakował do kieszeni, 
chciał żegnać, ale hrabia stał tyłem do niego, wyszedł więc po cichu.
   — Tak się robią interesa — rzekł Dendera do syna — płacę mu kilkadziesiąt tysięcy, ale 
jutro dwa i trzy razy tyle mieć będę, gdy zechcę. Nie mógł mi Pan Bóg zesłać 
pomyślniejszego wypadku nad tego Pęczkowskiego utrapionego. Byle się dowiedziano, żem 
prosty oblig zapłacił, będą mi dawać wszyscy, będą mnie prosić, żebym sumki zatrzymał.
   Zatarł ręce.
   — Ślicznie, wybornie, przepysznie mi się z nim. udało! Pęczkowski byłby krzyczał 
wniebogłosy i drugich buntował, zamknąłem mu gębę; musi przyznać, żem mu się nawet bez 
terminu uiścił. Zobaczysz, jaki to zrobi efekt.
   Wszystko u hrabiego obliczało się, niestety! na efekt tylko.
   I nie chybiły na ten raz przepowiednie, bo najpierwszy Smoliński, choć lis szczwany, 
powiedział sobie:
   — Ej! panowie, nigdy to nie przepada! Jak koty: zrzucić ich z jakiej chcesz wysokości, 
zawsze padają na nogi, wstają i lecą. Musi hrabia mieć resursa i nadzieje ukryte! Inaczej 
zbiłby się z pantałyku, a trzyma się ostro... Nie czas jeszcze uciekać. Chodziło o uśpienie 
starego Kurdesza, żeby się swoich dwóchkroć nie upominał. Hrabia miał podejrzenie, że 
rotmistrz konfederat nie tyle już mu wierzy co dawniej; myślał, jak go ująć sobie, i chcąc 
użyć za narzędzie Sylwana, postanowił z nim o tym otwarciej jeszcze i dobitniej się 
rozmówić. Niespokojny był trochę, że mu syn na pierwszą wzmiankę nic nie odpowiedział; 
postanowił dotrzeć i dowiedzieć się, jakie było usposobienie Sylwana.
   Nie bez wahania jednak i trochę wstydu przyszło mu odnowić już raz wszczętą i na 
niczym spełzła rozmowę w tak delikatnym przedmiocie; ale potrzeba była gwałtowna!
   Zastanowił się w swej przechadzce po pokoju naprzeciw syna, spojrzał na niego, jakby go 
badał, czy spełnić potrafi, co mu poleconym będzie, i tak rozpoczął:
   — Wiele, wiele zależy mi na tym, żeby się stare Kurdesisko swoich dwóchkroć nie 
upominało natarczywie. Mógłby rozbudzić innych, powstając przeciwko mnie.
   — Ciężko na to poradzić. Prosić?
   — Któż prosi? zlituj się! Naiwny jesteś zbytecznie; mówiłem ci już o sposobie, w jakim 
użytecznym mi być możesz.
   Sylwan milczał.
   — Słuchaj tylko uważnie! Wiem, że ci córka jego w oko wpadła.
   Na to zapytanie zmieszał się młody hrabia, sądząc, że ojciec wie już o niefortunnych jego 
umizgach, zarumienił się, ale udając obojętność odparł:
   — Tak sobie, przystojne dziewczę.
   — I trochę ci się chce koło niej poskakać?
   — A któż to ojcu powiedział? — żywo spytał Sylwan, zawsze w przekonaniu, że hrabia 
wie o wszystkim, choć w istocie stary o niczym nie wiedział; zgadywał tylko, a widząc, że mu 
lepiej szło, niż się spodziewał, udał zaraz doskonale uwiadomionego i podchwycił:
   — Kto mówił, to mówił, a to pewna, że ci w oko wpadła; kontent jestem z tego.
   Sylwan ruszył ramionami.
   — Właśnie mi tego było trzeba.
   — Ale cóż to ma do interesu? — oburzony trochę podchwycił syn — przecież hrabia nie 
myślisz mnie dla mizernych dwóchkroć ożenić?
   — Uchowaj Boże! co za myśl dzika! Mówiłem ci przed chwilą! Nigdy na to nie pozwolę. 
Ale ci przecie wielkiej przykrości nie zrobi, gdy się do niej poumizgasz?
   — To co innego.
   — Umizgajże się, kochaj, zajmuj nią, bywaj, a ja, gdy się zechcesz cofnąć (byleby to się 
mogło przeciągnąć), w pomoc ci przyjdę. Stary gotów się odurzyć nadzieją ożenienia, 
szlachta bywa w tym przedmiocie bardzo głupia, są przykłady; nie zechce mnie rozjątrzać 
procesem i ze swoim długiem cicho siedzieć będzie. Wypatrzywszy porę, przyjdę 
rozgniewany, jak bym się dopiero o wszystkim dowiedział, i oburzony, rozkażę ci zerwać 
stosunki.
   Tą nową lekcją fałszu wypowiedział hrabia z niewypowiedzianą bezczelnością, tak że 
Sylwanowi, choć zepsutemu wcześnie, twarz krwią się oblała. Obrażony myślą, że go za 
narzędzie tylko używano, chciał się opierać zrazu, ale namiętność i próżność szeptały w 
drugie ucho: posłuchaj! Trudną była odpowiedź ojcu na tak jawną radę spodlenia i Sylwan 
uznał za potrzebne choć dla formy się sprzeciwić.
   — Hrabio! — rzekł — to by była nikczemność z mojej strony.
   — Nikczemność! słowo! wpadasz w liryzm niepo- trzebny. Zważ waćpan, o co tu chodzi: 
zyskujemy na czasie i ratujemy się od zguby. Zresztą nie radzę panu uwodzić: byłoby to 
podłością; chcę tylko, byś się poumizgał, nastręczył mu myśl ożenienia, nic więcej. Jeździć 
możesz do Wulki często, staraj się poprzyjaźnić ze starym, rzuć czasem okiem na córkę; o to 
tylko cię proszę. Nie przesadzaj gorliwością, bobyś popsuł interes; a w ostatnim razie mamy 
Wacława na podstawkę.
   — A jeśli mi drzwi zamkną przed nosem? — spytał Sylwan pamiętny ostatniej bytności.
   — To być nie może.
   — To by być mogło.
   — Nie! nie! Znam ludzi. Kurdesz ma pretensje do rodowitości, do koligacji, nie osądzi się 
sam niższym od nas, mogąc dać córce około trzechkroć posagu; myśli pewnie, żeśmy prawie 
równi... Ładny to grosz: trzykroć!
   — Spodziewam się, że hrabia nie taksujesz mnie tak tanio.
   — Z twoim imieniem, postawą, wychowaniem i główką, kochany Sylwku — pieszcząco 
odpowiedział ojciec — powinien byś wziąć najmniej dwa miliony; ale to później... Nim 
wyszukamy dla ciebie dziedziczki, która by Denderów oczyścić mogła, uśpij tego cerbera 
Kurdesza.
   — Ha! spróbuję! — wybąknął spuszczając oczy Sylwek — ale za powodzenie nie ręczę.
   — Ja ręczę ci za nie! — wesoło rzekł ojciec.
   — Tymczasem dla pomieszania szyków złym językom w sąsiedztwie i pokazania im, że 
jeszcze nie ginę, jak by radzi sądzić, za tydzień przypadające urodziny twojej matki 
obchodzić będę hucznie: spraszam sąsiadów i krewnych, bal daję, jakiego w Denderowie nie 
widziano, oświecam ogród, sprawiam fajerwerk; z cukrami przyjedzie Dobrzyjałowski. Niech 
się ze złości i zazdrości popękają!
   — To dobrze pomyślano! — rzekł Sylwan. — Doskonale!
   Dendera zajaśniał, uśmiechnął się, zatarł dłonie.
   — Ho! ho! — rzekł — damy sobie rady.
VI
    
   W Wulce spokojnie płynęło życie: tu dzień dniowi, godzina godzinie były rodzonymi 
siostrami. Nieznaczne w nich zmiany pochodziły z pór roku, z zajęć gospodarskich, z 
uroczystych świąt obchodów i z nieczęstych zetknień z zewnętrznym światem. Każdy z mniej 
zwykłych wypadków stanowił epokę pamiętną; zresztą o jednych godzinach niezmiennie 
wracały zajęcia jednakie. Są ludzie, których podobne życie utrudzą, nieszczęśliwi, którym 
potrzeba szału, wrzawy, zamętu, by o sobie, o jutrze i doli zapomnieli. Wcale inne uczucie 
panowało tutejszym mieszkańcom, im nic świat zewnętrzny dać nie mógł, a wiele odbierał. 
Rotmistrz, obcy wśród dzisiejszych ludzi, doznawał więcej podziwienia, przykrości od nich, 
niżeli przyjemności w ich społeczeństwie; mimowolnie śmiał się z nowego pokolenia i 
niecierpliwił nim, jak ono śmiało się i niecierpliwiło na widok starca, szczątku innego wieku, 
zabytku innych przekonań i myśli. Wyobrażenia jego tłukły się o ich pojęcia i nazad do serca 
wracały zranione.
   Frania tak była przywykła do Wulki i jej dni spokojnie ciekących, jak piasek w starej 
klepsydrze, że nie bardzo pożądała czego więcej. Od czasu pierwszych odwiedzin Sylwana 
myśl jej często wracała ku niemu, ale jej serce nie biło; więcej w tym było niespokojnej 
nadziei życia, niżeli wyłącznego uczucia. Rada mu była, jak rada by każdemu innemu 
młodemu człowiekowi, co by jej światek powiększył i rozweselił; ale w dumaniach jej 
jasnych nie zajmował pierwszego miejsca, we snach nie odwiedzał ją z marzeniem. Zresztą 
wieś i jej życie powolnie płynące dla wtajemniczonych tyle ma powabu, a dusza tak się w tym 
żywocie spaja z naturą, tyle tu wrażeń, tyle myśli, że się nie tęskni za czym innym, bojąc się 
to, co jest, utracić. I Frania nie wyrywała się nawet myślami ze szczęśliwego swego kątka.
   Oddzielny rodzaj ludzi, co nie zna wioski i tego jej rozkosznego życia, co jak pewne ryb 
rodzaje tylko w wartkim potoku żyć umie, trudno by uwierzył, ile rozkoszy ma w sobie dzień 
każdy, z dala jednostajny i nudny. Szczęście to, które prostymi bardzo pozyskuje się 
środkami, które się jednym niczym zaspokaja, całe zależy na tym, że trwa. Trwanie jego 
stanowi główną cenę. Są żywsze może w życiu przyjemności, są większe rozkosze, ale 
błyskawicą migają; gdy błogie uczucie wiejskiego spokoju przerywane tylko tym, co jego 
wartość podnosi, uszczęśliwia tym, że nie przechodzi. Do takiego cichego szczęścia 
przywykła była Frania i choć ponad nim płynęły czasem dumania i złocone nadzieje górą 
latały jak obłoki w dniu pogody, nie pociągały one z tego czarodziejskiego kręgu za sobą, ale 
same weń wchodziły.
   Jedna Brzozosia od niejakiego czasu niecierpliwszą była i smutniejszą od innych Wulki 
mieszkańców; wszystko, co uczynił rotmistrz, zdawało się jej najniedorzeczniejszym w 
świecie, wzdychała i stękała narzekając na niego, a to tym bardziej, że Frania nie zdawała się 
dzielić jej złego humoru i niecierpliwości. Gniewała się na to, co zwała jej obojętnością; 
hrabia z ust jej nie schodził: kładła nieustannie kabałę na niego, o nim ciągle gwarzyła, śniło 
się jej nawet, że ją w rękę ca- łował dla miłości Frani, a na jawie nieustannie potrzebowała 
sobie powtarzać dla pocieszenia się, że co sądzono, nie minie.
   Jednego poobiedzia stała panna Brzozowska z pończoszką w ręku w ganku, gdy 
zapatrzywszy się na drogą od Denderowa, ujrzała na niej tuman pyłu. Serce jej mówiło, że to 
hrabia; ale nie chciała lekko wpaść z oznajmieniem, żeby się z niej nie naśmiewali, jak to się 
już trafiło, czekała więc, patrzała, aż wreszcie gdy się na zawrocie dowodnie przekonała, iż to 
był nie kto inny, tylko młody Sylwan, wpadła burzą do Frani.
   — A co! a co! otóż jedzie! ubieraj się żywo! Zawsze się ze mnie śmiejecie; widzicie, że 
co mówię, to nie bez racji. No, wstawajże prędzej i ubieraj się; jedzie, jedzie, zaraz będzie w 
dziedzińcu!
   — Kto?
   — A któż ma być! nie udawaj, proszę, wiesz dobrze kto.
   — Naprzód potrzeba oznajmić ojcu.
   — Ojciec na stępaku wyjechał w pole do siewaczy, bo to dziś zaszewki; komuż 
przyjmować, jeżeli nie tobie?
   — Bez ojca ja doprawdy nie wyjdę.
   — Otóż masz! nowe głupstwo! czegóż się boisz? jużciż cię nie zje! Doprawdy, ci ludzie 
zawzięli się, żeby szczęście odpędzić od siebie, kiedy im samo w ręce lezie. O! co teraz, jak 
Boga mego kocham! więcej już znać i wiedzieć o niczym nie chcę.
   — Ale, moja Brzozosiu droga! kiedy mi ojciec najwyraźniej mówił, że jeśliby bez niego 
przyjechał, to mu tylko powiedzieć, że ojca nie ma i nie wychodzić.
   — Mówił! mówił! no to dobrze! — z impetem zawołała Brzozosia — ja ci nic już nie 
radzę, róbcie sobie, co chcecie.
   I wybiegła Brzozosia szybko w ganek, żeby choć kilką słowy tę nowinę zwiastować 
hrabiemu w taki sposób, aby go nie bardzo zraziła; ale na progu ujrzała, że w nejtyczance 
Sylwana siedział rotmistrz, a stępak jego biegł sobie z tyłu za bryczką.
   — To co innego! — zawołała i pobiegła nazad do Frani.
   — Otóż i ojciec jest, chwała Bogu — krzyknęła wpadając i stukając drzwiami — ja ci 
suknię przygotuję, ubieraj się, nie ma wymówki.
   — Jest ojciec?— spytała niespokojnie Frania.
   — Jest, jest, jest i z nim razem przyjechał!
   W tej chwili wysiedli gość i gospodarz, a stary szlachcic, wprowadziwszy hrabiego do 
pierwszej izby, mrugnął na Brzozosię, żeby go chwilę tu zabawiła, a sam poszedł do córki.
   — Moja Franko — rzekł całując ją w czoło — miejmy rozum, a Pan Bóg da szczęście; 
przyplątało się do nas hrabiątko: proszę cię, choćby to ci miało być i przykrym, jeszcze dziś 
tylko do niego nie wychodź, ja jegomości pobawię. Jeśli ma istotnie intencje uczciwe, no! to 
mi o tym powinien powiedzieć otwarcie, jeśli nie, po cóż ty się masz bałamucić i o nas 
wszystkich dawać mu lekkie wyobrażenie.
   — Jak ojciec każe.
   — Przepraszam cię, moje dziecko, przepraszam; w twoim wieku z ciekawości i trochę 
zabawy to zawsze wielka ofiara; ale jakże nie mam myśleć, że to są tylko pańskie sztuczki! 
Winni mi są dwakroć sto tysięcy, fortuna ich zakompromitowana, chcą mnie może złudzić, 
bym się nie bardzo o swoje dopominał. Wszystko mi mówi, że to z ich strony jakaś tylko 
rachuba. Wytrzymujmy...
   — Albo wiesz co, Franiu — dodał stary zwracając się ode drzwi — wynijdź chwilę do 
podwieczorku, zabaw niedługo, mów niewiele i wróć rychło do siebie. Frania w milczeniu 
przyjęła radę ojca, który ją uścisnął czule i odszedł spiesznie.
   Przypadła zaraz uwolniona z posterunku Brzozosia, jaśniejąca weselem i zdyszana od 
wielkiej radości.
   — Widziałam go, gadałam z nim — szybko mówić poczęła drepcząc po pokoiku — 
ubierajże się. Piękny, śliczny, grzeczny i pytał się o ciebie. Otóż to kawaler co się zowie, nie 
taki, jak te hasze szlachetki; koło niego pachnie, jak byś usiadła w kanuprowym krzaku. Jak 
wyjął chustkę od nosa, mało nie padłam, taki się rozszedł zapach; a buty jak zwierciadło... i 
śliczny chłopiec; ubierajże się i wychodź prędzej.
   — Ja wyjdę dopiero do podwieczorku — odpowiedziała Frania po cichu.
   — At już znowu coś nowego!  No! widzę już tu był stary i swoje podszepnął. Kara Boża! 
Bardzo coś wyciągacie na cienko i smażycie. Ojciec niewiele na tym zna się, powinien by się 
kobiet poradzić. Ale niech sobie robi, co chce: ja od wszystkiego umywam ręce! Jednak — 
dodała po chwili — ubierałabyś się Franiu.
   — Będę miała dosyć czasu włosy przyczesać.
   — I nie włożysz nowej jedwabnej sukni?
   — Nie, Brzozosiu kochana; wszakżeś sama mówiła, że mi w tej dobrze.
   — Tobie, moje serce, we wszystkim dobrze. Ale zresztą róbcie, co chcecie, róbcie, co się 
wam podoba. Ja się do niczego nie mieszam, bo co poradzę, to się wam nie podoba... Jak 
sobie chcecie...
   I siadła na kuferku ciężko wzdychając.
   Tymczasem w pokoju stary rotmistrz bawił jak mógł dykteryjkami Sylwana, który nic już 
o swej klaczy nie mówiąc, spytał parę razy o pannę; za co odebrał tylko pokorne 
podziękowanie i kręcił się jak oparzony, nie widząc jej dotąd wchodzącej, jak się spodziewał.
   Niełatwo im obu przyszło z sobą przebyć dobrą go- dzinę do podwieczorku; wówczas 
dopiero przyszła Frania z wesołością sobie właściwą i prostotą ujmującą spełniać obowiązek 
gospodyni.
   Sylwan rzucił się do niej z wyraźnym nadskakiwaniem i grzecznością przesadną, na której 
widok szlachcic tylko wąsa pokręcał; Brzozowska uśmiechała się z radości. Nie przeszkadzał 
bynajmniej rotmistrz bliższemu poznajomieniu się młodych ludzi, ale miał ich na oku, a gdy 
podwieczorek sprzątniono, a Frania się wysunęła dość prędko, pozostawszy sam na sam z 
Sylwanem, poprawił białego codziennego paska, pomuskał czuprynę i namyśliwszy się 
wprzódy, tak rzecz ze staroświecka rozpoczął:
   — Wielki mi honor czynią odwiedziny jaśnie wielmożnego grafa — rzekł poważnie — 
ale to nieszczęście, że między niższym a wyższym, zwłaszcza w takich kondycjach, w jakich 
my jesteśmy, kondycjach wieku, humoru, wychowania, ludzie różnie sądzić mogą o 
łaskawych względach jaśnie wielmożnego grafa dla mnie.
   Sylwan tak się zmieszał na to dictum acerbum, że języka w gębie zapomniał, i dał 
szlachcicowi ciągnąć dalej.
   — Jaśnie wielmożny graf daruje staropolskiej otwartości, że się tak wyrażam bez ogródki: 
clara pacta claros faciunt amicos, czy jak tam. Daruj, jaśnie wielmożny grafie, ale mając jak 
ja jedynaczkę córkę, gdy kto młody w domu moim częściej gościć poczyna, muszę volens 
nolens penetrować jego intencje.
   Sylwan odzyskawszy przytomność począł się uśmiechać.
   — Może to być bardzo, że jaśnie wielmożny graf ani myślałeś na nią rzucić okiem — 
kończył stary — bo to dla niego przedmiot za niski, ale ludzie gadać by mogli.
   — A! zmiłuj się, panie rotmistrzu, cóż by mogli mówić? — Są złe języki, panie hrabio; 
daruj mi więc, że dla wylucydowania stosunku naszego spytać się czuję obowiązany, czy 
istotnie winienem honor posiadania go w tej chatce łaskawym względom na moję ubogą 
starość, czy też...
   Sylwan przyparty do ściany, chciał się zręcznie wywinąć i odparł:
   — Ale, panie rotmistrzu, może właśnie chciałbym bliżej poznać godną córkę pańską, a z 
bliższego dopiero poznania może wyniknąć myśl...
   — Panie hrabio — podchwycił nielitościwy szlachcic — ta myśl jak już wyniknie, może 
się razem nawinąć i pannie Franciszce; dziewczętom się łatwo głowy zawracają, a gdy z tej 
myśli nic być nigdy nie może...
   — Dlaczego? — spytał Sylwan nieśmiało.
   — Jużciż choć z antenatów dobry szlachcic, choć koligacjami uczciwymi, ba! i z krwią 
królewską się szczycim, nie tylko cum ducali familia niejednych w Polsce książąt...
   Sylwan uśmiechnął się nieznacznie.
   — Ale to wiem, że ubóstwo nasze, wychowanie, podupadnienie familii stawia nas daleko 
niżej państwa hrabiów. Nie pochlebiam sobie, by jego familia pozwolić kiedy mogła.
   Spojrzał w oczy Sylwanowi, który zagryzł usta.
   — Ja sądzę...
   — Ale pan hrabia nie mówiłeś o swoich u nas odwiedzinach szanownemu ojcu?
   — Wyznaję, że nie widziałem potrzeby. Mój, ojciec szczęście nas wszystkich ma na 
pierwszym celu.
   — Właśnież to bieda, że szczęście każdy sobie inaczej pojmuje — przerwał znowu 
Kurdesz — a ja, nimbym zaszczytną dla mnie frekwencją chaty mej winien był łasce jego dla 
córki mojej, rad bym wprzódy wiedział... Sylwan zniecierpliwiony do ostatka, czerwienił się, 
darł rękawiczki, nie wiedział, co odpowiedzieć, gniewał się, że znów został zwyciężony; 
nareszcie postanowiwszy ile możności zbywać starego milczeniem, wymówił tylko słów kilka 
niezrozumiałych, zakręcił się i pożegnał go.
   Wprawdzie tak to wszystko burzyło go i jątrzyło, że rad był szlachcica wyłajać potężnie i 
zerwać z nim na wieki wieków, ale interes ojca, piękne oczy Frani i nadzieja wybrnienia z 
tych zasadzek zbytniej ostrożności wstrzymywały go na brzegu.
   — Ha! — rzekł siadając do nejtyczanki — stary lis szczwany! niech go wszyscy diabli 
wezmą! kroku mi nie da zrobić, przecież go zjeść muszę. Odpowiedziałem mu na ostatku ni 
to, ni owo, niby dając do zrozumienia, że mój ojciec wie o wszystkim i na wszystko pozwolić 
może; powinien się uspokoić.
   Istotnie, w ganku już zebrał się Sylwan na tych kilka słów, które Kurdesz ważył potem i 
rozważał.
   — Mój ojciec jest wyrozumiałym, znam go; ludzie niesłusznie posądzają go o dumę. 
Gdybym miał myśl stanowczą uczynienia ważnego kroku w życiu, jestem pewny, że aniby 
chciał, aniby mógł mi być przeciwnym.
   Długo medytował pan Kurdesz nad tymi kilką słowy i znalazł je, strutynowawszy, 
wiatrem podszyte i niezaspokajające.
   — Stare wróble na plewę się nie łapią! — rzekł siadając w ganku. — To są blichtry tylko. 
Panicz nie z tego gatunku, coby to bardzo mógł się pokochać, z oczu mu patrzy, że szaławiła 
być musi, a serca nie ma za grosz. Nie myślę Frani ryzykować dla imaginowanego hrabstwa. 
Dosyć wyraźnie mi się wyspowiadał; zobaczym, co dalej będzie?
   Jakoż spokojnie w Wulce siedząc, ale pilnując domu nieodstępnie, by na wypadek 
przybycia gościa znajdo- wał się zawsze, rotmistrz w zadumie i milczeniu spędził tydzionek. 
W końcu tygodnia Sylwan przybył znowu: przyjęty grzecznie, Frania do niego wyszła i 
trochę swobodniej przebyli z sobą godzinę. Gdy we dwa dni Sylwan przyjechał jeszcze i 
intencje jego zbyt były wyraźne, by je sobie podwójnie tłumaczyć można, jednego poranku 
Kurdesz ogoliwszy głowę i brodę, ubrawszy się w nowe suknie, przypasawszy szablę, 
wydobywszy z kufra aksamitną od wielkiego dzwonu konfederatkę i buty czerwone 
kurdybanowe, kazał zaprząc cztery konie gniade do zielonej bryki na resorach.
   Że to był dzień powszedni, nigdzie imienin w sąsiedztwie, nigdzie zjazdu i odpustu (bo o 
tych nikt lepiej na palcach nad Brzozowską nie wiedział), wielkie było podziwienie, dziwne w 
domu domysły. Brzozosia nade wszystko się niepokoiła, chcąc dojść, dokąd rotmistrz 
wyjeżdża; ale nikt o tym nie wiedział. Kurdesz stał już ubrany w ganku, konie były 
zaprzężone, a żywa dusza nie domyślała się, po co i dokąd ma jechać.
   Córka nie śmiała go pytać, widząc, że nierad jej o tym mówić; tym mniej ludzie. 
Brzozosia zachodziła go różnie, ale na próżno. Śmiał się tylko sucho, choć bez ochoty do 
śmiechu, odpowiadając:
   — O! jaka ciekawa! ot! jadę do miasteczka do sądu.
   — W czerwonych butach, przy szabli! i bez faseczki bigosu!
   — Mara być u marszałka.
   — U marszałka pan bywa i w siwej kapocie. Zbijany z wykrętów rotmistrz uśmiechał się 
tylko i okrywszy się płóciennym kitlem od pyłu, wziąwszy na drogę kapelusz słomiany, 
ruszył od ganku, pocałowawszy Franię w głowę.
   — Kiedyż powrócisz, ojcze? — spytała go.
   — Zapewne dzisiaj, moje dziecko. Zostawiwszy wszystkich, a nade wszystko Brzozosię, 
w paroksyzmie rozdrażnionej ciekawości, odjechał stary, jak się łatwo każdy domyśli, do 
Denderowa.
   Przybycie jego, gdy o nim znać dano, zmieszało hrabiego; myślał, że chodzi o pieniądze, i 
wyszedł naprzeciw rotmistrza z serdecznością zwyczajną, unguibus et rostro, to jest rękoma i 
usty go witając, choć widocznie skłopotany.
   — A! szanownego! kochanego! drogiego naszego rotmistrza! — zawołał. — Sto lat, 
jakeśmy się nie widzieli; niełaskaw jesteś na nas!
   — Jaśnie wielmożny grafie! — rzekł, schylając się do kolan szlachcic — zwyczajnie, 
wieśniak, roli pilnuję, trudno czas tracić, a gospodarka, zazdrosna żona, trzyma za poły.
   — Pan byś już powinien cokolwiek spocząć, kochany rotmistrzu...
   — Póki siły służą siako tako, czemu nie pracować, jaśnie wielmożny panie?
   Uściskawszy Kurdesza, udając wielce wesołego, kazawszy co najrychlej podawać 
śniadanie, hrabia nie bez wewnętrznego niepokoju posadził go przy sobie na kanapie. 
Kurdesz przysiadł się tylko na rożku, a pomówiwszy trochę o pogodzie i o siejbie, wstał i 
pokłoniwszy się, tak począł ex abrupto:
   — Jaśnie wielmożny graf pozwoli z sobą pomówić trochę na osobności...
   Pobladł hrabia, uścisnął po wtóre i po trzecie szlachcica, i śmiejąc się, choć drżał i 
gniewał się, rzekł szybko:
   — Całym sercem! co każesz, rotmistrzu?
   — Delikatny interes mnie tu sprowadza — rzekł siary — proszę zawczasu o przebaczenie, 
że muszę może niezbyt przyjemną wyłuszczyć mu prośbę.
   — Ani chybi, o pieniądze! — bledniejąc mówił w duchu Dendera. — Nie tajna to 
zapewne jaśnie wielmożnemu panu — kończył Kurdesz — że mam jedynaczkę córkę, skarb 
mój, skarb jedyny, jaki mi po śmierci śp. małżonki mojej pozostał. Jest to pociecha i przyszła 
podpora starości mojej i lekko, co się jej tyczy, co ją obchodzić może, brać nie umiem. Jestem 
uczciwym człowiekiem i nic, nawet wysokich zaszczytów i szczęścia, nie pragnę nabywać 
podejściem. Od niejakiego czasu syn jaśnie wielmożnego pana począł do domku mojego 
uczęszczać tak, że wątpliwości nie ulega, iż rzucił okiem na dziecko moje. Z obowiązku ojca, 
równie dla jaśnie wielmożnego pana jak dla siebie, widzę koniecznym o tym mu oznajmić. 
Nie zdaje mi się, byś jaśnie wielmożny pan pozwolił na związek nierówny i nie pochlebiam 
sobie...
   Tu hrabia przerwał mu wybuchem czułości, bo nie wiedział, co począć, zażyty z mańki; a 
choć gniew uczuł okrutny, że mu przezorność szlachcica wszystkie pomieszała szyki, udał 
przejęcie i wdzięczność największą, a kręcił się jak w ukropie. Rad był, że dotąd o 
pieniądzach nie wspomniał, i bał się, by do tego z kolei nie przyszło.
   — Ale, kochany rotmistrzu! — zawołał — dziękuję ci, dziękuję serdecznie, boć syn mój 
istotnie za młody i bez obrazy twej, nie myślę, by chciał tak rychło świat sobie zawiązywać.
   — Właśnie i ja tak sądziłem i dlatego proszę, byś go jaśnie wielmożny pan perswazją 
ojcowską wstrzymał; może się zawiązać przyjaźń, może to być dla obojga powodem 
utrapienia, trzeba tego uniknąć. Moja rada — dodał szlachcic — byś jaśnie wielmożny pan 
wyprawił gdzie młodego, zapomniałby trochę.
   Nie potrafimy opisać, jak dalece uczuł hrabia, że ktoś prostą, otwartą poczciwością 
zwyciężył jego tak przebiegle obrachowane zasadzki; ale musiał nadrobić miną i udawać 
wdzięcznego. Szlachcic zresztą nic nie wspomniał o swoim kapitale: to także poczynało w 
inny sposób niepokoić Denderę; grzecznym był, nadskakującym, słodkim i kłamał o swych 
interesach, by je przy zdarzonej okoliczności w jak najświetniejszych barwach wystawić. 
Słowa jednak nie wyciągnął z rotmistrza, który w rzeczy pieniędzy uparcie milczał.
   Nareszcie zniecierpliwiony hrabia, choć z niemałym strachem, musiał ten drażliwy 
przedmiot zaczepić.
   — Pan wie, interesa, jakkolwiek dzięki Bogu jestem o nie spokojny, ale zawsze 
potrzebują wczesnego zregulowania; muszę wiedzieć wprzódy, jak się układać, co też pan 
rotmistrz myślisz ze swym kapitałem?
   — Jeszcze to daleko do terminu — rzekł enigmatycznie Kurdesz.
   — Tak, ale jakie są intencje pańskie?
   — Moim zamiarem jest kupić ziemię.
   — Więc pan zapotrzebuje swego kapitału? — chmurno spytał hrabia.
   — W terminie będę o niego prosił.
   — A bardzo dobrze! bardzo dobrze! — odparł Dendera dumnie i chłodno, ale nadzwyczaj 
dotknięty. — Cóż to, jeśli wolno spytać, powoduje do tego?
   — A cóż jaśnie wielmożny panie! człek się starzeje, kto wie, wiele życia zostało; rad bym 
dziecku jasny i spokojny fundusz zostawić.
   — Ani słowa, ale ziemia?
   — Ziemia to taki zawsze coś — rzekł rotmistrz — i przyznam się jaśnie wielmożnemu 
panu, że dla dziewczyny mojej lepiej, gdy się jej fundusik jasno pokaże. Może Bóg da wydać 
ją za mąż, to się wioska kupiona odda posagiem, a ja sobie dokawęczę na Wulce.
   Nie było co na to odpowiedzieć.
   — Pan nie boisz się kupna, kłopotów, zagospodarowania nowego i tak wysoko 
podniesionej ceny majątków? — Już to jak Bóg da; ale moje projekta są dawno obmyślane i 
niewzruszone.
   Hrabia, żeby nie miał pozoru popierania swej sprawy, musiał zamilknąć i odwieść 
rozmowę; a nie chcąc okazać, jak był udręczony podwójnym wyznaniem rotmistrza, udawał i 
humor wyśmienity, i pańską obojętność na te drobnostki. Szlachcic trzymał się jak zwykle z 
daleka, pokornie, z uszanowaniem, ciągle niezmiernie grzeczny, uniżony, na oko pełen wiary 
w to wszystko, co jaśnie wielmożny pan powiedzieć raczył, jednak na żadną wędkę jakoś 
ułowić się nie dawał.
   Dendera próbował różnych sposobów, ale wreszcie znudzony i zmęczony, gdy rotmistrz 
brał za konfederatkę, nie poprosił go już nawet na obiad i pożegnał zamyślony.
   — A zatem moja prośba zostanie w pamięci jaśnie wielmożnego pana? — rzekł na 
odjezdnym Kurdesz.
   — Co się tyczy Sylwana?
   — Tak jest, jaśnie wielmożny panie! Lepiej by go dokąd wyprawić, bo ja dla spokoju 
mojej Frani musiałbym, choć z żalem i konfuzją, uchodzić bodaj z własnego domu. Darujesz 
mi jaśnie wielmożny pan, ale każdemu spokój drogi.
   — Naturalnie, naturalnie, panie rotmistrzu! I tak się rozstali.
   Wszystkie śliczne projekta spełzły na niczym. Sylwan zawołany, natychmiast wszedł do 
ojca ze swymi chartami na smyczy, bo się wybierał na polowanie i z polowania zajechać miał 
do Wulki. Nic nie wiedział o przybyciu rotmistrza, ani się domyślał tych odwiedzin; ale po 
fizjognomii ojca postrzegł, że się dowie coś nieprzyjemnego.
   Hrabia nie widząc potrzeby udawania, jak z krzyża zdjęty, siedział z obwisłą głową i 
brwią namarszczoną, blady, ponury, gniewny.
   — Ślicznie się nam udaje! — rzekł do syna.
   — Cóż to, hrabio?
   — Wiesz, kto był u mnie przed chwilą?
   — Nie, nie wiem nawet, czy był kto?
   — Zgadnij!
   — O! to na próżno! Całkiem nie umiem zgadywać.
   — Więc po prostu ci powiem: stary Kurdesz.
   — Z czym? — spytał Sylwan ciekawie.
   — Z bardzo naturalną zresztą kwestią: czy ci pozwolę z jego córką się ożenić.
   — On! — pochwycił Sylwan — oszalał czy co! On śmiał!
   — Najprzytomniej w świecie, po prostu i niezmiernie grzecznie przestrzegł mnie, że u 
niego bywasz...
   — Cóżeś mu, hrabio, odpowiedział?
   — Ba! naturalnie, że bywać zakażę.
   — Tak! — rozśmiał się kwaśno Sylwan.
   — A jakże mogłem inaczej?
   Syn postał chwilę, pomyślał i odtrącając od siebie psa ze złością, zawołał:
   — Wariat stary! co u tej szlachty w głowie? Patrząjcie go, jaki troskliwy o swój honor, jak 
gdyby to miało honor! Jakiś tam szerepetka, pan Kurdesz! cha! cha!...
   — Muszę mu oddać sprawiedliwość — rzekł stary hrabia — że choć wcale niepozorny, a 
niezmiernie sprytny; w dodatku przywiózł i mnie przysmaczek, bo żąda kapitału.
   — O! to gorzej! — zaśmiał się szydersko Sylwan. — Co mi tam jego córka! — dodał, 
szydząc ciągle z wewnętrznym gniewem — gąska! głupia gąska! cielątko!... Wielkie mi 
szczęście — córka pana Kurdesza! wielka osobliwość! Powinien by się mieć za 
szczęśliwego!...
   Dendera spojrzał na syna. — Cóż dalej będzie? — spytał. 
   — Co? na złość temu szerepetce widywać ją będę.
   — Rób sobie, co chcesz, ale teraz z góry ci powiadam, że to już będzie bez mojej woli i 
wiedzy; patrz, żebyś się w brzydką nie wplątał intrygę.
   Sylwan ruszył ramionami, rozśmiał się pogardliwie, świsnął na psy i wyszedł, trzaskając 
drzwiami.
   Kto wie, jak upokorzenie boli dumnych, niech porachuje, co cierpiał. 


TOM DRUGI
    
I
    
   Oderwijmy się na chwilę od Denderów, a przenieśmy się z Wacławem na tenże świat 
komediantów, ale w inną jego stronę. Wyjechał nasz sierota z Denderowa, spodziewając się 
zastać w mieście opiekuna swego, hrabiego; jakoż zjechali się tutaj, ale hrabia tak był zajęty 
zagrożonym kluczem swoim, konfiskatą i wszystkimi jej dla siebie następstwy, że ledwie 
kilką słowami przywitawszy Wacława, obojętnie go odprawił.
   — Mówiłem już o tobie kilku znajomym, masz w ręku sposób do życia, masz 
niezaprzeczony talent, idź teraz i pracuj. Życzę ci jednak najszczęśliwszego pokierowania.
   Wacław wynurzył mu swoję wdzięczność gorąco, prawie ze łzami, ale wyrazy jego 
dziwne jakoś na hrabi zrobiły wrażenie; zdawały się go kąsać jak wymówki, poczerwieniał, 
pobladł, obłąkanym okiem powiódł dokoła i przerwał szybko:
   — Dość tego! proszę, dość! niech ci Pan Bóg szczęści. A oto — dodał — na początek 
grosza trochę. Żegnam cię, panie Wacławie, żegnam!...
   I tak kilka razy powtórzył dobitnie to żegnam, że młody człowiek mimo rozczulenia 
domyślił się wreszcie, iż chce się go pozbyć, i z nieoschłymi łzami, z niepokojem w duszy 
oddalił się. Ostatnie węzły, co go z kim- kolwiek jeszcze łączyły na świecie, pękały; pozostał 
teraz sam, najzupełniej sam; a myśl, że nie było istoty, co by się już nim zajmowała, która by 
go szukała okiem i przypomnieniem, co by go aniołom stróżom cichą polecała modlitwą, 
nowe łzy wycisnęła mu z oczu. Poszedł ulicą, nie wiedząc dokąd, i nieprzytomny zbliżył się 
tak do brzegów pięknej rzeki, która pod Żytkowem płynie.
   Tu usiadł znużony, gotując się do nowego życia, chcąc plan jego nakreślić, a nie umiejąc 
się zebrać jeszcze na krew zimną i dłuższy ciąg myśli. Siedział tak nieruchomie, patrząc na 
wodę płynącą, na otaczające ją urwiska skaliste, dumając urywanymi marzeniami, nie śmiejąc 
spojrzeć na jutro, nie wiedząc, co zrobić z sobą, i późnym dopiero wieczorem powrócił do 
skromnego mieszkania, które sobie był najął na oddalonej i ciche] uliczce. Trochę zapasu 
wystarczało mu ledwie na najęcie fortepianu, tuzinkowego klepadła, i wyżycie ubogie do 
czasu, w którym o swych siłach stanąć się spodziewał. Zdawało mu się, że skromne mając 
żądania, że niewiele rojąc, pragnąc tylko doskonalić się i skromnie utrzymać życie, łatwo 
zaspokojony zostanie.
   Trzeba się jednak było dać poznać i w tym największą przewidywał trudność. W każdym 
mieście są jacy tacy dyletanci, do nich trafiając, zdawało mu się, że pójdzie dalej przez nich 
popchnięty; ale miejscy główni muzyki amatorowie tyle mają do czynienia! Iluż to przyjaciół 
i znajomych córki i synowie klapią im na fortepianie! Ilu wędrownych Żydków narzuca im po 
sto biletów koncertowych do rozdania! Ilu wielkich artystów raczy żyć kosztem ich kieszeni i 
czasu w przejeździe przez miasto! Dyletant znany i uznany za dyletanta w ustawicznym jest 
utrapieniu, nie wiem, jak mu muzyka w ostatku nie obmierznie. Znałem kogoś, co lubił 
pierogi z serem i tak go wszędzie nimi traktowano, że w końcu w usta ich już wziąć nie mógł; 
toż samo w ostatku być musi z lubownikami muzyki, których pod pozorem ich pasji karmią 
najdziwniejszą strawą, a czasem, Boże odpuść! nawet gamami siedmioletnich bębnów! Listy 
rekomendacyjne hrabiego do dwóch takich panów, które Wacław odniósł, na niewiele mu się 
przydały. Pierwszy zajęty niezmiernie promowaniem własnego syna, który jakoby wielki 
talent okazywał na fortepianie (bo któż dziś nie gra na nim z talentem?), nie miał czasu dla 
Wacława i obawiał się go jako współzawodnika: posłyszał granie i zamknął mu drzwi swoje, 
osądziwszy w duchu, że syn jego zniknie przy tym przybyszu. U drugiego z dyletantów 
wszyscy w domu byli chorzy, nie godziło mu się w złą godzinę naprzykrzać. Zresztą żywej 
duszy znajomej nie miał Wacław i z bojaźnią poglądać poczynał na wypróżniający się 
zapasik.
   Pozostawała mu pociecha w muzyce, a czas upływał szybko na przechadzkach, graniu, 
kompozycji i rozważaniu dzieł mistrzów, które całymi godzinami mógł przepatrywać w 
magazynie pana Gr. Ale trzeba było coś począć wreszcie, chodziło o to jak? Wacław całkiem 
nie wiedział. Proszony, by zagrał, kilka razy dał się namówić do spróbowania wiedeńskich 
piano Gr., którego miał szczęście oczarować. Kilka osób wchodzących i wychodzących z 
magazynu było przytomnych, zatrzymali się i słuchali. Pan Gr., znawca i sam muzyk, spytał 
go nareszcie:
   — Czemu pan nie dasz koncertu?
   Wacław uśmiechnął się i zmilczał. Nietrudno było domyślić się przyczyny.
   Jednego wieczora, gdy sam na sam byli z właścicielem magazynu, młody muzyk szczerze 
mu odkrył położenie swoje.
   — Rad bym się dać poznać, znalazłbym może jakie lekcje w mieście, ale pan wiesz, że 
koncert drogo kosztuje, a nie wiadomo, co przyniesie. Najęcie sali, zapłacenie orkiestry, 
światło, afisze, usługa, wszystko to znacznych wyciąga nakładów, a kto wie, czy się nawet 
powrócą?
   — Nadto pan masz złe wyobrażenie o naszym miasteczku — rzekł pan Gr. — spróbuj, ja 
ręczę, że się uda; za drugi, trzeci, czwarty nie założyłbym się, ale za pierwszy ofiaruję koszta 
ponieść, wrócisz mi je pan potem. Pozwól tylko przestrzec się, że nie potrzeba pisać w afiszu 
skąd przybywasz, lepiej niech się domyślają, że z daleka; reguła ogólna: im z dalszego świata 
kto przyjeżdża do nas, tym lepiej przyjęty; po wtóre, cenę biletu położyć potrzeba wysoką, 
nadzwyczajną. Ja bilety w magazynie moim rozprzedawać obowiązuję się.
   — Ależ wysoka cena ich odstręczy!
   — Bynajmniej! Jest to stary, fałszywy bardzo przesąd. Pierwszy, co dotknął tego 
przestarzałego a fałszywego wyobrażenia i dał nam wszystkim piękny przykład, był 
berdyczowski S....1. Doszedł on, że towar im droższy, tym pochopniejszy, więcej sprawia 
pokusy i przyjemności kupującym: raz, że w istocie dobry, po wtóre, że się ceną jego miłość 
własna chwalić może; ja idę w jego ślady i nieźle mi z tym wcale. Tak we wszystkim, za co 
się drogo płaci, w tym się szuka czegoś odpowiadającego cenie. Bądź co bądź zresztą, spuść 
się pan na moje doświadczenie.
   Wacław zamilkł.
   — Ale co straszniejsza — rzekł — to wybór sztuk koncertowych; bo, proszę pana, jak 
dogodzić tak licznym wymaganiom różnego rodzaju słuchaczy?
   — O! na to jest pewna formuła — odparł, uśmiechając się pan Gr. — Reguła niemylna 
prawie i uświęcona zwyczajem: 1. Uwertura, rozumie się. 2. Coś bardzo trudnego, bo trudne 
podoba się nieznawcom, co za znaw- ców uchodzić pragną. 3. Coś śpiewnego dla tych, co 
muzykę tylko jako melodię pojmują. 4. Coś krajowego dla tych, co krajowe wyżej 
wszystkiego cenią, na przykład mazurek Chopina, krakowiak Kątskiego, ruskie melodie 
Każyńskiego, aby wszystkim było zadość. 5. Coś smętnego dla kobiet histerycznych, bo ich 
protekcja daleko pana zaprowadzić może... Zresztą...
   — Ależ, drogi panie — przerwał Wacław — chociaż nieuk nie jestem i wiele czasu 
straciłem na wyłamanie palców, na nabycie szybkości, na usamowolnienie ręki, odrazę mam 
do tej bieganiny i siekaniny starej szkoły Herzów i Czernych lub stukaniny mądrej Liszta, 
który chce z dziesięciu dwadzieścia zrobić palców.
   — To nieuchronne przecie, a drugie może improwizacja (choćby przygotowana); ale 
mówmy, co wybierzemy.
   — Już jeśli trudnego potrzeba, naturalnie Liszta, jest to przynajmniej muzyka.
   — Bardzo dobrze! Liszt jest uosobieniem najwyższych trudności; ale co pan możesz 
zagrać z niego, bo Erlkönig oklepany, a Ständchen panny nawet się nie uczą.
   — Bodaj symfonię Berlioza przez niego przepisaną.
   — O! to za mądre dla nas, a zwłaszcza za długie; tak coś krótszego, a con brio, na 
przykład marsz węgierski, jeśli go pan grasz.
   — Gram i nieźle.
   — Więc po uwerturze, którą wybierzem, wypróbowawszy wprzód, w jakiej nasza 
orkiestra najmniej robi omyłek, marsz węgierski Liszta; dalej...
   — Wedle teorii pańskiej potrzeba by coś śpiewnego.
   — Niechybnie! Ale tyle jest rodzajów śpiewu! Zobaczymy, do kogo pan masz słabość.
   — O! naturalnie do Chopina. — Ciężko go tu pojmują i panny piętnastoletnie, które go 
zrozumieć nie mogły, zrobiły mu reputacją ekscentryczną.
   — To zależy od wykonania; zobaczysz pan, że z nim pogodzę.
   — A dalej, panie kochany, coś krajowego.
   — Mazur Chopina lub jego krakowiak i Thalberga fantazja z tematów narodowych 
ruskich.
   — Zgoda, zgoda! prześlicznie. Nareszcie dla tych pań, o których mówiłem, trzeba 
koniecznie coś... Schuberta.
   — Zgoda i na Schuberta, choć wolałbym jednę z sonat jego niż śpiewek: ale kto wysłucha 
sonaty?
   — Otóż i program gotów. Winszuję panu, że tylu i tak różnych pisarzy grać możesz; po 
większej części artyści nasi grają szczególnie jednego, przywiązując się do niego lub co 
gorzej, grają swoje. Ale, nie maszże pan co swojego?
   — Swojego! Grać bym się nie odważył.
   — A! przecież to teraz prawie konieczna przy każdym koncercie; niepodobna żebyś pan 
choć jakiej fantazyjki nie miał na sumieniu.
   — Gorzej, panie! gorzej! sonatę!
   — A do licha! tak stara denominacja! Uchowaj Boże! zgubiłbyś się pan sonatą z nieukami 
i ze znawcami: pierwsi by na nią krzyczeli, że odwieczna; drudzy mogliby za wiele od niej 
wymagać.
   — Chopin sonatę odświeżył.
   — Nazwij pan jednak fantazją, to zupełnie jedno; mamy przykład Beethovena.
   Długo tak jeszcze rozmawiali, a pan Gr. ze szczególnym zajęciem wziął na siebie 
dopomóc biednemu przybylcowi, który z bijącym sercem oczekiwał koncertu. Jak tylko 
ogłoszenia i afisze przylepione zostały, a cena po dukacie od miejsca rozeszła się z ust do ust, 
poczęto wy- pytywać pana Gr., a ten Wacławowi mistrzów nie żałował. Opowiadał wszędzie, 
że uczył się u Liszta, u Thalberga, u Chopina i Bóg wie tam u kogo; zaręczał, że gra jak sam 
Liszt, że to prawdziwe cudo i że nigdy nic podobnego w Żytkowie nie słyszano.
   Koncert dzięki zabiegłości i staraniom pana Gr. był dość liczny i dochód z niego na czas 
jakiś uspokoił Wacława; gra jego jednak nie tyle się podobała, ile protektor zdawał się 
spodziewać. W każdej sztuce wiele tłumowi imponuje szarlataneria: tej całkiem brakło 
skromnemu Wacławowi i to mu najwięcej szkodziło. Ludzie tylko tym po większej części 
wierzą, którzy głęboką w siebie okazują wiarę. Wacław jej nie miał. Po wtóre: każdy z tych, 
co choćby najgorzej grali na fortepianie, miał sobie za obowiązek okazać swe znawstwo 
krytyką i coś w koncertancie znalazł do zganienia. Takich kilku wpłynęło na resztę, radą 
powtarzać techniczne ich wyrażenia, przedając je za swoje. O! z czego się to składa sąd i 
opinia powszechna! miły Boże! miły Boże!
   Pomimo więc najlepiej obmyślanego planu koncertu, chociaż chwalono bardzo grę piękną 
Wacława, nie potrafił zrobić furory jak pierwszy lepszy Niemczyk lub Francuzina, co by 
przyjechał z długimi bardzo włosami i ogromną o sobie opinią. Kilka pań dyletantek, których 
córki pragnęły nabyć metody, życząc sobie prócz tego w domach swych oprócz herbaty, kart i 
wina dać jeszcze gościom muzykę nową, zapoznały się z Wacławem. Poczęto go zapraszać 
bardzo uprzejmie, z tą grzecznością upokarzającą, którą panowie wyrabiają w sobie umyślnie 
dla artystów i chowają dla nich tylko; ale nikt, lub tak jak nikt, nie zaproponował mu dawania 
lekcyj.
   Proszone wieczory i ranki muzykalne do reszty wycieńczyły muzyka, bo ciągnęły ze sobą 
choć małe, ale dla niego powtarzaniem codziennym znaczące wydatki.
   Któż nie wie, że niejeden podobny Wacławowi młody człowiek nieraz nad parą świeżych 
rękawiczek, zabłoceniem butów lub zapłatą dorożki westchnąć musi.
   Jeden pan Gr. pocieszał go i nadziei dodawał, ale kilka miesięcy pobytu w Żytkowie 
dowiodły Wacławowi, że tu wyżyć nie potrafi. Miał tylko dwie tanie i źle opłacane lekcje; 
mnóstwo zaproszeń przyjacielskich, za które odegrywać musiał jak za pańszczyznę, a do tego 
tuzin zazdrosnych, nieznanych nieprzyjaciół. Muzycy chleboroby żytkowscy, co żyli z 
dwuzłotowych i półrublowych swych godzin, posłyszawszy jego grę, poczuli wszyscy, że 
prędzej czy później przepaść im przyjdzie, jeśli sobie nie poradzą. Poczęli więc na różne 
sposoby szkodzić Wacławowi w opinii jako człowiekowi i artyście. Jeden z nich, gruby, 
tłusty a wesoły, dobra dusza powszechnie zwany, pan Falankiewicz, dowodził głośno, że 
Wacław był niechybnie szpiegiem; drugi utrzymywał, że grał bez taktu; trzeci, że był samouk 
i brakło mu metody klasycznej (ten uczył się u organisty w Berdyczowie). Nosili się z tymi 
zdaniami po mieście i jak każda u nas plotka, choć w setnej części przyjąć się musi, przyjęły 
się pracowite ich potwarze tu i owdzie.
   Przybiwszy w ten sposób, niepokoili się jeszcze, widząc go w Żytkowie, bo dla każdego z 
nich był to naprzód żywy wyrzut sumienia, a w dodatku strach nieustanny, żeby się na nim 
nie poznano, żeby kto jako nowego sprobować nie chciał.
   Falankiewicz, który przy wielkiej masie ciała miał także dobrą dozę sprytu, postanowił 
zająć się wykurzeniem go (jak mówił), zapoznać z nim, zaprzyjaźnić i dopomóc do wyjazdu, 
wszelkimi sposoby mu go ułatwiając.
   Z początku rad był tej znajomości Wacław, ale jakże się na niej zawiódł! Myślał, że w 
towarzyszu znajdzie pokarm dla duszy i serca, rozmowę o sztuce, pomoc w kształceniu się, a 
trafił na człowieka, który umiejąc ledwie tyle, żeby uczyć, cierpieć nie mógł swego chleba, 
żyjąc cały próżnowaniem, kartami i plotką.
   Pierwszymi słowy Falankiewicza było narzekanie na los, zwykłe artystom.
   — Co to, panie, życie nasze: at! nędza! bieda! Gdzie to się na nas poznają, gdzie to nas, 
jak należy, zapłacą; ale człek skazany na te galery biedę klepie i drwi z ludzi.
   — Pan, zdaje mi się, skarżyć się jeszcze nie możesz.
   — Ja! ja! Czyż gdyby człowiek nie był żonaty — odparł Falankiewicz — nie chwaląc się, 
nie wybrałby się na większy świat, nie znalazłby i sławy, i grosza jak drudzy? Ale tu, nie 
chwaląc się, żona, dzieci, przywyknienie, zresztą, nie chwaląc się, ociężałem. Niech diabli 
wezmą, osiadłem w tej dziurze, a to taki dziura! Na pierwsze zaraz wejrzenie — mówił dalej 
uśmiechając się — powziąłem dla pana przyjaźń i nie chwaląc się, litość mnie nad nim 
wzięła. Trzebaż panu było wpaść w taką, nie chwaląc się, otchłań! Szkaradna, głupia i 
przepaskudna mieścina; na jego miejscu, z jego młodością i talentem wiedziałbym, nie 
chwaląc się, co zrobić! Oj! nigdy bym tu nie mieszkał!
   Wacław ruszył ramionami.
   — Ale gdzież lepiej artyście? — spytał.
   — Gdzie? Nie chwaląc się, wszędzie — odparł Falankiewicz — byle nie tu: tu, panie, 
piekło! Ludzie albo głupi, albo źli, albo skąpi...
   — Godziż się sądzić ich tak ostro, bez wyjątku?
   — A! to jeszcze, nie chwaląc się, lekko — dodał. — Pan ich jeszcze nie znasz, ja, nie 
chwaląc się, wiele tu straciłem, a cóż zyskałem? Goły jestem, nie chwaląc się, jak i byłem, jak 
bizun; i żebyż wdzięczność, żeby trochę uczucia, żeby kto choć na imieniny wyszył mi 
poduszkę! gdzie tam!
   Wacławowi wszystkie te czcze perory nie trafiały do serca, czuł w nich, jeśli nie zdradę, 
bo tej domyślać się nie  mógł, to przynajmniej głupotę i deklamacją oklepaną; Falankiewicz 
tymczasem mówił a mówił i powtarzał nieustannie swe skargi i żale, mnożąc czernidła, 
którymi by mógł Wacławowi pobyt w Żytkowie obmierzić. Wacław siedział i słuchał zimno.
   Postrzegł po niejakim czasie pan metr, że niewiele wskórał, i uplotłszy projekcik, czekał, 
żeby mu się zdarzyła zręczność przyprowadzić go do skutku. Trafiło się właśnie wkrótce, że 
przybyła z prowincji do Żytkowa pani jakaś, szukająca dla dzieci nauczyciela muzyki. 
Falankiewicz dowiedziawszy się o tym, wpadł zaraz do Wacława z miną tryumfującą 
dobroczyńcy, zacierając ręce i czuba, i zawołał:
   — Zawsze miałem prawdziwą przyjaźń dla pana Wacława...
   — Prawdziwie, rad bym na nią zasłużyć, chciałbym ją zawdzięczyć.
   — Przyjaźń moja, nie chwaląc się, jest bezinteresowna — rzekł  Falankiewicz zasiadając 
— każ mi dać fajki i czym się ochłodzić, choćby kieliszek wódki...
   Po chwili spoczynku protektorskim ciągle tonem przybyły ciągnął dalej:
   — Wie pan, nie chwaląc się, trafia się okoliczność jedyna dla pana.
   — Cóż to być może takiego?
   — Przybiegłem, nie chwaląc się, umyślnie z tą wiadomością, by go uprzedzić; jest wielu, 
co by mogli pochwycić przed panem; warto się pospieszyć. Możesz pan mieć wyborne 
miejsce na wsi...
   — Miejsce na wsi — ja najmniej sobie tego życzę.
   — Jak to! Wszak nie ma, panie, szczęścia jak na wsi! Uściskaj mnie pan, nie chwaląc się 
— podchwycił Falankiewicz — to jest okoliczność jedyna, nie ma jak wieś! Co pan masz 
robić w mieście?
   — Powoli znalazłbym może. — Nic byś pan nie znalazł, nie, nie chwaląc się; lepiej jest 
usunąć się na ustronie i swobodnie kształcić w zaciszy. Będziesz pan miał tylko kilka godzin 
zajętych, resztę czasu swobodną zupełnie, pensyjkę na pierwszy raz niezłą, utrzymanie 
porządne; czegóż więcej życzyć można?
   — Ale gdzież? jak?
   — Gdzie? zaraz powiem; jak? to się mnie spytaj. Ja mam moje stosunki i sposoby i po 
przyjacielsku podam ci rękę.
   Wacław przejęty wdzięcznością, dziękował serdecznie, choć istotnie wracać na wieś nie 
bardzo sobie życzył.
   — Państwo Dębiccy — rzekł Falankiewicz — bardzo godni ludzie, mają dwóch synków i 
chcą, żeby się przykładali do muzyki.
   — Dębiccy! — zawołał Wacław, którego nazwisko znane w okolicy Denderowa uderzyło 
— pani Dębicka!
   — Tak jest, pani podsędkowa Dębicka z Kudrostawu!
   — To w okolicy miasteczka...
   — Tak jest. Znasz pan ją?
   — Trochę znam... ale...
   — Masz pan co przeciwko temu miejscu?
   Wacław się zarumienił. Strona ulubiona, pamiętna: kolebka jego młodości nęciła go ku 
sobie, ale zarazem przypominał, czym był ten dom państwa Dębickich i przykro ścisnęło mu 
się serce.
   Państwo podsędkowie oboje odegrywali komedią dobrego tonu; dom ich doskonale 
śmieszny i odstręczajacy dla Wacława ostatnim był, do którego by się dostać, nawet nie 
mając kawałka chleba, pragnął. Dębicki niegdyś ekonomował, co najmniejsza; ale to był 
grubianin, bez wychowania, chciwy, spanoszony kradzieżą; a że się już zmógł na dwie 
wioski, udawał podpanka, nabrał potężnego tonu i za pan brat chodził bodaj z książęty. Żona 
jego (dobrze dobrana para) krzykliwa baba, jak on skąpa, jak on kłótliwa, opryskliwa, 
sekutnica, poczynała także chorować na tony pańskie i dlatego chłopców swych przede 
wszystkim uczyć chcieli francuszczyzny i fortepianu, angielskiego języka i czego tylko nie 
umieli sami. W sąsiedztwie powszechnie wyśmiewano się z Dębickich i brano ich na zęby, bo 
stroje ich, zaprzęgi, dom, meble, liberia, krygi, miny, pretensje, mowa były istotnie godną 
śmiechu karykaturą. Jejmość ongi garderobiana w książęcym domu od lat dziecinnych, trochę 
liznąwszy francuszczyzny, paplała nią w najokropniejszy sposób i prawiła zupełnie serio 
największe niedorzeczności; sam pan śmiało wspominał ojca swego starostę, dziada 
podkomorzego, choć wszyscy wiedzieli, że jeden był podstarościm, a drugi marszałkiem 
dworu.
   Taki to dom otwierał się Wacławowi; ale gdy w każdym innym razie byłby propozycją 
odrzucił, teraz znużony jakąś tęsknotą, wyczerpnąwszy środki utrzymania, jakkolwiek czuł 
wielki wstręt do Kudrostawu i zawahał się, gdy mu o nim wspomniał Falankiewicz, wziął 
jednak rzecz do namyślenia.
   Nazajutrz jeszcze niepewien, czy miejsce to przyjmie, naglony, postanowił pójść z 
Falankiewiczem do pani Dębickiej. Stała ona w zajezdnym domu na Cudnowskiej ulicy, 
dosyć pokaźnie, i wypakowywała swe stroiki, sądząc, że jej w Żytkowie będą potrzebne, gdy 
wszedł znajomy jej Falankiewicz z Wacławem.
   Pani podsędkowa mogła mieć lat około czterdziestu, ale zachowywała się świeżo i 
zdrowo, a rumiane wydęte policzki świadczyły, że miała się dobrze i że jej na niczym nie 
zbywało. Na pierwszy rzut oka poznała wychowańca hrabiów z Denderowa i pochlebiło jej to 
niezmiernie, że ten, który dawał lekcje hrabiance, może uczyć synów. Wacław postanowił 
żądać wiele, żeby miał powód powiedzieć sobie: — Cóżem winien, próbo- wałem, nie udało 
mi się; rozum bowiem nie pozwalał odrzucać, a serce wstręt czuło nieprzezwyciężony.
   — A! wszak to pan Wacław! a bon soir, monsieur Wacław! a to pan! Bardzom rada 
znaleźć znajomego w tym kraju!
   — I ja, pani dobrodziejko.
   — Jaki to pan Falankiewicz szczęśliwy, że na pana trafił.
   — W istocie — odparł otyły metr, z ukosa mierząc oczyma oboje — nie chwaląc się, 
bardzom szczęśliwy, bo widzę, że państwo się łatwo ułożą i będą z siebie kontenci.
   Po tych grzecznościach przyszło do rzeczy, a Wacław pospieszył zażądać wiele, by od 
siebie odstręczyć, ale Falankiewicz z góry go zakrzyczał:
   — Nie słuchaj, pani podsędkowo dobrodziejko! musi on od tego odstąpić...
   I jak zaczęli go męczyć we dwoje, artysta, który brzydził się tym targiem i przedawaniem 
siebie, znużony, nieco ustąpić musiał. Tak niespodzianie przyszło do zgody z radością 
wszystkich, ze smutkiem jego.
   Chwycił się za głowę wyszedłszy z tego domu, pomyślawszy, że się zaprzedał, a 
Falankiewicz powiódł go odurzonego danym słowem do winiarni i kazał się poić na rachunek 
należnego pośrednikowi mohoryczu; pożyczył w ostatku kilka rubli u Wacława i tak go, 
uśmiechając się, odszedł.
   Nazajutrz rano zaraz pani podsędkowa Dębicka ze zdobyczą swoją zaczęła się w podróż 
wybierać, kończąc szybko sprawunki zapasów do domu, które jako tańsze w Żytkowie 
skupowała.
   Wacław, widząc nieuchronny wyjazd, smutnie przygotowywał się do drogi, bez żalu 
opuszczając miasto, którego nie polubił, do którego przywiązać się nie miał czasu, z którym 
go nic nie łączyło. Może też myśl ta- jemna, z której sobie nie zdawał sprawy, myśl zbliżenia 
się do Denderowa, słodziła mu przykrą perspektywę pobytu w Kudrostawie.
   Około południa nałajawszy Żydów, nakłóciwszy się z kupcami, nakrzyczawszy na 
pijanych ludzi, pani podsędkowa siadła do kocza ze służącą, wskazując Wacławowi miejsce 
na przodzie, i w milczeniu rozpoczęła się podróż, która artystę zawracała nazad ku 
rodzinnemu kątkowi świata, opuszczonemu niedawno i pożegnanemu na długo, a jakimś 
losem zbliżającego się znów ku niemu.
II
    
   Spójrzmy, co się tam działo.
   Hrabia i rotmistrz oba widzieli się w konieczności okazania odwagi, oba niewiele jej mieli 
i najmniejszej nie czuli ochoty narażania życia i dostarczenia sądziedztwu wątku do plotek 
złośliwych. Rotmistrz wprawdzie tchórzem nie był, ale od niejakiego czasu wywietrzała mu 
dawna zuchwałość, zasmakowało życie swobodne, wygodne, spokojne; zaczynał nabywać 
brzucha, a tracić junakerią gwardyjską. Dobrze rozmyśliwszy się, hrabia sam pojechał do 
pana Powały i z miną poważną człowieka, który głęboki kryje smutek w sobie, usiłując go 
zwyciężyć, wszedł niespodzianie do zadumanego wojaka. Rotmistrz zmieszał się na ten 
widok i przyjął go nie bez wzruszenia i wstydu: czuł się winnym wobec niego.
   — Rotmistrzu! — odezwał się hrabia, gdy zostali sami — nie róbmy zgorszenia na 
pociechę kochanym bliźnim i utopmy interes ten w niepamięci. Wiem, że żona moja 
chwilową tylko i niewiele winną zalotność ma sobie do wyrzucenia, że ty może usłuchałeś 
mimowolnie pierwszego popędu, nad którego skutkami zastanowić się nie chciałeś, i 
szczęściem całe to zdarzenie pokrywa dla wszystkich tajemnica; zostawmy, jak jest, całą 
sprawę i dajmy sobie pokój. Kładnę tylko jeden warunek — dodał hrabia. Rotmistrz, który się 
takiego rozwiązania nie spodziewał wcale, cierpliwie słuchał ciągle zmieszany.
   — Oto nie będziesz pan nadal wcale myślał o żonie mojej, nie będziesz robił słodkich 
oczek; zachód byłby daremny, przestrzegam.
   Rotmistrz ruszył ramionami.
   — Panie hrabio! — rzekł — jeśli mnie masz choć po części za wytłumaczonego, boś i 
sam był młody...
   Dendera zmarszczył się, bo miał jeszcze do młodości pretensją, a rotmistrz postrzegłszy 
bąka, poprawił się:
   — Boś i sam miał chwile uniesień... naturalnie, że byłbym najpodlejszym z ludzi, gdybym 
pomyślał o zamąceniu mu spokoju...
   — Wierzę! wierzę! — szybko zawołał hrabia — ale tu przede wszystkim chodzi o to, 
żeby świat o niczym nie wiedział, niczego się nie domyślał. Jeśli pan nagle zerwiesz stosunki 
z nami, jeśli, jak mam szczerą intencją, natychmiast panu wypłacę jego sumę, ludzie muszą 
się czegoś domyślać; będę posądzany: a i to dla mnie, dla imienia Denderów, już wiele.
   Na wspomnienie sumy rotmistrz nieznacznie zagryzł usta, ale musiał zamilczeć.
   — Trzeba więc — mówił hrabia — żebyś pan u nas bywał jak przedtem, zachował dla nas 
przynajmniej pozór, jeśli nie uczucie przyjaźni; a nie widzę zresztą potrzeby, byśmy sobie w 
łby strzelać mieli...
   Hrabia, który tak wspaniałomyślnie udzielił przebaczenia, znalazł łatwym do pojednania 
rotmistrza, któremu chociaż konkluzja co do kapitału nie podobała się, ale to bywanie w 
Denderowie miłym było obowiązkiem.
   Kazał przynieść szampana, bo jako eks-rotmistrz wszystko przywykł zaczynać i kończyć 
szyjką srebrzystą, i przy kieliszkach stanęła zgoda najśmieszniejsza w świecie, a rozmowa z 
drogi stromej i śliskiej zeszła na bity gościniec oklepanych pytań i odpowiedzi. Oba jednak, 
gość i gospodarz, czuli się jakoś nieswoi, biedni, skłopotani; i byliby tak długo nie wytrwali, 
gdyby sąsiad pan Cielęcewicz nie wpadł z wizytą. Radzi mu byli jak nigdy.
   Pan Cielęcewicz, niegdyś deputat jakiś, nie wiadomo kiedy i do czego, był mężczyzną lat 
około pięćdziesięciu, suchy, chudy, brzydki, z olbrzymim bladym nosem, ostrymi małymi 
oczkami, wąsami i brodą zawiesistą; chodził najczęściej w jakiegoś rodzaju fantastycznej 
siermiężce, w czapeczce kwadratowej i z pałką w ręku. Posiadacz czterech chłopów w 
sąsiedztwie, odłużony, w kłopotach, rzadki w domu, częsty u ludzi, pokrywał swego życia 
pasożytne formy pozorem jakiejś filozoficznej propagandy. Cielęcewicz był krótki czas w 
Paryżu, a dłużej w Niemczech; wielu się rzeczy nie douczył, bardzo wielu całkiem nie 
zrozumiał, resztę przez pół przyswoił, a koniec końcem miał sobie za obowiązek to, czego nie 
umiał i nie zrozumiał — propagować w kraju. Był to stronnik najostateczniejszych opinii, 
słowem, jak sam z niejaką dumą się spowiadał, komunista, falansterianin, saint-simonista, 
razem humanitariusz, mormończyk i co chcecie. Długi włos jego, twarz zarosła, kapelusz 
spiczasty z wielkimi skrzydłami, ubranie i mowa zwiastowały zaraz coś wielce oryginalnego. 
Hrabia, który go często synowi jako egzageracją doktryn przez niego wyznawanych 
wskazywał, nie mając go wcale za niebezpiecznego, śmiał się z innymi z tej karykatury 
socjalistów.
   Cielęcewicz miał to do siebie, że gdziekolwiek był, z kimkolwiek się znajdował, o 
czymkolwiek mówiono, nie zważając na nic, brał się co instante do propagandy i 
zachwycając swym pieniem, które go naprzód samego upajało, im dłużej mówił, w tym 
większy wpadał zapał; a jeśli mu się kto sprzeciwił, do wściekłości prawie doprowadzonym 
bywał i w oczy skakał kontradyktorom.
   Podchmieleni nieco a zakłopotani panowie nasi powitali go nadzwyczaj serdecznie. 
Rotmistrz postawił kielich i zmusił do zrównania się, o co zresztą Cielęcewicza prosić bardzo 
nie było potrzeba. Tak na razie go spoiwszy, wpuścił na drogę wymownego propagowania 
socjalizmu i usiadł spokojny.
   Hrabia wziął na siebie kontradykcją, bez której Cielęcewicz mógłby się był opuścić i 
śpiewać tylko pod nosem mniej zajmującą pieśń zwycięstwa.
   — A zatem zdrowie panów! obywateli! chcę mówić — zawołał Cielęcewicz — i wiwat 
ten wiek złoty, w którym wszyscy ludzie po chrześcijańsku kochać się będą!
   — No! a kiedyż to się mamy tego spodziewać? — spytał hrabia.
   — Przyjdą te czasy, kiedy ludzie podług mojej teorii będą szczęśliwi.
   — I takie czasy będą aurorą złotego wieku?
   — Jak byś tam pan był — rzekł Cielęcewicz — tak mówi niemylna teoria moja, teoria, a 
raczej formuła ludzkości.
   — Tymczasem — spytał hrabia śmiejąc się — jak tam urodzaj i zbiór w Hołodudach?
   — A! panie! co to za lud barbarzyński! — odparł spijając szampana Cielęcewicz. — 
Wszak nie mogę dostać robotnika...
   — Bracia to! — podchwycił hrabia.
   — Bez wątpienia, ale potrzebują wprzód wycywilizowania i oświaty — przerwał rezoner 
— bo to dziś niemal bydło; ani sposobu ich nająć! Każdy z nich woli próżnować, niż pracą 
grosz jaki szlachetnie zarobić. Zatem więc z bólem serca i upokorzeniem ludzkości musiałem 
wczoraj pięciu moim współpracownikom dać w stronę odwrotną i posłać po policją, żeby 
zrobiła mi porządek. Nie słuchają!
   Hrabia śmiał się na całe gardło.
   — Zgadzaż się to — spytał — z pańską teorią?
   — Zgadza i nie zgadza, ale to stan społeczny temu. wszystkiemu winien. Bydlęta, 
powiadam, a w dodatku złodzieje!
   — Zlituj się pan! przecież wszystko ma być wspólne?
   — Tak! ale to nie teraz! — odparł zwycięsko Cielęcewicz. — Przyjdzie czas ten błogi, 
przyjdzie, zobaczycie państwo lub nie zobaczycie, co to jest falanster i życie falansteryczne 
lub ikaryjskie (dwie formuły niewiele od siebie oddalone): raj ziemski! istny raj ziemski! 
Praca taka tylko, jaka się komu podoba, od niechcenia, dla zabawki, rozkosz, jaką sobie kto 
wybierze, hulanki od rana do wieczora i panowanie uczciwości, cnoty...
   — Jak to? — zapytał hrabia — wszyscy będą cnotliwi?
   — A tak, muszą! — poruszając się mówił Cielęcewicz — muszą! Weźmiemy człowieka 
od pieluszek i jak zaczniemy go gnieść, miesić, macerować, w formę daną i uznaną za 
najlepszą pakować, zmusim wszystkich rość, myśleć, żyć jednakowo, jednakowo trawić i 
instynktowo spełniać cnoty. Zresztą, cnota nasza nie będzie trudna, bo, pytam się, jak tam 
zgrzeszyć, gdzie można wszystko robić, co się komu podoba?
   — Wszystko? — spytał rotmistrz. — Jak to? na przykład i w łeb komu strzelić?
   — Tego nie jestem pewny — odparł Cielęcewicz szampanem owładniony. — Ale 
dlaczegoż by ludzie mieli wówczas chcieć sobie w łby strzelać?
   — Ba! — rzekł hrabia, z ukosa rzucając okiem na rotmistrza — gdyby na przykład dwóch 
kochało się w jednej kobiecie?
   — No! to oba ją mieć mogą! — odparł zwycięsko Cielęcewicz.
   — Ale wyznaj, że mieć obu, to tak, jakby jej żaden nie miał... to ohydne...
   — Otóż to dzikie i fałszywe wyobrażenie dzisiejsze! — zakrzyknął doktor socjalizmu. — 
Widać, żeś waćpan nieżonaty — śmiejąc się przerwał hrabia, ale bez jakiejś złości 
wewnętrznej. Rotmistrz spuścił oczy, ssał cybuch.
   — Kwestią tę kobiet głęboko traktuje Fourier — rzekł w zapale, Cielęcewicz, nalewając 
sobie wina. — Ja także uprawiałem ją i studiowałem — dodał — rzecz jest stanowczo przeze 
mnie rozstrzygniętą; bez swobody kobiety i wspólności kobiet społeczność chorować musi; 
równie jak własność wyłączna — związek wyłączny jest anormalnością. Wszelki cień 
wyłączności zniknąć powinien.
   — Lecz ty, sąsiedzie, co się tak nią brzydzisz, czemuż swoich włościan nie rozpuścisz i 
nie poczniesz reformy od siebie? — zapytał Dendera.
   — Niegłupim! — rzekł Cielęcewicz — ja oddam, co mam, a mnie nikt nic: piękna 
zamiana! Ja. bym chciał przeciwnie, wziąć od drugich, a swego nie dać nikomu.
   Hrabia się śmiał, a socjalista upojony winem i sobą, prawił dalej coraz zuchwałej i 
śmieszniej; nareszcie przebrało mu się aforyzmów, usiadł, zakaszlał się i przerwał sobie 
zimniej:
   — A! a! przepraszam, najważniejszej rzeczy zapomniałem, wszak mam hrabiemu 
zwiastować...
   — Mnie? co?
   — Gościa! Marszałek Farurej wybiera się jutro do niego...
   — Tak dawnośmy się nie widzieli — odparł hrabia zimno — że nie wiem, czy się 
poznamy.
   — Dawno! Nic dziwnego, długo nie było go w kraju: powraca wprost z Paryża.
   — Przecież powrócił! — wciąż obojętnie mówił Dendera.
   — Wrócił zdrów jak ryba, świeży i odmłodzony.
   — Jeszcze młody! Zdaje mi się, że starszy ode mnie przecie! — Ale jak wygląda! Świeży, 
rumiany, rześki, zdrów, nadskakujący dla kobiet: petit maître zawsze...
   — Jak dawniej.
   — Dobrze w Paryżu nadszastał fortunki? — spytał rotmistrz z przekąsem.
   — On! gdzież znowu! Świeży spadek dał mu czystych dwa miliony i ogromne remanenta, 
bogatszy niż był. Mówią — dodał Cielęcewicz, rzucając znacząco okiem na hrabiego — że 
się myśli żenić nareszcie. 
   — Żenić! — zawołali oba.
   — Ba! czemuż nie? Bogaty jak Krezus, świeży, zdrów, miły; chciałby wziąć z dobrego 
domu młodą panienkę, choćby nieposażną...
   — O! stary satyr! rozpustnik! — z uśmiechem przerwał Dendera, ale wtem jakaś myśl go 
nawiedziła, zadumał się, zdawał rachować, aż Cielęcewicz obudził go pytaniem:
   — Będzie pan hrabia jutro w domu?
   — Będę! będę! i czekam miłych gości z upragnieniem! — Twarz mu się wyjaśniła, już 
snuł projekt w głowie.
   — W istocie — mówił sam do siebie — gdyby się o Cesię starał, nie byłoby źle... W 
teraźniejszych okolicznościach mógłbym mu nie dać posagu... może jej zapisać miliony, a 
sam pewnie pociągnie niedługo: zrujnowany fizycznie. Gdyby Cesia miała rozum, 
poprawilibyśmy się milionami tego starego kobieciarza... a Cesia mu się podobać powinna, 
młodziuteńka, świeżuchna, prawie dziecko, to właśnie, za czym gonią ci starzy wyjadacze.
   Cielęcewicz, który zbyt długo jak na siebie mówił o przedmiocie obojętnym, znowu 
począł się puszczać w furieryzm i proroctwa przyszłego szczęścia rodu ludzkiego, pałał, 
zapalał się, płomienił, wstawał, gestykulował ogromnie, wywracał i tłukł kielichy, oblewał się 
winem i tryumfujące czoło coraz otrząsając z włosów, krzyczał już tak, że się lokaje zbiegli, 
sądząc, że kłótnie zobaczą.
   — Przyjdzie — mówił — ten czas, gdy ludzka natura się zmieni, gdy wszyscy ludzie 
staną się łagodni jak baranki.
   — Jak cielęta — mruczał hrabia. 
   — Jednakowi wszyscy twarzą, wzrostem, ruchem, myślą. Co za widok! najśliczniejsza 
harmonia z końca w koniec kuli ziemskiej panować będzie... Nikt nad nikogo nie będzie 
wyższym, bo geniusz jest zawsze zdobywcą i przywłaszczycielem, geniusz potrzeba w 
zarodku zniszczyć i okrzesać do normalnych proporcyj; nikt nie będzie nad nikogo lepszym, 
bo wszyscy dojdą nec plus ultra dobroci; nikt od nikogo rozumniejszym, nikt piękniejszym 
nawet, doprowadzimy ludzkość do jej prototypu, niszcząc, co poniżej i powyżej pozwala 
sobie tworzyć natura!
   — I świat umrze w ogromnym ziewnieniu — zawołał hrabia, wstając od stołu. — A ty, 
panie Cielęcewicz, jutro do Denderowa z panem Farurejem! Nieprawdaż? póki co będzie 
zabawim się; może i rotmistrz nie odmówi?
   To mówiąc pożegnał ich, powtarzając zaprośmy. Ledwie był za drzwiami, reformator 
odezwał się, wskazując za nim:
   — To spróchniała kłoda; ale hrabina, zdaje mi się, jest bez przesądów, ma wyższe o 
rzeczy pojęcie. Zdałaby się do falansteru! Hę? rotmistrzu! hę? nieprawdaż?
   Rotmistrz, jakby go zlał ukropem, wychylił duszkiem kielich szampana.
III
    
   Znacie już trochę Cesię; typ to w swoim rodzaju wielu kobiet dzisiejszych: więcej głowy 
niż serca, więcej wyobraźni niż uczucia, wcześnie stara rachubą, wyżej ceniąca urojone dobro 
niż prawdziwe, Cesia miała przecież choć zimowe, choć spokojne, choć zawiędłe serduszko. 
Każdy ma go trochę, nawet ci, o których mówią, że im całkiem braknie. Zdawało jej się, 
poczynając oczyma rozmowę z Wacławem, że to będzie tylko wprawa oczu, związek, co się 
rozerwie, gdy zechce, nie poruszający serca, nie mogący zamącić spokoju. I niegłęboko też 
uczucie się w nią wkradło; żegnając Wacława marzyła o innych, zimna pierś nie zabiła żalem, 
nie rozdarła się cierpieniem. A jednak po odjeździe jego, gdy się znalazła samą, czy nudy, czy 
nałogu, czy trochy uczucia skutkiem posmutniała nieco i zdziwiła się swemu bolowi, 
tęsknocie, czczości, jaka ją otoczyła.
   O! bo nigdy nie godzi się żartować i bawić tym uczuciem, mówiąc sobie: — To rozrywka 
tylko, ja kochać nie będę! — Któż wie, jak i kiedy pokocha, i czy przestanie, gdy zacznie, i 
czy potem serce nie spęka od bolu?
   Gniewała się na siebie Cesia, że to miejsce przy fortepianie, że któraś ścieżka w ogrodzie, 
że ławka, na której widziała go z ganku, uparcie jej nieobecnego przypominały, że 
wspomnienie jak widmo natrętne snuło się za nią dniem i nocą. Sama siebie pytała się, czy go 
tak kocha, i dopowiadała sobie: — Nie! nie! cóż by to było? szaleństwo! dzieciństwo! On i ja! 
Ja i on! — A jednak wzdychała i było jej jakoś tęskno, ciężko jakoś, jak gdyby część samej 
siebie straciła. I mówiła sobie niedoświadczona: — To przejdzie, to minie, ja się nudzę tylko, 
ja nadto przywykłam do niego!
   Ale upływały tygodnie i miesiące, a tęsknota rosła i co gorzej, Cesia już pytając siebie, 
znowu badając, niekiedy przypuszczała, że odrobinkę kochała; uznawała, że był zajmujący, 
przystojny, pełen uczucia i że z nim jakoś weselej było w Denderowie.
   Pomimo to jak kobieta, gdy się zręczność trafiła, oczyma i ustami wabiła ku sobie innych, 
i Walskiego, którego miała za nieżonatego (w istocie żona mu wkrótce potem umarła), i kto 
się nawinął z młodzieży. Nikt by nie poznał, co się działo w jej duszy, choć już i niejedna łza 
z jej własnym zdumieniem, z oburzeniem i zgrozą nocą spłynęła po twarzy... Gdy grała to, co 
on grał tak pięknie, tak wymownie i wyraziście, często opadły ręce, zadumała się i zerwała 
potem, szydząc z siebie, otrząsając trochę uczucia, którego się wstydziła. O! niepojęte serce 
niewiasty! Jestżeś ty jak serce aniołów, co musi kochać świat cały? czy dla tej miłości, 
przeczucia drugiej ojczyzny, kochając wszystkich, stale nie możesz ukochać nikogo? Lub 
jestżeś jak serce szatana, który wybiera pastwę, jaka mu się nawinie, i ściga ją, aż pochwyci; a 
gdy porwał, odrzuca ze wzgardą? Serce niepojęte, serce niezrozumiane; z siwymi włosy staje 
przed tobą człowiek nie znając cię jeszcze, równie ślepy, równie jak w młodości nieświadomy 
twej głębi; i umiera a nie wie, czy choć raz był kochanym, czy miłość ta nie była tylko 
rozrywką i pokrywką, czy sto razy złotej jej nici nie rozcięło ostrze tajemnej zdrady i 
pragnienia... Tajemnico niezbadana, jakże byś była wielkim przedmiotem badania, gdyby z 
krwią zimną wpatrywać się można w twe dzieje, mozaiką złota i czerni, promieni i 
ciemności... Trzeba ci zostać zagadką!
   Cesia kochała jak większa część kobiet, którym żadna miłość nie przeszkadzała przez 
tydzień kochać kogoś innego, dwa tygodnie o kimś marzyć i wrócić do pierwszego ulubieńca 
po tych wycieczkach myśli, w których i serce udział miało.
   Właśnie wsparta na ręku dumała o Walskim, o Wacławie i o trzech czy czterech jeszcze 
jasno- i ciemnowłosych młodzieńcach, w prześliczne ubranych kamizelki i zręcznie 
motylkujących koło niej, gdy do jej pokoju weszła strojna i uśmiechająca się matka, wołając:
   — Chodź Cesiu do salonu, mamy gości.
   — Gości! Chwała Bogu! Ale kogóż?
   — Monsieur Chose! A! jakże się zowie? zapomniałam, un nom tr?s ancien et fort 
distingué, mais singulier; on le dit de fort bonne souche. A! Farurej! Jakże ci się podoba?
   — Ten stary marszałek, o którym od wieków słyszę? który był za granicą? 
   — Justement, il debarque fraichement de Paris; nadzwyczaj ciekawa postać, bywał na 
salonach Ludwika Filipa.
   — Przynajmniej to dystynkcji nie dowodzi, bo tam i mydlarze, i kupcy korzenni bywali.
   — Mais  il a fréquente ? Paris, ce  qu’il y a de mieux; il a été reçu au faubourg St. 
Germain; no! chodźmy! Jeśli nie będzie miły, to nowy i zabawny niezawodnie; rozerwiesz 
się, trochę jesteś smutna. Ale popraw wprzód włosy.
   Cesia rzuciła okiem na siebie i trochę wykończywszy ubranie, które nie chciała mieć 
zbytecznie wyszukanym i pretensjonalnym, poszła za matką, rada rozrywce. Pan Farurej już 
był w salonie z hrabią, z Sylwanem i Cielęcewiczem.
   Dwaj ostatni zawsze spotkawszy się rozpoczynali walkę nieustanną między sobą; 
Cielęcewicz był i wyznawał się komunistą i radykalistą, a Sylwan ograniczał się żądaniem 
lekkiej reformy społecznej, której zasad nie umiał ściśle oznaczyć. Dwie panie wchodząc 
zastały już walkę rozpoczętą jak zwykle. Cielęcewicz stał w pośrodku salonu i jakby był w 
klubie, perorował bardzo głośno:
   — Ludzkości nie mogą uszczęśliwić jakieś tam półśrodki, nie! stokroć nie! Przez 
najostrzejsze środki, jeśli tego będzie potrzeba, przejdziemy bez wahania, bez wahania i nową 
formą odrodzimy społeczność.
   — Boże! na cóżeśmy trafiły — śmiejąc się zawołała hrabina do Cielęcewicza, który nagle 
spadłszy z wysokości swych deklamacyj, uśmiechał się i witał.
   — Niech się pani nie lęka — rzekł mówca — to jeszcze nie zaraz nastąpi.
   Wtem pan marszałek Farurej powstał na powitanie dam z lekkością młodzieńczą, choć 
miał niestety od dawna lat pięćdziesiąt!
   Ale czegóż nie dokaże sztuka! Z tyłu widziany, ruchami, ubiorem, trzpiotpwatymi 
gestami, zupełnie był podobny do młodzieńca; obrócony twarzą — wyglądał nieco inaczej.
   Łysy całkiem, przyznawał się tylko trochę do łysiny, a peruka jego, zrobiona z 
największym kunsztem, kłamała mu resztę włosów; bez zębów, miał wstawione wyroby 
sławnego Rogersa, nie uderzające wprawdzie pięknością, która by podrobienie zdradzała, ale 
wcale jeszcze pokaźne; chudy, wszystkie suknie miał wywatowane nadzwyczaj misternie, z 
głęboką znajomością nie tylko ciała, ale i serca ludzkiego; nigdzie sztuki nie zdradzała 
przesada. Ubiór miał skromny i piękny, ale co na twarz poradzić! Ocet towarzystwa 
higienicznego, kosme- tyki Indii i Afryki, woda książęca, eliksiry, pomady niewiele ją 
upiększyć i odmłodzić potrafiły. Marszczki, jakkolwiek powyciągane na tył, odzywały się 
wszędzie, nos nie miał kształtu żadnego, usta rozeszły się zbytecznie na kształt 
wypracowanych bardzo rękawiczek; oczy nabrzmiały i zaczerwieniły się, zdając wyskakiwać 
z powiek...
   Niesłychanie grzeczny, nadskakujący, posunął się zaraz ku hrabinie i hrabiance, a 
wiedząc, jak naszym kobietom pochlebia, gdy kto domy ich, wróciwszy z Paryża, chwali, 
nakręcił tak rozmowę, żeby mógł wyznać, iż pierwszy salon w Denderowie smakiem, 
ubraniem, tym czymś nieopisanym, co nadaje piętno właściwe, przypomina mu salony Paryża 
i Faubourg Saint-Germain. Hrabina uczuła się niezmiernie połechtaną i odparła, jak się czuje 
szczęśliwą z przybycia takiego sąsiada, gdy się zdawali skazani już na pożarcie parafianom i 
jak dawni chrześcijanie w cyrku, rzuceni tym potworom na pastwę.
   Marszałek nadzwyczaj się uniósł nad dowcipnym po- równaniem i tak szczęśliwie poczęta 
rozmowa, w której obie strony trafnie się głaskać umiały, poszła dalej żywo, a Farurej 
zręcznie potrafił do niej wmieszać Cesię. Cesi to pochlebiło, bo się lękała zostać opuszczoną, 
jak mała dziewczynka, i zmuszoną samej się nabijać dla okazania dowcipu i dojrzałości.
   Pokazała więc śmiało całą błyskotliwość żywego umysłu i szczebiotliwą łatwość 
rozmowy, na jaką naprędce zdobyć się mogła.
   Hrabia z żoną szepnęli coś do siebie i Farurej niby przypadkiem zostawiony na chwilę z 
Cesią, prowadził z nią dalej rozpoczęte dowcipkowanie.
   Czemuż wam go odmalować nie umiem, gdy zmożony podagrycznym cierpieniem, z 
uśmiechem na ustach, grał tak doskonale zajęcie, żywość, wesołość wśród doskwierających 
mu męczarni; zwracał się, okręcał, wstawał, siadał, pracując na każdy ruch, ale na oko 
odbywając je lekko i łatwo. Chodziło mu bardzo o pokazanie, że jest w pełni sił i wieku.
   Cesia w duszy umierała ze śmiechu, ale ten paryżanin przekwitły, tak dla niej grzeczny, 
tak nadskakujący, tak dobrego tonu, pomimo swej śmieszności bardzo jej pochlebiał uwagą, 
jaką na nią zwracał ciągle; szydziła z niego, a była mu wdzięczną.
   Hrabia umyślnie rozprawiał żywo z Cielęcewiezem, żeby nie zmuszać Farureja do 
odwrócenia się ku sobie; hrabina trochę chmurna wzruszała ramionami nieznacznie, a 
Sylwan, coś przyśpiewując pod nosem, chodził po salonie.
   Wtem przybycie rotmistrza pomnożyło towarzystwo, a hrabina, która nie wiedziała, że był 
zaproszony, zdumiała się i mimo potęgi, jaką miała nad sobą, trochę ust zagryzła, trochę się 
zarumieniła. Wnet jednak oprzytomniając się zawołała do niego z żartobliwym wyrzutem:
   — To nie do darowania, żeby tak o nas zapomnieć!
   Rotmistrz zupełnie zbił się z tonu, splątał i zabełkotał coś niezrozumiałego, ale go Sylwan 
porwał zaraz po przywitaniu i potrzebując u niego pożyczyć pieniędzy, począł starannie 
miodem grzeczności smarować. III
    
   Nikomu w tej chwili potrzebniejszymi nie były pieniądze, osnował bowiem projekt nie 
lada, zemstę wielką, której, jak mu się zdawało, bez pieniędzy nie mógł przyprowadzić do 
skutku, a z nimi miał jej dokonać niezawodnie.
   Zbity ze wszystkich dróg przez starego Kurdesza, postanowił sobie przekupić Brzozosię, 
dowiedzieć się od niej, kiedy ojciec w domu nie bywał, rozpocząć cichutko bliższe stosunki 
i... któż tam wie, co roił; to pewno, że marzenia jego nie kończyły się u ołtarza; wolał sobie 
powiedzieć:
   — Wydam ją za kogo.
   Bo też Sylwan nie kochał wcale, chciał się tylko bawić i zemścić. Zdawało mu się, że 
najpewniejszą drogą do Frani była naiwna Brzozosia; a do serca ubogiej i na łasce żyjącej 
rezydentki — pieniądze. Chodziło więc o to tylko, skąd wziąć pieniędzy i jak się do Brzozosi 
zbliżyć, gdzie ją znaleźć, jak z nią rozmówić tak, aby to ludzkich nie zwróciło oczu.
   Wcześnie radował się Sylwan, że ogólny plan kampanii tak szczęśliwie nakreślił, w 
wykonaniu jego rachując na pomoc losu, na trafy, na coś, co zwykle młodym a wytrwałym w 
pomoc i przymierze przychodzi.
   Nie ze wszystkim się też w tych nadziejach mylił, bo traf dostarczył mu pierwszą 
zręczność widzenia się z Brzozosią sam na sam. Myśląc o Frani, Sylwan często jeździł do 
gaju pod Wulkę i po kilka razy drożynę przezeń wiodącą przebywał, czyhając na swoje 
ofiarę. Raz mrokiem postrzegł toczącą się z dala postać, która, jak się domyślił i nie mylił, 
była w istocie Brzozosią; przyspieszył kroku, dognał ją i naprzód przestraszył bardzo 
biedaczkę.
   — Jezusie, Mario! — krzyknęła Brzozosią, która powoli odmawiając pacierze, wracała z 
pasieki.
   — Dobry wieczór pani!
   To przywitanie i grzeczne pani, wyrzeczone z ukłonem, sprowadziło uśmiech na usta 
starej panny; dygnęła mu, o ile nierówność drogi pozwalała, i sznurując usta, wstrzymała się, 
zawracając ku niemu.
   — Dobry wieczór panu hrabiemu!
   — Cóż tu pani tak sama jedna porabia?
   — Wyszłam na przechadzkę... (wstydziła się przyznać, że chodziła do pasieki.)
   — Jak się tam ma panna Franciszka?
   — Zdrowa! zdrowa! — śmiejąc się dodała Brzozosią i kiwając głową — zdrowa, dzięki 
Bogu; a jak to pan zaraz o niej pamiętał, wprzód niżeli o rotmistrzu, i spytał o nią! Oj! coś ja 
wiem!
   — Cóż takiego? — zaśmiał się Sylwan.
   — Hrabia podobno poznał się na naszym skarbie.
   — Jak to pani domyślna jesteś! — kończył młody hrabia na wpół szydersko.
   Pochlebiło to Brzozosi, która żywo dodała:
   — O! o! mnie nie oszukać! Z pierwszego razu, powiem panu, widziałam to jasno, bo 
prawdę mówiąc, do takich rzeczy nie ma jak mój wzrok.
   Sylwan serdecznie się śmiał znowu i podchwycił:
   — Kochana pani, cóż z tego wszystkiego, kiedy podobno rotmistrz złym na mnie patrzy 
okiem. — A! uchowaj Boże — odparła Brzozosia — i owszem, i owszem: z estymą, z 
szacunkiem, ale, widzi hrabia, jemu się i nie śni, żeby co z tego było; a ja zaraz taki mówiłam 
i mówię, że to już widać przeznaczenie.
   Sylwan się zastanowił, bo tak dalece zabrnąć sobie nie życzył.
   — Byłbym pani bardzo wdzięczny — rzekł zbliżając się i szepcąc do ucha Brzozosi — 
żebyś też pani chciała mi dopomóc... Pani to już wiesz, że bardzo, bardzo podobała mi się 
panna Franciszka, ale ojciec tak trudny; w domu tak się rzadko widywać możemy swobodnie.
   — Z całego serca, z całego serca bym panu dopomogła — odparła dumna tym, że tak 
wielką brała na siebie rolę, Brzozosia — ale jak?
   — Już to pani wiedzieć będziesz lepiej.
   — Ojciec straszny impetyk i niezmiernie ją kocha, jak się uprze, jak się uprze, ani go 
przekonać. Ja mu to już ciągle powtarzam, że nie wiedzieć co robi, że córce los zagradza, ale 
stary swoje; jak kozioł, proszę pana, choć poczciwy z kościami.
   — Jednak może by to jako można widywać się tak, żeby on o tym nie wiedział.
   — Hm! hm! powiem panu! to potrzeba by nad tym pomyśleć... trudno, doprawdy, a nie 
wiem, czyby się i Frania na to zgodziła. Chociaż, powiem prawdę, ona na pana dosyć 
łaskawym okiem patrzy, bo mnie nie oszukać, ja to widzę.
   — Tak pani sądzi?
   — Tak! tak! Ale to posłuszne dziecko; gdybyś pan popróbował jeszcze starego ukołysać.
   — Widzi pani, że to prawie niepodobna.
   — Z czasem, powoli; zresztą niech, no ja pomyślę, co by się dało zrobić — szepnęła 
Brzozosia i zamyśliła się.
   Sylwan porozumiał zaraz, że to namyślanie pewnie oznaczać musiało chęć wytargowania 
zapłaty i już się zabierał wystąpić z przekonywającym argumentem, gdy Brzozosia widząc 
zmierzch nadchodzący, a pomiarkowawszy nagle, co by to ludzie powiedzieli, żeby ją o 
mroku z kawalerem sam na sam w lesie zobaczyli, szybko pożegnała hrabiego i uszła biegiem 
prawie, taki ją strach o własną reputacją ogarnął.
   Sylwan popędził za nią spytać, kiedy ją będzie mógł spotkać. Odpowiedziała mu żywo: — 
Pozajutro — i szybko pospieszyła ku domowi, przerażona niebezpieczeństwem w jakie dobrą 
swą sławę podała niebacznie.
   — Otóż ślicznie! — mówiła po drodze idąc cała zdyszana i w płomieniach — ani mi do 
głowy przyszło, co ludzie mogą powiedzieć! Całe życie, chwała Bogu, uczciwe, mogłabym 
stracie w jednej chwili przez nieuwagę
   i trzpiotowatość, która się jeszcze mnie trzyma! Śliczna rzecz! Prawdziwie dziwuję się 
sobie, tak być nieostrożną! Boć i dawniej, prawda, choć mi się podobał, choć nie bez tego, 
żeśmy się z sobą schadzali, ale to przyzwoicie, tak, że i najgorszy z ludzi nic na to nie mógł 
powiedzieć...
   Noc szybko nadchodziła.
   Przerażona niezmiernie dobiegła do domu Brzozosia w rozmysłach, co począć. 
Natarczywość Sylwana, jego propozycje, przyszłość Frani, którą jej miała być winna, 
wszystko to chodziło po biednej rozmarzonej głowie, nie dając się rozwikłać i ułożyć. Nie 
mogła znaleźć środka, żeby wszystkich żądania i strachy, a przyszłość Frani pogodzić. 
Chciała dopomagać i nie miała odwagi, bo wiedziała, jak rotmistrz tajemnic nie lubił, intrygą 
się brzydził i chciał, by każdy uczynek miał świadkiem ludzi i słońce, by się z każdego jasno i 
głośno wytłumaczyć, nie rumieniąc, można. Iść przeciwko jego woli było niebezpiecznie, 
zresztą nie wiedziała dobrze, co o tym wszystkim pomyśli Frania, i najpilniej jej było, 
powróciwszy, wejść do pokoiku wychowanki z tajemnicą, która już dokuczała jej jak 
wstrzymana czkawka. Siadła na kuferku naprzeciw Frani i odchrząknąwszy poczęła:
   — Jaki to był śliczny wieczór, moja duszko!
   Ale z oczu jej widać było, że nie o wieczorze mówić miała.
   — Gdzież to była Brzozosia?
   — Chodziłam, moje serce, do pasieki, ale się nie roją... i wracając...
   — Coś się trafić musiało, boście się przypóźnili?
   — Wyobraź sobie, ale... Przerwała i spoglądając na Franię:
   — Może ci lepiej nie mówić, ty zaraz przed ojcem wypaplasz.
   — Cóż to, kochana Brzozosiu? co? ja nic nie powiem. Pewnie gnilec w pasiece!
   — Ale gdzie tam mnie gnilec w głowie. Nie powiesz ojcu?
   — Jak nie zechcesz, nie powiem. Wydarli pszczoły?
   — A jej pszczoły tylko na myśli! Otóż, żebyś wiedziała, żem się spotkała i mówiła; 
zgadnij z kim?
   — Kiedy każesz mi zgadywać, to pewnie z hrabią?
   — Jak byś tam była; widzisz, otóż ci powiem, że mnie nie oszukać: jak Bóg Bogiem, tak 
się w tobie zakochał.
   Frania trochę się zarumieniła, boć i najobojętniejszej taka wieść nie obojętna, a pierwszy 
raz posłyszeć to miło; i Frania miłość Sylwana wcale inną wyobrażała sobie, niżeli była w 
istocie.
   — Doprawdy! on we mnie! Toć być nie może, Brzozosiu: hrabia taką jak ja 
szlachcianeczkę...
   — Otóż widzisz, że kiedy ja co mówię, to tak jest koniecznie; żebyście mnie słuchać 
chcieli, ale to z upartymi rady nie ma. Ojciec twój wszystko psuje. Gdybyś chciała, Franiu, 
gdyby ci serce mówiło... można by coś i bez ojca zrobić... Ot, przyznaj mi się, kochasz go? 
no, powiedz! Frania znowu jak jabłko się zarumieniła, zaczęła się śmiać, ukryła twarzyczkę, 
potem zamyśliła się, potem szeptała coś porąc fręzlę od chusteczki, tak, że nic posłyszeć nie 
było można; wreszcie, gdy Brzozosia coraz żywiej nacierała, usiadłszy przy niej na stołeczku, 
tak mówić poczęła prawie do ucha:
   — Cóż bo ty, moja Brzozosiu, nazywasz kochać?
   — A to doskonale! Udajesz, Franiu, czy co?
   — Nie udaję wcale, ale posłuchaj Brzozosiu. Czytałam kilka książek, co mi z Kudrostawu 
pożyczali, tam dziwnie jakoś opisują kochanie; a widzicie...
   — Ale mów bo serce wyraźniej, co książki mają do hrabiego?
   — Posłuchajcie no tylko uważnie — szeptała Frania. — Lubię i tego, i tego, i tego; i ten 
mi się zdaje piękny, i tamten ładny, i ten zabawny, i drugi; ale żebym miała kogo nad innych 
przenosić i za nim więcej tęsknić i marzyć, to nie.
   — Jak to może być! — łamiąc ręce zawołała prawie przestraszona Brzozosia.
   — On mnie dosyć bawi, lubię na niego popatrzeć, pośmiać się z nim; ale nie tęsknię, nie 
rozpadam się za nim. A kiedy się kto zakocha, to tak być musi... nieprawdaż?
   — Ale czyż to być może!
   — Czyżbym ja przed tobą kłamała? — odparła Frania.
   Brzozosia mocno się zadumała, zażyła tabaki, utarła nos, odpędziła faworytkę kotkę i 
pokiwawszy głową, spytała:
   — A któż ci się, u licha, podoba, jeśli nie on?
   — Alboż ja mówię, że mi się nie podobał?
   — Ale ja byłam pewną, że ty o nim tylko myślisz i dumasz.
   — Nie, Brzozosiu! Powiem ci nawet szczerą prawdę, czasem, czasem... wydaje mi się aż 
śmieszny... — On! on! — zakrzyknęła porywając się rezydentka.
   — Śmiejcie się ze mnie, kiedy chcecie, cóżem ja temu winna? Doprawdy, że pan Jan z 
Zawiłowej daleko pokaźniejszy od niego i jak mówi, jest czego posłuchać, bo w słowach gra 
dusza; a i ten mi przecież głowy nie zawrócił...
   — No! to już nie wiem, kto ci się podoba — rzekła smutnie Brzozosia — widać, że to 
chyba nie przeznaczono. Ale kabała nie może skłamać... Bywa to czasem, że tak człowiek do 
kogo długo serca nie ma, a potem raptem. 
   — Może, gdybym go lepiej poznała.
   — A tu ojciec i temu drogę zagradza.
   — Ojciec wie, co robi, Brzozosiu.
   — Między nami mówiąc, stary gdera i tchórz. Co by to szkodziło pozwolić mu bywać?
   — Ojciec wie, że z tego nic być nie może.
   — Otóż w tym się myli, bo kawaler po uszy zaszłapał, on by się i dziś ożenił.
   — Ale ojciec...
   — E! ojcowie zawsze potem błogosławią.
   — Wolałabym nie potem, ale przedtem... Brzozosia ruszyła ramionami i nic już więcej nie 
powiedziała; a Frania, choć była ciekawą, co jej Sylwan mówił, nie dopytywała się, wiedząc, 
że się z tym później wygadać musi.
   To pewna, że całą noc marzyła, dumała, roiła sobie dziwy dziewczyna; Brzozosia marzyła 
także; a hrabia już się cieszył zwycięstwem i zawczasu drwił sobie ze szlachcica.
IV
    
   — Cóż byś ty na to powiedziała  — odezwał się tego samego dnia hrabia Zygmunt 
August do córki — gdyby pan Farurej chciał się starać o ciebie i to życzenie oświadczył?
   Zdawało się ojcu, że wielką powie Cesi nowinę i zawczasu rachował na jej potężne 
zdumienie, ale jakże się zdziwił, gdy młoda panienka bez najmniejszego zmieszania 
spokojnie i śmiało mu odpowiedziała:
   — O! o tym by potrzeba pomyśleć.
   — Wprawdzie — dodał prędko hrabia, zapobiegając zarzutom — nie jest to już pierwszej 
młodości człowiek.
   — Ani drugiej nawet — odpowiedziała Cesia obojętnie — ale cóż to znaczy?
   — Miły, dobrze wychowany, dobrze urodzony, wiele widział świata i bogaty...
   — Czy w istocie znowu taki bogaty, jak mówią? — spytała Cesia.
   — Najistotniej! Dowiadywałem się i wiem dokładnie; dawny majątek nadrujnowany, to 
prawda, ale jeszcze piękny, a ze świeżą sukcesją uczyni przeszło trzy miliony fortuny czystej, 
nie licząc remanentów prawdziwie pańskich... Same sławne srebra jego liczą na parękroć sto 
tysięcy. Cesia się zamyśliła, wolałaby zapewne z ową milionową fortuną innego męża; ale i 
Farurej miał swoją dobrą stronę. Stary, musiał przecie czymś zapłacić za swoję starość, 
musiałby zrobić zapisy, dogadzać upodobaniom, nadskakiwać, a w ostatku prędzej mógł od 
siebie uwolnić niż kto inny. Hrabia też wcześnie to sobie ułożył i zbogacając Cesię, 
przewidywał, że wkrótce będzie wolna a bogata, że wyjść może później za mąż za jakie gołe 
książątko, a nim by to doszło do skutku, ojciec naturalnie zarządzałby majątkiem... 
Nieszczęściem te rachuby opierały się głównie na latach i zdrowiu Farureja; a nic 
zawodniejszego nad życie ludzkie, ci najczęściej giną sami, co ze śmierci cudzej korzystać się 
przygotowują. Śmierć, filutka, płata figle najniespodziewańsze, jak by ją to bawiło...
   Sylwan był też bardzo za tym małżeństwem, była za nim potajemnie i matka, choć dla 
utrzymania swego urzędowego charakteru sprzeciwiała się z lekka, dowodząc, że z dziecka 
dla widoków pieniężnych ofiary czynić się nie godzi.
   Cesia tymczasem, jak by pierwszy starający się o nią jawnie był dla niej oznaką 
emancypacji, patentem dojrzałości, spoważniała wielce, nabrała pewnego tonu i głęboko 
zdawała się namyślać. Troszkę kochała Wacława, ale to w jej przekonaniu nie przeszkadzało 
zamążpójściu za starca; między miłością i poświęceniem się dla niej a życiem swobody i 
dostatku wybór był łatwy przy takim jak jej wychowaniu i przykładach, nie wahała się też 
wcale. Lecz mając iść za starego, chciała, by był bardzo stary, i troskliwie wypytywała, czy 
istotnie ma tyle lat, ile mu przypisywano, i tyle majątku.
   Ojciec, który się spodziewał oporu i gotował do walki, zdumiał się, widząc ją 
przygotowaną zupełnie i wyprzedzającą niejako jego żądania.
   — Ma rozum — rzekł w duchu — nad lata! nad lata! nie byłaby dzieckiem moim! Co to 
za wytrawność i kalkulacja zdrowa! a nie ma jeszcze lat dwudziestu!!! a wychowane to na 
wsi!! Ho! ho! trząść będzie światem, byle nań wyjrzała!...
   Za drugą bytnością w Denderowie widocznym już było, że Farurej od wszystkich 
nadzwyczaj dobrze przyjmowany, od panny najlepiej jak być może, uwięźnie na lep i da się 
usidlić. Starzec sądząc, że to zwycięstwo winien był sobie tylko, wybornemu tonowi, 
dowcipowi, udawanej swej młodości i pokostowi paryskiemu, którym był okryty, 
uszczęśliwiony do szału, padał przed Cesią z takimi oznakami najszaleńszej miłości, że 
przytomni jej wybuchom ledwie się od śmiechu powstrzymać mogli. Cesia dowcipowała z 
nim, ochoczo dotrzymując mu placu; zachwycała go przytomnością umysłu, wesołością i 
tonem, jakich w tak młodej panieneczce ani się mógł spodziewać. Nie chciał w tym 
wszystkim widzieć grudniowy zalotnik jawnego przecie zepsucia i chłodu.
   Za trzecią czy czwartą bytnością Farurej zupełnie oszalał, obałwaniał i gotów już był 
siebie i wszystko, co miał, oddać tej czarodziejce. Hrabia patrzał jakby nie widział; hrabina 
pomagała nieznacznie, stękając na ofiarę; Sylwan w nadziei łatwej pożyczki pieniędzy od 
przyszłego szwagra pochlebiał mu, przybrał za przyjaciela, za powiernika, i zręcznie jak 
rówieśnika traktował.
   Nic bardziej starcowi pochlebiać nie mogło. Skutkiem całej tej komedii Farurej wyobraził 
sobie, że istotnie odmłodnieć musiał, że wiek jego dla wszystkich był tajemnicą, a niebytność 
długa rachuby kalendarzowe pomieszała. Płochy jak dwudziestoletni młodzieniec, gotował się 
do ofiar największych, byleby na swoim postawił, byle ubóstwionej Cesi rękę otrzymał.
   Cesia wpół śmiejąc się, wpół płacząc patrzała na przyszłość: wśród jej obrazu Wacław 
migał przed nią smutny, milczący i cichy, ale stały. Nie mogła obejść się bez niego, odpędzała 
natręta na próżno, w końcu mówiła sobie: — Będzie z nami, przy nas, ze mną! — Lecz być że 
on zechce, gdy zostaniesz żoną tego starca, przedając mu się tak ohydnie? — pytał głos 
wewnętrzny. — Musi! — odpowiadała — ja każę i przyjdzie!
   Po podbiciu Farureja o niczym już nie wątpiła, chociaż to było łatwe zwycięstwo; ale 
pierwsze taką daje odwagę, w taką wbija pychę! A to był pierwszy tryumf, na który ludzie 
patrzyli.
   Jakkolwiek śmieszny swą pretensją do młodości, Farurej z innych względów był postacią 
wielce niepospolitą dla nas, bo u nas wszystko, co się choć potarło o obce, co trąci zagranicą, 
co przybywa przesiąkłe cudzoziemszczyzną po długim dobrowolnym wydaleniu, wyższym 
się i doskonalszym wydaje.
   Żartowano z niego trochę, ale go naśladowano: jego powozy, konie/zaprzęgi, ubiory, 
urządzenie domu służyło za wzór dla drugich, a zwłaszcza dla młodzieży Farurej, dobry 
koleżka, otaczał się nią chętnie, sprawiał baliki, prawił cynizmy i grał rolę młodzika pomimo 
podagry i reumatyzmów bez liku, z natchnieniem i żywością niepospolitą.
   W sąsiedztwie, choć zazdrość kazała szydzić z niego, wszyscy sarkali, że tak piękna partia 
dostanie się dumnej, zimnej, szyderskiej, nieznośnej hrabiance. Tyle panienek jeszcze 
młodszych gotowe były poświęcić się i uszczęśliwić starego rozpustnika. Niestety! dziś nawet 
u młodziutkich panienek, które by dawniej za skarby świata nie zaślubiły starca, jedyna 
modlitwa, jedyne życzenie znaleźć bogatego a schorzałego paralityka i sprzedać się, byle 
drogo. Serca nie ma! Są głowy i rachuby, poczynające się w latach piętnastu, gdy samo serce 
bić by tylko powinno!!
   Cesia tedy co dzień widoczniej zwyciężała. Cieszyli się po cichu rodzice, a Sylwan na 
rachunek tego co ty- dzień pożyczał u Farureja, skarżąc mu się na skąpstwo ojca i potrzeby 
młodości.
   Tymczasem Zygmunt August Dendera wikłał się coraz głębiej w interesa, usiłując 
wykłamać byt swobody i bogactwo, które uciekło. Szło mu w istocie najgorzej, ale nikt o to 
nie mógł go posądzić; opłacano z rzetelnością nie widzianą procenta i zażądane kapitaliki, 
dawano szumne bale, dom na świetniejszą niż kiedy podniesiono stopę. Imieniny, Nowy Rok, 
zapusty obchodzone zwykle szumnie, teraz zapraszając dokoła, z muzyką wytworną, ze 
szczególnymi wymysłami zabierano się solenizować. Kredytorowie zdumieni osłupieli: nie 
pojmowali, co się to dzieje; ale gdy klucz Słomnicki skonfiskowano, a to nie ustawało; gdy 
hrabia równie wesołą twarz zawsze ukazywał, prawił o spekulacjach, płacił nie wypraszając 
się i nie tylko nie począł oszczędzać, ale wspanialej jeszcze występował, powiedziano sobie, 
że musi mieć kapitały, że ma tajemne sumy na bankach. Ci nawet, co go najlepiej znali, jak 
Smoliński, zdumieni zuchwalstwem, nie dowierzali oczom i zawahali się w przekonaniu o 
grożącym bankructwie.
   Sylwan, cały zajęty swoją przyszłą zdobyczą, pospieszył do Wulki i stawił się w terminie 
na rozmowę z Brzozosią, wcześnie przygotowany do datku, który sądził nieuchronnie 
potrzebnym dla pozyskania jej względów. Ale ostatnia rozmowa z Franią wielce zachwiała 
przekonaniem Brzozosi i dała jej do myślenia: przypuszczać poczęła, że wychowanica jej nie 
kochała hrabiego, a namawiać nie umiała. Cała nadzieja jej była w tym, że Frania się 
rozkocha, a hrabstwo i bogactwo przy młodości i ładnej twarzy muszą ją chwycić za serce.
   Idąc do lasku, Brzozosią postanowiła sobie wybadać pilnie młodego hrabiego o dalsze 
jego zamiary, czyby się nie chciał zaraz ożenić? Nie pojmowała bowiem w pro- stocie 
niepokalanej ducha innej intrygi, tylko przyspieszającą co najrychlej wiekuiste połączenie. I 
gdy Sylwan spieszył z myślą nakłonienia jej, aby mu pomogła do zawiązania tajemnych z 
Franią stosunków, ona po prostu i po staroświecku chciała go ożenić, choćby mimo woli ojca, 
byle tylko co najprędzej. Kabała dawała jej ufność, że zwycięży i że Frania będzie szczęśliwą.
   Zeszli się prawie w tym samym miejscu, co wprzódy; a Brzozosia, cała drżąca, żeby jej 
kto nie zobaczył, zwłaszcza rotmistrz, którego się obawiała jak ognia, postanowiła z góry 
stanowczo zapytać hrabiego, kiedy wesele.
   Byle Frania za niego poszła, mówiła sobie, to się kochać muszą i będą szczęśliwi...
   — Cóż tedy? — zapytał żywo Sylwan, wyglądając jak najpomyślniejszej odpowiedzi.
   — A cóż, panie hrabio! — odparła Brzozosia, oglądając się — mówiłam z Franią, ale to 
gołąbiątko zwyczajnie, ani wie samo, co się w jej serduszku dzieje; a ja widzę, że hrabiego 
kocha i kochać musi.
   — Ale jakże się przybliżyć, poznać lepiej?
   — No! a hrabiaż ją kocha? — spytała Brzozosia.
   — Jak! pani nie uwierzysz! — zawołał z zapałem.
   — No! to chwała Bogu! Już na siebie biorę księdza i ułatwienie ucieczki; pojedziemy 
nocką do kościoła, proboszcz ślub da, a rodzice muszą przebaczyć.
   Sylwan stanął osłupiały i zastygły.
   — Jak to? — rzekł powolnie, cofając się — ależ my jeszcze... nie dosyć się znamy!
   — Jak to nie dosyć, kiedy hrabia ją kochasz? — spytała Brzozosia.
   — Trzeba by się nam częściej i swobodniej widywać.
   — Na co? — przerwała stara panna — co tu darmo czas tracić. Ot, brać zaraz ślub i po 
wszystkim; będziecie się potem sobie widywali po całych dniach, ile zechcecie. Hrabia oziąbł 
bardzo, zmieszał się, nie wiedział, co mówić, czuł, że się złapał; chciał mowę zastąpić 
czynem wyrazistym i podsunął zręcznie rulonik złota w rękę panny ciwunównej.
   Trudno opisać, co się stało z Brzozosią na widok tego zwitka, którego w początku 
zrozumieć nie mogła; a domyśliwszy się znaczenia po wadze, z krzykiem jak gadzinę 
upuściła, odskakując na kilka kroków. Załamała ręce, oczy jej zapaliły się gniewem i jakby 
światło jakie nagle ją oblało, cofnęła się ze zgrozą od skonfundowanego młokosa, który za 
późno pomiarkował, że głupstwo zrobił.
   — A to tak, mości hrabio! — zawołała trzęsąc się cała — to ty myślisz, że ja ci moje 
dziecko sprzedam? Chciałoby się kupić moję poczciwość za złotko! Co to waćpan myślisz 
sobie, żem lada sługa, żem jaka przedajna!...
   Gniew aż jej mowę zatamował; hrabia poczynał się tłumaczyć, bąkał, czerwienił się, ale 
stara panna raz puściwszy wodze językowi, silnie obrażona, upamiętać się nie mogła.
   — Waćpan myślisz — wołała — żeśmy to hołysze, których można kupić i okpić jak się 
podoba, dlatego, żeś ty hrabia!! Chcesz się żenić, to ci pomogę, ale nie za pieniądze; a jeśli 
myślisz tylko zwodzić, to ci się z nami nie uda, ja pierwsza ci oczy wydrapię... Choć w 
cycowym szlafroczku chodzę, ale twoich pieniędzy nie potrzebuję...
   Widząc, że nie żarty, podniósłszy rzucony rulonik, hrabia zaciął usta gniewem i odstąpił 
wściekły, dosiadając konia co żywo; ale nim się potrafił oddalić, posłyszał tyle, ile w życiu 
jeszcze nie zdarzyło mu się od nikogo, i ze zmytą głową poleciał do domu.
   Brzozowska zdyszana, zgniewana, trzęsąc się jeszcze cała od niepohamowanego 
wybuchu, powróciła do Wulki i trafiła na Kurdesza w ganku, odmawiającego właśnie 
pacierze na książeczce. Postrzegłszy ją, stary poznał, że się jej coś trafić musiało, i śmiejąc się 
zapytał:
   — A co tam? czy nie lisy złapały czubatą kurkę? może wilk zdusił jagnię panny 
ciwunównej? Coś się musiało stać okropnego, boś widocznie poalterowana, moja Brzozosiu!
   Nie zebrała się jeszcze co odpowiedzieć rezydentka, gdy Kurdesz dodał:
   — Ale bo widzę wracacie z gaju?
   — A z gaju, z przechadzki — odpowiedziała.
   — Czy ci się co, uchowaj Boże! trafiło?
   — Nie! nic! — zimno, przychodząc do siebie i pragnąc się co najrychlej ukryć w kątku, 
odpowiedziała.
   — Jak to nic? ależ widzę, że panna albo postraszona, albo rozgniewana.
   — Nie warto o tym mówić — mruknęła uchodząc. Frania nie potrafiła nic z niej wydobyć 
prócz kilku słów pogardy dla hrabiego.
   Sylwan po tej wycieczce, upokorzony do ostatka, postanowił i zaprzysiągł sobie rzucić 
zupełnie niewczesne staranie o Franię. Bolał srodze ze wstydu, ale rozumnie ukrył swoje 
strapienie wewnątrz siebie i milczał.
   Tymczasem Wacław z panią podsędkową przybył do Kudrostawu, gdzie zaraz pilno im 
było wszystkim pochwalić się nowym nabyciem. Zgodzono go, bardzo się targując, za lichą 
pensyjkę; zawarowano, żeby uczył chłopców czego tylko można i jak najwięcej; zastrzeżono, 
żeby fortepianu nie psuł swoim klepaniem i nie grał na nim, tylko gdy go przy gościach prosić 
będą, a dla siebie raz na tydzień w niedzielę (co go najwięcej kosztowało); kazano mu stać w 
niewygodnej i wilgotnej izdebce, ledwie że nie odmówiono mu pierwszych potrzeb życia, tak 
zdawało się Dębickim ciężką rzeczą to przyjęcie jego do synów, ale razem chciano się nim 
chlubić i popisywać jak najwięcej. Poszły więc wieści o metrze po sąsiedztwie, których trąbą 
był Cielęcewicz, głoszący, iż Dębiccy przyjęli nauczyciela muzyki do dzieci, dawnego 
wychowańca hrabiów i metra hrabianki, że mu ogromną płacą pensję, itd., itd.
   Pierwszy, który tę wiadomość przywiózł do Denderowa, był rotmistrz Powała; rzucił ją 
wśród gwaru towarzystwa ze śmiechem i wprost doszła do uszu Cesi. Nie zarumieniła się 
wcale, nie zdziwiło jej, uderzyło jej tylko serce tajemnie i powiedziała sobie:
   — Wrócił, bo się do mnie chciał przybliżyć. Ale cóż mi tam — dodała — jakiś biedny 
nauczyciel, choć podobno oszalał za mną! Niepodobna, żeby się tu kiedy nie zjawił; przyjmę 
go zimno i ostro. To zuchwalstwo!
   Hrabia, dowiedziawszy się o tym, brew zmarszczył i zdawał się widocznie czegoś 
niespokojny i kwaśny.
   — Miał jechać do stolicy — rzekł — lub zamieszkać w Żytkowie, w Kamieńcu; po cóż tu 
znowu powraca, to nie ma sensu! Muszę go zobaczyć i dobrze mu zmyć głowę.
   Wtem ktoś począł się rozwodzić szczodrze nad dobrodziejstwy wyświadczonymi przez 
hrabiego dla Wacława, a stary Dendera odwrócił się chmurny i jakby przez uczucie 
skromności przerwał:
   — Nie mówmy o tym, nie warto!
   Widocznie był przecież zmieszany i nierad wiadomości.
   Wacław w Kudrostawie niełacno oswajał się z obcym domem i ze służebnictwem swoim. 
Dom też to był oryginalny, jakich i u nas niewiele, choć nam na oryginałach nie zbywa. 
Państwo podsędkostwo Dębiccy, świeżo zbogaceni, chciwi wnijścia w grono obywatelstwa, 
łączyli skąpstwo dawne z wystawą, której wedle ich wyobrażeń nowy stan wymagał. 
Przepych ten szlachecki, niesmaczny i śmieszny, zamiast podnosić, poniżał ich jeszcze i 
wystawiał na szyderstwo, którego się dopatrzeć nie umieli, bo wszystkie urągowiska brali za 
pochwały, nie dopuszczając myśli, by z nich szydzić się kto ważył.
   Gorzki to chleb cudzy, gorzki to dach obcych, choćbyśmy nie z łaski jedli, nie z łaski 
mieli schronienie, choćby za nie płaciła i nadpłacała praca; zawsze to ciężkie życie 
najemnika! Tym, którzy nas przypuszczają do swego stołu, do swojego domu, zdaje się 
często, że żaden wysiłek i poświęcenie nie potrafi opłacić ich wielkiego wyświadczonego 
nam dobrodziejstwa; a nam widzi się zawsze, że praca nasza więcej jest warta nad płacę. 
Ciężko jest być sługą, cóż dopiero stanąć na tym stanowisku wątpliwym, co dzieli sługę od 
ubogiego przyjaciela? Mając do czynienia z ludźmi bez serca, nieustanna toczy się walka, i 
oni chcą, byś był ich sługą, ty chcesz pozostać niepodległym. Właśnie w takim położeniu był 
Wacław u Dębickich, którzy z niego wszystko mieć chcieli, pewni będąc, że za ich trochę 
pieniędzy powinni byli całego kupić sobie człowieka, że za nie sprzedał im się bez wyjątku! 
Każdą jego wolną chwilę uważali za skradzioną sobie i jak skąpiec, co zapłaciwszy śniadanie 
w garkuchni, zjada do ostatniej chrząstki, choćby się miał rozchorować, tak oni wszędzie, do 
wszystkiego, ciągle posługiwali się radzi Wacławem. Oprócz lekcji muzyki musiał być 
nieustannie na ich rozkazy: sam pan posyłał go do miasta powiatowego po obiedzie, 
gniewając się, jeśli na lekcję ranną nie powrócił; proszono go o robienie rachunków, o dozór 
nad ludźmi, o posługi najnudniejsze i najprzykrzejsze, nie mając względu na to, że go nimi 
męczono. Powinien się był czuć szczęśliwym, że im służył.
   Pani Dębicka, gdy mu dać raczyła drugą filiżankę herbaty, mniemała, że się obficie 
wywiązuje ze wszelkich względem niego obowiązków grzeczności. Biedne to i ciężkie było 
życie! Nieustannie na pokaz wyprowadza- ny, zmuszany do popisów, poniewierany i jak 
piłka rzucany Wacław, ledwie skosztowawszy swobody wiejskiej, rad się był z niej wydobyć 
co najrychlej.
   Przywykły do pracy nad sobą, do dumań swobodnych, wreszcie niewolnik i wprzódy, ale 
ludzi lepiej umiejących pokryć swą władzę i w pewne formy odziewających absolutność, 
Wacław cierpiał boleśniej niż od najprzykrzejszego niedostatku.
   Jedyną jego pociechą było wyrwać się na wolność, pochodzić, przedumać godzinę, 
marzyć o swojej sztuce i wielkich jej tajemnicach, a kilka książek, niemych przyjaciół, nad 
których lepszych nie mamy (chociaż i ci jak często zdradzają!), orzeźwiały go w 
zobojętnieniu upadłego na duchu.
   Dom Dębickich był osobliwszego rodzaju. Pan i pani ekonomowali jeszcze na swoim, 
udając panów w potrzebie, a udając ich bardzo pociesznie. Oboje na pozór nie wdawali się w 
gospodarstwo, czasem nawet odegrywali obojętność na nie, ale ukradkiem szpiegowali obroty 
oficjalistów, męczenników ich nieufności, i znając rzemiosło doskonale, wszędzie szukali 
podstępu.
   Sam pan podsędek, wysoki, silny pachoł, z wąsem i bokobrodami rudawymi, udawał, że 
nadzwyczaj lubi gazety i towarzystwo; krzyczał bardzo głośno i bredził śmiało; pobrzękiwał 
pieniędzmi, o których obfitości częste były wzmianki; sadził się na zbytki powierzchowne, a 
żył najobrzydliwszym skąpstwem. Mieli kocz, karetę, cugi, liberie i guzy, i blachy złociste, 
ale ludzie u nich jedli bez soli, chodzili w domu bosaka lub w łapciach, a wieśniak pędzany, 
robił prawie od niedzieli do niedzieli i nazywał się chamem.
   Wzniósłszy się nad swój stan pierwotny, Dębiccy mniemali się już tak wysoko, że 
wszystko, co od nich niżej stało w hierarchii socjalnej, uważali za niegodne wejrzenia, za tak 
liche, za tak nikczemne, iż to się ledwie człowiekiem godne było nazywać. Można sobie 
wyobrazić, jak uważali Wacława, zmuszonego służyć im dla kawałka chleba.
   Z wyższymi, choć parli się na stopę równości, oboje państwo przechodzili nieustannie z 
dumy i zarozumienia do mimowolnych upokorzeń. Trafiało się na przykład, że Dębicki 
wstawał na wnijście każdego i ustępował miejsca lada tytulikowi; ale bywało także, iż aż do 
niegrzeczności posuwał dbałość o utrzymanie się na mniemanym stanowisku, z którego 
prerogatywami nie był jeszcze oswojony. Nie każdy panem być może, kto chce.
   Dom odpowiadał ich charakterowi i sposobowi życia: było to niezgrabne naśladowanie 
tego, co widziano gdzie indziej, bez zastosowania do miejsca i potrzeby, a nade wszystko bez 
smaku. Dziedziniec niby angielski pstrzyły dokoła budowle malowane i herbowne, sztachety 
wykwintne różnych rodzajów, jedne od drugich niezgrabniejsze, i ozdoby pociesznie naiwne. 
Ogród spacerowy kompozycji samego pana ubierały altanki i ławki w osobliwszym guście. 
Salon z meblami Testorego i Bajera w każdym kącie inną miał fizjognomią; nie potrzebujemy 
mówić, że wszystko chodziło w kapkach i starannie oszczędzane, od gości się tylko 
demaskowało. Świecidełek i błyskotek nie żałowano, a przy każdej zręczności cena lada 
fraszki obić się musiała o uszy tych, których najmniej obchodziła; domowi, powtarzaniem 
nauczeni, wiedzieli najdokładniej, ile nawet tafelka w posadzce zapłacona była.
   W takim to domu na pierwszą próbę skazanym był Wacław, nie znalazłszy w nim żywej 
duszy, co by się z nim biedą tą podzielić chciała, co. by uczuła jego cierpienie; owszem, 
wszyscy jeszcze zdawali mu się wymawiać jego szczęście.
   Wacław przywykły do znoszenia, spokojnie, z uśmiechem spełniał obowiązek i wypijał 
do dna gorycze tego kielicha służebnictwa. Po dwóch blisko miesiącach pobytu w 
Kudrostawie na prośbę jego chętnie mu dozwolono pojechać do Denderowa, a była to 
zręczność pochwalenia się końmi i powozem; dano mu cug gniady i kocz paradny, po 
tysiąckroć go przestrzegając, żeby nie powalał sukna i koni pędzić nie kazał, żeby się ludzie 
nie poupijali, żeby się co, uchowaj Boże! powozowi lub rumakom nie stało.
   Nie bez jakiegoś uczucia przestrachu wyjechał Wacław do domu, w którym dzieciństwo i 
młodość przepędził; a obraz Cesi przelatywał przed łzawymi jego oczyma. Gdy ujrzał ogród, 
mury pałacu i miejsca uświęcone długim cierpieniem, marzeniem, latami nadziei i boleści, w 
których się jeszcze pieścił przyszłością, biedny sierota zapłakał potajemnie.
   Hrabia przyjął go kwaśno i na wstępie zapytał:
   — Cóż to słyszę, powróciłeś z Żytkowa i zakopałeś się na wsi? Do czego to prowadzi?
   Wacław opowiedział mu całą historią pobytu swego w mieście i zwątpienie o przyszłości.
   — Chcesz, żeby ci los przyniósł pieczone do ust gołąbki — ruszając ramionami odparł 
Dendera. — Tak się nigdy nie dzieje, trzeba walczyć, pracować i nieraz biedy przecierpieć. 
Najłatwiej sprzedać się za nędzny kawałek chleba; ale powtarzam, to prowadzi do ożenienia z 
garderobianą i zostania organistą.
   Wacław zamilkł, czując się poniekąd winnym.
   — Cóż waćpan myślisz? — spytał hrabia — długoż tu będziesz?
   — Przynajmniej do roku.
   Dendera pokiwał głową z wyraźnym nieukontentowaniem.
   — Ha! rób sobie, co chcesz! — odparł — ale cię przestrzegam, że jesteś na zupełnie 
fałszywej drodze: tracisz młodość i zginiesz marnie. — Ażeby posunąć się dalej — po cichu 
rzekł Wacław — potrzeba środków, pomocy, pieniędzy...
   — Tych ci nie dam — cynicznie odpowiedział Dendera — miałbym na sumieniu dłużej 
twojemu opuszczeniu się dopomagać, dosyć czyniłem dotąd; potrzeba samemu o sobie 
myśleć, a nade wszystko nie tu na wsi szukać sobie losu.
   Wacław chciał odpowiedzieć, ale dano znać o przybyciu Farureja i hrabia zabrał go z sobą 
do salonu, chcąc, by się pokazał żonie i gościom. Trochę był chlubny ze swego wychowańca i 
czasem go tak wyprowadzić lubił, by wywołać pytania i napomknąć, co uczynił dla 
opuszczonej sieroty.
   Wszedłszy, zastali już hrabinę, Cesię, przy której, ze swą młodocianą miną a starą twarzą, 
pobielaną tylko na nowo, siedział Farurej, prawiąc jej francuskie grzeczności i wyuczone 
dwuznaczniki. Cesia zmieniona do niepoznania, pewna siebie, śmiała, mówiąca, wystrojona, 
opierała się od niechcenia na kanapie, wpatrując w bukiet, który jej ofiarował, bukiet kamelii i 
orchideów, przepyszny, nie wiem skąd sprowadzony, ale zachwycających barwi woni. 
Wspaniała paulownia zajmowała środek tej ogromnej wiązki kwiatów, uderzając nie 
widzianymi kształty i rzadkością.
   Gdy wszedł Wacław, Cesia zmierzyła go spojrzeniem i postrzegłszy zbiedzonym, bladym, 
smutnym, nieśmiałym, ledwie się nie zawstydziła przed sobą, że jej z cicha uderzyło serce, że 
go poznała jeszcze. Kiwnęła mu główką z góry, ale tak pogardliwie, jakby rzucała jałmużnę 
ubogiemu, który ją ranami i kalectwem odstręczał. Hrabina, nie lubiąca wychowańca, ledwie 
że go postrzec raczyła; a Sylwan nie kryjąc, z jakim go lekceważeniem traktował, zapytał 
głośno:
   — Cóż, słyszałem, że jesteś u Dębickich?
   — Jestem w istocie — zimno odparł Wacław. — Cha! cha! — rozśmiał się stary hrabia — 
do czego to dziś przyszło: państwo Dębiccy uczą dzieci muzyki!
   Wszyscy się rozśmieli za gospodarzem, a biedny sierota zakłopotany, znalazłszy gdzieś w 
kątku miejsce, przysiadł się z bólem w sercu, schodząc z oczu. Takiego przyjęcia (choć mógł 
je przewidzieć) nie spodziewał się przecie i wyglądał współczucia, miał nadzieję spojrzenia 
Cesi, jeśli nie mówiącego więcej, to litośnego przynajmniej. Ona przeciwnie, zdawała się 
wysilać na okazanie, jak daleko stali od siebie jak obojętnym był dla niej, jak dziś wysoko 
myślą i nadzieją wzleciała.
   Kilka godzin do wieczora przeszły wśród ogólnej rozmowy, do której Wacław nie był 
dopuszczony; miał już odjeżdżać, gdy Farurej wreszcie ruszył się także i trzpiotowato 
pożegnawszy towarzystwo, podskakując na cienkich nóżkach, zbiegł ze wschodów z 
Sylwanem; Wacław miał także kapelusz w ręku, gdy Cesia, tyłem stojąc do niego, odezwała 
się;
   — Proszę poczekać! Chcę, żebyś mi pan zagrał! Zawsze jeszcze posłuszny Wacław rzucił 
kapelusz i zastanowił się.
   — Siadaj pan i graj mi, co chcesz! — kończyła Cesia, wpatrując się w swój bukiet i 
wyciągając niedbale na kanapie. — Cóżeś pan przez ten czas porabiał?
   — Co zawsze, co tutaj.
   — I zawsze, jak widzę, smutny, ponury bohater romansu...
   — Doprawdy, nie mam się czym cieszyć; zresztą Pan Bóg mnie takim stworzył...
   — A juściż, przepraszam! — podchwyciła Cesia — choćby z miejsca u państwa 
Dębickich cieszyć się pan winieneś. A powiedzże mi, proszę — dodała śmiejąc się do 
rozpuku, ale śmiechem przymuszonym — jakże ci ludzie tam żyją?
   — Jak ludzie. — Prawda, że to są zbogaceni ekonomowie?
   — Nie wiem ich przeszłości.
   — A żałujesz ich pan i chcesz bronić?
   — Nie, ale nic nie wiem.
   — No, to graj pan, kiedy mówić zapomniałeś. Zobaczym, możeś i grać zapomniał także.
   I rozkazawszy grać, Cesia przerwała zaraz pytaniem:
   — Znasz pan tego gościa, co wyjechał?
   — Pierwszy raz go widzę.
   — Ktoś bardzo miły! To mój narzeczony! — szepnęła ze śmiechem.
   Wacław pobladł, schylił się nad fortepianem.
   — Pani sobie żartuje — rzekł z cicha.
   — Nie! nie! doprawdy! i wczoraj mi się oświadczył; znajduję go bardzo dobrze. 
Nieprawda, że ma minę i świeżą, i młodą, i dystyngowaną?
   — Chce ją mieć, to prawda!
   — Oli ma! Zresztą, to do pana nie należy. Graj pan! Wacław grał znowu; Cesia mu 
przerwała:
   — Więc zapraszam pana na moje wesele.
   — Wątpię, żebym się pani przydał na co...
   — Znajdę dla pana zajęcie — odparła — będziemy mieli tyle gości.
   Wacław już sam grać począł; ale ona tupiąc nóżką, nie dała mu ciągnąć dalej i krzyknęła:
   — Dajże pan pokój temu graniu! nieznośnie klapiesz po fortepianie. Mów mi co o 
Dębickich, żebym się pośmiać mogła.
   — Daruj, pani, ale dla mnie to wszystko tak smutne!
   — Pan bo koniecznie chcesz grać rolę nieszczęśliwej ofiary! — zawołała śmiejąc się i 
topiąc w nim wejrzenie zimne, a kolące boleśnie.
   Wacław porwał się oburzony, cierpiący; głowa mu pękała i serce się darło. Pochwycił za 
kapelusz.
   — Czego się pan spieszysz? — Kazano mi rychło powracać; jam się opóźnił.
   — A więc powracaj pan sobie, kiedy mu tak pilno! Ale — dodała — pamiętaj, że masz 
przyjechać na moje wesele.
   I rzuciwszy mu jeszcze to słówko, jakby go chciała zranić najboleśniej, pożegnała 
skinieniem głowy smutnym, wejrzeniem wymownym, by niezupełnie odszedł zrażony, żeby 
cierpiał, a powrócił.
   — Wszak do zobaczenia, nieprawdaż? do zobaczenia?
   — Nie wiem — rzekł Wacław.
   — Ja chcę, ja każę, jak dawniej... — szepnęła cicho. — Zapraszam na wesele.
   I z przymuszonym śmiechem dodała:
   — Pan lubisz podobno rezedę? Otóż jej gałązka z bukietu pana Farureja; niech mu ona 
przypomni, żeś mi pan dał słowo być na moim weselu.
   — Będę, pani — odpowiedział Wacław, zbierając się na siły — będę pewnie!
   Wyraz, z jakim to wymówił, blask jego oczu, łza, co się w nich widocznie kręciła, 
przeraziły i poruszyły Cesię; chciała go jeszcze zatrzymać i ukoić, ale wybiegł szybko i żywy 
tylko chód po wschodach słychać było: uciekał.
   Ciemnym zmrokiem pożegnawszy hrabiego, który naglił, żeby się z tych stron oddalał, i 
Sylwana, który pogwizdując rzucił mu obojętne adieu, sierota pospieszał do powozu 
stojącego u bramy, gdy licho odziany człowiek, stary i siwy, oglądając się dokoła, zbliżył się 
ukradkiem do niego.
   Wacław myślał, że to był żebrak i dobywał pieniędzy, ale wieśniak schwycił go za rękę i 
popatrzywszy mu w twarz, zapytał:
   — To ty, Wacławek?
   — Co chcesz, mój stary? to ja.
   — To wy, syn tej biednej kobiety, co to na pasiece umarła... co to graf wziął was na 
opiekę? — To ja, mój kochany.
   — A! to wy! — powtórzył wieśniak kiwając głową. — A gdzież teraz mieszkacie?
   — W Kudrostawie, mój kochany. Lecz co chcecie ode mnie?
   — Nic, nic — odpowiedział stary oglądając się ostrożnie na wszystkie strony — nic, tak, 
to ja was tylko chciałem zobaczyć, bo to ja was dzieckiem hodował — i cicho dodał: — 
Jedźcie no już, jedźcie, zobaczymy się.
   To powiedziawszy, zawrócił się i uszedł.
   Spotkanie to, słowa i wejrzenie tajemnicze przerwały nowym wrażeniem pasmo uczuć 
podrażnionych, przed chwilą żywą boleścią napełniających serce sieroty. Wacław wsiadł do 
powozu ciekawy, zajęty spotkaniem, przeczuwając, że ono dla jego przyszłości obojętnym 
być nie może, i pojechał milczący i rozmarzony do Kudrostawu, gdzie zaraz na pierwszym 
wstępie obsypano go pytaniami o powóz i konie, potem o przyjęcie u hrabiów,
   o nich samych, o dom, zwyczaje itd. Dębiccy niczego tak ciekawi nie byli jak pańskich 
obyczajów, bo też je małpować musieli po swojemu.
   Wacław niewiele ich nauczywszy, odszedł szybko z wielkim zgorszeniem obojga 
państwa, by spocząć, gdy właśnie spodziewali się, że za dzień im odkradziony zapłaci, 
poświęcając cały wieczór usłudze koło dzieci i przypodobaniu się łaskawemu państwu.
   — To — rzekł Dębicki kwaśno po jego odejściu — jakiś bardzo góronos kawaler, udaje 
obywatela, choć jakiś znajda, sierota! We wszystkim mu dogadzają, a jeszcze nie raczy i 
pogadać; potrzeba się tu inaczej wziąć do niego.
   — Nie bój się, ja mu prawdę wypalę otwarcie — zawołała pani, która się w takich 
sprawach i w ogólności we wszystkim uważała za wyższą od męża z powodu, że się bliżej o 
panów otarła — potrafię ja go upamiętać, co nam winien, i przypomnieć mu, kto my 
jesteśmy, choć nie hrabiowie... a zresztą jeśli nie zechce służyć jak należy, jedząc nasz chleb, 
no to szczęśliwej drogi, niech sobie rusza.
   — A! stój, Kasiu! — przerwał Dębicki — między nami mówiąc, byłoby to najgorzej; a co 
by to ludzie powiedzieli? Że nie my go odpędzili, ale on nas porzucił; dla reputacji domu 
niechaj będzie.
   — No! a jeśli tak ciągle nosa będzie zadzierać?
   — To już jakkolwiek do roku dokołaczemy, inaczej rozsławią, że u nas i roku wybyć nie 
można.
   — A czegóż to dbać o ludzkie gadanie?
   — Zapewne. Ale znowu z drugiej strony — odezwał się Dębicki — lepiej nie dawać 
powodu do szkalowania.
   Nazajutrz rano miała się zaraz pani Dębicka wziąć do Wacława przy lekcji fortepianu, 
przyszła nawet i przeszła przez pokój; ale smutna fizjognomia muzyka, jego chmurne czoło i 
jakaś wyższość, której przewagę uczuła, zniewoliły ją odłożyć na potem wymówki. Jakoż i 
sam pan, bardzo niespokojny, był za tym, a Wacław pozostał, o niczym nie wiedząc, 
spokojnym.
   Zmierzchało. Nieco odetchnąwszy wyszedł nauczyciel z chłopcami na przechadzkę, gdy 
w ulicy topolowej, która wiodła do dworu, spotkali wczoraj w Denderowie widzianego starca. 
Przyjście jego tutaj do najwyższego stopnia pobudziło ciekawość Wacława, ale przy 
dzieciach rozmówić się z nim było niepodobna; odprowadziwszy więc wychowańców po 
przechadzce do domu, sam się uwolnił, oznajmiając, że ma pilną potrzebę odejść na godzinę, 
i nie czekając pozwolenia pani, która z tego powodu zabierała się do wymówek, uszedł 
szybko, bo wieśniak czekał na niego na ulicy.
   Starzec to był z długą, siwą brodą, którego twarz okazywała, że przeżył na świecie lat 
około ośmdziesięciu: miała ona tę barwę mszystą, cechującą zżółkły pargamin i lice tych, co 
ukończywszy, rzec można, życie, dogorywają już tylko. Długi włos biały spadał mu na tył 
głowy, zostawując odkrytą, połyskującą czaszkę i obnażone czoło; oczy były wpadłe i brwią 
siwą nawisłe, nos suchy, usta bezzębne i zaklęsłe; broda puszysta dopełniała obrazu tej 
zastanawiającej smutną powagą głowy. Przygarbiony, jakby go ciężar lat przełamał, szedł 
spierając się na kiju. Ubiór miał prosty, wieśniaczy ale czysty, i coś mówiło w odzieży tej, że 
nie zawsze ją nosił: krój siermięgi, chusta na szyi, czapka do odprawionego dworaka 
podobniejszym go czyniły.
   I w mowie, acz prostej, odbijały się wyrazy niezwykłe ludowi, rzadsze i nie z 
wieśniaczego wzięte żywota.
   — Mój paneczku — rzekł siadając pod drzewem, a ciągle się przypatrując pilnie w twarz 
Wacławowi — powiedzcie mi naprzód, jakżeście wy od hrabiego odeszli?
   — Wiecie — odpowiedział Wacław — że hrabia mnie wychował, wyuczył, i niech mu 
Bóg płaci! teraz o własnych siłach w świat puścił.
   — I wy to, wy — ten Wacławek, co to się wychował u mnie na pasiece?
   — Tak! tak — rzekł smutnie młody człowiek — sierota nieznanej ubogiej matki.
   — A macież na piersiach jaki znaczek? jaki krzyżyk? medalik? — zapytał stary.
   Wacław ze wzruszeniem dobył krzyżyka i pokazał go staremu.
   — Tak! to on! to on! — zamruczał pasiecznik, trzęsąc się z radości i pośpiechu, chcąc 
mówić i myśli nie mogąc połapać... — Czekajcież, czekajcie, mam wam dużo powiedzieć!... 
lecz naprzód o sobie, potem przyjdzie kolej i na was. Niedawnom przyszedł z daleka, z 
Podola; prosiłem się, prosiłem długo, lat kilka hrabiego, żeby mi pozwolił swoich pożegnać 
przed śmiercią, dopiero teraz dał się uprosić.
   — Kiedy? — spytał Wacław.
   — Trzy miesiące temu, alem przyszedłszy do Denderowa, już was nie zastał, tylko co was 
wyprawili w świat. Posłuchajcież, posłuchajcie, bo staremu droga godzina. — Naprzód moje 
życie.
   — Mów, mów, mój kochany, a potem może powiesz mi co o matce mojej, o dzieciństwie 
moim.
   — Słuchajcie, słuchajcie! aby tylko kto nas nie podpatrzył i nie podsłuchał, wszystko 
wiedzieć będziecie.
   — Nie bój się, jesteśmy sami.
   — Ja we dworze powiedziałem, że pójdę do miasteczka... nie powinni by się domyślać, 
żem tutaj z wami. Za młodu byłem ja kozaczkiem u ojca jeszcze hrabiego, pamiętam czasy 
niedzisiejsze; potem służyłem dworsko fornalem i furmanem i znowu lokajsko przy pokoju, 
gdy nieboszczyk Filip uciekł od kredensu; a było to jeszcze za starego pana, kiedy oba 
panicze byli w domu.
   — Było więc ich dwóch? — spytał Wacław.
   — A tak! było ich dwóch, starszy poszedł na wojenką i gdzieś zaginął bez wieści, a 
młodszy po śmierci hrabiego objął włości i majątki. Lokajskom się naówczas wysługiwał jak 
mógł, wiernie, trzeźwo i poczciwie; ale jak młody hrabia dzisiejszy nastał, już tam dogodzić 
było trudno; człek się poddreptał, nie był zręczny ani ruchawy; odprawiono mnie do 
kredensu, potem do pasieki. Gdyby żył nieboszczyk panicz starszy, taki był dobry dla 
wszystkich, nie byłby pozwolił starego sługi sponiewierać, ale nasz... nie bardzo uważał, jak 
się z kim obejść, aby jemu lepiej. Siadłem ja tedy na pasiece z moją babą, bom się czasu tego 
i ożenił; gdy raz, jak dziś pamiętam, pod wieczór przyprowadzili do nas ze dworu jakąś 
kobietę ubogą, licho ubraną, z malutkim dziecięciem na rę- kach, a mówiła jakimś cudzym 
językiem, że jej ani rozumieć; mnie i mojej babie kazano ją hodować.
   Na pasiece była chatka próżna porządna, bo tam bywało za starego pana jeździli na 
podwieczorki, to ją dla mnie oczyścili po jednej stronie, a po drugiej posadzili to biedactwo i 
kazali nam jej służyć.
   Bylibyśmy i bez tego rozkazu z żoną jej posługiwali, choć się z nią rozmówić nie było 
można, bo litość brała, patrząc na to nieszczęście. Widać to było dawniej i piękne, i młode, i 
do wygody przywykłe; ale nędza zjadła i strawiła piękność, młodość i nałóg dostatku. Z 
początku jak ją tu przyprowadzili ze dworu (mówiąc, że to żebraczka, którą hrabia przytulić 
kazał) — ona okropnie krzyczała, rzucała się, coś mówiła jakby się odgrażała, przytulała 
dziecię do siebie, chciała uciekać i słowem rzec, miała postać szalonej; ale po niejakim czasie, 
gdy się spostrzegła, że krzyk i gniew nic nie dokaże, że jej nikt nie rozumie, a każdy przez to 
bierze za obłąkaną, uspokoiła się, biedaczka, trochę i zrobiła się łagodna gdyby baranek, tylko 
dnie i nocy płakała a płakała; czasem wyrywała się iść, aleśmy już pilnowali i wstrzymywali.
   Prawie co dzień dowiadowano się z pałacu, co się z nią dzieje, przysyłano trochę jedzenia, 
suknie; ale odtrącała wszystko i zdawało się, jakby każdy ten dowód starania i pamięci 
jeszcze ją gorzej niecierpliwił. Wreszcie w ciągłych tak desperacjach i płaczu zaczęła 
chorować, a dziecko — toście to wy byli, paniczu — tak tuliła do siebie, tak ściskała, jakby 
się lękała, żeby jej kto nie odebrał.
   Miała jeszcze na palcu jakiś pierścioneczek gładki, złoty, i prosiła mnie, żebym go 
sprzedał Żydom, a kupił jej czym pisać, co ja zrobiłem, bo wielka mnie litość brała nad nią. A 
niemałom się nabiedził, nimem zrozumiał, czego ode mnie chciała; ale jak zaczęła mi pokazy- 
wać to papier jakiś, który przy sobie nosiła, to pierścionek, to udawać, że liczy pieniądze, a 
potem że pisze, doszedłem jakoś, czego jej było potrzeba.
   Gorąco się chciała nauczyć naszego języka, ale mnie i żonie mojej ciężko przychodziło 
pokazywać jej, jak na co powiedzieć, a ona prawie ciągle tak była słaba, że leżeć musiała dnie 
całe. Widać było ze wszystkiego, że odbyła bardzo długą i straszną drogę, bo i nogi jej 
pokaleczone, i obcy język dowodziły, że nie była z naszego kraju. Wreszcie nieustannie 
pokazywała na zachód, składała ręce, modliła się i płakała, a was przyciskała do piersi, 
odkazując pałacowi i zdając mu się grozić zemstą bożą. Co to wszystko miało znaczyć, ja do 
końca nie zrozumiałem. Z tej rozpaczy i z choroby poczęło jej być wreszcie tak coraz gorzej a 
gorzej, że już z łóżka nie wstawała; pisała tylko coś na papierze, którym jej kupił, chowała po 
kątach, a nauczywszy się kilka słów naszych, ciągle mi powtarzała: „Ja umrę, ja umrę. nie 
oddawaj nikomu, tylko małemu!” I pokazywała na was, a całowała w ręce, w nogi i mnie, i 
babę, padała na ziemię, prosiła, aż jej musiałem na krzyżyku przysiąc, że woli jej dopełnię.
   — Jakże wyglądała? — spytał wzruszony Wacław.
   — Ciemne miała włosy, oczy czarne, płeć białą, twarz bladą i pociągłą, a tak była 
wychudła, tak strasznie mizerna, usta miała tak spalone i pokrajane, ręce pokaleczone od 
powietrza, do którego widać nie przywykła, powieki ciągle nabrzmiałe od płaczu, pierś 
nieustannym jęczeniem zmęczoną, że jeszcze w życiu tak biednej nie widziałem kobiety.
   Gdy coraz słabszą się czuła, a śmierć już widocznie zbliżać się poczęła, a tu ani księdza, 
ani doktora nie przysyłano, poszedłem sam do dworu o nich prosić, ale mnie hrabia odepchnął 
z tym, żebym sam pilnował, dodając tylko: — Jeśli umrze, dawać znać natychmiast.
   Nie śmiałem ja księdzu oznajmić sam, choć biedna kobieta, gdy śmierć się już zbliżała, 
poczęła aż szaleć z rozpaczy, dziecko tuląc, to znów mi je oddając, to się zrywając z posłania, 
to zachodząc od płaczu, to wyśpiewując jak do snu synkowi, to jakieś szybkie, głośne, 
straszne niby przekleństwa rzucając w swoim języku.
   Myśmy już z żoną jak mogli pilnowali, doglądali w ostatniej słabości i płakali nad nią 
oboje, moja stara nawet powiedziała:
   — Co będzie, to będzie, a dziecka jej nie oddamy nikomu.
   Wacław słuchając starca powieści, łzy ciągle miał w oczach i piersi mu się poruszały 
łkaniem, ale nie przerywał mowy, by słowa z niej nie stracić.
   — Ostatniego dnia zebrała nieszczęśliwa papiery jakieś, związała je w chusteczkę, 
oplątała sznurkami, czym tylko miała, owinęła i wstawszy z łóżka klękła przede mną, znowu 
całując mnie w nogi a prosząc, bym tego nikomu nie oddawał tylko jej dziecku.
   Gdyśmy jej oboje z żoną przyrzekli, usiłowała jeszcze pokazać nam, że się nas pytać 
będą, szukać, żebyśmy dobrze schowali, a my uspokoili biedaczkę jak mogli.
   Naówczas powróciła do łóżka, na które padła osłabiona i płacząc łzami gorzkimi, 
położyła przed sobą dziecię, złożyła ręce, poczęła się modlić, całować i łzy błogosławieństwa 
popłynęły z jej oczu strumieniem na czoło twoje.
   Strach było chwilami patrzeć, gdy przychodziła na nią rozpacz; włosy nam na głowie 
powstawały, gdy się rozśmiała nagle, gdy zawołała kogoś w nieznanym swoim języku, bo 
jedno imię powtarzała nieustannie.
   Mnie to imię nie było trudno spamiętać, bo często u starych panów podobnie wołano 
starszego naszego panicza. — A jakie on miał imię? — spytał Wacław.
   — Jemu było Henryk — odpowiedział stary — świeć Panie nad duszą jego, dobry, 
przedobry był człowiek.
   — Tak przemęczywszy się kilka godzin, nieszczęśliwa — mówił dalej pasiecznik — 
nareszcie Bogu ducha oddała jakoś uspokojona, a z rąk jej zaskrzepłych dziecinę płaczącą 
gwałtem odjąć musieliśmy. Moja stara wzięła ją i przeniosła do naszej chaty, a papiery 
schowaliśmy w ul pusty i zarzuciliśmy liściem suchym. Zaraz pobiegłem do dworu dać znać o 
śmierci biednej kobiety, a gdym hrabiemu powiedział, zbladł tylko, wydał dyspozycje do 
pogrzebu i rzuciwszy mi parę rubli, dodał:
   — Dziecko odnieść do dworu.
   — Jasny panie — rzekłem — ja nie mam dzieci; gdybyś jaśnie wielmożny pan pozwolił 
nam tę sierotę wychować sobie?
   Pomyślał i rzekł:
   — Do czasu, dobrze, potem może być inna dyspozycja; niech tymczasem będzie u was. A 
zostało się tam co rzeczy po tej żebraczce? — zapytał.
   — Nie wiem — rzekłem — oprócz podartego trochę odzienia.
   Jakby mu coś nagle na myśl przyszło, wziął nagle kij do ręki, kapelusz, i milcząc poszedł 
ze mną do pasieki. Tu przybywszy, nie chciał wejść do izby, w której leżała nieboszczka, ale 
kazał tylko poznosić jej rzeczy, odzienie, przejrzał sam, popytał, czyśmy jakich papierów nie 
widzieli, i nic nie znalazłszy, bom mu skłamać musiał, że w chorobie wszystko popaliła, 
odszedł do pałacu, mówiąc jakby do siebie, com ja dobrze słyszał: — Szalbierstwo było! — I 
ani okiem nie rzucił na dziecko.
   Ty, kochany paneczku, zostałeś się przy nas, ale nie na długo; w szóstym roku już cię do 
dworu zabrali i to jakoś nagle, bo hrabia w wilią mi przyrzekł, że cię zo- stawi u mnie, a 
potem, gdy jacyś sądowi zjechali i czegoś pytali o waszę matkę, kazał cię oddać do dworu.
   — Gdzież są te papiery? gdzie są te papiery? — niespokojnie spytał Wacław — czy masz 
je? czy nie zginęły?
   — Mam, mam — rzekł stary, oglądając się bacznie i wyjmując z zanadrza sporą paczkę 
zasmoloną i widocznie leżeniem w ciemności i wilgoci nadwerężoną. — Otóż ci je oddaję. I 
Bogu dziękując, że mi dał dożyć tej chwili. Teraz już umrę spokojnie.
   Wacław porwał z rąk starca paczkę, ucałował ją, przycisnął do piersi, chciał rozerwać, ale 
ciemność wieczora wstrzymała popęd i ciekawość niespokojną. Pasiecznik mówił dalej:
   — Jak tylko odebrali cię do dworu, zaraz rychło i mnie wyprawili na Podole. Prosiłem się 
bardzo, aby mnie tu przy swoich u rodziny zostawili; ale hrabia jak co raz powie, to się nie 
wymodlisz. I tak lat kilkanaście na czużynie przyszło harować, biedować, i co rokum się do 
swoich prosił, i co roku mnie zbywali: „Nie można, ta i nie można.” Wreszcie teraz jakoś 
przed kilku miesiącami pozwolili tu przyjść. A mnie już i sił brakło czekać, żeby jak wam 
oddać te papiery; powierzyć ich nie było komu, a strasznie się bałem, nuż mnie tak śmierć 
zaskoczy, choć upiorem powracaj. Bywało co pomyślę, aż drżę. No, dzięki Bogu! teraz mi już 
lekko będzie, kiedy przyjdzie ostatnia godzina, a dobry czas!
   To mówiąc podniósł się i błogosławiąc Wacława, który przed nim z uszanowaniem 
pokląkł, rzekł:
   — Daj ci Boże wszystko dobre, paneczku! Byłeś choć kilka lat moim dzieckiem i mojej 
starej; myśleliśmy, że cię dla siebie piastujemy, ale i jej przyszło skończyć, i mnie 
samiuteńkiemu dziadem się włóczyć.
   Łzy potoczyły mu się po zmarszczonej twarzy.
   — Tak, tak — rzekł — ale już mnie niedługo włó- czyć się i stękać, czas do swoich na 
mogiłki. Ja tu już na świecie nie mam nikogo, nawet od siostry wnuki pomarły, żywej 
duszyczki, i pasiekę moję przenieśli na Gawryłowe uroczysko, i chata stara, gdzie my żyli, 
zawaliła się w kupę gnoju... Ja tam taki wyproszę sobie i sklecę szałas na starym gruzowisku i 
z wężami pobieduję, aż głowę przyjdzie położyć. Będzie mi się czasem zdawało, że ja tam z 
moją staruchą.
   Wacław chciał oddać staremu, co tylko miał, a miał niewiele, ale stary wziąć się 
wzbraniał.
   — A mnie na co? — rzekł — chleba nigdzie nie odmówią, siermięg mam aż dwie, bo 
jedne do trumny chowam, kilka rubli jest w węzełku... nie potrzebuję ja tego, tobie się zda, 
moje dziecko.
   Jakkolwiek niecierpliwy był Wacław, chcąc co najrychlej rozwiązać oddane mu papiery, 
nie miał jednak serca porzucić starca, który powoli gawędził, rad będąc, że go słuchają. Był to 
ostatni świadek zgonu jego matki, jej powiernik, człowiek, co się nad nią ulitował, jego 
przybrany ojciec; jakże dla niego nie miał poskromić swej ciekawości, pragnienia i nie dać 
mu się wymówić do syta?
   Późno już rozstali się, a Wacław przyrzec musiał jeszcze, że do niego przyjdzie do pasieki 
drogą, którą mu starzec dokładnie opisał.
   Wróciwszy do dworu, zastał wszystkich długą swą niebytnością niezmiernie 
rozjątrzonych. Dębicki chodził po pokoju głośno wyrzekając, żona jego zbierała się na ostre 
wyrzuty, a chłopcy radzi z tego, gotowali się złośliwie słuchać z kąta bury, którą ich 
nauczyciel dostanie. Ale wielkie te przygotowania wojenne spełzły na niczym, bo Wacław 
zamiast przepraszać i uniewinniać się, jak spodziewano, poszedł wprost do swego pokoiku, 
zapalił świecę i na zamek się w nim zamknął.
   Sama pani, której zaraz o tym słudzy donieśli, nie- zmiernie się tym uczuła obrażoną i 
zagniewaną, a nie mogąc wytrwać, porwała świecę i cała rozogniona pobiegła szybko i 
impetycznie zastukała do drzwi zapartych.
   — Cóż to jest znowu? — woła pode drzwiami — co to za konduita pańska? Całe dnie i 
wieczory na jakichś nieprzyzwoitych przechadzkach, a potem zamykasz się pan w swoim 
pokoju. My za to płacim, żebyś pan był przy dzieciach, musimy wiedzieć, co robisz. 
   — Pani — odezwał się Wacław przywiedziony do niecierpliwości, otwierając drzwi — 
obowiązany jestem synom jej dawać lekcje muzyki i nic więcej; bawić państwa w salonie i 
służyć im w inny sposób nie mogę i nie będę. Jeśliście państwo nieradzi ze mnie, w każdej 
chwili dom ich opuścić jestem gotów...
   To powiedziawszy, oburzony, widząc, że pani oczyma tylko przewracała i oddalała się 
milcząca, zamknął drzwi i siadł drogie rozpatrywać papiery.
   W salonie niewysłowione poruszenie, gdy jejmość przyszła z odpowiedzią nauczyciela, 
po długich rozprawach, w których się Dębicka odgrażała, Dębicki ją hamował, a dzieci 
podsłuchiwały, po trzy razy ponowionej kłótni stanęło na tym, żeby wszystko darować, 
zapomnieć i nazajutrz nic już nie wspominać o wczorajszym wypadku.
   Na ulotnych kartkach brudnego papieru pismem niewyraźnym, spiesznym ale pięknym 
nakreślone było jakieś opowiadanie; nie policzbowane kartki, rozrzucone, pogniecione, bez 
porządku, ciąg przecież jakiś widocznie stanowiły. Oprócz tych papierów, dość gruby zwitek 
tworzących, ostatniej po matce spuścizny, znalazł Wacław metryki, świadectwa, paszporta i 
różne dowody pochodzenia swego w urzędowych wyciągach. Jak piorunem raziły go te 
wyraźne skazówki przekonywające, że był synem Henryka Dendery, a synowcem hrabiego 
Zygmunta.
   Historii całej biednego wygnańca, żony jego i sieroty dowiemy się z następujących notat, 
które częstymi łzami obmyte, w srogiej boleści pisane, z bijącym sercem, z rozpaloną głową 
czytał Wacław, wzdrygając się nad zbrodnią tego, którego wczoraj jeszcze swoim 
dobroczyńcą nazywał, i płacząc nad rodziców losem.
   Oto słowa nieszczęśliwej matki, na łożu boleści w przedśmiertnej chwili dla syna spisane:
    
   Co się z tobą stanie, dziecko moje, dziecko moje! A! potrzebuję w tej chwili ostatniej, gdy 
mnie rozpacz porywa, powtórzyć sobie to, o czym długo zapomniałam, rachując tylko na 
ludzi: Jest Bóg! jest Bóg. O! jest Bóg i weźmie w opiekę swoje sierotę.
   Nie żal mi świata, życia, niczego, niczego; ale ciebie, dziecię moje, tak rzucić całkiem 
sierotą, opuszczoną, kto wiej może prześladowaną! — o! chciałabym żyć jeszcze! żyć! Panie! 
Panie, daj mi życie lub jeśli za karę odmówisz prośbie, weźmijże Ty w opiekę niewinne dziecię 
moje. Chciałabym mu zostawić pamięć jego rodziców, ale czy te słowa dojdą kiedy do 
nieszczęśliwego, którego czeka poniewierka, ciemnota, służebnictwo! Za coś mnie tak ukarał 
Boże, tak ciężko, tak srogo, tak okropnie!
   Trzeba się zebrać na siły, trzeba łzy otrzeć kobiecie, trzeba odwagi.
   Któż wie, może te słowa, które kreślę ręką od gorączki drżącą, nie widząc ich za łzami, 
może też te słowa dojdą do dziecka mojego, wskażą mu, kim jest, gdzie ma szukać swej 
ojcowizny, na kim się pomścić opuszczenia, u kogo dopomnieć losu.
   Urodziłam się i wychowałam w Paryżu; ojciec mój był za cesarstwa jednym z 
najbogatszych spekulantów i bankierów stolicy; ja i brat mój całą jego stanowiliśmy rodziną. 
Matki nie znałam nigdy, bo nas odumarła w dzieciństwie, oddana na mamki na wieś, potem 
na pensję w Paryżu, ledwie czasami widywałam ojca i dom rodzinny. Brat mój podobne także 
za domem odbierał wychowanie. Ojciec żył w wielkim świecie swoich współbraci kupców 
pieniędzy, wśród zbytków, wśród wrzawy, wśród codziennych obaw i nadziei bursowej. 
Fortuna jego cała była oparta na szczęśliwych obrotach: to się chwiała, to się podnosiła w 
różnych kolejach przedsięwzięć wielkich i gry papierowej. Dom jego utrzymywany był na 
wielką stopę; mieliśmy hotel własny ogromny, karety, konie i dwór liczny. Ile pamiętam 
naówczas ojca, był to człowiek tak zajęty, tak zawsze sprawami swymi opanowany, że ledwie, 
gdyśmy do domu przyjeżdżali, miał czas nas uściskać; obdarzał wytwornymi podarkami, 
przemówił słów kilka, ale rzadko dzień jeden cały z nami przepędził. W siedmnastym roku 
wróciłam z pensji, gdy brat mój młodszy ode mnie kończył jeszcze nauki w kolegium 
Charlemagne; dodano mi do towarzystwa podżyłą niewiastę, wdowę po jakimś wojskowym, i 
wyszłam na panią domu. Ojciec dogadzał wszystkim moim zachceniom, stroił mnie, woził, 
pokazywał i na piękności mojej budował nadzieje połączenia się ze szlachtą starą, do której 
zbliżyć się pragnął. Była to chwila, w której właśnie Napoleon sprzyjał zlewaniu się różnych 
klas społeczeństwa, chcąc właściwą swej dynastii utworzyć szlachtą; wszyscy do myśli się 
jego zastosowywali mniej więcej chętnie, łącząc się rozmaicie: ludzie pieniężni chwytali na 
korzyść swoje objawioną wolę wielkiego człowieka i usiłowali wcisnąć w grono dawnej lub 
nowszej arystokracji rodu i szabli. Na mnie spoczywały nadzieje uszlachcenia związkiem ze 
starą zubożałą rodziną przedmieścia Saint-Germain, lub w braku jej przybliżenia do dworu, 
wydając za którego z tych szczęśliwych wojaków, co z wioski i spod słomianej strzechy 
wynosili w tornistrach laski marszałków Francji.
   Dom mojego ojca stał otworem dla wielkiego świata; poczęły się bale, odwiedziny, 
zabawy i tłum gości płynął, dziwując się zbytkowi, przepychowi, uprzejmości bankiera. 
Licznie starający się otoczyli mnie. W początkach bawiła mnie sprzeczność tego szumnego 
świata z cichą pensją, z której niedawno wyszłam; ale w tłumie nie wyróżniałam nikogo, 
wszyscy byli mi zarówno obojętni, wszyscy tak doskonale do siebie podobni. Z ubogiej 
szlachty starej, którą ojciec mój najwięcej u siebie widzieć pragnął, nlkogośmy mieć nie 
mogli; za to wojskowych i młodych urzędników zjawiło się mnóstwo. Na próżno starał się 
ojciec o herbowych gości: żaden z nich progu naszego nie przestąpił; bywali w kantorze, 
nigdy w salonach.
   Bawiłam się wesoło, bawiłam nie wiedząc, że tylko na progu życia miałam doznać trochę 
słodkiego szału, by go opłacić później cierpieniem nad ludzkie siły. Wśród tłumu gości zjawił 
się w domu naszym młody człowiek, twój ojciec, biedne dziecię, Henryk mój drogi, i wkrótce, 
choć stopniem  w wojsku ani postawą świetną, ani dostatkiem nie uderzał wśród towarzyszów, 
zwrócił ku sobie oczy moje i serce. Litość mnie naprzód dotknęła nad smutnym wygnańcem; 
na jego poczciwej twarzy przy męstwie żołnierza malowała się boleść nie starta niczym 
dziecka, co macierzystej pozbawione było piersi. Oko jego we łzie wiecznej pływało i uśmiech 
nawet miał łzawy; a wyrazy wychodzące z ust jego wielce się różniły od trzpiotowatej mowy 
towarzyszów, bo były poważne, głęboko uczute i powleczone jakąś żałobą. Ale po cóż te 
wspomnienia, na cóż serce rozdzierać na nowo. — Henryk mnie pokochał,, ja wprzódy może 
jeszcze, niżeli się tego domyślał, jużem go kochała, jużem sobie przyrzekła być jego lub 
niczyją. Wiedziałam od razu, że ojciec z trudnością pozwoli na połączenie nasze, choć Henryk 
miał za sobą odwagę, zasługi, rany w obronie Francji odebrane; ale obcy, wśród 
protegowanych, wśród zazdrosnych, niewielkie świetnego losu mógł roić nadzieje. Oczy ojca 
padły już były na generała Le..., który z prostego wieśniaczego syna wzniósłszy się na ten 
stopień, ślepo Napoleonowi posłuszny, dziko odważny, obiecywał wkrótce prześcignąć innych 
wzniesieniem się wysoko, któż wie? może aż do jakiego tronu? Henryk był kapitanem tylko, a 
dla córki bankiera, której obiecywano miliony, partia to była za skromna. Ojciec ledwie imię 
jego wiedział i nie wiem, czy go mógł w tłumie rozróżnić. Pułk, do którego Henryk należał, 
ciągle stał w Paryżu; stosunki nasze co dzień były ściślejsze i widywaliśmy się w kościele, w 
domu ojca, w domach, w których bywałam na zabawach, i wkrótce zbliżeni coraz bardziej, 
powiedzieliśmy sobie, że nic nas nie rozdzieli. Przyrzekłam być jego żoną; on mówił mi, że 
może pozyskać przebaczenie, pozwolenie powrotu do kraju i odebrać należny mu majątek. 
Rozpieszczone dziecię, widząc dotąd we wszystkim ulegającego mi ojca, nie pojmowałam, by 
się mógł w czym woli mojej sprzeciwić, i jednego ranka poszłam mu wyznać wszystko. Słuchał 
mnie blady, przerażony, gniewny, zdziwiony i ledwiem skończyła, zadzwonił na sługi, zawołał 
moję towarzyszką, głosem, jakiego dotąd nie słyszałam, zapowiadając mi, że więcej go 
widzieć nie będę. Bóg mnie zapewne ukarał za nieposłuszeństwo ojcu — choć widział, jak 
posłuchać było ciężko! Nie przywykła do rozkazów, oburzyłam się, oparłam i wręcz 
odpowiedziałam, że słuchać nie będę. Nie znałam go jeszcze.
   Rozżarty na mnie, porwał się z wściekłością prawie i zawołał wielkim głosem, rozbijając 
kosztowne naczynie, które przy nim stało:
   — Wiesz ty, co mówisz! Ja cię tak zgniotę i rozbiję, jak ten zlepek... ja nie rozumiem 
nieposłuszeństwa i oporu — jak chcę, tak być musi; jestem ojcem dla dzieci, dla samowolnych 
i upartych potrafię być tyranem!
   Więcej rozdrażniona niż przestraszona tym wybuchem, wyszłam z pokoju oświadczając, że 
mnie zlęknąć nie potrafi.
   Tegoż dnia pomimo czujności otaczających dałam znać Henrykowi o wszystkim, 
zakazałam mu, żeby się nie pokazywał już u nas; prosiłam, by wszystko przygotował do ślubu, 
i przyrzekłam uciec dla niego z domu ojca. Nie wątpiłam, że on się później da przebłagać, a 
opiekun Henryka, cesarz, skłoni go do uznania tego związku.
   Stało się, jakom pragnęła i zamierzyła; uszłam nocą spod tego dachu, do którego więcej 
nie miałam już powrócić; ksiądz ujęty ślub nasz pobłogosławił, towarzysze broni dopomogli 
Henrykowi do usunienia wszystkich przeszkód i zdumiona ale szczęśliwa, znalazłam się z 
pałacu w ubogiej, choć przystrojonej kwaterze wojskowego, wyświeżonej na przyjęcie moje. 
Co się działo w domu naszym, nie wiem, lecz burza musiała być okropna: wszyscy słudzy 
zostali odprawieni, wdowa odesłana na prowincją i nazajutrz odebrałam list od ojca z 
przekleństwem i wyrzeczeniem się dziecka... Przywieziono mi trochę moich rzeczy, a oddający 
je oznajmił, żebym się więcej w hotelu pokazywać nie śmiała. Na próżno przez osoby wyżej 
położone i wielkie wpływy mające staraliśmy się ojca przebłagać; nic nie pomogło. Henryk 
udał się do samego cesarza, a Napoleon kazał do siebie przywołać bankiera, który na 
zapytanie odpowiedział pokornie ale stanowczo:
   — Najjaśniejszy panie, społeczność stoi na posłuszeństwie, rodzina jest zasadą państwa. 
Najjaśniejszy pan wymagasz, by go słuchali żołnierze, ja chcę posłuszeństwa od dzieci moich. 
Nie znam za dziecko zuchwałej córki, która się sama mnie wyrzekła. Przyjaciele ułatwili mi 
potem zbliżenie się do ojca, ale mnie odepchnął nielitościwie i zapowiedział, że oprócz 
szczupłej części, jaka na mnie z majątku matki przypadała, którą zaraz wypłacił, nic więcej po 
nim mieć nie będę.
   Henryk robił mi jeszcze nadzieję, alem spostrzegła wreszcie, że łudzić się dłużej byłoby na 
próżno. Nastąpiły wojny, a ja w moim lichym domku w Paryżu, porzucona, sama jedna, 
drżałam, żeby mi wojna ostatniego skarbu, opiekuna i męża nie wydarła.
   W czasie gdy Henryk był w Hiszpanii, ojciec nie chcąc nawet w godzinie zgonu przypuścić 
mnie do siebie, umarł wydziedziczając zupełnie, brat pozostał małoletni i opiekunowie 
obojętni, pełniący ściśle wolą ojca. Większą część czasu spędziłam w Paryżu sama jedna z 
mymi łzami. Nieszczęścia, których pojęcia nie miałam, dopiero się poczynały.
   Na pociechę i strapienie Bóg mi cię dał, dziecię moje; ale gdyś ty na świat przychodził, 
ojciec twój do nowego powołany boju z Hiszpanii, leciał z pułkami Napoleona w przeciwną 
stronę na północ.
   Spadek po matce mojej, znacznie już uszczuplony, ledwie mnie jeszcze utrzymywał; 
tymczasem Henryk zawsze był tylko kapitanem. Gdy drudzy szybko postępowali na wyższe 
stopnie, on leciał za nich w ogień zabójczy, zyskiwał rany, leżał i jęczał po lazaretach Europy, 
wracał ledwie uleczony do walki, obietnicami łudzony, dręczony myślą, że los swój ciężki z 
moim związał — a nie mógł się podnieść, nie mógł mi niczym strat wynagrodzić... Ja nic nie 
chciałam, tylko być z nim razem, los jego dzielić, pocieszać go, zapewniać, że ubóstwo mnie 
nie przeraża; nieustanna wojna rozdzielała nas.
   U twojej kolebki nauczyłam się modlić — dzięki tobie, dziecię moje! sama jedna, 
opuszczona, wyglądałam tylko listów, wieści, powrotu zwycięzców. Henryk był tam w swojej 
stronie, miał mi dać wiedzieć, jak go przyjmie rodzina; ale od przejścia Niemna nie miałam 
już od niego listu i jakkolwiek przerabiane, biuletyny wielkiej armii przerażały mnie 
straszliwie. Spisek Malleta, potem powrót cesarza bez wojsk, bez tych krociów, które tam 
śniegi pochłonęły, odjął mi wszelką nadzieję i biedną głowę moję zawrócił; od Henryka słowa 
nie było, mówili, że zginął pod Moskwą, drudzy, że w przeprawie pod Berezyną.
   Nie wierzyłam jeszcze temu ogromowi nieszczęścia; biegłam do cesarza, do generałów, 
wszyscy już strachem panicznym jakimś przed upadkiem cesarstwa przejęci, odpychali mnie, 
zbywali. Nareszcie dowiedziałam się z pewnością o jego zgonie, nierychło list krwią 
zbroczony oddał mi towarzysz broni, przyjaciel jego... W tym liście, który ci zostawiam, 
znajdziesz powód podróży do waszego niegościnnego, zimnego kraju! Henryk polecał mnie 
bratu, oddawał rodzinie dziecię i żonę, zaklinając ich na wszystko, co najświętsze, by się 
opiekowali sierotami.
   Trzeba więc było, gdy wszystkie środki do życia w Paryżu wyczerpałam, gdy ostatek 
zapasu się  rozszedł, gdy mi już i pensji jako wdowie odmawiano w tym zamęcie — iść obcej 
na drugi koniec świata szukać nowych krewnych i opieki.
   O! nigdy, nigdy! nie zapomnę tej chwili, gdym w żałobie z tobą, dziecię moje, opuściła 
obojętne miasto moje rodzinne, z jednym tylko starym żołnierzem waszych legii, co o kuli 
wracając do kraju, ofiarował mi się za obrońcę i przewodnika. Złożyliśmy razem dwa 
ubóstwa nasze i powoli rozpoczęli długą wędrówkę żebraczą, która była wszystkich rozkoszy 
młodości mojej pokutą. Prędko wyczerpał się ostatek zasiłków uzbieranych na drogę, 
potrzeba było o proszonym chlebie, o litości ludzkiej iść od drzwi do drzwi mijając miasta, 
wzdłuż tylu różnych krain, na daleką uciekającą nam północ! W pół drogi mój towarzysz 
podróży zachorzał; dziesięć dni pielęgnowałam go, ale Bóg chciał mi odjąć i tę ostatnią 
podporę: biedny żołnierzysko umarł na lichym barłogu, w wiejskiej szopie, na 
najniegościnniejszej, na ziemi niemieckiej.
   Nadzieja dobicia się do kresu podróży, złożenia ciebie w ręce stryja, zapewnienia ci losu, 
wiodła mnie dalej samą jedną, a Bóg tylko wie jeden, ile upokorzeń, obelg, oszukaństw i 
strasznego sponiewierania wycierpiałam w tej drodze, która zdawała się trwać wieki.
   Nieraz porywała mnie rozpacz wśród niedostatku, wśród burzy i słoty, wśród ludzkiej 
nielitości; padałam, chcąc umrzeć, i podnosiłam się dla ciebie, dziecko moje, i szłam znowu 
dalej a dalej. Im bliżej byłam twoich stron, tym większa otucha wstępowała w serce; a choć o 
suchym kawałku chleba, szłam nowymi siłami do świtającego już celu. Znalazły się nieraz, 
znalazły dusze poczciwe, co mnie wspomagały, skierowały, pocieszyły.
   Lecz jakże ci opiszę ostatek, o dziecię moje! Nie chciałabym w tej chwili przedśmiertnej 
przeklinać, bo sama wiem, jak cięży przekleństwo, ale serce się pęka, mnie rozpacz porywa 
znowu... Ze łzami, z radością, z bijącym sercem, padłam u progu domu, który widział młodość 
mojego Henryka, do nóg jego bratu; szybko, jak w gorączce, opowiedziałam mu dzieje nasze, 
oddałam mu krzyż oblany poczciwą krwią jego na ostatnim polu bitwy, ostatni list... i 
położyłam ciebie małego, schorzałego, drżącego od chłodu, uwinionego w łachmany u stóp 
nieludzkiego człowieka!
   A! zwierz by się ulitował łez moich, nędzy naszej!
   Spojrzał, pomyślał, nie chciał mnie zrozumieć — odepchnął! odepchnął!... Zamiast 
przytulić wdowę, jak żebraczkę odsunął żonę brata, ledwie chleba kawałek, jak z łaski jej 
rzuciwszy. Na moje łzy gorące, rozpaczne, odpowiedział szyderstwem, zowiąc mnie 
awanturnicą. — Brat mój nie był nigdy żonaty — rzekł zimno — to są rzeczy podrobione, to 
są fałsze...
   Przecież miał w ręku dowody, przecież znał pismo jego! Nie wiem, jak potrafiłam mu 
wyrwać te ostatnie skarby twoje, te papiery łzami i krwią uświęcone, by je dla twej przyszłości 
ocalić. Chciałam iść dalej, sił brakło; musiałam, posłuszna jego woli, zwlec się na ten barłóg, 
który żonie brata na łoże boleści, a! i śmierci przeznaczył!
   Ale nie! nie przeklinajmy, dziecię moje! przebaczmy!... Bóg to przez niego jego ręką mnie 
karał... a! sroga kara! ale wola Jego święta!
   Gdybyż, gdyby wszystko się to skończyło na mnie, gdybym mogła za ciebie przecierpieć, 
zostawić  ci lepsze nadzieje! ale to próżno! Ten człowiek nie ulituje się nad sierotą... 
Widziałam go, widziałam bladą chciwość jego, obawę, pomieszanie... to zbrodzień! Co się z 
tobą stanie? co ci zgotował? Boże! Boże! ja myśleć nie chcę! Wszak jest Bóg! wszak jest!
   Dalszy rękopis wdowy tak był niewyraźny, tak widocznie w gorączce pisany, tyle go razy 
łzy zmyły a drżąca ręka zatarła, że Wacław tylko mógł go przeczytać sercem spragnionym 
macierzyństwa, odgadując więcej niż rozumiejąc wyrazy dziwnie poplątane, świadczące, w 
jakich mękach, w jakiej rozpaczy umierała biedna kobieta.
   Przejrzawszy, pożarłszy te papiery, czas jakiś pozostał pod wrażeniem okropnej powieści; 
plątało mu się w głowie, biło serce oburzone, myśl gorąca biegała od zamiarów zemsty do łez 
przebaczenia. Nie wiedział, co począć z sobą, gdzie i jak się obrócić, musiał szukać rady u 
obcych. Ale jakże ich uczynić powiernikami tej zbrodni? jak ojca Cecylii, stryja, wystawić na 
wstyd i hańbiącą karę, które by ścigały występnego? Cała noc przeszła mu we łzach, na 
modlitwie, w namysłach; a nazajutrz potrzeba było iść do nieubłaganych obowiązków.
   Z rana, po chwilce spoczynku, przerywanego jakimś przestrachem, chłodniej zebrawszy 
myśli, poszedł naprzód uwolnić się u Dębickich od dalszego u nich pobytu. Na próżno chcieli 
go utrzymać wszelkimi sposoby, wczorajsze z nim obejście biorąc za powód niespodzianego 
postanowienia; Wacław oświadczył im, że inne zupełnie przyczyny zmuszają go dom ich 
opuścić i w inny sposób pokierować swym życiem.
   Z trochą pieniędzy smutny ruszył w świat ubogim wozem chłopka, niespełna wiedząc 
dokąd i po co, lecz pragnąc wzgardę i sponiewieranie matki nielitościwemu zapłacić stryjowi, 
surowo zapytując go o rachunek czynności.
V
    
   W okolicy Denderowa przy małym parafialnym kościółku w Smolewie, na samej granicy 
Polesia, mieszkał sławny z surowej cnoty, pobożności i chrześcijańskiego poświęcenia się 
pleban, ksiądz Warel. Niemłody to już był człowiek, zestarzał w boju ze światem, w praktyce 
cnót religijnych i społecznych, doradzca nieszczęśliwych, lekarz ubogich, opiekun sierot, 
słowem, kapłan w całym znaczeniu tego wyrazu. Cnotę zasadniczą, na której spoczywają 
wszystkie inne, poświęcenie się, podniósł do najwyższego stopnia; dla Boga i ludzi zapomniał 
zupełnie o sobie. Poważny i smutny, jeśliby go co wewnątrz dręczyło; nielitościwy dla siebie, 
niezmordowany w pracy i jej wyszukiwaniu, ksiądz Warel żył tylko ofiarą. Dziś, gdy 
duchowni często więcej są dla świata niż dla Boga i bliźnich, gdy stara pierwszych 
chrześcijan wiara a cnota stała się niepoścignionym ideałem, gdy zepsucie kazi czasem tych 
nawet, co na świeczniku stojąc, przykładem drugim przyświecać powinni, ksiądz Warel był 
zjawiskiem niepospolitym.
   Rzadcy są zawsze ludzie, co jak on, w sprawie z sobą samymi w niczym nie pobłażają, nic 
przez pół nie robią, rzucając się przeciw ofiarom, cierpieniu, boleściom z gorącą żądzą, z 
zapałem, który niewielu pojmuje i ocenia. Wśród naszego zimnego, obojętnego 
społeczeństwa jakże zdumiewać musiał!
   Pochodził on ze szlacheckiej rodziny oddalonego kątka dawnej Polski i nikt nie wiedział 
powodów, dla których oblókł suknię duchowną; żywot jego tylko wnosić kazał, że prawdziwe 
wiodło go ku niej powołanie. Od dwudziestu już lat spełniał on obowiązki naprzód wikarego, 
potem plebana w Smolewie, a nikt powiedzieć nań nie mógł, żeby w czymkolwiek uchybił 
nawet największym wymaganiom swoich parafian. Probostwo to było jednym z 
najuboższych, a razem najludniejszych: lasy bowiem otaczające Smolew kryły w sobie chaty 
tysiąca przeszło głów szlachty i budników katolików, należących do księdza Warela; z 
bogatszych dworów ledwie kilka przypisanych tu było.
   Drewniany, pochyły, stary ten domek Boży, podpierany i przystrajany wedle możności 
czarniawą wieżyczką swoją z maleńkim dzwonkiem, wznosił się nad stare lipy, ocieniające 
cmentarz i plebanią. Dom proboszcza równie był pochylony, równie stary, wypaczony, 
wklęsły w ziemię i raczej miał pozór ubogiej chaty niż księżego mieszkania. Ksiądz Warel 
mieścił się w dwóch izdebkach mizernych, z których jedna, pokaźniejsza, przeznaczona była 
na przyjmowanie przybywających parafian, druga wyłącznie służyła jemu. Tu łóżeczko 
zakonne, prosty tapczan pokryty cienkim siennikiem, sosnowa półka z kilką książkami, 
krucyfiks, flaszeczki i słoiki z pijawkami i różnym lekarstwem, stojące na starym biurku bez 
zamknięcia, na skrzynce i stoliku całe stanowiły bogactwo i przybór. Pierwsza izba czysta, ale 
wcale niestrojna miała kilka starych krzeseł, kanapkę pokrytą drelichem, stół tylko i zegar w 
szafce dębowej.
   W tym więcej niż skromnym mieszkaniu rzadkim był gościem gospodarz; cały oddany 
swym dziatkom, jak ich nazywał, dni a często i noce spędzał na posłudze około duszy i ciała. 
Gdy nie było koni, szedł pieszo w lasy pocieszać, leczyć, spowiadać, katechizować 
wyrostków, przygotowywać umierających. Rzadko zastać go było można w domu, chyba gdy 
nabożeństwo tego wymagało, bo ksiądz Warel z równą gorliwością, niezmordowany, spełniał 
obowiązki kapłana u ołtarza i poza kościołem. Nigdzie z większym poświęceniem, wiarą, 
zapałem nie obchodzono wielkich uroczystości i pamiątek kościelnych, nigdzie lud nie 
śpiewał gorącej starych naszych pieśni pobożnych, nigdzie się nie modlił tak żywo a 
serdecznie przy strasznej ofierze. Jaśniało oblicze księdza, gdy spełniał tajemnice święte, 
zdawał się szczęśliwy, uniesiony, promienisty zapałem; lecz odstąpiwszy od ołtarza, często 
wpadał w zwykły sobie smutek i zamyślenie, które zdawały się być właściwym stanem jego 
duszy. Twarz księdza Warela malowała to dziwne usposobienie: wyschła, zżółkła, 
wyniszczona, przypominała dawnych ascetów, a płomień oczu, łagodny razem i posępny, 
okazywał wewnątrz głębokie cierpienie i walkę, których wiara i modlitwa uspokoić nie 
mogła. Rysy jego twarzy były piękne, postawa poważna, włos siwiejący już skroń okrywał; 
czynne życie wyrobiło w nim mimo chudości niezmiernej siłę potężną. Nic go, zdaje się, nie 
kosztowało znosić głód, słotę, zimno, pragnienie, bezsenność; jak gdyby duchem pobożności i 
ofiary podnosił się nad zwykłe warunki życia ludzkiego, nigdy się niczym pożyć nie dawał, 
zawsze był gotów do pracy, nie potrzebując spoczynku. Chwile wytchnienia spędzał na 
gorącej modlitwie: długie godziny widywano go leżącego krzyżem u ołtarza; późno w noc 
zastawali go ludzie modlącego się ze łzami w swojej izdebce; a gdy ubogi zapukał nad ranem 
wzywając go o mil kilka do łoża chorego, na pogrzeb, zrywał się rzeźwy, zawsze gotowy na 
posługi, a nie słyszał nikt, by się na znużenie poskarżył. Prawdzi-
   wy sługa Chrystusów, dla braci wszystko, co miał, odda- wał; miał niewiele, ale w ręku 
dobroczynnego drobny pieniążek, chleb suchy wielu nakarmić mogą. Więcej też on czynił 
mając mało, niż wielu bogatych, bo oddawał wszystko i świadczył sercem razem i dłonią.
   Z dziwną nieopatrznością a spuszczaniem się na wolę Boga nie zasposabiał nigdy swej 
spiżarni ani domu, często nie było prawie co jeść; naówczas z radością szedł do drzwi 
sąsiedniego wieśniaka i prosił go w imię Boże o chleba kawałek, a każdy mu dawał ochotnie, 
z rozczuleniem, wiedząc, że jutro we dwójnasób u niego odbierze: chlebem i słowem.
   Pomimo płochości naszego wieku i społeczeństwa, które rade śmieje się z tego, czego 
pojąć nie może, nikt nie ośmielił się jednak szydzić z tego człowieka, panującego wszystkim 
swoją prostotą ewangeliczną. Dla niego możny i ubogi, znaczący i nikczemny człowieczek, 
ostatni żebrak, zupełnie byli równi; szanował ich jako ludzi, obrazy Boże, i bez ogródki 
mówił każdemu prawdę ojcowską, życzliwą, ale całą, a często przykrą. Słodziły ją tylko 
poczciwe usta, podając łagodnie jak lekarstwo na chorobę. Znając wysokość swego 
powołania, nie uniżał się przed nikim pomazaniec Boży; ale nikogo też nie obraził dumą, bo 
był nade wszystko pokorny. Godziła się w nim doskonale powaga kapłana z uniżeniem 
grzesznika chrześcijanina. Obelgi znosił bez gniewu, z uśmiechem, z jakąś radością niemal; 
nieprzyjaciół nie miał, a chwilowo na siebie zawziętych upamiętywał
   i rozbrajał często jednym słowem. Wielki to był i święty człowiek...
   Czemuż na tym czole opromienionym wiarą tak często zjawiał się smutek? czemu w tych 
oczach płonących miłością Bożą i ludzi tak często wytryskała łza i płomień boleści? czemu 
płakał o samotny i szedł na modlitwę chmurny, posępny jak winowajca, jak żołnierz do boju, 
na który nie czuje się dość zbrojnym? Któż zna głębię duszy ludzkiej? kto zajrzał na dno 
tajemnicze serca i rozplątał myśli człowiecze? Bóg jeden widzi jasno ten dziwny kłębek nici, 
w których złoto i zgrzebno się miesza.
   Do księdza Warela postanowił się udać Wacław z tajemnicą swoją o radę i kierunek go 
prosząc; znał go od dawna i szanował, wiedział, że nikt szlachetniej, nikt rozważniej 
naprowadzić go nie potrafi na drogę prawą. Czuł on, że i poczciwego serca, i wyższego 
umysłu potrzeba było, co by mu wskazał ścieżkę, jaką należało iść dalej, dopominając się 
imienia, przyszłości, majątku i upokarzając dumnego człowieka.
   Przybywszy do plebanii,. nie zastał Wacław księdza Warela, który swoim zwyczajem na 
budkach spowiadał i katechizmował dzieci; stara gospodyni uprzejmie go prosiła, żeby na 
proboszcza zaczekał.
   Usiadł więc na ławce od ogrodu na wpół zgniłej i poprzedników jeszcze proboszcza 
pamiętającej, tu w zadumaniu i bolesnych myślach zatapiając się do wieczora; tyle zamiarów, 
tyle chęci walczyło w sercu jego! Już słońce zniżało się ku zachodowi i za czarną kryło się 
chmurą, gdy w ganku dał się słyszeć znany głos gospodyni staruszki i proboszcza:
   — A co, moja Doroto, jest tam co jeść — mówił ksiądz Warel — dobrym kawałek zrobił 
piechotą; należy mi się strawa.
   — Jest trochę barszczu i kasza — odpowiedziała starucha.
   — Specjały — odparł ksiądz — a dziś sobota, dzień Najświętszej Panny; dosyć mi będzie 
jednego: daj wasani trochę barszczu.
   — Ale tu ktoś czeka na jegomości.
   — O! dawno? a któż to taki?
   — Od południa, jakiś młody człowiek, ubrany porządnie, ale przyjechał prostym wozem. 
— A dałażeś mu jeść?
   — Nie chciał nic, siadł sobie w ogródku; czegoś smutny, widzi mi się, jakby zapłakany.
   — No to schowajże sobie barszcz jejmościuniu — rzekł ksiądz Warel — bo tu pilniejszy 
interes.
   — Ależ jegomość pewnie dziś nic nie jadł?
   — Owszem, owszem, chleba kawał i ogórka całego; będzie czas na wszystko; pilniejszy 
interes bliźniego niż brzucha.
   To mówiąc pospieszył proboszcz do izby, złożył brewiarz, co go nigdy nie odstępował, na 
stoliku i spotkał z rozwartymi rękoma Wacława, którego kochał.
   — A! to ty, moje dziecko — rzekł — jakże mi się masz? No! zdrów widzę, dzięki Bogu, i 
myślę, pobożny, jakeś był. Oj! wiara, to wielki skarb, nie traćcie jej, nie traćcie; ciężko ją 
potem odzyskać, a bez niej żyć ciężej jeszcze. I cóż mi powiesz kochanku? siadaj.
   — Mój ojcze — rzekł z kolei Wacław — to, z czym do was przybyłem, rzecz jest bardzo 
wielkiej wagi dla mnie; przyszedłem po radę i w niemałej sprawie.
   — Dobrze! dobrze! zawsze to ślicznie, gdy młody starego i sługi Bożego się radzi, a nie 
spuszcza całkiem na siebie. Bóg ci zapłać,  siadaj serce i mów.
   — Możemy mówić nie podsłuchiwani?
   — Śmiało, sami jesteśmy; słucham cię, moje dziecko. To mówiąc ksiądz Warel, jakby do 
rady wzywał Boga także, począł po cichu odmawiać modlitewkę, wzniósł oczy w niebo i 
usiadł, biorąc rękę Wacława, który rozpoczął opowiadanie od historii biednej swej matki.
   Proboszcz słuchał jej poważny, niekiedy łza zakręciła mu się w oku, czasem spojrzał na 
Wacława, jakby uczucia jego badał; w końcu, gdy i papiery przejrzał, i ukończyły się te 
smutne dzieje, zamilkł i głęboko się zadumał.
   — Radź mi, ojcze, radź, proszę, co mam począć? — spytał niespokojny Wacław. — 
Czekaj no, serce, tu się trzeba wprzód pomodlić do Ducha Świętego — odparł ksiądz — do 
ducha dobrej rady. Rzecz straszna, smutna, trudna; jutro rano odprawię na tę intencję mszę do 
Ducha Świętego, pomodlim się oba, a potem pomówimy; zostań u mnie, przenocuj, wszak ci i 
tak nie pilno, boś podobno, jak widzę, Dębickich opuścił.
   — Wytrwać mi u nich było trudno.
   — Szkoda, bo uczciwego człowieka jak ty przewodnictwo i dzieciom, i starym by się 
przydało. Jedna pobożna dusza w domu wiele czyni dobrego. Dziś ci nic radzić nie chcę, 
jutro, co mi Bóg natchnie, to ci powiem. A teraz może byś co i zjadł — dodał uśmiechając się 
— tylko cię uprzedzam, że słudzy Chrystusowi więcej żyją słowem jego świętym niżeli inną 
karmią; u mnie ubogo, do czarnego chleba może nie jesteś przywykły. Ha! cóż robić, gdybyś i 
przepościł trochę ze mną, nic to nie szkodzi ani ciału, ani duszy. Dziś się z postu śmieją, a 
wielka to prawda przecie, że: ujmij ciału obroku, a dusza będzie syta. Wielcy święci nasi na 
pustyni podsycali się wstrzemięźliwością i umartwieniem.
   — Doroto, dawaj już barszcz i kaszę z grzybami, podzielim się z gościem, co Bóg dał.
   To mówiąc zasiadł ksiądz Warel przed ubogim stołem, a Wacław przy nim, ale ledwie 
łyżek kilka wziął do ust, gdy wszedł budnik zapłakany, na miłość Boga prosząc o pomoc dla 
ojca, który z barci spadłszy, połamał ręce i nogi i konał w boleściach. Nie myśląc już o jadle, 
chwycił proboszcz swoje flaszki i narzędzia lekarskie, zakasał poły starej sutanny i 
pożegnawszy do jutra Wacława, ruszył z kawałkiem chleba w ręku.
   Nierychło w nocy powrócił, a gość widział go jeszcze długo leżącego na modlitwie.
   Nazajutrz rano odprawiła się msza o Duchu Świętym; nikogo nie było w wiejskim 
kościółku prócz kilku że- braków. Ksiądz Warel odszedł od ołtarza rozjaśniony, przejęty i 
ucałowawszy Wacława, rzekł do niego, wróciwszy na probostwo:
   — Jedź, serce moje, do hrabiego, powiedz mu o odkryciu otwarcie, bez srogich 
wymówek, z gotowością przebaczenia, z braterską litością względem występnego; Bóg może 
zamknięte serce jego dotknąć, nie będziemy potrzebowali zapewne sprawiedliwości ludzkiej, 
o którą ze zgorszeniem dobijać by się musiało. Zresztą, czyliż ci tak bardzo trzeba grosza i 
mienia pilno a koniecznie, żebyś obłąkanego chciał dla niej gubić, żebyś brata ojca twojego, 
krew własną, dał na wstyd, pohańbienie u ludzi? Czyż nie lepiej mu przebaczyć, a jeśli cię 
odepchnie, zostawić go sumieniu i Bogu. Od pięknego uczynku rozpocząłbyś życie i Bóg też 
by ci błogosławił. Przy mszy świętej słyszeć musiałeś za każdym niemal słowem przykazanie 
miłości i przebaczenia.
   — Lecz pamięć ojca, cierpienie matki, maż to wszystko pozostać nie pomszczone?
   — Nie mów, serce moje, o zemście, bo jej chrześcijanin znać nie powinien i bez grzechu 
wyrazu tego wymówić nie może. Bóg jedynym mścicielem, my nie powinniśmy się 
uzuchwalać aż do zastępowania Go. Zemsta zawsze jest zła i występna. Matce twej Bóg już 
nagrodzić musiał w przyszłym życiu, co tu ucierpiała; dla niej modlitwa twoja jest 
najpiękniejszą ofiarą. Zresztą, takie to długie życie nasze, byśmy je na zemstę i krzywdę braci 
obracali, kiedy nam dano tę chwilę na udoskonalenie nasze i zbliżenie się do nieba.
   Mówił tak długo i Wacław uczuł się do żywego dotknięty, poruszony, podniesiony; 
widział się wyższym od swego ciemięzcy, spokojniejszym, szczęśliwszym. Pełen tych 
pięknych uczuć chrześcijańskich wyjechał z probostwa tym samym wozem wieśniaka, z 
myślą, iż ubóstwo jego piękniejsze jest niż dostatki stryja kosztem czoła, spokoju i kłamstwa 
zdobywane tak mozolnie. Podsycając w sobie to uczucie całą drogę, pełen jednak wzruszenia 
i smutku, przybył nareszcie do Denderowa.
   Z jak nową myślą spojrzał teraz na to miejsce uświęcone matki łzami, ojca 
wspomnieniem! Gdyby nie nauka księdza Warela, z jakąż żądzą chciwą zemsty byłby się 
dopomniał o krzywdy swoje; ale wyrazy kapłana były hamulcem wybuchu jego, podnieciły 
pragnienie wspaniałomyślnego przebaczenia.
   Jak zawsze zastał hrabiego w wytwornym stroju rannym, z twarzą wypogodzoną, dumną, 
pańską, wśród stosu papierów, marzącego o swym państwie, o obrotach, o nowych scenach 
dramatu, którym było czynne jego życie.
   Wchodzącego Wacława powitał uśmiechem, wcale się nie domyślając, jak innym dziś 
przychodził dawny wychowaniec, sierota, ażeby go słuchać liczby z przeszłości; jak 
strasznym głosem miał się odezwać do niego: „Kainie! gdzie jest Abel, brat twój?”
   Pozorny spokój wyryty na bladym czole hrabiego, wyższość, z jaką dumny postąpił 
czynić wymówki Wacławowi, smutnie przejęły sierotę.
   — A waćpan tu znowu? czy już od Dębickich? — spytał Dendera.
   — Tak jest, od Dębickich.
   — Tylkoż nie myśl mi waćpan wisieć na karku — rzekł z nieukontentowaniern hrabia — 
dość już tego, dość, czas pracować i myśleć o sobie; młodość droga...
   Zbity tą śmiałą mową stryja, który się wcale jeszcze nie domyślał odkrycia strasznych 
tajemnic, Wacław nie wiedział, od czego począć, westchnął, wspomniał na matkę i obracając 
się dokoła zapytał:
   — Jesteśmy sami?
   Zaledwie to wyrzekł, hrabia pobladł, zmieszał się i jakby już przeczuwał, że musi zmienić 
rolę, że nadeszła jak piorun niespodziana godzina kary i upokorzenia, wybełkotał z 
niezręcznie udaną przytomnością:
   — Cóż to jest?
   — Mamy pomówić o rzeczy ważnej — rzekł zimno Wacław — rzeczy, której sądzę, nie 
powinni słuchać tylko my i Bóg.
   Dendera jeszcze bardziej słowy i tonem przerażony, zagryzł usta, obejrzał się, postąpił do 
drugiego pokoju i w milczeniu chmurnym czekał zapytania, widocznie opanowany strachem. 
Wacławowi usta drżały, w głowie się zawracało; położenie jego dziwnie się zmieniało: 
pokorny dotąd sierota stawał jako sędzia; uszanowanie, do którego przywykł, i nowe 
wymaganie stanowiska, do jakiego miał prawo, bój w nim staczały tajemny.
   — Panie — rzekł po chwili łagodnie — pozwól się spytać: nie miałeś brata?
   Hrabia, który jeszcze łudził się, że strach paniczny przejdzie niczym, usłyszawszy to, 
zadrżał, cofnął się, obłąkanym wzrokiem potoczył i upadł na kanapę milczący, oczy wlepione 
trzymając w Wacława.
   Twarz jego wyrażała takie przerażenie, pomieszanie i przestrach, jak gdyby istotnie głos 
Boży z góry go zapytał: Kainie, coś uczynił z Ablem, bratem twoim? Ale po chwili 
nawykłość długa do udawania, pewność, jaką czas go obdarzył, że tajemnica wydać się nie 
może, dodały mu sił nieco: podniósł się i mierząc od stóp do głowy stojącego przed sobą 
Wacława, spytał, zbójeckie prawie rzucając nań wejrzenie:
   — Dlaczego ty mnie o to pytasz?
   — Wiesz pan o tym — odpowiedział Wacław — bo ja jestem synem brata twego! brata, 
którego zagarnąłeś majątek, któregoś wdowę odepchnął, nie dając jej ani tego, do czego miała 
prawo za życia, ani mogiły po śmierci, ani pociechy przy skonaniu, ani dziecku jej imienia, 
które mu należy... Hrabia blady jak ściana, porwał się znowu z konwulsyjnym drżeniem.
   — Szalbierzu! — krzyknął — kto ci te myśli podrzucił?... To oszukaństwo, to spisek na 
mnie haniebny! Sierota, dziecię jakiejś włóczęgi, podnosisz się na swego dobroczyńcę, kąsasz 
rękę, która ci chleb dała!
   — Nie jestem szalbierzem — rzekł Wacław usiłując utrzymać się chłodnym i rozważnym 
— ani ty, panie, dobroczyńcą moim; kim i czym jestem, mam na to niezbite dowody i 
świadków; jeśli z dobrej woli zaprzeczysz mi pan mojego stanowiska na świecie, imienia 
rodziców, dojdę go w inny sposób.
   — Dowody! A jakież możesz mieć dowody? — spytał z iskrzącymi oczyma Dendera.
   — Twoje własne przekonanie, twoje pomieszanie, twój przestrach jest najpierwszym — 
odparł Wacław śmielej — widziałeś inne, czytałeś list ojca mego krwią jego zbryzgany; 
miałeś w ręku papiery, aleś je nieopatrzny rzucił, odepchnął, żeby przywłaszczony majątek 
brata zatrzymać. Trzymajże go — dodał Wacław — bom nie o niego przyszedł się upomnieć, 
ale o imię, o cześć matki, o spokój ojca w grobie... To wydarłeś i powrócić musisz!
   — Jak to? ty mi śmiesz prawo dyktować! — wrzasnął hrabia w gniewie.
   — Nie ja: twe własne powinno to uczynić sumienie.
   — To są bajki, fałsze, niegodziwe i podłe szalbierstwa! — zawołał Dendera — a ty...
   — Ja zapewne — przerwał Wacław — jestem w oczach twych, jak matka moja 
nieszczęśliwa, niepotrzebnym tylko natrętem, ale nie umrę jak ona, na pasiece bez księdza i 
lekarza w ostatniej nędzy; Bóg na to nie pozwoli!
   To mówiąc, odwrócił się i chciał już odejść, gdy hrabia schwycił go za rękę; usta mu się 
trzęsły, oczy latały obłąkane, pierś buchała niepokojem występku. — Co poczniesz, 
niewdzięczniku? — spytał.
   — Niewdzięcznym nie jestem, bom tu wpierw przyszedł, gdy mogłem gdzie indziej pójść 
pierwej: pocznę, co mi Bóg wskaże.
   — Czego chcesz ode mnie, prześladowco mój i dzieci moich?
   — Chcę sprawiedliwości, imienia mego, własności mojej.
   Hrabia stanął, utopił oczy w podłogę, zamyślił się.
   — Nie! nie! to być nie może! — zawołał — to hańba; lepiej śmierć!
   I rozśmiał się szydersko:
   — Idź precz!
   Lecz nim Wacław do drzwi doszedł, odwołał go znowu.
   — Czego chcesz — spytał — chcesz majątku?
   — Chcę imienia.
   — Imienia! — rozśmiał się znowu Dendera z boleścią. — Chcesz imienia splamionego 
zbrodnią, którą mi dowodzisz, choć nie dowiedziesz.
   — Chcę imienia, które mi się należy.
   — Chcesz majątku?
   — Części mojego ojca.
   — Wyrzeczesz się imienia, zapomnisz wszystkiego?
   — Więc nie jestem przecie szalbierzem — zawołał podchwytując Wacław — ani matka 
moja włóczęgą!
   Hrabia uczuł się zmieszanym, zamilkł, mierząc go okiem nieufnym.
   — Godzę się jak z napastnikiem — rzekł wykrętnie — prawda czy fałsz znajdzie 
złośliwych, co ją głosić będą; odbierzesz mi dobre mię, mnie i dzieciom potrzebne: wolę się 
okupić.
   — Ja nie chcę jałmużny — odparł Wacław podnosząc głowę — ja chcę mojej własności. 
— I będziesz jej dochodził, sromocąc ten dom, który cię od dziecka wychował?
   — Wychował! — rozśmiał się z kolei Wacław — syna brata jak sierotę! z litości, w 
upokorzeniu, w służebnictwie, ogołoconego z imienia, ze związków krwi drogich, podwójną 
zbrodnią uczynionego podrzutkiem...
   Wzrokiem wzgardy i litości razem zmierzył Wacław hrabiego; wspomnienie matki 
nieszczęśliwej wzburzało go, potrzebował całej mocy duszy, by powstrzymać w sobie 
wybuchy gniewu, zemsty, ale słowa księdza Warela przychodziły mu na pamięć i tamowały 
go.
   Wybiegł z pokoju hrabiego, zostawując go ciężkim myślom niepewności, postrachom, a 
sam wpół nieprzytomny popędził do ogrodu. Tu kilka ledwie zrobił kroków, spotkał Cesię, 
która zdumiona widokiem jego, krzyknęła, cofnęła się i śmiejąc zaraz zawołała:
   — A! to pan Wacław!
   Ale podnosząc oczy, gdy się ich wejrzenia spotkały, gdy cały niepokój duszy Wacława, 
jego krwawy smutek i wzruszenie głębokie dotknęły Cesię, śmiech zamarł na jej ustach, z 
litością kobiecą postąpiła żywo zapytując:
   — Co ci to jest? co to się stało, panie Wacławie?
   — Nic, pani — odparł biedny muzyk, dłonią odgarniając z czoła włosy potem boleści 
oblane — nic, nic.
   — Paneś mnie przeraził,. twarz jego tak strasznie zmieniona!
   — Jestem trochę chory...
   — Powróciłeś więc do nas?
   — Nie, pani, tylko na chwilę — i westchnął. — Wszak na wesele jeszcze nie czas! — 
uśmiechnął się boleśnie.
   — Wesele! a prawda! zapraszałam pana; ale z  tą twarzą upiora, z tym wejrzeniem zbójcy, 
dziękuję! Przestraszyłbyś mi pan gości i dzień mój jasny zasmucił.
   — Byłżeby to dzień tak jasny? — zapytał smutnie Wacław. — Dlaczegoż nie? — odparła 
żywo Cesia — dzień, który mojego ulubionego do nóg mych na wieki przywiąże. Pan nie 
wiesz, jak on mnie kocha! Nie ma jak ludzie tego, co on wieku: umieją się przywiązać 
bałwochwalczo, służyć jak niewolnicy, słuchać jak dzieci...
   — Pani byś chciała tylko niewolników, chwalców i posłusznych?
   — Tak, bo lubię rozkazywać i królować — zawołała dumnie. — Ale pan idziesz ze swą 
tajemnicą jak chmura z burzą: smutny, dziki; powiedzże mi, co to jest? Straciłeś miejsce? 
wszak ojciec pewnie ci nie odmówi ani dachu, ani stołu, ani pobytu u nas...
   — O! ja o nie nie proszę!
   — Już tak dumny! — rozśmiała się Cesia ruszając ramionami — skądże ta pycha?
   Wacław zamilkł. Dziwaczna myśl przeszła mu przez głowę w tej chwili; kochał, lub 
zdawało mu się, że kochał Cesię, mógł położyć hrabiemu za warunek pozwolenie połączenia 
się z nią; dyspensę z Rzymu łatwo było wyrobić: cóż, kiedy coraz wyraźniej malowała mu się 
chłodną i płochą. Postanowił zajrzeć śmielej w głąb nieodgadnionego jej serca i po chwili się 
odezwał:
   — Dlaczegoż bym nie mógł być dumnym? Każdy ma swoją dumę: wy, panowie, dumę 
panów, żebrak dumę ubóstwa, sierota dumę opieki Bożej nad sobą. Tak — rzekł — jestem 
dumny, przyznaję się.
   — Cóż to za zmiana w panu Wacławie — ofuknęła Cesia prawie obrażona tonem 
odpowiedzi — nigdym go jeszcze tak mówiącego nie słyszała.
   — Nigdym też silniej nie był wzruszony! — odpowiedział.
   — Cóż pana tak porusza? odprawa od Dębickich — rzekła szydersko.
   — Nie — odparł Wacław — porusza mnie widok mło~ dej, pięknej istoty, która dla 
oklasków i trochy świecideł sprzedaje się starcowi...
   — Cha! cha! a to wybuch osobliwszy! Boże! co się to panu stało, panie Wacławie! może 
wody?
   Wacław spojrzał zimno i usuwając się dodał:
   — Pani nigdy wody nie zażądasz, bo nigdy się nie poruszysz, zawsześ jednostajnie zimna 
i obojętna jak kamień.
   — Dziwna to rzecz, że sobie pan pozwalasz czynić podobne postrzeżenia.
   — Dlaczegoż bym nie miał powiedzieć, co myślę?
   — Dlatego, że zbyt daleko stoim jedno od drugiego — zawołała obrażona Cesia. — Nie 
spodziewałam się od pana podobnej niewczesnej szczerości.
   Wacławowi dziki uśmiech przebiegł po ustach, zdjął kapelusz, ukłonił się.
   — Żegnam — rzekł — panią marszałkową Farurej.
   — Żegnam waćpana, mości muzyku!
   W oczach Cesi jaśniał gniew i obrażona durna, w jego błyskała litość; nie uszło jednak 
hrabiance, że coś dziwnego zmienić musiało ich położenie wzajemne i jakiś niepokój nią 
owładnął. Miała w sercu trochę uczucia dla niego, ono było najpierwsze i przebijało się przez 
późniejsze wrażenia. Zmieszana spojrzała za nim, chcąc go odwołać, ale Wacław już był 
daleko; rozżarzony wchodził do pokoju, w którym hrabia sparty na ręku dumał, chwytając się 
jak tonący najdzikszych pomysłów i najniepodobniejszych obrony środków.
   — Czekam na odpowiedź stryja! — rzekł młody człowiek.
   Hrabia powstał.
   — Nie chcę wstydu, obmowy, zgorszenia, procesów, wolę nad to ofiary największe — 
odezwał się ze stłumionym gniewem — przystaję na wszystko: powinieneś mnie oszczędzić, i 
dzieci, i ich... Powiem przed ludźmi, że dziś dopiero dowiedziałem się, przekonałem, kim 
jesteś, przyznam cię synem brata... Cesia może być żoną twoją, jej posag twoim działem...
   — Panna Cecylia nie może być żoną moją — odparł Wacław — zbyt jesteśmy blisko 
pokrewieństwem, a zbyt daleko obojętnością; wróć mi pan imię, o resztę się ułożym...
   — Dajesz mi więc słowo, że we mnie nie będziesz widział nieprzyjaciela, ale stryja, że 
przeszłość przebaczysz, że ludziom nie dasz powodu obwiniać mnie za ciebie?
   — Niech Bóg sądzi przewinienia — rzekł Wacław uradowany, że się wszystko kończy — 
i przebaczy, jak ja ci przebaczam... Matka moja w niebie za uznanie dziecka wymodli cię od 
kary.
   Hrabia, jakby mu ciężar potężny spadł z serca, porwał, chwycił go za rękę i wiodąc go za 
sobą, rzekł szybko:
   — Chodź więc ze mną, chodź ze mną.
   W milczeniu dziwnym przeszli ten dziedziniec, na który właśnie wygnanką, żebraczką, 
przychodziła matka Wacława prosić na próżno litości u brata; wstąpili na wschody, otworzyły 
się drzwi salonu.
   Tu już zgromadzeni byli: hrabina, Cesia, Sylwan i nieodstępny codziennie marszałek 
Farurej; kilka osób obcych ściągnionych interesami, powiększały towarzystwo, jakby 
naumyślnie los ich na świadków przywołał.
   Z nieudanym wzruszeniem hrabia do środka przeprowadził Wacława, którego twarz 
posępny smutek i niejaka okrywała duma.
   — Miałem brata — odezwał się pompatycznie Dendera — sądziłem, będąc w błędzie, że 
zginął bezpotomnie; dziś odbieram dowody, że pozostawił syna po sobie, oto jest syn jego a 
wasz brat — obrócił się do Cesi i Sylwana — mój synowiec Wacław Dendera. Dziwny zbieg 
okoliczności ani mi o egzystencji jego wprzód wiedzieć, ani uznać nie dozwolił. 
Wychowałem sierotę, Pan Bóg mi dał w nim krewnego.
   To mówiąc z doskonale faryzeuszowskim przejęciem ucałował młodzieńca, którego pierś 
na ten uścisk judaszowski się wzdrygnęła.
   Przytomni zdumieni, osłupieli... obcy tylko pospieszyli powinszować i unosić się nad 
wysoką wspaniałomyślnością hrabiego, który ze wzruszeniem, przechodzącym już jego siły, 
upadł raczej niż usiadł na bliskie krzesło.
   Cesia blada jak cień pierwsza przyszła do Wacława i nie wiedząc, jak go powitać, co mu 
powiedzieć, tylko rękę podała.
   Sylwan niespokojny, bo zaraz porachował, ile go ten brat kosztować będzie, przybliżył się 
i uścisnął dość niechętnie; hrabina pobiegła męża rozpytać, co się stało, ale mina jego 
posępna, wzrok szklany, usta drżące i niemota odepchnęły ją od niego.
   Całe towarzystwo, jakby sparaliżowane tym osobliwszym zdarzeniem, rozpękło się na 
kilka części; obcym pilno już było odjechać, żeby roznieść nowinę po sąsiedztwie, a domowi 
czekali na to równie niecierpliwie, żeby się od hrabiego dowiedzieć czegoś więcej. Zadumana 
Cesia obojętnie i zimno przyjmowała nadskakujące grzeczności Farureja, który ujrzawszy się 
zbytecznym, wkrótce pod jakimś pozorem umknął z Denderowa. Wacław po cichu także 
wysunął się z salonu, siadł na biedny wóz swój i wrócił do księdza Warela oznajmić mu 
skutek swego kroku i prosić o radę co do dalszego postępowania.
   Gdy się to dzieje, hrabia, którego siły wyczerpały się kilką bliskimi siebie uderzeniami 
niespodzianymi (bo kilka dni temu odebrał był też wiadomość, że matka żony wyszła za 
mąż), milczący zwlókł się z kanapy i w łóżko położył. Całe jego postępowanie z Wacławem 
nacechowane było piętnem słabości charakteru, szczęściem zasłaniającej go teraz od 
większych występków i wstydu. Zaparłszy się bratowej i jej dziecka, obawiał się powiększać 
zbrodni tej zabójstwem: ograniczył się tylko wywłaszczeniem i nieumiejętnym zakryciem 
pochodzenia dziecięcia. Dziś do walki, procesu, boju zabrakło mu także siły; ugięty 
przestrachem, wolał na wszystko pozwolić niż wieść z nim upokarzającą sprawę. Duma i 
dbałość o opinią uratowały go na ten raz od ostatecznego upadku, ale myśl oddania połowy 
nadwerężonego majątku, co przy spłaceniu długów byłoby go zubożyło do reszty, doznane w 
tych czasach straty i przeciwności tak silnie go dotknęły, że gorączką miotany, o mało nie 
postradał życia.
   Straszliwych symptomatów choroba rozwijała się z szybkością niesłychaną. Rozesłano po 
lekarzy; a hrabina u łoża chorego przyszła z francuskim romansem w ręku grać rolę 
rozpaczającej małżonki.
   Cesia po odjeździe Farureja i Wacława, zatopiona w czarnych myślach, siedziała w 
krześle nieruchoma, jakby w nią piorun uderzył: najdziwaczniejsze obrazy, domysły, zamiary 
snuły się po młodej głowie. W pierwszej chwili nic nie powiedziała Wacławowi, szukała 
tylko jego wejrzenia, ale go spotkać nie mogła; później usiłowała się zbliżyć, widocznie od 
niej unikał. Teraz łza spłynęła z jej oczu, łza gorzka upokorzenia, przez którą już patrzała 
nadzieja świetniejszych losów. Tak rozpieszczone dziecię, gdy je lekka spotka przykrość, 
myśli o zabawkach, by się co najprędzej rozerwać, znieść jej nie umiejąc. Wypadek 
niespodziany dnia tego najżywiej obszedł Cesię; widziała dziś podobnym, co wczoraj 
wydawało jej się poczwarną śmiesznością: serce jej biło, odradzała się miłość; z drugiej 
strony uśmiechało się bogactwo, znaczenie, uśmiechał się los królowej wszechwładnej. Stała 
między dwojgiem szczęścia, nie umiejąc wybrać jeszcze, pochylając się sercem na stronę 
Wacława, głową ku bogatemu starcowi. A że żyła raczej głową niżeli sercem, bo uczucia jej 
brakło lub nierozwinione spało jeszcze w głębi piersi, łatwo wyrachować, kogo czekało 
zwycięstwo.
   Hrabina po mężu cierpiała podobno najwięcej; jej wstręt do Wacława pomnożył się 
jeszcze i wzmógł, ale go ukryła starannie, jak wszystko, co czuła, taić była zwykła. 
Uśmiechem powitała krewnego, nie dała po sobie poznać boleści i otuliła się powagą i 
smutkiem.
   Sylwan widocznie był tym mnóstwem po sobie następujących wypadków niepomyślnych 
przejęty głęboko i chmura smutku nad czołem jego zawisła; a zwykła mu samowolność i 
lekceważenie wszystkich, które każde rozdrażnienie powiększało, niezmiernie się w nim 
wzmogły. Szedł zamyślony, gniewny, dumny, z brwią namarszczoną do swoich pokojów, nie 
racząc nawet spojrzeć na matkę i ojca, ani się do siostry odezwać, ani swych myśli z 
kimkolwiek podzielić. Dumał tylko o upadku majątku, znaczenia, nadziei swoich z rozpaczą, 
na którą nie widział ratunku. Przywykły uważać los za sługę słuchającego skinienia, gniewał 
się, że mu wydzierał to, co, jak sądził, słusznie, koniecznie mu należało. Jedyną zbawczą 
deską w jego głowie było ożenienie; na nim gruntował rachuby przyszłości, zbogacenia 
nowego i podniesienia się: nie wątpił bowiem, że na pierwsze jego wejrzenie, na 
wyciągnienie ręki, rzucą się ku niemu tłumami dziedziczki milionów.
   Znalazłszy sobie tę pociechę i postanowiwszy udać się zaraz gdzie w obcą stronę (gdyż 
okolica nie była godną młodego hrabiego), uspokojony nieco, zapalił cygaro i położył się na 
kanapie z Wicehrabią Bragelonne Dumasa.
   W domu znowu zabierało się na nieporządek i roz- przężenie; popłoch, poprzedzający 
zwykle chwilę upadku, wszędzie czuć się dawał. Choroba hrabiego, uznanie synowca, 
uspokojonych czasowo znowu poruszyły wierzycieli, sług i przyjaciół domu.
   Wacław jechał do Smolewa i ze łzami uściskawszy księdza Warela, opowiadał mu swoję 
przygodę.
   — O! widzisz, że ci Pan Bóg poszczęścił — rzekł proboszcz — patrzajże, żeby ci twoje 
sieroctwo, opuszczenie, stan dawny były płodną na przyszłość nauką. Znasz cierpienie, boś 
cierpiał; wiesz, jak boli upokorzenie, osierocenie, nędza, służebnictwo; pomagaj drugim, a 
uczynkiem podziękujesz Bogu za to, coś z łaski jego niespodzianie otrzymał. Zresztą, jak 
wielu, co się modlą w cierpieniu, a zapominają o Bogu, gdy im dobrze, nie trać wiary: skarb 
to wielki. Są ludzie nieopatrzni, co w szale szczęścia rzucają go na drodze, sądząc, że 
potrzebować nie będą; ale kiedyż się wiara nie przyda?
   Na takiej treści rozmowie zszedł wieczór. Wacław dla uregulowania swojego nowego 
bytu potrzebował jechać do Żytkowa i nazajutrz otrzymawszy potrzebne papiery, których 
hrabia na pierwsze zażądanie nie odmówił, wybierał się już w podróż, ale uczuł się słabym. 
Ksiądz Warel go nie puścił; doznane wrażenia, zmiana losu, niepokój, rzuciły go także na 
łoże boleści, z którego młodość dźwignąć go miała.
   Ksiądz Warel z troskliwością matki pozostał przy chorym, pielęgnując go najstaranniej i 
nie oddalając się, chyba dla spełnienia koniecznych obowiązków swego stanu. Naówczas 
zostawiał w swoim miejscu poczciwą Dorotę, staruszkę najlepszego serca, ale gderliwą, która 
i proboszczowi nieraz dokuczyła wymówkami i przepowiedniami, i choremu też ich nie 
szczędziła.
   Smolew był blisko Wulki, a Kurdesz wielkim przyja- cielem plebana; codziennie prawie 
stary wojak odwiedzał księdza, którego potrzeby tajemnie opatrywał, tak że tylko Dorota i on 
wiedzieli o tym; Warel byłby bowiem tej ciągłej ofiary nie przyjął, ale zbyt zajęty, nie 
dopatrzył się, skąd co przychodziło.
   Tu stary szlachcic pierwszy raz spotkał Wacława i widząc, że mu w plebanii pomimo 
starań księdza nie najlepiej było, uprzejmie zaprojektował przenosiny do swego domu, 
zaręczając, że Brzozosia i Frania dobrze go dopilnować potrafią. Na próżno opierał się temu i 
ksiądz Warel, i Dorota nawet; plebania była oczywiście wilgotna, doktor od Wulki mieszkał 
niedaleko, wszystko zdawało się przemawiać za wnioskiem rotmistrza: zaprzężono więc 
brykę i chorego przewieziono do znanego nam dworku.
   Wiadomość o tym niesłychanie zdumiała, potem rozradowała Brzozosię, która miała 
między innymi tę wadę, że się nudziła łatwo i potrzebowała nowości; przy tym gdy się 
jeszcze dowiedziała, że to był hrabia i tego nazwiska co Sylwan, poczęła sobie powtarzać po 
cichu:
   — Kabała! kabała! kto wie, co się to wyświęci, ona skłamać nie może!
   Poczęła tedy zaraz wypytywać spiesznie, jak Wacław wyglądał, ile miał lat, jakie oczy, 
włosy itd. Skutkiem tych badań było głębokie prorocze zamyślenie.
   Oporządzono pokoik dla Wacława, a straż nad nim polecono naturalnie Brzozosi, która 
wzięła to na siebie z wielką radością; Frania tylko przez okno zobaczyła bladą twarz chorego, 
gdy wysiadał przed gankiem i wchodził do pokoiku, przytykającego do jej mieszkania.
   Nie była to ciężka choroba; w początkach zaraz przerwała ją kuracja stosowna, pozostało 
osłabienie i ten stan przejścia, który dzieli zdrowie od cierpienia. Wacławowi tylko 
wychodzić i wyjeżdżać zakazano. U łoża hrabiego zbierali się także zawołani medycy, 
głęboko rozmyślając nad przyczyną i nazwiskiem choroby, której causa proxima zakrytą dla 
nich była. Każdy z tych panów mając jakąś słabość faworytkę, którą wszędzie i we wszystkim 
widział, symptomatów jej uporczywie szukał u hrabiego znalezione po swojemu 
determinował. Każdy też stosowny sposób leczenia doradzał; lecz że pilniejsze środki 
zaradcze wskazywał sam rodzaj choroby, na nie się zgodzono bez wielkich sporów. Z trzech 
przytomnych lekarzy, jak często bywa, ten, który mówił najgłośniej, rozprawiał 
najniedorzeczniej ale zuchwale, zagadywał swych współtowarzyszów i umiał swoję 
niewiadomość pokryć ładnie uszytą suknią szarlatanerii — otrzymał pierwszeństwo. Zasługa 
cicha, nie umiejąca mówić o sobie i za sobą, zawsze przyzostaje w cieniu: zarozumiałość 
idzie naprzód!
   Hrabia, pomimo że się dostał w ręce szarlatana, niejakiego pana Szturm, znanego w 
okolicy z tego, że leczył, jak kto chciał: homeopatią, aleopatią, hydropatią Priesnitzowską, 
elektropatią, leroyem, Morisonem i podtrzymywał ten eklektyzm zgrabnie ukleconym 
systemem; pomimo leczenia najdziwaczniejszego przychodził do siebie, mając jeszcze wiele 
życia i siły, głównych warunków zdrowia, bez których podstawy żadna medycyna nic nie 
może. Pan Szturm, który wedle zwyczaju swego szeptał wszystkim, że słabość jest 
niezmiernie niebezpieczna, przypisał naturalnie sobie cudowne ocalenie pacjenta i nazywał to 
jedną z najszczęśliwszych swoich praktyk, co w istocie winien był tylko losowi, bo dokładne 
nawet poznanie słabości tak było trudnym, że go się musieli wyrzec wszyscy medycy. Jak w 
wielu chorobach przyplątało się to, co wprzód taiło się długo lub słabo odzywało, teraz 
komplikowało to słabość, zaciemniając główne symptomata mnóstwem podrzędnych. 
Pedogra z całym orszakiem najdziwniejszych swych cierpień opano- wała hrabiego, 
przechodząc z nóg, w których zwykle mieszkała, w odwiedziny do góry. Sprowadzono ją 
jednak na pierwszą sadybę, nie dając zasiedzieć w niewygodnych dla niej organizmu 
zakątach. Ale w miarę jak zdrowie odzyskiwał hrabia, przypomnienie niebezpieczeństwa, w 
jakim zostawał, wstydu, którego doznał, upadku, co mu groził, miotały nim coraz silniej. 
Potrzeba było oddać wierzycielom, oddać Wacławowi i pozostać na bardzo małym. 
Przywykłemu do zbytku, przyzwyczajonemu do państwa, na to hrabia nie miał rezygnacji. 
Pocieszała go nieco myśl, że Farureja z córką ożeni, na którym wielkie też urojone osnuwał 
nadzieje; potrzeba było uspokoić wierzycieli, co by nań czyhać już mogli, a przede wszystkim 
ukołysać rotmistrza Kurdesza, którego dwóchkroć nie był w stanie oddać hrabia. Po długich 
bezsennych nocach myślenia i kombinacji okazała się potrzeba wezwania w pomoc Sylwana. 
Sylwan, który ze swej strony marzył, wybierając się na kampanią matrymonialną, przyszedł 
do ojca powołany, ale obojętny, nadęty, znudzony.
   Hrabia leżał na łóżku blady, oczy tylko jasne, błyszczące ogniem życia, podsyconym 
jeszcze chorobą, objawiały grę wewnętrzną uczucia. Dziwnie zmieniony, wychudzony, z 
zapadłymi policzki, suchą i pomarszczoną ręką, czołem pofałdowanym, wpółoparty na 
poduszkach, zgarbiony, dumał boleśnie. Sylwan nie uczuł na widok tej postaci wrażenia, jakie 
na nim uczynić była powinna; zimne jego serce przykrzyło sobie w widoku cierpienia, ale go 
nie podzielało.
   Rozparł się w krześle, ziewnął i spytał:
   — Jakże się hrabia ma?
   — Lepiej, lepiej — odpowiedział żywo zapytany — ale muszę myśleć i myśl mnie trawi... 
a myśleć potrzeba... Potrzeba o sobie myśleć, inaczej źle być może. Nie znasz, panie 
Sylwanie, stanu naszego majątku: upadek! ubóstwo nam zagraża!
   — Owszem, domyślałem się tego i postanowiłem też póki czas myśleć o sobie.
   — Właśnie i ja pracuję nad tym — rzekł stary hrabia.
   — A! więc słucham! — skłaniając się prawie szydersko odparł Sylwan.
   — Trzeba żebyś nas ratował; stoimy jeszcze wymodlonym i wypracowanym przeze mnie 
kredytem. Przed tobą nie mogę i nie powinienem nic taić; od zabrania klucza Słomnickiego 
poczęły się nieszczęścia nasze... Pójście za mąż babki waszej — szaleństwo! głupstwo!... Ten 
synowiec... — wymówił ciszej — długi... wszystko to zabiera nam i majątek, i nadzieję 
podźwignienia się. Jeśli jeszcze wierzyciele razem o wypłatę się dopomną, zginęliśmy.
   — Tak, to wiem, ale jak temu zapobiec?
   — Ludzie są jak owce — mówił z wejrzeniem na Sylwana przenikliwym hrabia — idą, 
gdzie ich poprzedzą drudzy.
   — To być bardzo może, ale cóż nam z tej sentencji?
   — Posłuchaj: właśnie Kurdesz jest głównym wierzycielem, jeśli jego nie uśpimy, za nim 
rzucą się wszyscy.
   — Ale cóż z tym starym wędżygą począć?
   — Hm, gdybyś się starał o jego córkę?
   — Jużciż zdaje mi się — rzekł oburzony Sylwan — że coś przecie lepszego znaleźć 
mogę!
   — I ja tak sądzę — ale starać się, zaręczyć nawet, a ożenić się, całkiem rzecz inna. 
Potrzeba, żebyś się starał, nawet z pozwoleniem i wiedzą moją, ale do ożenienia nie 
przyjdzie, a zyskamy na czasie. 
   — Samo staranie się jest upokarzające — odezwał się Sylwan — zwłaszcza po tym, co 
zaszło.
   — Ale cóż zaszło? — podchwycił stary bledniejąc. Sylwan po prostu, otwarcie 
opowiedział wszystko, aż do próby przekupienia Brzozosi, nie szczędząc szyderstw i obelg 
domkowi szlachcica.
   — Ba! — wysłuchawszy rzekł stary — to jeszcze nic: wszystko to w korzyść się obrócić 
może; powiesz, że twoja miłość tak jest silna et caetera, że mi padłeś do nóg, że ja musiałem 
zezwolić. Stary, że to kuta sztuka, przyjedzie mnie spytać: ja potwierdzę. Przeciągnie się 
staranie, a gdy zyskamy folgę, może się znajdzie jaki inny ratunek i tu zerwiemy. Zdaje mi 
się, że trochę się poumizgać nie powinno ci być ciężko?
   Okropny uśmiech chorego tym słowom towarzyszył: iskrzącymi oczyma badawczo 
spojrzał na syna. Ten właśnie z wielką precyzją ślinił i obcinał cygaro, zadumany, 
wykrzywiając usta (nie wiadomo z powodu wniosku czy cygar) i zapaliwszy hawannę, 
odpowiedział:
   — Wszystko to, hrabio, pozwól sobie powiedzieć, trąci szalbierstwem.
   — A! jeśliś taki skrupulatny — zawołał hrabia żywiej — no, to panna ma więcej 
trzechkroć, choć w perkaliku chodzi; to znaczy tyle, co posag twej matki, a dziś nasz cały 
majątek nie wyniesie trzechkroć, więc się sobie z nią ożeń.
   — A! bardzo dziękuję — odparł Sylwan — wieśniaczkę taką, koczkodana wziąć, cóż bym 
z nią robił? Potem zdaje mi się, że mając się sprzedać, mógłbym wziąć za siebie tyle 
przynajmniej, ile Cesia.
   — Nie zawsze tak się trafi.
   — Za pozwoleniem, hrabio, chciej pamiętać, że mowa o mnie! Zdaje mi się — z udaną 
skromnością dodał Sylwan — że podobnych mnie młodych ludzi na setki u nas nie liczą.
   Hrabia był w tej chwili jasnowidzenia, w której nie zawsze są ludzie, uczuł całą 
śmieszność głupiej zarozumiałości Sylwana i na jakie go musiała narazić zawody. Ruszył 
tylko ramionami i zamilczał.
   — Zresztą — rzekł Sylwan — pojadę, zobaczę — ale nierychło. Muszę sobie dać czas 
zapomnieć o tej babie, która mnie tak wyłajała.
   — A! zachciałeś! na cóż bo jej było dawać pieniądze?
   — Mógłżem pomyśleć, że ich odmówi?
   — Qu’on se le dise! pieniądze!!
   Gdy się tak Sylwan wybiera jechać do Wulki, a upokorzenie zmusza go zwlekać, bo 
wstyd mu po raz setny próbować, co się tyle razy nie udało, Wacław z osłabienia wychodząc 
powoli, upodobawszy sobie starca i jego skromny domek, siedział tu jak dziecię rodziny, 
pieszczony, co dzień przy Frani, co dzień z nią razem, narażony na nieuchronne zakochanie!
   Długo obraz Cesi dumnej, zimnej, rozkazującej dziewczyny, był tarczą, co go osłaniała od 
nowego uczucia; ale widując Franię co dzień, oceniając jej łagodność, dobroć i w piękne jej 
wpatrując się oczy, które tak żywo za serce ręczyły, powoli pomyślał naprzód sobie, czemu to 
Cesia do niej niepodobna? potem gorzkimi wyrzuty odtrącał nowy obraz od siebie, zacierał 
wspomnienia kilku chwil przelotnych, na wpół gorzkich, wpół miłych, co całe miłości jego 
stanowiły dzieje; nareszcie rzekł sobie: Czemużem jej nie kochał?...
   Od tego słówka do przywiązania namiętnego nie było daleko.
   A Frania? Frania z sercem zupełnie wolnym naprzód litością ku niemu zdjęta, potem 
powoli pociągniona powabem człowieka, jakiemu równego jeszcze nie spotkała, z 
samowolnością pieszczonej dzieciny rzuciła się w nowe dla siebie uczucie.
   Brzozosia śmiała się po cichu, patrzała, widziała i nie wiem, jaką siłą nadludzką, 
niesłychanie się męcząc,. utrzymała język za zębami. Kurdesz zdawał się niczego nie 
domyślać.
   Chory młodzian co dzień milszym się stawał wszystkim w Wulce, co dzień więcej 
zajmował prostą wiejską dziewczynę, która czuła wyższość jego i do niej leciała jak ptak do 
słońca. Tak miło słuchać jej było, gdy opowiadał zajmujące przygody życia swego, chociaż z 
nich wyrzucał, co tylko ludzi obwiniać mogło.
   Kurdesz, spojrzawszy w oczy Wacławowi, uznał go uczciwym, poczuł dla niego 
sympatią, nie bronił córce przebywać z nim większej dnia części i zostawiał ich przy Brzozosi 
zupełnie spokojny. Nie obawiał się on zdrady ani podejścia; zresztą może głos mu szeptał 
tajemny, że los nastręczał uczciwego zięcia, a córce męża, w którego ręce śmiało przyszłość 
jej powierzyć może. Jak Wacława pan Jacek ocenić potrafił, tak daleko od niego będąc 
wyobrażeniami o ludziach i życiu, wytłumaczyć nie potrafię: sądzę, że tu serce nad wszystko 
działać musiało, że wiodło go przeczuciem.
   Życie w Wulce tak od niejakiego czasu było miłe, dnie biegły tak rączo wszystkim, że 
choć widocznie przychodził do zdrowia gość, nie pilno mu było uciec spod strzechy 
rotmistrza i wyjrzeć na świat, który teraz całkiem się nowy dla niego otwierał. Wieść o 
odkryciu tajemnicy jego pochodzenia piorunem rozbiegła się w sąsiedztwie; nikt jednak tyle 
jej nie uczuł, choć powszechnie zajęła wszystkich, co Dębiccy. Ci się uspokoić nie mogli; 
sam nie mógł się nagadać o hrabi, którego miał za nauczyciela przy dzieciach; sama łamała 
ręce z desperacji, że się tak z nim obchodziła nieprzyzwoicie.
   — Ale któż by się był domyślił — powtarzali oboje — taki niepozorny, tak pokorny, tak 
potulny! Szkoda, żeśmy o tym wprzódy nie wiedzieli, byłoby się nam to przydało: przez 
niego weszlibyśmy w świat, poznali z sąsiedztwem, a tak — gniewać się musi śmiertelnie!... 
Wacław się przecie nie gniewał wcale, bo nawet nie myślał, że są Dębiccy na świecie. 
Uzupełniwszy dowody swej rodowitości i przez kogoś nastręczonego od księdza Warela 
prawnie w Żytkowie swe nowe położenie uregulowawszy, pewien już, że mu nikt zaprzeczyć 
nie może imienia ojca i czci nieszczęśliwej matki, nie spieszył się z dopominaniem o majątek. 
Tak mu dobrze było chorować w Wulce z Franią, ze starym Kurdeszem, z księdzem Warelem 
i kilką poczciwymi sąsiadami, co ich odwiedzali! Za drzwi nawet dziedzińca nie bardzo się 
kwapił; wstrzymywano go też serdecznie, jak tylko umiano, po staroświecku targując się o 
tygodnie, o dnie i o godziny do upadłego.
   Hrabia także do zdrowia powoli przychodził, ale ozdrowienie jego było raczej przemianą 
choroby ciężkiej, ostrej w lżejszą a chroniczną; kaszel, bezsilność, drażliwość, smutek zostały 
mu w spuściznie. Spędzał czas na przechadzce po pokoju, na leżeniu w fotelu i tylko dla 
Farureja przenoszono go czasem w lektyce z oficyny do pałacu.
   Farurej był coraz gorętszy. Cesia zdawała się ostygać dla niego; nie cofała się jeszcze, ale 
tak była smutną, pogrążoną, zamyśloną, jakby dopiero teraz przeglądać zaczęła w zgotowanej 
sobie przyszłości. Wacław, który się od niej odsunął, droższym był dla niej teraz niż kiedy; 
dumała o nim, pragnęła go pociągnąć, wymyślała środki, łamała głowę i gniewała się na 
niego i na siebie. Farurej tymczasem urzędownie się oświadczył, został przyjęty, ale gdy 
przyszło naznaczyć czas wesela, Cesia tak zwlekała, tak odkładała pod różnymi pozorami, tak 
mu się wymawiała, że musiano zgodzić się na przeciągnienie terminu do roku prawie.
   Sylwan, którego hrabia naglił, ażeby jechał do Wulki, odkładał także, nie smakując wcale 
w tym sposobie wypraszania się od wypłaty długu. Smutno było w Dende- rowie; hrabia i 
hrabina od niejakiego czasu nie mówili do siebie, tylko z przekąsami lub szyderstwem, a 
najczęściej ledwie się przywitawszy, milczeli. Sylwan rzadko kiedy usta otworzył, Cesia 
wchodziła do salonu i wychodziła obojętna,grała tylko zajadle na fortepianie i dalekie piesze 
odbywała przechadzki.
   Smoliński odprawił się, przenosząc na dzierżawę, która być miała tylko stopniem 
przejścia do dziedzictwa. Po wszystkich kątach czuć było pustkę i bliski upadek; mury nawet 
jakby to przeczuwały, poczynały się rysować i pękać zawczasu.
   Pomimo tego smutku powszedniego gdy goście przybyli, gdy sąsiad zawitał, wszyscy 
przybierali na przyjęcie jego pożyczane twarze, chwilową wesołość, żywość i śmiech 
potrzebny, by się pokazać ludźmi wyższymi nad los i doskonale pewnymi, że ich żadna nie 
dosięże katastrofa. Hrabia swą bladość i kaszel pokrywał rumieńcem zmęczenia i śmiechem, 
hrabina wdzięczyła się do niego najczulej, Cesia prześladowana Farurejem, dumnie 
przyjmowała przekąsy, a Sylwan perorował o kolejach demokracji, jak gdyby w istocie w nią 
wierzył i żądał jej. Niekiedy nawet spór z ojcem odnawiał się z całą dawną świetnością 
argumentów, stawali przeciw sobie szermierze: jeden jako filozoficzny reformator 
społeczności, drugi jako przedstawiciel starego świata. Walczyli żwawo, okazywali zręczność 
i siłę, a nikt nikogo nie ranił,
   A potem, potem i ci, co te sceny grali, i ci, co ich słuchali, rozszedłszy się ruszali 
ramionami, uśmiechali do siebie, a w Denderowie wszystko wracało do znużenia, milczenia i 
smutku.
   Hrabia niepomału myśleć musiał, co oddać Wacławowi; przyznanie go pociągało za sobą 
niechybny rozdział majątku, a największa była trudność w tym, jak podzielić bańkę mydlaną, 
którą dość dotknąć, by prysła. Odwlekał od dnia do dnia, od jutra do jutra, a że Wacław o nic 
się nie dopominał i nie obiecywał być ciężkim w interesie, co dzień w myśli zmniejszał hrabia 
schedę i przyszło do tego, że mu jednę z najgorszych wiosek, odłużoną w banku, przyległą 
Wulce, postanowił wydzielić, oceniając w najdziwniejszy sposób.
   Wacław w milczeniu przyjął, co mu dano, i pokwitował ze wszystkiego. Wielki ciężar 
spadł z bark hrabiemu, który tak był rad, że na chwilę pożałował, iż mniej jeszcze nie 
wydzielił, a wyżej nie oszacował. Wstyd mu wprawdzie było tego uczynku przed własnymi 
dziećmi, a gorzej przed obcymi, którzy mizerny ten udział widzieli i zrozumieli, ale interes 
własny zagłuszył głos sumienia, a sądy ludzkie nie dochodziły do hrabiego.
   Wacław już się więc miał dokąd przenieść, miał dom własny, swój kątek na ziemi i chleb 
nie proszony. Jakże był z tego szczęśliwy! Zdawało mu się, że najłatwiej na tym małym 
poprzestać, nie żądał więcej i zarzekał się, że nigdy nie zechce. Trafem wieś Palnik, 
wyznaczona mu, była niegdyś za życia dziada obranym chwilowo przez ojca jego 
mieszkaniem; zastał w niej jeszcze choć zatarte ślady pobytu Henryka, a to mu ją dziesięćkroć 
milszą i droższą czyniło jeszcze.
   Palnik jak wiele wiosek wołyńskich czepiał się na wzgórzach, pokrytych gajem dębowym, 
brzozowym i osikowym: wdzięczny był widok na wioskę i ze wsi, u której stóp po zielonej 
wijącej się wśród wzgórzów łące przebiegała niebieska rzeczułka, błyskając gdzieniegdzie z 
pośrodka trzcin źwierciadełkiem swej wody. W dali widać było kilka wiosek rozsypanych w 
dolinach i po wzgórzach, laski i pasieki jakby umyślnie dla ozdoby kraj obrazu pozostawiane 
i pasma dalekie borów poleskich od strony Smolewa. Dwór od dawna opuszczony, bo w nim 
tylko ekonom mieszkał, stał na pochyłości wzgórza otoczony zarosłym ogródkiem. Znać 
było, że starą tę budowę przed laty kilkudziesięcią ktoś już nieco przerabiał, domurowano do 
niej parę porządniejszych pokoików, otoczono drzewami, a te dziś porosłe tworzyły cień, 
puszczając gdzieniegdzie między gałęźmi oko na sioła, łąkę i rzeczułkę. Ustroń ta tak 
przystała do serca Wacławowi, tak ją od razu pokochał, tak mu miło było żyć, gdzie żył lat 
kilka nie znany mu ojciec, iżby ją na Denderów nie zamieniał. Sąsiedztwo Wulki dodawało 
jeszcze wartości Palnikowi, a i Smolewa wieżyczka na widnokręgu czerniała.
   Prędko oczyszczono dla niego domek, przygotowano wszystko do zamieszkania i choć 
jeszcze osłabiony, postanowił opuścić rotmistrza, prosząc tylko, by go na nową siedzibę 
przeprowadził i starą a poczciwą ręką strzechę pobłogosławił.
   Z Wulki tak było blisko do Palnika, że domki patrzyły na siebie; przejść tylko wąwozem 
ocienionym krzakami róż dzikich, białego głogu, tarniny i bzów, i kawałkiem wioski, i stałeś 
w dziedzińcu sąsiada. Cieszyłoś to niezmiernie Brzozosię, że się tak wszystko doskonale 
jakoś składało, że pan Wacław nie oddalał się; zmuszona wyrzec się pierwszego swojego 
projektu, przy drugim trzymała się uparcie, przypuścić nie mogąc, by ją i to zawiodło.
   Z doświadczenia, jakiego nabyła teraz, nie wyrywała się już ani mówić z Franią, ani 
rozwodzić nad swymi projektami; milczała, choć się za język gryzła, a cieszyła się, że ludzie i 
losy zdawały się sprzyjać wyrokom niechybnej kabały.
   — O już co teraz, to nie chybi! — mówiła do siebie, spoglądając ukośnie na Franię i 
Wacława siedzących w ganku. — Frania widocznie ma do niego słabość; bawi go niby to, że 
chory, a on tak chory jak i ja... Ojciec zdaje się za tym... no! i ja także! Kabała nie darmo 
wskazywała na Denderę; jeszcze tak blisko mieszkać będzie: niechybnie się pobiorą... albom 
ja ze wszystkim głupia. Tamten jak sobie chce, tamto paniczykowate, Bóg z nim, chciał się 
pobawić, nie żenić; ale to uczciwy człowiek bardzo uczciwy człowiek! dwa razy mnie w rękę 
pocałował, gdym mu dawała lipowy kwiat, i grzeczny... zawsze mnie po tytule nazywa.
   Właśnie na to mruczenie nadszedł stary Kurdesz i Brzozosia postanowiła go trochę 
wybadać, zaczynając zręcznie od pogody.
   — Otóż — odezwała się, pokaszlując dla zwrócenia uwagi na siebie — będzie można 
naszego chorego przenieść do Palnika; śliczny dzień.
   — A czego się to spieszyć? — rzekł stary. — Jeszcze tam nieład;- może i jeść nie 
znajdzie czego.
   — Już to prawda! A w dodatku on taki nie-gospodarz, żadnej kobiety w domu nie ma, 
sam mężczyzna rady sobie dać nie może.
   — Prawda to, Brzozosiu, ale za to cicho mu będzie i spokojnie.
   — I nudno, panie rotmistrzu! — dokończyła Brzozosia. — Już to nie chwaląc się, ale bez 
nas zawsze klasztor. Tylko że to młode a poczciwe, pewnie się prędko ożeni.
   — Z czegóż to tak wnosicie? — spytał rotmistrz.
   — Zwyczajnie, młody i przystojny, familiant, ma trochę grosza: czy to on sobie nie 
znajdzie takiej, co za niego pójść zechce?
   — Ale ba! a czy on się żenić zażąda, to kwestia, panno ciwunówno! — śmiejąc się rzekł 
stary wojak.
   — Zdaje mi się, że nie od tego — odparła Brzozosia, uważnym wejrzeniem mierząc 
gospodarza. — Nie mówiąc i nie myśląc nic złego, ale i z Franią całymi godzinami siedzieć 
gotowi.
   Romistrz udał, że nie dosłyszał, zawołał w tej chwili na parobka, który konie prowadził: 
— A nie dawaj tak pić jednym ciągiem! przerywaj! A siwkę tam wystrzygłeś?
   — Zdaje mi się — nalegając, powoli dodała Brzozosia — że i Frania na niego patrzy 
bardzo miłosiernym okiem.
   — Co to za zabudźko z tego Hryćka — powtórzył rotmistrz, nie chcąc usłyszeć, co mu 
szeptano i wygadywać się przed Brzozosią.
   — A wy, jak myślicie, panie rotmistrzu? — wystrzeliła panna ciwunówna.
   — Co? kochana Brzozosiu! — śmiejąc się filuternie i podając jej tabaki, rzekł rotmistrz 
— o czym? o Hryćku?
   — Jak gdyby nic nie słyszeli, co mówiłam.
   — Albożeście co o kim mówili?
   — E! nie udawalibyście głuchego. Mnie się zdaje, że się tu coś święci i wyświęci lepiej 
niżeli pierwszą razą...
   — W Bożej to mocy! w Bożej mocy! — szepnął rotmistrz — a mnie. czas pacierze 
mówić. Przepraszam... In Nomine Patris...
   Panna Brzozowska odejść musiała i poszła do Frani. Frania siedziała w pokoiku 
bawialnym, a Wacław nieco opodal za stołem czytał jej coś Kniaźnina. Słuchała i pojąc się 
harmonią wiersza i myśli nowych dla siebie, zdawała się w jakimś półśnie czarownym 
zatopiona; ze zwieszoną główką, z założonymi rękoma patrzała na czytelnika, dumając, nie 
wiem, o nim czy o poecie?
   Na widok Brzozosi, jakby ocucona, wzięła się Frania do roboty i wesoło po cichu 
odezwała się:
   — Siadaj no, siadaj i posłuchaj, jakie to piękne! Posłuszna ciwunówna usiadła, ale nie 
wytrzymała
   i odpowiedziała:
   — Piękne, bo pan Wacław czyta!
   Frania się zarumieniła, z wyrzutem spojrzała na nią, a Wacław, słysząc ich szepty, prędko 
skończył czytanie, zamknął książkę, wstał i zapowiedział, że musi odejść do Palnika.
   — Jak to? dziś? — spytała żywo Frania — o! nic z tego nie będzie, my pana nie puścimy! 
Ojciec na to nie pozwoli. Jakże można słabemu jeszcze chcieć uciekać tam, gdzie żywej 
duszy nie ma.
   — Dziękuję pani, to dawny projekt; siedzę tu już tak długo.
   — To panu się tak zdaje — przerwała Frania. — A pamiętasz pan, że i ksiądz Warel, i 
doktor Szwarc zabronili panu, do zupełnego wyzdrowienia, myśleć nawet o domu.
   — Ależ ja jestem całkiem zdrów! — rzekł Wacław.
   — Brzozosiu! świadczę się tobą, czy to można nazwać zdrowiem? Naprzód pan 
pokaszlujesz, jesteś blady, mizerny.
   — Panu jeszcze widocznie potrzeba pić ziółka nasze — głośno zahuczała ciwunówna — 
trzeba się dozwolić pielęgnować i nudzić. Idę z ganku od rotmistrza i on tego samego zdania; 
siła złego kilku na jednego: trzeba się poddać.
   Wacław uśmiechnął się wdzięcznie, dziękując.
   — Ależ doprawdy — rzekł — ja tu tak zawadzam.
   — Któż to tak mówi, czego nawet nie myśli — przerwała urażona Frania, rumieniąc się 
cała — alboż to pan nie widzisz, jak nam tu z nim dobrze? Pan nas bawisz, uczysz, czytasz 
nam... jeszcze zamiast przyjąć podziękowania, udajesz, że się czujesz natrętnym.
   — O! jak ona to ślicznie powiedziała — w duchu zawołała Brzozosia — jak z książki. 
No! no! poczekawszy, gotowa wiersze pisać!!
   — Dziękuję pani za te wyrazy przychylne, do których jeszcze nie przywykłem w życiu — 
odpowiedział Wacław. — Ale doprawdy, czy się to godzi, żebym tak waszej gościnności 
nadużywał? ludzie tak są źli... — A cóż nam do ludzi? — spytała Frania.
   — Jużciż pan Wacław ma racją — odpowiedziała Brzozosia. — Mogliby gadać, ale pan 
byłeś chory...
   Frania udała, że się zajęła robótką, ale spojrzała na Wacława z taką prośbą i wyrzutem 
razem, iż zamilkł i w miejscu pozostał. Brzozosia tymczasem dobyła z szufladki stare karty i 
poglądając na nich, zajęła się kabałą. Oni zbliżyli się do siebie i szeptali.
   W tej cichej rozmowie, która płynęła jak strumyk po czystym dnie piasku, Wacław 
mimowolnie porównywał Cesię z Franią i widział w niej nieznane tamtej przymioty: 
łagodność, dobroć, prostotę. Może tych cnót nie byłoby mu dosyć, ale czarodziejskie oczy, 
świeża a pełna wyrazu twarzyczka, dźwięk głosu prześliczny i coś uroczego w całej postaci 
uosabiały je tak anielsko! Jakże różną, jak piękniejszą wydała mu się ta śliczna dzieweczka, 
dziecię słomianej strzechy, od wymuskanej córki pałacu, której ulubioną zabawką, igraszką 
codzienną było znęcanie się, dręczenie, sprzeciwianie, szyderstwo! Przecież pociągało go 
jeszcze ku tamtej wspomnienie, coś niewytłumaczonego, co jak przepaść nęci; tu się czuł 
spokojnym, szczęśliwym w pełni życia, a myślą biegł po udręczenie do tamtej jeszcze. Był to 
już ostatek niedogasłej a stłumionej namiętności.
   Frania... Frania puściła wodze swojemu sercu, które raz pierwszy przemówiło w niej, i 
powiedziała sobie:
   — Ojciec pozwoli, bo ja go kocham... Ale możeż on kochać prostą wieśniaczkę?...
   I nieraz smutne ogarniały ją myśli i pytała kwiatków, pająków, muszek, wróżb wszelkich, 
a serce odpowiadało za kwiaty i stworzenia. Czemuż by cię nie kochał? czyż nie kochając, 
takim by patrzał wzrokiem? tak miłymi kołysał słowy, tak posłusznie kierować ci się dawał? .
   Wyszedł Wacław po chwili, a Brzozosia ścignąwszy go oczyma do drzwi, rozśmiała się z 
cicha i przysuwając do Frani z kartami, spytała:
   — A co, serce? gdyby ci kazali teraz pójść za kogo innego nie za niego, co byś 
powiedziała?
   Wychowanka spuściła oczy, tak trudno jej było skłamać.
   — Moja Brzozosiu — wyjąknęła niewyraźnie — czy ja wiem?
   — Ot! przyznaj się lepiej: wy się kochacie, a nawet nie spytawszy jegomości o 
pozwolenie?
   Zamilczała Frania, ale milczenie jej wymowniejsze było od odpowiedzi.
   — O! mnie nie oszukać — ciągnęła dalej Brzozosia — ja widzę, że tu już coś jest, 
kochacie się... Ale cóż to złego: uczciwy i dobry, i biedny chłopiec...
   — O! prawda! taki biedny! — naiwnie odezwała się Frania.
   — I dobry, i ładny...
   Frania zamilkła, spuściła oczy na robotę.
   — Moja Brzozosiu, czyby to on mnie zechciał?
   Na te słowa ciwunówna porwała się z krzesła, wzięła w boki.
   — Słyszałam! — krzyknęła — a któż by to śmiał odmówić takiego szczęścia! Cóż to 
tobie braknie? Młodość, uroda, pieniądze, imię szlacheckie a poczciwe...
   — Moja Brzozosiu, ale patrz, jak my z innego świata, on taki rozumny, uczony, a ja...
   — Alboż to ty na kobietę mało umiesz — spytała ciwunówna — proszę mi znowu nie 
ujmować, wychowałam cię jak potrzeba! Rada bym widzieć, kto by cię nie zechciał! Ba! 
albom to ja ślepa i z oczów mu nie widzę, w co on gra! Cha! cha! I jakby sam Pan Bóg 
kartował, dali mu Palnik tuż przy Wulce, bok z bokiem, jak jedno, jak naumyślnie...
   Mówiły tak, a Wacław wchodził do swojej izdebki, gdy tętent koni i huk zajeżdżającego 
powozu dał się słyszeć.
   Obie pobiegły do okna, po koniach, po powozie, zaprzęgu poznały Sylwana i stanęły jak 
wryte.
   — W Imię Ojca i Syna, i ten tu jeszcze! — śmiejąc się szydersko szepnęła Brzozosia — 
patrzajcie, chłopcy za nią poszaleli... Otóż to to lubię... ale nie dla psa kiełbasa, nie dla kota 
sadło — dodała po cichuteńku.
   Ale Frania jakby przeciwnego była zdania, zabrała spiesznie robotę i pobiegła schować się 
do swego pokoiku.
   Rotmistrz przyjął Sylwana w ganku ze zwykłą uniżonością; pokłonił mu się do kolan 
prawie i otwierając drzwi, wprowadził dość kwaśne hrabiątko do bawialnego pokoju.
   Rozmowa naciągana z różnych stron jakoś rozpocząć się nie mogła. Sylwan bąkał 
rozparty w krześle o deszczu i polowaniu, patrzał po suficie, mieszał się, oglądał.
   — Gdzież panna Franciszka? — spytał wreszcie.
   — W swojej izdebce — rzekł szlachcic — ale darujesz mi jaśnie wielmożny hrabia — 
dodał zaraz — jeśli to dawne projekta; wszak już wiem od szanownego ojca, że z tego nic być 
nie może.
   Sylwan z widocznym wstrętem i przymusem przerwał staremu:
   — Ojciec mój, przekonany przeze mnie, zgodzi się na wszystko, co szczęście moje 
stanowić może.
   Starzec zdumiał się trochę, zamilkł, zastanowił.
   — W istocie? — spytał.
   — Tak jest, tak jest! — szybko kończył Sylwan — możecie go spytać sami.
   — Wielki to zaiste honor dla mnie i mojego dziecka — kłaniając się odparł Kurdesz — a 
zatem nic już nie mam do odpowiedzenia i owszem najgłębsze składam dzięki... ale... 
Sylwan, który się już żadnego ale nie spodziewał, ogromne i gniewne zrobił oczy na starca, a 
ten kończył poważnie:
   — Ale to wszystko teraz od córki mojej zależeć będzie.
   Zagryzł usta gość, zapalił cygaro i odwrócił rozmowę.
   Po chwilce weszła Brzozosia bardzo krochmalna i najeżona, a za nią Frania, którą Sylwan 
znalazł zmienioną, poważniejszą, obojętniejszą, prawie pogardliwą. Zasiadły na kanapce, 
Sylwan zaraz się ku nim obrócił.
   Widok ładnej dzieweczki, chęć zwyciężenia doznanych tu przeszkód i przykrości 
wywołały choć nie bardzo szczerą wesołość. Stałość, jak sądził, winna mu była zjednać 
względy panny, zresztą pojąć nie mógł, jak nim! nim! wzgardzić by można, jak by go ze stu 
nie wybrać!
   Począł więc zaraz ze swoją zwykłą zarozumiałością prawić jej najniedorzeczniejsze 
komplementa.
   Ale jakże się dziko wydał wiejskiej dziewczynie po Wacławie: nic w nim dla niej nie było 
wdzięcznym i podziwu godnym, lękała go się raczej i wstręt czuła bardziej niż skłonność. 
Sylwan wedle swych wyobrażeń zniżać się musiał, by być dla niej zrozumiałym, ona go 
przecie pojąć nie mogła; nie było myśli, na której by się spotkali, tak ogromne dzieliły ich 
przestrzenie. Wacław był sercem cały, ten cały głową i chłodem; w tym żyła dusza silna, tu 
rozbudzone tylko zmysły. Przy tym było w nim tak coś przesadnego, tak nienaturalnego, tak 
niepomiarkowanie szyderskiego; rozmowa jego tak wyłącznie żywiła się bliźnim, tak była 
mięsożerna, jeśli powiedzieć wolno, że Frania z biciem serca, z obawą czekała tylko jej 
końca.
   Wśród tej rozmowy Wacław, o którego pobycie w Wulce nie wiedział Sylwan (bo co go 
obchodził stryjeczny?), nagle ukazał się we drzwiach; a przybycie jego zdziwiwszy, zbiło i 
zmieszało hrabiego. Pierwszy to raz od owego uznania spotykali się ze sobą. Przeszłość i 
obchodzenie się wzgardliwe Sylwana z Wacławem nie mogły byś jeszcze zapomniane; dziś 
zmienił się ich towarzyski stosunek, uczucia pozostały, czym były, powierzchownie jednak 
braćmi kazała się uważać przyzwoitość.
   Z uśmiechem spojrzał na gościa Wacław, Sylwan na niego z gniewem, jakby na natręta, 
przywitali się zimno.
   — Brat pański uczynił nam ten zaszczyt — odezwał się rotmistrz — i przyjął na czas jakiś 
gościnę w domku naszym... był chory.
   — Był chory! — powtórzył Sylwan. — A czemuż nie przybył do Denderowa? — zapytał 
po chwili ciszej.
   — Dziękuję ci; byłbym zawadą, wiem, że hrabia chorował także.
   — Tak, teraz już jest nieco lepiej.
   Sylwan, zmieszany niespodzianym spotkaniem, stracił wesołość nagle i przeczucie 
nowego upokorzenia napoiło go żółcią, widział się znowu niepotrzebnie wystawionym na 
odmowę, zniżonym na darmo; pewien był, że Wacław, który od nich tyle wycierpiał, musiał 
też rotmistrzowi czarno cały Denderów odmalować, choć w istocie tak nie było. Sylwan nie 
byłby uwierzył, choćby mu przysięgano; tak z siebie sądząc, niepodobieństwem sądził 
wstrzymanie się od łatwej zemsty. Zwarzony tymi myślami spojrzał na zegarek, przemówił 
coś do Frani, która właśnie w myśli ich obu porównywała, zabawił chwilkę zakłopotany 
widocznie i poprzysięgając sobie w duchu raz setny, że noga jego w Wulce nie postanie, 
pożegnał zatrzymujących go grzecznie, siadł do powozu i uciekł.
   Nie potrafimy odmalować, co się w sercu jego działo: było to uczucie tak przykre, jak 
gniew bezsilny, jak upodlenie odepchnięte, jak boleść pysznego, którego zepchnięto z 
podstawy; coś na drobną skalę na kształt uczucia szatana w chwili, gdy ręka Boża rzuciła go 
w otchłań bezdenną. Po półgodzinnej drodze podniósł przecie czoło zmarszczone:
   — Co mi tam! — zawołał — co mi tam, co mnie to obchodzić może? ojciec niech o sobie 
myśli! Ja łatwo świetną partię znaleźć mogę! Lecz któż by przewidział, że tam zastanę 
Wacława!
   Tak na przemiany to gryząc się, to pocieszając, cały zburzony powrócił do Denderowa i 
wprost udał się do ojca.
   Smoliński usuwał się właśnie z rachunkami, które zdawał jeszcze, a rachunki te przykre 
na starym hrabi robiły wrażenie, widoczne w twarzy drgającej gniewem i wzruszeniem, gdy 
Sylwan wszedł, a raczej wpadł jak burza; nasępiony, chmurny obejrzał się i z pasją zawołał:
   —   Śliczniem wyszedł znowu, niech ich diabli porwą!
   — Cóż się stało? co się stało? — niespokojnie podchwycił ojciec.
   — Zastałem tam już podobno od kilku tygodni chorującego Wacława.
   Zamilkli. Więcej nie potrzeba było staremu; zagryzł wargi i rzucił się na kanapę.
   — Jużciż — rzekł po chwili — gdyby szło o wybór...
   — Nie tu moje miejsce — oburzył się Sylwan — ocenić mnie na tej parafii ani mogą, ani 
potrafią; to myśl dzika! Mam postanowienie niezachwiane: zrobisz sobie, hrabio, z tym 
szlachcicem, co ci się podoba; ja jadę do wód druskienickich, do Buska, na Litwę, na Podole, 
na Ukrainę, do Warszawy, znajdę gdzieś bogatą dziedziczkę i ożenię się.
   — Żeń się, żeń i owszem — uśmiechając się boleśnie odparł ojciec — byle ci się udało, 
błogosławię; ale dotąd nie możesz powiedzieć, żeby ci bardzo los sprzyjał.
   — Bom go też nie probował — odrzekł kwaśno Sylwan. — Jutro w drogę ruszam. — 
Więc tu ani chcesz sprobować?
   — Nie, nie, dosyć już tego, wstręt mam od nich, brzydzę się tą pleśnią, mam jej póty — 
wykrzyknął z gestem znaczącym.
   Ojciec zamilkł, usiadł w krześle, dumał; wtem weszła Cesia.
   I ona była niecierpliwa, smutna, kwaśna od niejakiego czasu; nie spodziewała się wcale, 
że po nową przykrość spieszyła do ojcowskiego łoża.
   — Jak się papa ma dzisiaj? A ty, Sylwanie?
   — Ja jak zawsze — dodał Sylwan.
   — Wracasz z sąsiedztwa?
   — Nie pytaj mnie skąd.
   — Nie potrzebuję pytać, byłeś naturalnie w Wulce! Cały świat mówi o twoich dziwnych 
amorach...
   — Amorach? dajże mi pokój! Jest tam. ktoś, co mnie podobno uprzedził.
   — Cha! cha! — zawołała Cesia — i Sylwan zwyciężony zapewne przez jakiegoś 
kapotowego szlachcica?
   — O przepraszam: lepiej, bo przez Wacława.
   Cesi twarz zmieniła się nagle, jakby ją co za serce ścisnęło: pobielała, zmieszała się 
widocznie, lecz wracając zaraz do zwykłego panowania nad sobą, dodała:
   — Można się było tego spodziewać, to partia tak dla niego stosowna! — I milcząco 
poczęła chodzić po pokoju podśpiewując.
   Ani ojca, ani brata oczu nie uszło jednak zmieszanie Cesi i jej boleść, szybko stłumiona 
pozorem obojętności; oba wszakże udali, że się nic nie domyślają. Jak błyskawicą mignął 
staremu domysł przez głowę, ale go zniszczyło wspomnienie, że Wacław rękę Cesi 
odepchnął. Sylwan, który podobno od ojca więcej wiedział czy się domyślał, uśmiechnął się 
do siebie.
   Nadchodząca hrabina przerwała dość już kłopotliwe wszystkich milczenie.
VI
    
   W kilka dni po wypadkach, któreśmy opisali, hrabia wyszedł o lasce ze swoich pokojów 
do pałacu z powodu przybycia Farureja. Oprócz niego było kilku sąsiadów: Cielęcewicz ze 
swymi perory głośnymi, rotmistrz Powała i niejaki pan Maurycy Hołobok, figura 
problematyczna, świeżo ze stolicy, od niejakiego czasu z domu do domu włócząca się po 
sąsiedztwie.
   Był to z powołania literat, niezmiernie misją swoją nadęty, niesłychanie pewien, że był 
mocarzem, stąpający, jak by nim ciągle miotało natchnienie, decydujący o wszystkim z góry, 
rozprawiający najczęściej o stolicy, z której wprost zjechać raczył; wspominający co chwila 
imiona magnatów, których się tytułów wyuczył z litografii na wizytowych kartach, oryginał 
nieoszacowany, próżniak, frant, wykpigrosz i głupiec jakich rzadko.
   Z nieporównaną naiwnością rozpowiadał wszystkim w ogóle, że zjechał na prowincję dla 
obudzenia w niej życia. Środkiem ku temu było pismo jakieś, mające się gdzieś i kiedyś 
wydawać, a prenumerata na nie, narzucana w imię dobra literatury, uważała się za symptomat 
tego życia.
   Pan Maurycy Hołobok (herbu tegoż nazwiska) wywodził się z bardzo jakiejś znacznej 
rodziny i niemało pysznił prozapią swoją, choć jego tatulo był ekonomem tylko. Dużo się 
podobno nakręcił po świecie, nim się zdecydo- wał zostać literatem. Próbował różnego 
chleba: sprzedawał w sklepie, guwernerował, spekulował, aż nareszcie, że czytać umiał i pisał 
niewyraźnie, uczuł się usposobionym do literatury. Na literata, pytam się, czego dziś -
potrzeba? umieć trochę czytać i jako tako gryzmolić, zresztą byle śmiałość, czoło, byle trochę 
odwagi porwać się wysoko, zaczepić, zaszumieć, zakrzyczeć, więcej nie wymagają. Usus te 
plura docebit.
   Nie mogąc pisać, bo utworzyć nic nie był w stanie, nasz pseudoliterat postanowił 
tłumaczyć, kraść i cudze wydawać. Kilka próbek przekładów dokonanych bez znajomości 
języka, wydrukowanych niepotrzebnie, tak go już postawiły na nogach, że kazał odbić portret 
swój royal-folio w postaci głęboko zadumanego pracownika nad ksiąg stosem, z facsimilą i 
datą urodzenia. I poszedł dalej: począł prawić o swej misji literackiej, drukować lichoty, 
narzucać je wszystkim, marszczyć czoło i grać rolę wielkiego człowieka.
   Zarozumiałość posuniona do szaleństwa i obłąkania prawie stanowiła cechę wybitną tego 
ciekawego typu. Dość było spojrzeć na niego, by się przekonać, jak wysoko się cenił: szedł z 
szacunkiem dla nóg swoich, zawsze zamyśleniem brzemienny, wiecznie pełen admiracji dla 
cudzych myśli, które z prestigitatorską zręcznością na swoje przerabiał i puszczał za swoje. 
Wszystkim mniemał się równym i traktował cały boży świat na stopie równości lub niższości, 
bo wyższych nad siebie dojrzeć nie mógł. Jest to zwykłe stanowisko zakamieniałej głupoty.
   Trafiało mu się mówić na przykład:
   — Ja i minister jeździliśmy...
   — Lub:
   — Ja i Goethe zarówno lubimy...
   Wyszedł ze szkół nic prawie się nie nauczywszy; złej francuszczyzny trochę liznął na 
świecie, zresztą nie czy- tając nic, nic nie lubiąc namiętnie prócz wygód życia i zbytku, 
którego pragnął, literaturę mając tylko za narzędzie; pracował nad utworzeniem sobie aureoli, 
spodziewając się z aureolą ożenić bogato i chapnąć majątek, na który nie pracował: hoc erat 
in votis!!
   Wziął się tedy do kucia swej korony i wynoszenia swego pisma, bo ono miało być jego 
życiem. Niestety! kończyło się wszystko na zbieraniu trochy grosza i traceniu go na hulance, 
ale w ustach pana Maurycego, który się wyuczył jak papuga systemu literackiego powołania 
swego, przepysznie świetniały powody i cele!!
   Nie umiejąc języka, pracował dla języka; nie będąc pisarzem, poświęcał się dla literatury; 
nie imając grosza, był wydawcą; nie mając talentu, pożyczał go u drugich i na swój 
przerabiał, słowem, był to wielki człowiek! A jak swą wielkość nosił dostojnie!!
   W stolicy narobiwszy długów, okazawszy zbyt jasno i wyraźnie, nie czym chciał być, ale 
czym był, popasać dłużej nie mógł i wysunął się na prowincję czmucić poczciwych 
wieśniaków, którzy święcie wierzą w słowa, a jeszcze bardziej w rzeczy drukowane. Tu 
postrzegł zaraz, że prowincja potrzebowała organu, jak się wyrażał; wezwał ludzi skromnych 
a daleko wyżej usposobionych od siebie do współpracownictwa i obowiązał się, byleby mu 
dostarczono pieniędzy i artykułów, pracować nad redakcją, to jest: układać okładki, 
przedmowy, noty i bilety prenumeracyjne, a zabierać dochody.
   Ile razy chciał co napisać sam, chociażby notę lub przedmówkę, myśli sobie gdzieś 
pożyczał, rozwałkował ją i podlał swoją zarozumiałością, osolił konceptem wykradzionym i 
potrawa była gotowa.
   Jednym słowem był to Don Kiszot literacki.
   Literat ten wszedł na salon poważnie i raźnie, wypowiedział kilka słów francuskich, które 
umiał, począł się śmiać i podrygiwać, udając salonowicza, jak zły aktor na wiejskim teatrze, i 
natychmiast z wielką admiracją Cielęcewicza przemówił z trójnoga o swojej misji wydawcy! 
Nie przeszkadzało mu to jednak słodko oczu zawracać do hrabinej i do Cesi. Niestety, aureola 
jego zbyt małym świeciła blaskiem i kobiety więcej spoglądały na lakierowane jego buty, niż 
na promienne czoło.
   — Przyjechałem z powinszowaniem — odezwał się po chwilce.
   — Komu i czego? — spytała Cesia.
   — Wszystkim państwu tej tak niespodzianej, olbrzymiej sukcesji, o której w tej chwili 
wszędzie mowa...
   — Sukcesji! — pochwycił hrabia łakomie — nam! ale my o tym nic nie wiemy.
   — Jak to? miałbym być pierwszym zwiastunem tej wieści złocistej?
   — Ale cóż to jest? co to jest, proszę pana, któż to panu mówił? Co to za spadek? po kim? 
gdzie? — zawołali otaczając go wszyscy razem.
   I zgiełk się zrobił w salonie, bo co to wieść o sukcesji, o skarbach, na które się nie 
pracowało!
   — Wszakże, jeśli hrabia Dendera żonaty był w Paryżu z córką bankiera Petit, zapewne 
ojciec pański (obrócił się do starego), to na pana hrabiego spada po bezdzietnym synu jego 
tych kilka milionów franków, te domy i...
   Hrabia upadł na krzesło, Sylwan do krwi zaciął usta, a Cesia pobladła, wzrok gniewny 
rzucając na Farureja; hrabina z energią obwinęła się szczelnie w mantylkę, jakby jej się 
zrobiło zimno.
   — A! to spadek na mojego synowca — wybąknął hrabia z wzruszeniem widocznym, ale 
udając obojętność — nie na nas! — I westchnął tylko.
   — Synowca! — zawołał literat. — Któż to jest? gdzie mieszka? Nie mam szczęścia go 
znać.
   Ale nikt odpowiedzieć nie spieszył i kawaler nasz po- strzegł, że tylko zazdrość przyniósł 
do tego domu i żale. Na Cesi najwidoczniejsze było wrażenie tej wieści, bo coraz oczki 
ogniste topiła w bladej Farureja twarzy z wyrzutem i gniewem. Głuche, długie milczenie 
padło jak ciężar niepodźwigniony na wszystkich. Cielęcewicz tylko i literat mówili z sobą o 
swoich marzeniach; a pan Maurycy silnie go namawiał, ażeby rzucił myśli swe na papier, 
upewniając, że je zaraz wydrukuje. Cielęcewicz wypłacając się jak mógł za to ochotne 
oświadczenie, z uniesieniem znowu kadził mniemanym teoriom sztuki i pomysłom literata, 
które Hołobok żywcem z pism periodycznych stolicy pożyczywszy, wykładał.
   Oba podkadzali sobie wzajemnie z najczulszą troskliwością o dobór zapachów. Na 
nieszczęście brakło im słuchaczów, bo wszystkich gniótł ten niespodziany, bajeczny, 
amerykański spadek na Wacława!!
   — Szczęśliwy! — powtarzał hrabia z cytrynowym uśmiechem — szczęśliwy!
   — O! teraz — szepnął Sylwan — ręczę, że porzuci Wulkę i pannę Franciszkę!
   — Nie rozumiem — przerwała Cesia — co to tak wielkiego... Spadło na niego, bardzo 
dobrze: niech się cieszy, nie ma co i mówić o tym.
   Ale całe towarzystwo było sparaliżowane nowiną, a Farurej, widząc Cesię w okropnym, 
spazmatycznym, szczypiącym humorze, przymawiającą już jego tupetowi, dopytującą o adres 
pana Fattet dentysty, czego się dotąd nie dopuszczała nigdy — nieukontentowany, gniewny 
na bok się usunął.
   Literat tymczasem troskliwie dopytywał Cielęcewicza o Wacława, nie wątpiąc, że tak 
kalifornijsko zbogacony człowiek weźmie przynajmniej pięćdziesiąt biletów na jego 
„Trzytygodnik” i „Dwumiesięcznik”, zechce wystąpić jako mecenas, otworzy worek i 
dopomoże silnie do zaopatrzenia pana Maurycego w lakierowane buty, rejtfraki i łańcuszki do 
zegarków.
   Marzył on, ta dźwignia piśmiennictwa, że najmniej sto tysięcy dadzą mu na dobro 
literatury, a mając je, rachował, że się pokaże w Żytkowie porządnie i jeszcze porządniej 
ożeni. Nie chodziło tu bowiem o „Trzyty-godnik”, ani „Dwumiesięcznik”, ani o literaturę, ale 
niestety! o kieszeń pana wydawcy i teraźniejszą, i przyszłą.
   Jakoż dokładnie się dowiedziawszy zaraz o gustach, charakterze, wieku, miejscu pobytu 
Wacława, a widząc, że w Denderowie nie tak go jakoś traktują, jak by sobie życzył, choć 
mówił wiele o swych stosunkach w stolicy z mnóstwem książąt, hrabiów i baronów, starannie 
po imionach i ojcowiźnie ich zowiąc, wysunął się o l’anglaise, spiesząc na pierwszy dobry 
humor zbogaconego młodzieńca.
   Ale nie on jeden snuł już projekta na biednego, przed chwilą zapomnianego sierotę; 
otaczający wszyscy chciwie nań wytrzeszczali oczy, gdy on oślepiony, ogłuszony swym 
szczęściem, a tak do niego nie przywykły, zdawał się nie pojmować jeszcze, jak nowe siły, 
nową władzę, znaczenie, nowe przymioty nawet zlewał nań majątek!
   Któż odmaluje, co się działo w sercu hrabiego na widok swojego upadku obok 
podnoszenia się sieroty; Cesi, która dziś mieć mogła z nim wszystko, co ceniła, a ukarana za 
chłód serca i przedajność, widziała z rąk sobie uciekające skarby!
   Sylwan, dla którego pieniądze były nieprzezwyciężonym magnesem, zaczynał rozmyślać, 
jak by się zbliżyć do Wacława, nie wątpiąc, że mu obficie pożyczać będzie; a była tego 
potrzeba, bo Powała i Farurej już się grzecznie wymawiali.
   W Wulce tylko wieść o spadku przykre zrobiła wrażenie na wszystkich; przywiózł ją 
ksiądz Warel, zastał rotmistrza koło stajni i szepnął na ucho wielką nowinę. Stary pobladł, 
ręce załamał, stanął jak wryty, jak by go srogie dotknęło nieszczęście.
   — Co to wam? — spytał ksiądz.
   — Co? — rzekł stary — ostatnie najpiękniejsze, najdroższe moje nadzieje w łeb wzięły.
   — Jakie nadzieje?
   — A! kochany ojcze, nic bo ty nie wiesz: snuło mi się po głowie, że ich pożenię, ale wola 
Boża!
   — Kogóż to jegomość chciałeś tak żenić?
   — A Franię moję z nim, bo się dosyć wzajemnie upodobali.
   — No! więc cóż przeszkadza?
   — Widzisz jegomość — miliony! — a toć to bardzo dobry chłopiec, ale mu się głowa 
zawróci.
   — A pfe! nie, nie, rotmistrzu! — odparł ksiądz Warel — wiele jest licha na świecie, ale 
dobrego jeszcze więcej: zbyt czarnych o naturze ludzkiej nie potrzeba mieć wyobrażeń. 
Poczekaj, przekonasz się, to chłopię pobożne, poczciwe...
   — Otóż mi i dlatego żal, bom go niemal jak własne dziecko ukochał.
   — Ale zobaczysz, rotmistrzu, że go fortuna nie zmieni: ja jestem tego pewny, nawet sobie 
także osnułem projekcik na niego, jak inni spekulując już.
   — Co? i wy, księże proboszczu?
   — Albom to ja nie człowiek i nie egoista myślicie? — zaśmiał się ksiądz wesoło.
   — Ale jakież to projekta?
   — Musi mi założyć szkółkę dla dzieci i szpital dla ubogich, od tego nie ustąpię; w 
dodatku i kościół wyrestaurować.
   — Zgoda! zgoda! zgoda! — nagle z boku odezwał się głos Wacława, który pieszo 
nadszedłszy z Palnika, zjawił się przy nich niespodzianie.
   — A pięknie to tak podsłuchiwać? — Przepraszam, słyszałem tylko ostatnie słowa i piszę 
się na to wszystko, bylebym przyszedł do tych obiecanych złotych gór; ale zawsze pod 
warunkiem...
   — Otóż jest! warunki!
   — A jakże! należą mi się: fundatorem będę!
   — No! jakież?
   — Że poprawując kościółek, budując szkółkę, pozwolicie mi i probostwo nowe postawić.
   — E! Bóg z tobą, bez tego by się obejść można: przybytek Boży i ubodzy to pilna, a 
księdzu byle kąt...
   Rotmistrz, który się obawiał, czy go nie podsłuchano, zakłopotany trochę przywitał 
Wacława, spojrzawszy mu w twarz jaśniejącą błogim spokojem, a nie namiętnym 
wzruszeniem. Widać było, że przyszedł podwoić swoje szczęście, dzieląc je z przyjaciółmi, i 
że jak uczuciem, tak tymi skarby gotów się był dzielić.
   Gdy się to dzieje przy stajni, Brzozosia, której furman księdza Warela o wszystkim 
powiedział, wpadła tak rozczochrana, przerażona i zbladła do izdebki Frani, że jej dech i 
mowę zatamowało.
   Frania zerwała się od krosienek przerażona.
   — Co to jest? co to jest?
   — A! a! nie uwierzysz! jak Boga kocham!... dziwy!... okropności!...
   — Co to ci jest Brzozosiu?
   — Pan Wacław...
   — Jezu! cóż mu się stało? mów! — krzyknęła Frania, wywracając krzesło i stolik i 
przypadając do niej blada i przerażona. — Co mu się stało? na Boga! idźmy, jedźmy!
   — Ale dajcież mi odetchnąć! — Brzozosia upadła na krzesło.
   — Na Boga! choć słowo, kochana Brzozosiu, nie umarł, nie skaleczył się?
   — Nie! nie!... miliony! miliony!
   — Jakie miliony? Co ci, kochana ciwunówno? — Spadły na niego za morzem, nie wiem 
gdzie, w Ameryce czy w Kalafonii! Bogaty okropnie! bogatszy od wszystkich! jak książę, jak 
król! Wystaw sobie...
   Frania pobladła, zawstydziła się swojego pierwszego przestrachu i trochę urażona spytała:
   — No! i cóż to tak strasznego?
   Brzozosia, bojąc się bardzo, nie śmiała wytłumaczyć.
   Frania powoli zbierając kłębuszki, igły i rozrzucone roboty, nic nie mówiąc, wróciła do 
krosien, gdy ją głosy ojca, księdza Warela i czyjeś jeszcze doszły.
   Podniosła główkę: Wacław stał w oknie i po dawnemu uprzejmie ją witał, z uśmiechem, z 
wejrzeniem, w których nic nowego, nic zmienionego nie było.
   Brzozosia na widok tego zjawiska znowu krzyknęła, ale już z radości, zwycięsko i 
niepohamowana rzuciła się do okna.
   — Czy to prawda, panie Wacławie? (jak jego teraz nazywać?) czy to prawda, te miliony! 
miliony?!
   — Co? kochana panno ciwunówno?
   — Ale ta sukcesja! bogactwo! Jezu Mario! to bajka chyba! Pan się nic nie cieszysz?
   — A z czegóż bym się tak nadzwyczajnie miał cieszyć?
   Rotmistrz, który na to patrzał i słuchał tego, uspokoił się nieco, widząc, jak mało wrażenia 
zbogacenie czyniło na Wacławie. Pozostało mu jednak nieco obawy i czynił sobie uwagę, że 
pieniądze są jak trunek, który nie zaraz upaja.
   Tymczasem wieczór zszedł najmilej w towarzystwie księdza Warela i Wacława. Była to 
późna jesień, ale dzień nadzwyczaj ciepły, zastawiono więc stolik do podwieczorku w ganku, 
z którego dochodziły uszu odgłosy wiejskiego żywota i owe zapachy jesieni właściwe, co to 
w nich czuć owoce, żniwo, chłodną rosę, liście więdniejące i późnego siana woń miłą. Frania 
wkrótce odzyskała wesołość swoję i ufna spojrzała w przyszłość; nawet Brzozosia się 
rozchmurzyła, oczy tylko ciągle dziwnie wytrzeszczając na nowego bogacza, jakby w nim 
zmiany szukała koniecznej. Rotmistrz był jakoś smutny, bo choć wierzył Wacławowi, milej 
mu było oddawać córkę ze znacznym posagiem, niż magnatowi dziś szlachciankę niemajętną 
dla niego.
   W Denderowie zaraz po odjeździe gości wszyscy się rozpierzchli, nikt tam z rodziny nie 
potrzebował nikogo; hrabina poszła dumać o pełznącej swej piękności i o kimś jeszcze, 
Sylwan o swym przyszłym ożenieniu, hrabia gryzł się zazdrością, Cesia roiła, że Wacława 
siłą wspomnienia i potęgą swych wejrzeń pociągnie. Zresztą nikt nie myślał zwierzać się 
drugiemu, każdy dźwigał swój ciężar zgięty i smutny. Nie było w nich serca, nie było w nich 
uczucia.
   Cierpieli wszyscy, cierpieli! Hrabia wyrzucał sobie swój występek jak głupstwo, miotał 
się, widząc stracone tysiączne korzyści, które by mu była zapewniła cnota, łajał się i zżymał, 
ale po czasie, po czasie!
   Sylwan i Cesia zarówno obiecywali sobie pociągnąć Wacława; ale po długim dość 
upływie czasu znaku życia nie dawszy, nagle dziś odezwać się nie było podobna; byłoby to 
odkryć rachubę, pokazać, że nie serce ciągnęło ku niemu. Oboje nadto byli zręczni, żeby tak 
począć sobie mieli; należało czekać, a oczekiwanie niecierpliwiło!... Cesia co dzień bardziej 
brzydziła się Farurejem i chciała z nim zerwać stanowczo, obawiała się tylko...
   Taki był stan umysłów mieszkańców Denderowa, gdy się Wacław niespodzianie tu 
zjawił... Sylwan i Cesia spojrzeli i rzekli w duchu:
   — Sam leci w sidła, tym lepiej!
   Wacław uznał przyzwoitym odwiedzić stryja, pewien zresztą będąc teraz najlepszego 
przyjęcia; przyjechał jednak po dawnemu bryczką i ubogim zaprzęgiem, ubrany jak dawniej i 
bynajmniej niezmieniony. Bogactwo nie zawróciło mu głowy, bo w szkole nieszczęścia 
nauczył się ceny ludzi, ceny pieniędzy i uczuć... Czuł się silniejszym teraz, ale ta siła, 
przypadkowo rzucona mu od losu jak jałmużna, nie wzbijała go w pychę; czuł, że to nie był 
nabytek pracy,ale dar trafu — wygrana na wielkiej loterii świata, na której rzadko kto 
wygrywa!
   Sylwan niby przypadkiem wyszedł na jego spotkanie. Cesia nie ustąpiła z okna; zobaczył 
ją z daleka. Hrabia przeszedł z nim zaraz do salonu, mając jednak tyle taktu, że go o nic nie 
spytał. Dopiero po półgodzinnej obojętnej rozmowie zaczęli mu winszować i dopytywać się 
wszyscy. Weszła i Cesia, wyświeżona, strojna zalotnym uśmiechem, z bukietem rezedy w 
ręku.
   Wprzód nim weszła do salonu, stała chwilę na progu, z ręką na klamce, z głową 
spuszczoną, myśląc, co począć, jak mu się pokazać... Inną? — zmiana byłaby nadto widoczna 
i szybka. Podobną jak dawniej? — lecz czy to go przyciągnąć potrafi? Będę tąż samą i inną 
— odpowiedziała sobie cicho na własne pytanie — i prawdziwie chybaby nas wszystkich los 
na jakieś niepowodzenie niepojęte skazał, jeśli go nie potrafię rozmarzyć... odzyskać...
   Wacław był całkiem wczorajszy, nic w nim nie zdradzało zmiany położenia; z 
umiarkowaniem, z dawniejszą prawie bojaźliwością obchodził się z tymi, od których zawsze 
czuł się wyższym, a dziś i wedle świata większym był i potężniejszym. Ci wszyscy mieli dla 
niego teraz uśmiech uprzejmy, uścisk dłoni serdeczny, słówka grzeczne, nazwania czułe. 
Ścisnęło mu się serce na ten dowód słabości, dzieciństwa ludzkiego! Ale gdzież jest inaczej? 
gdzie zbogacony nagle nie postrzeże, że pieniądz nadał mu wartość nową, miejsce inne, 
znaczenie wyższe? Pieniądz cudzy, zapracowany przez kogo innego i nie wiem, jakim 
prawem przychodzący niespodziewanie, niezasłużenie, daremno?
   Hrabia, jakby w przeszłości nic sobie do wyrzucenia nie miał, starał się być miłym, 
wyraźnie prosił przebaczenia i zapomnienia; pokorny, cichy, uśmiechnięty, ledwie nie 
dobroduszny, dumę schował do kieszeni. Sylwan zmienił ton, sposób obchodzenia się 
zwykły, słuchał, raczył odpowiadać, pytał nawet. Hrabina z ukosa mierzyła probierczym 
wzrokiem tego Wacława, do którego przez długie lata nie wiem czy dwa słowa wyrzekła 
prócz rozkazów i wymówek. Cesia była zbyt zręczną, żeby się z chętką gwałtowną podobania 
wydać miała; pojęła, że nagła zmiana byłaby złą rachubą, że jeśli co Wacława do niej 
pociągnąć może, to wspomnienie; wpadła więc śmiało, śmiejąc się szydersko i natarczywie 
naskakując przybyłego
   — A! witam pana! — zawołała nareszcie. Wacław ukłonił się milczący.
   — Winszujemy! winszujemy! Ale powiedzże nam pan, ten amerykański wujaszek jestli to 
rzeczywistość, czy tylko puf sąsiedzki?
   — Dotąd, jeśli puf, to przynajmniej urzędowy — odpowiedział Wacław z uśmiechem.
   — I ilość tego spadku aż na miliony doprawdy się liczy?
   Wszyscy radzi śmiałości Cesi słuchali, nie śmiejąc wprzód tak drobnostkowie rozpytywać 
go sami.
   — Prawdziwie nie wiem — rzekł sierota — likwidacja nie skończona; wiem tylko, że 
mam ładny hotel w Paryżu, coś tam na banku (kilkadziesiąt akcyj), coś w rentach pięcio- i 
trzyfrankowych, które dziś dobrze idą, jakąś willę na wsi i dość papierów różnych kompanij.
   — Cuda! cuda! — śmiejąc się zawołała Cesia — a pan to jakoś bierzesz tak naturalnie, 
zimno, jakby to nie było wcale dziwnym, romansowym, przerażającym, sennym...
   — Ja to biorę — podchwycił Wacław — jako rzecz prawie mi obojętną; przywykłem do 
ubóstwa, niewiele cenię to, co posiędę. Będę niezależnym, przydam się może komu na co i to 
w tym spadku najprzód cenię. Ale i bez niego miałbym dla siebie dosyć.
   — Ale nie myślisz wynieść się do Paryża? — spytał Sylwan.
   — A! nie! nie! — zawołał Wacław — nad wszystko kocham to ustronie i żyć bym bez 
niego nie mógł; Francji nie cierpię, choć to ojczyzna mojej matki. Zostanę tutaj.
   Obrócił się do Cesi:
   — Wie pani — rzekł — nadzwyczaj mnie cieszy, że mieć będę fortepiano Erarda, które 
medal otrzymało na wystawie; jest ono w mojej sukcesji i naprzód o przysłanie mi go napiszę. 
Pojmuje pani szczęście posiadania prawdziwego i najlepszego Erarda?!
   Na to naiwnie a z zapałem wyrzeczone dzieciństwo wszyscy się rozśmieli. Cesia z 
politowaniem prawie na niego spojrzała.
   — O! tak! tak! — dodał Wacław — z całej sukcesji najniecierpliwiej wyglądam mego 
Erarda. Muszą mi go zaraz wyprawić przez Marsylię i Odessę.
   — Ale gdzież je pan w Palniku postawi?
   — To najmniejsza! Postawię u siebie w sypialnym pokoju. Chwalić się nim nie myślę, 
lubię muzykę dla siebie, nie dla popisu, szczęśliwym, że się z nią nie będę zmuszony 
popisywać. Dla gości dosyć będzie obrzydliwego Knamma, oklepanego Bösendorfera, dla 
siebie w moim przybytku postawię Erarda...
   — Szczęśliwy! szczęśliwy! trzykroć i czterykroć szczęśliwy! — mruczała Cesia siadając 
przy nim. — Co chwila słyszę szczęśliwy... widzę, że pan tak szczęśliwy, iż mu zapewne nic 
a nic nie braknie... — Mogęż się skarżyć, spojrzawszy na to, czym byłem wczoraj? — rzekł 
Wacław także ciszej.
   Cesia zamilkła, ale rychło widząc ustępującego ojca i Sylwana, którzy cicho coś z sobą 
rozmawiając, ku gankowi ustępowali, a matkę zajętą książką, spytała Wacława:
   — Prawdaż to, co mówią, żeś pan przy milionach znalazł zaraz i towarzyszkę do 
używania ich wspólnie?
   Wymówiła to szydersko, złośliwie.
   — Nie wiem, o czym pani mówi — zimno odparł Wacław.
   — Jak to? więc piękna Frania z Wulki jeszcze z panem nie jest zaręczona?
   — Ze mną? panna Franciszka? ledwie się znamy — rzekł trochę zmieszany Wacław.
   — Proszę! a tu takie plotki roznoszą — dodała Cesia. — Zawsze jednak broniłam pana i 
utrzymywałam, że to być nie może. Pan potrzebujesz kogoś, co by go zrozumiał, pojął, ocenił 
— dodała z uczuciem i szybko dokończyła kapryśnie — komu byś mógł zagrać choć wlazł--
kotka. A propos, nie zapomniałeś pan grać przez te czasy?
   — Nie, ale fortepianu u siebie nie mam jeszcze.
   — Wszakże można wziąć jeden z naszych — żywo zawołała Cesia.
   — Dziękuję pani; z Żytkowa od Gr... jużom sobie tymczasem zapisał wiedeński, ten 
postawię dla gości, a Erarda u siebie przy łóżku.
   — Jak pan swobodnie już tę swoje przyszłość nawet w drobnych szczegółach urządzasz! 
— z nieznacznym westchnieniem mówiła hrabianka.
   — Sądzę, że nie mamy sobie do wyrzucenia, i pani musisz marzyć podobnie, wszakże 
słowo już dane?
   Cesia zarumieniła się. — O! rok jeszcze cały mamy przed sobą, a rok to tak długi!
   I nagle stała się sentymentalną; chciała go rozczulić, powąchała rezedy, położyła ją na 
stoliku tuż przy nim, niby dla poprawienia bransoletki, w istocie dlatego, by o niej zapomnieć 
i śledzić z daleka, czy też nie zabierze jej Wacław. Ale on czytał dziś odczarowany w sercu i 
myśli wietrznicy i choć go wdziękiem wspomnień młodości silnie pociągała, bronił się 
mężnie tej władzy, postanowiwszy nie poddawać.
   Cesia wstała i poczęła chodzić po salonie.
   — Nie zagrasz nam pan czego?
   — O! chętnie! jeśli mi pani nie każesz wlazł-kotka.
   — Nie, na ten raz uwalniam, mam nad panem litość... Wlazł kotek zostanie dla kogoś 
innego, dla kogoś, co tyle tylko umie, że się ledwie na nim pozna — dodała z przyciskiem. — 
A dla mnie... Chopina! Spróbuj pan, ja tak lubię ten marsz z jego sonaty, to jakby widzenie, 
jakby przeczucie śmierci!
   — Pani lubisz Chopina? — spytał Wacław siadając do fortepianu — to coś nowego! Od 
jakże to dawna?
   — Od czasu, jakeś go nam pan zagrał tak ślicznie raz ostatni! — nie zmieszana 
odpowiedziała idąc do szturmu. — Druga część tego marszu jak śpiewna, jak mówiąca, jaka 
rzewna!...
   — A! a! początek także, zdaje się spod ziemi wychodzić! — unosząc się już zawołał 
Wacław.
   — Ja wolę tę część drugą... Zdaje się, że anioł ją śpiewa nad bladym ciałem zmarłego, 
unosząc się w powietrzu...
   Ale Wacław już grał. Cesia chodziła po salonie, to na matkę, która z niejaką dumą śledziła 
jej kroki, to na ojca, który na nią także ciekawym rzucał okiem, spoglądając.
   Lecz skończyła się pieśń pogrzebowa, umarły tony czarowne i Wacław pod wrażeniem 
jakiejś smętnej myśli, która z duszy jego dobyła się, niewzruszony został przy fortepianie z 
opadłymi rękoma, ze spuszczoną głową.
   — Kto by się tego domyślił — przerwała mu Cesia, zbliżając się do niego — kto by się to 
domyślił, spojrzawszy na pana, żeś tak niedawno odziedziczył miliony... i fortepian Erarda!
   To mówiąc sparła się przy nim, i wzrok, którego znała potęgę, zimny, wyuczony, 
natężony umyślnie, wlepiła w podniesione jego oczy. Jakże nie miał zadrżeć, gdy przez te 
oczy pierwsza miłość, przebudzenie, sen anielski, patrzały na niego, a z nimi słodkie 
wypitych goryczy wspomnienie, a z nimi pamięć więzów skruszonych czarnej a lubej 
przeszłości, ozłoconej młodymi dumami?
   Oboje milczeli, milczeli i dwa czy trzy razy mignęły ich spojrzenia, spotkały się, unikały, 
wróciły ku sobie, aż Wacław rzekł cicho:
   — Więc za rok dopiero?
   — Co, za rok?
   — Wesele pani? Muszę o tym wiedzieć, bom wcześnie zaproszony.
   — Za rok, tak, za rok! — złośliwie odparła Cesia; — za rok lub prędzej może. Ale ja 
myślę, że pan mnie prowadzić nie będziesz do ołtarza, chyba odprowadzać?
   — Wątpię! — rzekł sucho Wacław.
   — O tej Frani mówią, że taka ładna, taka naiwna! — rozśmiała się. — Jak to jej musi być 
do twarzy, gdy w fartuszku niosąc ziarno, drób z ganku zwołuje...
   — Wie pani! — oburzony zawołał Wacław — że istotnie ślicznie jej wśród tej sielanki, 
wśród kurek i gołębi...
   — A! nareszcie wymogłam, żeś się pan przyznał. Więc śliczna! Otóż to lubię, to szczerze 
— dodała złośliwie, ale ze wzruszeniem. — Opiszże mi pan przyszłą kuzynkę.
   — Tak daleko jeszcze myślą nie sięgnąłem... — To może sercem! — szczebiotała 
hrabianka. — Ależ śliczna! wszak śliczna! — powtórzyła z przyciskiem. — Powiedzże mi 
pan, blondynka czy brunetka, słuszna czy mała?
   — Pani to wie doskonale, bo ją musiałaś nieraz widzieć w kościele. 
   — Nie! nie! przepraszam, nie mam zwyczaju oglądać się za siebie. A zresztą, nie byłam 
tak ciekawa.
   — Więc na cóż bym ją pani opisywał?
   — Ma pan słuszność, nie warto!
   Oboje zamilkli trochę znowu. Wacław od niechcenia decymami chodził po fortepianie; 
Cesia przeszła parę razy po salonie i znów wróciła, naprzód wzrokiem, potem cała.
   Wzięła bukiet rezedy ze stolika, ponosiła go chwilkę, zbliżyła się do fortepianu i rzuciła 
go daleko na dekę, że się aż na ziemię stoczył. Wacław podniósł go i oddał jej z uśmiechem.
   — Nie chcę go — odparła Cesia — rzuciłam umyślnie; rezeda mnie nudzi: mdły zapach, 
kwiatek niepozorny. Nie rozumiem dlaczego to sieją, dlaczego znoszą w ogrodzie i w salonie. 
A pan nie lubisz rezedy?
   — Ja? — rzekł Wacław — lubiłem ją dawniej, dzisiaj...
   — Dziś pan woli zapewne maki polne, asterki wiejskie i nogietki!! Cha! cha! — poczęła 
się śmiać do rozpuku, ale takim przymuszonym, nienaturalnym śmiechem.
   — Być może.
   Na tym zerwała się rozmowa, gdyż właśnie wpadł do salonu ścigający Wacława z 
Cielęcewiczem pan Maurycy Hołobok, który spieszył, jak powiadał, wywrzeć swój wpływ na 
młodzieńca i objąć nad nim przewodnictwo moralne — na korzyść listy prenumeratorów 
„Trzyty-godnika” i „Dwumiesięcznika”... Przywitawszy się ze wszystkimi, literat pospieszył 
odrekomendować się (wyraz nie mój, ale własny pana Maurycego) hrabiemu Wacławowi, do 
którego przylgnął zaraz ze szczególną zawziętością, wsiadłszy natychmiast na oklepane 
stołeczne nowinki muzykalne, których za lep użył, i mówiąc o Rubinim, o Pascie, o 
koncertach, o sztuce, o ocenieniu jej, o Thalbergu, o Liszcie, a dalej po trochu o sobie, 
prenumeracie i swoim piśmie...
   Chodziło mu bardzo, żeby swym paplaniem wysokie o sobie dał wyobrażenie; opowiadał, 
jak pił z Lisztem, kiedy ze stolicy wyjeżdżał, jak za pan brat chodził z Rubinim, jak Henselt 
pomimo swej dumy bił czołem jego teorii muzykalnej i jemu, jak wzniosły obmyślał sztuki 
system filozoficzny; dalej nastąpiły kawałki o artyzmie,
   o egzekucji, o Pustyni Davida — itd., itd...
   Wszystko to szybko, niezgrabnie, ale efektowie przesuwał przed milczącym Wacławem, 
spiesznie, gwałtownie, sądząc, że go tą fanfaronadą oczaruje i olśni. Niestety! łatwo jest 
poznać farbowane lisy: fałsz widać przez pożyczane pióra i byłeś je żywiej potrącił, polecą 
garściami, a zresztą kto głupi z urodzenia, temu żadne naukowe smarowania po wierzchu na 
to kalectwo nie pomogą.
   Tak i tu się stało; przecież literat-estetyk-wydawca nie zważał, że pożądanego celu nie 
dosięga, nie mogąc przypuścić, żeby admiracji nie wzbudził. Co chwila wpadał on na swe 
mniemane teorie, na swe pojęcia nowe
   i prędko dodawał: — „Ale  nie czas tu rozwijać pomysły moje (!); pracuję nad 
obrobieniem ich, będę miał zaszczyt u pana w domu”...
   Lub:
   — „Teorie, o których tu napomykam, myślę wkrótce obszerniej rozwinione rzucić na 
świat. Nie taję, że ich nowość i śmiem sobie pochlebiać oryginalność musi wywołać 
opozycją, krytykę, ale to los wszystkich śmiałych nowości (!!); jestem do tego przygotowany, 
wiem, że cierń czeka zbolałą skroń moją”!
   Najpocieszniejszym było, że to, co ten jegomość podawał za tak oryginalne, za nowe, 
było oklepanym, wy-włóczonym już po tysiącu dzieł i dzienników truizmem, jak to Anglicy 
zowią; ale nie zmieszany Hołobok, mając wszystkich za takich bałamutów jak sam był, 
śmiało sobie ruszał dalej pewien, że wszystkich odurzy, zaczmuci, że się nikt na nim nie 
pozna, a ci, co zrozumieją łatwe jego szarlatanerie, nie odważą się o nich wyrzec głośno, 
obawiając się „Dwumiesięcznika” i „Trzytygodnika”.
   Wacław słuchał, zdziwiony tylko zuchwalstwem, wielomownością odurzony, nie mogąc 
pojąć, co znaczy ten popis tak pracowity. Tymczasem każde jego słówko chwytał pan 
Maurycy i usiłował je, by się przypochlebić, ukazać czymś wielkim; ale i to mu się nie 
udawało, bo myśli prostych, jasnych i istotnie nowych Wacława pojąć nie był w stanie. Tego 
rodzaju ludziom błyskotki tylko i nowostki do serca, jasna prawda dla nich zbyt cicho i 
skromnie się pali.
   Wszyscy byli utrudzeni Cielęcewiczem, który od godziny już głosił teorią swoje wśród 
salonu i rozszerzał jej granice poza najistotniejsze społeczeństwa warunki — gdy nowy gość 
przybył do towarzystwa.
   Był to stary Kurdesz wygolony świeżo, wyczupurzony, przy szabli, a pokorny, kłaniający 
się i sypiący grafem dobrodziejem i ucałowaniem nóżek jak z worka. Na widok jego stary 
hrabia pobladł widocznie, był to bowiem dzień, w którym właśnie mógł zapowiedzieć 
odebranie kapitału, i na to się zanosiło z przybycia. Przyjęto go naturalnie jako 
najpożądańszego sąsiada i przyjaciela.
   Przestrach starego Dendery zwiększył się jeszcze, gdy Kurdesz po herbacie, schyliwszy 
się niemal do kolan gospodarzowi, poprosił go na chwilkę rozmowy na osobności. Żywo 
przystał na to hrabia, łudząc się wśród grożącego niebezpieczeństwa nadzieją niewczesną; w 
głowie jego mieszały się najdziksze pomysły, rozpaczał, to znowu roił nadzwyczajne jakieś 
posiłki; ale uśmiech zawiesiwszy na ustach, na czole spokój, okazując czułość i serdeczność 
niezmierną dla starca, poszedł z nim do sąsiedniego pokoju.
   — Siadajże, siadaj, kochany stary mój sąsiedzie — rzekł biorąc go w pół poufale — kto 
się tyle w życiu nadreptał, ma prawo odpocząć.
   Na takie już słodycze zbierało się dłużnikowi i rotmistrz tylko się skłonił pokornie, 
pogładził siwego wąsa, ale nie widać było, żeby go to do zbytku dotknęło, i tak począł:
   — Ja, hrabio, mam maleńką prośbeczkę.
   — Co każesz! co każesz, kochany, szanowny sąsiedzie.
   — Nie tajno jaśnie wielmożnemu hrabiemu — mówił rotmistrz — że mam córkę, którą 
dał Bóg do wzrostu dochować. Trafić się mogą ludzie, chciałbym ją za mąż wydać wprzód, 
nim oczy zamknę; potrzeba, żeby widziano, co ma i mieć może: ludzie jesteśmy, taki to 
zawsze coś znaczy. Pewnie to różnicy jaśnie wielmożnemu panu nie zrobi, gdy mi kapitalik 
mój w terminie łaskawie wypłacić zechcesz...
   — Z duszy, serca! — zawołał szybko hrabia, nie okazując najmniejszego zdziwienia ani 
zmieszania — najchętniej, bardzo dobrze, dziękuję ci bardzo, że mi tak wcześnie mówisz, bo 
przy moich wielkich spekulacjach mogłeś mnie schwytać nie przygotowanego.
   To mówiąc, hrabia łykał ślinkę, ale się nie schmurzył, choć sam nie wiedział, jak zapłaci.
   — Bardzo będę wdzięczen — rzekł Kurdesz — bom właśnie zatargował wioskę i 
ułożyłem już przedugodne punkta. — A! cieszę się bardzo! Jeśli wolno wiedzieć, cóż to za 
wioska?
   — To nie sekret, kupuję Ciemierniki.
   — Ciemierniki! — rzekł głowę w górę podnosząc hrabia — Ciemierniki od 
Farycewiczów? A! wiem! ale tam podobno jest wilk!
   Szlachcic, którego najłatwiej było nastraszyć, zapytał żywo:
   — Jak to? jakiż wilk?
   — A! proces z Bogolubami o sukcesją, której na Farycewiczach dochodzą; coś zdaje mi 
się na kształt dziewięciu do dziesięciu tysięcy rubli.
   — To rzecz wiadoma.
   — Życzę się jednak pilnować — dodał hrabia odchodząc i dłubiąc w zębach — przy tym 
— rzekł — Ciemierniki to glinka, góry, lasu mało i zniszczony, wody nic; a po czemuż 
dusza?
   — Po pięćdziesiąt dukatów; mniej nie było można, majątki bardzo w górę poszły.
   — To dosyć drogo, przy tym na budowle, na forszusy dosyć będzie potrzeba.
   — A! toć to wiemy, panie — rzekł, wzdychając rotmistrz. 
   — Nie jest to zbyt korzystne kupno — począł powoli Dendera.
   — Być może, ale to mi przyległe, a zresztą rzecz skończona.
   — Skończona? no! to oczywiście pozostaje mi tylko powinszować i nie ma co już mówić 
o tym. Ale dziś zakupować majątek przed ostatecznym zregulowaniem inwentarzy jest to 
narażać się na wyraźną stratę; majątki spaść muszą.
   — Bóg to wie — powolnie rzekł szlachcic — Bóg to wie. Spadną zapewne, by więcej 
jeszcze pójść w górę.
   — A przy tym — mówił ciągle formą rady przyjaciel- skiej hrabia — dla córki, dla 
przyszłego zięcia, kto wie, może by kapitalik był pożądańszy.
   To mówiąc filuternie się uśmiechnął.
   — A! a! powinienem panu powinszować córeczki, bo choć nie mam szczęścia jej znać, 
ale widzę, że to być musi i piękna, i miła osóbka: wszak to i mojemu Sylwanowi tak głowę 
zawróciła, że mi spokoju nie dawał...
   — Wielki to honor dla mojego domku — odparł szlachcic z ukłonem — ale to zwyczajnie 
fantazja pańska...
   — Zdaje mi się, że to coś więcej nad fantazją.
   — Za niskie to progi dla syna hrabiego — mówił rotmistrz przerywając rozmowę i 
sprowadzając ją na interes. — Więc mogę się spodziewać?
   — A jakże, jakże! — wybuchnął hrabia głośniej — zapłacę ci, zapłacę ci w terminie, bądź 
spokojny! Ja nawet sam chciałem posłać cię spytać, panie Kurdesz kochany, czy tych 
pieniędzy potrzebować nie będziesz. Właśnie bowiem zbieram wszystkie moje kapitały, 
ściągam je i chcę w moich spekulacjach na przyszłość się ograniczyć. Konfiskata klucza 
Słomnickiego uczyniła mnie ostrożnym, potrzeba się ścisnąć. Zostawię dzieciom i tak piękną, 
czystą fortunę, wszystkim długi pospłacam, córka dziś nie potrzebuje posagu, idąc za tak 
bogatego człowieka, jak marszałek Farurej...
   — Więc możemy powinszować? — kłaniając się spytał szlachcic.
   — Dziękuję, dziękuję ci, kochany rotmistrzu; i Sylwana też muszę ożenić, żeby się 
ustatkował: to szalona pałka... Dzięki Bogu — mówił rozgrzewając się coraz — wychodzę z 
moich spekulacyj zwycięsko! No! klucz Słomnicki stracony, boli mnie to; ale znacznie więcej 
przyrobiłem fortuny, którą zrealizowawszy, kupię zapewne dobra ziemskie, nie prędzej 
jednak, aż przełkniemy inwentarze... Tak, dziś kupować, byłoby płochością... Mówił hrabia, a 
szlachcic uparcie milczał, nie pokonany niczym. Na próżno go z różnych stron zaczepiał 
gospodarz — nie dał się ująć: wąsa motał, trzymał się grzecznie i pokornie, ale od swego nie 
cofał. Hrabia ani wiedział, skąd te dwieście tysięcy weźmie, jednakże obiecywał uiścić się w 
terminie, zawsze mając nadzieję albo się od wypłaty wykręcić, albo pieniędzy gdzieś 
pochwycić...
VII
    
   W kilka dni potem Sylwan do interesów ojca się zbliżywszy, a swoich osobistych długów 
mając już po uszy, zawyrokował, że pora było myśleć o ożenieniu, i ruszył śmiało na 
polowanie posagowe. Pora zbyt była spóźniona, żeby do wód jechać: bogatsi już się 
porozjeżdżali do miast. Pożyczywszy więc kilkaset dukatów u Wacława, który po bratersku 
usłużył Sylwanowi, ubrawszy dwór swój w liberie świetne, powóz, konie i cały kawalerski 
swój porządek postawiwszy na najwyszukańszej stopie, ruszył do Warszawy, udając 
wołyńskiego magnata, po drodze sypiąc opisami swych tysiąców dusz, pałaców, przepychu, 
do którego przywykł, i świetnych familijnych związków.
   Cesia pozostawszy w domu, innego rodzaju łowami zajętą była; usiłowała ku sobie 
pociągnąć Wacława, który od chwili jak tylko dojrzał jej zamiaru, ze wstrętem prawie począł 
od niej unikać. Nie czuł on odwagi i siły do boju, postanowił usunąć się od niego.
   Palnik tak blisko był Wulki, że częściej u Kurdesza niż u siebie dnie spędzał nasz bohater, 
a życie tak mu się teraz wypłacało sowicie za doznane wprzódy boleści i troski! Tak błogie, 
spokojne szczęście świeciło nad ich głowami, tak szybko płynęły chwile w towarzystwie 
księdza Warela, Kurdesza, Frani, a nawet Brzozosi, oży- wiającej swą wielomównością, 
ciekawością i tysiącem śmiesznostek poważniejsze rozmowy, że bogacz zapominał o 
bogactwie, o świecie i nie życzył tylko, by mu nic nie przerwało osnowy dzisiejszych dni 
jasnych.
   Przywiązanie wzajemne obojga młodych ludzi nie uchodziło już niczyich oczu, tak było 
wyraźne, tak się z nim nie kryli. Kurdesz oczekiwał tylko formalnego oświadczenia, które 
Brzozosia, z kabały wnosząc, uważała za bardzo bliskie.
   Co dzień prawie Wacław z Palnika przychodził z książkami, z małymi podarkami, z 
wesołą twarzą do Frani, w której pokoiku, u kominka, z Brzozosia i rotmistrzem dnie 
spędzali. Chociaż go w różne strony ciągniono, nie czuł potrzeby innego towarzystwa, nie 
spieszył nowych zawierać związków, bo dziś starano się o nie, a wczoraj jeszcze odpychano 
je prawie. Jakże nie miał podejrzywać ludzi o próżność i chciwość?
   Całym zajęciem jego było ukształtowanie Frani, uczynienie jej taką, jaką mieć pragnął. 
Szczęściem ona była jedną z tych istot uprzywilejowanych, którym Bóg dał serce wielkie i 
umysł silny, pojęcie bystre i jakby przeczucie wszystkiego, co dobre, szlachetne i wzniosłe. 
Dla niej nauka była jakby czegoś śnionego, zapomnianego, łatwym przypomnieniem; a 
rzadko kto tak zdrowo i trafnie pojmował wszystko jak ona. Zdziwił się nieraz Wacław tej 
jasności sądu, której spodziewał się w niej, a przecież go zdumiewała. Zdawało się, że sercem 
i uczuciem zgadywała wielkie prawdy, których wprzód czuła pragnienie i potrzebę. Zresztą 
jest li tak drogim to ukształcenie sztuczne, to wychowanie powierzchowne, którym błyszczą 
panienki nasze? Co Bóg raz posiał w duszy, jeśli się w piękny kwiat rozwinie, nie skrzywią 
pierwsze lata młodości, wieleż to braknąć ma człowiekowi, choćby nie miał poloru i nauki? 
Wolę wieśniaka z poczciwym sercem, z głową otwartą, niż półmędrka, co nie ma serca, a 
głowę ciasną, napchaną ogryzkami strupieszałej nauki.
   Umysł Frani tym potężniejszy, że rozwinięty bez męki, swobodnie, samoistnie, potężny z 
natury, był przygotowany do przyjęcia wszelkiego pokarmu najłatwiej, najchciwiej: serce mu 
pomagało. Jakkolwiek w rzeczach umysłu odmawiają sercu udziału, ileż to razy ten zaparty 
pomocnik, do którego się nikt nie przyznaje, kryjomo głowę i rozum podpiera jak tajemnicza, 
cudowna siła, której dróg nikt nie zbadał, chodu nie dopatrzył, której nikt w twarz nie 
widział! Serce ma udział wszędzie i po dziele dopiero poznasz, że tam się wmieszało.
   Jednego ranku Wacław i Frania siedzieli w małej izdebce, ożywioną wiodąc z sobą 
rozmowę. Brzozosia odeszła była na chwilę z kluczykami, gdy młody człowiek wstał z 
miejsca trochę wzruszony, ale poważny, zbliżył się do rotmistrzównej i biorąc ją za rękę, 
zapytał:
   — Panno Franciszko, wszak pozwolisz mi powiedzieć sobie wielkie i ważne jedno słowo?
   Domyśliło się dziewczę, spuściło oczy, umilkło.
   — Milczenie, zezwolenie — rzekł Wacław zatrzymując rękę — nie potrzebuję mówić, 
coś mogła wyczytać z oczu moich i mowy: kocham cię silnie, szczerze, na wieki; powiedz, 
czy chcesz być moją?
   Frania tak się zakłopotała swym szczęściem, choć go się spodziewała od dawna, że 
spojrzeniem tylko i uściśnieniem dłoni mu odpowiedziała; gdy i ciekawa ciwunówna wpadła 
nagle, a poznawszy co się święci, jak oparzona cofnęła się nazad pod jakimś pozorem do 
sieni, powtarzając nieustannie:
   — Chwała Bogu, oświadczył się! chwała Bogu! jak Boga kocham, oświadczył się! Otóż 
jak mówiłam, tak się stało .. stało się... oświadczył się...
   Tak sypiąc wyrazami bez związku, ani się spostrzegła jak nos w nos spotkała się ze 
starym, którego dość mocno w ramię uderzyła.
   — Co to ci, panno ciwunówno? — spytał Kurdesz.
   — A to pan! Już! już! — zawołała głos zniżając, ale tak jednak, że ją w całym domu 
słychać było — już! już! jak Boga kochani już!
   — Co już?
   — Oświadczył się.
   — Kto? co? komu? o co?
   — A! nie udawajże, rotmistrzu, nie niecierpliw mnie; któż, jeśli nie Wacław?
   — Komu, pannie ciwunównie?
   — Ale, panie rotmistrzu, dajże mi pokój! Cóż to pleciesz! Frani! Frani! chodź! chodź!
   I pociągnęła starego do pokoju za sobą co najrychlej, bojąc się jeszcze, by jej narzeczony 
nie uciekł.
   Rotmistrz wszedł prawie przez nią wepchnięty, trochę sam niespokojny, szepcząc 
Zdrowaś  Mario, które zwykł był po cichu i mentalnie we wszystkich ważniejszych życia 
okolicznościach odmawiać.
   Zastał Franię u krosien schyloną, oblaną rumieńcem, pąsową i pomieszaną, Wacława przy 
niej rozrzewnionego, z uśmiechem na ustach i całującego podaną mu rękę, Ujrzawszy 
wchodzącego starca, Wacław się podniósł i postąpił ku niemu.
   Brzozosia tylko głowę pokazawszy, bojąc się spłoszyć swą przytomnością formalne 
oświadczenie, usunęła się nazad i stanęła na warcie u dziurki od klucza.
   — Szanowny rotmistrzu — odezwał się Wacław — pozwól mi dziś podziękować sobie za 
to zaufanie, z jakim mnie do domu swojego przyjąłeś jak syna, nie obawiając się dozwolić mi 
starać o serce i przywiązanie swej córki, tego anioła waszej szczęśliwej strzechy. Dziś 
przyszła chwila stanowcza: proszę cię o jej rękę z jej zezwoleniem. — Niech Bóg błogosławi, 
niech Bóg błogosławi — płacząc rzewnie i wyciągając ręce zawołał rotmistrz — nie byłem 
ślepy, widziałem dawno, żeście się sobie podobali. Wola Boża, dla mnie starego wielkie to 
błogosławieństwo i nagroda... Ja cię kocham, Wacławie, jak syna, ale... — Tu się zastanowił. 
   — Wszędzie jest jakieś ale, mój drogi chłopcze — kończył z westchnieniem stary. — 
Pomyśl, o pomyśl dobrze nad tym, co czynisz młody, bardzo młody; pierwsze uczucie, może 
przypadkowe, masz za wieczne, a to dla ciebie dziś podobno niestosowna partia. Choć, Bogu 
dzięki, szlachectwo nasze ledwie nie od wielu lepsze, choć imię uczciwe, choć i grosz się 
znajdzie, ale moja droga Frania prosta wiejska dzieweczka, a tyś hrabia, tyś milionowy, ciebie 
inny świat pociągnąć musi.
   — Mnie?
   — Posłuchaj, proszę, są to uwagi starej głowy, a otwartego dla was serca. Musisz się 
zbliżyć do swoich, a cóż ona tam pocznie? Chcesz, żeby jej urągali, by się wiecznie paliła 
wstydem, nie znając ani obyczajów waszych, ani świata, ani mowy, ani języka.
   — Ale, ojcze kochany, jakiegoż towarzystwa Frania nie będzie ozdobą?
   — Towarzystwa wedle Boga — rzekł szlachcic — to prawda, ale wedle świata, to rzecz 
inna; tam większy grzech nie umieć się ukłonić, niż bliźniego skrzywdzić; straszniejszy 
występek nie paplać po francusku, niż przysięgę złamać. Przebaczają wszystko prócz 
drobnostek, w które obwijają się jak jedwabniki w nici swoje. W tamtym świecie Frania 
będzie obcą.
   — Ale ja tego świata chętnie dla niej się wyrzeknę!— zawołał Wacław.
   — Słuchaj i czekaj — przerwał Kurdesz — dziś dobrze ci tak mówić, ale co będzie 
potem?
   — Miałżebyś mi nie wierzyć, rotmistrzu? — Owszem, i kocham cię, i wierzę ci, ale mojej 
drogiej Frani nie chciałabym dać tam, gdzie będzie niższą; ciężko mi na sercu, że ty ją 
bierzesz bogaty, możny... pan imieniem i rzeczą...
   — Wolałżebyś mnie widzieć sierotą Wacławem?
   — Nie kryję, że to bym wolał; miliony nie są rzeczą zbyt specjalną. Kto ma czysty, 
mierny mająteczek, a serce poczciwe, a głowę niezawróconą, temu te skarby są raczej 
kłopotem niż rozkoszą: pociągną go w świat fałszu, komedii, kuglarstwa i zepsucia.
   — Ale, mój kochany rotmistrzu, ja mówiłem i powtarzam, że tego świata nie chcę!
   — Nie znając go! — przerwał Kurdesz — nie sztuka! Chcę właśnie, żebyś go poznał 
lepiej i wyrzekł się wiedząc, co tracisz: to to licho złe, ale powabne. Chcę, żebyś przyszedł do 
mnie prosząc o Franię, pewien, że tam cię nic nie znęci...
   Wacław i Frania spojrzeli na siebie niespokojni.
   — Takie moje pragnienie, myśl moja, rozkaz wreszcie, jeśli tu rozkazu potrzeba. Niech 
Wacław rok przynajmniej pożyje w tym świecie, wyprobuje swojego przywiązania, a potem 
chętnie was i radośnie połączę.
   — Rok! rotmistrzu kochany, to wiek!
   — Chwila, kochany Wacławie, jeden zasiew, jedno żniwo. Tymczasem i ja się do 
weseliska przybiorę; a jeśli wam tak smutno rozstać się na rok, chcecie, to się zaręczycie. 
Zresztą Wacław u nas bywać będzie i widywać się możecie; tylko bym chciał, żebyś się 
trochę w świat puścił.
   Zamilkli młodzi smutnie. Rotmistrz czując, że ich strapił, a nie mogąc od swego ustąpić, 
począł się prawie wymawiać i nieledwie ich przepraszać.
   — Pozwólcie — rzekł — na tę fantazją starego, niech to tak będzie. Uchowaj Boże, chyba 
choroby na mnie; no, to przyśpieszym ślub wasz. — Co, ojcze, mówisz! — z wyrzutem 
poczęła Frania.
   — Zróbcie, jak proszę — mówił stary — posłuchajcie.
   — Dość mi, że taka wola rotmistrza — odezwał się Wacław, całując drżącą jego rękę — 
szemrać na to nie będę; nie taję, że rok ten wyda mi się w życiu najdłuższym, ale kiedy tak 
każesz...
   — Mój drogi Wacławie — rzekł stary ściskając go — jestem przekonany, że to dla dobra 
waszego. Trzeba, żebyś świat poznał, żebyś swe przywiązanie wzmocnił, lub jeśli się okaże 
fantazją tylko młodzieńczą, ognikiem — wola Boża! Wolę, żeby Frania przecierpiała rok i  
drugi, niżeli życie całe.
   Żądanie starca zdawało się niezachwiane: musiano zgodzić się na nie; ale Brzozosia, która 
w tej chwili weszła z trzaskiem, rzuciła nań okiem takiego gniewu, takiej wymówki, jakby go 
zjeść chciała, jakby go nienawidziła. Porwała tylko klucze ze stołu i wyszła tłumiąc w sobie 
urazę, do której się przyznać, nie wydając, że pod drzwiami słuchała, nie mogła. Ale idąc 
mruczała pod nosem: 
   — Zawsze ten człowiek musi swoim rozumem i po swojemu coś zrobić, a zawsze nie do 
rzeczy. Rok każe im czekać! Ślicznie, dobrze, rozumnie, robi, co może, żeby się to 
rozchwiało, kiedy tu łapać trzeba jak ptaszka! Ale kiedy się mnie w niczym nie radzą, nie 
słuchają: wola wasza, z Bogiem. Gub sobie dziecko, wszak to twoje.


TOM TRZECI
    
I
    
   Jedną ze scen najciekawszych wielkiej komedii życia jest komedia ożenienia: na ile to 
sposobów odegrywa się ona, jak różnie poczyna i kończy, z jak dziwną rozwija rozmaitością, 
jak niespodziewanym zamyka epilogiem! Zdaje się, że do sądzenia o stanie społecznym dosyć 
jest termometru małżeństw; statystyka ożenień daje najlepsze wyobrażenie o stopniu 
moralności klasy narodu. Rozumiem chłopka, który spytać serca nie ma czasu, który 
potrzebuje robotnicy, żony, matki, dwojga rąk silnych do zamieszenia powszedniego chleba i 
żeni się z pierwszą, jaką spotka na ulicy; ale nie pojmuję w dostatniejszych i 
cywilizowańszych klasach monstrualnych połączeń, którym interes tylko i pieniądz dają 
błogosławieństwo. Jeżeli kiedy, to dziś rachuba tak dalece przewodniczy większości 
związków, że na dziesięć, nie wiem, czy jedno od niej wolne, a sześć pewnie najbezwstydniej 
jest przedajnych. Jest to po prostu targ, w którym się sprzedaje wszystko: młodość, tytuł, 
piękność, stosunki, fortuna, wychowanie, talenta w oczach całego świata i bez najmniejszego 
sromu. Znaleźli się nawet moraliści i dwóch już ich naliczyć możemy, którzy dowodzą, że w 
małżeństwie najniepotrzebniejszą i szkodliwą nawet przyprawą jest miłość, że bez niej nie 
tylko się obejść potrzeba i godzi, ale że tego wymagają prawa moralności!! Dosyć jest według 
nich, by starsi wyrzekli: para dobrana, a para dobraną będzie. Dla tych panów serce nie 
istnieje, uczucie jest jakąś aberracją, obłędem, a dwoje ludzi, jak dwoje bydląt, zawsze muszą 
być zdatni do małżeństwa. Paradoks ten szczególny ogłoszono nam w imię obyczajów 
staroszlacheckich i zasad wiary i kazano mu się pokłonić. Wydrukowano go czarno na białym 
; a że to dziwactwo niedorzeczne wygląda jakoś nowo, gotowe się utrzymać na czas jakiś, bo 
gruby i dziki fałsz rychlej przyjęty zostanie przez skłonnych do potakiwania, niżeli zwykła 
mieszanina prawdy i kłamstwa, nie pociągająca urokiem hipotezy i nie durząca fizjognomią 
oryginalną.
   W praktyce życia nie przyznajemy się do zasady niemoralnej, spełniając czyny 
najniemoralniejsze nawet; i owszem, kłamiemy przed sobą jakąś cnotą i pobielamy nią 
występek. Tak i w małżeństwach, choć skrytym powodem, najczęściej bywa brzydki interes i 
podła chętka nabycia grosza cudzego. Kandydaci do stanu małżeńskiego umieją lisy 
farbować: ten się poświęca dla rodziców i rodziny, ów dla dźwignienia podupadłego imienia, 
inny gra rolę rozkochanego, inny jeszcze zaprzecza, żeby mieć można serce i ubóstwia 
rozsądek, w imię jego spełniając podłość, a koniec końcem jak w domu obłąkanych każdy 
utrzymuje, że jest sam jeden przytomnym, zdrowym, czystym i nikt nie przyzna się do winy, 
choć doskonale w drugich ją wytyka.
   Patrząc z boku, widzimy jak na dłoni spełniające się frymarki wszelkiego rodzaju, tak 
jawne, tak wyraźne, że najślepszego uderzają w oczy; tymczasem każdy z tych kontrahentów 
gdy się spytasz o jego robotę, tak ci się z niej wytłumaczy, jakby się za nią wieńca i palmy 
spodziewał. Rzuciliśmy właśnie w pierwszej części powieści naszej bohaterów kilku, 
zabierających się do stanu małżeńskiego i prawie w progu kościoła: piękną Franię narzeczoną 
Wacławowi, piękną Cesię mającą wychodzić za marszałka Farureja i pięknego Sylwana 
marzącego o krociach, jeśli nie o milionach przyszłej małżonki, której wszystkie przymioty 
jednoczyły się w szkatułce. Sylwan wobec groźnych majątkowych powikłań co dzień mocniej 
zamyślał się o ożenieniu i głębiej przejmował potrzebą przedaży towaru młodości, piękności 
swej, dowcipu, wychowania, imienia. Często całe dnie zanurzony w fotelu, z cygarem 
zgasłym w ustach naprzeciw wielkiego siedząc zwierciadła, rozbierał sam swe przymioty i 
żadna niewolnica kaukaska wieziona na targ do Konstantynopola nie liczy tak swych lat, 
wdzięków i prawdopodobieństwa dostania się do haremu sułtana lub wezyra, jak Sylwan 
rachował miliony, które powinien był zdobyć w zamian za dary, jakimi był uposażony, 
którymi się pysznił w duchu.
   — Jestem młody, krew z mlekiem, piękny, dystyngowany, wychowany jak najlepiej; mam 
imię, mam tytuł, mam majątek, mam dowcip, umiem się znaleźć, tchórz nie jestem: czegóż  
mi braknie? Mogę się dobijać o rękę księżniczki S..., hrabianki P..., o kogo mi się podoba... 
Nie rozumiem, żeby mi śmiano odmówić! Wszakże (dodawał) ten ślamazarny X... ożenił się z 
dwumilionową dziedziczką, choć ze mną w żaden sposób mierzyć się nie może; wszak F... 
pochwycił na Białej Rusi 5000 dusz bez grosza długu, choć nawet po francusku mówiąc, 
tysiące grubych robił omyłek; a ja! a ja!! czegóż ja mam prawo się spodziewać??
   Tym zwykle wykrzyknikiem kończyły się marzenia Sylwana, co dzień silniej farbujące 
się rzeczywistością. W końcu młode hrabię przekonało się, że mu nie pozostaje tylko 
wyekwipować się przyzwoicie i w świat pojechać po owe złote jabłuszko, które samo 
powinno mu się było stoczyć pod nogi... Wspomnieliśmy już w pierwszej części, że dla 
spóźnionej pory Sylwan nie mogąc do wód, wprost ruszył do Warszawy, gdzie o kilku 
bogatych z Wołynia i Podola dziedziczkach słychać było; aleśmy pozostawili szczegółowy 
opis tej wyprawy na później i teraz dopiero dajemy go czytelnikom.
   Sylwan miał się, oprócz innych niezliczonych przymiotów, za bardzo zręcznego 
intryganta, za człowieka, co myśl raz powziętą spełnić potrafi bądź co bądź; jego zabiegi 
około Frani wcale go z błędu nie wywiodły. Dziewczę proste, głupiuchne, niewinne, 
wychowane na wsi, ani się liczyło tu nawet i Sylwan miał się za słusznie ukaranego za to, że 
się ku niej zniżył. W tym światku musiał go spotkać zawód, bo sfera nie była mu właściwa, 
wyobrażenia inne, ludzie obcy, ale na świecie wyższym, wśród swoich nie wątpił, że zaćmi 
wszystkich i zwycięstwo otrzyma. Żaden rycerz na wyprawę krzyżową tak się starannie nie 
wybierał, jak on na tę małżeńską wycieczkę.
   Z zimną krwią gotując się zwyciężyć (a broń Boże nie zginąć), począł od wyrobienia 
sobie paszportu, metryki, świadectwa, że nie był żonaty, papierów poświadczających stan 
majątkowy ojca (w których ani o konfiskacie klucza Słomnickiego, ani o wydziale Palnika dla 
Wacława wzmianki nie było); uzbroił się w tysiąc dukatów, które stanowiły stawkę gry, w 
koczyk nowy wiedeński, kamerdynera z wąsami blond i z pierścieniem ogromnym na palcu, 
w przepyszną toaletę i elegancje męskie umyślnie wypisane z Odessy, lokaika, kucharza, 
cztery konie najpiękniejsze, jakie w stadzie się znalazły, uprząż wiedeńską, kupioną u 
rotmistrza Powały itd., itd. Dowodem być może, z jaką przebiegłością na wszystko, co go 
spotkać mogło, przygotowywał się Sylwan, że nawet w wyborze biblioteczki podróżnej miał 
wzgląd na różne odcienia opinii, o jakie się mógł otrzeć w tej wyprawie. Był w niej oddział 
gorącokatolicki na wypadek, gdyby panna należała do czytelniczek l’Univers lub zwolennic 
ks. Lacordaire’a; było kilkanaście prób literatury szalonej, jeśliby trafił na jaką Cardoville; 
był Michelet i Quinet dla filozofki, była pani Sand dla zapalonych główek, było i kilku 
krajowców w odwodzie, jeśliby, czego się nie spodziewał Sylwan, panna lubiła literaturę 
domorosłą. Książki te z kolei miały występować na stoliczku jego i nadawać mu potrzebny 
koloryt harmonijny, z barwą domu zgodny. Inne zapasy z równą starannością obrachowane 
zostały, gdyż Sylwan z góry sobie zapowiedział, że się ożenić musi i że rolę, jakiej ożenienie 
wymagać po nim będzie, odegra. Nie popisywał się jednak przed nikim z tymi środkami 
pomocniczymi, ażeby nie wydać się z tym, że samemu sobie mało ufa i czuje ich potrzebę; 
jeden ojciec zobaczył z dala bagaże i uśmiechnął się do siebie, zacierając ręce:
   — Krew Denderów nie kłamie! cha! cha! zuch mi chłopiec, zuch; da sobie rady, spryt 
szczególny! — Jednakże nie wydał się z tym ojciec, że widział wszystko, a w przeddzień 
wyjazdu tylko uczuł potrzebę rodzicielskich rad na drogę udzielić.
   — Mój kochany hrabio! — rzekł, gdy oba w pokoju starego zasiedli — samiśmy, 
pomówmy sercem otwartym, szczerze, bez obwijadeł!... Dorosłeś, nie jesteś dziecko, możemy 
być z sobą nie jak syn z ojcem, ale jak przyjaciel z przyjacielem... Nie mam dla ciebie 
tajemnic, ty ich dla mnie mieć nie powinieneś...
   — Toteż ich nie mam — odparł Sylwan, wyciągając się na kanapie zupełnie po 
przyjacielsku — i mówię otwarcie, że jadę się żenić, a żenić nie inaczej, jak bogato: powrócę 
milionowym!
   — To cel! nie spuszczajże go z oka i wszystko do niego zastosuj! — poważnie, po 
mentorsku dodał sta- ry. — Od razu potrzeba ci się rzucić w jak największy świat, ku czemu 
posłuży kilka znajomości i listów moich... Nie głoś wcale, że masz ochotę się żenić: nic tak 
nie odstręcza, jak podobne wyznanie; owszem, mów przy zdarzonej zręczności, że ojciec jest 
przeciwny wczesnemu twemu postanowieniu, że ma projekta na ciebie... Zręcznie wyliczaj 
majątki, syp złotem, gdzie potrzeba, ale nie bądź rozrzutnym. Nazywaj mnie skąpcem i daj się 
domyśleć, że sam masz żyłkę do tego...
   — Ale kochany hrabio! — przerwał zniecierpliwiony Sylwan — proszę mi wierzyć, że 
sobie dać rady potrafię... Nie jestem dziecko: plan mam gotowy...
   I uśmiechnął się zawczasu zwycięsko.
   — Ja nie wątpię, że sobie poradzisz we wszelkim wypadku — rzekł stary Dendera — 
przecież ojcowskie życzliwe przestrogi także się na coś przydać ci mogą, wierz mi, mój 
kochany!...
   Sylwan zamilkł, ale wyraz jego twarzy zdawał się powiadać, że nikt w świecie skuteczniej 
mu nad niego samego nie poradzi.
   — Co się tyczy majątku — mówił dalej Zygmunt August — potrzeba być jak 
najostrożniejszym... Ludzie się stroją w miliony fałszywe, jak kobiety w podrabiane brylanty: 
nie ich samych, ale jubilerów pytać o nie potrzeba...
   — Znajdziemy i jubilerów — rzekł uśmiechając się i gładząc wąsika Sylwan.
   — Na mniej jak ostatecznie pół miliona nie daję ci błogosławieństwa — dokończył stary. 
— Młody człowiek taki jak ty daleko więcej wziąć powinien...
   — Ja się też półmilionem zadowalniać nie myślę, chybabym się zakochał! — wykrzyknął 
Sylwan.
   — Nie spodziewam się, żebyś zrobił to głupstwo — rzekł ojciec. — Zostaw to na później 
lub obróć jak chcesz sentyment, ale go do małżeństwa nie mieszaj... Najlepsze stadła tworzą 
się rachubą, wierzaj mi; najgorsze klei miłość, to dziś pewnik z przeszłości wzięty. Głupi 
tylko sentymentaliści trzymają inaczej.
   — Byleby pieniądz! — dodał młody — wszystko zań sobie na tym zepsutym świecie 
kupić można.
   — Nawet poczciwość! — rzekł stary. — Znałem łotrów, co rozbijali całe życie, ale że im 
szczęście sprzyjało, na pogrzebie stawiono ich za wzory cnoty i poświęcenia. Pan X. na 
przykład, co miliony na podradach zrobił, nazywał się dobroczyńcą kraju; pan F., co 
procesami wypieniał wsi kilkanaście — jedną z najpotężniejszych inteligencyj praktycznych 
naszych czasów; pan M., co zgniłe sukna swoich fabryk prowadził na targi — twórcą 
krajowego przemysłu itp.
   Sylwan nie bardzo słuchał, podśpiewywał, ale ojciec troskliwy wciąż mu w tym rodzaju 
naukę moralną kładł w uszy: nareszcie przyszli do szczegółów wyboru, a gdy się okazało, że 
młode hrabię o niczym nie zapomniało, co tylko do osiągniencia wielkiego celu posłużyć 
mogło, stary Zygmunt August Dendera z radością uściskał godnego swojego następcę.
   Nazajutrz rano stanęły ekwipaże przed mieszkaniem Sylwana: koczyk jak z igły, 
szarabanik prześliczny, konie jak lalki, uprząż choć do miasta; i nic nie było do zarzucenia, 
chyba zbytek staranności temu przyborowi konkurenta. Wszystko w nim zdradzało człowieka 
wielkiego majątku, przywykłego do wygód, nie oglądającego się na wydatek i umiejącego w 
najmniejszej rzeczy dowieść wrodzonego, wyssanego z mlekiem smaku... Sylwan uśmiechał 
się do przyszłości i napędzał tylko ludzi, by co najprędzej rozpocząć tę pogoń za milionami, 
która go do celu upragnionego, do żywota próżniaczego, do zbytków i przepychu, do 
wesołego użycia młodości doprowadzić miała...
   Już konie stały zaprzężone, już się nawet żegnać mia- no i hrabina Eugenia 
przygotowywała łzy, które na rozkaz wytrysnąć miały, gdy prawie jednocześnie dwa powozy 
wsunęły się na pałacowy dziedziniec.
   W jednym z nich poznano przybywającego Wacława, który chciał przed odjazdem 
Sylwana pożegnać, w drugim siedział hrabia Walski, rzadki gość w Denderowie. Zapewne go 
sobie czytelnicy nasi przypominają z nauk, jakie dawał Sylwanowi, kiedy się ten jeszcze 
pełen nadziei kręcił około Frani. Nie wiedząc o jego potajemnym ożenieniu z panną 
Strzembówną, w początku Cesia rzuciła nań była okiem i rachubą, ale Sylwan dał do 
zrozumienia jej i matce, że starania o to na nic by się nie przydały. Zapomniano więc o hrabi i 
on widać Denderowa zapomnieć musiał, bo od bardzo dawna znajomych swych nie 
odwiedził.
   Oba powozy prawie jednocześnie zatoczyły się przed oficynę i dwaj młodzi ludzie 
zbliżyli się do hrabiego i Sylwana, stojących w ganku i rozporządzających ostatkami wyboru 
w drogę. Wacław, który kilkaset dukatów na tę podróż dopożyczył, ażeby potrzebnego tysiąca 
dopełnić, miał prawo brata pobłogosławić, a zawsze grzeczny, sam przyjechał, bo nie chciał 
rozstać się bez pożegnania; był zaś pewien, że Sylwan raz schwyciwszy pieniądze, już do 
Palnika nie wstąpi.
   Niespodziewani ci goście na chwilę zachmurzyli Sylwana, któremu pilno już było z 
gniazda na skrzydłach nadziei wylecieć; ale musiał się uśmiechnąć do Wacława, którego 
mógł znowu potrzebować, i do hrabiego Walskiego, bo z nim stosunki utrzymać należało. 
Wszyscy więc, wesoło gwarząc, weszli do apartamentu starego hrabiego, który do pałacu po 
śniadanie posławszy, zabierał się przed Walskim odegrywać swą wiekuistą komedię 
wielkiego państwa.
   — Dokądże to się Sylwan wybiera? — zapytał hra- bia — bo widzę, że nie lada obmyślił 
wyprawę i coś to na długą podróż zakrawa.
   — Nic nie wiem — odparł stary Dendera. — Kaprys młodzieńczy i bujna fantazja 
wypędzają go z rodzicielskiego domu; chce się użyć świata, pohulać, pójść pomiędzy ludzi i 
sypnąć trochę pieniędzy. Nic nie mam przeciwko temu, il fout que jeunesse se passe; sam 
byłem młody... Dom później lepiej zasmakuje!
   — Za granicę jedziesz? — zapytał Walski Sylwana.
   — Nie, o paszport trudno; do Warszawy tylko, na zimę, może na dłużej, jeśli mi się 
podoba. Mnóstwo tam Wołyniaków, Ukraińców, Podolaków osiada, tworzy się towarzystwo 
miłe; są resursa dla młodego jak ja człowieka. Zachciało mi się i ruszam.
   — Pozwól sobie powiedzieć — dodał Walski — że jak do miasta, diable się gromadno 
wybierasz: konie, ludzie, powozy!...
   — Jużciż bez koni być nie mogę, bez wierzchowego się nie obejdę... No! kilku ludzi mi 
potrzeba...
   — To ci diable kieszeń wysuszy! — rzekł Walski.
   — Mówiłem mu to — z dobrą fantazją odpowiedział stary Dendera — ale hrabia chce 
puścić parę tysięcy dukatów między ludzi, cóż z nim zrobić?... Zresztą — dodał z pewną 
dumą — na to nas stało!! je le lui accorde volontiers.
   Powiedział to, jak gdyby przed kilką dniami nie zapożyczyli się u Wacława, jakby dom w 
niepotrzebny zapas obfitował, z miną magnata, który rzuca nic nie znaczącą sumkę dla 
jakiegoś chwilowego zachcenia. Hrabia Walski uczuł niestosowność dalszej w tym 
przedmiocie rozmowy i odwrócił ją zręcznie.
   — Zrobiłem tę uwagę Sylwanowi — rzekł — i bardzo za nią przepraszam, boć kogo na to 
stało, powinien groszem swym podsycać przemysł krajowy. Zazdroszczę ci, Sylwanie, bo się 
dobrze zabawić możesz. — Spodziewam się — dodał z uśmiechem pełnym próżności 
Sylwan. — No! a i ty, Wacławie, podobno także ruszasz do miasta?
   — Być może — odpowiedział skromnie Wacław. — Uregulowanie moich interesów, ze 
spadku wynikłych, potrzeby domowe na jakiś czas może mnie także do Warszawy zapędzą.
   — A to doskonale! Ja pojadę kwatermistrzem i nim nadjedziesz, już się pewnie tak 
poznam z miasteczkiem, że ci będę mógł służyć za cicerone...
   — Dziękuję! — z ukłonem rzekł Wacław. — Mam nadzieję, że się żegnamy na krótko i 
do zobaczenia!
   Rozmowa szła tak przerywana, skacząc na różne przedmioty, gdy zamiast śniadania, które 
przynieść miano do oficyny, przyszedł kamerdyner oznajmić, że hrabina czekała z nim w 
pałacu.
   Była to robota Cesi, która, zobaczywszy Wacława, bojąc się by jej nie uciekł, uprosiła 
matki, żeby śniadanie u nich podano.
   Ostatnie jej manewra z Wacławem, jakkolwiek nieszczęśliwe, nie odebrały jej wcale 
nadziei przyciągnienia go jeszcze. Miała w zapasie Farureja na wszelki wypadek, ale wolała 
braciszka, a nade wszystko zwycięstwo nad tą Franią, której szczęście ją gniewało. Wacław 
był bogatszy od starego konkurenta, młody, przystojny, w sercu jej dla niego trwało jakieś 
nieopisane uczucie, które choć się może miłością nazwać nie godziło, pragnieniem było 
drażniącym, zniecierpliwionym, niespokojnym, gwałtownym. Rachowała na swój wdzięk, na 
dowcip, na wspomnienie lat dawnych, na słabość Wacława, na swoję umiejętność i 
szczęście... Nie chciała opuścić żadnej zręczności przybliżenia się do niego, uwikłania go w 
nowe sieci, i wybierając się do salonu, długą i ważną miała ze zwierciadłem naradę. Toteż 
wystąpiła w całym blasku, z całą zalotnością kobiety, która chce się podobać i na zdobycz 
czyha z gorączką zwycięstwa, z uporem młodości.
   Wszedłszy do salonu, zastali matkę nie mniej od córki wyświeżoną, a Cesię przy niej z 
minką na wpół smętną, pół szyderską i trochę dumną, z którą, jak sądziła, było jej najlepiej do 
twarzy. Ubiór jej, choć wiejski, choć porankowy, wielce strategicznie był obmyślany. 
Wiedziała, że Wacław lubił kolor czarny, że w nim, jak utrzymywał, najlepiej jej było, wzięła 
więc szlafroczek floransowy, ożywiając go szeroką pąsową pod szyją wstęgą, do boku 
przypięła od niechcenia bukiecik rezedy, rączkę zamknęła w obcisłą rękawiczkę, w której się 
jeszcze szczuplejszą wydawała niż była w istocie, i koniec drobnej nóżki w prześlicznym 
trzewiczku ukazując spod sukienki, siadła, dobrze obrachowawszy linie, które jej kibić 
oznaczały. Stary Dendera, który swoję rodzinę i dzieci znał tak doskonale, że się na żadnej 
myśli tajemnej syna i córki nie mylił nigdy, postrzegł od razu wchodząc do salonu, że Cesia 
miała jakieś zamiary zbrodnicze. Ale na kogo? — tego odgadnąć nie umiał.
   — Filut dziewczyna — rzekł w sobie — to zapewne próbować myśli Walskiego, czy go 
nie spokusi, bo jej Farurej nie do smaku i rada by się go pozbyć, gdyby znalazła zastępcę na 
jego miejsce. Uważałem, że Walskiego, gdy tu był przeszłą razą, dosyć śmiało łapać 
usiłowała. Ha! ha! niezła by i to była partia, choć Farureja wolę, może zaraz po ślubie z 
jakiego nadużycia nogi zadrzeć; Cesia mi majątek da w zarząd i interesa się poprawią.
   W tej rachubie starego Dendery, który z myślami o przyszłości kręcił się około śniadania, 
dosyć było sprytu; ale mylił się bardzo pan hrabia, sądząc, że Cesia zda mu interesa swoje. 
Jakkolwiek młodziuchna, córka jego już znała i wartość pieniędzy, i przyjemności swo- body, 
i wady ojca, i to, co ją pod jego rządami czekać mogło.
   Pani hrabina udawała smutek z powodu odjazdu syna z talentem niepospolitym, nadając 
mu barwę właściwą macierzyńskiemu niepokojowi, troskliwości rodzicielskiej, obawie o 
przyszłość, tęsknocie za dziecięciem. Melancholia jej była poważna, pełna zamyśleń, rzekłbyś 
modlitwy i namaszczenia... ale w sercu wiał wiatr próżności po pustce bez granic...
   Hrabia Walski, na którego Cesia pomimo rachuby ojca niewiele zwracała uwagi, przysiadł 
się do samej pani domu; stary Dendera począł się umawiać o coś i naradzać z synem, a Cesia 
niedługo czekając, pochwyciła jak zdobycz sobie należną Wacława. Grzeczność nie 
dozwalała mu uciekać od pięknej kuzynki, a ostrożność zmuszała rozmowę prowadzić w 
tonie lekkim i żartobliwym, który nie dopuszczał do sentymentu i wspomnień. Cesia wszakże 
umiała i w tej chłodnej atmosferze umieścić to, co jej się zdawało potrzebnym. Przed 
wyjazdem Sylwana pochwyciła Wacława pod pozorem pokazania mu kwiatów, które teraz 
namiętnie jakoś lubić zaczęła, i wyprowadziła go do maleńkiej szklarni, urządzonej naprędce 
przy salonie.
   — Pomiędzy tymi pięknymi kwiatami — odezwał się Wacław oglądając wazony — musi 
być wiele pamiątek od marszałka Farureja; to mi tłumaczy, dlaczego się tak pani zajmujesz 
nimi.
   Cesia ruszyła ramionami, gdyż wspomnienie Farureja, w ustach Wacława zwłaszcza, było 
dla niej przykre jak wyrzut, jak szyderstwo; lekki rumieniec pokrył bladą jej twarzyczkę.
   — Daj mi pan z nim pokój — odpowiedziała szybko — będę go dosyć miała przez całe 
życie; tymczasem możemy o nim trochę zapomnieć. — Aż zapomnieć? — zapytał Wacław 
— jak to? zapomnieć?
   — Chociażby — szepnęła Cesia — przypomnień go sobie, gdy będzie potrzeba.
   — Zapomnieć! — raz jeszcze powtórzył młody człowiek — być że to może?
   W tym naleganiu żartobliwym Cesia upatrzyła więcej niż było, a raczej udała, że w nim 
widzi wiele; spojrzała na Wacława z uśmiechem zalotnym i smutnym i z góry postanowiwszy 
sobie postępować z nim napastniczo i śmiało, odpowiedziała bez wahania:
   — Wszakże pan mnie posądzić nie możesz, żebym szła za niego z szalonego 
przywiązania, z miłości, w którą trudno uwierzyć. Zdaje mi się, że w tym nie ma sekretu; nie 
mam wstrętu, to już wiele, ale nie mam i przywiązania: będzie to rozumne małżeństwo wedle 
świata... Zdaje mi się, że na całej ziemi chyba jednemu marszałkowi przyśnić by się mogło, 
że go kocham...
   — Pani żartujesz — rzekł Wacław.
   — Nie, mówię serio, mówię prawdę szczerą... Nie kocham go naprzód dlatego, że to 
wcale nie do kochania człowiek: więcej potrzebuje rumianku i plastrów, niż serca i kochanki; 
po wtóre...
   — To po wtóre już całkiem zbyteczne. Lecz gusta na świecie tak są różne, a marszałek tak 
miły!!
   — Miły! — zawołała śmiejąc się — panie Wacławie, nauczyłeś się kłamać! To by było 
dziwactwo, udawanie; ja jestem zbyt prostoduszna, ekscentryczność mnie nie wabi. I jeszcze 
powtórzę po wtóre, według pana zbyteczne, nie kocham go, bo może całkiem kochać go nie 
mogę.
   — Temu bym łatwo uwierzył.
   — Jak zawsze, panowie wszelkiemu złemu rychlej wierzycie; dlaczego proszę? — Bo w 
istocie pani nie możesz i nie powinnaś kochać.
   — Dlaczegóż miałabym sama jedna być wydziedziczoną z tego uczucia?
   — Jakąś fatalnością może.
   — Za jakież przewinienie?
   — Tak głęboko zajrzeć nie umiem w tajniki przeznaczenia; aleś mi pani kiedyś, dawniej, 
mówiła sama, żeś mieć powinna chwalców i niewolników, a nigdy kochanka.
   — To żarty — cicho i niby z uczuciem odezwała się Cesia — ale w nich połowa myśli 
prawdziwej, którą mi boleśną wyrządzasz przykrość. Czyż tak sądzisz w istocie? Jestli to 
tylko dowcipne szyderstwo czy wyraz przekonania?
   — Ja nie mam dowcipu — rzekł Wacław — a co myślę, to mówię — dodał poważniej.
   — Tak myślisz? Cha! cha! — szydersko, ale widocznie dotknięta boleśnie zawołała 
Cesia, w której oczach łzy się zakręciły mimowolnie, łzy gniewu i cierpienia. — Tak! nie 
mylisz się może! Nie umiem i nie mogę kochać! Jestem furią, Eumenidą, czymś potwornym, 
bez serca, bez czucia; tak jest! odgadłeś, odgadłeś!!
   Powiedziała to żywo, zrywając liście z biednej roślinki, która się jej nastręczyła, a 
zachmurzone jej czoło, choć oczy już były suche, okazywało, jak była dotkniętą.
   — Śmieszni ludzie — dodała po cichu — śmieszne sądy ludzkie! Dla nich to tylko jest, co 
widzą, czego dotkną...
   — Dlaczego pani to bierzesz tak żywo — przerwał Wacław, zmieszany tym rozmowy 
obrotem — między miłością a nieczułością zupełną jest tyle stopni i odcieni! Pani masz serce 
anielskie; ale daruj, że w nim nie sądzę, żeby się pomieścić mogło przywiązanie długie, stałe, 
namiętne, porywające, odbierające przytomność. W człowieku nigdy dwie władze wielkie 
obok siebie istnieć nie mogą: pani masz nadto rozumu i dowcipu, byś mogła tyleż mieć serca.
   — Sofista! — odparła Cesia — pochlebca! Czyż tylko to jest, co się widzi? powtarzam. 
Może najwięcej jest serca, gdzie go widać najmniej, a pod szatą arlekina często żałobny rąbek 
ukryty... Uczucie, najdroższy skarb, musi się taić w głębi serca... obawia się lada chłodnego 
powiewu...
   — Rzućmy ten przedmiot drażliwy! — przerwał Wacław.
   — Nie, owszem, mówmy o tym — nastawała Cesia. — Pan sądzisz, żem zimna syrena, 
chłodna, obojętna, zalotnica i nic więcej? nieprawdaż?
   Wacław milczał i udawał, że się pilnie przypatruje rozkwitającej gloxinii.
   — Ale mówże pan! — zawołała Cesia, niecierpliwie tupiąc nóżką — odezwij się.
   — Nie znam pani, jak widzę, a nim osądzę, poczekać potrzeba — odezwał się Wacław — 
więc odłóżmy odpowiedź...
   — Jest więc nadzieja rehabilitacji — roześmiało się dziewczę, rzucając ku niemu wzrok 
zaiskrzony — chwała Bogu! jest nadzieja: każesz mi pan poprawić się i nowy zdać egzamin! 
Będę miała lepsze zdanie jak zasłużę.
   Śmiech suchy, gniewny prawie zakończył tę rozmowę, która się nie zamknęła czułymi 
wspomnieniami, jak chciała Cesia, ale to był początek dopiero. Sylwan się spieszył i 
wybierał, potrzeba było powrócić do salonu dla samej przyzwoitości, choć wyjazd brata 
wcale nie trapił siostry.
   Gdy się to dzieje w oranżeryjce, hrabia Walski po śniadaniu wziąwszy pod rękę Sylwana, 
wyszedł z nim do przyległego gabinetu; a że z sobą byli dobrze, bo przybyły nie przypuszczał 
w przyjacielu zepsucia, jakie go toczyło, Sylwan zaś rad był na stopie poufałości żyć z 
człowiekiem, którego wyższość czuł instynktowo, wprędce przyszło do zwierzeń.
   Na zapytanie, dokąd i w jakim jedzie celu, Sylwan schylił się do ucha hrabiego i szepnął 
mu:
   — Nie mów nikomu, ale mi to życie kawalerskie obrzydło: myślę się żenić.
   — Tak prędko? — zapytał Walski — a owa Frania?
   — Tam mnie ubiegł kuzynek — rzekł wskazując Wacława Sylwan — i bardzo mu za to 
wdzięczen jestem: nie było w tym sensu, a mógł  być kłopot wielki; miałeś słuszność!
   — Uznałeś przecie, żem ci dobrze radził? — smutnie odezwał się hrabia.
   — I twoje rady wiele wpłynęły na moje postępowanie — przerwał Sylwan — ochłodłem, 
pomiarkowałem się; ciągnęli mnie, alem odstąpił, a pana Wacława złapali i tak go obmotali, 
że się żeni.
   — Widzisz — szepnął przyjaciel nie bez trochy dumy, że rada jego tak była trafną — 
przepowiadałem ci, że mogłeś wpaść w matnię i skończyć ożenieniem na pozór lekkie 
miłostki. Spowiadajże mi się szczerze z tej myśli ożenienia, z którą wyjeżdżasz.
   — Po prostu znudził mnie Denderów, okolica, pustka mego kawalerskiego pokoiku, 
której garderobiane mojej matki zaludnić nie mogą; chcę poszukać, zakochać się może i 
ożenić.
   Nie przyznawał się wcale do rachuby, z jaką z domu wyjeżdżał, ale Walski musiał ją 
przeczuć.
   — Trochę mam doświadczenia — rzekł wzdychając — znowu ci dam radę, Sylwanie: nie 
spiesz się, nie spiesz. Zrób projekt dopiero, gdy ci serce uderzy żywo, albo gdy bić już 
przestanie i zimną tylko rachubą bę- dziesz się mógł pokierować. Jedziesz z głową nabitą 
ożenieniem; możesz znowu wpaść na wilczą jamę... Powoli, powoli! Ostrożnie!
   — Ale bo widzę, masz mnie za dziecko nieostrożne — oburzył się nieco Sylwan — za 
dziecko, które przy każdej świecy osmalić się musi. W głębi wprawdzie mam tę myśl 
ożenienia, ale wielu a wielu potrzebuję warunków...
   — Chcesz się zakochać?
   — Trochę... a nade wszystko chcę, żeby to ożenienie było zgodne z położeniem moim na 
świecie; chcę, żeby w nim nie było zawczasu nasienia przyszłych zawodów i utrapień.
   — Wiele chcesz — zawołał Walski — i nadto na rozum swój rachujesz. Śmierć i żona od 
Boga przeznaczona — z westchnieniem dodał powoli hrabia — a co przeznaczone, to nie 
minie... Wiesz moją historię — rzekł po chwili. — Zacząłem od młodzieńczych miłostek, 
skończyłem na nierozważnym ożenieniu; pożycie zawiodło przestrach mój i obawy: byłem 
szczęśliwy.
   — Jak to byłeś? — podchwycił Sylwan.
   — Od pół roku owdowiałem — dodał hrabia — i czuję się osieroconym, 
niewypowiedzianie biednym. Gryzą mnie wspomnienia tylko! O! życie — rzekł — dziwna, 
straszliwa zagadka!
   Sylwan stanął zdziwiony: pomyślał chwilę i wnet przywykłemu do arytmetyki przyszły 
rachuby na wdowca, porównania Farureja z Walskim... majątek jego, stosunki. — Trzeba by 
o tym szepnąć mamie i Cesi! — powiedział sobie w duchu. 
   Walski po chwili zamyślenia podniósł głowę, obrócił się do Sylwana i począł mówić 
swobodniejszym głosem, zepchnąwszy smutek w głąb serca.
   — Ożenienie, mój drogi, jest najważniejszym krokiem w życiu człowieka, ale i to pewna, 
że ono najmniej od niego zależy. Co krok spotykamy tu dowody mylności przewidzeń 
ludzkich; to, co się zwiastuje z zorzą szczęścia, kończy się brudnym łachmanem intryg i 
męczarni wzajemnych; co się obiecywało chłodem, rozpłomienia; co miało dać spokój, 
gryzie; czego się lękano, przynosi nam wszystko dobre.
   — Sofisto — zawołał Sylwan — wierzysz w przeznaczenie, a nie chcesz przypuścić, 
widzę, ani rozumu, ani rządzącej życiem woli. Czymże u ciebie człowiek?
   — Im więcej na niego patrzę, tym mniej go rozumiem — rzekł Walski — ale wróćmy do 
ciebie i ożenienia. Powoli, Sylwanie, powtarzam, powoli! Już mi się to nie podoba, że 
jedziesz z projektami, rozbijesz się o pierwszą skałę, która ci się wyda lądem.
   — Hrabio — odparł Sylwan z uśmiechem zarozumienia — nigdym się nie rozbił o nic i 
nie rozbiję; serce trzymam na pasku, a rozum puszczam przodem...
   — Jakiś ty młody! jaki szczęśliwy! — rzekł Walski — doprawdy, aż ci zazdroszczę. Ha! 
może ci się uda! Ale pamiętaj jeszcze jednę przestrogę moją: jeśli chcesz szczęścia, nie szukaj 
go zbyt wysoko. Nie myślę cię zachęcać, żebyś się ożenił z pierwszą lepszą subretką, bo na to 
ci rozum twój nie pozwoli; ale na Boga! nie sięgaj zbyt górnie. Może wspomnienie mojego 
szczęścia mnie uwodzi, ale się boję kobiet naszego świata.
   — W tym nie masz słuszności — odparł Sylwan — kobiety są wszędzie jedne, a nasze 
mają to za sobą, że forma powabniejsza, że wdzięk w nich większy, że samo zepsucie jakoś w 
nich pokryte wstydem i poetycznymi obsłonkami.
   W tej chwili wszedł stary Dendera, goniąc za Walskim, a nie chcąc Cesi przeszkadzać w 
rozmowie jej z Wacławem; jednakże hrabia miał czas jeszcze szepnąć Sylwanowi: — Bądź 
ostrożny!... Mniej rozumu, więcej użyj serca do tej sprawy... Życzę ci szczęścia...
   — Bądź spokojny, dam sobie radę — odpowiedział Sylwan.
   — No, hrabio — przerwał Zygmunt August — konie twoje gotowe... Każ je odprząc lub 
ruszaj. Wolałbym, żebyś jeszcze dzień jaki nam darował!
   Okazywanie czułości dzieciom wchodziło w plan Dendery: przy ludziach chciał być 
ojcem troskliwym, namiętne więc do nich przywiązanie okazywał wobec świata.
   — Zostań, zostań — rzekł nagląc Sylwana, który dosyć chłodno przyjmował te oznaki 
serca, wiedząc, ile w nich było prawdy. — No! dzionek mnie i matce daruj jeszcze, proszę 
cię!
   — Jeżeli moje przybycie ma Sylwanowi mieszać szyki — zawołał Walski — ja i tak dziś 
jechać muszę; nie warto się dla mnie wstrzymywać. Wstąpiłem, nie chcąc ominąć 
Denderowa, ale pilny mam interes i za godzinę wyruszę.
   — I ty, hrabio, i Sylwan zostaniecie! — rzekł stary Dendera, choć w istocie nie myślał ich 
zatrzymywać — ot tak! dla mnie!
   — Ja muszę pospieszać, bo mam dzień wyznaczony — kłaniając się odrzekł hrabia.
   — A ja — dodał Sylwan — żeby nie przedłużać rozczuleń i pożegnań, także jadę.
   — Toście panowie oba niegrzeczni! — odezwał się stary Dendera — ale butelkę 
węgrzyna strzemiennego wysuszym? — zapytał z uśmiechem i znaczącym przymrużeniem 
oka.
   Nikt nie był od tego i kamerdyner wniósł zaraz na tacy zapleśniałą butelkę węgrzyna, 
który tak był fabrykowany, jak uśmiechy i łzy Denderowskie, Żydek z bliskiego miasteczka 
robił te stare wina co roku: a był to artysta w swoim rodzaju. Rozmaitych ingrediencji 
mieszaniną lada lurze nadawał bardzo zręcznie smak różnego wieku węgrzyna, edukował 
korki, pozorem pleśni oblepiał butelki; słowem zaopatrywał piwnicę w zawołane, myszką 
trącące napoje, na których się większa część gości oszukiwała. Hrabia najbezwstydniej 
opowiadał historią każdego maślaczu, który wedle regestrów piwnicznych zbutelkowany był 
tego a tego roku; a ludzie wychwalali jego lochy, chociaż w nich ledwie kilkadziesiąt butelek 
istotnie starych win od wielkiego dzwona w kątku stały oddzielnie. Te podawano tylko przy 
bardzo wielkich znawcach, z którymi by się skompromitować można.
   Węgrzyn nalany w kielichy wonią silną rozszedł się po pokoju; poczęto admirować jego 
bursztynowy kolor, tłustość, smaczek i twarze się rozweseliły, a Dendera korzystając z tego 
usposobienia usiłował wstrzymać Walskiego, na którego już miał pewne osnute projekta: 
zamiany dóbr przyległych.
   Na nic się to jednak nie zdało, bo pośpiech Sylwana, któremu nie wiedzieć czego pilno 
było w świat, przyspieszył także wyjazd Walskiego. Zaraz po śniadaniu hrabia wziął za 
kapelusz, a syn, nastrajając fizjognomią dla przyzwoitości, podszedł ku matce, która już 
chustkę na pogotowiu trzymała i do oczu ją przyłożyła. Poczęły się serdeczne uściski, 
błogosławieństwa i cała znowu komedia rodzicielskich uczuć. Nie przeczę, że w nich coś było 
prawdy, że serce, jakkolwiek zamarłe, ozwało się o prawa swoje; ale ci ludzie w objawieniu 
najprawdziwszego nawet uczucia szczerymi być nie mogli: komedia mieszała się z prawdą. 
Hrabina dochodziła aż do użycia eteru i wódki kolońskiej; hrabia przybrał fizys magnata 
wyprawującego syna na wojnę z niewiernymi; Cesia ubrała się w melancholią i zamyślenie, 
kilką nawet wes- tchnieniami wytłumaczyła się z ucisku swojego serca.
   Dendera w ganku, wyszedłszy ze wszystkimi, siadającemu już synowi krzyżyk zrobił nad 
głową, matka dała mu relikwiarzyk, siostra czułe uściśnienia i Sylwan rzucił się znudzony do 
koczyka, a konie z kopyta poniosły Cezara i jego fortunę. Wszystko to było tym 
śmieszniejsze dla patrzących, że Sylwan jechał tylko do Warszawy, wszyscy wiedzieli po co, 
nie na długo i z najweselszymi w świecie nadziejami, które pomimo przybranej maski z 
twarzy jego wytryskały.
   Po chwili ruszył za nim hrabia Walski, a Wacław sam pozostał, wybierając się także do 
Palnika; ale mu Cesia i stary Dendera wyjechać, jak chciał, nie dali: zaczęto go prosić, 
wstrzymywać, naglić i tak usilnie nastawać, że śmiesznością by się było im opierać. Wacław 
więc na obiad pozostał. Matka i ojciec pod pozorem opłakiwania wyjazdu syna ustąpili 
natychmiast prawie, a Cesia wzięła na siebie bawienie kuzynka.
   Naskakiwania jej i zalotność nadto były widoczne, żeby się na nich nawet ten, do którego 
skierowane były, nie poznał; Wacław czuł grożące mu niebezpieczeństwo, zbroił się 
przeciwko niemu wspomnieniem Frani, obraniał, przywodząc na pamięć przeszłość swoję, a 
pomimo to widział, że ucieczka byłaby najwłaściwszym środkiem. Cesia z kolei szyderska, 
czuła, zamyślona, nieszczęśliwa ofiara, to znowu zimna i nielitościwie pomiatająca 
wszystkim, przedstawiała się Wacławowi ze wszystkich stron, usiłując zgadnąć, która z jej 
barw kameleonowskich najsilniej nań podziała. Wacław był grzeczny, dowcipny, ale ciągle 
pan siebie; a choć chwilami wspomnienie i niedogasłe jakieś uczucie wstrząsało nim jak prąd 
elektryczny, trzymał się z daleka i ostrożnie. Szczę ściem dlań przypomnienie przyszłości 
było zarazem niebezpieczeństwem i tarczą: czerpał w nim siłę do oparcia się Cesi. Położenie 
to jednak męczyło go niewypowie- dzianie i rad był uciec do Palnika, do Wulki, wyglądając 
godziny wyzwolenia coraz tęskniej i niespokojniej.
   I hrabia, i hrabina usunięciem się swoim z placu boju dowiedli, że Cesię zrozumieli, a 
stary Dendera obrachowawszy wszystko, wierząc w to, że Wacław słaby poddałby mu się, 
wcale nie był przeciw zalotnym zabiegom córki. Kto wie, może już i starość Farureja, i jego 
prawdopodobnie krótkie życie, i miłość Wacława, i obu ich majątki razem wchodziły w 
projekta spekulanta? Przed chwilą przebiegło mu przez głowę, że i Walski nie byłby złą 
partią: teraz znowu obrachowywał Wacława, a w jego przekonaniu zapas nigdy nie szkodził i 
rozumowi Cesi potrzeba było zostawić zupełną swobodę działania. Hrabina, przejęta 
uczuciami przyzwoitości, dlatego wolała Wacława, że córka wychodząc za niego, nie miałaby 
pozoru ofiary: usunęli się więc oboje w nadziei, że śmiała, żywa, pewna siebie dziewczyna 
musi nareszcie głowę kuzynkowi zawrócić.
   Hrabia nawet obawiając się dawnego wstrętu żony dla wychowańca, który tak świetną 
zrobił karierę, pobiegł za nią do gabinetu, chcąc się z nią jasno i otwarcie rozmówić.
   Odwiedziny te, rzadko się już bardzo przytrafiające, zadziwiły i zniepokoiły nieco panią 
hrabinę; ale jeden rzut oka przekonał, że się na ten raz wymówek i scen żadnych obawiać nie 
było potrzeba. Przybrawszy jednak na wszelki wypadek minkę ofiary, usiadła w fotelu 
oczekując rozpoczęcia rozmowy.
   — Ch?re Eugénie! — odezwał się Dendera — nie będę ci się długo naprzykrzał, ale 
wybrałem tę chwilę, żeby z tobą pomówić o Cesi.
   — Słucham hrabiego — cicho odpowiedziała pani, wąchając coś z flaszeczki, która ją 
nigdy nie opuszczała.
   — Potrzeba żebyśmy oboje w jednym postępowali kierunku i porozumieli się o jej 
przyszłości. Nie wątpię, że Cesia ma główkę nie lada: trochę rozumu wzięła po mnie, wiele 
kobiecej zręczności po matce...
   — Panie hrabio! jeśli w tym tonie mamy prowadzić rozmowę...
   — Nie, ch?re Eugénie — to mi się tylko wymknęło mimowolnie. Farurej jest z pewnych 
względów partią wyborną, ale... ale...
   — Nigdym mu córki mojej poświęcić nie chciała i serce moje na to się wzdraga: c’est 
monstrueux!
   — Dajmy pokój sercu, kochana hrabino, rachujmy, to lepiej. Stary, zgniły, obrzydliwy, 
schorowany, ale ogromnie bogaty: zapisze Cesi, byle umiała nim pokierować, co zechce... 
Nie pożyje długo... to może nas zbogacić!
   — Brzydzę się taką rachubą!
   — A! i ja także! — rzekł śmiejąc się hrabia — ale świat stoi na rachunku! Cesia dosyć ma 
rozsądku, trzyma go na. pasku, w odwodzie.
   — Rada bym, żeby się to zerwało! Przyszłość mnie przestrasza.
   — A! ch?re Eugénie! — szydersko rzekł hrabia — przyszłość dla was jest zawsze pełna 
kompensacji! Nie ma się co obawiać, Cesia da sobie radę.
   Hrabina silniej powąchała flaszeczkę, westchnęła i nic nie odpowiedziała.
   — Z tym wszystkim — kończył hrabia — z tym wszystkim, co byś ty, hrabino, 
powiedziała, gdyby Cesia powróciła do Wacława, a Wacław do Cesi?
   — Jak to wróciła? — zapytała hrabina...
   — Jużciż musiałaś widzieć, że dawniej, dawniej próbowała na nim swej siły. Wacław po 
cichu się w niej kochał, a te nieszczęśliwe wypadki — dodał hrabia — rozerwały nie w porę 
bardzo dla nas szczęśliwie wiążące się między nimi stosunki... Dziś Wacław bogatszy od 
Farureja... — Ale Wacław się kocha w tej... w tej tam szlachcianeczce.
   — Cesia na to poradzi: właśnie chciałem cię prosić, żebyś jej nie przeszkadzała.
   — Hrabia wiesz — z przyciskiem odpowiedziała hrabina — że ja w domu nikomu nie 
przeszkadzam, bo nic nie znaczę... Róbcie sobie, co chcecie... ale...
   — Ale co? — zapytał Dendera.
   — Ale cała ta sieć intryg i rachub oburza mnie!!
   Zygmunt August rozśmiał się szczerze i na całe gardło, a w tym śmiechu tyle było 
złośliwości, że pani hrabina w pierwszej chwili porwała się z krzesła, rozmyśliwszy się 
jednak i przybrawszy minę męczennicy cierpliwej, usiadła znowu.
   — Ch?re Eugénie — począł, spocząwszy Dendera, z miną poważniejszą — powiem ci 
szczerze, że na wszelki wypadek Wacław nam potrzebny: nie zawadzajmy im wcale, bądźmy 
ślepi... ot, o co cię prosić miałem. Cesia wie, co robi, i poprowadzi to do dobrego końca.
   — Nie przeszkadzam nikomu — szepnęła hrabina — nawykłam nie być panią w domu, 
nawet względem moich dzieci...
   — Dajmy pokój wymówkom, za daleko by to nas zaprowadziło! — surowiej rzekł 
Dendera. — Widzę, że się na zasady zgadzamy pomimo tego, co się pani mówić podoba, 
więc jej dłużej utrudzać nie będę...
   To mówiąc, skłonił się z przesadnym i szyderskim uszanowaniem i po cichu wysunął się z 
pokoju. Hrabina po odejściu jego podniosła głowę, chmurnym okiem, z zagryzionymi usty 
popatrzyła na drzwi i chustkę, którą trzymała w ręku, cisnęła o podłogę, wstrząsając się cała...
   — Niewolnica! niewolnica — wymówiła po cichu. — A! to straszne... całe życie tak 
przetrwać i nigdy swobodną nie odetchnąć piersią... Są istoty fatalnie na łup cierpieniu 
przeznaczone... My wróćmy do salonu, do Cesi i Wacława, którzy naprzód przy otwartym 
fortepianie długo rozmawiali, powtarzając prawie ranne w oranżeryjce spory; potem, 
korzystając z pogody jesiennej, przez otwarte drzwi wysunęli się do ogrodu.
   Dzień był piękny, ale chłodnawy; mnóstwo liści, otrząśnionych z drzew mrozem i 
wiatrem dni poprzedzających, trupem leżało pod nogami; w atmosferze, w powietrzu, w 
otaczającym pejzażu, rozlewało się coś dziwnie smutnego, mimowolnie ściskającego duszę. 
Wacław zamyślony stąpał obok kuzynki, która to nań wymownie patrzała, to go drażniła 
półsłówkami i zaczepiała, chcąc wywieść z dotychczasowej obojętności, a naprowadzić na 
drogę uczucia, ale na próżno. Młody człowiek patrząc na nią, myślał o Frani; mówiąc z nią, 
uciekał do Wulki i silnie się bronił miłością swoją od napaści zalotnicy.
   — Nie pojmuję w panu tej obojętności dla Denderowa! — zawołała Cesia, po kilkakroć 
usiłując nawiązać rozmowę więcej znaczącą. — Tyle lat tu spędzonych, lat młodości, lat 
rozkwitu, powinny by zrodzić jakieś uczucie, jeśli nie dla ludzi, to dla miejsca...
   — Możeszże pani pomyśleć nawet, że mi Denderów obojętny?
   — Myślę, bo widzę... Mnie się zdaje, że i do więzienia bym się nawet przywiązała.
   — Do więzienia! — powtórzył młody człowiek z uśmiechem znaczącym — o! i ja też 
przywiązałem się do niego! Ale czyż i to nie naturalna, gdy kto raz pierwszy ma swój, własny 
swój kątek, gdy poczyna być panem siebie, gdy mu Bóg da domek i ciszę, i niezależność, 
żeby się do nich całym sercem przywiązał, zamykał, by ich użyć, i rozkoszował nie znanym 
w życiu dobrem?
   — To nie przeszkadza pamiętać o przeszłości. — Któż by ją mógł kiedy zapomnieć?
   — Nie mów pan tego, umiesz to doskonale. A jednak... — dodała smętnie z pełnym 
wyrazu spojrzeniem — był czas, był czas, żem inaczej o jego uczuciach dla nas... dla mnie... 
sądzić miała prawo...
   — Uczucia te w niczym się nie zmieniły — rzekł Wacław chłodno, postrzegając się, że 
rozmowa niebezpiecznym iść poczyna torem.
   — O! i bardzo! — zawołała Cesia, spuszczając oczy. — Obcy ludzie zajęli miejsca nasze, 
owładnęli panem Wacławem i kazali zapomnieć przeszłości.
   — Powinienem być wdzięcznym i dziękować za te wymówki — odezwał się Wacław po 
chwili namysłu. — Dowodzą one jakiegokolwiek mną zajęcia, na które, nie sądzę, żebym 
zasłużył...
   — Niewdzięczny! — zawołała Cesia z dobrze odegranym uczuciem — wówczas, kiedyś 
był dla wszystkich ubogim chłopcem, bez przyszłości, przypomnij sobie...
   Nie dokończyła, ale Wacław uczuł się wzruszonym; tak łatwo jest wmówić uczucie i 
przetłumaczyć przeszłość! 
   — Ja wszystko pamiętam — rzekł żywo — za wszystko wdzięczen być umiem; i jedna 
kropla wody, i jedno spojrzenie nie utonęło w mroku dla mnie, czuję je, widzę, złożyłem w 
mojej skarbnicy...
   — Tak! z zeschłymi liściami w jesieni... jak nieżywe zwłoki! — przerwała Cesia.
   I mówiąc to, schyliła się do grządki, na której ostatkiem życia puściła była i zakwitła 
spóźniona rezeda, zerwała ją i podała Wacławowi z wejrzeniem pełnym zamglonych 
tajemnic.
   — Rezeda jeszcze się zieleni, nicże ona nie przypomni? — spytała po cichu.
   —- I owszem, pani! — otrząsając się z uczucia, rzekł Wacław — imieniny hrabiego, moję 
omyłkę i wielką a słuszną burę, którą dostałem od pani.
   — Omyłkę? Pan sądzisz, że to była omyłka?! — podchwyciła kobieta.
   Wacław spuścił oczy i umilkł.
   — Omyłkę! — powtórzyła Cesia, zmieniając głos nieco. — Tak, najwięcej jest w świecie 
omyłek! O! i ja omyliłam się nieraz i nie na jednym człowieku!...
   To powiedziawszy, dumnie podniosła głowę, zawróciła się i zawołała:
   — Chłodno, nieprawdaż? Wróćmy do salonu, posądzono by nas jeszcze, żeśmy umyślnie 
od ludzi uciekli, kiedy w istocie nie mamy sobie nic do powiedzenia po cichu!!
   Wacław zawrócił się milczący; cierpiał widocznie, męczył się i rad był wyjść z 
fałszywego położenia; uwolniła go szczęściem sama hrabina, którą w salonie zastali z książką 
w ręku, poetycznie zadumaną. Przesiedziawszy kilka godzin jak na śpilkach, uciekł nareszcie 
od rozdrażnionej Cesi z litością i smutkiem w sercu.
   Spojrzawszy na ten świat boży, wśród którego miliony ludzi kręci się, spotyka, krzyżuje i 
wzajem o siebie ociera, na żywot nasz społeczny, na stosunki nasze z istotami otaczającymi, 
co chwila zdumiewać się musimy prawicy Bożej, która tak to wszystko urządziła, że każdy z 
nas przychodzi na naznaczone miejsce w danym czasie, każdy jest zarazem ofiarą i sędzią; a 
to, czego od swych współbraci doznaje i czym ich napawa, zawsze według zasad 
najściślejszej sprawiedliwości nie ludzkiej, ale bożej obrachowanym zostało. Nic w istocie nie 
ma tu dowolnego, obojętnego, mało ważnego; każdy krok ma swoje następstwa, każde słowo 
jest nasieniem uczynku, każdy uczynek wiedzie za sobą szereg nowych czynów, każde 
zetknięcie się człowieka z człowiekiem służy do czegoś, jest karą za przeszłość, nagrodą lub 
ziarnem, z którego coś nowego wyrośnie. Często maluczka chwila wyrokuje o losie całego 
życia; jeden krok stanowi o całej drodze, jeden rzut oka zawiera w sobie całą przyszłość, a 
wśród tego poplątanego kłąbka ludzi i myśli, ruchów i czynów świeci wszędzie idea 
sprawiedliwości, która tą trudną kieruje machiną.
   Gdyby był Sylwan, wyjeżdżając z Denderowa, zatrzymał się trochę na prośby ojca i 
hrabiego Walskiego, gdyby się był o kilka godzin opóźnił, cała jego podróż i wszystko, co 
skutkiem jej wyniknąć miało, inną by przybrało postać. Pośpiech, z jakim ruszył, uczucie 
niepokoju, jakiego doznawał, wszystko to miało cel i znaczenie...
   W pierwszej chwili, odjechawszy od ganku, rozparty w wygodnym koczyku, po dobrej 
jadąc drodze szparkim kłusem, rozkołysany do marzeń, Sylwan puścił cugle wyobraźni i jak 
to bywa w młodości, gdy przed nami wszystko jeszcze, począł budować zamki na lodzie. 
Fantazja jego, wyprzedzając konie, leciała już do miasta, do którego jechał, i witała świat 
nowy zawczasu uśmiechem zwycięskim.
   Sylwan, który wierzył w siebie, widział się otoczonym ludźmi patrzącymi nań z 
zachwyceniem, z  uwielbieniem, z podziwem, kobietami pociągającymi go wzrokiem i 
uśmiechem, powoli wchodził w grono nieznane i podbijał je, stając się panem umysłów, serc i 
namiętności. Królował więc wśród widziadeł, które sobie tworzył, wymyślał przeszkody na 
drodze do celu, stawiał nieprzyjaciół z kart wystrzyżonych i obracał wszystko na tryumf swój 
i okrycie się większym blaskiem.
   Ani się spostrzegł, jak wśród tego marzenia uleciał spory kawał drogi i znalazł się na 
pocztowym gościńcu, którym miał już jechać aż do stolicy. Wzrok jego za- słoniony 
przesuwającymi się przezeń urojonymi postaciami z przyszłości błądził, nie zatrzymując się 
na przedmiotach; zresztą, świat zewnętrzny mało w ogólności obchodził go zawsze, a w tej 
chwili mniej niż kiedy. Co mu było do tego, że słońce świeciło jasno, że niebo osnute było 
białymi wpółprzejrzystymi chmurkami, zza których harmonijnie gdzieniegdzie błękit łagodny 
przeglądał; że rośliny i krzewy, i ściernie jedwabne, srebrzyste obwijały pajęczyny, że woń 
jesieni właściwa i barwy tej smutnej pory roku otaczały go i dopominały się, by Ich używał, 
by je rozważał. Sylwan nigdy nie wszedł w ten związek z naturą, poetów i artystów będący 
udziałem; nigdy nie pomyślał o świecie inaczej,tylko aby go użyć, aby zeń jakąś rozkosz, 
jakąś przyjemnostkę wycisnąć. I światła, i cienie, i barwy, i stworzenia Boże były mu 
obojętne, jak tylko nie przyczyniały się do nasycenia go, jak tylko mu się nie kłaniały; nigdy 
nie spojrzał na człowieka, aby się go uczył poznawać, spuszczał się w tym na swój instynkt, 
mając go za niechybny. Prostym też wypadkiem uderzył oczy jego widok długiego szeregu 
powozów, który wypadło mu omijać. Po ich budowie, po ubraniu sług, po całym urządzeniu 
Sylwan poznał, że podróżni, których spotkał, nie byli z naszego kraju. Zrazu wahał się i wziął 
ich za Podolaków, ale wkrótce, rozpatrzywszy się lepiej, przekonał się, że to było jakieś 
galicyjskie państwo, świeżo gdzieś przez Radziwiłłów i Brody przybyłe na Wołyń i sunące 
się do Warszawy. Przybór był dosyć pański i wspaniały: szła przodem piękna wiedeńska 
kareta, sześcią końmi zaprzężona, z kamerdynerem na koźle wyglądającym na półpanka; a 
przez spuszczone jej tafle widać było poważnego, siwawego mężczyznę i piękną, 
młodziuchną kobietę z drugą podżyłą już i skromnie ubraną. Za nimi kocz, w którym 
chichotały dwie garderobiane czarnookie z figlarnymi minkami subretek teatralnych; szaraban 
z kuchnią i bryczką zapewne z garderobą, rzeczami i resztą pakunku. Wszyscy ludzie tego 
dworu mieli miny sług zamożnego domu, powozy były nowe i piękne, zaprzęgi skromne, ale 
szykowne; słowem, wyglądało to na coś znakomitego i Sylwan, raz wyjrzawszy, zrobił sobie 
uwagę, że może los wysłał umyślnie naprzeciw niego to, co mu z góry przeznaczał. 
Minąwszy więc, kazał zjechać trochę na bok i przypatrzył się pilniej, zwłaszcza karecie, na 
drzwiczkach której odkrył nawet herb z baronowską koroną, nie krajowy, z trzech dziwnych 
kompartynentów złożony, trochę niemiecki, ale dość dobrą minę mający. Wszystko to razem 
zaintrygowało go niepospolicie i nim do popasu dojechał, nabił sobie niepotrzebnie tym 
głowę, że należało mu koniecznie starać się dowiedzieć o podróżnych, a jeśli można, 
przybliżyć do nich. Manewrował więc stosownie: zwolnił kroku koni, wybierał na popas 
karczmę najwygodniejszą i stanąwszy w niej, wyszedł z cygarem w ustach czatować, z góry 
sobie zapowiedziawszy, że jeśli ci państwo nie zajadą do gospody, powlecze się dalej za nimi. 
Dobry kwadrans nie było widać ekwipażów; Sylwan już się poczynał zżymać z 
niecierpliwości, gdy nareszcie furgon, który karetę wyprzedził, zatrzymał się przed karczmą i 
służący wybiegł widocznie dla opatrzenia pokoju dla państwa, a stajen dla koni. Sylwan kazał 
się ludziom usunąć i zrobić miejsce, sam wyniósł się do maleńkiej izdebki, i ułatwił popas, 
uśmiechając się, że mu los tak sprzyja, i sam w ręce, czego pragnął, podaje. Ludzie z furgonu 
mówili po polsku, i kamerdyner Sylwana zręcznie się do nich zbliżywszy, potrafił zaraz 
wybadać, że jechali z Galicji do Warszawy, że pan ich nazywał się baron Hormeyer, że miał 
młodziuchną córkę, że był wdowcem, że był niezmiernie bogaty, itd., itd. Wszystkie te 
wiadomości bardzo były pomyślne i Sylwan odszedł do swojego pokoiku podśpiewując 
wesoło, właśnie gdy baron z córką i guwernantką wysiadali. Nie wypadało mu bardzo się im 
nastręczać, a rachował na podróż, że później musi mu ułatwić potrzebną znajomość. Z okna 
izdebki, którą sobie obrał, mógł zresztą przypatrzeć się znowu i samemu panu baronowi, 
który mu się wydał niezmiernie dystyngowanym człowiekiem najlepszego tonu, i córce jego, 
która bez żadnej przesady była idealnie piękną istotą. Wątła, delikatna, z płcią nadzwyczajnej 
delikatności i świeżości, z czarnymi oczyma ognistymi, ale smutnymi, baronówna pomimo 
wyrazu jakiegoś zamyślenia i cierpienia, pomimo znużenia, malującego się na jej twarzy, 
zachwyciła go regularnością rysów i rodzajem piękności, jaki tylko w salonach arystokracji 
spotkać można. Wszystko w niej znamionowało pieszczone dziecię, może jedynaczkę 
wielkiego domu, otoczoną od dzieciństwa atmosferą starań najczulszych i wyhodowaną do 
świata, który miał przed nią uklęknąć. Guwernantka, a raczej dama do towarzystwa jej 
dodana, mogąca mieć lat czterdzieści kilka, miała też powierzchowność niezmiernie 
dystyngowaną. Sylwan patrzał jeszcze łakomymi oczyma, gdy widzenie przemknęło mu się i 
znikło; ale wrażenie pozostało po nim. Kamerdyner otrzymał zaraz polecenie badania 
podróżnych i zdawania sprawy z tego, co się dowie o nich, i młody człowiek sam nie wahał 
się użyć wszelkich, nawet nie bardzo godziwych środków, dla podchwycenia czegokolwiek z 
rozmowy i ruchów swych sąsiadów. Dziurka od klucza i cienkie drzwi, dzielące go od 
baronów, na niewiele mu się jednak przydały; Sylwan więc z danych już materiałów tworzył 
sobie historią. Dręczyło go tylko, że nazwisko barona Hormeyer całkiem mu było nie znane i 
nic nauczyć nie mogło, a mimo to i ludzie, i państwo mówili po polsku, i rodzina ta widocznie 
do krajowych się liczyła... Szczęściem przypomniał sobie Sylwan, że przerzucając 
Niesieckiego w bibliotece oj- cowskiej, mnóstwo w nim widział familij niemiecko-polskich, 
pochodzących znad Renu, Saksonii, z Austrii, których nazwiska niezbyt były w kraju 
znajome, a procedencja niewątpliwie arystokratyczna. Zresztą herb na karecie dowodził 
szlachectwa starego; a Sylwan raz sobie powiedziawszy, że to coś było niezmiernie 
pańskiego, wszystko do potwierdzenia swej myśli naprowadzał.
   Rzeczy były na tym stopniu, gdy kamerdyner Sylwana, Ocieski, przybiegł zdyszany, 
oznajmiając, że i pan baron także przypatrzywszy się powozowi, ludziom i koniom 
podróżnego, ciekawie się o niego samego Ocieskiego dopytywał. Kamerdyner nie w ciemię 
bity, wiedział, co o panu mówić: powtórzył kilka razy tytuł grafa, napomknął o dobrach 
wołyńskich, podolskich, ukraińskich i galicyjskich; dał wreszcie do zrozumienia, że Sylwan 
był synem jedynym magnata, i nie taił się, że jadą do Warszawy. Po cichu się o tym 
dowiedziawszy od Ocieskiego, podróżny nasz zatarł ręce i zagryzł wąsika, mrucząc pod 
nosem: tout va bien!
   — Nie dowiedziałeś się — spytał — gdzie myślą nocować?
   — Ciągną do Uściługa.
   — I my będziemy nocowali w Uściługu.
   Składało się wszystko jak najpomyślniej i ku końcowi popasu Sylwan uznał w duchu, że 
nie kompromitując się. wyjść może trochę przed karczmę z cygarem i nie powinno by to mieć 
miny pragnienia gorącego zawiązania znajomości. Chociaż więc wyszedł obojętnie z rękami 
w kieszeniach i głową do góry, pilnował się, żeby z ciekawością, która go paliła, nie spojrzeć 
na nic baronowskiego. Stąpiwszy za próg, zawołał Ocieskiego, żeby konie co prędzej zaczął 
zaprzęgać; trochę ludzi połajał dla tonu i ziewnąwszy głośno, wyszedł się przed karczmą 
przechadzać. W chwilę potem baron pokazał się we wrotach, jak by umyślnie naprzeciw 
naszego podróżnego się wysunął.
   Sylwan, choć pierwszy raz w życiu udawał, że admiruje krajobraz otaczający, nie 
odwracając się, miał czas spod oka przypatrzeć się panu baronowi Hormeyer.
   Był to mężczyzna lat około pięćdziesięciu lub więcej mieć mogący, słusznego wzrostu, 
prosto i po wojskowemu się trzymający, czarno i skromnie ubrany.
   Twarz jego, choć w podróży, świeżo wygolona, ubiór pięknego kroju i wdziany z trochą 
pretensji, zdradzały człowieka, który przywykł do miasta i baczności na siebie: żył znać na 
większym świecie i wytworność stała mu się nałogiem. Włosy jego siwiejące już znacznie, 
ostrzyżone były nisko; ani wąsów, ani podbródka nie pozostawiła brzytwa na jego bladych i 
nieco pomarszczonych policzkach; czoło miał wzniosłe i pogodne, nos rzymski znacznie 
garbaty, usta wąskie i zacięte, oczy siwe z wejrzeniem powolnym i głębokim. Cała ta postać 
dziwnie podobną była do tych na małych teatrach wystawianych ministrów i mężów stanu, 
którzy zwykli ukazywać się ze wstęgą na szyi i zwitkiem papierów w ręku. Sylwan widział w 
niej tylko coś dystyngowanego, arystokratycznego, pańskiego, co mu się niewymownie 
podobało, i niby coś sobie przypomniawszy, pomacawszy się po kieszeniach, szybko z 
przechadzki powolnej zawrócił się ku karczmie. Musiał przechodzić wracając obok pana 
barona, a ten nie czekając powitania, jako człowiek dobrego wychowania spotykający w 
pustyni swojej sfery towarzyskiej współbrata, z lekka mu się ukłonił; Sylwan oddał mu ukłon 
z większą niż zwykle grzecznością. Był to maluczki już początek znajomości; ale w tej 
chwili, kiedy mijać miał nasz podróżny pana barona, usłyszał za sobą po polsku, ale nieco z 
niemiecka złamaną mową wyrazy:
   — Za pozwoleniem pana! Sylwan zatrzymał się i grzecznie przybliżył.
   — Nie mógłbym pana prosić o powiedzenie mi godziny? zegarek mój stanął, obawiam się 
opóźnić.
   Bardzo szczęśliwie Sylwan miał dany od ojca prześliczny repetier Czapka z Genewy, 
który dobywszy, ukazał na nim dochodzącą już drugą.
   — A! — zawołał baron — tak późno, a do Uściługa tak daleko i droga nieznajoma!
   — Pozwolisz pan sobie powiedzieć — pospieszył Sylwan — jako nie znającemu kraju, że 
przed Uściługiem na wiorst kilkanaście jest niezłe miasteczko Włodzimierz, w którym z biedy 
przenocować można.
   Rozmowa już była rozpoczęta, pierwsze lody przełamane, szło dalej jak po maśle.
   — Bardzom wdzięczen — skwapliwie odparł baron z uśmiechem — tym bardziej że 
istotnie kraj ten całkiem mi nieznajomy i nie bardzo wygodny do podróży z kobietami.
   — A! kraj nasz — zaczął Sylwan, który chwytał wszelką zręczność znęcania się nad tym, 
co swoje — to nie Prusy, nie Austria, nie zachód Europy, gdzie zawsze jakiś dach gościnny 
pod koniec dnia się spotyka; nasze mieściny liche, karczmy nasze żydowskie i nieład 
największy, wszystko mieć potrzeba z sobą.
   — Pierwszy raz będąc w tym kraju — zawołał nieznajomy — ciężko mi się z nim oswoić; 
jużem raz dla braku ostrożności nocował pod jakąś kopą; a że mam z sobą dziecię moje, córkę 
bardzo delikatną i słabą istotę, boję się drugiego takiego wypadku.
   — Jeśli pan pozwolisz — rzekł Sylwan — ja, jako obyty z krajem, znający miejscowość, 
świeżymi jadący końmi, mogę, stając wprzód, kazać ludziom moim nocleg dla państwa 
obejrzeć i zamówić.
   — Byłoby to nadużyciem — grzecznie ale prostując się odpowiedział baron — gdybym 
pana tym śmiał trudzić, nie mając przyjemności być mu znanym.
   — Jestem hrabia Sylwan Dendera — pospieszył podróżny.
   — Mam honor prezentować się: baron Carl Hormeyer.
   Zdjęli czapki, ukłonili się sobie wzajemnie i zrobiwszy znajomość naprędce, że w tej 
chwili konie Sylwana już były wyszły, rozstali się, a podróżny nasz przyrzekł we 
Włodzimierzu zamówić nocleg dla barona, obiecując sobie stanąć pod jakimkolwiek 
pretekstem w tym samym domu.
   Na pierwsze spotkanie bardzo już wiele zrobiono. Sylwan się zapoznał, jechali do 
Warszawy jedną drogą: w drodze stosunki rychło się bardzo zawiązują, reszta łatwo się mogła 
stopniami dopełnić. Baron podobał się bardzo Sylwanowi, język tylko niemieckim akcentem 
złamany nie był mu do smaku, ale to tłumaczyło, że baron służył przy dworze austriackim i 
zanadto się zniemczyć musiał.
   Wszystko szło po woli, po myśli młodemu hrabi i poświstując, o zmierzchu zajechał na 
rynek we Włodzimierzu, wysyłając Ocieskiego, aby jak największe zajął domostwo. 
Opatrzono pokoje dla barona i jego familii, obok ciupka dostała się  Sylwanowi, który 
zawczasu w niej akustyczne i optyczne porobił do obserwacji przygotowania, a kozaka 
wyprawiono, żeby Galicjan wprowadził, gdy się na rynku ukażą.
   Sylwan przeciwko wszystkim zwyczajom swoim tak był grzeczny, że własnym kadzidłem 
pokoje przewietrzywszy, zapachnił, i własną swą osobą trochę w nich ładu i porządku 
zaprowadził. A że nie wypadało mu się już drugi raz nastręczać baronowi, rozłożył się w 
swojej ciupce, nie bez skrytej nadziei, że mu nieznajomy przyjdzie za jego grzeczność 
podziękować. Ocieski był tegoż zdania: szło o pokazanie się przed Galicjaninem i zaślepienie 
go elegancją i przepychem.
   Natychmiast więc obito ścianę dywanem, rozłożono u łóżka skórę niedźwiedzią, 
rozpakowano toaletę hrabiego, ustawiając ją na wspaniałą serwetą pokrytym stole, a na 
drugim lokaj przygotował do herbaty serwis podróżny od sreber i porcelany z wyrazistymi 
herbami familii. Konie Sylwana, który chciał wyprzedzić podróżnych, dobrze się zgrzały, ale 
też dość mieli czasu na przygotowania Ocieski z kozakiem i gdy kareta barona wtoczyła się 
pod zajazd, już herbata u hrabiego była gotowa, a on sam z obrachowaną elegancją zasiadał 
do niej z książką w ręku. Ciężko by mu było powiedzieć, co czytał, ale duch wieku czytać 
kazał. Dumał więc z oczyma wlepionymi w popstrzone karty, na których dla niego nie było 
myśli.
   Dobre pół godziny minęło, a na szpiegi wysłany Ocieski nic nie przyniósł i już Sylwan 
żałować zaczynał próżnego oczekiwania, gdy drzwi się otworzyły i baron w czarnym 
surducie, u którego pstrzyły się dwie od niechcenia przywiązane orderowe wstążeczki, wszedł 
do ciupki Sylwana.
   Sylwan pospieszył przeciwko niemu.
   — Przepraszam pana barona — zawołał wesoło — że się tu śmiałem przyczepić, ale 
wszystkie domy pozajmowane i ledwie pozostał ten kątek.
   — Ale ja bardzo rad z sąsiada — odparł baron — a przychodzę podziękować za jego 
grzeczność w obraniu nam domu, bo sami byśmy sobie tu go nie wynaleźli.
   — A! to fraszka! — przerwał Sylwan. — Mogę mu służyć herbatą podróżną?
   — Nie zrobi to panu subiekcji?
   — Najmniejszej. Ocieski! filiżanek!
   Herbata umyślnie przygotowaną została tylko na jednę osobę, ażeby cały przybór nie miał 
pozoru występu: jednakże dany był do niej i ser, i szynka, i pieczyste ze zwierzyny, i 
mnóstwo ciastek, i łakotek, na które Galicjanin pożądliwym spozierał okiem.
   — Przepraszam tylko — dodał Sylwan — nie mogę go przyjąć, jak bym sobie życzył; w 
drodze...
   — Ale tu wszystkiego aż zanadto — rzekł baron siadając.
   Herbata w chwilę była gotową, a Ocieski sam do niej w białych posługiwał rękawiczkach. 
Musimy wyznać, że się to wszystko bardzo pańsko odbyło i zdawało się wielkie na baronie 
czynić wrażenie.
   Baron Hormeyer okazał się w bliższych stosunkach człowiekiem istotnie wielkiego 
świata, znał doskonale, co tylko było w Polsce i w Niemczech znakomitszych familij, 
wybornie pamiętał węzły je łączące z sobą. Z rozmowy można się było domyślać, że poufale 
przestawał ze znakomitszymi dygnitarzami państwa rzymskiego, bo się jakby mimowolnie 
wygadał, że bywał u Lobkowitzów, u Metternicha, u Lichtensteinów, u Esterhazych itp. 
Mówił po francusku, po niemiecku, po włosku i po angielsku; zdrowo i umiarkowanie sądził 
o polityce europejskiej i żadna współczesna nowość nie była mu obcą. Pomimo położenia, 
jakie prawdopodobnie zajmował na świecie, bo się także wygadał, że służył przy cesarskim 
dworze austriackim, nie mówiąc w jakim wydziale, domyślał się jednak Sylwan, że w 
dyplomacji, baron był nadzwyczajnej pokory i niesłychanej uniżoności i grzeczności. 
Nieustannie powtarzał o swej małości, lubił dodawać co chwila, że nieznaczącą miał rolę na 
świecie, i zdawał się umyślnie zniżać, ażeby go podwyższono.
   Tym dziwaczniejszym to było, że obok upokorzeń tych co kilka słów prąd rozmowy 
przynosił mu na usta wspomnienia życia spędzonego na niepośledniej stopie w świecie, 
którego inni nie dosięgają tylko pragnieniem i zazdrością, że z dziurki u fraka ukazywały się 
wstążeczki, a na cygarnicy nawet herb baronowski był dobitnie bardzo wypiętnowany.
   Sylwan rad się był czegoś od barona dowiedzieć, ale Hormeyer choć mówił wiele, 
poufale, choć tu i owdzie błysnął swoimi stosunkami, tak jakoś umiał swe wyznania 
pokierować, że z nich żadnego wniosku, żadnej całości skleić nie było podobna. Wszystko 
dowodzić się zdawało, że był bogaty, a jednak naprowadzony na dobra, o posiadłościach 
swych nie wspomniał; rozpowiadał o książęcych i hrabiowskich domach, a do pokrewieństwa 
się z nimi nie przyznawał; zagadnięty o cel podróży, zbył Sylwana ni tym, ni owym; słowem, 
choć pozornie dobry człeczek i gaduła, miał prawdziwy talent nie wygadywania się nad 
zamiar i potrzebę.
   Podano herbatę, zapalono cygara; baron sypał komplementami, prawił anegdotki 
dworskie, o kraj się rozpytywał i nawzajem z Sylwana ciągnął, co tylko było można. Młode 
hrabię zbrojne było i przygotowane do tego: paplało, rozpowiadało, kłamało i odgrywało rolę 
swoję z pozorem szczerości, trzpiotowatości, wywnętrzenia, który by był rozradował starego 
Denderę, gdyby swego potomka mógł podsłuchać. Niby nieumyślnie wspomniał, z kolei 
mówiąc o gospodarstwie, wszystkie klucze, wsie i przysiołki ojcowskie, wyliczył swych 
najdroższych krewnych w rodzinach trochę arystokratyczniejszych, z przywiązania zapewne 
zbliżając stopnie kuzynowstwa z nimi, wydał się ze swym znudzeniem na wsi, z tyranią ojca 
surowego i skąpego, i z mnóstwem rzeczy, których mu do obrazu, jaki chciał przedstawić, 
potrzeba było. Baron się rozruszał także, podsycał rozmowę, potakiwał uczuciom, chwalił 
zamiary, ekskuzował płochostki i przyszedł do zupełnej poufałości z Denderą, który śmiał się 
w duszy, pewien będąc, że go złapał.
   A że w dobrze urządzonym dworze i słudzy wiedzą, czym się przypodobać panu, gdy się 
to działo w izdebce, Ocieski naprzeciwko spowiadał kamerdynera barona przy szklance 
herbaty z rumem, a kozak badał sługi paląc fajkę przy powozach. I gdy po dosyć długim 
posiedzeniu Hormeyer wyszedł na spoczynek, Ocieski pospieszył z raportem do swego pana. 
Z porównania z tych źródeł pochodzących wiadomości z zadziwieniem hrabiego i Ocieskiego 
pokazało się, że ani mniej ani więcej, tylko tyle dowiedział się Sylwan w pokoju, co 
kamerdyner u Żyda i kozak w sieni. Wprawdzie zgoda była doskonała i informacje wybornie 
się schodziły, co ich prawdziwość potwierdzało, ale nikt nie wygadał się na włos więcej.
   Ocieski tylko z natury postrzegacz, bo słudzy wszyscy żyjąc z panami, nie przypuszczeni 
do ich życia, muszą usiłować je odgadnąć, zrozumieć, wtajemniczyć się w nie i przez tę pracę 
ciągłą nabywają wprawy w poznawaniu ludzi z zewnętrznych cech charakterów, schwycił 
nieco żywych rysów w sieni, w rozmowie panien, z którymi się już zapoznał, z obojętnych na 
pozór rzutów oka. Opowiedział on Sylwanowi, że młoda osoba, której imię było Ewelina, 
zdawała się główną i panującą wśród tego dworu postacią, około której żądań, zachceń i 
rozkazów obracali się wszyscy na palcach; że dama dodana jej do towarzystwa musiała być 
tylko pierwszą jej sługą, że baron nawet chodził przed nią z bojaźnią, z uszanowaniem, z 
troskliwością więcej niż ojcowską. Nie słychać było jej głosu, nie widać jej wcale; ledwie 
wysiadłszy z powozu zamknęła się w swoim pokoju, podano jej tam herbatę, wieczerzę, 
posłano zaraz i ze światła tylko w oknie można było wnosić, że czuwała, ale cisza była 
zupełna.
   Zawiodła trochę nadzieja Sylwana, sądził bowiem, robiąc przygotowania do swych 
postrzeżeń, że baronówna obierze sobie pokój stykający się z jego ciupką, a tu zainstalował 
się sam ojciec, i szlafrok jego aksamitny przez przygotowaną dziurkę postrzegł nasz 
podróżny,, a kaszel tylko usłyszał.
   Nazajutrz rano nie czekając, nim się Galicjanie wybiorą, bo ludzie ich zapewniali 
Ocięskiego, że ledwie o dziesiątej wyruszyć będą mogli, Sylwan po cichu się upakował i 
wyprzedzając ich tęgim kłusem, puścił się na gościniec.
   Rzućmy go na chwilę obładowanego nadziejami, domyślającego się milionów 
baronówny, rozważającego piękność jej oczu i tworzącego sobie zawczasu świetną przyszłość 
przy dworze austriackim, a wróćmy na wieś do dawniejszych znajomych.
   Po powrocie z Denderowa Wacław wieczorem pojechał konno do Wulki i odetchnął 
ożywiony spokojnym, niewinnym, pogodnym uśmiechem Frani. Na ganku tylko spotkała go 
maleńka burka od Brzozosi, która posłyszawszy tętent z daleka, wybiegła z motowidłem i 
szpulką naprzeciw Wacława i zaczęła łajać go od bramy. Trzeba wiedzieć, że dwa całe dni nie 
mógł być w Wulce narzeczony i to srodze oburzało pannę ciwunównę, która nie mając nic do 
roboty, domyślała się, że Frania musi się niepokoić, że płacze po kątach itp. Zdawało się jej 
nawet, że mniej przez te parę dni jadła, a to już było dla niej znakiem tak groźnym i 
przepowiednią tak straszną choroby, suchot, wycieńczenia, że winowajcy tego darować nie 
mogła.
   — A to śliczny narzeczony! — poczęła machając motowidłem i plącząc nici — a to 
śliczny mi kochanek! Dwa dni nie był, mieszkając jak kijem przerzucić! E! e! niech pan mi 
nic nie gada, co tu się ekskuzować! A panna Franciszka we łzach cała, nie je, nie pije, siedzi 
tylko w oknie i wygląda; a co zahuczy, to wyskoczy, myśli, że jej bohdanek; co zagada, 
podsłuchuje, czy nie on, gdzie- tam! Jużciż to proszę pana hrabiego... jak Boga mego 
kocham... nie godzi się! nie godzi...
   — Ale panno ciwunówno dobrodziejko!
   — E! ciwunówna nie ciwunówna, pan mnie tym nie przekupisz, gniewam się na pana!
   — Czyż pani wątpisz o mnie? — z żalem odezwał się Wacław.
   Głos jego tęskny wnet rozbroił Brzozosię, której się żal zrobiło, że tak srogo wzięła się do 
niego.
   — No! no! cicho! cicho! A nie byłeś pan chory?
   — Nie, ale miałem interesa...
   — Co tam interesa!... Pewnieś pan głodny... Wacław się rozśmiał spiesząc do Frani, a 
Brzozosia
   biorąc milczenie jego za potwierdzającą odpowiedź, pewna, że z głodu umiera, wleciała 
wszystko roztrącając do kuchni, wołając pospiesznie:
   — Magda! Magda! kurczęta, zrazy, kasza, kartofle, jajecznica! Magda! ale gdzież 
Magda!!
   Magda stała wprawdzie przed ciwunówna w gotowości z warząchwią w ręku, ale jej 
Brzozosia nie zobaczyła zrazu, tak się niecierpliwiła, że natychmiast wieczerzy podać nie 
może.
   Stary Kurdesz, który tylko co skończył był pacierze, w ślad za Wacławem wszedł do 
pokoju Frani i trafił na tłumaczenie się przybyłego.
   — Proszę mi darować, żem przez te dwa dni znaku życia nie dawał; nie spodziewałem się, 
żeby to miało niepokoić Franię...
   — Patrzajcie zarozumialca — zaśmiał się stary — a któż to waści hrabio powiedział, że 
się niespokoiła? przecież ma rozum i przyszytego do sukienki trzymać nie będzie!
   — Ale Brzozosia...
   — A Brzozosia, także mi asindzij mów — rzekł Kurdesz — ta zawsze jakąś bajkę spleść 
musi. Jak naumyślnie na te właśnie słowa nadbiegła ciwunówna, szukając wszędzie kluczów, 
które jej u pasa brzęczały, i dosłyszała, że ją obmawiano. Stanęła, załamała ręce i tragicznie 
zawołała:
   — Otóż to wdzięczność! Ja tu sobie głowę dla nich łamię, a tu mnie szkalują... Jak to 
bajkę splotłam? a toż Frania dwa dni już pieczystego nie je, a wczoraj zupy ledwie 
pokosztowała! Albo to ja się na tym nie znam?! Ale co ja powiem, to zawsze bajka, a w 
końcu zawsze stanie na moim... Kiedy tak, róbcie sobie, co chcecie, ja się już więcej do 
niczego nie mieszam. Ale gdzież klucze i gdzie klucze?... Człowiek, jak Boga mego kocham, 
głowę traci. — I poczęła przerzucać, co napadła, na krosienkach, na stole, na kominie, gdy 
Frania podbiegła po cichu i szepnęła jej wskazując, że zguba była u pasa.
   Ciwunówna postrzegła swoje roztargnienie, ale się do niego nie przyznała.
   — Ot! patrzajcie — zawołała wybiegając— zatrzęśli, zagubili, a potem mi do pasa 
przypięli... Niby to ja nie wiem, że ich nie miałam od południa; a potem powiedzą, że 
ciwunówna głowę straciła!
   Wacław tymczasem zdawał ścisły rachunek z owych dwóch dni straconych Kurdeszowi i 
Frani, której różową rączkę całował z uczuciem; a gdy przyszło do owego dnia ostatniego w 
Denderowie, musiał po raz pierwszy pokryć milczeniem godziny spędzone z Cesią, rozmowy 
z nią i przykre uczucie, jakie mu po nich zostało. Po cóż niepokojem karmić miał to serce 
czyste, pełne wiary, które by może zadrżało na widok choć urojonego niebezpieczeństwa?
   Kurdesz wysłuchał sprawozdania spokojnie, a gdy szepty ciche dokończyły rozpoczętej 
głośnej rozmowy, odezwał się powoli:
   — Mój hrabio, powiem ci, zawsze to dla mnie ciężka rzecz, żeś ty hrabia i że jedną nogą 
stoisz poza naszym światkiem szlacheckim.
   — Ale ja w nim jestem sercem całym.
   — O! wierzę, ale czasem jedna noga później i serce pociągnie za sobą... Ot, mówili i 
gadają filozofowie, że to urojenie ta różnica stanów; ja nie wiem, ale tak jak to jest dzisiaj, 
nicpotem piąć się do góry albo na dół schodzić... Zawsze mi markotno, że asindziej, panie 
hrabio, do tej magnaterii należysz!
   — Gotówem się jej wyrzec najchętniej!
   — Tak! gdyby to było podobna; zdaje się to rzecz łatwa, a sprobujże — ani weź! Naprzód 
nie można i nie godzi się zrywać stosunków familijnych, a gdyby się je rozplątało nawet, 
nigdy z nich całkiem wywinąć się nie można; po wtóre na tym, kto z młodu otarł się o panów, 
pozostanie zawsze coś, co go od nas odróżni... po trzecie — dodał stary — ot źle i po 
wszystkim, bo asindziej, panie hrabio, nigdy naszym być nie możesz!
   Wacław się oburzył.
   — Panie rotmistrzu! — zawołał — alem ja do tego świata i nie należał, i nie należę, i 
należeć nie pragnę. Jestem hrabią bardzo świeżo i śmieję się z tego tytułu jak z cudackiego 
stroju, który by na mnie włożono; godziż się tak mnie martwić i przypominać to, co nie jest 
winą moją?
   — No! no! cicho licho! jak chcecie. A panna Franciszka co na to?
   — Ja, kochany ojcze — żywo odezwała się córka — wierzę zawsze w to, co mi mówi 
Wacław, i gdyby mi kazał być spokojną wśród największej boleści, jestem pewną, że cierpieć 
bym przestała.
   Wacław przykląkł i pochwyciwszy ręce Frani, okrył je pocałunkami.
   — Dziękuję ci! — zawołał z serdecznym przejęciem — stokroć, tysiąckroć ci dziękuję! 
Zrzucam hrabstwo moje na progu waszym, wyrzekam się go, wdziewam szaraczek, a bądźcie 
pewni, że w tej piersi bije serce szczere, gorące i synowsko do tego dachu przywiązane.
   Stary Kurdesz zbliżył się i w milczeniu ucałował go w głowę.
   — No! no! żartowałem, bredziłem i przepraszam — rzekł wzruszony. — Siadaj, panie 
Wacławie!... A kiedy pojedziesz do Warszawy?
   — Choćby nigdy!
   — Tak, ale i interes tego wymaga, i ja proszę, i wiedz, żem to dał za warunek, żebyś się 
lepiej poznał z tym, czego się dla nas wyrzekasz.
   — Dobrze, ojcze, ale pozwolisz mi to trochę odłożyć?
   — Odłożyć można, a spełnić potrzeba. Hrabia Sylwan pojechał przodem, asindziej za 
nim; jednakowo pewnie się tam bez twego sukursu nie obejdzie.
   — Pojadę później, gdy go zapotrzebuje...
   Znowu weszła Brzozosia, która widać trochę pode drzwiami podsłuchiwała, znać to było 
po jej ruszaniu ramionami, i choć się niby do niczego mieszać nie miała, od wszystkiego 
umyła ręce, wybuchła jednak natychmiast:
   — Po co jemu do Warszawy?! — zawołała — za pozwoleniem rotmistrza, czy się to 
godzi? Albo to nie ma za co posłać adwokata, kiedy jest interes?...
   — Przez posły wilk nie tyje — rzekł uśmiechając się rotmistrz.
   — A co mnie tam do wilka, kiedy tu Frania schudnie! To gorzej, spodziewam się. Po co 
go wyprawiać? Jak Boga kocham, że ja teraźniejszego świata nie rozumiem, a rotmistrz też 
nadto bierze na rozum. Do czego to? po co to?
   — A może by wódki i piernika tymczasem? — przerwała sobie nagle, przypomniawszy, 
że Wacław mógł być głodny. Rotmistrz rozśmiał się na całe gardło.
   — Co? i to im już śmieszne? No! patrzajcie!!
   — Dawaj, kochana ciwunówno, dawaj — przerwał Kurdesz — starej wódki i piernika! 
Kolacja za pasem być musi.
   — Tylko co była za pasem — odparła Brzozosia — bom ledwie klucze znalazła, które mi 
ktoś za pas wetknął, i dopierom wydała ze spiżarni; kiedy to żadnego nie ma ładu i wszyscy 
rządzą... Gdzie kolacja! gdzie! Magda zamiast co ma robić, to jak puści języka, a jak zacznie 
dziwolągi na mnie wyplatać przed czeladzią!... Ale jakże ma być inaczej, kiedy pan rotmistrz 
nigdy mojej strony nie weźmie?
   — Kochana panno ciwunówno! w jakim dziś jesteś humorze? — rzekł Kurdesz. — Ot! 
dawaj wódki lepiej, a Magdzie jutro damy pro sempiternam memoriam.
   — Pfe! co pan pleciesz, panie rotmistrzu? Albo to ja chcę ludzi katować?!
   — Ale cóż powiedziałem?
   — Niby ja po łacinie nie rozumiem!
   — Mówiłem tylko, że jej damy na wiekuistą pamiątkę.
   — Proszą mi już nie tłumaczyć.
   Wszyscy po trosze się śmieli, a Brzozosia, otworzywszy szafkę, dobywała tymczasem z 
niej flaszy i łakoci, aby Wacław z głodu nie umarł, nim wieczerzę podadzą, sama zaś stanęła 
na egzekucji przy nim dopilnować jedzenia.
   — Jedz no pan, jedz! — wołała — bo ja to wiem, co to te hrabiowskie, choćby i w 
Denderowie, przyjęcia; po pańsku! po pańsku! półmisek jak na wołu, a potrawy gdyby z 
wróbla... Ślicznie! pięknie! a do gęby wziąwszy, nie wiedzieć co z tym zrobić, czy połknąć, 
czy wyplunąć? A jak wstaniesz od stołu, toś takt cienki, jak kiedy siadałeś. Dlatego też te 
paniczyki i panienki ich jak pa- jęczynka: drzwiami stukną, walą się z nóg; wiatr powieje, 
fluksja; zjedzą trochę, choroba gotowa... Ja to wiem, ho! ho! to nie po naszemu, po 
szlachecku!
   Brzozosia była w takim usposobieniu, że byłaby mówiła i mówiła bez końca, gdyby nie 
obawa o wieczerzę i nie chętka pogryzienia się trochę z nieposłuszną Magdą, której zarzucała, 
że zawsze chce swoim nosem robić wszystko. Wybiegła więc ciwunówna znowu, a rotmistrz 
zamyślony, dał się wyszeptać Wacławowi i Frani, uciekłszy gdzieś przeczuciami, niepokojem 
czy wspomnieniem.
   Tak cały wieczór zszedł im rozkosznie na rozmowie z sobą, na wesołym śmiechu z 
Brzozosi, coraz nowe dającej do tego powody, a Wacław ani się opatrzył, jak na zegarze 
północ wybiła, i zerwał się dopiero, gdy Kurdesz dla sprawdzenia chodu swego pektoralika 
dobył go zza kapoty. Obiecano sobie zjechać się nazajutrz w Smolewie na mszy i rozstali się 
oboje weseli, z spokojnym sercem, jak gdyby ponad ich szczęściem nie krążyło czarne oko 
Cesi, i nie biło pełne żądzy i zemsty jej serce...
   Zaledwie Wacław powrócił do Palnika i rozmarzony usiadł na chwilę do fortepianu, gdy 
wpadł z łoskotem służący, oznajmując mu, że przybiegł posłaniec ze Smolewa od księdza 
Warela, który późnym wieczorem wracając od chorego, wywrócił się, spadł z wysokiego 
mostu i mocno się potłukł, tak że mu niebezpieczeństwo groziło. Wzywał on Wacława, chcąc 
go pożegnać, bo jak mówił posłaniec ze łzami, nie spodziewał się dożyć do rana. Nie 
zwłócząc ani chwili, Wacław siadł na konia i poleciał na złamanie karku do Smolewa.
   Z daleka zaświeciła mu zza obnażonych drzew uboga, pochylona plebania wszystkimi 
okienkami swymi zwiastując nieszczęście, które do niej niespodzianie zajrzało. Cichy szmer 
dochodził uszów o staje i mimo nocy na drodze, w dziedzińcu, przed drzwiami snuły się i 
roiły postacie ludzi spieszących z ubogiego domku lub dążących do niego. Na ganku, w sieni, 
w pokoju, wszędzie pełno było wieśniaków; kto tylko zasłyszał o nieszczęściu księdza 
Warela, tego ojca biednych, biegł się dowiedzieć do niego, spieszył płakać nad jego 
cierpieniem, chciał mu czymś być użytecznym. Lekarza przyniesiono prawie na rękach, był to 
znajomy nam pan Szturm, który jak zawsze i tu naprzód zaczął od upatrzenia największego 
niebezpieczeństwa; ale na ten raz nie mylił się i nie udawał, bo ono było istotne i groźne.
   Pod oknami plebanii, u ścian jej pochyłych, przysłuchiwali się i przypatrywali ubodzy 
tęskno, smutno, niespokojnie, chcąc pochwycić słowo, chcąc choć z dala zobaczyć jeszcze 
swego dobroczyńcę. Wewnątrz w pierwszej izbie zastał Wacław prócz zapłakanej Doroty i 
doktora Szturm, zajętego przygotowywaniem lekarstwa z miną zamyśloną i poważną, starego 
Kurdesza, który tu po nocy swoją bryczyną przyleciał, i dwóch jeszcze czy trzech bliższych 
sąsiadów. Ubodzy, wchodzić nie śmiejąc, zaglądali ukradkiem, dopytywali się Doroty, 
przesuwali się na palcach i płakali. Ten, który wiózł księdza Warela, sam niebezpiecznie 
potłuczony, bo wpadł między konie, nie dawszy się opatrzeć, siedział skulony pod ścianą i 
płakał, przeklinając nieszczęsną godzinę.
   W pierwszej izbie paliła się jedna świeca, nie objaśniona, ledwie mdłe światełko na cichy 
i ponury ten tłum rzucając; w drugiej na łóżeczku leżał ksiądz Warel, straszliwie pokaleczony, 
pogruchotany, obwiązany cały bandażami krwią zbroczonymi, modlący się głośno i wyraźnie 
jeszcze przed krucyfiksem, który trzymał w ręku. Twarz jego była pochylona ku niemu, 
wzrok weń wlepiony, ręce załamane, a niekiedy boleść, nie mogąc z piersi jego dobyć krzyku, 
zmuszała go tylko do martwego i długiego milczenia, straszniejszego może od jęków... 
Przezwyciężywszy cierpienie, poczynał znów osłabionym głosem szeptać pacierze. Wikary 
modlił się, klęcząc u nóg jego.
   — Księże wikary! — rzekł Warel po chwili przestanku — proszę cię, żeby tam tego 
biedaka pan Szturm był łaskaw opatrzyć.
   — Opatrzono go.
   — Ale wierz mi, że dotąd nie jeszcze. Ja to widzę, ja czuję, że cierpi, że się go nikt nie 
dotknął; nie będę spokojny, póki tego nie uczynią.
   Wikary wstał, poszedł, szepnął coś na ucho lekarzowi, który głową i ramionami z 
niedowierzaniem poruszył i wziął się nareszcie do biednego budnika.
   — Księże Jerzy — zawołał po chwili chory — żeby tym poczciwym ludziom, co przyszli 
czuwać nade mną, chleba nie brakło, żeby ich przyjęto, żeby nie byli głodni: pójdź do Doroty, 
poleć jej to ode mnie.
   — Dorota oddałaby im do ostatniej prószynki, ale żaden z nich nie myśli o chlebie: 
płaczą...
   — Poczciwi ludzie, poczciwi. A! a! potrzeba umrzeć, Wacławie — rzekł zwracając się do 
przybyłego — ale śmierć niestraszna, moje dziecię, śmierć to tylko koniec walki.
   — Mój księże Jerzy — dodał niespokojnie zwracając się do wikarego — zrób, o co cię 
prosić będę, dla miłości mojej.
   — Wszystko, co rozkażesz, ojcze.
   — Znajdziesz tam kilka rubli po mnie: oddaj je ubogim, suknie ubogim, książki zostawisz 
sobie, krucyfiks odeślesz bratu mojemu do Inflant z datą śmierci... i...
   — Ale ty, ojcze, nie umrzesz! — przerwał mu wikary — pan Szturm czyni nam nadzieję.
   — Co to mówisz, bracie: ja lepiej od Szturma wiem, że umrę! Spowiedź już odbyłem 
przed tobą, jeszcze mam jednę do spełnienia, nim zamknę powieki. Z wielkich grzechów 
publicznych, co ludzi gorszyły, z uczuć zbrodniczych, z którymi się walczyło, spowiedź 
powinna być publiczną, jawną, głośną, jak w pierwszych chrześcijaństwa wiekach.
   — Mój Boże! czyż ty, ojcze, mógłbyś sobie co podobnego wyrzucać?
   — Zobaczycie, dzieci moje — odparł spokojnie ksiądz Warel — chcę Bogu na ofiarę 
złożyć i tę, jaką miałem u świata, opinią świątobliwości, może mi za to Bóg grzechy 
przebaczy... Wszystkich tu do mnie poproście.
   — Ale mój ojcze... Bóg takich ofiar nie wymaga.
   — Bracie Jerzy, w imię Chrystusowe zaklinam, uczyń, jak proszę.
   — Lecz gdybyś nie umarł, po cóż to ojcze?... Daj się uprosić!
   — Że umrę wkrótce, Bóg mi dał pewność: cierpię mocno, jestem potrzaskany w kawałki. 
Spiesz uczynić, co żądam, bo mnie gorączka schwycić może i odbierze przytomność. Szturm 
niewiele obiecuje; pożyję godzin kilka, ale bez pamięci, to będą chwile stracone.
   Ksiądz Jerzy wstał powoli i wyszedł do pierwszej izby smutny, zafrasowany, prosząc do 
łoża chorego wszystkich przytomnych. Ruszyli się po cichu, stanęli u drzwi, a ksiądz Warel 
głosem jeszcze dość silnym i wyraźnym, tak począł z powszechnym zdumieniem:
   — Pozwólcie, bracia moi, by się wielki grzesznik wyspowiadał przed wami z występków 
swoich i prosił was o modlitwę za duszę; pozwólcie, by wam na sobie wszechmocność Bożą i 
silną prawicę Jego ukazał, abyście nigdy nie wątpili o Bogu.
   — Za młodu — rzekł odetchnąwszy ciężko — byłem wietrznikiem i niewiarą. Doszedłem 
lat kilkunastu nie mając wyobrażeń religijnych żadnych; wychowali mnie ludzie z nich 
ogołoceni, ludzie obałamuceni nauką szkodliwszą od zabobonnej nieświadomości. Stryj mój 
wychował i mnie, i brata mojego sposobiąc do świeckiego życia, po męsku, chłodno, nie 
przypominając nam nigdy tych wielkich i świętych zasad, ofiary, miłości, ujarzmienia siebie, 
na których spoczywa moralność chrześcijańska. Dogmatów tylem wiedział, ile ich 
przypomnieć mogą święta obchodzone dla zabawy i kalendarz przeglądany dla potrzeb 
światowych. Uczucia religijnego nie tylko nie miałem w sobie, alem go w drugich nie 
pojmował, alem mu nie wierzył; śmiałem się sceptycznie z towarzyszów szkolnych, a sam 
bez żadnej iskry wiary, jeszczem ją w drugich szyderstwem wypleniał.
   Ale Bóg wielki! Stryj mój umarł, brat starszy poszedł się na świecie dobijać majątku i 
sposobu do życia; ja, żem nie smakował ani w nauce, ani w wojaczce, ani w pracy ręcznej 
rolnika, nie wiedziałem, co począć z sobą, i raz, gdy mi jakiś protestant szydersko jako 
próżniakowi raił suknię mniszą i klasztor, usłuchawszy tej rady żartobliwej, bez 
najmniejszego powołania, dla chleba wstąpiłem do seminarium.
   Wdziać tę suknię czarną i świętą dla żywota doczesnego jest grzechem, włożyć ją z 
niewiarą w sercu jest świętokradztwem: obojem to popełnił niebaczny... Ale Bóg wielki! Bóg 
wielki! Przez cały ciąg studiów, które mi szły dość łatwo, nic nie wstąpiło w głąb serca 
mojego: sprawowałem się uczciwie, uczyłem dobrze, ale żaden obrzęd, żadna książka, żadna 
natchniona z kazalnicy nauka nie znalazły przystępu do zamkniętej mojej piersi. Cierpiałem 
tylko nie wiedząc, co mi jest, i przypisywałem to znudzeniu.
   Przeszły nareszcie lata nauki, zbliżyła się chwila wyświęcenia.
   Nie wiem czemu, z rana dnia tego zapłakałem, alem w nic jeszcze nie wierzył: na zepsutą, 
zeskaloną ziemię serca mego ziarno wiary padając spróchniało i niepłodne tylko wydało 
kąkole.
   Przybrany w szaty kapłańskie przystąpiłem do ołtarza z świętokradzką obojętnością, z 
występnym żalem po świecie, któregom wyrzec się musiał.
   Tu głos w piersiach wstrzymawszy chory, po chwili dopiero mówić począł:
   — Ale Bóg widać chciał na mnie ukazać przykład swej potęgi. Zostałem kapłanem bez 
wiary, a ledwiem od stopni ołtarza odszedł, uczułem, jakby mnie silna, nieprzemożona 
chwyciła władza, a głowę i serce ucisnęło uczucie przestrachu jakiegoś i niewoli. Ręka Boża 
spoczęła na mnie niegodnym. Nie miałem jeszcze w sercu wiary, a Bóg wybrał mnie, 
nędznika, na apostoła swego i obrońcę, jakoby chciał rzec do zbuntowanego sługi:
   „Mimo woli twej służyć mi będziesz, zmuszę cię, byś był moim”.
   Odtąd ta siła niepojęta, którą czułem nad sobą, zamknęła mi usta, owładła nimi i obracała 
myślą moją, jak chciała. Nie mogłem powiedzieć tego, co mnie dręczyło; mówiłem to, co mi 
siła Boża dyktowała. Sam beż wiary, musiałem żarliwie stawać w jej obronie, nie wiedząc 
skąd do tego brałem dowody i słowa, których w mej duszy nie było. Myślałem co innego, co 
innego mówić byłem zmuszony; gromiłem małowiernych; nawracałem obojętnych, 
katechizmowałem nie swoją, ale obcą, Boską, niepojętą mi władzą, która mnie uczyniła 
niewolnikiem i sługą.
   Ten dziwny stan trwał do połowy życia mojego; czułem jeszcze chłód i niewiarę w sercu, 
a na ustach w sprawie religii znajdowałem dowody niezbite, które nie ze mnie pochodziły, ale 
szły tylko przeze mnie. Na większe upokorzenie moje Bóg mi dał uczucie mojego upadku, a 
pozory cnoty; byłem cnotliwym mimo woli, jakem był gorliwym mimo siebie. Ta nieustanna 
walka dwóch myśli, dwóch ludzi we mnie zgięła mnie i złamała okrutnie: nie byłem panem 
siebie, żyłem rozdarty na dwoje. W rozpaczy począłem się wreszcie modlić o nawrócenie; ale 
nie zaraz, nierychło Bóg mnie wysłuchać raczył.
   Dziwne przebyłem koleje; nie wiem, czy kto żył życiem podobnym. Wewnątrz ta susza, 
ten chłód niewiary, co wszystko warzy, czego się dotknie, myśli najwznioślejsze, nadzieje 
najpiękniejsze, czyny najcnotliwsze; lecz nigdy to, co kalało duszę moję, wynijść przez usta 
nie mogło, nigdy nikt nie posądził mnie o fałszywość, bom był pod panowaniem ręki Bożej, 
która mną miotała jak narzędziem. Stan mój przestraszał mnie i upokarzał. Wśród 
nieustannych wątpliwości i udręczeń gdym o najświętszych wiary tajemnicach powątpiewał, 
gdym w duszy z nich szydził prawie; niechli kto wobec mnie odezwał się tymi słowy, co 
krążyły w sercu zbolałym, natychmiast usta mi się rozwiązywały: broniłem prawdy, a w 
obronie jej znajdowałem naukę, wymowę, zapał, namaszczenie i zdało się, żem mówił z 
głębokiego przekonania, bo słowa moje rumieniły się gniewem, żarzyły przejęciem, oblewały 
łzami. Tak, by mnie upokorzyć i ukarać, Bóg rozdwoił mnie, stawiać obok czym byłem i 
czym być mogłem i miałem; aż długie, niezmierne, śmiertelne cierpienie, za które ojcowską 
dłoń Jego błogosławię... wywołało przebaczenie, spokój i litość Bożą.
   Te dwie rozbite części mojej istoty: jedna zbolała i stłuczona, druga odradzająca się i 
silna, nierychło poczęły się spajać i łączyć. Potrzeba było modlitwy, zrazu formą tylko 
będącej, potem rozpaczliwej i błagającej, uczynków, ofiar, udręczenia ciała, by Bóg 
świętokradzcy przebaczył i występnego podźwignął.
   Nieubłaganego wroga nosiłem ciągle w sobie: już uśpiony, już rozbrojony, budził się 
często groźny, a jam padał na widok jego wołając: — Przebacz mi, Panie, i usuń go ode mnie!
   W takich męczarniach zasłużonych przetrwałem połowę życia. Bóg czuwał nade mną 
cudownie; widząc nad sobą jego prawicę, upokarzałem się w bojaźni wielkiej, jak Mojżesz, 
gdy Go w płomieniach oglądał. To oblicze, jam je widział w sile Jego, nieustannie 
rozpostartej nade mną. Wszędzie był ze mną prześladowca mój i obrońca, aż nareszcie znikły 
te wyziewy młodości, ta pozostałość grzechu, te męty obłąkania i czysta zajaśniała jutrzenka; 
stałem się jednym w sobie, ułomną istotą, ale pełną wiary, której już nic naruszyć nie mogło. 
Byłem ocalony cudownie. 
   O! bracia moi, wiary! wiary nad wszystko nigdy nie traćcie, bo jej niełatwo odzyskać, a 
kto lekkomyślnie naraża się na niepowetowaną szkodę, jest jak zuchwalec, co wśród prochów 
z iskrą igra bezrozumną.
   Tu ustał ksiądz Warel, a przytomni mową jego przejęci jedni płakali, drudzy stali w 
zamyśleniu i zebraniu ducha, jakby się z trwogą modlili. Ksiądz Jerzy, po którego ogorzałym 
czole pot zbiegał kroplami, z oczyma spuszczonymi, rękoma załamanymi klęczał u nóg i 
milczał modląc się też w duchu. Wielki przykład cnoty podnosił go od ziemi zachwytem.
   Po chwili ksiądz Warel tak mówił dalej:
   — Jednego poranku po świętej ofierze, ostatnia wątpliwość, cień niedowiarstwa ostatni, 
ostatnia myśl grzeszna uleciała ze mnie i uczułem się jakby nowym chrztem odrodzony, jako 
niewinne dziecię, jako ułaskawiony zbrodniarz. Wziąłem się do pracy, by wynagrodzić 
przeszłość, by wywdzięczyć się Bogu za łaskę nawrócenia. Znacie życie moje i nieudolne 
jego mozoły; proszę was, bracia moi, przebaczcie złe, przebaczcie słabość ludzką, 
niedoskonałość i wszystko, czym was zgorszyć mogłem mimo woli, a te słowa moje ostatnie 
zapamiętajcie, abyście w nich mieli dowód wielkiej mocy Bożej, która z niewiernego nawet 
może uczynić narzędzie zbawienia dla drugich; zapamiętajcie je, abyście mi nie przypisywali 
cnót, których nie miałem, świątobliwości, której imienia włożyć nie jestem godzien. I módlcie 
się, bracia, za duszę moją, a jeślim komu zawinił, przebaczcie, a jeślim komu w czym usłużył, 
oddajcie mi modlitwą; a pielęgnujcie w sobie wiarę: bo wiara jest darem Boga i nie nabędzie 
jej, kto zechce.
   Ustał znowu, a lekarz zbliżył się do niego, bo w słowach ostatnich zdawał się czuć głos 
gorączkowy i coś oznajmującego, że chory ze stanu spokoju przechodził w egzaltację 
szkodliwą. Jakoż wkrótce potem ksiądz Warel począł jęczeć jękiem, modlitwą przerywanym, 
i podniosłszy głos, zaśpiewał to, co tylekroć odmawiał u łoża konających.
   Noc miała się ku schyłkowi, a nieruchomi tej sceny świadkowie stali przykuci do miejsca: 
jedni we łzach, drudzy w zdumieniu i strachu lub ciekawi tylko i chłodni. Ubodzy duchem 
prostaczkowie całkiem nie zrozumieli tej spowiedzi, bo łzy słów im dosłyszeć nie dały, a jęk 
ich własny głuszył wyznania chorego.
   Gorączka, pomimo szybko przeciw powiększaniu się jej przedsięwziętych środków, rosła 
olbrzymio z każdą chwilą; pogruchotanie bowiem było tak gwałtowne i silne, a głowa sama 
tak potrzaskana, że doktor Szturm, opatrzywszy ją, żadnej nie zostawił nadziei, co moment 
oczekując delirium i śmierci.
   Nie było więc chwili do stracenia i korzystając z ostatków spokoju i przytomności, które 
jeszcze przerywały rozpaczliwy wysiłek organizmu, ksiądz Jerzy pospieszył do kościoła po 
Sakramenta. Wchodząc z Bogiem i olejami świętymi, ostatnim posiłkiem na podróż daleką, 
ostatnim błogosławieństwem na wieczności drogę, ksiądz Warel pomimo stanu, w jakim 
zostawał, jakby cudem na widok kapłana i hostii powstał z łóżka dźwig- nięty, o swej mocy i 
ukląkł na pogruchotanych nogach.
   Doktor nie mogąc pojąć tego wysiłku, krzyknął nań jako na cud: a była to potęga ducha, 
co martwym rzuciła głazem.
   Lecz zaledwie modlitwy, komunia i namaszczenie się spełniły, chory jak bryła bezsilna 
upadł znowu na łoże i w tejże chwili począł śpiewać psalm głosem słabym, ale dziwnie 
pełnym szczęścia i do łez rozrzewnionym:
   — Magnificat anima mea...
   To uroczyste Magnificat zdawało się wychodzić z głębi grobu, tak pierś, co go nuciła, 
była rozbita i zesłabła; ale wyraz śpiewu był anielskiej słodyczy, szczęścia i uniesienia, był to 
jakby głos z niebios, pieśń ptaka, co się unosi coraz dalej ku słońcu, a nuci coraz słabiej, 
ciszej, ciszej, aż zupełnie ustanie.
   Można rzec, że śpiew ten przeniósł słuchaczy w inny świat, w krainę nadziemską i porwał 
z sobą aż ku wrotom niebieskim, bo gdy coraz słabiej, konając, ustawał i w niewyraźnym 
szepcie obumarł, zdało się im, jak by na ziemię upadli. Nawet najtwardsi oprzeć się nie mogli 
temu niepojętemu uniesieniu; a doktor opowiadał, że czuł, jak się w nim życie zatamawało na 
chwilę, zastanowiło, przerwało.
   Gdy głos nareszcie przycichł zupełnie, wszyscy się rzucili do łoża: blask wschodzącego 
słońca padał różowy jednym promieniem na łoże, na którym ksiądz Warel z krzyżem w dłoni, 
wpoiwszy usta w nogi Zbawiciela, spoczął snem wiekuistym...
   Głuche milczenie trwało długo jak gdyby anioł, co tę świętą duszę unosił, przeleciał 
ponad ich głowami. Łzy tylko z oczu płynęły jedyną modlitwą, aż ksiądz Jerzy pierwszy 
głosem od łkania przerywanym rozpoczął:
   — Anioł Pański...
   Tak zmarł pleban Smolewa. Skromny był pogrzeb ubogiego kapłana, ale go wiodły do 
mogiły tłumy rozpłakanego ludu, starców, których pocieszał, dzieci, które uczył, chorych, 
których leczył, ubogich, których wspierał, i wszyscy, co go tylko znali, szli we łzach za prostą 
jego sosnową trumienką do piaszczystej mogiły na wzgórzu cmentarnym, gdzie sobie grób 
wyznaczył.
   Gdy trumnę spuszczono w wykopany rękami przyjaciół dół głęboki, a ziemię na nią 
rzucać poczęto, jakiś zapał objął serca wszystkich: zapragnął każdy pamiątką uczcić grób 
człowieka, co tyle cierpiał i tak wiele dobrego uczynił. Jakby iskrą elektryczną przebiegła po 
głowach myśl usypania mu mogiły i gdy poczęto nosić ziemię, lud wszystek rzucił się, 
dźwigając ją w połach siermięg, czapkami, fartuchami, rękoma, tak że w godzinę stanął 
wielki okrągławy wzgórek, a najgorliwsi do wieczora pracowali, dopóki go zieloną znad 
ruczaju nie pokryli darnią.
   Jak niegdyś wodzom zastępów pogańskich wierni ich żołnierze sypali kurhany krwią 
oblane na obcej ziemi, tak teraz wodzowi Chrystusowych żołnierzy lud ze łzami naniósł 
mogiłę, a na niej prostym krzyżem wypowiedział całą historię tego człowieka, jego walkę, 
cierpienia, poświęcenie się i śmierć w pokorze i wierze, poniesioną na drodze posługi 
chrześcijańskiej.
II
    
   Tymczasem Sylwan w ślad za baronem i jego córką, niekiedy ich wyprzedzając, to znowu 
przyzostając nieco tak, aby podróż jego nie miała pozoru jakiejś pogoni, posuwał się ku 
Warszawie. Znajomość zawarta z ojcem panny, która wróżyła coraz bliższe stosunki i 
obiecywała poznanie pięknej Eweliny, nie ziściła jednak powziętych nadziei; Sylwan sam 
pomiarkował wprędce, że zbyt natrętne przywiązywanie się do barona jakiś by cień nań 
rzuciło, a baron pozostał w szrankach ulicznego zapoznania przypadkowego, które często od 
razu bywa prawie poufałym, ale do niczego nie prowadzi i na niczym się kończy. Tak często 
znudzeni przybliżamy się w obcym miejscu, w teatrze, u wód, na przechadzce do pierwszej 
życzliwie nam uśmiechniętej twarzy, do człowieka, który nam wskazał chustkę zgubioną lub 
podszepnął dobrą jaką radę: rozmawiamy z nim, kłaniamy mu się na ulicy; ale spotkawszy go 
w salonie, ani on nam, ani my jemu nie mamy już ochoty kiwnąć głową, zostając pod 
prawami społeczności, którą salon reprezentuje. Znajomość pana barona i Sylwana była tego 
rodzaju, do niczego nadal nie obowiązująca, a oba znać nadto byli dobrze wychowanymi 
ludźmi, żeby w ten sposób się poznawszy, daleko z sobą zaszli. Sylwan korzystał tylko z 
podróży i śledził zagadkowych przybyl- ców sam przez się, przez Ocieskiego i kozaka, czy to 
razem popasywali lub nocowali, czy po baronie przybyli. Ale suma danych, które się w ten 
sposób zebrać udały, nie była wielka: wszędzie panna mało się pokazywała, baron milczał, 
słudzy chodzili na palcach, płacono z targiem, ale po pańsku, nie żałowano sobie niczego. 
Ocieski nawet dostrzegł dwie kute hebanowe szkatuły, które jak tylko wysiadano z powozów, 
wnoszono do pokoju Eweliny, czemu nie barona? nie wiemy. Jedna z nich miała, wedle 
kamerdynera, zawierać klejnoty baronówny; druga weksle i kasę podróżną. Sylwan raz tylko 
był tak szczęśliwy, że się podkradł pod pokoje zajmowane przez Galicjan, stanąwszy w 
przyległym, i z niego mógł doskonale robić postrzeżenia nad baronem i jego familią.
   Zdziwiło go to niepomału, że w ciągu kilku godzin baron ledwie raz i to obojętnie zajrzał 
do córki, raczej z jakimś uczuciem uszanowania, niżeli czułości rodzicielskiej; szepnął coś do 
niej, odpowiedziała mu, nie podnosząc oczu, i wyszedł na palcach. Przez cały wieczór 
towarzyszka baronówny zajmowała się jej wygodami, urządzeniem pokoju, podaniem 
wieczerzy; a panna wsparta na ręku, w postawie nieruchomej, zobojętniałej, smutnej, 
siedziała przy stoliku. Wzięła jakąś książkę i czytała ją do późna, nie żeby ją zajmowała, ale 
widocznie dla odpędzenia dokuczliwej nudy. Sylwan przypatrzył się także jej prześlicznej 
twarzyczce, na którą padało światło dwóch świec zapalonych na jej stoliku. Cudną była, pełną 
wyrazu, ale na swą młodość dziwnie głęboki ślad wyryło na niej doświadczenie; dziwnie była 
ostygłą, smutną, obojętną; żeby choć uśmiech, żeby słowo weselsze, żeby dowód jakiej dla 
kogo czułości! Martwym siedziała posągiem, a przy dziewictwie tej twarzy, ta starość 
charakteru stanowiła niepojętą sprzeczność. Może płakała po matce, bo czarno była ubraną; 
może tęskniła po kim, bo częste tłumiła w sobie westchnienia; może ją ojciec wiózł mimo 
woli? A jednak baron mimo powagi nie miał wcale miny tyrana, a przy córce wydawał się 
pierwszym jej sługą, tak dla niej był uległy, usłużny, tak w niczym skinieniu jej nie śmiał się 
sprzeciwić. Sylwan mimo niedoświadczenia i nieznajomości ludzi postrzegł, uczuł, domyślił 
się, że jakaś tajemnica zamkniętą była w sercu dziewczyny, w piersi ojca; to go nawet 
ostudziło nieco, bo jak tylko tajemnica, coś w niej złego być musiało. Tak nawykł rozumować 
Sylwan.
   Ale jak się jął rozpatrywać w tym, co otaczało rodzinę, on, który całą respectability w 
groszu i jego użyciu mieścił, w wytworze jej dworu, powozów, usługi, w sposobie życia, w 
tysiącu fraszek, które znamionują wszakże sferę, do której człowiek należy, odurzył się 
Sylwan i powiedział sobie, że tajemnica ta nie była niczym innym, jeno jakimś smutkiem i 
ciężką boleścią.
   Już za Lublinem, nocując w lesie w karczmie na pustkowiu, zaprosiwszy barona na 
herbatę i przekąskę, Sylwan miał zamiar cokolwiek go wybadać; na ten cel nawet myślał go 
trochę podchmielić i kazał podać do zimnego mięsiwa sherry, cognac i butelkę dobrego 
burgunda. Baron dał sobie lać naprzód wódkę, potem wino, jadł, pił, śmiał się, dolewał sam 
sobie, do herbaty wziął rumu, namówił się na clos vougeot; ale od tego wszystkiego 
oprzytomniał tylko i trzeźwiejszym się zrobił. Sylwan, wykręcając się od kieliszków, mimo to 
podchmielił nieco, a Galicjanin wstał od stołu, jakby parę szklanek wody wychylił. Co miał 
się wygadać, baron jeszcze Sylwana wyegzaminował; ale Wołyniak, acz cięty, z pozorną 
szczerością kłamał jak po trzeźwemu, z trochą tylko śmielszej przesady, o dobrach ojca, o 
znaczeniu rodziny, itp. A gdy młode hrabię chciało z kolei pociągnąć na konfesatę przybysza, 
od pierwszych zapytań siwak tak się zaciął, że zeń i pół słowa dobyć już nie było podobna, 
prócz dowcipnych żarcików i anegdotek.
   Wyciągnięci na stołkach karczemnych, które dla wygody Ocieski poduszkami pookładał, 
ziewali nasi podróżni, gdy Sylwan jakby od niechcenia zaproponował karty. Baron się na nie 
zgodził zaraz i z ochotą. A że w podróżnych bagażach Sylwana prócz win i wódek, cygar i 
tym podobnych zapasów było zawsze kilka talij kart na wszelki wypadek, przyniesiono je 
zaraz. Siedli do ecarté, po dukacie punkt, wedle projektu barona, który drożej grać się nie 
ofiarował. Dla Sylwana było to bardzo drogo; ale jak się wymówić udając wielkiego pana?
   Baron dowiódł zaraz człowieka dobrego wychowania; grał jak anioł (wyrażenie Sylwana), 
spokojnie, zimno, a nade wszystko szczęśliwie; grywał z krwią zimną, a gracz doskonały i 
niezmiernie baczny. Koniec końcem Sylwan przegrał kilkanaście dukatów wesoło i na tym się 
jakoś skończyło; o drobnostkę przyszło się rozegrać sztosa i to wykonał baron zręcznie, 
gładko, a z wielką zawsze i pańską fantazją. Gdy przyszło się rozchodzić, Ocieski dostał kilka 
dukatów i rozstali się w najlepszej komitywie.
   Sylwan wszakże skrzywił się, obrachowawszy, co go ten wieczór kosztował, a jak mało z 
niego korzystał; ale cieszył się i tym, że barona niejako zmusił do dalszych z sobą stosunków. 
Następnych dni kilka, bo się jakoś pomału do tej Warszawy wlekli, widywali się co dzień. 
Baron już nie potrzebował wypytywać hrabiego, dobywszy z niego, co tylko było można; 
hrabia zaś nie próbował ani poić, ani badać, przekonawszy się, że to się na nic nie zda.
   Kilka razy udało się Sylwanowi spotkać piękną baronównę i zrobić z nią nawet rodzaj 
znajomości; ale pan- na nie zdawała się nań zwracać baczności; raz tylko utopiła w nim 
czarne swe ogniste wejrzenie i więcej nie spojrzała. Cóż, gdy ten jeden postrzał jej oczu 
zimnego Sylwana napełnił niepokojem i nie znanym mu uczuciem, żądzą, jakiej dotąd nie 
miał pojęcia! Może obojętność dziewczęcia przyczyniła się do rozognienia go jeszcze, ale nie 
mógł się już pozbyć tych czarnych źrenic, ziejących płomienie, sypiących iskier tysiące, które 
noc i dzień zdawały się nań patrzeć ze słońca, z chmur, z ciemności nocy, z każdej twarzy, z 
każdej strony. Sylwan śmiał się sam z siebie i łapał się na dzieciństwach nie darowanych 
zimnemu jak on człowiekowi, na przebiegach, podstępach, na młodzieńczych figlach, które 
by nań raz jeszcze to czarnych oczu spojrzenie sprowadzić mogły. Ale baronówna jakby 
więcej nieciekawa była go oglądać, już nie obdarowała ani uśmiechem, ani słowem, ani 
przelotnym rzutem oka. Sylwan gniewał się, zżymał, nic to nie pomagało; przyrzekał, że 
więcej na nią nie spojrzy, i za chwilę podkradał się w sieni, gdy do powozu wsiadała, aby ją 
raz jeszcze zobaczyć. Słowem, choć do tego przed sobą się nie przyznawał, biedny Sylwan 
wypłacał dług młodości; był zakochany w najniebezpieczniejszy sposób, bo dwie na raz 
dotknięto w nim struny drażliwe: miłość własną i miłość, której jeszcze dla nikogo nie doznał.
   Widział on w życiu wiele kobiet, do wielu się już, nie tracąc czasu, wdzięczyć próbował, 
począwszy od podeszłej wdówki uróżowionej niemiłosiernie, która mu pierwsza dała o jego 
potędze najwyższe wyobrażenie, do garderobianek mamy, z których kilka padły ofiarą jego 
zapałów. Kochał się niby w Frani Kurdeszance; ale to była pańska fantazja, miłość z projektu, 
a tu zupełnie co innego doznawać poczynał. Marzył, kłamał przed sobą, stawał się dzieckiem, 
tłumaczył Sylwanowi, że Sylwan w niepotrzebne wdaje się rzeczy i daleko zabrnąć może; na 
ostatek już argumentował po cichu, że miłość jest uczuciem niepokonanym, że człowiek od 
niej oszaleć może i największych dla niej ofiar nie skąpić. Z drugiej strony, baronówna już 
mu się mimo braku dostatecznych o rodzinie i przeszłości wiadomości wydawała partią 
bardzo stosowną. Czego nie wiedział jeszcze, to bardzo zręcznie dokomponowywał.
   Tak nareszcie baronostwo wprzód, on za nimi dojechał do Warszawy; a że nie miał 
ochoty stracić ich całkiem z oczu, postarał się, by w jednym z nimi stanąć hotelu. Baron 
zostawił to wyborowi pocztyliona, który Angielski zarekomendował; a hrabia wytłumaczył 
się przed sobą, że przyzwoiciej zajechać nie mógł. Galicjanie zajęli wielki apartament na 
pierwszym piętrze; Sylwan mniejszy, kawalerski, nieco wyżej. Tu jednak całkiem pozostać 
nie mógł, przybywszy na czas dłuższy do stolicy, musiał sobie szukać mieszkania odrębnego, 
które dzięki usłużności pośredników z izraelskiego plemienia trzeciego dnia znaleziono mu na 
Nowym Świecie. Był to lokal umeblowany na pierwszym piętrze od ulicy, z pięciu pokoików 
złożony, wcale dogodny i ładny, ze stajniami, kuchnią, składami i wszystkim, czego 
Sylwanowi było potrzeba. Gdy mu się przyszło instalować i wynosić, hrabia przez grzeczność 
poszedł pożegnać pana barona. Choć apartament Galicjan bardzo był wspaniały i obszerny, 
sam Hormeyer cały prawie ustępując córce, przyjął Sylwana w maleńkiej ciupce od 
dziedzińca, wcale nie po pańsku urządzonej. Zdziwił się hrabia, znalazłszy tego tak 
dystyngowanego człowieka w izdebce ogołoconej ze sprzętów i wygódek, w której jedno 
skromne łóżeczko, stoliczek ze starym neseserem skórzanym i mały leżał tłumoczek.
   Baron przyjął go trochę zmieszany, wymawiając się, że się nie urządził, i zaprosił go do 
saloniku. Tu zastali baronównę szybkim krokiem przechadzającą się po salce ze spuszczoną 
głową. Czy w lepszym była humorze, czy potrzebowała znajomej twarzy, czy nie wiem z 
jakiej przyczyny, ale spojrzała łaskawie na Sylwana, przywitała go i pierwszy raz słówko do 
niego dźwięcznym wymówiła głosikiem, pytając, dokąd się z hotelu wynosi, bo baron 
wprowadzając gościa, oznajmił, że przychodzi z pożegnaniem.
   — Wyszukałem sobie mieszkanie na Nowym Świecie — rzekł Sylwan — śliczny 
kawalerski apartamencik; i państwu, jeśli dłużej bawić chcecie, życzyłbym pomyśleć także, 
by się wynieść z hotelu.
   — Dlaczego? — spytała z roztargnieniem Ewelina.
   — Dlatego — rzekł siadając Sylwan i obiecując sobie przedłużyć rozmowę — że hotel 
jako pied-?-terre na chwilę jest wyborny, ale ? la longue nieznośny, a nawet dla ludzi comme 
il faut nieprzyzwoity.
   Baron nic nie odpowiedział, spojrzał tylko na córkę, a Ewelina ruszyła ramionami 
obojętnie.
   — Ale bo nie wiem jeszcze, czy długo tu zabawimy — odpowiedziała. — A zresztą, to mi 
wszystko jedno...
   — Mamy tu stosunki, znajomości, krewnych — dodał baron — naradzim się i coś 
postanowimy.
   — Jeślibym w czym mógł być użytecznym? — zapytał Sylwan.
   Ale Hormeyer ukłonił mu się z uśmiechem milczącym, dając do zrozumienia, że od 
nieznajomych osób taka ofiara jest dziwną, a przyjęcie jej byłoby nieprzyzwoitością.
   — Pani nie uwierzy — odwrócił się hrabia do Eweliny — jak Warszawa jest miłą, jak się 
tu dobrze, ochoczo i wesoło bawią, ręczę, że skosztowawszy jej, pani oddalić się stąd nie 
zechcesz...
   Baronówna spojrzała nań, blady uśmiech, jakby po- litowaniem zaprawmy, przebiegł jej 
usta, ale nic nie odpowiedziała.
   Nadeszła owa dama, towarzyszka Eweliny, szepcząc jej coś na ucho; baron zbliżył się 
także do córki, a rozmowa rozpoczęta po cichu zmusiła Sylwana do prędszego niż sobie 
życzył i zamierzał pożegnania. Baron zresztą był tak grzeczny, że na żądanie dozwolił mu się 
niekiedy odwiedzać; a Ewelina odchodzącemu rzuciła wejrzenie obojętne wprawdzie, lecz 
przenikające, bo oczy jej czarne, czarodziejskie czarne oczy zimno spojrzeć nie umiały.
   Pierwsze dni pobytu zajęły Sylwanowi odnawianie znajomości, rozwożenie listów, 
wyszukiwanie krewnych wysoko położonych, proszone obiadki i herbaty, którymi kuzynka 
dla formy witano, tysiączne przygotowania do życia, sprawunki w sklepach, szycie sukien, 
prezentacje po pierwszych domach i wcielanie się w towarzystwo, w którym żyć pragnął. 
Wprawdzie i wpośród tych zatrudnień przychodziła mu na myśl piękna baronówna, ale zajęty 
sobą, trochę ją Sylwan zapomniał, a gdy po tygodniu czy więcej tej krętaniny zajechał do 
Angielskiego hotelu, już tam ani baronównej, ani barona nie zastał, bo, jak mówił szwajcar, 
wynieśli się byli do mieszkania najętego przed dwoma dniami gdzieś około ulicy Miodowej. 
Sylwan dopytywał różnych osób o barona Hormeyer z Galicji, ale mu nikt o nim nic 
powiedzieć nie umiał; dopiero po kilku dniach znowu spostrzegł na ulicy znajomą karetę, a w 
niej pana barona z Edziem X..., i w ten sposób trafił na nić, która go do celu doprowadzić 
miała.
   Edzio X..., liczący się jeszcze do młodzieży, choć całkiem był łysy i połowę tylko zębów 
dochował, miał lat przeszło czterdzieści. Oryginalny był on w swoim rodzaju: widziany z 
daleka, wyglądał na urwisa, hulakę, próżniaka i utracjusza, a w istocie nosił tylko na sobie 
suknię wieku i społeczności, wśród których się kręcił, wewnątrz wcale będąc odmienny. Nie 
miał on odwagi być sobą wobec świata, ale go świat nie popsuł całkowicie: słaby tylko, złym 
nie był wcale. Żaden może wiek tylą słabościami co nasz nie grzeszy, połowa win naszych z 
nich pochodzi. Braknie nam serca do wszystkiego, wzdychamy do cnoty, ale nie dźwigniem 
jej skaleczałym ramieniem. Z tego względu Edzio był prawym wieku dziecięciem, daleko 
gorszym z pozoru niżeli w głębi duszy. Przebaczał grzechy ludzkie, to dobrze, pobłażał im, co 
mu darować było można; ale co gorzej, dzielił je, nie czując w nich smaku, przez niedołęstwo, 
przez obawę skłócenia się z ludźmi i naruszenia sobie spokoju. Edzio lubił pracę, a nie 
pracował, bo się śmiano z pracujących, chyba ukradkiem i po cichu; lubił samotność, a dawał 
się wciągać w nieustanne czcze zabawki próżniaków; szydził wzorem innych, choć nie miał 
usposobień szyderskich; udawał, że traci grosz, z bolem wydając na dzieciństwa, gdy go 
wolał zachować dla podzielenia się z ubogim; słowem, grał rolę zepsutego i lekkiego 
człowieka, nie będąc nim wcale. Lenistwo, słabość, tchórzostwo odziały go tą suknią, tak dla 
niego niestosowną. Miano go nawet za jednego z najgłębiej popsutych ludzi, zwłaszcza pod 
względem stosunków z kobietami, choć Edzio raz tylko w życiu kochał i raz na zawsze 
wszystkim paniom służył na pokrywkę ich trzpiotowatości. Tysiące mu przypisywano 
miłostek, o których mu się nie śniło. W tak przeciwnym swym chęciom i usposobieniu 
zajęciu Edzio strawił młodość: wyłysiał, zestarzał i nie nabrawszy odwagi być sobą, czym by 
już może teraz i być nie potrafił, wlókł się smutny do końca... Tymczasem świat miał go za 
jednego z tych szczęśliwych hulaków, którym żywot płynie złocistą strugą nasyceń, i 
wskazywał go jako bohatera salonów, jako kochanka najpiękniejszych pań, jako człowieka 
zobojętniałego, zimnego i zużytego, złama- nego wszelkiego rodzaju rozkoszą. O! mylności 
sądów ludzkich! Ten bohater gotowalni i zielonych stolików, ten zwodziciel i lew stolicy, po 
kryjomu co dzień klęczał godzinami w krużgankach Kapucynów na łzawej modlitwie, a gdy 
go złapano wychodzącego z kościoła, tłumaczył się, że szukał tam pani M..., panny Z... lub 
jakiej świeżej gryzetki. Rola jego, którą raz przybrał i przez fałszywy punkt honoru 
utrzymywał, do poczciwej prawdy przyznać mu się nie dozwalała. Tak było we wszystkim; 
gdy szedł szukać ubogiego, którego wspomagał, dzieląc się z nim groszem ostatnim, myślano, 
że na strychu odkrył czarne oko dzieweczki, wabiące go młodością i krasą świeżości; gdy 
stawał za przyjaciela lub ujął się za kobietą, rozpowiadano, że się skłócił o karty, o aktorkę 
itp. Mało osób znało Edzia, jakim był, cały świat przysiągłby, że takim być musiał, jakim go 
sobie wyobrażano. Jak wszelkie życie walki, choć bezsilnej, smutny był los Edzia, boleścią 
wewnętrzną każdy dzień się w jego pamięci piętnował; ale z obowiązku swej roli Edzio 
udawał wesołego i uśmiechał się do wszystkich.
   Do tego biedaka, któremu tylu zazdrościło mniemanego szczęścia, pobiegł nazajutrz 
Sylwan z zapytaniem o barona. Edzio był mu już nieźle znajomy: zjedli razem kilka obiadów, 
wypalili z dziesięć cygar i zwali się po imieniu od ostatniego śniadania u Flateau, na którym 
pękło kilkanaście butelek szampana. Edzio X..., choć dosyć majętny, stał skromnie i tyle 
jeszcze miał siły, że rzadko u siebie przyjmował, lubiąc się zamykać samotnie, raz tylko w 
tydzień dawał dla znajomych herbatę.
   Sylwan, który koniecznie dostać się do niego pragnął, wybrał bardzo ranną godzinę i 
przebojem wszedł do jego pokoju. Edzio zmieszany szybko pochował książki, które czytał, 
pod poduszkę fotelu, dobył jakiegoś romansu, służącego mu na ten cel, a nie przerzuconego 
ani razu, i z tym lekkim pokarmem w ręku przyjął Sylwana.
   — Trochem niezdrów — rzekł wymawiając się — z próżnowania wziąłem jakąś książkę 
do ręki.
   — Przepraszam, że ci odpoczynek przerywam — zawołał śmiało hrabia — trzeba coś 
przebaczyć wieśniakowi. Chciałem cię zastać koniecznie.
   — Siadaj, proszę: cygaro?
   — Dziękuję, niedługo zabawię.
   — W czym ci usłużyć mogę?
   — Będę szczerym — rzekł Sylwan. — Jadąc tu do Warszawy, spotkałem się w drodze z 
jakimś baronem Galicjaninem i prześliczną jego córką. Przyznam ci się, że baron, jak baron, 
ale cudna Ewelina niezmiernie mnie zajęła. Wczoraj spotkałem cię z nim w karecie, wiesz 
więc gdzie stoi? znasz ich? możesz mi coś powiedzieć?
   Edzio spojrzał z uśmiechem na hrabiego i ruszył ramionami.
   — Znam ich i nie znam — odpowiedział — stoją na ulicy Miodowej, koło pałacu Paca. 
Baron miał do mnie list polecający od hrabiego Z... ze Lwowa; tyle o nim wiem tylko. Mój 
przyjaciel zaleca mi go jako bardzo dystyngowanego człowieka, dobrze położonego na 
dworze austriackim, bogatego i mającego interes w Warszawie. List zapoznał mnie z 
baronem.
   — Ale któż to jest? — spytał Sylwan — obywatel galicyjski? wysoki urzędnik? jakie są 
jego stosunki?
   — Wszystko to tajemnica — rzekł Edzio — wczoraj M... mówił mi, że zdaje mu się, 
jakoby go w Wiedniu widział, ale sobie dobrze nie przypomina w jakiej roli i gdzie.
   — Baron musiał ci się przecie nieco wygadać?
   — Tyle co list — odparł Edzio — a przyznam ci się, nie byłem ciekawy i badać go nie 
chciałem.
   — Widziałżeś baronównę? — Widziałem.
   — Bardzo ładna! prześliczna! nieprawdaż?
   — Ładna, ale mi się tak bardzo nie podobała, jak na młodę osobę nienaturalnie jest 
dumną, obojętną i chłodną.
   — Czy będą tu bywali? przyjmowali? Czy zabiorą jakie stosunki?
   — Widzę, że baron tego pragnie; prezentowałem go wszędzie, dom najął obszerny i 
urządza go na pańską skalę. Myślę nawet, że zamieszkają w Warszawie.
   — Będę cię prosił, abyśmy tam kiedy razem być mogli — dodał Sylwan.
   — Najchętniej! — pospieszył oświadczyć się Edzio.
   Na tym skończyła się rozmowa, z której Sylwan niewiele się wprawdzie dowiedział, ale 
obiecywał sobie, że po nitce do kłębka prędzej czy później dojść musi.
III
    
   W Denderowie po odjeździe Sylwana nic się nie zmieniło, nie czuć było nawet, że ubył. 
Hrabia tylko sam, wyprawiwszy go na to polowanie na żonę, już spokojniejszy zasypiał, 
rachując, że z posagiem powróci, że synowa może swoją gotówką interesa jego poprawić, i 
nabrał większej otuchy, niecierpliwie o wyprawie oczekując wiadomości. Tak samo z drugiej 
strony zamążpójście córki za Farureja uważał spekulacyjnie za źródło, z którego coś 
wyczerpnąć był powinien; powoli nawet zaczynał z daleka zaczepiać o to przyszłego zięcia, 
że nie dosyć intraty czynią mu jego dobra, że w ręku czynnego człowieka we dwójnasób by 
robić mogły i ukazywał dla porównania swoje majątki. Stary młokos uśmiechał się, ale nie 
zdawał się rozumieć, do czego to zmierzało, cały zajęty ubóstwianą Cesią. Ubóstwiana zaś 
Cesia, która poprzysięgała, że Wacława upokorzy i do nóg swoich przywiedzie, pracowała po 
cichu, jak by tego dokazać; dotąd bowiem wcale jej się nie udawało.
   Bardzo jej było na rękę, gdy jednego wieczora hrabia przy herbacie oświadczył żonie i 
córce, że życzył sobie, żeby się wybrały z wizytą do Wulki do Kurdesza. Dał za powód, że 
wkrótce Frania, idąc za Wacława, stanie się ich krewną, że dla Wacława nawet tę grzeczność 
zrobić wypadało; a w istocie myślał tylko, jak by ująć starego szlachcica, nie wiedząc, czym 
mu jego dwakroć zapłacić. Hrabina skrzywiła się bardzo na to rozporządzenie mężowskie, nie 
tając się ze swym wstrętem dla Wacława i obojętnością dla familii, ale Cesia żywo się tej 
myśli chwyciła.
   — O! jedźmy! jedźmy! — zawołała — od tak dawna jestem już ciekawa... szczególniej tej 
tak pięknej Frani, w której i Sylwan się kochał, i Wacław za nią szaleje... Prosta dziewczyna, 
to jednak musi być coś osobliwszego czy pięknością, czy rozumem...
   Hrabia parsknął śmiechem.
   — Sylwan się w niej nie kochał, ale ją chciał bałamucić — rzekł stary dbały o honor 
domu — a co się tyczy Wacława, ten pokochać się mógł w pierwszej lepszej, tak mu było 
pilno... Dziwi mnie, że się nie żeni z twoją garderobianą...
   Cesia potrząsnęła głową w milczeniu, hrabina nie protestowała głośno, nie sprzeciwiała 
się; wizyta była całkiem dla niej obojętną: hrabia jej sobie życzył, córka pragnęła, złożyć się 
więc musiało. Wyrządzając tak znakomity honor domkowi szlachcica, Dendera nie mógł nie 
pomyśleć też, jak by go trochę upokorzyć i dać mu poznać, jaka to przestrzeń ich dzieli. 
Rozkazano więc dobyć karetę, szory, liberie paradne, a hrabina i Cesia nie żałowały 
brylantów i cacek w ubraniu.
   — Ha! — myślała hrabianka — nareszcie poznam ją, tę Franię, tego nieprzyjaciela tak 
niebezpiecznego, tę wiejską piękność sielankową, dla której ci panowie głowy tracą. 
Ciekawam! ciekawa! Chciałabym doprawdy, żeby się Wacław tam znalazł, żeby nas obie 
mógł  porównać i żeby mu się serce ścisnęło taką boleścią, jakiej ja doznałam z jego 
przyczyny!!
   Przyspieszono nieco obiad dnia tego, hrabia sam ekwipaż i ubranie żony i córki opatrzył, 
a gdy ruszyli, puścił kłąb dymu z fajki, którą palił z oznaką radości, że do tak skutecznego 
środka ujęcia sobie Kurdesza doszedł nareszcie. Chmurzyło mu się tylko czoło, gdy pomyślał, 
że pani hrabina może się tam znaleźć nie bardzo grzecznie i zamiast pogłaskania, obrazić; ale 
że Cesi dał osobną instrukcją, którą ta zdawała się doskonale pojmować, był nieco 
spokojniejszy.
   Nareszcie paniom jadącym w głębokim milczeniu pokazała się Wulka i jej malutki 
dworek, tak licho wydający się po Denderowskim pałacu, a w tejże chwili stojąca koło drobiu 
Brzozosia ujrzała ten pyszny ekwipaż w ulicy i w pierwszej chwili nie dowierzając oczom, 
gdy się przekonała, że wprost przed dwór dąży, o mało nie umarła ze skłopotania i strachu. 
Nigdy jeszcze gość tak paradny nie nawiedził pana Kurdesza! Kareta, sześć koni! lokaje w 
galonach; gdzie to pomieścić! przyjąć! posadzić! Dodajmy dla lepszego wytłumaczenia 
przestrachu panny ciwunównej, że w pierwszym, w bawialnym, w paradnym owym pokoju, 
który mógł służyć do przyjęcia gości, jako w najsuchszym i najcieplejszym, rozesłana na 
obrusach schła na stole, na podłodze, na kanapie nawet pszenna mąka, tylko co z pytla 
przywieziona; że w sieniach mnóstwo było od garbarza odebranego rzemienia, że wszystek 
drób gwarzył przed gankiem, a wyprana bielizna w malowniczych różnobarwnych zwojach 
schła na sznurach wpośród dziedzińca. Biedna ciwunówna nie miała odwagi po szlachecku, z 
pewną dumą, przyjmować wśród tych oznak pracy, gospodarstwa i skrzętności; krzyknęła 
więc: „Jezus, Maria, Józef!” i wpadła do Frani, nie mając siły wymówić wyrazu strasznej 
groźby, ręką tylko wskazując na drogę z przerażeniem. Frania, która sądziła, że się wielkie 
jakie stało nieszczęście, porwała się nie wiedząc, co począć.
   — Ratuj, kto w Boga wierzy! — wrócił nareszcie głos Brzozosi — nieszczęście! — Co za 
nieszczęście? — zapytał Wacław i Kurdesz razem siedzący trafem w pokoiku Frani, zrywając 
się jeden z kufra, drugi z ławki.
   — Okropności! landara, sześć koni, galony, kareta, jakiści hrabstwo! wprost! wprost! a tu 
gęsi, mąka, rzemień, bielizna i Frania w perkaliku!
   Rzucili się do okien mężczyźni, dorozumiawszy się o co chodziło; Wacław poznał karetę 
z Denderowa, konie i ludzi. Rotmistrz sobie przypomniał mąkę w bawialnym pokoju i z 
Brzozosią razem wybiegli ją zabierać, zwołując co żyło we dworze do pomocy. Ale pomimo 
pośpiechu czeladzi tyle tylko dokazać potrafili, że pani hrabina wjechała na najokropniejszy 
nieład, śmieszniejszy stokroć od pierwszego gospodarskiego nieporządku, na rozpędzanie 
gwałtowne drobiu, zrywanie bielizny i rozsypywanie pytlowanej mąki po sieni. Ta 
nieszczęśliwa mąka, którtej się Brzozosia odpłakać nie mogła, gdy, ją Janek z Magdą 
dźwigali, a róg się im obrusa z rąk wysunął, na samo przyjęcie hrabinej, wielkim obłokiem 
kurzawy wzbiła się w ciasnej sionce.
   Nie było też czasu pościerać, a choć ostrożnie suszono owe Wielkanocne zapasy i 
podkładano je starannie, wszędzie jednak zostawiły ślady po sobie. Wielki stół cały był w 
białych pręgach, na kanapie leżała w kilku kupkach, a podłoga dawała rozpoznać kształt 
bielizny, na której była rozpostarta. Brzozosia do wszystkich świętych uciekała się, aby ją 
ratowali, a nieszczęście to tak ją dotknęło, że rzemień pod pachę porwawszy, nie do czeladnej 
z nim, ale przez ganek uciekała i spotkawszy się z panną Cecylią, wszystek swój ciężar pod 
nogi jej upuściła. Kurdesz tylko nie stracił przytomności: wdział szybko kontusz i pas lekki, 
wybiegł rzeźwo do powozu, a na nic nie zważając, hrabinę do chatki swej wprowadził, z 
tysiącem niskich ukłonów i przesadnych podziękowań. Frani radził, żeby się wcale nie 
przebierała; na Wacława mrugnął, aby mu w pomoc przyszedł, i udając, że hrabiny 
uśmieszków i Cesi urągliwego skrzywienia nie widzi, począł od najotwartszego tłumaczenia.
   — Daruje jaśnie wielmożna hrabina dobrodziejka, że nasz domek nie przywykły do tak 
dostojnych gości, w takim zastają nieporządku. Zwyczajnie u zaściankowego szlachcica: 
ciasnota i ubóstwo... Ot... mąkęśmy suszyli.
   — To dosyć widoczne! — powiedziała sobie w duchu hrabina i poczęła przez zęby 
chwalić wiejskie życie. Cesia ciekawym okiem mierzyła wszystko, chwytała szczegół 
najmniejszy, złośliwie spoglądała na Wacława, który się rumienił mimowolnie, i oczekiwała 
przybycia Frani, coraz to na drzwi spozierając.
   Frania w śmiertelnym strachu przeżegnawszy się i wedle rady ojcowskiej nie zmieniając 
stroju, który był skromny, ale przyzwoity, wśród kiwań głową Brzozosi, z bijącym sercem 
weszła do pokoju. Oczy obu pań badawcze, ciekawe, nielitościwie szyderskie zatrzymały się 
na niej; a Cesia po chwili mając w tym zapewne myśl jakąś, zbliżyła się do Frani z czułą 
niemal grzecznością.
   Wacław cały zmieszany poglądał na ukochaną, jakby jej na ratunek przybiec był gotów: 
obawiał się Cesi, drżał o Franię, niepokoił swoim i jej położeniem. Mimowolnie jednak 
porównać musiał z sobą zbliżone trafem te dwie istoty, z których jedna tak dziwnie go 
dręczyła, druga tak czule kochała. Może na to porównanie rachowała trochę Cesia i wywołać 
je pragnęła; ubrana też była z największym obrachowaniem na efekt, z zalotnością, ze sztuką 
nie do naśladowania: serce i miłość własna stroiły ją na te odwiedziny. Miała na sobie białą 
suknię, różowe tylko wstążki, perły na szyi, różę we włosach i parę bransolet na pięknej, 
malutkiej, po łokieć odsłonionej rączce; twarz jej stroił smutek i melancholia... a cała postać 
tak była pełna arystokratycznego powabu, że przy niej biedna rumiana, świeża, trochę za- 
kłopotana i mniej starannie ubrana Frania musiała się wydać prostą dzieweczką tylko. Twarz i 
rysy panny Kurdeszanki były stokroć piękniejszego typu od zmiętej i nieregularnie 
narysowanej twarzyczki hrabianki, ale w swej prostocie stały się pospolitymi prawie. Cesia 
była śmiała, nie zmieszana, pewna siebie; Frania upadała pod brzemieniem niezwyczajnego 
położenia. Tej z ust płynęły słowa potokiem; tamtej myśl błąkała się, nim jedno i to pospolite 
słówko znalazła. Wacław spojrzał i westchnął, widząc wyższość tej, która nie miała serca, nad 
biednym dziecięciem pełnym uczucia, ale odrętwiałym ze strachu.
   Pewna zwycięstwa hrabianka nie puściła już od siebie Frani i gdy pan Kurdesz zabawiał 
hrabinę, mówiąc jej o omłotach pszenicy i urodzaju konopi, Cesia tymczasem starała się 
ośmielić Franię, pociągnąć ją ku sobie, otworzyć jej usta i serce. Rotamistrzówna powoli, 
powoli przychodziła do siebie, ale pozostała prostym dziecięciem wioski, naiwnym, nie 
umiejąc się zejść z Cesią na żadną myśl wspólną, nie mogąc zastosować do niej ni złączyć z 
nią na żadnym z rozstrojów, w których najsprzeczniejsze czasem spotykają się wyobrażenia i 
pojęcia.
   A! z jednej wszyscy wychodzimy kolebki, lecz jakże różnymi czynią nas ludzie, świat, 
pierwsze głosy, którymi karmią się uszy, pierwsze uczucia poruszające sercem naszym! Jak 
dwa promienie z jednego wyskakujące ogniska, wylatujemy w przestrzeń, wśród której im 
dalej pędzi nas przeznaczenie, tym szerzej rozbiegamy się, połączyć nie mogąc nigdy. Frania 
nie pojmowała Cesi dojrzalszej od siebie, na świat spoglądającej z uśmiechem szyderczym i 
urągliwym; Cesia litowała się nad Franią bezbronną, bojaźliwą, słabą, nieśmiałą, która się jej 
wydała dziecięciem.
   W pierwszej na wygasłego uczucia popieliskach świecił dowcip chłodny i doświadczenie 
myśli, która już wszystko przebiegła i we wszystkich się skąpała kałużach; u drugiej biło 
uczucie wstydliwe i skromne, nie umiejące się wydobyć usty. Cesia była cała pożyczana, 
Frania sobą tylko; pierwsza lepiej znała świat i człowieka, druga naturę i Boga.
   Każde prawie słowo Frani było śmieszne dla wychowanki pałacu; każdy wyraz Cesi 
niezrozumiały rotmistrzównie. Wacław ze strachem z daleka poglądał na zawiązującą się ich 
rozmowę, roztargniony pomagając Kurdeszowi bawić panią hrabinę. Cesia tymczasem 
korzystała z czasu, stała się słodziuchną, przymilającą i łatwiej od Frani potrafiwszy nastroić 
się na ton wiejski, powoli badała biedną wieśniaczkę. Nic nie uszło jej baczności pod żadnym 
względem: potrafiła zaczepić najdrażliwsze fibry jej serca, najdroższe jej przekonania, 
najtajniejsze nadzieje; a po kobiecemu obejrzała ją tez począwszy od czerwonych rączek do 
czarnego bujnego warkocza. Uznała się stokroć wyższą umysłem od tej, która jej Wacława 
odebrała, a powierzchownością i wdziękiem także się nie czuła zwyciężoną.
   — Trochę świeższa ode mnie — rzekła w duchu — ale co za postać niezgrabna, jaki 
chód, jak nie umie korzystać z tego, co jej los wydzielił! Ani dowcipu, ani zalotności; chyba 
młodość, chyba wieśniacze zdrowie czynią ją tak powabną... nie pojmuję! nie pojmuję!
   Cesia obejrzawszy tak przeciwniczkę, pocieszyła się tym, że Wacława od niej oderwać 
potrafi; kilka razy wśród rozmowy zdradziecko rzuciła nań okiem, gdy Frania nieśmiało się 
lub w sposób pospolity odezwała, widziała płomienie na jego twarzy i napoiła się tą kropelką 
zemsty.
   Wacław wcale był nierad odwiedzinom hrabinej, zupełnie niespodzianym; przewidywał 
on ich skutki, domyślał się powodu i dziwił zimnej krwi, z jaką Kurdesz płaszczył się przed 
hrabiną, zapewniając ją, że najwyż- szym szczęściem dla domku jego jest przestąpienie 
niskiego progu przez tak dostojne osoby.
   Nie kleiło się bardzo w salonie, a Bóg jeden wie, co z Brzozosią się działo zostawioną 
samą sobie, wśród przygotowań do herbaty. Żadna siła ludzka wmówić by jej nie mogła 
wstrzymanie się od pokazania wszystkich sreberek, porcelany i od dawna w pyle stojących 
drogocennych sprzęcików, z którymi popisać się chciała koniecznie. Powydobywała więc, co 
tylko dom miał, a do herbaty i pieczyste, i kartofelki, i frukta, i masło, i figi, i rodzenki, i 
konfitury, i arak, i nalewkę, i co tylko znalazła, powysyłała. Nie było stołu, na którym by się 
to wszystko pomieścić mogło, ale nad tym nie zastanowiła się Brzozosia. Frania i Wacław 
jakoś ostrożnie i nieznacznie usunęli część tych niepotrzebnych jadeł, którymi by dziesięcioro 
wygłodniałych drabów nasycić było można, i choć zawsze na szlachecki dworek za wielki był 
występ, nic w tym tak bardzo bijącego w oczy nieprzyzwoitością nie było. Kurdesz zresztą 
doskonałe w swoim położeniu utrzymać się umiejąc, poprawił, co mogło być dla 
hrabiowskich oczu i ust niesmacznego, szczerym wyznaniem swej nieznajomości świata i 
jego obyczajów.
   Cesia w ciągu całych tych odwiedzin była aż do zbytku nadskakująca dla Frani, a że ją 
łatwo ująć było można, wydobyła z niej, co tylko chciała; poznała ją, odgadła, zrozumiała, 
zwycięskim rzutem oka mierząc Wacława, jakby mu powiedzieć chciała:
   — Teraz cię mam, nie wywiniesz mi się!
   Odwiedziny przeciągały się dość długo i mrok padał, kiedy nareszcie po herbacie hrabina 
powstała, by pożegnać gospodarza. Dawszy się namówić na bytność w Wulce, która dla niej 
najmniejszego nie przedstawiała zajęcia, nasyciwszy ciekawość od razu, pani hrabina 
przesiedziała godzinę tę z przykładną cierpliwością, słu- chając Kurdesza, który na rożku 
krzesła z przyzwoitym uszanowaniem zawieszony, bawił ją rozmową, na jaką tylko się mógł 
zdobyć: patriarchalną, pasterską, gospodarską, o owcach, bydle, hładyszach, nabiale itp., 
sądząc, że tym zająć potrafi znudzoną sobą i światem, i nadchodzącą starością zalotnicę. 
Hrabina odpowiadała mu półsłówkami, głową, ręką, nie wymuszając się zbytecznie, ale też 
nie popełniając niegrzeczności. Milczenie swe od razu złożyła na ból głowy: obstawiono ją 
wodami, wódkami, lekarstwami, krzątano się, latano. Nic nie pomogło oczywiście, ale 
oszczędność w mowie została wytłumaczoną.
   Cesia przeciwnie ożywioną była, rozmowną, ujmującą, słodką dla Frani i zyskała jej serce 
tą komedią, której fałszu dziecię ani domyśleć się nawet nie mogło. Wacław jak na żarzących 
węglach nie miał czasu przestrzec Frani, a widział, że zanadto otworzyła swe serce i po 
uśmiechu hrabianki, przelatującym jej usta jak wietrzyk wieczorny, zgadywał, ile naiwnych 
wyznań złapała. Kurdesz wreszcie pocił się, ocierał co chwila czoło, mordował, ale do 
upadłego zabawiał hrabinę; a naprzeciwko nieoszacowana Brzozosia, nie ukazując się i 
pozostając za kulisami, jak oparzona kręciła się karmiąc wszystkich, pojąc i dom do góry 
nogami przewracając dla honoru rotmistrza.
   Dała dla furmanów i lokai cały gąsior starki, jedzenia we dwójnasób tyle, ile go spożyć 
mogli, i powtarzała, fartuszkiem rozpłomienione ocierając policzki:
   — Niechaj znają! Szlachcic ci to, ale pewnie u nich tak nie przyjmą! Niechaj znają! ot 
tak!
   Nareszcie odwiedziny te jak wszystko w świecie skończyły się, runęły krzesła, rzucili się 
gospodarze, poprzynoszono salopy i chustki. Kurdesz pod rękę procesjonalnie wyprowadził 
hrabinę, Cesia wyściskała Franię, zapraszając do Denderowa... i mieszkańcy Wulki ode- 
tchnęli, gdy landarę ujrzeli za bramą. Kurdesz upadł na ławkę w ganku z zaschłym gardłem, 
Wacław podparł się we drzwiach zadumany, Brzozosia wybiegła zwycięska.
   — A co? źle było? — zawołała. — Nie chwaląc się, jak Boga kocham, rotmistrzu, gdyby 
nie ja, nigdy byście sobie rady nie dali. Otóż, spodziewam się, żeśmy się nie poszkapili: jadła 
huk, dostatek wszystkiego; niech znają! A ludzi im popoiłam tak, że tańcowali po dziedzińcu; 
a jeden musiał być dobrze napity, kiedy starą Magdę niepoczciwy wyściskał, że jeszcze 
przyjść do siebie nie może...
   — Dziękuję pannie ciwunównie — odparł Kurdesz powoli — wszystko to było pięknie, 
ale jakby tak drugi raz, nie wypocząwszy, na przykład jutro, przyszło znowu panów 
przyjmować...
   — To co? Alboby to nam czego zabrakło? — przerwała Brzozosia.
   Rotmistrz tylko westchnął. Frania przystąpiła do Wacława:
   — A! jakaż ona miła! — odezwała się — jaka uprzejma, ujmująca, a pan mi nic nie 
mówiłeś o niej.
   Wacławowi twarz zapłonęła ogniem; nie umiał odpowiedzieć.
   — Musi mieć dobre serce — dodała Frania. — Jak mnie zapraszała do siebie, ile to mi 
rzeczy poobiecywała, jak ją najmniejsza zajmowała fraszka, jak słuchała, com jej opowiadała 
o sobie! Prawdziwie, niczemu innemu tego przypisać nie umiem, tylko siostrzynemu jej sercu 
dla ciebie.
   — A jam się tak obawiał — rzekł Wacław po cichu.
   — Czego?
   — Ona trochę szyderska, ty tak wierząca, i tak łatwe anielskie masz serce...
   — A czegóż by ona szydzić miała? — zapytała Frania. — Fe! panie Wacławie, nie godzi 
się tak czarno widzieć ludzi, posądzać i nie wierzyć! A ja ją pokochałam... i gdyby tatko 
pozwolił,- chętnie bym pojechała z nim do Denderowa.
   — Pojedziemy, moje dziecko — rzekł stary — ale niech no się wysapię trochę.
   I otarł pot z czoła. Brzozosia spojrzała nań niemal z politowaniem i z lekka ruszywszy 
ramionami, nie rada może, że jej pracę za mało oceniono, pomrukując coś niewyraźnie, 
odeszła.
   W kilka dni potem Wacław siedział z Franią na ganeczku w Wulce i po cichu, znowu 
spokojni, rozmawiali już jak swoi o przyszłości, o której marzyli oboje, którą odgadnąć 
usiłowali. Jak gdyby kiedykolwiek można przyszłość odgadnąć! Nie, los szydzi z 
niedołężnych rachub naszych; niech nawet będą tak liczne, tak różne jak losu obroty, znajdzie 
on drożynę, którą się między nimi prześliźnie. A przecież któż nie osnuwa i nie układa 
przyszłości? Jest to sobie zabawka jak inne: przegrywamy w tę grę sto razy i setny pierwszy 
podsuwamy znów stawkę naszę. Lubo to marzyć, choćby na samym marzeniu skończyć się 
miało!!
   W obrazie tej świetnej przyszłości były i Wulka, Palnik, i stary rotmistrz, i poczciwa 
Brzozosia, i książki, i muzyka, i zajęcia biednymi, i przekazane przez księdza Warela w 
świętej spuściźnie do spełnienia legata. Frania, choć udawała dość obojętną, gryzła się jednak, 
że Wacław z woli ojca i z potrzeby interesów musiał wkrótce odjeżdżać do Warszawy, ale 
milczała. Wacław, posłuszny rotmistrzowi, choć myśl jej zgadywał, choć byłby rad zaspokoić 
największą ofiarą, musiał spełnić rozkaz Kurdesza: wybierał się, wybierał powoli.
   Frania, choć pieszczona, choć często samowolna, umiała się korzyć przed stanowczą wolą 
ojca; a zdzi- wioną chłodem i niedowiarstwem rotmistrza, wystawującego Wacława na rodzaj 
próby, czuła w nich rodzicielskiego serca obawę i bardzo przeciwko niej gniewać się nie 
mogła. Ojciec na kilkakrotne próby jej wymówek odpowiedział pieszczotami, żartami: często 
widziała, jak łzy puszczały się z oczu i serce żywiej zabiło starcowi; czuła, że on sam tych 
odkładań się lękał, bo siwe włosy o śmierci mu nad skronią szeptały. Ale co raz postanowił, 
obmyślił, uznał słusznym i dla przyszłości rękojmię przynoszącym, tego się trzymał 
wytrwale. Nie próbowano już wymóc na nim zmiany zdania.
   — Powrócisz prędko? prędko? — pytała Frania z wdzięcznym uśmiechem.
   — Kiedy mi każecie — rzekł Wacław. — Wiesz, że jadę przez posłuszeństwo.
   — Prędko, prędko, prędzej nawet niż się umówimy, potrzeba będzie panu powrócić! — 
mówiła Frania. — Wiem, że dobry ojciec ten pośpiech wybaczy.
   — A! gdyby mnie od tej próby uwolnił! — westchnął Wacław.
   — Nie! o tym mu już mówić nie można — szepnęła Frania — jedź! Ja tymczasem będę 
czytać, będę się uczyć: zostawisz mi dużo, dużo książek, naznaczysz mi kolej; będę żyć nimi, 
zajrzę przez nie w świat nieznany, podniosę się, bym cię zrozumieć i ocenić potrafiła.
   — O! droga Franiu! niewiele książki cię nauczą; zajrzyj w  serce swoje, tam droższe masz 
skarby! A jeśliś chciwa pokarmu dla duszy, chcesz książek i nauki, ta ci  przyjdzie łatwo, bo 
jej połowę odgadniesz. Książka zresztą nie tyle nas sama uczy, ile do rozwinienia naszego 
pomaga, budząc to, co w nas spoczywa. Nauka co dzień się zmienia, podnosi, upada, zwraca 
kołem do drogi, którą przebiegła, ona niekoniecznie jest celem, jest tylko środkiem, sposobem 
rozwinięcia władz naszych.
   — Rozumiem cię, Wacławie: będę czytać i myśleć, nie zaprzedam się żadnej książce w 
niewolę, zostanę sobą! Ale bez ciebie na ilu to trudnościach przyjdzie mi się łamać 
bezskutecznie. Spotykać je będę na każdym kroku: kto mi je usunie, kto mi wskaże drogę, 
kto, jak ty, jednym słowem skruszy zaporę?
   — Droga Franiu! bądź pewną, że serce z  rozumem ująwszy się za ręce przejdą wszystko, 
złamią i obalą najstraszniejsze zapory; ale obojga radzić się potrzeba.
   — Któż mi powie, że się nie mylę, że nie błądzę?
   — Alboż się ty omylić możesz?! — zawołał Wacław z uniesieniem. — Często myśl twoja 
tak młoda, świeża i bujna, tak niczym nie skrzywiona, moję prostuje i mnie zdumiewa i 
upokarza.
   Frania spuściła głowę.
   — To pochlebstwo! — odezwała się po cichu.
   — Nie, mówię, co czuję, Franiu kochana.
   — Dość tego! jedziesz, jedziesz pan — poprawiła się, bo w ich języku nie było jeszcze 
stale przyjętej formy: wyzwalał on się już z pana i pani, ale przy obcych powracał do 
nienawistnych tytułów, i często mimo woli się mylili. Sami będąc, niepotrzebnie mówili sobie 
pan i pani; przy obcych wymykały się im poufalsze wyrazy. — Jedziesz pan — mówiła 
Frania — to przynajmniej pisz często, często, do ojca, do Brzozosi... to jest do mnie.
   — Jak i do kogo mi tylko każesz — rzekł Wacław — to pewna, że każdy mój list do 
ciebie będzie i dla ciebie.
   — I dzień po dniu, godzina po godzinie, potrzeba mi będzie zdawać sprawę z każdego 
ruchu, z każdej myśli...
   — Ze wszystkiego! Ja nie mam tajemnic. Frania westchnęła.
   — Miałam dziś tego dowód, gdyś mi, tłumacząc tę Cesię, którą byłam tak pokochała, a 
której teraz tak się już boję, przyznał się, żeś ją kochał troszeczkę. A czy tylko troszeczkę?
   — Troszeczkę i to już przeszło. — Przeszło? a nie wróci?
   — Uczucia takie nie powracają.
   — Ja nie wiem; ja sądzę, że na dnie serca zawsze, na wieki, zostawać muszą.
   — Ale to nigdy nie było uczucie gwałtowne; pytałem siebie, jestem pewien, że dla mnie 
siostrą tylko być może. Chłodny z nią jestem, obojętny i litość zajęła miejsce uczucia, 
zrodzonego sieroctwem, samotnością. pragnieniem dziecinnym współczucia.
   — Litość? — spytała Frania — a czegóż się nad nią litujesz?
   — Cesia wychodzi za starca, do którego nie ma przywiązania; przyszłość jej straszna i 
ciemna.
   — Wszakże go sobie sama wybrała?
   — Tak, pragnienie bogactw, zbytku, błyszczenia na świecie obłąkały ją. Żal przyjdzie za 
późno...
   — A! proszę, nie żałuj jej pan tak bardzo!... Wacław się rozśmiał.
   — Nie bądź zazdrosną! — rzekł po cichu, całując przytrzymaną jej rękę. — Możeszże się 
kogo obawiać?
   — A! wszystkich! — odezwała się Frania tęsknie. — Czyż nie znam siebie? czyż myślisz, 
że nie wiem, jak wiele mi braknie? jak wobec was jestem prostą, dziką, nieokrzesaną 
wieśniaczką?
   — To właśnie daje ci wdzięk nieopisany: nie trać go, proszę, nie staraj się być inną! Bądź 
pewną, że przy tobie zniknie dla mnie świat cały.
   — Muszę, jaką jestem, pozostać — odpowiedziała Frania. — Wiem dobrze, że za późno 
byłoby chcieć siebie odmienić, mogłabym przestać być sobą, a nigdy nie pochwycić tego, 
czego mi braknie!
   To mówiąc uśmiechnęła się; oboje ujrzeli nadchodzącą po cichu z kluczykami Brzozosię, 
uśmiechniętą, połyskującą wyrazem radości. Bo ilekroć widziała ich tak z sobą, poczciwe jej 
serce radowało się i rosło, miło jej było choć spojrzeć na szczęście, którego nie doznała sama.
   — Cóż tam państwo spiskujecie po cichu? dalibóg, rotmistrzowi powiem! — zawołała, 
miląc się do nich.
   — Odkładamy wesele na lat trzy od Bożego Narodzenia, bo czegóż się spieszyć — z 
uśmiechem odpowiedziała Frania.
   — Zapewne! zapewne! jeszcze na pięć sobie odłóżcie! — szybko odparła ciwunówna — 
to najlepiej, a rotmistrz pochwali i podziękuje! Już to powiem państwu, że teraźniejszych 
kawalerów dalipan nie rozumiem! Dawniej, bywało, jeśli się sobie podobali, a rodzice się 
zgodzili, nie odwlekano tak od roku do roku: poszli na kobierzec i kwita! Ale dziś u nas 
wszystko inaczej: po pańsku! po francusku! diabli wiedzą po jakiemu! Ot i rotmistrz jak 
zaczął odkładać... Oj! to odkładanie... tylko ser odkładany dobry... pożal się Boże!
   — Więc by nas panna ciwunówna choćby jutro pożeniła? — spytał Wacław.
   — A zapewne, choćby jutro! Cóż to człowiek ma tyle życia na zbyciu, żeby latami 
młodości szafował jak plewą?
   — Brzozosia już widzę po swojemu gderze — przerwał stary Kurdesz, wysuwając się z 
laską i czapką w ręku — zawsze ma coś do nas!
   — Ale u mnie co na myśli, to na języku; ot tak! — zawołała panna ciwunówna — z 
niczym się nie taję.
   — Mnie tam szczególnie dostawać się musi — z uśmiechem dorzucił stary, domyślając 
się, o co chodziło.
   — I tego nie zaprę, bo ja pana rotmistrza nie rozumiem: męczyć tak tych dwoje biednych 
dzieci!
   Stary spojrzał na Franię i Wacława i szepnął Brzozosi:
   — Albo to im tak źle? to, moja panno ciwunówno, ich roczek różany; a potem! a potem! 
przyjdzie gospodarstwo, kłopoty, życie powszednie, chłód, jesień i zima. Niech się nacieszą 
sobą, tyle ich, co teraz!
   Brzozosia już nie chcąc czy nie umiejąc odpowiedzieć, bo życie wcale inaczej pojmowała, 
ruszyła tylko ramionami z oburzeniem; Frania zerwała się, biegnąc niby czegoś poszukać, a 
Wacław sam pozostał z rotmistrzem.
   Wróćmy jeszcze na chwilę do Denderowa, dokąd nazajutrz Wacław mimo woli musiał 
pospieszać z pożegnaniem przed podróżą, obawiając się dziś spotkania z Cesią więcej niż 
kiedykolwiek po jej w Wulce odwiedzinach. Dendera siedział, jak wprzód, za swym stołem i 
papierami, układając plany, marząc o sposobach podtrzymywania walącej się fortuny, o 
środkach dźwignienia jej, które co dzień sztuczniej, ale coraz mniej praktycznie obmyślał. Jak 
zwykle w rozpaczonych razach, im trudniejszym stawało się położenie, tym cudowniejszych 
na nie szukano lekarstw, uciekając się i do losu, i do Boga, i do ludzi, i do zawodzącego 
rozumu. Nie było już sposobu utrzymać nadal życie na tej stopie, na jakiej je był przywykł 
prowadzić, a co dzień natarczywiej odzywający się wierzyciele przerażali go coraz bardziej, 
bo mu już do wywijania się im brakło konceptów. W więzach tych długów ściśnięty, 
przełamywał się jak Laokoon, jak Laokoon przyszłość swych dzieci widząc w tych samych 
męczarniach.
   Z kolei po awizowaniu Kurdesza zewsząd przychodziły listy, zjawiali się niemili goście, 
sypały się zgłoszenia, prośby usilne i niegrzeczne nalegania o zwrot kapitałów; a że 
zakołatano o nie jednocześnie i każdy wymagał natarczywie, i nikt się nie dawał ani 
procentem, ani komplementem, ani pochlebstwem ułagodzić, by zostawił sumkę, hrabia 
rozmyślał tylko, jak uratować z rozbicia choć odrobiną majętności, a samą ruinę zrzucić na 
czyjeś plecy i od odpowiedzialności moralnej za nią się uwolnić. Klęska jakaś ogólna, 
przewrót, nieszczęście publiczne byłyby mu bardzo na rękę; ale horyzont jakby naumyślnie 
był jasny i wypogodzony.
   W tych gryzących troskach Wacław zastał Zygmunta Augusta zestarzałego nagle, 
wybladłego, i pomimo usilnych chęci udawania spokoju, rozdrażnionego, zniecierpliwionego 
dojmującym położeniem. Na widok bogatego krewniaka nagle jasna myśl zaświeciła w 
głowie hrabiego, pomiarkował, że mógłby użyć jego spadku na podźwignienie siebie, i choć 
mu ciężko przychodziło zniżać się do prośby względem człowieka w takich dziwnych z nim 
zostającego stosunkach, powitał go, schowawszy wstyd do kieszeni, z wylaniem i 
nadzwyczajną serdecznością. Po pierwszych przygotowawczych kilku słowach, przybrawszy 
minę poważną i smutną, hrabia począł mówić o sobie:
   — Nigdym nie przewidywał — rzekł — żeby mnie spotkał taki dziwny, nieprzewidziany 
zbieg interesów; mogę ci się przyznać jako krewnemu, żem przyciśniony do ostatka! 
Wszystko to spowodował ten nieszczęsny załóg, któremu zawsze byłem przeciwny, ta 
konfiskata klucza Słomnickiego... Kto wie, może będę musiał sprzedać wszystko, a sam 
usunąć się na spokojne i mniejsze gospodarstwo do dóbr naszych w Galicji. Prócz tego nie 
lubię tej prowincji... Nie chciałbyś u mnie kupić Denderowa?
   — Kupię go — rzekł po namyśle Wacław.
   Radość źle ukryta błysnęła na czole hrabiego, który już obrachował, że 
niedoświadczonego potrafi podejść, uwikłać i wymóc na nim cenę, jakiej by mu nikt inny nie 
zapłacił.
   — Kupię go — powtórzył Wacław — ale że sam nie znam się wcale ani na dóbr wartości, 
ani na interesach, użyjemy kogoś za pośrednika, jeśli hrabia zdecydujesz się traktować.
   — Zapewne — spuszczając oczy odparł hrabia — ja także wolałbym to zdać na kogoś 
obcego. Muszę tych kontraktów ostatecznie moje interesa ułożyć i Denderów sprzedam 
koniecznie: znudził mnie! Mogę rachować cię za kontrahenta?
   — To rzecz jak skończona — rzekł Wacław chłodno.
   Po tych kilku wyrazach pełnych nadziei dla hrabiego, gdy rozmowa między nimi 
schodząc z tej drogi, stawała się prawie niepodobną, Dendera zrzuciwszy swój paradny 
szlafrok, wniósł, żeby pójść do salonu; na co Wacław tym chętniej się zgodził, że w 
dziedzińcu postrzegł konie Farureja, i sądził, że z Cesią sam jeden nie będzie. Ale się mylił, 
bo dziewczę zawsze miało w pogotowiu sposób pozbycia się go, gdy jej był niepotrzebny.
   Wchodząc zastali czułą parę przy stoliczku: hrabiankę rozpartą w krześle, z oczyma w 
ogrodowe okna wlepionymi; starego młodzika pochylonego ku niej, uśmiechnionego z tym 
śmiesznym wyrazem, jaki twarzy nadaje uczucie z wiekiem w sprzeczności będące. Chcąc się 
przymilić, Farurej zrobił się karykaturą: oczy jego, czyniąc się słodkimi, obwiodły mnóstwem 
marszczek i fałdów, usta drżały, całość rysów wybitniej jeszcze spod powłoka kosmetyków i 
malowań wyglądała nieposzanowaną starością. Trafili znać na rozmowę daleko zaszłą i 
niebezpiecznie wyegzaltowaną, gdyż się ta zaraz przerwała; Farurej odprostował się i powstał 
na nogi, nie bez wysiłku, który się odbił na twarzy; Cesia jak swawolne zwierzątko 
poskoczyła z krzesełka, rumieniąc się, że ją tak Wacław zastał z tym zgrzybiałym 
kochankiem. A że miała bardzo wiele do mówienia z Wacławem i nie życzyła sobie mieć 
świadków rozmowy, ledwie przywitawszy brata, poczęła myśleć, jak by się pozbyć natręta. 
Gniewać go i rozdrażniać nie chciała, trzymała go bowiem zawsze w odwodzie, zadumała się 
chwilkę i spytała, nie zważając na ojca i Wacława:
   — A mój bukiet? dziś mi pan nie przywiozłeś bukietu?
   — Prawda! — rzekł stary elegant — wina nie do darowania; ale spiesząc do nóg pani o 
wszystkim zapomnieć można.
   — A pan tak ślicznie układasz bukiety! — dodała Cesia po cichu.
   Farurej się uśmiechnął.
   — Istotnie, fen j’en fait l’étude ? Paris... a nie jest to rzecz tak łatwa, jak się zdaje...
   — Właśnie w każdym pańskim bukiecie jest myśl, jest całość artystyczna: każdy z nich 
jest dziełem sztuki.
   Farurej rosnął, nie wiedząc, do czego to prowadzi.
   — A! jutro więc pozwolisz pani przysłużyć się sobie?
   — Aż jutro! aż jutro! A, ja tak czekać nie lubię! — odpowiedziała Cesia kapryśnie.
   Nie było sposobu, stary kochanek choć czuł, że go to wiele kosztować będzie, a kości 
odbolą za przejażdżkę niepotrzebną, pochwycił kapelusz i pobiegł ku drzwiom, o ile bolącymi 
nogami po śliskiej posadzce biec potrafił.
   — Co to jest? dokąd? — chwytając go zawołał hrabia; ale spojrzawszy w twarz 
rozjaśnioną, domyślił się, że to była jakaś grzeczność dla Cesi; nieco porozumiał, że nie bez 
przyczyny odsyłano Farureja, i nie bardzo się zatrwożył. — Dokąd?
   — Natychmiast powracam! — głosem pełnym drgań uczuciowych odparł Farurej — 
natychmiast...
   — Ale dokąd? — nadbiegając zawołała niby zatrwożona Cesia.
   — Na skrzydłach wiatru... po bukiet dla pani.
   — Czyż się to godzi? pana to zmęczy! — dodała Cesia filuternie. — Mnie zmęczy! — 
oburzył się Farurej — mnie?! Ale to maleńka przejażdżka, a dla pani — choć w piekło!
   To mówiąc, wyrwał się wstrzymującym go i wybiegł do sieni. Cesia się rozśmiała, 
Wacław zadumał, hrabia ruszył ramionami.
   — Ależ wiedziesz nim, jak chcesz! — rzekł ojciec do Cesi po cichu. — Biedny Farurej! 
poleciał jak opętany. 
   Dziewczę ruszyło ramionami, spojrzało ojcu w oczy i zrozumieli się. Zygmunt August 
wybiegł niby za Farurejem, a Wacława z Cesią sam na sam zostawił.
   Nie było już sposobu uniknąć rozmowy, którą przeczuwał przykrą; Cesia całą siłą wzroku 
i szyderstwa patrzała nań długo milcząca.
   — Wiesz, Wacławie — odezwała się nareszcie powoli — ukochałam twoją Franię. Co za 
śliczna dzieweczka! A jakie to miłe! kochające! serdeczne! a jakie naiwne!
   Wacław zastygł: pochwały te kłuły go jak śpilki; ukłonił się grzecznie i chciał odwrócić 
rozmowę.
   — Przyjechałem was pożegnać — rzekł.
   — Jak to, odjeżdżasz? jedziesz? Od nas, to nic jeszcze, ale od ślicznej Frani!
   Uśmiech jej towarzyszący słowom był zjadliwie ironiczny.
   — Nie mówmy o niej — rzekł Wacław poważnie.
   — Ale owszem, mówmy o niej jak najwięcej — przerwała Cesia. — Ty ją kochasz, zdaje 
mi się, że rozmowa o niej najmilszą ci być musi... chyba... nie ze mną? Ale cóż by to 
znaczyło?
   — Kuzynko! dasz mi jakie polecenia do Warszawy?
   — Może, choć sama także być się tam spodziewam. Ale na co zwracasz rozmowę, a 
jeszcze tak niezgrabnie? co ci jest? Widzę, nie wierzysz mi, boisz się, bym z twojej Frani nie 
żartowała? Jesteś niesprawiedliwy! Cóż złego można o niej powiedzieć? Ale doprawdy 
prześliczna! przemiła! a tak pełna prostoty! Co za domek oryginalny!
   — Kuzynko! i dom ten, i Frania są mi droższe nad wszystko w świecie — odparł Wacław 
głosem drżącym.
   — Przecież nie sądzisz, byś mi nowinę powiedział; bardzo to pojmuję! — mówiła dalej 
Cesia z miną przerażająco poważną. — I dziwnieście się państwo dobrze dobrali: dwoje jak 
jedno; będziecie szczęśliwi!...
   Wacław milczał, ale w nim wrzało, bo czuł, że rozmowa rozpoczęta pochwałami, 
ukąszeniem skończyć się musi.
   — Dla mnie — ciągnęła dalej Cesia — był to widok wcale nowy tego dworku 
szlacheckiego, tego miłego sielskiego życia wśród drobiu, mąki i skór: zdawało mi się, żem 
patrzała na flamandzki jakiś obrazek. Frania w tym tle wydała mi się prześlicznie! Ale jaka to 
szkoda — dodała zaraz — że nie poradzisz im jednak, żeby się trochę, trochę ucywilizowali i 
przerobili do nowego świata, w który wejść muszą za tobą. Jużciż, bogaty jak ty człowiek nie 
może, nie potrafi żyć w kącie, wśród zapleśniałej szlachty; biedna Frania będzie cierpiała 
wychodząc w świat...
   — Ale na cóż ma wychodzić z tego, w którym jej tak dobrze?
   — Prawda, że w tym świecie jej najlepiej — dodała Cesia — ale położenia swego zmienić 
nie możesz. Frania będzie musiała pójść za tobą... a taka bojaźliwa, nieśmiała i tyle by jej 
wdzięku dodać mogło trochę otarcia w świecie!
   — Nie chcemy tego świata, o którym mówisz.
   — Wierzę, ale on was zechce i oprzeć mu się nie potraficie; potrzeba rachować na to.
   — Frania nie gra? — spytała Cesia po chwili.
   — Nie uczyła się muzyki. — I nie umie po francusku? — dodała kuzynka.
   — Po polsku za to doskonale.
   — Wierzę, ale ją to nieustannie upokarzać będzie. Wszak jeszcze czas uczyć się 
wszystkiego.
   — Kuzynko, czy nie moglibyśmy zmienić rozmowy? — zapytał Wacław zbierając się na 
cierpliwość.
   — I owszem, mówmy o wdziękach Frani: śliczna, to prawda, ale jak ze swej piękności 
korzystać nie umie!...
   — Dla mnie będzie zawsze piękną.
   — A! wiem o tym; dopóki? tego mi nie powiesz.
   — Mówiłem, zawsze.
   — Zawsze bywa rokiem, miesiącem i tygodniem. Wacław się męczył, ale zmuszał się do 
utrzymania
   obojętności; Frania na ustach Cesi i jej imię wymawiane nieustannie robiło na nim 
przykre, dojmujące wrażenię; a tu rozmowy zmienić nie było sposobu.
   — Rozumiem, zdaje mi się, i wieś, i ten dworek, i to życie — dorzuciła Cesia po chwili 
— ale oceniając je, nie pojmuję, jak w tej atmosferze poetyczna dusza wytrwać może, co 
chwila rozbijając się o prozę i rzeczywistość.
   — Poezja niekoniecznie wszystka jest w atłasach i złocie — zawołał Wacław — Bóg nią i 
siermięgi ozłaca.
   — Czasami, chwilami — odpowiedziała Cesia — ale możnaż nie spowszednieć i upaść, 
wyrzekając się wyższej sfery, która zbliża do ideałów?
   — Kuzynko, mylisz się bardzo, to, co zowiesz sferą wyższą jest może światem fałszu.
   — To, co zowiesz fałszem, jest poezją życia.
   — Ja poezji w prawdzie szukam.
   — I nie znajdziesz jej, biedny marzycielu! — dodała Cesia z westchnieniem smutnym, 
schodząc na ton inny i omdlałe oczy kierując na biednego Wacława.
   Dlaczego Wacław tak się jej obawiał, tak drżał jakby od przeczucia jakiegoś, gdy się do 
niego zbliżała, tak się czuł słabym do walki z nią i pragnął od niej uciekać? — nie wiem. 
Pierwsze uczucia zawsze choć zawiedzione, choć opłacone ranami i łzą, głęboko w sercu 
pozostają. Widok Cesi poruszał w nim wspomnienia, urok jakiś mające grzeszny, ale silnie 
pociągający. Wacław na próżno wyrzucał sobie wzruszenie, którego przemóc nie umiał. Nie 
wychodziło ono na usta jego, ale Cesia postrzec musiała, co się działo z sercem, i już 
rachowała na nie, bo wkrótce odezwała się z uśmiechem:
   — Więc tylko do zobaczenia w Warszawie?
   — Jeżeli panie przyjedziecie rychło, bo ja tam nie zabawię — rzekł Wacław.
   — Jak to! i byłbyś tek niegrzeczny, kuzynku, że na nas byś nie chciał czekać?
   — Nie wiem, doprawdy: nie dosyć jestem swobodny,
   — A któż swobodniejszy od ciebie?
   — Ode mnie? — zapytał Wacław — chyba pani nie znasz mojego położenia.
   — Może. Ale cóż cię tak wiąże, jeżeli wiedzieć wolno?
   — Tysiące nudnych spraw, projektów, układów, rachunków; w ostatku ciągnie mnie mój 
cichy i miły domek, którego nic dla mnie nie zastąpi.
   — Tak go już pan kochasz?
   — Dobrześ pani powiedziała, kocham go! Ja się tak przywiązuję łatwo i trwale.
   — Łatwo! przystaję; trwale! wątpię bardzo.
   — Dlaczego?
   — Dlaczego? — śmiało powtórzyła Cesia podnosząc oczy — bom doświadczyła może, że 
na uczucie pańskiego serca więcej rachować nie można, jak na świeżość gałązki rezedy. Dziś 
pachnąca, jutro uwiędła i sucha! A! a to boli — dodała po cichu wzdychając.
   Wacław nic odpowiedzieć nie umiał, badał tylko szczerość uczucia, które wywołało to 
westchnienie, a Cesia podrażniona jego milczeniem, mówiła dalej: — Doprawdy, wszyscy bo 
mężczyźni nas, kobiet, nie są warci, u nas uczucie raz zrodzone trwa do zgonu; u nich...
   — Powszechnym zdaniem — rzekł Wacław — wcale się ma przeciwnie.
   — Przesąd to i potwarz; kobiety tylko kochać umieją! — żywo zawołała Cesia.
   Ale i tym argumentem nic jeszcze z ust milczącego kuzyna nie wyrwała; wstała 
niecierpliwa i dorzuciła coraz się na pozór bardziej unosząc, a może trochę już gniewna:
   — A! tak to smutno, tak ciężko, tak boleśnie zostać opuszczoną i zapomnianą!
   Wacław głowę spuścił, nie chcąc zrozumieć jeszcze.
   — Pani się tego obawiać nie możesz — wyjęknął po chwili.
   — Któż pana o tym zapewnił?
   W tej chwili zmieniła nagle ton, postawę i odezwała się namiętnie:
   — Rozumieć mnie nie chcesz, Wacławie, dręczysz naumyślnie świętokradztwem swoim! 
Jesteś doprawdy nieznośny! Nie kochałżeś mnie nigdy? ani na chwilę? Wszystkoż to było 
snem i ułudą? dziecinną igraszką? czy po prostu kłamstwem i podejściem? Przyznam ci się, 
jam w szczerości ducha wzięła to za prawdę!
   Wacław był poruszony i zmieszany.
   — Pani — rzekł po cichu — nie wiem, o co się upominasz u mnie! Nigdym przecie 
śmielszego nie wyrzekł słowa, zuchwałego nie rzucił wejrzenia, nigdym się niczym, bolejąc, 
nie zdradził! Prawda! o! prawda — dodał — że była chwila, kiedym sierotą jeszcze i 
wychowańcem będąc na łasce, śmiał zwrócić oczy ku tobie, lecz odtrąciłaś mnie tak 
nielitościwie, tak zimno, tak wzgardliwie, żem musiał zagrzebać w sobie uczucie, które dziś 
stało się garstką popiołów. Gdy te słowa kończył, turkot powozu zajeżdżającego przed ganek 
kazał się właśnie domyślać przybycia Farureja, który pospieszał z żądanym bukietem dla 
swojej bohdanki. Cesia z pogodną twarzą, wysłuchała Wacława, wysiliła się na uśmiech i 
pokazując białe drobne ząbki, wyciągnęła doń rączkę drżącą.
   — Wacławie — odezwała się, starając w żart obrócić rozmowę — masz tę wadę, że 
wszystko bierzesz na serio, nawet oświadczenie się kuzynki, która trochę sobie chciała 
pożartować z ciebie. Cha! cha! kuzynie! cały zarumieniony! jakżeś się na mnie nie poznał: 
trzeba było spojrzeć mi w oczy, byłbyś zrozumiał, żem sobie pozwoliła trochę cię podrażnić. 
Daj mi rękę i bądźmy w zgodzie jak brat z siostrą; bądź pewien, że spopielałej przeszłości 
poruszać więcej nie będę.
   Wymówiła to tak naturalnie, swobodnie, łagodnie, że Wacław nawet dał się uwieść 
wielkiej aktorce; a jednak w sercu jej wrzała chęć zemsty, osnuwały się plany przyszłości.
   — Dotknęłam struny — mówiła w duchu — brzmi jeszcze! brzmi nie zerwana! I 
wydobędę z niej dźwięk, zazdrością i obojętnością ją drażniąc... O! pomszczę się, 
upokorzona, na nim i na tej wieśniaczce, która śmie walczyć ze mną!
   To mówiąc zwróciła się, podbiegła lekka i swobodna ku wchodzącemu Farurejowi.
   Stary zalotnik pomimo ochoty trzymania się młodo i okazania, że mu ta gwałtowna 
przejażdżka nic nie zaszkodziła, blady był, zbiły, drżący i cierpiący widocznie. Zdobył się na 
uśmiech słodki, podając przepyszne kwiaty, nad którymi Cesia unosić się zaczęła; ale 
zaledwie zdołał wymówić kilka słów francuskich, które przez drogę ułożył, a oczyma 
wyszukawszy krzesło, padł na nie, nie mogąc się już na nogach utrzymać. Cesia na ten raz 
zdawała się nie widzieć nic prócz niego, przysunęła się, zbliżyła, spojrzała mu w zagasłe i 
łzawe oczy i poczęła szeptać ożywiając starca tysiącem zalotnych poruszeń. Farurej chwycił 
podaną sobie rączkę w dłonie zziębłe i mimo woli drgające jeszcze od znużenia, resztka 
młodości obudziła się w nim i na chwilę o bólach zapomniał.
   Cesia poczynała grać obojętność i budzić zazdrość, którą Wacława miała ku sobie 
pociągnąć; wiedziała czy przeczuła, że w biednym sercu ludzkim to nawet, co odrzuciło, 
czego się zaparło, w posiadaniu cudzym budzi nieopisane uczucie pożądliwości. Nie mogąc 
się okazać ujętą innymi przymiotami swego narzeczonego, starała się podnieść francuski jego 
dowcip pożyczany i wykształcenie doświadczeniem nabyte; poklaskiwała każdemu jego 
ucinkowi, każdemu słówku, wyzywała je, powiększała ich wartość i szczerze starała się być 
zajętą Farurejem. Niepodobna odmalować szczęścia, radości, ekstazy, w jaką tak niezwykłe, 
tak serdeczne obejście się Cesi wprawiło starca; widać było, że w tej chwili życie, mienie, 
najdroższe skarby rzuciłby był pod nogi czarującej dziewczynie. Postrzegła to hrabianka i 
poczuwszy swą siłę, śmiało już na nią postanowiła rachować.
   Chciała jeszcze przelotnym rzutem oka przekonać się, jakie zrobiła nową swą strategią 
wrażenie na Wacławie, ale Wacław zniknął.
   Po cichu wysunąwszy się, powracał do Wulki. Czemu tak smutny i czemu wzruszony, i 
czemu dotknięty głęboko, powtarzający w myśli całą swą z Cesią rozmowę — ja nie wiem. 
Może dlatego, żeśmy zawsze słabi i biedni, że nigdy żaden z nas dłużej jak na chwilę szału 
wyczłowieczyć się nie może...
   Pożegnanie w Wulce było krótkim a smutnym. Frania nie kryjąc się ze łzami swymi, 
płakała; Brzozosia z gnie- wu, że, jak mówiła, narzeczonego wyprawiono na cztery wiatry, 
poczynała zaciskać pięści i nabierać nałogu rzucania ramionami co chwila, ale to jej nie 
przeszkadzało do obmyślania najdziwniejszych środków przeżywienia go w drodze. Między 
innymi chciała mu koniecznie dać faskę masła świeżego, utrzymując, że w Warszawie ludzi 
karmią łojem i fryturem, co ich o śmierć przyprawia, kilkadziesiąt funtów świeżej słoniny itp.
   Rotmistrz był smutny: wstrzymywał i wyprawiał, chciał, żeby jechał, i odkładał 
pożegnanie i podróż samą, wypraszał godzinę i jeszcze godzinę, jakby się lękał go stracić i w 
powrót jego nie wierzył. Wreszcie dnia jednego, nad który już odjazdu przeciągnąć nie było 
podobna, odprowadził go aż w ganek, uściskał, pobłogosławił po ojcowsku i rozczulony rzekł 
kręcąc wąsa, żeby łzy obetrzeć niepostrzeżenie:
   — No! no! dosyć tego babstwa, mosanie; kto zaś widział: mężczyźni jesteśmy! Ale 
wracajże mi asan prędko, panie hrabio, my cię tu tęsknie czekać i wyglądać będziemy. I 
piszże wasan, pisz często: posyłać będziemy na pocztę co tygodnia. Hryćko już gotów. A 
wracaj, kochanie moje!
   Wacław wszystkich z kolei ściskał i powracał jeszcze, i oglądał się, i szeptał, aż w ostatku 
potrzeba się rozstać było; i gdy siadł do powozu, Frania nie oglądając się, szybko odbiegła do 
swojej izdebki.
   Ostatnim słowem poczciwej Brzozosi było:
   — Wszyscy głowy potracili! wariaty: ten, że kazał, tamten, że posłuchał! Tak! tak! 
ślicznie! a teraz będą tęsknić, płakać i chudnąć! Ale kiedy mnie nie słuchają, dobrze im tak: 
niech pokutują!
   I ręce łamiąc poleciała za Franią.
   Wacław jechał całkiem zapominając o Cesi, o Denderowie, myśląc już tylko o Wulce i 
Frani. Jakże ta podróż, druga dopiero w jego życiu, różną była od pierw- szej, którą ubogi 
odbywał do Żytkowa za uciekającym od ust jego chleba kawałkiem, z tęskną, niepewną 
nadzieją przyszłości i ciążącym niedostatkiem!... Czemu dziś tak spokojny, tak szczęśliwy 
prawie, tak dalece innym był człowiekiem? Świat mniej był dla niego ciekawy, mniej piękny i 
uroczy, a tak wrzawliwy i pełen ścisku; ludzie, z którymi już walczyć nie miał potrzeby, 
mniej go pociągali ku sobie, nieledwie natrętni mu się zdawali, a przynajmniej całkiem 
obojętni.
   Bóg tak ułożył los ubogich, by dla nich w istocie walka była rodzajem rozkoszy, żywym 
zajęciem, a świat stubarwnym obrazem, a ludzie braćmi i rodziną; za ich cierpienia płacą 
zaraź zdawkową monetą: nadzieja, radość, drobne zwycięstwo, malutka przyjemność lub choć 
unikniona przykrość, wszystkie coś ważące na szali żywota. W tym świecie, który dla 
ubogich jest wielkim więzieniem, każda cegiełka murów ma twarz, ma życie, ma jakiś 
związek z ich istotą; gdy dla bogatych i zużytych wszystko prawie obojętne: oni nie walczą 
chyba z sobą, a i z sobą często się nudzą; oni są panami świata i wiedzą, że wszystko ich 
groszowi służyć musi, nic więc nie pragną, na nic nie zwracają oka.
   Wacław, jakkolwiek nowy, jakkolwiek młody, sercem doznał tej zmiany na sobie, jaką 
czyni bogactwo na każdym prawie człowieku; uczuł się sytym, choć nie kosztował, smutnym, 
choć uspokojonym, i czegoś wewnątrz zimniejszym. Jedno tylko wspomnienie Wulki. Frani i 
tego kątka cienistego, gdzie pod lip gałęziami gniazdko szczęścia myśl słała, rozweselało go 
jeszcze: tym tylko żył i oddychał!
   Szybko zbliżał się do stolicy, jak we śnie przebiegając kraj, który się przed oczyma jego 
rozwijał, przesuwał różnobarwny, gwarliwy, ożywiony, pełen, co kroku uderzający tym 
tysiącem sprzeczności, które stanowią główne piętno życia. Tu chorągwie pogrzebu i trumna 
nad drogą, tam weselne skrzypki grają i długi szereg gości weselnych z konwojem na 
przedzie ciągnie się uroczystą wstęgą od chaty do chaty; dalej dzwony wołają na nabożeństwo 
wieśniaków i panów razem, i księża a lud idą z modlitwą dokoła kościółka, a tuż gościńcem 
zbrodniarze skuci, bladzi, wycieńczeni wloką się na łańcuchu od więzienia do więzienia lub 
na dalekie wygnanie. Dalej jeszcze słychać śmiechy bydlęce pijanych, co smutek zaleli z 
rozumem razem, i płacz matki, której dziecię kona, i szwargot Żydów, co się targują, i 
francuszczyznę panów, co jadą się bawić ziewając, i szczęk oręża przechodzącego wojska, i 
skrzypienie fury wiozącej powolnie owoc potu i pracy, i tysiąc głosów, i tysiąc brzęków, i 
tysiąc przeróżnych słów, które się biją z sobą w uchu słuchacza, tysiąc barw, które się kłócą w 
oku, tysiąc objawów życia, będącego nieustanną sprzecznością. Z tych to drobiazgowych 
obłamków składa się wielka, pstra a harmonijna mozaika życia.
   Szybka podróż najdziwniej jednoczy wrażenia tych kontrastów i w postrzegaczu budzi 
szczególne uczucie nicości: zbiegają się myśli najróżnorodniejsze w sercu i głowie, zlewając 
się w jedno ognisko, a człovviek powtarza na pociechę zarówno i na smutek: wszystko mija! 
wszystko przechodzi i ginie!
   Nareszcie we mgle i dymach, opasana poważnym Wisły ramieniem, ukazała się z 
mnóstwem swych dachów stara Mazowsza stolica, którą powitał Wacław wszystkimi 
wspomnieniami jej żywota. Dzieje jej wspaniałe, poważne; ale to pomnik, z którego na 
zaklęcie mistrza powstaje na chwilę blada choć żywa przeszłość, aby znów upaść weń, zasnąć 
i spoczywać na wieki wśród gruzów i wieńców. Na jej obliczu nie ma znikomej radości i 
szału żywych, a każda zwrotka jej pieśni kończy się jednym: — znikomość. Zaledwie 
stanąwszy w mieście, Wacław musiał szukać Sylwana, do którego miał listy i polecenia z 
Denderowa; gdy na wpół przypadkiem, pół umyślnie Sylwan czyhający od dawna na 
przybycie kuzynka, trochę zgrany, trochę przehulawszy już zapasu, nieco zadłużony u 
rzemieślników, wpadł do Wacława, niezmiernie radując się jego przyjazdowi do Warszawy.
   Sylwan był tu już w swoim żywiole, zmieniony i zmiejszczały do niepoznania. W mieście 
dopiero mógł się on okazać całym sobą, w majestacie młodości pojętej po dzisiejszemu, z jej 
kapryśną, wyrodliwą fizjonomią znudzoną i pokarmu chciwą, bez miłości i czci w sercu, z 
szyderstwem Mefistofela na ustach, z zarozumiałością nadludzką, z nerwami kobiety, z siłą 
olbrzyma do rozpusty, z twarzą umyślnie zestarzałą, jak gdyby zużycie było ozdobą i zasługą 
tego wieku rozkwitnienia i świeżości. Ubiór hrabiego był nieznacznie wyszukany, 
niepokaźnie wykwintny, kosztowny niewidocznie; minka doskonale impertynencka, ruch i 
słowo namaszczone uczuciem swej godności, wyższości i siły.
   — A! nareszcie! — rzekł padając od razu na kanapę salonu z nogami — przyjechałeś 
nam, Wacławie! Czekałem cię jak kania dżdżu, jak się to mówi... Ale stanąłeś w dziurze, 
pozwól sobie najprzód powiedzieć.
   — Hotel bardzo porządny.
   — Cóż znowu, któż przyzwoity staje w hotelu Wileńskim, Krakowskim lub jakimś tam 
drugorzędnym. Mauvais genre! któż tu do ciebie zajrzy? Powinieneś był wiedzieć, że w 
Warszawie są dwa, najwyżej trzy hotele. Dla bogatych — Angielski, to cię zaraz stawi na 
pewnej stopie; dla artystów i ludzi dystyngowanych — Rzymski; dla arystokracji i starych 
lubiących spokój ludzi — Gerlacha; krom tych nie ma tylko dziury, karczmy i brudy. 
Rzymski nawet już pachnie mi nieciekawie; wprawdzie stał w nim Lamorici?re, ale w 
Angielskim na dole miała miejsce ta sławna scena Napoleona z księdzem Pradtem, gdy w 
zielonej aksamitnej wilczurze wracał z Moskwy i Berezyny.
   — A cóż mi do Napoleona i do księdza Pradta! — rzekł ruszając ramionami Wacław.
   — Przecież musisz żyć z ludźmi, a któż cię zechce szukać w hotelu Wileńskim! Fi! 
przeniesiesz się dzisiaj.
   — Kiedy mi tu dobrze! Przyjechałem tylko dla moich interesów.
   — Ale się musisz zapoznać, pobawić, rozerwać.
   — Zmiłuj się! mnie tak smutno i pilno do domu!
   — Szczęśliwyś zaprawdę! — odpowiedział Sylwan ruszając ramionami — urodziłeś się 
widzę na wieśniaka i domatora; co ja, tom tu dopiero poczuł, że żyję, innym jestem 
człowiekiem: jestem w swoim żywiole. Co za ludzie! jaki świat! A propos, a masz z sobą 
pieniądze?
   A propos było dość niezręcznie przypięte, ale rozśmieszyło Wacława w duchu; twarz jego 
jednak spoważniała i odparł obojętnie:
   — Mam ich ledwie tyle, co koniecznie wziąć było potrzeba.
   — Pozwól sobie powiedzieć, że tak jechać do miasta nieostrożnie jest doprawdy 
grzechem.
   Sylwan się zakręcił.
   — Ale mi jednak pożyczysz, gdybym pilno zapotrzebował, nim mi z Denderowa, dokąd 
już pisałem, nadeślą.
   — Wiele? — spytał Wacław, wcale nie nadskakując kuzynkowi, który już nadużywał 
powolności jego.
   — Fraszka! kilkaset dukatów potrzebować będę może! Tyle tu wszystko kosztuje, a 
musiałem przecie sprawić powozik! Sądziłem jadąc, że mój będzie bardzo paradny, ale zgasł 
nawet przy porządniejszych dorożkach, a w handlu wzięli mi go za cenę żelaza. Musiałem się 
oporządzić; tyle mi rzeczy brakło, by dom na pięknej kawalerskiej stopie postawić. Wiesz — 
rzekł nagle zni- żając głos — nikt nie ma takiego szczęścia jak moje. Wyznam ci szczerze, że 
już mi celibat dokuczył. Starzeję... chciałbym się ożenić; przyszło mi to do głowy jakoś w 
drodze. Trzebaż takiego trafu, samo mi w ręce lezie najpyszniejsze w świecie ożenienie. 
Panna anielskiej, idealnej, orientalnej piękności; tytuł, znaczenie, związki i fortuna olbrzymia, 
książęca! Jestem już bardzo dobrze w tym domu... Zaprowadzę cię do nich, osądzisz!
   — Któż to? Jakaś warszawianka?
   — Gdzie zaś, ojciec baron, był jakimś Hof... diabełmejstrem przy austriackim dworze, 
dyplomata, człek najwyższej sfery. Przybyli tu tylko na zimę dla jakichś interesów, których 
delikatność badać mi nie pozwala. Jestem zakochany! zakochany!
   — Zrobiłeś dawno znajomość?
   — Figurez-vous, jeszcze na drodze przed Włodzimierzem, nie tylko znajomość, ale 
początek starania formalnego: jestem już poufałym u nich prawie. Baron zimny jak lód, ale 
mnie nieźle przyjmuje; córka anioł! anioł! trochę smutna, ale jaki to jej wdzięk daje! Zmiłuj 
się, Wacławie, jeśliby przypadkiem jakim, bo wszystko przewidywać potrzeba, badał cię o 
dobra nasze i pozycję socjalną na Wołyniu, mów w interesie wspólnym jak potrzeba. Rachuję 
na ciebie.
   — Powiem prawdę.
   — Więcej trochę niż prawdę powiedzieć potrzeba — zawołał Sylwan. — Musisz ją 
ubarwić, ubrać: powinniśmy się trzymać! Jestem zakochany, a partia o jakiej nie marzyłem, 
kilka milionów, sądząc z życia ich i domu... A ton! a związki! a stosunki! Powiadam ci, stoję 
na drodze kolosalnego ożenienia!
   — Tak rychło tak długą przebiegłeś drogę! — rzekł uśmiechając się Wacław — 
prawdziwie winszuję ci.
   — A trzeba być mną, żeby tego dokazać — odparł Sylwan z zadowoleniem widocznym 
miłości własnej. — Umiem rzeczy poprowadzić! Rachują, że i z przyjazdu matki i z Cesi, 
która tu ma po wyprawę przybyć, korzyści wyciągnę; dziś do nich piszę, żeby się, jak 
przystoi, pokazały tutaj, wiele od tego zależy. Baron z natury ostrożny, chłodny, 
niedowierzający dyplomata!
   — Widzę w istocie, żeś zaszedł daleko i głowa ci się pali — rzekł Wacław — daj Boże 
szczęście!
   — Dziękuję, ale na te dwieście dukatów mogę rachować, nieprawda?
   — Jeżeli koniecznie będą potrzebne.
   — Zdaje mi się, że są już nawet... A dziś co robisz z sobą? Nie chcesz, żebym cię w moje 
kółko męskie wprowadził? Co za ludzie!
   — Dziękuję ci, ja lubię, jak wiesz, samotność: gwar i wesołość wasza zasmuciłyby mnie 
tylko.
   — Biedny dziwaku! No! ale gdzie będziesz jadł?
   — Tutaj.
   — Jak to tutaj i w hotelu!! a to cię strują! Ja cię proszę z sobą do Mary, do Michaux, do 
Herteux, zobaczysz jak my tu jemy.
   Wacław ruszył ramionami.
   — Dziękuję ci — rzekł — ale potrzebuję spoczynku, a potem do roboty.
   — Uparty jesteś! Do widzenia więc, do jutra!
   To mówiąc Sylwan porwał za kapelusz, wstrząsnął ręką Wacława i wyszedł świszcząc 
jakąś piosenkę, a za drzwiami ruszył ramionami:
   — Powiedzcie mi — rzekł w duchu — czy warto, że mu Bóg dał miliony, kiedy ich użyć 
poczciwie nie umie? Ani poczuje, że je ma! Stanął w hotelu Wileńskim, będzie jadł suche 
pieczyste wczorajsze i zaszyje się w kąt jak prosty szlachcic, który wełnę przyjechał 
spieniężyć, a wzdycha do swego komina i tłustej żony. Głupi! głupi! ani go zbałamucić, tak 
ograniczony! Zmarnuje i grosz, i życie! Dla dopełnienia w tej rozmowie zaczerpniętych 
wiadomości o postępie starań Sylwana i stosunkach jego z domem barona Hormeyer musimy 
tu umieścić tłumaczony z francuskiego list jego do ojca, następującej treści:
    
   Miałem już jakieś przeczucie szczęścia, które mi w drodze całej towarzyszyło — pisał 
Sylwan — mogę się nim pochwalić, choć trochę też i sobie winienem, bo kto inny na moim 
miejscu pewnie by jak ja skorzystać z niego i fortuny za włosy uchwycić nie umiał. Wystaw 
sobie, kochany hrabio, że to marzone milionowe, więcej może niż milionowe ożenienie mam w 
ręku, a pierwszy raz spotkałem się z nim o kilkanaście wiorst od Denderowa. C’est fameux! 
Panna jak anioł piękna ludzie najwyższej sfery, najpiękniejszego wychowania, i niezmiernej 
fortuny. Ale muszę to jakoś porządniej opisać.
    
   Tu następowała relacja znanych nam już wypadków przybycia do Warszawy, pierwsze 
kroki Sylwana i dalsze badań jego i starań postępy.
    
   Jużem się mnóstwa rzeczy potrafił dowiedzieć, choć muszę udawać obojętność — mówił 
dalej. — Reszty wnioskując i rozumując domyśleć się łatwo.
   Baron Hormeyer zaraz po przybyciu swoim urządził: się jak przystało jego fortunie i 
położeniu towarzyskiemu; dom jego na największej stopie, z najpierwszymi rodzinami 
zawiązał tu stosunki, i życie dowodzi, że miliony mieć musi. Osobny ekwipaż dla niego i  dla  
córki, sześciu lokai, kamerdyner, dwóch kucharzy, konie wierzchowe, salony umeblowane z 
przepychem największym, srebra stołowe, jakich nie widziałem w życiu, panna w coraz 
nowych brylantach, których wartość już tu cenią na krocie, choć pewnie jeszcześmy 
wszystkich nie widzieli, słowem dom pański. Sam baron niełatwo dla kogo przystępny, zimny, 
trochę dyplomatycznie podejrzliwy, mnie podobno jako najstarszego znajomego najlepiej 
widzi i najgrzeczniej przyjmuje. Potrafiłem zyskać sobie jego przyjaźń i zaufanie ofiarą trochy 
miłości własnej. Pomimo to i on, i córka, i ich dwór dziwnie w sobie zamknięci ludzie i trudni 
do zawiązania poufalszych stosunków; nikt tu się nie pochlubi, żeby tak daleko jak ja zajść 
potrafił, chociaż i ja, mimo najusilniejszych starań, jestem na domysłach i na łapanych 
wiadomostkach. Co się tyczy panny, nic piękniejszego w życiu nie widziałem i prawie jestem 
zakochany. Poznawszy ich trochę, nie chcę brusquer le roman: prowadzę go wolno, idę krok 
za krokiem, ostrożnie, bacznie, ale z wolna. Z początku jak na wszystkich i patrzeć na mnie 
nie chciała, dziś kiedy niekiedy zostajemy na chwilę sam na sam i widzę, że baron wcale się 
temu nie sprzeciwia. Zdaje mi się, że nic lepszego trafić mi się nie może i nie trafi: sam los 
opatrzny zesłał mi tego milionera itd., itd.
    
   List był długi i zawierał rozmaite postrzeżenia Sylwana, oparte po największej części na 
domysłach i wnioskach mniej więcej zręcznie osnutych. Ale w nich wszystkich dla 
zimniejszego oka widocznym było, że młode hrabię dało się uwieść urokowi dwojga czarnych 
oczu i dowodziło tylko, czego usilnie dowieść chciało.
   Stary Dendera odebrawszy to pismo, przeczytał je z uwagą, brwi namarszczył, a 
doszedłszy do końca, splunął ruszając ramionami. Wcale w innym świetle widział to, co 
Sylwanowi najjaśniejszą zdawało się przyszłością, i niepomału się uląkł projektu syna, o 
którego zdolnościach zwątpił od razu.
   — Głupi! — zawołał — potrzeba go ratować, bo wpadnie w jamę. Baron austriacki! licho 
wie skąd! licho wie co! obszyty w tajemnicę! pół Niemiec! To coś podejrzanego, to coś 
wielce podejrzanego! Sylwan już się dał pannie uwikłać: komedią z nim grają, gotów mi go 
złapać! To nieszczęście, to prawdziwe nieszczęście!
   I po raz drugi odczytawszy list Sylwana, Dendera zachmurzał się coraz bardziej.
   — Wolałbym mniej, jakie czterykroć, pięćkroć jasnych i czystych, niż te miliony na 
srebrach, brylantach i podejrzanym tytule oparte! To jacyś awanturnicy!
   Zygmunt August tak był przestraszony zrazu, że gdyby nie interesa, sam chciał 
pospieszyć do Warszawy i syna wyrwać z niebezpieczeństwa; ale nie było sposobu ruszyć z 
placu, bo musiał opędzać się wierzycielom i do końca durzyć ich widokiem swego pogodnego 
czoła. Pomyślał więc sobie, żeby wyjazd żony i córki przynaglić i przez nich działać na 
Sylwana, a to go zmusiło podzielić się z hrabiną Eugenią otrzymanym listem i swoimi nad 
nim uwagami. Od dawna już małżonkowie żyli z sobą na zimno, nie radząc się nigdy, w 
niczym do jednego nie dążąc celu; dla rozdrażnionej i upokorzonej hrabiny dość było, żeby 
mąż żądał czegoś, a rzecz ta naturalną sprawą usposobienia jej stawała się wstrętliwą i 
śmieszną. Można więc było przewidzieć łatwo, że i tu, jak skoro hrabia widzieć będzie 
czarno, hrabina biało zobaczy: tak się też stało. Udając pokorę i posłuszeństwo, z miną ofiary 
i poddaństwa wysłuchała Eugenia i listu, i uwag mężowskich, ale nie biorąc ich do serca, z 
lekka tylko ruszyła ramionami. Nie chciała się odzywać, bo wyjazd do Warszawy dla niej i 
dla córki wielce był pożądaną rozrywką: marzyła o nim znudzona i choć wcale nie podzielała 
zdania hrabiego, a stosunki Sylwana z rodziną Hormeyerów zdawały się jej najwspanialszym 
losu zrządzeniem, zamilkła, zgadzając się na wszystko. Cesia także miała powody, dla 
których spieszno jej było do miasta, chciała tam schwycić Wacława i nowy wcale obmyśliła 
plan kampanii. Wyjazdowi więc nic nie stawało na przeszkodzie, tylko jedne pieniądze, 
nieszczęśliwe te pieniądze, o które co dzień trudniej było w Denderowie. Sylwan ich trochę 
zabrał, resztą opędzać się trzeba było od natarczywości wierzycieli, nadpłacając procenta, 
dając na rachunek kapitałów, byle się jakoś czas jeszcze pewien utrzymać. Zręczna Cesia 
sama poddała ojcu sposób dostania parę tysięcy dukatów, których w tej chwili tak bardzo 
potrzebowano w Denderowie.
   — Niech się papa nie troszczy — powiedziała mu po cichu — Farurej nam dać musi!
   — Nie wypada! nie wypada, zrazić byśmy go mogli! — zawołał Dendera. — Stary, 
jakkolwiek zakochany, gotów ostygnąć, gdy mu zajrzym do kieszeni.
   — Jest na wszystko sposób — odparła uśmiechając się hrabianka — papa mi powierz to 
tylko, ja się podejmuję całej roboty, byle go tu sprowadzić.
   — Ta daleko ma więcej sprytu od Sylwana — rzekł sobie hrabia w duchu — ha! 
zobaczymy, niech próbuje!
   Stary diabeł nie może, trzeba posłać młodą babę.
   Trafiło się tak, że w kilka dni potem Farurej, który od owego bukietu stał się niezmiernie 
czułym, przyjechał wyświeżony do Denderowa. Cesia przywitała go z minką tak 
melancholijną i smutną, że narzeczony od razu, choć trochę ślepy, wyczytał w niej jakieś 
wewnętrzne strapienie. Milczała, wzdychała, poglądała w niebo i patrząc w oczy 
nieszczęśliwej swojej ofierze, zdawała się mówić mu o tajemnicy, która ją wewnątrz pożerała.
   — Czy mi się pani nie zechcesz zwierzyć swego smutku? — zapytał stary, chwytając 
niedbale na poręczy krzesła zwieszoną rękę. — Gdzieżeś pan ten smutek wyczytał? — 
spytała Cesia.
   — Oko i serce omylić mnie nie mogły — z wdziękiem rzekł zalotnik. — A! z 
upragnieniem wyglądam chwili, gdy wyczytawszy najlżejszy smutek na jej czole, będę miał 
prawo o jego przyczynę zapytać.
   — Chwila ta jeszcze daleka — zawołała Cesia — i co dzień zdaje mi się okoliczności ją 
odsuwają.
   Farurej, gdyby nie przykry ból w nogach, którego doznawał od owej gwałtownej po 
bukiet przejażdżki więcej niż kiedy, byłby się porwał jak oparzony.
   — Co pani mówisz! — odezwał się z zapałem dwudziestoletniego młodzieńca. 
   — Tak jest — szepnęła Cesia — widzę, że się to musi daleko bardziej, niżeśmy rachować 
mogli, przeciągnąć. Ale nie mówmy o tym, nie mówmy, to mi przykrość sprawia. 
   — I owszem, na wszystko zaklinam panią, mówmy szczerze, mówmy otwarcie: 
miałażbyś pani dla mnie tajemnice?
   — Nie mam ich — odparła zręczna dziewczyna, smutne oczy zwracając na narzeczonego 
— ale godziż się tajemnice domowe zdradzać obcemu?
   — Obcym mnie pani nazywasz?! — uniósł się Farurej.
   — Chciałabym ze wszystkiego się zwierzyć panu i nie mogę, boję się matki, boję się ojca 
nade wszystko.
   Stary, któremu niezmiernie pochlebiała ta poufałość i zaufanie narzeczonej, przybliżył się 
ku niej nalegając.
   — Niech mi pani się zwierzy, a ręczę, że potrafię znaleźć sposób jakiś.
   — Nie mogę! nie mogę! — zrywając się z krzesła odpowiedziała Cesia; ale po chwilce 
zasmucona i zamyślona, znowu przy nim usiadła.
   — Cóż to być może? — zniespokojony począł Fa- rurej — zaklinam panią, niech mi pani 
powie, niech mi się choć domyśleć dozwoli.
   — Ale to będzie tajemnicą między nami? — spytała Cesia po chwili namysłu.
   — Daję na to słowo.
   — Spojrzyj pan, czy ojciec na nas nie patrzy i czy nas podsłuchać nie może.
   Stary Dendera udawał doskonale zajętego gazetą, której wiersze liczył tylko, myśląc 
wcale o czym innym, Farurej zaręczył za niego, że wszelką baczność odjął mu Espartero i 
kortezy, a Cesia, podrożywszy się trochę, w ten sposób nieśmiało niby i urywając poczęła:
   — Wystaw pan sobie — rzekła — że choć nic na pozór na przeszkodzie już nie staje, 
gdyśmy z matką dla wyprawy miały w tych dniach wyjeżdżać do Warszawy nieprzewidziana 
okoliczność wszystkie szyki nam miesza.
   Farurej ucieszył się niezmiernie z objawu uczucia, które wywołało smutek na piękną 
twarz hrabianki; chciała więc przyspieszyć to, czego on tak pragnął. Stary jechał do nieba na 
skrzydłach miłości i westchnieniem odpowiedział tylko.
   — Cóż się stało? — zapytał po chwili.
   — A! ja tam tych interesów nic nie rozumiem — mówiła Cesia dalej — ale okazuje się, 
że ojciec musi dla jakiejś tam ważnej spekulacji, w którą włożył, co miał kapitałów, odwlec 
znacznie nasze projekta: dziś nam to zapowiedział.
   Farurej ruszył niecierpliwie ramionami.
   — To dzieciństwo — rzekł — chodzi więc tylko o pieniądze, znajdziemy ich, ile zechce.
   — A! na Boga! mylisz się pan — odpowiedziała Cesia — nie o pieniądze tu chodzi. Pan 
jeszcze nie znasz mojego ojca, w tych rzeczach jest tak drażliwy, tak dumny, tak 
nieprzystępny, że nie widzę ratunku. Pozy- czyć u nikogo nie zechce, musimy czekać, aż się 
tam jego interesa wyjaśnią.
   — Ale ja mu dam, wiele będzie potrzeba! — krzyknął Farurej.
   — Cicho! zmiłuj się pan, ciszej, ojciec podnosi głowę, słucha, gotów się domyśleć, a 
nigdy by mi nie darował, gdyby to do niego doszło. Nie ma sposobu przystąpić do niego z 
pieniędzmi. Nie widzę ratunku.
   Farurej głęboko się zamyślił.
   — Tak jest drażliwy? — spytał — ale gdybym mu sam się zaofiarował z pożyczką...
   — Mógłbyś go pan sobie narazić bezpotrzebnie; nigdy się nie przyzna, że jej potrzebuje, 
jestem tego pewna.
   — Mógłbym kogo użyć za pośrednika.
   Cesia zamilkła i westchnęła tylko znowu z wyrazem tęsknoty.
   — Dajmy pokój — odezwała się uśmiechając melancholicznie — na to poradzić 
niepodobna.
   — Musimy! — zawołał Farurej — zostaw mi pani staranie, podejmuję się wszystkiego.
   — Pan mnie zgubić możesz, jeśli się ojciec domyśli — przestraszona poczęła Cesia — 
zlituj się.
   — Nie mamże żadnej u niej ufności?
   — Ale ta rzecz tak drażliwa!
   — Pozwól mi pani spróbować. Cesia zamilkła.
   — Próbuj pan — rzekła — ale ja nie mam nadziei, żeby mu się powiodło, znam ojca, 
znam charakter jego, to rzecz niemożliwa, niepodobna.
   Farurej pocałował ją w rękę po cichu. Cesia wstała szybko pod jakimś pozorem, a stary 
Dendera obudzony szelestem, podniósł głowę od gazety. Nie spuszczał on oka z córki i 
przyszłego zięcia, wiedział, że już przygotowano mu pole i z uśmiechem począł coś prawić o 
polityce hiszpańskiej. Farurej przysiadł się do niego i czas jakiś rozprawiali o niczym, igrając 
ze słowami, które ich  doprowadzić miały nieznacznie do zamierzonego celu.
   — Jaki tam kurs papierów? — spytał Farurej.
   — Papiery nisko stoją — rzekł Dendera — zanosi się na wojnę, na wszystkich bursach 
spadają.
   — Chciałem właśnie kupić akcyj jakich — odezwał się zalotnik.
   — Spekulujesz pan, jak widzę?
   — Nie! ale doprawdy nie mam co robić z pieniędzmi. Hrabia się rozśmiał serdecznie.
   — Pierwszy raz coś podobnego słyszę; kupuj pan ziemię, to lepsze od papieru; ziemia 
podnieść się musi.
   — Tak! ale nią zarządzać potrzeba! — rzekł stary — a co to u nas gospodarstwo! I tego, 
co mam, bardzo mi dosyć, jeśli nie nadto! Nie wiesz tam hrabia jakiej pewnej lokaty na 
dobrach ziemskich?
   — Nie wiem — zimno odparł Dendera, spoglądając na sufit z miną kwaśną.
   — Obrachowawszy wszystkie najnieprzewidziańsze wypadki — mówił dalej stary 
marszałek — zostaje mi kilka tysięcy dukatów, z którymi nie wiem, co robić.
   — Warto je mieć w zapasie.
   — Mam zapas oprócz tego, nie lubię trzymać pieniędzy.
   — Prawdziwie trudno mi na to poradzić.
   — Jak to! panu hrabiemu, takiemu jak on spekulantowi? Trudnoż by ci było na przykład 
przyjąć mnie do jakiej spółki?
   Dendera wstał od stołu pochmurny, Farurej widząc, że mu się nie bardzo udaje, nalegał.
   — Przestaję spekulować — rzekł hrabia — usuwam się od tych robót ryzykownych, chcę 
spokoju i bylebym los dzieci zapewnił...
   — No! ale teraz, dwa, trzy tysiące dukatów wszak- że — zapytał Farurej — mogłyby się 
hrabiemu przydać do spółki: zrobiłbyś mi największą łaskę, biorąc je u mnie.
   Dendera się skłonił dumnie, przybrał postawę niemal obrażonego w swej godności 
człowieka.
   — Marszałku kochany — rzekł — porozumiejmy się: stosunek nasz dzisiejszy jest tego 
rodzaju, że mieszając weń sprawy pieniężne, moglibyśmy go uczynić trudnym, zwłaszcza dla 
mnie. Nie nalegaj, ja tego nie zrobię, ale ci wskażę dobrego ewiktora.
   — Pozwólże mi go sam sobie wybierać — odezwał się Farurej. — Zresztą kilka tysięcy 
dukatów nie są rzeczą tak wielką, w czymże one mogą utrudnić przyszłe nasze stosunki?
   — Kochany marszałku — po trosze rozczulając się odpowiedział Dendera — mam za 
zasadę unikać interesu z osobami familią składającymi lub do niej mającymi należeć. 
Pieniądz zwykle jest szkopułem, o który się rozbija przywiązanie i przyjaźń: potrzeba unikać 
wszelkiego powodu do naruszenia świętych węzłów familijnych.
   Wymówił to z takim namaszczeniem, z tak głębokim przekonaniem, że Farurej trochę się 
zastanowił, co dalej miał począć. 
   — A ba! — rzekł — unikaj sobie hrabia stosunków pieniężnych z innymi, kiedy chcesz, 
ale ze mną, co ci się
   proszę o tę drobnostkę, śmiesznym byś był, gdybyś się drożył. No! jak chcesz, przyjmij 
mnie do jakiej spółki! Zobaczysz, jak dobrego mieć będziesz motianta! Dendera ścisnął jego 
rękę.
   — Dajmy pokój — rzekł — to niepodobna.
   — Mój hrabio, zaczynasz mnie drażnić — zawołał Farurej. — Cóż znowu? czy tak dalece 
nie zasługuję na zaufanie, że ze mną unikasz stosunków pieniężnych? To niewiara, to obelga 
prawie! Serio! to mnie żywo obchodzi.
   — Nie bierzże pan tego z takiej strony.
   — Muszą to tak wziąć, bo inaczej wytłumaczyć mi się nie potrafisz. Jestem dotknięty i 
przykro dotknięty.
   Hrabia udał zmieszanego i począł przepraszać.
   — Panie marszałku kochany, tej myśli nie miałem, nie zrozumiałeś mnie!
   Farurej burzył się na zimno, chcąc dopiąć swojego celu i coraz bardziej poruszony, począł 
żywo:
   — Musisz pan hrabia wziąć te pieniądze, nie odstąpię od tego; inaczej śmiertelnie mnie 
obrazisz! To nieufność! to nieufność! — powtarzał — to niewiara!
   Hrabia tłumaczył się dosyć niezręcznie, czując, że do- piął już celu i miłość własną ocalił; 
powoli począł ulegać, mięknąć, wolnieć, aż nareszcie skończyło się na tym, że zamilkł.
   — Jutro przysyłam pieniądze — zamknął Farurej, musisz je przyjąć.
   Dendera zachmurzony niby, ruszając ramionami, mrucząc, przystał na końcu, ale z 
widocznym umartwieniem wyszedł z pokoju, a Farurej pospieszył do Cesi.
   — Rzecz skończona — szepnął po cichu z rozjaśnioną twarzą — zrobiłem, jakem pani 
mówił.
   — Jak to! i ojciec przystał? — krzyknęła Cesia z podziwieniem.
   — O! niemało to mnie kosztowało pracy — z uczuciem zwycięstwa swego dodał kawaler, 
strudzone nieznacznie rozcierając nogi — alem na swoim postawił!
   — Jakimże sposobem?
   — Jak to się stało, nie powiem, dosyć że jutro przysyłam pieniądze, a przyspieszenie 
wyjazdu do Warszawy i chwili mojego szczęścia poruczam pani.
   To mówiąc ucałował rączkę podaną z uśmiechem, spojrzał szarymi zgasłymi oczyma w 
ogniem ziejące źrenice Cesi, westchnął, położył rękę na piersi i wymownym milczeniem tę 
scenę zakończył.
   W tydzień później hrabina z Cesią były na drodze do Warszawy.
IV
    
   Sylwan nie tracił czasu na próżno i nie spłaszczał z oka na chwilę domu barona, który 
choć się z nim zdawał oswajać, nie tak jednak łatwym był, jak hrabia sobie obiecywał. Nie 
wychodził nigdy z granic zimnej grzeczności i nie dopuszczał Sylwana do pożądanej dlań 
poufałości. Baronówna, widocznie dziecko pieszczone, pani domu, o której względy co dzień 
bardziej rozkochany hrabia usilnie się starał, bawiła się nim czasem, posługiwała trochę, ale 
nie nie straciła ze swej sztywności, melancholii i zimnego z nim obejścia. Im trudniej to szło, 
tym bardziej Sylwan się zapalał, a postępy tak były nieznaczne, tak powolne, że dumne hrabię 
niekiedy gniewem buchało. Tymczasem dom barona Hormeyer otwierał się dla coraz 
większej liczby nowych znajomości, napływała doń najpierwsza młodzież, którą wabiła 
nieporównanej piękności twarzyczka i przepych domu, na pańskiej utrzymywanego stopie. 
Sylwan śledził, patrzał i drżał, żeby kto nie został szczęśliwszym od niego, choć dotąd ani 
baron, ani jego córka nie zdawali się wyróżniać nikogo. Ewelina zawsze była równie smutną, 
zamyśloną, znudzoną ludźmi, niecierpliwą. Baron chłodny, rozpatrujący się i zapięty na 
wszystkie guziki. Tajemnica jakaś dom ten otaczała, a przybywający z Galicji, z Wiednia, 
żadnej o nim pewniejszej wiadomości nie przywieźli. Kilka osób widywało barona, zgadzano 
się na to, że przy dworze jakiś miał urząd, że go w towarzystwach wyższych spotykano; ale o 
jego stanie majątkowym i położeniu towarzyskim nic pewnego dowiedzieć się nie było 
podobna.
   Ludzie nie mając o nich pewnych danych, tworzyli tymczasowo dzieje bajeczne, 
zgadywali, domyślali się, wnioskowali. Baronówna pokazała się na kilku balach w coraz 
nowych brylantach, tak nimi obwieszona, że precjoza jej ściągnęły oczy wszystkich, a cenę 
ich przesadzono nadzwyczajnie i podnoszono niezmiernie. Jeden naszyjnik z pereł i 
diamentów wzbudził zazdrość we wszystkich kobietach i zwrócił szczególnie uwagę na 
barona i jego córkę. Zaintrygowali wszystkich ci przybysze, występujący z takim zbytkiem, a 
całkiem prawie nie znani nikomu. Poczęto szperać i dochodzić, ale nikt nic stanowczego nie 
odkrył. Sylwan tylko po kilkutygodniowych stosunkach z baronem dowiedział się 
najniespodziewaniej i w sposób przypadkowy, że córka Hormeyera, ta, którą miał za pannę 
Ewelinę, młodziuchna i dziewicza istota, była już wdową, że jej nagłe w pół roku po ślubie 
owdowienie spowodowało wyjazd z Galicji i smutek, którym twarz jej okrytą była. Wygadał 
się z tym pan baron tak, jak by sądził, że to już wszystkim jest wiadomym; wzdychał, mówiąc 
o córce, i nie wyspowiadawszy się z niczego więcej, urwał zachmurzywszy czoło.
   Sylwan jakkolwiek rad był, że więcej schwytał od innych, wyrzucał sobie, że dotąd tak 
prostej nawet rzeczy nie wiedział, i powróciwszy do domu, głęboko się zamyślił nad sobą i 
przyszłością. Ewelina teraz mu się wydawała inaczej, smutek jej był wytłumaczony, 
rozdrażnienie naturalnym, obojętność konieczną, miłość własna we wspomnieniu męża 
znajdowała tłumaczenie chłodu, z jakim go przyjmowano. — Potrzeba czasu — rzekł w sobie 
Sylwan — wdowa! to nic nie szkodzi. Musi więc mieć majątek po ojcu i coś odziedziczyła po 
mężu. A tak młodziuchna! a tak pociągająca!
   Westchnął, zamyślił się i już zawracać nie chciał. List hrabiego ojca, który poprzedził 
przyjazd hrabinej i Cesi, pełen nieukontentowania, obawy i przestróg, więcej rozdrażnił niż 
upamiętał Sylwana.
   Nie chciał mu w niczym przyznać słuszności, rozśmiał się i obrażony niemal, że mu 
wyrzucano nieopatrzność i łatwowierność, odrzucił pismo z lekceważeniem, ruszył 
ramionami, ani myśląc się stosować do rady ojcowskiej. Oczekiwał tylko matki, żeby jej 
przybyciem poprzeć swoję sprawę; rachował na kobiety, na Cesię szczególniej, której znał 
przebiegłość, a tymczasem dnia prawie nie opuszczał, nie widząc się z baronem i jego córką.
   Zaledwie dawszy wypocząć Wacławowi, zmusił go do odwiedzenia z nim razem nowych 
swoich znajomych. Wacław opierał się, wymawiał, ale uległ nareszcie bratu i poszedł z nim 
razem na wieczór do barona. Sylwan chciał mu się pochwalić nadzieją i olśnić go przepychem 
tej, którą zawczasu swoją przyszłą nazywał. W istocie dla Wacława przywykłego do wsi i 
kłamanych występów Denderowa, ten dom zbytkownie urządzony był całkiem nowym i 
uderzającym widokiem. Wygalonowana służba, stoły od sreber się uginające, ogromne salony 
z niejakim urządzone przepychem do reszty onieśmieliły i tak bojaźliwego, ciszę lubiącego 
człowieka. Wszedł zakłopotany, zarumieniony, zmieszany; dał się zaprezentować baronowi, 
który nieznacznie zmierzył go wzrokiem badacza, i nie śmiał nawet spojrzeć na jego córkę, 
czarne swe oczy ciekawie obracającą na przybysza. Sylwan. nie postrzegł, że baron i Ewelina, 
gdy Wacław się pokazał, spojrzeli po sobie jakby zdziwieni, że młoda wdo- wa zadrżała, 
zapłonęła i po chwili wyszła szybko z salonu. Nadto był sobą zajęty, żeby mógł nawet 
przypuścić, że ktoś większe nad niego uczyni wrażenie. Po pewnym przeciągu czasu jednak 
Ewelina powróciła do salonu i Wacław nieco ośmielony spotkał piękne jej oczy wymierzone 
na siebie.
   Wszyscy byli dlań nadzwyczaj uprzejmi, a wreszcie Sylwan nawet musiał postrzec, że dla 
Wacława zmieniono tryb postępowania z innymi gośćmi. Młoda wdowa zbliżyła się ku niemu 
ciekawie, uśmiechnęła, przeciągnąć się starała rozmowę z nim; baron nie spuszczał go z oka, 
a gdy więcej osób nadeszło, widocznie pierwszeństwo dawano nowo przybyłemu przed 
wszystkimi.
   Kilka razy baron i jego córka szeptali coś z sobą tajemniczo, a gdy nadeszła chwila 
pożegnania, ojciec, czego dla nikogo nie uczynił, wyszedł za gościem usilnie go zapraszając, 
żeby ich dom odwiedzał. Nie postrzegł tylko Sylwan, jak wzrok Eweliny pobiegł za 
Wacławem do drzwi, i ścigał, gdy go już nie było; jednakże dotknięty do żywego, obiecał 
sobie w duchu więcej się na porównanie z bratem nie wystawiać.
   — To coś niepojętego — rzekł w duchu — byliżby ślepi, czyby się mieli nie poznać na 
mnie? Mogliżby wiedzieć, iż Wacław ma miliony, których ja mieć nie będę? Ja go tam więcej 
nie zaprowadzę, on sam nie pójdzie pewnie!
   Na Wacławie dom ten wielkiego nie uczynił zresztą wrażenia, przepych i bogactwo go 
zdziwiło, ludzie byli dlań zagadką. Ewelinę uznał piękną, ale mówił o niej chłodno i Sylwan 
badając go, przekonał się, że sympatia, która się objawiła ze strony barona, nie wywołała 
wzajemności. To go uspokoiło.
   Nazajutrz swoim zwyczajem rano pojechał po barona, którego miał zawieźć do kilku 
domów, jak się wczoraj umówili, i zdziwił się znowu, gdy po krótkim obojętnym wstępie 
baron żywo go spytał o brata. Sylwan nadto był ostrożnym, żeby go bardzo wychwalać, ale 
kłamać też nie mógł, bo wielki ów spadek i niespodziana fortuna, a z niej wynikłe interesa 
postawiły Wacława na widoku i łatwo było dojść fałszu. Odpowiedział więc obojętnie, 
uśmiechając się, ogólnikami, nie tając swojego podziwienia, dlaczego o niego tak go ciekawie 
badano.
   — Musiałeś pan uważać — odparł baron Hormeyer z  niezwykłą sobie szczerością — jak 
mnie wczoraj widok tego młodego człowieka uderzył, i mnie, i biedną Ewelinę moją. Wystaw 
pan sobie, brat pański tak nadzwyczajnie, tak cudownie jest podobny do zmarłego jej męża, 
żeśmy na pierwszy rzut oka za widmo go wzięli. Córka moja dotychczas jest cierpiąca... 
przypomnienie świeżej straty... nieutulony jej żal po tym człowieku...
   — Dobrze, że mi pan baron mówisz o tym — rzekł Sylwan trochę niespokojny — więcej 
go tu już nie przyprowadzę i najmocniej przepraszam...
   — Ale owszem, owszem — pochwycił baron. — Ewelina znajduje w tym niejaką 
pociechę, to łudzące przypomnienie.
   — Mój brat jest dosyć dzikim stworzeniem — pospieszył Sylwan — z wielką trudnością 
wczoraj go tu wyciągnąłem. Dziwne okoliczności sprawiły, że nie poznany długo, 
wychowywał się jak sierota, to go onieśmiela. Niedługo zdaje mi się zabawi w Warszawie, 
przygotowuje się tylko do bliskiego wesela.
   — Jak to? zaręczony? — podchwycił baron z widoczną niespokojnością.
   — I zakochany — dodał hrabia.
   Rozmowa się na tym przerwała, dano znać o koniach. Sylwan wyjechał z baronem razem, 
ale powróciwszy do domu nie mógł się powstrzymać od gorzkich wyrzutów losowi.
   — Wacławowi wszystko! — zawołał — majątek, szczęście idzie samo do rąk nie 
proszone, za cóż mnie się nie wiedzie? Zaczynam go nienawidzieć! Byleby mi pożyczył, 
czego potrzebuję, unikać go muszę, wyprawię go na wieś. Niech jedzie: ani on do miasta, ani 
miasto dla niego.
   Nazajutrz odebrał zaproszenie na wieczór do barona wraz z bratem, ale go z sobą nie 
wziął i wymówił się nieśmiałością Wacława.
   I ojciec, i córka postrzegłszy, że sam przyszedł, nie umieli pokryć wrażenia, jakie to na 
nich uczyniło. Spytali zaraz o brata, a Sylwan rozgniewany, prawie do kłamstwa uciec się 
musiał. Cały wieczór Ewelina była zamyślona i smutna, baron chłodny i milczący, Sylwan nie 
potrafił się nawet przybliżyć do pięknej wdowy, a za każdym jej głosem niecierpliwił się 
coraz bardziej, bo go pytano tylko o Wacława. Wychodząc, zżymał się na siebie, że mu na 
myśl przyszło wprowadzić tę marę, która w mgnieniu oka zepchnęła go z mozolnie 
otrzymanego stanowiska.
   Szczęściem dla Sylwana wśród zakłopotania jego nadjechała hrabina z córką: nowi i silni 
sprzymierzeńcy. Zaledwie się rozpakowano w hotelu, już niespokojny począł im opowiadać 
całe swoje dzieje.
   Znano je po trosze z listu Sylwana i hrabina matka na przekor mężowi usposobioną była 
pomagać, nie przeszkadzać synowi. Cesia milczała obojętna, ale gdy przyszło do Wacława, 
zarumieniła się, wstrzęsła i nadstawiła ucha na opowiadanie. Twarz jej zmieniona dozwoliła 
bratu domyśleć się uczuć serca: zwrócił się do niej cały. Cesia słuchała go na przemiany blada 
i krasna od bijących na twarz rumieńców, ale milcząca i zamyślona.
   — Kochana mamo — zawołał Sylwan w ostatku — na tobie i na drogiej Cesi całe moje 
nadzieje. Potrzeba się poznać z Eweliny, zbliżyć, zaprzyjaźnić i opanować ją całkiem; a 
naprzód, jakkolwiek jesteśmy tu chwilowo, musimy się pokazać tak, jak nam przystało, i dom 
choć w podróży urządzić w sposób przyzwoity, ja się tym zajmę. Jeśliby pieniędzy zabrakło, 
Cesia weźmie u Wacława.
   — Dajże mi pokój, Sylwanie — oburzyła się siostra — to nadto!
   — Zrobisz to, gdy sama uznasz potrzebę, ja jestem zakochany, oszalały i od was 
wyglądam ratunku! Ojciec, wiem, obawia się, odradza, przestrasza, ale myli się najzupełniej.
   Hrabina ruszyła ramionami na wspomnienie męża, Cesia poczęła badać brata i 
niespokojna już po cichu mu szepnęła, żeby po Wacława posłał, nie tracąc czasu. Sylwan 
dorozumiewał się coraz bardziej, na co jej był potrzebny; a rachując na pomoc siostry, chciał 
ją sobie zawczasu zaskarbić; sprowadzono więc biednego samotnika, który dosyć niechętnie 
stawił się na wezwanie.
   Hrabina przywitała go zimno, Sylwan poufale, Cesia serdecznie, ale jak brata tylko. Nowy 
jej plan zależał na tym, żeby go zbliżyć jak najbardziej ku sobie, a działać nań obojętnością i 
obudzeniem zazdrości w sercu jego. Do tego zastosowała humor: stała się trzpiotowatą, zajętą 
przyszłym zamążpójściem tylko, strojami, domem, jaki miała urządzić, zabawami itp. Usilnie 
pragnęła przekonać teraz Wacława, że się stał dla niej obojętnym, rachując na to, że człowiek 
płacze zawsze po wszystkim, co traci, nawet po tym, co posiadając nie cenił.
   — Dobrze żeśmy tu ciebie zastały — zawołała do wchodzącego z uśmiechem, podając 
mu rękę — musisz nam służyć i pomagać. Mój narzeczony nagli, mamy całą ogromną 
wyprawę do zrobienia, kilka tysięcy dukatów do wyrzucenia za okno, nie potrafimy sobie dać 
rady, a ten biedny Sylwan taki zakochany, taki śmieszny, taki dziwny, że się na niewiele 
przyda! Wacław przez grzeczność zaofiarował się na usługi.
   — Ja ci się wywdzięczę, kuzynku — dodała Cesia figlarnie — niepodobna, żebyś czegoś 
nie potrzebował dla Frani; nie potrafisz sam dać rady z kobiecymi gałgankami, my ci 
najdroższe, najpiękniejsze, najsmakowniejsze wybierzemy. Juściż nie wrócisz z Warszawy z 
próżnymi rękoma, wstyd by ci było i śmiesznie!
   Od tej chwili Wacław nie miał pokoju od Cesi, która go ciągle chciała mieć przy sobie, 
choć zmieniła z nim sposób postępowania, nigdy już nie mówiąc mu i nie przypominając 
niczym dawnych stosunków. Ciągle była zajętą tylko swoją przyszłością, weselem i rolą, 
którą na świecie grać miała; nieustannie zaś przypominała mu Franię z udaną dla niej 
czułością, ale zawsze z odrobinką ironii, choć zręcznie bardzo ukrytej. Wacław posmutniał 
biedny i ugiął się pod ciężarem powolnego prześladowania, które najwymyślniejsze 
przybierało formy.
   Hrabina Eugenia, która pomimo braku świeżości i bardzo już przywiędłych wdzięków, 
spodziewała się jeszcze w salonie przy świecach znaleźć choć poddeptanego czciciela, równie 
z ciekawą i niecierpliwą Cesią, nagloną przez Sylwana, spieszyły wyjść na świat, dawnym się 
przypomnieć znajomym i nowe zawrzeć stosunki. Najęto powóz, wybrano pokoje, urządzono 
dom na stopę jak najpokaźniejszą, wyrzucono wiele pieniędzy i hrabina wybrała się wreszcie 
z Sylwanern do barona Hormeyer, ale tu ich nie przyjęto. Potrzeba było czekać wzajemnych 
odwiedzin, a te dopiero czwartego dnia nastąpiły. Nieszczęściem dla Sylwana Wacław 
znajdował się właśnie w salonie i nie było go sposobu sprzątnąć. Baron wszedł z córką, którą 
miał przedstawić hrabinej, ale na progu ujrzawszy Wacława, młoda wdowa tak się zmieszała, 
pobladła, zmieniła, że ze wzruszenia usiąść musiała, ledwie ukłoniwszy się gospodyni domu. 
Złożono to na osłabienie, znużenie i przypadek jakiś, który ją przestraszył przed chwilą, choć 
Sylwan wiedział dobrze, co to znaczyło. Rozmowa zawiązała się z trudnością o ogólnikach, 
ale Ewelina udziału w niej prawie nie brała, wciąż zapatrzona na Wacława: dwie łzy płynęły 
jej z oczu powoli...
   Sylwan wściekał się i nie wiedział, co począć; Cesia patrzała i nic zrozumieć nie mogła, 
bo jej się z tego dziwnego wypadku brat nie wyspowiadał; baron zaś, korzystając ze 
spotkania, poszedł do Wacława i z niezwykłą grzecznością i nadskakiwaniem przylepił się do 
niego.
   Rozpytywał go, zapraszał, łasił mu się prawie i tak zręcznie manewrował, że go 
przyprowadził do córki, która podnosząc nań oczy zamglone łzami, wstrzęsła się i zadrżała. 
W wejrzeniu biednej kobiety znać było, że w tym nieznajomym, który jej tak żywo 
przypominał utracone szczęście, szukała z rozpaczą tego uczucia, które jej dawniej jaśniało. 
Zdawała się błagać litości, spoglądając na Wacława, i ze smutnej, obojętnej, chłodnej tak się 
stała łagodną, wzruszoną, czułą, tak twarz jej piękna dziwnie się zmieniła, że Sylwan patrzący 
z boku oczom swoim nie wierzył. O! co z ludzkiego oblicza jeden robi promyk radości! jak 
ono inne! jak cudnie piękne, kiedy zza łez spojrzy weselem i uśmiechnie się choć marzonym 
szczęściem!...
   Taką się stała Ewelina, kiedy bojaźliwy wzrok jej spotkał zimne, ale pełne współczucia 
wejrzenie Wacława, w którego źrenicy dobroć się malowała. Nie śmiała ust otworzyć 
drżących, a mówiła nimi prosząc go o litość i choćby o zwodniczą nadzieję. Zdumiony 
Wacław zląkł się tego wzroku, którego wyraz mówił o wielu łzach uronionych na próżno; ale 
wzruszyła go boleść nieznajomej, choć całkiem niewytłumaczonym dlań sposobem 
zwracająca się z prośbą jakąś ku niemu. W tych pięk- nych rysach zwykle chłodnej i dumnej 
kobiety tyle było teraz czułości i wdzięku! Chciał uciec i nie mógł przykuty litością i 
wdzięcznością razem; nie śmiał być niegrzecznym po tylu uczynionych mu przez barona i 
córkę jego uprzedzających krokach. Został więc na swoim miejscu, choć Cesia nań mrugała, 
choć Sylwan zbliżywszy się, starał go oderwać od Eweliny, a sam miejsce jego zastąpić. 
Głosu nawet Sylwana nie zdawała się słyszeć młoda wdowa, tak była zajęta Wacławem.
   — Pan tu jesteś jak my gościem — odezwała się po francusku do sąsiada — równie jak 
my obcym trochę: masz obowiązek niejako żyć z nami! Jesteśmy jak podróżni wśród stepu, 
których znajomość zawiązuje się łatwo na obczyźnie. Czemu pan dotąd nie byłeś u nas? 
Kuzyn pański, hrabia Sylwan, daleko jest grzeczniejszy.
   — A pani! komuż się na co przydać może towarzystwo wieśniaka, który tęskni za 
wioską?
   — I za tymi, których tam porzucił.
   — I za nimi! — dodał Wacław po cichu.
   — A któż nie tęskni za czymś i po czymś nie boleje — odpowiedziała Ewelina półgłosem 
— trzeba się pocieszać wzajemnie i bliźniemu ulżyć ciężaru. Lubisz pan miasto? — zapytała.
   — Przyznam się pani, że nie.
   — Dawniej jam je lubiła bardzo, dziś męczy mnie i utrudzą. W mieście potrzeba być 
szczęśliwym, inaczej widok tego gwaru i wesela podwaja boleść jeszcze.
   — Boleść? — spytał Wacław — tak młoda, mogłażeś już pani jej doznać?
   — Ja? — odparła nieznajoma, zapominając się widocznie z jakąś egzaltacją chwilową — 
ja? ja już znam wszelkie boleści ziemskie, choć ledwie usta przytknęłam do czary życia i 
kroplę z niej wyssałam słodyczy.
   Ojciec spojrzał surowo, jakoś smutno i Ewelina uspokoiła się; hrabina przemówiła do 
niej, ona odpowiedziała grzecznie i krótko, i natychmiast, jakby się obawiała stracić chwili, 
znowu spojrzała na Wacława, z którego wzrok jej nie schodził. Odwiedziny przeciągały się 
nazbyt długo, baron niespokojnie miął kapelusz w ręku, a córka jego, zajęta Wacławem, nie 
poruszała się z miejsca.
   — Czy pan u nas nie będziesz? — spytała go wybrawszy chwilę, gdy jej nikt prócz niego 
usłyszeć nie mógł — dlaczego nie byłeś, gdyśmy prosili?
   — Kiedy? — zapytał Wacław zdziwiony — ja o tym nic nie wiedziałem.
   Ewelina zarumieniła się, z wymówką spoglądając na Sylwana: było to pierwsze 
wejrzenie, którym go zaszczycić raczyła.
   — Przyjdź pan, kiedy chcesz, zawsze mu będziemy radzi — szepnęła z cicha głosem 
wzruszonym — przyjdź pan — dodała nalegając — wiele nam uczynisz dobrego!
   Na tych niepojętych wyrazach, których Wacław nie zrozumiał wcale, a które go zmieszały 
tak, że na nie odpowiedzieć nie potrafił, skończyły się rozmowa i odwiedziny. Wdowa podała 
rękę sąsiadowi, wstała nagle i jakby się całą siłą woli odrywała od niego, po szybkim 
pożegnaniu wybiegła.
   Cała ta scena nie mogła ujść bacznego oka hrabinej i wzroku zazdrosnej Cesi, a Sylwan 
zburzony był nadzwyczajnie i przechadzał się chwilę, powróciwszy ode drzwi, nie mogąc w 
ustach znaleźć  słowa.
   — Co to jest? — odezwała się pierwsza Cesia — Sylwanie, wytłumacz nam to proszę, to 
coś niepojętego! Co znaczy ta czułość twojej pięknej nieznajomej dla pana Wacława? Wszak 
go podobno raz tylko widziała? Prawdziwie — zawołała z przymuszonym śmiechem — 
mogłabym coś donieść Frani, wielkie pan robisz postępy w Warszawie. Wacław stał 
zmieszany i przybity.
   — Ja nic nie wiem, ja nic nie rozumiem! — odparł uniewinniając się.
   — Ja wiem wszystko i widzę, że mnie prześladować zaczyna jakieś zażarte, fatalne 
nieszczęście, po prostu dzieło ślepego wypadku. Potrzeba, żeby kuzynek Wacław był jak 
dwie krople wody podobnym do nieboszczyka męża Eweliny. Ha! to przedziwnie!
   — Ja? — zawołał Wacław.
   — Baron mi mówił o tym — dodał Sylwan żywo — i zaklinał mnie na wszystko, abyś w 
ich domu nie bywał i nie zatruwał im spokoju, odświeżając stare i przygojone już rany.
   — Baron ci to mówił? Baron cię o to prosił? — zapytał Wacław. — Ale czemuś mi o tym 
nie powiedział wprzódy, byłbym się nie pokazywał? Dlaczegóż znowu ten sam baron tak 
mnie usilnie dziś zapraszał?
   — Czyż nie rozumiesz tego? — ofuknął go Sylwan — to było przy córce! Ale zdaje mi 
się, że nie zawiodę się na twoim sercu, nie będziesz tak okrutnym, byś biedną kobietę 
zamęczał; potrzeba ci wyjechać z Warszawy.
   — Dziś się jej nie pokazywać! — przerwała Cesia.
   — Najlepiej by było wyjechać — dodał Sylwan. — Ten wypadek i mnie niezmiernie 
pomieszał szyki: byłem już na najlepszej drodze, dziś żal odżył i cofnąłem się na długo.
   Wyrazy te wyrzekł z wymówką, tak że Wacław dotknięty nimi, odezwał się obrażony:
   — Jam tu przecie nic nie winien.
   — Przepraszam cię — szybko podbiegając rzekł Sylwan — nikt nie winien prócz mojego 
losu, przeklętego losu, a niemniej to mnie zabija.
   Wacław nie czekając dalszego rozwinienia tej sceny przykrej, i czując ją nadto, pomimo 
nalegań Cesi, ażeby pozostał, wziął kapelusz i wyszedł niespokojny. Jak tylko drzwi zamknął 
za sobą, Sylwan, który więcej udawał rozpaczy niż czuł jej w istocie, wstał chłodny i obrócił 
się do matki:
   — Niechże mi hrabina powie, jak się jej Ewelka podobała. Cudna! nieprawdaż? anielska 
istota!
   — Bardzo przystojna! — odpowiedziała matka myśląc w duchu, że sama niegdyś była 
daleko piękniejszą.
   — Przystojna? — spytał Sylwan.
   — Nawet ładna — dorzuciła Cesia — ale to coś sentymentalnego, rozpłakanego.
   — A ojciec? a ton ich? a wychowanie? a sposób życia? — począł Sylwan — o milę widać 
w nich ludzi najlepszego towarzystwa!
   — Cóż z tego wszystkiego, kiedy ci tak Wacław popsuł całe staranie! — przerwała matka. 
— O! ten Wacław to zły duch naszej rodziny! Nie darmom, nie darmom czuła zawsze jakiś 
instynktowy wstręt do niego, wszystkie nasze nieszczęścia od niego się poczęły i z nim jakiś 
mają związek.
   Cesia westchnęła tylko, a Sylwan zawołał:
   — Ja go zaraz na wieś wyprawię, niech jedzie, niech się żeni ze swoją Franią, niech 
będzie szczęśliwy, ale niechże mi nie psuje!
   — Nie ma potrzeby — odezwała się Cesia — on tam więcej nie będzie, bądź spokojny; a 
mógłbyś mu się narazić, wypędzając go stąd, gdy właśnie potrzebować go co chwila możemy.
   Sylwan zamilkł, ale chmurne jego czoło okazywało, że nie mógł się oswoić z myślą 
niepowodzenia i postanowił zwyciężyć lub zginąć.
   Przejęty smutkiem Wacław powrócił do swojego mieszkania, rozerwany uczuciami, 
których sam nie rozumiał. Wspomnienie Frani, drażniący obraz Cesi doskonale kłamiącej 
zobojętnienie zupełne, smutna postać młodej wdowy ze łzawymi oczyma mieszały się w jego 
wyobraźni; Wulka jednak z Franią najczęściej przed serce wracały! Czuł, że tam było 
niewinne, spokojne, prawdziwe szczęście jego; ale serce ludzkie nienasycone, ale człowiek 
tak słaby! Wacław już nie miał siły myśleć o jednej narzeczonej i grzeszył wybiegając 
marzeniami za drogę, którą sobie przyrzekł iść do końca życia. Czując to, rad był jak 
najprędzej wyjechać z miasta, gdzie go jeszcze interesa nieubłagane zatrzymywały od dnia do 
dnia, nie dozwalając nawet zakreślić chwili wyjazdu; tymczasem z każdą odchodzącą pocztą 
pisał do rotmistrza, do Frani, do Brzozosi i nie tykając tego, co go spotykało w Warszawie, 
spowiadał im się tylko ze swoich uczuć i tęsknoty. Właśnie nad takim długim listem, w 
którym nic właściwie nie było prócz użaleń i westchnień, zastał go nazajutrz około południa 
pan baron Hormeyer. Zmieszany Wacław musiał go przyjąć i nie wiedział, jakim powodom 
przypisać tak spieszne odwiedziny, gdy gość z uśmiechem sam mu się z nich począł 
tłumaczyć.
   — Darujesz mi pan natręctwo moje — rzekł z wymuszoną grzecznością — ale jestem 
ojcem, nie mogę obojętnie patrzeć na łzy córki; a gdy mi się nastręcza sposobność ulżenia jej 
strapieniu, wszystkich szukam środków, bym to uczynił.
   — Mój brat — przerwał spiesznie Wacław — mówił mi już, jak dziwne podobieństwo 
rysów zjednało mi niezasłużone u państwa przyjęcie; mówił mi także o życzeniu pana barona, 
ażebym przytomnością moją nie rozraniał serca biednej córki jego: bądź pan pewien, że się do 
niego zastosuję.
   — Kto panu to mówił? — zapytał baron z uśmiechem dziwnym — hrabia Sylwan? 
Zapewne miał w tym powody jakieś, ale na Boga, ja się wcale przeciwnego domagam. Dla 
niej, dla biednej Eweliny jest to uspokajającym lekarstwem widzieć żywym przynajmniej to, 
co pogrzebała i opłakała: łudzi się, ale pociesza. Ja właśnie chciałem pana prosić, żebyś nas 
często odwiedzał, bo to dla niej jałmużna.
   — Panie baronie, jest to traf tak dziwny — po chwili zawołał Wacław — że na ten 
wypadek nie ma w prawidłach pospolitego życia żadnej formy gotowej. W istocie położenie 
moje nadzwyczaj przykrym się staje, a może niebezpiecznym, a ludzie...
   — Ludzie niech mówią, co chcą — odezwał się baron — to mnie ani ziębi, ni grzeje. 
Ewelina zarówno jak ja pogardza opinią ludzi: sercu ojcowskiemu chodzi choć o chwilę jej 
spokoju.
   — Zdaje mi się — dodał Wacław — że tego spokoju inną by drogą szukać potrzeba, nie 
odświeżając uczucia, którego przeznaczeniem jest zamrzeć lub inny przybrać kierunek.
   — Właśnie od pana oczekuję, żebyś o tym Ewelkę przekonał — rzekł baron. — Masz pan 
nad nią władzę wielką skutkiem wielkiego i szczęśliwego może dla nas trafu: możesz jej 
umysłem i uczuciem pokierować.. Z oczu, z ust pańskich wieje zacność i szczerość, dlatego 
otwarcie mówię i gorąco go proszę. Nie zechcesz korzystać z naszego nieszczęścia, gdy mu 
zaradzić nie możesz.
   — Dziękuję panu baronowi — odparł spiesznie Wacław — ale nie na wiele podobno 
przydam się państwu, jestem przejazdem w mieście, na krótko, obowiązki powołują mnie do 
domu.
   — Z każdego dnia skorzystać można — przynaglał baron biorąc za rękę Wacława — nie 
odmawiaj pan, nie odmawiaj.
   — Śmiesznie by było, gdybym z taką małą drożył się posługą; ale mój brat...
   — A! dobrze, że o tym mówimy — począł baron — hrabia Sylwan widocznie ma zamiar 
starania się o Ewe- linę, muszę o niego pana zapytać. Choć brat, czuję, że mi powiesz 
szczerze, otwarcie.
   — Nic panu o nim nie powiem — szybko zawołał Wacław — i proszę, nie badaj mnie o 
to: ani źle, ani dobrze powiedzieć nie mogę, z ust moich jedno i drugie podejrzanym by było. 
Są ludzie, którzy lepiej daleko ode mnie go objaśnią. Uwolń mnie pan od tak przykrego dla 
mnie obowiązku.
   Baron doskonale zrozumiał widać, że Wacław nic nie miał dobrego do powiedzenia, 
skłonił się i zamilkł.
   Wacław wyglądał tylko końca odwiedzin, niespokojny i podrażniony; gdy gość, nagle 
wstawszy, zbliżył się do niego z nową prośbą:
   — Pojedź pan ze mną na chwilę do Eweliny, na chwilę, tylko na chwilę, ona mnie po to 
przysłała.
   Chciał się wymawiać Wacław, ale smutna twarz ojca ujęła go wyrazem uczucia: zesłabł, 
dał się nakłonić, ubrał żywo i zabrał się z baronem.
   W ulicy już spotkali Sylwana z Cesią powracających ze sklepów; mignęło się im to 
zjawisko, ale w twarzy brata ujrzał Wacław taki gniew i zdziwienie, że zabolał nad nim. 
Baron starał się go rozweselić,  rozruszać i nie przestawał żywych opowiadań, które w istocie 
w innej porze i okolicznościach mocno by zająć mogły.
   W salonie już na nich oczekiwała, żywo się przechadzając, Ewelina; wzrokiem 
wdzięcznym powitała Wacława i znać było, że walczyła z sobą, by naprzeciw niemu nie 
poskoczyć, by się nie dać uwieść łudzącemu podobieństwu, które ku niej niepowrotną 
przeszłość przyniosło. Wacław zarumieniony cały uczuł potrzebę postawienia się od razu na 
stopie pewnej, na stanowisku właściwszym i począł rozmowę od podziękowania za 
uprzedzającą grzeczność, na którą niczym nie zasłużył, będąc ją winien tylko dziwacznemu 
trafowi losu. Ewelina rozpłakała się, biorąc jego rękę w drżące dłonie.
   — A! panie! daruj — zawołała — dziecku pieszczonemu, w którego serce za trochę 
jaśniejszych dni tyle uderzyło ciosów; daruj, że wyciąga ręce ku tobie! Jam tak biedna, a tak 
nie umiem oswoić się z nieszczęściem moim!
   — Wolno mi z panią być szczerym? — rzekł Wacław — na cóż szukać szczęścia w 
złudzeniu, oszukując siebie, by jutro boleć mocniej i na nowo?
   — O! to jego słowa! to dźwięk jego mowy! to on! — zawołała zakrywając oczy Ewelina. 
— Mów pan, mów, niech cię jeszcze posłyszę; więc nie umarłeś, więc nie porzuciłeś mnie na 
zawsze... Żyjesz... wróciłeś i nie rozstaniemy się więcej?
   Wacław zamilkł, położenie jego stawało się co chwila trudniejszym, serce ściskało 
uczucie boleści, nie wiedział, co powiedzieć.
   — Możesz być na świecie dwóch tak do siebie podobnych ludzi? — mówiła Ewelina — 
dwóch braci rodzonych? A! to okropne! I ta twarz, i ten człowiek miałby mi być obcym? 
szaleję!
   Odkryła oczy, spojrzała znowu, opuściła ręce, dodając słabym głosem:
   — Tak, to on!
   Wacław męczył się okrutnie, widać było boleść na jego twarzy. Spostrzegła się młoda 
wdowa i zmieniła z wielkim wysileniem ton, mowę i wyraz swych oczu.
   — Przepraszam pana — rzekła chłodniej — nie jestem panią siebie, a straszną mi próbę 
los zgotował; już byłam trochę oswojona z nieszczęściem moim; wszystko odżyło na nowo.
   — Trzeba zapomnieć — odezwał się Wacław — za chwilą kłamanego szczęścia zapłacisz 
pani nowym cierpieniem. Nie ma boleści bez lekarstwa; wszystkie rany goi czas, modlitwa i 
rezygnacja: potrzeba walczyć z sobą i zwyciężyć siebie.
   — Modlić się nie umiem, rezygnacji nie pojmuję, walka z sobą niepodobieństwem jest dla 
mnie, zwycięstwo śmierć mi przyniesie, jam słabsza od dziecięcia.
   — Trzeba się modlić! — rzekł Wacław.
   — Alboż Bóg zajmuje się naszym światem lichym, w którym los tylko i ślepe panują 
trafy?
   Wacław zadziwił się, postrzegłszy w kobiecie taką nieświadomość religijną, wyobrażenia 
tak fałszywe; chciał się sprzeciwić i wskazać jej, jak się myliła, ale Ewelina dodała:
   — Znasz pan Wiedeń?
   — Ja? nigdy nie wyjeżdżałem z kraju!
   — Ani okolic Wiednia, ani Wiednia, nic nie zna! A tam tak pięknie, tak wesoło! A! to 
jedno miejsce na świecie, gdzie szczęśliwym być można.
   — Bo to twój kraj rodzinny, pani, a nam tak miła wieś, lasy i szerokie pola nasze, 
żebyśmy ich na Prater nie zamienili.
   Ewelina zamyśliła się.
   — Pan musisz lubić muzykę? — zawołała nagle — pan jesteś muzykiem?
   — Kto o tym mówił pani?
   — Nikt, ale on lubił muzykę, ale on był artystą. A! — zawołała otwierając fortepian — 
pozwól mi marzyć,, pozwól się łudzić, dziś tylko, dziś, jeden dzień jeszcze; tylko jutro... 
tylko... ulituj się nad biedną, nie patrz na to, co się z nią dzieje. Wszak grasz Nokturno 
Chopina, wszak umiesz co z Beethovena? wszak mi nie pożałujesz jałmużny trochy dźwięku i 
trochy szczęścia? I spojrzała nań tak błagająco załzawionymi oczyma, że Wacław uczuł łzę 
pod powieką, zbliżył się do fortepianu, usiadł i nie patrząc na nią, zadumany głęboko, puścił 
ręce po klawiszach. Ewelina odbiegła trochę, padła na kanapę, zakryła oczy i płacząc 
słuchała. Baron w ciągu tej sceny nie widziany stał we drzwiach gabinetu. 


TOM CZWARTY
    
I
    
   Położenie znanych nam z poprzedzającego opowiadania osób naszej powieści wcale nie 
było do zazdrości. Sylwan szczególniej, któremu na chwilę zaświtała wielka nadzieja, szalał 
prawie, widząc ją zachwianą z przyczyny wszystkim im nienawistnego Wacława; nie krył się 
też wcale ze swoim dla niego uczuciem. Ujrzawszy go w ulicy jadącego z baronem, zacisnął z 
gniewu pięści i powrócił, słowa nie rzekłszy do Cesi, równie zniecierpliwionej, gniewnej, a 
dla pokrycia wrażenia uskarżającej się tylko na silny ból głowy. Z siebie sądząc, Sylwan był 
pewien, że Wacław poświęci Franię i miłość swą dla niej pięknej Ewelinie i jej milionom, nie 
pojmując nawet, by inaczej być mogło, by się urokowi grosza oprzeć było podobna. Cesia też 
straszniejszą w niej od Frani widziała współzawodniczkę i krew jej uderzyła do głowy na 
myśl, że się nad Wacławem nie pomści. Chciała go mieć u nóg swoich, żeby ze wzgardą 
odepchnąć, a tu ostatnia nadzieja z rąk się jej wyślizgiwała. Hrabina Eugenia dość obojętnie 
przyjęta w stolicy, nie mogąc resztą swych wdzięków i słodkich wejrzeń zwabić nikogo, 
zgaszona przez córkę we własnym domu, opuszczona przez mężczyzn i zapraszana już na tę 
nieszczęśliwą kanapę, na której starsze panie ziewając zwy- kły się bawić plotkami, rada była 
co najprędzej uciekać do Denderowa, gdzie choć zrzadka mignął się jej ostatni z wielbicieli, 
rotmistrz Powała, zawsze wierny, zawsze czuły, ilekroć był przy niej, i sumiennie do 
upadłego odgrywający rolę kochanka.
   Nie lepsze było położenie Wacława, który bez winy własnej, zbiegiem okoliczności czuł 
się jakby pochwycony żelaznym kołem machiny, mającej go zgnieść nielitościwie. Cesia z 
jednej, Ewelina z drugiej strony dręczyły go, ta nieustannym przypomnieniem pierwszej 
miłości niepokojącym serce, druga dziwnym swym przywiązaniem do cienia, który 
przedstawiał. Sylwan, przywiedziony do rozpaczy, nie krył się ze swoim gniewem i urazą, 
otwarcie napadał na niewinnego Wacława, czyniąc mu bolesne wymówki. Cesia szydziła z 
niego i z baronówny nielitościwie, hrabina Eugenia udawała, że go nie widzi i znać go nawet 
nie chciała.
   Powróciwszy od Hormeyera, znużony tą sceną, w której udział brać musiał, przejęty 
widokiem żalu prawie obłąkanej wdowy, którego ukoić nie umiał, nie pewien siebie, drżąc o 
serce własne, Wacław począł głęboko rozmyślać, co mu czynić wypadało, jak wyjść z tej 
próby tak ciężkiej. Jedna była najprostsza droga ocalenia i obowiązku: wszystko porzuciwszy 
uciekać. Nie widział innej i zostawiony sam sobie, chwycić się jej musiał. Rzucając więc 
interesa majątkowe na uproszonego prawnika i bankierów, nie zatrzymując się dla 
potrzebnych do domu sprzętów, które komuś kupić, wybrać i wysyłać polecił, Wacław kazał 
pakować i nie żegnając się z nikim, tejże nocy uciec postanowił, listami tylko tłumacząc się z 
przyspieszonego powrotu.
   Wszystko już było przygotowane do drogi, gdy list z Wulki, z niecierpliwością 
oczekiwany, nadszedł nareszcie i przynaglił go jeszcze do wyjazdu, nowym uderzając ciosem. 
List ten kilka tylko słów oblanych łzami zawierał. Frania go pisała. Rotmistrz, stary Kurdesz 
już nie żył. Sierota pozostała sama na świecie i wyciągała ręce ku opiekunowi swemu. Łzy 
rzuciły się z oczu Wacława, wybiegł jak szalony wołając o konie z niecierpliwością, 
nieprzytomny prawie, zapomniawszy naraz wszystkiego, co za sobą zostawiał. Nie miał czasu 
ani słowem pożegnać Sylwana, ani się wytłumaczyć baronowi. Przejęty jedną myślą wielkiej 
swej straty, położenia Frani, jej boleści i osierocenia rzucił się w powóz i przebył przestrzeń 
rozdzielającą go od Wulki, nie widząc nic, nie umiejąc porachować czasu, nie pojmując, co 
się z nim działo, wyglądając tylko, rychłoli znajome drzewa się ukażą i płacz go zamiast 
radości powita.
   Był to początek zimy: z hukiem, po grudzie obnażonej wtoczył się powóz w dziedziniec, a 
żywa dusza nie wyszła powitać przybyłego.
   W lewo z okien otwartych pokoju buchało światło od katafalku, cisza panowała we 
dworze; Wacław wszedł i przykląkł na progu. Już w trumnie swej dębowej spoczywał 
rotmistrz w mundurze kawalerii narodowej, w którym pogrzebać się kazał; siwe jego wąsy 
okrywały zapadłe usta, a spokojne czoło otoczone włosami srebrzystymi z dala marmurową 
świeciło białością. Wyraz jego twarzy dowodził, że zmarł bez męczarni, że położył się jako 
kłos dojrzały, wedle słów poety, że usnął, dopełniwszy żywota swego, z nadzieją lepszej 
wysłużonej sobie przyszłości. Ręce jego na piersiach ściskały krucyfiks, który w sercu miał za 
żywota; rękojeść starej karabeli, wiernej towarzyszki, której zostawić po sobie nie miał komu, 
bo nie była już potrzebną, ukazywała się z lewego boku; pod szyją na blasze obrazek Matki 
Boskiej, cząstka zbroi, dziś tylko jako pamiątka walki, zgięta kulami, co się o nią obiły, 
przypięta była starcowi. Wacław modlił się jeszcze płacząc, gdy uczuł jak rąk dwoje spoczęło 
na jego ramionach, cichy wy- krzyk płaczliwy obił się o uszy strwożone i osłabła Frania, 
zemdlona, upadła przy nim na ziemię.
   Nadbiegła za nią poczciwa Brzozosia, czerwona od łez i znużenia, i z jej pomocą odnieśli 
cucąc biedną sierotę do jej pokoiku. Otworzyła oczy, ścisnęła rękę Wacława, chwytając ją jak 
tonący chwyta ułamek rozbitego okrętu, i zawołała ze łzami:
   — Tyś mi ojcem, tyś mi wszystkim! A! nie opuszczaj mnie, Wacławie, on ci mnie polecił 
sierotę, sierotę!
   I zaniosła się od płaczu.
   Brzozosia się trzeźwić ją, pocieszać i gniewać się razem poczęła, żal jej tak był różny od 
boleści córki.
   — Umarł rotmistrz — zawołała — to i ja go żałuję, ale to porządek ludzkich rzeczy... 
Cóż, myślałaś, że już na wiek wieków żyć będzie? No! to i my pomrzemy. Miejżeż rozum; i 
Wacław, co by miał jej dodać odwagi, sam beczy. No! cóż na to poradzić, jużciż go nie 
wskrzesim.
   Nikt gderzącej wedle zwyczaju Brzozosi nie słuchał, młodzi przytuleni do siebie, w sobie 
samych szukali pociechy. Stara przyjaciółka tymczasem, nie zważając na strapienie, już im co 
prędzej jeść i pić gotowała, lamenta przerywając dyspozycjami, rozkazy mieszając z 
narzekaniem. 
   Tak upłynął ten wieczór pamiętny, długo się w późną noc przeciągając, bo Brzozosia 
wzięła później Wacława do siebie i opowiadać mu poczęła ostatnie chwile starego 
konfederata.
   Rotmistrz prawie nie chorował; do ostatniego dnia chodził, gospodarzył, krzątał się i ani 
myślał kłaść w łóżko, choć mówił, że się czuł jakby zmęczonym, coś nieswój i osłabły. 
Ostatniego wieczora zażądał spocząć trochę wcześniej, kazawszy sobie zgotować rumianku, 
który był zwykłym jego lekarstwem. Już go widać jakieś objęło przeczucie, bo żegnając się z 
Franią pobłogosławił ją, i chłopakowi, co mu usługiwał, kazał się położyć przy sobie. O 
północy zbudził się, uskarżając, że go coś ciśnie w piersiach; zawołano córki i Brzozosi. 
Rotmistrz podniósł się, ale z tym jasnowidzeniem zgonu, które dawniej tak często śmierć 
poprzedzało, wesoło prawie poprosił
   o księdza, po którego natychmiast wysłano. Na próżno starano mu się wyperswadować, 
dawał mówić, co chciano, ale swoje robił. Zadysponował, jakimi końmi i kto po wikarego 
pojedzie, jaką ma wziąć bryczkę, czym ją zasłać, a sam modlić się zaczął i resztą 
rozporządzać.
   Coraz to mu coś na myśl nowego przychodziło, o czym obawiał się, aby w popłochu nie 
zapomniano. Jak to dawniej u wszystkich prawie ludzi pełnej wiary bywało, u rotmistrza też 
do tej wielkiej uroczystości dnia śmierci wszystko stało w gotowości od dawna. Sucha 
dębowa trumna pełna chmielu stała w lamusie na górze, było w kuferku odłożone odzienie 
jeszcze z czasów konfederacji, szabla, pieniądze i świece na pogrzeb, na msze, dla księży i 
kościołów.
   — Kłopotu mieć nie będziecie ze mną — mówił rotmistrz — bo to się człowiek nie od 
dziś na tę podróż gotował. Oto za tym kluczykiem jest pięć ruloników z pieniędzmi, w kufrze 
znajdziecie światło jarzące, w skrzyni jest żółte dla bractwa. Do karawanu zaprząc stare moje 
konie, tylko żeby mi ten hultaj Hryćko w dyszel deresza się nie ważył zaprzęgać, bo jak bym 
widział, w bramie cmentarzowej się zatnie i kłopotu narobi, a narowisty, że go nie przeprzeć.
   Mówił tak długo, szczegółowie rozporządził wszystkim i z przytomnością zadziwiającą 
wśród modlitwy cichej coraz to się ze słówkiem jakimś odezwał.
   — A panna ciwunówna — rzekł do Brzozosi — znajdziesz tam w papierach dowód, żem 
jej serce dla nas i przyjaźń potrafił ocenić.
   — At! nie plótłbyś, panie rotmistrzu! na co to śmierć wywoływać, dajcież pokój! — I 
zaniósłszy się od płaczu, który na próżno utamować chciała, Brzozosia wybiegła szlochając. 
Stary po chwili wezwał ją znowu.
   — Moja panno ciwunówno, poszlecie zaraz po Wacława, niech przyjeżdża, niech się żeni, 
na żałobę nie zważając, ja rozgrzeszam i nakazuję. Razem ją, kiedy zechcą, nosić będą, a 
sierocie nie tak ciężkie może będą pierwsze chwile rozłączenia. O los Frani, jestem spokojny. 
Bóg łaskaw. A na stypie — dodał — nie żałujcie dać starego miodu; dla dostojniejszych ten 
węgrzyn co z lewej strony w piwnicy; tylko niewiele, umiarkowanie, bo go szkoda, mało po 
dukacie butelka.
   Mówił tak stary aż do przybycia księdza, z którym po odbytej spowiedzi rozmawiał 
jeszcze, gdy go drzemka napadła; położył się więc jak do snu, czując się być znużonym. 
Wszyscy się rozeszli, zasnął spokojnie, ale na wieki; nazajutrz zimne już tylko znaleziono 
zwłoki.
   Żal Frani był okropny, było w nim coś rozpacznego, straszliwego, czego nawet przestrogi 
osób pobożnych, napomnienie księży, łzy i czas uśmierzyć nie mogły. Była jak podróżny, co 
nagle znalazł się bez towarzyszów w głuchej pustyni sam jeden. Wszystkie uczucia na chwilę 
utonęły w tej jednej wielkiej boleści. Wacław znalazł ją jeszcze nieukojoną, bezprzytomną i 
już odstąpić jej nie mógł na chwilę, obawiając się o zdrowie, a nawet o życie ukochanej.
   Gdy na cmentarz do Smolewa wywieziono ciało rotmistrza, a jego izdebka i dworek 
pozostały pustką, była chwila znowu, w której Frani ciężko przychodziło się z nowym życiem 
oswoić, a uciec nie miała dokąd. Wacław musiał przyspieszyć wesele, stosownie do woli 
zmarłego ojca. Tymczasem nie nie było przygotowanym w Palniku, nigdzie nie mieli 
stosownego domu i gdyby nie Brzozosia, Wacław byłby przez względy ludzkie smutne swe 
przeciągnął jeszcze wesele. Ale panna ci- wunówna chwyciwszy się słów nieboszczyka, rada, 
że ją choć po śmierci popierał rozkazem wyraźnym, jak się zawinęła około obojga 
narzeczonych, zmusiła ich niejako dać na zapowiedzi i pojechać do Smolewa po 
błogosławieństwo. Nie zapraszano nikogo, nie wezwano gości, nie było wcale starego 
obrzędowego przyjęcia. Wacław tylko uznał stosownym w wigilią pojechać do stryja.
   Hrabia już wiedział o wszystkim i prawdę powiedziawszy, śmierć starego Kurdesza nigdy 
bardziej w porę dla niego przyjść nie mogła, bo interesa i należność dwóchkroć sto tysięcy na 
Denderowie spadały na Wacława, a z nim lżejsza i lepsza była sprawa, niż ze starym 
szlachcicem pokornym, grzecznym, ale twardym do nieukąszenia. Choć więc rad w duszy, że 
mu taki ciężar los z ramion zdejmował, Zygmunt August witając Wacława, otarł łzę z 
suchych oczu, wspomniawszy pana rotmistrza.
   — A! cóżeśmy to za stratę ponieśli! — zawołał — rodzina, powiat, kraj niemal! Jeden z 
tych szczątków starych czasów, zabytek i świadek przeszłości! A tak zacny człowiek! Mój 
Boże, co to za szkoda! I umarł tak nagle! Nikt go pewnie nade mnie szczerzej nie opłakuje.
   Wacław milczeniem przyjął ten panegiryk pogrzebowy, a hrabia natychmiast przechodząc 
na inny przedmiot, począł go troskliwie badać o Sylwana, o jego projekta, o barona. Niewiele 
mógł mu powiedzieć przybyły, nie chcąc szkodzić kuzynkowi, którego staranie o młodą 
wdowę zdawało mu się marzeniem. Niewiele znowu wiedział, o baronie, zaledwie wnioskami 
co do jego położenia mogąc zaspokoić ciekawość hrabiego.
   — Przyznam ci się, mój Wacławie — dodał hrabia w końcu — nie bardzom kontent z 
Sylwana: ten baron tajemniczy, te jego bogactwa, ta córka, która się poka- żuje wdową po 
licho wie jakim szołdrze, to mi śmierdzi. Wolałbym coś prostszego a swojego, w czym by się 
można jaśniej jakoś rozpatrzyć. A Cesia, a hrabina, co tam porabiają?
   — Kupują — rzekł Wacław.
   — Były u tego barona?
   — Były.
   — I on u nich?
   — Z córką. Sylwan zresztą szalenie zakochany, a wdowa...
   — A wdowa w nim?
   — Dotąd nie zdaje mi się, zanadto jeszcze świeża pamięć pierwszego męża.
   — Ha! spuścił się na swój rozum, mnie nie słucha; niech robi sobie, co chce, ja w tym nic 
dobrego nie przewiduję.
   Po chwilce odwrócił się nagle hrabia, a pomyślawszy nieco, rzekł do Wacława:
   — Oto co to układy i zamiary ludzkie! Ten poczciwy rotmistrz niedawno przed tą ostatnią 
swoją chorobą uczynił był ze mną umowę niemal skończoną, tylkośmy jej nie spisali, teraz 
wszystko w łeb wzięło.
   — Umowę? jaką? — zapytał Wacław.
   — Wiesz zapewne, żem mu tam winien sumkę dwóchkroć stu tysięcy. Narachowano to 
Bóg wie jak, nadto zawsze byłem powolny. No! ale koniec końcem, jest tam tych dwakroć. 
Rotmistrz nieboszczyk uparł mi się za to wziąć wioskę... znasz ją, Ciemierna, między Wulką 
a Palnikiem. Nierad bym był jej pozbywać, bo mi potrzebna: najlepsza wioska w kluczu; ale 
dla niego, jak zaczął mnie prosić, zrobić to musiałem. Teraz, chwała Bogu! jestem wolny od 
umowy, chybabyś...
   Hrabia nie dokończył, jakby się zanadto wygadał.
   Wacław zrozumiał doskonale, że tu szło o pozbycie
   się długu stratą niewartej go wioseczki; w tej chwili rzecz to dlań była całkiem obojętna i 
odpowiedział też od niechcenia:
   — Wszakże żadnej umowy nie było.
   — Zapewne, że nie było na piśmie, ale u mnie słowo święte! Będzie to zależeć od ciebie, 
Wacławie; jeśli mnie pociągniesz do spełnienia układu, gotów jestem, jeżeli uwolnisz, rad 
będę.
   — Uwolnię, panie hrabio, uwolnię — rzekł synowiec.
   — Wprawdzie — dorzucił Dendera — choć przeciwko sobie mówię, muszę ci się 
przyznać, bo tak każe sumienie, że stracisz na tym wiele. Nieboszczyk w sprawach 
pieniężnych był kuty, ho! ho! w kaszy go nie zjadł pierwszy lepszy. Dobrze wiedział, że taka 
posiadłość, łącząca Palnik twój z Wulką, była złotym jabłkiem. Ciemierna, choć mała 
wioseczka, ale zapytaj czego tam brak? — las, łąki, pola... jakie pola! Woda, staw, sto dusz, 
ale jak się mają ludzie! Po sto dukatów dusza na takie położenie niedrogo.
   Wacław milczał. Trapiło to hrabiego, który się zapalał, usiłując wlać w niego przekonanie 
o potrzebie nabycia Ciemiernej, wartającej zaledwie połowę tego, ile wziąć za nią zamierzał. 
O czym innym myślał młody człowiek okryty żałobą po świeżej stracie, a nazajutrz 
rozpoczynający nowe życie, i nie słyszał połowy tych pięknych rzeczy, które hrabiemu tak 
niepowściągnionym potokiem z ust płynęły.
   — Nie mówmy o tym — rzekł w końcu Wacław — nie przyjechałem tu w interesach, 
zrobię, jak dla was będzie dogodniej, panie hrabio, bądźcie pewni. Sierota, przybyłem po 
dobre słowo i życzenie głowy rodziny na ślub jutrzejszy.
   — Jutro? jutro się żenisz? — porwał się hrabia ściskając go — niechże Bóg błogosławi. A 
mnie na wesele nie prosisz? Bodaj cię!
   — Nikogo, panie hrabio, wesele to żałobą okryte, na świeżym jeszcze grobie. Nie chcę 
oczu obcych, które by mojej Frani przykrą się może zdawały wymówką.
   — No! jak chcesz, jak ci się podoba. Piękny zrobiłeś wybór, szczęście niechybne; życzę 
wszelkiego dobra, najdłuższych lat i licznego potomstwa! — dodał z uśmiechem. — Ale mi 
proszę żonę przywieźć po ślubie.
   Tak się skończyły te ceremonialne odwiedziny, z których nie tracąc czasu stary wyga 
korzystać już chciał, usiłując Wacławowi narzucić Ciemiernę za dług, który mu ciężył. 
Rachował on, że zbywszy się rotmistrzowskich dwóchkroć wioseczką, bez której klucz 
Denderowski zawsze kluczem mógł zostać, choć z wielką biedą i wykrętami jeszcze kryzys 
kontraktowe mógł przebyć, nie zrzucając maski i odgrywając dalej rolę pana. Rotmistrz 
Powała obiecywał mu zaczekać, starsi wierzyciele kontentowaliby się nadpłatami, Farurej ani 
mógł pisnąć o to, co dał do współki na woły i gorzelnię. Oprócz tego hrabia miał zamiar 
około dwunastego stycznia zachorować. śmiertelnie i nie powstać z łóżka aż po terminach 
wypłat; złożyć się chorobą, komisarza i plenipotenta, jeśliby wierzyciele krzyczeli bardzo, dla 
ich uspokojenia, zwalając na nich winę, odprawić, i tak przeciągnąć rok jeszcze byt, do 
którego przywyknął. Liczył prócz tego na ożenienie Sylwana i kapitały synowej, na Cesię i jej 
męża, na Wacława, na wszystko, do czego jakikolwiek dawał się przyczepić rachuneczek, a 
postanowił starym trybem ogromnie miną nadrabiać.
   Rozpuszczał już wieści, każdemu pod największym zwierzając się sekretem, że Cesia 
wychodzi za Farurej a, którzy mu zarząd  całej swej fortuny i interesów ma powierzyć, nie 
czując się do nich zdatnym; że Sylwan żeni się z kuzynką książąt Schwarzenbergów, po 
której bierze milion reńskich w samych klejnotach, nie licząc ogromnych dóbr w Czechach 
itp. Ludzie zawsze są łatwowierni i powiedziawszy sobie, że w każdym kłamstwie jest 
prawdy choć trochę, zaczynali znowu po trosze być cierpliwsi, rachując na wielkie nadzieje 
hrabiego.
   Porankiem zimowym jasnym i łagodnym powóz Wacława stanął przed dworem w Wulce, 
miał on zawieźć młodą parę do kościółka w Smolewie, gdzie ich już z błogosławieństwem 
czekał wikary. Był to dzień powszedni, nie spodziewano się nikogo w miasteczku prócz kilku 
ciekawych i dziadów, co u drzwi siadywali, a narzeczonym jedna towarzyszyła Brzozosia.
   Dla niej to była uroczystość prawdziwa: krzątała się noc całą, łajała cały ranek, ludziom 
nie dała zmrużyć oka, narzekała, śmiała się, płakała, klaskała w dłonie, kiedy niekiedy 
westchnęła za duszę rotmistrza, ale raz go już pogrzebawszy i otarłszy szczere łzy żalu, teraz 
cała zajęła się szczęściem, a nade wszystko kuchnią państwa młodych.
   Wystrojona niezmiernie wyszła razem z nimi na ganek, a gdy jej oboje do nóg upadli 
prosząc o błogosławieństwo, rozpłakała się raz jeszcze, wycałowała ich i przynagliła, żeby co 
prędzej wsiadali do powozu. Jeszcze się może obawiała, by co temu weselu tak upragnionemu 
nie stanęło na przeszkodzie; a w myśli prześcigając już i ślub, i kilka lat po ślubie, zajęta była 
wychowaniem dziatek, których wyglądała niecierpliwie.
   W milczeniu przebyli tę drogę do Smolewa, tak im dobrze znajomą, a tak smutną dziś i 
świeżą jeszcze posypaną pamiątką; jedna Brzozosia tylko może odpędzając żałobne myśli, 
śmiała się i cieszyła czystą radością poczciwego serca, umiejącego zgadzać się z wolą Bożą i 
filozoficznie przyjmującego wszystko, czym ziemia karmi swe dzieci. 
   Ile razy wprzód Frania zachmurzyła się wspomnieniem ojca, panna ciwunówna gromiła ją 
bez ogródki: — Ale dajże pokój tym łzom, dopóki to tego będzie? Pomodlić się ślicznie, 
pięknie, popłakać, otrzeć łzy i dalej w drogę. Pan Bóg nas stworzył do pracy, nie na szlochy. 
Ot jest, chwała Bogu! czym się cieszyć, czego używać, za co Bogu dziękować; to lepiej o tym 
myśleć, niż psuć zdrowie i wypłakiwać oczy.
   Często też tymi prostymi wyrazy, choć nie pocieszyła, odwróciła przynajmniej od serca 
boleść ugniatającą go widokiem swej dziwnej rezygnacji.
   Obok kościółka świeżo usypana wysoka mogiła rotmistrza, której późna pora ani 
odarniować, ani ogrodzić nie dozwoliła, zatrzymała narzeczonych; poszli do niej po zimne 
błogosławieństwo zmarłego, a ciwunówna za nimi, wcześnie przysposobiwszy flaszeczkę na 
przypadek, gdyby Frania omdlała.
   Rozpłakała się biedna sierota, ale Wacław był przy niej i łzami oblaną wprowadził do 
wiejskiego kościółka. Pusto w nim było, bo dzwonek dopiero na mszą wołając odezwał się, 
gdy powóz Wacława się ukazał; kilku ubogich, kilku mieszczan mieli być świadkami 
obrzędu.
   Choć szczerze się modląc, panna ciwunówna wzdychała serdecznie i uraza do 
nieboszczyka rotmistrza, któremu w duchu robiła wymówki, przerywała jej modlitwę.
   — Tfu, maro! — mówiła w sobie — ani się pozbyć tych myśli. Królowo Niebieska! 
Gdyby był, Panie świeć nad jego duszą, nieboszczyk nie dziwaczył, byłoby przynajmniej 
wesele się odbyło po ludzku... A to... witaj Pani świata... A to po niemiecku: cicho, bez żadnej 
gali, jak gdyby nas na to nie stało... Zdrowaś Maria... Zdrowaś Maria... ani gości, ani obiadu, 
ani muzyki: co to za wesele?... nowomodne, farmazońskie jakieś... Panie odpuść... Witaj 
Królowo... Jeszczem takiego wesela nie widziała... i w żałobie... No! cóż robić, cóż robić?
   Panna ciwunówna poczęła szeptać szybko pacierze, ażeby przemóc w sobie chętkę do 
gderania; ale nie było na nią hamulca i Bóg wie, jak się tam modliła, choć pewnie Bóg przyjął 
i taką poczciwego serca prośbę. W zakrystii podpisywano księgi, a po mszy świętej białą stułą 
związał wikary nowożeńców, krótką i czułą przemową polecając w imieniu rotmistrza sierotę 
opiece temu, który się już zwał jej mężem.
   Niedługo zabawiwszy w Smolewie, bo Brzozosia nigdzie nie lubiła się zatrzymywać i 
zawsze niespokoiła się z podróżą i z powrotem, państwo młodzi siedli do powozu. Wacław 
coś szepnął do ucha woźnicy i konie żwawo ku Wulce pobiegły. Nie było umowy dokąd 
jechać mieli, Brzozosia nawet w Wulce wystąpiła była z obiadem, ale Wacław kazał zawrócić 
wprost do Palnika, przez tych kilka tygodni dom urządziwszy na przyjęcie Frani. Słowa o tym 
nie mówił, bo chciał smutek jej miłą przerwać niespodzianką. Ciwunówna, której szło o 
zadysponowany chrust i mus, o polędwicę kupioną umyślnie i zupę z winem, bardzo się 
zafrasowała, gdy zobaczyła, że ich wiozą do Palnika.
   — A toż to co? — zawołała — a to co? dokądże ten Jakub pojechał? czy zwariował?
   — Do Palnika — rzekł Wacław, spoglądając na Franię.
   — Także się  domyślił! nie wiedzieć po co! A też obiad w Wulce zadysponowany! To 
sobie jutro pojedziecie, kiedy zechcecie, ale dziś dalipan nie dam.
   — Kochana panno ciwunówno, jest obiad i w Palniku.
   — Ale polędwica!
   Wacław mimowolnie się rozśmiał.
   Konie tymczasem szły żywo, a Brzozosia o mało się nie rozpłakała, zobaczywszy, że jej 
występ cały się zmarnuje. Wacław w ręce ją całował, prosząc, żeby mu się nie przeciwiła. 
Poczciwa ciwunówna uległa mu wzdychając, rozczulona, ale w głębi jej serce lekką 
zachowało urazę.
   — No! zobaczymy, z jakim on obiadem wystąpi.
   Po chwili minąwszy dworek w Wulce, na widok którego jeszcze raz westchnęła 
Brzozosia, drożyną boczną zbliżyli się do Palnika. Od czasu jak go widziała Frania i jej 
towarzyszka zmienił się im do niepoznania. Dwór, zasłoniony wprzód mizernymi budowlami, 
które pozrzucano, teraz wśród drzew bielał jak nowy, odnowiony w istocie i na śliczne 
wiejskie przerobiony pomieszkanie. Wacław z wielkim kosztem i smakiem przesypał całkiem 
stare domostwo, ubrał, okrył na nowo i uczynił zeń ledwie nie książęcy pałacyk, ledwie nie 
willę bankiera, który nie patrzy, co ona kosztować będzie, byle nią zaćmił swych 
współzawodników. 
   Cacko to było, a Frania i Brzozosia, co mało świata widziały i nie pojmowały, jak za 
grosz wszystko można i prędko, i pięknie wykonać, zdumione krzyknęły obie, nie poznając 
Palnika. Trzymano przed nimi w tajemnicy to, co się tam działo, i niespodzianka tak się 
udała, że ciwunówna stając przed gankiem, aż się przeżegnała.
   — A toż co? a toż co? Jezu Chryste! czy czary, czy nieczysta siła, czy sen?! A kiedyż się 
to zrobiło? Chyba to nie Palnik! Gdzieżeśmy zabłądzili?
   Frani dwie łzy wdzięczności płynęły z pięknych oczu, a twarzyczka jej zbliżyła się do 
zarumienionego lica Wacława i pierwszy serdeczny pocałunek związał ich usta niewinne.
   W ganku spartym na słupkach żelaznych i obwiedzionym wytworną kratką z żelaza, 
czekała już na panią czeladź cała, a najstarsza z niewiast podała jej klucze domu, sól, chleb i 
cukier, godła zajęć i wróżby przyszłości. Brzozosia z otwartymi usty szła za młodą parą i 
choć niesłychanie zdziwiona, przestraszona niemal, powtarzała jednak po cichu: — Jak sobie 
chce, a mogli dziś jednak na moję polędwicę pojechać.
   Zewnątrz już domek był do niepoznania, ale wewnątrz największy w nim panował 
przepych, na widok którego Frani się jakoś przykro, a Brzozosi smutno zrobiło. Obie 
przywykłe były do drewnianych stołków, do prostych stołów, do wymytej świeżo podłogi i 
stąpały nieśmiało po kobiercach, woskowanych posadzkach, wśród zwierciadeł, obrazów, 
posążków, kwiatów ze zdumienia w zdumienie.
   — Chyba to miliony kosztuje! — mówiła Brzozosia ruszając ramionami — a! mój Boże, 
ten człowiek się stracił ze szczętem!.
   Wacław oprowadzał ich dokoła, pokazywał Frani wszystko; nareszcie otworzył drzwi i 
okrzyk zdumienia wyrwał się z ust pani młodej, która rzuciła się mężowi na szyję. Brzozosia 
wspięła się na palce i przez ramiona wychowanki spojrzawszy, krzyknęła sobie:
   — A to czary!
   Prosta to była przecie izdebka, zupełnie podobna do tej, którą Frania w Wulce 
zamieszkiwała: ten sam sprzęt w niej, okna tak samo na podwórko i ogród zwrócone, nawet 
naprędce przyniesiono jej krosienka, jej książki, jej kwiateczki i jeden tylko wspaniały 
hebanowy klęcznik z krucyfiksem z kości słoniowej jak obcy przybysz wstydzić się zdawał 
swojej wytworności wśród prostych sprzętów. Na ścianie, nowe zdziwienie, wisiał portret 
rotmistrza w mundurze kawalerii narodowej, choć po śmierci już i tajemnie, ale tak 
szczęśliwie zrobiony, że obie kobiety patrząc nań się rozpłakały.
   — A też drzwi dokąd prowadzą? — spytała panna ciwunówna, wskazując na proste 
zamknięte jeszcze wnijście w tym właśnie miejscu znajdujące się, w którym były w Wulce 
drzwiczki, łączące mieszkanie Brzozosi z pokoikiem Frani. — Niech panna ciwunówna 
zobaczy — rzekł Wacław z uśmiechem.
   Na ciekawości nie zbywało Brzozosi; poskoczyła więc, pocisnęła klamkę i ujrzawszy 
swoję, ale swoję własną izdebkę, w której już i kłębuszki, i motowidło, i wszystkie stare swe 
graciki znalazła, znowu w krzyk:
   — Cuda! cuda!
   Nuż ściskać Wacława, któremu ta poczciwa radość nagrodziła sowicie trud podjęty i 
starannie zachowywaną tajemnicę.
   — A kłębuszki, to chyba poprzenosili z Wulki — zawołała po namyśle — dalipan 
poprzenosili. Czy tylko mi kto przędzy nie ukradł?
   — Ja za szkodę odpowiadam — śmiejąc się rzekł Wacław — a teraz, kochana gosposiu, 
swojego jedynego gościa proś do stołu.
   — Zobaczymyż jego polędwicę! — po cichu szepnęła ciwunówna.
   Stół na trzy osoby nakryty był przepysznie, co starą naszę znajomą niepomału 
zafrasowało; bo gdzie jej było sprostać tym wykwintom, o których nie marzyła nawet. Ale 
kuchnia choć skromna, nie przywykłemu do niej podniebieniu wcale się nie podobała. 
Skosztowała zupy, nie mogła się z nią pogodzić, z wielu przysmakami nie wiedziała, jak się 
obejść, ruszyła ramionami na zimowe szparagi, lodów się zlękła i jeść ich nie mogła, a koniec 
końcem powiedziała sobie w duchu, że lepsza by była w Wulce polędwica.
   Spójrzmy teraz na tych, którychśmy zostawili w Warszawie. Wyjazd Wacława tak nagły i 
niespodziewany Cesia przyjęła zachmurzona, ruszając ramionami i gniewając się po cichu na 
Sylwana, którego intrydze go przypisywała. Sylwan był mu rad i nie taił się z tym. choć go 
nie rozumiał, żałował tylko, że na wyjezdnym jeszcze pieniędzy nie dopożyczył. Baron 
dowiedział się o zniknieniu nowego znajomego ze smutkiem widocznym, a córka jego przez 
kilka dni całkiem się nie pokazywała. Pomimo nader małych dotychczasowych swych 
postępów, Sylwan nie zrażał się wcale i na przekór ojcu może, może zakochany i ślepy, 
wszelkimi siłami garnął się tam, gdzie go chłodno i obojętnie przyjmowano. Raz tylko 
cokolwiek dłużej i szczerzej rozmówił się z nim baron, ale rozpytując go o Wacława.
   Aby mu wszelką odebrać nadzieję, Sylwan kłamać nie potrzebował; opowiedział o stanie 
majątkowym zbogaconego tak niespodzianie kuzynka, o jego charakterze, o przywiązaniu do 
Frani i zakończył przepowiadając bliskie jego ożenienie. Baron słuchał z uwagą, smutny, 
milczący, zamyślony i zapewne z wieściami tymi wybiegł zaraz, pożegnawszy Sylwana, do 
córki.
   Po kilku dniach ukazała się nareszcie piękna Ewelina w salonie zmieniona, blada, 
rozdrażniona tak, że najmniejszy niespodziany szelest wstrząsnął nią jak liściem osiny, i 
gorzej niż kiedy przyjęła nadskakującego jej Sylwana. Nadszedł był właśnie list od hrabiego, 
oznajmujący o ożenieniu Wacława, i nowina ta była przedmiotem rozmowy, bo Sylwanowi 
pilno ją było oznajmić. Ewelina zaledwie usłyszawszy o tym, wybiegła z salonu i już nie 
wróciła do gości; ojciec widocznie siedział jak na szpilkach. Równe prawie wrażenie zrobiła 
wieść ta na Cesi, która z gniewu i chęci zemsty bezsilnej pierwszy raz w życiu płakała. 
Powtarzała, że się pomści, odkładając na jutro dopięcie swych zamiarów, ufając jeszcze w 
siłę wspomnień i zręczność swoję; a że nic ją już nie trzymało w Warszawie, gdzie niewiele 
miała w towarzystwach powodzenia, poczęła naglić matkę o powrót do domu. Sylwan ich nie 
wstrzymywał wcale, sprawunki były porobione, wyprawa nie- mal gotowa, hrabina Eugenia 
znudzona; łatwo więc wszyscy zgodzili się na potrzebą powrotu i Sylwan zachwyciwszy 
resztę grosza pozostałego u matki, przeprowadził ją do Miłosny, spiesząc powrócić do 
Warszawy.
   Uwolniony teraz od oka matki, od współzawodnictwa z Wacławem, cały się oddał 
pilnemu staraniu o baronównę. Czas swój rozdzielił na dwoje: na nadskakiwanie 
Hormeyerowi, świat wielki i zabawy pokątne w dobranym towarzystwie hulaków po 
ogródkach, po męskich kompaniach, w których grywano i pito do upadłego.
   Jedno nie przeszkadzało drugiemu, dwa te życia szły obok siebie nie zawadzając sobie i 
nigdy się nie plącząc z sobą. Większa część towarzyszów Sylwana, jak on jedną nogą stała na 
posadzce salonu, drugą w błocie ulicy. Wyświeżeni, w białych rękawiczkach, sentymentalni, 
dobrze wychowani wśród kobiet i poważniejszych mężczyzn, zrzucali fraki, wstyd, 
pomiarkowanie i wszelkie uczucie przyzwoitości u Ohma i w Szwajcarskiej Dolinie. Śmielsi i 
bardziej zużyci puszczali się niekiedy dla oryginalności i na Dolinę Zieloną, naśladując, jak 
powiadali, księcia Józefa, który pod koniec życia dla najbrudniejszych istot czuł pociąg 
największy. Nie było dnia bez jakiejś w tym rodzaju zabawki; jednego z zakładu wynikłe 
powoływało śniadanie, często ciągnące się do nocy; drugiego ktoś dawał obiadek 
gastronomiczny dla jakiegoś przybysza z łysiną; tam była herbata z kartami, indziej karty z 
winem itp. Sylwan na wszystko wystarczał zdrowiem i humorem, od razu wcieliwszy się z 
łatwością tonem i zarozumiałością pomiędzy młodzież próżniaczą a bujną, ale kieszeń jego 
niezmiernie cierpiała, a na dwa światy się dzieląc, elegancki i hulaszczy, wydatek był 
niezmierny. Karty mu nie sprzyjały i grać nie umiał, a powoli z gry sobie robił namiętność; 
nie było więc wieczora, żeby kasa jego nie poniosła dosyć znacznego uszczerbku. Wkrótce 
więc i to, co wziął z domu, i to, co mu pożyczył Wacław, i to, co zostawiła matka, nawet 
pieniądze dane mu na sprawunki dla Cesi wyczerpywać się zaczęły. Ale Sylwan dawszy się 
poznać i poznawszy tych, których potrzebował, już był w możności robienia długów, powoli 
jeszcze przy pieniądzach wprawiać się w to zacząwszy.
   Tymczasem z młodą wdową szło oporem i trudno; żal jej rozdrażniony widokiem 
Wacława uśmierzył się wprawdzie po upływie kilku tygodni, zaczęła wychodzić znowu do 
salonu i gości, Sylwan powrócił do statu quo ante bellum, ale nie robił postępów.
   Ewelina w każdej rozmowie rozpytywała go tylko o Wacława, dowiadywała się o nim 
najdrobniejszych szczegółów, chciała mieć obrazek Frani, historią jego przeszłości i choć 
Sylwan wcale się na pochwały nie wysilał, nie zrażała się tym bynajmniej.
   Czas upływał, pieniądze wychodziły, potrzeba było nareszcie stanowczo coś postanowić. 
Sylwan długo się namyślał, nie chcąc wszystkiego stawić na jedną kartę, ale w ostatku 
pojechał do barona i oświadczył mu się o rękę jego córki.
   Baron przyjął to zimną twarzą, jakby się spodziewał, skłonił się niby dziękując, i 
namyśliwszy się chwilę odpowiedział:
   — Córka moja, kochany hrabio, jest panią zupełną swojej woli, do niej z tym udać się 
zechcesz; lecz żal jej nadto jest świeży, serce nadto zbolałe, żeby się na nowo przywiązać 
miało. Jako ojciec, jeżelibyś był przyjęty, wiedzieć bym tylko pragnął o stanie twych 
interesów i położeniu; ale dziś i o tym słyszeć nie chcę, dopóki córka moja stanowczo nie 
rozstrzygnie. Z tego powodu, co do naszych też majątkowych spraw tłumaczyć się jeszcze nie 
widzę potrzeby.
   Sylwan czekał tylko zapytania, na które odpowiedź miał gotową, i z udaną szczerością 
wyspowiadał mu się ze skąpstwa swego ojca, z jego żyłki do spekulacji, z wstrętu nawet, jaki 
miał do ożenienia syna, któremu by część majątku dymittować musiał itd.
   Baron słuchał z uwagą, słowa nie odpowiedział i odesłał go do córki. Sylwan, wzywając 
w pomoc całej swej zręczności, poszedł do Eweliny. Znalazł ją jak zawsze na kanapie, samą 
jedną, z oczyma wlepionymi w okna, zadumaną i smutną. Powitała go ozięble i wskazała mu 
krzesło, ledwie otwarłszy piękne usta, na których dawno szczery uśmiech młodości nie postał. 
Hrabia nie wiedział, od czego począć; ale mu się zdało, że jakikolwiek będzie początek 
rozmowy, zawsze ją do celu doprowadzić potrafi. Dotąd mówiąc do Eweliny o swoim sercu, 
odzywał się dwuznacznikami ostrożnymi, których ona, jak było widać z odpowiedzi, nigdy 
zrozumieć nie chciała, teraz postanowił być wyraźniejszym.
   — Pani dziś wieczorem nie będziesz w resursie na balu? — zapytał wreszcie.
   — Nie wiem — odpowiedziała Ewelina — to od ojca zależy; nie szukam zabawy, 
nakazują mi ją jak lekarstwo: biorę ją jak miksturę lub pigułki.
   — Jak to? i nigdy wesele drugich nie zarazi panią, nie poruszy, nie rozgrzeje?
   — Smuci mnie lub politowanie obudza. Nie miałeś pan listu od kuzyna? — dodała ciszej.
   — Nie, ożenił się, a młodzi małżonkowie nie lubią pisać zwykle.
   — Na co im świat! — zawołała Ewelina — gdy siebie mają! .
   — Są drudzy, którym także świat obojętny, bo na nim nie ma dla nich nikogo! — 
westchnął Sylwan.
   — Jak ja! — dorzuciła Ewelina.
   — Jak ja! — zawołał Sylwan. — Mówią, że szczere serca uczucie zawsze sobie 
wysługuje choć litość: ja i tej doczekać się nie mogę.
   Ewelina spojrzała na niego prawie z pogardą, uśmiechnęła się ironicznie.
   — O litość najłatwiej — odpowiedziała — ale litość to zupa rumfordzka: trochę ogrzewa 
a wcale nie karmi.
   — Ja to wiem najlepiej — rzekł Sylwan, spuszczając oczy.
   Rozmowa nie szła i choć na drodze uczuciowej, nie obiecywała doprowadzić do celu, 
potrzeba było śmielszy krok zrobić, na który się hrabia odważył.
   Wstał z krzesła i w postawie pokornej, której nigdy nie przybierał, zbliżył się do 
baronównej:
   — Pani — rzekł nieśmiało, niby przyciskając kapelusz do piersi — chciej mnie chwilę 
posłuchać. Od pierwszego wejrzenia...
   — Zakochałeś się pan we mnie — dokończyła zimno Ewelina — i... przychodzisz do 
mnie z oświadczeniem! Wszak tak?
   Sylwan się zmieszał.
   — Pani żartujesz nielitościwie.
   — Ja? nie, wcale. Pan jesteś nielitościwy! Widzisz, jaki mnie smutek pożera, jak obojętnie 
na świat i życie patrzę, i przychodzisz żądając ode mnie szczęścia, serca, miłości, których dać 
nie mogę. Życie moje niedługie — dodała po przestanku kryjąc dwie łzy, które się z powiek 
wymknęły — całe okryte żałobą i wspomnieniem niezatartym, obojętno mi z kim i jak je 
spędzę. Chceszże pan kobiety, która cię kochać nie będzie, która ci zapowiada obojętność, 
która ci łzy zamiast uśmiechu przynosi w posagu?!
   — Czas jest wielkim lekarzem boleści serdecznych, czemuż bym się nie mógł 
spodziewać, że będzie sprzymierzeńcem moim, że we dwóch uratujemy cię, pani.
   — Spodziewaj się, hrabio, jeśli ci to dogodne, ale ja ci nie dają tej nadziei. Kochałam raz 
w życiu i uczucie to przeżyło najstraszniejsze próby: miałam dowód, że w całej sile na dnie 
serca trwa jeszcze. Chciałżebyś serca zwiędłego i towarzyszki, która ci nic nad obojętność 
zimną dać nie może?
   — Nadto kocham, żebym mógł się wyrzec nadziei.
   — Powiem ci szczerzej jeszcze, hrabio — wstając z miejsca odezwała się Ewelina. — 
Nigdybym w świecie na nowy nie pozwoliła związek. Wiesz, co mnie skłania do tego, że ci 
nie odmawiam: oto nadzieja, że zobaczę Wacława, który jest żywym obrazem utraconego 
szczęścia mojego. Chceszże mnie jeszcze z tym wyznaniem?
   — Kocham — odpowiedział Sylwan — i choć cień szczęścia pragnę mieć także.
   — Namyśl się — zawołała Ewelina — oddam ci rękę w nadziei, że się zbliżę do twego 
brata, że choć patrzeć nań będę mogła. Kochać cię nie będę nigdy, weźmiesz ze mną smutek, 
żałobę, obojętność... to słowo moje ostatnie. Ślubna twoja obrączka obejmie trupi palec 
zastygłej ręki. Namyśl się, namyśl się, panie hrabio.
   To mówiąc wyszła powoli, a Sylwan pozostał jak wkuty i choć zimny na wszystko, choć 
wiedziony więcej rachubą niż uczuciem, na chwilę zawahał się, co mu czynić pozostawało.
   Wejście barona, który czatował na narzeczonego, jak się zdawało, przerwało głębokie 
rozmysły. Ojciec wpatrywał się w niego z ciekawością badacza, jakby mu do głębi serca 
chciał zajrzeć.
   Milczeli oba chwilę stojąc przeciw sobie i mierząc się oczyma.
   — Mówiłeś pan z córką moją? — zapytał baron.
   — Mówiłem — rzekł Sylwan — daje mi rękę bez serca; lecz serce — dodał żywo — 
spodziewam się pozyskać, usilnie starając się o jej szczęście. Czas jest wielkim lekarzem. — 
Namyśl się pan — dodał baron, kłaniając mu się i przechodząc do pokojów córki. — Rzecz 
jest wielkiej wagi, ja spieszę do niej, ta rozmowa poruszyć ją musiała, może być dla niej 
szkodliwą.
   Chociaż wielu liczył przyjaciół, z którymi codziennie był razem i po pijanemu się ściskał 
serdecznie, Sylwan rozpatrując się w ich gronie, nikogo nie znalazł, z kim by się mógł 
naradzić, a niepewność ogarniała go tym większa, im położenie jego było dziwniejsze i mniej 
zwyczajne. Myślał, dumał, rozważał, ale że przede wszystkim chodziło mu o dopięcie celu, 
zaspokojenie miłości własnej i pochwycenie spodziewanych milionów, łatwo było 
przewidzieć, do czego namysły doprowadzić go miały.
   Cesia powróciwszy z Warszawy w najzłośliwszym humorze, gniewna na Wacława i na 
świat cały, nie była dosyć panią siebie, żeby tę zmianę pokryć uśmiechem i obojętnością. 
Twarz jej nawet wybladła, usta gniewnie ściśnięte, wzrok chmurny wypowiadały, co się w 
rozdrażnionym sercu działo. Bała się zobaczyć Wacława, żeby nie poznał po niej, jak zażarcie 
go nienawidziła, jakim pragnieniem zemsty pałała ku niemu, ku Frani, ku wszystkim, co jej 
stali na drodze.
   Naturalnie najwięcej ucierpiał na tym biedny stary konkurent, marszałek Farurej, dla 
którego Cesia zmieniła się zupełnie, wróciwszy z Warszawy. Musiała na kogoś gniew swój 
wylać i obrała go jako ofiarę.
   Przybyły raz pierwszy w najróżowszym humorze, w najsłodszych nadziejach, z pamięcią 
ostatnich w Denderowie chwil przy Cesi spędzonych, stary zalotnik zastał swoją narzeczonę 
kwaśną, kapryśną, szyderską i nielitościwą. Zdumiał się, przypisując to przypadkowi, zniósł z 
pokorą człowieka, który oszczędza ostatniej de- ski wybawienia, czepiając się jej z rozpaczą; 
ale po drugiej i trzeciej bytności w Denderowie, nieustannie wyszydzany, stawszy się 
pośmiewiskiem dziewczyny i przedmiotem jej przycinków, począł się wreszcie namyślać, czy 
ożenienie z kobietą tak dziwaczną i mało mającą serca może co prócz niewoli i męczarni 
obiecywać mu w przyszłości.
   Słabość jednakże charakteru, namiętność ostatkiem sił starca gorejąca jeszcze sprawiły, że 
nie opuszczał Denderowa, nie rzucał Cesi i co dzień prawie probował szczęścia, azali się ten 
zły humor nie zmieni. Ta wytrwałość Farureja omyliła hrabiankę, rachującą mylnie, że nic już 
zrazić go nie potrafi; obchodziła się więc z nim jak z Murzynem, wcale nie szczędząc ani 
miłości własnej, ani przywiązania, które dla niej okazywał. Rzucała nim jak dziecię zabawką, 
kazała mu biegać, gdy stękał na nogi, śpiewać z sobą, gdy chrypiał, pić dziesięć razy zdrowie 
wszystkich, gdy był chory, jeździć, kiedy potrzebował spoczynku; nigdy słówkiem milszym 
nie osłodziła tych prób, które nareszcie tak przybiły Farureja, że ledwie ostatkiem sił się już 
dźwigał, nie schodząc jednak z placu.
   Tymczasem milczenie Wacława, jego zamknięcie się w Palniku, widoczne pragnienie 
samotności, brak środków, których by użyć mogła dla zbliżenia się do niego i Frani, 
egzaltowały rozpacz i gniew Cesi. Ojciec widział to, chmurzył się, ale tak wierzył w 
przebiegłość córki od czasu, jak mu u Farureja pożyczyła pieniędzy, że zaledwie lekkimi 
uwagami starał się ją na drogę umiarkowania sprowadzić.
   — Co mi tam ten stary — odpowiedziała ojcu, gdy ją spytał o to — stu takich mieć będę, 
gdy zechcę.
   — Rozmyśl się jednak dobrze — odparł hrabia — podobnej partii możesz całkiem nie 
znaleźć; stary chory i bogaty, warto by go oszczędzać. — Jeżeli mnie kocha, wszystko 
ścierpi; jeżeli nie, stałby się tyranem, a ja nie zniosę niewoli.
   — Rób, co chcesz, ale pamiętaj, że nam Farurej jest potrzebny, i że los rodziny może 
masz w swoich rękach.
   — Nie porzuci mnie, bądź, ojcze, spokojny, tego się nie boję — zawołała Cesia.
   Nic jednak nie czyniła, żeby go przytrzymać.
   Gdy się to dzieje między Cesią i jej narzeczonym, hrabia nie spuszczający oka z 
kontraktów, począł się nimi szczerze zajmować. Szło mu naprzód bardzo o to, żeby 
Ciemiernę oddać w dwóchkroć Wacławowi, a od czasu ostatniej rozmowy synowiec się wcale 
nie zgłaszał. Zygmunt August był niespokojny.
   — Przez kogo by to podziałać na niego? — dumał sobie — kto tam bywa? Kto by to mógł 
mu dodać ochoty do nabycia? Sam na niczym się nie zna. Dwakroć od razu zrzuciwszy z 
karku, ewikcją moję polepszam znacznie, wierzyciele namyślać się poczną i kontrakta 
przeskoczę. Ale kogo tu użyć? kogo tu użyć?
   Smoleńskiego już nie było, hrabiemu przyszedł na myśl Moręgowski. Moręgowskiego 
używał już do robót podobnych dawniej i dosyć szczęśliwie, zdawało się, że i tu usłużyć 
potrafi; kazał więc posłać po niego.
   Pan Józefat Moręgowski był właścicielem maleńkiej cząstki z dziesięciu dusz męskich 
złożonej w Polesiu, do której doszedł z niczego. Za młodu służył w jakiejś kancelarii, 
dependował przy adwokatach, posługiwał w wyrobkach prawnych, liznął był praktyki 
sądowej, znajomości ludzi i środków, jakich z nimi użyć można; a że nie miał wcale sumienia 
i drwił z tego, co nazywano poczciwością, pragnąc tylko jakimkolwiek kosztem czego bądź 
się dochrapać, z hołysza już się był dorobił choć nędznego i łzami cudzymi skropionego 
kawałka chleba.
   Nabycie, które go na stopie obywatelstwa stawiło, było po prostu rozbojem, dokonanym 
na wdowie z kilkorgiem sierót, których Moręgowski wyzuł z ostatniego grosza. Oprócz tego, 
mając już odpowiedzialność i stosunki szwagrostwa z sekretarzem marszałka w Opiece, pan 
Józefat spekulacją sobie założył na administracjach. Miał w ten sposób w posiadaniu sto 
kilkadziesiąt dusz i czyhał już na więcej; a że rachunki pisał zręcznie i silnie był popierany 
przez pana sekretarza, mającego w tym także benefisa swoje, mógł się cieszyć nadzieją, że 
owe administracje nigdy nie wyjdą z jego posiadania, a dziedzice w końcu przyjmą jaką taką 
dopłatę i przyznają mu prawo zupełne do zahaczonych majętności.
   Administracja była przemysłem tego zacnego spekulatora na przemiany to w powiatowym 
miasteczku włóczącego się po sądach i kancelariach, to gospodarującego z żoną na wsi. 
Jejmość równie była zacną niewiastą, jak szanowny jej małżonek, i we dwoje cieszyli się w 
przyszłości majątkiem, który niechybnie zrobić musieli. Łzy, narzekania, pogróżki, skargi 
wydziedziczonych w ten sposób posiadaczów najmniej ich obchodziły. Moręgowski nawet 
czasami nastręczał się na kije, rozdrażniał nieszczęśliwych i podbudzał do gwałtu, gdyż i ze 
spraw kryminalnych w takim razie korzystać umiał. Spekulował grzbietem jak uczciwością, a 
byle się sińce na ruble zrealizowały, dawał się bić, gdzie chciano.
   Pomimo tej podłości pan Józefat miał pozór bardzo dumnego człowieka; głowa, którą się 
chlubił, dawała mu zarozumiałość pewną, do bezczelności posuniętą. Doszedłszy z niczego 
tak wysokiego położenia towarzyskiego, ubrawszy się już w szopy, jeżdżąc nejtyczanką, 
mając koczobryk i nakrycie do stołu srebrne, miał prawo zadzierać trochę głowę do góry. A 
że nie ma podobno człowieka całkiem zepsutego, u którego by na dnie serca jeszcze jakaś 
resztka niedogniłego nie pozostała uczucia, i w tym niepoczciwcu tlała iskierka szlachetna. 
Kto by się to potrafił domyśleć, że pan Józefat umiał być wdzięcznym? Tak jednak było: 
nielitościwy dla wszystkich i pomiatający ludźmi, tym, którzy mu przy mozolnym na świat 
wyjściu pomogli, pamiętał ich usługę i starał się dowieść, że miał serce. Z liczby osób, co się 
do wydźwignienia go z nędzy przyczyniły, był Zygmunt August, który splątanego w 
pierwszych chwilach administratora instancją swoją u marszałka poratował i od ruiny 
wybawił. Pan Józefat tak mu to pamiętał, że ilekroć prawnej jego rady, pomysłu do wykrętów 
lub pośrednictwa było potrzeba, stawił się zawsze na zawołanie pana hrabiego.
   I teraz też, zaledwie go list z Denderowa powołał, kazał zaprząc i żywo na rozkazy 
Zygmunta Augusta pospieszył. Był to mężczyzna lat średnich, zaczynający nabierać już 
brzuszka, twarzy otwartej, wesołej, uśmiechniętej, otoczonej bujnymi bokobrodami, z niskim 
czołem, zarosłym ciemnym włosem podczesanym do góry, na oko tak niewinny i prosty, 
żebyś go nie posądził o nic, chyba o trochę żarłoctwa. Tymczasem pan Józefat, choć jadł 
dobrze z cudzego talerza, u siebie w domu żył tym, co mu żona na kominku w alkierzu 
zgotowała; często ograniczał się cebulą, chlebem i wódką, w poście o śledziu i wodzie 
gospodarował lub barszczyk z olejem całym był jego obiadem, a dlatego wyglądał jak 
jabłuszko. Jak tylko przyjechał, hrabia go do oficyny kazał prosić, drzwi pozamykał i żadnej z 
nim nie robiąc ceremonii, przystąpił do interesu.
   — A! a! ślicznie mi wyglądasz Moręgosiu — rzekł rozpoczynając rozmowę — brzuszek 
rośnie, twarz się wypełnia i kieszeń zapewnię także.
   — A cóż, jaśnie wielmożny hrabio, pracuje się, haruje ciężko, jak w pługu, ot, biedę 
klepiemy; aby bez cudzej krzywdy. Pan Józefat powtarzał ten aksjomat często, tak że niemal 
stało mu się to przysłowiem.
   — Tak jest! — uśmiechnął się hrabia — świat szelma, trzeba jak można mu się opędzać, 
żeby poczciwi nie zginęli. Mam interesik, Moręgosiu, powinien, byś mi dopomóc.
   — Co jaśnie wielmożny hrabia każe?
   — Siadaj no, pogadamy, a naprzód przyrzekam ci, jeśli się to uda, że ci wyrobie 
administracją Bardijówki.
   — Całuję nogi hrabiego, a to by mi było bardzo na rękę. Ale o cóż to idzie?
   — Posłuchaj no! Znasz mojego synowca?
   — Hrabiego Wacława z Palnika? Słyszałem, ale nie znam.
   — Tym lepiej, tym lepiej. Nie możesz sobie do niego jakiego interesu wymyśleć, żebyś 
tam u niego był?
   — Mogę, mogę! Chce, słyszę, kupić koni: wziąłem stado w remanencie w Mazowcu; sąd 
kazał je sprzedać za niedoimkę, na kupno nasienia, to mu się z chabetami nastręczę.
   — Dobrze, dobrze; pewien jestem, że sobie dasz radę. Jest taka rzecz, że po żonie ma na 
mnie dwakroć sto tysięcy, awizowali mnie do wypłaty w kontrakta. Mam tam wioskę 
Ciemiernę między Wulką po Kurdeszu a Palnikiem Wacława, która by im zaokrągliła ich 
mająteczek. Potrzebna im koniecznie; wieś doskonała, niechby to w tych dwóchkroć sobie 
brali, choć z moją stratą, bo im dobrze życzę. Ale to, kochany Moręgosiu, nie wyobrażasz 
sobie, jak ten Wacław w interesach ospały i tępy, przeraża mnie jego przyszłość, o nic nie 
dba, traci, na niczym się nie zna! Sam już muszę pracować, aby go dźwignąć. Ot i tu 
potrzeba, żeby ktoś go podpędził, rozruszał, namówił, odmalował mu konieczność tego 
nabycia, mnie samemu delikatność nie pozwala. — A dlaczego, panie hrabio? — rzekł 
zrozumiawszy rzecz pan Józefat — ja to potrafię.
   — Byłem pewny.
   — I podejmę się chętnie.
   — Dziękuję ci, mój drogi, dziękuję. Dla mnie to, klnę ci się, ze stratą, ale nie mogę 
patrzeć na tego nieboraka nic nie pojmującego swoich interesów, chciałbym mu dopomóc i 
nie życzę sobie żadnych z tego zysków, byle jemu zaokrąglić majątek. Bez Ciemiernej nie ma 
tam gospodarstwa.
   Wpadłszy na tor, hrabia wyuczył swego pomocnika co i jak miał mówić, dał mu 
instrukcją doskonałą i do Palnika wyprawił.
   Wacław od ożenienia swojego ani się ruszył z miłego zakątku, z gniazdeczka, które usłał 
z takim staraniem dla siebie i Frani; ich dwoje wystarczali sobie, a Brzozosia, ksiądz wikary i 
kilku sąsiadów całe znajomości tworzyli grono. Człowiek bez ludzi obejść się nie może, ale 
niewielu dobranych wystarczają mu na życie całe, a im bardziej ściśnięte to kółko, im w 
mniejszym serce się obraca, tym silniej do niego przywiązuje.
   Wysoko nie sięgał Wacław, ani chciał szukać w stosunkach zaspokojenia miłości własnej, 
pochlebienia swej dumie, której nie miał wcale; Frania także do ciszy przywykła, nie 
rozumiała innego życia; utworzyli więc sobie byt najszczęśliwszy w zaczarowanym owym 
domku, w którym nic nie brakło, a każde marzenie urzeczywistniał dostatek. Brzozosi tylko 
gorzej tu było daleko niż w Wulce, do której często uciekała, nie miała swojego 
gospodarstwa, drobiu, nie mogła tak władać domem, próżnowała i nudziła się wzdychając, 
żeby Pan Bóg dał prędzej dzieci, nad którymi by przewodzić, z którymi by się pieścić mogła. 
I Frania, i Wacław z nią często z pięknego salonu uciekali do skromnej izdebki, 
przypominającej im pierwsze chwile poznania, rozkoszne dni spędzone w Wulce ze starym 
ojcem. Nie wyczerpując szczęścia do dna, Wacław tak dzielił czas, że nigdy jeszcze złowroga 
nuda pod dach jego nie zajrzała. Frania miała swoje zajęcia: bawiła się książką, słuchała 
muzyki, którą Wacław tak lubił i tyle jej czasu poświęcał, chodziła około kwiatków i 
gospodarowała około domu. On miał fortepian, książki, interesa i sumienne spełnianie opieki 
nad garstką ludzi zamieszkujących ziemię, którą posiadał.
   Płynęły dni w Palniku nie postrzeżone, szybkie, krótkie; zatrważając niekiedy myślą, że 
tak z nimi przebieży życie. Brzozosia wzdychała, modliła się, czuła potrzebę pogderania, brak 
nowego żywiołu jakiegoś wśród tej jednostajnej ciszy i znaleźć go jeszcze nie mogła.
   W ten miły kącik jednego poranku wcisnął się nieproszonym gościem pan Moręgowskd z 
mnóstwem pokłonów i uśmiechów, zdziwiony i onieśmielony przepychem, który tu zastał 
niespodziewanie. Jedno spojrzenie na Wacława nauczyło go, z kim ma do czynienia. Zaczął 
od koni, które miał na sprzedaż.
   — Koni potrzebuję w istocie — rzekł Wacław — ale że się na tym nie znam wcale, 
poleciłem ich kupno mojemu pomocnikowi i rządcy majątku.
   Zbity z tropu Moręgowski powiedział, że się uda do plenipotenta, ale proszony siedzieć, 
usiadł i rozpoczął rozmowę. Między ludźmi, których nic nie wiąże, którzy nic z sobą 
wspólnego nie mają i nic mieć nie mogą, zwykle rozmowa bywa najuciążliwszą w świecie 
męczarnią, jeden z nich musi się poświęcić, a tu los naturalnie padł na gospodarza, 
zmuszonego wysłuchiwać dowcipnych opowiadań o procesach i administracjach, którymi żył 
pan Moręgowski. Chociaż często bardzo powtarzał swoje: aby bez krzywdy ludzkiej, z 
powieści tych jednak poznać było można człowieka, który się zbyt surowym nie powodował 
sumieniem. Wacław uczuł wstręt do tego jegomości, ale milczał przez grzeczność. Od słowa 
do słowa przyszło do Palnika i Wulki, wreszcie do Ciemiernej i pan Józefat zaczął ją 
nadzwyczaj wychwalać.
   — Ot, tobyś pan zrobił interes złoty, gdybyś, choć drogo, mógł ją nabyć od stryja.
   Wacław prostym jasnowidzeniem jakimś postrzegł od razu sidła, które mu zastawiono, 
przypomniał sobie, że Moręgowskiego widział kiedyś w Denderowie, że hrabia już mu o 
Ciemiernej napomykał, domyślił się intrygi i uśmiechając się odpowiedział:
   — Nic łatwiejszego jak nabyć Ciemiernę, był o to już podobno zrobiony układ z 
nieboszczykiem teściem moim, ale że wypadnie mi wkrótce może cały klucz Denderowski 
okupić, nie widzę potrzeby się spieszyć.
   — Jak to cały klucz? — zapytał szlachcic przestraszony i zdziwiony.
   — Stryj mój chce go sprzedać, mam jego słowo. Zdaje mi się, że się wyniesie do Galicji. 
   Na to nic już nie mając do odpowiedzenia, pan Józefat wziął za czapkę i gospodarza 
pożegnał.
   Nie mógł posądzić Wacława ani o umyślny fałsz, ani o podstęp żaden, bo znając się na 
ludziach trochę, wyrozumiał jego prostotę; zwątpił więc o dawnym swoim protektorze i nie 
zaglądając już do Denderowa pojechał wprost do żony.
   — Klapsit! — rzekł sobie w duchu — ratuje się jak może, ale śmierdzi trupem pan hrabia. 
Gdyby tak jeszcze kilka lat administracji na jego majątku, człek by się mógł bez krzywdy 
ludzkiej pięknego dorobić fundusiku; ale to diabła warto, pewnie zaraz z licytacji sprzedadzą. 
I duża rzecz na moje ramiona.
   Hrabia tymczasem rachując na pana Józefata, po- wiedział sobie ze zwykłą przebiegłością 
swoją, że gdy zachwali przez niego Wacławowi Ciemiernę, a potem go zastraszy, że jej już 
sprzedać nie może, przyspieszy układy o nabycie i jeszcze coś wytarguje. Wyczekawszy więc 
dzień i drugi, pchnął posłańca do Palnika z listem do synowca.
    
   Kochany Wacławie!
   Wspomniałem ci, zdaje mi się, o Ciemiernie, wioseczce między Wulką a Palnikiem 
położonej, o którą z nieodżałowanym rotmistrzem Kurdeszem jużeśmy byli się ułożyli. Boję 
się, żebyś mnie nie chwycił za słowo, gdyż w tych dniach wszedłem o tę wieś w umowę z 
panem Puciatyckim, który mi za nią daje wyżej dwóchkroć, i trudno by mi już było na dawne z 
śp. Kurdeszem zagajone przystać warunki. Nie miej mi, proszę, tego za złe, a jeśliby ci 
Ciemierna była potrzebna, daj mi znać zaraz, możesz bowiem mieć pierwszeństwo. Chciej 
wierzyć itd.
    
   Wacław, odebrawszy ten list, zastanowił się nad nim, pomyślał chwilę i jasno widząc, że 
w tym wszystkim coś być musi, odpisał stryjowi, że się zupełnie wyrzeka myśli nabycia tej 
wioski i uwalnia go od słowa danego Kurdeszowi.
   Niecierpliwie wyglądał odpowiedzi pan hrabia, a gdy nadeszła, tak był pewien wygranej, 
że list rozpieczętowując, świstać zaczął marsza zwycięskiego; stopniami czytając, usta mu się 
ścisnęły, wydęły, brew namarszczyła i splunął w gniewie.
   — Głupi! głupi! całkiem z rozumu obrany człowiek! Z takimi ludźmi nie wiedzieć, jakich 
używać środków; uparty! zarozumiały! Niech i tak będzie... zobaczymy, kto pożałuje. Nie 
bierze Ciemiernej, no to nic nie weźmie i będzie kwita! O Sylwanie rzadsze coraz od 
niejakiego czasu odbierano wiadomości, nareszcie hrabia otrzymał sztafetą list od niego, 
oznajmujący, że się oświadczył i został przyjęty, z prośbą zarazem o zasiłek pieniężny, gdyż 
wesele bezzwłocznie odbyć się mające wielkich wymagało nakładów. Sylwan donosił razem 
hrabiemu, że małżeństwo to czysto tylko na wyrozumowaniu oparte, na które wdowa nie 
przez mdłość, ale przez szacunek dla niego zezwoliła, wielkie i większe nad spodziewanie 
przynieść im powinno korzyści. Baron Hormeyer oświadczył narzeczonemu, że nie mogąc w 
tej chwili dysponować znacznymi, jakie posiadał, majętnościami, ze swej strony zapewniał 
tylko córce do życia swego, po którym dziedziczyć miała wszystko, tymczasową pensją 
dwudziestu tysięcy reńskich. Wnosił stąd, że kto tak znaczną sumę za tymczasową uważa, 
nierównie więcej mieć musi; a choć delikatność nie dozwalała mu dowiadywać się o własność 
wyłączną wdowy, rachował ją na drugie tyle, jeśli nie więcej. Poza tym wszystkim zostawały 
jeszcze nadzieje spadku po ojcu itd.
   Hrabia długo nad listem siedział: nie bardzo był rad rozwiązaniu, ale co dzień się czując 
gorzej w interesach, pozbywając Sylwana spodziewał się być wolniejszym i napisał, że ze 
swej strony pensją także odpowiednią nowożeńca wyposaży.
   — Czy zapłacę, czy nie — rzekł w duchu — co mi tam szkodzi mu zapewnić! Niech się 
już żeni: może mniej do mojej kieszeni zaglądać będzie.
   Odwrotną więc sztafetą poszły urzędowe listy do barona i jego córki od całej rodziny: 
pełne czułości, oświadczeń i zaproszeń do Denderowa.
   — Jużcić pierwszą ratę zapłaci baron z góry — rzekł w duchu ojciec — a chybabym już 
do niczego był niezdatny, żebym jej nie pochwycił. Sylwan mi winien. Kosztowało ogromnie 
wychowanie jego, podróże; właści- wie z powodu niego zadłużyłem się po większej części: 
słuszna, by mnie teraz dźwignął.
   W tych myślach pogrążonego zastał hrabiego przybywający Farurej, który jeszcze nie 
zrażony u Cesi szczęścia próbował; ale i teraz znalazł ją kwaśną, nachmurzoną i przyjmującą 
go tylko wyrazistym ramion ruszeniem.
   Dotąd jaśniej nie spowiadano się Farurejowi z projektów Sylwana, ale gdy już list ów 
oznajmujący o oświadczeniu i przyjęciu, a żądający posiłków nowych nadszedł, a sztafetę z 
błogosławieństwem wyprawiono, nie było co robić tajemnic. Hrabia z uśmiechem 
zwycięskim kazał sobie powinszować ożenienia syna i począł opisywać świetność i nadzieje 
tego związku.
   — Więc się tedy żeni hrabia Sylwan — uśmiechając się i kłaniając po swojemu rzekł 
paryżanin, rześkiego nawet przed teściem udając młodzieńca, choć go nogi gorzej coraz pod 
zimę bolały. — Reçevez mes compliments les plus sinc?res; ale, z kimże? zapomniałem czy 
może nie słyszałem?
   — Partia przepyszna — pospieszył hrabia — imię piękne, tytuł, fortuna olbrzymia, a 
panna... to jest wdowa, ale to jak jedno: bardzo krótko żyła z mężem, jedynaczka.
   — A! zachwycony jestem, podzielam uczucia radości kochanego hrabiego. Zawszem 
wiele rokował po Sylwanie... un si  bon camarade! Ale któż narzeczona? niezmiernie jestem 
ciekawy.
   — Córka barona Hormeyer, która była za... za... niemieckie nazwisko... nie przypominam 
sobie... żyli w Wiedniu.
   — A imię jej? — zapytał zamyślając się Farurej.
   — Ewelina.
   — Ewelina Hormeyer! — wykrzyknął marszałek — a! byćże to może? — I stary zalotnik 
uśmiechnięty przed chwilą, zakłopotany zamilkł jak nożem uciął, a na fizjonomii jego 
odmalowało się zdziwienie i wstręt źle pohamowany.
   Hrabia postrzegł to zaraz bystrym rzutem oka.
   — Znasz ich, marszałku?
   — Znam? nie, to jest, zdaje mi się... słyszałem coś... widywałem ich... czy w Wiedniu, czy 
we Lwowie, przesunęło mi się to przed oczyma, nie przypominam sobie.
   — Widzę, że ich znać musisz — nalegać począł hrabia — a zatem szczerze, otwarcie, 
zaklinam, mów, jeśli wiesz, co to za jedni? Bogaci? wszak milionowi: nieprawdaż?
   — Bogaci! tak... sądzę, że muszą być bogaci — wyjąknął Farurej zakłopotany widocznie 
coraz bardziej, oglądając się, jak gdyby chciał uciekać. Poszeptał coś niewyraźnie i urwał, 
pragnąc zmienić rozmowę.
   Hrabia widział, jak mu się ciężko przychodziło tłumaczyć, przestraszony powstał z 
kanapy i zawołał chwytając go za rękę:
   — Kochany marszałku! na Boga! mówże prawdę: może go jeszcze czas ocalić!
   Farurej obejrzał się, jakby pytał jeszcze, czy ma całą prawdę powiedzieć.
   — Ale — zająknął się — ale bo nie znam tak dalece.
   — Mów, co wiesz, cóż to są za jedni ten baron, ta jego córka? skąd to pochodzi? 
Przerażasz mnie milczeniem!
   — Nie chciałbym robić plotek — cicho odezwał się Farurej — ale czemu mi hrabia 
wprzód o tym nie wspominałeś?
   — Sam nie wiem, dlaczegom wprzódy nie pytał; nie sądziłem, żebyś marszałek wiedział 
co o nich. Ale cóż to jest? mów, zlituj się, nie trzymaj w dręczącej niepewności. Herb moich 
naddziadów mali być splamiony? Poślę sztafetę, polecę sam, może go uratuję, rozerwę. — 
Chcesz pan hrabia całej prawdy, winienem ci ją i nic nie zataję — kłaniając się grzecznie 
rzekł stary — ale ja wiem niewiele, nie wiem nic pewnego. To, co wiem, obowiązany jestem 
powiedzieć przyszłemu teściowi i szacunkowi, jaki mam dla familii hrabiego.
   — Mówże, kochany marszałku, mów, a rąb mi szczerze — przerwał hrabia, którego oczy 
iskrzyły się niepokojem i gniewem. — Widzę, że Sylwan się uplatał, a jam go przestrzegał, a 
jam mu przepowiadał, ja czułem, że to coś podejrzanego, że ten baron Żydem trąci.
   — O baronie Hormeyer zasłyszałem raz pierwszy w Wiedniu — odezwał się powoli 
Farurej — był naówczas jakimś urzędnikiem przy dworze i otrzymał był tytuł barona za 
szczególną protekcją. Skąd pochodził? nikt nie wiedział, to pewna, że długi czas trudnił się 
dostarczaniem drogich kamieni dla dworu austriackiego.
   — Jubiler! — krzyknął hrabia bijąc w ręce.
   — Coś takiego, coś takiego — rzekł Farurej — jeździł po Europie, skupował kosztowne 
kamienie, a że się na nich znał doskonale, wiele też podobno na nich zarabiał. Aleby był tym 
baronostwa nie doszedł.
   — A czymże go się dorobił? — zawołał hrabia — ten Żyd przeklęty!
   — Wszak nie mówiłem, że był Żydem? — zapytał Farurej — bo to mogą być plotki.
   — Ale te plotki istniały? — zapytał Dendera w rozpaczy.
   — O kimże nie gadają złośliwie! — pocieszył go Farurej.
   Zygmunt August pochwycił się za głowę, zaciął usta i padł na kanapę zasłaniając oczy.
   — Mów już wszystko, marszałku, mów: nic mnie nie potrafi obejść teraz.
   — Baron tedy Hormeyer miał ogromne stosunki: przysługiwał się wielu i wszedł jakoś 
powoli w lepsze towarzystwa; ożenił się.
   — Z kim? — spytał hrabia.
   — Nie wiem: z jakąś córką bankiera.
   — Żyd z Żydówką, paradnie! — zgrzytając zębami mówił Zygmunt August. — I cóż 
tedy? przyszły Żydzięta!
   — Owdowiał, ale mu po niej została córka; wszyscy się na to zgadzali, że to było cudo 
piękności: dał jej wychowanie najstaranniejsze. Cały Wiedeń latał za śliczną Eweliną.
   — I wyszła za mąż?
   — Nie, nie wyszła za mąż — zimno rzekł Farurej. — Nigdy nie była zamężną. 
   — A toż co? to coś nowego! Marszałku zaklinam cię, nie cedź mi po słówku, mów prędko 
i jasno.
   — Zobaczył ją książę F..., podobała mu się, pokochał, i...
   — I cóż? i co?
   — I dano jej później tytuł hrabinej von...
   — Tego mi brakło!
   — Spostrzeżono jednak rychło, że miłość ta stała się groźną dla przyszłości księcia: 
chciano go żenić, nie dawał sobie mówić o tym; cały utonął w swym przywiązaniu, miał 
nawet zamiar, jak mówią, zaślubić morganatycznie piękną Ewelinę, która go szalenie kochała, 
którą on ubóstwiał do szaleństwa. Użyto więc najenergiczniejszych środków, by ich 
rozłączyć. Książę został do Włoch wysłany, a hrabinie rozkazano wydalić się z Wiednia 
naprzód do Lwowa, potem za granicę, naznaczając jej pensją dwudziestu tysięcy reńskich 
dożywotnie.
   Dendera słuchając siedział blady, coraz to się chwytając za głowę.
   — To śmierć! to zagłada! — mówił przerywanym głosem — to poniżenie, to zguba! To 
oszukaństwo! ja nie dam się spełnić tej hańbie, ja lecę, rozwiodę ich; to przyjść nie może do 
skutku. A Sylwan! Sylwan! gdzie jego rozum, gdzie znajomość ludzi, żeby się tak mimo 
przestróg moich dał uwieść i oszukać.
   Hrabia milczał chwilę, a potem dodał nagle:
   — Nie chcę go widzieć, wypieram się go na Wieki! Ale powiedz, marszałku, to więc 
człowiek bogaty?
   — Wcale nie, kiedy już chcesz prawdy — rzekł Farurej. — Hormeyer był nim, ale 
nieszczęśliwa do kart namiętność wszystko pochłonęła; córka musi go pilnować, żeby się do 
ostatka nie zrujnował. Całym ich majątkiem jest owa pensja dwudziestu tysięcy reńskich, 
przepyszne srebra, dar księcia i klejnoty pozostałe z handlu lub z tegoż, co dożywotni ów 
dochód, wynikłe źródła.
   Dendera padł przybity.
   — Daruj, hrabio — dodał Farurej — że tak przykrych wiadomości jestem zwiastunem, ale 
cóż? chciałeś całej prawdy, nie mogłem kłamać przed tobą. Powiem ci tylko jeszcze, że to 
ożenienie nie jest jednak tak złe, jak ci się zdaje, przeniósłszy się do Galicji, można by z 
niego korzystać.
   Hrabia nic nie odpowiedział, ale znać było, jak cierpiał: darł na sobie suknie z gniewu, 
miotał się jak szalony.
   — Dziękuję, dziękuję — zawołał nareszcie z przyciskiem i iskrzącymi oczyma, 
konwulsyjnymi ruchy szukając pióra i kałamarza, dzwoniąc razem na sługi i przewracając po 
stoliku.
   — Czas jeszcze: potrzeba temu przeszkodzić; poszlę, pojadę, rozerwę. To nieszczęście! to 
cios, jaki od. lat dwóchset rodu naszego nie spotkał! Ja ich znać nie chcę, ja się Sylwana 
wyrzekam, to głupiec!
   Farurej chodził milczący.
   — Zresztą — dodał — chociaż to wszystko, com opo- wiadał ci, pochodzi zdaje mi się z 
najlepszych źródeł, kto wie, może niechęć coś dodała? Uderzyła mnie w czasie pobytu w 
Warszawie cudna twarzyczka Eweliny. A! bo też jak anioł ładna! Z tego powodu takem się jej 
historii dowiedział szczegółowie! Cuda mówiono o jej przywiązaniu do księcia! Po 
rozłączeniu się z nim o mało z szału i rozpaczy nie umarła.
   — Śliczna historia! śliczna żona! — wołał Dendera — ot tośmy się uplątali! I w posagu 
naszyjnik, sztuciec srebrny i pensja dożywotnia. Daj go kata! cha! cha!
   Śmiał się hrabia, ale ze złością wściekłą; wtem jakby na przekorę wszedł służący i świeżo 
przywiezioną pocztę podał na srebrnym blacie. Drżącą ręką przerzucił ją Dendera, rozerwał 
pakiet na którym poznał charakter Sylwana, i upadł w krzesło, wołając:
   — Stało się! ożenił się! jadą! Nie mam sposobu ich wstrzymać, są w drodze; jutro, za dni 
kilka w Denderowie być mogą. A! to jakieś przekleństwo Boże!
   — Jak to?już się ożenił? — zapytał Farurej — już?
   — Spieszył się, żeby mu kto tego skarbu nie wydarł. Głupiec, arcygłupiec! bałwan! 
Niechże przepada, niech ginie, niech jedzie, dokąd chce, ja go na oczy widzieć nie chcę. To 
nie mój syn, wypieram się go na wieki!
   — Hrabio! to być nie może — rzekł powolnie marszałek — wszakżeś błogosławił, wszak 
prosiłeś!
   — To było błogosławieństwo pochwycone, kłamali, oszukiwali nas.
   — Ale możesz się narazić, Hormeyer ma silne plecy. Dendera się zastanowił.
   — Cóż mam począć? — zapytał.
   — Nie robić z tego wrzawy, milczeć i w milczeniu przecierpieć, co los przeznaczył. 
Wojować z człowiekiem i kobietą, którzy cię jednym skinieniem obalić mogą, tobie, hrabio, 
niepodobna. Prócz mnie i ciebie nikt o tym wiedzieć nie będzie; owszem, chwal się losem 
syna, ja dochowam tajemnicy, il faut faire bonne mine ? mauvais jeu! inaczej tego nie 
rozumiem.
   Zygmunt August chwilę się zastanowił i pomyślał:
   — Masz pan słuszność. Ale to mnie dobija! Dajesz mi słowo honoru, że nikt o tym 
wiedzieć nie będzie?
   — Ode mnie ręczę — rzekł Farurej — będę milczał jak grób.
   To mówiąc, gdy w bezsilnym gniewie rzucał się jeszcze Dendera, marszałek dość zawsze 
obojętny, gdyż mu wzruszenie na wątrobę szkodziło i starannie go unikał, przeszedłszy się 
parę razy po pokoju, włożył glansowane rękawiczki, wyjrzał oknem i przekonawszy się, że 
mrok pada, począł się żegnać, unikając dalszych rozpraw i tłumaczeń.
   Można sobie wystawić stan umysłu hrabiego; kilku godzin potrzebował na oswojenie się z 
tym krwawym zawodem, jaki go spotkał, by z twarzą spokojniejszą wyjść do żony i córki z 
oznajmieniem o weselu Sylwana.
   — Ha! — pomyślał na ostatku — zostaje mi Farurej, którego doić będę, jeśli go znów 
głupia Cesia nie zrazi; mam Wacława, który by powinien być powolnym; mam głowę... a 
dwadzieścia tysięcy reńskich Sylwana, a klejnoty jego żony: zawsze to coś znaczy. Dam sobie 
rady jeszcze i podniosę się na nogi. Potrzeba tylko głosić szeroko, że Sylwan bierze ośmkroć 
gotówką, a oczekuje po niej około dwóch milionów. I to przydać się może.
II
    
   Minęło dni kilka i szczęściem jakoś na pierwsze gorące wrażenie Sylwan z żoną nie 
przybył; choroba Eweliny, która nazajutrz po ślubie niebezpiecznie zapadła, wstrzymała 
przyjazd państwa młodych. Nie brakło jednak zmartwień staremu Denderze, który zamknięty 
między czterema ścianami, zębami zgrzytał z gniewu, a wychodząc między ludzi, musiał 
przybierać twarz pogodną, oblicze spokojne i okazywać się panem więcej niż kiedy wśród 
grożącej mu co chwila ruiny. Zbliżał się co chwila Nowy Rok i kontrakty; ze wszech stron 
sypały się znowu żądania kapitałów, a sam hrabia uprzedzając niektórych wierzycieli i chcąc 
ich odurzyć, rozkazał rozesłać listy, ofiarując im zwrot sum, od których procentów nawet nie 
było czym zapłacić. Komedia przynajmniej śmiało i raźnie odegrywała się do końca.
   Dodawała zgryzoty hrabiemu Cesia, której nienawiść, wstręt, nielitościwe obejście się z 
Farurejem co dzień stawały się wyraźniejsze i bardziej zagrażały zerwaniem. Stary zalotnik 
nękany, w końcu począł bywać coraz rzadziej, coraz krócej; ochłódł, zdawał się namyślać, a 
ta w nim zmiana zamiast opamiętać Cesię, większe w niej jeszcze wybuchy gniewu 
wzbudzała. Rozstawali się z każdą razą gorzej i marszałek przez kilka tygodni ani się już 
pokazał. Hrabia coraz bardziej niespokojny posłał wreszcie dowiedzieć się o jego zdrowie. 
Odpowiedziano mu, że był zupełnie zdrów i wyjechał w sąsiedztwo. Cesia obrażona 
przedłużonym milczeniem, ze swej strony poczęła się dowiadywać, co robił, a z badania 
okazało się wyraźnie, że do młodej jakiejś wdówki począł dojeżdżać codziennie i miał już w 
głowie nowe jakieś zamiary.
   Nie utaiło się to i przed hrabią, bo złe wieści szybkie mają skrzydła, ale jak mógł kłamał 
przed sobą i nie rozumiał, żeby to miało zrywać projekta; sądził raczej, że marszałek chciał 
tylko zazdrość wzbudzić w Cesi. Napisał więc list grzeczny, zapraszając Farureja do siebie.
   Nazajutrz przybył żądany gość w kwaśnym nadzwyczaj humorze, widocznie tylko 
gwałtem wciągnięty, z miną znudzoną i pogardliwą. Cesia powitała go zimno choć grzecznie, 
lecz nie wytrzymawszy, zaraz mu z dumą obrażoną przycinać poczęła, Farurej nie tłumacząc 
się, zamilkł.
   Po obiedzie zostawiono ich samych. Hrabina tylko usiadła dla przyzwoitości z książką w 
drugim pokoju. Farurej trzymał się ciągle z daleka, chodził zamyślony; Cesia poczęła 
żartować po swojemu.
   — Czy pan tak czym zajęty, czy tak chory na te swoje nogi — spytała z francuska po 
chwili — że do nas nawet przyjechać nie możesz, tylko raz w kilka tygodni?
   — Zdrów jestem zupełnie — odpowiedział Farurej — powiem pani nawet, że md nogi 
bardzo odeszły po smarowaniu doktora Schwarca; nie mam też żadnego pilnego zajęcia, ale 
obawiam się już naprzykrzać, szczególniej pani.
   — Któż panu mówił, że się naprzykrzasz?
   — Widzę to dobrze od niejakiego czasu. Pani jesteś zawsze dla mnie tak nielitościwą, tak 
przy mnie smutną i podrażnioną, że pragnę jej zejść z oczu i oszczędzić powodów 
zniecierpliwienia.
   — Dziękuję za tę troskliwość o mnie — zimno i dumnie mierząc go okiem odpowiedziała 
Cesia — lecz skądże to pan tak nagle dopatrzyłeś się teraz tylu rzeczy dawniej nie 
widzianych?
   — Que voulez-vous? sama pani postrzegasz, żem stary, dużo patrzę, dużo myślę...
   — A! przecieżeś się pan opatrzył! — ze śmiechem wybuchła Cesia. — Delicieuxl 
charmant!
   — Tak, pani — rzekł chłodno Farurej — a zarazem postrzegłem, że pani jesteś bardzo 
młoda: za młoda dla tak starego człowieka.
   — Cóż to? wymówka? Co to jest?
   — Nic. To tylko trochę za późne opamiętanie.
   — Czemuż tak późne? — chwyciła za słowo Cesia.
   Farurej zamilkł, powstrzymywał się z dalszym tłumaczeniem, ale rozogniona Cesia 
wiodła go coraz dalej, rozdrażniając do ostatka jakby naumyślnie.
   — Cha! cha! — rzekła — jakiś pan dziś nieoceniony! Cóż dalej, kochany marszałku, co 
dalej?
   — Pani! — rzekł nagle zatrzymując się naprzeciw niej marszałek i przybierając minę 
zarazem smutną i poważną. — Istotnie, zawsze czas postrzec się, gdy kto ma popełnić 
niedorzeczność. Właśnie muszę panią za jednę, do której się z pokorą przyznaję, przeprosić.
   — Za którą? — spytała dowcipnie Cesia, doprowadzając go do niecierpliwości — tyle ich 
było!
   — Za jedne i jedyną, zdaje mi się, jaką mam sobie do wyrzucenia: za to, żem śmiał 
sądzić, iż się pani potrafię podobać, ja stary, niedołężny pedogryk; żem ośmielił się mieć 
nadzieję pozyskać jeśli nie jej serce, to litość i trochę względu. Była to chwila złudzenia, 
dziś...
   — Dziś się panu otworzyły oczy! que c’est heu- reux! — przerwała Cesia śmiejąc się do 
rozpuku — a! dokończże pan.
   — Dane mi słowo pani zwracam jej z boleścią, ale z przekonaniem, że nie bylibyśmy, nie 
moglibyśmy być z sobą szczęśliwi. Ja dla pani, widzę to za późno, niestety, jestem całkiem 
niestosownym: mam jeszcze trochę uczucia i odrobinkę dumy. Znajdziesz pani innego, 
zapewne szczęśliwiej obdarzonego ode mnie.
   To mówiąc Farurej z godnością i powagą ukłonił się grzecznie.
   — I cóż jeszcze? i cóż mi pan powiesz jeszcze, równie miłego i grzecznego? — spytała 
Cesia w gniewie, zbliżając się do niego.
   — Darujesz mi pani, żem tak długo zostawał w błędzie, żem ją tak nielitościwie nudził 
moją figurą. Zwracam jej przyrzeczenie szczęścia mojego i swobodę; spodziewam się, żeś 
pani choć dziś powinna być ze mnie kontenta.
   — Zupełnie — odpowiedziała Cesia, hamując w sobie wybuch złości — dziękuję panu 
serdecznie za swobodę i uwalniam go także. Nie wątpię, że pani Halina S... stosowniejszą dla 
niego będzie partią, ma lat z dziesięć więcej ode mnie i daleko więcej drogiego 
doświadczenia, którego mi całkiem braknie.
   Rzucając ten pocisk ostatni w oczy staremu zalotnikowi, Cesia dygnęła z udaną powagą i 
wybiegła, drzwi zatrzaskując za sobą. Farurej trochę zmieszany wziął kapelusz i wyszedł 
pożegnać hrabiego.
   Potrzeba było i z nim pomówić i jemu zwrócić dane słowo. Trudności swojego położenia 
nie skrywał przed sobą Farurej; ale to było nieuchronnym: powlókł się więc z posępną twarzą 
i nie chcąc odwlekać długo, przybierać się powolnie, woląc od razu zerwać maskę, przemówił 
do wcale nie przygotowanego na ten cios Dendery: — Panie hrabio! ze smutkiem mi 
przychodzi wyrzec się chlubnych nadziei ściślejszego połączenia z twoim domem. Panna 
Cecylia, jakem to już postrzegał od dawna, nie może przywyknąć do mnie; wieki nasze są 
niestosowne, ja się trochę starzeję.
   Zaskoczony tak nagle Dendera, spojrzał dziko i zawołał:
   — Pozwól sobie powiedzieć, mości marszałku, że ci trochę za późno przyszły te refleksje.
   — Owszem, bardzo jeszcze w porę, by pięknej hrabiance nie zawiązywać losu. 
Zwróciłem już jej dane mi słowo, przyjęła je, uwolniła wzajemnie; rozstaliśmy się bez łzy i 
żalu.
   — Jak to? jak to? ale cóż to się stało? co mogło być powodem? Jakieś chwilowe 
nieporozumienie?
   — Nie, hrabio. Czekałem długo, rozważałem bacznie, uwodziłem się nadzieją do ostatka; 
nareszcie trzeba się było poddać oczywistości: przekonaliśmy się wzajemnie, żeśmy 
niestosowni dla siebie.
   — Ale, panie marszałku, ja na to nie dozwolę. To się tak zrywać nie może, to z ujmą dla 
domu mojego.
   Farurej uśmiechając się ruszył ramionami.
   — To być musi, kiedy jest; rzecz skończona.
   — Ja na to nie pozwolę! ja na to nie pozwolę! Ja poszukiwać będę!
   — Jak? — spytał zimno Farurej. — Nie widzę, co byś pan mógł poradzić?
   — Moja córka jest tym skompromitowaną: cały świat wie o jej zaręczynach. Tak się to 
zerwać nie może.
   — A kiedy się zerwało —. odparł znów z wielką flegmą marszałek.
   — Ale to osobista nas wszystkich uraza! Ja, Sylwan, Wacław poszukiwać jej będziemy na 
osobie pańskiej!
   Marszałek, który widać od sąsiadów zasłyszeć coś musiał o powikłaniu interesów 
Denderowa, zbliżył się do hrabiego.
   — Kochany hrabio — rzekł kłaniając mu się — to wszystko dobrze, ale wiesz, że się nie 
strzela do człowieka, któremu się winno pieniądze. Oddasz mi coś winien, ty i Sylwan 
przyślecie sekundantów, umówimy się o czas, miejsce i wybór broni, i bić się będziemy.
   — Bardzo dobrze! bardzo dobrze! — zakrzyczał wściekle Dendera.
   — Jestem i będę na rozkazy, a teraz pozwól się pożegnać — rzekł Farurej biorąc za 
klamkę. — Mes respects ? Madame la Comtesse. Votre serviteur!
   Cesia chodziła niespokojna i zapłakana z gniewu po swoim pokoju, gdy ojciec wpadł do 
niej z tak obłąkanym wzrokiem, tak poruszony, zajadły, zmieniony, że ujrzawszy go, cofnęła 
się z przestrachem.
   — Co to jest znowu? — zawołał — chcecie mnie żywego wpędzić do grobu? pragniecie 
śmierci mojej? Co za nowe napadło cię szaleństwo? Coś zrobiła z Farurejem, który zrywa?
   — Ja? Ja nic nie wiem.
   — Tyś mu dała powód.
   — Powtarzam ci ojcze, to kaprys starca. Ale dlaczegoż ma to nas tak bardzo obchodzić?
   — Nas to gubi! Ożenienie Sylwana, zerwanie z Farurejem to są ciosy nie do 
przeniesienia. Kto cię teraz weźmie, godna swojej matki córko?
   — Ojcze! jam temu nie winna. Farurej stara się o Halinę.
   — Niewinna! Wszyscy niewinni, a któż winien? Dlaczego ciągnęłaś go wprzódy, 
odpychałaś potem przez niepojęte jakieś dziwactwo? Szydziłaś ze starego i pomiatała nim jak 
dzieckiem: zraziłaś go. Więc wy mnie chcecie zabić? wy mnie chcecie zabić! Ty! twoja 
babka, twoja matka, Sylwan... wszyscy, wszyscy spiknęliście się na spokojność moją.
   Cesia zamilkła. Hrabia chodzić zaczął żywo.
   — Pisz do niego, rób co chcesz, niech powraca.
   — To być nie może.
   — Być nie może! A więc bić się z nim będę ja, Sylwan, Wacław; zabijemy go. To wstyd 
nowy, śmiech ludzki, hańba; trzeba umierać ze sromu; ja tego nie przeżyję, ludzie nas 
wkrótce palcami wytykać będą. Ten zjawiony spod ziemi synowiec — mówił dalej sam do 
siebie — ta konfiskata majątku, to zamążpójście Czeremowej, ożenienie Sylwana, te 
zniszczone najpiękniejsze nadzieje: to wszystko nad siły moje. Ludzie z radością patrzą na 
mój upadek, na upokorzenie, cieszą się z nieszczęścia, którego los i oni sami są sprawcami. 
Nie mam się gdzie obrócić, zewsząd mnie ściga cios jakiś.
   I odwróciwszy się od córki, zawołał nieprzytomny:
   — Bądźże przeklęta... ty, on i wy wszyscy!
   To mówiąc, wybiegł z pokoju Cesi, przeleciał puste i osmutniałe salony i począł błądzić 
po podwórzu, nie postrzegając, że się na dziwowisko ludzi wystawiał, gdy nadbiegający sługa 
dał mu znać, że przysłany z bliskiej poczty umyślny oznajmił o przybyciu Sylwana.
   Za pół godziny z żoną w Denderowie być mieli.
   Ten drugi cios zamiast dobić, oprzytomnił hrabiego.
III
    
   Cicho, w zamkniętym kościele odbył się ślub Sylwana z Eweliną; za świadka służył baron 
i dwóch przyjaciół nowożeńca: nikogo nie proszono na wieczór i około dziesiątej w wielkim 
salonie Hormeyera pozostał tylko hrabia z młodą żoną swoją. Od rana już wdowa czuła się 
tak słabą, że ojciec, który ją znał dobrze, jakby przewidując następstwa wielkiego wzruszenia 
przy obrzędzie, nikogo na to wesele nie prosił. Jakoż ku wieczorowi stan się jej wielce 
pogorszył, opanowała ją niespokojność, gorączka, częste zaczęły napadać mdłości i pierwszą 
czynnością Sylwana jako męża było biec po doktora.
   Przybyły, jeden z najznakomitszych lekarzy w Warszawie, nie ograniczając się 
zewnętrznymi oznakami choroby, długo badał pacjentkę, zapisał jakieś uspokajające 
lekarstwo i nakazał spokój najzupełniejszy, a nade wszystko unikanie wszelkiego widoku, 
który by ją mógł drażnić.
   Baron więc pożegnał Sylwana ściśnieniem ręki, dając mu do zrozumienia, żeby się 
oddalił, i nowożeniec odjechał do samotnego swego mieszkania, do którego już nie 
spodziewał się powrócić tak rychło.
   Nazajutrz do dnia był już u barona; lekarz go uprzedził: trzech ich siedziało u łóżka 
Eweliny, której cho- roba w ciągu nocy przybrała charakter zatrważający. Gorączka nie 
dawała się przerwać niczym, przyszedł szał i nieprzytomność, porywała się z łóżka chcąc 
biec, śpiewała, śmiała się, płakała, nie poznawała ojca; marzenie ciężkie mózg jej opanowało.
   Baron stał u łoża i płakał; Sylwana nie wpuszczono nawet do niej, gdyż Hormeyer 
przewidywał, że widok jego w tej chwili dla chorej szkodliwym być może. Pomiędzy życiem 
a śmiercią zostawała Ewelina dni kilka; kilkakroć rozpaczano o uzdrowieniu, a gdy poczęła 
nareszcie przychodzić do siebie, już jej nie wróciła się przytomność. Zdrowie jej zdawało się 
w normalnym stanie, odzyskała spokój, siłę, świeżość, wdzięk, tylko umysł pozostawał w 
dziwnego rodzaju obłąkaniu.
   Nie był to szał zupełny, ogarniający wszystko, ale jakiś obłęd cząstkowy. Dla obcych 
chwilami mogła się zdawać przytomną, były godziny, w których nie pozostawało śladu 
obłąkania, mówiła, śmiała się, bawiła, ale oczy ojca widziały ciągle stan córki takim, jakim 
był w istocie. Ewelina straciła pamięć wielu wypadków, inne zmieszały się w jej głowie na 
utworzenie jakiegoś fałszywego życia i szczęśliwości kłamanej. Zdawało jej się, że nie 
rozłączyła się nigdy z ukochanym, że po ciężkich przeciwnościach związano ich nareszcie 
ślubem wiekuistym, że chwilowo się z nim tylko rozstała. Czuła się spokojną i szczęśliwszą 
niż kiedy, przyszłość widziała jasną i pogodną, i serce się ściskało patrząc na to wesele, które 
okropnym kiedyś przebudzeniem do rzeczywistości skończyć się miało. Zresztą zdrowie jej 
nigdy lepszym nie było: rumieniec powrócił na twarz, oczy jej czarne poglądały wesoło, 
chodziła, jeździła, przyjmowała gości i ciągle wybierała się w drogę do księcia, z którym, jak 
mówiła, za kilka dni połączyć się miała. Lekarze zdumieni tą niespodzianą zmianą, nie na nią 
radzić nie umieli; życzyli podróż, rozrywkę, obiecywali coś w przyszłości, ruszali ramionami 
i widocznie pozbyć się chcieli chorej, której pomóc nie byli w stanie. Większość ich 
utrzymywała, że koniecznie potrzeba było wyjechać z nią i odbyć długą drogę.
   Położenie Sylwana stawało się co dzień przykrzejszym: żona bowiem, nie przyznając go 
wcale za męża, obchodziła się z nim jak z obcym i skutkiem jakichś pomieszanych 
przypomnień, sądziła go bratem księcia. Z iskierką jakiejś nadziei zaczęto się nareszcie 
wybierać w podróż do Denderowa, a Ewelina nie kryła radości swojej, utrzymując, że jedzie 
do męża, który na nią czeka niecierpliwie. Skutkiem ciągle w jej głowie zmieszanych marzeń, 
snów i rzeczywistości, często opowiadała o otrzymanych od niego listach, o przynaglaniu ją 
do wyjazdu i z dziecinną trzpiotowatością poczęła pakować się do podróży. Baron, patrząc na 
nią, płakał chwilami; serce ojcowskie mówiło mu, że córka jego już być uleczoną nie może: 
wyrzucał sobie przeszłość, nie widział nic na świecie, co by ją zastąpić mogło. Sylwan więcej 
był gniewny niż smutny: głównie chodziło mu o siebie, o swój los związany z tą kobietą 
bezprzytomną, która nie była mu żoną, a zagradzała przyszłość. Bez wiary, uczucia, bez 
prawdziwej miłości nie znajdował pociechy w niczym, prócz brudnych szałów, którymi się 
durzył umyślnie, pragnąc stracić pamięć i przytomność. Probował już kilka razy opamiętać 
Ewelinę, przekonać ją, że był jej mężem, że wszystko, o czym marzyła, było tylko 
złudzeniem; ale ta śmiejąc się i żartując odpychała go od siebie, biorąc to tylko za jakąś 
igraszkę.
   W takim stanie wyjechali do Denderowa: baron, córka jego i utrapiony Sylwan, który 
przewidywał burzę, jaka go od ojca spotkać miała. Ewelina w ciągu podróży była jak 
najweselsza: cieszyła się nią, mówiła ciągle o mężu i z dziwną przytomnością i czynnością 
roz- porządzając wszystkim, przedstawiała ojcu najstraszniejszy obraz szczęścia, opartego na 
najzupełniejszym obłąkaniu. Nigdy jeszcze tak piękną, tak zdrową, tak wesołą, tak w 
drobnych rzeczach jasno i rozumnie sądzącą, tak czułą dla siebie, tak ujmującą dobrocią dla 
wszystkich nie widział jej baron; nigdy też bardziej -nie zakrwawiło się serce jego jak dzisiaj.
   Ten stan widocznie przedłużając się, utrwalając, stając się niejako normalnym i w ciągu 
swoim logicznym, nie robił najmniejszej uzdrowienia nadziei.
   Z ostatniej stacji Sylwan za posłańcem sam pospieszył przodem do ojca, aby go uprzedzić 
o swoim nieszczęściu i o ile możności złagodzić wybuch jego gniewu. Ze strachem wszedł do 
pokoju, po którym się hrabia najspokojniej przechadzał.
   Widzieliśmy dziwny ów stosunek, jaki ojca łączył z synem: Sylwan przywykły był 
obchodzić się z hrabią jak z dobrym koleżką, jak z rówieśnikiem mało co od siebie starszym, 
a na zupełnie jednych prawach w społeczności żyjącym. Hrabia wybuchał czasami po 
ojcowsku, ale Sylwan upornie się trzymał, nie dając się strącić z raz objętego stanowiska.
   Ani radości, ani zdziwienia, ani oznaki przywiązania nie było w ich powitaniu. Sylwan 
skłonił się podając rękę hrabiemu po angielsku, ale jej Dendera nie przyjął, cofnął się, 
namarszczył:
   — Pięknie powracasz, hrabio — rzekł z szyderskim, pełnym boleści uśmiechem — czy 
choć wiesz, z kimeś się ożenił?
   — Zdaje mi się — odparł urażony tą oziębłością Sylwan.
   — A mnie się zdaje, że nie. Tak to zawsze się kończy, gdy młodzi nie chcą się 
powodować doświadczeniem starszych. — Hrabia już wie o wszystkim? — spytał Sylwan 
sądząc, że mowa o chorobie i obłąkaniu jego żony.
   — O! są usłużni ludzie, co wcześnie donoszą o nieszczęściu. — I stary rzucił się na 
kanapę, zakrywając oczy rękami. — Zgubiliście mnie! zgubili! — zawołał.
   — Ale ona wyleczona być może — przerwał Sylwan.
   — Jak to wyleczoną? z tej plamy, którą nosi na czole? — zaśmiał się Dendera.
   — Z jakiej plamy? — oburzył się syn.
   — On nic nie wie! — krzyknął hrabia, zbliżając się do niego — a! nieszczęśliwy!
   — O czymże hrabia mówisz?
   — Znaszże pochodzenie Hormeyera? Twój ten baron był jubilerem; kto wie, z Żydów 
zapewne wieść się musi i jarmułkę w herbie nosi; a jego córka, twoja żona...
   — Panie hrabio! — zawołał Sylwan.
   — Twoja żona, mniemana wdowa, nigdy niczyją żoną nie była: była kochanką jakiegoś 
księcia.
   Sylwan pobladł i wstrząsnął się z gniewu:
   — Oszukano mnie — rzekł osłabłym głosem — ale to być nie może, to potwarz... to 
zazdrość!! Kto śmiał to rozgłosić?
   — Święta prawda! — rzekł ojciec.
   — Na tym nie koniec jeszcze — gorzko śmiejąc się dodał syn, spierając się na stole, bo 
czuł, że mu się głowa zawracała — żona moja zachorowała w godzinę po weselu, a 
odzyskując zdrowie, pozostała obłąkaną.
   Stary Dendera nie rzekł słowa; zgnieciony do ostatka, przybity, spojrzał na syna i łza 
dawno nie widziana zwilżyła mu powiekę.
   Jak dzikie drapieżne zwierzęta schwytane i wsadzone do klatki, po rozpaczliwych 
rzucaniach leżą spokojnie złamane niewolą i upokorzeniem, tak ojciec i syn w tej chwili 
innymi stali się ludźmi, zobaczywszy przed sobą nieprzebrnioną przestrzeń gotujących się im 
boleści. Sylwan miał jeszcze tyle przytomności, że opowiedział ojcu stan żony i z rozpaczą 
zawołał do niego o radę.
   Ale co w takim położeniu poradzić było można?
   Sylwan myślał zrazu napisać do barona i zerwać z nim i mniemaną żoną swoją; ale hrabia 
go powstrzymał.
   — Nie — rzekł — to do niczego nie prowadzi prócz wystawienia nas na pośmiewisko 
ludzi. Wszystko, co nas dotknęło, utajonym być może i powinno; cierpmy, ale śmiejmy się 
twarzą i udawajmy szczęśliwych. Nikt nie ulituje się nad nami, a szyderstwa, a upokorzenia ja 
znieść nie potrafię. Czy sądzisz, że żona twoja będzie mogła, tak jak jest, znaleźć się 
przytomnie w towarzystwie?
   — Nikt poznać nie może jej obłąkania, jak tylko nie mówi o mężu i przeszłości.
   — A więc cicho! damy bal na wasze przyjęcie, będziemy się chwalić i nią, i twoim 
ożenieniem; potem wyjedziecie do Galicji. Wszak umrzeć by powinna!!
   Milczeli chwilę; stary Dendera westchnął ciężko:
   — Niech nikt — dodał po przestanku — nie pozna po tobie, jak nie wyczyta ze mnie, co 
się z nami dzieje, hrabio; dobijmy się do brzegu z honorem...
   Patetycznie to wyrzekłszy, Dendera dorzucił:
   — Możesz, powinieneś chwalić się bogactwem, urodzeniem, talentami, stosunkami 
familij żony; udawaj szczęśliwego, inaczej być nie może. Tu w sąsiedztwie nikt prócz 
Farureja i mnie nie wie o pochodzeniu Hor-
   meyerów; Farurej, choć zerwał właśnie z nami i z Cesią się nie żeni, dał mi słowo, że z 
sekretu nas nie wyda. A zatem, milczeć panie hrabio i śmiać się, choćby z tego śmiechu 
skonać przyszło. Jedź po żonę, przyjmiemy ją jak przyjmują Denderowie: niech znają pana z 
panów ci hołysze! Hej służba! — zawołał hrabia, jakby ruszony sprężyną. 
   Zadzwonił.
   — Wielkie liberie, wszyscy! W pałacu oświecić salony, oznajmić jaśnie wielmożnej 
hrabinie, że młoda hrabina przybywa; kuchmistrza, niech myśli o wieczerzy. Dobyć srebra 
petersburskie, fornali poubierać we fraki, żeby tego więcej było w przedpokoju. Ten osioł 
Rumpowski, jeśli nie pijany, niech weźmie ubranie szwajcara i stanie z halabardą około 
drzwi; jeśli pijany oblać go wodą, dać mu octu i postawić przy wejściu. Słyszycie, duchem: w 
pół godziny wszystko być powinno w gotowości, a nie, to po sto łóz każdemu. Marszałka 
dworu do mnie! pokoje dla państwa młodych: kapki z krzeseł i kanap pozdzierać, wielki pająk 
rozebrać z koszulki! I nie bawić mi się... W wielkich sieniach i na wschodach lampy... trzy 
powozy, kareta żółta, niebieska i brązowa po sześć koni zaprząc natychmiast: wyjedziemy 
przodem naprzeciw państwa młodych! Niech wszyscy widzą! niech gadają! A prędzej! — 
dodał hrabia zacierając włosy i upijając się sam swymi rozkazami jak za dobrych czasów — 
po sto łóz, kto nie będzie gotów za pół godziny!! Słyszycie?
IV
    
   Bardzo mi przykro, że od tak wspaniałego nowożeńców przyjęcia oderwać muszę 
czytelnika, który się może spodziewał być na wieczorze w Denderowie, i przeniosę go z sobą 
do bliskiego powiatowego miasteczka, do lichej izdebki pomalowanej w kraty żółte na tle 
niebieskim, w której stoliczek czerwono bejcowany, łóżko pełne słomy i siana 
powygniatanego, dwa stołki i parawanik płócienny, nie licząc na ścianach Zimy i Ognia rylca 
owego sławnego Borowskiego, który tyle dla ścian karczemnych pracował, całą są zastawą i 
ozdobą.
   Ale powieść jest jak życie: przechodzim w niej najróżniejsze koleje, migają zdumionym 
oczom najsprzeczniejsze obrazy, z pałacu musimy przeskakiwać do karczmy i od hrabiów do 
hałastry. W opisanej izdebce, której atmosfera przejęta była wyziewem przykrym 
przepalonego pieca, mającego zagasić swąd kadzidła z szkaradnego tytuniu, siedzieli przy 
stoliczku na krzesłach i łóżku trzej mężczyźni, śniadający dwoma śledziami z cebulą, butelką 
wódki, bułką, jakąś żydowską w obrzydliwym sosie pływającą potrawą bez nazwiska. Znać 
było ludzi wcale w doborze środków nie wybierających, nie wymyślnych i nie dbających ani 
o czystość, ani o elegancją. Jeden talerz służył im wybornie na troje, jeden widelec spełniał 
troistą także posługę; nie było serwetki na sto- liku, a zastawa pochodziła od gospodyni 
Żydówki. Pomimo to humor trzech śniadających panów był jak najwyśmienitszy: śmieli się 
do rozpuku nie zważając, że ich śmiechy i rozmowę z drugiej izby sąsiedniej, drzwiami tylko 
nieszczelnymi, na haczyk krzywy zapiętymi, oddzielonej jako tako, słyszeć było można 
doskonale. U drzwi stał w kożuszku służący, uśmiechający się z pańskich konceptów, Żydek 
myszures i wcale ładna Żydóweczka grzejąca się przy piecu.
   Dwóch z tych panów dawniej już znamy: są to niegdy rządca w Denderowie, Smoliński, i 
Moręgowski, ów wzorowy administrator; trzeciego witamy po raz pierwszy. Ten trzeci, który 
siedział na łóżku i zajmował najwygodniejsze miejsce, a głosem i śmiechem towarzystwu 
przewodził, był ogromnego wzrostu atleta, dosyć otyły, lat pod czterdzieści mieć mogący, 
niebrzydki z twarzy, nieco łysawy, z wąsem nad wargą zawiesistym. Twarz jego 
znamionowała na pierwsze wejrzenie człowieka, któremu się bardzo dobrze na świecie działo, 
który przywykł do powodzenia i śmiało maszeruje drogą życia, pewien, że mu się nic stać nie 
może. W maleńkich czarnych oczkach jego wiele było żywości, sprytu i złośliwości, ale 
wargi mięsiste, odęte, czoło nie wyniosłe, nie obiecywały, by się podnieść mógł nad pospolitą 
praktykę codziennego życia, nad robotę około grosza. Głowa nieco spiczasta mogłaby wedle 
Galia posądzać go o dumę, co zresztą wyraz ust potwierdzał. Ubrany był po podróżnemu w 
węgierskim kożuszku, a cygarnica wyglądała mu z kieszeni na piersiach.
   Wprawdzie poufale przestawał z towarzyszami swymi panem Smolińskim i 
Moręgowskirn, ale znać było z protekcjonalnego tonu, że się za daleko wyżej na szczeblach 
towarzyskiej drabiny od nich położonym uważał.
   Ci panowie ostrożnie żartowali z niego, a on ich nie szczędził wcale. Śniadanie widocznie 
było jego kosztem podane i on też przy nim gospodarował i zajadał najwięcej. Tym 
jegomościa tak szczęśliwym i kwitnącym, tak wesołym i rumianych policzków był sędzia 
Piotr Słodkiewiez. Nikt z pewnością nie wiedział, skąd pochodził i z jakiej strony świata 
przywędrował; zjawił się od bardzo dawna z tysiącem jakimś rubli, z głową niegłupią, z 
wielkim zapasem śmiałości, a dziś był panem trzech wiosek do tysiąca dusz mających, bez 
długów i banku. Jedni powiadali, że był synem jakiegoś kuchmistrza, drudzy mieli go za 
dziecię książęcej jakiejś faworyty; ale pan Piotr wywiódł się śmiało z dziadów i pradziadów 
szlachcicem, został sędzią i tak mówił o sobie, jakby od dziesięciu przynajmniej pokoleń 
chodzili w karmazynowych szarawarach. Miał nawet ogromną pieczęć herbową z capem u 
góry, z oślą głową na tarczy i z jakimś godłem, które złapał nie wiem gdzie, a którego, że było 
po łacinie, rozumieć nie czuł się obowiązanym. Jak do tego majątku przyszedł, nie umiano 
sobie wytłumaczyć. To pewna, że wziął był dzierżawą część w Buzowie, że ją we dwa lata 
kupił i zapłacił gotówką, że w krótkim przeciągu czasu Buzów cały stał się jego własnością, a 
następnie Szarówka i Półbiedy.
   Śliczne to były folwarki, w przepysznej ziemi, z lasem, z wodą, z młynami, ze wszystkim, 
co taką posiadłość czyni korzystną i dogodną; a Słodkiewiez gospodarzył na nich pracowicie, 
zabiegle i szczęśliwie tak, że co rok powiększał kapitały i groził rozprzestrzenieniem się 
jeszcze w bardzo krótkim czasie. Ale też jak począł gospodarować w kożuszku, tak dotąd nie 
zrzucał go: mieszkał w dworku ekonomskim, rządcy nie trzymał, sam po folwarkach 
nieustannie jeździł, najmniejszą się drobnostką zajmował, nigdy gości nie przyjmował, tylko 
herbatą w zielonych szklankach i krupnikiem na otłuczonych talerzach; czterema mierzynami 
podróże odby- wał, a o grosz tak się jeszcze targował, jak by dwóch w kieszeni nie miał.
   Od niejakiego jednak czasu, zwłaszcza od wyboru na sędziego, Słodkiewicz, jak się 
zdawało, poczynał nabierać pewnej ochotki do dźwignienia się i stania w szeregu dostojnych 
obywateli powiatu. Bywał z wizytami wszędzie, ubierał się przystojniej, a w towarzystwie 
dawał się słyszeć, że gdyby chciał, toby niejednego zakasował. Majątek rzadko zupełnie 
przerobi człowieka: zawsze na nim zostawi piętno pochodzenia i pierwsze lata przebyte w 
pracy i uniżeniu; jeśli umysłem się nie dźwignie, duma nie poradzi. Trudno znów było o 
bardziej zardzewiałego, mniej otartego w świecie i prościejszego w gruncie nad niego 
człowieka. Słodkiewicz nic prócz hreczki i rubla nie rozumiał: świat tyle znał, co się go 
między chatą chłopa a karczmą żydowską nauczyć można; z języka francuskiego tylko 
Monsiu i bon ton rozumiał; z muzyki kozaka, a z książek kalendarz i sennik.
   Wielce wątpliwym było, czy kiedy do szkół chodził: przynajmniej się to po nim nie 
pokazywało wcale. W towarzystwie lepszym, przyzwoitszym czuł się jak okradziony i albo 
przesadzał uniżonością, albo grzeszył gburowatością. Toteż najulubieńszymi dla niego byli 
jego sfery ludzie, jak Smoliński i Moręgowski na przykład, z którymi się wcale nie kłopotał 
ani o dobór słów, ani o pomysły, ani o obejście. Zaspokajał się też najprostszymi rzeczami w 
życiu z ochotą; zbytku nie znał ani go rozumiał: wódkę prostą razem z furmanem pił przy 
karczmie, strawę żydowską zajadał z apetytem, a z dziewczętami wiejskimi gotów był całymi 
dniami prowadzić rozmowę, nie nudząc się wcale. Jedne miał wadę ten tak we wszystkim 
szczęśliwy i powszechnie ceniony człowiek: kobieciarz był niepohamowany, ale nie sięgnął 
nigdy okiem i żądzą  nad wiejskie Horpynki, Żydóweczki domów zajezdnych i garderobiane, 
bywające z  wizytą u dobrodzieja w Buzowie. I w tym jednak okazywał ostrożność 
największą i oględność na jutro: wszystkim bowiem stosunkom swoim drzwi domu zamykał i 
kochanki swe odwiedzał, ale ich do siebie nie przypuszczał. Stara gospodyni i młody chłopak 
z pastucha wzięty cały dwór jego składali. W chwili gdy go poznajemy, już pan Słodkiewcz, 
przeszedłszy trzydziestkę, poważniał powoli: zaczynał się ustatkowywać i dawał sobie 
wmawiać przyjaciołom, że mając tysiąc dusz czystych, powinien by o losie pomyśleć.
   Ten los, dorozumieć się łatwo, była to żona; ale pan Słodkiewicz jak skromnym był w 
żądaniach innych, tak od czasu otrzymania tytułu sędziego zdawał się do wysokich aspirować 
rzeczy. Wdzięcznie nań patrzały nie mówię już szlachcianki, do których chętnie stroił zaloty 
(ale na pusto, bo się żenić nie myślał), nawet córki dziedziców sąsiadów, nawet ta pani 
Halina, wdówka, o którą teraz starać się poczynał Farurej. Słodkiewicz ani zważał na 
zaczepki i nie można było odgadnąć, gdzie uderzy, choć wszyscy się domyślali, że wkrótce w 
konkury pojedzie. Zatargował był nawet cztery szpakowate konie u Icka w miasteczku, mówił 
już o koczyku, który na fabryce oglądał, i targował sukno szaraczkowe na liberią.
   Najpoufalsi jego przyjaciele: Moręgowski i Smoliński, oba sąsiedzi i dobrze do niego 
temperamentem i obyczajami dobrani, właśnie sobie po trosze żartowali z kawalera na 
wydaniu:
   — Co to panie, pan sędzia! — wołał Smoliński mrugając okiem na Moręgowskiego — 
albo to jemu trzeba się bardzo kłaniać i długo targować: gdzie uderzy, to go przyjmą z 
ucałowaniem rączek!
   — Spodziewam się, spodziewam! — odparł pan Słodkiewicz. — Tysiąc dusz! Waćpan 
wiesz, co to wołyńskich tysiąc dusz z remanentami: to milion kilkakroć, mosanie! To fortuna! 
hę! A kto tu się pochwali, żeby grosza długu nie miał? Jeszcze taki jeden i drugi tysiąc 
zapaśny! hę? No! a takoż nie jestem stary i nie tak to brzydki.
   — Surko, serce! — podchwycił Moręgowski, do Żydóweczki pod piecem stojącej 
odzywając się — co mówisz o tym panu? hę? Nieprawdaż, że tęgi chłopiec.
   Żydóweczka zarumieniona odwróciła twarz.
   — A co mnie do tego?
   — No! a kto lepiej o tym od ciebie wie, kiedy już od dwóch lat sędzia do tego domu 
zajeżdża?
   Zaśmiał się Smoliński.
   Służący skrył się za parawan, myszures począł gębę zatykać, a sam pan Słodkiewicz 
odezwał się do Sury:
   — No! Suro! sądź: jak ci się zdaje?
   — I! dajcież mnie panowie pokój! — ofuknęła się ze zbytnią obraźliwością Żydówka, 
dowodząc, że się do czegoś poczuwała.
   — Coś w złym humorze — rzekł Moręgowski — widać to, wina pana sędziego. Ale 
wracając do ożenienia: taż to dalipan czas.
   — Ja to sam widzę, że czas — rzekł Słodkiewicz — cóż, kiedy mi się nic nie trafia.
   — Jak to nic? A pani Halina, wdówka?
   — Co mi po wdowie. Wiecie przysłowie: u wdowy chleb gotowy, ale nie każdemu 
zdrowy; a jej się podobno marszałkową być zachciało i starego Farureja naciąga! Z Panem 
Bogiem!
   — Farurej-że zaręczony z hrabianką — odezwał się Smoliński.
   — Już się rozwiedli!
   — Doprawdy?
   — Jakem poczciw. Ożeni się z Haliną: wdowy dla takich starych to najlepsza zwierzyna. 
Słodkiewicz się rozśmiał.
   — A pan bo wysoko mierzysz widać — rzekł Moręgowski — bo panien huk, jest w czym 
wybrać.
   — Albo to nie mam prawa wybierać? — odpowiedział Słodkiewicz. — No! co myślicie: 
tu dla mnie nie ma partii w sąsiedztwie! ot co powiem!
   — O! znowu! — zawołał Smoliński — czy nie nadto.
   — Jużciż mi musi coś wnieść. A chcę pięknej i z dobrej familii: choć jednę mi taką 
pokażcie...
   Towarzysze zamyślili się, ale w głowie ich nic się nie znalazło odpowiedniego.
   — Ot, kiedy Farurej zwinął kominka — rzekł na żart Smoliński — to do hrabianki 
Denderównej jak w dym. Panna śliczna i taki hrabianka, i grosz jeszcze jakiś będzie po niej, 
choć hrabia nadszastał na hrabstwo.
   — A co to waćpan myślisz — obrażony żartobliwym tonem Smolińskiego rzekł 
Słodkiewicz — do trzech nie gadaj: gotówem się posunąć.
   — Ej! zaś! — kręcąc głową przerwał dawny rządca — chyba Denderów nie znacie: im 
potrzeba francuszczyzny, tytułu, państwa i grosza; na resztę by nie patrzali.
   — A jak mina i grosz, to myślisz nie dosyć? — zawołał Słodkiewicz widocznie dotknięty 
— tytuł można sobie kupić, francuszczyzna, aby kiwał głową jak gadają, a czasem Monsiu, a 
rozśmiać się, jak się drudzy śmieją: jakbyś ją miał. Nie święci garnki lepią. Cóż mi tak bardzo 
braknie? Myślisz, że to ja nie wiem, w jakich interesach twój pan hrabia? Lepiej od ciebie, 
batku! Klucz Słomnicki mu skonfiskowali, Czeremowa za mąż poszła, synowczyk trochę 
zdoił, wierzyciele się upominają: taki zięć jak ja bardzo by im się przydał, z woreczkiem! ha!
   — A no co! poły zakasawszy, to i ruszaj! — krzyknął Moręgowski — nuż się uda: a to 
pan Słodkiewicz z grafianką żonaty, to już ani przystępuj! Sędzia nadął się i namyślił.
   — Żart żartem — rzekł — a gdybym tylko chciał?...
   — Już to bez żartu — przerwał Smoliński, dobrze znający Denderów — o tym ani 
myśleć.
   — Czemu ani myśleć — ofuknął Słodkiewicz.
   — Pan nie wiesz, co to za ludzie: ta to inny świat! Sam byś nie wiedział, na którą stanąć 
nogę.
   — Oj! oj! Inny świat! inni ludzie! — począł urażony Słodkiewicz — jaki mi znawca! A 
cóż to? czy po dwie gęby mają? czy na czterech nogach chodzą? czy skrzydłami latają? 
Albom to ja już razy ze trzy w Denderowie na imieninach nie był? albo to twój kiepski graf u 
mnie z wizytą nie bywał, kiedym sprawę jego miał sądzić? Jakbym tylko chciał, tak bym się z 
jego córką ożenił jak i drugi! Aj waj! aj waj! grosse fanaberie!!
   Smoliński głową pokiwał tylko, a Moręgowski rozśmiał się z niego i przez politykę zaczął 
potakiwać Słodkiewiczowi; wtem dał znać myszures, że konie były zaprzężone, i przyjaciele 
się rozstali; ale Słodkiewicz całą drogę do Buzowa myślał o hrabiance.
   Nie był on tak dalece ograniczony, żeby różnicy między sobą a tymi ludźmi nie widział, 
ale dla niego pieniądz był wszystkim: sądził, że największe nierówności położeń zasypać nim 
można. Obudzona urzędem i dostatkiem duma mówiła w nim coraz głośniej; czuł się 
obrażony żarcikami Smolińskiego i przybywszy do domu, tak chodził a dumał, tak sobie swój 
stan w korzystnych barwach odmalować umiał, że wreszcie po cichu zakończył:
   — Otóż na złość temu staremu trutniowi poprobuję, a jak zechcę, to mi się uda i musi się 
udać!
   Nie czekając, we dwa dni potem pan Słodkiewicz trochę się oporządziwszy, na zwiady 
pojechał do Denderowa. Było to już po przybyciu Sylwana z żoną, a że tego dnia rozprzężone 
zostało towarzystwo wyjazdem Sylwana w sąsiedztwo i chorobą Cesi, hrabia przyjął gościa w 
swojej oficynie.
   Znał on dobrze Słodkiewicza pod względem majątkowym i jako kapitaliście uznał 
stosownym nadskakiwać: bo kto może przewidzieć, czyje pieniądze na co się przydadzą? 
Dendera miał cześć dla pieniędzy głęboką i wyrozumowaną. Z tego rodzaju przybyszem 
potrzeba było odegrać komedią całkowitą i na skinienie pana służba poprzywdziewała liberie, 
wyszły na jaw srebra, wystąpiono z całym ceremoniałem dni galowych.
   Słodkiewicz z początku trochę zmieszany, biorąc to przyjęcie za dowód szacunku, 
rozdobruchał się, ośmielił i usamowolnił aż do zbytku. Z kolei to go strach porywał i kłaniać 
się chciało imponującemu hrabiemu, to przypomniawszy sobie, co miał w kieszeni, nadymał 
się i rozpierał. Ciągu i logiki w jego postępowaniu z hrabią nie było, ale Dendera nie dawał 
poznać po sobie, że to widział, choć w duchu śmiał się serdecznie z dorobkiewicza.
   Przy śniadaniu po wódce pan Piotr puszczać się już zaczął i w koncepta, i w głośne 
śmiechy, i w coraz poufalszy z hrabią stosunek: ale, że byli sam na sam, a pieniądze w nim 
szanował, pozwalał hrabia na wszystko.
   Miło było panu Słodkiewieżowi rozeprzeć się na hrabiowskiej kanapie i z panem grafem 
fajkę paląc, rozmawiać ty a ty: pochlebiało to jego dumie, a jednak dla podtrzymania się na 
tym stopniu ciągle sobie musiał w duchu powtarzać:
   — Jakbym ja chciał, albobym to tego wszystkiego nie miał? hę? Toć i ja taki pan jak i on, 
albo lepszy? Pewnie lepszy!
   Hrabia nazywał go wprawdzie: mój panie Słodkiewicz, ale tą poufale pogardliwą 
formułką, nie czując jej znaczenia, wcale się sędzia nie urażał. Dendera rad był go zbadać, bo 
nie przypuszczał wizyty bez interesu w takim człowieku, a nie tylko się domyśleć, ale nawet 
przypuścić nie mógł, co Słodkiewicz miał w głowie; łechtał jego dumę na wszelki przypadek i 
już poczynał próbować, czy się nie uda wycisnąć pieniędzy od dorobkiewicza.
   — Żebyś też wiedział, mój panie Słodkiewicz — mówił do niego — co to ja mam teraz za 
kłopoty. Szczęściem pozbyłem się jednego, tego starego dudka Farureja, który się był do 
hrabianki uczepił; ledwie nieledwie jakoś go odprawiliśmy. Ale syn mi się ożenił: musimy te 
austriackie grandezzy przyjmować.
   — Cha! cha! — zaśmiał się Słodkiewicz, który mało co rozumiał.
   — Wystaw sobie — mówił dalej hrabia — taż to ten jego teść to wielka figura. Kuzyn 
księcia Szwarzenberga, milioner, kawaler wszystkich orderów, wielki koniuszy!
   — Psi ha! — rzekł Słodkiewicz — koniuszy! psi ha!!
   — Jakkolwiek dom nasz i książąt udzielnych się nie powstydzi — rzekł hrabia — ale 
mam kłopot z tymi Niemcami, bo to wymyślne, przywykłe do przepychu: ani temu dogodzić! 
A sług! a koni! Wiesz, panie Słodkiewicz, że Sylwan po niej weźmie jakie ze trzy miliony, 
nie licząc precjozów i sreber: jedynaczka! Postawił się wysoko; mają mu dać urząd przy 
dworze austriackim.
   — No! no! — monosylabami tylko odzywając się, przerwał Słodkiewicz.
   — Ależ mnie to kosztowało — kończył hrabia — strach! nie uwierzyłbyś: te starania, 
ekwipaże, bale, liberie; co tylko miałem, tom w to włożył! To nie tak jak u nas, polskich 
magnatów! Powiadam ci, że z pięćkroć w to wpakowałem.
   — Ba! ba! — rzekł znowu sędzia — pięćkroć... parę wiosek! — I to jeszcze pod same 
kontrakty! zważaj pan, panie Słodkiewicz. A póki zrealizuję papiery banku londyńskiego i 
weksle na Amsterdam, którymi posag płacą, potrzeba na to z pół roku!
   — Pfiu! pfiu! zapewne! — ogałuszony mówił sędzia, udając, że rozumie. — Londyn i 
Amsterdam to gdzieś daleko!
   — No! jużciż mam aż nadto na kontraktowe interesa — dodał hrabia — ale niemniej mi 
trudno. Nie wiesz gdzie jakiej sumki? wziąłbym na krótki termin.
   — Nie wiem — odparł sędzia — w ziemię się to gdzieś pochowało. Pieniędzy ani widać.
   — Zły znak, gdy kapitały się kryją! Kapitały w ruchu, w ruchu być powinny!
   — Tak! w ruchu — potwierdził Słodkiewicz — zapewne, że w ruchu, koniecznie w 
ruchu. Na to one kapitały.
   — A sam tam nie masz co zapaśnego? Jakiego dziesiątka tysięcy rubli? coś w tym 
rodzaju?
   — Tak dalece nie: człowiek w dorobku — pospieszył zafrasowany trochę sędzia — 
wszystko moje powkładałem, a odebrać trudno, dochody ciężkie.
   — I masz słuszność! To jak ja — zawołał hrabia szybko — co mam, zaraz w coś 
wkładam, nie cierpię leżących pieniędzy.
   Pomimo grzeczności Słodkiewicz się rozśmiał; ale śmiech jego głupowaty był tego 
rodzaju, że go sobie jak chąc tłumaczyć było można. Hrabia ciągnął dalej:
   — Jak sądzisz: jakie będą kontrakty?
   — Spodziewać się sanny — odparł niewinnie Słodkiewicz.
   Dendera w końcu niecierpliwić się zaczynał, nie wiedząc, czemu przypisać długą i 
uprzykrzoną wizytę i nie dochodząc jej celu. — Co to jest? — rzekł w duchu — czego 
przyjechał i czego mi na karku siedzi? Może chce kupić którą wioskę? Zaczął więc z innej 
beczki: ale i z tej się nie udało; a sędzia do mroku tak wytrzymawszy hrabiego i 
wysłuchawszy jego przechwałek cierpliwie, odjechał nareszcie, nie dawszy mu się zbadać.
   Bliższe przypatrzenie się Denderom, co było powinno zrazić zuchwałego Prometeusza, to 
mu jeszcze dodało odwagi. Daleko więcej się lękał zajeżdżając przed ganek, niżeli gdy się 
ujrzał za bramą.
   — Hrabia grzeczny — mówił sobie — bardzo grzeczny! a jak przyjmował! I o córce 
nawet filut stary napomknął; to znaczy, że zwąchał od razu o co idzie. Jużciż po licha bym 
jechał, gdyby nie w swaty? Widoczna rzecz, że. pójdzie jak po maśle: bylebym chciał, to się 
ożenię z hrabianką i pokażę temu kpu Smolińskiemu, że mnie stać i na taką żonę! Tylko że to 
potrzeba będzie po francusku, po nowomodnemu koperczaki stroić; ale jakoś to będzie, niby 
to umizgi nie jedne na całym świecie. Cała rzecz umieć spojrzeć, rozśmiać się, odchrząknąć, 
przygarnąć, wziąć w kupę, w rączkę pocałować, a reszta plewa! Chybaby oszalała, żeby mnie 
nie chciała. Potrafię się znaleźć, potrafię.
   Moszko frak zrobi, rękawiczki kupię, kapelusz jest nie noszony: od lat sześciu dwa razym 
go miał; nic nie braknie. U Icka konie kupię i pojadę, dalipan pojadę! Niech zna Smoliński! 
Co to on sobie myśli, że ja, na woskowanej posadzce języka w gębie zapomnę? Ale! ale! Pan 
Piotr Słodkiewicz!... żonaty z hrabianką Denderówną! Jaśnie wielmożna Piotrowa z hrabiów 
Denderów, sędzina Słodkiewiczowa! To by było pięknie! niczego! A to może być! jak Boga 
kocham może być, bylebym chciał! O! o! mnie nie odmówią! Głupi by byli! Muszą dać! ho! 
ho! ja to wiem!
   I marzył tak jadąc na nejtyczance ku domowi, a co dalej, ą co dłużej, to mocniej się 
upewniał tysiącem rozumowań, że powinien, może i musi starać się o hrabiankę. Gdyby nie 
Smoliński, myśl by mu ta zapewne nie przyszła: teraz z głowy już jej sobie wybić nie umiał. 
V
    
   Cesia od przybycia swojego z Warszawy, a szczególniej od zerwania z Farurejem, 
niepodobna była do siebie: upokorzenie ją gryzło, niepowodzenie zabijało. Dręczyła się nie 
tak smutkiem, jak wielkim na świat gniewem.
   Wacław żonaty! ona panną! ona dla niego już niczym i ani nadziei pomszczenia się nad 
człowiekiem, który śmiał ją odrzucić! Mylę się, miała zawsze nadzieję, miała myśli tysiączne; 
a zmuszona czekać z nimi i pory wyglądać, tym mocniej zapalała się chęcią postawienia na 
swoim. Z ustąpieniem Farureja plan pociągnienia kuzynka obudzeniem jego zazdrości upadł 
zupełnie; ale nie możnaż było znaleźć kogo innego? Wacław nie mógłże ostygnąć dla Frani? 
rozwieść się nawet z nią dla Cesi? Tysiączne na to były sposoby. Chodziło tylko o to, jak się 
znów zbliżyć do niego. Od powrotu Sylwana Denderów osmutniał jeszcze, a że młody hrabia 
wcześnie dał znać Wacławowi, żeby do wyzdrowienia żony jego nie przyjeżdżał, Wacław z 
Franią nie spieszyli się z odwiedzinami; im tak dobrze było w Palniku! Brzozosia nawet w 
niedostatku spiżarni, kur, motków i swojego gospodarstwa już sobie była zajęcia znalazła. Po 
trosze i dawniej lubiła leczyć wiejskich swoich znajomych, a teraz wyszła na zupełnego 
lekarza. Nie było niebez- pieczeństwa, gdyż szczególniej ziół ku temu używała i w silniejsze 
się nie wdawała środki: a rumianek, mięta, kwiat lipowy, suszone poziomki i rumbarbarum 
składały jej ulubioną apteczkę. Ale za to z jaką to spełniała gorliwością, jak na każdej twarzy 
szukała oznak choroby, jak ją wmawiała niekiedy, żeby zaadministrować szklankę rumianku 
lub dobrą dozę senesu! Wedle jej pojęć na nic innego chorować nie było można, tylko na 
żołądek; każdej słabości zaród upatrywała w nim i najpilniej starała się o dobry byt tego 
gospodarza. Zakarmiała, poiła, okadzała, smarowała i tak jej z tym było dobrze, że w końcu 
pozwoliła sobie wątpić, czy doktorowie są na świecie potrzebni.
   — Wydrwigrosze — mówiła coraz nabierając śmiałości — a tak się na tym znają, jak 
koza na pieprzu! Aby żołądek był zdrów, to grunt! Dalipan! wszystko czmuty! Szlanka mięty 
albo rumianku. Pokomponowali nie wiedzieć jakie choroby i nazwiska! Tfu! czyste brednie! 
ludzi tylko durzą! Zapisze tam jakiegoś dyweldreku, to chorobę zrobi, choćby jej nie było! 
Jak zaczną tymi kolumelami, tymi mamoniakami kurować, pewno że człowieka zdrowia 
zbawią. Święta to rzecz rumianek i lipowy kwiat. Czemu chłopi zdrowi? — bo tych lekarstw i 
doktorów nie znają!! Oj dałabym im, dała!
   Tak nowy sobie żywioł znalazłszy, Brzozosia w nim szukała zajęcia i przestała się nudzić, 
niekiedy tylko gderząc na Franię i Wacława, jeśli ich nie smutnymi, ale bodaj tylko więcej 
milczącymi zobaczyła.
   — Dziękowalibyście Panu Bogu — mówiła — kiedy wam dobrze; a co wam braknie? 
chyba ptasiego mleka! Chyba gwiazdki z nieba czy kafelka z pieca się zachciało. Jedz, pij, ta 
popuszczaj pasa! Porzućcie bo ten głupi frasunek!
   Dni upływały w Palniku jednostajne a szczęśliwe. Szczęście jednostajnym być musi: ono 
nie pojmuje, nie wygląda, nie pragnie zmiany i chroni się jej jak wroga. Nieraz najmniejsza 
okoliczność, grożąca zatruciem im chwil kilku, przestraszała Franię i Wacława i nie zdziwim 
się, że zajeżdżający przed ganek powóz z Denderowa musiał zniepokoić oboje. Była to sama 
jedna Cesia, którą ciekawość, rozdrażnienie, może inne jakie uczucie, w głębi serca utajone, 
przywiodło wreszcie do Palnika pod pozorem odwiedzenia państwa młodych. Widok tego tak 
do niepoznania przekształconego domku, świeżego, pięknego, smakownego wywołał w niej 
zaraz uczucie zazdrości.
   — I wszystko to — rzekła w duchu — dla jednej takiej Frani, która tego ani użyć, ani 
ocenić nie potrafi. Doprawdy Wacław jest śmieszny! Co też on tu porobił! 
   Zdziwienie większe opanowało ją jeszcze, gdy weszła do środka i zobaczyła ten przepych, 
pełen artystycznego wykończenia, którego wyobrażenia nie miała. W Denderowie wszystko 
było wspaniałe, kosztowne, bijące w oczy; tu największy komfort łączył się z nieporównanym 
w wyborze smakiem, barwy były doskonale dobrane, wszystko jednoczyło się w udatną 
całość, zewsząd patrzała sztuka, spoza której nie widać już było tandety i rzemiosła. Cesia 
oceniła łatwo smak, z jakim domek w Palniku był urządzony, i poczuła, że taki kątek milutki 
piękniejszym był od udawanego Denderowskiego przepychu. Zamiast olbrzymiego 
zwierciadła w złoconych ramach, odbijającego nagą ścianę, wisiały tu śliczne, pełne myśli 
obrazy; zamiast serwisów, porcelany i japońskich brzuchatych naczyń lub chińskich 
bałwanków, śliczne statuetki i grupy brązowe.
   — A! dobrze to być bogatym jak on! — zawołała do siebie. — Szczęśliwa ta Frania, ale 
czyż ona to czuje, pojmuje, rozumie?
   Myliła się Cesia sądząc, że jej niedostateczne wy- kształcenie dawało prawo do 
silniejszego lub trafniejszego uczucia sztuki. Ona bawiła się nią jak cackiem kosztownym; 
naiwna i poczciwa Frania pojmowała sercem i odgadywała lepiej myśl, która ożywiała utwory 
artystów. Nieraz Wacław podziwiał, jak z tej dziewiczej duszy prostego dziecięcia wioski 
trysnął żywy promień pojęcia, jak nic nie znając, wszystko uczuć i instynktem piękne 
odróżnić, porównać i wybrać umiała. Wacław i Frania pospieszyli przeciw gościowi z 
uprzejmą twarzą, ale z niepokojem w sercu. Zastali Cesię robiącą przegląd salonu.
   — Jakże to tu u was ładnie! — odezwała się — jak znać wszędzie artystę! A co kwiatów, 
a co miłych drobnostek!
   — Starałem się — rzekł Wacław — żeby mi Frania za Wulką nie tęskniła.
   — Wszak mam tu i Wulkę — zawołała Frania — o! trzeba Wacława, żeby tak o 
wszystkim pamiętać!
   To mówiąc gosposia poprowadziła Cesię, by się jej swoim prostym pokoikiem pochwalić, 
a raczej przywiązaniem męża, który o tym pomyślał.
   — Co za pomysł oryginalny! — zagryzając usta i z ukosa wzrok rzucając na Wacława, 
uśmiechnęła się Cesia — mais c’est charmant de contraste!
   Nieznacznie tak Cesia obejrzała dom cały, mówiąc sobie:
   — Mogłam mieć to wszystko i miłość jego w dodatku! mogłam... nie chciałam!
   Uwodziła się biedna; ten widok szczęścia współzawodniczki napawał ją goryczą, udawała 
jednak wesołą i miłą, starała się zbliżyć do Frani. Wacław, który czuł w powietrzu jakieś 
niebezpieczeństwo, czuwał i nie odchodził od nich krokiem. Cesia dla niego była poufale 
czułą, serdeczną, zalotną prawie do obudzenia zazdrości. Wszystko to wcześnie obrachowała, 
ale spokoju Frani naruszyć nie potrafiła; ta znowu nadto wierzyła w Wacława i zbyt go 
kochała, żeby posądzać mogła. Niepokój w uczuciu już jest złym zawsze znakiem; kto wątpi 
o drugim, powątpiewa o sobie; zazdrość jest zwiastunką zdrady. Przyszła do towarzystwa cała 
woniejąca apteczką Brzozosia, chmurnym okiem poglądająca na pannę, hrabiankę, ku której 
żadnej nie czuła sympatii. Cesia mówiła wiele, szczególniej o Denderowie, o Sylwanie, o jego 
żonie, o jej chorobie, badając, jakie to wrażenie czynić będzie na Wacławie.
   — Wiesz, Franiu! jak niebezpiecznego masz męża! Biednej Sylwanowej tak głowę 
zawrócił, że przyjść do siebie nie może!
   Mówiąc to spojrzała na Franię, która zarumieniona siedziała, ale Frania po chwili 
zakłopotania odezwała się z uśmiechem:
   — Przynajmniej ja się temu nic nie dziwuję!
   — I nie jesteś zazdrosna?
   — Nie! byłabym nią, gdybym choć na chwilę posądzić mogła Wacława; ale cóż on 
winien, że dziwne podobieństwo jakieś naraziło go na tę przykrość... na tę boleść.
   Cesia ruszyła ramionami.
   — Zbyt jesteś dobrą! O! ja na twoim miejscu byłabym bardzo zazdrosną. Sylwanowa jak 
anioł piękna, a mężczyźni jak szatani są zmienni.
   — Nie wmówisz mi strachu — odpowiedziała Frania — ale żal mi, żal serdeczny tej 
nieszczęśliwej kobiety! Ona tak kochać umiała.
   — Ale w jakimże stanie przyjechała? — spytał Wacław — czy w istocie tak 
niebezpiecznie jest chora?
   — Patrz, Franiu, jaki ciekawy! — rzuciła Cesia. — Bez żartu — dodała — pod wielką 
tajemnicą wam powiem, że źle jest bardzo: rumiana, świeża, wesoła, zdrowa na oko, ale... 
całkiem nieprzytomna. Nikt o tym nie wie, ale tak jest: biednego Sylwana nie poznaje... co 
dzień się pyta o jego brata, co dzień się go spodziewa i my go co dzień obiecujemy.
   Frania z niejaką obawą spojrzała na męża.
   — Wyobraziła sobie, że nie z Sylwanem, ale z nim ślub wzięła — zawołała Cesia. — 
Zmiłujcie się, tylko nikomu tego nie opowiadajcie: ojciec tak pragnie utaić to nieszczęście 
nasze!
   Frania i Wacław posmutnieli.
   — Ona szczęśliwa — dorzuciła Cesia — ale my z nią?! Patrzeć na tę twarz uśmiechnioną, 
wesołą i ciągle wyglądającą przez okno tego, którego nie ma na świecie; patrzeć na Sylwana, 
na ojca, na matkę, i co za przyszłość!
   — Szczęściem, choć pani długo na ten smutny widok poglądać nie będziesz — odezwał 
się usiłując rozmowę odwrócić Wacław — wszak termin wesela się zbliża!
   — Czyjego? — spytała Cesia mimowolnie się rumieniąc.
   — Twojego z marszałkiem?
   — Ja za mąż nie idę! — trochę gniewnie ofuknęła się hrabianka. — Stary mój narzeczony 
był tak łaskaw, że mnie od danego uwolnił słowa... O! starałam się też
   o to! Jestem wolna jak ptaszek! — dodała śmiejąc się z przymusem — choć ojciec mocno 
się gniewał!
   — Przepraszam, że o tym wspomniałem — odezwał się Wacław — alem doprawdy o 
niczym nie wiedział.
   — Wielką mi tym sprawiłeś przyjemność — odpowiedziała Cesia usiłując okazać 
wesołość — byłabym się
   i sama pochwaliła oswobodzeniem. Miałam go dosyć! ale na chwilę uległam naleganiu 
ojca, nie mogąc mu się oprzeć.
   Chwilę trwało przykre milczenie: przedmioty rozmowy się wyczerpały, Cesia tylko nie 
spuszczając celu z oka, rzucała tu i ówdzie kąsającym lub mogącym nie- pokój wywołać 
słowem. Widok tego szczęścia, tej swobody, tego wesela jak zgryzota ją męczył.
   — A! jak oni szczęśliwi! — powtarzała w duchu — jak Frania się obyła z tą atmosferą 
zbytku i dostatków, jak nic zachmurzyć ich nie może! A Wacław! niegodny! żadne 
wspomnienie nie zostało w jego piersi!... Ha! poczekam! przyjdzie kolej i na mnie; a teraz... 
trzeba się poprzyjaźnić, zbliżyć, serdecznie do Frani przywiązać.
   Ostatni projekt poczęła od pierwszych tych odwiedzin przyprowadzać do skutku Cesia. 
Czułą była dla Frani, serdeczną nawet dla Brzozosi, którą sobie ująć potrafiła, bratersko 
poufałą z Wacławem, kryjącym w sobie jakąś obawę, jakieś przeczucie, ale wstydzącym się 
zarazem podejrzeń, którym oprzeć się nie mógł. Rzuciwszy ziarna mające później plon 
wydać, Cesia nareszcie obejrzawszy wszystko, znalazłszy jakiś dobry powód powtórzenia 
wkrótce bytności w Palniku, odjechała, przykre po sobie zostawując wrażenie. Jakkolwiek 
Frania wierzyła mężowi, ciężko jej było pomyśleć, że ktoś inny na świecie tak do szaleństwa 
jeśli nie jego, to obraz jego pokochał; smutno jej było z tą myślą podziału. Cesia umiała 
różnymi sposoby wywołać niepokój w jej duszy. Wacław także posmutniał przez litość, ze 
strachu, bo widział w bliższych z Cesią stosunkach groźbę dla swojej przyszłości.
   Musiał przestrzec Franię i wylać przed nią obawy serca Brzozosia trochę ciekawa, 
niepotrzebnie go podsłuchała, a wytrzymać nie mogąc, gdy na Cesię narzekał, wsunęła się do 
pokoju.
   — Już to pozwól sobie pan powiedzieć — odezwała się — że nie wiedzieć bo czego 
obawiacie się tej hrabianki: taż to jakieś dobre stworzenie! a taka grzeczna! a taka wesoła! 
Coście to do niej upatrzyli?
   — Kochana panno ciwunówno, ja ją znam dawno: nic nie szkodzi być ostrożnym. — Ale 
dałbyś pan pokój! ot i dobrze, że się ona tu do nas zbliżyła: czasem dalibóg u nas nudno; 
przynajmniej przywiezie z sobą świeżego powietrza, pogada, pośmieje się, pożartuje. Kto by 
się tam jej obawiał! A co ona nam zrobi? ciekawam!
   Wacław się rozśmiał, Frania także.
   — Jużciż was nie poróżni: a co jej z tego? Strach niepotrzebny; pluńcie i porzućcie.
   Nie tyle słuchając rady panny ciwunównej, ile pewni serc swoich, Frania i Wacław 
uścisnęli się w milczeniu, a Brzozosia poklasnęła jak zawsze tej oznace czułości: bardzo 
bowiem lubiła serdeczność między małżonkami.
   — Ot tak! to co innego! — zawołała — na psa urok! Kiedy się kochać będziecie, co wam 
kto zrobi? ciekawam? A tobym im oczy wydrapała! I taki się wam przywidziało, że ona wam 
źle życzy; kto by Frani i Wacława nie kochał, to by był wart piekła!
   Gdy tak jednostajnym trybem życie płynie w Palniku i w Denderowie, hrabia Zygmunt 
August przysposabia się do kontraktów, namyślając się, czy mu wypadnie zachorować mocno 
lub nie na nadchodzący termin; gdy Sylwan szuka rozrywki w myślistwie i odnawia stare w 
garderobie hrabinej znajomości; Cesia snuje czarną przędzę przyszłości, a Ewelina w oknie 
wygląda przybycia męża; baron odjechał na czas jakiś do Galicji, a hrabina Eugenia zaczytuje 
się w romansach, z których już w życiu żadnego nie zrobi użytku — pan sędzia Słodkiewicz 
niepomału myśleć zaczął o staraniu się o rękę Cesi. Ciągle sobie powtarzał:
   — Co temu Smolińskiemu w głowie: jak zechcę, to się ożenię. Mam tysiąc dusz! mam 
tysiąc dusz!!
   Wmówiwszy sobie, że to się udać może, sędzia jął się odważnie do przygotowań; a choć z 
rublem bardzo mu się było przykro rozstawać, zajrzał do woreczka, odżałował i począł 
ekwipowanie.
   Wiedział tyle, że się w starym fraku i bryczką starać o hrabiankę nie wypadało. Oddajmy 
mu tę sprawiedliwość, że odważnym okiem spojrzał w przepaść wydatków sobie dotąd nie 
znanych, a dziś nieuchronnych i koniecznych. Człowiekowi, który chodził w kożuszku i 
jeździł bryczyną, takie mnóstwo rzeczy potrzeba było! Kupił konie, koczyk, szory, przyjął 
służącego, a Moszka sprowadziwszy, przez tydzień się z nowego i starego obszywał, pewien, 
że wystąpi nadzwyczaj elegancko. Szczególniej rachował na jeden frak granatowy z guzikami 
żółtymi, który nazywał „bon ton”, i na granatową także, z nadzwyczaj bogatymi 
wyszywaniami węgierkę, do której same potrzeby do dwóchset złotych kosztowały. 
Rękawiczki białe zamszowe wyprano tylko, buty zrobiono na miejscu, zwłaszcza że szewc 
mu się zaklął, że je po warszawsku potrafi uszyć. Ubrawszy się dla próby, Słodkiewicz, który 
się nigdy jeszcze tak pięknym nie widział, uśmiechnął się do lusterka.
   — Frysz chłopak! tysiąc dusz! zobaczymy! — mruknął do siebie — znaj panie Smoliński!
   Nazajutrz wybrawszy się uroczyście, ruszył do Denderowa: w drodze namyślał się już 
tylko, jak począć. Swoistą miał przed sobą ścieżkę, a nie wiedział, której się jąć było 
bezpieczniej: czy pannę w śmierć rozkochać, czy starą fozą naprzód o pozwolenie starania 
prosić hrabiego. Słyszał, że po świecie i w ten, i w inny sposób się to odbywało.
   — Pannę zobaczę: bo jużciż na ludzkie gadania spuścić się nie mogę; a nuż krzywa? to się 
trafia. Nawet powiadają, że to teraz tak bestie gorsetami sztukują, że ani dojrzeć; ale ja mam 
oko! ho! ho! Jeśli mi się spodoba, powiem hrabiemu: ot tak, jasno, pięknie, wyraźnie; a co 
mam taić? Zajechawszy do pałacu przed samym obiadem, Słodkiewicz zastał w sali kilka 
osób gości: hrabinę, hrabiankę i starego Denderę. Wpadł do pokoju, nadając sobie 
najniezgrabniej minę, jaka mu się zdawała do ubrania najstosowniejszą: głowa do góry, czub 
w górę, piersi nieco naprzód, ręka lewa zaokrąglona zręcznie utrzymywała kapelusz 
odświeżony, nogi nieco w tył, usta uśmiechały się, oczki mrużyły, a pewność siebie nadawała 
mu piętno tak wysokiej śmieszności, że zebrani goście, gdy wszedł, o mało nie parsknęli. 
Sylwan nie żenując się wcale, poczynał go zaraz przy powitaniu jak ciekawe zwierzę ze 
wszystkich stron oglądać. Stary hrabia szukał po głowie, co by go tak często sprowadzać 
mogło, a że mu nic nie był winien, domyśleć się nie umiał.
   Słodkiewicz, choć kilka razy mocno się na posadzce pośliznął, parę razy kapelusz opuścił, 
zębami rękawiczki zdjąwszy, zasiadł w fotelu przy hrabiance.
   Byłby nawet rozpoczął niezwłocznie rozmowę, rzucając się śmiało w odmęt konkurów, 
gdyby sprężyny krzesła, do których nie był przywykły, nie zrobiły mu w początku trochę 
niepokoju. Obejrzał się kilka razy, czy mu kto figla nie płata, czując się podniesionym do 
góry, popróbował uniknąć tej wygody, i ruszywszy ramionami obrócił się do Cesi.
   Gdyby nie smutek i gniew w duszy, hrabianka dawno by nieocenionego oryginała 
prowincjonalnego wzięła za cel żartów; ale teraz nie miała do nich ochoty. Ona i Sylwan 
spoglądali tylko na siebie, jakby ubolewając, że interesa ojcowskie takie im sprowadzają 
figury. Pomimo że Słodkiewicz łatwą sobie wyobrażał rozmowę z pannami, gdy przyszło do 
Cesi się odezwać, nie wiedział, od czego zacząć.
   — Jak na początek wiosny, porę mamy niczego! — rzekł nareszcie, sądząc, że to dalej 
pójdzie.
   — Co? — spytała Cesia. Potrzeba powtórzenia po raz drugi tego zdania zmieszała 
Słodkiewicza; ale śmiało walcząc za prawdę, aksjomat swój wyrzekł powtórnie.
   — W istocie! — odpowiedziała Cesia — ale czyż to już początek wiosny?
   Sędzia, który nie pojmował życia bez kalendarza, zgorszył się zapytaniem.
   — A jakże — rzekł — taż tylko co nie widać, jak skowronek zaśpiewa.
   Skowronka wyraźnie umieścił jako istotę mogącą wprowadzić rozmowę na tor 
poetyczniejszy.
   — Ale diable ładna! — rzekł w duchu — trochę blada! Niczego! niczego: to by się 
poprawiło!
   — A ja myślałam, że to jeszcze zima — odpowiedziała Cesia ziewając — u nas zima trwa 
od lata do lata. Tak chłodno. — Wstrzęsła się.
   Słodkiewicz nie zrozumiał.
   — Bredzi! — rzekł w duchu — czy tak jej edukacji nie dali, że o wiośnie i jesieni nie 
wie? A to dziwna rzecz, a po francusku szwargocze!
   — Pani się zapewne zajmuje ogrodem, gospodarstwem?
   — Ja? gospodarstwem? — śmiejąc się zawołała Cesia — a to by było przedziwne!
   — To jest gospodarstwem ogrodowym! — dorzucił sędzia.
   — Dość lubię kwiatki — miarkując się odpowiedziała hrabianka. — A pan?
   — Ja także! bardzo! Mam nawet w jednym folwarku bardzo ładne astry, które mi się 
dostały remanentem i grosza nie kosztują... A! i piwonie! Ale mi zawsze dziewczęta 
pozrywają.
   — Szczególniej szkoda piwonij — żartując odezwała się Cesia — pan musisz je lubić? — 
A jakże — odparł Słodkiewicz — choć to tam my gospodarze nieżonaci!
   — To pan jesteś nieżonaty? do tej pory nieżonaty? — spytała niby zdziwiona Cesia.
   — Nie miałem czasu — rzekł sędzia — proszę hrabianki: ta to tysiąc dusz na mojej 
głowie, gospodarstwo; a chcąc się żenić, to wiele zabiera czasu.
   — Pan masz tysiąc dusz?
   — Tysiąc jedenaście płci męskiej, tysiąc dwadzieścia i trzy żeńskich; trzy piękne 
folwarki, gorzelnia.
   — Proszę pana i dotąd nieżonaty! — zawołała Cesia żartując tak serio, że Słodkiewicz 
ujęty łatwością rozmowy, ani się domyślał, że z niego nielitościwie drwiła. — Już też, proszę 
hrabianki — rzekł uczuciowie Słodkiewicz — czuję co dzień więcej potrzebę starania się o 
dozgonną towarzyszkę życia. Smutno mi, tęskno samemu. — Westchnął, westchnęła i 
hrabianka. Sędzia się ośmielił.
   — Bylebym mógł znaleźć kogo, co by mi się podobał.
   — I komu byś pan się podobał — dodała Cesia.
   — A tak! — poprawił się Słodkiewicz.
   — Choć to sympatie bywają zwykle wzajemne — mówiła nielitościwa panienka.
   — Bywają wzajemne — powtórzył sędzia, dziwiąc się jak szło gładko. — No! tobym się 
zaraz ożenił. Domu nie mam, ale to by się zrestaurowało; a reszta, aby pieniądze! aby 
pieniądze!
   — Czy nie za daleko zajechałem? — spytał się w duchu sam siebie — ale mnie widocznie 
ośmiela.
   — Ja pana poswatam! — odezwała się Cesia, której na myśl przyszło nastręczyć mu 
pannę ciwunównę.
   Rozśmiał się Słodkiewicz z ukłonem, ale wtem hrabia, który się nie bez przyczyny 
obawiał, żeby córka nie posunęła się za daleko w swych żartach, ujął za rękę i odprowadził 
sędziego. Przy obiedzie potrzeba było wielkiej wstrzemięźliwości, żeby się nie śmiać z 
nieszczęśliwego pana Piotra, który na potrawy patrzał ze zdumieniem i nie dawał sobie rady z 
nimi, póki go przykład nie nauczył, co czynić wypadało. Na końcu, gdy wodę do ust podano, 
wychylił ciepłej filiżankę całą,  a  Sylwan parsknął; ale krzesła wstających zaszumiały i nikt 
tego nie słyszał. Zapach cytrynowej skórki uwiódł tak niebacznego!
   Na cygara poszli do oficyny. Sylwan swoich gości do siebie zaprosił, a hrabia zawsze 
podejrzywając jeszcze Słodkiewicza o jakiś interes, poprowadził go z sobą, ażeby się zbyć co 
prędzej.
   Wypiwszy kilka kieliszków wina, trochę weselszy i śmielszy daleko, sędzia szedł z 
mocnym postanowieniem proszenia hrabiego, aby mu o rękę córki starać się dozwolił. 
Podano fajki i Dendera się zamyślił. Słodkiewicz coś opowiadał, coraz to swoje tysiąc dusz 
wspominając nawiasowo; wreszcie wstał i na jednej przechylając się nodze, zagaił sprawę:
   — Jaśnie Wielmożny hrabia pozwoli mi... to jest... tyle mając szacunku dla ich domu... 
wedle starego zwyczaju... silne przekonanie... chociaż przed sobą nie taję... byłoby dla mnie 
wielce zaszczytnym...
   Słodkiewicz, tak zwykle wymowny i przytomny, nie wiem, skutkiem wina czy ciepłej 
wody tak się zmieszał, że chcąc powiedzieć jakoś wszystko razem, nie powiedział nic wcale.
   Hrabia rozśmiał się dobrodusznie: pochlebiało mu bowiem zmieszanie szlachcica przed 
jego obliczem, a nie domyślał się jeszcze, o co chodziło.
   — No, mój kochany panie Słodkiewicz — rzekł tonem protekcjonalnym — śmielej, 
śmielej. Cóż chcesz?
   — To jest — począł drugim nawrotem Słodkiewicz — że ja bym chciał się żenić. — A 
czemuż nie! bardzo dobrze! — zaśmiał się hrabia.
   — Mam tysiąc dusz.
   — Tysiąc dusz to piękna rzecz.
   — I kapitały!
   — I kapitały! I to rzecz bardzo piękna. 
   — Czas wreszcie o postanowieniu pomyśleć.
   — Łysina przypomina! — rzekł uśmiechając się hrabia — choć jej jeszcze masz mało, ale 
sama pora!
   — Człowiek pragnąłby wziąć co z dobrego domu.
   — Naturalnie — poparł hrabia, nie wiedząc jeszcze do czego sędzia zmierza. — Krew! 
krew! to grunt!
   — I gdybyś jaśnie wielmożny pan był łaskaw — ośmielił się Słodkiewicz — a pozwolił 
mi starać się...
   — O kogo? — niespokojnie spytał Dendera.
   — O hrabiankę! — rzekł wreszcie Słodkiewicz.
   — O moję córkę! — wykrzyknął hrabia — o moję córkę!
   I twarz jego dziwnie zmieniona na chwilę, skrzywiła się śmiechem szyderskim, którym 
wybuchnął, kładąc się na krzesło i trzymając za boki.
   — O moję córkę! pan Słodkiewicz! o moję córkę! A! to przedziwne! to nieoszacowane! to 
doskonałe! to wyborne!!
   Sędzia stał osłupiały, spadłszy od razu z trzeciego piętra.
   Hrabia śmiał się i śmiał nie mogąc powstrzymać, ale z oczu jego zaiskrzonych gniew 
buchał: pomiarkował się nareszcie, przyszedł do siebie i zbliżył się do Słodkiewicza:
   — Mój panie Słodkiewicz, skąd ci taka myśl przyjść mogła? Przyznaj się, ktoś ci ją 
poddać musiał?
   — Ale ja mam tysiąc dusz — odezwał się obrażony — cóż to? dlaczegoż bym... co to ja 
gorszego?
   — Mój drogi, na Boga, nie chcę cię na śmiech wy- stawiać, ale to coś tak dziwnego, że 
nie wiem, jak ci to na myśl przyjść mogło! Jesteś sobie sędzia Słodkiewiez. masz tysiąc dusz, 
masz kapitały, wszystko to wybornie; ale ażeby sięgnąć do hrabianki Denderównej — daleko 
I Znam twoje pochodzenie (sędzia się zaczerwienił), wiem, jak przyszedłeś do grosza; jużciż 
to śmieszna, moje serce, pretensja, chcieć ci się bratać ze mną! Nikomu nie powiem, żeś taką 
niedorzeczność popełnił; ale sam widzisz, że to śmieszna pretensja.
   Gdy to mówił hrabia, Słodkiewicz miał czas i rozgniewać się, i zebrać na odpowiedź.
   — Panie hrabio — rzekł — jestem szlachcic, mam majątek; zdaje mi się, że nie 
powinienem był obrazić pana, myśląc o jego córce.
   — Ale zmiłujże się! pomiarkuj! Tobie chcieć się łączyć z familią historyczną w chwili, 
gdy Denderowie połączyli się z całą magnaterią austriacką.
   — No! to i ja jestem magnat, choć nie austriacki! — zawołał Słodkiewicz. — Nie bardzo 
się też tego szczęścia będę napierał! Mnie te apostoły niepotrzebne.
   Wziął za kapelusz. Hrabia postąpił krok.
   — Nie gniewajże się, mój Słodkiewicz — rzekł protekcjonalnie — jak się zreflektujesz, 
sam osądzisz, żeś zrobił głupstwo. Cesia ci się podobać mogła, no! ale to wysokie progi na 
twoje nogi!
   — Wysokie progi — z ukłonem wynosząc się szybko za drzwi mruknął Słodkiewicz. — 
Wysokie progi! Tak! tak! No! no! zobaczymy, czy ich nie potrafimy ociosać! Czekaj stary! 
Chyba żyć nie będę, to ci to podaruję! Łajdak Smoliński!
   To mówiąc, w największym gniewie z Denderowa odjechał.
VI
    
   Hrabia siedział sam jeden i rachował: wielki aktor nie zrzucał do ostatka ubioru swej roli i 
konanie czując w duszy, dogrywał, jak rozpoczął, z pogodną twarzą nieszczęsnej sceny swego 
życia. Wszystko się rwało, niszczało w jego rękach, psuło się, nikło: za późno postrzegł, że 
nikogo prócz siebie nie potrafi oszukać. Świat oddawał mu jeszcze jakąś cześć obojętną, 
nałogową, ale już z wejrzeń jego miarkować było łatwo, że uśmiech szyderski w każdym się 
skrywał ukłonie: słuchano, gdy się chwalił, ale kłamstwa przekwitały bezowocowo. Pomimo 
rozgłaszań o skarbach i nadziejach synowej wierzyciele cisnęli się wszystkimi drzwiami: 
brakło nareszcie wymysłu, środków nowych i Dendera widział się jak zwierz przyparty do 
drzewa, oskoczony psami, zmuszony bronić się tylko z instynktu, bez nadziei ocalenia. Sto 
razy rozpoczynał rachunek i po stokroć dochodził do jednego wypadku: z całej fortuny 
mozolnie dźwigniętej do kolosalnych rozmiarów zostawało zero okrągłe. W 
najszczęśliwszych przypuszczeniach mogło się ocalić jakie sto, półtorakroć sto tysięcy, lecz 
czymże to było dla hrabiego Dendery?
   Wszystko go zawiodło: przyjaciele, ożenienie syna, Wacław, córka, a co najgorzej — 
własne rachuby. Kła- mać już zaczynał sam. sobie dodając ducha, ale czuł, że to do niczego 
nie prowadzi.
   Po odprawieniu Słodkiewicza hrabia dni kilka wydychać go nie mógł: nie powiedział 
nikomu, ale był boleśnie dotknięty.
   — Słodkiewicz do Cesi! — powtarzał — jakże nisko upaść musiałem, kiedy ten, 
dorobkiewicz, syn jakiegoś kozaka, śmiał pomyśleć o moim dziecięciu! Padam ofiarą mojej 
dobroduszności — dodawał grając przed samym sobą komedią jeszcze — nie popełniłem 
żadnej nieuczciwości i to mnie zgubiło! Na świecie wiedzie się tylko łotrom, prostą drogą 
idąc, nie można się spodziewać zajść daleko.
   — Przecież Wacław, dla którego uczyniłem tyle — rzekł sobie Dendera będąc pewien, że 
dlań istotnie wiele zrobił — powinien mi dopomóc. Krew nasza, ma miliony, ocalić mnie 
musi: potrzeba mu się przyznać, niech ratuje...
   Namyśliwszy się, ze ściśnionym sercem ruszył do Palnika Zygmunt August, gdzie dotąd 
okoliczności różne być mu nie dozwoliły. I on na widok cichego szczęścia wśród dostatku 
uczuł to ściśnienie serca, którego doznała Cesia, które nieraz goryczą napełniało Sylwana, 
gdy o Wacławie myślał. Nie brak mu było grzeczności, nie stracił ani humoru, ani 
przytomności umysłu: chwalił, zalecał się, gosposię w ręce całował; wreszcie wysypawszy 
pochlebstw bez liku na wszystkie strony, wziął Wacława do jego pokoju.
   — Słuchaj — rzekł do niego, gdy pozostali sami — niespodziana tu przywodzi mnie 
potrzeba: w ręku twoim
   los naszej rodziny. Nie będę kłamał przed tobą, jestem zrujnowany... ratuj... ratuj honor 
rodu!
   Wacław zbladł, zaskoczony tak znienacka, zamyślił się, ale doświadczenie kazało mu być 
ostrożnym. — A posag Sylwanowej? — zapytał.
   — Zmyślenie — rzekł Dendera — pensją jej dano, nie posag. Konfiskata klucza 
Słomnickiego, nieurodzaje, spekulacje, w które mnie wplątał Smoliński, nareszcie moja 
własna dobroduszność i zbytek delikatności stawiają mnie dziś nad brzegiem przepaści.
   — Ale czymże ja hrabiego poratować mogą? — otwarcie rzekł Wacław. — Nie jestem w 
stanie dać mu majątku, chybabym sam się go wyrzekł; przyszłość własna, dziś z losem żony 
spojona, nie dozwala mi ofiar na jakie bym się zdobył może, nie mając obowiązków. Sylwan i 
tak mi jest dłużnym, co miałem, tom użył na kupno papierów, ulokowałem w bankach lub 
rozporządziłem tym ostatecznie.
   — Ja wiele nie żądam — rzekł hrabia — często jeden szczęśliwy obrót postawić może na 
nogi człowieka. Sylwan mnie zrujnował, kontrakty pod bokiem, a grosza nie mam w kasie.
   — Jakież są żądania hrabiego? — spytał Wacław.
   — Nadzwyczaj skromne — odpowiedział Dendera — weźmiesz u mnie Ciemiernę w 
dwóchkroć lub skwitujesz mnie z tej sumy przed aktami, zaspokajając się honorowym 
skryptem prywatnym.
   — Ciemierna może niewarta tyle, ale...
   — Zmiłuj się, dla ciebie warta!
   — Biorę więc Ciemiernę — rzekł Wacław — nie patrząc i nie targując. Jest to grosz 
Frani, ale ja jej, co tu straci, zapewnię z mojego.
   Hrabia ścisnął go za rękę z uczuciem, pierwszy raz w życiu postrzegłszy, że gdzie 
podstępna komedia na nic się nie przydała, tam otwarte postępowanie doprowadziło do celu 
bez mozołu i zabiegów.
   — I pożyczysz mi sto tysięcy gotówką — dodał Dendera, widząc, że z Wacławem szło 
tak łatwo.
   — Nie mam ich... — Nie masz? no! to mniejsza: o Ciemiernę kończyna jutro, pójdzie 
echo, to mi w interesach pomoże.
   — Rzecz skończona.
   Z rozweseloną twarzą stary frant powrócił do domu; znowu rozpoczął rachunki i już 
widział w nich większą dźwignienia się nadzieję. Przyszła mu na dobitkę myśl szczęśliwa 
szukania dóbr do nabycia dla Sylwana.
   — Poślę po Smolińskiego — rzekł — to papla a głupi: przez niego się rozniesie, że 
majątek chcę kupić i ludzie mi się będą prosić z kapitałami, ale u nikogo nie wezmę! nie 
wezmę! Powiem, że z pieniędzmi nie mam i tak co robić!
   Natychmiast więc konny kozak ze dworu z bilecikiem pojechał do Smoły, a dawny rządca 
i pełnomocnik, ciekawy po co tam mógł być potrzebny, pospieszył do pryncypała.
   — A co Smoło! — zawołał na niego hrabia, przybierając twarz rozweseloną — ani się 
domyślasz, co się święci! Choć cię dobrze znam i wiem żeś kręciel...
   Smoliński się ukłonił.
   — Zbytek łaski pańskiej.
   — No! no! nie żartuję, że się bez ciebie obejść nie potrafię. Słuchaj no! nie wiesz jakich 
znacznych dóbr na sprzedaż?
   Smoliński wielkie wytrzeszczył oczy i uszom nie chciał wierzyć; hrabia tymczasem bajkę 
jak najprawdopodobniej w głowie układał.
   — Bo widzisz — rzekł po cichu — z tymi Hormeyerami to jak z Żydami sprawa: mówię 
o teściu Sylwana. Bogate to, na milionach siedzi, ale gdzieś zwąchali, że moje interesa 
zawikłane...
   — Istotnie trochę zawikłane — szepnął Smoliński.
   — I posagu mi dać nie chcą, aż go zaraz na kupionej ziemi im nie zahipotekuję. Patrz, 
jacy rozumni; nie w ciemię ich bito! — No! no! — trochę nie dowierzając, ale kombinując w 
głowie okoliczności zawołał Smoliński.
   — A dużych to dóbr potrzeba?
   — Na półtorakroć sto tysięcy rubli. Widzisz, Smoło kochany, głupi oni są: bo byle im 
ewikcja, dadzą potem plenipotencją Sylwanowi, wsuniemy im pozwolenie wzięcia w banku i 
ja się zaraz pożywię.
   Smoliński, który tak całkowitego, olbrzymiego kłamstwa nie przypuszczał, spojrzał w 
oczy hrabiemu i chciał z nich na mocy dawnej znajomości wyczytać, czy to być mogła 
prawda; ale Dendera tak mu się zamaskował, że Smoliński w końcu dał się uwieść i w głowę 
się pc~ skrobał.
   — To by się upiekło ślicznie! — rzekł.
   — I upiecze się — podchwycił hrabia — tylko mi co wyszukaj: dam ci porękawiczne po 
rublu z duszy; a prędko, a gładko.
   Smoliński się ukłonił, obietnica dobiła go.
   — Ja zaraz szperać pocznę, czy się co nie trafi — rzekł. — Ale, ale... — zająknął się.
   — No, co tam za ale.
   — Już kiedy tak, to się taić nie będę.
   — A cóż tam za tajemnicę masz za nadrą?
   — Pan hrabia znasz Słodkiewicza — rzekł po przestanku eks-rządca.
   — Znam go trochę.
   — Nie wiem, co on tam ma do hrabiego. Dendera śmiać się zaczął.
   — Co ma, to ma: mnie to wiedzieć. A cóż?
   — Ten łotra kawał spiknął się na pana hrabiego.
   — On! jak?
   — Wszak on długi nabywa na Denderowie i przysiągł, że do licytacji doprowadzi!
   Hrabia pobladł.
   — Długi na Denderowie! — zawołał — ja płacę każ- demu, kto żąda! Mam w kasie sto  
tysięcy, na kontrakta Wacław mi dał weksel do swego bankiera bez ograniczenia: któż śmie 
zbywać moje długi!
   — Wszyscy je zbywają...
   Hrabia zmieszał się jeszcze bardziej.
   — Jak to, już nabył?
   — Przeszło półtorakroć: dziś pojechali do Palnika...
   — Co? do Wacława?
   — Tak jest, i te dwakroć chce kupić.
   — To rzecz skończona: dałem mu Ciemiernę.
   — W dwóchkcroć? — spytał Smoliński uśmiechając się.
   — A co myślisz: wziął w dwóchkroć i jeszcze podziękował! Głupi! kapitalnie głupi; 
trzeba tylko wiedzieć, jak z nim gadać!
   — Jak Boga kocham — zawołał eks-rządca — z hrabią nie ma co się borykać! Sto razy 
było kuso, zawsze jaśnie wielmożny pan staniesz na nogi!
   Dendera uderzył się w czoło.
   — Bo głowa jest! — rzekł dumnie. — Ale mów  mi o tym przeklętym Słodkiewiczu... Nie 
można by na niego użyć jakiego środka... to łajdak... To mnie mocno niepokoi: gotów mi 
szyki pomieszać... Spłacę go, to prawda, ale zawsze to mi zrobi różnicę... Nie można by?...
   — Nic nie można — odparł Smoliński — zaprzysiągł się, że choćby miał stracić 
kilkanaście, kilkadziesiąt tysięcy rubli, na swoim postawi.
   — Czegóż on chce? — spytał hrabia mieszając się coraz bardziej.
   — Albo ja wiem? — ruszając ramionami szepnął Smoliński.
   Dendera żywo zaczął się przechadzać po pokoju, aby pokryć niespokojność, która go 
opanowała.
   — Słuchaj no! — rzekł do Smolińskiego — ty wiesz, o co poszło temu... Smoliński się 
rozśmiał i usta zakrył.
   — A! francie! wiedziałeś o wszystkim!
   — I wyprorokowałem, co z tego będzie...
   — Ale bo mnie ten twój Słodkiewicz nie zrozumiał: rozgniewał się, poleciał... Słuchaj — 
po cichu zaczął, zbliżając się do niego — powiedz mu, niech do mnie przyjedzie, możemy się 
porozumieć, pogadamy... coś... A teraz żegnam cię, Smoło — zakończył Dendera czując, że 
dłużej ukryć nie potrafi wzruszenia — pamiętaj, o co cię prosiłem... pamiętaj...
   Eks-rządca cicho wyniósł się za drzwi.
   Jak tylko wyszedł, Dendera padł na kanapę, sił mu już brakło do walki. Strach paniczny, 
strach jakiś przeczuciowy wstrząsać nim począł: chwycił się za głowę, ściął zęby i 
nieruchomy jak wkuty pozostał w niemej rozpaczy. Kilka godzin upłynęło, nim przyjść 
potrafił do siebie. Być zmuszonym, jemu! traktować ze Słodkiewiczem, gburowi dozwolić 
starać się o rękę córki! poświęcić dumę rodową i arystokracyjne swe pretensje obawie ruiny! 
Tego hrabia przenieść nie mógł, czuł się tak upokorzonym, tak zgniecionym, że śmierci 
zapragnął.
   — Ha! dziej się wola Boża — zawołał dźwigając się sił ostatkiem — nie pierwszy to ja, 
nie ostatni na coś podobnego zgodzie się muszę... Niech się osioł stara: ugłaszczę go, ale 
wprzód umrę, nim pozwolę na to, żeby gbur ów sięgnął po rękę Cesi... Ja nie wiem, co za 
nieszczęście wplątało się w losy nasze: pijmy czarę do dna, choć niezasłużoną!
   Nazajutrz potwierdziła się nowina udzielona przez Smolińskiego: hrabia posłał od siebie 
dla dowiadywania się o nabyciach i przekonał się, że korzystając z czasu, sędzia pokupował 
co najniebezpieczniejszych jego wierzycieli. Złowroga cisza panowała nad Denderowem: nikt 
nie dokuczał, ale widmo Słodkiewicza z obligami w ręku stało wciąż groźne przed oczyma 
hrabiego we śnie i na jawie. Czekał niecierpliwie skutku narady ze Smolińskim, przybycia 
nieprzyjaciela, a nic nie widać było... Nareszcie po kilkotygodniowym oczekiwaniu zjawił się 
eks-rządca, ale sam jeden. Hrabia tak był niecierpliwy, tak stracił ostrożność swą zwyczajną, 
że przeciw niemu do sieni wyleciał.
   — A co, Smoło? — zapytał miarkując się i poczynając od mniej ważnego. — Jest jaki 
majątek?
   — Majątek się znajdzie, byle pieniądze — odparł Smoliński.
   — Masz co?
   — Będzie Hulajkowszczyzna, 800 dusz; Przeręby dusz 500; Siemionówka...
   — Ale to wszystko małe! — wykrzyknął hrabia, czekając czy sam Smoliński nie powie co 
o Słodkiewiczu; a widząc, że ust nie otwiera, w ostatku sam zagadnął. — No! a Słodkiewicz? 
widziałeś go?
   — A, widziałem! — po cichu odparł Smoliński.
   — Kiedyż przyjdzie?
   — On bo nie myśli przyjechać — po cichu rzekł eks-rządca.
   — Jak to? dlaczego?
   Przykro się widać było Smole tłumaczyć; skrzywił się, począł czmychać.
   — At! ani chce słuchać! — wybąknął.
   — Prosić trzeba pana Słodkiewicza! — wybuchnął z gniewem hrabia — i nie raczy... ha! 
ha!
   — To głupi człowiek! — rzekł Smoliński.
   — Widać to, nie ma co i mówić; ale nie szczędź mnie waćpan, mów, jak to było?
   — A cóż, jaśnie wielmożny hrabio — ozwał się stary wyga — pojechałem do niego 
wprost z Denderowa, pragnąc jak zawsze służyć panu; zrazu nie chciałem go wbijać w dumę i 
tak kołowałem, chcąc się dowiedzieć, co on sobie myśli. Ale i nic gadać z nim, szkoda gęby... 
Zajadł się, zaklął. Już, słyszę, do czterdziestu tysięcy rubli nabył.
   — Oszalał! — krzyknął hrabia — nieprawnie!
   — O! on formy wie. Wziął przelewy legalne i powiada, że jak pieniędzy na termin nie 
odbierze, proces wytacza i do licytacji Denderów doprowadzi.
   Rozśmiał się hrabia, ale cicho, ale niezręcznie, ostatkiem siły. Smoliński spojrzał tylko i 
przeczytał w jego twarzy — ruinę.
   — Powiedzże mu, jeśli się z nim zobaczysz, mój kochany Smoło — odzyskując 
przytomność rzekł hrabia — że z niego kpię i prosiłem cię, żebyś mu to powiedział.
   Gdy się ta burza gotuje na Denderów, życie w nim na włos się nie zmieniło, nie 
zmniejszyła wystawa; a dla z daleka patrzących hrabia był zawsze owym wielkim panem, co 
dawał bale i gasił przepychem, całe sąsiedztwo. Dla gości miał twarz wesołą, w salonie 
zdawał się milionerem, mówił o groszu z pogardą i dalekie osnuwał projekta, jutra nie będąc 
pewien. Sąsiedzi ciekawi poznać młodą hrabinę zjeżdżali się tłumnie, pokazywano im ją 
niekiedy, ale z niezmierną sztuką i staraniem, żeby się przed niani z jej obłąkaniem nie 
wydać. Zwykle Sylwan szukał powodu, żeby nie być w salonie. Ewelinę wprowadzano w 
dobry humor, a gdy mówiła o mężu, wszystkim się zdawać mogło, że wspomina o Sylwanie. 
Zresztą Cesia i hrabina tak jej słowa tłumaczyły, że nikt w nich nie widział nic 
niezrozumiałego i nie domyślano się, co to szczęście kryło w sobie łez i przekleństw, strapień 
i goryczy. Młodzi ludzie zazdrościli Sylwanowi tak pięknej i bogatej żony; unoszono się nad 
jej wychowaniem i wybornym wielkiego świata układem: nikt nie posądził, że cały ten obraz 
był kłamany! Sylwan grał komedią jak drudzy: wstydził się, że został oszukanym i musiał 
szczęśliwego udawać, tak jak Cesia rozpowiadała, że dopiero się uczuła swobodną, gdy się 
Farureja pozbyła, tak jak stary hrabia kupował majątki.
   Ale gdy się rozeszli z salonu, gdy oczy obcych nie ciężyły nad nimi, ileż to łez gorzkich 
wylało każde z nich, przeklinając los, gdy siebie tylko przeklinać było powinno! Żaden 
związek serdeczny nie łączył ich z sobą, żadne z nich nie podzieliło się wywnętrznieniem 
przed drugim: każdy dźwigał swój ciężar samotnie. Sylwan zobojętniały dla żony, którą, gdy 
się nią chwalić nie było potrzeba, opuszczali wszyscy w jej pustych pokojach na górze, 
poruczając ją staraniu sług i jedynej towarzyszki, która jej nie odstępowała; Cesia chodziła 
czasem śmiać się z obłąkanej, potakiwać jej lub rozdrażniać ją; stary widywać jej nie chciał, 
matka nie cierpiała. Mąż większą część czasu spędzał na zabawach w sąsiedztwie, na 
polowaniach, hulance, umizgach lub na sofie w swoim pokoju drzemiąc i paląc cygaro.
   Jedno o drugim niewiele wiedziało i syn o sprawy ojca, ojciec się o czynności syna nie 
troszczył. Spotykali się zimno, rozstawali obojętnie, ani usiłując wybadać, co komu ciężyło, 
ani myśląc dopomóc. Ruina wisiała nad Denderowem, a Sylwan pojęcia nie miał, co im 
groziło. Wychowany w kłamstwie i fałszu, uwierzył, że był wielkim panem i żył stosownie do 
tego; trocha pieniędzy zachwyconych u Hormeyera zrobiły mu kredyt, ciągnął więc nim, nie 
frasując się o jutro.
   Nadeszły nareszcie kontrakty. Hrabia rozmyślał długo czy zachorować, czy nie, co robić? 
Nie chciało mu się leżeć w łóżku, nie pojechał więc, nie posłał nikogo i został w domu, 
urągając się burzy. Prawda, że dziś ciężko się było od niej wywinąć, bo niemal z jednym 
Słodkiewiczem pozostawało do czynienia: tak się bowiem uwi- nął, że prawie wszystkie 
hrabiowskie długi miał w kieszeni.
   — Niechże pozywa — rzekł sobie hrabia — kiedy wojna, to wojna, wyrabiać się będę. 
Rok potrwa proces, mogę krzyczeć, zapłacę, przeciągnę i będzie mądry, jeśli za lat trzy 
licytacji doczeka się. A tymczasem! ho! ho! tymczasem osioł, król albo ja umrę!
   Mówił to, ale znać było, że został przywiedziony do ostateczności: on, co dotąd kazał się 
prosić o przyjęcie pieniędzy, tak na nie polować umiał, teraz musiał uciekać się do wybiegów, 
pieniąc po sądach i przyznać się prawie do niewypłacalności. Tłumaczył się, ale już nie tak 
gładko.
   — Wielka rzecz podstępem kogo zgubić! Gdyby w banku angielskim zażądano razem 
brzęczącej monety za wszystkie jego weksle, musiałby zbankrutować! To spisek niegodny! 
Zresztą miło mi, że prześladowany, czyste przynajmniej zachowałem sumienie!
   To mówiąc, uderzał się w piersi z ruchem teatralnym. Interes ze Słodkiewiczem tę miał 
jeszcze dlań dobrą stronę, że wymawiając się z nim, mógł hrabia nie płacić nikomu.
   — Gdyby nie ten człowiek, gdyby nie ten pieniacz, bądźcie panowie pewni, że zadość 
bym uczynił zobowiązaniom: ten prześladowca zmusza mnie do zawieszenia wypłat; ale mu 
dowiodę fałszu, nielegalności i podstępu.
   W takiej kaszy, której sobie nawarzył nieszczęśliwy Dendera, co dzień krytyczniejszy 
widząc koniec, doczekał się powrotu barona Hormeyera. W nim był jeszcze ostatni promyk 
nadziei, słaby wprawdzie, ale jedyny: tonący się brzytwy chwyta. Z nim jeszcze, z obcym, 
grać było można swą rolę. Dendera powitał go smutny i wraz z przybyciem jego począł 
nadzwyczajnie być czułym dla synowej, której od kilku miesięcy nie widział. Ale baron od 
osób ją otaczających dowiedziawszy się, jakie życie wiodła w domu męża, nie dał się uwieść 
pozorem troskliwości i przywiązania.
   — Żyd musi mieć pieniądze — rzekł sobie hrabia — mają klejnoty, srebra: niech zastawi, 
niech sprzeda; powinien nas ratować!
   W kilka dni spotkali się oko w oko dwaj zapaśnicy: hrabia dumny i pewien siebie, baron 
chłodny i pokorny. Dendera zaczął od odmalowania mu prześladowania, którego padł ofiarą, 
zrobił z tego historyjkę tragiczną, umalował ją, powiększył i po półgodzinnej przemowie, 
wysłuchanej przez Hormeyera z cierpliwością przykładną, zakończył prośbą o ratunek: żądał 
tylko pół miliona.
   Niemiec ani drgnął, ani się zdziwił, ani dał poznać po sobie, co odpowie: milczał, wahał 
się, nareszcie dobył z piersi głosu:
   — Panie hrabio — rzekł — małżeństwo syna pańskiego nie daje mu żadnego prawa do 
mojej kieszeni, zawarte w nieszczęśliwych okolicznościach, zerwać się musi. Córka moja nie 
znalazła ani w nim, ani w was serca i litości, jaką by zjednała nawet u obcych. Za cóż mi 
płacić każecie?
   — Za imię, które nosicie! — z dumą, wspaniałości pełną, lakonicznie rzekł hrabia. Baron 
ruszył ramionami.
   — Nie staraliśmy się o ten honor i nie dobijaliśmy się o połączenie.
   — Myślisz waćpan — rozgrzewając się rzekł hrabia — że ja nie wiem, kto wy jesteście?
   Baron rozśmiał się posępnie.
   — Doprawdy? — rzekł.
   — Wiem wszystko! — wymówił hrabia.
   — I wiesz pan zapewne, że jestem rodem z Lipska, że ojciec mój był jubilerem, że żona 
moja była córką bankiera, a córka jest wdową po księciu. Pozwalam panu rozgłosić to, gdy 
mu się podoba.
   — A na cóżeście udawali to, czym nie jesteście?
   — Byliśmy, czym jesteśmy, nic więcej; a w dodatku miło mi wyznać, żem najniższym 
pańskim sługą.
   Baron ukłonił się i wyszedł, a Dendera nie miał już go czym gonić prócz przekleństwa.
   Tegoż dnia Hormeyer kazał się przysposabiać ludziom swoim do podróży, a wiadomość 
ta silnie wstrzęsła całym Denderowem. Nie mówiąc już o stracie dochodów hrabiny 
Sylwanowej, szło o to, jak się przed ludźmi ze zniknienia jej wytłumaczyć!
   Sylwana nie było w domu. Natychmiast kozak poleciał po niego z ustnym poleceniem, 
ażeby bez zwłoki się stawił dla najpilniejszej sprawy. Nie przywykły do posłuszeństwa 
czyjejkolwiek woli, młody hrabia na ten raz jakby przeczuł potrzebę powrotu, siadł do 
powozu i pospieszył do domu.
   Zastał ojca, który swoim obyczajem po pierwszym wzruszeniu szukał już w głowie 
środków skorzystania z wypadku, który im groził.
   — Słuchaj, Sylwanie — zawołał w progu Dendera — nie mamy co skrywać przed sobą 
tego, co boli: potrzeba się naradzić i działać wspólnie. Baron Hormeyer wywozi twoją żonę.
   — Niech ją wiezie! — obojętnie rzekł Sylwan — a cóż mi to szkodzi?
   — Co ty mówisz? Zrujnowaliśmy się na to ożenienie, które nam grosza nie dało; jeżeli 
jejmość ma ochotę umierać, a umrze pod naszymi prawami, weźmiesz po niej spadek legalny, 
siódmą i czwartą. Z siódmej się nie pożywisz, ale czwarta z klejnotów i sreber może nas 
podłatać. Oprócz tego, póki ona tu, mamy prawo do dochodów, a przyznam ci się, że tego 
potrzebujemy, bo źle jesteśmy w interesach. — Źle w interesach? — spytał Sylwan — 
pierwszy raz to słyszę!
   — Boś słyszeć i widzieć, i pomagać mi nie chciał nigdy — odparł hrabia,
   — Nic nigdy nie miałem w ręku; przynajmniej, hrabio, mnie obwiniać nie możesz.
   — Ale twoje ożenienie, twoje ożenienie!
   — Kilka tysięcy dukatów nie rujnuje takiej jak nasza fortuny.
   — Kilka tysięcy! śnisz hrabio. Ale wróćmy do Hormeyera. Wyjeżdża, nie możemy 
wypuścić twojej żony, nie powinniśmy; wskazałem ci dlaczego. Oprócz tego, co ludzie 
powiedzą? To być nie może. Musimy ją zatrzymać. Niech sobie baron jedzie do stu tysięcy... 
ale nie ona, nie ona.
   Sylwan uderzony był praktycznym i innym poglądem ojca na skutki odjazdu i pierwszy 
może raz w życiu zgodził się na to, czego żądał. Wyszli więc oba do barona, który nie 
zważając na nic, doglądał wyboru w drogę.
   Milcząco, grzecznie, przyjął ich Hormeyer, ale sam słowem nie zaczepił.
   Hrabia naprzód wystąpił z oracją.
   — Panie baronie — rzekł — mówiłem i powtarzam to wraz z synem moim, że nie 
tamując swobody pańskiej i jego chęci podróżowania, synowej mojej na odjazd pozwolić nie 
możemy.
   — Ja żony nie puszczę — dodał Sylwan.
   — Chcesz, żeby tu pod nielitościwym, niegościnnym dachem waszym, opuszczona, 
zapomniana umarła — odezwał się baron głosem wzruszonym. — Jacyż ludzie jesteście, 
gdzie są serca wasze? Mieliżeście litość nad nią? Nie dziwię się starszym, ale ty...
   — Cóż pan chcesz, bym z wariatką siedział? — odparł Sylwan.
   — Szanuj pan wolę bożą, która mnie i ciebie do- tknęła! Nie oszukiwaliśmy cię, nie 
pociągali, opieraliśmy się owszem, zezwolili niechętnie, któż mógł przewidzieć, jak się to 
smutnie skończy!
   — A gdy się skończyło tak smutnie — dodał hrabia — już tu nie czas płakać i rozczulać 
się. Sylwan nie puszcza jej jako żony i choć koło niej nieodstępnie siedzieć nie może, mości 
baronie, zarzucić mu nie potrafisz braku serca. Właśnie, że ten widok go jątrzy i goryczą 
napawa, siedzieć przy niej nie może. Ale to mniejsza: inną ja mam kwestią jako ojciec familii, 
jako stróż ich przyszłości. Myśmy się podrujnowali na to ożenienie i zerwać go tak nie 
możemy, waćpan wywieziesz córkę, a my mamy zostać ze stratą, jakąśmy ponieśli?
   Baron podniósł oczy od walizy, w której papiery jakieś układał, i smutny śmiech skrzywił 
mu usta.
   — A! otóż jesteśmy na gładkiej drodze: trzeba się wam wykupić!
   — Waćpan mnie dotykasz osobiście! — krzyknął hrabia — co to za mowa?
   — Mowa jasna i zrozumiała, nic więcej: nazywam rzeczy po nazwisku; wpadliśmy w 
zasadzkę i okupu z nas chcecie, nieprawdaż?
   — Zostaliśmy oszukani! — dumnie odparł hrabia — zawiedzeni boleśnie, dotknięci.
   — Na co słów tyle? Mówmy jaśniej, może się porozumiemy.
   — Ja żony nie puszczę! — przechadzając się dorzucił Sylwan, który ze znużenia 
poziewał.
   — Nasze straty pieniężne są ogromne — począł hrabia — Sylwan mnie zrujnował.
   — Nie potrzeba było bogatych udawać! — gorzko się uśmiechając zawołał baron.
   — Zresztą — zawołał hrabia — gdy kobiecie nie mającej nazwiska ni stanu uczciwe imię 
dajemy na okrycie jej przeszłości, mości baronie, to coś warto! — O! przekupnie! przekupnie! 
wszystko przedają, a mnie, żem klejnotami handlował, nazywacie Żydem! Czymże wy nie 
handlujecie? wstydem, imieniem, sumieniem, spokojem!
   Hrabia udawał, że nie słyszy i nie rozumie, Sylwan mruczał swoje:
   — Nie puszczę! Żona moja! mam do tego prawo zupełne, wezwę pomocy legalnej, to 
żona moja!
   Gdy się tak targują, a baron niespokojny przerzuca papiery swoje, boczne drzwi pokoju 
otwarły się i Ewelina wbiegła do ojca. Któż by się potrafił domyśleć, spojrzawszy na nią, że 
pod tą powierzchownością wesołą, dziecinną, świeżuchną kryła się boleść tak głęboka, 
spowita szałem niewyleczonym. Jakże jej było ślicznie po podróżnemu ubranej: w maleńkim 
czepeczku, z kluczykami u pasa, z kapelusikiem w ręku, wesołej, uśmiechnionej i żywo 
krzątającej się około pakunku. Hrabia i Sylwan spojrzeli na nią: ona ich przywitała jak obcych 
z daleka.
   — Nareszcie — odezwała się srebrnym głosikiem — nie będziemy państwu dłużej 
siedzieć załogą: jedziemy, jedziemy, a ja rada bym, przyznam się, już tu nie być, i na 
skrzydłach stąd odlecieć! Tak dawno go nie widziałam!
   — My panią nie puścim — odezwał się niby grzecznie, na ojca spozierając stary Dendera.
   Ewelina wzięła to za żart i uśmiechnęła się tylko. Baronowi łza ciekła po twarzy, ale 
milczał.
   — Ojcze! wszystko gotowe, jedziemy! Konie kazałam zaprzęgać, ja się tu duszę, 
powietrze tak ciężkie, tak mi tu obco, tak się czuję daleko od tego, za czym tęsknię!
   — Pojedziemy, dziecko moje, za chwilę, ale zostaw nas samych: mamy ważne sprawy.
   Ewelina spojrzała po twarzach wszystkich, posmut- niała i zbliżyła się do drzwi. Sylwan 
spróbował się zbliżyć do niej.
   — A pan — spytała go po cichu — czy jedziesz z nami do swego brata księcia?
   — Ja? Nie wiem.
   — Zostajesz tu! a! umrzesz: tu tak nudno! Jedź z nami! jedź z nami!
   — Ewelku! serce, zostaw nas — niecierpliwie zawołał baron — każ pakować, każ 
zaprzęgać, bądź gotowa: za chwilę cię zabieram. Jedziemy.
   Z podskokiem, obejrzawszy raz jeszcze całe towarzystwo rzutem oka, pełnym na pozór 
przebiegłości, baronówna uśmiechnąwszy się, znikła drzwi zamykając za sobą.
   — I nad nią, nad tym aniołem ze złamanymi skrzydłami, nie mieli litości — szepnął baron 
— o! zbójcy!!
   Obrócił się do hrabiego.
   — Rozpoczęliśmy targ, kończmyż go — rzekł zimno — wieleście panowie stracili? Co 
kosztuje honor noszenia imienia waszego? ile za mieszkanie? co za jedzenie? wiele za 
doznany zawód? Zapłacę rachunek!
   Dendera podumał.
   — Mości panie — rzekł — to są wyrazy, które zmyć będzie krwią potrzeba!
   — Czym się panu hrabiemu podoba! O tym potem, a teraz odjeżdżając, proszę o 
rachunek!
   Hrabia się mieszał.
   — To nie jest sposób traktowania z takimi ludźmi jak my — zawołał. — Sylwan, jako 
teścia, szanować cię musi; ja, gospodarz domu, gościa w tobie widzę: inaczej, panie 
baronie!...
   — Gościa! Z prawdziwie słowiańską przyjęliście mnie gościnnością — odezwał się 
baron, ciągle układając papiery. — A mnie czas jechać! — Moja żona nie pojedzie, choćbym 
miał użyć w pomoc władzy sądowej.
   — Nierad bym robić zgorszenia i przykrej awantury — dodał hrabia — ale przestrzegam 
barona, że posłałem po urzędnika i protestować będzie.
   — Mości panowie — zniecierpliwiony wykrzyknął Hormeyer — ja nie mam czasu grać z 
wami scen jakichś: rozumiem, do czego to zmierza; rozpoczęliście targ, dobijcie go. Co 
chcecie? krótko i prędko!
   — W ten sposób honor mój traktować nie dozwala! — rzekł hrabia. — Waćpan mnie 
obrażasz co chwila!
   Baron się zżymnął.
   — Panie hrabio — rzekł rozwijając papier — oto jest mój list rekomendacyjny do 
poselstwa naszego i do konsulów. Widzisz pan, jak silnie przemawiają za mną. Jesteśmy o 
mil kilka od jednego z reprezentantów mojego monarchy: odezwę się do niego i wyjadę, 
kiedy zechcę i jak zechcę. Jeśli się targuję z wami, to z dobrej woli mojej, aby na biedne moje 
dziecię ukochane nikt nie śmiał narzekać.
   Dwaj hrabiowie spojrzeli po sobie. Sylwan na dany przez ojca znak wyszedł do drugiego 
pokoju.
   — Mów pan, mów, a żywo! ile chcesz za hrabiostwo swoje, ile za doznany zawód, ile za 
koszta starań i wesela: dam, co będę mógł; zapłacę, panie hrabio, zapłacę.
   — Straty moje są ogromne! — zawołał hrabia.
   — Wszystko się porachować daje.
   — Sylwan na tę podróż nieszczęsną kilka tysięcy dukatów puścił.
   Baron ramionami ruszył, widząc, że do końca nie dojdą: tupnął nogą zniecierpliwiony i 
rzekł:
   — Mów pan, ile chcesz, żebyś nas wypuścił? Mów, ile chcesz? Hrabia nie robiąc już 
ceremonii, namyślał się tylko.
   Z ujmą było dla niego zażądać za wiele i ustąpić, obawiał się stracić znowu, jeśliby baron 
wyżej taksował swój okup: wielka ogarniała go niepewność.
   — Panie baronie — rzekł czulej, chcąc inaczej zakończyć — czyżbyśmy tak my, my, 
których dzieci połączyły się najświętszym węzłem, mówić z sobą powinni?
   Hormeyer ruszył ramionami.
   — A! srogo i ciężko mnie pan sądzisz — dodał hrabia — zniosłem od niego i przebaczam 
rozranionemu ojcowskiemu sercu, czego bym nie zniósł i nie przebaczył nikomu. Podajmy 
sobie dłonie.
   Baron ukłonił się, ale cofnął rękę.
   — Nie godzien jestem tego zaszczytu — rzekł szydersko.
   — Ja bym powinien się żalić i gniewać, nie pan — mówił hrabia — opamiętaj się pan, 
rozstańmy się w zgodzie.
   — Mówmy o rzeczy — przerwał baron zniecierpliwiony.
   — Za kogóż mnie pan masz? — wykrzyknął Dendera — za przekupnia, co wszystkim 
frymarczy? Widzisz sam straty i zawody, staraj się je nagrodzić. Ja nic nie wymagam nad to, 
co święte i sprawiedliwe.
   Hormeyer śmiał się przykro i boleśnie: dobył z kieszeni surduta przygotowany pęczek 
papierów i w milczeniu oddał go hrabiemu, który przyjmując nie spojrzał nań. Listy do posła i 
konsulów poskutkowały widocznie.
   W jednym mgnieniu oka na głos dzwonka wbiegli służący barona, przyszła uradowana 
Ewelina, a ojciec, ująwszy ją pod rękę, w milczeniu, nikomu nie kiwnąwszy głową, 
poprowadził ją do powozu. Sylwan spoglądał na ojca, który dał mu znak, żeby milczał. Poszli 
za odjeżdżającymi aż do ganku, nie mówiąc słowa: powozy już były gotowe. Baron posadził 
córkę, sam usiadł obok niej i konie ruszyły z dziedzińca denderowskiego pałacu.
VII
    
   Wacława nie było w domu, gdy Cesia, która teraz coraz częściej Palnik odwiedzała, 
nadjechała wieczorem już do Frani. We drzwiach dowiedziawszy się, że nie zastała brata, 
jakby temu rada była, pobiegła do izdebki, w której zwykle, dawne przypominając czasy, 
siadywała Wacławowa z Brzozosią. Ale na ten raz i ciwunównej nie było także: poszła z 
rumiankiem do bliskiej chaty leczyć człowieka, który uparcie od dwóch dni udawał 
zdrowego, a po którego twarzy Brzozosią domyślała się choroby.
   Dwie panie znalazły się więc po raz pierwszy w życiu same jedne, a dla Frani był to 
kłopot niemały: instynktowo bowiem obawiała się Cesi i nie wiedziała, jak się z nią 
obchodzić. Cesia starała się o ile możności spoufalić ją z sobą, przyciągnąć, by zajrzeć w to 
niewinne serce, którego czystości nie wierzyła.
   Zręcznie więc korzystając z szczęśliwego trafu, hrabianka tak się zrobiła na ten raz łatwą, 
miłą, grzeczną, serdeczną, a tak jakoś smutną, że Franię ująć potrafiła. Rozmowa od razu stała 
się sióstr rozmową i Cesia, wywołując spowiedź, na pozór najszczerzej sama się wywnętrzać 
zaczęła. Malowała Frani swoje życie, zawody, których doznała, czczość tego świata, w 
którym żyła: chwyciła ją za serce łzami, które rozdrażnienie i egoizm na rozkazy 
wywoływały.
   — Jakaś ty szczęśliwa — mówiła Frani hrabianka — jak ci tu dobrze! Aleś ty tego warta, 
moja droga, i tobie nawet zazdrościć nie można.
   — A! proszę cię — odpowiedziała żona Wacława — nie mów mi tego: czuję, żem na to 
nie zasłużyła wcale, co mi Bóg dał z łaski swojej, i powiem ci szczerze, że
   mnie moje szczęście przestrasza.
   — Każde szczęście straszne! — dodała Cesia — w cierpieniu spodziewamy się ulgi, w 
szczęściu bać się musimy niespodzianych ciosów! A! życie ludzkie nie do zazdrości: każdy 
ma w swoim kielichu kroplę goryczy, która prędzej czy później usta jego dotknąć musi.
   — Święta to prawda — odpowiedziała Frania. — Czasem wśród tego spokoju, którego 
używam, jak błysk przebiega mnie strach niewytłumaczony i tulę się pod skrzydła Wacława.
   Cesia uśmiechnęła się. 
   — A! daj Boże — rzekła powolnie — żeby cię zawsze równie troskliwie i czule skrzydła 
te otulały. Mężczyźni, mężczyźni to ród zdrajców!
   — O! i myśmy nie lepsze — przerwała Frania.
   — Myśmy lepsze daleko — dodała Cesia — żadna z nas, choćby kochać nie mogła, nie 
potrąci tak nogą, co przed chwilą było jej bóstwem; oni, przestawszy kochać, nienawidzą, jak 
gdyby pomścić się chcieli na nas chwili słabości i chwili szczęścia.
   — Zdaje mi się, że się uprzedzasz — zawołała Frania — różni są ludzie, ale tak ogólnie...
   — Jak najogólniej, jak najogólniej o wszystkich to powiedzieć można, nie ma wyjątku!
   — Pozwól na jeden — zawołała Frania.
   — Na żaden pozwolić nie mogę! O! ty nie znasz mężczyzn, ty nie znasz... jego nawet! — 
dodała po cichu.
   — Ja go nie znam! — z podziwieniem wykrzyknęła Frania — a któż go zna lepiej ode 
mnie?
   — Ktoś! — tajemniczo szepnęła hrabianka. Chwilę milczały, a Cesia westchnęła.
   — Znam go, bom się z nim wychowała, bom nań patrzała od dzieciństwa, bo się nawet 
kochał we mnie.
   — Wiem o tym — rzekła Frania zmieszana.
   — Ale nie wiesz, ile w tej duszy, ile w tym sercu, tak na oko prostym i szczerym, 
niezbadanych tajemnic.
   — Przestraszasz mnie.
   — Rada bym cię przestrzec tylko i uzbroić.
   Frani łzy się z oczu puściły, ale je otarła nieznacznie. Cesia zobaczyła je i udała, że nie 
widzi, mówiąc dalej.
   — Powiedz to sobie wcześnie, że Wacław zawsze cię kochać nie może.
   — Gdy on przestanie, ja umrę — odezwała się Frania.
   — On przestanie, ty przecierpisz i żyć będziesz: trochę ci smutniej będzie na świecie, 
trochę się rozczarujesz, wypłaczesz i wyjdziesz z tej próby silniejszą.
   — A! czyż to próba konieczna?
   — Jeśli z kim, to z Wacławem — dodała Cesia. — Ja go znam dawniej i lepiej; łatwo się 
przywiązuje, ale ostyga prędko! Natura artystyczna, wrażliwa, ale niestała.
   Frania patrzyła ciekawie na ożywioną Cesię, która chodząc po pokoju, zdawała się 
odkrywać jej całą duszę i mówić z największą szczerotą.
   — Nim pokochał ciebie, kochał się we mnie do szaleństwa — kończyła hrabianka. — O! 
zna go serce moje.
   — Aleś ty była nielitościwą dla niego! — Nie chciałam, by cierpiał nad siły: oszczędziłam 
jego i siebie. A też miłostki w Warszawie?
   — Jakie? — spytała Frania.
   — Z Sylwanową.
   — Proszę cię, cóż on winien temu?
   — O! dla ciebie on zawsze niewinny! Po cóż przyrzekłszy, że bywać tam nie będzie, 
jeździł z baronem, grał jej na fortepianie? Gdyby nie Sylwan, rozmarzyłby się był i kto wie, 
co by z tego wyniknęło. Sylwan go prawie gwałtem z Warszawy wyprawił.
   Frania słuchała, patrzała i serce się jej ściskało: nigdy jeszcze takiej nie doznała boleści, 
widzieć swój ideał odarty z szat białych, zepchnięty między tłum pospolitych ludzi. A! 
okropnie to dla serca, co jeszcze nie doznało zawodu i ślepo, dziecinnie, głęboko wierzy w 
świętość uczuć serca i w niezachwianą ich stałość.
   Obie zajęte tą rozmową, nie spostrzegły, nie posłyszały, jak wśród niej Wacław się zjawił 
na progu, stanął i mimowolnie wysłuchał słów Cesi. Twarz się jego zmieniła jak pod groźbą 
śmierci: zadrżał, a widząc łzy Frani, gniewem się wielkim zapalił.
   — Pani! — rzekł nagle występując ku Cesi — cośmy ci zawinili, że struć chcesz i 
zniszczyć szczęście nasze, że siejesz niewiarę i niepokój pod dachem, którego nie znały?
   Cesia cofnęła się pobladła i przerażona.
   — Godziż się, pod pozorem przyjaźni przychodzić podpalać i zabijać? Nie dośćże jeszcze 
cierpiałem przez was i dla was? nie dość robiłem dla tych, którym nic nie winienem prócz 
pogardy?
   — Panie Wacławie — przychodząc do siebie zawołała Cesia, usiłując inaczej obrócić 
rozmowę — jakże ty bierzesz to, com mówiła? to się nie godzi!
   — Kuzynko, mam doświadczenie, nie mogę się omylić. Biedna Frania wzięłaby to może 
za serdeczną o los swój troskliwość; ja nadto cię znam, bym sobie to dał wmówić. Jakkolwiek 
niestały, pamięć mam dobrą.
   — Przywykłam do tego — odezwała się gniew udając Cesia — że moje czynności są 
zawsze źle tłumaczone.
   Wacław, już nic nie odpowiadając, usiadł przy Frani cały wzruszony jeszcze; Cesia 
pochwyciła kapelusz i znikła. Nikt jej nie odprowadził do drzwi, nikt nie myślał przebłagać i 
zawrócić: zmieszana siadła do powozu, który na nią czekał i wróciła do Denderowa.
   Były to jej ostatnie w Palniku odwiedziny.
   Łzy Frani łatwo było osuszyć, a Wacław ukołysał przestraszoną opowiadaniem szczerym, 
szczerszym jeszcze niż kiedy, całego życia swojego. A serce tak wierzyć pragnie i tak je 
łatwo przekonać o tym czego pożąda! Przykra ,ta chwila miała ten dobry i szczęśliwy skutek, 
że Cesia już się nie ośmieliła więcej zbliżyć do Frani i Wacława; wszelkie stosunki pomiędzy 
Denderowem a Palnikiem ustały i pokój niezmącony szczęśliwe gniazdko otoczył.
VIII
    
   Skończmy nareszcie ten dramat już tak długi, a tak smutny, jednym tylko jeszcze 
spojrzeniem na główne osoby naszej powieści. Domyśleć się łatwo skutków komedii 
odegranej z takim talentem: wywołać mogła oklaski chwilowe, ale nie oszukała nikogo. Na 
próżno silili się komedianci: prędzej czy później maska z ich twarzy spaść musiała i odkryć 
zbladłe i zmęczone oblicze.
   W lat kilka po opisanych wypadkach zmienił się do niepoznania Denderów, a ludzi, co go 
zamieszkiwali, rozpierzchłych po świecie szukać było potrzeba. Wystawne pałace, wspaniałe 
herby, murowane ogrodzenia zaczynały już opadać z tynków, okna pozastawiane były 
deskami: ruina, nigdzie może prędzej jak u nas nie dosięgająca dzieła rąk ludzkich, nachylała 
je do upadku. I klimat nasz, i lud może dopomagają zniszczeniu, które się dokonywa z 
szybkością niepojętą. Jeden rok zaniedbania niszczy owoc pracy lat kilkunastu: mury opadają, 
gniją dachy, trawa porasta wszędzie, tysiące stworzeń zajmuje schronienie opuszczone i 
wkrótce kupa gruzów tylko pozostaje po wspaniałych budowlach. Denderów jeszcze nie 
przyszedł był do tego stanu, ale już był na drodze ku niemu.
   Widzieliśmy, jak drobna na pozór okoliczność ostatni cios zadała fortunie hrabiego; jak z 
nieszczęśliwych konkurów pana Słodkiewicza wyrosła nienawiść i to, co Zygmunt August 
zwał prześladowaniem. Połączyły się razem na zgubę jego w początku chęć zemsty, później 
chęć zysku. Nabywszy większość długów dosyć szczęśliwie, pan Słodkiewicz postrzegł się, 
obrachowawszy je wszystkie, że to, co miało być bodajby ze stratą dokonaną zemstą, mogło 
się stać dlań szczęśliwą wcale spekulacją; a że grosz lubił i dla marnych jakichś przesądów 
wyrzekać się nabycia jego nie myślał, wziął się całą duszą do roboty.
   Rozpoczął się proces, a że hrabia przeciw swemu prześladowcy innych środków użyć nie 
mógł prócz starań o zwłoki, prócz zadawania mu nieformalności, a pan sędzia miał stosunki 
małe ale silne: interesa Denderowskie stanęły na najgorszym stopniu i Zygmunt August 
ogłoszony został bankrutem. Trzymał się w początku przy majątku, sumą u barona 
pochwyconą opłacając wszystkie należności rządowe i unikając administracji, która go dobić 
mogła. Pomimo całej swojej zręczności Dendera w interesach szedł drogą fałszywą, zawsze 
uderzając do urzędników na wysokich posadach, od których pozornie tylko zależało 
wszystko. Oddawał wizyty, dawał im wieczory, przyjmował, jednał ich: obiecywano mu 
uroczyście; a tymczasem Słodkiewicz, który pojechał bryczką i trafił do piszczyków, do 
kancelarii, do sekretarzów, nie postrzeżony swoje robił powoli. Okazywało się zawsze w 
końcu, że przyrzeczona panu hrabiemu czynność była niemożliwą, nielegalną, niepodobną. 
Wielkie pana sędziego związki wszędzie przez najniższych i niepostrzeżenie działając, 
dopinały celu, gdy tymczasem Dendera ze swoją karetą i stosunkami nie na nie poradzić nie 
mógł.
   Przyszło do tego, że Słodkiewicz dekret otrzymał, a następnie rozkaz do spełnienia go. 
Poczęto opisywać majątek, opisywano długo; zaskarżono opis, zrobiono go raz drugi: 
niestety! ogłoszono licytacją! Tymczasem administracja jako piorun spadła na głowę 
hrabiemu, który został zmuszony oddalić się do miasta, bo mieszkać mu już w Denderowie 
nie było wolno. Jak skoro wielki ten krok dokonany został, nie było ratunku; hrabia postrzegł 
to sam i usiłował tylko wyratować z powodzi, co było można.
   Wywieziono ruchomości, pozabierano kosztowne sprzęty, a resztką znaczenia hrabia, 
wciąż obiecujący sobie jakiegoś niespodzianego od Opatrzności dźwignienia, odkładał 
licytacją, na którą ostrzyli zęby Słodkiewicz, a z nim cała tłuszcza podobnych ludzi, 
dzielących się zawczasu łupem po Denderach. Co kilka miesięcy odkładana, spełniła się 
przecież nareszcie sprzedaż z publicznego targu; ale ją hrabia zaskarżył i ponowić ją kazano.
   Ostatecznie klucz Denderowski i dobra inne, oprócz mitycznych majętności w Galicji, 
posprzedawane zostały dość tanio. Główne fundusze z wioski wziął Słodkiewicz, parę wsi 
zahaczył Smoliński, a jedna dostała się Moręgowskiemu. Wacław namówiony przez hrabiego, 
żeby majętności te okupił, nie stanął do licytacji, obawiając się posądzenia o jakąś zmowę. Po 
spłaceniu wszystkich długów zostało Denderom jeszcze do trzydziestu tysięcy rubli srebrnych 
na całą rodzinę i na dłużki żydowskie, prywatne lub nie poszukiwane. Było to mniej niż nic. 
Hrabia mówił o wyjeździe do Galicji, ale osiadłszy w miasteczku, co dzień się wybierając w 
tę podróż, co dzień ją odkładając, nie doprowadził nigdy do skutku.
   Myślicie, że w upadku przestał grać swojej roli? — bardzo się mylicie, kochani 
czytelnicy: strój ten aktora, kto go raz wziął na siebie, do ciała przyrasta.
   Hrabia zamieszkał w miasteczku w domu, który szczątkami swej dawnej wspaniałości 
umiał przystroić bardzo pokaźnie i przybrał rolą ofiary.
   Potrzeba go było słyszeć, jak swe nieszczęście ubierał! Upadek jego był wedle teorii 
Dendery dwóch przyczyn głównych skutkiem: jego nieposzlakowanej uczciwości i spisku 
ludzi, nienawidzących ostatniego potomka wielkiej i możnej rodziny.
   — Upadłem — mówił hrabia codziennie gościom swoim — (chociaż to jest upadek tylko 
pozorny) dlatego, żem nie chciał użyć przeciwko nieprzyjaciołom moim środków, do jakich 
oni przeciw mnie się uciekli: przekupstwa, zdrady, fałszu i upodlenia. To mnie pociesza, że 
niezaprószonym okiem w górę śmiało poglądać mogę.
   W tę togę udrapowany Zygmunt August codziennie występował, niemal co godzina nowe 
tworząc projekta dla odzyskania fortuny, która już przeszła w obce ręce. Podawał prośby 
wystawując się niewinną prześladowania ofiarą, pisał listy i mamił się, czekając próżno 
odpowiedzi.
   Żona jego, której część jakaś majętności ocaloną została, ze wstydu porzuciła go od razu 
niby czasowo, ale już, jak się zdawało, nie miała powrócić. Cesia pozostała czas jakiś przy 
ojcu, mając nadzieję w miasteczku złapać kogoś na swe wdzięki, imię i dowcip; ale przy 
coraz nawet skromniejszych żądaniach, nikt a nikt się nie trafiał. Unoszono się nad jej 
dowcipem, wychowaniem, wdziękiem nawet, który zyskał na rozwinieniu, ale nie odważał się 
najgorętszy z wielbicieli obarczyć się żoną tak straszliwie zręczną i przebiegłą. Oświadczała 
się kilka razy sama mniej śmiałym, na próbę, ale i ci się cofnęli. Sądziła więc, że zmiana 
miejsca pomoże. Nie ma proroka, któremu kraj swój uwierzył, powiada francuskie 
przysłowie: przeniosła się więc do matki, potem do babki. Tu po dość głośnej intrydze, 
poróżniwszy małżeństwo, już, już mając wyjść za rozwiedzionego męża, na dwa miesiące 
przed ślubem straciła go i po śmierci jego znowu do ojca uciekać musiała. Nikt się już nie 
posunął do niej, a złośliwością pocieszać się musiała, szukając plam na ludziach i wskazując 
je, aby nie sama jedna wśród nich pstrą się wydawała.
   Obawiano się jej jak ognia i dość było ukazania się hrabianki, aby wszystkie rozmowy 
ustały, porozchodziły się wszystkie czułe pary i twarze najobojętniejszym pokryły chłodem. 
Cesia grała rolę charitatis Romanae: pielęgnowała ojca, czuwała nad nim, była ofiarą miłości 
dziecinnej i w towarzystwie umiała niekiedy wcale nieźle wystąpić jako heroina przywiązania 
do ojca, gotowa dlań poświęcić życie, jak poświęciła przyszłość, los, świetne partie itp. 
Komedia, jak widzicie, trwała do końca.
   Sylwan w początkach trzymał się z ojcem, ale gdy się posprzeczali o sumę daną wykupem 
od barona, której stary Dendera zwrócić synowi nie chciał, a syn gwałtownie się dopominał, 
młody hrabia zerwał stosunki z Zygmuntem Augustem, osobne zajął mieszkanie, oddzielił się 
całkowicie. Hrabia nigdy o nim nie mówił (przed obcymi rozumie się) bez westchnienia.
   — Nieszczęśliwy! — wołał — ożenienie to zgubiło go! Nie widać na nim rozpaczy, ale to 
właśnie najstraszniejsza! Wolałbym, żeby płakał i ręce łamał, niż gdy udaje obojętność i 
wesołość. Wszystko mu przebaczam, tak czuję nieszczęście jego! Nie słuchał mojej rady, 
serce go uniosło!
   Sylwana ratowały stosunki z możnymi wielkich rodzin synami, w których towarzystwie 
dwuznaczne zajmował miejsce: poufałego przyjaciela i rezydenta. Grał z nimi, jadł, pił, 
mieszkał, zapożyczał się, a tonem trzy- mał na równi. Gra w ostatku stała się jego 
namiętnością, a po kilku leciach prawie sposobem do życia. Wyjechał z resztą powozów, 
koni, sług, sprzętów i grosza do większego miasta i tam zamieszkał, otwierając dom 
kawalerski, ale na stopie bardzo wykwintnej. Codziennie zbierali się u niego tłumnie ludzie 
najróżniejszych stanów: próżniacy, zbijacze bruków, a czasem biedni niewolnicy namiętności 
do gry. Grano od południa do ranka na sześciu, czasem dziesięciu stolikach, a w ten sposób 
sam dochód z kart, które do służących nie należały, dom utrzymywał i na tę wystawę 
wystarczał.
   Oprócz tego Sylwan grał szczęśliwie, ostrożnie, umiejętnie i prawie zawsze wygrywał. 
Gra porobiła mu niezliczone stosunki: kogóż karty nie zbliżają i nie zrównają w obliczu 
zielonego stolika? Bywali u niego ludzie najbardziej wyszarzani i najgorszej sławy; ale obok 
nich kto chciał swobodnie wieczór przepędzić z cygarem w ustach, bez fraka, napić się 
dobrze i najeść smacznie, ciągnął do Sylwana.
   Z największym talentem młody hrabia utrzymywał się na tym śliskim stanowisku, które 
jeden tylko krok dzielił od szulerni. Pozostał hrabią i wielkim panem obyczajem, tonem, 
sposobem życia, na który cudownie jakoś wystarczało: prawda, że niekiedy z młodych, 
bogatych, poprzyjaźniwszy się z nimi, z nieporównaną zręcznością korzystać umiał.
   Zagadkowa ta egzystencja bez jutra wydawała się spokojnym portem, tak Sylwan 
wyuczył się jej i stał się panem położenia swego. Przyjmowano go we wszystkich domach, 
oddawano wizyty, chodzono na obiady i zapraszano; a że istotnie, choć trochę dumny i 
szyderski, był to człowiek dobrego wychowania i zręczny, w towarzystwie często był 
pożądanym. Dawne nawet owe szermierstwa i popisy, które w Denderowie z ojcem odbywał, 
stając jako reprezentant postępu przeciw przed- stawicielowi starego świata, przydały się w 
nowym życiu. Sylwan z miną, obyczajami, próżniactwem i nałogami zbytku pańskimi, w 
ustach był demokratą ogromnym. Na tę wędkę wielu się wziąć mogło, ale wara! kto by to 
chciał zaraz do życia zastosować. Sylwan pracował tylko nad teorią, praktykę swojej 
doktryny zostawiał innym, ale tych innych znać nie chciał i nie żył z nimi wcale.
   Tak powoli wyrobiwszy sobie stan właściwy, nieokreślony, nie objęty żadną klasyfikacją, 
młody hrabia żył dosyć znośnie, a nawet, sądząc z pozoru, szczęśliwie.
   Raz tylko jeździł w ciągu tych lat do Galicji, ale z pewnością wiedzieć nie było można, z 
czym powrócił; wnoszono jednak z tego, że się ani żenił, ani starać myślał, iż dotąd za 
żonatego się uważał.
   Marszałek Farurej utrzymywał, może przez złość ku Denderom, że przez Wiedeń 
przejeżdżając, widział hrabinę Ewelinę w loży teatru i dawał się z tym słyszeć, że rodzina 
dawnego jej kochanka, ubezpieczona teraz jej zamążpójściem od ożenienia, którego się 
obawiała, nie stawiała przeszkód stosunkom jej z księciem. Szeptano, że hrabina jakąś tam 
pensją płaciła mężowi, ale to być musiały potwarze, a lepiej o tym dowiedzieć się me 
mogliśmy. Baron Hormeyer bardzo był dobrze położony u dworu i miał sobie powierzoną 
misją do Hiszpanii, dla której bawił po większej części w Madrycie.
   Pan Słodkiewicz, nabywszy obdarty już i zaadministrowany Denderów, wszedł w 
kożuszku do pałacu, rozpatrując się po salach, kiwając głową na znaki pozostałe po obrazach, 
bibliotece i lustrach.
   — Co ja to z tym będę robił? — mówił do siebie. — Jużciż tu mieszkać nie mogę. 
Stodoła! a po kiego licha mrozić się tu będę? A mur jeszcze porządny!
   Myślał, myślał i pałac Żydowi najął na fabrykę sukienną: oficyna poszła w dodatku. 
Trochę to poprzera- biano, powstawiano warstaty, pozamurowywano okna i 
zagospodarowano stosownie.
   Ale że ani nowy dziedzic, ani arendujący poprawić nie myśleli, póki im za kołnierz nie 
ciekło, wkrótce słomiane łaty zjawiły się na dachu, w oknach papier i łuczywo, a w 
dziedzińcu, że był wielki, Żyd posiał kapustę i cebulę.
   Nabywszy nową majętność, założywszy, co miał, w banku, pan Słodkiewicz pomyślał o 
wyborze dozgonnej towarzyszki życia. Zamierzał sobie być protoplastą rodu i na złość 
Smolińskiemu, który hrabiankę uważał za rzecz niedostępną, wyszukał sobie księżniczki.
   Tak jest; ni mniej, ni więcej.
   Obok w małej wioseczce żył stary już z kniaziów tatarskich pochodzący szlachcic, 
którego papiery dowodziły, że miał prawo do mitry, ale jej nie używał, bo za ciężką była na 
jego głowę. Był on posiadaczem czterech chłopów i tak dalece podupadł, że pan sędzia, 
zamierzając się żenić z jego córką, i sam wywody te popierać musiał, i wyprawę kupował. 
Wziął hożą dziewuchę, choć z tytułem, ale taką jak sam gospodynę, bo trafiło się u owych 
książąt, że panna sama wieprzom jeść nosiła. Gospodarzyli zawzięcie i szło im bardzo 
szczęśliwie, tylko miłostki pana Piotra, w które się puścił znów w rok po ślubie, zatruwały 
trochę spokój domowy i chmurami okrywały niebo małżeńskie. Pani była zazdrosna, pan nie 
bardzo na to zważał: kłócili się, godzili i dźwigali ciężar życia, wzdychając oboje.
   Smoliński wyszedł także na obywatela i kupiwszy wieś, inaczej nie mówił o hrabi jak: — 
stary mój przyjaciel Dendera.
   Marszałek Farurej ożenił się z piękną ową Haliną i wkrótce potem owdowiawszy, 
wyjechał do Paryża, którego loretki zostawiły w sercu jego i kieszeni niezatarte pamiątki. Po 
drodze próbowała go łapać Cesia, jakby nie pamiętając i wspaniale przebaczając winy 
przeszłości, ale stary zalotnik drugi raz nie dał się pociągnąć: ukłonił się, uśmiechnął i 
pojechał dalej.
   Na ostatek pozostaje nam jeszcze mówić o Wacławie; ale cóż o nim i o Frani powiemy? 
Chyba że byli szczęśliwi, że mieli wiele dzieci, że je Brzozosia kołysała gderząc, gdy im nie 
dawano jeść, ile chciały; że się starzeją, nie udając szczęścia, w spokoju i zgodzie, którego i 
wam życzymy, jeśli komedii grać nie będziecie.
    
   Polonka, d. 18 grudnia 1854 r.