   NIEBIESKIE MIGDAŁY
   
   POWIEŚĆ
   
   przez
   
   J. I. Kraszewskiego.
   
   Warszawa.
   Gebethner i Wolff.
   1876. Dopuszczono przez cenzurę Warszawa 17 września 1875 r.
   [w oryginale zapisane cyrylicą]
   Kraków. — W drukarni Wł. L. Anczyca i Spółki.


Tom I
   
   W jednej z najpiękniejszych okolic Wołynia, tym kraju płynącym mlekiem i miodem, 
kwitnącym lasami czereśniowemi, pozłacanym pszenicą, umajonym drzewy, przerzniętym 
strumieniami srebrnemi. W ziemi panów i podpanków. Samobory liczyły się zawsze do 
najżyźniejszych i najbogatszych majętności na kilkadziesiąt mil w około. Pański to był prawdziwie 
majątek, na którym nie bardzo trzeba było pracować, aby z niego mieć wiele, ani wysilać głowy, 
ani sypać pieniędzmi w ziemię, ani się troszczyć o gospodarstwa poprawę. Błogosławiony 
czarnoziem zaledwie poruszony pługiem i czasem potrzęsiony mierzwą, rodził sandomierskiej 
równą pszenicę; udawało się na nim co rolnik zamarzył... a dochody płynęły z łaski bożej i bez 
troski. Życie też pędzili tu ludzie jak w raju, nie wyjmując włościan nawet, słynących z 
zamożności i dobrego bytu... Starym obyczajem szła sobie gospodarka jak gdański zegar 
odwieczny, który lada kto mógł nakręcić.
   Pałac w Samoborach wznosił się jeszcze w przeszłym wieku zbudowany, czasu 
rozbudzającego się lepszego smaku, wśród ogromnego parku i zabudowań dworskich, 
składających niemal małe miasteczko. Odnowiony później i przyozdobiony, ze swą kaplicą i 
szeregiem domków dla officyalistów, oranżeryami, ananasarniami, folwarcznemi przepysznemi 
zabudowaniami —wyglądał na książęcą rezydencyę. Długie wysadzane drogi ze trzech stron 
prowadziły do podwórca strojnego w kwiaty, ubranego w wazony kamienne osadzane bluszczami, 
i otoczonego do koła oficynami, które z niem jedną wspaniałą całość składały... Każdy podróżny 
przejeżdżający przez Samobory, zazdrościł pewnie dziedzicom tych rozkosznych ogrodów, 
cienistych gąszczy zieleni, z pośrodka których strzelały dachy i wieżyczki wdzięcznie 
rozrzuconych budowli dla ozdoby parku przeznaczonych. Lekka pochyłość, na której pałac się 
wznosił, spuszczała się poosadzana klombami i gruppami drzew umiejętnie pożenionych, ku 
pięknemu stawowi, —w jego przejrzystych wodach, krajobraz się cały odbijał. Wieś leżała nieco 
opodal przedzielona groblą od pałacu, z cerkwią swą i gruszami, równie malowniczo 
rozsadzonemi jak pańskie ogrody. Gdzie niegdzie na polach za nią pozostawione drzew kupki, w 
któ- rych się kryły pasieki i szopki, niemal całą okolicę do parku podobną czyniły. Widok był 
prześliczny, przyobleczony wyrazem jakiegoś spokoju sielskiego, ciszy szczęśliwej, jakie się 
rzadko u nas spotykają. Nawet oddalony nieco od wioski cmentarz na wzgórku z kapliczką, cały w 
świerkach i brzozach, obwinięty zielenią, osłoniony krzewami — zdawał się pokojem wiekuistym 
uśmiechać. Nigdzie oko nie spotykało ruiny i opuszczenia, wszędzie znad było zamożność i 
staranie, gospodarstwo nie gorączkowe, ale troskliwe i przezorną pamięć o jutrze. Ogromne sterty 
pszenne po polach i stogi po włościańskich sznurach miały też swoje znaczenie...
   Im więcej się zbliżało ku pałacowi, tem pilność o utrzymanie porządku widoczniejsza była; — 
drogi wyborne, ogrodzenia wytworne, krzewy ozdobne, mostki wdzięcznych wzorów, bawiły oko 
i utwierdzały w przekonaniu, iż dziedzicom nie zbywało ani na smaku, ani na dostatku, który mu 
dogadzać pozwalał...
   Wieczoru setniego roku 18...., dziedziniec pałacowy, zwykle bardzo cichy i wyglądający 
niemal na klasztorne podwórze — ożywiony był nadzwyczajnie. Nieustannie przebiegali go ludzie 
w różnych kierunkach, widocznie zajęci, śpieszący i wesoło rozmawiający przy spotkaniu. Z 
oficyn do pałacu przenoszono sprzęty, przybory stołowe, trzepano kobierce, dzwigano wazony, 
umiatano ścieżki... a słońce zachodzące przyglądało się wesołym tym przygotowaniom, ozłacając 
je pomarańczowemi blaski... Wierzchołki drzew poza pałacem oświecone jaskrawo malowały się 
na ciemniejącem już niebie północy. W parku długie ich cienie słały się już po trawnikach i ulicach; 
a pałac na tle ciemnem zieleni czarodziejską zdawał się dekoracyą ze swą kolumnadą i 
kamiennemi galeryami i gankami. Co raz to ktoś się ukazał, przebiegając je żywo i znikając w 
głębi gmachu.
   Gdy tu panował taki ruch, dalej w ocienionym parku, ciszy głuchej nawet szum drzew nie 
przerywał, bo najlżejszy powiew wiatru nie poruszał ich gałęzi...
   Wśród klombów na pięknie utrzymanych trawnikach, rozrzuconych ręką ogrodnika-malarza, 
wiły się ścieżki żółtym wysypane żwirem, wiodąc na przemiany to w gąszcze, to na niespodziane 
łąki, z których widoki na daleką odsłaniały się okolicę. Na jednej z nich przechadzały się właśnie 
wolnym krokiem dwie osoby do dworu należące: kobieta mogąca mieć lat około pięćdziesięciu, i 
mężczyzna, którego wiek trudno było na pierwszy rzut oka rozpoznać.
   Pani szła przodem; towarzysz jej z widocznem uszanowaniem dworaka, nie śmiejąc się z nią 
zrównać, albo pozostawał nieco w tyle, lub obok idąc usuwał się do pewnej odległości, pochylając 
tylko aby mógł utrzymać nieprzerwaną rozmowę. Piękna była postać kobiety, chociaż wiek na 
twarzy nad- zwyczaj kształtnych rysów i pięknego czystego wzoru wypiętnował już przejścia 
swojego ślady. Wiele tam jednak nienaruszonego zostało. Białe wygładzone czoło, jak spokojna 
woda burzą żadną nie zmącona, odbijało duszy pogodę.
   Niebieskie oczy, tęskne, łagodne, pełne dobroci, uśmiechały się życiu jeszcze, usta wyrażały 
niewinność prawie dziecięcą i miłość niewyczerpaną. Wiek nie odjął im słodyczy, jaką je młodość 
napoiła. Całość oblicza poważna była, szlachetna, a anielsko łagodna, przeważał tu charakter 
niewyczerpanej dobroci... Troski i chmury, które przesunęły się po tem czole i licu, odjęły im 
świeżość tylko, starły puszek wiosenny, ale nie wpiły się głębiej, myśli nie ryły na nich marszczek 
i nie wjadły się po za powierzchnię, — życie samo nie pozostawiło tu ani śladów namiętności, ani 
skaz, ani brózd, które boleści żłobią. Cała postać doskonale odpowiadała twarzy, co się nie zawsze 
trafia. Typ kobiety wysokiego rodu, wypieszczonej i szczęśliwej, w całej świetności się w niej 
przedstawiał. Ruch, postawa, istynktowe poczucie piękna w sobie, mimo wieku uderzały w uroczej 
tej niewieście jakby z balzakowskiej powieści wyjętej. Wrażała uszanowanie i obudzała sympatyę 
za pierwszem na nią wejrzeniem. Strój dowodził, że się nie wyrzekła wdzięku, że go zachować 
pragnęła. Pełny prostoty był zarazem wytworny i smakowny. Biały kaszmirowy szlafrok, 
oblamowany liliowemi ozdoby i oszyty sznurami, koronkowe kołnierzyki i mankiety, bladolila 
rękawiczki i tegoż koloru niepotrzebny już parasolik, na którym się z lekka opierała, dowodziły, że 
wracała z przechadzki, z której zerwanych kilka dzikich polnych kwiatków niosła z sobą.
   Mężczyzna towarzyszący nie mógł się poszczycić równie sympatyczną powierzchownością. 
Był to człowiek krępy, niezbyt zgrabny, z twarzą szeroką starannie wygoloną, z oczyma piwnemi, 
wystającemi ostro na twarzy ciemnej barwy. Oczy te niepospolitą zdradzały bystrość, i w ogóle 
wyraz fizyonomii oznaczał człowieka pewnego siebie, a obeznanego ze światem; charakteru 
jednak dobadać się z rysów, było trudno. Zmieniał się on co chwila, na zawołanie, i nie wzbudzał 
wielkiego zaufania, jak niebo, po którem ciągną obłoki, nie dając nadziei pogody.
   Pilnie się wpatrując, można było dostrzedz, gdy chciał być najpoważniejszym, sarkazm, co mu 
się w zmarszczki zakradał, a w uśmiechu wesołym migało coś ponurego. Twarz tę nazwaćby było 
można fałszywą, choć starała się być otwartą. Nigdy nie był piękny ten człowiek, a wiek uczynił go 
tak pospolitym i rażąco trywialnym, iż miejsce jego najwłaściwsze się zdawało w przedpokoju. 
Pokorne też ruchy mogły oznaczać, że się sam do tego poczuwał. Ubiór nie powiadał nic: był 
przyzwoity, czysty, pospolity, ale, jak na wielki dwór przystało nie rażący. Z pod kapelusza, który 
nie był ani zbyt świeży, ani nadto stary, domyślać się było łatwo peruki, pragnącej uchodzić za 
prawdziwe włosy.
   Z każdej twarzy mniej więcej czyta się przeszłość człowieka, tak jak na ruinach widać ślady 
pożaru, co je zniszczył, lub powolnego opuszczenia co je dało zjeść mchom i porostom. Na licu 
jeszcze świeżem, dobrze wykarmionem idącego jegomości, znać tylko było wielką dbałość o 
szacowne zdrowie, pamięć na siebie i praktyczne pojęcie żywota, umiejące usuną jego zbyt ciężkie 
brzemiona.
   — Nie uwierzysz mój drogi profesorze — melodyjnym, pełnym słodyczy głosem mówiła 
kobieta — jak ja jestem 'dziś szczęśliwa ! jak dziękuję Bogu, że mi dał dożyć dnia tego — jak wam, 
coście mnie wspomagali w tem zadaniu nad kobiece siły, jestem serdecznie wdzięczna!...
   Nieustanna ogarniała mnie trwoga... aby Zdziś sierotą nie został, nim dojrzeje i wyjdzie na 
człowieka, nim wychowanie jego będzie skończone. Dziś je uważam za dopełnione, dzięki 
staraniom waszym... Zostaje uniwersytet... ale to już pierwszy początek samoistnego życia — nie 
prawdaż? Zdziś jest uzbrojony i przygotowany do niego.
   Mężczyzna słuchał przegięty i pochylony z uszanowaniem. Twarz jego wyrażała zgodę 
zupełną, uśmiechała się, wdzięczyła dworacko. 
   — Pani hrabino dobrodziejko — rzekł głosem, który usiłował być miłym, a był rażąco suchym 
i ostrym, jak szelest liści jesiennych — dary, które hrabia Zdzisław. wziął od natury, jego 
szczęśliwe usposobienie, niesłychane talenta, dobroć i łagodność, które w spadku po pani otrzymał, 
wreszcie macierzyński dozór... oko... ten pieczołowity oddech, którego nic zastąpić nie może... 
uczyniły wszystko... Ja, to jest my wszyscy, tylkośmy mu drogi wskazywali, które on z łatwością 
przebiegał. Świetną ma przyszłość przed sobą teraz.
   — A! bo też to dobre, miłe, kochane dziecię... zawołała hrabina z uczuciem... Bóg mi dał tę 
perłę w nagrodę za wiele przeniesionych cierpień!
   To mówiąc, westchnęła hrabina.
   — Chlubię się nim — dodała — pyszna jestem moim Zdzisiem! radabym go całemu światu 
pokazać... Będzie on moją i waszą, chlubą, wyście mu też byli duchownym ojcem, aniołem 
stróżem...
   — A pani — przerwał korząc się mężczyzna — ja sobie nic a nic nie przyznaję, pani aż nadto 
jesteś łaskawa...
   — Ten dzień jutrzejszy, dzień razem jego urodzin i jego wyzwolenia, napełnia mnie radością 
ale i obawą niezmierną, — mówiła hrabina. Wyjście na świat... a! kochany profesorze... po tym 
spokoju i ciszy, jakie go otaczały, na ten świat, którego ja się tyle lękam, wszystkie 
niebezpieczeństwa, na jakie ma być narazony... ludzie, o których się ocierać będzie musiał... 
tysiące wypadków, które mi wyobraźnia przedstawia... Gdybym mogła iść za nim, strzedz go, 
przestrzegać...
   — A! pani, przerwał profesor, jeśli o kogo, to o pana Zdzisława najmniej się lękać należy. 
Wychowany w zasadach gruntownych, napojony zdrowemi wyobrażeniami, z naturą tak 
szlachetną i szukającą magnetycznie tego, co dobre, piękne, wielkie... utoruje sobie drogę łatwo... 
o jakiej nawet macierzyńskie serce nie marzy... O! jestem pewien!
   Uderzył się w piersi profesor, hrabina uśmiechnęła.
   — Ja nie wiem, rzekła: mam czasem przeczucia najlepsze, czasem drżę, nie umiejąc sobie tego 
wytłómaczyć... Zrobiłam co tylko było w mej mocy, poświęciłam się cała wychowaniu jego... 
jemu; wyrzekłam się świata, usunęłam na wieś, aby wśród tego zdrowego powietrza i atmosfery 
czystej mógł dorosnąć... Teraz opieka moja skończona... Bóg łaskaw! Jemu go oddaję...
   Ale proszę cię, kochany profesorze, dodała po małym przestanku, wiesz najlepiej, jakiśmy 
zakreślili plan jego wychowania... Musieliśmy go uspasabiać na człowieka do świata naszego...
   Kształciliśmy go trochę encyklopedycznie, pan to sam znajdowałeś najwłaściwszem... teraz od 
niego zależy, co sobie szczególniej wybierze w uniwersytecie... Jak się panu zdaje? Jam się go za- 
pytywała kilka razy — dotąd jest niepewien.....
   Cóż pan sądzisz?
   Profesor z lekka ramionami poruszył.
   — Nie chciałem nigdy narzucać mu żadnej myśli, a nawet badaniem mu ją wskazywać. Trudno 
odgadnąć. Chciwy wiedzy nadzwyczajnie, pojęcie łatwe, głowa otwarta. Mojem zdaniem, gdyby 
to było możliwe, dla niego karyera dyplomatyczna...
   — Przy naszych stosunkach nieco zaniedbanych, wprowadzić go na nią byłoby trudno... rzekła 
hrabina.
   — A! niech pani będzie spokojna: taki człowiek jak Zdziś, znajdzie i utoruje sobie drogę, a na 
każdej z chlubą wystąpi...
   — Tyś taki dobry...
   — Ja go tak kocham, więcej powiem, uwielbiam! zawołał profesor. A! pani...
   Hrabina żywo podała mu małą rączkę, której profesor kłaniając się ledwie śmiał dotknąć 
palcami.
   — To było szczęście prawdziwe takiego mieć ucznia i módz się pochlubić, że się krajowi 
takiego wychowało człowieka, mówił z zapałem nieco przesadzonym profesor...
   I byłby zapewne w tym tonie dalej ciągnął mile w uszach matki dźwięczącą mowę, gdyby na 
przeciw na tej samej ścieżce nie pokazały się dwie nowe postacie, spieszące naprzeciw hrabinie. 
Byli to dwaj młodzi ludzie.
   W pierwszym z nich łatwo było odgadnąć syna hrabiny, Zdzisława — który twarzy rysami i 
wyrazem jej przypominał matkę. Wysmukły, zręczny, jak anioł śliczny, pełny życia, z 
rozpromienionem od szczęścia obliczem, szedł ku hrabinie, śmiejąc się jej i kłaniając już z daleka... 
Niezmiernie wytworny strój wiejski, bardzo mu był do twarzy. Najmniejsza w nim drobnostka 
była dobrana i wyszukana ze smakiem... kosztowna i piękna. Matka snadź chciała go mieć jak 
laleczkę strojnym, i na widok jego, cała jej twarz się ożywiła radością niezmierną i zachwytem. 
Oczy zdawały się mowić: Możesz co być na świecie piękniejszego nad mojego Zdzisia?
   Chłopiec na wpół szedł, wpół biegł, a każdy jego ruch znamionował siłę i zręczność. Obok 
niego idący, towarzyszący mu młodzieniec, wcale wyglądał inaczej. Silny był, zdrów także, o 
niewiele może starszy od Zdzisława, ale dużo dojrzalszy. Przy nim tamten wydawał się niemal 
dziecinnie. Mniej zręczny, zbudowany od topora, poruszał się z jakąś niedźwiedziowatą siłą bez 
wdzięku, ale twarz jego rysów szlachetnych, wyrazistych, pełna była powagi i rozumu. Nie 
pięknym będąc, sympatyczny był przecie, na czole miał myśl, w oczach wiele uczucia, w ustach 
coś smutnie zrezygnowanego. Trochę jakiejś dumy przyciśniętej snuło mu się u wejrzenia, ale 
ledwie błysnąwszy, wnet gasła stłumiona wolą energiczną, której cała postać była wyrazem... 
Ubrany skromnie bardzo, bez żadnych wymysłów i błyskotek, zdawał się raczej towarzyszem z 
obowiązku hrabiego, niż jego przyjacielem i bratem.
   Gdy obaj ukazali się na ścieżce, kończyli jakąś rozmowę, Zdziś podał mu rękę uprzejmie, a on 
Ścisnął ją z powagą i uczuciem. Widok hrabiny zerwał snadź rozpoczęte młodzieńcze jakieś spory. 
Szli dalej milczący, a towarzysz hrabiego zwalniał kroku i pozostawał nieco, jakby lękając się być 
natrętnym. Hrabina przyspieszała chód, wyciągając ku synowi ramiona. Profesor się uśmiechnął, a 
tyle rzeczy w tym uśmiechu było, iż właściwego mu charakteru niepodobna było odgadnąć.
   — Zdziś drogi! jakże ci się jeździło?... zawołała hrabina ściskając syna, który w rękę ją czule 
całował...
   — A! doskonale.... Timur chodzi, powiadam mamie, jakby miał skrzydła.... a co za ogień, a 
jaka łagodność....
   — Aleście nie bardzo dokazywali! spytała matka badająco spoglądając na towarzysza młodego 
hrabiego, który się w milczeniu uśmiechał.
   — Żabicki przecie był ze mną! śmiejąc się odparł Zdziś — nie pozwoliłby...
   Żabicki popatrzał w ziemię.
   — A taki jesteś zmęczony! chustką własną ocierając pot z czoła syna, dodała hrabina. — 
Tylkośmy trochę galopowali w ulicy... rzekł Zdziś — Timur suchuteńki...
   — Chodźże ze mną, bo mamy z sobą jeszcze dziś wiele do mówienia, odezwała się matka 
podając mu rąkę... Zdziś pozdrowił profesora, hrabina uśmiechem pożegnała obu i powoli z synem 
poszła ku pałacowi. Profesor z panem Żabickim zostali na ścieżce oko w oko, sami z sobą. Profesor 
poprawił nieco pod kapeluszem perukę, patrząc na Żabickiego, który zdawał się mieć ochotę 
minąć go i iść inną ścieżką dalej; chrząknął nieco i wstrzymał go, dając mu znak w milczeniu.
   Nim jednak rozpoczął rozmowę, obejrzał się jak daleko odeszła hrabina.
   — Możebyśmy się trochę przeszli...
   — Chętnie — rzekł Żabicki. Znać było jednak w tym wyrazie więcej grzeczności, niż ochoty....
   — Rzeczywiście musimy pomówić z sobą, kochany panie Żabicki, począł łagodnie — 
szczególnie we własnym pańskim interesie.
   — W moim? zapytał Żabicki zdziwiony nieco.
   — A no tak, tak — choć to już może trochę późno, chciałem pana przestrzedz — wierz mi, z 
dobrego serca.
   Żabicki spojrzał ciekawie, ale bez zbytniego zajęcia się przestrogą, która grozić się czem 
zdawała...
   Profesor wziął go za rękę. — Kochany panie Żabicki, rzekł głosem niby rozczulonym i 
rozczulić pragnącym — co było a nie jest, tego nie pisać w regestr. Nieraześmy się tu poróżnili w 
zdaniach, a często w postępowaniu z naszym wspólnym uczniem... Waćpan grałeś rolę Katona, a 
ja... łagodnego bardzo Mentora...
   — Gdybyć Mentora! cicho mruknął Żabicki.
   — Ale mój drogi panie Żabicki — Waćpan nic nie dokazałeś katoństwem swojem, ja zaś 
akomodowaniem się zyskałem i serce ucznia i łaskę hrabiny. Cóżeś chciał zrobić z takiego gagatka 
i pieszczoszka ? Dobre to, poczciwe chłopię, ale jemu nad to czem jest, więcej być nie potrzeba. 
Będzie zacny, miły, leciuchny panek, natury nie przerobić. Po cóż się narażać nadaremnie... i...
   — A sumienie — przerwał Żabicki.
   — Przecież zdaje mi się, że i ja je mam, ale gdzie niem nic zrobić nie mogę, po co mam z niem 
dla próżnego popisu wyjeżdżać? Dałbyś pokój! Hrabina ma do was żal, że Zdzisia ani ocenić, ani 
kochać nie umiecie...
   — Ale ja go kocham jak brata, i to co w nim poczciwego jest, cenię, przecież dla tego samego 
prawdę mu mówię.
   — No — i po cóż się prawda im zdała? — przerwał profesor — im co się chowają, żyją, 
oddychają sztuczną atmosferą i wiekuistym fałszem?! Ja chowam prawdę dla siebie, a kanarki 
cukrem
   karmię...
   Zmiłuj się, choć jutro na tę wielką uroczystość
   — dodał — rozczul się, więcej okaż uwielbienia Ha naszego ideału !!
   - A! mój profesorze, westchnął Żabicki — jeszczem zamłody, życie mnie kłamać nic 
nauczyło... Wszystko to dla mnie nadzwyczaj smutne, właśnie dla tego, że Zdzisia kocham, a 
poczciwe, złote chłopię tak rozpieszczono, wychuchano, tak przed nim prawdziwy świat zakryto, 
że ja się przyszłością przerażam!!
   Wyjm go panie profesorze z tego otoczenia, z tej atmosfery, zmień nieco położenie, rzuć go w 
walkę życia, zginie, rady sobie nie da! nie uzbrojono go do boju!
   — Ale bo waćpan śnisz wiekuiście o walkach
   — odparł profesor. Są ludzie, którzy ich nie toczą i którym los oszczędził prób wygładził drogę, 
przygotował zawczasu wszystko, tak, że dosyć im urodzić się, uśmiechnąć i zasiąść do biesiady...
   — Daj Boże, ażeby tak ze Zdzisławem było — odezwał się Żabicki — lecz któż może za 
przyszłość zaręczyć!
   — A po cóż tam ją odgadywać koniecznie tak smutną ?.. Co nam tam do tego !!
   Ruszył ramionami profesor. Ścieżka, którą szli, doprowadziła ich do domku ogrodnika. Tu 
wysuwano wazony, a chłopaki wiły wieńce zielone na jutrzejszą uroczystość. Stary w szarej 
kapocie i czapce rogatywce mężczyzna stał z rękami w kieszeniach zamyślony. Był to sługa 
emeryt, zasępiony jak się to często w późniejszych latach zdarza. Ponury wyraz jego twarzy, 
dziwnie odbijał od wesołości chychoczących ogrodniczków. Profesor przywitał go z wielkiem 
nadskakiwaniem, jakby się lękał jego złego humoru i pragnął go rozchmurzyć. Żabicki się skłonił z 
daleka. Na odwrót stary sługa profesorowi oddawszy zimny ukłon, do Żabickiego się uśmiechnął i 
ręką go kilkakroć pozdrowił.
   — Cóż tu kochany pan Huba robi? zapytał profesor zmienionym tonem wesoło...
   — A cóż, gapię się, robić nie mam co — człowiek do niczego już się nie zdał. Stękam a stękam, 
a to tu u nas we dworze gdzie wszyscy weseli, ni przypiął ni przyłatał... Więc po kątach się trzeba 
kryć, aby ludziom humoru nie psuć.
   — Ale po cóż go psuć samemu sobie! zapytał profesor...
   — Taka to już natura — westchnął Huba — wszystko na starość wydaje się opacznie i nic do 
rzeczy...
   Odwrócił się do Żabickiego.
   — Dokąd to panowie ze Zdzisiem jeździli?.. zapytał.
   — Chciał się przejechać na Timurze... trochę w pole... rzekł Żabicki... — E! mruknął Huba — 
przysiągłbym, że pod Zahorodzie... a co ? nie zgadłem ?
   — Nigdzieśmy nie byli!
   — Żeby choć kominy zobaczyć! mówił Huba wzdychając. Chłopiec taki młody i już... ale to 
teraz wszystko wcześniej dojrzewa i przejrzewa...
   Uderzył się dłonią po ustach.
   — A no — cicho! po co to już mówić!..
   — Bo nie ma o czem w istocie — dodał profesor. Zdrożnego nic!! Że chłopak w jego wieku 
pomarzy trochę i po wżdy cha, to w naturze rzeczy...
   — U nas w naturze było, że jeszcześmy o te czasy na kobiercu brali! dodał Huba — i wara było 
po księżycu wzdychać... Po co ma serce mięknąć zawczasu, kiedy tu stalowego potrzeba, 
żelaznego... kamiennego...
   I znowu wedle zwyczaju po ustach się uderzył.
   — Cicho ! cicho! tfu...
   W porę skończył, bo szelest się dał słyszeć za chatą, i śmiech, i głos kobiecy, wesoły młody. 
Wszyscy się obrócili w tę stronę... O kilka kroków stało dziewczę z niemłodym już mężczyzną.
   Oboje oni dziwnie się mogli wydać w pańskim tym ogrodzie, bo wcale nie pańską 
powierzchowność mieli. Szlachcic był w kapeluszu słomianym i ubraniu letniem bardzo prostem, 
można go było wziąć za ekonoma; dzieweczka co z nim szła, z różową twarzyczką, z figlarnemi 
oczkami, wesoła, malutka, zwinna; ubrana była po wiejsku, ale z wielkim wdziękiem. Wianuszek z 
bławatków trzymała w ręku... Dwie kosy jasnych, ślicznych włosów opasywały jej główkę jakby 
aureolą. Biała sukienka z różowemi wstążkami, kapelusik słomkowy, cały strój składały. Troszkę 
opalona, wcale po pańsku i do pałacu nie wyglądała. Znać było szlacheckiego dworku córkę.
   — Otóż to doskonale! zawołała podbiegając... i profesor, i pan Żabicki, i Huba... tu się prawdy 
dowiemy ! klasnęła w ręce przyskakując...
   Szlachcic się witał ze wszystkimi.
   — Kogo z panów mam wziąć na spytki ? i poczęła żywo. E! — pan Żabicki odpowiada!
   Stanęła naprzeciw niego dygając.
   — Zaproszono nas jutro, tatka i mnie, do Samoborów... Ani ja, ani on, nie mamy wyobrażenia 
dla czego i na co? Słyszeliśmy o jakichś wielkich przygotowaniach... Ja w straszliwej niepewności 
jak się ubierać, aby się zamało nie ustroić, lub zanadto nie wyfiokować; ojciec nie wie czy frak 
dobyć, czy surdutem się ograniczyć — słowem straszliwa wątpliwość, okropna niepewność. Rada 
w radę, przyszliśmy z Wulki po kryjomu sami, aby dostać języka...
   Paplała piękna dzieweczka, a Żabicki się uśmiechał.
   — Za pozwoleniem, — wtrącił profesor, ja choć nie pytany, biorę na siebie odpowiedź... Jutro 
urodziny pana Zdzisława., jutro kończy rok dwudziesty... i jak to było zwyczajem u dawnych 
Rzymian, wkłada męzką togę, togam virilem. Od jutra jest hrabią Zdzisławem Samoborskim; 
ustaje władza nauczyciela, macierzyńska opieka... jest usamowolniony...
   Huba słuchając głową kiwał.
   — I będzie miał prawo głupstwo zrobić — dodał cicho... bo do tego jest przygotowany.
   Dzieweczka patrzała biegając oczyma po wszystkich twarzach — uśmiechając się ciągle.
   — Ale któż będzie jutro? kto będzie?
   — Wielka parada? mówił profesor znowu wyręczając milczącego Żabickiego — sproszonych 
osób mnóstwo. Czy wszyscy przyjadą, nie wiem. Dziś oczekujemy opiekuna prezesa Mohyły... 
Będą naturalnie Mangoldowie, będzie z sąsiedztwa kto łaskaw... Dobywamy ze skarbca srebra 
paradne, kucharze budują piramidy, piwniczy szeregi butelek wystawia...
   — A muzyka ? podchwyciła dzieweczka, wesoło strzelając oczyma ciągle.
   — Zamówiona! i doskonała... żartobliwie dodał profesor...
   — W nagrodę za informacyę uprzejmą, zamawiam profesora do pierwszego walca...
   — Ja? do walca? cofając się krzyknął profesor...
   — A pana Żabickiegó do mazura! śmiała się dzieweczka... Żabicki się skłonił.
   — Siebie i mnie pani skompromitujesz, tańcuję po łacinie...
   — To nic nie szkodzi...
   — Stasiu! dokazujesz bardzo — odezwał się ojciec, który w czasie rozmowy patrzał z zajęciem 
na szczebioczącą dzieweczkę...
   — Tatku kochany — jestem tak przyzwoita... a że trzpiot... taką mnie pan Bóg stworzył! 
Opłakuję to, ale się poprawić nie potrafię...
   Ojciec ją pocałował.
   Huba z dala patrzał i lice mu się też rozchmurzało powoli... Śliczne dziewczę przyniosło z sobą 
wesele, jak kwiaty woń niosą.
   — Nie pozostaje więc nam nic zgoła więcej, tylko złożywszy panom dzięki i życzenia dobrej 
nocy, nazad przez pola do domu, aby się przygotować na uroczystość jutrzejszą... dodała Stasia... 
Tatku, proszę o rękę, będę podporą twojej starości...
   Dobranoc ! dobranoc ! dobranoc ! — Szlachcic się kłaniał — i za chwilę znikli w głębi ogrodu. 
Huba długo patrzał za nimi.
   — To mi mospanie dzieweczka... odezwał się — to nie Margoldówna! to czysta nasza, panie, 
szlachcianka, do tańca i do różańca! Aż miło!
   Machnął ręką coś mrucząc jeszcze, i powoli poszedł ścieżyną... Zmierzchało już dobrze, gdy 
czterma końmi zaprzężona stara karetka, pamiętająca może jeszcze Danglowskie czasy, 
przywiozła przed ganek pałacowy pana prezesa Myhyłę...
   Był to opiekun hrabiny, opiekun hrabiego, opiekun majętności i interesów Samoborskich — 
najpoczciwszy w świecie człowiek, który się do niczego nie mieszał, znany w obywatelstwie z 
zacności charakteru, z prawości i bezinteresowności, pośrednik we wszystkich sprawach 
zawikłanych, kompromisarz powszechny. Prezes Mohyła cieszył się szacunkiem a czcią całego 
obywatelstwa. Złoty był człowiek jednem słowem... nie miał nieprzyjaciela i wielką miłością a 
sercem często zwyciężał tam, gdzie wszelka inna siła skruszona została. Orężem jego było to 
serce... ale jedynym. Tam gdzie przebiegłości, bystrości, strategii potrzeba było, prezes na nic się 
nie przydał. Oszukiwał go kto chciał; oszukany, prędko zapomniawszy urazy, jednał się z 
nieprzyjacielem, gotów będąc nawet nazwać go bardzo — statecznym człowiekiem. Samo 
wejrzenie na czcigodnego starca serca mu jednało: pogodne, poczciwe, szerokie oblicze, choć 
wcale niepiękne, jaśniało serdecznością: oczy nader do łez skłonne wypukłe miał, niebieskie i 
zmęczone; szerokie wargi tak były nawykłe do uśmiechu, jak źrenice do płaczu, i nigdy się z niemi 
nie posprzeczały, chód łzom uśmiech, a weselu łzy towarzyszyły. Nosił się prezes po francuzku, 
choć pono te czasy pamiętał, gdy ten strój był w kraju wyjątkowym. Otyłość dodawała mu powagi, 
a wiek podeszły możeby mniej po nim poznać było można, gdyby nie obrzękłe trochę nogi i 
aksamitne buty, które nosić musiał od lat kilku. Jeszcze wysiadał z karetki z pomocą służącego, 
gdy już w ganku Zdziś się pokazał, a za nim hrabina, na przywitanie kochanego gościa... Nie brać 
opiekuńskiego grosza, nie przeszkadzać w niczem podpisywać co chciano, pochwalać wszystko co 
hrabina zrobiła, kochać Zdzisia, wielbić piękną panią umiał prezes doskonale, i obowiązki te pełnił 
tak długo, tak poczciwie, iż sobie na najżywszą wdzięczność zarobił.
   Z najwdzięczniejszym swym uśmiechem powitała go hrabina — Zdziś wysiadającego 
pocałował w ramię. Prezes ściskając go, rozpłakał się po raz pierwszy... Hrabina Julia wdzięczna 
mu była za to. Me mógł się napatrzyć na ładnego chłopca, nacieszyć nim...
   Przypadł potem do pięknych rączek mamy i od tych oderwać mu się było trudno...
   — Kochany nasz, drogi opiekun — łaskawy, drogi prezes! powtarzała hrabina... Pozwól, bym 
ci podała rękę, Zdziś z drugiej strony... wprowadzimy cię w tryumfie... jakeś godzien, nasz 
najlepszy opiekunie... Tyleśmy ci winni, tyle — drogi prezesie, a mój Boże!
   — A! hrabino, pani najłaskawsza — nie upo- karzaj sługi swego — mówił Mohyła drżącym 
głosem — dla mnie to szczęście, żem dożył widzieć tego kawalera takim ślicznym, miłym... 
prawdziwem arcydziełem bożem...
   — Mój drogi prezesie !
   Nastąpiło po przejściu wschodów w ganku, drugie rąk pięknych ucałowanie.
   W blizkości drzwi na uboczu stał profesor, nie zaniedbujący przedstawić się prezesowi, 
witającemu go z rozrzewnieniem nowem. Pana Żabickiego nie było...
   — Kochanego profesora !
   Uścisnęli się, ale nauczyciel jak należało w ramię pocałował. W paradnych sieniach stała cała 
służba pałacowa w liberyi, kamerdyner otwierał drzwi... Wielki salon już tego wieczoru był 
przybrany kwiatami, we wszystkich kandelabrach gotowe stały świece; wonią jakąś świąteczną, 
weselną przejęte było powietrze — wielki ten salon pierwszy zwykle tylko służył do tańców i w 
dni zgromadzeń tłumnych. Szli więc dalej do sali drugiej i trzeciej, równie wspaniałych, aby 
przysiąść i spocząć w ulubionym gabinecie hrabiny Julii. Było to prawdziwe cacko, ze smakiem 
właściwym gospodyni przystrojone. Wyborowe obrazy zdobiły ściany, między któremi oryginalna 
główka Greuz'a, niegdyś bardzo do hrabiny samej podobna, zajmowała najgłówniejsze miejsce 
nad kanapą. Na kominie przepyszne saskie porcelany, których pełno było po etażerkach, nadawały 
pokojowi właściwy charakter i nazwisko — porcelanowego. Zwierciadło nad kominem w ramach 
porcelanowych, takiż pająk z misternych kwiatów upleciony, mnóztwo figurek i wazonów 
składały rodzaj ciekawego muzeum. Kosze z żywemi kwiatami, wazony, bukiety wonią miłą 
napełniały powietrze. Stolik przed kanapą zarzucony był fraszkami kosztownemi, obrachowanemi 
tak, aby fantazyom gospodyni dogodzić mogły. Flakony, kadzielniczki, dzwonki wytwornych 
kształtów i najpiękniejszej roboty, lampa w chińskiem. naczyniu, pudełeczka i skrzyneczki 
świeciły i błyszczały laką, drogiemi kamieniami i bronzami. Wszystko aż do podnóżka, na którym 
nóżki hrabiny spoczywały, było dobrane starannie i harmonijnie do całości tego ślicznego 
gniazdka.
   Prezes zasiadł w fotelu wygodnym, hrabina na kanapie, Zdziś stał na pogotowiu uśmiechając 
się na rozkazy matki, profesor dla utrzymania rozmowy stawił się także. Ale nie mówiono o 
niczem oprócz wzajemnych uwielbień i czułości. Hrabina kadziła prezesowi, który jej sowicie 
oddawał komplementa.
   Widząc, że do tej wymiany słodyczy nie jest koniecznie potrzebny, profesor cofnął się do 
drugiego salonu, gdzie się przygotowywała herbata. Zdziś wysunął się także pod jakimś pozorem; 
hrabina sama pozostała z opiekunem. Dawano im czas do pomówienia o interesach, o których 
nigdy po- dobno nie rozmawiali, bo ani hrabina, ani prezes nic o nich nie wiedzieli i nie bardzo się 
troszczyli. Przez tyle czasu szły one łaską bożą, że się o nie troszczyć przestano. Profesor miał swą 
osobistą małą rachubę przechodząc do salonu, w którym słychać było brzęk filiżanek i nakrywanie 
do podwieczorku. Wiedział on, że tu znajdzie pannę Różę Paklewską, o której względy 
szczególniej się starał. Panna Róża była lat wielce dojrzałych, osobą, stateczną, energicznego 
charakteru, który z pewnych względów własnemu profesora usposobieniu odpowiadał... 
Rozumieli się z sobą lubili wzajemnie. W Samoborach właściwie panią wszechwładną była nie 
hrabina, ale panna Róża; ona kierowała wszystkiem, a najbardziej samą panią.
   Niegdyś piękna Paklewską zachowała po upływie lat czterdziestu twarz czerstwą, zdrową, 
świeżą i ożywioną. W rysach pozostął ślad dumnego wdzięku, zaostrzony tylko wyrobioną życiem 
siłą, potrzebą rozkazywania i poczuciem ważności swej roli. Panna Róża nieco przypominała 
obejściem i ruchami kapitana od huzarów. Mówiła głośno, spoglądała śmiało, rozkazywała 
stanowczo, nie lękała się ani wzroku, ani mowy, i trzęsła dworem całym, który skinieniom jej 
służył. Względem hrabiny tylko była łagodna, uniżona, pokorna, i miłość dla niej czuła czy 
odegrywała nadzwyczaj szczęśliwie. Hrabina bez niej stąpić nie mogła, bez jej rady nie uczyniła 
nic, potrzebowała jej co chwila, i własny brak woli a energii wypełniała charakterem panny Róży. 
P. Paklewska nie wyjeżdżała na krok, nie oddalała się od dworu, dzień i noc musiała siedzieć przy 
swej "dobrodziejce"
   Tak zręczny dworak jak professor, wiedział dobrze, iż trzeba było zyskać pannę Różę, aby 
mieć łaski hrabiny. Nie omieszkał wiec żadnej zręczności, by się jej przypochlebić. Można go było 
nawet posądzać, że się starać zamyśla o starą pannę, tak był nadskakujący i miły dla niej, tak. 
odgadywał myśli jej i życzenia. Panna Róża wolałaby była może młodego Żabickiego, na którego 
często rzucała wejrzenia, ale ten nie uchybiając jej, trzymał się z daleka. Trzeba więc było z biedy 
zadowolić się poddeptanym profesorem, wielbiącym nadzwyczajny rozum i serce panny Róży.
   We dworze panna Paklewska była rzeczywiście potęgą. Przez jej oczy patrzała "anielska" 
hrabina; narażenie się jej wywoływało gniew i nieprzebaczoną urazę pani. Nikt dobrze nie umiał 
określić właściwie, dobrą czy złą była ta wszechmogąca panna Róża, lecz że była niesłychanie 
zręczna i przy pozornej prostocie niezmiernie przebiegła, o tem wiedzieli wszyscy. Nikt nie mógł 
jej nic zarzucić, na niczem ją takiem poszlakować, coby jej ujmę czyniło, surowa była dla innych, 
ale nie interesowana dla siebie. Wiedziano, że hrabina sowicie ją obdarzała, lecz i panna Róża była 
dobroczynna, a pozorną delikatność posuwała do tego stopnia, że uboższej rodzinie przyjeżdżać do 
Samoborów nie dozwalała.
   Profesor musiał mieć pewne dane o finansowem wyposażeniu panny, gdyż nie byłby posuwał 
się tak daleko z czułościami dla niej, gdyby następstwa zagrażać mu mogły fałszywym 
rachunkiem.
   Właśnie panna Róża zadysponowała stołem podwieczorkowym i rozsypała ludzi po owoce, 
ciasta i mięsiwa, dla których wskazywała miejsce na stole, gdy profesor z tą samą niemal 
uniżonością, z jaką witał w ogrodzie hrabinę, przyszedł złożyć jej uszanowanie. Jedyną oznaką 
bliższych nieco stosunków z piękną (niegdyś) panną Różą było, że ją dyskretnie i nieznacznie w 
rękę pocałował. Obojętnie przyjęła to, spoglądając z góry na profesora wdzięczącego się jej, panna 
Paklewska.
   — Jak to pani być musi zmęczona! szepnął cicho; tyle do czynienia w ciągu tych dwóch dni... 
Nie uwierzy pani, jak mi jej żal i jakbym pragnął przyjść w pomoc.
   Na to dosyć grubym głosem, spoglądając protekcyonalnie, odezwała się panna:
   — Posłałabym pana do apteczki, ale się lękam, żebyś mi czego nie złasował...
   — Na tego rodzaju słodycze nie jestem łakomy! z westchnieniem rzekł profesor..
   Panna rzuciła nań wejrzeniem wielce dwuznacznem... Profesor się uśmiechnął. Tu nastąpiła 
przerwa w rozmowie, bo przyniesiono ananasy, którym miejsce honorowe nie kto inny mógł 
wyznaczyć tylko panna Róża. Obróciła je nawet własnoręcznie tak, aby się lepiej i pokaźniej 
wydawały.
   — Jutro to dopiero napłynie nam gości — odezwał się profesor — bo hrabina z niewyczerpaną 
dobrocią swą, nawet najdrobniejszą szlachtę pozapraszała! Porowscy przybiegali aż sami do 
ogrodu, aby się rozpytać, co się tu święci i jak się mają ubrać na jutro.
   — I panna Stanisława była? spytała Róża.
   — A jakże! przyleciała jak ptaszek, zaszczebiotała i odleciała... śmiejąc się zawołał profesor. 
Wystroi się pewnie w co dom ma najlepszego.
   — Biedne dziecko! szepnęła panna Paklewska poprawiając ciastka... mnie się zdaje, że jej nasz 
Zdziś główkę zawrócił, a temubym się nie dziwowała, bo wszystkie panny szaleć za nim muszą.
   — Byle tylko on zawcześnie za niemi nie szalał — rzekł po cichu profesor, kładąc palec na 
ustach.
   — E! nie trzeba bo być znowu takim rygorystą... odparła Paklewska: —hrabina jest tego zdania, 
iż lepiej żeby się kochał i romansował, niżby miał jak inna młodzież się zepsuć...
   — Zdaje mi się nawet, że z tego pozwolenia skorzystał nasz Zdziś, i że się opętanie kocha! — 
W kim ? spytała panna, jużci nie w Stasi Porowskiej ?
   — A! nie! rzekł profesor, bo to śliczne i miłe dziewczę, ale wcale nie ideał dla takiego Zdzisia... 
Łatwo pani odgadnie.
   — Myślisz pan w Elsie Mangoldównie ? uśmiechając się mówiła Paklewska. No — może... Bo 
też to śliczniuchna, niewinniuchna jak aniołek dzieweczka...
   — A! no, i jedyna dziedziczka bardzo śliczniuchnego kluczyka — dodał profesor. Gdyby się na 
seryo pokochali, nie byłoby nic niestosownego tak dalece.
   Panna Róża z pewnym rodzajem oburzenia spojrzała na profesora.
   — Zmiłuj się pan! Wiesz przecie kto jest, albo raczej kim był ten baron Mangold... a kim jest i 
ma być nasz hrabia Zdzisław! Panienka dla zrujnowanego panicza z imieniem, nie przeczę, bardzo 
dobra partya; ale nasz pan Zdzisław wysoko może sięgnąć, choćby po księżniczkę... Majątek 
kolosalny, imię wielkie, a co się tycze jego samego, to perła naszej młodzieży...
   — Pewnie go nikt lepiej nie ocenia nademnie, dodał żywo profesor, ma wszystko: rozum, serce, 
dowcip i wrodzony ten urok po matce, który mu jedna ludzi! Lecz gdyby się tak bardzo pokochał w 
Mangoldównie...
   Panna Róża zbliżyła się profesorowi do ucha: — Nigdyby nasza pani na to nie pozwoliła, 
nigdy.. nigdy... dla samego imienia... Powiada, że ma sobie powierzoną pieczę nad Samoborskich 
rodziny sławą i wielkością, i najpierwej o nią starać się musi.
   — A szczęście syna? spytał profesor, jakby zapominając się.
   Paklewska pokręciła głową i ręką,
   — Wszystko to wywietrzeje mu prędko, to są dzieci! O Zdzisia piękniejsze panny starać się 
będą... zapomni; a Elka też znajdzie sobie łatwo innego... Przytem nie sądzę, żeby te dzieci miały 
już wymienić co oprócz niewinnych wejrzeń i uśmieszków...
   Profesor uśmiechnął się.
   — Pierwsza miłość!
   — A! a! u, was mężczyzn, porywczo dodała Paklewska, pierwsza i ostatnia, obie niewiele 
warte, na żadną rachować nie można.
   — Ja sądzę, odezwał się znacząco profesor, że na pierwszą i — na ostatnią można liczyć 
śmiało...
   Z przyciskiem wymówione "ostatnią", ściągnęło wzrok panny Róży, która przekonać się 
chciała, czy peruka" miała zamiar dać jej do zrozumienia, iż właśnie tej ostatniej stała się 
nieszczęśliwym łupem.
   Profesor miał postać obżałowego... Coś nakształt lekkiego zatabaczonego westchnienia wyszło 
a piersi jego, panna Róża śmiać się zaczęła szcze- rze, serdecznie, bez gniewu, bez szyderstwa... 
lecz nieco niedowierzająco.
   — Nigdym się nie spodziewała, szepnęła uśmiawszy się dobrze, żebyś profesor był takim 
znawcą uczuć i w nich doświadczonym... A! stary bałamut ! stary bałamut! !
   Rozmowa przelatywała tak muskając różne domorosłe sprawy, gdy we drzwiach od drugiego 
salonu pokazał się duchowny w czarnej sukni z guziczkami liliowemi i wspaniałem distinctorium 
na łańcuchu złotym... Był to mężczyzna już niemłody, blady, pięknej twarzy arystokratycznej, 
ubrany z wielką elegancyą i ruchami zdradzający dawne z salonami pokrewieństwo.
   Uśmiechające się usta, przymrużone nieco oczy, wyraz twarzy wymuszenie łagodny, odbijały 
dziwnie przy ruchach żywych, dowodzących temperamentu gorącego. Znad było, że się ciągle 
uśmierzać i hamować musiał.
   Był to ksiądz kanonik Starski, proboszcz miejscowy, zaproszony już tego dnia do pałacu, dla 
zabawienia prezesa. Hrabina ceniła go wysoko, tem więcej, że oprócz przymiotów kapłana, 
odznaczał się jako salonowy dobrego wychowania człowiek najlepszym tonem i — należał do 
towarzystwa. Pobyt dość długi w Rzymie i za granicą, pierwiastkowe zresztą w rodzinie własnej 
nawyknienia do mizernego świata czyniły go miłym i pożądanym wszędzie... Była to głosem 
powszechnym zawczasu,
     już naznaczona do najwyższych dostojeństw osobistość — on kierował częścią religijną 
wychowania młodego hrabiego, wyborem nauczycieli, książek i wyrobienia zawczasu zdrowych 
zasad. Tak był jednak delikatnym, iż ucznia zbyt surowo nie trzymał i nie obarczał wcale, pilnując 
tylko spełniania ścisłego wszystkich form zewnętrznych.
   Hrabina, Zdzisław, panna Róża z uwielbieniem byli dla kanonika, którego cześć i pochwały 
wszyscy mieli na ustach. Na widok jego panna Paklewska, bardzo pobożna, pospieszyła do 
ucałowania ręki, profesor się głęboko i uniżenie pokłonił. Kanonik uśmiechem słodyczy pełnym 
pozdrawiał wszystkich i cichym kroczkiem postępował do gabinetu hrabiny.
   Tu wszyscy powstali na jego powitanie. Prezes z nadzwyczajną serdecznością uściskał kuzyna, 
gdyż byli w jakiemś pokrewieństwie...
   Batystową chusteczką otarł znużony kanonik czoło, i zdjął rękawiczki, z pod których ukazał się 
piękny ametystowy pierścień jakby proroctwo biskupiego dostojeństwa. Miał też prawo do 
pończoch fioletowych, które z pod przepysznej sutanny teraz dopiero na jaw wyszły...
   — Prezes o nas zapomniałeś od dawna — odezwał się kanonik żartobliwie, — zaniedbałeś swe 
obowiązki opiekuńcze...
   — Miałem tu wyręczycieli, na których mogłem się spuścić — odparł Mohyła — takie anielskie 
serce matki, taki czuły dozór świątobliwego kapłana, i tak szczęśliwy dobór nauczycieli...
   — Już to co się tycze nauczycieli, cichuteńko, pochylając się ku prezesowi i oglądając 
ostrożnie odezwała się hrabina — muszę się przyznać, że na jednym omyliłam się wielce...
   Kanonik głową potwierdził.
   — O ile ten stary, poczciwy, nieoszacowany Wilelmski jest dla mnie skarbem prawdziwym, — 
o tyle znowu na młodszym Zabickim zawiodłam się mocno. Zdolny jest to prawda, Zdziś od niego 
wiele mógł korzystać, ale to było towarzystwo nie najlepsze... Dosyć powiem w jednem słowie, 
mogłam się tysiąc razy przekonać o tem, że jest — demagog... Opinie śmiałe, żadnego 
poszanowania dla tradycyi... Ze Zdzisiem zawsze chciał być jak z równym sobie... Zbyt wiele 
dumy i zarozumiałości...
   — Doskonale go pani hrabina scharakteryzowała — dodał kanonik, — podzielam w 
zupełności zdanie jej o nim...
   — Mnie to najwięcej oburzało — żywo kończyła hrabina Julia, — że zamiast kochać Zdzisia 
jak my wszyscy, zamiast go oceniać, zawsze jakieś mu musiał dawać admonicye, zawsze 
występować z jakiemiś radami, w tym nieszczęsnym duchu demokratycznym, niby to 
postępowym... Nieraz mnie przyprowadził tem do niecierpliwości, alem się powstrzymywać 
musiała, starając się tylko, ażeby jak najmniej byli z sobą sam na sam... Szczęściem ta natura 
poczciwa Zdzisia nie mogła przyjąć zarazy...
   — Ale go trzeba było odprawić — przerwał prezes.
   — I byłabym to uczyniła — westchnąwszy rzekła hrabina, — gdyby nie to, że znowu poczciwy 
stary profesor, o ile zacny, dobry, przywiązany do nas, a już Zdzisia gotów nosić na ręku, prawdę 
powiedziawszy — wiele rzeczy pozapominał... Źabicki bardzo zdolny... Zdziś przy nim wiele 
korzystał...
   — No — i dziś to wszystko już skończone, dorzucił prezes, bo nie będzie więcej potrzebny. 
Hrabia pojedzie do uniwersytetu...
   — Samego nie wyprawię, zamłody jest, — dodała żywo hrabina, — Żabicki niepotrzebny, ale 
profesora myślę zatrzymać i prosić, ażeby z nim choć na rok pojechał, choćby tylko dla 
towarzystwa.
   — Bardzo słusznie ! potwierdził prezes — o! już to serce hrabiny! anielskie jej serce...
   — Bardzo słusznie, — odezwał się uniżenie ksiądz kanonik — lepszego wyboru uczynić było 
trudno.
   — Myślę, że profesor mi nie odmówi tego... dodała hrabina.
   — I ja sądzę... mówił prezes. Żabickiego pożegnać ! — A tak! zawczasu cieszę się ta myślą — 
cicho szepnęła hrabina — stał mi się z tą swą ponurą twarzą i milczącem posępnem obliczem, 
niewypowiedzanie ciężkim... Obawiałem się wpływu jego we dworze... Chciał mi zaraz na wsiach 
szkółki zakładać, chłopców, kredensowych uczył czytać, wdawał się w rozmowy, obałamucał 
ludzi... Wszystkoby to było mniejsza jeszcze — ale najgorzej, że przy Zdzisiu z takiemi nieraz 
wyjeżdżał ideami!..
   No — i maniery jakieś rubaszne...
   — To są owoce nowszych systemów i doktryn — dokończył ks. kanonik... Takich to dziś ludzi 
wychodzi mnóztwo... i zaraza wolnomyślności się szerzy...
   Profesor powinien był oddziaływać...
   — I nic się złego nie stało, boć i ja byłam na straży, i zawczasu Zdzisia ostrzegłam... Chciał z 
niego zrobić... jakiegoś demokratę... namawiał go nawet, żeby się nauczył jakiego rzemiosła. 
Oburzyłam się na to niezmiernie, musiałam już sama wystąpić, i przecie dał pokój.
   Prezes ruszał z politowaniem ramionami, ale nie odzywał się wcale. 
   Ukazanie się panny Róży we drzwiach było znakiem do przejścia na herbatę. Hrabina podała 
rękę prezesowi, kanonik poszedł sam z powagą razem i elegancyą, o której nigdy nie zapominał.
   W salonie zastali już profesora, Żabickiego, pannę Różę, którą prezes znający stosunki 
domowe, powitał z niezmierną grzecznością, wreszcie Zdzisia jak zawsze uśmiechniętego i 
promieniejącego młodością. Ku tej nadziei przyszłości zwracały się nietylko oczy matki, ale 
całego towarzystwa; on stanowił ognisko, około którego krążyły uczucia i myśli przytomnych... 
Chłopiec dobrze o tem wiedzieć musiał, ale poczciwa w istocie natura nie dozwalała wzbić się w 
dumę... Matce szło o to, aby mu się dać popisać z dowcipem przed prezesem. Naprowadziła 
rozmowę na uniwersytet i wybór przyszłych studyów.
   — Ja byłbym za tem — odezwał się prezes, wiedząc, że zdanie jego z pewnością dobrze będzie 
przyjętem, — aby kochany nasz pupil szedł w tem za instynktem własnym, za nieomylną 
wskazówką natury...
   — Niech sam wybiera— szybko dodała matka: byle nie coś obrzydliwego. Matematyka jest 
sucha, męcząca, to nie dla niego, nadto ma wyobraźni i serca mój Zdziś — już nawet nie 
wspominam o medycynie, bo to ohydna rzecz... Dla ciekawości nawet nie pozwoliłabym nigdy ! 
nigdy! — Prawnikiem też nie będzie pewnie... na co mu to?..
   — Zostaje literatura — rzekł kanonik — najwłaściwsza! historya, języki...
   — A! on tak poezye lubi!., zawołała matka... Wszyscy patrzali na Zdzisia, który się łagodnie
   uśmiechał. —O ! to pewno, że literaturębym przeniósł nad
   inne przedmioty...
   — Jam to dawno przewidział — szepnął profesor...
   Żabicki milczał mieszając herbatę łyżeczką. Kanonik, który naprzeciw niego siedział, spojrzał 
nań jakoś wywołująco jego zdanie.
   — Pan także tak sądzi? rzekł cicho.
   — Literatura — odparł chłodno Żabicki — przynajmniej tyle wymaga pracy co inne oddziały, 
a obejmuje tak wiele, związana jest z takim ogromem encyklopedycznych niemal pomocniczych 
nauk... Hrabia Zdzisław będzie miał nadzwyczaj ciężkie zadanie... Filologia starożytna...
   — Ależ Zdziś nie potrzebuje się kształcić na profesora, z trocha niecierpliwości przerwała 
matka.
   — Powierzchownie zaś obeznając się tylko, niewiele skorzysta — rzekł Żabicki.
   Wszyscy spojrzeli po sobie, profesor ruszył ramionami, zamilkli i cisza złowroga oznajmiła 
nieszczęśliwemu, że się z nim w rozprawy dalsze wcale wdawać nie myślą. Spuścił więc głowę i 
pił herbatę. Zdziś tylko, jakby pożałowawszy go — odezwał się:
   — Pan Żabicki ma słuszność, że to morze do wypicia — trzeba będzie dobrze fałdów 
przysiedzieć...
   — Byle nie do tego stopnia, ażeby nabrać pedanteryi — mówiła matka... Obeznać się z litera- 
turą bardzo dobrze... ale chorować na literata, jak nasi niektórzy wielcy panowie... narażać się na 
krzyki lada żurnalistów... a! za nic... Tego Zdzisiowi nie pozwalam!! nie! Zdziś się uśmiechnął.
   — Nie czuję też w sobie ani talentu, ani powołania — szepnął skromnie.
   — Co się tycze talentu, tenby się może znalazł, mruknął profesor, nie chcąc opuścić zręczności 
przychlebienia się.
   Hrabina pogroziła z daleka, Zdziś się zarumienił mocno, Żabicki nieznacznie się uśmiechnął. 
Profesor szeptał coś po cichu z kanonikiem, który spoglądał na młodzieńca, a panna Róża robiąca 
herbatę, miała też na ustach półuśmiech dający do myślenia, że i ona o jakimś grzeszku literackim 
Zdzisia wiedziała.
   W salonie zapalono lampy i świece, chociaż od strony ogrodu otwarte drzwi szklane na ganki, 
jeszcze pół-mrok wieczorny wpuszczały, i z po za drzew parku na ciemnych niebiosach podnosił 
się księżyc rumiany, który za chwilę oświecić miał okolicę...
   Niektóre z osób przy herbacie zgromadzonych, poczęły się wysuwać na ganek, aby korzystać 
ze świeżego powietrza... Żabicki pierwszy wstał nieznacznie i poszedł powoli ku lipom stojącym 
niedaleko, czuł bowiem, że zawadzał towarzystwu, w którem był dysharmonijną nutą. W chwilę 
po nim wymknął się i Zdziś, jak gdyby zrozumiał uczucie, które spowodowało go do wyjścia... 
Szukał go w ganku i zbiegł ze wschodków za nim, postrzegłszy siedzącego na ławce pod lipami.
   Zapalenie cygara, które w pałacu nie bywało dozwolone, służyło mu za pretekst... Z 
wyciągniętą cygarniczką zbliżył się do Żabickiego...
   — Cóżeś to "tak samotności zapragnął? zapytał.
   — Lękam się zawsze z czem niewłaściwem odezwać — rzekł spokojnie Żabicki; — nie umiem 
nigdy mowy zastosować do wymagań osób i miejsca.
   — Mnie się zdaje, że to największa zaleta... odparł Zdziś z uśmiechem. Słyszymy tak 
nieustanne potakiwania unissono, że w końcu ochotę nawet do rozmowy odbiera... Z wami, 
kochany panie, ja przynajmniej najlepiej mówić lubię, bo się zawsze czegoś nauczę, o czemś 
dowiem, i myśli mojej nową pokażesz drogę...
   — Właśnie mi to mają tu za złe, że wam kochany hrabio, zakazane i fałszywe wskazują 
ścieszki, gdy wasby chciano utorowanym gościńcem prowadzić — mówił Żabicki z pewną 
goryczą. I na cóż wam to? Dla was zawcześnie wyznaczony kierunek, cel, czas pochodu — 
wszystko; dla was życie nie powinno mieć tych niespodzianek, w których my sobie musimy szukać 
wyjścia i wybicia się na światło... Po cóż w istocie niepokoić wasz umysł) gdy może ukołysany 
prześnić życie marzeniem? Co innego my, my, co się wszystkiego dobić i dorobić musimy...
   — Gdyby nic więcej, to sama ciekawość — przerwał hrabia — wiodłaby do szerszego 
rozpatrzenia się po tej arenie, na której się nie stanie do walki... A któż może zaręczyć?..
   Wierz mi, kochany mój nauczycielu i towarzyszu, mówię to szczerze, ja wam więcej winienem 
niż innym...
   — Niepokoju — dokończył Żabicki. — Tak, przyznaję się do winy: zasiałem tylko może 
niepotrzebny niepokój w waszej duszy... Wkrótce się rozstaniemy, są to ostatnie dni, które 
przeżyjemy rarazem...
   — Cóż myślicie począć z sobą? — zapytał Zdzisław.
   — Ja? trochę zdziwiony odparł Żabicki, wrócę do pracy ulubionej, książkowej, za cichy stolik 
studencki... Ostatnie lata przekonały mnie, że jeszcze wiele uczyć się potrzebuję.
   — Jakto uczyć się? Czego?
   — Zdaje mi się, że zmienię zawód i zostanę słuchaczem medycyny.
   — Jakto? wy? wy? powtórzył Zdziś zadziwiony; więc moglibyśmy się spotkać na ławie 
akademickiej ?
   — O tem wątpię — rzekł Żabicki — bo medycyna z literaturą nie ma nic prawie wspólnego.
   — Ale zkądże, wam ta myśl? — Egoizm — uśmiechając się, dokończył Żabicki — nie znam 
szczęścia i rozkoszy nad te, jakie daje nauka. Mam teraz środki na poświęcenie jej jeszcze lat 
kilku... wprost rozpusta!
   Zdzisław słuchał milczący.
   — Jesteście dla mnie zagadką — odezwał się pomyślawszy — nie przeczę, że nauka miła jest i 
zajmująca, ale życie! życie! ten sen żywota ze wszystkiemi uroczemi marzeniami i 
fantasmagoryami jego! Jabym rad rzucić wszystkie książki przez okno, skoczyć w te fale, skąpać 
się i płynąć z niemi...
   — A rekiny? przerwał Żabicki. Dla was może los je będzie trzymał z daleka, lecz wierzcie mi, 
nie spieszcie do życia. Teraz macie jeszcze to, co jest jego najdroższym skarbem, największym 
urokiem: pragnienie... Gdy po jednem złudzeniu rozpraszać się zaczną, rozczarowanie pogasi 
lampy tej balowej sali, będzie wam smutno jak mnie...
   — Bo wy wszystko czarno widzicie...
   — Wierzcie mi, że nie z dobrej woli — rzekł Żabicki — powoli zmuszało mnie do tego życie, 
począwszy bardzo zawczasu... Ale po co mówimy o tem?... to niegodziwość z mojej strony psuć 
wam smak do uczty nakrytej — przebaczcie.
   — Psuć smak? owszem — podchwycił Zdziś — to go zaostrza. Wiecie jak mnie młodość 
kołysała w miękich puchach, jak mnie trzymano w różowych obsłonkach... nie dając za nie 
wyjrzeć da- lej. Żyłem więc może złudzeniami tylko — chciałbym szkosztować rzeczywistości.
   Żabicki zamilkł. Szli ku głębi ogrodu i drzewom... księżyc podnosił się już jak tarcza srebrzysta 
na niebie — noc była cicha, jasna, ciepła, budząca w duszach młodych uczucia, z których narodzin 
same przed sobą wyspowiadać się nie umiały.
   Tę jakąś tęsknicę życia czuł Żabicki i Zdzisław razem. Po za tą niepokojącą ciszą nocy 
księżycowej, marzyli o przebudzeniu, walce, wrzawie i hymnie bojowym.
   Zdala za nimi jaśniał na tle ciemnem pałac wszystkiemi oknami, w majestacie architektury, 
którą noc fantastycznemi pasy cieniów ubierała. W gąszczach drzew dokoła zdały się spotkać 
tajemnice legend i nasiona dramatów... Kiedy niekiedy po nad nimi zrywała się gwiazdka biczem 
złocistym pisała jakieś Mane i Tekel niezrozumiałe dla ziemi... W tym błysku może było życie, 
dramat także, śmierć i zniszczenie... W duszy Zdzisława rosło pragnienie takich błysków na 
niebiosach...
   Szli niemi oba. Wtem od pałacu głos profesora, który hrabiego szukał z rozkazu matki, 
zawrócił panicza... Podali sobie ręce milcząc, a Żabicki wolnym krokiem posunął się ulicami 
cichego parku... w którym wszystko utulone spało.
    
   * * * Uroczyście rozpoczął się dzień wielki — hrabina Julia zbudzić się kazała rano; z 
bukietem świeżych kwiatów, strojna jak zawsze najstaranniej, piękna i miła, z uśmiechem na 
ustach i łzą w oku, weszła do pokoju, w którym jedynak właśnie kończył ranną toaletę. Ze 
wzruszeniem rzuciła się ściskać syna, bukiet padł na ziemię.
   — Zdzisiu drogi, niech cię Bóg błogosławi, tak jak cię błogosławi matka! Idź drogą życia 
kwiatami usłaną, wśród pogody — niech ci słońce przyświeca i omijają burze... bądź godny 
imienia twojego i ojców twych, czystym, szlachetnym, poczciwym, prawym... Boże Abrahamów i 
Jakóbów... błogosław! błogosław!
   Łzy jej nie dały dokończyć — Zdzisław ukląkł przed nią i całował jej ręce.
   — Jeśli będę, rzekł, czem być powinienem, tobiem to winien, matko droga, sercu co mnie 
wychowało i przelało się we mnie...
   — Niech ci Bóg błogosławi! powtarzała bezmyślnie wzruszona hrabina. Idziesz w świat... 
między ludzi, którzy są różni, źli i dobrzy — niech cię Aniołowie stróże prowadzą i strzegą. Drżę 
na myśl niebezpieczeństw, ale mam w Bogu nadzieję... Byłeś dobrem dziecięciem, będziesz 
zacnym człowiekiem...
   Jak z za chmur słońce, wyjrzał uśmiech z za łez matki. Poprowadziła go do okna: tam stał 
śliczny powozik warszawski, z którym się dotąd ukry- wano na drugim folwarku, zaprzężony 
czterema siwemi końmi cudownie dobranemi... a obok niego nowa służba młodego pana w 
herbownej liberyi... Oprócz tego w drugim pokoju cały stół był założony drobnemi fraszkami 
stanowiącemi młodego panicza wyprawę... Z niewinną uciechą pobiegł Zdziś oglądać swoje konie 
i powóz, i cieszyć się niemi. Kazał objeżdżać po dziedzińcu, każdego konia opatrywał osobno... i 
sam siadłszy na kozieł powoził siwkami do stajni... Z powrotem do pokojów znalazł w progu 
pannę Różę, która mu niosła pugilares wyszyty własną ręką, a oprawiony w Warszawie; profesora, 
który składał na pamiątkę oprawne pięknie dzieła Mickiewicza; od kanonika przepyszny Nowy 
Testament, od prezesa genewski zegarek z pieczątkami... Sypały się podarki zewsząd... nawet 
Żabicki przyszedł po cichu ostatni, niosąc rzeźbę na drzewie maleńką, którą sam wykonał... była to 
ramka z wieńca cierniowego, przeplatana różami, nie potrzebująca komentarza.
   W szkatułce ofiarowanej przez matkę, od której kluczyk mu oddała, znalazł Zdzisław trzy 
tysiące rubli do swojego rozporządzenia. Ucieszyły go one, bo chciał się profesorowi i Żabickiemu 
czemś wywdzięczyć. Słudzy, którzy kochali Zdzisia, nieśli mu też małe podarki i życzenia... Łez 
było dosyć i serc wzruszonych szczerze, choć chwilowo. Cały dwór miał postać świąteczną, 
wesołą, a ra- nek letni pogodny choć skwarny, obiecywał dzień piękny. W kapliczce dzwoniono na 
nabożeństwo... Kanonik już przybył sam celebrować, co żyło we dworze ciągnęło do kaplicy, 
której ołtarz cały był ostawiony kwiatami, a światło rzęsiste płonęło na nim... Ze dworków, ze wsi 
kto żył, kto mógł spieszył do kaplicy -na nabożeństwo...
   Hrabina Julia zajęła miejce przy swoim klęczniku cała w bieli, w kapeluszu białym, 
odmłodzona, jaśniejąca szczęściem, a łzy mająca ciągle na oczach... Przy niej zasiadł prezes i 
wcześniej przybyłych osób kilka z sąsiedztwa...
   Zdziś na pamiątkę minionych dni sam raz jeszcze służył do mszy kanonikowi... co matkę do łez 
pobudziło... Wyszła msza święta w białym ze złotem ornacie... odezwał się organek na chórze i z 
wielkiem ducha wzniesieniem rozpoczęło się nabożeństwo. Czuli się wszyscy rozczuleni, 
wzruszeni, a gdy po mszy zaśpiewano "Święty Boże" i "Przed oczy"... rozległy się głosy daleko w 
podwórzu i ogrodu... Kanonik patynę dał do pocałowania matce, synowi, prezesowi, 
znaczniejszym osobom bliżej stojącym, a potem wedle życzenia hrabiny, uroczyście na podróż 
życia błogosławił młodzieńcowi. Matka rozpłakała się tuląc oczy w chustkę... wielu łzy stanęły na 
powiekach... bo każdy czuł, jak straszną zagadką jest ta życia podróż, choćby pod 
najszczęśliwszemi rozpoczęta wróżbami. Gdy potem z kaplicy wychodzić poczęto, wszyscy szli 
milczący i poważnie, nabożeństwo nastroiło ich ducha ku myślom wielkim a świętym...
   Całe podwórze zalegały gromady z wiosek należących do dóbr Samoborskich, ze starszyzną na 
czele niosące wiejskie podarki i życzenia młodemu panu. Przy każdej stał wybrany orator, który 
przemawiał krótko tym językiem ludu prostym, wyrazistym, serdecznym, który nigdy nie mówi 
nic bez myśli, a jeśli mu jej zabraknie, bierze ją z podań odwiecznych, aby oddźwiękła raz jeszcze 
i na długo brzmiała w pamięci dzieci. Hrabina ze Zdzisiem szła od gromady do gromady, dziękując 
prosząc o miłość dla syna, przemawiając i witając znajomych. Huknęli ludzie podnosząc czapki do 
góry, na cześć młodego panicza, życząc mu ojcowskiego serca i szczęścia... Wszystko to było 
poruszające i majestatyczne przy swej prostocie, a przypominało inne wieki, patryarchalny byt 
znikły, z którego formy tylko pozostały. Jeszcze się w nich chwilowo odzywało serce, co te węzły 
niegdyś spajało... Przyjęcie gromad trwało dobrą godzinę, bo potrzeba było pomówić z niemi, i 
poczciwem słowem zapłacić ich uprzejmość dobrowolną.
   W pałacu tymczasem wszystko było w niezmiernym ruchu i przygotowaniach... Podawano 
śniadania dla jednych, dla późniejszych gości gotowano ucztę, przystrajano salony, panna Róża w 
czarnej sukni jedwabnej z różą we włosach na cześć mło- wiązała te różnego wykształcenia 
warstwy, należące do wieków wielu, w całość mniej więcej spójną... Przymus wyższego 
wykształcenia dzisiejszy jeszcze nie przeszedł był równając w istocie jedną przynajmniej 
powierzchownością, jeśli nie jedną wartością części składowych. Salony też wyglądały osobliwie i 
charakterystycznie, bo w nich z prawem obywatelstwa stała kapota szara obok aksamitów, i suknia 
prababki od święta, dobyta z sepetu, obok świeżuchnych koronek brabanckich, opalone twarze i 
ręce obok białych i wypieszczonych, oblicza surowe i zmęczone obok wesołych i promiennych... 
niekształtne postacie złamane pracą powszednią obok swobodnych i wykarmionych 
próżnowaniem... Mieszało się to i zlewało w piękny fantazya obraz... dobierały się z tych cząstek 
grupy osobliwsze, jakichby artysta pozazdrościł. Wesołość i ożywienie panowały wszędzie. 
Hrabina uprzejmie zajmowała się paniami, prezes starszyzną męzką, Zdziś młodzieżą, profesor 
pełnił służbę adjutanta przy wszystkich wodzach na przemiany. Jeśli obowiązki gospodyni 
sprowadzały na chwilę pannę Różę do salonu — widać było jak całe sąsiedztwo wielkie dla niej 
miało poszanowanie i cześć dla znaczenia w Samoborach; cisnęli się wszyscy dla przywitania, 
przypomnienia, choćby dla pokłonu zdaleka. Panna Paklewska z pewnem zadowoleniem 
przyjmowała te hołdy, a względem niektórych stawiła się nawet z protekcjonalną jakąś 
dobrodusznością. Znać też w niej było, że długie pożycie przy róży - hrabinie, trochę jej zapachu 
udzieliło towarzyszce. W ruchach, mowie, pewnych sposobach obejścia się, mimowolnie może 
naśladowała panią Julię — co nie zawsze szczęśliwie się jej udawało...
   Już salony były pełne, gdy nowy turkot i klaskanie z bata jeszcze o jednym gościu oznajmiły. 
Łatwo się go było miejscowym domyślić, po godzinie przybycia tych nieco spóźnionych choć 
jednych z najbliższych sąsiadów. Zdziś usłyszawszy klaskanie z bata, przedarł się przez tłumy i 
pobiegł sam do ganku. Hrabina poruszyła się nieco, chcąc także wyjść na przeciw...
   W tłumie słychać było szepty: — Mangoldowie ! Mangoldowie!
   W tejże chwili we drzwiach otwartych ukazały się dwie postacie, mogące ściągnąć wzrok, 
chociażby ich tak niespokojna zapowiedź nie poprzedzała. Średnich lat mężczyzna słusznego 
wzrostu, pięknej postawy, szedł prowadząc pod rękę młodziusieńką panieneczkę, zaledwie 
wykwitającą z pączka.
   Mężczyzna miał pseudo - arystokratyczny pozór, o który widocznie pilno się starał, trzymał się 
prosto, aby na świat patrzeć z wysokości, oczy miał nieco przymrużone, wargi rumiane wydęte, 
zresztą twarz jego nie brzydka, mimo nadanego jej sztucznie charakteru pańskiego, pospolitą była 
i nie pociągającą. Strój dosyć smakowny, psuła tylko jedna ręka z wielkim brylantowym 
pierścieniem na palcu... dego pana ułożoną, z kluczykami u pasa, biegała, krzątała się, wołała, 
rozpaczała...
   W sali przy gabinecie hrabiny stało śniadania nieustające, bo goście z sąsiedztwa przybywali 
ciągle. Sama gospodyni poszła drugi raz się przebrać dla uczczenia dnia tego... Prezes cygaro palił 
w ganku siedząc z kanonikiem, któremu tam pomszy kawę podano. Profesor dworował gdzie i jak 
mógł, usiłując przypodobać się wszystkim. Jeden Żabicki ze mszy poszedłszy do swojego pokoiku 
w oficynie, czując się tu niepotrzebnym, siadł do książki i zatopiony w niej czytał. Tak upływał 
poranek i zbliżało się południe. Dzień stawał się skwarniejszym i mimo utrzymującej się dosyć 
pogody, straszył chmurami i burzą na popołudnie.
   Sąsiedztwo proszone było na obiad, — i około gdziny drugiej, powozy z różnych stron 
ukazywać się już zaczęły. Porowski z córką panną Stanisławą, ubraną w białą sukienkę z 
niebieskiemi wstążkami i bukietem bławatów sam w czarnym fraku i odświeżonych rękawiczkach 
z kapeluszem odwiecznym w ręku, przybył jeden z pierwszych. Dziewcze mimo śmiałości i 
wesołości, która go nigdy nie opuszczała, weszło nieco onieśmielono do tych sal ogromnych, które 
po szczupłym dworku królewsko się jej zawsze wydawały... Szczęściem hrabina już była w salonie 
na jej przyjęcie, i ze zwykłą swą serdecznością i dobrocią powitała kochanych sąsiadów... 
     Właściwie rzekłszy widok jej mógł raczej onieśmielić więcej jeszcze, niż dodać odwagi, tak 
na ten dzień wystąpiła po pańsku. Morowa suknia popielata z zielonemi ozdoby, oszyta koronkami, 
perły i brylanty zdobiące jej szyję i ręce, dyadem kosztowny ze szmaragdów z brylantami we 
włosach, nadawały jej uroczystą postać... Wrodzony wdzięk i swoboda ruchów ten strój czyniły 
jakby stworzonym dla niej, — nie znać było, że się ubrała, tak jej z tem było naturalnie... Piękne 
rysy zdawały się też na dzień ten nowym blaskiem oblane i odżyły jakąś młodością. Wszyscy 
unosili się nad pięknością hrabiny; lecz niczem ona była obok wyrazu dobroci, jakim promieniała. 
Każdy przy niej czuł się swobodnym, i Stasia, która na chwilę straciła swą szczebiotliwość 
ptaszęcą, odzyskała ją zaraz po przywitaniu z hrabiną. Zdziś też zbliżył się do zarumienionego 
dziewczęcia, a że już kilka było panienek, Stasia znalazła się po chwili zupełnie swobodną i znikła 
ze swemi bławatkami w tym tłumie.
   Powóz po powozie teraz zajeżdżał przed ganek, wchodzili goście coraz nowi, i salony 
zapełniały się najdziwniejszym zbiorem postaci, z których wiele mogłoby już było stanąć w 
muzeum starożytności. Społeczność szlachecka, dawniej szczególnie składała się z tak rozmaitych 
żywiołów, iż w sobie stanowiła mikrokosmos zupełny, od najidealniejszych istot do 
najpoziomszych. Tradycya jakaś równości — Domyślałem się... na wielkie to państwo wygląda...
   — Bo też słyszę i są wielcy panowie.
   Kiwnął szlachcic głową i zażył tabaki — profesor w żadne objaśnienia nie rad się był wdawać, 
musiał się więc ciekawy udać do drugiego obywatela, zdala na krześle oczekującego na obiad, dla 
którego pono przyjechał...
   — Zna kochany pan tych baronów Mangoldów ?
   — He ? odparł siedzący — a no ! tyle co wy i co wszyscy podobno — któż to zna i wie ? 
Mangoldowie — Mangoldowie, i po wszystkiem. Przybyli z workiem pieniędzy, kupili piękny 
majątek, urządzili się po pańsku i żyją — i tyle.
   — To pewna, wtrącił trzeci, który się przymieszał, że nawet dobrze i na pewno nie wiadomo 
zkąd to tu przyszło, i tylko, że z pieniędzmi. A u nas i na całym świecie kto je ma, ten praw i więcej 
mu nic nie trzeba. Kupi sobie czego mu brak — choćby i antenatów... Zdaje się — dodał — że to 
galicyjskiego pochodzenia państwo... a że tam różne zdawna elementa pomieszane... któż zgadnie 
czy to kość słoniowa, czy końska ? He! he! Mówili mi gdym był we Lwowie, że tam bywał 
Mangold, który się tęgich pieniędzy dorobił szczęśliwie na jakichś szachrajkach... Miał być żonaty 
pono z baletniczką... Albo to ten sam lub inny... Wyglada pysznie...
   — Panienka caceczka... — Baron! rzekł szlachcic.
   — A! baron...
   — Patrzy też na nas z góry...
   — A my nań też możemy jak się nam podoba...
   — Pieniężny bardzo — byle dobra się trafiły... on pierwszy do kupna.
   — W domu, słyszę, fraszka u naszej hrabiny... wszystko od złota, marmurów i aksamitów.
   — A czego ma sobie żałować!
   — Ze szlachtą nie żyje — dodał ktoś z boku.
   — Bo niewiadomo czyby szlachta z przybłędą żyć chciała — szepnął inny...
   W czasie tej rozmowy baron się przysiadł do prezesa Mohyły, który jak zwykł być dla 
wszystkich, i dla niego też z niezmiernym respektem i uniżonością się oświadczał. Mówiono mało 
tak, że Mangolda posądzićby można, iż niewiele miał do powiedzenia, bo to z czem się odzywał, 
było trywialne i nic nie znaczące, ale wygłaszane z wielką pewnością siebie. Kuzynka Hela 
szczebiotała za niego i za Elsę, która więcej się uśmiechała, niż mówiła.
   Gdy się to działo w salonach z jednej strony pałacu dla zabawy przeznaczonych, z drugiej w 
ogromnej, długiej sali, której ściana jedna cała była w oknach na ogród i przybrana kwiatami, 
zastawiono stoły na te paręset osób, które zaproszone zostały. Maleńkiego wzrostu panieneczka, 
którą prowadził pod rękę słuszny mężczyzna, była drobniutka, leciuchna, miała w sobie coś 
motylka i sylfidy. Na pierwszy rzut oka widać w niej było pieszczone dziecię, śmiejące się do życia, 
bo mu się życie śmiało. Główka z rysy bardzo regularnemi dziwnej piękności, okryta cała bujnym 
ciemnym włosem, odrzucona nieco na ramiona, czarnemi żywemi oczyma strzelała do koła, 
usteczka malinowe, drobne uśmiechały się weselem...Cała postać kształtna z drobnemi rączkami i 
nóżkami, coś jakby porcelanowa figurka, którą artysta w szczęśliwej wymodelował chwili, 
zdawała się stworzoną do postawienia na półce, na ołtarzyku i do przypatrywania się znawcom. 
Piękniejszej a wdzięczniejszej wymarzyć było trudno. Mało było może wyrazu w oczkach już 
iskrami sypiących, za mało serca w ustach, ale też dusza i serce spały jeszcze zapewne w tym 
pączku.
   Wchodziła pewna uwielbień i szczęśliwa niemi, jakby artystka przez dyrektora wyprowadzana 
na scenę.
   Sukienka biała koronkowa na jedwabnej różowej, osypana pączkami róży mchowej, pączki we 
włosach, składały cały strój... Czarne tylko włosy kilka razy były ujęte i przeplecione sznurem 
brylantów, które z różami i pączkami młodego dziewczęcia nie zupełnie się godziły. Biały 
wachlarzyk z kości słoniowej, jak koronka rzeźbiony, i koron- kami suto oszytą chusteczkę 
trzymała w rączce maleńkiej.
   Za baronem Mangoldem i piękną Elsą szła jeszcze jedna kobieca postać, jakby dla kontrastu 
przydana umyślnie. Była to kuzynka czy nauczycielka, może oboje razem w jednej osobie, 
nadzwyczaj brzydka, bo zeszpecona ospą, ale dość zręcznej figury i wielce ożywiona. Zastępowała 
ona dowcipem i przytomnością umysłu czego jej natura odmówiła we wdzięku. Strojna z 
przesadzoną elegancyą, z mnóstwem ponsowych kokard i całym krzakiem zieleni na nieco 
wyłysiałej głowie, szła szydersko się oglądając i szepcząc coś do pana Zdzisława, który jej 
towarzyszył.
   W pół salonu z nadzwyczajną czułością i grzecznością przyjęła tych gości hrabina. Pan baron 
Mangold i przy powitaniu nie tracąc sztywności i powagi, dosyć zimno się przywitał. Pieszczone 
dziecię ze śmieszkiem zadowolenia przyjęło uścisk hrabiny. Ją i kuzynkę pannę Hele posadzono na 
pierwszych miejscach. Baron z kapeluszem w ręku pozostał w środku salonu, spoglądając po 
tłumie i nieznacznie niektórym znajomym oddając ukłony.... 
   Szlachcic z długiemi wąsami zbliżył się do profesora.
   — Czy to Mangoldowie? zapytał.
   — A tak jest... czyste będzie szkaradne, musiano otworzyć pochód do sali jadalnej... Z 
towarzyszeniem piorunów muzyka na galeryi rozpoczęła uroczystego poloneza, j pary, na których 
czele szła hrabina z Mangoldem... posunęły się ku jadalnej sali.
   Wszystko co żyło pociągnęło zajmować miejsce przy podkowie, dobierając sobie właściwe 
towarzystwo i otoczenie. — Zdzisław i domowi pozostali na nogach dla usłużenia i rozmieszczenia 
gości. Co chwila błysk i piorun z draźliwszych nerwów wywoływały ciche okrzyki, ale wkrótce 
nalane kieliszki, dźwięk muzyki, wpływ towarzystwa dozwoliły zapomnieć o niepogodzie. 
Hrabina tylko pozostała zamyślona i smutna, a Mangold małomowny wcale jej nie umiał 
rozweselić. Zdawało się, że przepych pański tego domu i wspaniałość przyjęcia, czyniły na nim 
jakieś przykre wrażenie... oglądał się z pewnego rodzaju sarkazmem w twarzy. Piękna Elsa w 
dobrem towarzystwie pań i panienek milczącą też była i także nie zdawała się z niego zadowoloną. 
Odpowiadała mało na pytania, a ze szczególną niechęcią spoglądała na śliczną Stasię, która była 
wesoła i w najlepszym w świecie humorze... Zdziś tylko przechadzający się za krzesłami i często 
zbliżający się ku baronównie, zyskiwał od niej łaskawsze wejrzenia i weselsze słówka.
   Szpiegowała go Stasia ile razy się tam zbliżał, i figlarnie spoglądała na niego z dziecinną swa- 
wolą kiwając lub grożąc mu nieznacznie. W połowie obiadu burza z wolna ustawać zaczęła, 
wyjaśniło się niebo — chmury rozrywały, wiatr łagodniał i na zmoczony krajobraz parku, słońce 
ku zachodowi zniżone spojrzało ozłacając zieleń świeżą, obmytą w deszczowej kąpieli. Na czarnej 
jeszcze nieba części, tęcza z żywych kolorów uwita zakreśliła łuk swój promienny, którego końce 
tonęły gdzieś w zielonych głębinach...
   Wszystkie czoła rozjaśnił powrót pogody, hrabina nawet uśmiechnęła się... muzyka zagrała 
raźniej, a prezes wstał z kielichem do zdrowia gospodyni... To było hasłem wrzawy i 
powszechnego rozweselenia... Mężczyzni wszyscy, wielbiciele miłej a ślicznej pani, pili na 
klęczkach, wykrzykując, niektórzy szli białe rączki całować, syn ścisnął jej kolana. Zatem prezes 
powtóre zadzwoniwszy w kielich, powiedział mowę ku młodzieńcowi wielkich nadziei, którego 
urodziny obchodzono. Nie był on mówcą wielkim, jąkał się i poprawiał, wyrazów często mu 
brakło, niektóre do zbytku się powtarzały — ale mówił od serca i płakał sam, co jest zawsze 
najlepszym rozczulenia drugich sposobem. Ściskano się i łzy toczyły się z miększych powiek. 
Zdziś opiekunowi dziękował, prezes go ściskał a całował gwałtownie... Mangold stojący z 
kieliszkiem uśmiechał się po trosze...
   Poszło za tem zdrowie opiekuna z wielkiem przejęciem wypite, a muzyka buchnęła głośną fan- 
Naprzeciw okien wisiały rzędem portrety familijne stare, ale w nowe ramy przybrane — a było ich 
tyle, że całą ścianę zajmowały. W końcu szafy kredensowe pełne sreber zdobiły wielce nakształt 
portyku z drzewa dębowego rzeźbionego urządzony bufet. Część jego otwierająca się na korytarz 
służyła do podawania potraw, które misterny mechanizm przenosił wprost do sali. Długie dwa 
stoły w kształcie olbrzymiej ustawione podkowy, oczekiwały już na gości z piramidami cukrów i 
ciast, z wazami srebrnemi w pośrodku, z naczyniami porcelanowemi do kwiatów... Zastawa była 
książęca, a panna Róża mogła się gustem, z jakim ją urządziła, pochwalić. W przeciwnej bufetowi 
stronie po nad drzwiami prowadzącemi do sal bawialnych, szerokość całą zajmowała galerya dla 
muzyki, która już stroiła się tam do grania... W górze słychać było głosy i śmieszki artystów 
mających patrzeć o głodzie na ucztę sardanapalową.
   Zarządzający jednak dworem pamiętał dla nich o śniadaniu i o zapasie butelek, by mieli czem 
się pokrzepiać. Obiad już w kuchni miał być gotów znak wydany dla służby — gdy niebo, które się 
ciągle od rana chmurzyło i skwar coraz się powiększający — zaczęły nadciągającą burzę 
zwiastować. Od zachodo-południa stała na widnokręgu na pozór nieruchoma sina ściana obłoków, 
powietrze stawało się ciężkie, cisza złowroga, jak zwykle poPrzedżająca nadejście chmury — od 
godziny już ciążyła nad okolicą... Nagle w chwili gdy do stołu już znak dać miano, zerwał się 
wicher gwałtowny niosący kurzu tumany z dróg na pola, drzewa w parku zaczęły się kołysać i giąć 
ku ziemi, kilka błyskawic przerznęło mroki, i z dala grzmoty raz po raz słyszeć się dały... W 
salonach zrobiło się tak dziwnie ciemno, jak gdyby wieczór nadchodził. Ponieważ hrabina lękała 
się piorunów, co żywiej zaczęto zamykać okna... Goście, którzy byli powychodzili na ganki i do 
ogrodu, uciekali do pałacu; wiatr łamał już gałęzie drzew i obalał wazony na galeryach... grad, 
deszcz i pioruny z niesłychaną gwałtownością nagle opasały całą okolicę i bić zaczęły w okna i 
ściany. Dwa czy trzy strzały padły w ogrodzie... ziemia w chwili zabielała od krup i lodu... wszyscy 
strwożeni stali w niemem oczekiwaniu końca. Hrabina szczególniej zdawała się przerażoną — 
blada, drżąca, z załamanemi rękami modliła się po cichu, zapomniawszy o tem co ją otaczało, a 
myśląc tylko o przepowiedni, jaką dla niej była ta burza w dniu uroczystym, poświęconym jej 
dziecięciu. Nie przyznawała się ona do wrażenia, jakiego doznawała, ale się go łatwo domyślić 
było można. Obiad musiał być wstrzymany. Zdawało się, że gwałtowny ten uragan, który spadł 
nagle, powinien też był przejść rychło — inaczej się jednak stało. Pierwsza burzy wściekłość 
minęła, lecz ulewa i pioruny nie ustawały, a że godzina była spóźniona i kucharz groził tem, iż pie-
     istotę somnambulizmem tajemniczym skrępowaną. Był to pół sen, pół jawa... Zdzisław 
rozbudzony do zbytku, drżał cały i wzrokiem napróżno szukał w niej duszy... laleczka uśmiechała 
się...
   — Daję panu pierwszego kontredansa! Mówiła to jak królowa, która poddanemu wyświadcza 
łaskę większą nad wszelką jego nadzieję...
   Zdzisław zaczynał dziękować, gdy kuzynka Hela, która od dawna usiłowała przyjść w pomoc 
Elsie, dobiła się do nich i ręce im spojone rozerwała, cisnąc się między dwoje...
   — A to pięknie! zawołała — hrabia zapominasz o wszystkiem i o wszystkich. Hrabina pana 
szuka wszędzie... prezes woła... a pan mi moje dziecię bałamucisz...
   — Do pierwszego kontredansa! powtórzyła z zimną krwią nieporuszona Elsa.
   — Tysiączne dzięki.., zawołał Zdzisław uchodząc.
   — Elsiu! szepnęła Hela — zmiłuj się! tysiące oczu patrzą na ciebie... -nie można... tak po cichu 
rozmawiać z młodymi ludźmi...
   Elsa nic nie odpowiedziała... zdawało się, że nie rozumie co mówiono do niej — szepnęła tylko 
cicho jeszcze raz:
   — Ale cóż tam! do pierwszego kontredansa! Zapalono kandelabry, roznoszono kawę i likwory,
   mężczyzni wysuwali się na cygara do ogrodu.. Zdzisia wszystkich panien oczy łapały po 
drodze, a Zdziś jedną tylko widział śliczną, uroczą, jak sfinx milczącą Elsę...
    
   * * *
    
    
   Pod kasztanami w parku, patrząc na oświecony pałac, z którego słychać było dochodzącą 
muzykę balową, siedziało dwóch mężczyzn podżyłych. Przez otwarte drzwi szklane widać było 
przemykające się pary... które ukazawszy się w świetle i zakręciwszy jak muszki w promieniu 
słońca, nikły gdzieś uniesione szałem...
   Za niemi wylatywały drugie... i trzecie, i jakby na skrzydłach niesione znowu wiły się i tonęły 
w mrokach. Dwaj starzy spoglądali z dala i szepcząc po cichu wzdychali. Czasy ich wesela i 
skoków dawno przeszły, oni już ledwie chodzić mogli po tej ziemi lub wlec się.
   — Co waćpan na to, panie kapitanie? odezwał się jeden — szlachcic w kapocie z 
podstrzyżonym wąsem... Co waćpan na to!
   — A cóż? nic — wzdycham i polecam ich Bogu, rzekł kapitan spokojnie. Tym kapitanem był 
pan Porowski ojciec pięknej Stasi, blizki sąsiad Samoborów — człowiek mimo swojego 
wojskowego tytułu dziwnie łagodny, dosyć milczący i nawykły do -patrzenia na świat z 
rezygnacyą żołnierza stojącego na placówce wśród burzy. farą. Raz rozpoczęta kolej na tem się 
skończyć nie mogła, więc Mangolda, sąsiada łaskawego, płci pięknej, szanownego obywatelstwa, 
aż do — kochajmy się... Butelki szampana pękały jedna po drugiej, ale było go przysposobionego 
tyle ile osób — więc nie mogło zabraknąć — piwnica przytem gotowa była z sukursem pospieszyć.
   Pootwierano okna, bo wieczór po burzy był znowu cudowny, powietrze stało się świeżem i 
wonnem... Mało kto już jadł, ale gwar i szczęk szkła napełniały sale, tak, że często muzyki słychać 
nie było... Dla tego tylko, że wszystko na świecie skończyć się musi — obiad w ostatku jakimś 
toastem mglistym dopełniony dobiegł do końca... Zagrano poloneza, pary pociągnęły się nazad ku 
salonom, ale nie w tym już porządku jak szły do obiadu... Większa swoboda panowała w chodzie, 
który się porozrywał i rozproszył. Jedni wybiegli na ganki i galerye, drudzy na ścieżki osychające 
ogrodu...
   Zdziś szczęśliwie bardzo dopadł rączki pięknej baronówny, aby ją odprowadzić na miejsce. 
Znać było po nim jaką do tego przywiązywał wagę, a po niej, że o tem doskonale wiedziała i że 
trochę była tem dumna.
   — Wie pani co mnie dziś najszczęśliwszym uczyniło? spytał po cichu.
   — Nie zgadnę — szepnęła Elsa — doprawdy nie zgadnę. Mówiono mi, żeś pan dostał śliczne 
cztery koniki...
   — A! co mi tam po nich!
   — I mnóztwo różnych prezentów...
   — Nie to wszystko... nie !
   — To już chyba nie zgadnę j'y renonce.
   — Oto — dodał ciszej Zdziś — żem mógł choć przez chwilę podać jej rękę i z nią iść razem... 
Uważam to za przepowiednię.
   Nic nie mówiąc dziewczę mu w oczy spojrzało jakoś chłodno...
   — A gdybyś pani szczęśliwego chciała uczynić najszczęśliwszym — mówił Zdzisław — tobyś 
może także na pamiątkę dnia tego obdarzyła... choćby jednym pączkiem róży... pani...
   — Chcesz pan? spytała Elsa, rączką odrywając od sukni żądany pączek...
   — Błagam — proszę... zachowam go na zawsze...
   Elsa z uśmiechem podała mu nieznacznie ów pączek róży, który — niestety ! był pączkiem 
robionym w Paryżu i mistrzowsko przedstawiał — ową istotę, która się żywa różą nazywa.
   Zdziś prędko schował go jak skarb najdroższy, pochwycił malutką rączkę i pocałował. 
Dziewczę patrzało nań z pewego rodzaju radością i pychą, ale bez uczucia... zdawało się 
nierozbudzonem niby, sennem. Uśmiech jej dziecinny nie był wesoły, spojrzenie nie miało wyrazu, 
przypominała — Ja ich też Bogu polecam — odparł wąsaty... a niemniej radbym, żeby i ludzie 
trochę się nimi zaopiekowali, kiedy oni sami nie mogą czy nie umieją... Żal mi z duszy i tej 
najpoczciwszej matki i tego miłego chłopca... z ich nawyknieniami pańskiemi, z ich 
nieświadomością jutra i nieoględnością... Co to będzie? co to będzie?
   — Ale bo może też — podchwycił Porowski — rzeczy są przesadzone... Zazdrośni ludzie plotą 
częstokroć to, co ich brzydkiej namiętności dogadza. Czyż to może być, panie sędzio, aby człowiek 
taki jak prezes ślepym być miał? aby matka nic nie przeczuwała? aby ich ktoś życzliwy nie 
ostrzegł?
   — Mój kapitanie, wiesz przysłowie — odezwał się sędzia — quem Jupiter perdere vult...
   — Za cóżby ich ten los miał spotykać ?... przerwał kapitan.
   — A ojców winy? któż to pojmie i kto to zrozumie — kara za ojców grzechy?.. jednak ją 
codzień widzimy...
   — Więc proszę kochanego sędziego, jeszcze mi raz opowiedz, jeśli wiesz dobrze, jak rzeczy 
stoją?
   — Ze wiem o tem dobrze, o tem acan dobrodziej nie możesz wątpić — odezwał się sędzia 
gładząc wąsa. Jestem stary, miałem styczności z prawnikami, sam po trosze jurysta, żyłkę też 
zachowałem do procesów i spraw spornych... Ze szczególną attencyą przeglądałem papiery. — 
Bądźże łaskaw — ab ovo, jak rzeczy szły i do czego doszły — przerwał Porowski — niezinierniem 
ciekawy, bo coś niecoś słyszałem, ale dokładnie nie umiem nic, a widząc jak tu w świętym spokoju 
wszystko sobie idzie niezmąconym trybem, skłonny jestem sądzić, że ludzie chyba przesadzają. 
Nie jużby też ci, których to najżywiej obchodzi, najobojętniej na to patrzeć mieli!
   — Czasem się to trafia — odparł sędzia — są takie natury szczęśliwe, co niebezpieczeństw nie 
widzą, i to irn strapień przedwczesnych oszczędza... Ale wróćmy do góry...
   Musimy najprzód pójść do góry aż do dziadka i babki hrabiego Zdzisława, który oto w tej 
chwili kontredansa skacze z tym rajskim ptaszkiem Mangoldówną... Dziad, pan wojewoda, miał 
dwóch synów, ojca hr. Zdzisława, któremu było imię Aurełi, i drugiego Sebastyana młodszego, 
garbatego i niemiłego obojgu rodzicom. Matka tam, wojewodzina, znacznie od męża młodsza, rej 
wodziła w domu... przez jej oczy mąż patrzał. Aureli, już pono w kolebce starosta, był ukochanym, 
był jedynym... Gdy się Sebastyanek urodził, już matka go nie lubiła za to, że faworytowi miał i 
serca i majątku część odebrać.
   Wzmogła się ta niechęć, gdy dziecię za oczy dane na mamki i niańki, okazało się ułomne, może 
z ich winy, i bardzo brzydkie. Matka na nie patrzeć nie mogła. Świetnemu wychowaniu starszego 
syna poświęcili się rodzice, młodszego zaniedbano zupełnie w tem przekonaniu, opartem na 
zdaniu lekarzy, iż ułomna owo stworzenie żyć nie będzie. Tymczasem los" ów wielki szyderca, 
zadrwił sobie z rachub wojewody i wojewodziny: Sebastyanek brzydki, krzywy, z podwójnym 
garbem, z ogromną głową śpiczastą. z długiemi rękami, chował się zdrowo, a co gorsza zaniedbany, 
uczył się, pojmował wszystko daleko łatwiej od brata. Spadały nań tylko okruszyny ze stołu 
pańskiego, nauczyciele jak z grzeczności i łaski coś tam mu zadawali, czegoś go uczyli, ale 
chłopak zgadywał i sam wyszukiwał więcej niż starszy, około którego wielce się mozolono. Rzecz 
zaledwie do wiary podobna, że tajono niemal istnienie garbusa, nie pokazywano go światu, 
wstydziła się go matka, ojciec ledwie znosił. Łatwo pojąć, że pokrzywdzone dziecko nabrało 
zazdrości i niechęci do brata, przed czasem nauczyło się nienawidzić...
   Rodzice tymczasem, a raczej wojewodzina sama ciągle z tą myślą chodziła koło męża, aby dla 
starszego zrobić majorat, a Sebastyana wydziedziczając, małym udziałem tylko zaspokoić. 
Dowodziła, że majątku i nie potrzebował, i użyćby go nie potrafił. Chciano go do klasztoru oddać, 
próbowano do jezuitów, zkąd wszedł do pijarów, którzy go odesłali do dominikanów, gdzie 
pobywszy oświadczył otwarcie, iż sukni nie weźmie. Musiano go odebrać nazad. Charakter 
wyrobił się w nim krnąbrny, zacięty, ponury, milczący. Pobyt po klasztorach nie był dlań bez 
korzyści, bo uczył się chętnie wiele i łatwo, a wszędzie nabył coś dla przyszłości, otwarcie tylko 
oświadczając, że zakonnikiem ani duchownym być nie chce. Żadenby też klasztor był go nie 
przyjął, bo wszędzie gdzie był siał wątpliwości, i śmiałemi mowy drugich gorszył. Przyznawano 
mu zdolności nadzwyczajne, ale też zarozumiałość szatańską i sceptycyzm nieprzełamany...
   Jeszcze za życia obojga województwa rozporządzono majątkiem, zmieniając jego naturę, i 
czyniąc dział między synami tak, że Samobory z całemi prawie dobrami do nich należącemi, 
przeznaczone zostały Aurelemu, a Sebastyanowi jedna wieś poleska, duża, ale licha, z wielkim 
obszarem piasków i lasów. Peryferya ogólna obu majętności była równa, ale wartość ich tak się 
miała do siebie, jak jeden do dziesięciu. Rodzice wymagali, po dojściu do pełnoletności 
Sebastyana, aby zgodę na dział ten podpisał, grożono mu, zmuszano, oparł się...
   — Uczynicie jak się wam podoba, rzekł, ale po cóż ja mam to uświęcać podpisem, kiedy 
samowolny nie jestem? po co tu mój podpis?..
   Puszczono Hrudzie Sebastyanowi zawczasu, pojechał w te lasy, zaszył się w nich i więcej nie 
pokazywał. Z bratem rozdzieleni w początkach, trzymani osobno, pozostali sobie zupełnie obcymi. 
Hrabia Aureli był człowiek światowy, miły, ukształcony, lekki, nie uchybił nigdy bratu, ale go też 
do siebie przywiązać nie umiał...
   Sebastyan z tego wychowania domowego, szkolnego i klasztornego, a odsunięcia od ludzi 
wyniósł pewny rodzaj dzikości, oryginalności i mizantropii, z której go nic wyleczyć nie mogło. 
Nie było więc dwóch natur sobie przeciwniejszych nad tych braci, z których jeden podobny był do 
Francuza ze dworu Ludwika XIVgo, drugi do chłopa w kapocie. Po śmierci wojewody Sebastyan 
na pogrzeb przybył; wojewodzina, która go nie widziała od dawna, przerażona była niemal jego 
widokiem, ubrał się czarno w kir, ale z prosta, i stroju zmienić nie chciał. Dla matki z 
uszanowaniem będąc, nie zbliżał się do niej, od brata stał z daleka... Chciano go po pogrzebie 
zatrzymać znowu z powodu tego działu, testamentem do pewnego stopnia uświęconego — ale 
zawczasu się pożegnawszy, do Hrudzia odjechał. Wszystko to zapowiadało sercu wojewodziny, że 
majątkowego rozporządzenia nie przyjmie, i że Aurelek będzie musiał się z nim prawować.
   Za życia matki jednak nic się więcej nie objawiło; w parę lat zmarła pani wojewodzina, 
powołany na pogrzeb, przybył z Polesia pan Sebastyan w sukmanie z kiru, czarnym pasem 
podpasany, w czapce baraniej czarnej, opalony, do wieśniaka podobny... Gdy się wszystkie 
obrzędy odbyły, zaprosił go brat Aureli do siebie. Byli sam na sam, gdyż w towarzystwie nie 
sposób było mieć Sebastyana, który się ze wszystkich jego form wyłamywał, odzywał zuchwale i 
szydersko i ludzi przestraszał. Aureli nie rozpoczął wcale sprawy majątkowej, zagaił ją sam ów 
prostak...
   — Panie bracie — rzekł — rodzice w Bogu odpoczywają... póki żyli, spokój ich szanowałem. 
Majątek, który po nich odziedziczyliśmy, był spadkowy, własność to nie ojca i matki, ale dziadów 
"i pradziadów krwawica. Nie dorobili do niej nic, nie mieli więc prawa rozporządzać inaczej jeno 
tak, jak każe prawo nasze. Milczałem trzymając Hrudzie, żeś waćpan zagarnął Samobory, ale dział 
sprawiedliwy uczynić potrzeba...
   Pan Aureli niezmiernie ugrzeczniony i delikatny — opowiadał mi to prawnik, który rzeczy był 
świadkiem — nie śmiał otwarcie przeciwko bratu wystąpić; łagodnie więc odpowiedział, że 
szanując wyraźną rodziców wolę, kwestyi żadnej się nie spodziewał, że tę sprawę inaczej wcale 
rozumie, ale prosi pana Sebastyana, aby z prawnikami od niego wysadzonymi pomówił i chciał się 
objaśnić.
   Nie wzdragał się wcale garbus zmierzyć z jurystami, bo i sam, snadź w przewidywaniu procesu, 
prawo dobrze wertował. W przytomności Aurelego wszczęły się rozprawy, ale Sebastyan złamać 
się nie dał i stał przy swojem, nowego się działu domagając-
   Wszelkie próby porozumienia spełzły na niczem.
   Prawnicy wmówili w hrabię Aurelego, że wygrać proces musi, że akta rodziców były bardzo 
umiejętnie i prawomocnie ułożone. — Sebastyan więc odjechał z niczem, i sprawa się rozpoczęła.
   Trwała ona przez ciąg życia pana starosty, i o czem mało kto wie, ciągnie się do dziś dnia. 
Chodziła kilka razy do senatu, i powracała do pierwszych instancyj. Samborscy znacznemi zawsze 
rozporządzając sumami, mając doskonałych plenipotentów, wygrywali ją, ale pan Sebastyan 
żyjący dotąd, znajdował też zawsze środki zawiązania jej na nowo. Nie pierwszy to proces, który 
ludzi i pokolenia przetrwał.
   Z zajadłością prowadzi go garbus, siedząc w swej dziurze na Polesiu, gdzie, jak mówią, 
najdziwniejsze ma prowadzić życie. Lekce go sobie ważą, jednakże nieustannie pilnować się 
potrzeba, bo im pokoju nie daje.
   Hrabina- i prezes obyci z tem niebezpieczeństwem, przez długie lata wiszącym nad ich 
głowami, nawykli je uważać za rzecz małej wagi. Widzisz co to tu za przepych i jakie państwo, a 
głucha wieść już chodzi, że Sebastyan pono, dzięki uporowi swemu i nowym dokumentom, 
postawił sprawę na tym stopniu, iż prawie wygranej jest pewien... Ludzie mówią, iż się szydersko 
odzywa:
   — Żyłem ja kartoflami i rzepą, będą i oni musieli ich zakosztować... Przyjdzie do kalkulacyi — 
zobaczymy co im zostanie...
   Tymczasem tu nikt nie zdaje się ani myśleć o tem, ani przeczuwać...
   — Ależ prezes Mohyła — przerwał kapitan — jako opiekun?...
   — Znasz Waćpan prezesa: jest to istotnie najzacniejszy człowiek w świecie, ale największy 
pod słońcem ciemięga. Do niczego się tu nie mieszał wcale... Prawda, że opiekuńczego grosza nie 
brał, ale z majątkami pupila dał matce i prawnikom, a plenipotentom czynić co się podobało...
   Kapitan głową pokiwał.
   — Ciekawe rzeczy — dodał — przyznam się jednak sędziemu, że słuchając muzyki, patrząc na 
te festyny... obliczywszy się z latami, — te groźby niebezpieczeństwa istotnie się bajecznemu 
wydają! Możeż to być, aby tak pięknie smutne życie, byt taki szczęśliwy, nagle ręką jakiegoś 
dziwaka został stargany... I cóż temu Sebastyanowi z tego, że się na niewinnem dziecięciu 
pomści?... po co mu te bogactwa ?
   — A ba! obrzydły ów garbus ożenił się przecie z prostą chłopką, gdzieś na Mazurach... ma 
dzieci... — Co pan mówisz! — przerwał zdumiony Porowski: nigdym o nim nie słyszał.
   — Mało w istocie kto wie o nim i słyszy — mówił sędzia i ja co wiem: tom się wypadkiem 
dowiedział tylko. Siedzi Sebastyan ów, stary już człek, w Hradziu, i życie osobliwe prowadzi, 
jakby
   o kilkaset lat w tył się cofnął. Żona się ubiera bogato ale po chłopsku, on nosi siermięgę, stół 
dostatni, ale prosty... Sam on pono przy pracy w polu stoi i z gromadą swoją za pan brat. We 
dworze wszystko gdyby w chacie, ławy drewniane, stoły z drzewa niemalowanego, piece gliniane... 
woda z wiadrem przy drzwiach, chleb razowy... Z ludźmi po ojcowsku, ale surowo się obchodzi, 
dzieci tak chowa, że je uczy sam, a razem w pole do robót pędzi i boso puszcza na pole... Dzika 
fantazya — mości panie — dodał sędzia, a szczęście to, że błota i lasy oddzielają Hrudzie od świata
   i może sam sobie pozwalać jako chce, boby gdzieindziej tego nie dokazał. Z nikim prawie nie 
żyje, oprócz budników Mazurów, których ma po lasach, u tych bywa, zaprasza ich i mówią, że 
dobre zaprowadził u nich obyczaje. Jednem słowem — ćwieka ma w głowie.
   — Wiedząż o nim tu w Samoborach? zapytał kapitan.
   — Ja sądzę, chociaż przed Zdzisiem inaczej to odmalowano i o ile możności zakryto, a 
oszczędzając hrabinę sądzę, że i jej połowy nigdy tego co jest nie odkrył. Od dawna go tu poczytują 
i mają za waryata... a familia się tłómaczy, iż tylko przez wzgląd na związki krwi, oszczędza go nie 
chcąc sadzić do Bonifratrów. Tu wprost z politowaniem mówią o nim...
   — A burza jak dzisiejsza wśrod festynu nadciąga ! westchnął Porowski...
   — Nie pierwszy to przykład — dokończył sędzia... i umilkł...
   Przysłuchywali się muzyce, która chwilami głośniej wybuchała drzwiami i oknami na park i 
ogród milczący... Z sali wymknęły się na galerye dwa cienie i stanęły jakby chciały tylko świeżem 
odetchnąć powietrzem. Można je było z profilów postaci rozpoznać. Był to Zdziś i śliczna owa 
laleczka Elisa... Ona stanęła nieco we drzwiach oparłszy się o drzwi, on schylił się ku niej czy 
patrząc w oczy, czy słuchając ust szmeru...
   Porowski i sędzia przypatrywali się z dala czułej parce tych dzieci, odgadując ich uczucia i 
uśmiechając się ze sceptycyzmem siwizny widokowi porannej miłości...
   Rozmowa trwała tylko chwileczkę, bo Mangoldówna zwróciła się szybko rzucając w wir 
taneczny, a Zdziś za nią pogonił...
   Starzy także podnieśli się z ławki i zbliżyli ku pałacowi, przed którym na gazonie mnóstwo 
poważniejszych gości zabawiało się rozmową...
   W tej chwili właśnie księżyc zaczynał się z za drzew podnosić, a w parku zwijali się ludzie po 
cichu, przygotowując iluminacyę, która główne ulice różnobarwnemi lampami ożywić miała... 
Słychać było wesołe głosy do koła, śmiechy i podśpiewywania, całe towarzystwo było w tem 
usposobieniu szczęśliwem, które dozwala o wczorajszej trosce i o jutrzejszej trwodze zapomnieć.
   Nawet na twarzy Żabickiego trochę było jaśniej i ogólna ta wesołości atmosfera oddziałała na 
dzika... Stał przy drzwiach przypatrując się tańczącym, gdy z mazura ochoczego wyrwawszy się 
Stasia Porowska przybiegła doń podając mu rękę.
   — A to co? zapytał.
   — Wybieram pana... śmiejąc się zawołała dziewczyna.
   — Do czego?
   — A! do mazura! jesteś pan nieznośny.
   — Chciałaźbyś pani spróbować jak się tańcuje z niedźwiedziem ?
   — Chodź pan! musisz — odparło uparte dziewczę...
   — Śmiać się będą!
   — Niech się śmieją...
   Żabicki porwany sam nie wiedział już jak się znalazł wśród ogromnego koła, którego 
wszystkie oczy nań były zwrócone. To mu dodało odwagi zamiast go onieśmielić. Puścił się z 
rubasznością i werwą młodzieńczą, tak rózną od wyszukanego wdzięku paniczów, tak ochoczo i 
zamaszyste, że mu ledwie nie przyklaśnięto... Wesoła Stasia nie chciała go puścić tak prędko, 
szczęśliwa była, że tego cudu dokazać się jej udało... Gdy wreszcie zarumieniony i upojony usunął 
się młody profesor do okna, Stasia przyszła mu podziękować.
   — Dziękuję panu— rzekła dygając, — chociaż doprawdy panbyś raczej powinien mnie 
podziękować — boś wyszedł z tryumfem.
   — Uprzedziłaś mnie pani z niewłaściwem podziękowaniem, odparł Żabicki, boć ja przecie 
poczuwałem się do obowiązku... Dałaś mi pani błyskawiczną chwilkę szału!...
   Skłonił się.
   — Dla czegożbyś pan, będąc młodym, nie miał do niej prawa jak inni? spytała Stasia... Czy pan 
już chorujesz na czarną melancholję poety, czy na wyżycie przedwczesne... czy na mizantropję?
   — Bynajmniej — odparł Żabicki, ale nie umiem się bawić w towarzystwie, do którego się nie 
czuję stworzonym.
   — A mnie, przyznam się panu, zupełnie jedno jakie towarzystwo mnie otacza, byle wesołe 
było i trochę przyzwoite. Równie się dobrze bawię na dożynkach... Dla czegożbym nie miała być 
wesołą w salonie? Pan jesteś nudziarz— dodała Stasia — patrz jaki pan Zdzisław szczęśliwy, jaki 
piękny... jak mu do twarzy przy tej tancerce, gdyby z pa- rawana, czy z konsolki zdjętej. A! jaka 
ładna ta Mangoldówna!
   — Czy nie widzisz pani, że chodzi i patrzy jakby senna?
   — A! bo się jeszcze nie przebudziła! rozśmiała się Stasia...
   Wśród tej rozmowy zbliżył się Zdzisław, na chwilę oderwany od swej tancerki, do Stasi. 
Dziewczę się zarumieniło...
   — Popełnisz pan zdradę! rzekła śmiejąc się — rzucasz śliczną Elsę dla takiego jak ja 
kopciuszka.
   Poszła z nim jednak przebiedz po salonie, wesoła, szczęśliwa — a że Elsa znikła z Helą i 
Zdzisław powrócić do niej nie mógł, zatrzymał się przy Stasi, której wesołe szczebiotanie go 
bawiło.
   — Cóżeś pani za cudu dokazała z Żabickim! zawołał — trzeba było chyba jej potęgi, aby go 
wprawić w ten chwilowy szał i zapomnienie...
   — Potęgi? jakto? pan świeżo z pod potęgi wdzięków Elsy zaledwie wyswobodzony, śmiesz do 
mnie ten wyraz stosować? Ale to świętokradztwo...
   — Czyż pani sądzisz?... począł Zdziś.
   — Ale nie ja, wszyscy ile nas tu jest sądzimy, żeś pan w baronównie śmiertelnie zakochany...
   Zdziś się zarumienił...
   — A! to dziecko! mruknął cicho...
   Stasia tylko co mu nie odpowiedziała: — A pan? ale uśmieszkiem pokryła wielką ochotę 
wyrwania się z tym ucinkiem... — Bardzo ładna! śliczna! cudna! poczęła patrząc mu w oczy...
   Zdziś milczał.
   — My wszystkie przy niej wydajemy się jak chłopaki — szczebiotała...
   A potem troszkę złośliwie szepnęła:
   — Nigdym jej nie słyszała mówiącej — jakżebym była ciekawa podsłuchać państwa 
rozmowę!..
   — Rozmowę! ale... doprawdy — rzekł Zdziś, ja nie wiem czyśmy rozmawiali...
   — Jakto? pan mówiłeś, ona panu odpowiadała wzrokiem przynajmniej...
   — Nawet i tem pochwalić się nie mogę, westchnął Zdziś i zamilkł jakoś smutno.
   — Za to ja pana znudzę moją paplaniną... ciągnęła dalej Stasia — nie prawdaż?
   — Nie — nie — mów pani... głos jej brzmi mi jak muzyka... rad jestem z kimś podzielić 
myśli...
   — Skarż się pan na nieczułą, a ja powiernicą waszą będę i podzielę męczarnie wasze! mówiła 
patetycznie. Wprawdzie prawidłowo pan powinieneś mieć powiernika i pocieszyciela rodzaju 
męzkiego — ale niech to będzie oryginalnym wyjątkiem...
   Zdzisiowi słuchając rozjaśniała się twarz... Stasia go bawiła. Spojrzeli sobie w oczy, wydała 
mu się bardzo ładną nawet po Elsie... dziwna rzecz... Stasi Zdzisław zawsze się takim wydawał. 
Trochę zapomniał o tem, że Elsy nie było w salonie... Stasia mu rozpromieniała horyzont... odeszli 
kilka kroków ku drzwiom...
   — Czarodziejski wasz park w Sarnoborach! zawołało dziewczę na widok lamp, które zapalały 
się właśnie obrzeżając ulice i rozjaśniając głębie drzew... Jakże tu ślicznie... jak w raju! Wy 
powinniście być szczęśliwi, boby tu ze smutkiem nie było do twarzy...
   — A ja właśnie Samobory kochane rzucić muszę wkrótce — rzekł Zdziś z westchnieniem.
   — Bez żalu? spytała Stasia.
   — Z żalem, lecz — muszę, mówił Zdzisław... Chciałbym już tę obowiązkową pielgrzymkę 
odbyć i być z powrotem...
   — A ona — długo zabawi? smutniej zapytała Stasia.
   — Rok — dwa — trzy!
   — A! mój Boże — aż tak niezmiernie długo! Trzy lata to trzy wieki. Wyobrażam sobie jak pan 
powrócisz zmieniony.
   — I jak tu może zmienionem wszystko zastanę, rzekł Zdziś.
   — Pewnie, Elsa wyrośnie i będzie jeszcze ładniejsza...
   — A pani pójdziesz za mąż ?
   — Ja ? rozśmiała się Stasia — ja — za mąż! Ale najprzód któżby się z takim trzpiotern jak ja 
chciał ożenić, a w dodatku z ubogą córką pana kapitana z pod słomianej strzechy ? Ja znowu mam 
ogromne pretensye i za lada kogo nie pójdę! O! nie! mam swoje ideały! Za mąż mi nie spieszno 
wcale... Znajdziesz mnie hrabio... troszkę starszą, poważniejszą może... a! niech pan Bóg broni! 
Nie — nie — oburącz będę się trzymała... mojej wesołości dziecinnej!
   Muszę nawet być wesołą dla ojca, bo któżby go rozchmurzał i rozrywał, gdybym ja nie miała 
zawsze w pogotowiu uśmiechu! Dla ojca też nie spieszno mi wcale z Wólki w świat lecieć — 
samego zostawić... O ! nie! Tylko gdy hrabia ztąd wyjedziesz, Samobory posmutnieją... Stary 
profesor, którego nie lubię...
   — Jakto, pani nie lubisz Wilelmskiego ? podchwycił Zdziś.
   — A! czyżem to powiedziała ? uderzając się paluszkami po ustach, zawołała Stasia — a! no — 
to już się nie zaprę. Jak można nosić perukę ?... to jest kłamstwo !
   Zdzisław się rozśmiał.
   — Tylko to mu pani masz do zarzucenia?
   — Ale to okropna zbrodnia, ruda peruczka! to występek nie do darowania... mówiła Stasia.
   Zbyt długo jakoś trwała ta rozmowa Zdzisia, i hrabina widać życzyła ją przerwać, troskliwie 
bowiem zawsze, czuwała nad synem, gdy się do panienek zbliżał, ażeby nie dać mu czasu 
bliższych, poufalszych zawiązywać stosunków... Kołowała bardzo zręcznie, zatrzymując się przy 
różnych grupach, aż wreszcie z uśmiechem łagodnym zbliżyła się do Stasi.
   — Moje drogie dziecię... musiałaś się zmęczyć w mazurze, a stoisz we drzwiach otwartych... 
żeby ci nie zaszkodziło !
   Rumieniec wypłynął na twarzyczkę Stasi, schyliła się chcąc hrabinę pocałować w rękę i prędko 
podchwyciła.
   — A! dziś mi nic w świecie zaszkodzić nie powinno...
   — Jakaś ty dobra, że tak nasze szczęście podzielasz — droga Stasiu...
   W ciągu tych kilku słów, niezmiernie domyślny profesor, który zrozumiał, iż hrabina zapewne 
chciała tę parę rozdzielić, aby oczka pięknej Stasi nie wlały niebezpiecznej trucizny w młode 
serce... pochwycił, ze zwykłą sobie trafnością Zdzisia i pod jakimś pozorem odprowadził go na 
stronę.
   W istocie nie obawiano się oczek łagodnej Elsy, najprzód dla tego, że w najgorszym razie 
baron miał klucz, który serca zwykł otwierać — powtóre, że dziewczę było raczej dziecięciem 
jeszcze, — a lękano się niezmiernie wesołej, śmiałej i za trochę zalotną uchodzącej Stasi. Hrabina 
lubiła ją bardzo, ale syna nieznacznie starała się odsuwać od niej i jak najpilniejszą baczność 
zwracała na Wólkę. Nie chcąc tego dać poznać, musiała zapraszać kapitana, była jak najczulsza z 
jego córką — a jednak spowiadała się z trwogi swej przed panną Różą. — Moja droga Paklesiu — 
mówiła tego samego rana — musiałam Porowskiego ze Stasia zaprosić, bo inaczej nie wypadało, 
ale jak mi to ten trzpiot wleci... to znowu mego Zdzisia będzie bałamuciła! Nic łatwiejszego niż 
takiemu młodemu chłopczykowi głowę zakręcić — przyznam się, że dla samego Wólki sąsiedztwa 
radabym aby wyjechał. Może dziewczynina za mąż pójdzie... Trochę jest zalotna... bardzo na 
Zdzisia spogląda. I westchnęła hrabina, a panna Róża się śmiała.
   — A! to trwoga próżna! Zdzisław się bawi może szczebiotaniem jej, ale mu ona nie w głowie. 
Czyż hrabina dobrodziejka nie widzi, że on szalenie się kocha w tem dziecku Mangoldównie?... 
Ale to zwykła miłość idealna... której prędko zapomni...
   — I tej się ja nie boję — to dziecko, mówiła hrabina — strzegą jej tam... nieśmiała, 
nierozwinięta jeszcze... a Stasia...
   — Ale gdzieżby to jej i jemu mogło przyjść do głowy!...
   — Moja droga, odparła hrabina — strzeżonego pan Bóg strzeże. Ładna bardzo, miła, urocza, 
śmiała niewypowiedzianie, trochę zalotna... ja się jej niewymownie boję....
   — Ale proszę pani! ruszając ramionami dokończyła powiernica — już przynajmniej z tego 
sobie kuć troski nie trzeba.
   Właśnie ta chwila rozmowy usprawiedliwiła nieco obawy hrabiny, i profesor zyskał nowe 
prawo do wdzięczności, odwodząc na bok Zdzisia, który oczyma zwrócił się jeszcze do Stasi. 
Wejrzenia ich się spotkały i uśmiechnęły sobie... Matka to spostrzegła i serce jej uderzyło...
   Szczęściem muzyka zaczynała grad znowu, a baronównę wprowadzała panna Hela. Zamówił 
ją był Zdziś i podbiegł ku niej co żywiej...
   Dziewczę całe zajęte sobą, ledwie go spostrzegło. Stasia chciała znowu opanować Żabickiego, 
ale ten się jej skrył tak daleko, że go wyszukać nie mogła. Miała do wyboru cały szereg tancerzy 
ubiegających się o jej... piękną rączkę...
   Salon powoli się wypróżniał. Śliczna noc po burzy i oświecony park wywabiały gości na 
świeże powietrze. Pozostały tylko tańcujące pary, hrabina czuwająca nad synem, baron zdala 
przypatrujący się córce i kilka matek na straży swych dzieci.
   Sama grzeczność nakazywała hrabinie Julii przybliżyć się do barona Mangolda, z którym mało 
kto mówił oprócz prezesa. Mangold bowiem pół słowami odpowiadał i nie rad się mieszał w 
towarzystwo, które za godne swego majestatu nie uznawał.
   — Jest to dzień radosny razem i pełen smutku dla mnie, szepnęła hrabina Julia. Mój syn będzie 
musiał wyjechać, zostanę sama...
   — A tak do uniwersytetu! naturalnie — odchrząkując rzekł baron — radziłbym wiedeński... 
Obeznanie się ze światem... przetarcie... tak — to
     bardzo potrzebne... My także... to jest ja z córką wyjedziemy pewnie.
   — Dokąd?
   — Do Włoch... Na wsi niepodobna dokończyć wychowania panienki do wyższego 
towarzystwa przeznaczonej.
   — Na długo? po cichu zapytała hrabina.
   — Oznaczyć trudno...
   W tej chwili wszyscy podbiegli ku oknom... W głębi parku puszczano fajerwerk... tancerze 
nawet parami pobiegli, a Zdziś miał czas szepnąć do ucha Elsy w zamieszaniu tem, 
niepostrzeżony:
   — Pani! nie zapomnisz o mnie! ja ten pączek na sercu nosić będę...
   Elsa spojrzała oczkami zdziwionemi nieco.
   — A! nie zapomnę... Promień jej oczu nic nie mówił... Zdziś rękę jej ściskał. Uśmiechała się...
   — A! jakie to ładne! zawołała patrząc na ulatujące w powietrze złote i rubinowe kule, zielone i 
sine gwiazdy — a! jakie to śliczne...
   — Pani! nie zapomnisz o mnie! powtórzył Zdziś...
   — I o tym prześlicznym fajerwerku! dodała w uniesieniu Elsa...
   Zdaje się, że bukiet, ostatni więcej ją zajmował niż Zdziś i jego gorące słowa... Mimowolnie 
porównał ją w duszy do Stasi... Dla czegoż ta twarzyczka chłodna, z pożyczanym uśmiechem i te 
oczy ze wzrokiem bez wyrazu, obrazkiem się wypiętnowały mu na duszy...? Tamtej głos brzmiał 
mu w uszach, tej twarzyczka stała przed oczyma...
   I znowu pary stanęły do tańca, a muzyka na chwilę przerwana, brzmiała weselem...
    
   * * *
    
    
   Chmurny ranek powoli rozświecał niebiosa... księżyc bledniejąc spuszczał się nad lasy, nad 
bagnami i polami w nizinach stały opary z wczorajszej burzy... na wsiach budzili się ludzie i piały 
koguty zwołując do pracy — w pałacu brzmiała jeszcze muzyka i ostatni mazur dogorywał. 
Hrabina znużona nieco siedziała w krześle zamyślona, a panna Róża napróżno starała się ją 
namówić do spoczynku, chciała doczekać odjazdu dwóch niebezpiecznych istot, które na spokój 
serca biednego Zdzisia czyhały. Stasia pogubiwszy dużo bławatków, jeszcze przelatywała salę 
nieznużona, ożywiona więcej może, niż z wieczora... Elsa także nie dała się ojcu wyrwać i 
wywieść choć kilka razy Hela i on starali się ją wyprowadzić... Oczka jej tak chłodno a ostro 
patrzały, jak gdy pierwszy raz wchodziła na salę — utrzymywała, że nie była wcale zmęczona i 
leciuchno motylem unosiła się nad posadzką. Wielu starszych po cichu nocą opuściło Samobory, 
kapitan tylko siedział dla córki. Przybiegała ona ku niemu często ofiarując się jechać już dla niego, 
ale ojciec zgadywał jakby ją wielce kosztowała ta ofiara, i zaręczał, że go to bawi — że mu się spad 
wcale nie chce. Za każdym razem Stasia całowała go w czoło i biegła stanąć do tańca, Czując, że 
może nie prędko znowu taką noc upojenia mieć będzie. W okna zaglądał dzień biały, muzyka choć 
pojona, grała coraz słabiej... Baron Mangold po mazurze zarzucił sam szal na ramiona córki i rzekł 
poważnie:
   — Jedziemy!
   Panna Hela otuliła ją jeszcze, konie dawno stały u ganku. Zdziś postrzegł wymykających się i 
za Elsą pospieszył. Jeszcze raz z uśmieszkiem odwróciła się ku niemu, podał jej rękę do powozu, 
baron pożegnał go ceremonialnie, — i piękny ten dzień należał już do wspomnień przeszłości... 
Pączek różany leżał tylko na sercu młodzieńca. Ze spuszczoną głową powrócił Zdziś do sali, tu 
zastawiono śniadanie, a znużona Stasia siedziała w krześle jakoś nagle po wielkiem wyczerpaniu 
sił smutna i zadumana... Reszta pań zasiadała do stołu, śmiano się zapijając kawę i herbatę, — 
panna Róża gospodarowała czynnie, młodzi panicze dworowali koło niej wesoło... Hrabina 
rozmawiała z synem, trzymając go przy sobie...
   Teraz już kapitan sam poszedł po córkę osamotnioną i siedzącą w kąciku, aby ją zabrać do 
domu...
   — Stasiu, rzekł — czas nam... — Troszeczkę ostygnę — odezwała się cichym głosem.
   — Zmęczona jesteś bardzo !
   — Nie, alem była tak wesoła, tak wesoła, że mi się teraz chce płakać...
   Kapitan ruszył ramionami.
   — Wymkniejmy się niepostrzeżeni... powóz czeka... lękam się, aby ci to nie zaszkodziło.
   Dziewczę ruszyło ramionami, patrząc mu w oczy.
   — Ale, tatku, ja mam swoją żołnierską naturę... jutro znaku nie będzie... tylko, ot tak, nie 
wiedzieć dlaczego smutek padł mi na duszę... Kiedyż się tu już drugi raz tak wesoło zabawimy ?
   — Dziwne pytanie! może nigdy, rzekł kapitan. — Wierz mi — jedźmy, póki nas nikt nie widzi 
i nikt nie żegna. Ja to wolę.
   Rada nie rada Stasia podała rękę ojcu, który przez najbliższe drzwi ją wyprowadził. Był pewien, 
że ich nikt nie postrzeże. Zdziś, który stał przy matce, widocznie usiłującej go zagadać — postrzegł 
wymykającą mu się Stasię i wybiegł za kapitanem.
   Posłyszawszy kroki za sobą, dziewczę zarumieniło się, twarzyczka jej trochę się rozjaśniła, 
odwróciła się i spostrzegła Zdzisia...
   — Uciekacie państwo?...
   — Od dawna czas... odparł kapitan: aż wstyd, żeśmy się do białego dnia zapomnieli... — Noc 
ta, dzięki państwu, ubiegła jak jedna chwila — odezwał się Zdzisław — wspomnienie tylko po niej 
zostanie na zawsze... Jakże im wdzięczni jesteśmy!..
   — Chyba odwrotnie my wam za nią dziękować powinniśmy, rzekł kapitan... Co za wspaniałe, 
miłe i świetne przyjęcie!...
   — Widzisz hrabio, jam tak zabójczo skakała, że teraz ledwie chodzę, i wszystką wesołość, 
zapas całoroczny, wyszafowałam przez te godzin kilka!... Jestem już senna, a w marzeniu jeszcze 
śni się i przedłuża mazur ostatni... będzie mi brzmiał w uszach długo...
   Zdziś się kłaniał tylko, przy ojcu nie śmiał się z odpowiedzią, którą miał na ustach, odzywać.
   Stasia mówiła z nim wymownemi oczyma... żegnając go z jakimś smutkiem, któremu się 
obronić nie mogła...
   Konie już stały... jeszcze chwilka, a otulona chustką główka Stasi, która mu skinęła jeszcze z 
powozu, znikła...
   Hrabina teraz się już pozwoliła odprowadzić do łóżka, a panna Róża wszystko porzuciwszy, 
pobiegła ją sama rozebrać, ukłaść, zapuściła firanki, pocałowała w nogi i po cichu się wymknęła...
   Dla panny Paklewskiej noc ta, pełna trosk, bo wszystko było na jej głowie i pod jej kluczami, 
mimo ogromnego znużenia, obfita była w wypadki, które na los jej przyszły wpłynąć miały. 
Faworyta hrabiny chodziła zamyślona niezmiernie, i mniej niż kiedykolwiek przytomna. 
Odpowiadała nawet zapytującej ją służbie często zupełnie niewłaściwie.
   Niktby był nie odgadł co się stało, bo mało kto uważał na przesuwającą się pannę Różę i na 
czatującego na nią profesora w peruce; nikomu na myśl nie przyszło, żeby miał z zamieszania 
korzystając, dawno po głowie chodzące myśli, pod naciskiem kilku kieliszków wina doprowadzić 
do skutku.
   Profesor wiedział, a raczej domyślał się, że panna Róża w ciągu długich lat pobytu w 
Samoborach nie musiała o sobie zapominać. Była jeszcze dosyć świeża i przystojna... Profesor i 
ona mogli stanowić parę cale dobraną, i w innej okolicy uchodzić za małżeństwo, co się przed 
kilkunastu laty pobrało w kwiecie wieku.
   Długo z zuchwałą tą myślą nosił się profesor... dzień ten nareszcie losy jego rozwiązał. Trzy 
razy spotykał się po kilka minut z panną Różą, i rozłożywszy oświadczenie się na trzy akta, w 
trzecim prosił o jej rękę. Panna Paklewska spojrzała mu w oczy, zarumieniła się mocno, i nie dając 
stanowczej odpowiedzi, oświadczyła mu, że się tylko nieco namyśleć musi. Profesor był pewien, 
że zostanie przyjęty — zmiana stanu chodziła mu teraz po łysej głowie jakoś przerażająco. Pod 
wpływem wina, muzyki, młodych szałów, co go otaczały, czuł, że się wyrwał niezmiernie śmiało... 
ale... nie można się już było zawracać. Pocieszało go to, że panna Róża, wedle jego obrachunku, 
musiała mieć najmniej sto tysięcy złotych, i — co sam na swe oczy widział — przepyszną, 
długiemi latami zbieraną wyprawę.
   Nad ranem więc spać się profesorowi nie chciało wcale) wrócił do swego pokoju, przeciągnął 
się, zrzucił frak, i siadłszy na łóżku dumał.
   Głowa, z której zdjął peruczkę, pokryta szlafmycą wątpliwej białości, w zwierciadełka, które 
stało naprzeciw, wydała mu się samemu wcale dla nowożeńca niewłaściwa... Był blady... 
mizerniejszy niż kiedy... a rumieńce dawniejsze w postaci sinych plam tylko pozostały.
   — Co się stało, odstać się nie może — rzekł w duchu — obawiam się jednak, czy się głupstwo 
nie stało...
   Westchnął...
   — Hrabina ją jak dziecko własne kocha, mnie lubi... już nie może być, aby nas wyposażyć nie 
chciała na nowe gospodarstwo...
   Obok w drugim pokoju, w którym mieszkał Żabicki, gorzej jeszcze bo gospodarza w domu nie 
było. Pod wrażeniem tej nocy, w której ciągle około Stasi się kręcił i rozmarzył, Żabicki poszedł w 
pole się wytrzeźwiać...
   Ciekawy sąsiad zajrzał do jego izdebki i nieznalazłszy go, głową pokiwał. — Z tym może 
gorzej niż ze mną! rzekł w duchu... gdzieś zginął...
   W tejże chwili Zdziś powracał także do swego mieszkania pół senny, pół rozmarzony, i z 
religijnem uszanowaniem ucałowawszy pączek róży, złożył go w umyślnie opróżnionem 
pudełeczku...
   Przed sennemi jego oczyma zwijały się, mijając jak w tańcu, Elsa i Stasia. W pokoju pełno było 
podarków otrzymanych dnia tego... pozakładane niemi stoliki, pozarzucane kanapki, a wszystko 
tak śliczne...
   Zdziś począł zrzucać z siebie suknie, słońce wschodziło, ale sen kleił mu powieki... Służący 
zapuścił story, głowa legła na poduszkach, usnął. Ale umysł i wyobraźnia rozkołysana usnąć nie 
mogły. Obrazy dnia i nocy przeszłej snuły się dalej, pomieszane z sobą jak w kalejdoskopie... Sala 
balowa, księżyc u sufitu... park z tańcującemi pod drzewy sylfidami, z któremi razem wziąwszy się 
za ręce Zdziś leciał w powietrze otoczony fajerwerkiem kul i gwiazd ognistych... Potem biły 
pioruny na wiwat u stołu. Zdziś we śnie klęczał u nóg Elsy, która go przebijała czarnemi oczkami, 
a gdy ku niej podniósł wzrok, znajdował w jej miejscu śmiejącą się Stasię... I szli z Żabickim razem 
po chmurach daleko, rozmawiając o nieśmiertelności duszy, a w końcu przechadzki znajdowali się 
z prezesem i Mangoldem za stołem... Najniedorzeczniej plątało się to wszystko, a we śnie zdawało 
tak naturalnem, tak koniecznem iż Zdziś niczemu się nie dziwił... Matka błogosławiła mu do ślubu 
idącemu wśród dwóch narzeczonych, które na siebie gniewnemi ciskały oczyma... Zdziś czuł się 
szczęśliwym, ale myślał jak życie między nie podzieli. Miał się o to radzić Żabickiego, gdy ten na 
koniu galopując, umknął przed nim w lasy. Stary profesor w peruce zapewniał go, że wszystko się 
jak najlepiej ułoży. I znowu rozpoczynały się tańce weselne... w sali tak długiej, że nie widać było 
końca jej, tańcem szli po wschodach wysoko aż ku wschodzącemu słońcu... Cztery siwe konie 
darowane przez matkę, czekały tu na Zdzisia... Dwie panie siadły do powozu, on chwytał lejce, ale 
kapelusz został gdzieś na dole, stoczył się po wschodach w jezioro... Za nim biegnąc Zdziś wpadł 
w bagno i burza ryczała nad nim...
   Gwałtownym ruchem usiłując się dobyć z niego, obudził się i sen uleciał mu z powiek... Ze 
snem podlatywały marzenia...
   Na jawie począł układać przyszłość... Jechał do uniwersytetu... Berlin naówczas był w modzie... 
Czekało go tam nieochybnie świetne przyjęcie. Postanawiał dom dla młodzieży trzymać otwarty. 
U niego mieli się schodzić i dysputować o Heglu...
   Urządzał nawet dom jak miał wyglądać. Mieszkanie powinno było koniecznie mieć balkon 
choć jeden... obwieszony dzikiem winem... Sala duża, stół na dzienniki, książki, cygara i herbatę... 
obok takiż pokój jadalny... w sypialni mała zbrojownia. Dwóch służących miało na wszystko 
wystarczać... Kamerdyner w czarnym fraku i groom w liberyi. Para koni i jeden wierzchowy były 
koniecznością, ale nie więcej — powozik lekki jeden... Postanawiał być bardzo oszczędnym, lecz 
dla imienia i honoru narodu, do którego należał, musiał przyzwoicie występować...
   Któż wie ? w Berlinie mogły być bardzo piękne twarzyczki, Syreny niebezpieczne, matka coś o 
tem kilka razy napomykała. Zdziś uroczyście sobie zaprzysięgał i pączkowi róży, iż się nie 
sprzeniewierzy, nie spojrzy, nie da zbałamucić, choćby najśliczniejszej — księżniczce...
   W teatrze musiał bywać czasem, na sztukach -klasycznych, gdyby grywano Schillera i 
Goethego, — ale nie więcej nad raz w tydzień... naturalnie we Fremden-Loge... Obiecywał sobie 
nader gorliwie uczęszczać na lekcye i nie opuścić żadnej. Jak najlepsze chciał dobrać towarzystwo, 
młodzież dystyngowaną...
   W czasie wakacyj podróż piesza do Szwajcaryi z małą do Włoch wycieczką... z jednym jakim 
dobrym, miłym towarzyszem... wśród najśliczniejszej pogody, po ścieżkach piaskiem 
wysypanych... Nie chciał się zapuszczać daleko... Na parę dni należało matkę odwiedzić... jeśliby 
ona nie przyjechała do syna, co uroczyście obiecywała. W parę lat spodziewał się skończyć kursa i 
zasiąść do doktoryzacyi. Doktora stopień był mu koniecznie potrzebny, brzmiałoby to przy tytule 
hrabiowskim prześlicznie. Egzamin musiał pójść świetnie; rozprawa łacińska... a! nie było z nią 
najmniejszej trudności. Wcześnie już miał temat nagotowany o Scytach Herodota... Zajmowała go 
mocno ta księga, czytał o niej kilka komentarzów, łączyło się to jakoś z historyą Słowian...
   Zdziś w czasie drugich wakacyj obiecywał sobie być w Odessie i zwiedzić stare Scytów 
sadyby... To mogło nadać wyborny koloryt rozprawie...
   Obrząd uroczysty — toga, biret — i ogromny pargaminowy dyplom... Potem wspaniała uczta 
dla profesorów i towarzyszów. Na ten bankiet obiecywał sobie wystąpić tak, aby Berlin o nim 
mówił lata, aby jego wspomnienie pozostało między młodzieżą w tradycyach uniwersytetu...
   — Spoję ich wszystkich, szampan się musi lać strumieniem... muzyka będzie grała przez całą 
ucztę... po obiedzie poncz monstre! Akademickie pieśni i do białego dnia myśl wesoła... a 
niektórzy koniecznie upojeni aż do snu...
   Naturalnie wyjeżdżającego przeprowadzą mnie do pierwszej stacyi profesorowie i 
współtowarzysze... rozstanie czułe... mowy, pożegnanie... Z dyplomem powracam do Samoborów, 
które mi matka oddaje... Nazajutrz jadę do Mangoldów... Piękna Elsa wychodzi piękniejszą 
jeszcze... pokazuję jej ukradkiem ów pączek różany... Uśmiecha się, wzdycha... bawię do wieczoru. 
Wychodzimy na balkon... Noc księżycowa cudowna... woń kwiatów w powietrzu i jej tchnienie 
czuję... schyliła główkę na ramię moje... pierwszy pocałunek! Chwila rajska... klękam. Nazajutrz z 
mamą jedziemy do Mangoldów... oświadczam się... Baron podaje mi rękę... Ślub naznaczony za 
dwa miesiące...
   Lecz cóż powie Stasia?... Zamyślił się mocno i twarzyczka Stasi stanęła mu przed oczyma.
   — Żal mi tej dobrej, wesołej, ślicznej i miłej Stasi... ona troszeczkę mnie kocha także, ja ją... 
nie wiem ! był czas... Nim Mangoldówna powróciła ze Lwowa... ale my byliśmy dziećmi, ona to 
dobrze rozumie... Nigdy jej nic nie przyrzekałem. Znajdę jej męża... będą niedaleko mieszkali od 
nas i czasem przyjeżdżali do nas. Elsa nie może być zazdrosną, będą z sobą w dobrej przyjaźni... 
będziemy się widywali, rozmawiali, śmieli często... bo nie żądam od losu nadzwyczajnych rzeczy... 
nic nad to... co on mi sam obiecał i dotrzyma...
   Mama będzie szczęśliwa...
   Urządzę Samobory jeszcze wspanialej niż są... Obrazów trochę i posągów pare ładnych nam 
braknie, to sam we Włoszech kupię, pojechawszy z Elsą zaraz po ślubie. Zwiedzimy Wenecyę, 
Florencyę, Rzym, Neapol, może Sycylię... wracać musimy na Paryż. W Paryżu parę tygodni tylko, 
tyleż w Wiedniu i Berlinie. Elsa musi widzieć trochę świata... We Włoszech dla niej naszyjnik z 
kamei prawdziwych kupię koniecznie...
   We dworze nie chciałbym nic zmieniać ani powiększać służby — będę oszczędny... Sześciu 
lokajów wystarczy, kamerdyner, kredencerz... dla nas dwa cugi, mama będzie miała swój osobny, 
to się rozumie... Panna Róża niech gospodarzy, bo Elsa nie będzie miała czasu... Mangold nam 
zapewne odda dobra przyległe... Na zimę kilka miesięcy trzeba będzie wyjeżdżać... latem u siebie 
na wsi... Trochę muszę i" gospodarstwa pilnować, i konno jeździć... Dwa wierzchowce dosyć... 
Miałbym wielką ochotę trzymać konie wyścigowe... no — ale zobaczymy jak interesa dozwolą.
   Myśliwstwo małe, pięć swór gończych, kilka chartów, dwa, trzy wyżły i kilka jamników 
wystarczy.
   Będziemy przyjmowali...
   Tu się zamyślił głęboko, przedmiot był bardzo ważny, potrzebował obrachowania.
   — Imieniny Elsy... z wielkim przepychem... moje skromniej, Mamy wspaniałe... Jeśli 
zimujemy w Samoborach, trzy dni zapustne, c'est de rigueur — wielkanoc ze święconem... czasem 
raz jakiś bal dla przerwania monotonii.
   Stosunki z sąsiedztwem jak najlepsze... z ubogą szlachtą także... będę oddawał wizyty 
wszystkim... Mąż Stasi musi być moim przyjacielem i pomocnikiem, radą... Chciałbym dla niej 
znaleźć takiego po myśli mojej człowieka...
   Gdyby Żabicki miał cokolwiek oprócz nauki i fantazyi zostania doktorem... to bardzo dobry i 
przyjazny mi człowiek... ale na niego rachować niepodobna....
   Mangold ma reumatyzmy i co rok musi jeździć do Karlsbadu, — jeśliby uchowaj Boże, nas 
osierocił — w istocie miałbym kłopotu trochę z tą rezydencya w Jezioranach, bo to ładne i miłe... 
ale nie umywało się do Samoborów.... Dwa domy takie utrzymywać niepodobna... dać znowu 
spustoszeć nie godzi się — kiedyś się to przydać może. Z tem to prawdziwy być może frasunek dla 
mnie, bo i Elsa będzie naturalnie chciała, żeby Jeziorany nie zostały zaniedbane... Ale jakże dwa 
takie utrzymywać dwory, ludzi tylu... bez zajęcia! Nie! niech mi Elsa daruje, na to się zgodzić nie 
mogę... W żaden sposób ! Muszę być oszczędnym.... wydatek ogromny, bezpotrzebny.... Myślę, że 
w takim razie najlepiej będzie powoli i stopniowo Jeziorany opuszczać... nie zupełnie. Zachowam 
dom... są tam ładne rzeczy. Niektóre możnaby przewieźć do Samoborów... Obrazów kilka wezmę i 
miejsca na nie znajdę.,..
   W sali jadalnej trzeba będzie koniecznie portretu mamy, a później i naszych dwa.... Zamówię u 
Amerlinga. Elsa w białej koronkowej sukni...
     jak zjawisko nadpowietrzne... ja w czarnym surducie, płaszcz na ramieniu, kapelusz 
fantazyjny, w krajobrazie... Możnaby te portrety w czasie pobytu w Rzyrnie kazać wykonać... na 
tle Kampanii Rzymskiej...
   Wszystko się to później ułoży... ale z Jezioranami troska największa... Elsa może być do 
miejsca przywiązana, ja od Samoborów nie mogę odstąpić — to rodowe gniazdo... to darmo!!
   Z tą troską na piersi, wzdychając Zdziś powoli usnął znowu, a we śnie wystawił sobie, że 
jechali do Włoch... i szli do Kolosseum... Elsa wsparta była na jego ramieniu....
   Wtem szelest go przebudził... W przyciemnionym pokoju zobaczył na palcach wchodzącą 
matkę, która niespokojna o to, czy drogiemu jedynakowi nie zaszkodziła noc bezsennie przebyta, 
przychodziła zobaczyć czy spokojnie usypia....
   To zjawienie się hrabiny, która już wypocząwszy pierwsza była ubrana... zawstydziło nieco 
Zdzisia... odezwał się do niej wesołym głosem i natychmiast przybiedz obiecał. Sny i marzenia 
przeciągnęły się do trzeciej po południu, miano już dawać do stołu, a po obiedzie prezes Mohyła do 
domu chciał odjechać.
   Co najprędzej więc zadzwoniwszy na służbę, Zdzisław zaczął się ubierać, wesół jak ptaszek i 
podśpiewując jeszcze wczorajszego raźnego mazura. Z towarzystwa wczorajszego jeden tylko 
prezes i zaproszony dla niego ksiądz kanonik pozostali.... Mohyła wyglądał po wczorajszym dniu 
nieco blado i musiał się gdańską wódką do życia przywołać... Mówiono przy stole tylko o 
nadzwyczaj świetnie i szczęśliwie a wesoło przebytej uroczystości. Panna Róża zapomniała, że co 
się nigdy nie zdarza, ani jednego talerza saskiego nie stłuczono, żadnego przypadku w 
gospodarstwie opłakiwać nie miała potrzeby. Profesor ręczył, iż tak dziwnie harmonijnego a 
ożywionego towarzystwa nigdy nie widział w życiu, choć bywał u Lubomirskich i Sanguszków 
przez lat kilka. Prezes Mohyła dowodził, iż cała okolica ten dzień zachowa w pamięci na wieki 
wieków, i wnuki o nim kiedyś będą jeszcze wspominały. 
   Hrabina rozczulona łzy miała na oczach, a za wszystko dziękowała pannie Róży, która się 
rumieniła z radości. O burzy, która na chwilę w sposób tak nieprzyjemny przerwała zabawę, mowy 
już nawet nie było, choć w parku dwa dęby nosiły na korze przedartej piorunów ślady, a jeden słup 
ognisty widziano wpadający do stawu. 
   Nie zbywało na anegdotkach i na przygodach balowych, żartowano sobie z pochmurnego 
Żabickiego, że się dał wyciągnąć Stasi i tak raźnie z nią wyskakiwał, a hrabina rada była, że może 
Stasia prześladować Żabickiego, aby od niej syna swego myśl nawet odciągnąć. Humor całego 
towa- rzystwa tak był wyborny, iż profesor po obiedzie postanowił skorzystać z niego i spróbować, 
azali los się jego nie rozstrzygnie. Nie chciał długo w niepewności zostawać... Panna Róża już 
zawczasu, przy obudzeniu hrabiny, siedząc podług zwyczaju na małym stołeczku u nóg jej — 
wyznała jej wszystko na pół żartem, pół seryo....
   — Wie moja dobrodziejka — rzekła po cichu — co to mnie wczoraj spotkało? "Wszak to... 
profesor Wilelmski mi się oświadczył.
   — Różyczko moja... a cóż ja pocznę bez ciebie nieszczęśliwa?...
   Panna Paklewska zaczęła ją po nogach całować.
   — Ale ja nie rozporządzam sobą — ja mu nie odpowiedziałem nic... ja pani mej opuszczać nie 
chcę!
   Zaczęły się narady. Dobra hrabina nie rada była stracić Róży, ale Róża nie miała domu i 
rodziny... musiała sobie przyszłość zapewnić. Profesor wydawał się takim zacnym, dobrym i 
zdolnym człowiekiem.
   — Nie jest młody, nie piękny, to prawda, mówiła panna Róża, ale człek stateczny, poważny, a 
ja też nie dziecko... moja dobrodziejko...
   Radziły tedy obie, radziły, i popłakawszy się, zgodziły się na to, że profesora przyjąć należy, 
ale że pani profesorowa musi zostać przy swej dobro- dziejce. Wilelmski mógł znaleźć 
odpowiednie zajęcie....
   Gdy więc po obiedzie, korzystając z tego, że wszyscy czarną kawą byli zajęci, profosor 
przystąpił do panny i cichym głosem odezwał się: — Pani — racz o moim losie rozstrzygnąć.
   Panna Róża podała mu rękę w milczeniu.
   — Ale ja panie profesorze, rzekła, nie rozporządzam sobą, tyle winna jestem mojej 
dobrodziejce, hrabinie, iż ją jak matkę uważam... Udaj się pan do niej... mów z nią. Ja zezwalam.
   Zmieszał się nieco profesor, widząc, że przez tę łaźnię przechodzić mu przyjdzie, lecz 
zrozumiał razem, że to się opłacić może, iż przybrana matka dziecku coś pewnie zaofiaruje.... 
Skłonił się więc w pokorze...
   — A kiedyż ślub... ? zapytał...
   — Zlituj się pan — przecież masz jechać z panem Zdzisławem, ja sądzę, że chyba za 
powrotem....
   — Jak to tyle lat czekać? podchwycił rumieniąc się stary.
   Panna Róża rozśmiała się.
   — A no, rzekła, jakoś się to ułoży, ale z hrabią jechać musisz, a ja przy hrabinie pozostać....
   Z nadziejami tedy słodkiemi, ucałowawszy rączki dosyć ciemne panny Róży, profesor odszedł, 
aby czyhać na godzinę właściwą i oświadczyć się hrabinie Julii.
   Tegoż dnia przeprowadzany do powozu przez całe towarzystwo, obdarzony ananasami, 
koszami owoców, cukrów i ciast, prezes na pożegnanie rozpłakawszy się, odjechał do domu. 
Następny poświęcony był odpoczynkowi i przyprowadzeniu do porządku tego co uroczystość 
powywracała na nic. Cały dzień odnoszono na miejsca sprzęty, oczyszczano dziedzińce i ogrody, 
ustawiano w pokojach, słudzy wydobywali niedopalone z kandelabrów świece, liczono straty... 
obrachowano wypite butelki, i panna Róża tak była zajęta, że dwa tylko razy dała rękę do 
pocałowania profesorowi.
   Wieczorem, namyśliwszy się i widząc hrabinę samą w ganku, profesor poszedł z 
oświadczeniem... W pół godziny potem powracał rumiany, rozpromieniony, i pospieszył do 
pokoju własnego panny Róży, oznajmując jej, iż mają zezwolenie hrabiny, błogosławieństwo i... 
obietnicę pomocy do nowego gospodarstwa. Całą godzinę spędzili sam na sam, układając 
przyszłość... Panna Róża dwa kieliszki starego wina nalała profesorowi, który i niem i wejrzeniem 
jej oczu upojony, wyszedł z taką fantazya na korytarz, jakiej pono w życiu nie miał. On co nigdy 
nie nucił i nie śpiewał, począł coś takiego fałszywego pod nosem piszczeć, iż spotykający go 
stawali z podziwienia.
   Mniej zapewne fantazyi było w marzeniach o niebieskich migdałach pana profesora i panny 
Róży, niż w sennych Zdzisia rojeniach, ale i oni już układali swą przyszłość, obliczali ją — słali 
gniazdo i byli pewni szczęścia... Panna Róża obiecywała sobie być dobrą i łagodną dla męża, ale 
jednakże całkowicie mu się nie poddawać. Wilelmski sądził, że z taktem postępując choć 
energiczną panią z wolna zawojować potrafi.
   — Nie nagle, mówił do siebie — powoli — nieznacznie... Kobieta się przywiąże do mnie... 
Wpadłem jej w oko... ma słabostkę, — głupibym był gdybym z tego nie korzystał...
   W ostatnim razie, jeśli nam folwarku dożywociem nie dadzą, z taką gospodynią, o mój Boże 1 
zakładam pensyę dla chłopców... Dawny nauczyciel domowy, który kierował wychowaniem 
Radziwiłłów, Lubomirskich i hrabiego... znajdzie szlachty dosyć, co mu dzieci powierzą!! 
Gdybym miał tylko dwudziestu, a zarabiał tylko po tysiąc złotych — bardzo umiarkowanie — 
dwadzieścia tysięcy rocznie, w pięć lat sto tysięcy w kieszeni... Dziesięć lat popracowawszy, jest 
za co wioskę kupić... a to taka gospodyni, i zna się na wszystkiem, i oszczędna, kluczyków nie 
puści z rąk nigdy, a śpiąc chowa je pod poduszkę... Dom będzie we wszystko opływał... a ja, jak 
pączek w maśle... No — i kobiecina niczego... oczko ogniste... figura dobra... i w główce wcale 
nieźle... a że niezbyt młoda, tem ci lepiej, nie będę się gachów obawiał.
   I zatarł ręce profesor, znajdując, że uczynił bardzo dobrze oświadczając się pannie Róży.
   Żabicki już się do drogi sposobił. Gdy do niego- profesor wszedł rozpromieniony i zastał go 
nad pakowaniem książek... z twarzą osmutniałą, trochę mu się go żal zrobiło.
   — Czegoż się tak spieszysz? zapytał.
   — A dla czego się mam odciągać? odparł Żabicki — co nieodwołane, to lepiej rozpocząć dziś 
niż jutro...
   — Nie słuchałeś bo mnie — odezwał się cicho Wilelmski — gdybyś się był lepiej 
akkomodował, więcej okazywał powolności hrabinie, attencyi Zdzisławowi, byłbyś sobie ich 
łatwo pozyskał... któż wie, mógłbyś nam towarzyszyć do Berlina... a tak?...
   — Pojadę sam i swobodny! dodał Żabicki: zyskuję na tem... Wierz mi, kochany profesorze, 
radbym się jednej godziny ztąd wyrwać: to jakaś sztuczna admosfera, adulacyami jak kadzidłem 
niezdrowem przesiąkła — dusi mnie...
   Wilelmski ruszył ramionami.
   — Jak z czem komu lepiej — rzekł... mnie asindziej powinszuj — dodał na ucho...
   — Cóż się stało? jedziesz pan do Berlina? to wiem.
   — Ale gdzie zaś! Los mój się rozstrzygnął szczęśliwie...
   — W jaki sposób ? zapytał Żabicki.
   — Żenię się! rzekł profesor... ale to jeszcze tajemnica. Wielkiemi oczyma spojrzawszy nań 
Żabicki, śmiać się począł. Żartujesz profesorze ?
   Obraził się Wilelmski i wstał purpurowy.
   — Wcale to nie są żarty: żenię się z osobą najgodniejszą, najmilszą, pełną przymiotów... 
jednem słowem z panną Różą...
   Żabicki się skłonił.
   — A to bardzo, winszuję. Wilelmski siadł uspokojony.
   — A pan co myślisz z sobą?...
   — Jadę się uczyć medycyny, rzekł Żabicki; pedagogika ciężkie rzemiosło — nauka nowa to 
kilka lat szczęścia... a potem, gdziekolwiek bądź w małem miasteczku praktyka pożyteczna, która 
da chleba kawałek.
   — Nie późnoż to? zapytał profesor...
   — Uczyć się — nigdy — odparł Żabicki; — wolę zresztą leczyć choroby ciała, niż moralną 
orthopedyą się trapić życie całe i odprostowywać dzieci, które matki i ojcowie krzywią... Będę 
swobodny ! — zarobię na chleb uczciwie i całe życie nauki mam przed sobą, badania a studyów!! 
Tak mi się ta myśl uśmiecha, żem zawczasu nią szczęśliwy... Mały dworeczek w miasteczku na 
prowincyi, dobre sąsiedztwo, swoboda, niezależność...
   — I ożenisz się też pewnie ? przerwał profesor.
   — Nie wchodzi to jeszcze w mój program te- raźniejszy — odezwał się Żabicki — ale się nie 
zarzekam ani przyrzekam...
   — Gdyby naprzykład tafiła się taka czarująca Stasia? złośliwie pochwycił profesor — hę?
   — Wszyscy mnie nią prześladujecie! zawołał Żabicki łamiąc ręce—nie przeczę, czarujące 
dziewczę, ale to kwiatek nie dla mnie... Chwilę z nią unieść się w tańcu i pomarzyć... rozkosznie 
jest; czy żyćby było równie wesoło, nie wiem... Zdaje mi się, że okiem i sercem mierzy 
gdzieindziej i wyżej daleko...
   — E ? e ? zapytał profesor — gdzie ? jak ?
   — Czyżeś tak niedomyślny?
   — Toby było szaleństwo! oburzył się Wilelmski... gdzież co podobnego na świecie się kiedy 
trafiło !... Dla naszego hrabiego księżniczki mało!
   — Życzę mu choćby królewny — rozśmiał się Żabicki — byle on ją a ona jego kochała...
   — O jego losy nie ma się co frasować — zamknął rozmowę Wilelmski opatrzone one są... 
Należy do tych uprzywilejowanych, dla których gołębie w niebie aniołowie pieką!...
   — Niebieskiemi migdałami nadziewane... mruknął Żabicki i zaczął książki pakować.
    
    
   * * *
    
   Odkładany po kilkakroć dzień wyjazdu z Samoborów się zbliżył. Zdzisław był niezmiernie 
zajęty ułożeniem z matką planu nietylko podróży, ale całego urządzenia się w Berlinie.
   Pół senne owo marzenie służyło mu za podstawę. Hrabina uszczęśliwiona niezmierną 
praktycznością syna, przystawała na wszystko i mówiła do panny Róży ze łzami:
   — Żebyś ty wiedziała, moja najdroższa, jaką dla mnie Zdziś jest pociechą... co to za serce i 
rozum... jaka wytrwałość i takt! jak on wszystko zawczasu rozumnie, statecznie powiedzieć umiał! 
Mówię ci, że gdyśmy zaczęli z nim radzić o jego przyszłym pobycie w Berlinie... doprawdy 
osłupiałam, jak ten chłopak zrozumiał swe położenie, obowiązki, stosunki, wszystko... Słuchając 
go, dziękowałem Bogu, ża mi dał takiego syna, i zalewałem się łzami. Anioł dobroci, a głowa! 
rozum zdumiewający !
   Panna Róża całując w rączkę dobrodziejkę, szeptała z uśmiechem:
   — A! proszę pani mojej! ileż to ja razy unosiłam się nad tem dawniej! albożmy to tego nie
   widzieliśmy codziennie... Serce wziął od matki i rozum...
   Hrabina ściskała pannę Różę, a ona padała do nóg hrabinie...
   We dworze zajęcie było nadzwyczajne, wyprawa jedynaka w podróż taką długą, na którą 
wszystko a wszystko należało obmyślić! Co chwila przychodziła myśl jakaś o czemś 
zapomnianem... przybie- gła panna Róża dowodząc, że się jeszcze bez tego w żaden sposób obejść 
nie może, wsuwał się profesor przypominając coś, co mogłoby być wielce użyteczne... Matka sama 
nieustannie notowała na kawałeczku papieru niezbędne zapasy... i chodziła oglądać to, co już było 
gotowe...
   Zdzisław w swoich pokojach czynił rozumny wybór tego, co mu się zdawało koniecznie 
potrzebne, pakując kufry pooznaczane numerami... A było ich już tyle, że dla całej amerykańskiej 
rodziny połowaby ich wystarczyła... Profesor zabierał także wiele rzeczy, bez których obejść się 
nie mógł, a raczej których zostawić się lękał, nawet pod opieką narzeczonej... Ślub przed 
wyjazdem okazał się niepodobieństwem dla pewnych formalności, które z obu stron dopełnione 
być musiały — odłożono go więc na jakieś ferye, w czasie których hrabia i profesor do Samoborów 
zjechać mieli. Przy zaręczynach otrzymał Wilelmski w podarku od panny Róży kaftanik ciepły 
przepyszny, zadatek troskliwości jej o zdrowie przyszłego małżonka. Okrył go w jej oczach 
pocałunkami, co ją niemal do serdecznego pobudziło śmiechu.
   Zdziś z profesorem mieli się udać z lekkiemi bagażami przodem, za nimi służba, konie i 
tłomoki...
   Biedna hrabina zawczasu chodząc po opustoszałym pałacu, płakała, licząc długie dni, które 
sama przepędzić będzie musiała. Gdy dzień na wyjazd naznaczony się zbliżył, wyprawiono 
najprzód Zdzisia dla pożegnania z prezesem Mohyłą, potem uznano, że bliższych sąsiadów 
pożegnać także należało. Młody hrabia znajdował to koniecznem i utrzymywał, że najprzód do 
Jezioran do Mangoldów musiał jechać. Tu matka sama mu towarzyszyła...
   Majątek pana barona o półtorej mili tylko był odległy... Majętność ta należała niegdyś do 
jednej z najznaczniejszych rodzin krajowych, do której ruiny koniec XVIII-go wieku i wielkie 
wstrząśnienia późniejsze znacznie się przyczyniły. W tym wirze spraw publicznych zapominało 
się o własnych, odkładało je na swobodniejsze czasy, a gdy zamiast nich nadeszły cięższe jeszcze, 
gdy sama rodzina doznała klęsk szczególnych, jedno potrącenie ręki losu w kupę obracało 
starożytne gmachy. Tak się stało i z dawnymi posiadaczami Jezioran, którzy się przy ostatnim 
kluczu odłużonym trzymali tak długo, aż nędza niemal przekonała ich, że należało zejść z pałacu 
rujnującego się do ubogiego dworku...
   Czemże są pałace same? Ale gdy do ich murów przylgną wspomnienia dziadów, rodziców, 
szczęść i nieszczęść przeżytych, tych dziejów domowych, których Bóg jeden był świadkiem, łez 
wylanych, co wsiąkły w ziemię, gdy cmentarz zaludnią kości... gdy człowiek zwiąże się i poślubi z 
miejscem, a wrośnie w nie sercem, straszna to rzecz być wygnanym, i mało kto przeżyje to 
sieroctwo...
   Śnią się naówczas opuszczone rumowiska, i wolałoby się siedzieć na nich żebrakiem, niż gdzie 
indziej panować.
   Tak z Jezioran wyciągnęli ostatni dziedzice i niemal w progu pożegnali świat... Majątek kupił 
człowiek obcy, przybyły z daleka, który w gotowe gniazdo ciepłe wsunął się jak gad w opuszczoną 
ślimaka skorupę... Znać było pańską niegdyś rezydencyę, nieładem i niedostatkiem zniszczona, 
pieniędzmi gwałtownie i bez smaku odmłodzoną. Teraz znowu wszystko tu było bardzo wspaniałe, 
ale przeszłość z teraźniejszością niezupełnie się dobrze godziły. Stary dwór przerobiono na 
angielski Castle, dodano mu wjazdową chatkę, wspaniałe ogrodzenie żelazne, a sady i ogrody zbite 
w jedno zmuszono park reprezentować. Dosadzone umiejętnie, ale młodsze znacznie drzewa, 
obiecywały kiedyś piękne formować gruppy. Jeziorany nie miały wspaniałości Samoborów, lecz 
coś cudzoziemskiego dobrze naśladowanego przypominały.
   Nowy dziedzic nie miał może własnego smaku, lecz tę przenikliwość, że wiedział gdzie go 
pożyczyć. Piękne więc na pierwszy rzut oka wyglądało tu wszystko, póki się kto pilniej nie 
wpatrzył i nie dostrzegł, że ta piękność klejona była i zszywana, a gdziekolwiek sam baron coś do 
niej własnego dodał, tam łata krzyczała psrokacizną. Smak był tu dla tego, że on należał do rzeczy 
pańskich, ale sam dziedzic go nie potrzebował i nie rozumiał, znosił raczej jak inne wymagania 
tego nowego stanu.
   Było więc wszystko tu co należy do dobrego tonu i dowodzi zamożności: liberye, służba, 
przepych jaskrawy, w pałacu kosztowne sprzęty, a nawet dzieła sztuki, bez których się nie 
obchodzi prawdziwe państwo. Wielki przedpokój trochę z niemiecka zdobiły rogi zwierząt, 
składające rodzaj ornamentacyj, i kilka zbroi kupionych na tandecie, a powieszonych dla tego, iż 
one u innych się widziało. Tak samo w salonie para Achenbachów i kilka mniejszych obrazów 
zakrywały ściany. Wszystko zresztą kosztowne było a nowe; meble aksamitem okryte, portyery 
obficie sznurami i frędzlami przybrane, stoły marmurowe... alabastrowe naczynia... ogromne 
zwierciadła... nie brakło albumów wspaniałych na stołach, przepysznego Bosendorfera... ani nic, 
co w pięknym salonie zwykło się znajdować; lecz był to salon wielkiego hotelu, który tapicer 
smakownie przystroił, nie odbijał się w nim właściciel ani jego charakter. Na ten sposób cały dom 
był przyozdobiony, ogród i Jeziorany w ogóle. Dobrze zapłaceni artyści, według przyzwoitych 
wzorów, stworzyli tę rezydencyę, której fizyonomia nie mówiła nic, bo w nią nikt nie wlał ducha..... 
Przybycie hrabiny z synem, wywołało naprzód pannę Hele, która pobiegła po gospodarza. Matka i 
Zdziś mieli czas rozpatrywać się w kosztownościach pięknego domu, nim widocznie ubrany na 
prędce baron Mangold, sztywny, milczący, pełny pożyczanej jakiejś powagi, nadszedł prowadząc 
z sobą córkę, także świeżo do gości ubraną. Rozmowa z nimi nie była nigdy bardzo ożywiona, nie 
wychodziła ona z granic najpospolitszej paplaniny
   o pogodzie, zabawach i nowinach publicznych. Tego dnia Mangold zdawał się jeszcze do niej 
mniej usposobiony, a śliczna Elsa gdy się uśmiechnęła
   i obdarzyła kogo wejrzeniem, zdawała się zupełnie spokojną z dopełnienia wszelkich 
towarzyskich obowiązków. Szczęściem przytomniejsza panna Hela, nie okazująca też 
wykształcenia, ale wiele przytomności umysłu i zdolności do rozmowy, próżnie milczenia starała 
się czemkolwiek wypełniać.
   Z baronem będąc, gdy się go zdaleka widziało, miał pozór, kształt, powierzchowność całą tego, 
co się zowie homme du monde; zbliżywszy się doń, doznawał każdy najokropniejszego zawodu, 
bo mówić nie umiał, myśleć się nie zdawał, a odzywał się z rzeczami tak trywialnemi, 
wygłaszanemi gdyby z trójnoga, że wprawiał słuchacza w największe zakłopotanie. Zdawało się 
mówiąc z nim, że mu wiele najelementarniejszych wiadomości brakło, i dla tego trzymał się w 
ciasnej sferze, jaka mu była znana, lękając się wyjść za granicę, aby nie obłąkać. Piękna Elsa miała 
też ojcowską wadę — nieobfitą wyobraźnię i ciężką wymowę, ale śliczna będąc, mówiła tak wiele 
oczyma i twarzą, iż nikt nie czuł ubóztwa jej myśli i braku uczucia.
   Panna Hela, która zdawała się zdawać sobie dobrze sprawę z tego kalectwa barona i 
baronówny, mówiła za troje choć nie bardzo do rzeczy. Każda tu rozmowa w niedostatku 
przedmiotu kończyła się nieuchronnie jednem — pokazywaniem bardzo pięknych różnych rzeczy, 
ogrodu, kwiatów, obrazów, aż do klejnotów panny, i opowiadaniem zkąd to wszystko było 
posprowadzane i jak wiele kosztowało...
   I teraz też hrabina ze swą zwykłą uprzejmością poszła oglądać, unosić się, chwalić. Baron 
poważnie a milcząco poszedł za nią, czasem dorzucając jakieś słowo, a Zdziś tak uczenie 
manewrował, iż. szedł ciągle około Elsy, która darzyła go wielką obfitością wejrzeń i 
pół-uśmiechów. Parę razy spróbował cichą zawiązać rozmowę, ale ta kończyła się zawsze ciężko 
wyjąknionem słówkiem, które Zdziś musiał brać na tortury, aby z niego coś wyciągnąć.
   Hrabina tak uczuła się wkrótce zmęczona temi odwiedzinami, iż pod pozorem pospiechu i 
wielkiego zajęcia, chciała pożegnać barona, lecz nie mógł on zezwolić na to, ażeby odjechała nie 
widząc jego sreber i porcelany. Panna Hela pobiegła przyspieszać podanie herbaty.
   Otwarły się nareszcie podwoje... W głębi sa-
     lonu stał srebrny — tak jest — cały srebrny samowar w kształcie urny i mnóztwo 
niepotrzebnych błyszczących herbacianych przyrządów, stała saska porcelana herbowna, i służba 
w liberyi za krzesłami. Trzeba więc było przejść do drugiej sali i znowu tę nieszczęśliwą 
prowadzić' rozmowę, która szła kulejąc i padając co chwila. Jednemu Zdzisiowi siedzącemu 
naprzeciw panny było jak w raju, patrzał na to cacko tak istotnie piękne, iż wzrokiem nakarmić się 
było można; patrzał na przemiany, na jej śliczną główkę, na zachwycające oczy, na usteczka 
maluchne, na drobne i kształtne rączki, na utoczoną postać całą, która obiecywała się rozwinąć w 
kwiat najcudowniejszy... Patrzał Zdziś i powtarzał sobie: — albo ona, albo żadna !
   Baron był wielce poważny, a im mniej mówił, tem mocniej się -wyprostowywał i mocniej 
zamyśloną przybierał postawę, chrząkał, patrzał w okno... a niekiedy wzdychał... Panna Hela 
wynagradzając brak rozmowy, puszczała się w opowiadania i reminiscencye, ale nie dowodzące 
wielkich w świecie stosunków. To co widywała, najczęściej z ulicy, z loży i z daleka tylko było jej 
znane. Po herbacie, konfiturach, owocach, łakociach... można się było nareszcie pożegnać, i gdy 
hrabina siadła do powozu, odetchnęła lżej... Dostała aż bolu głowy od tej wizyty tak nad wyraz 
ciężkiej. Zdziś był w zachwyceniu.
   — Ale bo mama się nie potrzebuje męczyć, rzekł... i jeździć ze mną, pojadę sam gdzie jeszcze 
być muszę.
   — A gdzież być musisz ? spytała hrabina.
   — U kapitana. Matka się zarumieniła.
   — Ależ to po drodze — odezwała się żywo — możeby do nich wstąpić na chwilkę... nie chcę, 
abyś tam był sam. Stasia dobre dziecko, ale taki trzpiot.
   Z kolei Zdziś się zarumienił.
   — A! droga mamo, rzekł — czyż się można o mnie lękać... z powodu Stasi!
   — Wstąpimy oboje — chcę u nich być — kapitana szanuję, nie byłam tam od wieków, będzie 
mi wdzięczen za tę grzeczność.
   Wychylił się więc Zdziś i kazał jechać na Wólkę.
   Była to mała wioska szlachecka, a dwór stary pod słomą, ogródek starą modą w kwatery, lipy w 
dziedzińcu, gołębnik niedaleko, folwark naprzeciwko... Ogromny krzyż drewniany stał wprost 
naprzeciw domu, otoczony krzakami róż i akacjami, u dołu bluszczem okryty...
   Wiejsko tu było i bez żadnego przymusu, aby się to inaczej wydało ludziom niż w istocie. Gdy 
kareta hrabiny pokazała się na grobli, w dziedzińcu zrobił się zamęt wielki. Parę razy w ganku 
mignęła biała sukienka Stasi; potem chłopak ruszył cwałem na pole po kapitana; mąka, która leżała 
na stoliku przed domem, została przez dziewczęta sprzątnięta; zapędzono kury wałęsające się w 
podwórku do kojca; spętanego chorego konia, który się pasł na trawniku, zmuszono wejść do 
stajenki; a mały, bosy chłopaczek otworzył wrota...
   W ganku z chusteczką od słońca na głowie stała Stasia gospodyni, opodal nieco otyła klucznica 
czekała na rozkazy... Serdecznie przywitała kapitanówna hrabinę... która się rozczuliła... rzuciła 
okiem wesołem na Zdzisia i otworzyła sama do pokojów. Po małym dworku trudno się było 
spodziewać, ażeby krył w sobie pomieszkanie tak miłe i ładne...
   Salonik zieleniał kwiatami, meble były stare, ale piękne swego czasu, przepyszny fotepian nie 
ustępował Bosenderferowi Mangoldów, a był od niego lepszy. Na stolikach pełno bukietów, a 
wszystko tak świeże, śmiejące się, wdzięczne, że choć sufit był nizki i posadzka nieciekawa, salon 
się wydawał bardzo ładnie... Dalej za nim widać było parę pokojów, równie starannie przybranych, 
a zaraz w drugim ogromną szafę gdańską, tak piękną, że i pański pałac mogłaby zdobić. Po 
stolikach i komódkach wiele rzeczy starych i rzadkich z lepszych czasów przechowywanych stało 
jak relikwie pielęgnowanych.
   Stasia poprowadziła hrabinę do kanapy, podsunęła jej sama stoliczek pod nogi i zapewniwszy, 
że ojciec przyjdzie natychmiast, zaczęła piękną panią bawić jak umiała.
   — Jaka też pani dobra! czy to się godziło fatygować do nas ? Już nie wiem jak pani 
dziękować...
   — Od dawna życzyłam sobie — uśmiechając się mówiła hrabina... tak mi Wólkę miło 
zobaczyć...
   Wtem kapitan wpadł rzucając swój słomiany kapelusz na ziemię, i podbiegł witać hrabinę.
   Stasia naturalnie opanowała pana Zdzisława natychmiast, ojcu zostawując rozmowę z matką.
   — Wiesz pan, szczebiotała do Zdzisia — takem się ubawiła u państwa, że mi potem trzy dni 
potrzeba było, aby odpocząć, wytrzeźwić się. Muzyka grała mi wciąż w głowie, nogi chciały 
jeszcze tańcować, we śnie nawet musiałem ciągnąć dalej ostatniego przerwanego mazura...
   — Z kim? zapytał Zdzisław.
   — Z Żabickim, z panem i z sześciu przynajmniej innymi partnerami... A! jakżeśmy się z łaski 
państwa monumentalnie bawili...
   — Monumentalnie ? podchwycił Zdziś.
   — Dla czegoż nie ? Zabawa także monumentalną być może, gdy na taką skalę jest urządzona... 
muzyka z piorunami, fajerwerk z błyskawicami, tańce przy księżycu... To się całe życie pamięta.
   — Trzeba było, wtrąciła hrabina, chcąc rozerwać rozmowę syna z niebezpieczną Stasią — 
musia- łam się Zdzisiowi dać wybawić, bo teraz gdy rozpocznie uniwersyteckie studya, długo 
będzie musiał ślęczeć nad książkami... a ! długo !
   — Jakże długo? spytała Stasia...
   — Lata! całe lata.... a ja — mówiła matka, będę liczyła dni, godziny, jak paciorki rożańca po 
jednej, póki go znowu zobaczę, i doczekam się powrotu.
   — Ależ hrabia odwiedzi panią? — spytał kapitan, — bo i akademicy ferye mają.
   — Tak, może — odezwała się hrabina, — chociaż te ferye powinien zużytkować na małe 
wycieczki naukowe.
   — To o nas, o Sam oborach... zupełnie pan będziesz miał czas zapomnieć — szepnęła Stasia.
   — A państwo o mnie. 
   — Przepraszam, bo my tu zostaniemy sami, a hrabia będziesz otoczony mnóztwem nowych 
ludzi, pewnie więcej zajmujących, milszych, niż wiejskie stworzenia, które tu porzucisz...
   Stasia chciała pobiedz przygotować herbatę, ale hrabina wymówiła się od niej; poszedł więc 
tylko kapitan po jakieś doskonałe owoce, które sam chciał przynieść. Na Stasię nalegano, ażeby 
zagrała, lecz skromnie wymówiła się od tego.
   — Nie umiem grać na popis do słuchania, rzekła — jąkam się gdy widzę ludzi, grywam gdym 
sama...
   Tu rozmowa szła tak żywo i wesoło, że ani Zdziś, ani matka jego nie postrzegli się, gdy się 
ściemniać zaczęło, a z Wólki tak było blizko do Samoborów, ze przejazd znaną drożyną nie groził 
żadnem niebezpieczeństwem. Stasia była wesoła na pozór, choć w istocie więcej zamyślona, 
poważniejsza niż zwyczajne. Spoglądała na Zdzisia tak czasem dziwnie, ściągając wzrokiem do 
duszy, że się mieszał i czerwienił.
   Na nią nie śmiał tak patrzeć, jak na Elsę, której oczy odpowiadały mu chłodno i niezrozumiale; 
ze Stasi tryskało życie, każde jej słowo brzmiało tą siłą myśli młodej, co je wydała... Hrabina też 
zawsze w obawie, aby trzpiotek ten głowy synowi, nie zawrócił, jak tylko mogła najprędzej 
pożegnała kapitana.
   W progu Stasia rączkę podała dawnemu towarzyszowi młodości, życząc mu szczęścia w 
podróży — w oczach jej niby łezka się prześlizgnęła niedostrzeżona, czuła, że to być musi 
rozstanie ostatnie, że świat, ludzie, lata rozdzielić ich muszą przepaścią, i że ten Zdziś, który 
wyjeżdżał, już nigdy tym samym nie wróci.
   Ona to daleko jaśniej widziała od niego, i żal jej było Zdzisława tego, który się miał zmienić na 
cale nową i nieznaną istotę.
   — Jedź pan z Bogiem, szepnęła, a wracaj dobrym i tym samym panem Zdzisławem...
   Hrabina po wyjeździe milczała długo — myśl jej wróciła do rozstania z synem... i przyszłości... 
Jeszcze dni parę, a Samobory miały zamilknąć na długo... i Zdziś. odlecieć między obcych ludzi, 
którzy go za pospolitego człowieka wziąć byli gotowi... Zdzisia!
   Dzień ten naostatek nadszedł. Wszystko było gotowe, pokoje jedynaka smutne stały i odarte z 
ozdób — powozy wypakowano... Z rana przybył ksiądz kanonik ze mszą i błogosławieństwem. 
Wszyscy dworscy zeszli się na nabożeństwo, hrabina płakała, a panna Róża dla samego dowodu 
przywiązania do niej płakać musiała także. Zdzisiow i było trochę smutno, lecz czuł się mężczyzną, 
a podróż go dosyć nęciła... Gdy kanonik wyszedł w komży i stule z agendką, aby go pobłogosławić 
— ukląkł i na chwileczkę pożałował dni ubiegłych.
   Wyszli razem z matką... Dzień był bardzo piękny, jasny, nie skwarny, a w naturze spokój 
zapowiadający długą pogodę... Hrabina nie mogła eszcze z tą myślą się oswoić, że nazajutrz rano 
przy śniadaniu nie przyjdzie Zdzisław pocałować jej w rękę, spytał jak spała i rumianą swą 
pokazać jej twarzyczkę. Z razu nie miała zamiaru odprowadzać go wcale, potem kazała zaprządz, 
by z nim jeszcze odjechać do najbliższego miasteczka. Panna Róża towarzyszyć jej miała, gdyż 
hrabina w prostocie ducha przypuszczała, iż tem jej i profesorowi uczyni przyjemność. Ułożyła 
nawet sama wsiąść do powozu z synem, a ich wyprawić drugim, aby poufale rozmówić się mogli. 
Wszystko to dobre jej, niewieście dyktowało serce...
   Zdziś z równą czułością biegał żegnać starych przyjaciół, sługi, towarzyszów myśliwskich 
wycieczek, zgromadzonych ekonomów, leśniczych i cały mnogi dwór samoborski, szczerze do 
niego przywiązany. Chwila to była dziwnie uroczysta, choć rozstanie długiem być nie mogło; ale 
panicz wyruszał w świat po raz pierwszy i bez niego czegoś tu miało zabraknąć...
   Do miasteczka były dobre dwie mile... Już wieżyczka parafialnego kościoła zarysowała się na 
widnokrągu, gdy na gościńcu naprzeciw ukazał się powóz, który zdala poznano po kulawych 
koniach, jako prezesowski...
   Rozczuliło to niewymownie hrabinę, że poczciwy opiekun tak niespodzianie, mimo swych nóg 
nabrzękłych, spieszył jeszcze, aby Zdzisia uścisnąć...
   Gdy powozy zbliżyły się do siebie — głowa prezesa ukazała się z landary, ale tak blada, z 
rysami zmienionemi, dziwnie wywrócona, wylękła, nieprzytomna, iż hrabina z razu ledwie poznać 
go mogła.,
   Mohyła patrzał osowiałemi oczyma, nie zdając sobie sprawy ze spotkania, nie ruszając się z 
powozu, niepewien co począć miał z sobą, — patrzał z ustami otwartemi, jakby osłupiały.
   — Co mu jest ? zawołała hrabina — na Boga! co mu jest?
   Zdziś wyskoczył podchodząc do drzwiczek... — A! kochany, drogi prezes... żeby się też tak 
fatygować... Mama mnie odprowadza...
   Prezes ściskał Zdzisia ze łzami w oczach, nie mówiąc nic, nie mógł jeszcze z jakiego 
wzruszenia przyjść do siebie...
   — Czy nie chory pan prezes ? zapytał Zdzisław.
   — A ! — tak — tak — chory — chory — bardzo... I łzy potoczyły mu się z oczu, i milczał...
   — Możeby powrócić do miasteczka?
   — Powrócić — a no — tak jest... powrócić... a państwo jedziecie ?
   — Ja wyjeżdżam, kochany opiekunie... Mama mnie przeprowadza.
   Mohyła powiódł ręką po czole...
   — Więc... jedziecie państwo — jedziecie—ja zaraz, zaraz pospieszę...
   Zdziś ścisnął jego rękę, hrabina się uśmiechnęła z daleka i ruszyli dalej — powóz prezesa 
został na drodze...
   Oczyma z daleka badała go panna Róża i wyraz twarzy osowiały starego nie uszedł jej 
baczności.
   — Panie Wilelmski — zawołała do profesora: idź się pan dowiedz, czy prezesowi nie zrobiło 
się źle w drodze, okropnie jest zmieniony... mam z sobą wódkę kolońską dla pani, wodę 
pomarańczową — eter... może...
   Wilelmski podbiegł do Mohyły, któy tym sa- mym ciągle wzrokiem patrzał na oddalający się 
powóz hrabiny.
   — Panie prezesie, dobra panna Róża pyta... czy pan nie chory? może wódki kolońskiej... 
kropli... ?
   Prezez ręce tylko załamał, z oczu potoczyły mu się strumieniem łzy...
   — Co panu takiego !
   — Nieszczęście, okropne nieszczęście! wyjąknął stary... piorun! piorun!
   Wilelmski stał osłupiały, nie mogąc zrozumieć, a też i panna Róża widząc te ruchy rozpaczliwe, 
nadbiegła.
   —Co to jest panu prezesowi ?
   Nie mógł już stary odpowiedzieć, rzucił się w głąb powozu i chustką zakrył sobie oczy. Ludzie 
otaczający przerażeni w milczeniu nań patrzali. Panna Róża śmielsza otworzyła drzwiczki powozu 
wołając:
   — Cóż się stało? na miłość Boga! mów pan...
   Stary dopiero głos kobiecy usłyszawszy, oprzytomniał, podniósł się, obejrzał i zebrawszy 
myśli odezwał głosem złamanym:
   — Nie mogę mówić jeszcze co się stało — nie mogę, toby ją mogło zabić... Złóżcie to na moją 
chorobę...
   Zbliżył się do ucha panny Róży, która na pół przechyliła się do powozu.
   — Powiem tylko pani — nieszczęście wielkie, niespodziane, spadło na dom... na tę 
nieszczęśliwą hrabinę naszą i na kochanego Zdzisia... Nie mogę mówić więcej — nie mogę... 
Potrzebuję się widzieć z kimś... radzić — ratować...
   Panna Róża zbladła jak marmur i chwilę stała niema.
   — Na miłość bożą, w tej chwili nie mów pan nic pani, złóż ten stan swój na chorobę — niech 
Zdziś jedzie... niech hrabina do ostatniej chwili nic nie wie, cobykolwiek być mogło... Ale cóż ? co 
mogło się stać?
   Prezes trząsł w milczeniu głową, jak człowiek, któremu wyrazów braknie na wyrażenie tego co 
czuje, i siły brak na przeniesienie ciosu, jaki go dotknął...
   — Jedźmy— rzekł—jedźmy... I rzucił się w głąb powozu.
   Nic już więcej wydobyć z niego nie mogąc, Panna Róża z profesorem powróciła do swojej 
karetki... cała drżąca i przejęta trwogą straszniejszą nad inne, bo nieokreśloną — nieznaną... 
Odgadnąć co mogło się stać. kusiła się napróżno...
   Profesor także siedział osłupiały, ze zwrotem myśli na siebie. Prawy egoista najprzód starał się 
zbadać czyby to coś, co się stało, jego dotknąć mogło lub nie? Prosty rozsądek wskazywał, iż co 
dotykało Samobory, nie mogło się na nim nie odbić... Cieszyło go to, że bądź co bądź, jeszcze się 
nie ożeniwszy, gdyby został ręką losu dotknięty, od ołtarza cofać się potrafi.
   Lecz co mogło dotknąć tę rodzinę ?
   W milczeniu dojechali do miasteczka. Tu panna Róża wysiadła pierwsza i pobiegła oznajmić 
hrabinie, iż prezesowi bardzo się źle zrobiło w drodze, że prawdopodobnie podagra musiała 
podstąpić do góry, i że najlepiejby było odprawić go nie zatrzymując do lekarza, bo nawet 
rozmówić się z nim było trudno.
   Hrabina więc wysłała Zdzisia, ażeby opiekuna pożegnał i prosił o to, aby się wcale nie 
zatrzymywał. Niezmiernie jej było przykro, iż stary jak się jej zdawało, dla Zdzisia tę podróż 
odbywszy, tak się nią naraził...
   W miasteczku, gdzie hrabina była bardzo kochana, zebrało się mnóztwo ludzi, dowiedziawszy 
się o wyjeździe młodego panicza... Konie pocztowe już stały dla niego i tłum je ciekawy otaczał. 
W obec tego zgromadzenia odbyło się raz jeszcze pożegnanie. Zdziś upadł do nóg matce, którą 
panna Róża podtrzymywała i trzeźwiła, sama blada i zapłakana... Obawiając się spotkania z 
prezesem, natychmiast nalegała troskliwa towarzyszka, aby kochana hrabina nie rozczulając się 
więcej, co jej zdrowiu zaszkodzić mogło, siadła do karety i odjechała...
   Co prędzej kazano też odjeżdżać Zdzisiowi, obok którego zasiadł profesor zamyślony i nierad, 
iż się nic stanowczego nie dowie, w niepewności tej pozostać będąc zmuszony.
   Z drugiej strony powóz prezesa zajeżdżał do jakiejś gospody... We drzwiach innego zajazdu 
całej tej scenie pożegnania przypatrywał się człowieczek oryginalnie wyglądający, stary, siwy, ze 
śpiczastą dziwnie głową, okrutnie garbaty, ale czerstwy i zdrowy, przykrej twarzy, pełnej jakiegoś 
szyderstwa i złości. Odzież jego i postawa zwracała oczy wszystkich przyglądających mu się jak 
dziwowisku, i co on bynajmniej nie zdawał się troszczyć. Miał na sobie kapotę siwą krojem 
siermięgi uszytą, pas chłopski, czapkę na głowie z baranka i gruby kij prosty w ręce jednej, drugą 
trzymał butnie za pasem. Poczwarna ta figura z wielkiem zajęciem przyglądała się szczególniej 
powozom z Samoborów, matce i synowi. Gdy Zdziś biegł do stojącej i oczekującej nań poczty, ów 
garbus powiódł za nim dzikiemi oczyma z uśmiechem.
   Obok tego nieznajomego stało kilku urzędników, z których jedni trochę szyderski, drudzy z 
pewnem uszanowaniem nań spoglądali. Postać to była mimo swojego kalectwa i swojej prostej 
odzieży obudzająca ciekawość i zajęcie. Znać w niej było jakieś ekscentryczne położenie i wybitny 
charakter — nie był to ani prosty włościanin, ani zadomowiony szlachcic okoliczny. Na twarzy 
szpetnej widać było rozsądek i energią nienawykłą do ulegania. Gdy Zdziś siadł i konie pocztowe 
ruszyły, garbus się rozśmiał na głos i kijem w ziemię uderzył.
   — Cóż pan hrabia rozkaże? odezwał się urzędnik przystępując do niego.
   — Tylko mnie proszę hrabią nie zwać... Ot hrabiowie! wskazał śmiejąc się na Zdzisia i 
odjeżdżającą hrabinę — a ja... prosty chłop! prosty chłop... ta i tyle !!
    
    
   * * *
    
    
   W godzinę potem, w izbie jednej z gospód miasteczka, garbaty ów siedział z nogą podkurczoną 
pod siebie na stołku... Przed nim przyniesiony samowar kipiał. Kilku urzędniów przechadzało się 
lub posiadało z dala.
   Chłopak ubrany z kozacka pokazał się w progu.
   — Batku — rzekł — jakiś pan, czy go puścić?
   — A puszczaj ! przeciem nie chory i bez koszuli nie siedzę...
   Otworzyły się zaraz drzwi i stary prezes Mohyła, którego służący prowadził pod rękę, z 
trudnością przez wysoki próg się wdrapawszy, sapiąc wtoczył się do izby. Zobaczywszy starca, 
garbaty powstał, i ręce włożywszy w kieszenie kapoty, parę kroków podszedł ku niemu.
   Mohyła szedł jakby nie bardzo przytomny, cichym głosem się przedstawił.
   — Mohyła Paweł, opiekun hr. Zdzisława. — A ja Sebastyan Samborski... odparł kłaniając się z 
lekka i krótko garbus — siadaj pan, bo widzę na nogi niedomagasz...
   Prezesowi podano krzesło, syknął i padł na nie. Z ciężkością podniósł głowę ku stojącemu 
garbusowi.
   Urzędnicy będący w pokoju nieco się na bok usunęli. Mohyła ręką ocierał twarz, nie mogąc się 
zebrać na słowo.
   — Wiesz hrabio, z czem przychodzę — rzekł cicho.
   — A ki dyabeł z tym hrabią? ofuknął garbaty — co za hrabstwo ? Niech kto chce sobie ten 
dzwonek na ogonie czepia, ja go nie chcę... Jam nie żaden hrabia — widzisz asindziej, stare 
chłopisko i serce chłopskie... proste...
   — Tem — ci lepiej, jeśli serce proste wieśniacze — odezwał się Mohyła — prędzej do niego 
ludzkie trafi uczucie.
   Garbaty się sucho rozśmiał.
   — A co komu do mojego serca ? zapytał; nie kumało się ono z nikim i kumać nie będzie...
   — Powiadasz pan szanowny, że proces w ostatniej instancyi wygrałeś... począł prezes.
   — Ja? to nie powiadam — odwrócił się do urzędników, — niech wam ci panowie powiedzą. 
Stoi czarno na białem i pod pieczęcią...
   — Cóż teraz myślicie? rzekł prezes — trzeba układów, porozumienia... między rodziną. 
Garbaty znowu się śmiał, okręcił się na jednej' nodze, ręką uderzył po biodrze.
   — Dobry ty stary! A no! do układów czas, kiedy moja na wierzchu! Albo z jaką to familią? ja 
żadnej nie znam.
   — Toć przecie bratanek i bratowa... rzekł Mohyła.
   — Jako żywo brata nigdy nie miałem, miałem nieprzyjaciela tylko, żywo począł garbaty. Ja 
asindziejowi osobliwszą rzecz powiem: ja ojca nie miałem, ja nie miałem nikogo oprócz dwóch 
garbów od natury macochy...
   I rozśmiał się oglądając po urzędnikach.
   — Jej Bohu! a no tak! Jaka rodzina?? Patrz asindziej (wziął się za włosy), siwiuteńkie... ja stary 
jak grzyb, ale zdrów jak grzyb... żyłem przeżyłem tyle lat o żadnej familii nie słysząc. Musiałem 
sobie ją sam stworzyć... żadnej innej nie znaju, nie wiedaju.
   Garbem ruszył — i śmiał się.
   — Przecież gdyby nie nad rodziną, to nad ludźmi i obcemi litość mieć potrzeba — odezwał się 
prezes.
   — Nie potrzeba! nie potrzeba! przerwał garbaty — gdyby była potrzeba miałby przecie kto 
litość nad garbusem... a nie prawda, nie miał jej nikt, i garbus się nauczył, że litość głupstwo... 
Każdy sobie garnie, każdy swojego pilnuje, a lezie mi kto do misy — to go w łeb... I po 
wszystkiem... U mnie tak, panie prezesie... Gnębili mnie, będę ja gnębił — ząb za ząb ! Pismo 
Święte mówi, oko za oko... Tak w prawie stoi.
   — To nie Chrystusowe prawo... wtrącił prezes.
   — A to Chrystusowe, gdy dziecko wyrzucą na gnój — gdy ojcowiznę mu wydrą? to 
Chrystusowe ? zawołał garbaty. To jak drzeć, zapominacie o Chrystusie, a jak was drą, dopiero się 
nim zastawiacie ? Dobrzy z was chrześcianie.
   Prezes westchnął. Garbaty począł po izbie chodzić podrzucając nogami do góry.
   — Jeżeli wy myślicie, że ja sobie szpilkę, źdźbło, prószynę, pylinkę dam odebrać dla 
miłosierdzia, to mnie nie znacie — u mnie tego nie ma w kramie... nie! Ząb za ząb! U mnie ani 
wypłakać, ani wymodlić, ani wyszachrować nic nie potraficie... Co moje odbiorę.
   — Ale na miłość bożą — toć właśnie nie o co innego idzie — zawołał prezes. Niech stanie 
dział sprawiedliwy...
   — A jakiego to wy sądu prezesem byliście! ozwał się garbaty szydersko — czy tego co między 
złodziejami a okradzionym krakowskim targiem przez pół zawsze sądzi, aby był wilk syty a koza 
nie cała? Teraz dopiero chcecie dzielić, gdyście trzydzieści lat pili śmietankę, a serwatkę mi 
chcecie dać. Trzymaliście majątek... nie stanie całego na to co mi się należy... i co mi sąd 
sprawiedliwy przysądził... nie stanie Samoborów... pójdą z torbami !
   — Toć nie może być — toć bratanek wasz!
   — Jaki mi on bratanek — to hrabia, a ja chłop... jużem wam mówił, że u mnie familii nie ma... 
Swoje dzieci znam, reszty nie znam...
   — I nie powstydzisz się pan obywatelstwa, publiki... sądu ogólnego...
   Garbaty się pociesznie w boki wziął.
   — Ja się nie wstydzę przed Panem Bogiem z tem stanąć, a myślicie że się zlęknę, gdy na mnie 
trzech żółtobrzuchów oczy wyrapi?... Albo ja z niemi będę żył, albo ja o nich dbam, albo oni mnie 
braty, czy swaty?... Nie ma trybunału na świecie, coby mi nie powiedział: Łepski jesteś 
Sebastyanie, nie dałeś się w kaszy zjeść — jadłeś ty rzepę i kartofle bez omasty, niechajże i oni ich 
skosztują... Nie byłeś waszeć w mojej skórze i nie wiesz com wycierpiał... nie wam mnie mierzyć i 
sądzić.
   Prezesowi głowa opadła na piersi.
   — Mój Boże! zawołał jakby sam do siebie — gdy pomyślę o losie tego dziecięcia! tej kobiety...
   — Serce masz asindziej miękkie, jak widzę, odparł garbus: to nic potem... Ja mu 
dobrodziejstwo wyświadczę temu gagatkowi! A tożby zgnił tak w tych pieszczotach pańskich, 
sparszywiał, i byłby taki jak ojciec, albo jak drudzy, do tańca może, ale ani do różańca, ani do 
zarwańca... Jak go pchną w świat bez grosza w kieszeni, a kułakiem jeszcze w plecy, kto wie! może 
z niego być człowiek, a tak to będzie gniłka...
   I przeszedł się po izbie. Prezes słuchał lecz uszom nie wierzył, siedział nieruchomy, nie 
wiedział już jak doń mówić...
   — Toż przecie, rzekł, tyle lat ten proces trwał, że my go też jeszcze wznowić możemy...
   — Jak możecie, to go wznówcie — rzekł garbus — i owszem, służę, będziemy się bawili dalej. 
Tylko na nieszczęście jam to tak urządził, że już nie ma dziury którędybyście na nowo wleźli... nie 
ma apelacyi... nie ma nic— nic— nic — nakazano egzekucyę... Potem, jeśli wam smakuje, 
będziecie protestowali choć do końca świata, ale ja w Samoborach będę siedział i z pałacu zrobię 
browar, a z parku pole... kamień na kamieniu nie zostanie... aby się ludzie w tych pieszczotach nie 
psuli, bo do nich sumieniem lgną i cnotą!
   Urzędnicy stojący z boku, oniemiali słuchali.
   — Stara hrabina musi mieć krewnych — dodał — dadzą jej chleb łaskawy; przynajmniej ich 
miała, gdy bogatą była — może potem znajdzie się choć jeden; a gagatka wezmę za parobka do 
wołów, jeśli chce...
   Prezes milczał, oburzenie mowę mu odbierało. Obejrzał się nie mogąc sam wstać, bo chciał 
odejść, nie mając już nic więcej do powiedzenia niewzruszonemu garbusowi. W twarzy jego widać 
było jakieś podniesienie ducha niezwykłe.
   — Czyń co ci twoje pozwala sumienie — zawołał głosem uspokojonym. Winę przeciwko wam 
i winę waszą zmierzy i wyważy Ten, co liczy piasku ziarna w morzu — Najwyższy Sędzia... lecz 
pomnijcie to, że Jego sprawiedliwość was nie minie i że jeśli wy weźmiecie więcej łez niżeliście 
wyleli, — on z was ściągnie zemstę, on domierzy... Bóg z wami!
   Gniew dodał mu sił, i prezes wstał nagle o swej mocy, spokojnym wzrokiem patrząc na 
dzikiego garbusa...
   — O tem to ja dawno wiem — rzekł Sebastyan, iż z życia rachunek zdać przyjdzie — a 
widzicie, że się go nie lękam, bo co czynię, wiem.
   — Ja was o nic prosić nie będę — dodał Mohyła: wiem już z kim mam do czynienia; jedno 
rzeknę tylko— niewiastę szanujcie... dajcie czas ją przygotować, aby ten piorun nie ubił jej — nie 
napadajcie na nią... dopóki...
   — Dopóki? zapytał garbus marszcząc brwi... dopókiż? aż będzie miała czas pochować i 
posprzedawać co moje i wynieść się z węzełkami? Sprawiedliwość zawsze jak piorun spada i ubija 
— bo na to sprawiedliwość jest mieczem. Jam tu nie przybył się pieścić, ale swoje odebrać — 
dodał chmurno garbus.
   Po tych słowach Mohyła już nie skłoniwszy  
   się nawet, posunął się ku drzwiom milczący. Urzędnicy świadkowie tej sceny stali pod 
przykrem jej wrażeniem. Hrabina była tak powszechnie szanowana i kochana, iż ani jeden z tych, 
co ją znali lub słyszeli o niej, nie mógł bez oburzenia pomyśleć o losie, jaki ją spotykał. Głuche 
więc milczenie otoczyło garbusa, a spojrzenie po twarzach mogło go przekonać, iż okrucieństwo 
jego nie zjednało mu przyjaciół. O to jednak wcale się dbać nie zdawał. Przeprowadziwszy oczyma 
prezesa do drzwi, powrócił do stolika i począł zamaszysto gospodarzyć przy herbacie. Milczał 
tylko usta zaciąwszy.
   Prezes z pomocą sługi, który stał pode drzwiami, zwlókł się do swojej izdebki, rozkazując 
konie zaprzęgać. Nie było chwili do stracenia, chcąc hrabinie oszczędzić ciosu, który ją miał tak 
niespodzianie uderzyć, chcąc może choć cokolwiek uratować z mienia przed nielitościwym 
mścicielem.
   Prezes choć słaby, czuł się w obowiązku nałożenia bodajby życiem, sam jednak nie podołałby 
niczemu — myślał do kogo się miał udać, komu zwierzyć, kogo użyć ? Na myśl przyszedł mu 
wreszcie kapitan Porowski i do niego postanowił jechać bez zwłoki. Zbierał się jeszcze do tej 
podróży, kazawszy sobie nogi poobwiązywać, gdy jeden z urzędników, których widział w izbie 
garbusa, wsunął się po cichu do niego.
   Był to człowiek, któremu hrabina córeczke do chrztu trzymała, łagodnego charakteru i dobrego 
serca. Cały pomieszany zbliżył się do prezesa, ujmując go za rękę.
   — A! panie prezesie — zawołał — cóż się to stało? jak mogliście dopuścić?
   — My! dopuścić! odparł Mohyła — aleśmy się pilnowali z procesem do ostatka, umyślnieśmy 
plenipotenta trzymali do niego — ten nas sprzedał i zdradził! W chwili gdy sprawa była w 
najwyższej instancyi, nie znajdował się na miejscu... Piszą mi, że gu kupiono za summę znaczną.
   — I nie masz żadnego ratunku? zapytał urzędnik — a hrabina?
   — Nie mów, nie wspominaj mi o tem! rzekł prezes — ja to życiem przypłacę, ja byłem ich 
opiekunem! Na mnie spadnie wina cała... na mnie srom, na mnie gniew...
   To mówiąc trząsł się stary i płakał.
   — Jeśli ludźmi jesteście i serca macie, dodał — starajcie się zwlec zjazd na grunt tego 
zwierzęcia... Ja natychmiast jadę przygotować tę nieszczęśliwą, ratować co można... zrobić co w 
ludzkiej mocy, resztę uczyni Bóg jak wola Jego.
   — Jeszcze nas nie ma kompletu — szepnął urzędnik — bądź prezes spokojny, uczyni się co 
można, ażeby zwłokę osiągnąć... dziś, jutro, nie ruszemy się ztąd.
   — Niech wam Bóg na dzieciach płaci — ści- skając go dodał prezes —ja jadę natychmiast... 
Trzymajcie to zwierzę ! !
   Służba dała znać Mohyle, iż konie czekały, ruszył więc natychmiast. Nim jednak złą groblę za 
miasteczkiem przebył, i namyślił się potem, że mu należało dalszą drogą do Wólki jechać, aby 
Samobory minąć i nie pokazywać się w nich — zebrało się na mrok i wieczór. Prezes koni kazał 
nie szczędzić, ażeby przed nocą u kapitana stanąć, tam główną kwaterę założyć, rządcę i pannę 
Różę do siebie wezwać i zrobić co jeszcze było możliwe. Biedny stary czuł się na sumieniu nie 
zupełnie swobodnym, wyrzucając sobie zbytnią w interesach powolność, a może, może nawet 
zaniedbanie, lub przynajmniej zbytek zaufania w niepoczciwym plenipotencie.
   Przez całą drogę stał mu w oczach obraz tej kobiety rozpieszczonej, przywykłej do zbytku 
przez całe życie, przywiązanej do pewnych form i trybów, bez którychby się obejść i wytrwać nie 
mogła, — nagle pozbawionej wszystkiego, odartej z mienia, pozostającej bez domu, na łasce 
ludzi... Rozdzierało mu to serce... On sam nie był majętny, miał syna i córkę, a interesa własne 
Mohyły były jak konie, któremi jechał, w stanie najopłakańszym. Gdyby chciał dopomódz, nie 
mógłby nic uczynić więcej, chyba ofiarować schronienie we własnym domu, w którym największy 
nieład panował.
   Hrabina pochodziła z wielkiego, ale zubożałego domu; bracia jej straciwszy majętności 
znaczne, resztki ich sprzedawszy, powynosili się i osiedli za granicą. Do nich też odzywać się nie 
było sposobu... Sami oni z wielkiemi tytułami i pretensyami mieli fundusze obojgu nie 
wystarczające. W kraju nie było nikogo, oprócz tak dalekiej i zobojętniałej rodziny, o której się 
zapomniało, że dziś się do niej odwoływać było niepodobieństwem. Mały posag hrabiny, nie 
zapewniony na dobrach, na których miała dożywocie, odzyskany być nie mógł — prawnie śladu po 
nim nie zostało.
   Ruina więc zdawała się tak nielitościwie zupełną, iż prawie nic z niej uratować nie było 
podobna. Pretensye przyznane garbusowi, który się dopilnować umiał, przechodziły tak dalece 
wartość Samoborów — iż sekwestr musiał dotknąć ruchomy majątek, który szedł na ich 
zaspokojenie.
   Wszystko to chwilami zdawało się prezesowi niepodobieństwem, snem, zmorą — a w chwilę 
potem czując w kieszeni papiery, które wiózł, przekonywając się, że to była prawda i 
rzeczywistość, stary bezsilnie płakał i modlił się.
   Noc już była, bo księżyc wschodził późno i nie doczekał się go prezes, — gdy przed ganek w 
Wólce zajechał, ledwie się dokołatawszy do bramy. Wszystko tu spało, tylko w salonie widać było 
światło przez story i słychać muzykę. Stasia, która po nocach grać lubiła, biegała po fortepianie, 
marząc na nim... i bujając po klawiszach. Nie posłyszała nawet zajeżdżającego powozu, i gdy 
prezes otwarłszy drzwi ukazał się w progu blady jak widmo, przelękła się okropnie.
   Wydał się jej jakimś upiorem z grobu wychodzącym o północy... Krzyk jej tak onieśmielił 
Mohyłę, że stanął nie śmiejąc kroku zrobić naprzód...
   Dziewczę jednak opamiętało się natychmiast i przybiegło, ręką uciskając bijące jeszcze serce, 
przeprosić starego...
   — A, przebacz pan... alem się straszliwie przelękła... wszak to już tak późno ! nikt mi nie 
oznajmił... Pan tak jakoś blado wygląda...
   Mohyła ledwie mógł mówić.
   — Daruj pani, najprzód usiąść muszę, bo mi się nogi trzęsą. Gdzie ojciec?
   — Ojciec chodzi po ogródku i odmawia pacierze wieczorne... pewnie słyszał powóz i przyjdzie 
natychmiast...
   Nie śmiała spytać, co go tu sprowadzało?... a odwiedziny same z siebie były dziwne, bo prezes 
od lat dwóch u nich nie był — cóż dopiero w takiej porze, i właśnie w tym dniu gdy pupil jego 
wyjeżdżał za granicę !
   Stasia myślała w duchu, dla czego nie zanocował w bliziuteńkich Samoborach, gdzieby mu 
nieskończenie było wygodniej ?
   Prezes smutnej nowiny nie chciał jej powierzać, patrzał wzrokiem osłupiałym, czekając ojca. 
— Zkąd pan jedzie? czem panu służyć? zapytała szybko Stasia.
   — A ! moja panno Stanisławo — załamując ręce zawołał stary: jadę z takiem brzemieniem na 
piersi, tak znękany, tak nieszczęśliwy, że mi słowa zamie-
   rają na ustach...
   — Cóż to jest! na Boga! krzyknęła Stasia, której na myśl przyszło, że się to rodziny 
Samoborskich tykać mogło.
   — Gdzież ojciec? gdzie kapitan? dowiecie się zaraz.
   Mohyła oglądał się niespokojnie, Stasia chciała biedz po ojca, gdy ten wszedł powoli, z 
wielkiem zdziwieniem wpatrując się w prezesa.
   — A toż to gość! zawołał... Jakim sposobem... ?
   — Dowiesz się aż nadto prędko co mnie tu sprowadza! westchnął prezes podając mu rękę — 
powiem ci tylko teraz, że nie wesele, ale smutek przywożę... Przybyłem umyśnie radzić się, 
ratunku szukam...
   — Cóż się stało?
   — Proces o Samobory na głowę przegrany! Niegodziwy ten prześladowca, zwierzę nie 
człowiek, jedzie zabierać, tradować, sekwestrować wszystko aż do ostatniej łyżki. Plenipotent nas 
zdradził, sprzedał. Hrabina i jej syn bez kawałka chleba.
   Ostatnie wyrazy prezes wymówił powoli, i znowu się rozpłakał. Stasia rękami oczy zakrywszy 
padła na krzesło — jeden kapitan został na pozór zimny, nie dając widzieć po sobie wzruszenia.
   — Pewno to? spytał.
   — Przed kilku godzinami mówiłem z tym... z tą poczwarą, odezwał się prezes. Ułożył tak 
wszystko, aby sam razem z dekretetem i urzędnikami przybył na miejsce. Hrabina o niczem nie 
wie, nie ma pojęcia — ona umrze!
   — A Zdzisław?
   — Zdzisław wyjechał...
   — Należało go wstrzymać — rzekł kapitan.
   — Cóżby on nam pomógł?
   — Jakto ? ze stryjem...
   — Stryj! ale ten człowiek ze śmiechem powiada, że nikogo w świecie nie zna za krewnego... 
oświadczył mi wręcz: — Niech giną i z głodu zdychają, szpilki im nie zostawię.
   Stasia, która ciekawie przysłuchiwała się rozmowie, zdawała się jej me rozumieć.
   — Ale jakże to może być? jestże to podobieństwem ? hrabina... Zdzisław...
   — Niestety... moja panno Stanisławo, odparł Mohyła, prawdą to jest, a może jeszcze nie tak 
straszną się ona wydaje jak będzie w istocie.
   — Cóż więc nam, przyjaciołom hrabiny pozostaje do uczynienia? zapytał kapitan. Skoro tak 
jest, ubolewania te próżne, trzeba czynu, trzeba się zająć, coś robić. Mówcie — co ?
   — Ani chwili do stracenia nie mamy! — ode- zwał się prezes. P. Sebastyan Samoborski 
znajduje się w miasteczku, uprosiłem urzędników, aby najazd z nim wlekli. Zostaje nam 
kilkadziesiąt godzin czasu, ażeby hrabinę przygotować i co się da przewieźć i ocalić.
   — To się bez Panny Róży nie obejdzie, zawołał kapitan —jadę więc do niej... natychmiast...
   Zwrócił się ku drzwiom, córka pobiegła za nim bezmyślnie.
   — Konia! zawołał przeze drzwi — okulbaczyć mi konia natychmiast... i przyprowadzić.
   Można sobie wystawić, jakie to wrażenie uczyniło w spokojnej Wólce.
   — Gdyby nie moje nogi, zawołał, prezes, a! i gdyby nie moja głowa — pojechałbym 
natychmiast sam... Tak jest, kochany kapitanie... do panny Róży trzeba się udać, ale zarazem 
zagarnąć co gdzie jak grosza i kosztowności, bo to być może ostatnim i jedynym ich funduszem... 
Każcie odemnie, przecie jeszcze malowanym opiekunem jestem, niech rządca odda co do grosza... 
niech kasyer mi odeszle wszystko... ja odpowiadam za to...
   — Lecz jakże przygotować hrabinę? krzyknęła Stasia — a jak to przed nią ukryć ?
   — Ukryć, niepodobna... przerwał kapitan... trzeba się ratować... Hrabina musi w sobie znaleźć 
męztwo.
   — Posłać po p. Zdzisława! mówiła Stasia...
   — Nie potrzeba! dość będzie miał czasu do- wiedzieć się o wszystkiem... wtrącił prezes. O 
najpilniejszem myśleć należy... ratować resztki i ocalić hrabinę.
   Kapitan kładąc rękawiczki, ze spuszczoną głową chodził po pokoju.
   — O mój Boże! jęknęła Stasia. — Ten dzień wesela, który miał być pierwszym, będzie dla nich 
ostatnim! Co za przeznaczenie, z takiego przepychu spaść do niedostatku!... Ta burza... to było 
jakby oznajmienie innej, która się nad ich głowami zbierała...
   Ale czyż to może być! mój Boże, czyż to może być! to nie sen!
   Koń kapitana stał przed gankiem...Porowski podał rękę Mohyle, i milczący, zamyślony szedł 
do progu, córka mu się rzuciła na szyję — poczuł łzy jej na twarzy.
   — Ojcze kochany, uczyń co można, aby jej ulżyć... aby ją oszczędzić...
   — Bądź spokojna... zrobię co potrafię... Bóg pomoże do miłosiernego uczynku.
   — A jedź ostrożnie... tatku —na mostku... koń się czasem płoszy! jeszcze przeze drzwi 
dorzuciła Stasia.
   Szczęściem dla niej pozostawał jej Mohyła, którego nakarmić i umieszczeniem go zająć się 
musiała — nie miała więc czasu płakać i narzekać. Prezes wywoływany do rozmowy milczał 
posępnie... Znużony był tak, iż sam wreszcie prosił o pościel i łóżko...
   Stasia obmyślawszy mu wygodny przytułek... sama postanowiła nie kłaść się i czekać na ojca...
   Noc była spokojna, ale ciemna... Kapitan ruszył kłusem do Samoborów, najbliższą przez łąki 
drogą... We dworze mało już świateł widać było, na folwarku u rządcy w oknach ciemno... Musiał 
podjechawszy pod nie kapitan dobrze bić w okiennicę, nim się Zadarnowicza, rządcy, dobudził. 
Przerażony tym niezwyczajnym jakimś hałasem, rządca, człowiek młody i energiczny, wypadł na 
pół ubrany, narzuciwszy burkę na ramiona, nie mogąc pojąć co się stało...
   — Panie Zadarnowicz — zawołał kapitan zsiadając z konia, — sprawa bardzo pilna, każ dać 
światła i ubieraj się co prędzej. Przyjeżdżam od opiekuna prezesa Mohyły, który jest u mnie. 
Zaszły niespodziewane wypadki, nie ma chwili do stracenia...
   Wołaj waćpan chłopca, aby konia potrzymał...
   Przebudzony ledwie Zadarnowicz długo się nie mógł opamiętać, lecz stanowczym rozkazom 
kapitana nie myślał się opierać... Wbiegł więc do domku, aby ludzi pobudzić.
   W chwili co żyłę przeciągało się już i odziewało; przy podanym kaganku kapitan patrzał na 
zegarek •— dochodziła godzina pierwsza po północy. — W pałacu wszyscy śpią? spytał...
   — Naturalnie — odparł rządca, — ale około godziny ósmej, jeśli pan zechce spocząć u mnie...
   Kapitan spojrzał mu w oczy.
   — My ani godziny czekać nie możemy —odezwał się krótko. Idź pan z ostrożnością do pałacu, 
aby nie budzić hrabiny, dostukaj się do panny Róży i proś jej, by natychmiast, rozumie pan, 
natychmiast, albo tu przyszła widzieć się ze mną, lub pozwoliła mi przybyć do siebie.
   Zadarnowicz stał zupełnie oniemiały i nieprzytomny.
   — Niech mi kapitan daruje —ale gdybym mógł choć wiedzieć o co idzie!
   Kochany Panie —smutnie ale nakazująco odparł kapitan — wyobraź sobie, że się pali i że 
trzeba życie i mienie ratować. Tyle ci tylko powiedzieć mogę... Idź pan i uczyń jak proszę... 
kochasz pan hrabinę i jej syna?...
   — A! panie! czyż o to pytać można ?
   — Nie mów więc ani słowa więcej... idź.Zadarnowicz przerażony wybiegł.
   — Czekaj pan — wstrzymując go dodał kapitan
   — wstąp do kasyera... wszystko co jest w kasie i gdziekolwiek bądź, natychmiast odwieźć do 
Wólki do prezesa...
   Rządca pobladł... schwycił się za głowę i wybiegł. Chwila oczekiwania wydała się 
Porowskiemu jak wiek długą — chodził wzdychając po izdebce rządcy, kawalerskiem mieszkaniu 
z pewną elegancyą urządzonem... Iluż to ludzi razem z Samoborkimi stracić miało spokojny byt, 
miejsce, pracę i nadzieję! U rządcy tak wszystko było jakby na długie lata ubrane, ustawione i 
wygodnie obmyślane... a za, kilka dni zapewne śmiecie tylko i puste kąty, tu - także pozostać 
miały...
   Zadamowicz nadbiegł poprzedzająć przelękłą pannę Różę, która zapomniawszy włosy związać 
nawet w jednym szlafroczku i chustce, blada drżąca wpadła na folwark.
   Kapitanowi w chwili gdy miał usta otworzyć, i jej się żal zrobiło — lecz czas był krótki, 
godziny policzone.
   — Miej pani męztwo i energię, rzekł, bo ich potrzebujemy w tej chwili. Nie będę pani 
przygotowywał, powiem krótko: — hrabina i jej syn przegrali proces o Samobory z p. 
Sebastyanem, urzędnicy i on są już w miasteczku do zaboru nietylko majątku, ale nawet 
ruchomości... Mamy ledwie kilka godzin czasu, aby ocalić co się da. Hrabinę trzeba obudzić i 
przygotować... a srebra, kosztowności i pieniądze odwieźć do prezesa, do Wólki — prezes jest u 
mnie...
   Spojrzał na zegarek: — Już po pierwszej, dodał, do rana trzeba wszystko to dopełnić — czego 
nie ocalimy to jutro opieczętują i zabiorą... Panna Róża nie zdawała się rozumieć dobrze z 
początku... otworzyła usta i oczy... patrzała, słuchała... nie odpowiadała nic... kapitan skończył i 
czekał — nim oprzytomniała...
   — Stało się więc — rzekła cicho — wieczne miałam przeczucie czegoś podobnego... Stało się... 
stało się...
   I w ziemię patrząc powtarzała, zadumana, ten jeden wyraz: — Stało się!
   Nagle otrzęsła się z wrażenia, jakby przypomniawszy swoje obowiązki, poniosła rękę do 
oczu...
   — Co się stanie z hrabiną? jak ja jej to potrafię powiedzieć? szepnęła sama do siebie...
   — Panie Zadarnowicz — przerwała żywo — ja nie podołam wszystkiemu... Konie zaprządz do 
wozów, każ pan znosić srebra, zbudzić ludzi, kredencerza, kasyera...
   — Ale klucze...
   Panna Róża szukała ich przy sobie, ale nie miała.
   — Idź pan za mną, dam klucze. Proszę służbie polecić, aby przez miłość dla pani zachowała się 
jak najlepiej... Jest-li tak pilno? spytała kapitana.
   — Ale jak najpilniej — nie można zaręczyć za to, ażeby urząd rano nie zjechał...
   Wstrząsła się panna Róża.
   — Dajcie mi się namyślić... Ale czyż nas ze wszystkiego obedrą ?  
   — Prezes widział się i chciał uprosić tego człowieka, powtórzył mi jego wyrazy... Odgraża się, 
że do ostatniej zabierze koszuli...
   — Widział go!... gdzie ?
   — W miasteczku...zkąd przybył do mnie... ale już tu dojechać nie miał siły.
   Machinalnie przeżegnała się panna Róża, spojrzała na Zadarnowicza, który zaledwie miał czas 
w drugiej izdebce burkę włożyć na rękawy. Skinęła.
   — Chodźmy...
   — Czy mogę być w czem pomocny? spytał Porowski.
   — Chciej pan przyjmować to co z pałacu przyszlemy, dopóki wozy nie nadejdą...
   Kapitan został sam, cichemi krokami energiczna panna Róża odeszła z rządcą, we dworze 
panowała cisza i spokój, jak gdyby nic się nie stało nadzwyczajnego. Tylko nocnych stróżów 
grzechotki około zabudowań gospodarskich odzywały się chwilami... i wcześnie pobudzone piały 
koguty... Wkrótce potem ruch dał się słyszeć w stajniach pobliskich i szepty... Wytaczano wozy, 
głuche stąpanie koni przerwało ciszę.
   Ze dworu nie byo jeszcze nic... Porowski pootwierał okienice, lękając się dnia, który wkrótce 
miał się ukazać. Jakże równie wschodził on przed niedawnym czasem nad tym samym dworem, po 
owej pamiętnej nocy tańców i muzyki!... Po do- syć długiem oczekiwaniu wszedł zaspany kasyer z 
książką pod ręką i małym zwitkiem...
   Kazano mi złożyć kasę — rzekł ale w kasie nie ma tak jak nic... Tylko cośmy młodego 
hrabiego wyprawiali, wyczerpało się do grosza... Hrabina kazała naprzód raty od arendarzy 
pościągać, na wełnę wiosenną wzięliśmy zadatek, słowem musieliśmy szukać grosza, aby na 
bieżące potrzeby wystarczyć... Niech Pan kapitan zajrzy w książkę kasową, mam kilkaset złotych 
zaledwie, a i to weszło przypadkiem z zaległych czynszów od budników.
   To mówiąc złożył na stole papiery i czekał...
   — Jeśli pan gdzie we dworze wiesz u kogoby mogły być pieniądze skarbowe, bądź tak dobry 
natychmiast je ściągnąć.
   — Cóż to się stało? proszę kapitana? zapytał kasyer — wojna ? Turcy ?
   — Coś nakształt tego, ratuj pan co możesz — dodał kapitan.
   — Ale u nas wszędzie pustki? odparł kasyer, myśmy pół roku pensyi nie brali.
   — Zrób co można...
   Młody chłopak popatrzał, ruszył ramionami i stanął z boku.
   W tejże chwili wnosić zaczęto srebra, które w niedostatku innego sposobu pakowania zrzucono 
w dywany zdjęte z posadzek w pokojach. Ludzie przerażeni, zdziwieni, nie rozumiejący nic, 
chodzili jak błędni.
    
    
   * * *
    
     
   Sypialny pokój hrabiny Julii, jak wszystko co na jej osobisty przeznaczone było użytek, 
odznaczał się wytwornością i wdziękiem niepospolitym...
   Okna jego wychodziły na ogród, a z jednego z nich przez wyciętą perspektywę widać było 
część najpiękniejszą parku ze stawem i młynem, który był kopią z jakiegoś holenderskiego 
krajobrazu. Na noc okna te zapuszczały się grubemi gobelinowemi firankami, do których podobne 
portyery, okrywały także dwoje drzwi... Ściany pociągnięte niebieską wełnianą materyą, z 
wierzchu muślinem przeźroczystym były udrapowane... Wszystko aż do stropu na kształt namiotu, 
okrywały muśliny... podłogę dywan wschodzi. Komin z białego marmuru, sprowadzony niegdyś z 
Włoch, był arcydziełem nieznanego artysty, który go splótł z aniołków, owoców i kwiatów... 
Paryzkie bronzy harmonizowały smakiem odrodzenia z marmurowemi okładzinami jego... 
Zwierciadło w białych ramach z saskiej porcelany. wieńcami niezapominajek i róż ozdobnych... 
godziło się również zresztą ornamentacyi... Przed jednem z okien stała przepyszna toaleta... a przy 
łóżku obwieszonem draperyami niebieskiemi staroświecka komódka służyła za stolik... Z drugiej 
strony nad rzeźbionym klęcznikiem u ściany, pełnym książek w okładkach z kości słoniowej i 
srebra — wisiał obraz N. Panny starej szkoły włoskiej przypominający Francyę (Francesko) — a 
przed nim dzień i noc paliła się lampka i codzień odświeżane stawiono bukiety kwiatów. W ten 
miły spokojny zakątek, w którym serce macierzyńskiej miłości pełne marzyło o synu i modliło się 
za niego, zdało się, że nigdy burza zajrzeć nie była powinna, że je los musiał poszanować... Tu 
spływały ostatnie dni życia kobiety dobrej, miłosiernej, której cała przeszłość była czysta i piękna. 
Było to gniazdko jej ostatnie, w którem się "spodziewała na ręku syna, pobożnego, niewinnego 
dokonać żywota... Jeżeli zgrzeszyła kiedy hrabina Julja, to chyba zbytnią łagodnością i ślepotą, 
wiarą w ludzi i ufnością w to, że los dla niej zgotowany nigdy się zmienić nie może. Czuła się jedną 
z istot uprzywilejowanych, ubóztwianych, wybranych do szczęścia.
   Celem jej teraz było wychować syna... zapewnić mu świetną przyszłość, a temu co ją otaczało 
dać ze swojego szczęścia udział jak największy... Marzyła tylko o tem, aby dobrodziejstwem serca 
przywiązać do siebie, a chmurna twarz niepokoiła ją póty, póki nie potrafiła jej wypogodzić.
   Korzystano nieraz zbytnio z tego usposobienia hrabiny — a jeśli się trafiło, że się przekonała o 
tem, co się rzadko zdarzało, uśmiechała się tylko woląc być oszukaną, niż za mało dobroczynną. 
Kochali też ją wszyscy we dworze, i źli ludzie wytrwać tu długo nie mogli. Pochlebców jak 
profesor było wielu, ale i ci powoli nie tracąc charakteru, stawali się znośni, w atmosferze hrabiny 
zmuszeni ją naśladować. Intrygi się nie wiodły... spokój panował w Samoborach....
   Panna Róża od bardzo dawna była przy hrabinie — stała się jej ulubienicą, niemal przybranem 
dziecięciem... i choć może nie zapominała o sobie, kochała też swą panią, której nie można było 
nie kochać...
   Na tę ulubienicę pani spadł teraz najcięższy obowiązek, najstraszniejsze posłannictwo 
złamania jej życia — przyniesienia wyroku, który się równał śmierci. Panna Róża płakała i modliła 
się, łamała ręce, chodziła długo z przestrachem patrząc na posuwające się igły zegara — naostatek 
zmuszona była, choć co chwila cofając się — dojść do sypialni pani.
   Wprawdzie nieraz się trafiało, że troskliwa o jej zdrowie, zwłaszcza jeśli ją z wieczora widziała 
poruszoną, panna Róża wsuwała się w nocy do sypialni zobaczyć, jak hrabina odpoczywa — ale 
teraz... serce jej biło okrutnie...
   Przez okna pokoju poprzedzającego gabinet, wchodził jaż szary brzask świtającego poranka. 
Panna Róża brała po kilkakrotnie za klamkę i nie miała siły otworzyć drzwi — weszła wreszcie po 
cichu, na palcach.
   Pokój był lekko oświecony bladem światełkiem laniki przed obrazem Matki Bozkiej płonącej 
w liliowym kubku; zastępowała ona veilleuse. Drzwi nie skrzypnęły, hrabina się nie przebudziła 
— spała oparta na ręku i we śnie była piękna, bo spokój i uśmiech łagodny opromieniały jej twarz. 
Panna Róża stanęła nie śmiejąc przerywać tego spoczynku... Zdało się to okrucieństwem. Lecz nie 
byłoż większem daleko nie oznajmić jej o nadchodzącem niebezpieczeństwie ?
   Na stoliczku przy łóżku obok zgaszonej lampy, leżała książka od nabożeństwa i ametystowy 
różaniec, przywieziony z Rzymu... Snadź do ostatniej chwili modliła sie za syna pomyślność... bo 
książka była odwrócona jakby nazajutrz miała dokończyć modły poczęte. Panna Róża płacząc 
usiadła przy łóżku na nizkim taborecie...
   Westchnienie dobyło się z piersi śpiącej, oczy jej na dół się otworzyły, i poznawszy snadź Różę, 
wyciągnęła do niej piękną rączkę białą, które ta całować zaczęła płacząc. Łez kilka spadłych na nią 
rozbudziły hrabinę, podniosła głowę, i otworzywszy całkiem powieki, patrzał na nią zdziwiona.
   — Ale idźże spać moje dziecko — nie troszcz się o mnie... Nic mi nie jest... Śnił mi się Zdziś 
mój kochany... uśmiechał się do mnie... Gdzie on teraz? pewnie jedzie i wypoczynku mieć nie 
będzie wygodnego... Idź spać.
   — Nie mogę, droga pani — mnie ten chory prezes nie może wyjść z myśli. Coś mu takiego 
było... nienaturalnego...
   — A! prawda, dobrze, żeś mi przypomniała... trzebaby jutro. posłać się dowiedzieć — szepnęła 
hrabina... Dobranoc ci — tak mi się oczy kleją...
   Róża pomilczała chwilę, nie ruszając się z miejsca...
   — Nie chciałam pani niepokoić, dodała po cichu — ale ja się czegoś dowiedziałam o prezesie, 
czego dobrze nie rozumiem...
   — A! czyby tak źle z nim było! podnosząc się i ręce białe składając — poczęła hrabina...
   — Mówią — ale może ja to niepotrzebnie pani mojej powtarzam — ciągnęła dalej Róża — 
mówią, że, prezes odebrał jakąś złą wiadomość z Petersburga, i to go tak bardzo zgryzło... ale tak...
   — Prezes żadnych nie ma spraw... to muszą być bajki —spokojnie odpowiedziała hrabina...
   — Właśnie mnie to dla tego przeraziło i niepokoi, że —że musiałam — może się to broń Boże 
nas tycze... pani wie, tej sprawy...
   Oczy hrabiny błysnęły nagle, wlepiła je w Różę milcząc, pochyliła się, postrzegła łzy, poznała 
twarz zmienioną, i rzuciła się nagle jakby z łóżka skoczyć chciała... porywając za rękę Różę. — 
Wiesz coś? mów! zawołała — na Boga cię zaklinam, nie taj przedemną...
   Panna Paklewska ze stołeczka, na którym siedziała, padła twarzą na nogi pani swej, i płacząc 
całować je zaczęła...
   Hrabina drżała przez chwilę, i wstrząsała się, nie śmiejąc już pytać...
   — Dziecko moje — wody szklankę...
   Panna Róża pobiegła podać wodę, hrabina przyłożyła do ust napój, zwilżyła je ledwie i 
odepchnęła.
   — Ty wiesz coś — mów — prezes? gdzie jest prezes ?... tyś przyszła tu nie bez przyczyny... 
mów, proszę... Zdzisiowi co grozi! Ja jadę natychmiast sama do stolicy...
   — Niech się pani uspokoi — może to nie jest tak groźne jak prezes sądzi, ale mówi że... proces 
przegrany...
   Hrabina upadła na poduszki bledniejąc jak trup — Róża porwała flakon, aby obetrzeć skronie. 
Zerwała się żywo...
   — To nie może być! krzyknęła — Pan Bógby nie mógł zgubić Zdzisia!... Pan Bógby mnie 
ukarał, jeśli kary trzeba było domierzyć... jam mu się ofiarowała za niego... Kto ci mówił o prezesie? 
kto mówił o przegranej? Myśmy nie mogli przegrać...
   — Pani droga — niech się pani uspokoi, potrzebujemy siły, mocy ducha — przytomności dla 
Zdzisia... Prezes przysłał właśnie, ażeby ratować co można, bo jutro zjedzie Samoborski ten i 
zabiera...
   Hrabina z krzykiem bolesnym zemdlała... Drugiemi drzwiami wbiegła na ten głos sługa — 
poczęto ją trzeźwić... Otworzyła oczy i jęczeć zaczęła... Potem odepchnąwszy Różę, z łóżka 
wprost rzuciła się na klęcznik i z załamanemi dłońmi modliła się jęcząc... Nie śmiano jej 
przerywać...
   Tymczasem dzień się robił coraz jaśniejszy... we dworze niezwykły ruch słychać było.
   — Zaklinam panią — przypadając do jej nóg poczęła Róża, niech się pani uspokoi, ubierze i 
rozkazuje... Prezes wszystko co jest droższego polecił wywozić do Wólki... ja głowę tracę...
   Hrabina sięgnęła ręką po kluczyki i rzuciła je płacząc na ziemię... hamowany jęk dobył się z jej 
piersi, i razem z nim śmiech serdeczny, który przeraził kobiety...
   Było w nim coś obłąkanego, przejmującego, dzikiego, a towarzyszyły mu ruchy konwulsyjne, 
rzucania się, tak, że silne dwie kobiety tej słabej istoty utrzymać nie mogły. Zdawała się nie słyszeć 
co do niej mówiono, łkania i śmiechy głośne wybuchały z piersi na przemiany.
   Róża skinęła na służącą: "Po doktora!" Widocznie się już tu bez niego obejść nie było 
podobna... Z trudnością złożyły ją na łóżku, na które padłszy, to bezwładna leżała, to się zrywała 
śmiejąc i jęcząc. Związanie ręki i zwykłe lekarstwa kobiece, najmniejszego nie czyniły skutku. 
Wyrazy, które się z jej ust wyrywały — były niezrozumiałe, stan ten nie dozwalał na chwilę 
opuścić jej, a co chwila do drzwi pukano, wywołać chcąc pannę Różę...
   Spuściwszy na Opatrzność wszystko... musiała przy hrabinie pozostać. Co się działo z 
ratowaniem mienia myśleć nie było podobna — wysłała -służącą oznajmując, że odejść nie może...
   W istocie nie było już co czynić, bo nim wozy ruszyły od folwarku z pozbieranemi 
cenniejszemi rzeczami, nadjechał urzędnik z miasteczka z poleceniem dozorowania, aby nic nie 
tknięto z pałacu i zabudowań jego. Wozy wstrzymane zostały.
   Kapitan napróżno uciekał się do rozmaitych środków, ażeby choć to co stało gotowe uratować, 
zbyt wielu było świadków, sprawa zbyt jawna, ażeby się co zrobić dało... Opieczętowano rzeczy 
natychmiast. Tak wszystkie zabiegi prezesa w niwecz obrócone zostały. Porowski nie miał już tu 
co robić, w milczeniu konia kazał sobie podać i pojechał...
   Dzień był jasny gdy przed Wólką stanął. W oknie otwartem siedziała Stasia i wybiegła 
naprzeciw niego... patrząc mu w oczy... Smutnem wejrzeniem przywitał ją ojciec ściskając...
   — Nie mogłem uratować nic — rzekł, już areszt położono... wozy nie były gotowe, spó- 
źniono się o minut kilkanaście — lecz oprócz sreber nic pono do ratowania nie było... Biedni 
ludzie...
   Wchodzili do sieni, gdy z przyległego pokoju, w którym prezes spał, głos się dał słyszeć... 
wołający kapitana.
   Porowski pośpieszył milczący.
   — Zrobiłem co było można — ale ostatecznie bez żadnego skutku — urzędnik przybyły areszt 
położył.
   — Jakto? dziś? już! krzyknął prezes... a hrabina?...
   — Posłano po doktora...
   Milczenie długie nastąpiło po tych kilku słowach.
   — Spełni się straszny sąd boży — zawołał prezes — bądź co bądź, ja tam być powinienem, 
choćby przyszło życie położyć. Może nadjechać to bydlę... Kto wie czego się ludzie w rozpaczy 
dopuścić gotowi... muszę tam być...
   — W istocie — odparł kapitan, — wnosząc z tego co widziałem i com słyszał, nie zupełnie 
jeszcze spokojny... Zadarnowicz chodzi jak wściekły i odgraża się, dworscy powiadają, że nic 
tknąć nie dadzą... służba folwarczna rozbiegła się po wsiach... o nieszczęście nie trudno, a to 
położenie pogorszyć może... Jedźmy razem...
   Kazano zaprzęgać konie — Stasia kręciła się zapłakana, nie śmiejąc prosić, aby ojciec ją wziął 
z sobą. Zdawało się jej, że i ona się tam na coś przydać mogła... Na pierwsze poszepnięcie o tem, 
kapitan odmówił stanowczo.
   — Nie chcę żebyś tam była... rozpłaczesz się a pomódz nie będziesz zdolną. Masz co innego do 
czynienia! przygotuj w domu wszystko, być bardzo może, iż hrabina tu się schronić będzie 
musiała... Nie widzę innego domu... Do prezesa za daleko i kobiety tam żadnej nie ma; na wielką 
przyjaźń Mangoldow nic rachować nie można...
   Potrząsł głową kapitan.
   — My spełnimy swój obowiązek...
   Stasia pocałowała go w rękę. W tej chwili nie było to już trzpiotowate dziecię wesołe, ale 
poważna niewiasta, którą pierwszy ból w życiu zastał przygotowaną.
   Powóz w którym prezes i kapitan odjeżdżali, przeprowadziwszy wzrokiem poszła się krzątać 
około domu. Najlepszy, najmilszy, swój własny pokoik postanowiła odstąpić hrabinie. Nad 
gankiem była smutna izdebka gościnna o jednem oknie, którą dla siebie wyznaczyła...
   Przybywający prezes znalazł jeszcze dwór tak prawie jak go kapitan zostawił. Około folwarku 
tylko stała spora ludzi gromada, otaczając izbę, w której urzędnik odpoczywał. Z posępnemi 
twarzami chodzili dworscy szepcząc i naradzając się. Ze wsi ścieżkami i miedzami płynęli ciągle 
ludzie do dworu. Wieść o nieszczęściu hrabiny. o jej chorobie piorunem się rozeszła... Ciekawość i 
oburzenie na to co wedle pojęć ich zdawało się niesprawiedliwością — ściągały wszystkich, a 
szczególniej tych, którym dwór nieraz świadczył...
   Po wszystkich kątach, we drzwiach, po sieniach stały rozmawiając cicho kupki wieśniaków i 
dworskich ludzi, naradzając się. Zobaczywszy prezesa, niektórzy ze starszyzny poczęli się zbliżać 
do niego.
   Stary gumienny pierwszy go zagadnął.
   — Czy to my mamy dać naszych starych panów wypędzić jakiejś hołocie? zawołał stłumionym 
głosem.
   — Bardzo to pięknie dla panów i dla was, że im miłości dowodzicie — odezwał się Mohyła; 
ale gdybyście chcieli sprawę ich pogorszyć, nie ma lepszego sposobu, tylko się do niej. Wmieszać. 
Przeciwko prawu nie można nic. Co się da zrobić — zrobimy... Hrabinę osobiście my obronimy i 
urząd, a wy rozejdźcie się, to będzie najlepiej.
   Nie od razu trafiło to do przekonania gumiennego i dworaków, ale w końcu zrozumieli, iż 
oprócz łez nic pani swej dać nie mogą... W godzinę nadjechał urzędnik, z którym prezes mówił w 
miasteczku, ze łzami w oczach zaprzysięgając, iż czynił co mógł, aby powstrzymać wysłanie na 
miejsce, ale stary garbus, zmiarkowawszy co się świeci, wymógł prośbą i groźbą, że nadzór na 
grunt wyprawiono. Razem z nim przybył lekarz z miasteczka, którego natychmiast do hrabiny 
zaprowadzono. Stan jej wcale się był nie zmienił, leżała jęcząc i śmiejąc się — w nerwowych 
paroksyzmach, których nic powstrzymać nie mogło. Dwie służące napróżno starały się ją od 
gwałtowności powściągnąć. Zrywała się jakby biedz chciała... to opadała bezsilna i omdlała... Na 
nieszczęście i medycyna w takich wypadkach niewiele ma do czynienia. Lekarz mógł tylko 
pokierować troskliwym ratunkiem... Uspakajających jego wyrazów hrabina nie zdawała się 
rozumieć... równie jak zaklęć panny Róży... która na chwilę od łóżka nie odstępowała.
   Gdy lekarz przepisawszy co mógł, wyszedł z wyrazem znękania na twarzy do przyległej sali, 
— prezes, który tam siedział, zapytał go o stan chorej.
   — Nie umiem panu odpowiedzieć — rzekł z uczuciem stary przyjaciel domu — takie ciosy 
czasem zabijają, niekiedy w błogosławiony sposób pamięć i przytomność zabiorą na wieki... Im 
wrażliwsza natura, tem straszniejsze skutki.
   Z bocznego pokoju przez drzwi jęk i śmiech dawały się słyszeć chwilami... Około godziny 
dziesiątej dzwonki na gościńcu dały znać o nadjeżdżających urzędnikach i panu Sebastyanie.
   Garbus jechał wielkim wozem węgierskim, wysłanym wygodnie do podróży — i z dala 
dostrzedz go było można rozglądającego się po pięknej okolicy z uśmiechem zwycięzkim. Na 
koźle siedział z ko- zacka ubrany chłopak, obok woźnicy niemal tak odzianego jak sam pan w 
świcie, pasie i baraniej czapce wysokiej... Ręką wskazał garbus, aby zajechali pod ganek 
pałacowy.
   Z dziedzińca zakątów Indzie się zbiegli oglądać przybysza, wskazując go sobie palcami. W 
ganku stał prezes, doktor i kapitan po za nimi officyaliści z groźnemi twarzami. Z dala na folwarku 
szumiał tłum, który się rozejść nie chciał.
   Widok garbusa, jego stroju i twarzy uczynił wrażenie dziwne. Podobnego Samoborskiego nikt 
się spodziewać nie mógł. Doktor czekający nie nadaremnie w ganku, nie zwracając się ku 
garbusowi, przystąpił do najstarszego z urzędników, z którym był dobrze znajomy.
   — Nie spodziewam się, rzekł głosem podniesionym, abyście panowie przybyli dobijać kobietę 
niebezpiecznie chorą. Mam honor oświadczyć jako lekarz, iż najmniejsze targnięcie się w tej 
chwili na spokój, którego jej stan wymaga, zagraża jej śmiercią. Mogę to na piśmie poświadczyć.
   Garbaty odwrócił się patrząc z uwagą na doktora.
   — Ja do waszej hrabiny nie mam nic — niech żyje, czy umiera, wszystko mi to jedno; majątek 
do mnie należy i ten zajmuję... obcych w nim ludzi nie ścierpię... Jeśli chora, to ją wywieźcie, czy 
wynieście...
     To mówiąc miał wchodzić do pałacu, gdy urzędnik go wstrzymał.
   — Przepraszam pana, rzekł: ależ nigdy i nigdzie w świecie tak się nie postępuje; każdemu się 
daje czas do wyprowadzenia.
   — Jakto? nawet rozbójnikowi? śmiejąc się zawołał garbus... nawet rabusiowi, co ci zabrał i 
kilkadziesiąt lat trzymał ojcowiznę, usadowił się w niej, rozpłodził?... Cha! cha! Ja go mam za to z 
wielkiem uszanowaniem prosić, ażeby mi raczył ustąpić!
   — Kobieta! na miłość Boga! zawołał doktor, stając naprzeciw pana Sebastyana.
   — Ja nie jestem z tych ludzi, co delikatne kobiety szanują i robią z nich lalki... nie — rzekł 
garbaty — kobieta u mnie pracuje ze mną, cierpi ze mną i nie ma większych praw dlatego, żeśmy ją 
słabą zrobili.
   Dajcież mi z waszemi morałami święty pokój! dodał gwałtowniej. Jam tu nie przybył się 
rozczulać, romansować i łzy lać nad nieszczęśliwymi, ale pomsty szukać nad winnymi i odzyskać 
co mi zabrano....
   I ominąwszy doktora i urzędnika, którzy stali zmieszani, śmiało wszedł do pałacu rozglądając 
się dokoła. Przytomni: prezes, doktor, kapitan, urzędnicy popatrzali na siebie, a w końcu poszli za 
nim zwolna. Jeśli będzie śmiał wejść do pokoju hrabiny, mruknął kapitan, to go za gardło schwycę 
i cisnę
   o ścianę...
   Ogromna wspaniała sień najprzód zwróciła uwagę
   garbusa... podniósł głowę do sufitu...i cmokał: —
   Pfiu! Pfiu! co to za browar bedzie!! Otworzył drzwi przypatrując się kryształowej klamce, i 
wszedł do wielkiej sali... W pustym gmachu stąpanie jego
   i odgłos chodu rozlegał się hałaśliwie... Spojrzał na obrazy, na kandelabry, dotknął ręką obicia 
na krzesłach, mrucząc coś sam do siebie pod nosem. Drzwi otwarte na obie strony ku sali jadalnej 
z portretami i do mniejszego saloniku poprzedzającego gabinet hrabiny, zmusiły go wstrzymać się 
i rozmyślać w jakim pójdzie kierunku.
   Zwrócił się po namyśle w lewo do jadalni, i z ciekawością, której obronić się nie mógł, stanął
   przyglądać się portretom familijnym.... Twarz mu się namarszczyła, jakby w duchu rozmawiał 
z niemi i czynił im wyrzuty... Portret brata i hrabiny, w całym blasku piękności dwudziestoletniej 
ściągnął jego uwagę, zatrzymał się przed niemi dłużej, a potem spojrzał na siebie i swoją siermięgę. 
Uśmiech wykrzywił mu usta. Zdjęte na prędce z bufetu srebra, których nie zdążono wynieść, leżały 
tu razem z ogromnym kobiercem. w który je na prędce zrzucono. Stos półmisków, waz, lichtarzy 
walał się tak, powywracanemi świecąc bokami... Garbus schylił się i podjął lichtarz, przypatrując 
mu się jakby chciał rozpoznać, czy istotnie był srebrny... zobaczył cechę i rzucił go nazad do kupy. 
Drzwi dalsze były pozamykane, tędy przez korytarz przejście było do kucheń, izb służby, 
pomieszkania panny Róży i pokojów gościnnych... Palcem wskazał sprzęt srebrny urzędnikowi...
   — Możecie panowie spisywać....
   — To są srebra hrabiny —stłumionym głosem zawołał prezes gniewnie.
   — Co tu jest, to moje —odparł garbaty — a, hrabina się niech upomni i procesuje, jak ja 
procesowałem! Szpilki nie dam wziąć z domu!
   To mówiąc poszedł nazad przez wielką salę do mniejszej ubranej obrazami... z której wprost 
było wnijście do pięknego gabinetu porcelan hrabiny, a z niego przez niewielki pokoik do 
sypialni... Wszędzie wszedłszy stawał oglądając się ciekawie, macał portyery i firanki, schylał się 
przypatrując dywanom. W gabinecie mnóztwo pięknych cacek, kosztownych drobnostek, 
niezwykły wdzięk tego pokoiku z takim urządzonego, smakiem, zdawał się na nim czynić jakieś 
wrażenie... Ale wzgarda, obrzydzenie, szyderstwo wystąpiły mu na twarz, ręce włożywszy w 
kieszenie stanął, z ustami zaciśniętemi patrząc długo, starając się niby zrozumieć znaczenie tej 
poezyi życia, której nigdy nie kosztował. Na półce stały kosztownie malowane naczyńka z 
sewrskiej porcelany i saskie... Jedną z nich z wizerunkiem pięknej kobiety schwycił w grube 
palce... zblizka się jej zaczął przypatry- wać i puścił na ziemię... Rozbiła się w drobne kawałki, 
które nogą w kąt podrzucił... Wszyscy za nim idący byli oburzeni i na twarzach ich gniew a 
rozdrażnienie stawało się coraz widoczniejsze. Jakby je odgadł garbus, z uśmiechem począł się im 
wyzywająco przypatrywać.
   — Nie powinieneś pan sobie przynajmniej szkody czynić — rzekł szydersko doktor — wszak 
ci to pieniądze!
   — Wielkie pieniądze!! rozśmiał się garbaty...
   — Zawsze kilkanaście jeśli nie więcej dukatów, rzekł jeden z urzędników.
   — Ta łupina? śmiejąc się odparł garbaty i splunął na dywan, zacierając ślinę nogą ubłoconą...
   Na straży drzwi wiodących do pokoju chorej doktor stanął zawczasu z kapitanem Ztąd już 
słaby krzyk jej chwilami słychać było, przejmujący najobojętniejszych. Garbaty chwilę mu się 
przysłuchiwał z obojętnością może umyślną, nie dając poznać po sobie najmniejszego uczucia. Nie 
próbował wszakże iść dalej i w gabinecie wskazał krzesła urzędnikom, zapraszając ich siedzieć. 
Żaden jednak z tych panów nie przyjął wezwania.
   — Pójdziemy gdzie do spokojniejszego kąta, zawołał starszy z nich. Wolno panu, coś hrabiny 
nie znał i nerwy masz żelazne, siedzieć tu kiedy się podoba, ale jabym tu wytrwać nie mógł — ja 
mam żonę i dzieci.
   Garbus głową pokiwał. — Ja mam też i żonę i dzieci, wilk też ma żonę i dzieci, a owce bierze 
na plecy od jagnięcia lub z jagnięciem dla swoich. Co pan chcesz V to prawo świata.., popatrz pan 
tylko: żyjemy zabójstwami i karmimy się rozbojem... My na to nie poradzimy... Jak mnie kto 
zmoże i zje — na zdrowie; a gdy ja mam siłę, miałbym robić ceremonie ? byłbym głupi!
   Rozśmiał się głośno. Nikt mu nie odpowiadał, poodwracali się wszyscy — milczenie panowało 
w pokoju.
   — Obrzydliwe stworzenie! mruknął kapitan... odchodząc na bok...
   Chociaż urzędnicy pousuwali się na próg gabinetu, garbus w swej sukmanie i butach 
zbłoconych zasiadł w fotelu u stolika, na którym stał jeszcze ów cały przyrząd wymyślnych 
sprzęcików, flakonów, lampek, kadzielnic hrabiny — otwierał flaszki, wąchał, rzucał je na stół 
rozlewając co w nich było... słowem gospodarzył z przemyślną złośliwością, zostawując po 
każdem dotknięciu swem ślady... Widocznie napawał się to chwilą brzydkiej, dzikiej jakiejś 
zemsty, która dla niego była niedostateczną bo się znęcał nad rzeczami nie nad ludźmi.
   Panna Róża, która wyszła była po coś z pokoju chorej, osłupiała tym widokiem niespodzianym, 
stanęła w progu, patrzała i oczu od poczwary tej oderwać nie mogła. Zapomnieliśmy dodać, że 
p.Sebastyan w czapce baraniej, nie zdejmując jej, wszedł na pokokoje; twarz jego, ubiór, mina 
przypominały dobrze paryzką tłuszczę, na pokojach Maryi Antuanetty. Dojrzał garbus postaci tej 
kobiecej i zmierzył ją oczyma: domyślił się snadź kogoś ze dworu hrabiny, po pęku kluczów może, 
które roztargniona Róża w ręku trzymała.
   — Mościa pani, czy mościa panno — odezwał się nie wstając: każcie tam dać tym panom i 
mnie śniadanie. Dla mnie słoniny kawałek i cebuli, ja do nich przywykłem.
   Panna Róża stała nieruchoma.
   — Czy panna nie słyszysz ? powtórzył.
   — Jeśli do mnie waćpan mówisz — odparła z gniewem p. Paklewska — to mu tylko odpowiem, 
żem nie jego sługa. I odwróciła się dumnie.
   Na stoliku stał dzwonek, garbus dzwonić począł co siły. Doktor drzwi przymknął od pokoju, 
który prowadził do hrabiny... Dźwięk dzwonka rozlegał się po salach, ale nikt nie przychodził. W 
ostatku kamerdyner z flegmą przybył zobaczyć kto dzwoni. Był to mężczyzna w podeszłym wieku 
i poważnej postawy. Przekonawszy się, że dzwonek był w ręku p. Sebastyana, nic nie mówiąc 
począł się cofać.
   — Cóż to jest? nie słyszycie, że dzwonie? zawołał garbus.
   — A Cóż to nas ma obchodzić! odparł kamerdyner, że waćpan dzwonisz... Wszak tu nikt z nas 
mu nie służy... Garbus zamilkł.
   — Ja też próżniaków i darmozjadów nie potrzebuję — krzyknął wstając... Znad było, że się 
namyślał co począć. Ruszył się z gabinetu prowadząc urzędników za sobą; doktor, kapitan i prezes 
pozostali w gabinecie. Wiedzieli oni, że usługi garbus nie znajdzie żadnej, bo wszyscy do kuchty i 
parobka zmówili się służbę porzucić. Milczący pozajmowali miejsca na straży u wnijścia do 
pokoju chorej, lękając się, aby dziki człowiek i tam nie wtargnął. Doktor po chwili poszedł na 
palcach przekonać się o stanie hrabiny, pozostał czas jakiś w sypialni i wrócił z twarzą posępną. 
Spojrzeli nań badającym wzrokiem prezes i kapitan.
   — Lepiej ? szepnął Mohyła.
   — Wcale nie — rzekł doktor cicho — lękam się o umysł — wątpię czy to wstrząśnienie, zbyt 
niespodziane i gwałtowne, na zawsze po sobie śladów nie zostawi. Dotąd przynajmniej hrabina nie 
odzyskała wcale przytomności.
   — Kto wie, czyby to dla niej nie było miłosierdziem bożem! — rzekł kapitan...
   Doktor ruszył ramionami, prezes ręce trzymając załamane nieruchomy siedział.
   — Panowie moi, odezwał się — jesteście wszyscy przyjaciołmi tego domu: proszę was o radę. 
Hrabia Zdzisław nie wiedząc o niczem jedzie z Wilelmskim do Berlina... Należałoby go zwrócić z 
drogi, wszystkie warunki się zmieniły. To co ma z sobą, dziś może cały jego fundusz stanowić; 
potrzeba go wezwać do powrotu i myśleć inaczej o przyszłości. Sądzę, że to obowiązek... Sam stan 
hrabiny nakazuje to... żal mi biedaka, ale na to nie ma ratunku...
   — Nie ulega wątpliwości — potwierdził doktor: trzeba posłać za nim i zawrócić co rychlej, 
niech się uczy o sobie myśleć.
   — Tak jest — dodał kapitan...
   — Na jakąkolwiek łagodność i wyrozumiałość ze strony tego... gbura, kończył prezes, liczyć 
niepodobna...
   Chciał wstać, kapitan podał mu rękę, wyszli razem. W gmachu stał jeszcze garbus z 
urzędnikami, wściekły, zaczerwieniony i gniewny, stukając kijem w posadzkę.
   Urzędnicy udając wielką powagę, mieli uśmiech na ustach — w istocie było trochę zabawnie 
widzieć nowego pana Samoborów opuszczonego od sług i posługującego się owym kozaczkiem, 
którego przywiózł z sobą i z którym rady sobie dać nie mógł. Chłopaka bowiem popychano 
wszędzie, nie odpowiadając mu; nic dostać, z nikim się rozmówić nie mógł. Przylatywał co chwila 
się skarżyć, dostawał połajanie i przeklęctwo, i biegł znowu na to, by się z niego ludzie 
wyśmiewali. Garbus chodził po ganku rozmyślając, jak sobie poradzi, klął po rusińsku i głową 
trząsł.
   — Panowie, jesteście urzędnicy, macie prawo rozkazywać, każcie sobie usłużyć... ja muszę 
czekać aż służbę sobie złożę... zawołał garbus. Za pieniądze przecie znajdę gdzie ludzi, a potem im 
pokażę, jak się zdejmują rachunki z koszulą razem z grzbietów... Ja mam cierpliwość — a no! a no!
   Zaciął usta i siadł na ławie w ganku... widocznie zemsta w nim wzbierała jeszcze mocniej. 
Kapitan chciał namówić którego z lokajów, ażeby go posłuchał, ale żaden z nich gorszym od 
innych okazać się nie chciał — nie poszedł żaden. Garbus z wozu kazał sobie przynieść chleba, ze 
spiżarni słoninę, z ogrodu cebulę i śniadał na ławie.
   Wcześniej dniem przed odjazdem hr. Zdzisława, Żabicki wyruszył z Samoborów, parę dni 
mając się zatrzymać w miasteczku u znajomych. Tu go doszła wieść o nagłej katastrofie, jakiej 
uległa nieszczęśliwa rodzina; bez namysłu więc powrócił natychmiast nazad, stawiąc się z ofiarą 
posługi, jakiejby od niego potrzebować mogli... Z razu w tem zamieszaniu nikt na niego uwagi nie 
zwrócił, aż kapitan poddał myśl, ażeby go i tak wybierającego się do Warszawy, prosić o 
przyspieszenie odjazdu i o widzenie się tam ze Zdzisławem, mającym się kilka dni zatrzymać dla 
wypoczynku; taki był przynajmniej program podróży. Żabicki podjął się chętnie tego smutnego 
posłannictwa, zgadzało się ono lepiej z jego charakterem, niż zwiastowanie dobrej nowiny. Dosyć 
zawsze surowo obchodził się ze swym uczniem, lecz tam gdzie cierpienie istotne i boleść ludzką 
uczuł, umiał je poszanować i łagodnie obchodzić się z niemi. Miał dosyć męztwa i energii, by w 
potrzebie natchnąć niemi — i osłabłego, rozpieszczonego jedynaka pokrzepić przykładem i 
słowem.
   Prezes dał mu list do Zdzisława, w kilku słowach zawarty i łzami bezsilnemi oblany.
   Nazajutrz Zabicki wziął pocztę i poleciał w pogoń.
   Tymczasem w Samoborach gospodarował p. Sebastyan i urzędnicy użyci przez niego do 
robienia inwentarzy. Pokój sypialny hrabiny i przytykające doń dwa boczne, wyłączono od opisów 
i zostawiono w takim stanie jak były. Garbus jednak oświadczył, że długo tego cierpieć nie może, i 
że hrabinę muszą sobie wywieźć gdzie im się podoba, jak tylko z łóżka się podniesie.
   Cały dom zresztą wyglądał już jak ruina: sprzęty pozestawiano na kupy, do najdrobniejszej 
fraszki, oprócz rzeczy, które się udało pannie Róży pochwytać i pochować do oddzielnych 
pokojów; — poznoszono wszystko pod klucz i pieczęcie. Dywany z podłóg, zwierciadła i obrazy 
ze ścian, firanki i portyery, garbus pozbierać kazał. Sale spustoszone, ogromniejszemi się jeszcze 
wydawały niż przedtem, a nowy pan przechadzał się po nich, z uciechą patrząc na zniszczenie.
   — Kamienia na kamieniu nie zostawię, — mówił do urzędników — niechaj niepoczciwe 
gniazdo w proch i gruz się obróci. Chciałem browar zrobić z pałacu... nie! zrzucę go! zrzucę, zbiję, 
obalę... Ogród zaorać każę, drzewa wyciąć w pień.
   — Lepiejbyś pan uczynił sprzedając — wtrącił jeden z urzędników: tak pan sam sobie krzywdę 
wyrządzisz...
   — Gdybym znalazł Cygana, szuję, łotra... przybłędę, coby miał pieniądze, kto wie? Komu 
innemu nie sprzedam — mówił Sarnoborski. Chcę takiego, coby obrzydził i zniszczył.
   Ledwie go powstrzymano od tego, by familijnych portretów natychmiast na kupę je 
zrzuciwszy nie spalił, tą uwagą, iż prawo jeszcze o własności ich rozstrzygać musi. Zdarte ze ścian, 
zrzucono na strych.
   Z każdym dniem odchodzili ludzie ze służby, garbus sam kończył z nimi rachunki, przy 
żadnych nie obeszło się bez kłótni — gromadnie opustoszali Samobory. Mała garstka zostawała 
przy hrabinie, której stan ciągle był jednakowy. Doktor wątpił bardzo, ażeby kiedy przytomność 
odzyskać mogła. Ustały tylko gwałtowniejsze objawy, a w ich miejsce przyszła symptomatami 
nerwowemi, wyciąganiem i krzykiem przerywana melancholia milcząca. Rachowano tylko na 
powrót Zdzisława, na widzenie się z nim. Panna Róża na zapytania nie odbierała odpowiedzi, 
odwracała się ku niej, patrzała, słuchała i nie mówiła słowa. Przez sen tylko wyrywały się z jej ust 
wyrazy niezrozumiałe, jakby skargi i modlitwy. Wyobrazić sobie łatwo, jakie wrażenie wieść
   o wypadkach w Samoborach uczyniła na sąsiedztwie. Dom to był powszechnie szanowany, 
hrabinę kochali wszyscy dla jej dobroci i niewieściego wdzięku. Opowiadanie o obejściu się z 
Samoborskieimi tego dzikiego człowieka, który tak blizkim był ich krewnym, wywołało zgrozę i 
oburzenie. Nie było prawie człowieka, któryby słysząc o tem nie zarzekł się wszelkich stosunków z 
nowym sąsiadem
   i nie zaklinał, że go wcale znać, widzieć, zbliżać się doń nie będzie. Odgrażano się nawet 
zemstą. Nikt jednak oprócz prezesa i kapitana w pomoc i z ofiarą żadną nie przybył.
   Mohyła nazajutrz jadąc na kilka godzin do domu, a mając około Jezioran przejeżdżać pod 
bramą, — wiedząc, że Mangold był w stosunkach z hrabiną, uznał za właściwe wstąpić na chwilę 
do barona, aby się przed nim użalić nad losem nieszczęśliwej.
   Jak zazwyczaj, musiał dość długo czekać przed bramą, a potem w salonie, nim sztywny i 
wystrojony baron wyszedł do niego.
   Tym razem bardziej jeszcze zimny i milczący był niż zwykle. Powitał prezesa nie mówiąc 
prawie słowa i ruchem ręki wskazując mu tylko miejsce na kanapie.
   — Wiesz pan już zapewne, panie baronie, jak okropne nieszczęście spotkało rodzinę hr. 
Samoborskich... — A — tak — krótko odparł Mangold — głowę spuścił na piersi, ręce złożył, 
westchnął i zamilkł...
   — Bóg widzi, że cierpię z nimi i za nich... bo serce się rozdziera patrzeć na to...
   Mangold odetchnął, ramionami ruszył, rękami uderzył po poręczach fotelu i — zmilczał.
   — Co najgorsza, że z dzikim, z Hotentotem mają do czynienia... ze zwierzęciem...
   — Proszę ! proszę ! odezwał się baron... słyszałem — mówiono...
   — Hrabina jakby obłąkana... dodał prezes.
   — Jest czego! jest! mruknął Mangold...
   — Posłaliśmy po Zdzisława... Wiadomość ta nieco żywiej zdawała się obchodzić barona — 
spytał: — Kiedyż się go państwo spodziewacie ?
   — Nie wiem w tych dniach pewnie... Mangold milczał znowu, w ogóle nie bywał rozmowny, 
teraz zdawał się lękać ust otworzyć.
   — Pan baron może nam co poradzisz, może przez przyjaźń dla domu...
   Jak oparzony porwał się z krzesła gospodarz nagle...
   — Ja? ja? ale my natychmiast zmuszeni jesteśmy do Włoch wyjeżdżać — to od dawna było w 
projekcie... od dawna... bardzo mi żal — od dawna...
   Prezes zamilkł, nie chcąc być natrętnym. Panna wcale do salonu nie wyszła. Mohyła po 
półgodzin- nym pobycie pożegnał barona, który go odprowadził aż w ganek...
   Tu już się mieli ostatecznie pożegnać, gdy baron coś sobie przypomniał.
   — A ! za pozwoleniem... pan prezes nie słyszał? ta mówią, że Samobory pójdą na sprzedaż? 
może to być?
   Oczka mu błyszczały jakiemś życiem niezwykłem...
   — Nic o tem nie wiem — odezwał się Mohyła; słyszę tylko, bo to ciągle powtarzał zbój — że 
kamienia na kamieniu nie zostawi...
   — A —a—a... przecież ich w moździerzu nie potłucze? nie pokruszy ? żywo dodał Mangold... 
Więc będą licytacye... na wszystko... Licytacje ?
   — Nic nie wiem — dokończył prezes, któremu nagła gorączka zimnego barona wydała się 
przykrą i dziwną.
   Mangoldowie żadnego już więcej znaku życia nic dali... Mohyła dowiedział się, że istotnie w 
parę dni potem do Włoch mieli wyruszyć.
   Po wyjeździe Żabickiego — oczekiwano co chwila przybycia Zdzisława. Prezes, który w 
Samoborach nie mógł siedzieć, bo garbus wszystko pozamykał i kąta nikomu nie dał, a co dzień 
naglił o wywiezienie hrabiny — obrał sobie przytułek w Wólce, zkąd tylko wyjeżdżał do pałacu, 
by w pokoiku zostawionym chorej, gdzie się teraz i Panna Róża wypędzona ze swojego mieszkania 
przeniosła, spę- dzić godzinę jaką na milczeniu, oczekiwaniu i narzekaniu, ponieważ co tylko się 
znalazło na gruncie, poszło pod sekwestr i rozporządzenie nowego pana, który niemal wody ze 
studni dla chorej żałował, przywożono z Wólki, od prezesa i innych sąsiadów co było potrzeba. O 
ile p. Sebastyan (nazywali go włościanie Se — bestya) okazywał się nieubłaganym, o tyle 
sąsiedztwo prawdziwie po chrześciańska spieszyło z pomocą dla hrabiny, której stan powszechną 
litość obudzał. Doktor prawie nie wyjeżdżał z Samoborów... i nie odchodził od łóżka hrabiny. 
Prezes liczył dni do powroty Zdzisława, pragnął go i lękał się razem.
   Żabicki pocztą dzień i noc pospieszał do Warszawy, ażeby tam jeszcze zastać hrabiego. 
Zmęczony i złamany, przybył wreszcie i prawie nie wypoczywając, musiał rozpocząć pielgrzymkę 
po hotelach, dla wyszukania Zdzisława. Instynktem tylko czuł, że się gdzieindziej umieścić nie 
może, jak w owych czasach był Angielski...
   O godzinie ósmej rano do drzwi jego dobiegał Żabicki i uspokoił się, widząc pod dwoma 
numerami nazwisko hrabiego. Jeden z nich zajmował professor Wiłelmski, do niego najprzód 
zastukał przybyły... Zastał go jeszcze w łóżku i bez peruki, co zwykle profesora wprawiało w zły 
humor, wyobrażał bowiem sobie, że peruka ta była tajemnicą i że się jej nikt nie domyślał. 
Spotkanie się z Żabickim nie zdziwiło go bynajmniej, spodziewał się poniekąd — zmieszał się 
jednak, a ten po cichu mu do ucha szepnął, żeby się natychmiast ubrał zszedł na dół na kawę, gdyż 
muszą się poufnie i bez świadków rozmówić o bardzo ważnym interesie.
   Jadę wprost z Samoborów — dodał Żabicki, — zaszły tam wypadki niespodziane...
   Profesor, któremu na myśl już nawet przyszło, czy go panna Róża nie zdradziła, porwał się co 
najprędzej ubierać. Zdzisław spał jeszcze...
   Zeszli po cichu na dół — Wilelmski blady, chciwie pożerał oczyma przybyłego.
   — Mów, na miły Bóg — nie trzymaj mnie w niepewności — co się tam stało ?
   — Samoborscy wielki swój proces odwieczny aa głowę przegrali. Samobory zajęte... familia 
zrujnowana... hrabina w łóżku chora i nieprzytomna. Zdzisław musi powracać natychmiast...
   Profesor stał osłupiały... słowa długo przemówić nie mógł.
   — Piorun z jasnego nieba czy co! wyjąknął wreszcie... Waćpan nie przesadzasz...
   — Jadę ztamtąd mam list od prezesa...
   — Ale coś im się zostanie! podchwycił profesor.
   — Tak dalece nic, że ruchomości zasekwestrowano do ostatniej łyżki... Mają do czynienia z 
człowiekiem tak dzikim, tak zimnym i złym, iż podo- bnej poczwary wyobrazić sobie, uwierzyć w 
nią trudno...
   Wilelmski padł na krzesło trąc czoło... i zapominając nawet o peruce, którą posuwał i 
przekręcał...
   — Cóż tu począć? co począć! zawołał zrywając się natychmiast z krzesła i poczynając biegać 
po pokoju... wszystko — wszystko do joty przepadło. Jeszcze szczęście, dodał w duchu — że ślubu 
nie wziąłem.
   — Powracać trzeba niezwłocznie, miejsce syna jest u łóżka chorej matki — począł Żabicki — 
musimy mu natychmiast to powiedzieć. Chłopiec rozpuszczony, nienawykły do ciosów, lękam się 
o niego wielce w początku, lecz nasza rzecz energią go natchnąć. Mężczyzną jest, powinien 
przyjąć to po męzku.
   — Mnie się coś niedobrze robi — odezwał się zamyślając Wilelmski — bardzo mi się źle robi... 
Odchoruję to niezawodnie... Piorun z jasnego nieba! powtarzam... mówił machinalnie — i w 
myślach zatopiony...
   — Wiesz waćpan co ? — dodał po długim przestanku — weź na siebie rozmowę ze 
Zdzisławem, ja, słowo daję — nie potrafię... Wczoraj widziałem go w teatrze i na wieczerzy tak 
ożywionym, tak szczęśliwym... serce mi się kraje... Co tu począć? Nie — nie mogę... Ja to 
odchoruję... zupełnie się czuję źle — mruczał Wilelmski. Żabicki popatrzał nań: w istocie litość 
obudzał...Pomimo wcale nie gorącego poranku, pot mu czoło okrywał, a bladość twarz, ręce 
drżały...zmieszany był, zatopiony w myślach. Łatwo się dorozumiewał Żabicki, iż głównie jego 
własny los go zajmował.
   — I ja też wpadłem w matnię, rzekł wreszcie ulżywszy piersiom westchnieniem. Licho mi 
nadało ze starą panną się zaręczać... która teraz może i grosza mieć nie bedzie...
   Ja się tam nawet już pokazać nie mogę... Każdy z pożaru ratować się musi... i myśleć o sobie. I 
ja też...
   Nic mu na to nie odpowiedział Żabicki.
   — Idę na miasto, na świeże powietrze, bo czuję, że mi źle — bardzo źle, dokończył chwytając 
za kapelusz—rób sobie ze Zdzisławem co chcesz... Nie czekajcie mnie rychło...to nad siły...
   Poszedł ku drzwiom i zwrócił się.
   — Tylko zmiłuj się — szybko rzekł zniżając głos, — daj mu do zrozumienia niech w hotelu za 
mnie zapłaci... Ja tu przecieżbym po dobrej woli nie jechał i nie zajeżdżał.
   Na te słowa Żabicki nie miał siły odpowiedzieć nawet, popatrzał dziwnie na profesora, który 
się zmieszał mocno.
   — Zresztą, jak tam sobie chce... mniejsza z tem... co będzie to będzie... Wzięli djabli krowę, 
niech biorą i cielę...
   Nałożył kapelusz na głowę i wybiegł z hotelu. Nie dziwiło to bynajmniej Żabickiego, który 
takim go znał zawsze.
   Cały ciężar spadł teraz na niego samego. Na męztwie mu nie zbywało...
   Pomyślał chwilę i poszedł na górę.
   Kelner u drzwi oznajmił mu, że graf wprawdzie przed chwilą obudził się, słysząc stuknięcie 
jakieś u profesora, ale jeszcze w łóżku leży. Żabicki wszedł...
   Story były pozapuszczane — w pokoju nieład wielki eleganckich bardzo rzeczy w podróżnym 
zamęcie rozrzuconych. Zdziś palił cygaro i patrzał w sufit rozmarzony; twarz mu się uśmiechała 
przypomnieniem zabawy dnia wczorajszego... Białą wypieszczoną rękę wyciągnął Żabickiemu 
wołając radośnie:
   — A! kochanego Żabcia!! jak się masz ? A to mnie nic nie mogło przyjemniejszego spotkać 
przy obudzeniu nad zjawienie się twoje...
   Siadaj — mów... i witaj — Salve!
   Zmieszany tonem i słowy — młody nauczyciel ledwie się zebrał na niewyraźną jakąś 
odpowiedź... i siadł...
   — Zapukaj do professora... niech do nas przychodzi — ubiorę się w mgnieniu oka i 
odprowadzę was na śniadanie...
   — Profesor wyszedł... a ja już jestem po śniadaniu — odezwał się Żabicki.
   — Czegoś jesteś ponury taki!...
   — Wiesz hrabio, jam najczęściej taki, a teraz — teraz mi smutniej jeszcze... W Samoborach nie 
wszystkich zostawiłem zdrowych...
   Spojrzał na niego znacząco.
   Zdziś rzucił cygaro i porwał się bledniejąc.
   — Któż? mama? chora? Żabicki milczał parę sekund.
   — A! ze wzruszenia pewnie... to rozstanie— to rozczulenie — ja sam długo do siebie potem 
przyjść nie mogłem... Ale — nic nie ma strasznego? posłali po doktora?
   — Doktora zostawiłem tam... mówił powoli Żabicki, szukając w myśli sposobu przejścia do 
tego, co musiał mu zwierzyć...
   Zdzisław blady był i drżący...
   — Mów, proszę cię — w łóżku czy chodzi ? co to było?
   — Hrabina leży od dni kilku... ciągnął zawsze z wolna Żabicki. Sądzę, że nie rozstanie samo 
było powodem choroby...
   — Cóż, proszę cię? byłże jaki inny powód? co ? żywo podchwycił Zdziś.
   — Prezes przyjeżdżał z jakimś interesem... ja —pan—pan wiesz —interesów nie rozumiem 
dobrze, coś zasłyszałem o niepomyślnym wypadku...
   — Czego?
   — Jakiegoś procesu...
   Hrabia się zamyślił. Nie ukrywano przed nim wprawdzie istnienia tej sprawy, ale mu tajono 
nie- bezpieczeństwo i rozmiary. Nie miał więc pojęcia coby tak matkę zmartwić i zagrażać im 
miało.
   — Ale bo to nieszczęście — odezwał się, że ta droga mamcia zawsze tak wszystko zaraz bierze 
do serca... Prezes to stary, poczciwy, zacny człowiek. Ale tak niezręczny... we wszystkiem co 
czyni. Po cóż było o tem mówić mamie ?
   — Jużciż taić to do niczego nie prowadzi — odezwał się Żabicki: najgorszy w świcie system 
ukrywania prawdy dla oszczędzenia bolu. Trzeba mieć męztwo, by cierpieniu módz zajrzeć w 
oczy.
   — Tak — to dobre dla nas... ale słabą, delikatną kobietę oszczędzać należy.
   Żabickiemu nie stało na chwilę wątku, spuścił oczy i milczał.
   — Ty masz minę — odezwał się Zdziś — jak gdybyś przeciwko swemu systemowi, mnie 
oszczędzał i coś taił przedemną...
   — Nie — rzekł Żabicki — alebym wam, kochany panie Zdzisławie, chciał oszczędzić w istocie 
zbyt nagłego przynajmniej bolu... Hrabina jest mocno chora... a interes, o którym wspominałem, 
jest jak najgorszy...
   Zbladł jak ściana chłopiec i ręce zacisnął.
   — Więc mnie należy powracać natychmiast — rzekł stłumionym głosem.
   — I dla tego ja tu przybyłem, abym was zwrócił do Samoborów — dodał Żabicki. Uzbrój się w 
męztwo, kochany panie Zdzisławie... Przypomnij so- bie, ile razy w naszych rozmowach, 
nieszczęsny prorok, mówiłem ci o tym obowiązku człowieka, aby zawsze był gotów na wszystko 
złe, jakie spotkać go może. Nie zabezpiecza od tego żadne w świecie położenie. Trony się walą — 
bohaterowie nikną wtłoczeni w błoto...
   Zdzisław słuchał nie mówiąc, rękę wyciągnął do Żabickiego, ściskał jego dłoń i drżał.
   — Nie opuszczaj mnie — odezwał się słabym głosem — czuję, że sam... sam — nie wiem 
czybym sobie dał radę... Ty mnie natchniesz męztwem... Mów, ile wiesz... Cóż to za klęska?... co 
nas ma spotkać ?
   — Mieliście proces ze stryjem... z człowiekiem dzikim i złym — mówił Żabicki — nie 
mówiono wam
   o tem może — proces toczył się o majątek cały... Przegraliście go... Ta wiadomość matkę 
waszą. wprawiła w niebezpieczną słabość — przyszła niespodzianie...
   Kończąc te słowa i widząc bledniejącego coraz bardziej Zdzisława, Żabicki pochwycił go za 
ręce...
   — Męztwa! panie Zdzisławie — odbierasz pierwszy chrzest bolu z rąk losu — cierpienie to 
niech cię pasuje na rycerza, nie na istotę bezwładną
   i zgniecioną!! Łzy nie pomogą nic... trzeba czynu i czynu godnego mężczyzny...
   Dobył list prezesa.
   — Czytaj pan — dodał — ubieraj się, jedziemy... Zdzisław rzucił mu się na szyję płacząc, 
mówić nic nie mógł...
   — Daruj rai te łzy... o matce myślę... wyjąknął niewyraźnie... biedna mama... jedźmy — 
jedźmy jednej chwili...
   — Uspokój się pan, nie myśl o wyjeździe, ja nim zarządzę..,
   Wstyd okazania się słabym, oszczędził pewnie Zdzisławowi samemu bolu, z którym walczyć 
musiał. Żabicki nie odstąpił go już na chwilę, zwolna i stopniowo przygotowując do tej klęski, 
której rozciągłości zdawał się Zdziś wcale nie módz pojąć.
   Roił i on, że coś da się ocalić, że ten stryj bedzie człowiekiem i okaże serce ludzkie, że się 
odwołają do sądu i pośrednictwa obywateli...
   Żabicki kochając Zdzisława, znajdował sposób, oznajmienia mu coraz czegoś gorszego tak, by 
od razu nie padł pod brzemieniem.
   Ciągle mu wystawiając obowiązek męztwa dla matki—nie dał upaść na duchu... Zdzisław 
rozgorączkowany był, ale nie zrozpaczony. Dla niego niczem się zdawała utrata majątku, w której 
zupełność uwierzyć nie chciał, a troskał się o drogą matkę i jej tylko pragnął oszczędzić cierpienia.
   W parę godzin wszystko było do drogi gotowe, szło tylko o profesora, o którym sobie teraz 
dopiero przypomniał Zdzisław. Posłano po niego, Wilelmskiego nie było.
   — Czekać na niego nie możemy — odezwał się Żabicki. Widziałem się z nim rano, mówiłem 
mu
   o wszystkiem, biedny człowiek zgryzł się tak mocno, że potrzebował pójść — odetchnąć. Kto 
wie czy w czas powróci... Zostawimy słów kilka do niego.
   Zdzisław na wszystko się zgadzał, chcąc wyjeżdżać co prędzej. Żabicki, który ułatwiał 
rachunki, hotelowe, nie zapomniał też o zapłaceniu za Wilelmskiego, do którego kartkę zostawiał.
   Posłano już po konie... Zdzisław chodził osłabły po pokoju; gdy służący przynoszący rachunek, 
wszedł z książką, w której się zwykli zapisywać podróżni. Zdziś machinalnie rzucił na nią okiem
   i krzyknął wskazując kartę;
   — Kiedy ci państwo przybyli ?
   — Wczoraj nad wieczór — rzekł kelner. Żabicki zajrzał, na regestrze stało:
   "Baron Mangold z córką i kuzynką z Jezioran. 
   — Na Boga! zawołał Zdzisław — ja się z baronem koniecznie widzieć muszę, to przyjaciel 
nasz,
   mojej matki. Jestem pewien, że znajdę u niego współczucie, radę, opiekę...
   Żabicki lepiej znający świat wielce o tem wątpił, nie chciał wszakże może od razu złudzeń 
odbierać Zdzisławowi — odezwał się tylko:
   — Zdaje mi się — że — baron nic nam dopomódz nie może...
   — Owszem ! owszem — przerwał Zdzisław: nie darowaną byłoby rzeczą, gdybym się z nim 
nie widział, uchybiłbym mu... idę...
   Jakoż wybiegł natychmiast. Baron na tem samem piętrze zajmował salon i parę pokojów. Zdziś 
dał swój bilet kelnerowi i dopisał na nim ołówkiem, że na chwileczkę widzieć się pragnie 
koniecznie. Któż wie? może i nadzieja spojrzenia jeszcze raz w oczy tej czarodziejce, której pączek 
różany nosił na sercu, pędziła go do barona.
   Dosyć długo kazano mu czekać w korytarzu — naostatek kelner otworzył drzwi salonu, w 
którym nikogo nie było... Zdzisław wszedł... Na kanapie leżał tylko szal znajomy mu, ten sam, 
którym obwinięta Elsa opuszczała Samobory, tego pamiętnego, pięknego dnia marzeń i wesela.
   Baron dosyć znowu czekać na siebie zmusił — wreszcie drzwi się otworzyły, wyszedł 
sztywniejszy niż kiedy, blady i widocznie mocno zakłopotany.
   Zdzisław rzucił się ku niemu z uczuciem, gotów mu paść w objęcia, gdy Mangold wyciągniętą, 
twardą jak żelazo podał mu rękę i nią go wstrzymał w przyzwoitem od siebie oddaleniu...
   — Baron wiesz o nieszczęściu naszem! zawołał Zdzisław...
   — Tak jest — słyszałem... wyjąknął Mangold — ubolewam nieskończenie...
   — A ! pan co byłeś przyjacielem naszym, matki mojej — pan co masz tyle doświadczenia... 
pan... Ja do pana barona przybyłem z prośbą o radę, opiekę, o pomoc...
   Baron usłyszawszy to, podniósł głowę go góry, ręką pogładził brodę.
   — Widzisz hrabio — odezwał się — to są okoliczności — takie —takie... skład tak 
osobliwszy... My jedziemy do Włoch, prawdziwie radbym z serca — ale niczem, niczem służyć 
nie mogę...
   — Lecz przynajmniej radą — słowem...
   — A! słowem... tak — podchwycił baron — ale cóż tu radzić?... Skład okoliczności... Ja w 
interesach tego rodzaju najmniejszego nie mam doświadczenia...
   Zdzisław patrzał nań zdziwiony. Widywał go często chłodnym, nigdy znowu tak straszliwie 
patrzącym z góry i odpychającym. Baron teraz ręce w tył założył, usta dziwnie skupił, a oczy 
obróciwszy ku oknom, czekać się tylko zdawał, rychło li się gościa natrętnego pozbędzie.
   Nadzieja zobaczenia Elsy i jakiegoś słówka współczucia od niej, wstrzymała biednego 
Zdzisława, którego baron nawet siedzieć nie prosił, sam też stojąc przy drzwiach pokoju, z którego 
wyszedł, i niby chcąc zaraz powrócić...
   — A! panie baronie — odezwał się Zdziś z uczuciem —mogliżeśmy się przed niedawnym 
czasem, przed kilkunastu dniami czegoś podobnego spodziewać?
   — Tak! niezawodnie! kto się mógł czego po- dobnego spodziewać! powtórzył Mangold — tak! 
skład okoliczności... to trudno...
   — I ta biedna mama moja...
   — Rzeczywiście — rzeczywiście! cicho szeptał baron...
   Zdzisław kręcił się przedłużając rozmowę: pragnął ją zobaczyć, spodziewał się co chwila 
ukazania jej, a nie śmiał się jeszcze o to upomnieć...
   — Państwo jadą do Włoch?... zapytał.
   — Tak... do Włoch — do Włoch — za parę dni, wprost...
   — Na długo?
   — Być może, iż na... niekrótko — jąknął baron — to zależy... Włochy kraj, słyszę, bardzo 
piękny, chcę go gruntownie obejrzeć — gruntownie...
   Chrząknął Mangold i patrzał na Zdzisława, niby go wzrokiem usiłując wypędzić.
   Zdzisław stał, a raczej kręcił się w miejscu.
   — Chciałem państwa pożegnać... odezwał się, bo teraz nie wiem kiedy będę miał to szczęście 
spotkać się z nimi...
   — A! prawdziwie! — a! dziękuję bardzo... Baron poszedł do okna bez ceremonii i patrzał
   na Wierzbową ulicę, może wierzb szukając na niej, których od dawna nie było...
   — Nie mógłbym pożegnać... ? rzekł nieśmiało Zdziś.
   Baron odwrócił się niezmiernie żywo. — Me — nie — nie — odezwał się — nie można — 
prawdziwie że nie — o! nie! żegnam pana hrabiego, żegnam.
   I cisnąc go sobą popchnął do drzwi.
   — Uu— paa— daaam do nóg! upadam do nóg! dołożył, biorąc sam za drzwi, aby je otworzyć 
hrabiemu i co prędzej zamknąć za nim.
   Zdzisław znalazł się w korytarzu prędzej, niż się spodziewał, zawstydzony, zmieszany, nie 
mogąc po młodzieńczemu zrozumieć tej zmiany w. człowieku, w obejściu, w tonie, jaka go tu 
spotykała. Złożył wrażenie odebrane na własną drażliwość i usiłował sobie wyobrazić, że 
poczciwego Mangolda nie zrozumiał. A może też — dodał — widzi przywiązanie Elsy do mnie, i 
dlatego tak się lęka, abym się z nią nie widział.
   Schodził z wolna Zdziś, gdy — nad wszelkie spodziewanie — spotkał wracające z miasta 
panie... piękną Elsę i niepiękną Hele. W pierwszej chwili myśl mu się nastręczyła, że one umyślnie 
wysunęły się, aby módz się z nim pożegnać, mimo wiedzy ojca... Żywo przystąpił do nich...
   Panna Hela wyprostowana, bystro nań patrząc, usiłowała sobą mu Elsę zasłonić, i na bardzo 
serdeczne powitanie, odpowiedziała:
   — A to szczególne spotkanie! to pan hrabia tu jeszcze?...
   — Właśnie wyjeżdżam, byłem u barona chcąc go pożegnać, i pragnąłem także paniom złożyć 
moje uszanowanie.
   Hela patrzała nań z protektorskiem politowaniem, ciągle usiłując Elsę zasłonić. Zdzisław 
przeciwnie zawracał się, aby mógł choć na chwilę zbliżyć się do niej,
   — Kiedyż pan wyjeżdża? zapytała Hela.
   — Natychmiast.
   Zwrócił się do Elsy, która spojrzawszy nań zimno, spuściła oczy.
   — A panie! długo zabawią?...
   Elsa podniosła nieco wejrzenie, i dała do zrozumienia, że kuzynka odpowie za nią. 
Parasolikiem coś rysowała na podłodze; twarzyczka jej pozostała niezmieniona, tak piękna jak 
była, gdy ją ujrzał, i równie bezmyślna.
   — My, my, zabawimy... o! długo — mówiła Hela. Baron chce zwiedzić całe Włochy.
   Znowu spróbował się Zdziś odwołać do Elsy.
   — Pani zapewne cieszy się z tej podróży?
   — Ja... o! ja lubię podróżować — mruknęła panienka niewyraźnie — bardzo lubię; na wsi 
ciągle jedno i jedno... nudno w końcu.
   — I nie wspomni pani tych pięknych dni na wsi spędzonych? dodał Zdzisław.
   Elsa uśmiechnęła się niezrozumiale i ruszyła ramionami, a Hela przerywając rozmowę, z której 
widocznie była niezadowolona, zakończyła:
   — Nie wstrzymujemy hrabiego, któremu być musi pilno. Elso — chodźmy, ojciec pewnie 
czeka... Żegnam...
   Zdziś stał z kapeluszem w ręku, Hela mu się skłoniła z dala, i jakby obawiała się o powierzoną 
swej opiece kuzynkę, uchwyciła ją pod rękę, uprowadzając z sobą.
   Elsa mijając Zdzisia, ukłoniła mu się z lekka, nawet oczu nic podnosząc na niego... i unikając 
spotkać jego wejrzenie. Obie razem bardzo szybkim krokiem pobiegły do drzwi swoich, wsunęły 
się do pokoju, i słychać było jak się zamykały.
   Postawszy jeszcze chwilę, hrabia powoli powlókł się do mieszkania. Wcale inaczej wyobrażał 
sobie to spotkanie i pożegnanie. Był smutny, ale przykrość doznaną zamknął w sobie. Do 
rozczarowania tego nie był przygotowany wcale. Żabicki już gotowy do podróży, czekał na niego; 
profesora nie było.
   — Chciałbym Wilelmskiego pożegnać — odezwał się Zdzisław. Zdaje mi się, że uchybiłbym 
mu, nie ścisnąwszy jego dłoni. Pewien jestem, że uczuje nasze nieszczęście mocno... a będzie mu 
ono przykrzejsze, jeśli go tak porzucę. Zaczekajmy, poszlejmy po niego.
   Żabicki napróżno starał się wytłómaczyć uczniowi, iż oczekiwanie jest niepodobieństwem, — 
poczciwy Zdziś swojem sercem mierząc inne, nie przypuszczał obojętności i zdrady.
   Rad nie rad więc Żabicki musiał pewne stara- nia uczynić o wyszukanie Wilelmskiego, i posłał 
służącego na chybił trafił, aby go w sąsiedztwie hotelu próbował wynaleźć. W istocie znalazł go w 
najbliższej kawiarni nad filiżanką, zamyślonego mocno o przyszłym losie. Wilelmski wymówić 
się nie mógł od powrotu do hotelu. Przybrał właściwą fizyonomię człowieka, który pod ciężarem 
wielkiego wrażenia upada. Zwlókł się noga za nogą. Zobaczywszy go Zdziś, padł mu w objęcia.
   — Profesorze! zawołał — muszę powracać... jedziemy... wszak i ty ze mną?
   — A! ja... ja... kochany hrabio, z duszy i serca... ale czuję się tak niedobrze... tak mnie ta 
wiadomość podcięła, że nie wiem czy dojechałbym.
   Rzucił się na krzesło.
   — Stary jestem: co młodzi mogą łatwo przenieść, dla mnie zabójcze! A! nie uwierzysz, 
kochany hrabio, nóg nie czuję pod sobą... przechoruję... Gdybym chciał jechać, nie zdołam... 
Kłopotbyście ze mną mieli gdzie na drodze.. mógłbym obledz w karczmie. Czuję, że zostać 
muszę... nadjadę później... gdy ochłonę...
   Komedya była niezręcznie odegrana, ale hrabia nadto był skłonny do złudzenia, by się poznał 
na jej fałszu. Uściskał raz jeszcze profesora, i znalazł naturalnem, ażeby wypoczął...
   Wilelmski wzdychając odprowadził ich do powozu... a sam wrócił natychmiast, aby przedsię- 
wziąć środki właściwe dla zapewnienia sobie innego stanowiska.
   — Nie głupim tam wracać — rzekł; — do panny Róży napiszę z ekskuza, choćby mi przyszło i 
kaftanik odesłać. Ona potrzebna hrabinie, a dożywocia nie dostanie, bo oni sami dziś pana Boga 
błogosławić będą, jeśli im folwarczek zostanie. Szczęście jeszcze, żem się nie ożenił na prędce — 
wyraźna Opatrzność boska nademną! Pan Bóg łaskaw... Dopierobym był Tadeusza śpiewał z żoną, 
i bez grosza...
   Wilelmski schwycił się za perukę i powtórzył raz jeszcze:
   — Wyraźna Opatrzność boska!
    
    
   * * *
    
    
   Późnym wieczorem smętnego dnia dżdżystego dojechał Zdzisław do Samoborów, a mrok w 
pierwszej chwili przynajmniej zakrył przed jego oczyma spustoszenie już widoczne, nad którem 
pracował pilno p. Sebastyan. Zajechał jak za zwyczaj przed ganek, i szczęściem nie spotkał się tuż 
na pierwszym kroku ze stryjem, który tego dnia gospodarował na innym folwarku. W sieniach i 
przedpokoju nie było nikogo, nawet światła, nierychło przybiegł służący od pokoju hrabiny ze 
świecą w ręku, cały drżący powitać panicza. Poczciwy chłopiec tak był zmieszany. że łzy mu stały
     w oczach, a widząc, że Zdziś wprost chce iść przez salony, i czując jakie one na nim mogą 
uczynić wrażenie, rad go był odciągnąć. To mu się jednak nie udało: Zdzisław już drzwi otworzył 
do wielkiej sali, i nie przygotowany wcale do tego widoku jaki go tu spotykał — stanął osłupiały... 
Te stosy porozrzucanych sprzętów, odarte ściany, nagie podłogi — to spustoszenie umyślne było 
dlań niezrozumiałe... Jakiś dźwięk niewyraźny z ust mu się wyrwał — i zamilkł. Chwilę 
wstrzymawszy się w progu — powoli postąpił dalej... Zdawało mu się snem jakimś co tu widział...
   Z obawą posuwał się krok za krokiem, stając co chwila. Salon drugi stał pusty... przez drzwi 
jego widać było gabinet hrabiny, niedawno jeszcze tak wdzięczny, dziś równie odarty jak inne 
pokoje. Zdzisiowi łzy się z oczu puściły, musiał się oprzeć o ścianę, bo mu się zawracało w głowie.
   Służący patrzał nań z niemem politowaniem.
   Żabicki miał czas w drodze przygotować swego ucznia do tego co mógł zastać — lecz 
najczarniejszy obraz nie mógł zrównać z rzeczywistością. Porównanie tych Samoborów, jakie 
rzucił i jakie zastawał, przechodziło pojęcie... Dokonało się to z szybkością, którą tylko zemsta 
niepoczciwa nadać może sprawie ludzkiej, z szybkością, z jaką tylko niszczyć może człowiek.
   We drzwiach gabinetu stał doktor, stary przyjaciel domu, którego Zdziś czy nie postrzegł z 
razili czy nie poznał; ten ujął go za rękę zwolna i przywitał cicho... Zdziś jakby się przebudził, 
smutnie spojrzawszy na niego.
   Stan hrabiny ciągle był jednostajny; przyłączyła się do niego senność, zwiastująca, że mózg był 
dotknięty. Jakkolwiek spodziewano się wiele po przybyciu syna, nie była to chwila właściwa do 
wprowadzenia Zdzisława. Doktor chciał, aby poczekał do dnia. Oprócz niego i panny Róży, która 
wyszła z płaczem i łkaniem witać Zdzisława, nie było w Samoborach nikogo; prezes i kapitan 
odjeżdżali codzień na noc do Wólki. Z trzech pokojów pozostawionych hrabinie, ona i jej służba 
żeńska zajmowały dwa, w trzecim na kanapie sypiał doktor, na sienniku służący — do innych 
mieszkań z rozkazu garbatego nie dopuszczano. Przez sale nawet wnijście było zabronione i 
Zdzisław znalazł je otwarte przypadkiem, a za nim natychmiast przypadł nowo zaciągnięty jakiś 
stróż nowego pana, który z fukiem i hałasem wszystko pozamykał. Żabicki i Zdzisław nie mieli 
gdzie przenocować. Na folwarku installowany był nowy ekonom, oficyny i wszelkie zabudowania 
zajęte zostały lub pozamykane.
   Gdy doktor oświadczył, że Zdzisław tego wieczoru wpuszczony być nie może, należało się 
obejrzeć za pomieszczeniem przybyłych, którzy musieli albo u kanonika szukać schronienia lub 
jechać do Wólki. Ponieważ widzenie się z prezesem było ko- nieczne, panna Róża i doktór radzili 
na noc jechać do kapitana. Żabicki powiedział, ze sobie z noclegiem da rady czy na probostwie czy 
w chacie, a Zdzisław po chwili cichej rozmowy, wybrał się, za radą idąc, do Wólki. Wprawdzie i 
tam w szczupłym dworku niewiele miejsca było dla gości, jedną izbę już prezes zajmował, ale w 
tej samej właśnie i Zdzisław mógł nocować. Pałac, w którym niedawno tak mu było obszernie, 
gdzie całe zajmował skrzydło — nie miał teraz kątka dla niego. Zdziś nadto był dumny, aby u 
obcych a nieprzyjaznych miał bodaj o garść słomy prosić. Konie choć zmęczone musiały go wieźć 
do Wólki. Poruszony widokiem ruiny tej, która mu stała w oczach z całą okropnością swoją... 
przybity... widocznie osłabły na duchu, Samoborski młody drapał się na pocztową bryczkę, 
przeprowadzany przez pannę Różę i Żabickiego. Po odejściu kobiety, Żabicki się raz jeszcze 
przybliżył do dawnego ucznia.
   — Panie Zdzisławie, męztwa! męztwa! Powinieneś je mieć za siebie i za matkę... nie dawaj się 
opanować wrażeniu... bądź wyższy nad to co cię spotyka... bądź mężczyzną.
   Wstrząsnął silnie ręką zamyślonego chłopca — i powtórzył za odjeżdżającym jeszcze:" Panie 
Zdzisławie, męztwa!" Przypomnienie to obowiązku nigdy potrzebniejszem być nie mogło. Zdziś 
czuł się osłabłym —
   Dotąd w podróży podtrzymywał go Żabicki, teraz zostawszy sam, czuł się bezsilnym i 
bezradnym. Gdyby się nie wstydził, na łzyby mu się zbierało. Szczęściem niewielka do Wólki 
odległość wprędce przebieżona została. Na turkot zajeżdżającej bryczki, jakby przeczuciem 
wiedziona wybiegła Stasia, i wzruszone obie rączki wyciągnęła z okrzykiem przybywającemu 
Zdzisławowi, który je milcząc ucałował. Był to niemal pierwszy czulszy wyraz miłosierdzia nad 
jego dolą, który serce jego poruszył do głębi. Wiodąc go za sobą, Stasia weszła do saloniku, w 
którym prezes i kapitan siedzieli z grobowemi myślami. Na widok Zdzisława Mohyle łatwe łzy 
puściły się z oczu, począł go łkając obejmować i ściskać...
   Kapitan był smutny, ale znać na nim było męztwo. Stasia stała z boku drżąca w milczeniu.
   Nierychło zebrali się na rozmowę cichą. Zdziś opowiedział im przybycie swe i wyrok doktora, 
który do jutra wprowadzenie go odłożył, co wszyscy pochwalali.
   — Panie kapitanie, dodał, pozwól, bym z p. prezesem przenocował; w Samoborach miejsca dla 
mnie nie znaleziono...
   Porowski szybko oświadczył, że u niego się ono znajdzie, i ścisnął rękę Zdzisława, który 
znużony padł w krzesło...
   — A! prezesie, zawołał — widok pałacu niegdyś naszego nie może mi wyjść z myśli, ten 
człowiek zniszczył go całkowicie. Cóż to za jeden ten człowiek... ?
   — To nie człowiek! gwałtownie wybuchnął prezes uderzając w stół obu rękami — trzeba go 
widzieć", aby zrozumieć, że taka dzika, nieprzebłagana istota istnieć może... Wyobrażałem go 
sobie mściwym, nieużytym, złym, lecz dostępnym wstydowi jakiemuś, uczuciu — to zwierzę! to 
zwierzę! Napróżnoby się było czegokolwiek po nim spodziewać — oprócz zła, jakie może 
wyrządzić.
   — Lecz któżby odeń czego żądał? ktoby go o co prosił? przerwał Zdzisław — co najprędzej 
należy mamę wywieźć ztamtąd, nie ścierpię, by była na łasce...
   — Dokąd? zapytał prezes.
   — Do nas, do nas! to najbliżej i najdogodniej, podbiegając wtrąciła Stasia. — Ja mój pokój już 
przygotowałam dla hrabiny, a we mnie mieć będzie
   więcej jedną sługę...Panna Róża sama nie wy-
   doła...
   — A! nie, pani, nie — odezwał się Zdzisław; umiem cenić tę ofiarę państwa, lecz jej w żadnym 
razie przyjąćbyśmy nie mogli... Myślałem już o tem — najmiemy dworek w miasteczku. Zabicki to 
ułatwi.
   — Ale w tej chwili hrabiny ruszyć' ztamtąd niepodobna! zawołał prezes — to grozi jej życiu!
   Zdzisław zakrył sobie oczy... — Bóg, który nas tak dotknął, może też choć tem nas pocieszy... 
da jej siły...
   Wszyscy milczeli, bo wszyscy mało bardzo mieli nadziei. Stasia się krzątała, patrząc z dala z 
litością siostry miłosierdzia na Zdzisława, którego twarz strasznie już była zmieniona. Piękny ten 
kwiatek tak długo pod szkłem chowany, za pierwszym powiewem ostrym, zdawał się więdnąć i 
niszczeć... Twarz miał zapadłą —oczy świecące gorączką, rumieniec młodości zastąpiły plamy 
rozpalone. Cały wieczór spędzili tak na urywanej, cichej rozmowie. Tu Zdziś się czuł, jak w domu, 
i w duszy nie mógł nie porównywać przyjęcia pod tą ubogą strzechą ze spotkaniem swem z 
Mangoldami. A jednak wspomnienie owych czarownych oczek Elsy goniło za nim jeszcze —i tu 
nawet.
   Do północy mówili z prezesem, Zdziś zasnął potem snem kamiennym, ale do dnia się 
przebudził i zerwał, bo chciał natychmiast biedz do Samoborów, żeby prędzej matkę zobaczyć. 
Ponieważ najęte konie odeszły były, a kapitana prosić nie śmiał o nie, postanowił przez ogród 
wymknąć się pieszo. Ranek był pogodny i piękny jak za dni szczęśliwszych... ale Zdziś słońca nie 
widział i powietrza nie czuł w piersi... Już dobiegał do furtki, gdy posłyszał głos za sobą —Stasia 
go wołała z okna rozkazując, aby się wrócił na śniadanie.
   — Chodź pan zaraz — rano jeszcze... Kawa gotowa, ojciec mój z nią czeka... Wydała mu się 
piękniejszą niż kiedy, i głos jej słodszym — nie mógł się oprzeć, powrócił. Kapitana w istocie nie 
było, bo się oddalił do gospodarstwa, we dwoje więc zostali z gosposią, której szczebiotanie, nieco 
teraz umiarkowańsze, uspakajało dziwnie Zdzisława... Wróciło mu wiarę w człowieka i serce 
ludzkie. Był jej wdzięczen za to tylko, że ją czuł dobrą i niezmienioną.
   — A — pani, rzekł żegnając ją — pani nie wiesz,
   jakie mi wyświadczyłaś dobrodziejstwo...Bałem
   się oszaleć, widząc do koła tak zmieniony świat i ludzi... 
   — Mnie pan nigdy nie znajdziesz inną — odparła Stasia skromnie— możesz nam zaufać — a! 
gdyby w naszej było mocy!
   1 łzy zakręciły się jej w oczach. Zdzisław pochwycił rączkę drżącą.
   — Przecież i nieszczęście się na coś zdało, rzekł cicho — dozwala ludzi ocenić... Przypomnij 
pani ten ostatni wieczór tłumny, wesoły, w którym wszyscy tak się nam oświadczali z przyjaźnią 
— a iluż dziś zostało?
   — Ci — co się wcale nie oświadczali! dodała Stasia cicho...
   Króciuchna ta rozmowa uzbroiła Zdzisława, wlała weń znowu trochę otuchy i wiary — 
pożegnał dziewczę uśmiechające mu się smutnie, i pobiegł znajomą ścieżyną do Samoborów... tą 
samą, którą Stasia z ojcem w przeddzień wieczoru pamiętnego, przybiegła się dowiadywać, jaką 
miała włożyć sukienkę...
   Droga ta wiodła około kilku dworków przytykających do parku, w których mieszkali starzy 
gracyaliści, między innymi i poczciwy stary dziwak Huba — co się naówczas snuł gderząc po 
ogrodzie. Był to najdawniejszy sługa domu... Zdzisław przypomniał go sobie teraz dopiero, i 
zdziwił się, że go ani widział, ani zasłyszał o nim.
   Ścieżka, którą szedł do furty — przesuwała się około samych drzwi dworku. Zdzisław 
postanowił wstąpić do niego... Zdala już widział nietylko okiennice, ale okna w nim otwarte. Dwa 
stare kasztany osłaniały skromny domek. Na widok jego, Zdzisława przeszedł dreszcz, nie 
wiedział bowiem czy dożywotnie prawo Huby było jakim zapisem zapewnione i czy ten nawet 
mógł się utrzymać. Cóż się stać miało ze staruszkiem? gdzie on się miał podziać wygnany?
   W tych myślach zbliżył się Zdziś do pustego dworku...Przede drzwiami kupka wiorów 
stolarskich leżała...Sień stała otworem... od sieni
   wnijście do izby głównej także... W pośrodku niej na tapczaniku ubogim, w żółtej sosnowej 
trumience, ubrany w siwą kapotę, z białą twarzą, z krzyżem
   w rękach...spoczywał Huba, który upadku państwa
   swoich nie przeżył....
   Dwie cienkie świeczki paliły się przy trumnie, i kościelna babka drzemała z różańcem w ręku... 
Widok ten dreszczem przejął Zdzisława, który kląkł w progu się pomodlić i nie wstydził zapłakać 
___
   Była to jedna z ofiar tej katastrofy, jaka ich dotknęła.
   Huba leżał z twarzą tak spokojną i rozjaśnioną, tak po chrześciańsku uśpiony, jakby skonał w 
błogich nadziejach, że swym zgonem zapłaci za wszystkich. Pustka we dworku, otwarte okna, 
milczenie... uśpiona babka i czarne psisko chude kręcące się
   po izbie...napełniły Zdzisia takiem wrażeniem
   smutku, iż długo jak przykuty do tego grobowego widoku, podnieść się nie mógł. Wstał 
nareszcie i znaną drogą wszedł do parku.
   Tu także nowe gospodarstwo było już znaczne: drzewa stuletnie zaczynano rąbać, kilka ich 
leżało na trawnikach, zawalając gałęźmi przestrzeń ogromną. Garbus ze wściekłością brał się do 
niszczenia... rękę jego znać było wszędzie. Ogród zaniedbany
   był i pusty...ludzie dozorujący rozpędzeni, bydło
   dworskie pasło się tratując klomby i kwiaty...
   Śpiesznie przebiegłszy park, Zdzisław zbliżył się do pokojów matki... Znalazł tu Żabickiego i 
doktora siedzących w milczeniu posępnem. Przywitali go nie mówiąc słowa. Z sąsiedniego pokoju, 
w którym leżała hrabina, nie słychać było żadnego poruszenia...
   — Jak się ma matka? zapytał Zdziś żywo.
   — Śpi — śpi jeszcze — rzekł doktor... Rozmowa była niemożliwa — skupieni około stołu 
siedzieli w oczekiwaniu i milczeniu, dopóki panna Róża nie wyszła. Po jej twarzy poznać było 
można, że dobrych z sobą wieści nie przynosiła... Cicho poszeptali coś z doktorem, który na 
Zdzisia spojrzał z politowaniem.
   — Nie mógłbym wejść? zapytał syn.
   — Przygotuj się pan do smutnego widoku, odparł doktór ściskając jego rękę. Hrabina nie 
odzyskała przytomności dotąd... Jednę pannę Różę
   zdaje się poznawać...
   To mówiąc zlekka uchylił drzwi... Okna były prawie całkiem zapuszczone, mały promyk 
światła rozjaśniał nieco sypialnię w nieładzie, pełną flaszek z lekarstwy, bielizny, i najróżniejszych 
sprzętów... Na łóżku, którego odsłony były podnoszone, twarzą do poduszki leżała hrabina z 
włosami rozpuszczonemi w nieładzie... Białą jej wychudłą rękę tylko widać było z pod twarzy...
   Zdzisław wszedł na palcach, i nie słuchając już nikogo, posunął się do łóżka, przy którem 
ukląkł, pochwycił rękę matki i namiętnie całować ją zaczął...
   Zdawała się jak martwa nie czuć tych ust gorących syna, potem drgnęła, podniosła się zwolna 
głowa, której powieki były zamknięte, potem odsłoniły się zwolna oczy i nieruchomie wlepiły w 
twarz Zdzisia... Czuł oddech jej coraz szybszy nad sobą... potem drgnienie i obie ręce konwulsyjnie 
pochwy- ciły go za szyję, krzyk dziki, dziwny wyrwał się z piersi:
   — Zdziś! Zdziś!
   — To ja, manio, to ja! szeptał rozpłakany...
   — A! to ty! gdzie ja jestem? co się stało? poczęła słabym głosem, przychodząc do 
przytomności hrabina...
   Doktor i panna Róża zbliżyli się żywo, prosząc, ażeby się nie męczyła... Przestała mówić, ale 
ręką pochwyciła syna i nie puszczała go od siebie... Chwila tak spłynęła w milczeniu uroczystem. 
Zmiana, którą wywarło wrażenie, zdawała się doktorowi szczęśliwą; zalcał spokój, zakazał 
wszelkiego o wypadkach wspomnienia...
   Kilka razy słabym głosem zapytała hrabina o przeszłość, której sobie przypomnieć nie mogła. 
Doktor prosił jej, ażeby była spokojną; panna Róża zapewniła, że nic nie zaszło i że tylko pani była 
chorą.
   Przyniesiono trochę bulionu, którego zaledwie szkosztować mogła chora... trzymając tak rękę 
Zdzisia usunęła wprędce... Sen nie trwał nad minut kilka, pokrzepiona nim otwarła oczy, aby 
patrzeć na syna znowu...
   Nadzieja polepszenia, ocalenia nawet wstąpiła w serca. Szło tylko o to, ażeby przygotowana do 
wyjazdu, sił do niego nabrać mogła. Lekarz, panna Róża, wszyscy widzieli konieczność 
wyprowadzenia się z Samoborów. Łatwym do tego pozorem być mogło, iż się do doktora i apteki 
zbliżyć należało. Zdziś nie zwlekając wysłał Żabickiego dla najęcia dworku w mieście, który 
panna Róża z pomocą sprzętów pozostałych w sypialni pojechać miała urządzić.
   Po kilka razy dopytywała hrabina o przyczynę swej choroby, jakby widmo czegoś 
przerażającego przypominając sobie. Panna Róża potrafiła ją wytłómaczyć wzruszeniem po 
odjeździe Zdzisława...
   — Me trzeba było Zdzisia zawracać... jabym może i tak wyzdrowiała... niech jedzie się uczyć...
   Zwolna wracały władze... przytomność i pamięć, — ku wieczorowi lepiej znacznie było 
hrabinie; doktor wszakże zalecał, jak największą ostrożność. Ona sama troszczyła się tylko o syna, 
chciała, by wypoczął, odpędzała go prawie, dopytywała o sługi, których już znacznej części nie 
było, rozkazywała i rozporządzała wszystkiem dla wygody Zdzisia... Obiecywano jej spełnić 
rozkazy i uspakajano jak było można.
   Młody hrabia nie wychodząc przez cały dzień z tych dwóch pokojów, matki uniknął 
szczęśliwie spotkania ze stryjem, który tegoż dnia powrócił z folwarku i zajął się pustoszeniem 
ogrodu i dziedzińca... Najęci robotnicy obalali parkany, wycinali drzewa, zakopywali drogi... P. 
Sebastyan zwijał się sam około pałacu, i przez ludzi swych zawiadomiony o przybyciu młodego 
panicza, szukał widocznie spotkania z nim, któremu Żabicki i doktor chcieli zapobiedz...
   Udało się to szczęśliwie, gdyż wieczorem garbaty poszedł do swego mieszkania w officynie, a 
Zdzisława pod strażą Żabickiego odprawiono do Wólki... Doktor przewidywał, że jeżeli 
konwalescencya pójdzie szczęśliwie, za dni kilka hrabina będzie się mogła przenieść do 
miasteczka.
   Podróż powozem była dla niej przykrą i ciężką, lecz prezes, który miał u siebie w domu starą 
saską lektykę, choć od wieków nie używaną, ofiarował się ją sprowadzić, i w niej chora wygodnie 
przeniesioną być mogła powoli. Było to tem bardziej dogodne, że konie i powozy zostały zabrane 
wespół z innemi ruchomościami, a prosić o nie nikt nie chciał — użyć zaś cudzych było to w 
hrabinie obudzić podejrzenie i przypomnienie katastofy. Zdzisław więc i dla tego udał się do 
Wólki, aby posłać zaraz po przyobiecaną lektykę.
   Tu już wiedziano o polepszeniu zdrowia hrabiny Julii, i prezes znaczni był weselszy... Stasia z 
uśmiechem przywitała gościa, winszując mu szczerze... Zdzisław jednak powrócił tego dnia 
smutniejszy niemal niż wczoraj. Widok zwłok biednego Huby, zniszczenia w ogrodzie, słuchanie 
się opowiadań o garbusie, wrażenie u łoża matki oddziaływały nań silnie. Stasia napróżno myśl 
jogo starała się odciągnąć od, tych przedmiotów, do których ciągle powracał. Wieczór zszedł 
milcząco i smutnie; rozeszli się wszyscy jakby pod groźbą klęsk nowych.
   Zdzisław chciał spocząć tylko do świtu i powracać znowu do matki, która spytać o niego mogła. 
Położył się więc nierozebrany w pokoju prezesa i tak usnął na godzin kilka. Pierwszy brzask go 
obudził. Tym razem nikogo nie spotkawszy, bo wszyscy spali jeszcze, udało mu się wynikać z 
gościnnego dworku tą samą drogą co wczora...
   Domek Huby był zamknięty i opieczętowany, gdyż pogrzeb się już odbył... W parku słysząc 
siekiery i nie chcąc patrzeć na barbarzyńskie zniszczenie, Zdzisław obszedł do koła. Musiał w ten 
sposób przechodzić przez folwark, gdzie właśnie około toków gromadzili się ludzie do roboty. 
Widok młodego panicza, który był ulubieńcem wieśniaków, natychmiast ściągnąć ich na drogę. 
Poczęli go witać z tem wapółczuciem pełnem godności, jakie nasi wieśniacy: zachować umieją, 
gdy ich serce przemówi. Zdzisław zatrzymał się chwilę, chcąc odpłacić dobrem słowem, gdy z 
przeciwnej strony ukazał się biegnący z kijem w ręku, w sukmanie, długich butach i czapce 
baraniej garbus, którego łatwo domyślił się z opisu Zdzisław.
   Chcąc uniknąć spotkania z nim, pożegnał prędko ludzi i zboczył w strono... Garbus zdawał się 
go przeciwnie szukać, i zdala, już, domyśliwszy się też, iskrzącemi, szyderskiemi mierzył oczyma. 
Wymknęła mu się jedna ofiara, hrabina, którą słabość obroniła od zetknięcia się z nitu; nad drugą 
przynajmniej chciał się napastwić.
   Zdzisław uchodził dosyć żywo, znajomą sobie ścieżką ku pałacowi, gdy garbus przeciął mu 
drogę i stanął przed nim.
   — Pana hrabiego Zdzisława mam honor? zawołał rękę przytykając do czapki z wyrazem 
szyderstwa.
   — Tak jest — odparł krótko Zdzisław.
   — A to dobrze, żeśmy się spotkali — boć przecie trzeba się rozmówić — dodał bełkocząc z 
gniewu i pośpiechu, lecz usiłując się opanować powoli. Państwo mi tu przeszkadzacie... Matka mi 
izby zajmuje, waćpan się tu włóczysz, gdzie już nogą stąpić nie masz prawa. Mówiłem przez ludzi, 
powtarzam w oczy: — fora ze dwora i to żywo! Cierpię jeszcze, ale tego długo nie będzie. Nie chcę 
tu was! rozumiesz waszeć, panie hrabio ? 
   Zdzisław który w życiu podobnej mowy nie słyszał, nie wyobrażał sobie, ażeby do 
nieznajomego mógł się kto widząc go po raz pierwszy tak odezwać — stanął bledniejąc tak 
zmieszany, jakby w niego piorun uderzył. Me umiał odpowiedzieć.
   Garbus patrzał nań, przyglądał mu się od stóp do głowy go mierząc szydersko — śmiał się i 
mówił dalej:
   — Wy mnie nie znacie — ja nie jestem jak wy ani miękki, ani dobry, ja nie umiem kochać 
psów i płakać nad papugami, a brata prześladować — ja kąsam, biję, prześladuję, niszczę się, ale 
jawnie... Ja was tu nie chcę, bo was i całego plemienia waszego nienawidzę — brzydzę się niem... 
Precz ztąd ! precz ! rozumiesz mnie panie hrabio... Wy hrabiowie, ja chłop, ja po chłopsku sprawy 
kończę...
   — Gdyby nie słabość mojej matki, czerwieniąc się i cały w płomieniach zawołał Zdzisław — 
dawnoby nas tu nie było... pójdziemy... nie bój się pan.
   Chciał się ruszać — garbus zaparł drogę z zaciętością zbliżając się ku niemu...
   — Tak — idźcie... pozwalam wam zabrać koszule, i to łaska, mógłbym i tych nie dać! Czem 
wy mi zapłacicie za kilkadziesiąt lat cierpliwości, upokorzenia i krzywdy znoszonej w milczeniu ? 
czem? Wszystkiego co macie nie stało na zapłacenie mnie! Mało ! Gdybyście gardłem płacili, 
mało, — nędzą waszą, mało...
   Zdzisław spojrzał jak na szalonego, wstrzymał się od odpowiedzi. Pomimo młodości swej 
potrafił się powściągnąć, i z pewną pogardą a wyższością zmierzył tylko wzrokiem miotającego się 
starca...
   — To co masz na sobie, powinieneś zrzucić — bo to nie twoje... wołał garbaty — wy tu nie 
macie nic! a co weźmiecie, to mi ukradniecie jak złodzieje...
   Zdzisław się wstrząsł cały ręce zacisnął.
   — Nie zmuszaj mnie pan do gwałtu ! zawołał —
     nie chcę się go dopuścić, ale się lżyć nie dam... Dośćby mi było pochwycić cię za gardło, 
skinąć na ludzi... starłbym cię na miazgę. Puszczaj mnie...
   — Tego nie uczynisz, paniczyku — pieniąc się niemal zawołał garbus — ludzie wiedzą czem 
to pachnie i nie ruszą się, a ciebie, gdybyś się porwał, jabym zdusił, bom silniejszy...
   Ale ci to wybaczam, cha! cha! — boć niemiło gdy komu w oczy pluną złodziejem — a za 
takiego cię będę miał, jeśli mi szpilkę ztąd wykraść zechcecie...
   — Matka moja zabierze co jest jej i co do niej należy — odparł Zdzisław dumnie; ja od was nie 
potrzebuję nic, nie proszę was o nic; gdybym z waszej ręki miał co przyjąć, wolałbym z głodu 
umierać. Wy nie jesteście człowiekiem...
   — Aha! nie — odparł Sebastyan biorąc się w boki — takim jak wy, nie — ślamazarnym hrabią 
nie jestem — chłopska natura, która mówi co myśli i robi co powie... Gładkich słów nie umiem, nie 
uczyli mnie — to nie moja wina... Cierpiałem chłód i głód... musicie i wy ich skosztować... ząb za 
ząb...
   Zdzisław nie chcąc go dłużej słuchać — z wolna zawrócił w bok, obszedł i ruszył bez ścieżki 
ku pałacowi, ale garbus w ślad szedł za nim...
   — Długo wy tu siedzieć myślicie ?
   — Spytajcie doktora — rzekł Zdzisław. — Ja was znam, — hrabina chora nie chora, dyabeł 
wam uwierzy; chcecie siedzieć, aby ztąd powyciągać co można. Rozumiem ja to — ale moi ludzie 
pilnują...
   Bez odpowiedzi, drżący, milcząc szedł Zdzisław, za sobą wciąż słysząc kroki i głos ten 
szyderski, nielitościwy rozlegający się dziko... Zawracało mu się w głowie. Uczucia, jakie ten 
człowiek rozbudzał w nim, nigdy się jeszcze w duszy nie zrodziły przedtem. Zdzisław nie miał ani 
powodu, ani usposobienia do gniewu. Te pierwociny paliły go jak płomień, darły mu wnętrzności 
— nie poznawał siebie... Staranie pielęgnowany i strzeżony dorósł do męzkiego wieku nie 
skosztowawszy cierpkich owoców tego stanu ducha... Z szatańską zaciętością stary zdając się 
odgadywać położenie Zdzisława, jego męczarnię — zmagał się, aby ją powiększyć...
   — Wiec mi się co prędzej ztąd wynosić — kończył garbus... Każę wam nad głowami dach 
rąbać, bo ja tego waszego pałacu nie zcierpię. Kamienia na kamieniu nie zostawię, zburzę, solą 
posypię, zniszczę.
   Zdzisław milczał, zdawało się to powiększać jego wściekłość.
   — Pieścili się tu na cudzem, na wydartem, rozkoszowali panowie hrabiowie ? Zkąd wasze 
hrabstwo?? Kto was hrabiami porobił?... I to wam odbiorę... nie ścierpię. Sprzedacie się za ten 
tytuł... tego wam nie zostawię do frymark. Dowiodę w he- roldyi, żeście nigdy nie byli hrabiami. 
Kiepska szlachta jak i ja; ale ja chłop! ja chłop ! i was chłopami porobię...
   Zbliżając się ku pałacowi, Zdzisław zaczął tak przyspieszać kroku, iż garbusa krzyczącego za 
sobą zostawił. Słyszał jeszcze jego pogróżki i wymyślania... nie chcąc na nie odpowiadać, ani się 
obejrzeć... Wpadł do przedpokoiku matki w takim stanie, iż bezprzytomny prawie upadł na 
kanapkę. Żabicki się domyślił powodu... i zaciął usta gniewnie; doktor zaczerwienił się cały. Nie 
było wyrazu na oznaczenie tego postępowania. Zdzisław łamiąc ręce zaklinał, ażeby można ztąd 
jak najrychlej uciekać.
   — Nigdy w życiu nie podniosłem ręki na nikogo, odezwał się; nie przypuszczałem wypadku, w 
którymbym to mógł uczynić: a dziś zagrożony zostałem koniecznością... domierzenia sobie 
samemu sprawiedliwości.
   — Kto ? wy ? zawołał Żabicki — wy ?
   — Tak — sam się wstydzę siebie — i nie poznaję, dodał Zdzisław... Była chwila, żem się 
chciał — rzucić na niego.
   Znając Zdzisia, zdawało się tak dalece niepodobieństwem, że Żabicki usta sobie zasłonił, 
śmiejąc się.
   — Szczęściem, żem w czas ochłonął, mówił Zdzisław... alem mu to powiedział przynajmniej. 
Staliśmy o kilkanaście kroków od gromady robo- tników, gdybym był skinął, ruszył się — staryby 
przepadł...
   — Aż do tego wiec doszło ! przestając się już śmiać odezwał się Żabicki...
   — Zmusił mnie do tego! Wszystkich nas nazywał złodziejami... Musiałem przypomnieć to, że 
jest moim stryjem, że matka leży chora, żem ja tu potrzebny... aby nie popełnić — występku.
   — Jest to wypadek bardzo przykry, odezwał się po namyśle Żabicki — ale wiesz pan, panie 
Zdzisławie, co ja powiem ? To wypadek szczęśliwy: poczułeś się mężczyzną choćby oburzeniem i 
gniewem, w obronie honoru... zrozumiesz teraz, iż w życiu serce mieć można pieszczone, ale ręce 
potrzeba okuć żelazem... ażeby od napaści obronić siebie i swoich ! ! Pojmiesz, że są wypadki, w 
których człowiek musi się prawie stać zwierzęciem...
   — Pozwól mi wierzyć", że to wypadek wyjątkowy, jak człowiek... rzekł Zdziś.
   — W tej formie — zapewne — odparł Żabicki; ale mniej wściekłych, a równie złych spotkasz 
hrabia w życiu niemal na każdym kroku.
   — Jak skoro matka znieść bedzie mogła podróż — zaklinam, proszę, błagam — uciekajmy 
ztąd! dodał Zdzisław... Uchodźmy.
   Skutkiem tego spotkania z garbusem było, że doktor widząc także niebezpieczeństwo 
pozostania tu dłużej, bo któż mógł zapewnić, ażeby garbus nie targnął się na spokój samej hrabiny ? 
postanowił trzeciego dnia ułożyć powolnie przeniesienie w lektyce do miasteczka. Tegoż dnia 
panna Róża musiała jechać przygotować mieszkanie, a gdy przyszło do tego smutnego 
opuszczenia Samoborów — gdy lektyka stała już u drzwi, musiał doktor, Żabicki, prezes, kapitan 
postawić straże dokoła i sami otoczyli ganek, aby p. Sebastyan nie napadł chorej i nie dobił jej 
jakiem słowem złośliwem. Zdzisław szedł pieszo przy matce, zapuszczono firanki umyślnie, i z 
tym żałobnym pochodem poszli wszyscy daleko za dwór w ulice, aby zapewnić się, że garbusa nie 
spotkają.
   Zdzisław nie pozwolił nic zabierać z domu, co nie było dla matki konieczne. Sam on porzucał 
rzeczy swoje na łup napastnikowi, aby mu nic nie być winnym.
   Gdy lektyka niesiona powoli przez dwóch dawnych sług dworu, ruszyła z przed ganku, 
—garbus znajdował się u drzwi oficyny, zdawało się, że wybieży i zaskoczy drogę, co byłoby 
nieochybnie krwawe wywołało zajście. Musiał to przewidzieć, spostrzegłszy groźne postacie 
stojące dokoła, zachował się bowiem biernie. Z rękami w kieszeniach stał we drzwiach oficyny i 
patrzał tylko szydersko się uśmiechając... Lektyka nie była jeszcze za wrotami, gdy zerwawszy się 
pobiegł do opróżnionej sypialni hrabiny — aby natychmiast i tu zburzyć co po niej zostało... Nikt z 
tych, co towarzyszyli hrabinie Julii, nie miał tu już powrócić, wszyscy opusz- czali to miejsce i 
żegnali na zawsze. Panna Róża idąca z drugiej strony lektyki zanosiła się od płaczu; — prezes 
chustkę trzymał przy twarzy. Zdziś, w którym gniew wrzał, jeden nie mógł ani łzy wylać, ani się 
żegnać z kolebką lat swych dziecięcych — był na straży przy chorej i gotów na jej obronę. Hrabina 
osłabiona bardzo, wsparta na poduszkach, dawała z sobą czynić co doktor chciał, co panna Róża 
dysponowała, o co Zdziś poprosił... Nie czuła tego, że rzuca to minjsce, w którem królowała — na 
zawsze.
    
    
   * * *
    
    
   Późnym wieczorem zbliżył się orszak towarzyszący hrabinie do miasteczka. Mieszkańcy, 
którzy zasłyszeli o jej przybyciu, wybiegli wszyscy z ciekawością i współczuciem przypatrzyć się 
temu obrazowi dziwnych kolei losu. Znano hrabinę z jej mnogich dobrych uczynków i wdzięcznej 
pańskiej powierzchowności — nie miała nieprzyjaciół — upadek tego domu obudzał podziwienie i 
litość. Ludzie pojąć nie mogli, jak rodzina, która się zdawała im najmajętniejszą w okolicy, nagle 
postradała wszystko i wygnana została ze starej siedziby... W zajezdnym domu u Borucha, gdzie 
się zwykli byli gromadzić mieszczanie na pogadanki i obrady, oczekując na zapowiedziany 
pochód — cisnęli się hono- ratiores, usiłując się jedni od drugich coś dowiedzieć o tej 
przerażającej katastrofie.
   Sam gospodarz z rękami za pas założonemi, w czapce, z miną głębokiego dyplomaty, 
przysłuchiwał się rozmowom, niekiedy uśmiechem okazywał swe współczucie lub niedowiarstwo, 
i mocno zdawał się zajęty zbadaniem opinii publicznej, która się w najrozmaitszy sposób 
objawiała... Sądy były najdziwaczniejsze, bo, jak zwykle, lud i maluczcy — zmuszeni wyciągać 
wnioski z małej liczby zewnętrznych znaków, dla nich dostępnych, nie zawsze szczęśliwie o 
wypadkach wyrokowali. Wyobraźnia dopełniała czego brakło do pojęcia całego toku rzeczy.
   Dwaj starzy mieszczanie, którzy dawne pamiętali czasy, siedzieli za stołem — Boruch się 
przechadzał — małego wzrostu organista, człowieczek bardzo ożywionej fizyonomii i gadatliwy, 
prowadził rozprawy. W wytartej opończy, chudy i łysy leśniczy, niegdyś w Samoborach 
mieszkający, dodawał komentarze — i sprostowania. Pod piecem dwie gosposie z założonemi 
rękami przysłuchywały się z daleka, szepcąc coś z sobą po cichu.
   — Co to gadać — odezwał się jeden z mieszczan, którego nos dowodził, że lubił pociągnąć — 
co to gadać! ludzie padają jak muchy — dziś pan, jutro żebrak... Palec boży! palec boży!
   — A cóż oni przecie zrobili ? — przerwał drugi — takie uczciwe państwo, że daj Boże im 
najwięcej podobnych...
   — Oni nie zrobili — a no, pono dziadek czy pradziadek — narobił — acan wiesz co w Piśmie 
Świętem stoi... za grzechy ojców.
   — Tylko z Pismem Świętem radzę ostrożnie, przerwał śmiejąc się organista — nie waszym 
nosem...
   Mieszczanin spojrzał z ukosa i zamikł.
   — A dla nas to, dodał drugi — niemała klęska, że ich w Samoborach nie stanie. Bywało człek 
drzewa potrzebował na budowlę, cegły na piec, albo co podobnego, poszedł, i nie trzeba się było 
bardzo kłaniać; nietylko że sprzedali i tanio i na poczekanie dla biednego, a no i poczęstowali i z 
poczciwem odpuścili słowem...
   — A cóż asan wiesz — rzekł stając Boruch — czy ich następca jeszcze lepszy nie będzie ? 
Chodzi w prostej świcie jak chłop.
   — Ech ! mój panie arendami — przerwał mieszczanin — już jak pan przebiera się po chłopsku, 
a chłop udaje pana, to zawsze dyabła warto... A to słyszę człek, ani przystępu, jak wściekły... Czy 
to po chrześciański!, czy to po ludzku tak się znęcać nad tą biedna kobietą i chłopcem ?... Toż on 
im słyszę koszuli nie chciał na grzbiecie zostawić.
   — Et — plotą! rzekł drugi... Pany nigdy nie przepadają! Jak koty choćby z trzeciego piętra 
spadli, zawsze na nogi... Poczęli się śmiać wszyscy.
   — Nie — już to, że nowy przybysz — czysty djabeł — zawołał organista — to prawda święta. 
Widział go kto z was jak to wygląda? Garbaty, twarz straszna, ogromna, a jak gada to pieni i oczy 
mu się świecą by u zwierza... Urzędnicy, co z nim na grunt jeździli, opowiadali proboszczowi, że 
takiego dzikiego człeka jeszcze z nich żaden nie widział.
   — A oni to lepsi! pchi! mruknął po cichu drugi mieszczanin i usta zatulił.
   — Albo to rozum i serce, mosanie — mówił organista — żeby ogród w pień ciąć, a pałac 
walić...
   — Albo to prawda?
   — Ono to taka prawda, że ogród już tną, a mury już walą, tak mi Boże dopomóż! odezwał się 
organista.
   — Że zły to zły! szepnęli mieszczanie.
   — Patrzajcież oto idą! oto idą!!
   Wszystko co żyło pobiegło do drzwi i okien.
   Ulicą niesiono osłonioną, starą, wytartą, odrapaną lektykę, na której bokach, jakby szyderstwo 
losu odmalowało dwie sceny z maskarady weneckiej... Silnych dwóch sług mieniało się na 
przemiany z dwoma parobkami idącymi nieco dalej.
   Z jednej strony lektyki szedł Zdziś w szarym surducie, ubrany jak mu teraz przystało ubogo i 
skromnie, z drugiej panna Róża osłoniona chu- stką, schylona i poglądająca co chwila przez okno 
do wnętrza lektyki. Zaraz za nimi jechał prezes na małym nizkim wózku parą drobnych koników. 
Kapitan od wrót miasteczka szedł przy nim pieszo, prowadząc konia w ręku... Na wozie trochę 
sprzętu, rzeczy bielizny, przykrytych dywanikami ciągnęły dwa wieśniacze konie. Kilku ludzi z 
dawnej służby towarzyszyło swej pani, w ostatku szedł stary powóz hrabiny, bo ten tylko wydać jej 
kazano, ze czterema końmi fornalskiemi, najgorszemi jakie się wybrać udało. Piaszczystą ulicą 
mieściny musiano iść powoli, ludzie też byli pomęczeni... Niezwyczajnością widoku ściągnięte 
dzieci miejskie z daleka biegły po obu stronach przypatrując się lektyce i towarzyszącym jej 
osobom. Od Borucha wskazywano je palcami.
   — Oto co im zostało przyjaciół teraz — mówił patetycznie organista — stary prezes Mohyła, 
który na wózku jedzie, kapitan Porowski co za sobą konia prowadzi — doktor — trocha służby... ot 
i tyle — a w szczęściu mieli aż do zbytku pochlebców i liziłapów. Ono to tak na świecie.
   — Co nowego powiedział! mruknął mieszczanin — taki porządek... nie dziwota. Gdyby 
inaczej było trzebaby się dziwić.
   I co ten chłopiec pocznie ? — kończył nie zważając organista — bo to ja wiem jak się to 
wychowywało... szybki z okna, kafli z pieca gdyby za- żądał, dawali. Pieszczone to i delikatne jak 
panienka.
   — Pany nigdy nie giną — powtórzył mieszczanin — da on sobie radę... Jabym się jeszcze na 
jego biedę mieniał...
   — At, nie pletlibyście, panie Macieja — lepiej ci z tem co masz, niż nieborakowi co wczoraj 
wszystko miał, a jutro nic mieć nie będzie — Pana Boga nie obrażaj.
   Gdy tak gwarzą, a lektyka się posuwa z wolna, od strony Samoborów, tąż samą drogą w 
tumanie kurzawy, pokazał się wóz, który wszystkich ściągnął oczy.
   Pierwszy organista zawołał:
   — Ato ta bestya garbus jedzie:
   — Żeby patrzeć i nasycać się tem co zrobił — dodał drugi — a toż o pomstę woła do Boga..
   Wychylili się wszyscy, niektórzy powybiegali aż w ulicę. W istocie jechał wozem swym, ale 
cugowemi paradnemi końmi z pałacu wziętemi p. Sebastyan... ciekawemi oczyma z podniesioną 
głową przypatrując się pochodowi, a niekiedy spoglądając na gromadzące się pospólstwo. Czapkę 
baranią włożył na bakier i minę miał butną a szyderską.
   Kapitan pierwszy go postrzegł i szepnął prezesowi, który żywo głowę odwrócił; ludzie idący 
między sobą po cichu zaczęli mruczeć wskazując palcami... Idący koło lektyki nie mieli go czasu 
zobaczyć, bo właśnie wchodzili w boczną ulicę do dworku wiodącą, a wóz garbatego, zatrzymał 
się przed Boruchem...
   Jakkolwiek ciekawi, wszyscy na widok wysiadającego pierzchnęli, rozstępując się szeroko jak 
przed zapowietrzonym: arendarz nawet cofnął się do alkierza... Musiał p. Sebastyan dojrzeć tego, 
bo zeskakując raźno z wozu, począł się dziwnie śmiać.
   Strzepnął sukmanę, przeciągnął się, stanął i na pochód patrzał.
   Groźnemi oczyma go mierzono...
   Kilka razy się odwrócił, jakby miał ochotę z kim rozmowę począć, ale ludzie się widocznie 
uchylali — stał więc sam...
   Po chwili coś powiedziawszy do woźnicy, ruszył z miejsca i wolnym krokiem poszedł, kijem 
się podpierając — za lektyką.
   — Jeśli, uchowaj Boże, słowo mi tu piśnie, zgniotę go — mruczał kapitan, trzęsąc się z gniewu.
   Odgróżki tej nikt nie posłyszał oprócz prezesa, ale tem samem uczuciem poruszyło się 
mieszczaństwo przed Boruchem.
   — Żeby on tu jeszcze śmiał się znęcać nad nimi... zawołał organista.
   — Niedoczekanie jego — przerwał mieszczanin — nie damy im na naszym gruncie zrobić 
krzywdy... Mospanowie bracia... na wilka !! a nu!
   Tej iskierki tylko było potrzeba, ażeby tłum poruszyć: runęło co żyło za pierwszym z panów 
mieszczan... w pogoń za garbusem, który szedł bokiem przyśpieszając kroku, aby — jak się 
zdawało — zrównać się z lektyką. Ani się spostrzegł, jak go tłum napędził, otoczył i osaczył — 
mieli czas mieszczanie naradzić się z sobą.
   — Nie puścić go dalej! zakomenderował przewodzący — póki z lektyką do dworku nie 
wnijdą...
   Posłyszawszy za sobą kroki, garbaty stanął i obejrzał się. W tej chwili dzieci, chłopcy i starzy 
zabiegli mu z przodu, aby się ruszyć dalej nie mógł. Widząc się tak osaczonym i zrozumiawszy co 
się dzieje, garbus kij podniósł. Zaledwie to zobaczono w tłumie, zaszumiało i warknęło.
   — Puszczajcie mnie — odezwał się Sebastyan.
   Napiły mieszczanin, ogromnego wzrostu barczysty mężczyzna, stanął naprzeciw i nogami się 
rozparł.
   — Ani kroku dalej! zawołał - ani kroku... Jeszcze ci to mało było tam się nad biednymi znęcać, 
toś na nasz grunt przyszedł burdy wyprawiać. A no dość — nie damy...
   Garbus spojrzał z podełba.
   — Wolna droga każdemu... odparł.
   — Nie prawda — kto złe idzie robić, temu drogę kołami zabijają...
   — Złe? a któż wam powiedział co ja robić ide?... — E! paneńku — przerwał drugi — albo to 
my głupi i swojego rozumu nie mamy... ?
   Zapłonęła twarz staremu, chciał przebojem się cisnąć — ale drogę mu zapierano, a tłum nie 
żartem warczał i odgrażał się... Niektórzy chwytali go już za poły, a jeden się i do kołnierza brał, 
gdy siwiuteńki starzec w ubogiej sukni księżej pokazał się w ulicy...
   Był to zgrzybiały dziadek, z pochylonemu ramiony, twarzą pomarszczoną i jakby pociętą na 
drobne kawałki, lecz poruszający się dosyć żywo malutkiemi krokami. Staruszek zobaczywszy 
ciżbę, a w pośrodku niej napastowanego człowieka, jeszcze prędzej biedz zaczął, a że mu wszyscy 
z uszanowaniem ustępowali, docisnął się do garbusa, któremu w milczeniu przypatrywać się 
zaczął. Coś mu się zdawało przypominać z przeszłości.
   Odwrócił się do mieszczan.
   — Czego napastujecie?... czego? Czy wam nie wstyd ? za co ? chyba że go Pan Bóg garbem 
pokarał? Zaraz mi się rozejść...
   — Ale, ojcze dobrodzieju, całując w rękę i pochylając się ku staruszkowi począł mieszczanin, 
jakby poufnie — my nie napastujemy... to on tę nieszczęśliwą hrabinę z Samoborów, którą 
wypędził, jeszcze tu chciał sekować — tośmy nie dali.
   Staruszek popatrzał na garbusa, który milczał coś w ustach przeżuwając.
   — Dajcie mu pokój — a no! dosyć — do do- mów... Chodź wasze ze mną... chodź ze mną — 
odezwał się do garbatego — chodź ze mną, chcesz li być cały, dodał po raz trzeci.
   Pan Sebastyan mrucząc usłuchał, tłum się rozstąpił, ale wyczekawszy chwile począł ciągnąć w 
ślad za starcem wiodącym z sobą garbusa... O kilkanaście kroków od tego miejsca, w którem się to 
działo, była furta prowadząca na cmentarz otaczający parafialny kościół, osadzony staremi 
czarnemi świerkami. Staruszek puścił przodem garbatego, sam wszedł za nim i furtę za sobą 
mocno zatrzasnął.
   Znaleźli się wśród cichej zagrody, wśród której gdzie niegdzie między świerkami widać było 
porozwalane groby i krzyże. Pomiędzy niemi sunęła się drożyna wydeptana ku plebanii.
   Stary spojrzał na swojego towarzysza.
   — Nie życzę waćpanu zaraz wracać, ludziska rozjątrzeni... należy poczekać aż ochłoną i 
rozejdą się...
   Na cmentarzu nie wesoło, proszę do mnie, jeśli łaska... Ale u starego inwalida... izdebka 
ciasna... Ja tu ani proboszczem już, ani niczem nie jestem, choć byłem długo wszystkiem... 
Zrezygnowałem, emeryt siedzę na łasce i modlę się o dobrą śmierć do świętego Józefa... patrona 
mego...
   Mówiąc to wpatrywał się w twarz garbatego, który stał jeszcze z gniewu nie ochłonąwszy...
   — Proszę, proszę — dodał staruszek. Coś zamruczawszy garbus poszedł...
   Dawny proboszcz, dziś żyjący dobrowolnie jak pustelnik, miał tylko małą i ubogą niby celkę 
klasztorną. Znać w niej było tę myśl urządzenia mniszego schronienia, na wzór najbiedniejszych 
po klasztorach surowej reguły...
   Tapczanik zasłany cienkim siennikiem z jedną kołderką wełnianą — tuż przy nim klęcznik z 
trupią głową, krucyfiksem i mnóstwem obrazków... dwa stołki drewniane, dzbanek u drzwi, na 
półce kilka książek — więcej nie było nic. Starzec stołek podsunął, sarn u drzwi święconej wody 
wziąwszy z kropielnicy...
   — Siadajcie —rzekł uprzejmie —spoczniejcie... Garbus się rozglądał do koła...
   Starzec w wytartej sutannie, rzuciwszy czapkę na łóżko, przysunął sobie stołek drugi bliżej 
gościa, patrzał nań, niby czekając czy pierwszy nie pocznie rozmowy... Pan Sebastyan jeszcze 
przejęty gniewem do słowa przyjść nie umiał... Pięści ogromne stulone trzymał na kolanach i 
patrzał w okno.
   — Wszak pan jesteś Sebastyan Samoborski? łagodnie spytał staruszek.
   — Tak jest... ponuro rzekł garbaty...
   — Mnie sobie nie możesz przypomnieć, boś był mały... ja dziś dziewięćdziesiąty trzeci rok z 
łaski bożej liczę. Kiedyście dziećmi byli, jam na
     kapelanii u pana wojewody, świeć mu panie, pierwsze lata kapłańskiej służby poczynał. Z 
ciekawością garbaty wlepił w niego oczy.
   — A! to wy, mój księże, lepiej od innych zrozumiecie i wytłómaczycie, czemu ich z 
Samoborów wygnałem... i dla czego ich nienawidzę...
   — Ksiądz nic nie odpowiedział — a po małym przestanku zapytał:
   — Jakiego pan wyznania... ?
   — Katolik jestem...
   — Doprawdy? odezwał się ksiądz — i — i prześladujesz a nienawidzisz dzieci brata?
   — A oni mnie jaki los zgotowali 
   — Tak, — i że oni pobłądzili, asindziej chcesz ich w tem naśladować, a jeśli można do 
większej jeszcze perfekcyi doprowadzić to, czem zgrzeszyli.
   — Sprawiedliwości tylko chciałem i tej doszedłem nareszcie... Ząb za ząb! powtórzył ulubione 
swe wyrażenie pan Sebastyan.
   — Ząb za ząb, to żydowskie prawo nie chrześciańskie — odparł ksiądz spokojnie. 
Chrześcianie zemstę zostawiają Bogu...
   Poruszył się na krześle niespokojnie garbus...
   — Daj mi, wasze, pokój z nawracaniem: za stary jestem... z zemstą rosłem starzałem, zżyłem 
się z nią — Bóg będzie sądził... ja robię co muszę.
   — A! tak, Bóg będzie sądził — bo Bóg spra- wiedliwy, mówił staruszek cicho i 
powoli—patiens, quia aeternus — tak! tak, mój dobrodzieju! A że sprawiedliwy i cierpliwy, powie 
sobie: — Pan Sebastyan za grzechy dziada mścił się na wnukach, więc nic mu nie uczynię — 
poczekam aż dorosną dzieci i wnuczęta niewinne, i na nich wywrę zemstę moją... Czy waćpan 
dobrodziej masz dzieci ?
   Garbaty milczał długo, potem szybko jak wystrzelił, rzekł wyzywająco:
   — Mam.
   — Bardzo mi ich żal niebożąt! rzekł ksiądz wzdychając..
   — Ja myślę, że i Waszmość, mój księże, i drudzy tu, więcej pono tych trutniów 
pseudo-hrabiów żałujecie niżeli kogo innego — przerwał garbaty.
   — A! rzeczywiście, my ich tu wszyscy bardzo żałujemy. Ludzie byli bogobojni, miłosierni, 
dobrzy, łagodni.
   — Anioły! rzekł szydersko garbaty i rozśmiał się dziko.
   — Nie — ludzie ułomni... ale to już wiele, że ludzie... dodał ksiądz.
   — Bo inni, jak ja, to już i tego imienia nie warci ? śmiejąc się dokończył p. Sebastyan.
   Ksiądz zmilczał, westchnął i w okno spojrzał... Garbaty ruszał się, jakby już wstać chciał i iść... 
— Życzę się zatrzymać jeszcze — rzekł staruszek kładnąc mu rękę na ramię. — Czekajcie, poszle 
chłopaka, aby się rozpatrzył po miasteczku... abyście nie mieli nieprzyjemności... Ludziskom 
biednym wybaczyć trzeba choć zbyteczne uniesienie, bo z poczciwego płynęło źródła...
   Staruszek nie wychodząc, w ścianę celi zastukał; na progu zjawił się chłopczyna z 
elementarzem w ręku.
   — Idź, wisusie... przewietrz się, zawołał staruszek wesoło do chłopca; pobiegaj po miasteczku 
i przyjdź mi za kwadrans powiedz, czy już tam zbiegowisko to na rynku i po ulicach ustało...
   Chłopczyk spojrzał bystro na księdza, potem na garbusa, musiał się domyślić o co szło i 
wybiegł.
   — Czy asindziej tu mieszkać myślisz ? zapytał stary.
   — A pewnie — w Samoborach, tylko nie w pałacu: pałac zrzucę, ogród wytnę, — w officynie 
aż nadto paradnie, jam do takich wygód nie nawykł.
   — Żeby tylko tu wam dobrze było! westchną stary.
   — Mnie wszędzie dobrze.
   — To chwała Bogu — chwała Bogn ! i tak być powinno... mówił stary. Jam tylko myślał że to 
tu wieśniacy, sąsiedzi, cała okolica bardzo kochała waszych poprzedników.
   — To mnie bardzo nienawidzieć będzie ? pod- chwycił garbaty. A mnie to co szkodzi? — 
nienawiść ludzka, to pieprz do mdłej potrawy życia...
   — Żeby tylko niezbyt było pieprzno — rzekł ksiądz krótko.
   Zamilkł trochę.
   — Jak im brzęknę. kaletą, pokochają i pogodzą się — szydersko mówił garbaty...
   — Nie koniecznie — szepnął staruszek... a zresztą, taka kupna miłość niewiele wam osłodzi, a 
chyba taką mieć będziecie...
   — Cóż z tem począć? inaczej być nie może!
   — Czemu? zapytał stary — mogłoby być inaczej aleby trzeba Pana Boga się poradzić i 
Ewangielii.
   Pan Sebastyan zmilczał posępnie. — Gorszym mnie już tu czynią może, niż jestem — dodał 
jakby rozmyśliwszy się po chwili. No
   — prawda, złym jestem, takim mnie matka na świat wydała... a no — gorsi są odemnie... Me 
mogłem się oprzeć pokusie, ukąszenia tych co mnie jedli do siwego włosa — prawda... ale — ot i 
dziś
   — myśleli, że idę za hrabiną tą waszą, aby jej dokuczyć lub zaczepić. Nie chciałem tylko 
pokazać, żem jest — żeby o mnie nie zapomnieli, a — na prawdę nie po to przybyłem do 
miasteczka... Dziś moja żona i dzieci przyjeżdżają...
   Staruszek popatrzał nań.
   — Odwadze waszej dziwić się muszę — dołożył— że wy się też o dzieci los nie lękacie...
   — Jużem słyszał tę groźbę... — Nie grożę — lituję się.
   Garbaty ręką zamachnął w powietrzu, brwi rozrosłe namarszczył... miał coś odpowiedzieć, gdy 
chłopak na progu się pokazał.
   — No, a co tam ?
   — Ludzi kupa koło Borucha... strasznie wrzeszczą...
   — A co im tam...
   — Albo ja wiem! — ino krzyczą, a rękami machają.
   Stary spojrzał na gościa... — Wiesz asindziej co ? — lepiej tu koniom kazać przyjść i po za 
miasteczkiem do domu... Skinął nie pytając już na chłopca.
   — Konie z wozem z Samoborów żeby na plebanię zaszły... a no — żywo...
   — Ale jabym żony chciał doczekać!
   — Lepiej nie czekając jedźcie — ona i sama tam trafi, ludzie drogę pokażą.
   — Mój ojcze — wstając zawołał garbaty — a to gdybym raz temu tałałajstwu ustąpił, nie dadzą 
mi na świat wyjrzeć, będę jak w więzieniu siedział...
   — Ono to prawda — odpowiedział staruszek, — ale na to rady nie ma. Wy bez litości jesteście 
nad rodziną, a ludzie bez miłosierdzia nad wami. Cóż tu na to począć? sami zważcie. Ja wam 
mówiłem, iż życie dla was w Samoborach niemiłe będzie. Zmilczał garbus.
   — Czyż dla tego ustąpić ?
   — Ja wam ani radzę, ani proszę o nic — mówimy sobie... ot tak!
   Garbaty wstał i począł się zamyślony przechadzać po celce, w której do takiej przechadzki zbyt 
mało miejsca było. Ksiądz mu zamyślenia nie przerywał. Poszedł do dzbanka i napił się z niego 
trochę wody, a potem siadł i patrzał na pana Sebastyana.
   Nie mówili do siebie nic, aż do nadejścia chłopaka, który konie zwiastował. Wóz stał w 
dziedzińcu...
   W chwili gdy pożegnawszy staruszka miał siadać garbus, woźnica się do niego obrócił.
   — Chyba miastem nie jechać, bo nas kamieniami obrzucą! zamruczał.
   — Po za plebanią! rzekł ksiądz wskazując w lewo, przejedziecie za stodołami mieszczańskiemi, 
aż do gościńca...
   — Ani mi się waż! zakrzyczał garbus — co to ja od tej szui będę uciekał? Środkiem, ulicą, 
rynkiem, noga za nogą...
   — Na miłość boską — po cóż wilka z lasu wywoływać chcecie...
   —. Natura moja taka, ojcze ! rozśmiał się garbus. Nie ustępuję !! nikomu !! niech walą 
kamieniami, kiedy śmieją i chcą... zobaczymy co będzie.
   Zwrócił się do woźnicy i powtórzył: — Środkiem, rynkiem, noga za nogą. Pokłoniwszy się 
zlekka staruszkowi — odjechał...
   Jakieby to skutki było pociągnęło za sobą wyrachować trudno, gdyby nie szczególna 
okoliczność, która może p. Sebastyana i mieszczan od przykrego zajścia uratowała.
   Wyjechawszy z plebanii, wóz gdy się ukazał w rynku, postrzeżono go ze wszech stron, a ludzi 
gromady stały większe niż przedtem... Zakipiało w nich i zaszumiało... garbus z czapką na bakier 
nieruchomy siedział na wozie i wołał.
   — Stępią! noga za nogą!
   Tymczasem tłum ruszać się poczynał, jakby drogę miał zastąpić, nawoływano się ze śmiechem. 
Starszyzna snadź sama nic poczynać nie chciała — ale dzieci pobudzono, które chwytając 
kamienie i garści ziemi, z wielką ochotą zabierały się na wóz nacierać — kupki ich to podbiegały 
naprzód, to się z krzykiem w tył cofały... Śmiech rozlegał się w tłumach. Garbus kazał ciągle 
jechać powoli.
   Wtem z ulicy wychodzącej na rynek z wolna wysunęła się czterema końmi zaprzężona buda 
ogromna, płótnem okryta, nakszałt tych, któremi furmani żydowscy towary i podróżnych 
przewożą... Na widok jej garbaty stanąć kazał; wysiadł i wiozącemu w chłopskiej odzieży budę dał 
znak, ażeby stanął także... Para głów ukazała się z za płótna i okrzyk dał słyszeć...
   Wszyscy stali ciekawi tego spotkania. W tem z wnętrza budy zaczęły się dobywać chłopaki. 
Dwóch ich wyskoczyło raźnie, oba w siermiężkach, w koszulach na wierzch spodni, w butach 
prostych i baranich czapeczkach. Starszy mógł mieć lat czternaście do piętnastu, młodszy z 
dziesiątek... Za nimi ukazała się dziewczynka z zaplecionemi kosami w świtce... a po niej otyła, 
dosyć przystojna i nie stara jeszcze kobieta z głowa chustką zawiązaną, z wyciągniętemi rękami 
podeszła śmiejąc się do garbusa...
   Chłopcy popadali mu do nóg, dziewczę poczęło go w ręce całować, kobieta też w ramię z 
uszanowaniem chciała pocałować, ale garbaty jej szyję objąwszy, twarz do ust przychylił. Cała ta 
scena odbywająca się wśród rynku i przy mnogich świadkach, takie uczyniła wrażenie na tłumie, iż 
się wszyscy cofnęli, a dzieci pierzchnęły... Było w tem coś dziwnego, coś rozrzewniającego razem, 
bo -chłopcy z wielką radością cisnęły za nogi starego i dobijały się ręki. Stał nie bardzo poruszony, 
o coś rozpytując krótkiemi słowy... Lice mu się trochę rozjaśniło... Dziewczę poklepał po 
policzkach, chłopców po odkrytych, krótko ostryżonych głowach; do kobiety się uśmiechnął — i 
— w głos zakomenderował:
   — No ! do budy... i za mną! Cala ta gromadka jak była wysypała się żywo na powitanie p. 
Sebastyana, tak usłyszawszy rozkaz, rzuciła się z powrotem do płótnem okrytej bryki. Ostatnia szła 
za niemi kobieta, oglądając się na garbatego, który stał u stopnia, póki wszyscy nie powsiadali, a 
potem zwolna odszedł do stojącego wozu swego, siadł i z wolna do Samoborów jechać kazał.
   Tłum, który przed chwilą kamieniami nań chciał ciskać, zobaczywszy rodzinę, jej odzież, 
brykę — popatrzawszy na powitanie serdeczne zupełnie zmienił usposobienie. Ludzie starzy 
milczeli.
   Ten pozór ubogi zbliżał Samoborskiego do ludu, który gotów był w nim już widzieć 
przedstawiciela uciśnionych i brata...
   — Kto to może wiedzieć — odezwał się jeden z tych, co do szturmu prowadzili — co ci 
ludziska przecierpieli, bo to znać dosyć było biedne — więc co za dziw, że się żółci 
przyzbierało?...
   — Ale pewnie — potwierdził inny, — albo to my bociany, żeby świat czyścić! Co nam do 
tego!... i koniec końców śledztwo, policya, dyby, pod szupasem do powiatu, a może jeszcze co 
gorszego... Poczęli się zaraz rozchodzić i dzieci pędzać. Do domu ! ! do domu !...
   Tak szczęśliwie skończyła się owa historya rynkowa, po której garbaty nie ukazywał się długo 
w miasteczku. Trzeciego czy czwartego dnia przysłał staruszkowi księdzu różne zapasy do 
spiżarni, który podziękowawszy uprzejmie oświadczył, że spiżarni, nie ma i nic nie potrzebuje.
   Odjechały więc z powrotem do Samoborów, a garbaty nie rzekł słowa, odbierając je. Tego 
samego dnia jednak kazał zaprządz i do miasteczka na probostwo do starego ruszył.
   Siedział tam godzinę dobrą i słychać było rozmowę z jednej strony żywą, z drugiej wielce 
spokojną — która się łagodnie i z cicha skończyła...
   Garbaty, który nigdzie nie bywał, i od którego wszyscy się odwracali, unikając z nim 
stosunków, nie szukał ich wcale w sąsiedztwie. Do jednego tylko starego księdza kiedy niekiedy 
dojeżdżał. Dowiedział się o tem prezez, a że miał na sercu żal do tego, jak go nazywał, zwierzęcia, 
nie mógł staremu emerytowi przebaczyć, iż się z nim wdawał.
   W niedzielę którąś po nabożeństwie, zaszedł na plebanię, i to nie do proboszcza, ale -do 
księdza emeryta, lub jak go inni zwali, do pustelnika.
   Znalazł go właśnie po mszy świętej, odmawiającego u siebie na brewiarzu modlitwy, musiał 
więc poczekać, aż je dokończył i wstał.
   — Dawnośmy się nie widzieli — panie prezesie— rzekł staruszek... nie łaskawiście na mnie...
   — E! e! — nie mogąc długo nic na sercu nosić zawołał Mohyła — przyznam się, że do JMości 
dobrodzieja i zajść bo niebezpieczno.
   — A toż dla czego ?
   — Nuż tu człowiek jaką wścieklicę zastanie. — Jaką wścieklicę ?
   — Co bo mnie ojcze rozumieć nie chcesz! Jakże u was noga czyja postać ma, kiedy ta... to... 
zwierzę tu chodzi... ten garbus!!
   — Czy to będzie lepiej — odezwał się staruszek spokojnie — gdy go wszyscy odstąpią ?
   — Jużciż tego wart...
   — A poprawić się nie może ? zapytał stary. Prezes w ręce napuchłe uderzył i począł się
   śmiać.
   — Jeszcze tego nie stało, żebyć takiego człowieka, to zwierzę dzikie nawykłe pożerać co 
spotka i pastwić się nad ofiarą — myślał nawrócić!
   Stary stał nieporuszony...
   — Dzieją się i cuda — rzekł krótko... I z założonemi rękami począł chodzić po pokoju... Stanął 
potem naprzeciw prezesa i powoli rzekł:
   — A gdybym ja go nakłonił do ładodniejszego obejścia z rodziną, do dobrowolnego 
wydzielenia jakiejś części dla hrabiny i jej syna...
   — On im koszuli nie chciał dać! — krzyknął prezes, a JMość dobrodziej chorujesz na tę 
imaginacyę... A to już chyba zdziecinnienie!
   Uniósł się prezes, czego zaraz pożałował i począł przepraszać...
   — Daruj mi, ojcze... Całował go po rękach...
   — Ale, Bóg widzi, nie gniewam się, śmiejąc się rzekł stary... Zdziecinnieć a do niewinności 
dzie- dziecięcej powrócić... o Boże mój, coby to było za błogosławieństwo! Gdybym tej szaty 
białej był godzien...
   Złożył ręce pobożnie.
   — Bo to nie może być! to nie może być! — dokończył Mohyła.
   — A ja waćpanu mówię, że może i że będzie. Da folwark... z dobrej woli...
   Prezes się mocno zdumiał.
   — Tego cudu chyba wasza na nim świątobliwość dokaże...
   — Nie ja, Pan Bóg! — odparł staruszek. Wyrzeczonemu słowu Mohyła nie dał jednak
   wiary, zmilkł tylko... Dał mu się rozmyślić ksiądz emeryt i rzekł po cichu:
   — Mam od niego słowo, że te ofiarę uczyni, a zdaje mi się, że go nie cofnie... Jedźże panie 
prezesie do hrabiny, do jej syna, powiedz to im, niech się pokrzepią na duchu, a Panu Bogu 
podziękują...
   Stary nic nie mówiąc w ręce ucałował księdza i wyjechał wprost do dworku hrabiny.
   Po przybyciu do miasteczka, zdrowie hrabiny Julii znacznie się polepszyło. Doktór 
przypisywał to przytomności Zdzisława... Ukrywano przed nią jak najstaranniej nieszczęśliwą 
katastrofę, o której zupełnie zrazu zdawało się, że zapomniała. Ale z powrotem do sił, zwolna 
pamięć zapewne wracać musiała, posmutniała, widać było, że się domy- ślała zmiany położenia i 
nie miała odwagi spytać, aby się strasznej nie dowiedzieć prawdy. Czasem wyrywały się, jakby 
mimowoli, słówka dające odgadnąć, że wiedziała o wszystkiem. Z panną Różą kilka razy mówiła, 
jak się we dworku na stałe urządzić mieszkanie...
   Ten stan dziwny przeciągnął się trochę... nikt nie chciał pierwszy wyprowadzać jej z niego. 
Naostatek ona sama najprzód z dawną przyjaciółką i towarzyszką po cichu mówić zaczęła otwarcie 
i trwożliwie, stopniowo dopytywać o szczegóły. Zdawało się, jakby tę gorycz mierząc sama do sił 
jakie w sobie czuła, brała ją powoli i częściami — jak nieuchronne lekarstwo. Panna Róża nie taiła 
nic, ale dzieliła też wiadomości i słodziła je jak umiała. Później nieco hrabina dała synowi do 
zrozumienia, iż zna swe położenie...
   — Moje dziecko — rzekła spokojnie — ty się tem ani trwóż, ani zbytnio bolej nad mojem 
nieszczęściem; ja go długo znosić nie będę, bo czuję, że nie przeżyję... Sił mi brak... życie 
uchodzi...
   W istocie była na pozór zdrową, ale coraz słabszą, w kilku tygodniach postarzała o lat wiele. 
Twarz zmieniła się, wychudła, zapadły oczy, zarysowały się zmarszczki... Zapomniała o stroju 
nawet, który dla niej był nałogiem i potrzebą... Kazała sobie podawać jedną czarną suknię i 
przypatrywała się jej, niby licząc na jak długo wystarczyć może... Doktór przyznał się pannie Róży, 
iż chociaż właściwie choroby nie było, wyczerpanie nadzwyczajne stawało się groźnem. Żaden 
pokarm sił ubywających przywrócić nie był w stanie...
   Całemi dniami siedziała w ciemnym kąciku na kanapce, nie ruszając się, często nie mówiąc, z 
zamkniętemi oczami, na najmniejszy szelest zrywając się z krzykiem przestraszona. Często 
Zdzisiowi kazała siedzieć u nóg swoich i na głowie jego złożywszy ręce wychudłe... dumała czy 
modliła się. Unikała jednak rozmowy, któraby teraźniejszość przypomnieć mogła. O Samoborach 
mówiła, jak o czemś ukochanem a straconem na zawsze, lubiła je wspominać.
   — Te moje drzewka ulubione! pewnie już powycinał! — szeptała i milkła prędko...
   Zdzisław nie odstępował matki...
   Tego dnia właśnie, gdy Mohyła od księdza emeryta przybył, syn był w pokoju hrabiny, która 
dowiedziawszy się o prezesie, kazała go prosić do siebie. Być może, iż w sercu zachowywała żal 
jaki do tego nieudolnego opiekuna, którego winie przypisywano nieszczęśliwe procesu 
zakończenie — nigdy mu jednak po sobie poznać nie dała. Zdzisław także oprzeć się nie mógł tej 
myśli, iż Mohyła był przyczyną ich ruiny — ale i on nie objawił się z tem nigdy. Do czegóżby się to 
już teraz przydało. Wchodzącego starego przyjaciela hrabina uprzejmie bardzo przyjęła...
   — Widzisz kochany prezesie, jestem zupełnie zdrowa, tylko... tylko, ot tak życia mi coraz 
brak... coraz go mniej i powoli, szczęśliwie zasnę.
   — Ale co bo pani hrabina takie rzeczy mówi, czy to się godzi! — zawołał prezes... Osłabienie 
przejdzie...
   — A tak! przejdzie? — uśmiechając się dodała hrabina... A jakże wasze nogi, prezesie?
   — Moje nogi ? a spuchłe... i to szczęście — rzekł prezes — doktor się bardzo z tego cieszy, 
musi być z tem dobrze...
   Rozśmieli się smutnie.
   Po chwilce takiej obojętnej rozmowy, Mohyła skinął na Zdzisia, że ma z nim do pomówienia 
na osobności, pożegnał się i wyszli do izdebki jego naprzeciwko.
   Młody hrabia, który był nawykły do obszernych apartamentów, zajmował od tyłu pokoik, z 
ciężkością mogący pomieścić łóżko, stoliczek i krzeseł parę. Pozostałe z podróży kuferki ledwie 
się pod łóżkiem, pod stołem i za piecem jako tako dały porozkładać, aby nie zawadzały...
   Dawna elegancyą z dzisiejszem ubóstwem w dziwnej była sprzeczności. Prezes ledwie znalazł 
miejsce, aby usiąść, choć niewygodnie.
   — Mój hrabio — rzekł powoli — nowe tu i niespodziewane wiadomości przynoszę wam... Pan 
Bóg, bo to jego tylko łasce przypisać można, tchnął lepszem jakiemś uczuciem w serce dzikiego 
człowieka. Staruszek nasz emeryt mnie upewnia, że pan Sebastyan coś dla was chce uczynić...
   — On! dla nas! — przerwał Zdzisław zrywając się z siedzenia — on! dla nas!
   — Ale tak jest, ksiądz mi zaręcza, że folwark jeden od Samoborów chce wam oddać.
   Zdzisław patrzał milczący.
   — Prawda, że rzecz nie do wiary prawie, ja sam nie chciałem zrazu uwierzyć, ale poczciwy 
starowina ręczy.
   Patrzał w oczy młodemu hrabi, który ciągle milczał, ale widać było z jego twarzy rodzaj 
oburzenia połączonego z niedowiarstwem. Zdawał się litować nad łatwowiernością prezesa.
   — Kochany prezesie — odezwał się w końcu: trudno mi najprzód temu uwierzyć, a 
niepodobieństwem dla nas z tego korzystać.
   — Jak to rozumiesz? zapytał Mohyła.
   — Nie pozwala na to godność nasza — rzekł Zdziś; splamilibyśmy się przyjmując od 
nieprzyjaciela rodzaj jałmużny. Zmusiłby nas do wdzięczności, gdyśmy mu winni tylko wzgardę i 
— uczucie, na jakie zasłużył prześladowca matki mojej i mój.
   — Ale nic nie macie! zawołał prezes.
   — Matce mojej teraz niewiele potrzeba — zawołał Zdzisław: to co ocalało posprzedajemy; ma 
własne klejnoty i trochę kosztowności, to dla niej starczy a ja nie potrzebuje nic... nic!
   — A cóż poczniesz? zapytał zdziwiony prezes.
   — Co w mojem miejscu każdy innyby uczynił — rzekł Zdzisław — muszę pracować i będę 
pracował... nikt nie umiera z głodu oprócz tych, co tego chcą dobrowolnie... Dzięki Bogu mam 
młodość i siłę ! !
   Mohyła patrzał nań z rodzajem naiwnego osłupienia; nie wyobrażał sobie, aby pieszczony 
Zdziś był zdolny coś podobnego pomyśleć i powiedzieć.
   — To bardzo piękne — rzekł z cicha, namyślając się — ale kochany hrabio, wyrzekać się 
znowu dla jakiegoś heroizmu lepszego i swobodniejszego bytu... nie mogę radzić...
   Zdzisław głową potrząsł.
   — Żadna siła w świecie nie zmusi mnie do przyjęcia daru z takiej ręki, jak stryja Sebastyana. 
Sprawy nie rozumiem wcale, nie znam jej, mógł mieć słuszność, mógł jej nie mieć, prawo mu 
przyznało ją, wygrał proces. Bądź co bądź, z nami, z kobietą, ze mną mógł się obejść po ludzku, nie 
z ową zaciętością i okrucieństwem, jakich się dopuścił. Tem postępowaniem pomiędzy mną a sobą 
wykopał przepaść, której datkiem jakimś nie zapełni. Nie mogę i nie przyjmę od niego nic.
   — Słuchajże — odezwał się prezes kręcąc głową — to znowu z waszej strony dziwactwo. Jeźli 
on się pomiarkował, żałuje i chce krzywdę popełnioną wynagrodzić...
   — Krzywda jest niewynagrodzona! — zawołał Zdziś zrywając się — ja o tem słuchać nie chcę 
i nie mogę! To mnie oburza! Chce nas poniżyć i spodlić! tego nie dokaże. My od niego nic nie 
potrzebujemy... nic...
   Mohyła potarł głowę i zamilkł; młody hrabia rozgorączkowany po pokoiku się rzucał.
   — Proszę kochanego prezesa — rzekł po chwili, błagam, nie wspominajcie mi o tem więcej. 
Słyszeć nawet nie chcę i nie mogę. Między nami a tym człowiekiem nie ma nic wspólnego. Zabrał, 
zagrabił co chciał, wydziedziczył nas, wyrzucił... rzecz skończona.
   Prezes zwiesił głowę, ręce ścisnął i milczał... ale siedział smutny.
   — To trudno, mruknął — kiedy dobrej rady słuchać nie chcecie !! Ja na waszem miejscu, 
zamiast wszystko dumnie odrzucać, starałbym się zbliżyć do tego człowieka. Okazuje się, że jest 
tam jeszcze jakieś uczucie, przez które do serca trafić można.
   Zdziś ręką machnął i w okno zaczął patrzeć, przez uszanowanie dla starego nie chciał 
odpowiadać nawet. Prezes nie nalegał więcej, ale miał nadzieję, że gdy pierwsze oburzenie 
przejdzie, gdy się Zdziś namyśli, zastanowi nad stanem matki, ostygnie, łatwiejszym być może. — 
Namyśl się — dodał wstając — nie ma nic pilnego, możesz dobrze się nad tem zastanowić...
   Zdzisław z uszanowaniem go pożegnał i odprowadził, a sam pozostał w izdebce nie dla 
namysłu, ale dla ochłonięcia z wrażenia, jakiego doznał.
   Chodził jeszcze wzruszony i smutny, gdy Żabicki wszedł, który dotąd jeszcze wyjechać nie 
miał siły i zwlekał rozstanie, aby dłużej w pomoc Zdzisławowi przyjść mógł jeszcze.
   — Znajdujesz mnie wzburzonym — odezwał się Zdziś wskazując mu miejsce. Zdziwisz się, 
gdy ci powiem, że prezes jest przyczyną tego zniecierpliwienia. Przybył tu od naszego poczciwego 
starego księdza z oznajmieniem, że pan Sebastyan coś nam z łaski swej chce ofiarować, rodzaj 
jałmużny. Me wchodzę w to wiele, czy mało, ale jak ci się myśl podoba?
   — Ja też nie pytam co chce dać, ale czy się przyjąć godzi? rzekł Żabicki surowo. Ludzka 
społeczność składa wszędzie i zawsze całość spojną, klassy społeczności są niczem innem, jak 
stowarzyszeniami pod inną formą. Daje się więc i przyjmuje a charge de revanche, bez skrupułu. 
Tak sądzę. Są jednak pewne wypadki, w których się od kata naprzykład nie może przyjąć nic...
   — A właśnie my, sądzę, jesteśmy w położeniu podobnem — przerwał Zdziś; i my od kata nie 
przyjmiemy nic. Nie chce nawet, by o tem wiedziała moja matka, mogłaby siebie poświęcić i 
znieść upokorzenie, dla zapewnienia bytu mnie... Co do mnie, ja raczej będę pracował na nią i dla 
niej, niż dopuszczę, ażebyśmy żyli z jałmużny nieprzyjaciela...
   Żabicki uścisnął Zdzisia, który chodził z twarzą pałającą, ożywiony niezmiernie — nie 
powiedział już ani słowa, podzielał zupełnie jego sposób widzenia.
   — Znasz naszego staruszka księdza emeryta? zapytał hrabia po chwili.
   — A jakże ! z przyjemnością patrzę na ten fenomen... odparł Żabicki. Nie jest to człowiek 
naszego wieku, lecz lepszy od nas wszystkich.
   — Pójdźcież proszę do niego i zaklnijcie go odemnie, aby powstrzymał wszelkie kroki pana 
Sebastyana i nie narażał nas na nieprzyjemności nowe. Powiedzcie mu wręcz odemnie, że z tych 
rąk nic przyjąć nie możemy i nie przyjmiemy.
   — Dobrze — rzekł Żabicki biorąc za kapelusz — idę...
   Wyszedł natychmiast na miasteczko i podążył ku plebanii. Przechodząc mimo cmentarza 
zobaczył staruszka, który z brewiarzem przechadzał się między grobami i świerkami. Zboczył 
więc do furty cmentarnej i wszedł.
   Powitali się uprzejmie...
   — Cóż tu ksiądz proboszcz porabia w tym ogródku śmierci? spytał Żabicki. — Widzisz, 
szukam sobie zawczasu spokojnego kątka, gdziebym odpoczął, mówił stary... Śmieszna rzecz, nie 
umiem się zdecydować na kątek... Choć to zupełnie wszystko jedno, gdzie ciało będzie gniło, nie 
mogę sobie dobrać miejsca do smaku...
   Począł ręką wskazywać.
   — Tu wilgoć — tam krowa się pasie i będzie mi nad głową stukała — tam czegoś smutno, 
owdzie nadto odkryto. Głupstwo ludzkie!! W katakumbie nie chcę leżeć zamknięty — niech się 
spełni prędzej: et in pulverem reverteris, pod gołem niebem, w świeżej ziemi, aby matce oddać co 
rychlej co się od niej wzięło
   Jak się waćpanu zdaje ten kątek? he? Wskazał w rogu między murami zaciszne miejsce. 
Byłoby doskonałe, gdyby go ktoś przed laty kilkudziesięcią nie zajął. Jest ślad, że tam kogoś 
pogrzebiono, a nużby grabarz dla mnie spokój kości biednych naruszył? Nie — na to nie pozwolę...
   Żabicki uśmiechnął się.
   — Masz jeszcze na to czas, mój ojcze, bo choć dziewięćdziesiąt-letni przeżyjesz nas 
wszystkich...
   Staruszek się też rozśmiał.
   — Myślisz, że to rozkosz żyć? a patrzeć jak te ludziska biedne i... niedorzeczne...
   Spojrzał nań; — Aleś ty bez interesu do mnie nie przyszedł? mów...
   — W istocie, przysłał mnie hrabia Zdzisław. — A jak się ma hrabina?
   — Jednakowo... Prezes był u nas...
   — I paplał pewnie.
   — Musiał powiedzieć przecie.
   — Zdzisław kontent? spytał staruszek.
   — Właśnie mnie przysyła prosić, ażebyś JMość dobrodziej był łaskaw p. Sebastyanowi z 
głowy to wybił, żeby im żadnego daru nie czynił, bo przyjąć go nie mogą.
   Staruszek zdziwiony stanął, palec włożył w brewiarz i ręce załamał.
   — Dlaczego ? dlaczego ? spytał.
   — Nie sadze, żeby o to nawet pytać można, odezwał się Żabicki. Tyle doznali złego od tego 
człowieka.
   — Że mu się poprawić nie chcą dać! westchnął staruszek. A tak —to po ludzku... po ludzku — 
ale nie po chrześciańsku...
   — Zdziś woli pracować i cierpieć, niż być coś winien temu, który ojcu jego był 
nieprzyjacielem.
   — Nie wchodząc w to, czy miał słuszność czy nie ? podchwycił stary — a tak! po ludzku ! po 
ludzku!
   Zaczął się przechadzać między grobami — nie ciągnąc dalej rozmowy.
   — Ojciec nie chce tego widzieć, że Zdzisław ma słuszność! odezwał się Żabicki.
   — A tak! niech matka cierpi głód i niedosta- tek, byle to co zowią honorem, a co jest dumą i 
egoizmem, uratować! począł staruszek. Powinienem się tego był spodziewać. Więc —pax vobis, i 
nie mówmy, nie mówmy. Ja tych rzeczy światowych zrozumieć nie mogę, u mnie pokora św. 
Franciszka idzie przed honorem, bo św. Franciszek wziął ją od Chrystusa i nauczył nas jej na 
sobie... Bóg z wami!!
   Czoło pochmurniało staremu — milczący był i zmartwiony. Kosztowało go może wiele 
nakłonienie upartego do ofiary, a teraz trzeba ją było odrzucić. Smutno mu było...
   Żabicki pojął staruszka obcego światu, i nie chciał już w tym przedmiocie mówić więcej. 
Przyszedł się pożegnać.
   — Niech ojciec będzie łaskaw oszczędzi przykrości młodemu i skłoni p. Sebastyana, aby ze 
swą ofiarą się cofnął. Nie ma co mówić o tem...
   I pożegnali się milczący, bo ksiądz emeryt nic nie odpowiedział. Poszedł aż do furtki za 
Żabickim, niosąc swój brewiarz w ręku, i tu jeszcze raz go pozdrowiwszy, wrócił do swych 
pacierzy.
   Nazajutrz po miasteczku nie wiedzieć zkąd i w jaki sposób gruchnęła pogłoska, że dziki 
człowiek tknięty litością nad losem rodziny, którą wydziedziczył obchodząc się z nią tak dziko, 
dobrowolnie chciał jej coś ofiarować z majątku i że tej ofiary od niego nie przyjęto. Chwalili jedni, 
ganili drudzy, wielu nie dowierzało. Do chorej hrabiny wcale ta wiadomość nie doszła...
   Stan jej widocznie się pogorszał...
   Doktor bez ogródki oświadczył płaczącej pannie Róży, iż żyć nie może. Nadchodziła jesień, 
pora dla chorych najniebezpieczniejsza do przebycia... liście zaczynały opadać z drzew, powietrze 
ostygało, coraz rzadziej ukazywało się słońce, dni chmurne i krótkie wzmagały tęsknotę smutkiem 
w całej naturze rozlanym.
   Hrabina Julia coraz bardziej była nieruchoma i milcząca, domagała się tylko Zdzisława, który 
ciągle siedzieć przy niej musiał. Patrzała nań i łzy ciche puszczały się jej z oczu; całowała go w 
głowę, przyciskała ku sobie — ale rzadko zdobyła się na jakie pytanie i słowo...
   Doktor przychodził codziennie, dawał jakieś przepisy i lekarstwa; gdy Róża wychodziła za nim 
do sieni, aby z oczu jego wyczytać pociechę, spoglądał na nią smutny, ściskał, jej rękę w milczeniu 
i wymykał się, aby nie być zmuszonym kłamać lub powiedzieć zbyt wiele...
   Nagle jednego dnia hrabinie zdało się być znacznie lepiej, wstała rzeźwiejsza, chodziła 
kilkakroć do okna obejrzeć okolicę, kazała się pannie Róży zaprowadzić do pokoiku Zdzisia, aby 
obejrzęć, jak też on mieszka. Opierała się długo towarzyszka, ale wreszcie poszła z nią do ciasnej 
izdebki. Na widok jej, ledwie przez drzwi spojrzawszy, hrabina zapłakała i odeszła. Jednakże dnia 
tego była więcej ożywiona, ale razem podrażniona bardziej niż zwyczajnie.
   Mówiła wiele, doktor znajdował, że za nadto. Nad wieczorem z za chmur pokazało się słońce i 
promyk jego wpadł do pokoju, hrabina ucieszyła się nim, uderzyła w dłonie, witała go jak gościa, a 
gdy to światło blednąć zaczęło i znikło, zapłakała jak dziecię... Wieczorem gdy przyniesiono 
lampę, kazała sobie podać szkatułkę, w której były jej kosztowności... Rozłożyła je na kolanach, 
jakby przypominając sobie chwile, w których je kładła i odbierała hołdy... Piękny łańcuch złoty 
wrzuciła na szyję klęczącej przy niej Róży. Nie mam ci co teraz dać na pamiątkę... weź choć ten 
symbol niewoli naszego życia... Resztę pozamykała starannie, a pierścień z wielkim soliterem, 
który zwykle nosiła na palcu, zdjęła i rzuciła także do szkatułki, zostawiając tylko na wychudłej 
ręce ślubną obrączkę. Szkatułkę kazała zanieść do pokoju Zdzisia... Dziwne te przygotowania, 
choć je za fantazyę uważano, zaniepokoiły wszystkich; posłano po doktora raz drugi, który znalazł 
trochę gorączki i radził pójść na spoczynek do łóżka.
   Wszyscy się rozeszli, została tylko p. Paklewska, a u tej uprosiła hrabina, żeby jak najśpieszniej 
posłała po księdza.
   — Ale pani się nie czujesz gorzej? doktor mi zaręczył, że nie ma nic. — Cóż to szkodzi, że się 
wyspowiadam? lżej mi będzie na duszy...
   Na plebanii nie było nikogo oprócz staruszka, który się przywlókł zaraz... Powitała go z 
radością wielka, a on znalazł ją tak ożywioną i na pozór silną, że się tem pocieszył i rozweselił. Po 
odbytym obrzędzie, ksiądz prosił jeszcze o chwilkę rozmowy... Zdało mu się, że spełni dobry 
uczynek, gdy się do pojednania przyczyni. Z należnemi ostrożnościami oznajmił hrabinie o ofierze 
pana Sebastyana i odrzuceniu jej przez Zdzisława, którego ani potępiał, ani chwalił.
   Hrabina się zamyśliła głęboko.
   — Mój ojcze, rzekła — Zdziś jest teraz głową rodziny i sam całą ją stanowi... do niego należy 
sądzić co ma uczynić, aby wyszedł choć ubogim, ale czystym z tej próby, jaką się Bogu dotknąć 
nas podobało. On miał słuszność, mój ojcze — my tego nie powinniśmy przyjąć, nie możemy...
   Albo nas dotknęła krzywda, którą znieść należy, nie mogąc się jej obronić; lub ponosimy karę 
za winę czyjąś, i od niej nie chcemy się wyswobadzać. Jałmużny Samoborski nie przyjmie, 
dobrodziejstwa od tego, co mu odebrał wszystko, nie potrzebuje; Bóg opatrzy przyszłość.
   Łza pociekła jej z oczu...
   — Nie mówmy o tem więcej — dodała — Zdziś pięknie i szlachetnie postąpił... Spokojna 
jestem
   o przyszłość jego...
   Nie śmiał nalegać staruszek... Hrabina wsunęła mu zwitek jakiś, prosząc o nabożeństwo za 
duszę Julii — i pożegnała.
   Było po północy już, gdy panna Róża weszła znowu do sypialni i zastała hrabinę na modlitwie, 
spokojną, uśmiechniętą nawet. Opierała się pójściu na spoczynek, mówiąc, że nie czuła snu 
potrzeby,
   i nie rychło dała się do niego namówić. Panna Róża kładła się zwykle w tym samym pokoju, a 
tym razem niespokojniejsza jeszcze, nie rozbierała się nawet, lecz słysząc spokojny oddech śpiącej 
hrabiny, sama wreszcie nad ranem usnęła głęboko. Zwykle hrabina budziła się bardzo rano; tego 
dnia godzina minęła, a panna Róża poszła się do łóżka przysłuchywać — zdało jej się, że oddechu 
czuć nie było, że hrabiny twarz bledszą niż zwyczajnie znalazła. Leżała z rękami na piersiach 
złożonemi trzymając w nich krzyżyk złoty, który nosiła od dzieciństwa... Przestraszona p. 
Paklewska posłała po doktora, mieszkającego w sąsiedztwie, który nadbiegł natychmiast. W 
sieniach już opowiedziała mu swoje przerażenie, z którego doktor się uśmiechnął... i wszedł na 
palcach do sypialni. Dotknięcie do ręki, potem do czoła przekonało go, że hrabina nie żyje. Miała 
więc przeczucie śmierci, które wybranym czasem jest dane. Nie śmiano powiedzieć o tem 
Zdzisławowi, lecz doktór podjął się smutnego posłannictwa. Przybiegł on do łóżka i padł przy 
niem płacząc... trudno go było od zwłok tych oderwać... W dworku płacz, jęk, zamieszanie w 
pierwszej chwili było takie, że wszyscy potracili głowy. Pannę Różę cucić było potrzeba i trzeźwić 
co chwila... Nikt nie miał dosyć przytomności, aby się zająć niezbędnemi przygotowaniami do 
pogrzebu. Na prezesa niewiele było można rachować z powodu jego ociężałości i wieku; 
wyprawiono więc list do kapitana, a tymczasem ksiądz staruszek przypadł z brewiarzem i 
modlitwą.
   Dawni słudzy z Samoborów, z których wielu było jeszcze w miasteczku i okolicy, 
dowiedziawszy się o zgonie hrabiny, zeszli się wszyscy do dworku prosząc, aby ich do ostatniej 
posługi użyto. Obcy nawet czuli się w obowiązku upadłej rodzinie okazać
   współczucie...Nie zbywało więc na pomocy, na
   ludziach i na dowodach miłości, które u łoża zmarłego są najpiękniejszem życia jego 
świadectwem.
   Z południa przybiegł kapitan, wioząc z sobą Stasię, która chciała być pannie Róży pomocą. 
Zdziś chciał, ażeby pogrzeb odbył się jak najwspanialej i ofiarował nań ostatni grosz, jaki mu 
został, a nawet przekazane przez matkę klejnoty; ale staruszek oświadczył, iż zmarła w wigilię 
zgonu poleciła mu prosić i zakląć syna, aby ją w prostej trumnie pochowano, bez żadnych 
obrzędów i wystawy.
   Nie zapraszano więc nawet nikogo z sąsiedztwa, które pomimo to przybyło tłumnie i 
gromadnie. Poczuli się wszyscy do obowiązku i spełnili go...
   Oprócz Mangoldów, którzy byli za granicą, nie brakło nikogo. Pogrzeb przy całej prostocie 
swej, liczbą tych, co nań przybyli, wspaniały był, majestatyczny, bo lud ze wsi okolicznych, 
ludność miejska, urzędnicy, szlachta, duchowieństwo nie proszone zbiegło się z całej i najdalszej 
okolicy....
   Usłuchano i w tem woli zmarłej, by żadnej mowy nad grobem nie było, a milczenie w takiej 
chwili za najwymowniejszą stało egzortę. Zdzisław sam jeden szedł za trumną... z głową 
spuszczoną, blady, czując, że nowe, sieroce, sobie samemu zostawiony, rozpocząć miał życie... 
Gdy wstawszy z mogiły, chwiejąc się wyszedł z cmentarza, zastał sąsiadów czekających nań u 
furty... Każdy z nich przystąpił doń, aby mu rękę ścisnąć w milczeniu — niektórzy płakali głośno... 
W pół godziny potem rozjechali się wszyscy i miasteczko puste już było...
   Prezes tylko i kapitan ze Stasią powlekli się do dworku za Zdzisławem. Tego dnia późno w 
wieczór, drogą po za miasteczkiem nadjechał do plebanii garbaty. Wiedział już zaraz o śmierci 
hrabiny, a przez ludzi z Samoborów o pogrzebie. Gdy w czasie ubogiej wieczerzy pustelnika 
zapukał do drzwi jego — zdziwił się nie pomału starowina, widząc go o tej godzinie u siebie.
   Pan Sebastyan także chmurny był, i co mu się nie trafiało — zafrasowany.
   — Przejeżdżając wstąpiłem do jegomości —
   odezwał się. Cóż to, spoczywacie po pogrzebie wspaniałym?? a wspaniały był, słyszę...
   — Nie mógł być skromniejszy, mój dobrodzieju, odpowiedział ksiądz, który dokończywszy 
swego śledzia z chlebem, ocierał właśnie usta; — Pan Bóg tylko uczynił go pamiętnym i 
uroczystym, bo się nań tysiące ludu zebrały...
   — Ja to rozumiem, śmiejąc się zawołał garbaty — nie tyle to dla nieboszczki jak dla mnie 
żywego zrobili, aby mi pokazać, jak mnie nienawidzą !!
   — Co acindziejowi w głowie? co w głowie? począł ksiądz z oburzeniem: kto tu dziś o 
waszmości pomyślał? Pochlebiasz sobie zbytecznie... Kara Pana Boga z ludźmi takimi!!
   Garbaty się nasrożył.
   — Cóż oni tu tak osobliwszego okolicy wyświadczyli? zkąd taka rozczulająca wdzięczność? 
dodał. — Mów sobie ojcze, co chcesz, a ja co wiem to wiem.
   Staruszek usiadł nic nie mówiąc.
   — A cóż z moim darem? he? to pewnie odłożone na później, aby tymczasem psy na mnie 
wieszać mogli... Wszakże im daję więcej niż warci, i to z łaski...
   — Ale oni nie wezmą nic, nie chcą nic, i słyszeć o tem nawet nie mogą — zawołał ksiądz...
   Garbus się zerwał z krzesła.
   — Jakto może być? odrzucają? nie chcą?... nie wierzę!
   — Najpewniej — mowy o tem być nie może...
   — To zapewne ten gołowąs, pyszałek — krzyknął garbaty... a no — dobrze! tylko jeśli się 
rozmyśliwszy prosić potem będzie — nie dam nic —
   nic — nic.
   — Hrabia Zdzisław odmówił pierwszy, przewał staruszek, to prawda, alem ja sam mówił
   o tem z nieboszczką hrabiną, która to pochwaliła. Ufają w Bogu, że ich nie opuści...
   — Bardzo ślicznie!! z udaną radością zacierając ręce zawołał garbaty — pięknie, wspaniale, 
szlachetnie — co się zowie po pańsku! Ja się też z tego cieszę niezmiernie... Mojemu Wiktorkowi, 
Pawełkowi i Nastusi zostanie więcej. Od przybytku głowa nie boli. Zbyć się chciałem ludzkiego 
krzyku
   i wrzasku, dawałem, odczepnego... Koli moje ne w ład, to ja z swojem nazad. Płakać nad tem 
pewno nie będę! Możeby chcieli, żebym im z Samoborów ustąpił i przeprosił. Cha! cha!...
   Nie frasujcie się ojcze — dokończył widząc zasępioną twarz staruszka: nic a nic mnie to nie 
zmartwiło. Tem-ci lepiej. Ksiądz nie chciał oliwy do ognia dolewać i milczał, garbus miotał się po 
izdebce ramionami ruszając i z ukosa spozierając na siedzącego spokojnie gospodarza. Mruczał 
coś długo jeszcze pod nosem i śmiał się sam do siebie...
   — Cóż ten hrabicz myśli z sobą? zapytał po chwili stając.
   — Nie wiem, prezes mi mówił, że jedzie się uczyć, aby mógł sobie na chleb zarobić.
   — A no, to powiedzcież mi, nie jestemże ja dobrodziejem jego? nie powinienże mi dziękować. 
Byłby umarł osłem i papinkiem jakim był ojciec, a tak się może z niego co wykrzesze... Wszystko 
to mnie winni, choć przeklinać będą garbusa... Niech klną, mam to z doświadczenia, że się tym 
tylko wiedzie na świecie, których przeklinają.
   Rozśmiał się dziko, a ksiądz się nań ofuknął i nogą uderzył w ziemię.
   — Co mi tu acindziej herezye takie pogańskie pleść będziesz! zawołał.
   Garbus postał chwilę, popatrzał nań, skłonił się — i pożegnał.
   — Do nóg upadam...
   — Z Bogiem! z Bogiem! mruczał staruszek... Tak się rozeszli i nie widzieli więcej, bo do
   śmierci księdza emeryta, garbus u niego więcej nie postał.
   Tegoż dnia prezes z kapitanem zaprosili się sami do Zdzisława za dni kilka, bo Mohyła chciał 
koniecznie przyszłość jakąś obmyślić i dopomódz Zdzisiowi, choć sam w interesach nie bardzo 
mógł, przy najlepszych chęciach, być użytecznym. Zdzisław wszakże niczyjej pomocy nie 
potrzebował rod dawna rozmówił się z Żabickim, - razem z nim postanawiając jechać do 
uniwersytetu. Zapasy jego wielkie nie były, grosza zostało szczupło, choć doktór odmówił 
wszelkiego wynagrodzenia, a pogrzeb bardzo mało kosztował. Trzeba jednak było sługi popłacić i 
mnóstwo drobnych osobistych dłużków, które za lepszych czasów nie stanowiły nic, a teraz 
zupełnie kassę wyczerpywały. Zostało ich tyle jeszcze, iż Zabickiego trzeba było uprosić, aby z 
klejnotami jechał do Warszawy.
   Zdzisław nie mógł się sam oddalać, zostając umyślnie, by nie sądzono, że wierzyciele 
zapomnieni zostaną. Pomiędzy nimi była i panna Róża, mająca z lepszych czasów weksel na kilka 
tysięcy. Dług to był święty, bo stanowił jedyne mienie kobiety (tak przynajmniej Zdzisław sądził), 
która całe życie dla nieboszczki poświęciła. Klejnoty, o ile się oszacować dawały przez 
nieznawców, a niektórych z nich ceny nabycia wiedziano — mogły dość znaczną sumkę stanowić. 
Strąciwszy z niej należność panny Róży i znaczniejsze długi inne — mogło Zdzisławowi parę 
tysięcy złotych zaledwie pozostać. Kosztowna jego wyprawa cała pozostała w Samoborach, a o 
zwrot jej wcale się nie myślał dopraszać. Pogodnym umysłem patrzał pieszczony Zdziś na 
przyszłość, znaj- dując w tem rodzaj pociechy, że walczyć, cierpieć i pracować będzie musiał. W 
młodości wszystko, co z sobą przynosi jakieś życie nowo, jest pożądane — spoczynek jeden 
straszny...
   Zdzisław marzył teraz o walce, jak niedawno o świetnej przyszłości... a ubierał ją w szaty 
dramatyczne, nadawał jej urok poezyi — który ona ma rzadko... Były to tylko innego rodzaju 
niebieskie migdały.
   Rzeczywistość ze swą prozą, trywialnością, powszednim brudem, nudą, słotą i pluchą cichą —
   nie była mu znana nawet, nie wchodziła w żaden rachunek... Zamiast płaszcza purpury ze 
złotem, widział tragiczną szatę i koturn i patrzał już jak mu z niemi będzie do twarzy. Młodzieniec 
jak on, dziwną losu niesprawiedliwością dotknięty, walczący heroicznie z ubóstwem, nie 
wzdrygający się ani razowego chleba wieśniaczego, ani chudego jadła biedaków — miał także 
swój urok i musiał na świecie obrócić oczy i serca ku sobie. Nie wątpił, że współczucie 
powszechne i zajęcie towarzyszyć mu będzie, że ludzie napraszać mu się zechcą z posiłkiem, radą, 
protekcyą, które on z uczuciem godności uchylając — o własnej sile pójdzie ciernistą drogą 
żywota. Czuł w sobie wszystkie warunki bohatera poematu... i obiecywał nim zostać... W świetle 
jakiemś byronowskiem błyskała mu przyszłość wspaniała na szerokiej widowni świata...
   Skromnie jednak spowiadał się ze swych planów przed przybyłemi w dni kilka prezesem i 
kapitanem. Mohyła uścisnąwszy go z uczuciem, wymógł i zaklął, aby im co do grosza 
wyspowiadał się ze swych zasobów i z tego co mu pozostawało.
   Zdzisław nie mógł tego zataić opiekunowi. Powiedział mu ile miał, a ile z Warszawy z 
Żabickim się spodziewał, ile się należało pannie Róży i innym drobnym wierzycielom... Porowski 
wziął to zaraz pod kredkę — zostawało nie więcej nad parę tysięcy złotych...
   Prezes się przestraszył.
   Kapitan dodał:
   — Chociażeśmy owe kosztowności cenili nie drogo, nie było praktyki, aby je kto sprzedał, 
potrzebując spieniężyć, za taką cenę, jaką sobie ułożył. W takich razach korzystają zawsze 
nabywcy... Jeśli więc pan Żabicki nie przywiezie summy oznaczonej, co zostanie?
   — Zostanie tyle ile potrzeba abym dojechał do uniwersytetu — zawołał Zdzisław; — będę 
dawał lekcye, będę się starał zapracować, a chcę być winien sobie samemu przyszłość. Nie ona 
mnie nie przeraża...
   Prezesa i kapitana właśnie to zaufanie młodzieńcze przerażało najbardziej. Nie śmieli mu 
jednak tego ostatniego skarbu odbierać — milczeli... Przez wyjeżdżającego do Warszawy 
Żabickiego z równie wielkiem zaufaniem, nie zachwianem jeszcze, panna Róża napisała do 
profesora, spo- dziewając się, że on go tam gdzieś spotkać musi. Żabicki nie śmiał listu nie przyjąć, 
chociaż zdało mu się, że nań odpowiedzi nie przywiezie. Wszyscy z niecierpliwością oczekiwali 
jego powrotu...
   Stało się, jak zwykle się dzieje, iż rachuby wielu zawiodły. Na kosztowności hrabiny trudno 
było znaleźć kupca, ocenienie ich wypadło taniej daleko, niż się spodziewano. Żabicki nie dosyć 
wprawny w podobne sprawy dał sobie wmówić co chciano i zrobić co chciano... Szczęściem w 
ostatniej chwili — na najmniej szacowny klejnot starożytny znalazł się nabywca, który go opłacił 
po amatorsku i sumy dopełnił. Trzeciego dnia pobytu swojego w Warszawie, w ulicy zetknął się z 
profesorem, który go sam zatrzymał. Wilelmski lice miał różowe, perukę nową i prawie 
odmłodniał na bruku. Przybrał jednak minę kondolencyjną.
   — Cóż się tam u was dzieje ? Czytałem w Kuryerze, że hrabina umarła! Mój Boże! cóż Zdziś 
ten nieszczęśliwy?
   — Zdzisław młody i da sobie rady — odparł Żabicki; — ale czekajcie — byłbym zapomniał, 
list do was przywiozłem od panny Róży...
   Mimowolnym ruchem profesor aż się cofnął na to wspomnienie. Żabicki dobył żałobną 
pieczęcią zamkniętego pisma i oddał je... Ciekawość zmusiła rozpieczętować...
   List był nie ciekawą ortografią, a jeszcze mniej ozdobnym charakterem pisany, nieco krzywo, 
wy- glądał niepocześnie... Jednakże czytając go, profesorowi lice się rozjaśniło, usta uśmiechnęły, 
w oczach nawet wilgoć pewna się ukazała, która za łzy w podobnych razach uchodzić zwykła.
   — Poczciwa, zacna, godna osoba ! zawołał chowając list do lewej kieszeni w okolice 
serdeczne... Kiedy ty jedziesz mój Żabisiu, żebym wiedział?... Możebyśmy pojechali razem. Bądź 
co bądź, verbum nobile, osoba ze wszech miar godna szacunku... Ktoby to był tak hrabinę wiernie 
do zgonu pielęgnował, kiedy tam już żadnej sperandy nie było ? pytam się, kto?
   Żabicki stanął coraz bardziej zdziwiony.
   — Gdzie mieszkasz ? dołożył gorąco Wilelmski
   — na pół kosztu jadąc, zawsze dla obu korzystniej i — bezpieczniej.
   Postanowiono więc jechać razem, choć młody profesor nie mógł dobrze zrozumieć, jakim 
cudownym sposobem panna Róża zaschłe serce swojego narzeczonego poruszyć mogła...
   Rzecz ta wyjaśniła się później dopiero, w podróży, gdy rozczulony Wilelmski wygadał się z 
tem, iż w liście panna Róża przyznała mu się do posiadania w gotówce przesło stu tysięcy złotych. 
Osoba więc była istotnie ze wszech miar godna szacunku. Wilemski roztkliwiał się mówiąc o niej, 
a pierwotną swą obojętność tłómaczył tem tylko, iż nie śmiał jej ofiarować podziału przyszłości, 
którą za zbyt jeszcze niepewną uważał, Teraz roz- jaśniało się wszystko, mogli piękną pensyę 
założyć w Warszawie i w krótkim przeciągu czasu dorobić się wioski kapitalnej.
   Panna Róża w oczekiwaniu na professora mieszkała tymczasowo we dworku najętym przez 
Zdzisia — mogła go nawet jeszcze przez parę miesięcy zajmować. Wilelmski jechał opatrzony już 
we wszelkie świadectwa i papiery, jakie do zawarcia związków małżeńskich mogły być potrzebne.
   Profesor po czułem przywitaniu, po cichej rozmowie znalazł kątek w tymże dworku, aby 
oszczędzić wydatków... Zdzisław natychmiast wziął się do wypłat i pokończenia interesów, jakie 
go tu jeszcze wstrzymywały... Pożegnanie z prezesem i kapitanem, zostawało na koniec... Wprost z 
Wólki ruszali z Żabickim w dalszą drogę...
   Jeszcze wiec raz przejeżdżając koło Samoborów musiał Zdzisław je widzieć i żegnać. Była to 
jakby próba męztwa, gdyż istotnie serca potrzeba było wielkiego, aby się tym widokiem nie 
poruszyło i nie zalało goryczą.
   Garbaty dotrzymał słowa: pałac już walić poczęto... Okna były powyjmowane, drzwi z zawias 
zdjęte. Żydzi wywozili kupione posadzki i sprzęty. W dziedzińcu stały wozy już napełnione 
rzeczami i oczekujące na nowo ładunki. Znaczna część ogrodu wycięta przerażającem była 
pustkowiem, wysokie pnie z żółtemi wierzchy i gałęzie suche zalegały
   to pobojowisko...Trzody pasły się wśród klombów. W oranżeryach nie było ani okien, ani 
kwiatów powyprzedawanych.
   Rodzina pana Sebastyana i on sam mieszkali w oficynie, którą otaczały różne statki do nabiału, 
prania i gospodarstwa niewieściego służące.. Sama jejmość w chuście na głowie, właśnie z 
drobiem miała do czynienia.
   Zdziś odwracał oczy, bo mu to krajało serce
   — a przecież ciekawy był tego obrazu. Spojrzał w okna pokojów matki — i te próżniami 
czarnemi stały; w skrzydle, które zajmował, skład zapewne jakiś zrobiono, bo tarcicami 
pozabijano drzwi i okna.. Tam gdzie zwykle mnóstwo ludzi się zwijało —
   teraz cicho było i pusto... Kilka kobiet rozwieszało bieliznę grubą na resztkach sztachet 
pozostałych...
   Blady i przejęty widokiem tym, przybył Zdziś do Wólki. Zwykle wesoła twarzyczka Stasi 
wydała mu się przy powitaniu nad wyraz smutną i chmurną, chociaż najżywsze wyrażającą 
współczucie. Kapitan z nią razem wyszedł w ganek naprzeciw Zdzisława...
   Stasia spojrzeniem odgadła, że przejeżdżali koło Samoborów... nie potrzebowała pytać o to... 
Znalazła Zdzisława zmienionym wielce, spoważniałym, innym. Nie raniej się jej, może więcej niż 
dawniej podobał. Otaczał go w istocie urok, jaki ma dla poczciwych, młodych serc niedola...
   — Była to pora obiadowa — zostali więc godzin parę... Kapitan więcej był z Żabickim, Stasia 
zabawiała Zdzisława, choć trudno było słowo rzec, któreby o smutną przeszłość, o smutniejszą 
jeszcze przyszłość nie potrącało...
   Zdzisław chciał być wesołym, a przynajmniej mężnym i niepiszczącym nad sobą.
   — Kiedy my się i gdzie zobaczymy znowu? odezwała się Stasia siedząc po obiedzie u okna, 
przy którem stały jej krosienka.
   Zdzisław spojrzał i westchnął.
   — Nie wiem, rzekł, czy tu już kiedy powrócić będę miał siłę, co ze mną uczyni los — ludzie... 
ja sam wreszcie... że my sobą najmniej sami władamy. Mógłżem się przed kilku miesiącami 
spodziewać, że w ten sposób, w tej żałobie opuszczać będę te strony?
   — To właśnie zaręcza, iż równie niespodziany a szczęśliwy kiedyś powrót być może — 
odpowiedziała Stasia żywo. Los jest dziwaczny... ale dziwactwa jego są różne... Miejmy nadzieję, 
że i dobry kaprys trafić się może...
   — Życzę go dla pani, a nie spodziewam się dla siebie — odezwał się Zdzisław... Dźwięk jej 
głosu mówił doń teraz całą przeszłością i urok miał dlań czarodziejski... Dziewczę się uśmiechało 
łagodnie.
   — Nie zapominaj pan o nas — ja nawet powiem: o mnie... Byliśmy i pozostaniemy 
przyjaciołmi waszymi, nic nas nie zmieni... Jeśli wam ciężko i smu-
     tno będzie między ludźmi na świecie, wróćcie do nas na wypoczynek i pokrzepienie... Podała 
mu rękę drżącą.
   — Daj mi pan słowo na to! zawołała żywo — rękę i słowo!
   Zdzisław wyciągnął dłoń.
   — Dziękuję pannie Stanisławie, rzekł cicho — dajesz mi pani na odjezdnem najmilszą 
pamiątkę,.. Wiem przynajmniej, że tu na przyjaźń czyjąś liczyć mogę...
   — Zawsze... dorzuciła Stasia rumieniąc się, przekonasz się pan o tem..
   Na krosienkach leżały ostatnie jesienne kwiatki, gdzieś w zaciszu jeszcze wypielęgnowane 
przez słońce... Zdziś wziął bledziuchną różyczkę, z której część listków osypała się, i nic nie 
mówiąc ją schował. Stasia żywiej się zarumieniła...
   — Pojedzie ze mną, aby mi tę chwilę przypominała — odezwał się cicho...
   — Ale niech z panem — powróci! dodała Stasia ciszej jeszcze...
   Żabicki naglił do drogi... Konie już stały... żegnali się więc milczący, wzruszeni wszyscy... 
Zdziś skoczył na wózek... a długo oglądając się za siebie, widział w ganku jasną sukienkę.. i białą 
chustkę powiewającą pożegnaniem zdaleka.


Tom II.
    
    
    Wieczór był jesienny, jednego z tych dni ciepłych i letnich jeszcze, które są u nas gośćmi 
rzadkiemi. Niebo się złociło z jednej strony od zachodu, z drugiej wytryskiwały na niem blade 
gwiazdki, mrugające oczkami, jakby ze snu wstawały. Miasto już się w dalszych swych ulicach 
układało zawczasu do spoczynku. Cicho w nich było, gdzie niegdzie tylko okien kilka rzędem 
błyskało jaskrawo obok przyciemnionych i czarnych... Po chodnikach parami i z osobna 
przechodnie ku drzwiom dążyli. Ruch już tu ustał był zupełnie, z dala tylko kiedy niekiedy ozwał 
się turkot powozów jak grzmot odległy... i zwolna ginął w głębinach...
   Na trzeciem piętrze starego domu, które miało prawo nazywać się poddaszem, w otwartem 
oknie, oparty o nie, siedział zamyślony, wpatrzony w niebo Zdziś. Były to jego pierwsze dni 
nowicyatu jeszcze nierozpoczetych kursów uniwersyteckich...
   Pierwszy raz zostawiony sam sobie, czując się tak bez opieki rzuconym na bruk obcego miasta, 
dumał rozważając, jak ma i co począć... Chciał wszystko obmyślić wcześnie, ustrzedz się omyłek, 
fałszywych rachub i zawodu... Całą przyszłość musiał być winien sam sobie, przygotować ją i 
stworzyć. Wprawiało go to w pewną dumę, chociaż chwilami rodziło i trwogę...
   Nienawykły był do takiej odpowiedzialności przed sobą samym. Najtroskliwszą opieką 
otoczony od dzieciństwa, wypieszczony przez matkę, która go ubóstwiała, wykołysany na 
pochlebstwach, wprawiony w dumę — czując się jakąś istotą wybraną czas długi, teraz gdy stracił 
to wszystko, co go na falach trzymało, o własnej sile wahał się postawić kroku...
   Kształcono w nim wszystko, oprócz tej sprężyny, co całym włada człowiekiem i życiem 
kieruje całem, oprócz woli. Wyrobiono w nim uczucia, popędy, idee; gimnastyką umiejętną 
wprawiono myśl obracać się zręcznie; ale tych darów, jakie miał i mógł nabyć, nie wyuczono go 
używać. Nawykł był do życia gotowego, do wyznaczonych dróg, do nadziei nieomylnie świetnych 
losów — nagle świat się dlań zmieniał w pełną strasznych niespodzianek zagadkę, i znalazł się w 
stanie człowieka, któregoby wesołe towarzystwo z muzyką i śmiechami zaprowadziło w głąb 
puszczy i zostawiło w niej samego... bez sług, bez zapasów, bez świadomości gościńca...
   Chwilami nabawiało go to przerażeniem, to znowu wlewało rozpaczliwe niemal męztwo. Czuł 
się straszliwie samotnym, gdy wprzódy na chwilę sam z sobą nie był. Świat i ludzie, co go otaczali, 
kręcili się tak obojętnie każdy w swą stronę... na niego nikt nie zważał, o niego nikt się nie troskał, 
nikt o nim nie pomyślał.
   Był w straszliwym wyrazu tego znaczeniu — sierotą.
   Z tym kamieniem sieroctwa na sercu przybył na miejsce przeznaczenia, do Berlina — dokąd 
się wprzódy wybierał z professorem Wilelmskim, kamerdynerem, służbą, dworem, końmi, a teraz 
się dostał sam jeden o małym tłomoczku, z niewielkim zapasem grosza i bez stałego jeszcze 
postanowienia co ma uczynić z sobą, do jakiej dążyć i sposobić się przyszłości.
   Wszyscy, których pytał o radę, zbywali go najpospolitszą: — życzono mu iść za instynktem 
niemylnym młodości, za powołaniem, jakie czuje w sobie. Zdziś badał siebie i nie mógł jeszcze 
znaleźć w głębi ani owego nieomylnego instynktu, ani żadnego powołania i usposobienia. Instynkt 
w nim zabiła najtroskliwsza opieka, o powołaniu innem jak do szczęścia i dostatku nigdy nie 
myślał. Wabiło go wszystko co piękne... literatura szczególniej... ale Żabicki w ostatnich 
rozmowach powtarzał mu nieraz, że ona daje wieńce nieśmiertelniczek, sławę, kadzidła, cierniowe 
korony w ogniu złocone, uwielbienia tłumu, oklaski, nienawiści potężne, nieprzyjaciół, nad 
których gorętszych życzyć nie można, i przyjaciół, nad których niezręczniejszych znaleźć 
niepodobna, — słowem wszystko czego dusza zapragnie, oprócz stanowiska i chleba.
   Pisarz, poeta staje się pewnego rodzaju paryą — sfera, z której wyszedł, usuwa się od niego, 
inne przyjąć go nie chcą. Zostaje osamotniony ze swą wielkością i znękaniem. Żabicki mówił mu 
wiele i długo o tem i o innych rzeczach, które Zdziś rozbierał długo i nie rozumiał ich jasno; 
najwymowniejsze dlań wszakże było to, że ten sam Żabicki, co deklamował unosząc się 
Mickiewicza i Krasińskiego, postanowił — uczyć się medycyny...
   Tłómaczyło się to w nim wprawdzie tem, że dla niego uczenie się samo było rozkoszą i celem, 
ale się też nie zapierał, że się spodziewał zdobyć niezależność i ten nieszczęsny chleba kawałek, 
który najprzód mieć potrzeba, ażeby być spokojnym i zacząć potem żyć, obracać się... myśleć, 
pracować.
   Tej niezależności od głodu potrzebował i Zdziś teraz... Miał może mniej, a pewnie nie więcej 
od Żabickiego, tamten był zbrojny wolą żelazną, wytrwałością, odwagą — Zdziś nawet nie 
wiedział co miał w sobie, bo nigdy na żadną nie był wystawiony próbę. Zstępował do otchłani 
swojego serca, i było mu tam ciemno i zimno... Na dnie jego leżały zwłoki przeszłości, a za niemi 
nie mógł dojrzeć nic...
   Niczego się tak nie obawiał Zdziś jak tego, do czego był najskłonniejszy — marzeń. 
Zaprzysięgał, że sobie roić nie pozwoli, jak niegdyś śnił rozkosznie, że budować musi wszystko na 
gruntownych podstawach rzeczywistości, a mimo to sam się chwytał co chwila na jakiejś 
wycieczce w świat niebieskich migdałów. Wyobraźnia niosła go, oprzeć się nie umiał. Zdawał się 
rachować na to, co możliwe i konieczne, a w rzeczy spodziewał się cudów, liczył na macierzyńską 
Opatrzność.
   Cuda u niego należały do rzeczywistości...
   Od dni kilku tak nic jeszcze nie poczynając bawił w Berlinie... W istocie czekał na Żabickiego, 
na którego pomoc się spuszczał — ale go dotąd nie było. Znajomych miał jeszcze niewielu, w 
świecie dla siebie nowym zoryentować się było mu bardzo trudno.
   Oprócz jednego listu, nie miał zalecenia do nikogo. Kapitan Porowski, przed samym jego z 
Wólki wyjazdem, przypomniał był sobie, że przyjaciel jego, bodaj daleki krewny, który przez 
dosyć dziwne przechodził losu koleje, który, jak on, w młodości był wojskowym, potem długo 
professorem w Wilnie, doszedłszy szczęśliwie emerytury, a jeszcze szczęśliwiej majątku, przez 
szczególny skład interesów familijnych, zapędzony został do Berlina. Dał więc Zdzisławowi list 
do niego na wszelki wypadek.
   — Znajdziesz go tam, kochany hrabio, czy nie, za to ręczyć nie mogę; człek, kawałek dziwaka, 
ale najpoczciwszy w świecie — mówił Porowski wręczając list z wielka pieczęcią pokapany 
lakiem... Powiadam wam, do rany go przyłożyć, choć się wyda nieraz szorstkim i ma swe wybryki. 
Czuć w nim i kapitana artylleryi, i professora matematyki, i starego szlachcica... Czy się wam 
przyda na co, czy nie, zawsze jaka taka pomoc i punkt oparcia...
   Zdzisław przyjął list z wdzięcznością wielką, miał teraz mało stosunków i niewiele ludzi coby 
się do związków z ich domem i obowiązków dla niego poczuwali... Wprawdzie dwaj bracia 
nieboszczki hrabiny osiedli gdzieś byli za granicą, ale o tych Zdziś nie wiedział nawet z pewnością 
gdzie mieszkali. Rachować na nich ani było podobna, gdy od lat wielu, za życia hrabiny Julii, 
nigdy się do niej nie zgłaszali.
   Ów więc ex-kapitan i ex-professor, pan Kajetan Puciata, gdyby się go wynaleźć udało, mógł się 
bardzo przydać, choćby dla przestrzeżenia o wąwozach i dziurach na nieznanej drodze, w obcym 
kraju.
   Zdziś na przemiany sieroctwem się trapił i upijał. Nikogo! samemu trzeba było obmyślać 
wszystko, robić, służyć, kierować. Uśmiechał się gorzko! Wydawało mu się to impertynencyą losu, 
który tyle obiecawszy, nagle zbankrutował. Powinien się był upamiętać przecie? Wzbijała go w 
dumę ta próba, która w jego przekonaniu długo trwać nie mogła... los się musiał opamiętać, 
społeczność poprawić...
   Tymczasem jednak Zdziś jak mógł i umiał się ratował. Wynalazł już był sam i wybrał sobie 
owo mieszkanie akademickie na trzeciem piętrze... Wprawdzie po apartamentach w skrzydle 
pałacu... było to liche, ale być miało chwilowem...
   Ubóstwo bawiło go jako coś niezmiernie oryginalnego — bo prawdziwego niedostatku nie znał 
jeszcze. Pokój ten najęty na poddaszu o dwóch oknach od ulicy, był obszerny dosyć i czysty. 
Gospodarz co rok po jakimś akademiku zmuszony był go całkiem odświeżać i wyporządzać. 
Oddawał go bardzo pokaźnym, odbierał zwykle w ruinach, ale do tego był już przygotowany, 
wchodziło to w rachubę.
   I teraz po wakacyach lokal wyklejony nowym papierem szarym, wyglądał skromnie, ale 
przyzwoicie. Meble miały podorabiane nogi i wszystkie były lakierowane na nowo. Podłogę także 
pomalowano dla pokrycia wad organicznych... Obok tego niby salonu, który miał być razem 
jadalnią, biblioteką i pracownią, Zdziś miał jeszcze alkowę ciemną, przeznaczoną na sypialnię i 
drugi kątek na graty, które światła słonecznego lękać się miały prawo.
   W kącie piecyk żelazny z wdziękiem i smakiem wyrobem niemieckim właściwym, 
przedstawiał rodzaj rotundy, na której wierzchu znajdowało się jakieś naczynie, niby starożytnej 
formy. Salon popielaty, przy tych ściśle tylko potrzebnych sprzętach, które o przyozdobieniu go 
wcale nie myślały, chędogo wyglądał, choć skromnie. Zdziś nawykły jednak do tego, aby to, co go 
otaczało, niejaki miało wdzięk i ozdobę, mówił sobie po cichu, że bez wielkiego kosztu uczuciu 
artystycznemu dogodzi drobnemi dodatkami...
   Chciał więc trochę zieleni i kwiatów, oraz jakieś u okien zasłonki...
   Jeden z ocalonych dywaników położył już pod stolikiem, którego prostota zawstydzona była 
tym kobiercem lepszych czasów i innego przeznaczenia...
   Mnóstwo drobnostek panna Róża, doktor, kapitan, prezes postarali się dlań ocalić i wyrwać 
panu Sebastyanowi... Kosztowne te i wytworne pamiątki, równie jak dywanik, sprzeczały się z 
ubogiem mieszkaniem... Na stoliku stał portret hrabiny Julii w aksamitnej z bronzami ramie, przy 
nim przepyszny przyrząd do pisania, angielskie portfele i inne ładniuchne fraszki...
   Pomimo wyrzeczenia się swoich tłomoków, Zdziś odzyskał później część ich zostawioną w 
Warszawie; te dlań ocalały. Miał więc około siebie aż nadto elegancyi, które mogły fałszywe 
dawać pojęcie
   o jego położeniu. Gospodarz, który mu to tanie
   i skromne wynajmował mieszkanie i tytułował go grafem, nie mógł się wydziwić, że tak 
wyekwipowany młodzieniec nie szukał sobie piękniejszego apartamentu. Zdziś, który się chwalił 
swem ubóstwem, jak młody żołnierz pierwszą raną w boju otrzymaną, wytłómaczył mu zaraz, że 
to były tylko resztki zamożności dawniej, którą utracił. Wyznanie to zdziwiło Niemca i zbudowało: 
pierwszy raz spotykał się z taką prawdomównością w rnłodzieńcu... Skłonił się, nie odpowiedział 
nic, ale ją umiał uszanować...
   Zdziś już się był rozgospodarował zupełnie. Po dziecinnemu do drobnostek przywiązywał 
wagę zbyteczną. Adres swój, na wypadek przybycia Żabickiego, którego wyglądał niecierpliwie, 
zostawił w akademickiej gospodzie, którą miał sobie wskazaną. Od dwóch dni już spodziewał się 
go co chwila... Samo to oczekiwanie, które on sobie przyjaźnią tłómaczył, świadczyło, że 
potrzebował oprzeć się na kimś, a własnych sił nie czuł jeszcze...
   Tęskno mu było, o ! tęskno okrótnie... Wśród tej ciszy, co go otaczała, wśród samotności, 
wszystko co tak gorączkowo przeżył w czasach ostatnich, wracało do myśli, oraz serca... Czasem 
łza nawet zakręciła mu się w oku...
   Tak dziwnie odmiennie przedstawiało się teraz to życie marzone niedawno rajskim pochodem 
do zapomnianego szczęścia. Opuścili go wszyscy — oprócz tych, na których najmniej rachował. 
Przed oczyma duszy przesuwała się Elsa, której pączek różany zachował... patrzała nań zimnemi a 
prze- nikającemi oczyma... potem zjawiała się Stasia uśmiechnięta ze łzami... i cały ów świat, 
który go w Samoborach otaczał... Przy nim nikogo nie było... Żabicki nawet nie spieszył.
   Kochane Samobory... i one były dziś pustką i cmentarzem... Ogród trzebiono na pole, pałac 
rozbierano na cegłę... w gnieździe, w którem królowała piękna hrabina Julia, panował dziki 
człowiek bez serca...
   Jak błyskawica przelatywało wspomnienie ostatniego dnia szczęścia. Los z ironią sobie 
właściwą, nim go zrzucił w przepaści, pożegnał pocałunkiem ostatnim.
   W ulicy i na niebie coraz się robiło ciemniej. Zdziś naostatek rozbudził się z marzeń próżnych, 
ruszył od okna przez które tylko czarne szczyty pozębione na niebie jaśniejszem widać było, i 
poszedł szukać światła, bo w pokoju noc już panowała.
   Przygotowana lampka, w którą się już opatrzył, stała przy drzwiach, na małym stoliczku — 
poszedł ją sobie sam zapalić, będąc pewien, że spełnia czyn heroiczny... Właśnie się kończyła ta 
operacya dosyć niezręcznie wykonana, gdy do drzwi zapukano.
   Nie spodziewał się już Zdziś o tej porze nikogo — spojrzał więc na drzwi zdziwiony nieco — a 
postrzegłszy młodego chłopaka wysmukłej po- staci, który nieśmiało wchodził, uśmiechając mu 
się — podbiegł żywo ścisnąć jego rękę...
   Gość ten był rówiennikiem Zdzisia; na pierwszy rzut oka poznać w nim było łatwo panicza 
także, wypieszczone dziecię, wychowane w dostatkach, potomka niebieskiej krwi, po której pełne 
stylu odziedziczył rysy. Różnicę między nimi stanowiło to tylko, że przybyły ze zbytnią elegancyą 
i wytwornością był ubrany, gdy Zdziś z pewną przesadą i na okaz zaniedbanie się nosił i ubogo. 
Dochodziło to do tego stopnia, iż postanowił był odzwyczaić się od rękawiczek nawet, chociaż 
dotąd nie miał jeszcze odwagi się ich wyrzec zupełnie. Kilka par' miał do znoszenia.
   Gość słusznego wzrostu, niezmiernie zręczny i gibki, miał twarz na mężczyznę do zbytku 
piękną i zdawał się wiedzieć o tem... Niebieskie oczy, blond włosy długo spływające na ramiona, 
śliczny owal twarzy, rysy klassycznej regularności, czyniły go jak obrazek ładnym. Na ustach 
błądził uśmieszek zalotny... Ruchy i postawa sztywne były nieco i wyszukane... Spoglądał 
nieśmiało, mówił powoli, zdawał się badać i pytać nim krok naprzód postawił, nim wyrzekł 
słowo...
   Była to nowa znajomość. Zdziś z tym młodzieńcem przybyłym także do uniwersytetu, właśnie 
się zapoznał przed kilku dniami. Młody hrabia przybywał z Wołynia, ten z głębi Litwy, jak mówił. 
Oba od razu jakoś bardzo przystali do siebie. Wy- chowanie ich było prawie jednakowe, oba 
prześlicznie mówili po francuzku, oba muzykalni byli, lubili konie... a w obejściu się mieli ton i 
wykształcenie ludzi do salonu stworzonych. Zdziś zapoznając się z tym towarzyszem, był w 
początku przekonany, że posłyszy jakieś historyczne nazwisko.
   Wszystko się to zdawało obiecywać, a szczególniej ta aż do zniewiewieściałości wypieszczona 
pokoleniami krew, te śliczne rączki maleńkie, nogi arystokratyczne, głos pełny słodyczy, 
dystynkcya ruchów, — typ wielkiego rodu. Zdziwił się więc Zdziś niezmiernie, gdy później z ust 
jego posłyszał nazwisko wyrzeczone po cichu, jakby ze wstydem, zupełnie nieznane, nic nie 
mówiące, do pseudonymu podobne: Alfonsa Roberta... Spytany o rodzinę, nowy znajomy, zagadał 
o czem innem, widocznie tłómaczyć się nie życząc... Spuszczał oczy i oblewał się rumieńcem, 
jakby mu to przykrość czyniło.
   Była w tem tajemnica jakaś smutna, o którą przyzwoitość badać nie dozwalała. Pierwszego 
dnia spędzili z sobą godzin kilka, zbliżając się, badając i spoufalając z właściwą młodym 
pochopnością. Zdziś od razu, jak przed gospodarzem, tak przed panem Robertem wyspowiadał się 
ze swej dramatycznej przeszłości. Obaj nie mieli znajomych, obu było tęskno, przyrzekli z sobą 
nazajutrz zejść się znowu. Pan Alfons Robert zaprosił Zdzisia do siebie.
   Znalazł go przyszedłszy, rano w mieszkaniu nie- tylko wygodnem, ale wykwintnie 
urządzonem. Groom przybrany w nową liberyę drzwi saloniku otworzył. W pokojach kilku 
wszystko zdradzało dostatek i nawyknienie do zbytku.
   W sypialni, nad łóżkiem pana Alfonsa, uderzył go portret przez Winterhaltera malowany, 
dziwnie pięknej kobiety, uśmiechniętej zalotnie, strojnej, okrytej koronkami, aksamitami i 
jaśniejącej życiem a młodością... Rumieniąc się powiedział mu pan Alfons, że to była matka jego... 
Pomimo wdzięku wizerunek ten zastanawiał wyrazem, jakiego piękności świata wielkiego nie 
mają, — było w nim coś wyzywającego, śmiałego, namiętnego do zbytku... Malarz napróżno starał 
się złagodzić uśmiech, przygasić oczy, skromniejszą uczynić tę kobietę, której natura płomienista 
utaić się nie dała...
   Obok na biurku był mniejszy portret mężczyzny podżyłego, przypominający Alfonsa, — 
sztywny, w postawie wyszukanej, i niewiele mówiący. W tym łatwo było poznać ojca... Gospodarz 
na zapytanie o oba portrety odpowiedział sucho, krótko, zarumienił się i co najprędzej rozmowę od 
tego przedmiotu odwrócił. Zdzisia szczególniej kobieta zajęła... była promienisto piękna... niemal 
straszna...
   Z rozmowy dowiedział się hrabia, że młody przyjaciel jego musiał być bardzo majętny i życie 
sobie urządził bardzo wygodnie. Zdziś miał pro-
     gram anachorety, z ktrórym się nieomieszkał pochwalić.
   W tym dniu nie spotkali się z sobą, i — pan Alfons stęskniony widać, przyszedł choć późno 
odwiedzić Zdzisława. Przywitali się uśmiechając.
   — Dziś nie miałem szczęścia — rzekł przybywający zawsze nieśmiało i pieszczono — nie 
znalazłem hrabiego nigdzie... a do mnie zajrzeć nie byłeś łaskaw...
   — O! nie chciałem się panu naprzyszać... i...
   — Rzućmy tego "pana" przerwał Alfons podając rękę — proszę.
   — Ale rzućmy też i "hrabiego" dodał Zdzisław, uśmiechając się nie bez goryczy — tem 
bardziej, że ja postanowiłem wyrzec się nawet tego ciążącego tytułu, który dziś jest dla mnie 
niestosowny... Siadajcie...
   Zdziś własnoręcznie lampkę przeniósł na stolik przed kanapę — zasiedli razem...
   — Widzicie — odezwał się Zdzisław, jak wysoko i ubogo pomieścić się musiałem... Jestem 
zmuszony się oszczędzać i być surowym dla siebie... Trzeba odwyknąć od wygód i zwyciężyć 
stare nałogi...
   Westchnął...
   — Ale tu nie jest ani tak źle, ani tak bardzo wysoko — przemówił Alfons rozglądając się — 
owszem, ja tu znajduję...
   Rozśmiali się oba. — Mój służący niedawno miał daleko ładniejsze mieszkanie — rzekł 
Zdzisław — ale ? la guerre comme ? la guerre... cóż mi tam!!!
   To gorzej, że mi mój dawny nauczyciel, przyjaciel raczej, który miał przybyć także do 
uniwersytetu, dotąd nie przyjeżdża... Cały dzień, spodziewając go się co chwila, nie ruszałem się z 
domu... O! dziękuję wam, żeście zajrzeli do mnie choć późno... bo dzień spłynął mi bardzo nudno. 
Nie ma nic przykrzejszego nad oczekiwanie — daremne...
   — A! przepraszam, przerwał Alfons smutnie, przykrzej jest nie mieć na co czekać i czego się 
spodziewać.
   Zdziś ruszył ramionami...
   — Ja znowu — odezwał się — nie daję sobie wydrzeć nadziei, ani wątpię o przyszłości...
   Pomilczeli trochę... Alfons spojrzał na zegarek...
   — Ja przyszedłem właściwie po was, rzekł — już dziś wasz przyjaciel, chociażby przyjechał, 
nie przyjdzie pewnie, zabieram was z sobą na wieczerzę... Poznacie u mnie dwóch jeszcze naszych 
ziomków... a po dniu nudów rozerwiecie się trochę...
   Zamyślił się Zdziś surowo...
   — No — tak — dziś to jeszcze uchodzi — dodał, ale później nie wyciągniecie mnie do siebie. 
Ja muszę pracować ogromnie i do bardzo surowego nawykać życia, u wasbym się rozpieścił... 
Wstali.
   — Chodźmy, rzekł Alfons — obejmując ręką Zdzisława — co będzie jutro... któż wie ? 
tymczasem dobra chwila wesoła... Młodzi jesteśmy, zabawić się trzeba...
   — Jam przestał być młodym — wtrącił Zdzisław... lecz teraz u mnie jeszcze wakacye... za 
kilka dni się zamknę.;.
   Pomimo tak smutnej zapowiedzi, schodząc ze wschodów, śmieli się oba. Zdziś opowiadał o 
swoim Timurze i o czterech siwkach straconych. Alfons przyznał się, że myśli trzymać 
wierzchowca...
   — A! szczęśliwy jesteś! dodał Zdziś.
   — Szczęśliwy! ironicznie powtórzył towarzysz i westchnął ciężko...
   W drodze zmieniła się znowu rozmowa... latała ona jak młodość, jak motyle, muskając 
wszystkie życia kwiaty po drodze...
   Roberta mieszkanie dosyć było odległe a bliższe Lipowej ulicy... mieli więc czas z wielu się 
sobie znowu wyspowiadać rzeczy... Zdzisław mimowoli uczuł się rozweselonym, choć czuł 
zgryzotę sumienia, bo mu przystało być smutnym... Lecz możnaż się oprzeć młodości?
   Wchodząc na wschody, posłyszeli muzykę w mieszkaniu Roberta, który miał pianino u siebie.
   — Jest już ktoś u mnie, rzekł pospieszając gospodarz... to pewnie Roszek...
   Roszka nie znał Zdzisław... W pokoju stała już lampa na stole, a przed pianinem z cygarem w 
ustach siedział chłopak krępy, gruby, barczysty, nizkiego czoła, zadartego nosa, dosyć brzydki, 
małych oczek czarnych, ust szerokich i mięsistych, z głową krótko ostrzyżona, ubrany 
niepocześnie. Był to w istoście ów zapowiedziany Roszek...
   Wstał od pianina widząc wchodzących, spojrzał na nich bystro i zawołał:
   — A to ślicznie, gospodarz zaprasza i wychodzi z domu...
   — Wszak Groszek musiał powiedzieć, że wrócę za chwilę... chodziłem po hr. Zdzisława 
Samoborskiego...
   Pan Koch Puciata...
   Zdzisław podał rękę zdziwiony nazwiskiem...
   — Puciata... powtórzył mimowolnie...
   — Dziwnie się pewnie moje litewskie nazwisko wydaje — począł śmiejąc się Roszek. Mamy 
takich podostatkiem w naszym herbarzu. Puciata... Pokubiata... Łopata... Aleśmy dlatego stara 
szlachta i nad tarczami nosimy kniaziowskie mitry...
   — Ja się nie dziwię nazwisku — odpowiedział Zdzisław — tylko mnie uderzyło, bo mam list 
polecający do pana Kajetana Puciaty...
   — Rodzoniuteńkiego ojca mojego — rzekł żwawo kłaniając się i podając rękę powtórnie 
Roszek.
   — Cóż to za szczęście! zawołał Zdzisław — a jam się go ani spodziewał odszukać... Spojrzeli 
sobie w oczy jakby bliżej poznać się pragnąc...
   — List od kogo? spytał Roszek.
   — Od kapitana Porowskiego, dawnego towarzysza broni...
   — O którym ojciec często wspomina, począł Koch. — Nim się poznacie z ojcem, macie mnie 
gotowego na usługi... jam tak jak Berlińczyk...
   Śpiewając na cały głos wszedł jeszcze jeden gość... Wywodził — Grace! z "Roberta" i nie 
bardzo mu się udawało...
   Był to mężczyzna już starszy od wszystkich zgromadzonych, pewny siebie, wyglądający na 
bursza, niepiękny, ospowaty ale imponującej postawy. Czoło miał wysokie i wypukłe, nad 
brwiami sterczące kości, wyraz twarzy niemal zuchwały... Ręka, którą podał gospodarzowi, mogła 
zgnieść wątłą dłoń jego jak listek...
   — Pan Sylwester Majak... przedstawił gospodarz...
   — Stary bursz, który was lisów młodych zaszczyca swojemi odwiedzinami.
   To mówiąc bez ceremonii padł na fotel i nucić począł rozglądając się po przytomnych. 
Szczególniej snadź Zdziś musiał zwrócić jego uwagę, bo od niego długo oczu odwrócić nie mógł...
   Na chwilę rozmowa się przerwała i wszyscy jakoś milczeli, gospodarz rozsadzał gości, 
podawał cygara i z wielką uprzejmością wszystkim chciał znaleźć jak najdogodniejsze miejsce. 
Zdzisław usunął się trochę na bok, aby uniknąć przenikliwego wzroku Majaka...
   — Cóż na porządku dziennym ? odezwał się pan Sylwester... Szanowne zgromadzenie...
   — Pić będzie herbatę — rzekł uśmiechając się Alfons...
   — Z przekąską — dodał Sylwester — to nie ulega wątpliwości, ale z akompaniamentem 
duchowym... brzmiących słów i gorących rozpraw. O czem?
   — Zostawiamy wam jako najstarszemu wybór przedmiotu — odezwał się kłaniając Koszek. 
Pedant jakiś chce nam tę odrobinę swobody, którą tu mamy, zatruć zaraz jakimś żelaznym 
programem.
   Majak się rozśmiał...
   — Pan Samoborski, rzekł zwracając się do Zdzisława — na jaki wydział myśli uczęszczać?
   — Jeszcze dotąd stałego postanowienia nie mam...
   — Na węzełki pociągnąć! dodał bursz.
   — Prawiebym to gotów uczynić — przerwał Zdziś, gdybym... gdybym się nie lękał ironii losu. 
Sobie nie bardzo wierzę.
   — Los bywa nie głupi — wtrącił Majak... ale w uniwersytecie jak u zastawionego stołu, trzeba 
pytać apetytu ku czemu prowadzi... — A jeśli apetytu zgoła nie ma? przebąknął Zdziś.
   — Choroba, na którą się leczyć trzeba — wtrącił Roszek...
   — Apetyt przyjdzie — odezwał się Majak; a tymczasem jak w chorobie radzić się 
rozumowania, gdy instynktu braknie. O co idzie ? czy żeby się uczyć i kształcić? czy żeby żyć...
   — Myślę, że o jedno i o drugie, nieśmiało szepnął gospodarz.
   — Czasem się oboje godzi z sobą, ale rzadko... począł Majak — lecz nadto poważnie coś 
argumentujemy...
   — Jak się panom nowo przybyłym podoba miasteczko? spytał nagle Roszek... spoglądając po 
dwóch paniczach.
   — Ja go wcale nie znam — odparł Zdziś.
   — A ja bardzo mało..
   — Dziura, rzekł aforystycznie Majak, ale się w dziurze uczyć można... szczególniej ktoby 
musztry chciał... bardzo łatwo... od czasu Fryderyka W., który Prusy zrobił wielkimi koszarami...
   — Masz, już z polityką jedzie — wtrącił Roszek... nieznośny...
   — Berlin niesłychanie prozaiczny mi się wydał, rzekł Zdziś — miasto jak z igły, nie ma nic 
nudniejszego w świecie...
   — Czy pan na poezyę chorujesz? zapytał Majak; żalby mi pana było szczerze, bo nie ma na 
teraźniejsze czasy niebezpieczniejszej choroby. Kochana ludzkość przeżyła wiek młodości i 
poezyi, przyszła do rozumu i szuka chleba...
   — Szkoda, żeśmy się za innych czasów nie rodzili — zawołał Roszek.
   — Nie mieliśmy wyboru — mówił Majak — lecz, na prawdę, cóż obrać myśli pan 
Samoborski?...
   A po chwilce dodał:
   — Czy pan z Wołynia? tam w Samoborach są bardzo majętni tego nazwiska.
   — Tam ja właśnie byłem — odparł Zdziś z lekkim ukłonem, — dobra te nam zabrano...
   — Jakto? całe?
   — Został mi tłomoczek, z którym tu przybyłem, i — nadzieja... rzekł Zdziś nieco żywo i 
patetycznie...
   — Ale ba — odezwał się Majak — zostało panu wychowanie jakie odebrałeś, a które też liczyć 
się powinno za kapitał...
   — Czy i pan z Wołynia jesteś? spytał Zdziś.
   — Nie — alem tam bywał — szybko odpowiedział Majak...
   Wśród rozmowy otworzyły się drzwi do drugiego pokoju, groom w białych rękawiczkach stał 
w progu. Widać było stolik bardzo elegancko przygotowany do herbaty. Majak westchnął.
   — Coś to mi na akademicki traktament nie wygląda — odezwał się — nadto suto i wytwornie,
     popsujesz nas panie Alfonsie; a ta elegancya jak gorset swobodnie się ruszyć nam nie da...
   — O ! O! rzekł gospodarz... zmiłuj się pan. Majak wstał i bez ceremonii poszedł pierwszy,
   Zdziś pociągnął z gospodarzem na ostatku...
   Wchodząc Sylwester bacznie się rozpatrzył po stoliku. Stały na nim flaszeczki z sokiem 
wiśniowym i malinowym... Wziął je w ręce, popatrzał na napisy.
   — Czcigodny gospodarzu — zawołał — ty coś niedawno pewnie mleko przestał pijać na 
podwieczorek, istoto sielankowa i niewinności pełna, jakże mogłeś przygotować herbatę dla 
akademików, i nie postawić ani rumu, ani essencyi ponczowej ?
   Zarumienił się mocno Alfons i skinął na grooma, który wybiegł szybko.
   — Przepraszam za niegrzeczność — rozsiadając się na pierwszem miejscu mówił Sylwester — 
ale szczerość powinna być znamieniem młodzieży, a szczególniej akademików — ja herbaty bez 
rumu lub dodatku jakiegoś energicznego nie rozumiem... to wszystko jedno co rumianek, z tą 
różnicą, że mniej. śmierdzi...
   Śmieli się... Groom wpadł niosąc we dwóch rękach esencyę ponczową i butelkę jamajki, którą 
przed Majakiem postawił... Sylwester odkorkował i powąchał.
   — Teraz jesteśmy w porządku... ortodoksya akademicka ocalona — rzekł poważnie, — a ja po- 
wracam do zapytania mojego — o wyborze przedmiotów do studyów. Pan Roch Puciata ma głos...
   — Cóż u kaduka! przerwał Roszek zacierając szorstkie włosy — wszakże wiesz, że drugi raz z 
rozkazu ojca chodzę na matematykę, której nie cierpię.
   — A cóż cierpisz ? zapytał Majak. Roszek spuścił głowę...
   — Daj ty mi pokój...
   Począł mięszać gwałtownie herbatę i dolał rumu... Wszyscy milczeli...
   — Pytanie było dla zachowania formy, paplał Majak rozpierając się coraz wygodniej — sekret 
pański jest mi wiadomy... masz powołanie do muzyki, a każą ci rachować...
   Ojciec ma słuszność: muzyka... to dobre dla Cyganów, których gdzieindziej nie puszczają — 
długi czas żyli nią Włosi, póki nic innego robić im nie dawano... ale nam...
   Roszek spojrzał oburzony...
   — Bluźni! zawołał.
   Sylwester śmiał się bębniąc palcami po stole...
   — Waćpanowie bo wszyscy jeszcze bez mała żyjecie w przeszłości, gdy ludzkość była młoda i 
niańki jej na drumlach grały... Muzyka to bełkot uczucia, a my już, dzięki Bogu, mówić umiemy, a 
dzięki Heglowi może i czynić się nauczymy...
   — Bluźni! powtórzył Roszek, niech mu gospodarz głos odbierze... Alfons zakłopotany milczał 
i uśmiechał się, Zdziś oczyma wielkiemi patrzał na majestatycznego bursza, który w nim 
ciekawość obudzał.
   — Jakto ? przerwał nagle Zdziś: wiec poezya, muzyka, sztuka w ogóle... pan im odmawiasz 
prawa do bytu i życia? pan...
   — Młodzieńcze szanowny — rzekł poważnie Sylwester... wszystko to były kwiatki i strzępki, 
któremi ludzkość będąc bakfiszem bawiła się niegdyś, ale dziś już na starą pannę wygląda — et 
elle vise au solide... Nie zaprzeczam zasług cywilizacyjnych sztuce, która tak dalece miękczyła 
trochę dziką panienkę, że ją aż nadto rozmiękczyła... a no, dziś — matematyki uczyć się potrzeba... 
Tak — panie Rochu — ojciec ma słuszność... Z kwiatów poezyi i muzyki co najwięcej możnaby 
zrobić sałatę, a ludzkość potrzebuje sztuki mięsa...
   Zdziś rozśmiał się, ale wstał od stolika i począł się wzdłuż niego przechadzać, nie chcąc 
wdawać się w polemikę z Majakiem. Ten palcami bębniąc po stole mówił dalej, jakby wykładał 
teoryę słuchaczom.
   — Tak, panowie moi — nie ma się co uwodzić... muzyka cygańska rzecz, sztuka dzieciństwo... 
musimy być realistami, bo w realizmie zbawienie ludzkości.
   — Niechże do licha ginie lepiej — przerwał gwałtownie Roszek, — jeśli ma realizmem 
waszym żyć, boby jej życie nie smakowało nikomu... — Młodzieniec się irrytuje — odparł śmiejąc 
się Majak — i odwrócił się do Samoborskiego.
   — Panie hrabio, bez żartu... co pan myślisz wybrać ?
   — Najprzód proszę mi tego tytułu nie dawać — odparł Samoborski — powtóre, najsumienniej 
panu wyznaję, że nie wiem. Kształcićbym się pragnął, ale i o tem myśleć muszę, aby żyć...
   — A można z panem mówić otwarcie? zagadnął Majak.
   — Proszę bardzo — skłonił się Zdzisław...
   — Co się tycze życia — począł Majak — zdaje mi się, że pan jesteś w szlachetnym błędzie. 
Hrabiowie jak pan, młodzi, piękni, wychowani ładnie, z nazwiskiem, nie potrzebują jak my 
biedacy, zarabiać na chleba kawałek...
   — Przepraszam! zawołał czerwieniąc się Zdzisław: ja chcę swej pracy być winien przyszłość, a 
nie...
   — Nie fizyonomii i nazwisku — dokończył Sylwester. Ślicznie! cudownie... ale fałdów, 
fałdów przysiedzieć będzie tak potrzeba... że dalipan nie ręczę, czy to się panu sprzykrzy. I zamiar 
wasz byłby ze wszech miar godzien uwielbienia, gdybyś pan...
   Nagle spytał:
   — Wiele pan masz lat? Zdziś się zarumienił.
   — Nie potrzebujesz pan mówić — dokończył Majak, już wiem... Otóż kto do tych lat był 
pieszczonem dziecięciem w kolebce szczęścia i dostatku, ten nie wiem czy potrafi naturę zmienić i 
nawyknienia.
   — Panie — wybuchnął niemal obrażony Zdzisław, stojąc przed nim — właśnie za zadanie 
sobie stawię stać się nowym człowiekiem... i jak mówiłem... sobie samemu zawdzięczać 
przyszłość... Czuję w sobie siłę!
   Od stóp do głowy w milczeniu zmierzył go oczyma Majak, popił herbatą, pokiwał głową i nic 
jaż nie mówił.
   Nastąpiła cisza. Zdzisław był mocno jakoś podrażniony, przysiadł się więc do pana Sylwestra.
   — Pan mnie sądzisz niezdolnym? mruknął, patrząc mu w oczy ogniście.
   Sylwester rękę swą ogromną położył na jego delikatnych paluszkach białych.
   — Cóżeś pan winien, odezwał się łagodniej, że wam natura i wychowanie nie dały takiej łapy 
niedźwiedziej jak moja ? Dziś gdybyś się pan wziął nawet do gimnastyki, ręki takiej nie wyrobisz 
sobie... W tej ręce jest dwóchsetletnia przeszłość, rodziców życie, miliony, któreście mieli... Nie w 
waszej mocy ją zmienić... Jesteście słabą istotą za grzechy ojców...
   Zdziś brwi namarszczył.
   — Przepraszam pana! zawołał, moje drobne palce mogą nabrać siły i zręczności, którą podo- 
łaja tej potężnej dłoni. Cała siła nie jest w rękach...
   Uderzył się w piersi.
   — Mam ją tu...
   — Cudownie! rzekł zimno Sylwester — już resztę wiem.
   Roszek i Alfons przyklasnęli...
   — Nie mam słuszności? zapytał Majak, oglądając się — większość głosów rozstrzyga.
   Obejrzał się do koła...
   — A no, tak, milczę, dodał skłaniając głowę; mówmy o czem innem...
   — Przepraszam, ja żądam właśnie, byśmy mówili o tem, co nas obchodzi najżywiej. Pan na 
mnie wydałeś wyrok, lecz ja mu się nie poddaję...
   — Wolno apellować do przyszłości — odezwał się Majak, który groomowi podał wypróżnioną 
filiżankę. Wróćmy do rzeczywistości, a nie gońmy chmur: pytam pana, na jaki oddział chodzić 
zamierzasz ?
   — Mówiłem panu, żem nic nie postanowił jeszcze ! zawołał Zdziś.
   — Byłoby okrucieństwem wyprawić pana na medycynę... rozśmiał się Majak; my, co chcemy 
chleba i mięsa powszedniego, chodzimy na nią. Pan masz zawsze to hrabstwo... za sobą. Hrabia 
doktor medycyny, nie uchodzi... a potem?... Pójdziesz pan na prawo, cóż ci to z niego ? 
Wykształcisz się na filologa? ślicznie, ale chyba żeby się dobić ka- tedry i na niej klepać biedę... 
Przystałoby ci być poetą, ale chyba ażeby w aureoli pójść w konkury, które i bez niej udać się 
mogą... Jeśli pan chleba szukasz i odzyskania stanowiska, tu go nie ma...
   — Przecież?... spytał Zdziś.
   — Nie ma, powtórzył Majak.
   — Za pozwoleniem — począł Roszek — mój ojciec, który, pomimo iż mi coś zostawić może, 
chce abym się sam dorabiał niezależnego bytu, wskazuje mi matematykę i inżynieryę... Przecież to 
chleb daje.
   — Nie wiem — rzekł Majak — może... Skłonny jestem temu wierzyć. Więc dla pana 
Samoborskiego pozostaje do wyboru: medycyna niemożliwa, i matematyka... Jak pan jesteś z 
matematyką? zapytał.
   Zdziś się zmieszał.
   — Byłem niezłym uczniem — rzekł — nie wiem czy mam do niej dar szczególny, ale 
wyobrażam sobie, że to jest jedna z tych nauk, których wrota zarówno otwiera zdolność, jak 
praca...
   — Ekstraordynaryjnie pięknie powiedziano! z naciskiem odezwał się Majak. Zatem widzisz 
pan, że Ja, stary bursz, na coś się przydałem: wyjaśniliśmy
   kwestyę przyszłości, rozcięliśmy gordyjski węzeł, a to mnieście winni, bez pochlebstwa.
   Zdzisław się zamyślił. Gospodarz, który rad był od dawna zmienić tok i ton rozmowy, począł o 
czemś obojętnem, a Roszek odezwał się przez stół do hrabiego:
   — Kiedyż pan z listem zechcesz być u mojego ojca ?
   — Kiedy mi pozwolicie? kłaniając się rzekł Zdziś.
   — Ojciec z rana jest najwolniejszy, stoimy na Kommendantenstrasse, numer 10 — drugie 
piętro... mówił żywo Roszek, jakby się lękał, żeby śpiewający znowu Grace (fałszywie) Sylwester, 
i pomagający sobie bębnieniem po stole, nie wpadł w rozmowę. Przyjdź pan około jedenastej, ja 
czekać będę. Ojciec pewnie i was do matematyki pędzić nie omieszka, bo utrzymuje, że ona 
prowadzi do wszystkiego...
   — Gdyby była inna droga — wtrącił Zdziś, nie przeczę, że wołałbym inną, mniej suchą i 
ogołoconą...
   — Przepraszam — przerwał wstając Majak... Nie chcę się znowu sprzeczać, ale wszystkie te 
nauki, które są postrojone, ożywione, zabawne... mają tę wadę, że są samozwanki i darmo się 
naukami nazywają, bo im to imię nie służy. Nauka musi być suchą... A ja żegnam panów, bo...
   Spojrzał na zegarek.
   — Muszę być jeszcze dziś w amfiteatrze, trup. mi mój przepadnie...
   To mówiąc dopił żywo herbaty... zapalił cy-
     garo, podał rękę z kolei wszystkim, i wyszedł majestatycznie, przeprowadzony przez 
gospodarza.
    
   * * *
    
   Nazajutrz o godzinie jedenastej, Zdzisław ubrawszy się, z zasady jak najskromniej, z listem w 
kieszeni poszedł na Kommendantenstrasse. Był w usposobieniu osobliwszem od wczora, noc miał 
niespokojną, wzburzyły go sarkazmy pana Sylwestra Majaka, oburzał się przeciwko zarzutowi 
słabości i przepowiedni, którą mu w twarz rzucono...
   Jednakże ta przepowiednia łatwego jakiegoś szczęścia, do którego miał pewne prawo, chodziła 
mu po głowie...
   Upokarzałoby go, gdyby los sobie z nim postąpił jak z dzieckiem, ale — ostatecznie przyjąłby 
był może z ochotą jego opiekę, choć sam przed sobą do tego się nie przyznawał...
   Elsa była jedynaczką — ożenienie z Elsą dałoby mu Zahorodzie i Jeziorany pod bokiem stryja 
i dozwoliłoby urągać się dzikiemu prześladowcy...
   Łudził się jeszcze życzliwością Mangolda, tłómacząc sobie ostatnie z nimi widzenie się w 
Warszawie, jako ostrożność rodzicielską... opiekuńczą, aby zbyt wcześnie serca ich się nie 
rozmarzały.
   Gdyby Elsa go... nie kochała, cóżby za znaczenie miał ów pączek róży i wejrzenie oczek jej 
czarnych, nie mówiły tyle... niepojętych a cudownych rzeczy?
   Dom pod numerem dziesiątym, wyglądał bardzo porządnie... Wschody na drugie piętro 
prowadzące oznajmowały mieszkanie wygodne i ładne. Przy drzwiach u dzwonka na mosiężnej 
tabliczce stał napis: "Staatsrath baron von Puciata."
   Baronowstwo zdało mu się nieco dziwnem, ale już go ostrzeżono, że tu wszystką szlachtę 
chrzczą na baranów, ażeby się przypadkiem nie zmieszała z prostym pospolitych śmiertelników 
tłumem.
   Zadzwonił. Niemeczka bardzo zręczna i ładna, z obrzydliwemi rękami, uśmiechając się 
otworzyła mu drzwi, popatrzała nań, i jakby już wiedziała o co idzie — szepnęła:
   — Baron Rochus ?
   Zdzisław skłonił głowę potakująco i szedł już za wiodącą go, gdy w pośród przedpokoju 
skrzyżował się z młodą kobietą, podniósł oczy i stanął nieco zdumiony. Była bardzo piękna, a co 
rzadsza, piękność jej uderzała oryginalnością. Nie była podobna do tysiąca innych, co się 
pięknościom często bardzo zdarza.
   Słusznego wzrostu, wyprostowana bardzo, poważna choć jeszcze młodziuchna, szła nieco 
mierzonym krokiem zamyślona... Czarne włosy bujne, na pół rozpuszczone, spływały na białe 
ramiona. Twarzyczka nadzwyczaj drobna, rysy miała ostro oznaczone i regularne, jaby zadumane i 
ochmu-
     rzone... Ogromne stosunkowo czarne oczy, przy tej miniaturowej twarzyczce, wydawały się 
dziwne, jakby cudze, jak zapożyczone. Osadzone były głęboko, otoczone cieniem, a nad niemi 
czarne brwi delikatnie zakreślone, ściągnięte ku środkowi nadawały im jeszcze dobitniejszy wyraz 
głębokiego zatopienia się w myślach... Maleńki nosek najlżejsze tchnienie poruszało... Pod nim 
usta zacięte, wązkie, zdawały się za małe, lecz wszystko to razem czyniło ją podobną do wizerunku 
tego Beatryxy Cenci, którego tyle złych kopij chodzi po świecie...
   Ubrana była czarno i bardzo skromnie, w ręku niosła książkę — odwróciła się nieco ku 
Zdzisławowi, który ją zdala pozdrowił, powiodła za nim oczyma i znikła.
   Służąca z uśmiechem stała przy otwartych już dzwiach pokoju pana Rocha, dając do 
zrozumienia, iż postrzegła, z jakiem zajęciem młodzieniec przyglądał się pięknej pannie. Złośliwie 
i szydersko zmierzyła go oczyma figlarnemi. Roch już szedł naprzeciw Zdzisława.
   — Otóż to mi przykładna regularność, zawołał podając rękę: tylko co wybiła jedenasta, ojciec 
mój czeka, a że lubi, by się trzymano oznaczonego czasu, ucieszy go pańskie przybycie...
   — To możebyśmy poszli zaraz? spytał Zdzisław...
   — Chętnie, służę wam — rzekł Roch... Obok były drzwi do saloniku...
     W pośrodku jego stał pan Kajetan Puciata, mężczyzna dosyć-słusznego wzrostu, ze śpiczastą 
głową, okrytą siwym krótko postrzyżonym włosem, z twarzą wygoloną, z chustką białą na szyi 
obyczajem dawnym przywiązaną, typ starego pedagoga, w którym się jeszcze starszy żołnierz 
przebijał. Miał na sobie szaraczkowy jasny surdut, w którego dziurce różnobarwne mieściły się 
wstążeczki; długa biała chustka, którą trzymał w ręku, wlokła się po ziemi...
   Twarz urzędownie wypogodzona miała wyraz miły, ale z niej na pierwszy rzut oka można było 
wyczytać człowieka, który i silną miał wolę, i niemałe o sobie pojęcie... Nawyknienie strzeżenia 
powagi swej, nadawało coś uroczystego tej postaci.
   — Syn mój już mi zwiastował! miłą nowinę, iż pana hrabiego będę miał szczęście u siebie dziś 
oglądać i wiadomość odebrać, a dowód pamięci od kochanego kapitana?
   Słowa te wyrzekł podając rękę ceremonialnie Zdzisławowi Puciata. Odebrał list i nie czytając 
go wskazał krzesło.
   — Prawdziwe to szczęście dla mnie, które za dobrą wróżbę uważam, żem wczoraj spotkał pana 
Rocha i mógł się tak rychło dowiedzieć...
   — Siadaj pan dobrodziej — dodał stary dobywając okularów i odchodząc ku oknu, ja muszę 
list przeczytać... Zdzisław miał czas nieco się rozpatrzyć w saloniku...
   Był trochę krzykliwie, ale pięknie przybrany... Znać było człowieka w nim co się lęka, aby go 
za lada pierwszego z brzegu nie wzięto... Meble były wytworne, przy drzwiach portyery szyte, a na 
nich dojrzał Zdzisław nieco zdumiony herb Puciatów z mitrą książęcą... Dwa portrety jakby przez 
Grassego malowane, owalne, wystawiały pięknego mężczyznę w kontuszu i delii sobolowej i 
piękniejszą, jeszcze kobietę w upudrowanej fryzurze perłami przepinanej... Twarz jej 
przypominała nieco oczyma czarnemi spotkaną u wnijścia panienkę. Domyślił się Zdzisław, że to 
być musiała chyba córka profesora.
   Po chwilce z osmutniałą nieco twarzą, krokiem wolnym, pan Puciata trzymając list w ręku 
począł iść ku Zdzisławowi, i usiadł przy nim dłoń kładnąc na jego kolanach...
   — Kapitan mi pisze o srogiem nieszczęściu, jakie was spotkało, panie hrabio... począł z cicha... 
podnosząc głos coraz... Ludzkie to losy... padają jedni, podnoszą się drudzy... Wielkie rody nie są z 
ogólnego wyjęte prawa... Na nas widzisz też, hrabio, przykład podobnego igrzyska losu... Niegdyś 
kniaziowski ród... niegdyś potężna familia, dziś ex-professor i resztki fortuny i...
   Westchnął pan Puciata...
   — Ale — dość o tem... proszę was dom mój za familijny uważać, a mego pana Eocha za brata... 
Jeśli radą służyć mogę... i czemkolwiekbądź.. 
   — Nieskończone dzięki... odezwał się Zdziś — nie nawykłem do osamotnienia, a znalazłem 
się tu tak samotnym! Wielkie to szczęście dla mnie módz rachować na światłą radę jego...
   — Ale cóż myślisz? co myślisz? począł profesor.. pytałem pana Rocha, nie umiał mi nic 
stanowczego powiedzieć...
   — Ja sam jeszcze nie postanowiłem nic — odezwał się Zdzisław. Z listu kapitana mogłeś się 
pan dobrodziej dowiedzieć, że nagle utraciłem wszystko. Chcę nową przyszłość być winien 
samemu sobie. Ku czemu się zwrócić?
   Puciata ręką począł gładzić ogoloną brodę.
   — Hm, rzekł, zbyt się nie trzeba śpieszyć, a siebie zbadać... Co do mnie, gdybym miał być do 
rady wezwany, naturalnie jako matematyk, nicbym innego nie radził nad mathesis... Ona prowadzi 
do wszystkiego, bez niej nie ma filozofii" bez niej nauki przyrodzone kroku nie stąpią, bez, niej się 
umysł nie rozwinie. Żołnierzowi niezbędna" mechanikowi konieczna, technikowi potrzebna...
   Profesor puścił się tak zwolna coraz głośniej deklamując, gdy oczy jego zwrócone po 
profesorsku na drzwi postrzegły, że w nich stanęła postać w czarnej sukni z książką w ręku... i 
słuchać go się zdawała... Skutek był taki, że nagle profesor zatrzymał się mówiąc i — zamilkł...
   Panna, którą już Zdzisław widział w przedpokoju, nie wiedziała czy ma wnijść, czy się cofnąć, 
profesor tez snadź się namyślał, czy ją poprosić i młodych ludzi z sobą zapoznać, czy to odłożyć do 
innej sposobności. Najprostszem zdało mu się powołać pannę i skinął.
   — Córka moja Herminia... rzekł; pan hrabia Samoborski...
   Panna zlekka skłoniła piękną główkę i przysiadła na kanapie.
   Rozmowa była przerwana, profesor zbił się z tropu, nie wiedział od czego na nowo zacząć 
apologię matematyki.
   — Ale to tam o tem potem — dokończył... dziś panu muszę na wstępie oświadczyć, że co 
czwartek jesteśmy w domu wieczorem... Kto łaskaw, czyni nam największą przyjemność... 
Rachuję na hrabiego... Kilku kolegów pana Rocha, czasem jaka znajoma panny Herminii, profesor 
jaki... herbatka bez ceremonii... Roch i Herminia lubią muzykę.,.
   — A pan hrabia? spytała głosem bardzo miłym siedząca na kanapie.
   — Gdybym mógł prosić o wyrzucenie tytułu... rzekł Zdzisław.
   Profesor głową i rękami zaprotestował...
   — Dla czego? — Ja także lubię bardzo muzykę...
   — Ne quid nimis, dodał profesor — miła rzecz, ale dodatkowo... Ja ja też lubię, pan Roch 
nadto...
   Panna Herminia zaprotestowała.
   — Kochany ojcze...
   — Nadto! potwierdził profesor... artystą nie będzie.
   — A gdyby? spytał Roch...
   — Puciata artystą! zawołał profesor... nigdy... Wasz ten oryginał Majak, choć to plebejusz, ma 
słuszność: to cygaństwo. Dzieci pospuszczały oczy i zamilkły, jakby ojca drażnić nie chciały.
   Rozmowa zwróciła się na inny jakiś przedmiot i profesor ożywił. Pomimo powagi, którą umiał 
utrzymać zawsze, dowcipny był po swojemu, wesół i miły. Nie opuszczał go ton profesorski, lecz 
dobroć się w nim przebijała. Po chwili Zdzisław wstał, aby go pożegnać; Puciata powtórzył 
zaproszenie na czwartki i przeprowadził go ku drzwiom, panna Herminia skłoniła się z daleka, 
poszli z Rochem do jego pokoiku...
   Tu było po akademicku, nieco porozrzucano i czuć artystę... Nut więcej niż książek; na stoliku 
jakaś partytura, w kącie skrzypce w futerale...
   — Z ojcem nie ma sposobu — rzekł śmiejąc się Roch po cichu, gdy weszli sami do jego 
mieszkania: sprzeciwiać mu się nie będę... ale muzyką jedną żyję i bez niejby dla mnie życie 
smaku nie miało... Na matematykę mam dosyć czasu; trzeba wolę jego spełnić, aby mu troski nie 
przyczyniać... Minia i ja obojeśmy zapaleni do muzyki... Jej ojciec nie broni, a ja pod płaszczem 
siostry się przekradam...
   Koch zacierał włosy i śmiał się.
   Zapalili cygara, pogawędzili chwilę jeszcze, Zdziś począł się wybierać.
   — Nie zapominajcie o czwartkach, dodał żegnając się Koszek — nie pochlebiam sobie bardzo, 
ale mi się zdaje, że znajdziecie w naszem towarzystwie trochę przyjemności... Nie zapomnijcie 
tylko o fraku, bo ojciec jest do form zbyt przywiązany i sam go do gości kładzie.
   Rozśmiał się ruszając ramionami. Tak się rozstali, a Zdziś zbiegł ze wschodów, chcąc się 
jeszcze tego dnia o Zabickiego dowiedzieć w gospodzie... Nie potrzebował iść tak daleko, bo go w 
ulicy spotkał i rzucił mu się w objęcia. Dawny nauczyciel powitał go z równem uczuciem, choć z 
większą powściągliwością...
   — Dawno?
   — Od wczoraj wieczora!
   — Teraz oddycham lżej... zawołał Zdzisław — przyznam się wam, brakło mi was... waszego 
serca i opieki... Napróżnom w siebie starał się wlać męztwo...
   — A ja, kochany panie Zdzisławie — odezwał się Żabicki, spóźniłem się umyślnie. Co na to 
powiecie? że nie mam serca? żem niewdzięczny? Chciałem, ażebyście trochę spróbowali iść o 
własnej sile...
   Zdzisław się zarumienił.
   — Dobrze to, rzekł, ale pozwólcie mi zawsze na waszą przyjaźń rachować. Nie łudzę się — 
potrzebuję jej. Siłę będę się starał wyrobić...
   — Chcesz stać ze mną? zapytał zawahawszy się...
   — Stanowczo, nie — odparł Żabicki — potrzeba byście byli sami, a ja się zawsze znajdę w 
odwodzie, gdy będę potrzebny...
   I silnie, serdecznie ścisnął dłoń wychowańca...
   Rozmowa nie miała końca, o tylu a tylu rzeczach z przeszłości i teraźniejszości potrzeba było 
nagadać się i naradzić. Żabicki przybył z postanowieniem chodzenia na medycynę; zdziwił się 
niezmiernie, gdy Zdziś pod wpływem wczorajszego wieczoru i dzisiejszego ranku oświadczył mu, 
że — salve melioratione, myśli zostać matematykiem...
   Żabicki mocno potrząsł głową.
   — Nie zdaje mi się, byście do tego mieli usposobienie — rzekł po cichu — ale...
   — Muszę je wyrobić w sobie...
   Zdzisław prowadził przyjaciela, aby mu swe mieszkanie pokazać, i byli najżywszą zajęci 
rozmową, gdy szybko przejeżdżający powóz zwrócił ich oczy i Zdziś stanął jak osłupiały...
   Niepodobna się było omylić — mignęli mu przed oczyma: Elsa, Mangold i straszna kuzynka 
wyfiokowana przerażająco. W myśli swej szukał ich po Włoszech hrabia — zdziwił się 
niezmiernie... Żabicki się złośliwie uśmiechnął, spojrzawszy na zmienioną twarz jego...
   — Mangoldowie — rzekł — to nie ulega wątpliwości. Wiem o tem, że się zatrzymali tu 
podobno na czas dłuższy. Baron, który miał objeżdżać Włochy, wstrzymany został jakimś 
interesem finansowym, bo finanse są podobno jego tajemną słabostką, pozostałą z przeszłości...
   Ale, kochany hrabio — jeśli piękna twarzyczka Elsy czyni na was wrażenie, trzeba się z niego 
otrząść, należy je zwyciężyć... Łudzić się nie powinniście...
   Zdziś zarumieniony zarzekł się i wyprzysiągł wrażenia, wszelkich nadziei i marzeń; jednakże 
powiódł oczyma za powozem i postanowił nieodmiennie wyśledzić, choćby przez policję, 
schronienie bóztwa swojego...
   Żabicki prędko zwrócił rozmowę na coś poważniejszego, poszli oglądać mieszkanie Zdzisława, 
które nauczyciel dawny znalazł nietylko bardzo przyzwoitem, ale nawet wspaniałym.
   — Co do mnie, rzekł, ja małą ciupkę biorę, którąby w zimie łatwo ogrzać było... Stolik, łóżko, 
półka na książki, cztery kroki wzdłuż... dosyć mi będzie...
   Zdziwił się niezmiernie Zdzisław posłyszawszy to, bo mu się zdawało, że już skromniej niż on 
urządzić się nie było podobna. Żabicki choć za- edwie kilka godzin był w mieście, już się w niem 
swobodniej od niego obracał, wiedział prawie wszystko i niczem się nie kłopotał.
   Jeszcze byli u Zdzisława, gdy pan Alfons nadszedł, poznali się więc z Żabickim, ale ten 
korzystając z tego, że miał dawnego ucznia z kim zostawić, pożegnał się i wyszedł zaraz.
   Zdawało się to bardzo na rękę panu Alfonsowi, który rumieniąc się zapytał żywo:
   — Byliście u Puciaty?
   — Wracam ztamtąd...
   -- I — dodał kraśniejąc jeszcze bardziej przybyły — i — widzieliście... Ją...
   Zdziś się bardzo zdumiał, spojrzał i rozśmiał — to — Ją, wymienione było takim głosem, z 
takim wyrazem!!
   Z domu Puciatów pan Alfons, który tam już był parę razy, wyniósł tylko pewnie wspomnienie 
— Jej... 
   — Widziałem, odezwał się Zdzisław dosyć chłodno.
   Nieśmiałe zwykle chłopię załamało ręce i spytało ogniście:
   — Mówicie to tak zimno! widzieliście tę cudowną piękność i — nie uczyniła na was wrażenia.
   — Jest wcale piękna — odparł heroicznie Zdziś; ale ja — ja muszę mieć oczy i serce zamknięte, 
dopóki nie odzyszcze stanowiska. To moje marzenie, to mój cel, to myśl jedyna... Gość zarumienił 
się znowu i padł na krzesło wzdychając.
   — Wy macie dosyć mocy charakteru — rzekł, a ja... jużem się na pierwsze wejrzenie zakochał 
w niej śmiertelnie... bo ja... z sercem próżnem żyd nie mogę.
   Zdziś zachował milczenie, nie chciał się przyznać, że i on na tę samą cierpiał chorobę.
   — Na cóżby się młodość zdała, mówił ośmielając się Alfons, gdyby się kochać nie było 
wolno?... A ! bożka Herminia! uważaliście jej oczy ? Co za wdzięk ? jaka siła wejrzenia! Jestem na 
wieki jej niewolnikiem.
   — Nie sądź, kochany przyjacielu, zawsze grając rolę energicznego zwycięzcy samego siebie, 
odparł Zdziś — ażebym ja miał serce zimne i nieprzystępne temu uczuciu — kochałem się już i 
kocham jeszcze. Wyznam wam nawet, że spotkałem tu dzisiaj, tę, którą... tę, która...
   — Tu w Berlinie?
   — Przypadkiem, w ulicy... Są zapewne w przejeździe, kończył hrabia — jednak, nie będę się 
nawet starał jej widzieć!
   Przeszedł się posępny po pokoju — Alfons spoglądał nań z podziwieniem...
   — Admiruję was — rzekł cicho — co do mnie, uznaję się słabym, zwyciężonym, opierać się 
nie myślę... poddaję przeznaczeniu! Bylem tylko tego ideału wzajemność pozyskał. Zadumał się 
trochę, wstał i począł razem ze Zdzisławem się przechadzać. Nigdy go jeszcze Zdziś nie widział 
tak ożywionym i otwartym... niemal rozgorączkowanym... Znać w nim było coraz bardziej dziecię 
pieszczone, które jeszcze żadnego w życiu nie doznało zawodu...
   Razem niemal poczęli się sobie zwierzać po cichu... Tak dobrze wzajem się rozumieli, tak 
coraz bardziej sobie byli potrzebni...
   — A! ty jesteś stoikiem — zawołał Alfons — ty masz moc charakteru... a ja...
   Zdziś począł mu dla podwyższenia swej ofiary, opisywać dziewiczy wdzięk Elsy... malując ją 
barwy tak żywemi, że sam mocno się poruszył. Nie chciał się chwalić, ale miał to przekonanie, że 
Elsa miała dlań najczulsze przywiązanie. Pokazał w pudełeczku leżący pączek różany...
   Alfons mu zazdrościł...
   — Wprawdzie nie jest to moja najpierwsza miłość, rzekł cicho — trochę byłem zajęty 
guwernantką z sąsiedztwa... starszą odemnie... która miała wiele wdzięku... ale tego uczucia co dla 
Herminii... nie doznałem nigdy... Gdy na nią patrzę, dreszcze przebiegają po mnie, słabo mi się 
robi...
   — Ja się powinieniem i muszę zwyciężyć — dodał Zdziś — mam najmocniejsze 
postanowienie...
   Pomimo postanowienia wszakże zaczęli mówić oba, jeden o Elsie, drugi o Herminii, i niemal 
godzinę całą strawili na marzeniach rozkosznych, nie czując najmniejszej sumienia zgryzoty. 
Zdziś tylko co kwadrans powracał do założenia: Powinienem się zwyciężyć...
   Pod wieczór Alfons namówił go do siebie... tam wygodniej i swobodniej mogli sobie 
rozpowiadać dzieje młodości i przyszłości nadzieje. Rosły przyjaźń i zaufanie wzajemne z każdą 
godziną. Alfons okazywał serce czułe i zjednywał sobie towarzysza, zwierzając mu się z uczuć 
swych wszystkich. Zeszli nawet nieznacznie na rozmowę o stosunkach domowych, ale o tych, 
mimo serdeczności, jaką okazywał Zdzisiowi, mało mógł się dowiedzieć. Wspominał często matkę, 
a milczał jakoś o ojcu, chociaż wymówił się z tem, że nie był po nim sierotą. Alfons spodziewał się 
przybycia swej matki i mówił o niej z wielkim zapałem... Cały wieczór, zapomniawszy o świecie, 
na najmilszej spędzili rozmowie, puszczając się nieznacznie w ten kraj marzeń, do którego 
młodość tak ulatywać lubi.
   Alfons co najrychlej pragnął ukończyć nauki, ożenić się, ale koniecznie z Herminią, i osiąść na 
wsi....
   Zdziś nauką i pracą spodziewał się świetne odzyskać położenie. Ani wątpić, że przełamie 
przeszkody i że dając się poznać światu, wdzięcznie przezeń będzie przyjęty.
   Przykłady podobnych zawodów zdobytych przez daleko mniej wyposażonych od natury ludzi, 
nie pozwalały wątpić, iż wszystko pójdzie z jak największą łatwością. O późnej godzinie zaszedł 
Roszek do Alfonsa, którego jako brata uwielbionej przyjmował nadzwyczaj serdecznie... Grano na 
fortepianie, śpiewano, śmiano się, i trochę upojony wyszedł Zdziś około północy do domu.
   Noc była, jak zwykle po takiem rozmarzeniu, dalszym snów na jawie ciągiem. Zdzisławowi 
przyśniła się matka, widział ją błogosławiącą mu ze łzami... taką jaką była w dniu jego urodzin, w 
popielatej sukni, ze szmaragdami we włosach... Pod wrażeniem snu uczuł się nazajutrz 
rozrzewnionym, usposobionym do modlitwy i postanowił pójść do kościoła na mszę ranną, aby się 
za duszę matki pomodlić. Nikt mu nie przeszkodził w domu, nikt go nie nadszedł, i 
uporządkowawszy swe mieszkanie, Zdziś po dziesiątej pobiegł do kościoła świętej Jadwigi.
   Już się msza kończyła, której wysłuchał pobożnie, gdy odwracając się postrzegł pannę Helę z 
Elsą, właśnie mające wychodzić z kościoła. Los go szczęśliwy widocznie umyślnie tu przysłał, aby 
mógł ją spotkać... Uważał to za przeznaczenie. Szybko więc powstał i pospieszył za odchodzącemi 
paniami, które zdawały się uchodzić postrzegłszy go, nie dając poznać, iż widziały. Tego jednak 
Zdziś ani przypuszczał... W samych drzwiach kościelnych przywitał kuzynkę, która mu kwaśnem 
dosyć skinieniem głowy odpowiedziała, i zbliżył się do Elsy, równie posępnej i milczącej. Obawiał 
się, czy nie mają powozu, któryby je porwał i uwiózł, nimby miał czas się zbliżyć i rozpytać, lecz 
panie szczęściem przybyły pieszo.
   Usiłował więc zawiązać rozmowę, wyrażając radość z tak szczęśliwego trafu, dozwalającego 
mu jeszcze widzieć dawnych sąsiadów...
   Elsa kiedy niekiedy rzucała nań oczyma, których wejrzenie iakby zdziwione i roztargnione, tak 
go przenikało; kuzynka Hela nie kryła wcale jakiegoś kaprysu, patrzała w inną stronę, i widocznie 
pozbyć się chciała jak najprędzej natręta.
   Parę słów po francuzku szepnęła Elsie i poczęły iść coraz prędzej, Zdziś nie opuszczał ich na 
krok.
   — Panie mi pozwolą towarzyszyć sobie? rzekł do kuzynki: gdyż pragnąłbym złożyć moje 
uszanowanie baronowi.
   — Wątpię, by go pan hrabia w domu zastał
   — przebąknęła Hela.
   — W takim razie przyjdę innym razem.
   — My nawet nie powracamy do domu, mamy sprawunki — dodała kwaśno stara panna.
   — Będę paniom służył choćby do niesienia ich
   — rzekł grzecznie Zdzisław...
   Obrał był sobie miejsce obok Elsy do pochodu tego, lecz panna Hela przy pierwszem 
ciaśniejszem przejściu zręcznie się wsunęła pod bok Zdzisławowi i Elsę zostawiła za sobą. 
Wszystko to dosyć było wyraźne, a jednak biedny chłopak nie chciał tego zrozumieć.
   Panna Hela patrzała w ziemię, szła milcząca, mało mu odpowiadała, pomrukiwała coś do Elsy 
cicho, na ostatek, jakby z wysiłkiem jakimś zaczęła iść szybko ku Lipom...
   Zdziś bawił rozmową o Berlinie.
   — Słyszałem, że państwo się tu myślą zatrzymać — odezwał się w końcu.
   — Baron życzył sobie zrazu... zostać nieco dłużej, ale sądzę, że zmieni postanowienie i podróż 
do Włoch przyspieszy... odpowiedziała Hela.
   — Panna baronówna pewnie niecierpliwa jest i pragnęłaby prędzej ten piękny kraj zobaczyć — 
odezwał się Zdziś obracając się ku niej.
   Elsa zdumione oczki podniosła, ruszyła ramionami, nie odpowiedziała nic.
   — Ja także miałem dawniej nadzieję odbyć wycieczkę do Włoch i Szwajcaryi, ale teraz... 
wątpię bardzo, mówił Zdzisław...
   Nie odpowiedziano mu nic, Hela coraz przyspieszała kroku, doszli tak do hotelu rzymskiego i 
dostali się milcząc prawie na pierwsze piętro... Panie wbiegły do salonu, w którym nie było nikogo, 
i natychmiast znikły w drugim pokoju, który zamknęły za sobą, Zdzisia zostawując samego. Żywą 
jakąś rozmowę słychać było obok, Zdzisław poznał głos barona — jakoż pan Mangold wyszedł 
wkrótce, blady, nie swój, zakłopotany mocno. Wi- dać było na pierwsze wejrzenie, że coś miał na 
ustach z czem szedł i co rad był jak najprędzej wypowiedzieć. Mrucząc przywitał się pospiesznie...
   — A pan hrabia tu! rzekł... no — proszę...
   — Przybyłem do uniwersytetu...
   — My jesteśmy tylko przejazdem, począł baron żywo i jąkając się: tylko przejazdem. 
Mieliśmy zabawić, ale jutro już w drogę, tak — jutro... 
   Zdzisław przerwał.
   — Bardzom więc rad, że mogę dziś państwa pożegnać przynajmniej.
   — Tak — peżegnać — pożegnać! dobitnie wymówił Mangold... i ja pana hrabiego żegnam... 
żegnam. Jestem bardzo zajęty, mam interesa pilne...
   To mówiąc naciskał go ku drzwiom niecierpliwie i prawie niegrzecznie.
   — Czy będę mógł widzieć panie ? zapytał Zdzisław...
   — Wyszły już... tak — na miasto... bardzo przepraszam... Do nóg upadam...
   Ten pośpiech barona, który się w końcu stał widocznie impertynenckim, poczynał oburzać 
Zdzisława... Niemal pierwszy raz w życiu był zmuszony uczuć gniew i zażądać jakiegoś dlań 
zadośćuczynienia. Oczy mu się otwarły nareszcie. Spojrzał śmiało w twarz Mangoldowi, który się 
zmieszał i stanął.
   — W istocie pan baron bardzo być musi za- jęty interesami, gdy tak mało raczy mieć względu 
dla dawnego sąsiada... rzekł Zdziś powoli. Widzę, że dawne stosunki łatwo się zapominają...
   — Jakie? jakie stosunki? podchwycił gorąco Mangold. — Żadnych, żadnych właściwie 
stosunków nie było, oprócz... prostej grzeczności...
   — O tej właśnie mówię — odezwał się Zdziś, kładnąc powoli rękawiczkę.
   — Hrabia mi daruje — ja jestem człowiek od interesów... mam wiele na głowie...
   To mówiąc skłonił się zmieszany... Zdzisław nie podając mu ręki, oddał ukłon z daleka i 
wyszedł krokiem bardzo powolnym. Ta druga próba dowiodła mu ostatecznie, że na Elsę i barona 
wcale liczyć nie mógł. Ścisnęło mu się serce...
   Każdy inny byłby na pierwszej poprzestał, bo i ta dosyć już była wyraźną odprawą — ale tak 
mu żal było rozstać się z marzeniem o pięknej Elsie, którem żył za dni szczęśliwszych!! Leniwym 
krokiem jak wygnany z raju zwlókł się w ulicę bez myśli, nie widząc nic przed sobą. Cierpiał 
okrutnie, a poskarżyć się nie mógł nawet przed nikim, bo przyznawać się nie chciał do widzenia 
Elsy i do jakichś nadziei.
   Żabicki, który go w kilka godzin później znalazł siedzącego z głową na rękach opartą w domu, 
poznał zaraz, iż coś nowego dotknąć musiało pieszczonego wychowańca, ale go umyślnie nie 
pytał... On już sam urządził się był zupełnie, zapisał, i od następnego dnia kursa rozpoczynał. Na 
zapytanie co Zdziś robi? — otrzymał odpowiedź, iż nie postanowił nic jeszcze, że potrzebuje do 
namysłu czasu... Natomiast z serca goryczą przepełnionego począł młody hrabia rozwijać teorye 
swe katońsko pojętej, surowo obmyślanej przyszłości.
   — Kochany hrabio — przerwał Żabicki — wszystko to dobrze — ale — do czynu! do czynu!
   — Dziś, jutro się zapiszę... niechybnie, rzekł Zdziś — tylko się rozpatrzyć muszę.
   Dwa czy trzy dni upłynęły na rozpatrywaniu, to jest na rozmowach z Alfonsem, z którym po 
całych dniach byli razem. Nadszedł pierwszy czwartek, którego opuścić nie mógł przyjaciel i 
pociągnął z sobą Zdzisława do Puciatów... Młodzież nadzwyczaj uprzejmie tu przyjęto, chociaż 
hrabia mógł dostrzedz, że stary profesor mniej był dla pana Alfonsa serdeczny i trzymał go w 
pewnem oddaleniu ceremonialnie się z nim obchodząc, z odpychającą, wyszukaną grzecznością. 
Ponieważ oprócz jednej podżyłej pani milczącej, która z pończochą siedziała na kanapie, nikogo 
więcej nie było, młodzież bawiła się muzyką i rozmową. Roszek grał z siostrą na cztery ręce na 
fortepianie, potem przeszedł do skrzypiec i wykonał z nią duet, na ostatek proszono śpiewać panny 
Herminii, a to dobiło pana Alfonsa. Nie słyszał jej jeszcze śpiewającej, głos miała srebrzysty, 
płynący, miły i chwytający za serce... Nie tętniło w nim jeszcze uczucie. Spo- kój jakiś czuć było, 
ale i słodycz dziwną i rozmarzającą...
   Alfons stał naprzeciw niej w zachwyceniu. Profesor kilka razy ku niemu rzucił okiem i 
namarszczył się nieco... Zdziś to dostrzegł, zachowując przy sobie, aby nie martwić przyjaciela. 
Gdy po herbacie wyszli, Alfons w ulicy uściskał go z uniesieniem...
   — Zdzisiu drogi... szaleję... Słyszałeś jej głos... anioły tylko tak śpiewać mogą w niebiesiech... 
to nie jest głos ziemski, to nie głos kobiety, to coś nadludzkiego!! Trzy razy spojrzała na mnie temi 
czarnemi oczyma, przez które wieczność się patrzeć zdaje... wejrzenie moje wypowiedziało jej 
uwielbienie! niepodobieństwem jest, ażeby mnie nie zrozumiała!!
   Wśród takich szałów poszli razem... Zdzisławowi było smutno — może zazdrościł... ale się do 
swoich przygód serdecznych nie przyznał wcale. Następnego dnia musiał słuchać zwierzeń znowu 
i spędzić go z przyjacielem. Żabicki już się teraz mało pokazywał — i zdawał się ucznia unikać, 
zostawując go samemu sobie...
   Zdziś prawił ciągle o przyszłości, ale nic nie robił dla niej, a dni płynęły nieubłagane jeden za 
drugim. On i Alfons mówili sobie, że mają jeszcze dosyć czasu.
    
   * * * Tak rozpoczęły się te studya uniwersyteckie młodzieńca wielkich nadziei. Wprawdzie 
kilka razy zapytywany przez Żabickiego, zawstydził się w końcu zwłoki i wpisał się na wydział 
matematyczny hrabia, zaczął nawet uczęszczać na wykłady — lecz, choć nikomu, oprócz 
serdecznego przyjaciela nie mówił o tem, — nabierał codzień przekonania, iż matematyka nie dla 
niego była stworzona, ani on dla niej.
   Do tego zobojętnienia dla nauki, przyczyniały się wielce coraz ściślejsze stosunki z Alfonsem 
Robertem, który uczęszczał na uniwersytet więcej dla rozrywki i formy, niż dla rzeczywistego 
pożytku. Wieczory najczęściej spędzali razem, w towarzystwie Roszka, czasem Majaka, lub 
innych zaproszonych i nieproszonych kolegów. Przyjęcia u Alfonsa były pańskie, swoboda 
zupełna, czas schodził bardzo mile... Gdy muzyka, rozmowa, i plotki nie starczyły na zabicie czasu, 
grywać zaczęto w karty. Zdziś z początku patrzał tylko... nie miał ani usposobienia do gry, ani 
pieniędzy na nią.
   Po niejakim czasie wszakże patrząc na towarzyszów z grą się oswoił; Alfons, który musiał od 
niej wstawać często, sadzał go na swojem miejscu. Okazało się, że Zdziś miał talent, o którym nie 
wiedział: grał doskonale i szczęśliwie...
   Nabrał do tego smaku... rozrywka była niewinna, a prawie zawsze opłacało się to jeszcze 
wygraną. Z Żabickim widywali się coraz rzadziej; zapraszał go Robert, ale medyk nigdy czasu nie 
miał, dziękował i nie przychodził.
   Tak upłynęło parę miesięcy. Dawny nauczyciel zdawał się zdala śledzić ucznia postępowanie, i 
jednego rana wszedł do niego tak wcześnie, że go jeszcze w łóżku zastał. Dnia poprzedzającego 
grali u Alfonsa do późna, hrabia powrócił dobrze po północy i potrzebował dłuższego spoczynku.
   — Jakto! w łóżku jeszcze ? zawołał Żabicki.
   — Trochę głowa mnie boli — rzekł spiesznie zrywając się Zdziś; siadaj, zaraz się napijemy 
herbaty.
   — Dziękuję wam za nią, czasu nie mam, spieszę na anatomię. Chwilkę tylko umyślnie sobie 
zahowałem, aby pomówić z wami... Głos przybrał poważny.
   — Kochany panie Zdzisławie, nie pogniewajcie się na mnie. Nie mam innego prawa nad moją 
miłość ku wam... a muszę przykrą wam rzecz powiedzieć.
   — Cóż takiego?
   — Darujcie mi: na złej drodze jesteście... Zdziś się zarumienił.
   — Cóż to ma znaczyć? zawołał.
   — Ten Alfons i przyjaźń jego was gubi... Chciejcie mnie wysłuchać i zrozumieć... Pragnęliście 
nauki, czujecie potrzebę zgotowania sobie przy- szłości, odzyskania stanowiska... a to życie, jakie 
prowadzicie... marnuje czas i źle na was wpływa...
   Młody hrabia zalał się rumieńcem. — Bardzo umiem cenić waszą dla mnie życzliwość" — 
rzekł — ale pozwólcie mi sobie odpowiedzieć, że bez towarzystwa żyć nie mogłem, a w złem 
towarzystwiebym nie wytrzymał. Alfons jest co się zowie dobrze wychowanym człowiekiem... 
jest moim przyjacielem... Do odzyskania stanowiska, jeśli co, to stosunki potrzebne... Wszakże 
pracuję?
   — Uderzcie się w piersi! co to jest za praca ? — zawołał Żabicki... Jesteście wolni, możecie 
uczynić co chcecie; z innemi jednak i lepszemi postanowieniami tuście przybyli...
   — Nie zmieniło się w nich nic a nic! zawołał Zdziś.
   — Tak sądzicie ? zapytał Żabicki uśmiechając się... Jeśli sumienie własne nic wam nie mówi, 
cóż moje słowa warte?? Przepraszam — dodał — niepotrzebniem się wyrwał...
   Zdzisław choć trochę rozdraźniony, żywo podał mu rękę, zabełkotał coś niewyraźnie, chciał 
się tłómaczyć...
   — Mogę nie mieć słuszności — dokończył Żabicki biorąc za kapelusz, — ale towarzystwo 
pana Alfonsa nie zdaje mi się... dobrem. Chłopak miły, ale próżniak... Nie znam jego położenia, 
zdaje się być majętny... rozpieszczony i zepsuty. Towarzystwo u niego zbiera się nie najlepsze... 
Zdziś gorąco zaczął bronić i wychwalać przyjaciela; Żabicki umilkł wprędce, spojrzał na zegarek i 
pożegnał...
   Po wyjściu jego jakiś czas hrabia chodził zamyślony po pokoju, zdawał się nierad sam z siebie.
   Na dziesiątą wypadał odczyt jakiś, od którego się uwolnił. "Jednym mniej lub więcej, nic nie 
znaczy !" wytłómaczył się sam przed sobą.
   Czas był bardzo brzydki. Alfons mu wczoraj pożyczył nowego romansu Dumasa, siadł go 
czytać i zatopił się w nim cały. Biła dwunasta, gdy na wschodach dały się słyszeć kroki, po których 
poznał Zdziś przyjaciela. W istocie wpadł Alfons i rzucił mu się na szyję śmiejąc i śpiewając...
   — Jestem najszczęśliwszy z ludzi! zawołał...
   — Cóż — Herminia?
   — A! nie! nie! odebrałem wiadomość, matka moja przybywa dziś. Zdrowie jej wymagało 
porady lekarza, zabawi tu kilka miesięcy. Poznasz ją, to anioł! Dziś wieczorem jedzie, zna cię z 
listów moich, zapraszam na wieczór do niej...
   I wnet zmieniając rozmowę dorzucił Alfons, iż koniecznie musi ją zapoznać z Puciatami — 
aby jego Herminię ukochała...
   Ponieważ do wieczoru wiele miał jeszcze oblecieć kątów, aby matce najęte przygotować 
mieszkanie, pożegnał więc prędko Zdzisława, zamawiając go na wieczór do siebie. Apartament 
pani Robertowej przytykał do synowskiego. Szczęśliwie się tak udało, iż go znalazł wolnym, i 
choć drogo, mógł pochwycić dla matki.
   Zdziś, który z opowiadań Alfonsa i z portretu znał: matkę przyjaciela, ciekaw był ją poznać, ale 
nie małą też wagę przywiązywał do wystąpienia przed nią. Spodziewał się w niej znaleźć osobę 
wyższego przed świata i ukształcenia, i chciał okazać, że do tego należał koła. Odstąpił więc na ten 
dzień od systemu i ubrał się jak mógł najstaranniej i najsmakowniej. Zwierciadło zapewiło go, że 
był tak piękny, iż nawet obok Alfonsa mógł się takim wydawać. O godzinie ósmej wyszedł z domu. 
Rozmowa z Żabickim zatarła się tem wrażeniem późniejszem. Przybrawszy jak mógł 
najpoważniejszą i smętną postawę, najwłaściwszą do swej roli — Zdziś z bijącem sercem wsunął 
się do salonu... Alfons przyjął go u drzwi.
   — Dziś dla wszystkich nie ma mnie w domu, prócz ciebie... drogi przyjacielu... chodź...
   Gdy Zdzisław oczy podniósł, spodziewając się ujrzeć przed sobą poważną i niemłodą osobę, 
zdziwił się nadzwyczajnie, widząc jakby żywy ten piękny portret, który go zachwycał.
   Pani Robertowa, która miała tak słusznego syna, zdawała się być jego siostrą, tak zachowała 
całą świeżość młodości. Nadzwyczajna piękność, która Zdzisława na portrecie uderzyła, nie uległa 
najmniejszej zmianie: były to te same oczy wyzywające, te same kształty urocze, taż postać śmiała 
i zalotna, i wejrzenie ogniste. Ubrana czarno, ale w suknię, na której widać było mistrza paryzkiego, 
z całą wykwintnością elegantki, dla której ubiór jest życia warunkiem, Pani Robertowa powitała 
uśmiechem białych ząbków przyjaciela swojego syna.
   Wrażenie, jakie uczyniła na Zdzisławie, było szczególne. Nim przemówiła, prawie nim się 
poruszyła, uczuł w niej jakimś instynktem nie osobę z tego towarzystwa, do którego sądził że 
należeć była powinna, ale coś... wcale różnego... jakby doskonale odegrywającego przyjętą na 
siebie rolę.
   — Jakżem ja rada poznać hrabiego! odezwała się p. Robertowa, wyciągając obie ręce ku niemu, 
białe, wypieszczone, ale trochę duże, chociaż ślicznych kształtów; pan byłeś tak dobry dla mojego 
drogiego Alfa... Niechże mu z serca podziękuję...
   Wyrazy te wymówione były głosem gardłowym, wdzięcznym, miłym, lecz niewymuszonym... 
Wszystkie ruchy pięknej pani widocznie były studyowane. Siadła zaraz, układając się jak do 
malowania, i wpatrzała się w Zdzisława, dając mu nawzajem sposobność podziwiania swych 
wdzięków.
   Była to w istocie jedna z tych piękności, których wiek nawet naruszyć nie śmie. Portret był 
może nieco smuklejszych kształtów, ale śliczne twarzy rysy zachowały się nietknięte... Widać też 
było, że ta, co je posiadała, nadzwyczajne o nich mieć musiała staranie. Nawykła do uwielbień i 
hołdów, nawet w tej chwili, gdy syn ją najmocniej zajmował, nie mogła się powstrzymać od 
pozowania na bóztwo...
   Najmniej przystawała do niej powaga, na którą się siliła...
   Niezmierna żywość i zuchwałe trzpiotostwo, jakby mimowolnie dobywały się z pod 
przybranej maski.
   Zdzisław począł się unosić nad swem szczęściem, nad drogą dlań przyjaźnią Alfonsa?..
   — A! bo wy dla siebie jesteście stworzeni... przerwała pani Robertowa! a nie ma szczęścia, jak 
znaleźć w życiu sympatyczną istotę!
   Bądźże pan zawsze u nas jak w domu... a ze mną jak z krewną... jak...
   Nie dokończyła, i w tej chwili zwróciła się weselej:
   — Nie mam nikogo znajomego w Berlinie, będę się bardzo nudziła... Zapraszam hrabiego raz 
na zawsze o każdej dnia porze... jak do własnego domu...
   To mówiąc uśmiechała się, poprawiała rozpuszczone w pukle włosy, igrała białemi rączkami i 
świeciła pierścieniami, których paluszki były pełne, oka prawie nie spuszczając z hrabiego, który 
wejrzeń tych nie mógł wytrzymać, i unikać się starał... Czyniły go one niespokojnym... Alfons 
tymczasem biegał dokoła stołu, i wesół zajmował się herbatą...
   W chwilę potem toczyła się wesoła rozmowa, jak między dawno i poufale znajomymi. Zdziś 
był zdziwiony mocno, dowiadując się, że matka Alfonsa wiedziała już o jego miłości dla Herminii 
i bawiła się nią, nie upatrując w niej żadnego niebezpieczeństwa dla syna.
   Całując go w czoło, prześladowała Herminią i wywoływała rumieniec na lica 
uszczęśliwionego chłopaka.
   — Mój poczciwy Alf nie ma dla mnie tajemnic, mówiła patrząc na Zdzisia, on wie, że ja 
młodość rozumiem... Któż się nie kochał w młodości? mój Boże... Takem ciekawa wybrankę Alfa 
zobaczyć...
   — Nie powstydzę się jej! szepnął syn po cichu..
   Snadź z listów i dziennika, który jej posyłał, musiała też wiedzieć o losie i przygodach 
Zdzisława, napomknęła bowiem z ubolewaniem coś zdala o Elsie... oczyma badając hrabiego.
   — Zapomnij pan o niej — odezwała się wdzięcząc. Miłość to nie mogła być bardzo silna... bo 
trwała krótko, bo to było dziecko... a zresztą... hrabia znajdziesz łatwo serce, co go ocenić potrafi...
   To śmiałe potrącanie o przedmioty, których się zwykle przy pierwszej rozmowie nie tyka — 
było rażące i dziwne. Zdzisław czuł w tem jakąś niezwyczajność, ale przypisał ją ekscentrycznemu 
cha- rakterowi matki Alfonsa. 
   Przy końcu herbaty pani zapaliła cygaretkę, panom pozwolono wziąć cygara, rozmowa bardzo 
wesoła toczyła się dalej. Matka kazała coś zagrać Alfonsowi, a sama została ze Zdzisławem... 
Jeszcze raz podała mu białe ręce dziękując za syna, zbliżyła się do niego cicho radząc i rozpytując 
o to, czy Alfons nie do zbytku zabijał się pracą ? Był tak delikatny... Potem zaczęła się uskarżać na 
nerwy, dla których musiała tu przybyć i przedsięwziąć nudną kuracyę.
   Powoli Zdziś uczuł się ożywionym jej dobrocią, -poufałością i wejrzeniem...
   — Rachuję na hrabiego, rzekła w końcu — vous serez mon hôte de tous les jours, n'est-ce pas ? 
Nous serons des bons amis! Zobaczysz hrabio... że cię nie znudzę...
   Cały ten wieczór nadzwyczaj szybko upłynął; ani się opatrzył Zdziś, gdy bijąca dwunasta 
zmusiła go do pożegnania pani Robertowej... Był nią zachwycony.
   W przedpokoju Alfons go ucałował.
   — Widzisz — rzekł, żem chwaląc moją drogą, kochaną mamę, wcale nie przesadzał — elle est 
adorable !
   Zdzisław z uniesieniem to powtórzył... Powracając do domu, miał czas rozważyć każdy wyraz, 
wejrzenie, ruch tej dziwnej pani, która na nim niepokojące czyniła wrażenie. Podobnej istoty nie 
spotkał nigdy w życiu... Zkąd miała tę młodość wiekuistą? Było li to tylko złudzenie wieczoru, 
które dzień następny miał rozproszyć?
   Porównywając panią Robert'ową do osób, które widywał w domu matki, widział ogromną 
różnicę obyczaju, sposobu postępowania, której ocenić nie umiał. Były to pozornie formy 
najlepszego towarzystwa, a różne jakimś odcieniem od niego... Pani Robert'owa mówiła śmiało o 
rzeczach, o których Zdziś nigdy z ust kobiet w towarzystwie męzkiem nie słyszał...
   Sąd jej o stosunkach ludzi był napiętnowany niezwykłą wyrozumiałością, która się niemal 
obojętnością nazwać mogła. Śmiała się z kobiet i mężczyzn zakochanych i bawiła miłością syna... 
Przedmiot ten nazbyt często na usta jej powracał... Zagadkowość, która otaczała rodzinę i 
przeszłość przyjaciela, nietylko się poznaniem matki jego nie rozproszyła, lecz zwiększyła może 
jeszcze. Jedno tylko z rozmowy się potwierdzało, że być musieli ludźmi majętnymi, gdyż pani 
Robert'owa do pieniędzy nie przywiązywała żadnej wartości, a wymagała najwyszukańszych 
wygód i przyjemności życia...
   Z temi myślami wrócił Zdzisław do domu, gdzie do nauki nie czas się już brać było. Następny 
dzień "wyprosiła pani Robert'owa dla siebie, syna
     i hrabiego uwalniając od odczytów, a wzywając na obiad na który Alfons też Roszka poprosił. 
Z niemniejszą niż wczoraj ciekawością i powtórnie łamiąc postanowienie co do stroju skromnego 
— ubrany bardzo wykwintnie, poszedł Zdziś na oznaczoną godzinę.
   W saloniku zastał wczorajszą swą znajomość niemal świeższą i piękniejszą jeszcze niż wczora. 
Biały dzień wcale jej wdzięków nie ujął. W ubraniu zaszła ta zmiana, że suknię wzięła strojniejszą, 
więcej wyciętą i dozwalającą admirować monumentalne białe ramiona. Lekka narzutka 
koronkowa tylko dla formy nieco je pokrywała...
   Z poufałością dawnej dobrej znajomej podała rękę Zdzisławowi i posadziła go zaraz przy sobie. 
Roszek jeszcze był nie przyszedł... Mówiono o Berlinie. Pani Robert'owa znajdowała, że kobiety w 
nim były nieładne i żadnej dystynkcji nie miały, a mężczyznom zarzucała sztywność żołnierską. — 
Prawda — dodała — że to wszystko ludzie są, co byli lub będą żołnierzami...
   Roszka wchodzącego powitała też uprzejmie, i na chwilę nawet wdzięczyła się trochę do niego, 
ale gdy odszedł na stronę, szepnęła Zdzisławowi:
   — Ale jakiż brzydki! et si commun... jeśli siostra podobna...
   Zdzisław się rozśmiał...
   — Bardzo dobry chłopak — rzekł broniąc go... — A nie przeczę... ale jakiż niepiękny!... 
Mężczyznie wprawdzie wolno być nieładnym... ale do pewnego stopnia...
   Dziwna poufałość i swoboda matki Alfonsa, ciągle zdumiewała Zdzisława, lecz się z nią 
powoli oswajał, rozbrajał go wdzięk wejrzenia, uśmiechu i całej postaci, której z tą rubasznością 
(gdyż ledwie ją nie tak nazwać się godziło) wcale było do twarzy. Szczególne też względy 
okazywała dla przyjaciela syna, i choć dla Kocha była też bardzo grzeczna, pierwsze miejsce 
zostawiła hrabiemu.
   Po obiedzie pan Roch grał na fortepianie, pani Robert'owa stanęła za jego krzesłem i poczęła 
znany motyw z opery śpiewać głośno i pięknie, co także Zdzisława zdziwiło niepomału. Lecz głos, 
choć osłabły nieco, tak był przejmujący i wdzięczny, że popis z nim wydał się zupełnie 
usprawiedliwionym.
   Nie był to salon hrabiny Julii w Samoborach; inaczej wyglądało to dobre i przyzwoite, ale o 
wiele swobodniejsze towarzystwo. Młodym ludziom było w niem i wesoło i miło — pani 
Robert'owa postępowała sobie z nimi nie czyniąc ceremonii. Dla Zdzisia była ona z tem 
wszystkiem rodzajem ponętnej zagadki.
   Niewiele też potrzebował osamotniony sierota, nawykły do pieszczot, by się dać ująć i 
przylgnąć sercem tam, gdzie mu cokolwiek uczucia i sympatji okazywano. Z razu starał się być z 
wielkiem uszanowaniem dla pani Robert'owej lecz ta zda- wała się chcieć go z tego tonu i obejścia 
się zimnego wyprowadzić, stając jakby na równi. To, było dlań milsze jeszcze.
   — Trochę śmiała, rzekł w duchu — ale znać, że ma serce, że szczera jest i dobra... a jak kocha 
Alfonsa!
   W istocie miłość dla syna pani Robert'owej była ślepa, namiętna, niemal dziecinna i wcale się 
nie rachująca z przyszłością. Szło jej o to tylko, aby jego wszelkim zachceniom zadość uczynić, 
aby fantazye zaspokoić, choćby największą ofiarą.. Ubóstwiała Alfonsa tak, jak niegdyś hrabina 
Julia Zdzisia. Ta tylko różnica była między niemi, że miłość nieboszczki była poważna i obleczona 
jakąś uroczystą szatą, a ta przechodziła w szał i bałwochwalstwo...
   Sto razy na dzień stawiała go naprzeciw siebie, całowała po rękach, choć je wyrywał i wołała 
głośno:
   — Patrzajcie jaki on śliczny! Jestże na świecie kobieta, coby go kochać nie była zmuszona?...
   Zdało się nawet już zaślepionemu Zdzisławowi, że pani Robert'owa za nadto często, ba! prawie 
ciągle, mówiła przy synu o kobietach, o miłości, o serdecznych stosunkach. Myśl jej nie 
wychodziła z tego koła, krążyła w nim ciągle bez żadnego względu na to, że młode uczucia 
rozbudzała i uprawniała do zbytku... Pytania jej niekiedy w kłopot wprawiały Zdzisława, a jego 
rumieniec śmiech w niej obudzał.
   Po obiedzie nie puściła już całego towarzystwa od wieczoru i herbaty... Nadszedł Majak, 
którego przedstawiono także; zmierzyła go oczyma i przyjęła wcale dobrze. Jego burszowska 
mowa podobała się bardzo. Pan Sylwester chociaż się nieco powstrzymywał, nie zawsze umiał 
zmienić ton i sposób mówienia... Ku końcowi wieczoru jednak zbytni realizm studenta zdawał się 
ją razić, zamilkła i spoważniała. Majak to poczuł i był już przyzwoitszy.
   Cześć znaczną tych godzin spędzonych znowu do późna u Alfonsa, hrabia sam na sam 
rozmawiał z matką jego. Paląc cygarety, wyprowadzała go do drugiego pokoju, przechadzała się z 
nim lub siadała na kanapce, zostawiając Alfonsa z kolegami. - Mówiła wiele o synu, rozpytywała o 
Puciatów, ale też dopytywała troskliwie o przeszłość hrabiego, o jego plany, gusta i nadzieje. Zdziś 
był po dziecinnemu szczery i spowiadał się z otwartością młodzieńczą. Zawsze jeszcze myślał o 
zdobywaniu stanowiska, o ciężkiej pracy itp.
   Pani Robert'owa patrzała nań uważnie i uśmiechała się. W końcu biała raczka dotknęła jego 
dłoni i szepnęła:
   — Wszystko to bardzo piękne — ale to są marzenia... Hrabia masz takie wyposażenie od 
natury, że nie mając nic, nie potrzebujesz się uganiać za fortuną. Sama ona do was przyjdzie... 
Młody, dobrze wychowany, z nazwiskiem pięknem. gdy lepiej poznasz świat i nabędziesz 
śmiałości, znajdziesz rodzinę, co cię pochwyci! Słuchaj hrabia tylko mnie... ja będę waszym 
profesorem i mistrzynią... o! zobaczysz... obejdzie się bez trudu i mozołów.
   I śmiała się patrząc mu w oczy, tak czule, iż Zdziś przestraszony spuszczać musiał źrenice...
   Nazajutrz pani Robert'owa miała zamiar dziękując za to, że profesor Puciata syna jej u siebie 
przyjmował, oddać mu wizytę, poznać piękną Herminę i zawiązać z tym domem stosunki...
   Była nawet tak naiwna, iż obiecywała sobie, pannę Puciatównę, która matki nie miała, zabierać 
do siebie, bawić ją i nastręczać synowi zręczność przypodobania się pięknej profesorównie... 
Zdzisiowi zdało się to znowu jakoś dziwacznem i wątpił, czyby się ojciec mógł zgodzić na to, lecz 
milczał...
   Gdy się już rozchodzić mieli, pani Robert'owa wzięła hrabiego na stronę.
   — Mon cher comte, odezwała się chwytając iego rekę — proszeż cię nie rób z nami ceremonii. 
Jesteś przyjacielem Alfa, ja was uważam za domowego, proszę do nas codzień na obiad i herbatę... 
nie odstępuję od tego... Nie śmiem się tak wam narzucać obcesowo, ale dla Alfka i dla was 
koniecznie potrzeba, ażebyście razem stali. Mamy dwa puste pokoje... miedzy mojem a syna 
mieszkaniem — ja je zatrzymuję... Ja chcę i żądam, i napastować was będę, dopóki mi tego nie 
uczynicie... 
   Taki dowód serca i życzliwości niezmiernie ujął
   Zdzisia... pocałował ją w rękę, ale jak najmocniej zaprotestował... Już wychodził, gdy za nim 
jeszcze pogoniło:
   — Dobranoc — ale ja od tego nie odstąpię — ce que femme veut, Dieu le veut...
   Z głową zawróconą wyszedł Zdziś.
   — To prawdziwa opatrzność dla mnie... rzekł w duchu — mógłżem się spodziewać zyskać 
sobie takich przyjaciół? A! Bóg jest dobry i łaskaw...
   Z rana przyszła jeszcze karteczka od Alfonsa, przypominająca godzinę obiadu. Z rana mieli 
być u Puciatów. Zdziś ciekaw był tych odwiedzin. Dnia tego wprawdzie poszedł na odczyty i 
przesiedział w sali godzin parę, kle myślał o czem innem i nie rozumiał professora, przypisując mu 
wykład ciemny. Po głowie cale co innego chodziło... Coraz się bardziej skłaniał do przekonania 
pani Robert'owej, iż przyszłość gotowała mu słodkie niespodzianki i że ta nauka koniec końców 
okaże się zupełnie zbyteczną. 
   Prawa rodu, prawa wyższości duchowej i posłannictwa jakiegoś, choć o nich w Samoborach 
nigdy wyraźnie nie mówiono, choć ich nie formułowano, jeśli się tak wyrażać godzi, przebi- jały 
się w życiu i obyczaju, — Zdziś pojęciem ich przesiąkł od dzieciństwa, wierzył wiec w to, że 
Opatrzność potomkowi wielkiej rodziny (tak swoją sobie wyobrażał) coś była winna!...
   Zobojętniało go to do pracy, której przez jakiś punkt honoru tylko rzucić nie chciał. Wstydziłby 
się był Żabickiego, współtowarzyszów, słowa danego samemu sobie... Roztargniony wyszedł w 
porze obiadowej do Alfonsa... Czekano go już z obiadem, ale dnia tego panią Robert'ową znalazł 
niezmiernie zmienioną. Nie wyobrażał sobie, ażeby się tak gniewać i dąsać mogła i tata duma 
oblec umiała! Starała się to wprawdzie ukryć i tłómaczyć znużeniem, choroba i nerwami, lecz 
omylić się było trudno... Zdziś poznał, że ją przyjęcie profesora nie zadowoliło.
   Piękna pani do hołdów nawykła, nie przypuszczała, ażeby ją obojętnie widzieć i obchodzić się 
z nią zimno było można... Wygadała się zaraz z tem, że jej się nie podobał Puciata. 
   — Pedant nieznośny, głupi jakiś człowiek! zawołała, a do tego jeszcze sobie wyobraża, że 
Puciatowie sa wielka familia! Ja znałam sama jedna, która była guwernantką...
   Alf milczał, był jednak posępny, bo mu o matkę chodziło.
   — Panna Herminia w istocie ładna — rzekła po chwili, — ale to posąg, co czeka na 
Pigmaliona... Oczy ma cudowne. Byłam pewna, że Alf gust do- bry okaże. Rączki ma drobne i 
dosyć ładne, figurkę zręczna, ale to jeszcze dziecko...
   Tylko mi o tym starym nie mówcie! nie chce go znać!!
   Zdziś nie mógł się wcale dowiedzieć co się stało, milczano o przyjęciu. Przy obiedzie 
zamyślona pani Robert'owa, nie śmiejąc się Alfkowi sprzeciwiać, utrzymywała wszakże, iż sobie 
wdzięczniejszą i milsza znaleźć może...
   — Masz czasu dosyć... rzekła... ja ci się sprzeciwiać nie umiem, nie mam na to siły... ale 
dopilnuję, żebyś się nie spieszył... Trochę motylić się też młodemu człowiekowi nie szkodzi... 
nabiera doświadczenia... 
   Przy końcu obiadu, przeciw złemu humorowi zażądała pani Robert'owa szampana, zapaliła 
wcześnie cygaretkę, i pijąc zdrowie Zdzisia, odzyskała w istocie trochę wesołości.
   Stała się szyderska.
   — Twoja Herminia trochę mi ładna Cygankę przypomina — odezwała się do syna... a ojciec 
już nie wiem kogo... Coś podobnego chyba w gabinecie figur woskowych widzieć się zdarza. 
Któżby się w tym zakrystyanie z białą chustką na szyi spodziewał arystokraty!... Cha! cha! cha! 
Mitry książęce... wiec chyba Hohenzollern godzien bedzie ręki panny Puciatówny. C'est parfait...
   Żeby choć pieniądze mieli? ale ręczę, że to tam niewiele tego być musi, a Koszek jako syn 
siostrę ograbi. A tak się to nosi... tak nosi...
   Na tem się skończyło, zły humor powoli się rozszedł...
   Ponieważ Roch przypomniał Zdzisławowi czwartek następny, hrabia poszedł do Puciatów, tem 
chętniej, że i Alf miał być także. Pani Robert'owa mówiła, że ją głowa boli, a że profesor jeszcze jej 
był nie oddał wizyty nawet — została w domu.
   Dnia tego liczniejsze było towarzystwo niż zwykle, kilka pań Niemek i Polek, kilka panienek 
rówiennic Herminii, trzech czy czterech towarzyszów Rocha, Alf i Zdziś.
   Puciata ze szczególnem wyróżnieniem i serdecznością przywitał hrabiego, i nie bardzo 
zważając na resztę gości, odwiódł go na stronę, sadzając przy sobie. Żądał, aby mu się Zdzisław z 
postępów swych i nauki spowiadał, okazywał mu prawie ojcowską troskliwość. Pomimo formy 
nieco zimnej i pedanckiej, znać było w profesorze miłość ludzi, dobre serce...
   — Słyszę, rzekł po dość długiej rozmowie, że pan hrabia jesteś bardzo w ścisłych stosunkach z 
tymi Robertami. Cóż to są za ludzie? co to za rodzina? Jakieś nazwisko nie szlacheckie... a matka 
tego pana — wskazał Alfa, który właśnie z Herminią żywą prowadził rozmowę — jakoś mi się 
nie... podobała... Coś to pachnie, aktorką, czy baletniczką, czy... Spojrzał na Zdzisia, który się 
zarumienił mocno.
   — Pan profesor przebaczy, rzekł — mnie się zdaje, że to osoba bardzo starannie wykształcona 
i nadzwyczaj miła... trochę ekscentryczna... Ludzie bardzo majętni...
   — Ale cóż to właściwie jest? kto? co? zkąd to wyszło? spytał profesor...
   — Zdaje się, że mają znaczne dobra... dodał Zdziś.
   — To jeszcze nic nie dowodzi — mówił Puciata — kto dziś dóbr nie ma, z wyjątkiem tych, co 
je dawniej mieli, a utrzymać nie potrafili... marnotrawcy, hulaki, piecuchy... i nieuki...
   — Nie wszyscy stracili własną winą — westchął Zdzisław.
   Puciata pochwycił go za rękę.
   — O! mój mości dobrodzieju! zawołał żywo, ale to inna rzecz, kogo los dotkął... jak mnie — 
jak was... W tem to już wola boża, przeciw której rozum nic.
   Uprzejmym się stał bardzo Puciata i długo tak prawił Zdzisławowi o przeszłości; parę razy 
tylko, dojrzawszy zbyt napastliwe nadskakiwanie Alfa około córki, namarszczył brwi, a w końcu 
pod jakimś pozorem odszedł, aby jej coś szepnąć na ucho...
   Panna Herminia wyszła, a powróciwszy do salonu, widocznie unikała z Alfem spotkania. 
Zbliżył się do niej Zdzisław na chwilę. Dotąd mało mówił z nią i nie znał jej prawie.
   Dziewczę było milczące i chłodne, odpowiadało. półsłówkami, nie prędko, jakby namyślając 
się nad każdym wyrazem. Dźwięk jej głosu i mowa jednakże ujmujące były i słodyczy pełne... a 
wejrzenie tych oczu olbrzymich niepokoiło wyrazem siły i powagi.
   Zdzisław nie dziwił się wcale rozkochanemu w niej Alfowi — była to istota niepospolita i 
czyniąca na najobojętniejszym trwałe wrażenie. Chciał, korzystając ze sposobności, jako dobry 
przyjaciel Alfa, być dlań pośrednikiem, Z rozmowy o muzyce i śpiewie potrafił wydobyć słówko o 
wielkiem uwielbieniu Robert'a, nietylko dla głosu i gry panny Herminii, ale dla jej osoby.
   Panna Puciatówna popatrzała nań długo milcząca, nim się na odpowiedź zdobyła, lekki 
rumieniec przesunął się po jej twarzyczce... — Panowie jesteście z sobą w ścisłej przyjaźni? 
zapytała.
   — Tak jest, pani — zawołał Zdziś — jest to jedna z tych przyjaźni młodzieńczych, co się 
zawiązują na całe życie... Alf jest pełnym szlachetności człowiekiem... Kocham go jak brata...
   — Miło jest w obcym zyskać brata — szepnęła panna Herminia — ale tego wyrazu, jak innych, 
tak nadużyto!
   — Mogłażbyś pani nie mieć wiary?... — W wyrazy — podchwyciła panna profesorówna — 
tak jest. Mało daję wyrazom wiary... Straciły one swą świętość dawną... ludzie je na wszelkie 
obracają użytki...
   W mowie panny Herminii był jakiś odcień pokrewieństwa i analogia daleka z profesorską 
wymową ojca. Znać w niej było jego uczennicę... chociaż młodość i wdzięk odświeżały tę powagę 
zbyteczną i czyniły ją tylko oryginalną.
   — Ale my młodzi, odparł Zdzisław żywo, cośmy nie mieli czasu mowy ani zbytecznie używać, 
ani nadużyć, posługujemy się nią ze czcią dla jej uroczystego znaczenia...
   Herminia popatrzyła nań znowu długo.. .
   — Pan może, ale pański przyjaciel — odezwała się — tak rozrzutnie sypie wyrażeniami, że się 
mu nie zawsze chce wierzyć.
   — Czy mogę mu to powtórzyć? spytał Zdzisław ...
   Panna Herminia zarumieniła się...
   — Jak się hrabiemu podoba, rzekła cicho — lecz i do moich słów nie należy może zbytniej 
przywiązywać wagi...
   — A! pani — zawołał Zdzisław — to wiem tylko, że jak ja, tak Alf — najwyższą 
przywiązujemy do nich.
   Rozśmiała się profesorówna.
   — Jakto! i pan ? przez przyjaźń dla niego ? czy przez pochlebstwo dla mnie ? Przebacz mi, pro- 
szę, ale ja sobie hrabiego daleko poważniejszym wyobrażałam... Czyż my kobiety nic już nie 
jesteśmy więcej warte, nad grzeczne komplementa??
   — A! pani! przerwał Zdziś zmieszany... czyż się godzi tak być dla mnie surową?
   — Chciałabym, byś mnie pan poznał lepiej, nim mi powiesz co podobnego... Znamy się tak 
mało — mówiła spokojnie i chłodno patrząc na niego.
   — Są przecie osoby, które nie potrzebują długiego poznawania, aby ocenione były... Urok 
ich...
   — A! urok! powtórzyła Herminia — i... spojrzała machinalnie w głąb pokoju. To są znowu 
wyrazy, któremi panowie jak zdawkową szafujecie monetą.
   — Nie śmiem już ust otworzyć — zakończył Zdzisław z lekkim ukłonem...
   Właśnie nadchodził Roszek i wmieszał się między siostrę a towarzysza.
   — Widzę, że się państwo sprzeczacie — odezwał się śmiejąc — poznaję to po Mini i po 
upokorzonej postawie zwyciężonego jej dyalektyką Zdzisława... Kochany hrabio... trzeba ci 
wiedzieć, że siostra moja, choć mówi mało i powoli, ale argumentuje tak, że z nią wygrać trudno.
   — Doświadczyłem tego — rzekł Zdzisław.
   — Ale o cóż szło? spytał Roszek. - Panna milczała. O niezmiernie znany zarzut, czyniony nam 
od wieków, iż jesteśmy bałamutni w słowach i że nam nic a nic wierzyć nie można — 
odpowiedział Zdzisław.
   Roch popatrzał na siostrę — odezwała się do niego:
   — Roszku, uderz się w piersi, czy często prawdę mówicie?
   Śmiechem się to skończyło... Zdziś odszedł przejęty ekscentrycznym, ale wdzięcznym 
urywkiem rozmowy, a szczególniej głosem i wejrzeniem Herminii. Słowom jej więcej dodawała 
znaczenia mowa ruchy, niż jej miały w istocie. Zmieniała je ona w jakąś melodyę, jak wszystkie 
muzyki nieokreślonego głębokiego wyrazu.
   Zaledwie się oddalił od profesorówny, Alf go pochwycił, aby wybadać co mówili, musiał mu 
każde jej powtórzyć słowo. Wejrzeniem, które rzuciła z dala na niego, Herminia dała poznać 
Zdzisławowi, iż się domyśla przedmiotu rozmowy i uśmiechnęła nieznacznie...
   Tak upłynął wieczór, a Puciata pilnował dosyć zręcznie, jak na starego pedanta, by się Alf 
zbytnio do córki jego nie zbliżał. Zdaje się, że nawet włożył na syna obowiązek przestrzeżenia 
kolegi, aby zbyt widocznie Herminii uwielbieniem swem nie prześladował. Roszek mu coś na 
ucho poszeptał. Alf się zarumienił, z daleka wlepił wejrzenie w piękną pannę, i po chwili, dawszy 
znak Zdzisiowi, chwycił za kapelusz, wychodząc z nim razem... Zaledwie się ze wschodów 
spuścili, gdy Alf począł gorąco :
   — Mój drogi Zdziś — jestem najnieszczęśliwszym z ludzi z tym profesorem... Herminia — nie 
wiem, ale nie zdaje się być przynajmniej niechętną dla mnie... ale stary! Wyobraź sobie, że przez 
Roszka mi kazał powiedzieć, iż takie zbytnie zalecanki są nieprzyzwoite i Pannę kompromitować 
mogą. Jestem oburzony... Gdybym mógł, nogaby tam moja nie postała... ale jakże się wyrzec jej 
wejrzenia, jej oddechu... jej słowa?... Umarłbym...
   Nieszczęśliwy Alf z całą gwałtownością zepsutego dziecka, rozpaczał i ręce łamał. Zdzisław 
jak mógł pocieszał, tłómacząc, że przestrogi ojca troskliwego za złe mu brać nie było można...
   Udało się w końcu przyjacielowi ukoić rozpacz i przekonać Alfa, iż nie miał powodu 
narzekać... W istocie panna Herminia wcale nań mile i sympatycznie patrzała, a gdyby dla niej i 
pocierpieć przyszło, i znieść nieco fantazyi profesora, wszakże godna była tego.
   Alf zmusił mimo spóźnionej pory Zdzisława, aby wstąpił do niego. Nie było 
prawdopodobieństwa, ażeby o tej porze panią Robertową zastać mieli w pokojach, zwłaszcza że 
się na ból głowy uskarżała. Stało się inaczej: piękna pani wprawdzie w negliżu, ale bardzo 
strojnym i uwydatniającym jej wdzięki — czekała na syna — Zdzisław chciał się zaraz cofnąć — 
nie dozwolono mu i wprowadzono go siłą. Musiał zasiąść przy pani Robertowej, a że synowi nie 
dowierzała, opowiedzieć historyę wieczoru... Słuchała jej z jakiemś roztargnieniem, niemal więcej 
zajęta opowiadaniem... Oburzył ją nudny pedagog... lecz dał jej powód do uściskania namiętnego 
syna... i do wybuchu czułości dla jego przyjaciela. Rozmowa ogólna o uczuciach, o sprawach 
serdecznych, o mężczyznach, o kobietach, o sercu i t. p., przeciągnęła się do zbytku... Z dziwną 
swobodą mówiła o tem pani Robertowa przy synu... i przy tak młodym chłopcu jak Zdzisław, lecz 
w ogóle nie umiała się powstrzymać nigdy... Pod koniec tych rozpraw wróciły dobre humory, a że 
godzina była spóźniona, a Zdzisław się wyrywał, matka Alfonsa znowu nastawać zaczęła, ażeby 
przeniósł się do nich.
   — Pan bo nam jesteś potrzebny i uczynisz nam łaskę. Ot i dziś, jakby to miło było długo, długo 
gawędzić jeszcze, a musisz uciekać...
   Do nalegań matki przyłączył swe prośby najczulsze Alf... Oboje tak nastawali serdecznie, tak 
gorąco, iż Zdzisław, który po rozwadze znajdował to wprzód niestosownem i stawiącem go w 
pewnej zależności, wreszcie się dał złamać i przyrzekł uroczyście, że spoczątkiem miesiąca do 
Alfa się przeniesie. ..
     Pani Robertowa klasnęła w ręce, a przyjaciel go uściskał.
   — My panu dobrze życzymy, trzeba być posłusznym... vous verrez comme nous vous 
dorloterons ici...
   Pomimo wdzięczności, jaką w nim to obudziło, Zdzisław rozważając później w drodze dane 
słowo i położenie swoje, nie rad był z siebie. Ułatwiało mu to na pozór życie, lecz upokarzało. Cały 
ów system i teorya stoicyzmu przysnęły... W tem towarzystwie o surowości nie mogło być mowy...
   Nazajutrz, ponieważ Żabicki od dawna nie przychodził już do niego, hrabia postanowił go 
odwiedzić. Wybrał godzinę, w której go powinien był zastać... Rzeczywiście Żabicki w malej 
izdebinie, zarzuconej książkami i kośćmi, siedział w kożuszku prostym, podpasanym krajka, 
zajęty momenklaturą z osteologii. Na widok Zdzisława przybrał minę surową, chłodną i podał mu 
rękę nie mówiąc słowa...
   — Takeśmy się dawno nie widzieli — rzekł Zdzisław siadając na rożku kanapy zarzuconej 
papierami.
   — To prawda, kochany hrabio, ale wy żyjecie po za domem i nie w tych kółkach gdziebyśmy 
się spotykać mogli... a ja szukać was, gdybym chciał nie mam czasu... Widzicie! i wskazał 
rozrzucone kości.
   Zdziś milczał trochę. — Jakże wam idzie? zapytał.
   — A wam ? odparł Żabicki. Hrabia ramionami ruszył.
   — Nie umiem odpowiedzieć... dosyć, że to jakoś idzie...
   — Mnie do tąd wiedzie się doskonale... Szczęściem pamięć eksercytowałem zawsze i nie 
dałem jej otrętwieć... bo tu mieć jej wiele potrzeba...
   Zdzisław różnemi pytaniami, półsłowy kołował, zabiegał, żeby na Alfa i jego matkę 
naprowadzić rozmowę; Żabicki zdawał się umyślnie tego nie dopuszczać.
   Zwracał ją w inną stronę.
   Unikając niespodzianki, Zdziś zamierzał wyspowiadać się z tego, że się do Alfa przenosi — 
począł otwarcie unosić się nad szczęściem, jakie go spotkało... nad opieką, jaką pozyskał. Żabicki 
ramionami ruszał i wargami kręcił...
   — Lękam się, byś hrabia kiedyś nie narzekał ' na to, rzekł, żeś się dał zwichnąć. Ludzie są może 
dobrzy, ale lekcy. Alfons się nie uczy, hrabiemu uczyć się nie da... życie będzie przyjemne — ale 
cóż dalej ? co dalej ?
   Zdzisław milczał...
   — Powiesz mi hrabia, tak jak u nas się mówi zwykle, gdy się już nie wie co powiedzieć: jakoś 
to będzie! — Niestety!... tem zginęliśmy i giniemy... Wierzymy w cuda, w Opatrzność, która
     smaga, w los, fortunę, przypadek dla tego, ażeby nie rachować i nie pracować...
   Zdzisław począł protestować, że i rachuje i pracuje. Zmilczał Żabicki. Wreszcie odwracając się 
począł:
   — Znaszże hrabia tych ludzi, do których tak przylgnąłeś? wiesz ich przeszłość?
   — Ani chciałem, ani mogłem ich o nią pytać ...
   Żabicki jakby zniecierpliwiony, odsunął krzesełko, pozrzucał książki, stanął, ręce w długie 
włosy włożył i począł je zacierać, co mu się zawsze trafiało, gdy się chciał od wybuchu 
powstrzymać.
   — Do czego się to zda — zawołał w końcu — mówić wam co oni są... to was nie rozczaruje 
pewnie. Dla miłości waszej, musiałem śledzić, badać, dowiadywać się... niestety...
   — Cóż za — niestety !
   — Tak — niestety ! powtórzył Żabicki... romantyczna wielce historya, nad którą wołałbym na 
ten raz prozę...
   Siadaj — będę mówił — dodał żywo i sam rzucił się na przesło...
    
   * * *
    
   "Przed dwudziestu laty... mniej więcej, książę Krzysztof R... potomek jednej z 
najznaczniejszych rodzin, jak wiecie, z okruchów dawnego państwa jeszcze bardzo bogaty, 
wychowany po pańsku, to jest ze wszelkiemi w świecie ułatwieniami, tak, aby prędko i 
powierzchownie został młodzieńcem świetnym i do popisu gotowym... mieszkał około M... w 
dobrach swych, które mu opiekunowie oddać byli zmuszeni, choć przewidywali, że natura bujna i 
gorąca utrzymać mu ich nie da... Książę pan... był w istocie młodzieńcem wielkich zdolności i 
nadziei. Natura dała mu instynkt i talenta znakomite, łatwość pojęcia potężną, dar odgadywania 
wieszczy, powierzchowność ujmującą, wymowę zdobywającą ludzi, a nawet serce dobre i 
potrzebujące kochać. Ale dała mu przy tem namiętności niepohamowane i niepragnące się 
pohamować, butę pradziadowską, gorącą żądzę życia i fantazyę rozbujaną w dodatku... Los 
przytem ostawił go ludźmi, którzy na jego słabości czyhali, aby z nich korzystać... Można sobie 
wystawić, jak się tam życie poczęło, zrzuciwszy z siebie obrożę opieki i wyrwawszy się na 
swobodę... Pałacyk maleńki, który się księciu dostał, stał otworem wesela... i — dobrej myśli. 
Zajeżdżały do niego fantazye, cudze, szały i humory jakie już dziś po świecie nie chodzą. Książę 
żył wszystkiemi władzami duszy i ciała... karmił poetów i literatów, sprowadzał malarzy, 
chłopców i dziewczęta wiejskie sposobił na muzyków i aktorów...
   Do stajni sprowadzono arabów, do myśliwstwa psy z całego świata, do stołu dowcipnych 
towarzyszów, do kuchni maitre d' hotelów z Paryża.
   Namiętnostki i namiętności mieniały się i wymijały w dziedzińcu, przyjeżdżając z kolei. Pół 
roku czasem był szał teatru, potem fantazya koni, po tem ucztowanie bez miary, niekiedy literatura 
i sztuka... Książę przywiązywał się do czegoś, lgnął, używał, przesycał się i przerzucał. Można 
było przewidzieć, że żelazny temperament, kolosalna fortuna i najsilniejsze zdrowie na takie 
saturnalia nie starczą.
   Majątek pierwszy runął, ale w tej samej prawie chwili, gdy nazajutrz miało zabraknąć chleba i 
czci, spadło ogromne dziedzictwo na księcia, który nad przepaścią już cudem został uratowany. To 
go nieco upamiętało... Kilka tygodni zamętu i zwątpienia dały mu poznać ludzi w całej ich 
nikczemności i brudzie. Odbiegli go byli wszyscy, chwytając co go mógł... Książę się śmiał, 
patrząc na tę hecę, ale z goryczą w sercu. Przepędził właśnie szuję co kto otaczała, gdy fortuna się 
znowu uśmiechnęła... Ichmoście chcieliby byli powrócić, ale zastali drzwi zamknięte.
   Książę się stał dziwakiem... odosobnił się, spoważniał, żył jakiś czas pustelnikiem z samym z 
sobą, z Montaigne'm, z kilku filozofami i z myślami, które go trapiły i gryzły. Strata majątku była 
niczem, ale w tej bachanalii poszły skarby ducha i serca, zmarnowały się uczucia młodzieńcze : 
wiara, miłość i nadzieja... Książę się stał sceptykiem, mizantropem i fatalistą...
   Wyjechał z domu, nie było go długo...
   Nie dziw się hrabio, że opowiadam ze szczegółami, znam tę historyę z bardzo blizka i z 
najlepszego źródła... trochę de visu i de auditu.
   Błądził po świecie, wrócił do kraju. Z nałogów młodości nie wychodzi się łatwo, 
najpotężniejsza wola nie starczy, nałóg mechanicznie włada człowiekiem, łamie go, rozum 
zwycięża...
   Książę się nudził i usiłował rozrywać, często w najdziwaczniejszy sposób. Mówiłem już, że 
miał poczucie i zachcianki artystyczne, że lubił sztukę, teatr i poezyę. Co większa, nabył 
znajomości ich i smaku... Nienawidził rzeczy trywialnych, trzeba mu było oryginalności 
koniecznie, choćby jej na świecie nie było... Odkrywał artyzm i jego zarody tam, gdzieby ich inne 
nie dojrzało oko... W jednej z podróży swych, które śmiało fantastycznemi nazwać można, 
zajechał książę na jarmark do B. Jak zwykle, począł chodzić między budami.
   Przed jedną z nich chudy, posępnej twarzy, w trykotach i nędznem ubraniu niby hiszpańskiem, 
w toku z piórami, kuglarz zapraszał na sztuki. Znudzonemu panu przyszła fantazya zasiąść na 
ławie...
   Afisz teatralny składał się z kilku części, między któremi logicznego związku nie było. 
Orkiestrę składały skrzypce, basetla, klarnet i bębenek... Zamiast uwertury odegrano jakiś szczątek 
muzykalny, wywrócony do niepoznania... ale z werwą ogromną.
   Siłacz wystąpił potem z popisem mocy i zręczności. Wcale to nie było zabawne... Na trzecie 
danie w solowym tańcu z kastanietami wybiegła dziewczynka dwunasto czy trzynastoletnia, która 
zarazem odśpiewała piosenkę.
   Była to perła rodziny... Afisz zwał ją Lorką... Zwróciła oczy księcia... Była istotnie perłą na 
śmiecisku, cudownej piękności, niezrównanego wrodzonego wdzięku, ze słowiczym choć 
niewprawnym głoskiem, a swawolna, zalotna, nad wiek rozwinięta.
   Książę począł bić ogromne brawa... Lorka musiała dwa razy piosnkę odśpiewać i dwa razy 
odtańczyć bolero... Skłoniła się potem nielicznej publice, księciu pocałunek od ust rączką posłała i 
znikła...
   Na afiszu stało, iż Lorka raz jeszcze w końcu reprezentacyi występować miała i książę pozostał 
aż do końca, mimo że zmuszony był patrzeć na najnieznośniejsze w świecie ekwilibryczne sztuki i 
łamańce... Zachwycony był dzieweczką, a szczególniej jej pięknością i śmiałem obejściem...
   Dotrwał więc w budzie, aby jeszcze raz Lorkę zobaczyć.
   Śpiewała potem jedną, trochę swawolną piosenkę, tańcując razem, a rozwinęła taki wdzięk w 
tym popisie, iż nietylko fantastyk nasz, ale co żyło było w uniesieniu. Klaskano bez końca... 
Dziewczę się śmiało z radości i kurtyna zapadła. Widzowie się rozchodzili, gaszono światła w 
budzie, książę pozostał ostatni. Chudy jegomość w trykotach i hiszpańskiej kryzie zajmował się 
uporządkowaniem parteru, gdy syknąwszy nań, książę go do siebie zawołał. A miał postawę 
pańską i poznać w nim było łatwo, do jakiej sfery należał, a raczej z jakiej wychodził. Począł od 
zyskania sobie rublem życzliwości Hiszpana.
   — Mój kochany, rzekł — co to jest ta wasza Lorka?... zapytał.
   Chudeusz popatrzał długo na pytającego, od stóp do głowy go obejrzał i odparł:
   — Nasza Lorka, jaśnie panie — jeśli się tak wyrazić godzi, perłą jest i fenomenem. Nic 
podobnego na świecie nie było, nie ma i nie będzie.
   Rozśmieszył tem księcia JMości, który dobył z niego wreszcie wiadomość, iż Lorka była córką 
entreprenera, ale z pierwszej jego żony, czy też krewną bardzo blizką, bo różnie o tem mówiono.
   Rozmowa z chudeuszem wyciągnęła na scenę i samego pana entreprenera, za nim siłacza i 
ekwilibrystę, stróża i psa nawet należącego do personelu. Był to pudel, który zgadywał na 
jarmarkach kto w kim się kochał i liczył do dziesięciu. Wyszła za nim Lorka, tak ubrana kuso i 
wygorsowaną, jak była na scenie...
   Entreprener domyślił się zaraz z kim i o co miał do czynienia — lecz się oburzył 
nadzwyczajnym zajęciem, jakie książę dla dziecka okazywał... i z czułością do piersi je przyciskał, 
mówiąc, że za żadne skarby nigdy się z niem nie rozdzieli.
   Nazajutrz jednak druga żona jego przyszła do księcia niby z wymówkami, a w istocie z offertą, 
że możeby ona coś uczynić mogła... Książę oświadczył, że nic innego nie żąda, tylko łożyć na 
wychowanie tak utalentowanej dzieweczki, i że przez czystą miłość dla sztuki chce się zająć jej 
losem... Jejmość poszła z tem, przyprowadziła męża, układy szły tępo i zostały zerwane. 
Wieczorem niby bez wiedzy męża przybiegła znowu entreprenerowa, prowadząc z sobą Lorkę 
śmiesznie wystrojoną i nauczoną jaką rolę grać miała...
   Drugiego dnia zgodził się stary ojciec, czy opiekun, bo jakoś nie jasno się tłómaczył z praw 
swoich, na przelanie ich księciu, który brał na siebie przyszłość Lorki, — lecz naturalnie tak 
genialnego dziecka nie mógł się wyrzec bez wynagrodzenia. Indemnizacya ta stanowiła sumkę 
dosyć przyzwoitą, za którą przedsiębiorca spodziewał się sprawić sobie przyrządy teatralne 
pokaźniejsze i personel swego towarzystwa powiększyć o jednego pajaca i jedną dorosła 
primadonnę...
   Lorka dumna z tego, że książę się nią chciał opiekować, bez żalu szła za nim, i nie okazała 
wcale czułości dla tych, z którymi się, rozstawała. Przyjąwszy tymczasowo guwernantkę do niej, 
książę, który utrzymywał, że z niej zrobi ósme cudo świata, wyprawił ją do Warszawy na 
wychowanie, na które nic nie szczędził... Z niezmierną ciekawością i zajęciem śledził postępy w 
istocie olbrzymie i szybkie Lorki, która zarazem opanowywała jego umysł i serce. Dziecko 
zabawne, piękne, samowolne wkrótce urosło na powabne, a roztrzepane dziewczę, którego 
powabom książe się oprzeć nie umiał.
   W kilka lat potem Laura na wsi królowała w pałacu... a mało co później była panią pięknego 
klucza sprzedanego jej pozornie, darowanego rzeczywiście...
   Zdawało się po urodzeniu syna, że książę się z nią ożeni... Nie wiem co zaszło, ale piękna 
Laura Robert'owa została w nieokreślonem położeniu dawniejszem, zowiąc się tylko panią, a 
książę w lat kilka musiał się ożenić z hrabianką, która mu ogromną wniosła fortunę i nieznośny 
charakter...
   Stosunki z panią Laurą, na pozór zerwane, trwać miały i trwają podobno do dziś dnia... Książę 
do syna jest przywiązany, dba o ile umie i może o jego wychowanie. Otóż masz, jeśli chcesz 
historyę pani Robert'owej i twego przyjaciela Alfa... jest najprawdziwsza w świecie...
   Zdziś słuchając to się marszczył, to zżymał — dał dokończyć Żabickiemu, ale nie okazał po 
sobie, ażeby opowiadanie miało na nim wielkie uczynić wrażenie. Zdawał się za nie mieć więcej 
żalu do dawnego nauczyciela, niż do losu. — Ale proszęż cię, rzekł, gdy Żabicki umilkł — co to 
wszystko mnie ma obchodzić? Pani Robert'owa jest osobą pełną życia, pełną serca, wychowaną 
starannie... To co ją dotknęło, obwinia więcej księcia niż ją. Widzę w niej ofiarę, a w Alfie dla mnie, 
choć nieuznana, krew książąt E... płynie. W oczach moich nie upokarza go to, czemu on nie winien 
wcale.
   — Apr?s?? spytał Zdziś wstając...
   — Ja nie wyciągam żadnego wniosku, dodał. Żabicki, zostawiam go tobie, kochany hrabio. 
Zrób
   z tem co ci się podoba... Czy to jest właściwe dla was towarzystwo?...
   — Zkądże wam znowu jakieś arystokratyczne pojęcia? rozśmiał się Zdziś.
   — Nie idzie tu wcale o nie... jest pewna w obcowaniu wyłączność, której ja, choć demokrata, 
potrzebę uznaję. Obcuj z kim chcesz, byle nie z próżniakami podejrzanej moralności...
   Zdziś się obruszył.
   — Ale proszęż cię — zkądżeś wziął podejrzaną moralność? Ja tego nie dopuszczę, aby im 
lekkomyślnie uwłaczano? Alf jest moim przyjacielem...
   — A ja? spytał Żabicki.
   — Wiecie, jak was ceniłem — począł Zdziś — jak cenię, ilem wam winien; ale byłbym 
nikczemny, gdybym tych, co mi serce i dom otworzyli, nie bronił... To są ludzie zacni i szlachetni.
   — A ja co im uwłóczę niesłusznie, jestem nie- godziwym oszczercą? zawołał unosząc się także 
Żabicki.
   Stanęli naprzeciw siebie w postawach niemal groźnych, obu w sercach kipiało. Zdziś, który był 
wielbicielem pani Robert'owej, choć z tego uwielbienia sam sobie dobrze sprawy nie zdawał jakiej 
ono było natury, zdawał się gotów kruszyć kopie za nią. Żabicki nie myślał ustąpić. Mówił z serca 
dobrego, nie czuł się winnym...
   — Jak można wyrokować o ludziach, których się zna mało... na mocy jakichś podejrzanych i 
złośliwych plotek?... wołał Zdziś — to się nie godzi...
   — W istocie, odparł czerwieniąc się Żabicki — winienem i przepraszam hrabiego. 
Rachowałem na to, że mnie znasz lepiej, że pobudki mojego postępowania ocenić potrafisz. 
Przestroga moja przychodzi za późno...
   — Tak jest! rzekł popędliwie Zdziś: za późno — bo nadto ich znam i szanuję, ażeby złośliwe 
jakieś insynuacye podziałać mogły na mnie.
   — Nie pozostaje hrabiemu nic prócz wybierania pomiędzy mną a nimi — odezwał się Żabicki 
szydersko... możesz uczynić jak się podoba...
   Wahał się nieco Zdziś... znać było, że z sobą walczył, ale nagle porwał kapelusz leżący na 
stoliku, skłonił się w milczeniu i wyszedł pędem...
   Żabicki patrzał za nim długo, westchnął i siadł do pracy, do której jednak długo ciężko mu by! 
zebrać myśli.
   Nie lepiej się czuł Zdzisław, który wzburzony wybiegł na ulice, a nie chcąc się przyznać do 
winy przed sobą, malował czyn swój jako heroiczny postępek i mężne ujęcie się za honor 
nieszczęśliwej rodziny, która mu tyle dała przyjaźni dowodów... Był pewien, że inaczej nie godziło 
mu się postąpić, że Żabicki był winien, że spełnił obowiązek... Przywiązało go to mocniej jeszcze 
może do Alfa i jego matki.
   Ochłonąwszy nieco po tej walce, o której postanowił nic nie wspominać nikomu... nad wieczór 
powrócił do Alfa, gdzie go jak zwykle przyjęto jako domowego. W istocie matka Robert'a 
okazywała mu przyjaźń coraz czulszą, i wywoływała w rnłodzieńczem jego sercu uczucie 
osobliwe, które napróżno w granicach poszanowania starał się utrzymać.
   Nie przekraczał ich jednak dobrowolnie i tłómaczył je sobie jak mógł najprzyzwoiciej.
   Odkrycie pochodzenia pani Robert'owej i jej przeszłości, nietylko me rozczarowało go, ale 
dziwnym sposobem przywiązało może więcej jeszcze...
   Ani też poznać po nim mogli wieczorem, że się cokolwiek więcej o nich dowiedział nad to, co 
mu sami półgębkiem kiedy powiedzieli. Śmielszym był nieco — nic więcej.
   Trafił na wielką naradę matki z synem. Szło o pannę Herminie. Pani Robert'owa zapoznała się 
z jedną z tych pań, które w domu Puciatów bywały. Była to Niemka, literatka, autorka kilku 
powieści, osoba już niemłoda, a mimo to młodzieńcze mająca uczucia, mało znająca świata, choć o 
nim wiele pisała, tworząc go sobie w gabinecie, wedle pochwytanych pojęć, dopełnionych żywą 
wyobraźnią. Panna von Rottler, która przebolała na miłość tragicznie zakończoną śmiercią 
porucznika poległego na placu boju, odznaczała się słabością swą dla kochających się i cierpiących 
na serce... Gotowa była pomagać wszystkim... aby mieć przyjemność patrzania na rozwój tego 
uczucia, którego w sercu swem nosiła zerwany wątek. Chodziła w niebieskich okularach 
wprawdzie, ale uczucia zachowała dziewicze i dziecinne.
   Łatwo było pani Robert'owej wciągnąć ją do spisku, uprosić, aby pomagała dwojgu 
kochających się istot. Wnosiła bowiem, że panna Puciatówna nie mogła nie kochać Alfka — 
któżby go nie kochał?
   Od panny von Röttler dowiedziała się, że profesor, człowiek bardzo oszczędny, i jako 
matematyk, umiejący rachować, dorobił się bardzo znacznego majątku, z którym się tylko ukrywał, 
aby dzieciom nie zawracać głowy, a Roszka zmusić do pracy. Być może, iż ta wiadomość skłoniła 
panią Robertową więcej jeszcze ku pannie Herminii, która posażną być miała. Ponieważ profesor 
nie zbyt zda- wał się sprzyjać Altkowi, postanowiono u panny von Röttler ułatwiać młodej parze 
swobodniejsze schadzki.
   Stara panna z razu się nieco wahała jakoś, ale wprędce dała przekonać, że w tem nic złego być 
nie mogło, że młodzi ludzie widywać się mieli przy świadkach.... Weszła więc do spisku, ujęta 
grzecznościami natarczywemi pani Robert'owej, i przyrzekła ściągać do siebie pannę Herminię.
   Cieszono się z tego, jak ze zwycięztwa, matka ściskała i całowała syna, promieniejąc radością.
   — Widzisz, rzekła — i ja się tu na coś przydałam... a ten nudziarz, pedant stary, gdy mu córkę 
rozkochasz śmiertelnie, bedzie ci ją dać musiał...
   Zdzisław ani pochwalał, ani się sprzeciwiał, milczał. 
   Alf zdawał się być pewnym przywiązania pięknej panny, chociaż ściśle badany przez matkę. 
chcącą wiedzieć o najmniejszym szczególe, na dowód skłonności panny Herminii nic tak bardzo 
przekonywającego przytoczyć nie mógł.
   Wkrótce jakoś potem oznaczony termin na przenosiny hrabiego nadszedł, usiłował się jeszcze 
wymówić, lecz Alf go ściskał, sama pani natarczywie zmuszała, aby dotrzymał słowa, i hrabia, rad 
nie rad musiał mieszkanie swe pierwsze pożegnać. Bez wiedzy jego urządzono mu dwa pokoje 
przytykające z jednej strony do mieszkania Alfa, z drugiej do saloniku pani Robert'owej, aż nadto 
wykwitnie i wymyślnie. Czuć w tem było rękę przyjaciela, a raczej niewieściej opiekunki... Zdziś 
był tem serdecznie ujęty, piękna pani bardzo szczęśliwa — dla syna — jak powiadała...
   Razem z tem przypadła zmiana w wewnętrznem urządzeniu domu, w którem pani Robertowa 
więcej osób przyjmować chciała wieczorami, i niekoniecznie samą młodzież akademicką. Panna 
von Röttler obiecywała bardzo przyjemne znajomości artystów, muzyków, malarzy i literatów...
   Salon więc jeden na ten cel staranniej przygotowano... Wkrótce prawie każdego wieczoru 
gości coraz nowych było pełno, czas spędzano bardzo przyjemnie, a gdy Alf lub Zdzisław 
przypadkiem wspomnieli o egzaminach i nauce, prześmiewała ich pedanteryę pani Robertowa. 
Uczyć się prawie nie było czasu. Zdzisław był wzięty w kontrybucyę albo przez przyjaciela, 
którego zwierzeń słuchać musiał, lub przez matkę, która go nieustannie na coś potrzebowała i 
spoufaliła z sobą do zbytku... Zaledwie usiadł nad książką hrabia, pukała do drzwi i wołała go do 
siebie, często nawet w nienormalnych dnia godzinach. Ile razy mowa była o przyszłości, a Zdziś 
się o nią troskał, odpowiadała mu ruszeniem ramion lub klapsem po ręku — że jego trwoga nie 
miała sensu.
   Zdzisław sam w końcu przestał myśleć zbyte-
     cznie o jutrze, bo teraźniejszość z każdym dniem milszą mu się stawała.
   Jakkolwiek z razu był oszczędny, a teraz pozornie wydatki miał mniejsze... z trwogą jednak po 
upływie kilku miesięcy, obliczając się spostrzegł, iż fundusz ostatni uszczuplił się znacznie. 
Grywano tu codzień, hrabia się często nie mógł wymówić i wstydził, wygrywał czasem, ale 
ostatecznie poniósł uszczerbek... Chwilę trwogi z tego powodu, zatarły rozrywki powszednie. Pani 
Robert'owa umiała życie urządzić bardzo wesoło, nie dając czasu się nudzić sobie, synowi, ani 
hrabiemu. Wieczory, jeśli ich nie spędzano w teatrze, który lubiła bardzo, schodziły na muzyce, na 
rozmowie i kartach... Wymyślano przejażdżki, wycieczki, podwieczorki, śniadania nieustanne...
   Panna von Röttler i kilkoro Niemców, przejezdni Polacy, składali towarzystwo. Nie zbywało 
na akademikach...
   Ktoby był w tych czasach przypatrywał się Zdzisiowi, w dosyć niedługim przeciągu kilku 
miesięcy, dostrzegłby w nim wielką zmianę.
   Chłopię niemal do studencika podobne, dosyć nieśmiałe, rumieniące się, skromne, nabrało 
jakiejś brawury, męzkości, śmiałości w obejściu z kobietami, jakiej nigdy nie miało... Chwilami 
Zdziś wyglądał na zarozumiałego don Żuanika początkującego...
   Jego miłostki dawne, Elsa i Stasia, zupełnie mu wyszły z głowy, — o nowych wcale nie myślał. 
Stosunki z panią Robert'ową przeszły w największą poufałość, do której ona pierwsza niemal 
zmuszała, żartobliwie przy synu nawet zowiąc go swoim kochankiem...
   Były to tylko żarty zapewne, ale nieco dziwne... Alf, gdy mu co u matki uzyskać było potrzeba, 
posługiwał się Zdzisiem, utrzymując, że jemu to łatwiej przyjdzie wyrobić... Wiele rzeczy w domu 
zdawano na hrabiego, który zrazu mniej śmiało, w końcu się nauczył bez ceremonii rozporządzać. 
W tem życiu tak czynnem i roztargnień pełnem, zdrowie nawet młodego panicza zdawało się 
cierpieć nieco. Stracił świeżość młodzieńczą, żywe owe rumieńce dawne i wyraz twarzy dziecinny, 
chociaż nie można było powiedzieć, aby się zamęczał nauką.
   Dawne plany życia, programy przyszłości, wszystko się to jakoś zatarło i zapomniało.
   Z pomocą panny von Röttler miłość też Alfa, rozkochanego do szaleństwa, zdawała się 
uzyskiwać wzajemność. Panna Herminia godzinami prowadziła z nim rozmowy, udawała 
niedowierzającą młodzieńczym zapałom, ale objawów ich nie unikała... Młodzi ludzie spotykali 
się na przechadzkach, u panny v. Röttler, w domu profesora, gdzie pozornie unikać od siebie 
musieli, i w kilku towarzystwach, do których opiekunka Alfa wprowadziła... Roszka potrafił on 
uzyskać na swą stronę zupeł-
     nie... Pomimo to wszystko, ze strony profesorówny, uczucie jakie okazywała, było ostroźne, 
chłodne nieco i nie odpowiadało gorącości, z jaką Alf modlił się do swojego bóztwa...
   Matka słysząc skargi jego, gniewała się na przemiany, płakała, najśmielsze knuła intryg plany... 
ale to wszystko do niczego nie pomagało... Zdzisław, którego Puciata lubił bardzo i do domu 
nietylko mu wstępu nie bronił, ale go usilnie zapraszał, był w tem dziwnem położeniu, że dla 
miłości Alfa, którego był posłem, musiał się zbliżać do panny, co mogło staremu profesorowi 
dawać do myślenia, iż Herminia mu się podobała. A że Alf w obec ojca starał się okazywać 
chłodnym, na wieczorach Zdzisław niemal wyglądał na konkurenta.
   Puciata nietylko mu nigdy nie naganiał za długich często rozmów z córką, ale parę razy sam mu 
powiedział śmiejąc się:
   — Idź, kochany hrabio, do Mini, z nią się lepiej zabawisz, niż ze mną starym, a ona z wami lubi 
rozmawiać...
   Alfa Puciata przeciwnie pilnował bacznie, ażeby się nie zbliżał do zbytku, i zwykle mu poczętą 
przecinał rozmowę. Na hrabiego przypadała więc rola pośrednika i posła...
   Panna Herminia okazywała mu przyjaźń wielką i była z nim poufalszą niż z innymi. Urokowi 
jej Zdzisław opierał się, szanując tę, którą uważał za przyszłą narzeczoną przyjaciela, i przez jakąś 
obojętność szczególną, która w tak młodym człowieku zdawała się niezrozumiałą. Jakkolwiek 
ostygły jednak, choć mu na myśl nie przyszło nigdy mówić o żadnem uczuciu, w swojem imieniu, 
Zdziś miewał chwile, w których go wejrzenie tych ślicznych oczu czarnych elektryzowało, a 
poetyczna mowa poruszała do głębi.
   Nie obcując prawie z innemi kobietami, oprócz codziennie widywanej pani Robert'owej, której 
rozmowa wesoła była, dowcipna, ale nie budząca uczuć żadnych, nad bardzo pospolite i 
prozaiczne, Zdziś mimowoli odżywał, odmłodzonym się czuł, rozpoetyzowanym zbliżeniem do 
Herminii.
   Nie umiał sobie wytłómaczyć jej uczucia dla Alfa... było to bierne jakoby przysłuchywanie się 
miłości, coś jak litość dla niej, niby rozbudzona ciekawość tylko. Alf nie wywoływał na twarz jej 
rumieńca, ani jej nabawiał niepokoju. Przyjmowała go uśmiechem, odprawiała poufałem głowy 
skinieniem, dawała mu pamiątki, których był żądny, kwiatki z bukietu... rękawiczki, które chwytał 
i na piersiach nosił, ale od niego przyjmując coś nawzajem, najczęściej gdzieś w kąciku 
zapominała. Piękna bardzo twarzyczka Alfa, jego postać zręczna nie ściągały jej oczu wcale...
   Gdy Zdzisław odchodził od niej, często długo z dala mu się przypatrywała... jakby ją żywiej 
daleko od Alfa zajmował... Z nim poufale rozbierali po młodzieńczemu, a raczej po dziecinnemu 
wielkie zadania życia. Zdziś odchodził zadumany jej. rozumem i fantazya, lecz wprędce 
szczebiotanie pani Laury zacierało to wrażenie...
   Jednego dnia Puciata, który zdawał się wesoło śledzić zawiązujące się między nim a córką 
stosunki, wziął go na stronę...
   — Bieda to, mój hrabio, odezwał się (tytułu tego nigdy nie omijał, wymawiając go bardzo 
dosadnie), bieda to, gdy w domu matki nie ma, a na starego ojca, jak ja, spadnie ciężar dozierania 
córki... Zwłaszcza, gdy, jak u nas, młodzieży w domu pełno zawsze, dziewczę powabne, co się 
zowie, roją się koło niej dudki, a człekby to rad na cztery wiatry porozpędzać..
   Uderzył go po kolanie...
   — Takich jak wy, kochany hrabio — dodał — dobrze wychowanych, przyzwoitych... niechby 
jak najwięcej było... młodość potrzebuje rozrywki i towarzystwa... ale ot coś podobnego jak ta 
porcelanowa figurka, ten wasz przyjaciel Alf... no — cierpieć nie mogę...
   — Panie profesorze, ujął się Zdzisław, znam dobrze mojego przyjaciela i ręczyć mogę za niego, 
że to złote serce, szlachetny charakter...
   — Ale wierzę, wierzę — rzekł profesor, — tylko to pieszczone, zepsute... miękkie — matka 
psuje... do niczego! to nie mężczyzna...
   Między nami mówiąc, począł nachylając się Zdzisławowi do ucha — widzę to dobrze, że się w 
Mini kocha... Pan jako przyjaciel powinienbyś go przestrzedz... że czas marnuje na ten affekt 
próżno. Jak mnie hrabio żywego widzisz... gdyby miliony miał a z miłości schnął, i gdyby Minia 
nawet do niego się przywiązała... czego Boże uchowaj — nigdybym jej za niego nie dał. Nigdy w 
życiu!!
   Zdzisław zdziwiony spojrzał w oczy staremu.
   — Seryo mówię — kończył profesor... Wiem jego pochodzenie... książęce... to dla mnie 
dosyć... matka też...
   Prychnął profesor i mówił dalej:
   — Niech to sobie kto chce za śmieszność poczyta, ale ja o ród stoję, o krew, o imię... za 
jakiegoś tam Roberta, z lewej ręki książęcej, dziecka nie dam... Wstaliby z grobu Puciatowie 
przeciwko mnie...
   Podniósł się stary, westchnął, przybrał uroczystą minę i powtórzył:
   — Nigdy w świecie! nigdy! Niech idzie za ubogiego... niech w ostatku i za ladajakiego 
szlachetkę, ale za tego pochodzenia jegomości... nigdy w świecie...
   Strzepnął rękami.
   — Cóż on temu winien ? panie profesorze... odezwał się Zdzisław po cichu.
   — Nie winie go — odparł Puciata — ale go nie chcę. Więcej powiem, żal mi go nawet... Na 
tem skończyła się rozmowa...
   Zdzisław odszedł rozmyślając nad tem, czy mu wypadało ten stanowczy wyrok powtórzyć za 
powrotem do domu czy nie ? Zdało mu się, że profesor umyślnie mu się zwierzył w tym celu, 
ażeby wcześnie próżną Alfowi odjął nadzieję. Wiedział jednak, jak bolesne to uczyni wrażenie na 
nim i do jakiej go rozpaczy doprowadzić może — po rozmysłach więc postanowił chyba przed 
Robert'ową się tylko wyspowiadać. Alfa tego dnia nie było u Puciatów, Zdziś chodził od niego z 
poselstwem... Wracając wstąpił do Roszka, u którego zagadali się do późna, tak, że gdy do domu 
przybył, Alf już spał... Zaledwie drzwi skrzypnęły, gdy od strony saloniku matki dało się. słyszeć 
pukanie i cichy głos:
   — Chodź do mnie...
   Od niejakiego czasu pani Robert'owa w ten sposób mawiała do Zdzisia... Musiał być posłuszny, 
drzwi saloniku niczem nie były zastawione, zamykały się na klucz z przeciwnej, strony, 
wpuszczono go więc natychmiast. Piękna pani była w wieczornem ubraniu, posadziła przy sobie 
Zdzisia i z dziwną poufałością poczęła się dopominać o sprawozdanie z wieczoru...
   — Cóżeś taki chmurny?... mów bo...
   — Profesor mi humor popsuł — odparł Zdziś. Mieliśmy z nim cale osobliwą rozmowę. Dziwak 
jest. Wyobraża sobie swoją rodzinę czemś tak wielkiem i dostojnem, że... że... Tu Zdziś umilkł.
   — Stary głupiec! zawołała Laura. Kogoż on dla córki chce? zwaryował czy co?
   Pani Robert'owa im w większy wpadała zapał, tem zwykła była rubaszniej się wyrażać...
   — Mów bo bez ogródki — chcę wiedzieć, powtórz rui jego słowa...
   Zdzisław zarumienił się mocno, posłusznym być nie było sposobu, musiał skłaniać i zaplątał to 
jakoś w ogólniki... ale niemniej dobitnie wytłómaczył, że profesor nie wyda córki za nieszlachcica 
bez imienia...
   Kilka wyrazów dosadnych bardzo wyrwało się z ust pięknej kobiety, która ze zmarszczonemi 
brwiami, w tym stroju wieczornym z napół obnażonemi rękami, dziwnie się jeszcze piękną 
wydawała...
   Zerwała się z kanapy, poczynając chodzić po pokoju żywo...
   — Cóż? zaklął się? zaprzysiągł? czy to seryo? zawołała...
   — Ale najuroczyściej w świecie...
   — Może i na to być sposób — rzekła po cichu. Ja dla mojego Alfa na wszystkom gotowa... a ty 
— Zdziś... pewna jestem, także, bo ty go kochasz jak ja... Nagle zbliżyła się do niego i pocałowała 
go w czoło... Zdziś zarumienił się cały...
   — Wolałabym, ciągnęła dalej, żeby Alf się jej wyrzekł i w innej zakochał, ale on ma moją 
naturę... serce gorące... namiętności gwałtowne... Czy będzie z nią szczęśliwy czy nie, a mieć ją 
musi... Taka natura nasza...
   Westchnęła piękna pani...
   — Znajdziemy sposób — musimy go znaleźć... W tem nagle oczy się jej zaiskrzyły, uderzyła
   w dłonie...
   — Ty musisz nam pomódz...
   — Ja? czem? jak? odezwał się hrabia... Pani Robert'owa zbliżyła się do niego.
   — Powiesz pewnie, że na taki pomysł tylko taka szalona kobieta jak ja zdobyć się może... ale 
mnie o Alfa chodzi. Co mi tam! a ty — ty nas zdradzić nie możesz....
   Postąpiła kilka kroków...
   — Ty się z nią ożenisz... ale od ołtarza rozejdziecie się natychmiast... Ona przez to małżeństwo 
stanie się panią swej woli... Weźmiecie rozwód i Alf się z nią ożeni...
   — Uderzyła w dłonie: — A co ? Zdzisław zerwał się z kanapy.
   — Ale to nie może być! zawołał.
   — Dla czego ? ty jej nie kochasz, nie możesz jej kochać, dla ciebie ona obojętna, tobie to 
wszystko jedno... To przyjacielska usługa... Ja cię dopilnuję, żebyś mi ani śmiał nawet spojrzeć na 
nią. Inaczej z rąk profesora wyzwolić jej niepodobna. A za ciebie on ją wyda...
   — To żart — odezwał się Zdzisław — to w żaden sposób być nie może...
   — Jakto nie może? a ja... ja wam daję słowo, ja o tem w jakiejś książce włoskiej czytałam, że 
się to przytrafiło... mówiła gorąco pani Robertowa...
   Zdzisław rozśmiał się i ruszył ramionami. Godzina pierwsza biła na zegarze; popatrzał na 
rozognioną twarz kobiety i — zaczął się śmiać do rozpuku...
   Pani Robert'owa przybrała minę strapioną i poważną.
   — Zdziś! zawołała — śmiejesz się ze mnie, ale ja nie żartuję — ja ci mówię — to musi być. 
Jakimkolwiek sposobem, ja ją dla Alfa mieć muszę. Alf umrze z rozpaczy, a ja go nie przeżyję. Ta 
śmieszna dziewczyna wykraść się nie da, panna Röttler powiada, że to niepodobieństwo... nie ma 
sposobu innego...
   Zdzisław śmiał się ciągle, przystąpił do pani Robert'owej, pocałował ją w rękę i nie słuchając 
już więcej, wybiegł do swojego pokoju, drzwi zatrzaskując za sobą. Tu padł na kanapkę, śmiech go 
opuścił, twarz spoważniała, zadumał się głęboko — ręce opadły, czoło się zmarszczyło. W 
sąsiedniej salce słychać było chodzącą szybkiemi kro- kami panią Robert'ową... Zdzisław zapadł w 
marzenie. jakieś, w jakiś rachunek z sumieniem własnem. Porównywał swe położenie pierwsze z 
teraźniejszem, chwilę przybycia do miasta tego i obecną — jakiś niesmak wkradł mu się do duszy. 
Nie mógł sam ukryć przed sobą, że nieznacznie zaszedł w jakiś zapadły kąt, z którego tylko 
energiczna wola wyprowadzić go mogła, dopóki czas był jeszcze — a czuł, że na tej woli mu 
zbywało, i gniewał się na siebie. Otaczały go niewidzialne łańcuchy, któremi nie wiedział kiedy 
jak go opasano...
   Dokąd go te stosunki zaprowadzić mogły ?? W co miała obrócić się przyszłość? W chwili 
jakiegoś jasnowidzenia, czarne przed sobą ujrzał horyzonty — dreszcz przebiegł po nim... 
Zobaczył matkę, odśnił na chwilę przeszłość... i padł na kanapę zakrywając oczy, jak by niemi 
mógł zasłonić przed sobą przyszłość groźną...
   "Co począć? co począć? pytał się nie znajdując odpowiedzi. Jestżem już niewolnikiem na 
wieki?" Łzy znalzły się po powiekach, i spływające dopiero schwytał na twarzy...
   Cisza głęboka panowała do koła." Trzeba coś obmyślić i postanowić! rzekł w duchu... Jutro!!"
   Nazajutrz obudził się Zdzisław rano, i wracając myślą do wypadków wczorajszego wieczoru, 
znalazł się do zbytku dziecinnym. Obawy, zgryzoty, postanowienia, wszystko to przyszło w 
brzasku dziennym. Powracał do zwykłego trybu życia, wyrzucając sobie, że się mar próżnych 
mógł przestraszyć.
   Alf przyszedł do niego z pytaniami do łóżka; odpowiedział mu ogólnikami... Potem zawołano 
na śniadanie; pani Robert'owa przybyła także w rannym stroju wielce wytwornym, ale 
poważniejsza smutniejsza niż zwykle. Uścisnęła Alfa z podwójną, prawie namiętną czułością, 
spojrzała na Zdzisława jakby z wymówką jakąś... Zaczęła snuć plany na dzień następujący...
   Zdzisław milczał, — z panią Robert'ową powróciły mu te trwogi wieczorne. Widok tej kobiety 
czynił na nim dziwne wrażenie niewoli. W istocie władała nim despotycznie, oprzeć się jej nie 
umiał, za późno było może wyłamać się z tego jarzma...
   Przez cały ciąg opowiadania matka Alfonsa ukradkiem tylko spoglądała na Zdzisława... potem 
wysłała syna po jakiś sprawuneczek na miasto... Zdziś chciał wyjść także; kazała mu się 
zatrzymać.
   Pozostać z nią sam na sam tym razem było mu przykro, lecz... musiał. Zaledwie się drzwi za 
Alfem zamknęły, gdy pani Robert'owa zwróciła się gwałtownie ku niemu.
   — Zdziś! śmiałeś się wczoraj ze mnie! zawołała — co to miało znaczyć ? Jestem więc tak 
niedorzeczna?... mów...
   — Nie mogłem się nie rozśmiać — odezwał się hrabia — myśl była tak dziwaczna... tak... 
osobliwa...
   — Mogło ci się to wydawać szaleństwem — gwałtownie poczęła pani Robert'owa — ale ja 
myślałam o tem noc całą... Ja Alfa kocham, a moja miłość nie zna przeszkód, i wszystkie zwalczyć 
musi, sto razy mówiłeś mi, że gotoweś dla Alfa i dla mnie się poświęcić ? Cóż w mojej myśli tak 
strasznego ? 
   — Czyż pani nie widzisz tego — przerwał Zdzisław — że toby było kłamstwem i podstępem 
przed obliczem Boga, że toby było krzywoprzysięztwem ? że z obrzędu religijnego czynić taką... 
nie wiem już jak nazwać... spekulacyę, intrygę, jest rzeczą niegodną? Możnaż wymagać co 
podobnego? Brałem to i biorę za żart... z żartu śmiać się musiałem...
   — A ciasne serca i głowy ! wyschli ludzie ! wybuchnęła pani Robert'owa — rachować na 
poświęcenie wasze nigdy nie można. Skrupuły! Przecież uczyniłbyś to dla szczęścia dwojga istot, 
które się kochają... przecież cel ten uświęca...
   — A! pani! przerwał Zdzisław — gdybym ja nawet chciał odegrać tę rolę upakarzajacą dla 
mnie, jakże przypuścić można, ażeby panna Herminia zgodziła się na to?
   — To moja rzecz, to panny Röttler, to Alfa... a wasza będąc przyjacielem, dowieść, że istotnie 
nim jesteście. Śmieszna rzecz... skrupuł jakiś religijny, gdzie idzie o danie komu szczęścia...
   Gniewała się prawie, mówiąc i spoglądając na Zdzisia, który z podziwieniem to na nią 
spozierał, to w oczy jej patrzał, niedowierzając swym uszom.
   Wstał z krzesła.
   — Dajmy już pokój tej rozmowie: pani próbujesz mnie chyba i żartujesz sobie ze mnie... ale 
pomysł rzeczywiście oryginalny...
   I śmiejąc się, opuścił pokój jadalny...
   Jeszcze był u siebie, gdy posłyszał, że Alf powrócił, potem żywą rozmowę i grooma, który 
pobiegł po powóz, a w kwadrans potem pani Robert'owa wyjechała z domu.
   Alf wszedł do przyjaciela i zastał go wybierającego się na lekcye.
   — Zdziś! moja duszo! odezwał się ze drzwi jeszcze: na miłość Boga, co mamie jest od 
wczorajszego wieczoru? Ty więcej często wiesz odemnie... Ona się chyba o czemś dowiedziała, o 
czem ja nie wiem. Smutna, roztargniona, niecierpliwa...
   — O przyczynie tego złego humoru nie wiem, odparł Zdzisław; ale to być musi coś małego... to 
przejdzie...
   — Mama swoich zmartwień nie ma — dodał pieszczony chłopak: lękam się o siebie, bo na nią 
najprzykrzejsze czyni wrażenie co mnie dotyka... Na ten objaw naiwnego egoizmu, Zdzisław 
mimowolnym odpowiedział uśmiechem...
   — Być bardzo może, iż ją ta twoja miłość trapi, rzekł poważniej. Widzi jak cię Puciata 
przyjmuje... gryzie się...
   Alf z westchnieniem padł na kanapę...
   — Mówisz to z takim chłodem, jak gdybyś nigdy nie kochał — rzekł patetycznie — jakbyś mi 
wyrzucał miłość tę... jakbym był winowajcą, gdy ja jestem najnieszczęśliwszą ofiarą. Aleja nie 
mogę zwyciężyć serca, ja ją kocham! kocham ! ona czar rzuciła na mnie... Są chwile, że jej 
nienawidzę za to, że chciałbym potargać te węzły, wyrwać się z tej niewoli — ale to przechodzi 
moc moją...
   Zdziś! lituj się nademną, ale nie dobijaj mnie wymówkami. Cóżem winien ? To siła, której 
żadna potęga nie zwycięży. Temi oczyma czarnemi, tem spojrzeniem poprowadziłaby mnie na 
śmierć...
   Alf zakrył w dłoniach oczy.
   — Dziecko ty oszalałe — przerwał mu Zdziś — zlituj się sam nad sobą! Jestżeś pewien, że ona 
ciebie kocha? a jeśli... ?
   — Nie kończ — krzyknął Alf — ja tego nie mogę przypuścić, ja nie śmiem pomyśleć... Gdyby 
mnie nie miała kochać — odejmcie mi życie... nie chcę go bez niej...
   Rzucił się Alf, zatarł włosy i poprawił się. Niech mnie nie kocha... niech tylko będzie moją... 
musi mnie pokochać — moja miłość ją pokona...
   — Alfie — pleciesz... mów chłodno... masz jej wzajemność? Ochłoń, rozważ, mów...
   Z oczyma wlepionemi w ścianę, stał długo chłopak i myślał...
   — Tak jak ja ją kocham... ona mnie kochać nie może... jej miłość jest inna... podobna do 
litości... chłodna, nierozbudzona... ale ona mnie znosi, cierpi... tego mi dosyć...
   — Przyznam ci się, że patrzę na was, pośredniczę, pomagam, mówił Zdziś, a mimo to nie 
umiałbym powiedzieć, jak jesteście z sobą i jak ona usposobiona jest dla ciebie.
   — Ona mnie musi kochać — przerwał burzliwie Alf: nie mów i nie myśl inaczej, jeśli nie 
chcesz śmierci mojej...
   Począł się tragicznym krokiem przechadzać Alf. W jego ruchach było wiele młodzieńczej 
przesady egzaltacyi, której siedlisko nie koniecznie w sercu być mogło — ale zarazem uczuł 
Zdzisław, że ta miłość być musiała rzeczywistą, gorącą namiętną.
   — Uspokój się — rzekł — staraj poskromić... Pierwsza to twoja miłość, rozumiem ją, mam dla 
ciebie współczucie największe... ale są i nieszczęśliwe na świecie przywiązania, 
nieodzwzajomione... a Wertherów na świecie mało... Trapić matkę, umierać, dręczyć się... nie 
wiem czy warto.
   — Ty jesteś zimny jak lód, bo ty nigdy nie kochałeś... ty jesteś realista! krzyknął Alf.
   Zdziś się zarumienił mocno, ubodło go to w serce, czuł może sam, że najczystsze, 
najpiękniejsze młodości uczucie z piersi jego uciekło — upakarzało go to — obrócił w żart 
rozmowę, aby nie okazał, że cierpiał.
   — Alfku, serce moje — uspokój się — wszystko będzie dobrze... Miłość taka jak twoja 
zwycięża... ożenisz się i będziesz u nóg bóstwa pędził życie szczęśliwe...
   To mówiąc pocałował go wesoło i zabierał się wychodzić. Alf, który potrzebował słuchacza, 
nie puścił go samego, poszli razem.
   Czy tego dnia skorzystali z odczytów, które odwiedzić raczyli — trudno odgadnąć. Pani 
Robert'owej niemal przez cały ranek w domu nie było, nie zastali jej powróciwszy, czekali z 
obiadem. Przyjechała z niezwykłemi rumieńcami na twarzy roztargniona, pomieszana, 
niespokojna. W czasie obiadu mówiła przeciw zwyczajowi mało, nie odpowiadała prawie na 
pytania, była zamyśloną mocno. Alf ją czułością swą starał się rozbroić, domyślając się gniewu 
jakiegoś; ściskała go, całowała, łzy miała na oczach, ale do zwykłego stanu powrócić nie mogła.
   — Co mamie jest? szeptał Alf do przyjaciela.
   — Me wiem — odpowiedział Zdzisław.
   Była ona tego dnia obrazem kobiety opanowa- nej myślą jakąś despotycznie nad nią ciążącą. 
Widać było, że musi paść albo zwyciężyć. Zaledwie obiad się skończył — posłała po konie znowu. 
Burzliwo było i słotno, nie wstrzymało jej to na chwilę...
   Na zapytanie syna, dokąd jedzie ? odpowiedziała z pocałunkiem wesoło:
   — Dowiesz się później.
   Zdzisław z obawą na nią spoglądał, czując, że szalona myśl, z którą się wyrwała wczoraj, nie 
opuściła jej jeszcze. Spodziewał się, że te marzenia dziwaczne wprędce się o rzeczywistość 
rozbiją.
   Na herbatę zjawiła się piękna Laura, z mocno wypieczonemi rumieńcami na twarzy, uścisnęła 
syna serdecznie, była weselsza, ale milcząca... Zdzisław nieco zaniedbany znowu padł w łaski jak 
dawniej.
   Uśmiechała mu się i wdzięczyła... Dawniej miłe mu to było, teraz prawie groźne. Nie wiedział 
czemu zaczynał się lękać tej kobiety, która się nie lękała niczego...
   Jakby dla uspokojenia go, była dlań tego wieczoru nadzwyczaj uprzejmą i czułą.
   — Jak my powinniśmy być mu wdzięczni! mówiła do Alfa — jaki on dla nas dobry !... Jakie 
życie musielibyśmy tu prowadzić, gdyby tej naszej opatrzności nie było!
   I ściskała go za rękę, a przeszywała wyzywającemi oczyma.
   — Dla Alfa, dla mnie, a! to prawdziwa opatrz-
     ność! coraz żywiej i z większym zapałem wołała pani Robert'owa. Takiej dobroci, takiego 
poświęcenia... na świecie mało!
   Zdziś się rumienił i prosił, aby mu oszczędzano tych pochwał — nic to nie pomogło... Matka i 
syn osypywali go niemi wieczór cały. Alf był w tem szczery i mówił tylko co czuł. Szczególniej 
pośrednictwo do Herminii, ułatwianie z nią stosunków, obudzało w nim wdzięczność najgorętszą...
   — Między Zdzisiem a mną, wołał ściskając go — c'est ? la nie, et ? la mort!!
   Te wybuchy mieszały nad wszelki wyraz hrabiego... Niespokojny wyrwał się pod pozorem 
bólu głowy zawczasu do swojego pokoju. Lecz ucieczka ta nie na wiele się przydała.
   Pani Robert'owa w kwadrans potem, niosąc kolońską wódkę, Eau des carmes, eter... przyszła 
sama do niego. Rzuciła to wszystko na stolik i siadła na kanapce, podpierając się na ręku. Alf był 
już u siebie.
   — Cały dzień latałam jak szalona — odezwała się — mów co chcesz, c'est la seule id?e 
raisonnable... Herminię trzeba z rąk ojca wyswobodzić, uczynić panią swej woli... Głupi, 
nieznośny starzec jest zacięty i uparty; nie można się spodziewać nawet go przeprzeć. Panna 
Röttler, wszyscy co go znają — mówią toż samo... Ty musisz być zbawcą naszym. Nie dając słowa 
wtrącić Zdzisławowi, ciągnęła dalej bardzo żywo:
   — Moja myśl nie wydała się innym tak niedorzeczną jak tobie,.. Panna Röttler powiada, że jest 
genialna... że tylko miłość macierzyńska taka jak moja zdobyć się na nią mogła... Dała mi słowo, 
że o tem z Herminią mówić będzie, że ją przygotuje... i ma nadzieję, że dziewczę się zgodzi...
   Zdzisław chciał coś mówić, pani Robert'owa wyciągnęła białą dłoń i położyła mu ją na ustach.
   — Ale słuchajże mnie — ciągnęła dalej. Alfowi nie mówię nic, dopóki wszystkie przeszkody 
zwyciężone nie zostaną... Obiecałam Röottlerce... co zechce... Posag, męża... wdzięczność moją... 
dozgonną... Jestem pewna, że sama uciecha przyłożenia ręki do tak wielkiego dzieła skusi ją... 
Pisze romanse, ale nigdy nic podobnego nie wymyśliła... Może z tego później zrobić arcydzieło. 
Pomysł jest — jak ona sama powiada — genialny... Hrabia Zdzisław Samoborski oświadcza się o 
pannę Herminię. Ojciec ściska go, całuje w głowę, płacze z radości, zezwala... Ślub uroczysty... Po 
ślubie w godzinę gwałtowny interes zmusza hrabiego do wyjazdu... Gwałtowną sprawę zawsze 
wymyślić potrafimy... Podajecie prośbę o rozwód... ja płacę za wszystkie formalności... rozwód w 
takiem małżeństwie, które się rozeszło od ołtarza bardzo łatwy... ksiądz mi to powiadał, radziłam 
się dziś duchownych... Zapowiedzi i wesele Alfa... — I — i pan hrabia Samoborski nie będzie 
mógł potem oczu na świat pokazać! — zawołał hrabia.
   Pan hrabia jedzie ze mną do mnie i nie potrzebuje pokazywać oczu nikomu, oprócz mnie... 
odpowiedziała energicznie pani Robert'owa — pan hrabia opuścić nas — nie może...
   Zdzisław zamilkł chmurno... rozmowa została szeptem niezrozumiałym przerwana, który się 
długo przeciągnął.
   Nazajutrz był czwartek u profesora Puciaty. Zdzisław poszedł nań. Alf się wyrywał, matka go 
nie puściła, ubłagała, aby nie szedł. Hrabiemu odchodzącemu dawano instrukcye na wschodach 
jeszcze. Pani Robert'owa trzy razy wracała, zawsze czegoś zapomniawszy, niespokojna i 
poruszona.
   Gdy wszedłszy do salonu profesora hrabia spojrzał na pannę Herminię, znalazł na jej twarzy 
wyraz jakiś tak dziwny, zagadkowy, iż zaledwie się przywitawszy, pospieszył ku niej, aby jej 
prosić o tłómaczenie. Oczy Mini zdawały się go badać jakby po raz pierwszy widziały.
   — Pani się nie gniewasz na mnie ? spytał.
   — Ja? za cóż?
   — Nie wiem...
   — Zkądże to posądzenie ?
   — Przeczucie — rzekł Zdziś.
   — Fałszywe, powoli i poważnie poczęła panna Herminia. Niech pan sobie tego nie tłómaczy 
źle i nie weźmie za próżną chwalbę z mej strony. Bóg mi dał tak szczęśliwe usposobienie, że 
gniewać się nie umiem. Niecierpliwię się czasem, dziwię niekiedy — cierpię — ale wstydziłabym 
się gniewu, bo to oznaka bezsilności i braku panowania nad sobą.
   — Możnaż panować zawsze nad sobą? spytał Zdziś uśmiechając się.
   — Ja sądzę, ale potrzeba — chcieć — mówiła Herminia wlepiając w niego to spokojne 
zagadkowe wejrzenie, które się zdawało zimne jak lód, a jak ogień piekło... Zkądżeś pan wziął ten 
gniew? dodała.
   — Z oczu pani?
   — Nie wiem, chybaby oczy moje nieposłuszne mi były i mówiły nie to co ja im każę.
   — Uderzyło mnie przecie niezwyczajne ich wejrzenie.
   — Tak — to prawda — szepnęła Herminia... Zdzisław pospieszył z ukłonem od Alfa...
   — Czy nie przyjdzie? spytała chłodno.
   — Dziś — nie — i bardzo mu żal, że musiał w domu pozostać.
   — Pan jesteś dziwnym człowiekiem, odezwała się Herminia, taka przyjaźń! ja panu Alfonsowi 
jej zazdroszczę...
   — Ale czemże przyjaźń przy daleko gwałtowniejszem, silniejszem uczuciu, począł Zdziś, 
które pani obudzasz... — Jabym przyjaźń wolała — zdaje mi się, że na nią więcej rachować 
można...
   — Każ mi pani powiedzieć co Alfonsowi. Zamyśliła się trochę piękna Minia.
   — Chyba: że mu przyjaźni pańskiej zazdroszczę...
   — Ale ja równą mam dla pani... pospieszył Zdzisław...
   — Równą — o! nie! to być nie może — odezwała się profesorówna: dwie takie w sercu 
pomieścić się nie mogą...
   — Są serca...
   Herminia przerwała przywodząc wiersz poety: —... Serca zbyt wielkie... Stają się gniazdem 
jaszczurek...
   Serce co dużo zmieścić może, niebezpieczne, tak rzekł wieszcz, a ja mu wierzę. Mnie się zdaje, 
że nad jedno silne uczucie więcej ludzka pierś pomieścić nie może...
   Panna Röttler z widoczną ciekawością spoglądała z dala na rozmawiających; twarz profesora 
Puciaty jaśniała weselem... Kiedy niekiedy spoglądał z ukosa na tę piękną parę i ręce zacierał.
   Roszek nadchodzący z nutami w ręku odciągnął siostrę do fortepianu; spojrzała długo na 
hrabiego i zabrała się do gry z bratem.
   Zdzisław pozostał w miejscu jak wkuty — dzikie myśli błądziły mu po głowie.
   — Miałażby już Herminia wiedzieć o proje- ktach i czuć ku niemu pogardę? W oczach 
własnych zasługiwał na nią.
   Dopóki był pod panowaniem matki Alfonsa, ulegał urokowi jej; tracąc ją z oczu, odzyskiwał 
siebie samego — dziwił się sobie, oburzał... Wszystko to zdawało mu się snem jakimś niezdrowym, 
bolesnym... Wejrzenie Herminii wywoływało rumieniec; dziewczę to ciągnęło go ku sobie jakiemś 
uczuciem nieznanem. Nie była to pewnie miłość, ale fascynacya jakaś niepojęta. Widział w niej 
wyższą istotę jakąś, niezrozumiałą dla siebie.. Nie dziwił się Alfowi, pytał tylko, czy ten 
młodzieniaszek ledwie rozpowity i niezupełnie rozbudzony, godzien był takiej kobiety, co jak 
natchniona wieszczka na świat patrzała? Mogłyż się z sobą pogodzić ta niemal niewieścia natura 
Alfa, z prawie męzką Herminii naturą??
   — Życie obfite w zagadki! westchnął po cichu. Któż zrozumie sympatie i wstręty? Wszak 
mogą się czuć pociąganemi umysły, a odpychać serca — mogą się ku sobie wyrywać dłonie, a nie 
rozumieć usta!
   Zdzisław przy niej wracał do młodzieńczych poetycznych dni swoich, po których nosił żałobę, 
teraźniejszość truła go wygodną i pieściwa prozą życia.
   Miałożby się wszystko na sybarytyzmie bez drgnienia serca zakończyć? Rozmyślał tak, gdy 
Puciata się zbliżył do niego.
   — Miałem list od Porowskiego w odpowiedzi na ten, który do niego pisałem, rzekł — kłania 
się hrabiemu on i panna Stanisława...
   Wspomnienie Wólki i jej dobrych serc przyjacielskich rozczuliło Zdzisia... ta woń od 
Samoborów odżywiła go...
   — Cóż piszą więcej? co więcej? zapytał... Puciata ustami krzywił, jakby mu to ciężko
   przyszło wypowiedzieć.
   — Są nowiny — są — osobliwe — i niedobre — nie — począł z wolna... Nad stryjem hrabiego 
palec boży...
   — A ! cóż takiego ? podchwycił Zdziś zdziwiony mocno.
   — Dzikie to stworzenie snadź chorowoło na jakieś pojęcia fałszywe o wychowaniu dzieci i 
miało się za rozurnniejszego od innych... Nie kazał ospy szczepić swoim i podobno wszystkie 
potracił...
   Zdzisław drgnął i zamilkł.
   — Wszystkie ? zapytał.
   — Porowski mi pisze, że żadnej ocalenia trzeciego nie było nadziei...
   Zamilkli. Zadumał się hrabia. Nie żal mu było człowieka, co go tak nielitościwie pokrzywdził, 
ani się też cieszył z jego niedoli; chodziło mu mimowolnie po głowie, że Bóg może jeszcze 
przywrócić mu co stracił. Nie mógł się oprzeć tej myśli, która mimowolne na nim uczyniła 
wrażenie.
   Puciata powiódł oczyma po jego twarzy, jakby myśli z niej chciał przeczytać.
   — Dziwne są sprawy boże! dodał poważnie — niepojęty czasem wymiar sprawiedliwości, 
powolny, ale nieunikniony...
   Zdzisław mówić nie mógł — sama najodleglejsza nadzieja odzyskania niezależności poruszała 
go do głębi. Pod wrażeniem jej spędził wieczór, i dosyć roztargniony zbliżył się raz jeszcze do 
panny Herminii, z którą słów kilka obojętnych zamienił... Wydała mu się szczególnie piękną tego 
wieczoru, promieniejącą nadziemskim spokojem.
   Nie mógł się wstrzymać, by jej się wyspowiadać.
   — Alf, rzekł — żałować powinien, że pani nie widział tego wieczoru... byłby chyba oszalał, tak 
pani dziś jesteś piękną...
   Dosyć śmiały komplement, zdziwił profesorównę, która główkę dumnie podniosła.
   — Pan jesteś tak dobrym przyjacielem — zawołała — że zastępujesz pana Alfonsa nawet w 
prawieniu mi grzeczności, których ja nie lubię...
   — Darujesz pani, to mi się mimowolnie wyrwało, jest to prędzej niegrzeczność, niż grzeczność 
— bo pani zawsze jesteś piękną...
   — A pan hrabia czasem bywasz dziwnie... ekscentrycznym plenipotentem... — Na ten raz 
mówiłem w mojem własnem imieniu — rzekł kłaniając się Zdzisław...
   — A pan Alfons nie weźmie panu tego za zdradę? ironicznie zapytała Herminia.
   — Ja się do tego nie przyznam, a pani przez litość nie oskarżysz mnie przed nim...
   — Jeśli nie spyta... bo kłamać nie umiem... rzekła Herminia. Pamiętaj pan, proszę, to moje 
słowo... ja fałszem się brzydzę...
   — A ludzie utrzymują, że w naturze niewieściej..
   Herminia spojrzała nań surowo.
   — Mnie się zdaje — odpowiedziała, że jest dwie żeńskie natury — natura kobieca i niewieścia. 
Ojciec mi mówił, że to w Polsce dawniej rozróżniano. Kobieca natura to spadek po matce Ewie: 
niewieścia to odrodzenie na wzór anielskiego wzoru, Królowej aniołów...
   Mówiła jak sam profesor z powagą nieco naiwną i dziecięcą, ale mówiąc to była zachwycającą.
   — Jest może fałsz w naturze kobiety, nie powinno go być w duszy niewiasty...
   — Cudnie pani mówisz... westchnął Zdzisław przejęty... zazdroszczę Alfowi.
   Skłonił się, prawie mimowolnie to wymówiwszy, Herminia się zarumieniła, odszedł...
   Wracał do tego co się domem dlań teraz nazywało, z dwojgiem myśli: o Herminii i o 
nieszczęściu, jakie dotknęło jego prześladowcę. Jedna i druga wyegzaltowały go nad miarę. 
Wszedł do saloniku, w którym go czekała pani Robert'owa i Alf, razem z panem Sylwestrem 
Majakiem, jakby upojony... Po twarzy jego wielce zmiennej i wraźliwej, łatwo poznać to było 
można.
   Z nieco pogardliwym półuśmieszkiem, Majak zobaczywszy wchodzącego, podniósł się, 
skłonił, pożegnał i wyszedł. Zdzisława to niemal ubodło... Wielu z dawnych przyjaciół i 
znajomych unikało tak teraz jego towarzystwa... Lecz chwilowe to wrażenie zatarło się zaraz, gdy 
Alf i jego matka poczęli dopytywać o Herminię, o szczegóły spędzonego wieczoru.
   Zdzisław przebąknął coś o swej rozmowie, ale jej powtórzyć ani chciał, ani umiał. Zaspokoił 
tylko Alfa, iż jego ukłony dobrze przyjęte były...
   — Szczególnie dziś jesteś rozegzaltowany, odezwała się pani Rober'owa — co ci jest? Nie 
zwykłeś pan bywać takim, gdy wracasz od Puciatów...
   Tym razem — rzekł śmiejąc się ironicznie Zdzisław — osobiste miałem powody doznać 
wzruszenia. Profesor odebrał listy z owych stron, które się niegdyś mojemi zwały... Dziwne mi 
zwiastował nowiny...
   — Złe ? spytała pani Rober'owa.
   — Ani dobre, ani złe, dziwne — rzekł Zdzisław. Stryj, który mi wydarł majątek, miał dzieci 
troje, zdaje się, że wszyskie z ospy pomarły... Nie tając wcale radości pani Robert'owa w ręce 
klasnęła...
   — Nie godzi się cieszyć cudzem nieszczęściem ale... nie taję, że to mnie raduje... któż wie?
   Uśmiechnął się figlarnie...
   — Pan Bóg dobre uczynki nagradza — dodała rękę podając. Wrócisz pan do swych 
posiadłości...
   Hrabia nic nie odpowiedział — ale i on marzeniu znowu oprzeć sie nie mógł.
   Następnych dni, nic nowego nie zaszło. Spotkał się raz Zdzisław z Żabickim na ulicy, ale się 
nawet nie skłonili sobie, chociaż nie mogli niewidzieć i nie poznać. Inni współuczniowie zdawali 
się także unikać hrabiego, który nadto był dumny, aby ich miał szukać. Majak ile razy się z sobą 
zeszli, właściwym sobie sposobem przedrwiwał z panicza.
   Całe towarzystwo jego składali teraz Alf, Roszek i pani Robert'owa.
   Wszystko to wprawiało go w rozdraźnienie coraz większe, — instynkt zachowawczy ostrzegał 
go niepokojem o niebezpieczeństwie. Napróżno w domu pani Robert'towa i Alf starali się go 
pieszczotami ugłaskać i uspokoić: Zdziś uśmiechał się na chwilę, ale zostawszy sam, wracał do 
niepokoju, męczyło go fałszywe jego położenie. Okłamywał sam siebie, a oszukać nie mógł.
   Jednego z następnych dni, znużony już nieustannem towarzystwem gospodyni doma i 
przyjaciela, który o niczem nie mówił, tylko o Herminii sobie i miłości swojej — wyrwał się 
Zdzisław pod jakimś pozorem na przechadzkę do Thiergartenu sam jeden.
   Potrzebował samotności. Zaledwie usiadł na ławce w cieniu i miał zapalić cygaro, gdy z 
drugiego końca siedzenia, na które nie spojrzał roztargniony, doszło go szydersko jakoś 
wyrzeczone:
   — Dobry wieczór.
   Obejrzał się: na przeciwnym skraju siedział Majak z książką w ręku i fajeczką studencką. 
Patrzał na niego litościwie.
   — Prawdziwie osobliwsze szczęście — zawołał Majak składając książkę, — że hrabiego 
spotykam samego ! A gdzież towarzystwo ?
   — Jakie?
   — Zwykłe! Majak się śmiał.
   — Czyż... nie mogę stąpić bez niego? rzekł prawie gniewnie Zdziś.
   — Właśnie się tej pańskiej emancypacyi dziwuję, mówił Majak... Dałeś się bowiem tak 
zawojować...
   — Nie mam leprzych przyjaciół — odbił namiętnie Zdzisław.
   — To pewna, rzekł student, ani lepszego przyjaciela, ani milszej przyjaciołki — dodał z 
przyciskiem.
   Milczeli przez chwilę. Majak zdawał mu się przypatrywać z politowaniem i przybliżył się. — 
Kochany hrabio, rzekł, ja jestem gbur, ale ludzie mówią, żem niezły człowiek. Pozwólcie mi
   z wami być szczerym, wiele o was dobrego słyszałem od kolegi Żabickiego i życzę wam po 
bratersku...
   Głos Majaka był nieco zmieniony i poważniejszy niż zwykle.
   — Wpadliście w tę Kapuę Robert'ów, w której całą energię możecie utracić i popaść w niewolę. 
Nie przeczę, że dla młodzieńca początkującego przyjaźń takiej miłej i pięknej kobieciny rzeczą jest 
bardzo powabną, ale to człowieka zmiękcza, zużywa, niszczy... Alf dobry chłopiec, nie przeczę, 
ale on ma kawałek chleba i gotową przyszłość, a wy sami przyznajecie, że na nią pracować 
musicie.
   Zdziś słuchał dosyć cierpliwie. 
   — Wdzięczen panu jestem za szczerość i radę, rzekł, ale ja w tym stosunku, który potrzebom 
mojego serca odpowiada, nie widzę niebezpieczeństwa. Panowie go może sobie tłómaczycie 
fałszywie...
   Majak się rozśmiał.
   — Ale, ale! zawołał, fałszywie! mów sobie co chcesz... to w oczy skacze... Im prędzej tem. 
lepiej, kajdany te złote trzeba pokruszyć...
   Zdziś milczał, Majak mu rękę położył, na kolanach. — Słuchaj pan — rzekł — chcesz-li się 
ocalić dopóki pora, uciekaj od niebezpieczeństwa... Możesz być niezależnym, czynisz się sługą i 
niewolnikiem... Zamierzałeś być surowym dla siebie, jesteś aż nadto pobłażającym.
   — Powtarzasz pan to, co mu uprzedzony przeciwko mnie Żabicki mówić musiał — rzekł 
Zdziś.
   — Nie Żabicki, ale mi to mówi sumienie własne — dodał Majak... Cedzić ci nie będę, jesteśmy 
koledzy, baba cię opętała zręczna i za narzędzie będzie używała, dopóki nie złamie... Szkoda mi 
was... jak Bóg Bogiem!
   Zdzisław począł się tłómaczyć.
   — To są plotki niedorzeczne... jestem przyjacielem Alfa... Nie można mi mieć za złe, że go 
kocham... matkę jego szanuję...
   — Gadaj zdrów, szanuję! rozśmiał się Majak i wstał z ławki. Nie chcesz słuchać, wola twoja... 
ale i mnie, i Żabickiemu, i wszystkim nam żal was... Otrząśniejcie się z tego.
   Podał mu rękę. Tym razem Zdzisław się nie pogniewał, przyjął uścisk dłoni i począł się jeszcze 
tłómaczyć i uniwinniać. Majak ramionami ruszał.
   — Ja was nie winie dokończył, ale babę tę... babę. W tym...
   Machnął ręką i poszedł.
   Zdziś pozostał nieruchomy na ławce... rozmyślał. Stał się więc pośmiewiskiem i przedmiotem 
li- tości dla ludzi. Wchodził w głąb siebie i nie widział winy, tylko prześladowczą rękę losu. Coś 
jednak dla tego ogółu, który się nad nim znęcał, uczynić było potrzeba!
   Od wieczoru u Puciatów i odebrania wiadomości
   o dzieciach stryja, nieustannie jakaś nadzieja dziwna snuła mu się po głowie. Któż mógł 
przewidzieć przyszłość?
   Następowały ferye akademickie. Zdzisław sądził, iż lepiejby ich użyć nie mógł, niż jadąc w 
okolice Samoborów, do kapitana, do prezesa Mohyły, do dawnych znajomych. Toby go na czas 
jakiś od stosunków z Alfem i jego matką, od natarczywości ich, przyjaźni i dziwacznych projektów 
oderwało. Łatwo mu było znaleźć pozór do tej podróży: interes, potrzebę serca...
   Wyjazd zdał mu się konieczny... Myśl uważał za szczęśliwą...
   Lżej mu się zrobiło na sercu po tem postanowieniu, które zdawało się łatwo bardzo 
wykonalnem.
   Nad wieczór więc powrócił do domu i zaraz u wnijścia powiedział Alfonsowi, że odebrał listy
   i że interesa pewne go zmuszą na jakiś czas się oddalić.
   Alf zakrzyknął tylko:
   — Cóż ja pocznę? — I pobiegł do matki. W chwilkę potem pani Robert'owa na pół ubrana, bo 
było gorąco, ledwie chustkę narzuciwszy na ramiona, wpadła jak burza. — Co to jest? co ja słyszę? 
Alf rai niedorzeczności prawi. Jak to może być, ażebyś hrabia chciał odjechać? Dokąd? po co?
   Ton był rozkazujący, — patrzała nań oczyma iskrzącemi, gniewnemi. Zdzisław spokorniał.
   — Odebrałem listy, rzekł spokojnie, mam interesa konieczne i na czas jakiś będę musiał 
odjechać...
   — Cóż to za interesa? pokaż pan listy? krzyknęła pani Robert'owa.
   Hrabia się zarumienił, a piękna pani zmieniła ton i poczęła wnet jak najczulej.
   — Zdzisiu nasz kochany... ty nas opuścić tak nie możesz! W tej chwili! toby było zdradą, 
zgubą — o rozpaczbyś mnie przyprawił.
   Hrabia stał milczący.
   — Interes każdy w świecie da się ułożyć przez plenipotenta, ja poszle człowieka, my się 
postaramy...
   — Ja się muszę widzieć z dawnym opiekunem moim, z prezesem Mohyłą, rzekł Zdziś — w 
tem nikt w świecie mnie zastąpić nie może...
   Widząc, że walka z kobietą będzie trudna, dodał głosem łagodnym:
   — Niech się pani uspokoi, przecież na kilka tygodni odjeżdżając nie zrywam stosunków... 
powrócę...
   Namarszczyła brwi pani Robert'owa. — Zkądże tak nagłe interesa? nigdy o nich mowy nie 
było.
   Potrzęsła głową.
   — Panie Zdzisławie, nie, nadto masz dobre serce, ażebyś nas chciał opuścić...
   — Zdziś! zawołał Alf, i rzucił mu się na szyję — nie gub mnie. My sobie bez ciebie rady nie 
damy...
   — Ale ja powrócić przyrzekam — począł hrabia, któremu serce już zmiękło na widok tego 
przywiązania przyjaciół. Przecież się nie rozstajemy na zawsze, — ja mam sprawy, od których mój 
byt przyszły zależy...
   Pani Robert'owa zamilkła, poczęła się przechadzać żywo po pokoju, znać było, że wcale nie 
dała za wygraną, i że rozprawę ostateczną myślała odłożyć sam na sam ze Zdzisiem.
   Skinęła zręcznie na Alfa, aby nadaremnie się nie silił. Dawano herbatę, częsty gość Roszek 
wchodził z nutami pod pachą, w wyśmienitym humorze, — jak artysta, który odkrył arcydzieło.
   — Schumann! bozki Schumann! krzyknął rzucając papiery na fortepian.
   Przerwało to niemiłą rozmowę; po twarzach mógł poznać, że wszedł na jakiś spór i zmięszał 
się nieco.
   — Jestem niepotrzebny z moją muzyką? zawołał chcąc się cofnąć.
   — Ale owszem, przychodzisz nam na pomoc, spodziewam się, jako sprzymierzeniec, poczęła 
pani Robert'owa. Patrz na tego pana — (wskazała hrabiego) — chce nam uciekać...
   — Dokąd? spytał Zdziwiony Roszek; a toby było piękne! gdyśmy się do niego przywiązali i 
pokochali go...
   — Ja na parę tygodni muszę jechać w swoje strony...
   — Bałamuctwo! fantazya! kaprys! dziwactwo!.. przerwała pani Robert'owa — wymyślił sobie 
jakąś sprawę, aby uciec od nas.
   Alf przystąpił znowu, aby go uściskać, uwiesił się na jego ramieniu i szeptał mu w ucho:
   — Zdziś—ja tego rozstania nie zniosę. Matka znowu skinęła nań, że może być spokojny...
   — Z tego nic nie będzie — rzekła stanowczo;. siadajmy do herbaty...
   Zaczęto mówić o czem innem. Roszek wtrącił coś o Schumanie — pani Robert'owa nie chciała
   o nim słuchać, dla niej on nie był dosyć jasny... zdawał się dziwacznym.
   Około Zdzisia jak nigdy obracali się wszyscy, aby mu dogodzić i uprzedzić jego życzenia. 
Ciasteczka jakie lubił, przekąski, które mu najlepiej służyły, podsuwały piękne rączki matki i syna.
   Zdziś był rozczulony. "Jesteś niewdzięczny!" kilka razy na ucho powtórzyła mu matka Alfa...
   i pogroziła na nosku... Nie mógł już się tłóma- czyć, milczał... Wieczór pomimo muzyki wlókł 
się długo. Roszek nareszcie wyszedł, Alf posłuszny matki skinieniu oddalił się do swojego pokoju: 
z trwogą dostrzegł Zdzisław, że go rzucono na łup pięknej pani, która wstała majestatyczna i 
poważna.
   — Teraz mówmy, rzekła — jesteśmy sami. Tak się z przyjaciołmi nie zrywa... pokaż mi list...
   Zdzisław podniósł oczy...
   — Nie mogę, odpowiedział: w liście są rzeczy, które nie mnie, ale innych obchodzą,
   — A więc tajemnice masz, dla mnie? dla mnie? poczęła pani Robert'owa.
   — A więc nieufność — odparł hrabia — nawzajem, jeśli się mam aż składać dokumentami.
   — Mniejsza o to, nie żądam ich, odezwała się podrażniona pani — powiem jedno tylko. Listu 
żadnego nie było... to fałsz. Chcesz się nas, mnie pozbyć i zerwać, to widoczna... ale to niegodnie!
   Chustkę przyłożyła do oczu, głos jej stał się płaczliwy...
   — Tego się zawsze szczere, serdeczne, bezinteresowne przywiązanie może w końcu 
spodziewać... mówiła — oddaliśmy ci wszystko... dom, serca nasze... naraziłam się na ludzkie 
języki, bom... przywiązała się do was... A to zapłata za ofiary ? Sprzykrzyło się... idźcie precz.... 
nie znam was.
   Przejmujący głos doskonałej artystki, która łzy, boleść, jęki tak grać umiała, że ją posądzić o 
uda- nie nie było można, że ona sama może wydawała się sobie szczerą, przejął Zdzisława. Począł 
się uniewinniać.
   — Czyż zasłużyłem na te posądzenia? alboż nie ma mi być wolno nawet na kilkanaście dni 
odjechać?...
   W ten sposób zawiązała się walka siły nierównemi. Kobieta miała za sobą doświadczenie, 
umiejętność, znajomość człowieka i serca ludzkiego, sympatyę, jaką obudzała i wiedziała, że ją ma 
u niego: młody hrabia miał swe niedoświadczenie, rozpieszczenie, brak energii, łatwowierność, 
młodość i kajdany, jakie wkłada nałóg łatwo się nabywający miłego przyjacielskiego stosunku... 
Łatwo było przewidzieć, jak się to skończy.
   Jednakże Zdziś obstawał przy swojem, chciał jechać koniecznie, ale dawał uroczyste słowo 
honoru, poprzysiądz musiał, że powróci. Po kilkakroć podając rękę, którą Robert'owa ściskała 
silnie, powtarzał to słowo i przysięgę. Uspokoiła się dopiero. Zaczęto mówić o szczegółach 
podróży, o jej trwaniu, o wyjeździe.
   Matka Alfonsa rozporządzała najmniejszemi drobnostkami, obmyślała co miał wziąć z sobą, a 
co powinien był zostawić — dysponowała gdzie i z jakiem miał być pożegnaniem. Zdzisław na 
wszystko się zgadzał. Szło mu o to, ażeby na czas jakiś zszedł złośliwym oczom z placu — aby 
odetchnął i odzyskał samego siebie. Spieszył się tak, że dnia nie chciał utracić... Gdyby nie panna 
Herminia, Alf byłby mu może towarzyszył, ażeby pewniejszym być, że powróci.
   Na chwilę nie spuszczano go z oczu... Zdaje się nawet, że śmiała pani Robert'owa zarządziła 
poszukiwania listu w jego papierach, które nielitościwie rozrzuciła i nic nie znalazła.
   Zdziś jakby odżył, w lepszym znacznie humorze poszedł z pożegnaniem do profesora 
Puciaty...
   Znalazł go w jego gabinecie, w szlafroku wprawdzie, ale w chustce białej na szyi, jak zwykle z 
gazetą w ręku. Zdziwił się niepomału stary posłyszawszy, że jechać zamyśla, ale podróż tę 
zrozumiał; a że chętnie bodaj kilka groszy rad był oszczędzać, dopominał się, aby bez listu do 
kapitana Porowskiego nie wyjeżdżał.
   — Jeśli się chcesz z Minią teraz pożegnać, dodał poważnie, możesz pójść do salonu, znajdziesz 
ją tam pewnie. Nic nie mam przeciwko temu, zaraz i sam nadejdę.
   Widoczna to była łaska... bo Puciata młodzieży tak łatwo do córki nie zwykł był dopuszczać. 
Zdzisław podziękował i poszedł.
   W salonie jednak Herminii nie zastał... Na odgłos jego stąpania, odezwała się z drugiego 
pokoju.
   — Roszek? czy to ty? Chodź tu!
   — Przepraszam panią — to ja! Dziewczę pokazało się we drzwiach. — Cóż tu pan robisz o tej 
godzinie? spytała zdziwiona.
   — Przychodzę panią pożegnać i to za pozwoleniem i upoważnieniem profesora.
   — Jakto pożegnać?
   — Wyjeżdżam na ferye...
   — Dokąd?
   — W moje dawniej strony...
   — Nigdy pan hrabia nie mówiłeś o tem...
   — Bo to przyszło niespodzianie... Zamyśliła się Herminia patrząc mu w oczy,
   jakby z niego prawdy dobyć chciała.
   — Prędko powrócisz hrabia? Zdziś się zawahał z odpowiedzią.
   — Myślę, że za parę... kilka tygodni...
   — A przyjaciel pański czy także z nim jedzie? Uśmiechnął się Zdzisław.
   — Nie — zostawiam go — pani, rzekł cicho.
   Panna Herminia jakby dla przedłużenia rozmowy wskazała krzesełko. Profesor widocznie 
naumyślnie nie przychodził. Siedli naprzeciwko siebie. Czarne oczy magnetyzowała z dziwną 
natarczywością i odwagą.
   — Kiedyż się pana hrabiego mamy spodziewać?
   — Czyż pani raczysz się mnie spodziewać i postrzedz, że mnie tu nie ma? zapytał Zdzisław...
   — O! niezawodnie — odparła powoli — przecież hrabia mi się oświadczyłeś z przyjaźnią, a ja 
biorę wszystko bardzo na seryo...
   — Ja także...
   — Weź pan przyjaciela z sobą, niech się rozerwie trochę...
   — Ciężkoby mu się było od tych miejsc oddalić — rzekł Zdzisław.
   Ironicznie jakoś uśmiechnęła się panna Herminia.
   — Ale cóż on pocznie bez hrabiego? rzekła: nie da sobie rady i zatęskni śmiertelnie...
   — Nie sądzę... ktoś mu zastąpi wszystko... pani się domyśli o kim mówię...
   Na to pytanie odpowiedziało wejrzenie niezrozumiale pytające, niedowierzające, prawie 
szyderskie... Potem Minia odwróciła głowę, popatrzała na okna i zamilkła. Profesor zaczytawszy 
się snadź w gazecie, nie przychodził.
   — Będziesz pan tam pewnie widział Porowskich — odezwała się Herminia; ja ich nie znam — 
ale dziwny stosunek łączy mnie ze Stasia. Przypisywała się do listów ojca, potem jako córki dwóch 
starych przyjaciół, zaczęłyśmy pisywać do siebie, i choć nigdy w życiu nie widziałyśmy się, a 
znamy się tylko z fotografii, pisujemy do siebie i jesteśmy najserdeczniej. Powierzyłabym 
hrabiemu list do Stasi, gdybym pozawczoraj go nie wysłała.
   — Pocztą?
   — Nie, powiózł go jadący w tamte strony zna- jomy Roszka... zdaje mi się medyk... jakże się 
zowie?
   — Czy nie Źabicki?
   — Tak jest...
   — A to mój dawny... nauczyciel i przyjaciel, rzekł hrabia...
   Herminia się uśmiechnęła.
   Zdaje mi się, że dla... dla Porowskich tam pojechał. Roszek się domyśla... nie wiem... wszak 
zna pewnie. Stasię?
   Podniosła oczy...
   — Ja się nie umiem domyślać nic — rzekł hrabia — ale — bardzo być może, iż go tam miłe 
ciągną wspomnienia, jak mnie...
   Westchnął i zachmurzył się, a że profesor nie nadchodził, chciał pożegnać pannę Herminię.
   — Już pan uciekasz? a tak się długo nie zobaczymy, rzekła spokojnie patrząc mu w oczy i 
wyciągając doń rękę trochę drżącą. Nie śmiem wstrzymywać, żegnam pana — ale się spodziewam, 
że o nas nie zapomnisz... i że do nas powrócisz... Prawda?
   Zdzisław się skłonił, i sam nie wiedział jak popełnił tę nieprzyzwoitość, że ją w rękę 
pocałował.
   Rumieniec żywy wystąpił na twarz ślicznego dziewczęcia, spuściła oczy i dodała cicho:
   — Znajdziesz nas pan wiernymi przyjaźni... proszę nie zapominać... Profesor właśnie nadszedł 
na tę chwilę i zatrzymał się nieco we drzwiach, jakby pożegnaniu nie chciał przeszkadzać, udając, 
że rąk, które się dopiero rozerwały nie widzi...
   — Kochany hrabio — rzekł, — proszę o zabranie listu mojego do kapitana... i kłaniajcie mu się 
najserdeczniej. Posyłam mu moją fotografię i Mini... tylko tej proszę nie zgubie. Kompromitująca 
rzecz pięknej panny wizerunek w rękach obcych... Odeszlę wszystko przez Roszka, abyś się nie 
potrzebował fatygować...
   Zdzisław ukłonił się raz jeszcze profesorównie, która wyszła natychmiast... i dosyć smutny, 
choć sam nie wiedział czego, wysunął się z pokoju...
   Nazajutrz w istocie Roszek mu przyniósł ogromną kopertę niezapieczętowaną z adresem 
kapitana... W niej, jak się później przekonał hrabia, był list do Porowskiego, dwie fotografie dla 
niego i jeszcze jedna panny Herminii, nie wiedzieć dla kogo przeznaczona, z nadpisem: 
Przyjacielowi... Tę zdaje się, że hrabia nic nikomu nie mówiąc, potajemnie sobie przywłaszczył...
    
   * * *
    
   Prezes Mohyła, który od czasu katastrofy Samoborskich, znacznie podupadł na zdrowiu, mniej 
teraz niż kiedykolwiek z domu wyjeżdżał. Nogi mu brzękły coraz groźniej, chodził z trudnością o 
kiju, i znaczniejszą część dnia spędzał w starym, odartym fotelu, na gawędce z jakimś łaskawcą, 
lub z kimkolwiek z domowych. Na majątku znacznie nadrujnowanym gospodarzył syn jego pan 
Jeremi Mohyła, człowiek już także niemłody, obywatel ziemski, nawykły do tego szlacheckiego 
życia, które niegdyś ojciec prowadził. Zwał się pan Jeremi gospodarzem i rolnikiem, i zdawało mu 
się, że to powołanie spełnia sumiennie, skarżył się nawet często na nawał pracy. Wyjeżdżał na 
koniu bez chartów, lub z chartami na pole, objeżdżał łany, niekiedy fantazya mu przychodziła 
zajrzeć i do lasu, stał czasem chwilę z cygarem nad robotnikami, osobliwie jeśli młode kobiety 
były między niemi... Zaglądał i do regestrów i do śpichlerzów — ale to wszystko czynił nudząc się, 
obojętnie, ż obowiązku i nawyknienia, i ciężyły mu te czynności, a gospodarstwo, choć na pozór 
nie zaniedbywane, szło bardzo licho.
   Prezes, któremu za jego czasów wcale nie szło lepiej, syna nie obwiniał, składał to na te — psie 
lata... które coraz się gorsze stawały, i na jakiś fatalizm ciężący nad Mohyłami.
   — Cóż robić, moja duszko? mawiał do syna — co robić? Jakoś to będzie — głową muru nie 
przebijesz... jak nie idzie to nie idzie — to darmo.
   Długi dawniej pozaciągane ciężyły, w dodatku pan Jeremi ożenić się jakoś nie mógł. Prawda, 
że pięknym nie był, ale daleko brzydszym się do ko- bierca szczęściło; prawda, że nie miał za sobą 
świetnych talentów, ani dowcipu, ale był człowiek uczciwy, miły, zacny... i tylko trochę leniwy a 
nieporadny.
   W innych folwarkach prezesa nie było ani domów, ani ogrodów, oprócz Porzecza... Mohyła 
sam to miarkował, że on może stał na przeszkodzie ożenieniu syna, bo każda panna rada była być 
panią w domu, a tu stary ojczysko był ciężarem...
   — Jużbym rad to utrapione życie dokończył — wzdychał po cichu — żeby Jeremiemu było 
swobodniej, a tu, jak na toż — Kostusia mnie nie chce...
   Ojciec był bardzo przywiązanym do syna, Jeremi najczulszym dla ojca. Rodzina w ogóle po 
staropolsku się miłowała. Siostra Jeremiego wydana była od lat kilku za obywatela z sąsiedztwa, 
niejakiego Smogórskiego, nie majętnego człowieka, wesołego, poczciwego, nieopatrznego 
myśliwca, który żonę i psy zdaje się równie kochał, ale mocno bardzo.
   Smogórscy albo oboje, albo ona przesiadywali często przy ojcu, a teraz gdy prezes na zdrowiu 
szwankował i kulawemi końmi swojemi sąsiedztwa nie mógł objeżdżać — mieniali się nieustannie. 
Staruszek lubił dobrze zjeść i wypić — więc Smogórski starał się o zwierzynę, a pani Ernestyna o 
słodycze i przysmaki. Poczciwy prezes nie mógł się skarżyć, aby go zaniedbywano... Syn uważał 
się niemal za ekonoma, choć mu ojciec wszystko dy- rnittował, i bez woli prezesa, bez wiadomości 
jego najmniejsza rzecz się w domu nie działa.
   Dom to był jeszcze patryarchalny, w którym miłość płaciła za wszystkie troski życia. Rodzina 
trzymała się spójną gromadką i wspólnie biedy i utrapienia znosiła.
   Prezes jak dla siebie był nieopatrzny, tak i nieszczęśliwe Samoborskie sprawy przespał, 
zbytnio ludziom zaufawszy; ale też szczeremi łzami opłacił ten swój błąd, i nie można mu było 
wspomnieć
   o nieboszczce hrabinie, o losie jej syna, bo zaraz płakać zaczynał...
   Ile razy kto z obcych napomknął o Samoborskich, a wiele teraz tu o nich mówiono z powodu 
pana Sebastyana, prezes milknął, spuszczał głowę
   i słowa się nie odzywał, a potem przez cały dzień wzdychał... i bywało tak, że jeść nawet nie 
chciał.
   Syn też i córka przestrzegali zwykle gości, aby nie tykali przy nim tego przedmiotu. Hrabia 
Zdzisław parę razy, wyjechawszy, pisał do prezesa, lecz od kilku miesięcy już zaniedbał tej 
formalności. Opieka się była skończyła, jeden tylko interes więcej niż wątpliwy pozostał przy 
Mohyłach... w ich rękach był prywatny skrypt na kilkadziesiąt tysięcy złotych należnych od 
niejakiego pana Kazanowskiego. Stary to był dług odwieczny, któremu Kazanowski ów nie 
zaprzeczał, ale go zapłacić nie mógł.
   — Co acindziej panie prezesie chcesz, kiedy nie mam, odpowiadał stary łysy szlachcic — 
wyciągając ręce obie — z próżnego i sam Pan Bóg nie naleje... Wioszczyna licha... czasy złe... jak 
zdechnę, to ją sobie weźmiecie... a póki żyw, żebym choć dach miał nad głową, to mnie nie 
wypędzajcie.
   Po zupełnym upadku Samoborskich, Kazanowski sam się postrzegł, że sumienie kazało coś 
począć, aby ostatni grosz oddać sierocie... Przystąpiono więc do układów... Zgodził się szlachcic 
wioseczkę przepisać na imię hrabiego Zdzisława i przyznać mu jej dziedzictwo, warując sobie 
dożywocie. Miał wprawdzie lat sześćdziesiąt, ale silny był, zdrów, krzepki i trzymał się jeszcze na 
koniu doskonale, a chodził po kilka mil na dzień pieszo...
   Układ z panem Kazanowskim, był jedynym interesem, który się prezesowi ukończyć jako tako 
poszczęściło. W chwili gdy hrabia Zdzisław wybierał się odwiedzić okolicę Samoborów, rzecz 
była już skończona. Mohyła się cieszył niezmiernie, że choć to mu się powiodło, a że sam pisać nie 
mógł, na syna naległ, ażeby do Zdzisława list przygotował. Ale na wsi, nie nawykłym do 
korrespondencyj list ułożyć jest sprawą wielką. Jeremi zaczynał brulion: "Jaśnie Wielmożny 
Hrabio Dobrodzieju" po razy kilka, i zawsze mu coś przeszkodziło. Prezes codzień zapytywał:
   — A cóż list gotów ?
   Jeremi się tłómaczył... — A niechże cię — mówił stary — to zupełnie jak ja... com nigdy się 
tak nie zmęczył niczem jak listem... Ale bo raz tylko przysiedź fałdów...
   Jeremi codzień przyrzekał, w ostatku chciała go wyręczyć siostra, napisała coś, ale podarła... 
Dosyć, że pismo to wysłane jeszcze nie było.
   — Ale co tam tak pilnego, mówił Jeremi... co mu z tego przyjdzie, że nominalnie wioskę 
dostanie? Kazanowski zdrów jak pień — nierychło się jej doczeka. A gdyby nawet ją i objął, 
niewielką mieć będzie pociechę...
   — Zachciałeś, kiedy nie ma nic, i to dobre I wzdychając mówił stary...
   Jednego dnia letniego, gdy prezes z fotelem się kazał wytoczyć na ganek od ogrodu i popijał 
limoniadę, paląc fajkę, a wzdychał ciągle: "O Jezu! zmiłuj się nademną!" bo go straszliwie w 
nogach rwało... zaturkotało coś przed gankiem.
   Przy prezesie pod ten czas właśnie jakoś nikogo nie było... Niespokojny zaczął wołać:
   Jest tam kto? jest tam który? he? a gdzieżeście się u kata pochowali?
   Nikt nie odpowiadał... Prezesowi ciężko się było obrócić nawet, gdy już za sobą chód 
posłyszał...
   Czekał więc. Jakież było zdziwienie i radość, gdy przed nim stanął Zdzisław! Chciał się 
porwać, aby go uściskać, ale nogi mu nie dopuściły, ręce
     tylko wyciągnął i łzy mu się z oczu polały strumieniem... 
   — Jezu miłosierny!... to wy!... co za szczęście!...
   Hrabia stał przed nim wzruszony także, i schylił się, aby go w ramię pocałować. 
   — Jakżem ja szczęśliwy! łkając mówił prezes. Wtem wpatrzył się w przybyłego i ledwie mu
   się nie wyrwało:
   — Ale cóż się z wami stało ?
   W istocie oczy tylko starego przyjaciela mogły w tym zwiędłym zawczasu, bladym, 
zmienionym chłopcu poznać owego ślicznego, rumianego, świeżego Zdzisia ze szczęśliwych 
czasów. Nie stracił on pańskiego trybu w obejściu się, nie spowszedniał powierzchownością, lecz 
zestarzał, i nowa dola wypiętnowała się na nim wyraźnie. Twarz nosiła cierpienia ślady, znikł z 
niej uśmiech dziecięcy, a zastąpił go ironiczny i smutny... Piękność jego możeby w czyich oczach 
wydawać się mogła ponętniejszą wyrazem, jaki jej nadał ból i niepokoje, lecz była chorobliwa i 
zwątlała... Oczy patrzały nieśmiało... czoło zdawało się wstydzić upokorzenia....
   — Siadaj, mój ty gościu drogi, najdroższy, coś o starym przyjacielu i słudze swym nie 
zapomniał... mów mi o sobie — począł prezes. Jakże to dobrze, żeście to mieścisko, tych szołdrów 
porzucili, a przyjechali u nas odetchnąć. Oto Jeremi będzie wam rad... a Smogórscy...
   I patrzał stary a napatrzyć się nie mógł na dawnego pupila swego, a łzy coraz się nowe 
dobywały z jego oczu osłabłych....
   Jeremi, który był na toku, bo tam jeszcze jakieś resztki domłacano, zobaczywszy bryczkę 
pocztową, pośpieszył do dworu i przyszedł, gdy już hrabia był zasiadł przy prezesie. Nowe więc 
powitanie nastąpiło. Z drugiego końca domu pośpieszyła i pani Ernestyna Smogórska, młoda ale 
otyła kobiecina, poprawiając włosy... Wszyscy okrzykiem podziwienia spotykali hrabiego, nie 
spodziewano się go tu bowiem wcale; wszyscy też znajdowali, spojrzawszy nań, że się dziwnie 
zmienił i postarzał. Zaczęto go rozpytywać, — nie miał prawie nic do opowiadania...
   — Był tu u nas przed kilku dniami Żabicki, rzekł prezes, pytałem go o was, nic mi nie umiał 
powiedzieć, nawet o waszem przybyciu nie oznajmił. Tłómaczył się tem, że na inny oddział chodzi 
i nie miał czasu, ale zawsze...
   Prezes kręcił głową.
   — Zwija się tu po sąsiedztwie... nie wiem kędy...
   Pani Ernestyna się uśmiechnęła.
   — Koło Stasi się kręci...
   — Może być — rzekł Mohyła — a no... Znowu głową pokręcił i nie dokończył. Pilno było 
Mohyle pochwalić się sprawą z Kazanowskim skończoną.
   — A właśnie, odezwał się, zbieraliśmy się pisać do hrabiego... z interesem... no — i 
niezgorszym...
   Mieliście to tam zdesperowaną sumkę u Kazanowskiego...
   Cóż kiedy jej odebrać nie było można ? rzekł Zdziś; nie ma co już mówić o tem...
   — Sumienie go ruszyło... dodał Mohyła: myśmy też troszkę nacierali, i wieś swoją wam oddał 
— ale po najdłuższem życiu, na uspokojenie długu. Macie więc, jeśli nie wioskę, to tytuł 
dziedzictwa... I to dobrze — lepszy rydz niż nic.
   — Zawdzięczam to chyba prezesowi, rzekł widocznie uradowany Zdziś.
   Mohyła zamilkł i rozpłakał się.
   — Jeremi wam odda papiery! rzekł po cichu...
   — A w Samoborach co się dzieje? spytał odważnie Zdzisław.
   Prezes spuścił głowę na piersi i szepnął:
   — Nie wiem.
   Ernestyna i Jeremi spojrzeli po sobie...
   Gospodarzy po swojemu pan Sebastyan — odezwał się Jeremi; tylko mu się coś nie szczęści... 
dzieci potracił. Mówią, że go rozpacz była ogarnęła tak, iż zamknięty kilka tygodni siedział w 
ciemnościach i ryczał z bolu... Żona go tylko odratowała. Od tej pory mówią, że i gospodarstwo 
upadło, i wszystko zaniedbane... Siedzi podobno nad Biblią, nad Psalmami i księgą Hioba... Żony 
jego poznać też nie można, tak się zmieniła... Smutno tam... Ale gdyby i był dziś żal a skrucha — 
mówił Jeremi, — już się dokonane nie powróci. Z pałacu gruzy tylko zostały, park wycięty zarasta, 
bo go nie wytrzebiono na pole i już pono
   o tem nie myślą...
   Zdzisław milczał.
   — Od śmierci dzieci nikt starego garbusa nie widział...
   Pani Smogórska zaczęła inne opowiadać szczegóły... Prezes słuchał ich z równą ciekawością, 
jak hrabia, bo ich też pono nie znał.
   — Palec boży! powtarzał po cichu; palec boży... Mówił on ząb za ząb... los mu też zęby rwie...
   Zdzisław chciał tegoż dnia wyjechać do Wólki, lecz prezes zakrzyknął, że go nie puści.
   — Me ma nic pilnego, boć hrabia tu w naszych stronach zabawić musisz przecie... Prawdą a 
Bogiem do Kazanowskiego też pojechać należy
   i tę tam mizerotę obejrzeć. Jak ono jest to jest, zawsze to szmat ziemi swojej.
   Zdzisław nie przyznawał się do tego, ale i jego to nowe dziedzictwo, jakkolwiek szczupłe, 
cieszyło i ciekawość w nim obudzało. Folwark Kazanowskiego leżał na granicy Samoborów — 
wioskę nie- raz dawniej przebiegał Zdzisław konno, dwora jednak w olszynach ukrytego nigdy nie 
widział... Jeremi zaczął opowiadać o Suszy — tak się zwał folwarczek Kazanowskiego...
   — Dworek lichy pod słomą, zabudowania nędzne... opuszczone to bardzo, ale ludzie mówią, 
że grunt niezgorszy... Karczma na trakcie pocztowym, stawek z młynkiem choć nie rocznym... łąk 
dosyć leśnych, no i lasu, wyciętego prawda, włók ze dwadzieścia...
   — Jakby Kazanowskiego Pan Bóg do swej chwały powołał — odezwał się Mohyła — 
pobudowawszy się, żyć juściż można i z głodu nie umrzeć.
   Ernestyna, która się właśnie bohaterowi przypatrywała, pomyślała jednak, że do Suszy nie był 
stworzony. Czas przebyty w mieście nadał Zdzisiowi jeszcze wybitniejszy charakter miejskiego 
panicza, któremu trudnoby wyżyć pod słomianą strzechą.
   — Ludzie mówią — odezwała się, — że u Kazanowskiego nigdy dostatku nie było... to prawda, 
ale też i gospodarstwa...
   — Myśliwy był — rzekł Jeremi...
   — Proszę mojemu mężowi nie przymawiać! rozśmiała się tłusta gosposia. On ci też być bez 
łowów nie może, a chleb, chwała Bogu — jest...
   Prezes ręką machnął...
   — Gdzie teraz dostatek ? gdzie teraz grosz ? zawołał — czasy psie ! to darmo... Czy kto 
gospodarzy czy nie, Wszystko jedno... Ot Jeremi, i nie dośpi, i nie doje, i kłopocze się i zabiega... a 
cóż ma?...
   Jeszcze może gorzej jak za mnie bywało. Psie czasy... Ludzie, i ceny, i rola się popsuła... 
Koniec świata! słowo daję — plagi wszystkie... Jak nie księgosusz — to motylica, jak to nie — to 
posucha, to wylewy i gradobicia. Nigdy tego nie bywało!
   Gderał tak stary prezes niemal wieczór cały. Zdziś, któremu dobra niespodziewana nowina 
dodała humoru, opowiadał nieco o Berlinie, i de publicis, bo tego prezes był bardzo ciekawy, 
szczególniej od strony Turcyi. Przepowiednia Wernyhory niepokoiła go od dawna... Jeremi mówił 
o sąsiedztwie, dopomagała mu siostra. Ku wieczerzy przybył prosto z polowania na kaczki 
wracający, wąsaty, opalony, śmiejący się, zamaszysty Smogórski, którego żona pobiegła uściskać 
na ganek, jakby go od miesiąca nie widziała.
   Cały ten świat wiejski, po owym berlińskim, wydał się nadzwyczaj dziwnie Zdzisławowi. 
Razili go ci ludzie hałaśliwą nad miarę mową, śmiechem, trywialnym dowcipem, rubaszną 
serdecznością, obyczajem jakimś niesalonowym. Ocenić ich nie umiał, a wśród nich czuł się 
obcym, choć serca się w nich odzywały...
   Prezes wieczerzę jadł z podwojonym apetytem; przyniesiono wina węgierskiego, któremu 
Smogórski był rad bardzo... rozweselili się wszyscy, oprócz hrabiego, który pewne zachował 
decorum.
   Na dzień następny pozostawała wyprawa do Suszy i Wólki... Oprocz tego zamierzał być hrabia 
w miasteczku i odwiedzić Wilelmskich, których plany zmieniły się i oboje pozostali tu założywszy 
małą pensyjkę dla panien. Chciał być wszędzie, widzieć wszystkich... i przedłużyć swój pobyt w 
tych stronach... Trochę nie na rękę mu było spotykanie się z Żabickim, lecz miał nadzieję, iż ten go 
nie obgada, a przed ludźmi po staremu z nim być potrafi...
   Późno w noc rozeszli się nareszcie, i krzesło prezesa potoczyło się do jego pokoju...
   Nazajutrz po uroczystem śniadaniu które za obiad stać mogło, Jeremi kazał zaprządz do tak 
zwanego koczobryka najlepsze konie folwarczne i jechać do Suszy...
   Już na grobelce koło młynka, dowiedzieli się od chłopaka pędzącego gęsi, że Kazanowskiego 
w domu nie było. Zdala więc tylko mogli dworek opatrzyć. Leżał otoczony staremi olchami, nad 
pół zarosłym trzcinami, sitowiem i tatarakiem stawkiem. Lichy był, polepiony, słomą okryty, z 
ganeczkiem na pokrzywionych słupkach opartym. Ciasne podwórko z łatanych płotów otaczało 
obejście gospodarskie razem i tak nazwany dwór pański. Obok niego stała kuchenka z małemi 
okienkami, jeszcze od niego biedniejsza i brudniejsza, a koło niej i przed nią schły naczynia od 
nabiału, prania i kuchni. Naprzeciw stajenka i obora z płotów polepionych gliną, nędzne chlewki i 
komórki siedziały jak grzyby nizko, ogromnemi pogarbionemi okryte dachami. Wszystko tu 
mówiło o nędzy i nieładzie, a smutne było, dzikie nad wyraz wszelki, jakby z przedkilkuset lat 
zabytkiem początków cywilizacyi...
   Na Zdzisławie widok tego przyszłego dziedzictwa, jedynego jakie miał na ziemi, uczynił 
wrażenie bolesne; ponuro zwrócił wzrok na ten kątek i milczał. Jeremi, który to postrzegł, wesoło 
starał mu się wytłómaczyć, że opuszczenie pochodziło z winy gospodarza.
   — Nie zaprzeczam, że Susza licho teraz wygląda, rzekł; ale przy pracy i smaku, jaki hrabia 
masz, jakże to łatwo zrobić ponętnem i miłem! Naturalnie, że wszystkoby należało obalić, ogródek 
sobie zarysować, olchy i stawek do niego zagarnąć.
   — Tak, rzekł Zdziś smutnie: stworzyć z niczego nowy światek na miejscu tej gorszej od ruin 
nędzy wiekowej i zaniedbania.
   Stali tak u płotu, gdy parobczak nadbiegł, ofiarując się wprowadzić ich do dworku, aby 
spoczęli. Obaj nic nie mówiąc weszli w dziedziniec, przez który codzienne przechody bydła i 
ptactwo na nim zamieszkałe, spacer czyniły bardzo niebezpiecznym. Przy studeńce stała wiekuista 
kałuża pod korytem, w którem chudobę pojono. Kaza- nowski wcale się snadź ani o wdzięk, ani o 
porządek nie starał, bo mało w domu siadywał. Dworek służył mu tylko za przyporzysko 
chwilowe... Z jednej strony była izba czeladna, z drugiej pokoje pańskie, to jest jedna izba spora i 
alkierz sypialny z bardzo maleńkiem okienkiem od ogródka, które samo jedno w całym domu 
wyjątkowo było pomalowane zielono.
   Kazanowskiego mienie składały strzeleckie przybory i lichy bardzo sprzęt domowy. Na stoliku 
podarty Idzi Blas z Santyllany i jeden tom Tysiąca Nocy, nie wiadomo co robiły.
   Kartek w nich brakło, a na pierwszych właściciele pogryzmolili swoje nazwiska. Było też Ad 
majorem Dei gloriam — choć nie bardzo w miejscu. Kałamarz suchy, pióra popękane, kij w kącie 
— w sypialni kuferek, szafka... i wszystko.
   Zdzisław nie dobrze rozumiał jak tu żyć było można — stał osłupiały. Miał się więc uważać za 
szczęśliwego, że mógł być tej nędzy spadkobiercą?
   W jego oczach nie miało to żadnej wartości, a stawało się ciężarem; nie śmiał się jednak 
odezwać. Przeszli w milczeniu wszystkie kątki. Chłopiec otworzył drzwi z sieni do małego 
ogródka, dzikiemi wiśniami i agrestem zarosłego, wśród którego siedziały główki kapusty, cebula 
i czosnek z długiemi łodygi powywracanemi fantastycznie...
   Drabina stara wiodła ztąd na dach pod pozorem wycierania komina, któremu się to nigdy nie 
trafiało, ażeby kto o nim pamiętał. Co kilkanaście miesięcy zapalały się sadze, puszczano gęś 
ofiarną, Kazanowski strzelał w komin, lano wodę i na tem się kończyło... Na jaki rok można było 
spać spokojnie. Nie było co zresztą oglądać. Młynek w lecie odpoczywał. Po za olszynką łąka, a za 
nią pola widać było i lasy w głębi... Dwór Kazanowskiego wyglądał tak mizernie, jak zabudowania. 
Chłopiec był bosy i w zgrzebnej koszuli; z oficynki wysunęła się postać płci żeńskiej zasmolona, z 
czarną od sadzy chustą na głowie, potem stary o kiju pasiecznik, nareszcie dziewczynka blada i 
piegowata... Chłopiec, który oprowadzał, mówić umiał; reszta obawiając się zapewne badań, na 
widok przybyłych żywo się cofała pod opiekuńczy dach kuchenki...
   Jeremi domyślił się przykrego wrażenia, jakiego Zdziś doznać musiał i rzekł wesoło:
   — Wziąć taką pustynię a stworzyć z niej raj... to prawdziwa przyjemność. Wszystko do 
zrobienia... to dopiero miło!
   I zaczął się śmiać. W tej chwili coś zahuczało przed dworkiem, Kazanowski nadjeżdżał na 
kozackiem siodle i chudym koniu. Chłop był zdrów, silny, z nosem czerwonym, w siwej 
sukmance... Skoczył raźno z wierzchowca i puścił go do stajni, a sam ku Jeremiemu pośpieszył, nie 
poznawszy Zdzisława.
   — Przebacz panie podsędku dobrodzieju — żeśmy się tu wdarli do jego własności, którą 
hrabiemu Zdzisławowi pokazać chciałem...
   — A! szanownego hrabiego, dobrodzieja mojego ! krzyknął Kazanowski — zdejmując czapkę 
— co za szczęście !...
   Zdziś się skłonił.
   — Przyjechałeś hrabia obejrzeć swe przyszłe dziedzictwo... mówił dalej — i słusznie. Trochę 
opuszczone! tak! człowiek stary, do niczego ochoty nie ma, ale nie chwaląc i nie przechwalając, 
dołożywszy pracy, hrabio — klnę się — złote jabłko bierzecie! Na okolicę całą takich gruntów nie 
ma jak w Suszy... Łąki, sama koniczyna... las przedziwnie wyrosły... położenie cudowne... Czego 
dusza zapragnie... Małe to, ale cacko... To bieda, żem ja stary i że się zagryzłem... ochota odpadła... 
przez to wszystko zmarniało...
   Westchnął.
   — Proszęż do środka — choć spocząć... nie chwaląc się i nie przechwalając, mam trochę 
maliniaku, jakiego u nas nie znajdzie się nigdzie... Gdyby panowie raczyli...
   Zdzisław i Jeremi zaczęli dziękować, składając się pośpiechem, ale Kazanowski niemal 
gwałtem zmusił ich wnijść nazad do domu i przysiąść na chwilę.
   — Widzisz hrabio, rzekł bijąc się w piersi, oddaję ci wszystko co mam, nie chcę na tamten 
świat nieść ciężaru na sumieniu — bierz co twoje... Innyby był z długiem kręcił — jam człowiek 
prawy, cudzego nie żądam. Więcej powiem, wam czas drogi, wy możecie z Suszy uczynić majątek 
co się zowie... ustąpię wam natychmiast, dajcie mi rocznie choć kilkaset złotych... W kluczu 
Radziwiłłowskim wakuje leśnictwo, ja psy i myśliwstwo lubię... pójdę służyć... Żal mi was, bom 
widział Samoborskich w lepszym bycie; mnie tak z wioską, jak bez niej, ja nie gospodarz...
   Spojrzał na siedzących, Zdzisław nie wiedział co mówić, Jeremi go wyręczył.
   — Wiecie co ? rzekł do Kazanowskiego, hrabia mało ma doświadczenia; przyjedźcie do nas na 
obiad w tych dniach, prezes rozpatrzy tę rzecz, a jeśli to możliwe... czemużby się zrobić nie miało ?
   — Ja wiele pretendować nie będę, dodał Kazanowski...
   Począł jeszcze Suszę zachwalać, ale goście już się żegnali. Przeprowadził ich do koczobryka i 
stał długo u płotu, póki mu z oczu nie znikli.
   Zdzisław milczał.
   — Da się to może zrobić, rzekł odjechawszy nieco Jeremi: szlachcic nieporadny, 
niegospodarny i podobno grywać lubi, ale człowiek zresztą uczciwy... Wioskę teraz objąwszy, 
możnaby coś z niej zrobić.
   — Ale ja się na tem nic nie znam! przebąknął Zdzisław. — A od czego Porowski i my i 
życzliwi wam sąsiedzi? wesoło dodał Jeremi — damy sobie rady...
   Droga do Wólki wiodła po nad Samoborów granicami, wkrótce zjechali na drogę i okolicę, 
którą Zdziś w czasach szczęśliwszych tylekroć konno na Timurze przebiegał obok Żabickiogo, 
spiesząc do matki, do pieszczot jej, do uśmiechniętych twarzy domowników. Każdy kamień, krzyż, 
mostek przypominał mu jakąś chwilę życia... Z dala tam gdzie niegdyś był ów park wspaniały i 
drzewa odwieczne, widać było pnie i zarośla. Z wycięciem ogrodu zmieniła się fizyonomia 
Samoborów. Znikł pałac, z którego tylko resztki murów gdzieniegdzie sterczały.
   Inne budowy zachowały się w całości, lecz widać było na nich opuszczenie, jakby umyślne i 
mściwe. Zdzisławowi kilka razy łzy zakręciły się w oczach, całego męztwa swojego potrzebował, 
aby na tę szczęścia minę patrzeć oko w oko i nie wybuchnąć jękiem i oburzeniem. Zniszczenie jak 
piorun w chwili obaliło to, na co długie lata pracowały mozolnie. Cień jego matki unosił się nad 
tem o smutniałem cmentarzyskiem. Mieszkając w Suszy, musiałby codzień patrzeć z dala na ten 
grób, na ten raj, z którego został wygnany. Los dziwnie znęcał się nad nim. Zmuszał go po upadku 
napawać się codzień goryczą jego. Jeremi czasem ukradkiem spoglądał na jadącego, ale widząc 
bo- leść wyrytą na twarzy, milczał, nie śmiejąc go zaczepić słowem...
   Na gościńcu spotkali kilku ludzi, którzy poznawszy dawnego panicza, popodnosili czapki i 
witali go z czułością, jakiej się nie śmiał spodziewać... Dawny stary woźnica hrabiny szedł w 
łapciach z siekierą na plecach, w siermiędze. Zdziś zobaczywszy Nikitę, prosił, aby się zatrzymano, 
i wysiadł do niego... On mu to niegdyś siodłał i przejeżdżał wierzchowca i na przejażdżki 
towarzyszył. Ze łzami Nikita rzucił się go po rękach całować.
   — Panicz nasz! zawołał... Zdziś był poruszony.
   — Mój Nikito — rzekł, — dziś ani już panicz, ani wasz,. obcy człowiek, który pamięta, żeście 
dlań dobrzy byli. Jak się macie?
   — A cóż? rzekł Nikita — gospodarzę w chacie, we dworze nie jestem potrzebny... tam 
bronowłokami jeżdżą, a fornal powozi...
   Popatrzał na Zdzisława i pokiwał głową.
   — Zmieniłem się i ja — ale i panicz też... co robić. U nas tu słychać, że będziecie kiedyś w 
Suszy mieszkali... daj Boże... ja się tam do was na służbę przywlokę...
   — Mój Nikito — nie będę miał z czego na Suszy koni i ludzi trzymać; ale mnie choć 
nawiedzicie...
   Rozpłakał się stary... — Bogu się podobało, rzekł — wola jego święta... ale i my, cośmy za 
państwa żyli w Samoborach, teraz na nie patrzeć nie możemy. "Ja dwór obchodzę, bo mi się 
patrząc chce płakać...
   Zdziś chciał po staremu obdarzyć Nikitę, ten potrząsł głową i odmówił. Tak się rozstali.
   Z bijącem sercem zajechał hrabia przed dwór w Wólce... Okno było we dworku otwarte, a 
pierwsza głowa, która z niego wyjrzała, była Zabickiego... Nic przykrzejszego dla Zdzisława być 
nie mogło... Wtem na ganku z rozstawionemi szeroko rękami, we włóczkowśj swej czapeczce na 
głowie, zjawił się kapitan, a za nim biegła Stasia zarumieniona, którą powoli doganiał zamyślony 
Żabicki.
   Zdzisław zapomniał przeszłości berlińskiej, i jakby wczoraj opuścił Porowskich, a nawet 
Żabickiego, począł się witać widocznie rozradowany ich widokiem. Najmniejszej tu nie znajdował 
zmiany, ani w poczciwych twarzach wieśniaków, ani w obejściu ich z sobą — taż sama uprzejmość 
witała go w progu. Żabicki jakby nic między nimi nie zaszło, podał mu dłoń rozchmurzony i 
widocznie rad, iż go tu widział. Wszyscy razem z dodatkiem Jeremiego zaczęli mówić, pytać, 
śmiać się, słowa się krzyżowały i mieszały... Stasia podskakiwała jak ptaszę, parę razy plasnąwszy 
w rączki...
   — Oto mi gość! mówił kapitan: pytałem Żabickiego właśnie, nic mi o hrabi powiedzieć nie 
umiał... tylko żeś zdrów i że w tym niezdrowym siedzisz Berlinie...
   — Jakże się ma Puciata?
   — Listy przywożę, rzekł Zdzisław rozweselony; a nietylko listy, ale nawet fotografie.
   — Bardzo postarzał? he? dziad? pytał kapitan. Starzej wygląda odemnie?
   Weszli do domku, Stasia pobiegła z kluczykami myśleć o obiedzie albo raczej podwieczorku... 
Żabicki stanął trochę na ustroni. Zdziś odgadywał łatwo powód jego odwiedzin, a może mu 
zazdrościł... Niegdyś i on marzył trochę o Stasi — dziś wydała mu się jeszcze piękną i ponętną, ale 
popsute oczy na miejskich twarzach i postawach, już w niej wdzięku dziewiczego ocenić nie 
umiały.
   Zaledwie kilka słów mieli czas przemówić, powróciła gosposia i jeszcze raz podała rękę 
hrabiemu, patrząc mu w oczy ciekawie, jakby z politowaniem i współczuciem... Czy Żabicki 
mówił co przed nią? tego się nie mógł z jej wejrzenia domyślić, nie zdawało się jednak, aby miał 
stracić co w jej oczach, bo go witała jak zawsze serdecznie.
   — Jakżeś to pan dobrze, święcie uczynił, żeś przybył nas odwiedzić i nie wyrzekł się starych 
przyjaciół? Mój Boże! gdyby ludzie czkawki dostawali za każdem o nich wspomnieniem, ilebyś 
razy hrabia miał ją z naszej przyczyny!... Ojciec — ja — wszyscy ciągleśmy tu o panu mówili — 
tro- szczyli się!! Wszakże podobno kiedyś w Suszy zamieszkasz ? szczebiotała — a! taka brzydka 
ta Susza, taka opuszczona... chód tatko powiada, że z niej coś zrobić można...
   Wszczęła się ogólna rozmowa o Suszy, o Kazanowskim, o przyszłości hrabiego, zaczęto 
mówić o Samoborach.
   — Jam nigdy tego wilka nie widział, rzekł kapitan; graniczymy z sobą, lecz dzięki Bogu nie 
spotykaliśmy się nigdy... Dotknęła i jego mściwa losu ręka... takie śliczne słyszę miał dzieci... co to 
tam za rozpacz!! Któż wie ? westchnął Porowski: drogi Opatrzności niezbadane...
   Nie dokończyli, Stasia na osobności coś szeptała żywo z Żabickim... W chwilę potem 
przystąpił on do Zdzisława i wyprowadził go na ganek.
   — Chwała Bogu — rzekł: wyrwaliście się z Berlina — niewymownie się cieszę... Wszystko 
będzie dobrze... ale chyba tam nie wracajcie...
   I uściskał Zdzisława z niekłamaną radością.
   — Cóż myślicie dalej? zapytał. Zawahał się hrabia.
   - No, nie wiem, rzekł — zacząłem nauki, należy je kończyć.
   — Zapewne, tylko nie w tem towarzystwie...
   — Nie mówmy o tem. 
   Spojrzeli na siebie i umilkli. 
   Dla Zdzisława wspomnienie tej słodkiej niewoli, do której powracać musiał, było ciężkie. 
Zachmu- rzył się nieco... Nie dano mu jednak z myślami pozostać, gonił za nim Jeremi i kapitan. 
Oba oni układali już co począć z Suszą. Porowski się gotów był podjąć gospodarstwa.
   — Suszę hrabia bierz kiedy dają — zawołał żywo, — u mnie wszystko jak w nakręconym 
zegarku, samo idzie, nie mam co robić, będę wam chętnie ekonomował — odżyję, odmłodnieję. 
Kazanowskiemu dać z lichem kilkaset złotych dożywocia i niech nas puszcza... Ja Suszę przerobię 
do niepoznania... Małe to, ale niezłe...
   Projektów było mnóstwo, kapitan kredą na stole zielonym od wiska rysował plan dworu i 
ogrodu, Stasia dodawała do niego przyozdobienia. Jeremi się sprzeczał, Żabicki śmiał, a Zdzisław 
patrzał na Stasię, na dawnego nauczyciela, na starych przyjaciół, choć myślami był gdzieindziej. 
Wszystko to nie poruszało go, nie zajmowało wcale...
   Przytomni przypisywali usposobienie smutnemu widokowi Samoborów. Chociaż kapitan 
zapraszał na noc usilnie, hrabia po kilku godzinach zażądał odjechać do miasteczka, aby dawną 
pannę Różę, a dzisiejszą panią Wilelmską odwiedzić. Kapitan dawał swoje konie, bo Jeremi chciał 
do ojca powrócić.
   Nad wieczór więc pożegnawszy Wólki mieszkańców, Zdzisław wyjechał. Znalazłszy się na 
chwilę sam, odetchnął — gwar, wrażenia, cały ten dzień dziwnie go zmęczył. Około niego 
wszyscy byli szczęśliwi, weseli, jemu na duszy było niewymownie ciężko; Stasia uśmiechała się 
tak Żabickiemu, jak niegdyś do niego... On — nie zazdrościł mu nawet... ani się jej dziwił. Susza 
go upokarzała, położenie teraźniejsze, pożyczane konie któremi jechał — wszystko. Czuł się 
najbiedniejszym z ludzi, a w duszy nie znajdował siły do podźwignięcia się z upadku.
   Na przemiany błądząc myślami około Samoborów i po Berlinie, senny, zmęczony, smutny 
dobił się do gospody w miasteczku... Dom, do którego zajechał, był jedyny porządniejszy; izba 
gościnna opatrzona była w billard i bufet na klucz zamykany... Tu zbierali się urzędnicy i bezżenni 
mieszkańcy, spędzając wieczory przy ponczyku, piwie i billardowej puli. Z dala już słychać było 
kul stukanie... drzwi od salki otworzyły się, a w progu ukazał się z kijem w ręku Wilelmski i na 
widok Zdzisława stanął osłupiały.
   — Wszelki duch Pana Boga chwali! zawołał. — Jak się masz profesorze ?
   — Co pan hrabia tu robisz ? rzucając kij począł stary...
   — Przyjechałem państwa odwiedzić. Spoglądając na Wilelmskiego, teraz dopiero
   postrzegł hrabia, jak się profesor straszliwie odmienił. Szczęście małżeńskie widocznie nie 
szło mu na zdrowie. Oczy miał wpadłe, łysina się po- większyła, zbiedniał jakoś, a ubranie 
dowodziło zaniedbania, czy oszczędności — ale pewno nie elegancyi. Surdut wyszarzany pozbył 
się większej części niepotrzebnych guzików, bo i dziurki, do których wchodziły niegdyś, były 
porozrywane. Koszula zmięta na szyi, okręcona była rodzajem chusteczki, której końce zdawały 
się poszarpane. Reszta ubioru nie trzymała się w równowadze, opadając razem z kamizelką na 
lewo...
   — O jakżeśmy hrabiemu radzi! rzekł profesor ręce składając — szczególniej ja...
   To mówiąc kij postawił.
   — Chodźmy, dodał, do osobnego pokoiku, abyś hrabia odetchnął... troszeczkę...
   I nie pytając Zdzisława wprowadził go Wilelmski do małej stancyjki, sadzając na kiwającej się 
kanapce...
   — Jakże kochanemu hrabiemu... studya — uniwersyteckie studya... ? he? Żabickiego tu 
widziałem, ale z tym do ładu dojść nie można.. od niegom się niewiele mógł dowiedzieć...
   A my tu — westchnął — żyjemy... at! wlecze się to — pensyjkęśmy założyli w miasteczku, 
mniej to kosztuje... Moja Różyczka kochana prowadzi ją po mistrzowsku, ja u niej nauczycielem i 
stoję pod jej rozkazami. Opływam w szczęściu! co za kobieta! mówił ciągle zapluwając się 
Wilelmski: co za takt! co za głowa! co za serce!.. 
   Tu pochylił się nieco do Zdzisia, dając mu po- czuć, że niedawno musiał coś zażyć 
cynamonowego i na humor oddziaływajacego.
   — Ponieważ byłem tak szczęśliwy, żem się tu z hrabią spotkał, nim nas zaszczycisz swojemi 
odwiedzinami... począł na nowo — dozwól mi hrabio, jako dawnemu swojemu nauczycielowi, 
wywnetrzyć się nieco...
   Nie ma co mówić — kwestyi nie ulega — jestem najszczęśliwszy... ale Różyczka (tu głos 
zniżył) rękę ma żelazną... Trochę dla mnie jest za surowa, kocha mnie to prawda, przepada za mną, 
lecz trzyma... powiadam hrabiemu... rygor! strach! Dla tego kiedy niekiedy wyrywam się tu nieco 
wytchnąć.
   Bardzobym był obowiązany, gdybyś hrabia raczył powiedzieć, żeś mnie spotkał około 
probostwa, nie tu koło billardu... Ma wstręt do billardu, niczem nieusprawiedliwiony, nielogiczny... 
ale ma! Napoleon grywał w billard! billard jest dla zdrowia potrzebny, zwłaszcza osobom jak ja, co 
życiem sedentarnem zdrowie straciły...
   Wziął z lekka za rękę Zdzisława, i ścisnął ją uśmiechając się, biedny Wilelmski.
   — A pensya jakże idzie? zapytał hrabia nie wiedząc co mówić.
   — Przepysznie! Różyczka osoba z taktem, dzieci robią postępy znakomite — w domu ład i 
porządek cudowny... a bardzo oszczędnie. Klucze przy niej, tych nawet mnie nie powierza... nie 
dla tego, żeby mi nie ufała — ale ma takie fantazye... Kobieta... pan wiesz co Salomon i Szekspir 
powiadają o kobietach, a co potwierdza nasz nieśmiertelny wieszcz...
   "Kobieto! puchu marny..."
   Nie żebym, uchowaj Boże, nie umiał cenić mojej Różyczki...
   Profesor był widocznie pod wrażeniem cynamonówki, usta mu się nie zamykały...
   — Chodźmy — odezwał się. Zdzisław...
   — Służę! oto będzie szczęśliwa moja Różyczka! rzekł uśmiechając się profesor... ona, co o 
hrabi i hrabinie po całych dniach mówi i wzdycha.
   Wilelmski chciał surdut pozapinać, gwałtownie chwycił go próbując z jednej i drugiej strony, 
aż snadź przypomniał sobie, że to było niepodobieństwem, — wyszli więc razem na rynek, jak 
stali... Wilelmski rozpięty, w czapce na bakier, Zdzisław po podróżnemu.
   Profesor z dala ukazywał dworek drewniany, który zajmowali.
   — To gniazdko nasze — zawołał — tam szczęście moje przebywa...
   Zbliżali się do drzwi, Wilelmski poprosił o pozwolenie wyprzedzenia hrabiego, aby 
widok }ego zbyt gwałtownego nie wywarł wrażenia na czułą żonę, śpieszył więc, gdy ze drzwi, nie 
postrzegłszy Zdzisia, ukazała się profesorowa... — Zkądże wasan wracasz? zawołała; znowu od 
Lejby ? skaranie Boże!...
   — Duszko! Różyczko! głośno począł profesor, gościa wielkiego prowadzę.
   Pani Wilelmska wyjrzała, krzyknęła i rzuciła się z otwartemi rękami na Zdzisia... z 
macierzyńską witając go czułością, ze łzami. Wychował się w jej oczach, przywiązana doń była — 
i — bądź co bądź, serce miała niewieście.
   Wilelmski stał z boku ocierając łzy, które powieki jego zrosiły...
   — Złote serce mojej Różyczki...
   — Chodź, hrabio — chodź ... patrz... co Bóg mi dał, to z waszej łaski... to dary wasze... to 
świętej matki twej serce stworzyło...
   I płakała pani Wilelmska, nie wiedząc gdzie posadzić hrabiego... Profesor starając się być 
użytecznym przyniósł fotel, lecz snadź go ruszył niewłaściwie, gdyż pani Róża syknęła, spojrzała 
nań surowo, posadziła Zdzisława na kanapie, i zdawała się już męża nie widzieć.
   Wilelmski poszedł do okna...
   — Niech profesor zajrzy do klasy, i posiedzi tam, dopóki nie wybije godzina...
   — Z duszy serca, złoto moje! zawołał stary wynosząc się co najprędzej...
   Z westchnieniem, wyciągnąwszy rękę, pani Wilelmska wskazała Zdzisiowi wychodzącego 
małżonka. — Kochany panie Zdzisławie, otóż to szczęście moje! poczęła: ten człowiek pije! 
Trzeba mi było, będąc wolną, szukać takiej niewoli?... Któżby był przewidział? człowiek się 
zdawał stateczny ...
   — Ale posłuszny przynajmniej — rzekł Zdzisław...
   — A jeszczeby też czego brakowało! żeby popróbował mi się buntować, odparła Wilelmska, 
tegobym nie dopuściła... ale do niczego! Billard... ponczyk... ani go powstrzymać... pomocy nie 
mam z niego, a wstyd przed ludźmi...
   Zaczęła się uskarżać Wilelmska i popłakiwać — potem przeprosiwszy wyszła, a w chwilę 
spocony Wilelmski wśliznął się do salonu i przysiadł przy Zdzisławie...
   — Skarb ta kobieta... widzi hrabia co za domek? jak szklaneczka, jak cacko; wszyscy gust 
admirują... ona z niczego umie zrobić coby druga wielkim kosztem nie potrafiła... Genialna kobieta, 
tylko nieco przyostra... ale nikt z nas doskonały...
   Otwierające się drzwi przymknęły usta profesorowi.
   W progu ukazał się ksiądz kanonik Starski, tak starannie i świeżo ubrany jak niegdyś, gdy 
Samobory odwiedzał, w fioletowych pończochach i rękawiczkach , w kapeluszu z szerokiemi 
skrzydłami.
   — Cher comte! zawołał — jakżem ja szczę- śliwy!... Dowiaduję się w progu od czcigodnej 
gospodyni, że go tu znajdę, i śpieszę... śpieszę...
   Kanonik zasiadł, uśmiechając się, na kanapie, Wilelrnski go w rękę pocałował i odstąpił 
wetchnąwszy. Poszedł zająć zwykle swe, jak się zdawało, stanowisko przy oknie...
   — No — w Samoborach — mówił cicho kanonik — wiesz pewnie hrabia, co się dzieje ... Jako 
ojciec duchowny, którego powołaniem przynosić pociechę, byłem tam... bywam... patrzałem... 
patrzę... to są nieszczęśliwi ludzie. Wiecie zapewne. ..
   Zdzisław w milczeniu skłonił głowę...
   — Szczególniej ta biedna, prosta, ale serdeczna kobieta, która i tak już męczennicą z nim była, 
w dzieciach tylko mając pociechę... Gdyby nie religia, ten człowiek uległby pewnie rozpaczy...
   — Religia? zapytał Zdzisław z ironicznym uśmiechem — ten człowiek miałby mieć religię w 
sercu ?
   Kanonik zaciął usta...
   — Jest surowy, dziwak, despota, ale ma wiarę, i ona go pociesza... Dlatego, dodał, schylając się 
do ucha Zdzisławowi, gdy raz jesteście w tych stronach, czy nie należałoby... czy nie spróbować...?
   Nie dokończył jeszcze, gdy Zdzisław zerwał się z krzesła.
   — Księże kanoniku! zawołał: ten człowiek jest zabójcą matki mojej! Między nim a mną... 
przepaść.
   Twarz księdza zbladła trochę, ale nie zmieniła wyrazu.
   — Gdyby hrabina żyła — dodał — onaby pierwsza, jestem przekonany, wiodła do zgody i 
pojednania... A jeśli on — któż to wie? — żałuje swej popędliwości... jeśli...
   — Księże kanoniku, błagam — począł Zdzisław — nie wystawiajcie mnie na przykrą 
konieczność sprzeciwiania się wam... ja tego człowieka znać nie chcę...
   Kanonik umilkł i począł cichym, spokojnym głosem dopytywać o Berlin, o nauki, o zdrowie. 
Weszła też pani Wilelmska, z wielką troskliwością krzątając się zarówno około przyjęcia 
dostojnego prałata i hrabiego.
   Profesor, chociaż okazywał kanonikowi poszanowanie, z dala rzucał nań okiem, w którem 
wcale przeciwne iskrzyło się uczucie. Znać było, że go nie lubił.
   Wieczór upłynął na wspomnieniach dawnych czasów, na łzach i długich cichych 
opowiadaniach. Wilelmski, który ukradkiem dolał sobie do herbaty araku, ze znużenia i 
wzruszenia zdrzemnął się w kątku.
    
   * * * Parę tygodni upływało od przyjazdu hrabiego w okolicę Sarnoborów, z Kazanowskim 
układ o Suszę był skończony, kapitan Porowski objął zaraz wioskę w swój zarząd, a prezes Mohyła, 
potajemnie sprzedawszy jakieś staroświeckie klejnoty, kilka tysięcy złotych dał na 
zagospodarowanie...
   — Mój kapitanie złoty, rzekł wtykając mu pieniądze: o tem Zdzisiowi proszę cię, jak mnie 
kochasz, ani słóweczka; ceremoniowałby się ze mną, a ja, Panie Boże odpuść, możem zgrzeszył 
nieudolną opieką... może oni co przezemnie stracili. Lżej mi będzie na sumieniu...
   Porowski z właściwą sobie energią starego żołnierza wziął się do dzieła.
   — Tę kupę chróstu — zawołał pokazując na dwór — na cztery rogi chyba podpalić... bo to z 
tego nic, gnój i próchno.
   Jednakże rozrzucono tylko dworek, ale go nie palono... Wszystkie zabudowania trzeba było 
stawić na nowo. Zdziś pojechał na miejsce i nie poruszyły go wcale plany kapitana, który się do 
nowej swej kreacyi zapalał. W duszy jego nic nie mogło rozbudzić ani wielkiej ochoty do życia, 
ani nadziei lepszego bytu... ani smaku do pracy... Wszyscy widzieli to w nim, iż nudzić się zdawał 
i rzadko nawet do żywszej dał pobudzić rozmowy...
   Stasi go było żal.
   — Co się z panem stało ? mówiła mu raz gdy Żabickiego nie było, a kapitan wyszedł na chwilę 
— w Berlinie mi pana przemienili. Wyjeżdżałeś ztąd smutny, ale nie złamany; teraz wyglądasz 
jakbyś do życia nie miał ani ciekawości, ani ochoty...
   — Bo w istocie — rzekł Zdziś po cichu — nic mi się nie uśmiecha...
   — Ale młodość...
   — Straciłem ją.
   — Największeby to było nieszczęście, gdyby w pańskim wieku nie można jej odzyskać — ale 
— ja ufam... że się ta zguba znajdzie...
   — Wątpię — szepnął Zdzisław...
   W ciągu rozmowy, dziwna jednak zaszła niespodzianka. Panna Stanisława przypadkiem 
zaczęła się rozpytywać o Puciatów, o Herminię, którą nazywała swą najdroższą nieznajomą 
przyjaciółką — i Zdziś po raz pierwszy mówiąc o profesorównie ożywił się, rozpromienił, 
rozgrzał.
   Stasia zdumiona słuchała, popatrzała nań z uwagą — nie powiedziała nic, ale w godzinę potem 
szepnęła mu na ucho :
   — Już wszystko wiem! miłość pana trapi... hrabia się kochasz w Puciatównie?
   — Ja! zawołał śmiejąc się i chmurząc razem Zdzisław — ja ! a to doskonale !
   — Dlaczegożby nie? zapytała Stasia.
   — Dlatego że... że... jestem właśnie powiernikiem i przyjacielem tego, który się w pannie 
Herminii kocha... Gram rolę najosobliwszą...
   Trudno się było jaśniej tłómaczyć. Stasia ramionami ruszyła...
   — Jaką pan rolę grasz, nie wiem, zawołała — może sam nie wiesz nawet, że Herminia hrabiego 
żywo obchodzi; ale ja za to przysięgnę... że...
   Nie dokończyła...
   Hrabia śmiał się ciągle, rumieniec mu na twarz wystąpił i przerwał rozmowę...
   Stasia zapytała potajemnie nazajutrz Żabickiego, który o niczem zdawał się nie wiedzieć lub 
nie chciał mówić. W ogóle też o berlińskiem życiu dawnego ucznia unikał rozmowy... Stasia, którą 
bawiła bardzo korrespondencya z Minią, napisała do niej zaraz na pocztę list zagadkowy, 
dziwaczny, wyzywający... w którym rozmowę o niej z hrabią wspomniała i podejrzenie jakie ona 
obudziła. Nic nie mówiąc oczekiwała niecierpliwie odpowiedzi.. . Każda przychodząca poczta 
nowym ją nabawiała niepokojem. Po kilku dniach żądana odpowiedź przyszła... Stasia pochwyciła 
ją z ciekawością niezmierną, obiecując sobie coś z niej dobyć, choćby była zaprzeczeniem 
domysłów, przy których się upierała.
   List Herminii był żartobliwy, a nie wesoły — dla takiego instynktowego znawcy serca 
ludzkiego, jakim była żywa i dowcipna Stasia, już to coś mówiło, iż na cztery strony zapisana 
ćwiartka, przesiąkła była tym hrabią, którego się wypierała profesorówna...
   Przyznawała się tylko do tego, że byli w bar- dzo dobrej przyjaźni i że ten węzeł uroczysty 
wolała nad wszelkie inne, co się bardzo łatwo zrywają. Uzbrojona w tę odpowiedź Stasia 
oczekiwała hrabiego. Gdy w parę dni przyjechał, spotkała go w progu cichem: "Mam list od Mini!"
   Zdzisławowi znowu to wspomnienie uśmiech wywołało na usta, ruszył ramionami...
   Stasia unikała go niby, po obiedzie zbliżył się sam do niej i zapytał:
   — Co panna Herminia pisze ?
   — Powiada, że tylko do przyjaźni hrabiego rości prawa i że na nią rachuje... ale ja... ja... 
podejrzewam tu przyjaźń tak czułą ! — bo — przyznaję się, żem do niej o to pisała. .. Jakże może 
być, żeby przed najlepszą przyjaciółką, której nigdy w życiu nie widziała, taiła... co się w jej sercu 
mieści...
   — A będziesz pani pisała do niej ? zapytał hrabia.
   — Z chęcią, jeśli mi co hrabia polecisz, będę grała rolę usłużnej pośredniczki... uśmiechając się 
pośpieszyła odpowiedzieć Stasia.
   — Niechże pani raczy zapytać odemnie, ile razy był Alf... i...
   — Jaki Alf?
   — Nasz przyjaciel wspólny...
   — Chcesz mnie obałamucić — ale dobrze, zapytam o Alfa i dowiem się prawdy...
   Przez cały czas pobytu swojego w okolicy, Żabicki prawie codziennie bywał w Wólce. Ani 
kapitan, ani Stasia nie mogli już wątpić, że odwiedziny cel miały. Któż wie? może jedno wyzwanie 
do tańca w owym dniu pamiętnym... zasiało w duszy spokojnego Żabickiego to uczucie, na które 
teraz chorował. Miłość to była poważna, na pozór chłodna, ale głęboka i spokojna. Panna 
Stanisława ani jej wyzywała, ani odpychała. Starała się go poznać bliżej, i zabrana znajomość 
musiała wypaść na korzyść Żabickiego, gdyż byli z sobą w bardzo dobrych stosunkach. Przyszły 
doktor medycyny , nie objawiając uczuć swoich, kochał się szalenie; panna Stanisława... miała 
dlań — szacunek...
   Tak przynajmniej przyznała się przed ojcem, ktory jej o to zapytał.
   — Zakochana w nim nie jestem — powie-działa spokojnie — ale mi się dosyć podoba, 
człowiek stateczny, charakter szlachetny... przy-
   szłość zapewniona... Zdaje się, że błędny rycerz, coby mi idealne przywiózł szczęście... spóźnił 
się i nie przyjedzie.. . więc — tatku — zobaczymy !!
   Kapitan ją pocałował w czoło.
   — Nie masz bo się znowu czego tak śpieszyć...
   Stasia westchnęła...
   — Wszakże się nie oświadczył jeszcze, i widzę ze wszystkiego, że póki dyplomu nie otrzyma, 
na ten krok się nie odważy... Mamy czas!
   — Uczciwy człowiek, ani słowa! rzekł kapitan...
   Stanisław był znowu u prezesa, gdy ksiądz kanonik Starski nadjechał tam, jak się zdawało, 
umyślnie. Bywał on w tym domu, ale Mohyłowie nie należeli do jego ulubionego towarzystwa... 
W miasteczku pani Wilelmska — stara znajomość z czasów hrabiny — była mu najulubieńszą; u 
niej często całe poobiedzia przesiadywał, a niekiedy i wieczory, co się niezbyt profesorowi 
podobało. Zwał go: ksiądz kanonik Gagatek, i spluwał na jego wspomnienie.
   Na wsi bywał ksiądz Starski tylko u honoracyorów, szlacheckiego, wrzawliwego unikając 
towarzystwa, lubiąc osoby dystyngowane, mówiące-po francuzku i dwory majętne. Może ten 
wzgląd na fortunę Samoborskich skłonił go do odwiedzenia p. Sebastyana, u którego zresztą nikt 
nie bywał, bo i on z nikim żyć nie chciał. Z Mohyłami zawsze kanonik był z daleka. Zdziwiono się 
więc nieco przybyciu księdza kanonika, ale Mohyła przyjął go jak wszystkich swych gości wielce 
uprzejmie, a pani Ernestyna z uszanowaniem stanowi przynależnym. Sam Smogórski uchodził za 
niedowiarka i wolno myślącego... ten się trzymał od kanonika z daleka i po trosze z niego i z 
elegancyi jego przedrwiwał. Przybywszy ledwie, ksiądz Starski obejrzał się i spytał zaraz, czy nie 
ma hrabiego Zdzisława? co powód jego przybycia wytłómaczyło. Zdziś nadszedł wkrótce. 
Powitanie było bardzo czułe. Rozmowa z początku toczyła się o rzeczach powszednich. Dano do 
stołu, a że obiady w Porzeczu sławne były, kanonik, który lubił zjeść dobrze, przy stole nabrał 
swobody i humoru. Spoglądał ciągle z ukosa na Zdzisia i szepnął mu przy deserze, iż ma z nim 
kilka słów do pomówienia na osobności.
   Wszczęła się zatem zajmująca dysputa z powodu melona, podanego na końcu, i nowego 
zwyczaju dawania go przy sztucemięsa — co Mohyła potępiał, a kanonik znajdował bardzo 
rozumnem.
   Przy czarnej kawie nareszcie mogli się w kątku salonu zejść z sobą ksiądz Starski i Zdzisław...
   — Byłem wczoraj w Samoborach — odezwał się kanonik mieszając kawę łyżeczką po nalaniu 
do niej koniaku...
   Zdzisław milczał.
   — Naturalnie rzecz nieunikniona była, że i o hrabi wspomniałem — dodał.
   — O mnie!... przerwał Zdziś.
   — Nasze powołanie zgodę czynić i do zgody nakłaniać, mówił ksiądz Starski... Człowieka tego 
dzikiego znalazłem bardzo złamanym... mogę powiedzieć innym... Ponury, milczący, całe dni 
spędza nad Psalmami... całe wieczory nad Biblią. Siedzą tak oboje i płaczą... Z trojga tych istot co 
szczebiotały u ich boku, co były ich przyszłością... wspomnienie tylko gorzkie zostało... Właśnie w 
ta- Mej chwili uważałem za stosowne przemówić do serca zatwardziałego, przypominając im was... 
Powiedziałem, że jesteście w sąsiedztwie i że prawdopodobnie mieszkać będziecie w Suszy...
   Stary począł mnie rozpytywać o was... Czułości w tem. nie było... ale — pewne zajęcie 
waszym losem. Spytałem go więc, czyby was widzieć nie pragnął i czy nie poleciłby mi starać się 
o to, abyście go odwiedzili.
   — Księże kanoniku! zżymnął się Zdzisław — to niepodobieństwo...
   — Słuchajcież cierpliwie! mówił kanonik chłodno, popijając kawę po trosze...
   Stary zamilkł i głową trząść począł... Jejmość nań błagająco spojrzała — nie mówił długo nic, 
naostatek... rzekł:
   — "Nie starajcie się o to — a jeśli przybędzie sam — zobaczymy." 
   Mówiliśmy potem długo o innych rzeczach... i wnoszę ze stanu ducha tego człowieka, że — że 
— gdybyście się przemódz potrafili...
   Hrabia oburącz pochwycił się za głowę.
   — Ks. kanoniku, proszę, błagam nie żądajcie tego odemnie — to nad siły moje — nie 
mógłbym się zwyciężyć... Jakiż cel? Przebaczam mu, jeśli chcecie, ale żyć z nim żadne prawo 
nawet ewangeliczne zmusić mnie nie może... Krok mój dziś byłby i musiałby być fałszywie 
wytłómaczony —
     nie żądam od niego nic, oprócz tego, byśmy sobie obcymi pozostali.
   Kanonik słuchał wcale się nie zdając zrażonym kategoryczną odmową.
   — Mylisz się, szanowny hrabio, mówiąc, iż żadne prawo do życia i stosunków ze stryjem cię 
nie zmusza. Pisanego prawa nie ma na to, rzecz pewna, ale tradycye wieków, szczególniej 
szlacheckie, głowę rodziny szanować każą — nie wchodząc w jej postępowanie i winy.
   — Wymagania te mają granice — zawołał Zdzisław.
   — I nie zażąda też nikt od hrabiego, ażebyś z nimi żył, ale pewny rodzaj poszanowania mu się 
należy.
   — Nawet po tem wszystkiem co uczynił z nami? szydersko zapytał Zdzisław.
   — Nawet po tem; hrabia masz piękną rolę do odegrania, powiedziałbym heroiczną... jego 
daleko przykrzejsza. 
   — Daruj księże kanoniku — ja żadnej, nawet najpiękniejszej odegrać nie czuję się zdolnym. 
Jestem słaby może — przyznaję się do tego, ale kłamaćbym nie potrafił.
   Ksiądz Starski ujął go za rękę...
   — Hrabio! rzekł cicho — a gdyby biedna, nieszczęśliwa kobieta, strwożona w sercu i sumieniu 
śmiercią swych dzieci, tonąca we łzach, zrozpaczona tą karą bożą — błagała cię o to... — Kto? jaka? 
z oburzeniem odparł Zdziś.
   — Powiem całą prawdę — kończył kanonik — nie idzie o p. Sebastyana — to kamienna dusza, 
jego nieszczęście chłostać może i nie skruszy — ale wiecie, że ożenił się z kobietą prostą, z 
wieśniaczką. Jest to istota nieszczęśliwa, zahukana przez despotę, pobożna, wierząca, dobra... Ona 
całą pociechę miała w dzieciach... ona kocha tego męża dzikiego i trwoży się o jego zbawienie, po 
tem dotknięciu ręką bożą... Ona to na klęczkach niemal, łamiąc dłonie prosiła mnie, abym się 
postarał was zbliżyć i pogodzić — skłonić, byście pierwszy krok uczynili... Bierze na siebie, iż u 
męża wybłaga oddanie znacznej części majątku — kto wie, nawet samych Samoborów może... — 
"Myśmy tu moje biedne dzieci stracili, jam na ich śmierć patrzała, to miejsce przeklęte... Mąż tu 
przyszedł z zemstą w sercu i zemsta boża spadła tu na nas... Nam trzeba wrócić tam, gdzieśmy byli 
szczęśliwi. Po co nam to wszystko?... "
   Tak mi mówiła ta nieszczęśliwa, kończył kanonik, a gdybyście ją widzieli wybladła, spłakaną, 
przygnębioną, drżącą... i wasze dumne serceby zmiękło od tej żałości...
   Hrabio, bądź wyższym nad pospolitych ludzi i gminne uczucia.
   W czasie opowiadania kanonika, stał Zdzisław widocznie poruszony... Ta myśl, że choć ruina 
dawnej wielkości, choć zniszczone gniazdo rodzinne dostać mu się mogło, biła w sercu żywo. 
Godziłoż się ją okupować tak drogo, upokorzeniem, zaparciem się siebie, sprzeniewierzeniem 
pamięci matki... Długo Zdzisław odpowiedzieć nic nie mógł... potarł dłonią po czole... Kanonik dał 
mu czas do namysłu, nie nalegając.
   — Ksiądz kanonik pamiętasz zapewne staruszka emeryta... kapłana, który niedawno zmarł w...
   — Przecież to był mój przyjaciel, mój spowiednik... przerwał ksiądz Starski.
   — On już raz skłonił był pana Sebastyana do ofiary wioski dla mnie... Odmówiłem... Posłano 
do matki mojej — i ona ofiarę odrzuciła. To postępowanie nieboszczki, która mi była najdroższą i 
której wolę za grobem szanuję, jest dla mnie wskazówką.
   Skłonił się księdzu Starskiemu.
   — Ta kobieta cierpi, ale nieszczęśliwa matka moja cierpiała także i umarła — cios 
niespodziany odebrał jej życie...
   — Hrabio! rzekł kanonik jeszcze nalegając — namyśl się — proszę cię... To będzie dobry 
uczynek i dobry rachunek...
   Zdzisław cofnął się parę kroków i nic nie odpowiedział.
   — Masz czas do namysłu, powtarzam — dokończył ksiądz Starski — nie będę nalegał, 
rozważ...
   Na tem skończyła się rozmowa i kanonik kilka razy po cichu powtórzywszy hrabiemu, aby 
rozważył dobrze propozycyę, odjechał.
   Nigdy na większe pokuszenie słaby charakter młodego człowieka wystawiony nie był. 
Odzyskać stracone, poświęcając tylko dumę... zdobyć znowu tę niezależność drogą... upokorzyć 
się na chwilę... Zdzisława myśl ta rzucała w gorączkę — całą noc chodził po swoim pokoju — 
ważył, obliczał się z sumieniem, siłami, z sądem ludzi — i w końcu ze smutkiem widział, że 
mógłby wprawdzie mienie odzyskać, ale poszanowanie i współczucie ludzkie musiałby utracić... 
Nazajutrz wahając się jeszcze, pojechał do miasteczka szukać Żabickiego, który chwilowo tam 
przebywał, nie mogąc ciągle w Wólce siedzieć.
   Wierzył w jego zdrowy rozsądek, przyjaźń dla siebie i szlachetny charakter. Ażeby wyszukać 
dawnego nauczyciela musiał pójść znowu do profesorowej, która go jak syna przyjmowała...
   Wilelmskiego w domu nie było — musiał pod jakimś pozorem znajdować się na cynamonówce 
przy billardzie. Gospodyni sama i pensyi swej pilnować, i gości przyjmować musiała — 
narzekając po cichu na niegodziwego męża. Szukała go już służąca latając po całem miasteczku — 
ale przed jej oczyma zręcznie za szafą stając z kijem do góry, ukrywać się umiał.
   Korzystając z jednej z tych chwil, gdy zostali sami, Zdzisław przyznał się Żabickiemu, co go 
doń sprowadzało i prosił o radę.
   — Powiedz mój drogi, la main sur la conscience, cobyś w miejscu mojem zrobił?
   — Kochany hrabio — odezwał się Żabicki — to co jabym zrobił, bynajmniej nie stanowi o tem 
co wy uczynić macie... Ja byłem inaczej wychowany, ja mam charakter inny, położenie moje 
odmienne.
   — Postaw się na miejscu mojem?
   — Niepodobieństwo...
   — Cóż mi radzisz?
   — Radź się hrabio sumienia i uczucia honoru... ja nie wiem. Kwestya jest zawiła... Nadzwyczaj 
pięknieby było nieprzyjacielowi przebaczyć w nieszczęściu, gdyby nie to, że ten nieprzyjaciel 
zapłacić może za cnotę...
   Nie byłbym przeciwny zgodzie — zbliżeniu się w dzisiejszych warunkach — ale przyjęciu 
ofiary...
   Żabicki potrząsł głową.
   Narada przerwana została — Zdzisław nie pytał więcej — nie miał po co grać roli bohatera, do 
której żadnej nie czuł skłonności. Powiedział sobie w duchu zarazem, że bądź co bądź, 
poczekawszy drogą spadku może swe dobra odebrać...
   Wprawdzie kanonik coś był wspomniał, że była mowa o zapisaniu majątku na szpitale i 
klasztory... Wieczór dosyć smutno na ostygłej rozmowie spędzili u profesorowej. Wilemski, 
którego w końcu druga służąca bystrzejsza odszukała za szafą u Lejby i przyprowadziła (za co się 
jej przez całą drogę odgrażał, dopóki nie wymógł, iż nie powie, gdzie go odkryła), — Wilelmski 
siedział milczący i drzemiący, Żabicki zadumany, Zdziś smutny, a profesorowa gniewna.
   Około dziesiątej pożegnali się, a Wilelmski przez czułość wielką, podjął się Żabickiego i 
hrabiego odprowadzić do Lejby... Szło mu o to, ażeby odchodzących z wątpliwemi wrażeniami 
gości przekonać o istocie swojego szczęścia małżeńskiego...
   — Kochana Różyczka, szeptał śmiejąc się, trochę dziś była w złym humorze... państwo 
uważali... Ja mam taki system, że gdy ją widzę nieswoja, udaję, że tego nie rozumiem, daję się 
wysapać i milczę... Od kobiety niepodobna wymagać, aby zawsze humor miała jednaki; ulegają 
różnym wpływom klimatu i pory... to rzecz wiadoma, ale nie mniej... to kobieta wyższa... to 
niepospolita niewiasta... a ja Panu Bogu dziękuję, że mi ją dał za towarzyszkę żywota...
   Weszli do Lejby, gdzie profesor przypomniał sobie, iż na gorąco nie ma nic nad kieliszek 
wódki. Nikt mu się nie sprzeciwiał. Wódka się znalazła, ale pokój dla hrabiego i Żabickiego był 
zajęty. Gospodarz się tłómaczył, iż jakieś wielkie państwo zajechało pocztą, że była pani, i że on z 
pewnością wiedział, iż hrabiaby sam odstąpił lepszej izby dla niej. — Piękna pani, co się zowie 
fein... dodał Lejba — jakże można było odmówić ?
   — A my gdzie spad będziemy? spytał Żabicki...
   — Na górze — rzekł wskazując Lejba... Pokój bardzo — por-żądny — tylko okno wybite i bez 
podłogi... ale teraz tak ciepło!
   Zaczęli się śmiać i hrabia nawet dobył głosu, gdy drzwi pokoju zajętego przez ową piękną 
panie otworzyły się nieco, ktoś wyjrzał, i nagle młody człowiek z długiemi blond włosami w 
puklach puszczonemi na ramiona, wybiegł rzucając się na szyje Zdzisławowi.
   Żabicki się cofnął niecierpliwie.
   Był to Alf.
   W otwartych drzwiach zajętego pokoju stała w podróżnym stroju owa piękna pani — była to 
pani Robert'owa.
   Na widok gości, uczeń medycyny wysunął się natychmiast i wolał uciec do pokoju na górę, 
mimo wybitego okna i brakującej mu podłogi.
   Zdzisław zarumieniony, pomieszany, upokorzony niemal, z uczuciem przykrem, nie kryjąc się 
z niem, dał się Alfowi pociągnąć z sobą do matki.
   Wilelmski, który patrzał na tę scenę nie rozumiejąc jej — skorzystał z panującego zamętu, 
ponowił cynamonówkę i wysunął się do domu rad, że przeciwko gderaniu żony nieuchronnemu, 
mieć będzie puklerz zapewniony... Zdzisław spodziewał się listów, nagleń, wymówek ze strony 
Robert'ów, ale ich przybycia za sobą, tej pogoni dziwnej, śmiesznej, poniżającej go, ani 
przypuszczał.
   Zimno przywitał Alfa, na twarzy jego niemal gniew widać było — dał mu się jednak 
uprowadzić — i drzwi pokoju gościnnego zamknęły się dla ciekawych.
   — Zdziś! kochany nasz drogi Zdziś!! poczęła spojrzawszy mu w twarz i zrozumiawszy 
wrażenie pani Robert'owa. Widzę... gniewasz się na nas ? A! tak się zwykle natrętna, uprzykrzona 
miłość płaci... Siadaj — słuchaj.
   Wtem Alf wtrącił:
   — Panna Herminia ciągle ztąd obierała listy... doniesiono w końcu, żeście odzyskali jakimś 
sposobem część majątku. Mama była w rozpaczy, żeby to was nie wstrzymało tutaj... i ruszyliśmy.
   Zdzisław począł ramionami ruszać, i śmiał się sucho, ironicznie.
   — Tak jest! tak — rzekł — odzyskałem coś takiego, co dawniej byłbym lokajowi dał na 
dożywocie !!
   — Ależ się nie gniewasz, żeśmy przyjechali? rękę mu czule podając odezwała się wdzięcznym 
głosem pani Robert'owa. Byliśmy niespokojni, pomyślałam sobie, że i mnie i Alfowi miło będzie 
poznać kraj nowy... A tak nam — mnie tęskno było do was! Nie uwierzycie... Pomimo nic 
nieumniejszonego wdzięku pani Robert'owej, Zdzisiowi wydała się w tej chwili i niepiękną i 
pospolitą. Milczał. Alf dusił go uściskami.
   — Myśl w istocie była szczególna, odezwał się w końcu, aż tu dojechać nie dowierzając 
mojemu słowu... Ale... kochany Alfie — co tu robić będziecie? ja w tej chwili jechać nie mogę... a 
przyjąć nie mam gdzie...
   — A! zmiłuj się — zawołała Robert'owa — my w drodze nie jesteśmy wymyślni, daj nam w tej 
swojej wioseczce jakikolwiek kątek — parę izdebek z przedpokojem... to dosyć.
   Zdzisława opanował śmiech pusty; pani Robert'owa patrzała nań niemal obrażona... i wołała 
tylko:
   — Zdziś! Zdziś! co to jest?
   — Droga pani! rzekł wreszcie hrabia: dwór w mojem nowem dziedzictwie miał dwie izby, nie 
więcej, a i ten zwalono...
   — Jakto ? dlaczego ?
   — Ażeby się sam nie zwalił...
   Zamilkli frasobliwie patrząc po sobie, ale pani Robert'owa nie straciła humoru i przytomności. 
Skinęła na syna, który wyszedł... i zbliżyła się, obie ręce wyciągając do Zdzisława.
   — Zdzisiu kochany — szepnęła — nie bądźże — i niedobrym i niewdzięcznym. Czyż nie 
czujesz, że nas tu serce przyprowadziło za tobą? że my bez ciebie żyć nie możemy?... Myśmy w 
ciągłej byli trwodze o nasz skarb drogi... Dałeś nam słowo, byłam pewna, że go dotrzymasz, ale 
serce — serce... Westchnęła mocno.
   — Zdzisiu — bądź co bądź — trzeba siedzieć w tej śmierdzącej karczmie, będziemy się tu 
wędzić dwa, trzy tygodnie, lecz nie powrócimy bez ciebie...
   Herminia się zgadza na wszystko... My na twej łasce-jesteśmy... Dała słowo pannie Röttler, że 
wyjdzie za ciebie... Alf w niebiosach. Dobroczyńco nasz... szczęście mojego syna od ciebie 
zależy... a moja wdzięczność będzie bez granic...
   Pojedziesz z nami... będziesz szczęśliwy... my cię pieścić i na rękach nosić będziemy...
   Zdziś! rozchmurz się.
   Słodki głos kobiecy, dotknięcie białej ręki, przejmujące wejrzenie pani Robert'owej, podziałały 
w istocie na hrabiego, uspokoił się i nieco wypogodził twarz.
   — Mów, opisz, jakże cię tu przyjęto ? prawda to, że temu stryjowi bezecnemu dzieci 
poumierały? Wszystkie ?
   — Tak jest — mruknął Zdzisław — i mnie tu niemal zmuszają, abym mu rękę podał do zgody, 
czyniąc mi nadzieję, że mogę majątek odzyskać.
   Beż namysłu pani Robert'owa krzyknęła:
   — Ale tak, tak! powinieneś to uczynić, po- winieneś, jak skoro jest nadzieja odzyskania 
majątku...
   Zdzisław spojrzał na nią zdziwiony.
   — Jakto, pani? upokorzyć się przed człowiekiem, który był przyczyną śmierci najdroższej 
matki mojej ?
   Kobieta głową potrząsać zaczęła dziwnie, jakby wahając się co ma powiedzieć.
   — Tak — to prawda — szepnęła — juściż uczynisz co serce podyktuje, ale jeśli tam zgody 
chcą, a majątek oddaćby byli gotowi... wszak to była pańska fortuna...
   Zdzisław spuścił głowę smutnie i zmilczał, Alf powrócił donosząc, że oprócz wódek i araku 
mało co można było dostać w restauracyi...
   — Ale Zdziś tu pewnie ma znajomych, przyjaciół, jutro da nam rady...
   Godzina była spóźniona bardzo, Alf wszakże i matka jego tyle mieli do opowiadania, iż o śnie 
i spoczynku ani pomyśleć było można. Nad wszelki wyraz zmieszany i zakłopotany Zdzisław, 
słuchał, odpowiadał pół-słowami, i nie wiedział co począć z nimi i z sobą.
   Wiedział, jakie wrażenie uczyni w sąsiedztwie przyjazd tych państwa, ile zrodzi domysłów i 
jak dziwnie tłómaczony być może. Obawiał się, aby i niechęć Żabickiego tym razem mimowolnie 
nie wybuchnęła... Nigdy jeszcze w przykrzejszem nie czuł się położeniu... Chciał coś na to 
poradzić i nie umiał — nadedniem już wyszedł szukać sobie noclegu, nie spodziewając się, by 
mógł zasnąć.
   Ponieważ u pana Lejby innego nie było kąta nad porządny pokój bez okna, musiał tam hrabia 
się schronić. Zastał Żabickiego już zmorzonego snem... a świeca wniesiona ukazała mu straszne 
jakieś stworzenia uchodzące przed jej blaskiem... Były to tak zwane u nas tarakany i prusaki... 
Nocleg nie zwiastował się zbyt przyjemnym... Trzeba było myśleć o jutrze...
   Nie próbując nawet kłaść się spać, Zdzisław począł chodzić po izbie... Przebudzenia 
Żabickiego bardziej żądał, niż się lękał — chciał się z nim co prędzej rozmówić i zakląć go, ażeby 
o Robert'ach nic nie mówił nikomu...
   Młody sen ucznia medycyny zwyciężył wszystkie próby hrabiego i oparł się stukaniu... 
Dopiero gdy Zdziś na krześle siedząc głowę na rękach złożywszy drzemać zaczął o białym dniu, 
Żabicki się przebudził o swej godzinie i począł wyciągać. Spojrzał na hrabiego, ale zmilczał 
unikając rozmowy — i począł się co prędzej ubierać.
   — Mój drogi Żabicki — rzekł wstając hrabia — zaklinam cię na wszystko... nie mów nic 
nikomu o... tych gościach.
   — A co mi tam do tego ! mruknął medyk... ja ich nie znam i znać nie chcę... Ale — dodał ciszej 
sarkastycznie — przyznam się hrabiemu, że tej gwałtownej przyjaźni, jaką mu oni okazują — nie 
zazdroszczę...
   Zdziś zniżył głowę...
   — Nie jest mi ona pewnie na rękę — zawołał niecierpliwie — pobudki jednak umiem cenić. To 
ludzie dobrzy i przywiązani do mnie...
   — Tak, szczególniej sama pani! śmiał się medyk... To się na tem skończyć może, iż jej myśl 
przyjdzie wydać się za hrabiego... mówił nielitościwy Żabicki. A dlaczegożby nie? Kobieta ładna i 
majętna... hrabiowski tytuł na pokrycie książęcych miłostek... pożądany... Gotowy chleb i życie 
jak u Boga za piecem...
   Rumieniec okrył twarz Zdzisława.
   — Żabicki — proszęż cię ! — krzyknął, za kogo mnie masz ?
   — Za najlepszego w świecie, ale słabego człowieka — odparł medyk — nie władacie sobą, dla 
tego wami drudzy władają. Ale — co mnie do tego ?... milczę...
   — Jeszcze raz proszę — dodał hrabia — nie mówcie o nich nikomu...
   I podał mu drżącą dłoń... Medyk, który się właśnie umywał, śmiejąc się mokre palce 
wyciągnął.
   — Bądźcie spokojni, hrabio — ja nie powiem nic, — oni was sami skompromitują nie ja... to 
pewna.
   Wkrótce potem Żabicki najętą z miasta furką ruszył do Wólki. Na dole pani Robert'owa i jej 
syn, po wczorajszym długo przeciągniętym wieczorze, spali do dziewiątej. Hrabia był gotów 
daleko wcześniej, i zszedł do salki, gdzie zastał niespodzianie Wilelmskiego w szlafroku. 
Przybiegł on z domu w celu dwojakim: najprzód dla pokrzepienia się po mdłej kawie, którą go 
żona poiła, na nic essencyonalniejszego nie dozwalając — powtóre dla pochwycenia języka o 
pięknej pani owej i złotowłosym młodzieńcu. Lejba nic mu nie umiał powiedzieć, oprócz, że do 
późnej nocy gościł u tych państwa hrabia.
   Wilelmski zbliżył się do dawnego ucznia swojego.
   — Kochany hrabio — rzekł słodko — najprzód
   dzień dobry, bo noc na górce musiała być niekoniecznie.
   — Tak, noc była okropna — sucho odpowiedział Zdzisław.
   — A! któż panu hrabiemu winien ? najprzód zbytek grzeczności dla znajomej damy... bo mogli 
sobie stanąć u Abrahama, a nam tu nie zawadzać. Dziś przez cały dzień pewnie w billard nam grać 
nie dadzą... Powtóre, żebyś hrabia słówko pisnął, byłaby moja jejmość pokój u nas znalazła...
   Ale — cóż to za dama ? co to za młodzieniec? coś dystyngowanego ?
   — Tak, tak — począł żywo się go zbywając hrabia — znaczna familia... Są tu w przejeździe... 
przypadkiem, a że pani cokolwiek się czuje niezdrową... pewnie zabawią...
   — Możeby od profosorowej, od mojej Różyczki, czy rumianku, czy cokolwiek zapotrzebują... 
bo u nas wszystko jest... Powiadam hrabiemu... chyba ptasiego mleka brak, tak dom zasposobiony... 
ale u niej wszystko pod kluczem... O! co do tego — porządek i oszczędność — niewidziane...
   Więcej już nie dowiedział się profesor. Zdzisław doczekał w sali, dopóki Alf nie oznajmił, że 
matka ubrana, chciał się uwolnić od nich choćby na dzień jeden... tak mu jakoś ciężyli, a w ciągu 
dnia obiecywał sobie rozważyć co ma począć. Zdawało mu się, jak wszystkim słabym istotom, że 
zyskując na czasie, wyratować się potrafi, że przeciągając stanowczy krok, uniknie trudności... 
Rachował na niespodzianego coś — na traf...
   Pani Robert'owa na której ubranie dosyć długo czekać było potrzeba, wystąpiła tego dnia w 
całym blasku, świeżości, wdzięku, na jaki z pomocą zręcznej sługi i rozlicznych środków 
pomocniczych zdobyć się mogła, w stroju pełnym smaku i umiejętnie bardzo dobranym do 
fizyognomii. Zdawał się on prostym niezmiernie, a był nadzwyczaj kunsztownym. Wszystko w 
nim ręka artysty dobrała dla stworzenia uroczej całości tak, aby się nie wydawała obmyślaną i 
składaną. Piękne włosy, któremi się mogła pochlubić, zostawiła nieokryte, wiedziała, że ją to 
odmładzało. Zawczasu pewna swo- jego tryumfu, podała rączkę hrabiemu, zapraszając go do 
śniadania.
   — Całą noc mi hrabia spad nie dałeś, rzekła z uśmiechem — sans metaphore, pokój który 
musiałeś zajmować na górze, znajduje się właśnie nad nami, a że sufity niezbyt grube, słyszałam 
jakeś chodził i dumał; bolałam nad niepokojem, jaki to poruszenie zdradzało.
   Zdzisław zarumieniony pośpieszył wytłómaczyć się prozaicznie, że izba na górze pełna była 
rozmaitych istot, ciekawych może dla entomologa, ale przerażających dla prostego śmiertelnika, i 
że dlatego nawet położyć się nie mógł.
   Śmiano się z tego małego nieszczęścia — wprędce jednak zachmurzyły się twarze, gdy Zdziś 
oznajmił, że dał słowo i że tego dnia będzie koniecznie musiał jechać...
   Pani Robert'owa wielkiemi oczyma spojrzała, Alf sposępniał, Zdziś pośpieszył zapewnić, że 
będzie się starał wieczorem powrócić. W istocie nie miał żadnej konieczności jechania, ani nawet 
dobrze wiedział dokąd ruszy, potrzebował być sam z sobą — chciał przed ludźmi zresztą okazać, 
że przyjazd tych państwa nie obowiązywał go do służby...
   — Czyż to tak bardzo konieczne ? zapytał Alf — my tyleśmy mieli do mówienia... tyle do 
narady, takeśmy byli spragnieni Zdzisia, a Zdziś od nas ucieka...
   Pani Robert'owa smutnie i głęboko westchnęła... — Już prawdziwie tak jesteśmy natrętni, że ja 
prosić nie śmiem, aby został... ale słówko tylko... Jeżeli nam tu każesz dłużej czekać na swój 
wyjazd z nami, nie możemy w tej karczmie pozostać. Poszukajcie nam dworku jakiego, coś 
znośniejszego... i przenieście się także do nas, aby tej plugawej izby na górce uniknąć.
   Zdziś pośpieszył zapewnić, że dla pani i przyjaciela mieszkania poszukać każe, ale sam na dole 
zostanie... bo tamby ciasno było...
   Znowu piękna pani wejrzeniem wyrzutów pełnem zmierzyła Zdzisia i zmilczała, ponawiając 
westchnienie.
   — Dobrze, dobrze — dodała — jak ci dogodniej, jak lepiej, przyjmujemy wszystko, tylko nas 
nie wypędzajcie...
   Ta pokora pani Robert'owej trochę poprawiła sprawę, Zdzisław się uczuł winnym i stał 
grzeczniejszym. Pobiegli z Alfem do miasteczka, w którem o mieszkania nie było tak bardzo 
trudno, ani szukanie ich mogło się wydać niezwyczajnem, gdyż chorzy często się tu dla lekarza 
mieścili. W pierwszym dworku porządniejszym, była połowa jego do wzięcia; pani Robert'owa 
natychmiast po śniadaniu chciała tam uciekać. Zdzisław tymczasem stojąc przy swojem, konie 
najął na dzień cały, chociaż myślał jeszcze dokąd się uda. W ostateczności mógł zawsze odwiedzić 
prezesa.
   Rozporządziwszy przenosinami, sam siadł na wózek i kazał się zawieźć do Wilelmskich, chcąc 
jej samej wytłómaczyć jakoś przyjazd tych państwa. W progu spotkała go pani Róża, i z 
podbudzoną ciekawością rozpytywać go zaczęła...
   Zdzisław tłómaczył jej, że młody panicz był jego towarzyszem uniwersyteckim i dobrym 
przyjacielem, że jechał z matką na Podole, że ona uczuła się niezdrową, i pragnęła spocząć po 
znużeniu szybką podróżą.
   — A propos podróży — z uśmieszkiem poczęła profesorowa — możebym hrabiemu coś 
zajmującego powiedzieć mogła.
   Popatrzała mu w oczy...
   — Mangoldowie z Włoch powrócili. Zdzisław był wielce rozczarowany względem
   Mangoldów, lecz przed oczyma jego stanęła twarzyczka tego ślicznego pączka różanego.
   — Ja do Mangoldów już nie pojadę nigdy, rzekł — przykro mi, bobym Elsę chciał zobaczyć, 
ale po ostatniem zwłaszcza przyjęciu... niepodobna...
   — A może się tam usposobienia zmieniły — dodała cichuteńko Wilelmska: może — może... 
Mam powody tak sądzić. Ksiądz kanonik mi mówił, że Mangold dowiedziawszy się o śmierci 
dzieci p. Sebastyana... sam go o hrabiego zaczepił, wyraził żal, iż przy ostatniem spotkaniu, z 
powodu nawału interesów, mimowolnie mógł mu uchybić... i nawet niby przez kanonika zapraszał. 
Zarumienił się hrabia mocno.
   — Ale możesz to być ?
   — Nie narażałabym przecie syna mojej dobrodziejki na przykrość, gdybym tego nie była 
pewna...
   Gwałtowna pokusa ciągnęła do Mangoldów... ale jakże było na tym wózku tam się zjawić?
   W mgnieniu oka osnuł sobie plan hrabia: musiał jechać do kapitana, i zabrawszy go z sobą, 
Jeziorany odwiedzić. Kapitan tam bywać nie lubił, ale dla Zdzisia poświęcić się zawsze był gotów... 
Pożegnawszy dobrą panią Różę, kazał ruszać do Wólki, co tem bardziej było na rękę, że się tam 
jakiej denuncyacyi Żabickiego lękał.
   Udając humor lepszy daleko, niż miał w istocie, zeskoczył przed gankiem,.. Stasia go oknem 
witała... Kapitan był w polu — Żabicki korzystał z nieobecności jego, i żywą jakąś prowadził 
rozmowę, którą ruchy rąk w oknie zdradzały.
   — Przyjechałem zabrać pani ojca...
   — Dokąd? co? kiedy?
   — Ot! dziwactwo, zawołał Zdziś, na którego Żabicki dziwnie spoglądał, bo się go tu 
niespodziewał. Chciałbym odwiedzić Mangoldów, a sam... nie mam czasu i wolałbym te 
odwiedziny odbyć przy świadku...
   — Nie rozumiem, rozśmiała się Stasia... przy świadku? Wtem nagle rączkami uderzyła jedna o 
drugą — owszem rozumiem, chcesz pan, aby papa zagadywał Mangolda, gdy hrabia przysuwać się 
będziesz do tej ślicznej Elsy... Ale Hela? Hela ? jeszczeby trzeba pana Żabickiego zabrać, ażeby on 
odciągnął kuzynkę...
   Ja Elsy nie widziałam po powrocie, ale mi mówiono, że — zbrzydła... To chyba nie może być... 
bo była tak śliczna, iż gdyby jej połowę tylko tęga co miała zostało... zawszeby jeszcze była 
piękna...
   Tatko — kończyła chętna do mówienia Stasia — nie lubi u Mangoldów bywać, już dlatego 
najprzód, że frak kłaść musi, a ma tylko stary... ale dla hrabiego — pojedzie...
   Zbudowany był Żabicki tem postanowieniem swojego ucznia i odetchnął, uspokoiło go to 
nieco i ucieszyło. Nadszedł kapitan w słomianym kapeluszu; pierwsza Stasia pobiegła mu 
oznajmić o co chodziło...
   — Juściż nie odmówię, kiedy mnie koniecznie w swaty brać chcecie, lecz dalipan wolałbym 
młócić przez ten czas... Z Mangoldem rozmowa, straszna rzecz: żuje wyrazy, a gdy naostatek 
zdobędzie się na coś — nie ma czego słuchać. Po obiedzie pojedziemy...
   Porowski poszedł dobywać fraka i guzików przywiesistych do białej kamizelki, które miał u 
siebie pod kluczem. Tymczasem Stasia, oznajmiła hrabiemu, że miała list od Herminii, że w nim 
był ukłon dla niego i pytanie: kiedy powróci ? Ponieważ Stasia zapytała o Alfa, Herminia jej od- 
powiedziała, że tak nawykła odbierać o nim wiadomości przez przyjaciela, iż teraz gdy go jej 
zabrakło, niewiele wie o nim, i sądzi, że chyba musiał w pogoń się puścić za hrabią, bo bez niego 
rady sobie dać nie może. Żartobliwy ton listu Herminii, który Stasia dobyła i kawałkami czytała, 
uczynił jakieś wrażenie szczególne na hrabi; nie umiał go sobie wytłómaczyć. Dziwiła go samego 
ciekawość i zajęcie z jakiem słuchał czytania, i oddźwięk, który każdy wyraz Herminii znajdował 
w sercu jego.
   Stasia nie wiedziała widocznie o co go teraz podejrzewać... czy o skłonność dla Mini, czy o 
miłość dla Elsy.
   — Hrabia bo ostatecznie okazujesz się na młode swe lata tak dojrzałym bałamutem, iż go 
zrozumieć trudno... Serce masz szerokie! Co się tam mieści różnych pięknych twarzyczek !... Ale 
wiesz hrabio — żal mi cię — gdzie nie króluje jedna i jedyna... tam nie dom, lecz karczma 
zajezdna.
   Ostatnie słówko nieopatrznie razem z rumieńcem straszliwym wypłynęło, Stasia mimowolnie 
je wyrzekła i uderzyła się rączką po ustach...
   Hrabia się wzdrygnął nieco... Spojrzeli na siebie.
   — Pani mnie sądzisz bardzo surowo...
   — Sędzia jest zmuszonym wyrokować wedle dokumentów, szepnęła Stasia... niestety!! W tem 
Porowski wszedł w białej kamizelce z owemi guzikami, które się nie bardzo trzymać chciały. Były 
to odwieczne gałkowate szklane guzy oprawne w bronz, w kształcie sporych wisieniek, któreśmy 
niegdyś wszyscy nosili. Miał frak granatowy, rękawiczki po raz trzeci chlebem i gummą 
elastyczną czyszczone i cylinder wysoki bardzo z wązkiemi brzeżkami. Dobrze zachowane buty 
zdradzały metrykę dawną. Kapitan wyglądał dziwnie, czuł to i było mu smutno...
   Wyjechali tedy do Mangoldów... Jakie tam uczucia zajmowały serce Zdzisia, nie wiemy; czy 
onby sam z nich wytłómaczyć się potrafił. Czynił sobie wymówki, że kochać nie umiał, że się 
popsuł, że czystej miłości już doznać nie mógł...
   Żal mu było tych chwil szczęśliwych, gdy po księżycu wzdychał... a teraz... ? teraz wolał w 
wygodnej kozetce z cygarem siedzieć u nóg łagodnej bogini, co mu się uśmiechała nie drożąc z 
uśmiechem, i pieściła go tak troskliwie. Godziny płynęły szybko, cóż, kiedy serce bić przestało!...
   Wchodząc do salonu, nie zastali jak zwykle nikogo, bo w salonie nigdy nikt nie siedział, tylko 
przy gościach. Zaszły w nim małe zmiany.
   Poprzywożone z Włoch tuzinkowe wyroby alabastrowe, marmury tandetne, mozaiki trywialne 
zajmowały wydatne miejsca. Było to pospolite, brzydkie, ale wymownie świadczyło o podróży do 
Włoch. Kapitan miał się czas w tem rozpatrzyć, i admirować, a że się wcale na tem nie znał, był 
pewien, że to są rzeczy i bardzo drogie, i niezmiernie piękne. Zdzisław patrzał na drzwi i oczekiwał 
zjawienia się gospodarza, a raczej gosposi...
   Poważny krok oznajmił uroczysty pochód Mangolda, który się ukazał z okularami złotemi w 
ręku i białą chustką od nosa, wspaniały, dumny, wielki, zamknięty w sobie, nadęty, ale grzeczny. 
Podał hrabiemu rękę uprzejmie, i zamruczał pod nosem zawikłany frazes jakiś, oznaczać mający, 
że się cieszył z widzenia go. Kapitana przywitał nierównie poufalej... Siedli na rozmowę, panie się 
spóźniały jakoś, Mangold znalazł środek wytłómaczenia się niejasnego ze swej dawnej 
niegrzeczności. Mówił w ogóle jak człowiek, który nie ma wprawy w wyrażanie swych myśli 
poprawne i radby obałamucić słowami nagromadzonemi bez porządku. Kończył to uśmiechem, to 
mruczeniem, to ruchem ręki... Oprócz tego wyrażał się z systemu nie jasno, ażeby zawsze mieć 
drogę, którąby się wygodnie mógł wycofać.
   Była mowa o Samoborach. Mangold z westchnieniem wspominał o stracie pana Sebastyana, a 
razem o ewentualnej możliwości powrotu do dóbr Zdzisława.
   Hrabia w pierwszej chwili już chciał wybuchnąć ze zrzeczeniem się i nadziei i możliwości —. 
lecz myśl jakaś usta mu zamknęła. Uląkł się od- prawy — odpowiedział niewyraźnem mruczeniem 
i zmilczał.
   Naostatek poprzedzana przez Hele wyszła Elsa... Zdzisław się zerwał z krzesła, odżyło w nim 
uczucie, i poszedł witać ją, wlepiając oczy ciekawe w piękny obrazek...
   Elsa była w istocie mocno zmieniona, zdawało się, że urosła, pełna owa twarzyczka dziecięca 
przedłużyła się, czarne oczka jakąś mgłą się powlokły, rumieńce znikły... a promień myśli którego 
brakło obliczu, i teraz na nią nie zawitał.
   Przywitanie było zimne i ceremonialne; za to kuzynka Hela wesoła była i mówiła za dwie. 
Zdzisław wpatrując sie baczniej, znalazł w Elsie smutek, którego dawniej nie widział w niej nigdy... 
Usiadł przy niej, spuścił oczy. Ojciec przyjmował go lepiej, córka obojętniej może niż dawniej, 
chociaż Hela dopomagała i zdawała się chcieć ją podbudzić ku poufalszemu obejściu się z dawnym 
sąsiadem. Stało się nawet, co nigdy dawniej się nie zdarzało, że Hela odeszła zostawując 
strwożoną Elsę przy hrabi, a że baron Mangold żywą był zajęty rozmową z kapitanem, Zdzisław 
miał zupełną swobodę.
   — Jakże się pani podobały Włochy?
   — Co? — Włochy — a — tak — bardzo, bardzo...
   — Rzym?
   — Rzym ? Tak — Rzym... Powiodła czarnemi oczkami po pokoju: — A tak — Rzym — ruiny! 
nie prawdaż? — kościoły... bardzo wiele kościołów...
   — Byli państwo w Neapolu?
   — Neapolu? a tak... i w Pompei...
   — I we Florencyi?
   — Także... Staliśmy na Lung' Arno. Rozmowa była straszliwie sucha... Dziewczę
   rzucało obłąkanemi oczyma po salonie, jakby szukało ratunku, kręciło się na krzesełku, mięło 
chusteczkę. Hrabia czuł w niej istotę nieszczęśliwą, ale czem? pojąć nie mógł.
   — Pamieta pani ten wieczór, który — mnie nigdy nie wyjdzie z pamięci — wieczór w 
Samoborach?... Tak śliczną byłaś pani w pączkach różanych, z których jeden raczyłaś mi dać na 
pamiątkę. Chowam go zawsze...
   Jak przestraszona zwróciła oczy nań Elsa.
   — Jakto? pan chowa? hrabia ma pączek ten? Prawdziwie... a tak! żartem go dałam. Pamiętam... 
Fajerwerk był bardzo śliczny... muzyka doskonała... Tak! pamiętam...
   — Jak się dziś wszystko zmieniło ! westchnął Zdzisław.
   — To prawda, odparła drżącym głosem Elsa, wodząc po salonie oczyma ciągle jakby 
przestraszonemu
   — Mnie mówią wszyscy, że i ja się odmieniłam... ale ja wątpię... — Pani odmienić się nie 
mogłaś — rzekł Zdziś — chyba może w sercu... Dawniej byłaś pani dla mnie łaskawsza...
   Baronówna spuściła oczy na chusteczkę i zdawała się namyślać. Kosztowało ją snadź wiele 
wyrzeczenie kilku słów bardzo cichych... i niewyraźnych...
   — Ja byłam dzieckiem... ja nic nie pamiętam... szczerze mówię... To były dzieciństwa...
   Miało to znaczenie odprawy.
   Bojaźliwie potem spojrzała na ojca, jakby się lękała, żeby nie odgadł co mówili, zarumieniła 
się, zbladła, ruszyła niespokojnie, i jakby jej pilno było czegoś — uciekła do drugiego pokoju.
   Zdzisław z bolem w sercu posłyszał to zaparcie się przeszłości, którego pogodzić nie umiał ze 
zwrotem w usposobieniach barona. Była w tem widocznie jakaś tajemnica, której badać nie mógł. 
Któż wie? Inny zapewne szczęśliwy zajął to serduszko?... Zdzisław tyle na tem skorzystał, że 
rozczarowany uczuł się swobodnym... Panna o przeszłości nic wiedzieć nie chciała...
   Żal mu jej było, ale duma nie pozwalała się nabijać. Powiedział w duchu: "Więc tu wszystko 
skończone."
   Elsa nie powróciła już sama, ale z towarzyszką, i nie usiadła na dawnem miejscu, tylko nieco 
dalej, za co, jak się zdało, ojciec ją surowem skarcił wejrzeniem. Oprócz dziewczęcia wszyscy byli 
bardzo grzeczni, Mangold szczególniej tak dalece, że gdy po urzędowej herbacie przyszło do 
pożegnania, wyprowadzając hrabiego, rzekł mu, łykając wyrazy:
   — Jeżeli hrabia — tego — zabawisz tego tu, w naszych owo stronach — mam nadzieję, że się 
będę mógł — tego — spodziewać — tego, widzieć — u nas... Bardzo mi miło... bardzo miło.
   Elsa unikała rozmowy i pożegnała go z daleka. Z twarzy nie ledwie widać było, iż się go 
pozbywała chętnie, i że ciężar wielki spadł jej z piersi. Hela zapraszała jak baron... Zdzisław 
powiedział sobie odjeżdżając, że noga tu jego nie postanie... nie było po co ! Wiodłaby go chyba 
jedna ciekawość... bo odzyskać życzliwości, której oznaki zawsze były bardzo słabe, wcale się nie 
spodziewał...
   — A cóż ? spytał wyjechawszy na gościniec kapitan — a cóż baronówna?...
   — Niezrozumiała jak Sfinx... odezwał się Zdziś, udając wesołość. Nigdym się szczególnemi 
jej łaskami nie szczycił — ale teraz — mniej niż kiedy okazała mi uprzejmości... gdy ojciec 
przeciwnie...
   Porowski się śmiać zaczął.
   — Wszystko to niezrozumiałe dla mnie... dodał hrabia.
   — Jabym to po cichu i na ucho może potrafił wytłómaczyć, tylko Stasi o tem nie mówcie... bo 
to... tam dziewczętom niekoniecznie potrzeba wiedzieć o podobnych plotkach...
   Schylił się kapitan do ucha hrabiemu...
   — Wzięli metra do fortepianu Włocha... wozili go słyszę z sobą... hm ! gadają, że baronównę 
zbałamucił. Nie bardzo wierzyłem temu — ale podobno jakoś daleko zaszły te sprawy... Muzyka 
czasem licho wie do czego doprowadzić może... Z tego powodu prędzej pono wrócili z Włoch, niź 
zamierzali... Ja tam nie wiem, to są płotki... Kto wie — baronby dla zatarcia tej gadaniny rad może 
ją wydać prędzej'... a dziewczę myśli o tamtym... Hm... ale cicho!
   Zdzisław się uśmiechnął gorzko...
   — Coś to do tego podobne... ale dajmy pokój — niech wychodzi za muzyka i będzie szczęśliwa. 
Kochankom pewnie przeszkadzał nie będę...
   — Przed Stasia ani słowa... ona o tem nic nie wie, no — i wiedzieć nie powinna.
   Kapitan pochylił się do ucha hrabiego, zakrył ręką i długo jeszcze na pół oburzony, wpół 
śmiejąc się coś mu szeptał... Machnął potem ręką i zakończył:
   — Basta! nie mówmy o tem.
   Chociaż hrabia przyrzekł był wrócić wieczorem do miasteczka, nie mógł słowa dotrzymać co 
do godziny, przyjechał do pana Lejby po północy.
   Groom Alfa spał w sali koło billardu na krzesełku i czekał na niego. Zbudził się słysząc hałas, 
porwał, wyprostował jak struna, przetarł oczy i podbiegł do Zdzisława.
   — Jaśnie państwo czekają na jaśnie pana w dworku.
   Hrabia popatrzał na zegarek.
   — Zmiłuj się! już po dwunastej.
   — Jaśnie pani mówiła — choćby o drugiej, żeby jaśnie pan był łaskaw na minutkę... bo listy 
przyszły, czy coś...
   Trochę się namyśliwszy, Zdzisław z musu poszedł milczący za groomem.
   Z daleka już widać było, że się jeszcze w oknach świeciło... Chłopak zapukał do drzwi, otwarto 
je natychmiast po cichu... W pokoju na lewo, przy świecach, z cygaretką w ustach, w wieczornym 
stroju, siedziała nad książką pani Robert'owa, widocznie oczekująca na swą ofiarę... Rzuciła 
natychmiast powieść francuzką, którą miała w ręku, i cygaretkę z nią razem, i żywo podeszła ku 
drzwiom.
   — A! przecież!... aleśmy tak długo czekali... wieki... Alfowi kazałam się położyć spać. Biedne 
chłopię zmartwione, niespokojne, lękam się żeby mi nie zachorował.,. Niech choć odpocznie...
   Wskazała ręką miejsce na kanapie Zdzisławowi, który stał uparcie.
   — Siadaj...
   — Ale już po północy — przyjdę jutro.
   — Cóż znowu! po północy, któż liczy godziny! mój Boże! Jam szczęśliwa, że cię widzę, a ty 
wolisz spoczynek... Zdziś! nie poznaję cię. Jesteś niewdzięczny...
   — Na Boga — to mała mieścina, począł hrabia, — gdy tu po północy dłużej zostanę, jutro nie 
wiedzieć co pleść będą... Nie zapominaj pani, że to wieś — partykularni ludzie...
   — Co mi tam ludzie — i ich gadanie! popędliwie zaczęła Robertowa. Hrabia też o to dbać nie 
potrzebujesz... Niech sobie plota co chcą, my się stanowczo rozmówić musimy...
   Dałeś słowo — dotrzymuj go. Miałam dziś list od Röttlerki; pisze, że Herminia zupełnie jest 
przygotowana, że profesor ze swej strony, nie wiedząc o niczem, cieszy się wami. Wszystko jest na 
jak najlepszym stopniu. Zdziś, zaklinam cię — nie zwlekaj, nie odmawiaj, jedźmy...
   Hrabia słuchał zamyślony, jakby szukał środka uwolnienia się lub przeciągnięcia.
   — Nie przeczę, odezwał się powoli — tak jest — dałem słowo, nie wchodzę w to, czy 
rozważne. Zmiłujcież się nademną, dajcie mi się rozmyślić.
   — Wcale nie! po co te rozmysły! żadnych już teraz przedsiębrać nie pora — słowa należy 
dotrzymać.
   — Ale ja w tej chwili ruszyć nie mogę... nic nie skończono...
     — Słuchaj, to właśnie dobrze — to doskonale... Będziesz miał powód do wyjazdu 
natychmiast po ślubie — tego samego dnia... Inaczej...
   Zdzisław wstał i przechadzać się począł po pokoju poruszony.
   — Zaprawdę — zawołał mimowolnie — nie wiem czy kiedy młody człowiek mógł się 
znajdować w położeniu do mojego podobnem... To niesłychana rzecz i nieobrachowana ofiara... 
Co ludzie na mnie powiedzą !...
   Załamał ręce...
   — Prawda kocham Alfa — kocham go jak brata — radbym mu szczęście przychylić i nieba —
   lecz stawić mnie w położeniu podobnem, czy z waszej strony się godzi?... Nie macie litości.
   — Zdziś — my się czujemy na siłach, naszą miłością dla ciebie nagrodzić ci co ucierpisz... My 
także — ja — on, potrafimy się poświęcić... Zaklinam cię — nie odmawiaj — bo to nie może być 
— nie odwlekaj... Alf się zagryzie.
   Zbliżyła się do Zdzisława pani Robertowa, rękę mu położyła na ramieniu... poczęła szeptać 
żywo i po cichu — on stał nieruchomy, wyraz cierpienia na twarzy się malował, zbolały, zdawał 
się nie słyszeć co mu mówiono i tonąć w jakiejś zadumie.
   Nagle począł się śmiać sucho, ironicznie — przerażającym śmiechem, który z tych ust 
młodych, z tej piersi młodzieńczej brzmiał straszniej jeszcze, niż na wargach dojrzałego 
człowieka.
   — Tak, nic mi nie pozostaje — jak posłużyć przynajmniej przyjacielowi... i na coś się przydać 
do szczęścia — cudzego... bo mnie samemu wiedzie się jakbym na wieki był wydziedziczony.
   — Zdziś i ty to mówić możesz? zakrzyczała głośno pani Robertowa — przy mnie, do mnie??
   Hrabia jakby się opamiętał — uspokoił się wnet i zamilkł.
   — Ale tak — rzekł tonem innym — pojedziemy... pojedziemy... nie mówię już nic... Zabawna 
historya — co ludzie o tem sądzić będą!... Nie uwierzą! Hrabia Samoborski, który dobrodusznie 
daje się użyć za takiego homme de paille...
   — Zdziś! jesteś dziś poirrytowany... nie wiem co ci jest, nie poznaję cię. Dosyć tego — idź 
sobie spać, kiedy chcesz... Widzę, że dziś się nie porozumiemy ...
   Hrabia począł chodzić wielkiemi krokami.
   — Zabawne! oryginalne! powtarzał sam do siebie.
   Pani Robertowa zdawała się nieco przestraszona.
   — Cóż zresztą tak nadzwyczajnego, tak dziwnego? Dla świata będzie to historya bardzo 
pospolita. Alboż się ludzie od ołtarza nie rozchodzą? Alboż rozwód w kilka tygodni po ślubie nie 
trafia się? Alboż Alf się jej podobać nie może? — Przyznam się jednak, że mąż, któremu żona 
wypowiada swą przysięgę tak nagle, nie najpiękniejszą gra rolę...
   — Dla czegoż żona ma wypowiadać? Wszak hrabia także możesz mówić, że z nią żyć nie 
chciałeś ?...
   — Nie chciałbym jej krzywdzić...
   — To są wykręty! sofizmata! próżne bałamucenie... Szukasz sobie trosk, Zdziś — a nie widzisz, 
że to heroiczne poświęcenie się dla przyjaciela podnosi cię... toć przecie bohaterstwo...
   — A tak — lokajski heroizm... dodał hrabia — nie ma co mówić.
   Pani Robertowa zatuliła mu usta.
   — Nie wiedzieć co dziś pleciesz... Cała rzecz, że cię ztąd, z tej okolicy co prędzej wyrwać 
potrzeba , bo tu wpływ twoich dawnych znajomych i przyjaciół jest szkodliwy. Ja cię tu nie 
poznaję...
   No — kiedy jedziemy? spytała nagle.
   — Ja tak nagle wyjechać ztąd nie mogę — rzekł Zdziś. Jedźcie państwo do Berlina — przyjadę 
za parę tygodni.
   — Oh! pas si b?te! odparła pani Robertowa — pas si b?te, żebyś rozmyśliwszy się osadził nas 
na mieliźnie. O! nie. Chcesz interesa pokończyć, zgoda. Ofiary takiej wymagać nie możemy... 
Potrzeba ci pieniędzy ? ile ? — ja dam natychmiast...
   Zdzisław się wzdrygnął i zarumienił.
   — Pani! zawołał groźno. — Alf ci pożyczy! poprawiła się pani Robertowa.
   — Ja nie potrzebuję nic — rzekł Zdzisław — tylko czasu.
   — Dobrze — będziemy posłuszni... Czekamy — tydzień, dwa — cztery... Półtora miesiąca, 
pół roku, ile chcesz... Jesteśmy na twej łasce. Lecz jeśli Herminia, która się zdecydowała, zacznie 
się rozmyślać, jeśli Alf zrozpaczony umrze... śmierć jego i moją mieć będziesz na sumieniu.
   Pani Robertowa uklękła przed nim... nie mówiła już nic — w postawie teatralnej z załamanemi 
rękami, z podniesioną głową, na pół otwartemi usty, rozpuszczonemi włosami, milczeniem 
wymownem błagała. Zdziś się zmieszał — schwycił się za głowę.
   — Oszaleć trzeba! mruknął...
   — Zdziś ! szeptała piękna pani — ja cię błagam !! 
   Scena ta odbywała się we dworku na rynku, okna nie były ani okiennicami pozasłaniane, ani 
zawieszone storami; ciekawy przechodzień mógł doskonale przypatrywać się wybornej mimice 
pięknej pani Robertowej i tłómaczyć sobie chód i postawę hrabiego, a załamane ręce kobiety — 
wedle upodobania.
   Właśnie też wracający nie od Lejby, u którego mu przeszkadzano i szpiegowano go, ale od 
Abrahama, po zbyt przedłużonej wycieczce profesor Wilelmski, w humorze nieco podnieconym, 
zatrzymał się był pod oknami... Mimowolnie głowę przybliżył do szyb, chcąc się dowiedzieć co się 
tam tak późno przy świetle odbywać mogło... i stanął przerażony. Poznał tę panią nieznajomą 
klęczącą przed dawnym uczniem swoim...
   Rozmowy słychać nie było — lecz ruchy mówiły wiele. Wilelmski kułak do ust przyłożył, 
oczy wytrzeszczył i stał ruszyć się nie mogąc...
   — A to jakaś historya... proszę ! Zdziś ! Hę ! he ! Zdaje egzamin maturitatis! Ta ! ta! ta! Nie ma 
co mówić... Czego ona od niego może żądać?? Więc chyba za nim tu przyjechali! O! trzeba o tem 
jejmości powiedzieć... Chłopiec w niebezpieczeństwie... jasna rzecz... ale kobieta bardzo piękna, a 
jak zachowana przedziwnie !... 
   Profesor mruczał te i tym podobne uwagi, snuło mu się nie wiedzieć co po głowie — nagle 
zobaczył, że kobieta wstała i zbliżywszy się do Zdzisia zwiesiła na jego ramieniu. Razem we dwoje 
zaczęli się w zgodzie najlepszej przechadzać po pokoju powoli. Ona szeptała mu coś do ucha, on 
słuchał z głową spuszczoną ... Potem wskazała mu miejsce na kanapie, usiadł i zajęła drugie przy 
nim... Profesor kanapy między dwoma oknami stojącej tylko się mógł domyślać, bo jej widać nie 
było... Słyszał urywane rozmowy wyrazy.
   Stał jeszcze czas jakiś , potem przypomniawszy sobie co go czekało w domu, a widząc, że 
końca rozmowy nie dostoi, zamyślony wielce powlókł się do dworku swego...
   Nie mylił się wcale, spodziewając przyjęcia nieosobliwego przez surową nieco Różyczkę. 
Wycieczka trwająca blizko do drugiej, zmusiła panią Wilelmską do rozpaczliwego kroku. 
Nakazała gdy profesor powróci, cale mu drzwi nie otwierać. " Niech tam śpi — gdzie się upił — 
wołała gniewna — jak raz spróbuje noc spędzić na podwórzu, będzie może rozumniejszy..."
   Widok przez okno na zagadkową scenę i chłodek wieczorny , znacznie profesora otrzeźwiły... 
Szedł krokiem pewnym ku domowi i począł do drzwi pukać dyskretnie... Trafiało się już nieraz, że 
mu miłosierna otwierała służąca, za co jej protekcję swoją przyrzekał. Tym razem spało wszystko 
jak zabite... nie dając najmniejszego życia znaku. Profesor czując się w swojem prawie, stukał 
coraz silniej, coraz gwałtowniej — a nakoniec tłuc zaczął we drzwi tak, że mógł sąsiadów 
pobudzić.
   Okno się otworzyło...
   — A toż co za burdy nocne waćpan wyprawiasz? zawołała profesorowa. 
   — Do domu mojego powracam — odparł z pewną energią profesor — i proszę, żeby mi 
otworzono.
   — O drugiej z północy! gdzieżeś był?
   — Zaraz się pani moja dowie — nie włóczyłem się bez celu — materia status... przecież nie 
łajdaczyłem... a gdyby Różyczka wiedziała co mnie wstrzymało...
   — Co waćpan pleciesz!...
   — Na honor profesorski — zawołał Wilelmski — pani sama żałować będziesz i swoich 
posądzeń i postępowania...
   Chciała jeszcze srożyć się profesorowa, ale budzący się sąsiedzi wyglądający oknami, skłonili 
ją, że drzwi otworzyć kazała... Profesor wszedł i rzucił się na fotel w salonie wzdychając ciężko...
   — Każ, serce moje, odezwał się z niezwyczajną powagą do żony : każ odejść słudze, mam ci 
coś ważnego do powiedzenia...
   Niedowierzając stała profesorowa, lecz skinęła na sługę...
   — Cóż to za tony sobie dajesz ? zapytała...
   — Tak — jestem zdetonowany — począł po cichu Wilelmski mrugając jednem okiem. Coś 
powiem ... nie do wiary...
   Coraz bardziej zdziwiona zbliżyła się profesorowa ku niemu.
   — Co się z tobą stało ?
   Wilelmski przybrał minę dziwnie zasępioną człowieka, który dla dobrej sprawy znosi 
prześladowanie.
   — Słuchaj, rzekł — idzie o hrabiego naszego, o Zdzisia... Wczoraj tu przybyła, o tem wiesz, 
jakaś pani piękna, bardzo piękna — w wieku średnim, pysznie zbudowana. Tors i ramiona 
uroczyste !
   Róża zarumieniła się mocno (była dosyć chuda) i odpowiedziała tylko surowo:
   — Nie bądź...
   Profesor nie zważając na to kończył:
   — Zaraz wczoraj hrabiego naszego pochwycili, jakby do nich należał... Ale, co mi tam do tego! 
Złotowłosy chłopak miał być kolegą uniwersyteckim... a piękna pani jego matką... Dzisiaj 
powracając z plebanii...
   — Od Abrahama — dodała profesorowa.
   — Z plebanii, ale dajmy na to, żeby i od Abrahama — nie mogę pracując w pocie czoła, 
odmawiać sobie najmniejszej przyjemności — chociaż, Abrahama — nego... Wracając więc, 
zkądkolwiek bądźbym wracał, przechodzę około dworku, gdzie ci państwo mieszkanie zajęli — i 
— niechcący rzucam okiem...
   Osłupiałem...
   Wiesz com zobaczył?
   — Mówże prędzej...
   — No — zaraz, jest pewny porządek w każdej mowie — kończył profesor odchrząkując. W 
środku pokoju stał Zdziś... na mojem oczy go widział... ale jaki? ale z jaką miną!... Powiadam ci — 
Hamlet...
   — Jaki Hamlet?...
   — No — nie znasz Hamleta — mniejsza z tem... Stał, wystaw sobie, tragicznie, jedna ręka w 
ka- mizelce, druga we włosach — przed nim na podłodze klęczała — powiadam ci — klęczała — 
ta piękna pani... ręce załamane, włosy rozrzucone... też tragiczna... jakby go błagała o coś... Można 
się było domyślać...
   Pani Wilelmska krzyknęła ze zgrozy.
   — Co pleciesz? przyśniło ci się po pijanemu?
   — Byłem pewien, że to powiesz! przez całą drogę myślałem, że temi wyrazy przyjmiesz moje 
zwierzenie... Otóż, chcesz, na Ewangelii ci przysięgnę.
   Pani Róża stała poruszona i blada.
   — Cóżby to mogło być? szepnęła widocznie strwożona. Zdziś! nasz ten biedny sierota, 
wplątany w jakąś intrygę... To dziecko...
   — A piękne mi to dziecko ! — odparł profesor... Podniosła się potem z ziemi heroina, i jak 
mnie tu żywego widzisz, zwiesiła mu się na ramieniu, czule, powiadam ci... no!
   — Kończże! przerwała zniecierpliwiona profesorowa.
   — Skończyło się na tem, że w najlepszej, zdaje się, komitywie — poszli sobie siąść na kanapie, 
na której pewnie do tej pory siedzą.
   Wilelmski westchnął.
   Pani Róża milcząca, zmieszana, postąpiła kroków kilka i padła na siedzenie przy stoliku, 
podpierając się na ręku. Łzy jej z oczu płynęły...
   — O mój Boże! — szepnęła — gdyby ta święta pani nasza ujrzała to... nie przeżyłaby... Zdziś! 
to niewinne dziecię...
   Wzdrygnęła się znowu i płakała Wilelmska, profesor wzdychał.
   — Stało się — rzekł — nie ma co rozpaczać. Wszyscy przez te koleje przechodzimy... Wpadł 
w ręce jakichś intrygantów... jawna rzecz... Trzebaby go ratować gdyby można, ale my o tem i 
wiedzieć niby nie powinniśmy...
   — O! jak Boga kocham! — krzyknęła profesorowa — ja — ja nie zmilczę ! Jam go, mogę 
powiedzieć, wychowała... to był chłopak jak anioł czysty i niewinny. Jak to może być?
   — Ha! rzekł profesor zimno — myśli jejmość, że ja nie byłem też kiedyś niewinny... i pani 
byłaś też niewinna...
   — Milczałbyś...
   — Konsoluję jak umiem i mogę — niewinność jest stanem przygotowawszym człowieka — 
ale nie trwałym — to darmo. Dać mu pokój... między kobietę a mężczyznę, jak między drzwi, 
palca kłaść nie należy. To zasada...
   Nie racząc już odpowiadać na niedorzeczne brednie profesora, żona wyszła stukając drzwiami, 
a Wilelmski westchnąwszy, z wolna pociągnął do swojego pokoju.
   Nazajutrz Zdzisław się nierychło pokazał w miasteczku, — pani Wilelmska rozmyśliła się 
dobrze jak miała postąpić. Wysłała służącą na zwiady, i poleciła jej, zobaczywszy hrabiego, prosić 
go do siebie. Na nieszczęście rano już był Alf u przyjaciela, a gdy wyszli razem na rynek, sługa 
spełniła polecenie w obec Alfa.
   Zdzisław chwilkę się zadumał.
   — Wiesz co ? rzekł do przyjaciela — chodź ze mną, przedstawię cię przyjaciółce matki mojej, 
osobie, która w części wychowała mnie... i której wiele zawdzięczam. Zabawimy chwilę — chodź.
   Alf się nie wahał.
   — Najchętniej, rzekł — idziemy.
   Poszli więc razem. Pani Róża, która spodziewała się widzieć Zdzisia sam na sam, zmieszała się 
postrzegłszy go wchodzącego z towarzyszem. Ale Alfons miał postać tak ujmującą, twarzyczkę 
tak ładną, układ tak dobre wychowanie dowodzący, że rozbroił panią Wilelmską — chociaż 
przeciw niemu i matce źle uprzedzona była. Przypatrzyła mu się uważnie i w duchu obwiniła męża 
o kłamstwo. Zdawało się jej niepodobieństwem, aby ludzie wyglądający tak przyzwoicie i mile, 
zdolni byli do intryg i niecnego jakiegoś postępowania.
   — Wilelmski był pijany — przyśniło mu się — powiedziała sobie w duchu, — lub kłamał żeby 
mnie zdurzyć.
   Alf starał się być grzecznym i wesołym, co. ] więcej ujmował swą pełną wdzięku 
nieśmiałością.
   Rozmowa trwała może z pół godziny, poczem pożegnali się i poszli oba do pani Robert'owej. 
Podbudzona ciekawość pani profesorowej na widzeniu Alfa ograniczyć się musiała. Z profesorem 
nie mówiła o tem więcej.
   Z rana Wilelmski odbywał swe lekcye z pannami, nie widzieli się więc prawie, przy obiedzie 
nadto było świadków, po obiedzie profesor chodził na rekracyę, jak utrzymywał, do plebanii.
   Co się działo ze Zdzisiem, trudno się było pani Róży dowiedzieć.
   Drugiego czy trzeciego dnia pojechał do Wólki, i wkrótce po przybyciu oznajmił, że musi 
powracać do Berlina. Żabicki już bez pożegnania z nim był odjechał. Nie zdziwiono się wcale 
temu, gdyż pora była na nowe zapisać się półrocze. Stasia tylko żartowała, że mu do Herminii pilno. 
Kapitan rozpytywał co ma robić w Suszy, na to jednak otrzymał tylko odpowiedź:
   — Czyń pan co łaska — nie chcę wiedzieć o niczem...
   Z Wólki udał się Zdziś do prezesa. Przypisano to niezmiernie dobremu sercu jego, że był 
nadzwyczaj pomieszany i roztargniony — przy pożegnaniu. Prezes się rozpłakał swym zwyczajem. 
Niedobrze też zrozumiano, dla czego dopiero teraz Zdziś zażądał od dawnego opiekuna papierów 
swoich, metryki, świadectw i t. p. Na zapytanie odpowiedział, że tego immatrykulacya do 
uniwersytetu wymagała. Odpowiedź była jakaś niejasna, i prezes w duchu pomyślał, że tego 
wprzódby był mógł żądać, a nie teraz; tknęło go coś, jakby oznajmując o niebezpieczeństwie. 
Serce poczciwego prezesa drgnęło przeczuciem. Odmówić nie mógł nic, czuł się wszakże w 
obowiązku ściskając i całując pupilla, kilka słów dorzucić.
   — Mój hrabio — rzekł — jesteś dziś panem siebie — możesz czynić co chcesz; lecz jeślibyś 
krok jaki stanowczy miał stawić w życiu, pozwól mi ci radzić i cieszyć się z tobą razem. Nie na 
wiele ci się przydam — ale zawsze stare doświadczenie w czemś pomódz może.
   Zapewnił go przytem Mohyła, że oni wszyscy starać się będą wspólnemi siłami o to, aby z 
Suszy coś zrobić i pokaźniejszego i dobrego.
   — Dobrze mieć choć mały kątek, a własny — dodał prezes wzdychając — bez długów, czysty! 
Kapitan gospodarz co się zowie, zrobimy, że z tego będzie cacko.
   Uśmiechnął się Zdziś, mało się to go zdawało obchodzić.
   Walczył z sobą potem, czy do barona Mangolda ma pojechać na pożegnanie, i wyrzekł się tej 
myśli po ostatniem Elsy przyjęciu...
   Zdaje się, że w miasteczku szpiegowano go z daleka, i że Wilelmska szukała zręczności 
rozmówienia się sam na sam ze Zdzisiem, nim wyjedzie. Przygotowania do podróży były 
widoczne, hrabia nie przybywał, posłała więc do niego zaproszenie na herbatę, oznaczając mu 
godzinę. Zdzisław odmówić nie mógł. Zastał panią profesorową samą.
   — Więc hrabia wyjeżdżasz — zawołała spotkawszy go w progu — i gdybym ja nie 
przypomniała się o pożegnanie...
   — A! czyż pani możesz mnie mieć za takiego niewdzięcznika?...
   — No — nie, alem się lękała, abyś mi hrabia nie przyprowadził swojego ślicznego przyjaciela, 
który wygląda jak panienka, pachnie, jest bardzo ładny i miły, ale wolę na ten raz, żeśmy sami.
   I stanąwszy naprzeciw Zdzisia, z powagą dawnej przyjaciółki matki, spytała, rumieniąc się 
mimowoli:
   — No, powiedzże mi hrabio — co to są za ludzie? zkąd taka nadzwyczajna przyjaźń dla nich?... 
co to za piękna pani?...
   — Ci ludzie — jak pani kochana powiadasz — odparł Zdziś, są jedni co mnie w Berlinie 
przyjęli i pokochali... nie mogę im nie być wdzięczen za to...
   — Tak — przerwała Róża spuszczając oczy na chustkę, którą w ręku trzymała — tak — ja to 
dobrze rozumiem; wy hrabio macie tak dobre — dobre serce, jak świętej pamięci anielska matka 
wasza — ale — ludzie są źli, posądzający... mówią, że ta pani nie jest stara i ma być bardzo ładna...
   Spojrzała mu w oczy: Zdzisław płonął jak wiśnia. — Ale to są niedorzeczności!! zawołał.
   — Pewna jestem tego, hrabio kochany, bo wszelki stosunek płochy... a! toby było prawdziwe 
nieszczęście. Nie przystał on wam... imieniowi, wiekowi waszemu, religijnemu wychowaniu i 
zasadom... Toby było nieszczęście! powtórzyła, bo-byście stracili świeżość uczuć do szczęścia i 
spokoju potrzebnych...
   Zdziś słuchał z pokorą, lecz powoli odzyskiwał przytomność. Ujął za rękę Wilelmską.
   — Serdecznie pani dziękuję za jej troskliwość o mnie — niech pani będzie spokojna...
   Widać było, że jak najprędzej skończyć chciał draźliwą rozmowę. Profesorowa chłodniej 
zaczęła go badać powoli, chodząc z nim po pokoju — i nic prawie dowiedzieć się nie mogła. Czuła 
teraz, że profesor nie zupełnie pijany być musiał, że Zdziś daleko był skrytszy i zepsutszy niż 
sądziła — lecz nie mogła uczynić więcej.
   Proszony, jak się zdaje, częsty gość państwa Wilelmskich, kanonik Starski nadszedł wśród tej 
rozmowy... Zdzisław na widok jego przypomniał sobie dawne namowy do zgody i począł się 
obawiać, by tego draźliwego nie wznowił przedmiotu. Wpłynęło to na jego humor... Zdaje się, że z 
przywitania kanonik musiał się tego domyślić, bo unikał wspomnienia o Samoborach... Za to 
nieznacznie jakoś wpadł na niebezpieczeństwa, którym młodość niedoświadczona wśród obcych 
ulega, na pokusy, na które świat wystawia, i tym podobne morały.
   Zdzisław słuchał milczący i nachmurzony. Kanonik już wiedział o wyjeździe, nalegał, aby 
hrabia o rodzinnym kątku nie zapominał, i — dopiero w końcu — napomknął, że Opatrzność może 
dała mu Suszę, sadząc go pod bokiem stryja, aby wiadomemi sobie tylko środkami sprowadzić w 
przyszłości pojednanie. Wszystko to od duchownego przyjął Zdzisław milcząc, z pokorą, lecz nie 
okazując, ażeby to nań bardzo działało.
   Wśród herbaty już, wrócił z wycieczki zwykłej' profesor, w dobrym, ale nie nadto 
rozbudzonym humorze. Rzucił się z wielką czułością na Zdzisia... uściskał go... ucałował ręce 
żony, chociaż mu je wyrywała, całował i kanonika, i nierychło na skinienie pani uspokojony 
miejsce zajął.
   — Więc nam kochany hrabia ucieka... zawołał — z tym kolegą ukochanym i z tą panią 
majestatyczną... O! pięknaż to kobieta, piękna! mówił jakby sam do siebie — ktoby się domyślić 
mógł, że takiego ma syna? wygląda jak jej brat!... Słowo honoru, tak pysznej kobiety w życiu nie 
widziałem.
   Zdzisław się kręcił, ksiądz usta zakąsił, żona napróżno dawała znaki, profesor był w humorze 
niepohamowanym.
   — O! pan hrabia ma gust! Taka towarzyszka podróży, to można z nią choć do Chin ruszać! cha! 
cha!
   — Ale nie bredźże! wołała żona.
   — Dałbyś bo acindziej pokój tym żartom, mruczał kanonik.
   — Cóż zdrożnego? Artysta jestem, to jest miałem nim być — artystycznego nic a me alienum 
puto! Kobieta piękna jest dziełem rąk bożych, wielbić należy pana w dziełach jego... 
   — Waćpan się puszczasz w niewłaściwe żarciki... non misceatur sacra profanis... rzekł kanonik 
surowo.
   — E! księże kanoniku... zawołał profesor, który go nie mógł znieść, szczególniej w swoim 
domu — jakby to duchowni lepsi byli!
   Ksiądz Starski wstał... Wilelmska bez ceremonii tupnęła nogą na męża, który śmiejąc się w 
dłoń nastawioną, nareszcie umilkł...
   Wszystkie czoła okryły się chmurami. Profesor pomiarkował, że później mu za te wybryki 
odpokutować przyjdzie, i odsunąwszy się z krzesłem, umilkł. Kanonika uprosiła pani, że 
pozostał...
   Wprowadzono zwichniętą rozmowę na tór przyzwoitszy, chociaż z trwogą spoglądając na 
Wilelmskiego. Lecz ten siedział teraz upokorzony i smutny, wzdychał... Zdzisław usiadł przy nim, 
zaczęła się pół głosem rozmowa. Wilelmski skruszonego udawał.
   — Jedziesz więc, kochany hrabio — a no, dobrze, tu na tym partykularzu albobyś wysechł lub 
zgnił... tu tylko dla starych grzybów dobre zacisze... Jedź — ucz się... baw się... żyć należy póki sił 
staje — tak utrzymywali starożytni i mieli rozum... słowo daję...
   Pochylił się do ucha i kończył pół głosem: Wszystko rób, kochany hrabio, co chcesz i ku czemu 
skłonność czujesz; jednej tylko rzeczy się strzeż...
   — Czego?
   — Oźe —nie — nia — kończył Wilelmski — to — nie przymawiając nikomu, straszne 
głupstwo. Najlepsza w świecie kobieta, zostając żoną, dostaje maleńkiej fiksacyi... dobiera się 
zaraz do mężowskiego nosa...
   Wilelmska udawała, że nie słyszy, rozmawiała żywo z kanonikiem... Zdziś trącał po ręku 
profesora napróżno... musiał się wygadać.
   Nie udało się nawet wyprawienie go, aby pensyę zobaczył — bo nie chciał zrozumieć 
rozkazu...
   Wśród tego zakłopotania, hrabia zaczął się żegnać — z kanonikiem najprzód, potem z panią 
Różą, która go płacząc po macierzyńsku uściskała, naostatek z profesorem odprowadzającym go 
bez czapki do pół rynku...
   Tu nastąpiło rozstanie... Wilelmski pod wpływem rozczulenia i napoju, ściskając raz jeszcze 
Zdzisia, rzekł mu na ucho:
   — Wspaniała kobieta... kochany hrabio — ale, między nami powiedziawszy... lepiejby te 
więzy potargać.
   Zdzisław chciał zaprotestować i odpowiedzieć. Profesora już nie było, — umknął kłusem do 
domu.
    
   * * *
    
   Panna von Röttler, która niegdyś miała świetne w literackim świecie berlińskim stosunki, 
naówczas gdy Berlin był jeszcze ogniskiem życia Niemiec rozwijającego się tu z pewną siłą — 
przeszłemu położeniu swojemu winna była utrzymywać się na zdobytem stanowisku. Mieszkała 
wprawdzie na dosyć odległej uliczce zowiącej się Weinmeisterstrasse, w kącie nie zbyt wdzięcznie 
wyglądającym, lecz zajmowała pierwsze piąterko małego domu, i nadzwyczajna oszczędność 
dozwalała jej od czasu do czasu przyjmować u siebie okruchy znakomitości z czasów Varnhagen'a, 
młodzież, która stawiła pierwsze kroki po bibule, starych przyjaciół, i wielbicieli swojego talentu...
   Na te wieczory wysilała się biedaczka walcząc między chęcią wystąpienia, a nakazaną 
ubóstwem oszczędnością. Kilka dni wprzódy pracowała i dręczyła się swoim wieczorem, kilka dni 
potem czuła się zmęczoną i niezdrową, ale uważała te przyjęcia za obowiązek stanu. Utrzymywała 
niemi swą godność literacką, przypominała się światu. Salon i parę pokoików składały cały 
apartament, czy- ściuchny, pełny drobnostek i fraszek niby artystycznych. W gabinecie szafka 
pełna książek ładnie oprawnych, stół założony albumami i książkami, mały fortepianik stolikowy, 
nadawały pewną fizyonomię temu przytułkowi literatki... Za szkłem w przepysznych ramach 
oprawny wisiał autograf Goethego, największy skarb, jaki posiadała panna von Röttler.
   Jednego wieczoru jesiennego, z pomocą najętego Lohndienera i sługi, gospodyni właśnie 
przyspasabiała się do przyjęcia gości, gdy pół godziną przed oznaczonym dla nich czasem, wbiegła 
w czarnej sukni, w koronkach, z piękną broszą na piersi, wyświeżona i na podziw młodo 
wyglądająca pani Robert'owa... Nie zważając na kręcących się ludzi, na pannę Röttler jeszcze nie 
zupełnie ubraną, rzuciła się na kanapę zmęczona i zadyszana. Potrzebowała chwili spoczynku, nim 
przemówić mogła...
   — Moja Röttler, nie zważaj na mnie, rób swoje; umyślnie przyjechałam wcześniej, aby kilka 
słów pomówić z tobą...
   Lokaj i służąca znikli, panna literatka pobiegła do drugiego pokoju po mantylkę i rękawiczki, 
aby ją gość jaki nie zastał nieprzygotowaną i stanęła przed panią Robert'ową.
   — Cóż droga moja pani ? zdaje się wszystko jak najlepiej. Twój genialny pomysł przychodzi 
do skutku...
   — A! tak jest! tak... hrabia się oświadczył Herminii i został przez ojca z najżywszą radością 
przyjęty...
   Panna podała mu rękę, pierścionki zamienione... termin ślubu oznaczony... tak...
   Załamała ręce i potoczyła oczami jakby obłąkanemi pani Robert'owa.
   — Röttler moja — nie zrozumiesz mnie może, nazwiesz dziwaczką... serce moje się trwoży — 
niewypowiedziany opanowuje mnie niepokój. Boję się — sama nie wiem czego się boję... Ty 
wiesz, bo ja dla ciebie nie mam tajemnic, tyś umysłem wyższa nad tłum i nad przesądy... łączą 
mnie z hrabią węzły najczulsze... tak... kocha mnie... jestem go pewna, panuję nad nim... pewna 
jestem przyjaźni jego dla mojego Alfa — a... trwożę się — lękam, drżę... Serce mi się ściska...
   — Czem? dlaczego? odezwała się powoli wciskając chude i długie palce w rękawiczki numeru 
siedm i pół, gdy w istocie ośmiu potrzebowały... Cóż to jest, droga pani?
   — Ogarnął mnie przestrach! tak, mówiła żywo pani Robert'owa... Ta kobieta ze swemi oczyma, 
ze swą dziwną powagą i ważonemi słowy, ze swem wejrzeniem przeszywającem, z jakimś 
majestatem i energią, które w sobie nic nie mają młodego... trwoży mnie. Ja nie mogę jej poznać ! 
nie umiem zrozumieć! Pierś i usta tej przyszłe"] synowej są dla mnie zamknięte... Przywiązana jest 
do Alfa... tak się zdaje... Alf jest jak anioł piękny i miły... ale Zdzisław taki sympatyczny... a imię, 
a tytuł... a młodość jego... Wstała nagle...
   — Nuż ta kobieta nas zdradzi ? mnie i Alfa — odbierze szęście mnie i jemu... zechce go 
uwieść!:
   Panna Röttler krzyknęła...
   — Jak pani to możesz przypuszczać?
   — Co chcesz? na świecie się dzieją szkarady... brat brata zabija... Pomyśl... ja drżę... Alfby 
tego nie przeżył... a ja...
   Ścisnęła rękę i podniosła do góry...
   — Jabym go zabić była gotowa! tak! raczej nóż mu wbić w piersi, niżby miał należeć do innej... 
Mój Alf, mój Alf...
   Z rękami załamanemi poczęła się przechadzać po saloniku.
   — Ale moja droga pani — to dziwactwo takie sobie kuć nadaremne strachy... Nie ma do tego 
najmniejszego podobieństwa... Przywiduje ci się...
   — Tak, ja to sama wiem — dziwactwo... rozgorączkowana wyobraźnia... ale ja go kocham i 
kocham syna... dwa takie uczucia w jednej piersi nosić...
   Panna Röttler sympatycznie bardzo westchnęła i uśmiechnęła się. W tej chwili właśnie 
zaszeleściła suknia i weszła profesorowa Luiza Mühlbach, przyjaciołka literatki, sławna autorka 
tysiącznych historyj romantycznych, czy romansów historycznych... Gospodyni pośpieszyła na 
spotkanie dostojnego gościa.
   Pani Robert'owa z lekka chustką twarz otarła i starając się uspokoić usiadła na fotelu. Za panią 
Mühlbach przybywali profesorowie łysi, uczeni w okularach i frakach wytartych; wreszcie Puciata 
w białej chustce, z orderami i córką śliczną jak indyjskie bóstwo... w zielonym wieńcu dębowych 
liści na głowie... - Zaczęto się witać i siadać...
   Wkrótce zjawił się hrabia z nieodstępnym Alfem; potem jeszcze dwie panie niejaśniejace 
wdziękami i panna słuszna, płaska jak dobrze wystrugana deszczułka, w długiej sukni 
oryginalnego kroju z bukietem Vergissmeinnichtków (niezabudek) we włosach... Była to autorka 
poematu pod tym tytułem, wieszczka i nauczycielka razem... Grupy sie zaczęły składać, wedle 
powinowactw ducha, Herminię natychmiast otoczyła młodzież... a najbliżej jej stanęli naturalnie 
dwaj przyjaciele. Narzeczony z urzędu i potajemny wielbiciel...
   Tego dnia oblicze pięknej panny, której los tak dziwnie się rozstrzygnął, nie było ani 
chmurniejsze, ani weselsze, niż zwykle... zdawało się tylko zadumanem nad swym losem...
   Miała jako zaręczona zupełną swobodę... Hrabia korzystając z praw swoich nie opuszczał jej, 
za nim nieodstępny krył się Alf, błagalnemi na nią rzucając oczyma... Wejrzenia ich się spoty- kały, 
lecz ta iskra, co żeni wzroki, co łączy dusze, co dwie istoty wiąże — nie strzelała z oczu czarnych 
Herminii. Patrzała śmiało, możnaby powiedzieć obojętnie i zimno. Tak samo zupełnie spoglądała 
długo się wpatrując w narzeczonego... a wzrok jej zmuszał Zdzisia upokorzonego do spuszczania 
oczu...
   Alf szeptał coś skrycie, cicho, jak modlitwę przed ołtarzem — ona mu odpowiadała z wolna, 
rozważnie, głośno — obojętnie... Rozmowa między trojgiem rozbijała się jak niesworny wicherek, 
który wiruje przed burzą coraz w przeciwnym wiejąc kierunku.
   — Pani w tym wieńcu dębowym przypominasz mi, mówił Alf — mylę się — wyobrażasz jakąś 
kapłankę...
   — Teatralną chyba — bo gdzieżeś pan mógł widzieć inną? spytała Herminia. 
   — Na obrazie jakimś ! nie wiem — tegom pewien, szeptał Alf, że żaden obraz w świecie nie 
mógł być nawet cieniem, odblaskiem tej piękności...
   Minia pokazała w uśmiechu sznurek białych ząbków...
   — Nuż kto posłyszy — odezwała się, — obwinią pana ludzie, że przyjacielowi narzeczoną 
chcesz pochlebstwy odmówić... Niech pan nie zapomina, że mnie teraz nie wolno słuchać, a panu 
mówić takich — grzeczności...
   — Pani nielitościwie urągasz się ze mnie. — Bo pan zapominasz o swej roli — a ja sumiennie 
moją odegrywam.
   — Nadto sumiennie — wtrącił Alf wzdychając...
   — Cóżby ludzie powiedzieli ? śmiejąc się szepnęła Herminia...
   Zdzisław milczał...
   — Ja oszczędzając Alfa, który jest zazdrosny, jak Otello... źle gram moją rolę, nie prawdaż?
   — Sam osądź — odpowiedziała ironicznie panna. Alf stał ciągle, oczyma ciągle się modlił. 
Herminia z litością jakąś czasem nań z góry spozierała...
   Postawszy tak i obejrzawszy się na Puciatę, który z dala córki ruchy śledził — pan Alfons 
odstąpił od nich zostawując samych... Herminia wskazała krzesło Zdzisławowi, usiadł przy niej.
   — Żal rai okrutnie hrabiego — ciężko ci w tych kajdanach włożonych dla przyjaciela... nie 
prawdaż? ozwała się po cichu, patrząc mu w oczy.
   — Wie pani, to mi się czasem snem wydaje nieprawdopodobnym...
   — A mnie rzeczywistością bardzo oryginalną...
   — Mnie niekiedy przestrach ogarnia, jakbym — jakbym miał świętokradztwo popełnić — 
dodał Zdziś.
   Herminia wzrokiem mu tylko odpowindziała, spuścił oczy.,. Wejrzenie było niezrozumiałe, a 
przeszywające, było wymówką czy pytaniem — nie wiedział... Widząc go pomieszanym, 
podniosła oczy na salon, obeszła niemi cały i spytała: — Kiedyż mi pan pokażesz narzeczonego 
Stasi mojej ?
   — Jak tylko da się mi pochwycić i pokazać... Niech się pani jednak nie łudzi listami jej 
żartobliwemi, wiem to od ojca pani Stanisławy, że ona go szacuje — ale nie kocha — będzie to 
małżeństwo bez miłości z jednej strony... Ojciec się spodziewa, że ona — później się znajdzie...
   — Biedna Stasia — dlaczegoż idzie za niego?...
   — Nie wiem...
   — Będę jej odradzała — poczęła Herminia... to się nie godzi!
   — A jeśli go później pokocha?
   — Później? tak — lecz stawi na ten los życie... Westchnęła Herminia...
   — Gdyby go kochała, a on jej nie kochał, rozumiałabym to jeszcze... ale tak...
   Zdzisław nie zrozumiał i spytał:
   — Jakto ? proszę pani...
   — Już nie wiem co mówiłam... A po chwilce dodała:
   — Smutnie się musimy ludziom wydawać. Ja jestem pewna, że nam z oczu kłamstwo czytają i 
mówią sobie: Panna idzie dla tytułu...
   — A hrabiątko ubogie żeni się dla posagu, żywo dorzucił Zdziś — nie prawdaż ?...
   Popatrzali na siebie... Hrabia powoli wysunął rękę, prosząc jakby o białą dłoń leżącą 
niedaleko...
   — Chcę trochę Alfa do zazdrości pobudzić. Herminia podała mu uśmiechając się końce palców, 
które hrabia ucałował śmiejąc się także, ale jakoś smutnie, i odszedł.
   Ledwie się parę kroków oddalił, gdy Alf przysunął się i szybko zajął jego miejsce...
   — A ! jakżem szczęśliwy! zawołał, choć chwilkę ukradnę... Ten niedobry Zdziś umyślnie mnie 
do rozpaczy przyprowadza. Mnie się i zbliżyć nie wolno... a pani...
   — Nie zdradzaj się pan tym zapałem — ironicznie odezwała się profesorówna — bądź pan 
wesół i zimny, bardzo proszę.
   — Nie potrafię...
   — No — to ja odejść będę musiała.
   — Pani! litości!! litości...
   Piękna Minia pochyliła się na swem krześle, usuwając trochę od Alfa... Znowu wzrokiem 
pogoniła po sali. Zdziś prowadził żywą z jej ojcem rozmowę... Z dala ukradkiem, zręcznie, kołując, 
pani Robert'owa się zbliżała do niej. Zdawało się, że profesorówna domyśliwszy się tego celu 
wędrówki jej po salonie, chciała z razu wstać, czy żeby się zbliżyć do niej, czy by od niej uciec... 
lecz namyśliwszy się, została w miejscu... Wkrótce potem pani Robert'owa przysiadła na krześle, 
które jej syn odstąpił, odchodząc nie bardzo chętnie.
   — Moja śliczna, moja anielska, moja dobra Miniu — tyś czegoś smutna... odezwała się pani 
Robert'owa. — Ja? mnie się zdaje, żem taka jak zwykle; mało się zmieniam w ogóle — to moje 
ciągłe staranie — być równą sobie. Człowiek i tak nieustannie podlega wrażeniom, mieni się — 
powinien być wyższym nad wpływy zewnętrzne.
   — Jak w tobie znać córkę profesora — poczęła pani Laura — tyś tak strasznie rozumna, że ja 
się lękam o Alfa...
   — A! rozum ludzki, droga pani! westchnęła Herminia — czyż on tak wart wiele ? Rozum...
   Nie dokończyła.
   — Jakaś ty dziś śliczna! westchnęła pani Robert'owa...
   — Mogłabym pani powiedzieć toż samo, odpłaciła profesorówna.
   — Mnie ? żartujesz chyba! Możnaż być piękną przeszedłszy pewny kres młodości...
   — Ale pani go nigdy nie przejdziesz... są piękności nieśmiertelne...
   Pani Robert'owa spuściła oczy....
   — Mówimy sobie komplementa, gdy doprawdy tyle innych ważniejszych rzeczy miałybyśmy 
do mówienia — poczęła żywo matka Alfonsa... Lubisz pani wieś?
   — Nie wiem, — odezwała się Herminia obojętnie. Od dzieciństwa nawykłam do miasta... W 
ogóle jednak staram się kochać i zrozumieć co mnie otacza... — Zawsze rozum chłodny mówi 
przez ciebie — a! jak ja się boję !
   — Czego ? spytała Herminia — braku uczucia ? nie prawdaż ?
   — Zgadłaś...
   — Pani mnie nie znasz... ja tak okrywam to co mam w sercu, jak ogrodnicy na zimę kwiatki, 
ażeby nie pomarzły... Nuż chłodny oddechby zwarzył? nuż burzaby ścięła je lodem ??
   I otulając się chusteczką, ruchem wdzięcznym jakby z przestrachu, skupiła się cała w sobie — 
uśmiech miała na ustach ciągle, a oczy, co spojrzały na panią Robert'ową, to ją zmuszały spuścić 
wejrzenie.
   — A! moja Miniu, szepnęła schylając się ku niej: zachowaj, zakryj dla Alfka uczucie... piastuj 
je dla niego... to dziecię dobre — to serce złote... a tak cię kocha... ślepo, zapamiętale... szalenie...
   Po namyśle Herminia mówić zaczęła:
   — Pani mi mówiłaś, że się boisz, a teraz ja powiem — że się boję... Tak, boję się tego uczucia 
tak gwałtownego, bo wiem, że ono trwać nie może... Burzą przychodzi, gromami odlata... po niem 
zniszczenie...
   Ja uczucie rozumiem inaczej, spokojnem, głębokiem, wytrwałem, niezłomnem a cichem — 
bojącem się ludzkiego oka — tającem z sobą, czerpiącem siłę z tajemniczego źródła wielkiego, z 
po za światów... ja...
     Przestała mówić.
   Z wlepionemi w nią oczyma pani Laura słuchała...
   — Twoje słowa to poezya i muzyka razem — przerwała nagle — i jakże Alf nie miał oszaleć 
dla ciebie?... Tyś jakaś wyższa istota...
   — Powiedziałaś pani — rozśmiała się nagle rozpromieniona Herminia — we mnie znać — 
profesorównę...
   — A! nie bierzże mi tego za złe...
   — Ale ja to mam za pochwałę. Ja tak kocham mojego ojca, tak do niego chciałabym być 
podobną — a taka jestem...
   Zamilkła i nagle dokończyła wcale niespodzianie.
   — Taka jestem — niegodziwa...
   Ręką uderzyła się w dłoń jakby ukarać się chciała.
   — Zkądże ci to? spytała pani Robert'owa...
   — A — to nic.. to nic.
   Nadszedł w tej chwili Puciata zapytać córki, czy na nią z okna nie wieje... i czyby co nie 
zaśpiewała.
   — Ale nie — tatku — szepnęła pochylając się ku niemu — nie każcież mi się popisywać ze 
śpiewem... W towarzystwie ludzi słowa i myśli, z których każdy potrzebuje być słuchanym i 
wypowiedzieć się, czy ma z czem czy nie ma — przeklęliby mnie gdybym im zaśpiewała!! — I 
fortepian być musi klepadłem! cicho szepnęła pani Robert'owa...
   — Więc dajmy temu pokój, rzekł odchodząc Puciata.
   Korzystając ze zręczności i chcąc się zbliżyć do profesora, pani Robert'owa poszła za nim, 
bawiąc go rozmową. Puciata musiał być grzecznym, ale zimny dla niej był bardzo. Wiało od niego 
mrozem... Pani Laura żartowała napróżno i sypała dowcipem, aby go rozweselić...
   W takich urywkach rozmów schodził wieczór, a gospodyni biegała doglądając tylko, aby nikt 
się na zapomnienie i opuszczenie skarżyć nie mógł. Nikt mniej pewnie się nie bawił nad nią. 
Żwawe rozprawy uczonych świadczyły, że oni przynajmniej byli w swym żywiole...
   Alf przy każdej sposobności starał się zbliżać do Herminii, lecz mu się nie wiodło. Zaledwie on 
odszedł, przybywał Zdzisław z obowiązku... Minia żartowała sobie z niego.
   — Co mam Stasi napisać o naszych zaręczynach ? spytała — fałsz czy prawdę całą ?
   — A! zlituj się pani — tajemnicę zdradzić...
   — Która się wyda natychmiast? dorzuciła Herminia. Lecz — czekaj pan... dodała 
odprowadzając go na stronę. Ja panu dziś muszę dokuczyć srodze, abyś mnie nie żałował, gdy się 
rozstaniemy... Naucz mnie pan programu. Wprawdzie dałam nań moje przyzwolenie, lecz 
dobrzem go nie wysłu- chała... Jakże to będzie? przepraszam... Najprzód ślub i wesele... Tatko się 
gotuje odprawić je uroczyście... Wśród uczty nadchodzi telegram... Wszak tak? Sprawa 
niecierpiąca zwłoki powołuje hrabiego do... domu... W rozpaczy żegnasz świeżo poślubioną, lecisz 
i wyjeżdżasz... Wszak tak? Zdzisław stał jak na mękach...
   — W istocie pani mnie chcesz chyba dręczyć?....
   — Być może...
   — Za co? za to, że państwu służę...
   — Mnie? nie — przyjacielowi... ruszając ramionami odezwała się Herminia — ale — pozwól 
pan dokończyć. Tatko ma czasem pomysły dziwne i jest bardzo, bardzo przy swojem uparty... 
Gdyby — tatko powiedział naprzykład: — Niech żona z nim jedzie!! Wiesz hrabio, mógłbyś być w 
niemałym kłopocie!
   Mówiła to z dziecinną wesołością, patrząc mu w oczy. Zdzisław się rumienił i darł włosy...
   — Ja naturalnie musiałabym być posłuszna... biedny Alf... biedny hrabia... najnieszczęśliwsza 
istota narzucona... Co począć?
   — Pani mogłabyś... zachorować — odezwał się Zdzisław, udając wesołość, z po za której 
gniew czuć było prawie.
   — Ale ja nie umiem chorować! To nieszczęście. Wiesz hrabio, że to co w tak wysokim stopniu 
posiadają inne kobiety, talent do komedyi, mnie jest tak obce... nie możesz wyobrazić sobie.
    
     Nigdy w życiu nie wylałam łezki, któraby z serca nie wypłynęła, nie uśmiechnęłam się wesoło 
czy smutnie, aby mi w duszy nie wykwitł ten uśmiech.
   Niestety! mnie trzeba tak brać jak jestem: najnieszczęśliwszą, bezbronną istotą, co kłamać nie 
umie, boć kłamstwo, to broń nasza... Tak mówią! a ja...
   Spuściła ręce, zwiesiła głowę i stała tak przed Zdzisiem, który na nią patrzał milczący. Powoli 
zaczęła podnosić czoło i oczy, i wzrok głęboki, straszny utkwiła w nim.
   — Cóż wy na to ? — spytała.
   — Strasznie mnie pani karzesz za winy moje. W istocie tylko tak słaby człowiek jak ja, mógł 
się tak lekkomyślnie wplątać w niemożliwie zawikłaną komedyę...
   — Komedyę życia — podchwyciła Herminia... Mój hrabio — komedye rzadko miewają pięć 
aktów, czytałam to w mojej poetyce... więc na żaden sposób nasza trwać długo nie może...
   Uśmiechnęła się — i odeszła....
   Nie czekając już na Alfa, ani na panią Robertową, hrabia poszedł wyszukać kapelusz swój i 
wysunął się potajemnie z pokojów....
   W ulicy dopiero odetchnął — gorąco mu było i duszno. Począł iść krokiem szybkim....
   — Dziwna kobieta.... mówił do siebie — młoda a dojrzała się zdaje, jakby żyła długo czy 
przeczuła życie.... pewna siebie — spokojna... A te oczy? Jak Alf wytrzyma pod ogniem tych 
źrenic, co gdyby godzinę patrzały w człowieka, zabiłyby go lub przyprawiły o szaleństwo. — Co 
za ironia w jej słowach!... jaka pogarda dla mnie!.... co za szyderstwo !....
   Przychodząc do mostu nad Sprewą, Zdzisław stanął, popatrzał w wodę, miał ochotę niezmierną 
rzucić się w rzekę i skończyć to życie, które mu się wydawało głupiem i nieznośnem. Nie miał 
nawet tej pociechy, ażeby winę położenia mógł zrzucić na kogokolwiekbądź.... Nikt nie był 
winniejszy nad niego samego.
   Rozpaczliwe myśli przystępowały mu do głowy.... uciec potajemnie, ukryć się gdzieś, wyrzec 
wszystkiego i rozpocząć na nowo życie młode od tej chwili, gdy się być młodem przestało... 
Niestety !... zerwane nie wiążą się na nowo życia ogniwa.... co pękło raz, nie odrasta nigdy.... 
Zdzisław czuł się starym, zwalanym, nad wyraz biednym.... a nie miał tyle energii i męztwa, aby 
wykonać co postanowi. Wybuchały z niego myśli i jak lawa toczyły się gdzieś w przepaści, inne 
następowały po nich.... Sam się nie spostrzegł, jak nałóg poprowadził go do drzwi mieszkania, 
które znowu razem z Robert'ami zajmował...., Stanął w progu i zawrócił się.... poszedł dalej, bez 
celu.... byle wypocząć sam z sobą.
   Gdy znużony i złamany wrócił w ostatku do swojego mieszkania, wszyscy spali.... tylko przez 
ścianę zapukano doń groźno... jakby strofując za ten wybryk niezrozumiały.
   Dzień był późnej jesieni. Przechodzący około kościoła św. Jadwigi stawali spoglądając ku 
drzwiom, przed któremi stała kareta. — Kilku ludzi krzątało się u wnijścia z kwiatami i bukietami 
w rękach. Zdawano się na coś oczekiwać, czegoś wyglądać.
   Po miastach nie wiem ile razy na dzień spotykają się pogrzeby i powozy weselne, ludzie z temi 
widokami oswojeniby być powinni jak z powszednim gwarem ulicy; pomimo to każdy pogrzeb 
ściąga tłumy, każde wesele gromadzi ciekawych.... Dla czego nikt się na chrzest nie patrzy i nie 
spieszy, gdy "nowy obywatel do świata przybywa" — trudno wytłomaczyć....
   I tym razem około kościoła, w którym się domyślano ślubu, gromadzili się ludzie. Coraz to 
ktoś nadciągał, z zaproszonych znać, w białych rękawiczkach i lakierowanych butach. Najwięcej 
widać było młodych ludzi; których z postawy jako akademików łatwo poznać było. Niektórzy z 
nich nieproszeni, w burszowskich przechadzali się czapeczkach przede drzwiami, inni byli 
poubierani.... Rozmowy były żywe i wesołe.
   — Ja professorównę widziałem, mówił jeden — jest bardzo piąkna, ale jej piękność, któraby 
mi się podobała w galeryi na włoskim obrazie — żywa więcej przestrasza, niż pociąga. 
Twarzyczka wielce udatna.... ale....
   — Jak to znać w nim artystę! — rozśmiał się drugi.
   — Ano tak, jakże chcesz, abym malarzem będąc, o tak pięknym modelu mówił inaczej, niż z 
mojego stanowiska ? Twarzyczka piękna, ale oczy przesadnie ogromne....
   — Oczy nie mogą być za wielkie nigdy.... zarzucił drugi.
   — Są — bo bezprzykładnie ogromne, zadumane, niemal obłąkane i surowo patrzą.... 
tragicznego ma coś w sobie....
   — A ojciec, wtrącił trzeci — matematyka chodząca, pedant.... nudziarz....
   — Mówią, że majętny....
   — Tak, a synowi Rochowi, znacie Roszka? wydziela tak, że się z każdym groszem oszczędzać 
musi....
   — I pan hrabia goły żeni się z panną professorówną? rozśmiał się ktoś z boku....
   — W tem małżeństwie jest coś bardzo dziwnego — mówił artysta. Całemu światu wiadomo, że 
Alfonsik, przyjaciel hrabiego szalenie się w niej kochał...
   — Przyjaciele się porozumieją — zawołał cynicznie ogromny drab, w którym poznano Majaka 
— bo wątpię, żeby małżeństwo miało położyć koniec przyjaźni.... — Ale że studyom pana 
hrabiego pewnie koniec położy — o tem nie wątpię — rzekł inny. Żonatemu chodzić na prelekcye, 
a młodą panią zostawiać tak w domu....
   — Professorówna gotowaby z nim uczęszczać na odczyty, ma minę niewiasty nieustraszonej....
   — Okrutniem ciekamy! — dodał młodziuchny chłopak.... Ot! szczęśliwi ludzie... I westchnął.
   Wyglądali wszyscy powozów zapowiedzianych, ale nie przybywały. Drobniuchny deszczyk 
wieczorny prószyć zaczynał. Niebo obleczone było jakby ołowianą zasłoną jednolitą — nigdzie 
chmurki, ale ani kawałeczka czystego lazuru....
   Gdy się to działo pod kościołem, powóz narzeczonego z woźnicą we wstążki i bukiet 
przystrojonym, z końmi w kokardy poprzybieranemi, stał przed mieszkaniem zajmowanem przez 
hrabiego i Robert'ów....
   Zdzisław był przybrany jak do ślubu, blady bardzo i widocznie wzruszony, trzecią już parę 
rękawiczek podarł, usiłując je próżno wsunąć na ręce. Brwi miał ściągnięte usta zagryzione, czoło 
pomarszczone.... Trochę opodal ubrany także czarno, z ufryzowanemi blond włosami, nie mniej 
pomieszany od niego, stał Alfons gotów już do drogi, z kapeluszem w ręku.... Niekiedy spoglądał 
na przyjaciela trwożliwie i usta mu się poruszały.... ale odezwać się nie śmiał.... Oczy miał niemal 
załzawione, od- dychał ciężko.... Nagle kapelusz rzucił i padł na piersi Zdzisława, poczynając go 
ściskać.
   — Drogi mój — przyjacielu — ofiaro ! dobry — niewysłowienie dobry moj Zdzisiu — pierś 
mi pęka... płakać mi się chce....
   — Słuchaj Alf — to jabym umrzeć chyba powinien. Zważ położenie moję....
   — Zdziś — alboż ja tego nie czuję?.... I znowu ściskać go począł....
   — Zdziś — powtórzył bełkocząc... nie zdradź mnie — a ! nie zdradź mnie. Ja ci ufam — ja w 
twoje ręce składam szczęście i życie moje....
   — Dziecko! zawołał gwałtownie Zdzisław — jakiemiż słowy mam cię uspokoić? Ja tej kobiety 
nie kocham.... wiesz o tem.... możeszże posądzić mnie o zbrodnie, o zdradę?....
   — Chwilę słabości....
   — Człowiecze! jam dotąd był uczciwy, i myślę nim pozostać. Obrażasz mnie.... Gdybym ja 
dostał obłąkania, onaby mi przypomniała, com jej winien i sobie.... Chcesz przysięgi?
   Spojrzał na Alfa, ten drżał.... Nie śmiał powiedzieć, że jej żąda, ale Zdzisław zrozumiał, że go 
czemś uspokoić powinien, podniósł palce do góry...
   — Alfie — przysięgam ci.... na honor i sumienie uczciwego człowieka: ta kobieta święta dla 
mnie bedzie.... siostrą.... Uspokójże się.
   — Jakże się oprzesz jej urokowi?
     — Tak, jakem mu się dotąd opiera!.... odparł Zdzisław. Dla uspokojenia cię większego dodać 
muszę, że mnie nie cierpi... żem dla niej był zawsze celem szyderstwa.... Czyżeś nie widział?
   — A czasem mi się to inaczej i strasznie jakoś wydawało.
   Zdzisław się gorzko uśmiechnął.
   — Ale słuchajże, dodał, mówiłem to matce twej, powtarzam tobie: ja nie mogę odchodząc od 
ołtarza, rzucić jej ręki.... oddalić się... Sama przyzwoitość wymaga, abyśmy jakiś czas pozornie 
przebyli razem. Wszakże będziecie przy nas i z nami...
   Alf włosy ręka rozrzucił i niecierpliwie się okrecił w koło, jakby twarz chciał zakryć...
   — Po ślubnej wieczerzy jedziemy do Szwajcaryi.... wy z nami....
   Milczał nieszczęśliwy młodzieniec...
   — Tak.... zdaje się, że tak być musi.... ułożyliście w ten sposób z matką, rób co chcesz Zdzisiu, 
ale się zlituj nademną.... Piekło w mej duszy.
   Porwał się za piersi.
   — Alf za kogóż ty mnie masz? Ty mnie po tylu.... ofiarach nie wierzysz....
   A! ona tak piękna... ty tak młody, ja tak nieśmiały i biedny....
   — Zapominasz, żem ja młody, ale uczciwy, że ona piękna ale dumna, i żeś ty potrafił zyskać jej 
miłość.
   Alf dłonie załamał. — Jej miłość! począł prędko, jej miłość? ty sądzisz, żem ja pewien jej serca, 
że to się może miłością nazywać, co ona czuje dla mnie?.... To podobniejsze do jakiejś litości nad 
nędzarzem... Dla czego się ona zgodziła na to, ja nie wiem... alem zakochany, oszalały, i jestem w 
tym stopniu choroby, że nawet brak wzajemności mnie nie odstrasza...
   Padł na sofkę...
   Zdzisław darł ostatnia parę rękawiczek...
   Pani Robert'owa blada, zmieniona, lecz wystrojona z przepychem, cała w brylantach i 
aksamicie pokazała się w progu, suchym odzywając głosem:
   — Ale już czas! już czas! Nie można im dać czekać na siebie. — Wyglądała pani Robert'owa 
jak królowa, lecz idąca na stracenie.... Twarz zwykle rumiana, była białości przejrzystej, prawie 
żółta, oczy miała zapadłe i obwiedzione ciemno, usta sine, ręce jej drżały... Modniarką, która ją 
ubierała, przedziwnie dobrała strój do dnia i do twarzy... Fiałkowa aksamitna suknia z koronkami 
białemi, okrywała kształty wielce udatne, choć do zbytku pełne. We włosach puszczonych w 
puklach na ramiona, miała dyadem brylantowy, na białej szyi sznur ametystów przepleciony 
brylantami, na rękach ciężkie branzolety całe świecące kamieniami... Wszedłszy, wlepiła oczy w 
Zdzisława, syn wstał i pobiegł rozczulony ja uściskać... Podłoga była usłana podartemi 
rękawiczkami, a hrabia szukał w szufladce jeszcze jednej pary, której już znaleść nie mógł. Widząc 
to pani Robert'owa, z kieszonki dobyła parę i podała mu...
   — Masz moje... wzięte na zapas... jeden numer... bo hrabia ma mała rączkę... prędko... 
jedźmy...
   Spojrzała na zegarek u pasa.
   — Już się spóźnimy...
   Zdzisławowi nie było pilno wcale, mógłby go kto posadzić, iż się cofnie — tak smutnie i 
ciężko szedł w tę drogę ofiary, na którą słabość niewytłómaczoną go pchnęła...
   Wyszli wreszcie milczący, Robert'owa po drodze cicho wydawała służbie rozkazy...
   Powozy ruszyły z przed domu. W jednym z nich pani sama, w drugim Zdzisław z drużbą 
Alfonsem, który go całował i szeptał niezrozumiałe jakieś zaklęcia. Hrabia milczał ponuro...
   Przed kamienicą professora stały także powozy, gotowe, Roszek ubrany już na dole czekał... W 
chwili gdy Zdzisław wysiadł, pochwycił go za rękę i powiódł co prędzej na wschody. — W salce 
oczekiwał pan Puciata we fraku, z orderami naturalnej wielkości, w rękawiczkach obszernych z 
kapeluszem w ręku... Dwóch starych ichmościów, kilka pań niemłodych, przechadzało się 
rozmawiając panny młodej nie było... Dopiero gdy hrabia wszedł, jedna z pań wysunęła się snadź 
po nią. Puciata był promieniejący radością, której taić nie myślał... Uściskał hrabiego serdecznie...
   — Wielki to dzień dla mnie — odezwał się: los mojego dziecka oddaję w ręce człowieka, 
któremu ufam i którego szacuję... wielki to dzień! Zostaje mi Roszek — ale mężczyzna powinien 
iść o swej sile, kobiecie potrzebna opieka... Hrabia nie zawiedziesz mej ufności... daję ci skarb...
   Łzy zakręciły się w oczach staremu, otarł je prędko...
   — Nie godzi się dziś płakać... to dzień wielkiego wesela i szczęścia...
   Raz jeszcze uściskał Zdzisława. Przelotne wejrzenie na twarz jego ponurą nie podobało mu się.
   Drzwi się otworzyły na oścież i druchny wprowadziły pannę młodą, całą w bieli, w wieńcach z 
kwiatów pomarańczowych. Okryta zasłoną koronkową, szła z powagą wielką, blada, lecz odważna, 
oczy naprzód skierowała na Zdzisława... ale usta jej nie drgnęły... Hrabia spojrzał też na nią — 
uderzyła go niezmierna piękność i niezmierny smutek jej oblicza. Razem oboje klękli prosić ojca o 
błogosławieństwo,
   Puciata z kapłańskiem namaszczeniem nad głowami ich ręce rozpostarł... milczał długo.
   — Bóg Abrahamów i Jakóbów — odezwał się w końcu głosem podniesionym a drżącym — 
Bóg ojców waszych niech wam błogosławi — dzieci moje... na wspólne życie spokoju, szczęścia i 
cnoty. Połączyły się serca wasze, niech połączą dłonie, zjednoczą myśli i pragnienia. — 
Rozpoczynacie nie życie rozkoszy, ale żywot ofiary.... Szczęść i pomagaj Boże!
   Głosu mu zabrakło... Herminia pochyliła głowę, zbliżyła usta do ręki ojca... Oboje wstali... 
Oczy panny spotkały się z wejrzeniem narzeczonego... zdawały się mówić:
   — Mam męztwo, jestem zbrojna...
   Ale nie powiedziały nic więcej.
   W oczach Zdzisława był żal, skrucha, boleść i wstyd... a razem duma jakaś, co się z nim 
pogodzić umiała, bo go usiłowała pokrywać.
   Wszyscy się do powozów ruszyli... Puciata szedł z arcykapłańską powagą zamyślony.... Na 
wschodach usłanych kwiatami cała ludność kamienicy wybiegła wieszając się po poręczach, 
przypatrywać szczęśliwym... Wkrótce potem z biczów klaskać zaczęto i cały szereg weselnych 
ekwipażów ruszał się ku kościołowi św. Jadwigi.
   Tu ciekawi stali gęsto skupieni, pod parasolami, usiłując zobaczyć wysiadających... 
Kommentarze biegały z ust do ust...
   Za panną młodą wchodzącą do kościoła, posunęła się akademicka młodzież, usiłując ją 
zobaczyć, inni pokazywali sobie palcami z wielką powagą idącą obrzuconą szalem białym, śliczną 
panią Ro- bert'ową. Szwajcar z trudnością mógł tłum cisnący się na wodzy utrzymać... Na chórze 
grzmiała pieśń wzywająca Ducha Świętego... Uroczysty obrząd zdawał się największe na panu 
młodym czynić wrażenie. Stosunkowo narzeczona była śmielsza... Zdzisław szedł jak 
nieprzytomny... blady i zatopiony w sobie...
   Jakie myśli kołowały po jego głowie, jakie biło w piersi uczucie — nikt pewnie odgadnąć nie 
mógł. Z pogardą gorzką dla samego siebie poddawał się losowi swojemu...
   Ślub odbył się prędko... Gdy kapłan stułą związał ich dłonie, Zdzisław uczuł cisnącą rękę 
panny Herminii i zarumienił się oblany nagle rumieńcem. Stała przy nim z oczyma spuszczonemi, 
nie przerażona jak on tym obrzędem.... Głos jej gdy wymawiała przysięgę, był jasny, wyraźny i 
dobitny... Zdziś ledwie mógł wymruczeć słowa, dla których pochwycenia kapłan się ku niemu. 
pochylał...
   Gdy po moditwie wstali do wyjścia i na chórze zabrzmiał marsz weselny, Herminia zwycięzko 
podniosła głowę, potoczyła wzrokiem po przytomnych i krokiem śmiałym skierowała się ku 
drzwiom... Powóz państwa młodych zachodził... posadzono ich razem...
   Zdzisław zaledwie usiadłszy, rzucił się w głąb... i dłoń przyłożył do gorejącego czoła... 
Herminia spojrzała na niego długo i bacznie... — Męztwa! — rzekła — męztwa, panie Zdzisławie 
— choćby dla oczu ludzkich, nie okazuj mi takiej nienawiści...
   — Panno Herminio! na Boga — litości... Minia rękę położyła na jego dłoni.
   — Panie Zdzisławie — ja ci chcę wlać męztwo, a nie urągać cierpieniu... Jesteśmy obcy sobie 
— ale przyjaciółmi, nie prawdaż?,..
   Głos jej był tak sympatyczny... hrabia się podniósł i zbliżył usta do jej ręki.
   — A! tak — bądź mi pani przyjaciółką litościwą, błagam...
   — Powóz stawał... trzeba było wysiadać, i tu znowu tłumy stały ciekawe...
   — Udawajmy szczęśliwych! cicho rękę mu podając odezwała się Herminia.
   I dając dobry przykład, z rozjaśnioną twarzą wysiadła z powozu.... Ojciec na nią czekał.... aby 
w czoło pocałować. Wszyscy szli na górę... Osób zaproszonych było mnóstwo... Zwykle bardzo 
oszczędny pan Puciata, tego dnia występował po książęcemu... dumny był wdziękiem córki i 
zięciem swoim.
   Z Koszkiem weszła na pokoje raźna młodzież akademicka... spoglądając na parę szczęśliwą.
   — Choć ich malować! zawołał artysta... śliczna para... a taka poważna... a pani taka 
majestatyczna... a on taki swem szczęściem zmieszany, jakby od niego stracił głowę... Majak z 
rękami w kieszeniach, stojąc jak kolos rodyjski, patrzał urągliwie to na Zdzisława, to na panią 
Robert'ową, to na Alfka, który chodził chustką się wachlując, z twarzą rozpłomienioną, 
pomieszany, nigdzie sobie miejsca znaleźć nie mogąc. Pan Sylwester w końcu nie wytrzymawszy, 
zbliżył się do pani Robert'owej siedzącej w ponurem zamyśleniu na kanapie.
   — Wszyscy znajdują — rzekł pochylając się jej do ucha — że para piękniej dobrana być nie 
mogła. Młodość, wdzięk, dystynkcya... wszystko jest... Pani nie znajduje?
   — Owszem, owszem, znajduję co tylko pan chcesz, ale mnie głowa boli.
   — Czem pani zwykle się leczy na migrenę ? — pytał bezlitosny Majak...
   — Niczem... niczem... wachlując się odparła pani Robert'owa.
   — Ja panią rozerwę trochę...
   Pani Laura westchnęła. — Majak nie uważał na to...
   — Złośliwi ludzie co plotą sami nie wiedzą co, powiadają — dodał cicho — że Alf także był 
srodze zakochany w pannie Herminii.
   — Nic o tem nie wiem...
   — Gdyby tak było... hm — nie zazdrościłbym hrabiemu... Alf jest tak miły i ładny...
   Pani Robert'owa spojrzała z ukosa na mówiącego. — Co to pan pleciesz!!...
   — A hrabia jest z Alfem ściśle... tak — bez siebie żyd nie mogą...
   Pani Laura ramionami ruszyła. 
   — Proszę pana... czyż to się godzi?...
   — Pani dobrodziejko, cynizm jest mojem rzemiosłem, chodzę na medycynę...
   Nie było odpowiedzi... Majak stał ciągle...
   Z drugiej strony siedząca w okularach i koralowych klejnotach panna Röttler szeptała na ucho 
przyjaciółce:
   — Co za dramat! co za dramat! o! ludzkości! któżby się patrząc na tę parę domyślał, jaką grają 
rolę?... Ale — na Boga — każ pani synowi znajdować się spokojniej, być panem siebie. Zdradza 
się co chwila. Ile razy państwo młodzi spojrzą na siebie, przybiera pozę tragiczną.
   — To ci się przywiduje...
   — A! nie ! Zapewne nie każdy się domyśli tego... zawsze jednak...
   Majak do drugiego ucha szeptał:
   — Zdzisławowi zdałaby się miłosierną ręką podana szklanka wody... z samego wyobrażenia o 
szczęściu, które go czeka, zdaje się omdlewać... Pani tego nie widzi?
   — Nic nie widzę — głowa mnie boli... Puciata wziął pod rękę zięcia, a Herminia usiadła przy 
jednej ze swych przyjaciółek... Alf rozgo-
     rączkowany zbliżył się do niej. Spojrzała nań chłodno i śmiało.
   — Zmęczony pan jesteś ? — rzekła półgłosem.
   — Sam nie wiem co mi jest... ale się czuję źle...
   Rękę nieznacznie położył na sercu.
   — Powinienbym być dziś szczęśliwy, a jestem smutny jak grób...
   Herminia udała, że nie słyszy, przemówiła coś do przyjaciołki. Spojrzała na Zdzisława, którego 
ojciec odprowadzał do drugiego pokoju, zwróciła się potem znowu do Alfa.
   — Prawdziwie, to nie ładnie — rzekła — taką smutną twarzą obchodzić wesele przyjaciela...
   — A pani — zaledwie dosłyszanym głosem odezwał się Alf — godziż się szydzić z mej 
męczarni?
   Panna młoda wstała, odstąpiła parę kroków od siedzącej przyjaciołki, aby nie być podsłuchaną 
i przemówiła spokojnie:
   — Czemże się pan tak męczysz, jeźli rai wolno spytać ?
   — Jestem zazdrosny...
   — O co?
   — O co ? — zawołał Alf — o dotknięcie waszej dłoni, o spojrzenie, o słowo, o samo to, że 
ludzie sądzą go szczęśliwym, o cień szczęścia.... ja nie wiem...
   — I o to, że on dla przyjaciela niewdzięcznego się poświęca... dodała Herminia siadając znowu 
przy swej; przyjaciołce i rozpoczynając z nią rozmowę.
   Alf odejść musiał.
   W drugim pokoju, professor Puciata posadził przy sobie w krześle zięcia... Parę osób tylko 
przechadzało się zdala, mogli mówić swobodnie.
   — Kochany Zdzisławie — rzekł — nie pytałeś mnie nigdy o nic, nie układałeś się, nie 
targowałeś, byłeś pełen delikatności... umiem to cenić, lecz raz należy mi, dla uspokojenia 
własnego, wyjaśnić ci, jak stoicie majątkowo. Mówiłeś mi, że masz niewiele... Ze względu na tytuł 
i imię, jakie nosisz i jakie żona twoja z tobą podzieli, jestem obowiązany wyposażyć ją jak mogę 
najobficiej. — Zbierałem dla niej, powiem ci szczerze.
   — Niech pan professor będzie łaskaw...
   — Cóż za professor! dziś mam prawo do tytułu ojca... panie hrabio. Daj mi dokończyć. Gdyby 
Herminia wychodziła za kogo innego, nie dałbym jej więcej nad 70. 000 talarów, wam dam sto... 
Roszek niech się dorabia... Posag jest w papierach pewnych.
   — Ale to rzecz mojej żony...
   — Wspólna, a pod zarządem głowy domu... Byłbym za kupnem posiadłości ziemskiej — ale o 
tem potem...
   — W istocie — przerwał Zdzisław.
   — No — to dosyć — procent Mini oddam, ażebyście mieli na drogę, dodał Puciata. — Jestem 
zawsze za oszczędnością, ale podróż w ciągu miodowych miesięcy... to trudno! ma swoje prawa... 
Trzeba żyć honeste, to są w życiu chwile jedyne... Zdzisław nie wiedział co mówić... zmieszany, 
poprawiał ubranie i włosy.
   — Zaraz po wieczerzy macie jechać? nie prawdaż? tak chce zwyczaj... dosyć śmieszny! 
Szczęście po gościńcach rozpraszać, wspomnienia jego po karczmach zostawiać... Ja was już na 
kolej nie odprowadzę — nie mogę... Udaję mężnego, ale po Mini płakać będę... Dom pustką 
zostanie... To dziecię życie mu dawało...
   Ujął rękę Zdzisława.
   — Bądź dobrym dla niej — rzekł wzruszony: to dusza czysta, szlachetna, do wszystkiego 
pięknego i dobrego zdolna... to kobieta stworzona na towarzyszkę człowieka, jak wy mój hrabio, 
wychowanego w czci cnoty i prawdy, w tradycyach poczciwości i zacności. Kochałeś ją — 
kochasz, ale jej nie znasz... później żyjąc, patrząc, zaglądając w głąb tej duszy, zobaczysz na dnie 
jej skarby... Cóż ten wdzięk twarzy znaczy, przy tem, co on okrywa!
   Nie mówię wyrazów próżnych... zobaczysz... Puciata wstał, bo mu oczy łzami zachodziły, 
ścisnął rękę zięcia.
   — Muszę bawić gości... ale po co dziś ci goście?? Tak chce zwyczaj...
   W opróżnionych dwóch pokojach zastawione stoły do wieczerzy.... W sieni pomieszczono 
mającą przygrywać muzykę... Gdy się ruszono, Herminia obejrzała się za Zdzisławem, który 
pośpieszył podać jej rękę... Alf, który stał blizko, rzucił się gwałtownie przeciskając przez 
otaczających, jak gdyby patrzeć nie chciał na to...
   Panią Robert'ową posadzono przy Zdzisławie. I ta siedziała ponura, blada, niekiedy oczyma 
Strasznemi spoglądając na nowożeńca. Krzyżujące się wejrzenia z ciekawością badacza, który 
gotuje studya do powieści, śledziła panna Röttler.
   Wśród wieczerzy nieznacznie pochyliła się pani Laura ku Zdzisławowi...
   — Wieczornym pociągiem ? tak ?
   — O północy...
   — Posłałam zamówić wagon pierwszej klassy: c'est dit. Lecz z tą niesnośną wieczerzą, żeby 
się nie spóźnić... Ja wyjadę trochę wcześniej; czekam z Alfem na dworcu. Czy ojciec odprowadza?
   — Mówił mi, że nie może...
   — Roszek pewnie... Powiem mu, że o kilka stacyj odprowadzamy i powrócimy, aby odjechać 
do domu.
   Zdzisław nie odpowiedział nic.
   — Wszystko dziś trwa nieznośnie długo — nie ma temu końca. Alf jest na torturach...
   Hrabia, któremu Herminia zadała pytanie, odwrócił się ku niej.
   Z okrzykiem pili goście — zdrowie państwa młodych. — Zdrowie! zdrowie!... Muzyka 
zahuczała fanfarą... Puciata z kieliszkiem i łzami przyszedł do córki, która mu się rzuciła na szyję.
   — Dziecię moje! bądź szczęśliwa!
   Zdzisław całował go w rękę... Pani Robert'owa z głową spuszczoną trzymała kieliszek 
pochylony i zamglonemi oczyma nie widziała nic.
   — Vivat! vivat! — tłumnie powtarzali goście i na okół trzeba było dziękować...
   W godzinę potem pospieszny pociąg wieczorny, z Berlina do Lindau idący, wiózł w wagonie 
pierwszej klassy parę nowożeńców milczącą i znużoną, a obok nich Alfa i jego matkę, która 
oczyma oślepłemi, osłupiałemi patrzała przez okno na dziwaczne cienie przedmiotów, 
przesuwające się widmami w pomroce nocy jesiennej.


Tom III
     
     Dzień jasny był i ciepły jak w lecie — morzem jednak poruszał wiatr, który na lądzie czuć się 
nie dawał; rozkołysane jego fale, jakby jakąś siłą pchane z głębiny — z szumem rozbijały się o 
brzegi. Zarosłe krzewami wzgórza, zielony kątek zasłaniały zewsząd od burzy i chłodu; z jednej 
tylko strony, ku morzu widok był szeroko rozwarty... I w ogródku cicho było choć wzdymało się 
morze, niekiedy tylko górne palm gałęzie szeleściały jakby przejęte dreszczem.
   Wiatr wkraść się nie śmiał w to urocze zacisze stworzone dla wypoczynku, dumania, spokoju, 
dla chorych na ciele i duszy. Zaglądało do niego słońce tylko i podkradały się ciekawe fale... a 
mimo grudnia to wszystko jeszcze kwitło jakby ponowioną wiosną.
   Stare pogarbione drzewo oliwne, kilka palm z szorstkiemi i najeżonemi pniami, klomby 
krzewów i cyprysów para, okrążały ogródek, którego trawa świeża śmiała się zielenią majową. 
Wśród pokrzyżowanych ścieżek żółtych, willa wyświeżona, wdzięczna, z marmurowemi 
galeryami, z wazonami na słupkach, z gankami i pergolami do koła, wznosiła się piętrząc jakby 
dalej na morze zaglądać chciała. Morze niby do niej dobiedz się siliło — ona z dala patrzała tęskno 
ku niemu, ale między dwojgiem był szeroki trawnik i kwiaty. Tam gdzie o wyślizgany pokład 
kamyków roztrącały się konające fale, nad brzegiem samym wznosił się taras kamienny, galeryą 
otoczony, z ławami marmurowemi, z lekkim daszkiem na słupkach opartym. Dzikie wino, 
bluszcze i klematysy pięły się po nich, rzucając w górę gałęzie i oplatając je kapryśnie. Liście wina 
kraśniały już pomarańczowo i krwawo, ale trzymały się jeszcze.
   W blasku słonecznym morze widziane ztąd światecznemi stroiło się barwami. Sine, złociste, 
szmaragdowe, ametystowe, mieniło się wszystkiemi odcieniami opalów. Lecące fale o 
srebrzystych fręzlach na grzbiecie, zielone, bursztynowe, sine, przejrzyste, wirując biegły na brzeg 
kamienisty i w brudnych mętach rozlewały się po niem bezsilne. Z dala piękne morze było jak 
ideały człowieka w całej tęczy barw najświeższych, z blizka mieniło się w błoto, i niosło algi 
uwiędłe i śmiecia... Ten ruch jego obok ciszy i spokoju kamiennych wybrzeży, ten kontrast 
gniewów namiętnych i martwego oporu, składały jeden obraz wspaniały a malowniczy... Na falach 
promieniały blaski; na ziemi cieniem osłonionej — przeźroczysty pół mrok się rozciągał. W dali 
posypywało słońce zmarszczone wody złotemi pręgami i iskrami strojąc je do walki — na ziemi 
szaro było i jednotonnie... W głębi obrazu przestrzenie zdały się uspokojone i wygładzone, pusto 
było na nich, tylko kędyś w mgle dalekiej para żagli jeżyła się do góry, niby ptak o dwojgu 
skrzydeł... Ku brzegom łódka maleńka rybacza, jak rybka czarna to się bujając chowała za fale, to 
wyskakiwała nad nie i nikła znowu... i wracała jeszcze...
   Willa, co na morze patrzała, zwała się Bianca, od murów jasnych i marmurowych galeryj 
białych... Tuż za nią nad zatoką rozrzucone w półkole leżało spokojne San Remo.
   Godzina była południowa — na ganku willi ukazała się postać niewieścia, osłoniona szalem 
długim. Stanęła patrząc ku morzu, i powolnym krokiem zszedłszy ze wschodków i ganków, 
skierowała się ku tarasowi nad brzegiem.
   Z daleka nawet patrząc poznać w niej było łatwo istotę młodą, ruchów wdzięcznych i śmiałych, 
lecz chwilami jakby znużeniem omdlonych. Szła to prostując się i przyśpieszając kroku — to go 
zwalniając w takt myślom i oczy spuszczając ku ziemi. Czasem zatrzymywała się popatrzeć na 
spóźniony kwiatek, niekiedy spojrzała ciekawie ku morzu, i znowu oczy jej spadały na ziemię... 
Doszła tak do wschodków, do galeryi, i siadłszy na marmurowej ławce wsparta na ręku, wzrok 
obróciła na morze...
   Słychać było regularny szum fali i klekotanie kamyczków, które wynosiła na brzegi...
   Ten widok wiecznie jeden, coraz inny — może człowieka w osłupieniu i zadumie trzymać 
godziny całe na uwięzi. Pomiędzy ruchem fali a pulsacyą myśli jest jakby pokrewne jakieś 
współczucie — myśl się rozbudza, obumiera, podnosi, omdlewa przy jej szumie, który coś mówić 
się zdaje. Czarne oczy młodej kobiety, długiemi osłonione rzęsami tonęły w falach i ich blaskach...
   Zadumała się tak głęboko, że ani postrzegła jak młody mężczyzna, z długiemi włosami jasnemi, 
spływającemi na ramiona, wysunął się z zarośli, w których czatował, i przybiegł do niej na galerye 
— siadając tak, aby go postrzedz była zmuszona... Spieszył ku niej i oczy mu zaświeciły 
szczęściem i niepokojem, gdy się jej znalazł tak blizko.
   Usłyszawszy chód, kobieta zwróciła się powoli, domyślając pewnie kto za nią gonił, popatrzała 
trochę, i znowu ku morzu twarzą usiadła, jakby ją niewiele obchodził.
   — Przecież, odezwał się przybyły — przecież choć na chwilkę samą panią Herminię mogłem 
zastać; ta podróż dała mi się we znaki ! Mieliśmy się zatrzymać prędzej, w Szwajcaryi... tam 
wszystkim nam było za zimno. A! mnie szczególniej... Pogoniliśmy aż tu, do tych Włoch, gdzie 
znowu marznę... Te dni dla mnie, to męka Tantalu — a pani jesteś tak niesłychanie surowa... tak 
niedostępna...
   — Powiedzże mi pan — chłodno odparła kobieta spoglądając na niego okiem śmiałem — 
jakżeś się mógł spodziewać, że inaczej być może ? Przecież szanując siebie i imię, które noszę... 
nie mogę być inną... i nie chcę, i nie będę...
   — Więc rzuć pani to imię... ja tylko o to błagam... zawołał Alf.
   — Pan wiesz, że się to okazało niepodobieństwem. Dla ojca mojego, dla mnie należy choć 
pozory ocalić... Widzisz pan, jak hrabia Zdzisław jest daleko odemnie... jak unika aż do zbytku 
nawet spotkania i rozmowy... On to rozumie, a pan położenia mojego nie chcesz ocenić...
   — Tak! On, on... on jeden ma łaskę w oczach pani, jam winien zawsze i wszystkiemu, z 
goryczą odezwał się młody panicz. Mnie nie wolno się zbliżyć gdyśmy sam na sam, ani dotknąć jej 
ręki, ani szepnąć czulszego słowa... ja...
   — Wszak widujemy się codzień, co chwila — szepnęła opierając się na dłoni z wyrazem 
rezygnacyi kobieta -- daruj mi pan, dopóki nazywam się jego żoną — nikt obcy, choćby najmilszy 
mi, praw większych nad te, jakie ma hrabia, rościć do mnie nie może...
   — To są wszystko smutne niespodzianki dla mnie! Mógłżem przewidzieć taką nielitościwą 
surowość? Niegdyś byłaś pani dla mnie łaskawsza... dziś... Nie śmiem obwiniać Zdzisława...
   — Hrabia Zdzisław nie winien, widzisz pan jak daleko jest zawsze odemnie, przerwała 
kobieta... Obwiniaj pan mnie, nazwiej mnie dziwaczką... przyjmę wymówki, ale to nie zmieni 
mojego postępowania..
   Alf się podniósł z siedzenia i począł przechadzać, ręką targając piękne włosy.
   — I długoż ma potrwać to położenie nasze dziwaczne — to postępowanie, cały ten międzyakt, 
który ja odgrywać muszę, aby troskliwość pani
   o ojca i o pozory zaspokoić?
   Herminia milczała jakiś czas oparta na ręku
   i wpatrzona w morze...
   — Jak się panu zdaje? Przecież w kilka tygodni małżeństwo się nie rozstaje, bo niepodobna, 
aby zrozpaczyło o sobie... Nie chcę, ażeby ludzie dobadali się prawdy i tego śmiesznego układu, 
jaki stanął między nami. Mówię panu: należy ocalić pozory: dla hrabiego, dla mnie jest to 
koniecznem, koniecznem dla mojego ojca, bo tenby komedyi, której autorką jest panna Rotler, 
nigdy mi nie przebaczył. — Przepraszam panią — autorka tej jak ją pani nazywasz, komedyi jest 
moja matka... i ja...
   — A ja i hrabia Zdzisław niedobrymi aktorami? nie prawdaż? uśmiechając się spytała 
Herminia. Panie Alfonsie, dodała — szanujże we mnie przyszłą żonę swoją, jeśli nią mam być...
   Alfons się zżymnął i rzucił.
   — Ale ja kocham, ja szaleje... ja w tem piekle wytrwać nie potrafię...
   — Myślisz pan, że mi w niem lepiej ? ironicznie się uśmiechając spytała kobieta...
   — Ja nie rozumiem was ? serca waszego, uczuć... nic. Zdawało mi się — począł z rosnącym 
zapałem — żem był pozyskał jej miłość, żeś miała dla mnie litość... a teraz...
   — A! litość masz pan najserdeczniejszą... i miłości tyle ile było, nic z niej nie uroniłam! 
mówiła Herminia. Przypomnij sobie moje słowa... Mówiłam zawsze, powtarzam to dziś — 
współczucie, najczulszą- przyjaźń... mam dla was, ale tej gwałtownej namiętności, jakiej 
wymagasz, — nie miałam i dać jej nie mogę, bo do niej nie skłonne jest biedne, zastygłe jakieś 
serce moje... Tak kochać jakby was inna może kobieta pokochała — wyznaję, ja nie potrafię. 
Dawniej, chciałeś się tem zaspokoić — mówiłeś: choć trochę współczucia, litości, przyjaźni... ? 
Tak? nieprawdaż? to wszystko ofiaruję dzisiaj... i nic więcej! bo niestety! nic więcej nie mam, mój 
biedny panie Alfonsie... Nie łudź się... ja kłamać nie mogę.
   Alfons słuchał, a piękna jego twarz zdradzała tłumione, najgwałtowniejsze uczucia...
   — Pani jesteś dla mnie istotą zagadkową.
   — Jestem nią i dla siebie — spokojnie dodała Herminia — ale jeżeli to pan za zagadkę masz, 
żem się w nim gwałtowniej zakochać nie potrafiła? mój panie Alfonsie... to bardzo powszednia 
zagadka... Są serca zimne i są usposobienia różne... ja jestem upośledzona... niestety!...
   — Jam myślał — przerwał Alf — że taka miłość jak moja musi, powinna się stać zaraźliwą...
   — Cóż pan chcesz od takiej jak ja bryły kamiennej ? obojętnie szepnęła Herminia...
   — Jeszcze szyderstwo w dodatku! zamruczał Alf.
   — Z kogoż ? chyba z siebie samej ?
   Milczenie trwało minut kilka... Herminia słuchać się zdawała szumu fali, Alf stał, patrzał, 
namyślał się, cierpiał. Śliczna jego twarzyczka fałdowała się aż do zbrzydnienia, miękkie jej rysy 
ruchome, zmienne, chwilami stawały się straszne i przykre... Łagodny ich wyraz niewieści stawał 
się zwierzęco dzikim. Kobieta nie mogła dostrzedz tego, bo wzrok jej błądził po morzu.
   — Jeszcze słów kilka — odezwał się Alf — niechże wiem, jak ma długo trwać ta moja 
męczarnia dla ocalenia pozorów, dla uspokojenia ojca, dla odwrócenia tego, co nie może być 
uniknione... Dziś czy jutro, zdaje mi się... tak samo ludzie pleść będą... Wydaj pani wyrok!
   — Panie Alfonsie...
   — Nawet mnie pani Alfem nie chcesz nazywać, a nie pozwalasz mi czulszego użyć imienia, 
gdy do niej mówię...
   — Moglibyśmy się omylić przy obcych... odparła Herminia — tego ja nie chcę...
   — Czekam wyroku...
   — Zdaje mi się, żeśmy już mówili o tem... Nie pozwalacie na rok, ja proszę o kilka miesięcy...
   — I Zdzisław ma ciągle u jej boku męża udawać? zapytał Alf; a ja... a ja... patrzeć z dala i 
dręczyć się...
   — Gdybyś pan ufał mnie i swojemu szlachetnemu przyjacielowi... mógłbyś sobie oszczędzić 
męczarni... Matka wasza jest chora, ona potrzebuje tego włoskiego orzeźwiającego powietrza... ja 
przy niej zostanę... wy jedźcie obaj...
   — Szczególniej ja...
   — Tak, aby sobie tej męczarni oszczędzić — chłodno dokończyła Herminia... Mógłbyś pan 
przepodróżować Włochy, widzieć Rzym i Neapol, które poznać pragnąłeś...
   — Zostawiwszy tu Zdzisława...
   — A! jeśli chcesz, możesz go zabrać z sobą, ciszej odezwała się Herminia...
   — Wszystko to cudownie doprawdy się składa — dodał gorzko Alf— matka chora... ja 
odepchnięty... Zdzisław dla ocalenia pozorów trzymany na uwięzi...
   — Wszystko to, powtórzyła Herminia, było z góry przewidziane i zapowiedziane. 
Stworzyliście państwo to położenie, jam je lekkomyślnie przyjęła, musimy znosić...
   Alf skłonił się z przesadzoną grzecznością kobiecie, szybkim krokiem zbiegł z tarasu, po 
schodkach, i znalazłszy się w ogródku, stanął przybity i zamyślony.
   Herminia pozostała nieruchoma na swem miejscu. Patrzała na morze...
   W willi, w pokoju, którego okna były przyciemnione żaluzyami od słońca, na szezlągu 
odpoczywała pani Robert'owa... Zmiana jej twarzy, która już w dniu ślubu była widoczna, teraz 
stała się znaczniejsza jeszcze. Zestarzała nagle, zapadły jej policzki i oczy, dwie plamy 
wypieczone, jak wykrojone paliły się, z obu stron twarzy wybladłej.
   Podparta na ręku, rzuciwszy książkę, którą czytała, oczy zatopiła w podłodze... Westchnienie 
się wyrwało z piersi, brwi namarszczyły, chwyciła za dzwonek i potrząsła nim niecierpliwie. 
Weszła służąca.
   — Gdzie hrabia?
   — Jest u siebie...
   — Prosić go do mnie...
   W korytarzu dały się słyszeć kroki i Zdzisław wszedł powoli. I on miał twarz smutkiem okrytą 
' i jakby znudzeniem...
   — Gdzie Alf? gdzie ona? spytała pani Robert'owa.. — Zdaje mi się, że Herminia siedzi na 
tarasie nad morzem... Alf musi być w ogródku lub przy niej.
   Z niecierpliwością rzuciła książkę pani Laura...
   — Ta kobieta — zawołała stłumionym głosem... zamęczy Alfa, zabije mnie... Wy, wy bo 
jesteście bez energii, bez woli... bez litości.
   — Ja? zapytał Zdzisław zdziwiony — ale na Boga, cóż ja tu znaczę, kompars podrzędny ? 
Mógłbym choć od wymówek być wolny... Czyż mało jeszcze poświęcenia z mojej strony...
   — Mógłbyś wpłynąć na nią!
   — Ja? kiedy Alf i wy nie możecie. Ale ja dla niej nie istnieję...
   Poruszył ramionami, Laura nań spojrzała, był rozdraźniony chociaż się hamował...
   — Śmieszna jest prawdziwie! zawołała pani Robert'owa. Alfowi się zbliżyć do siebie nie daje, 
biedne dziecko usycha... nie ma litości... nie ma czucia...
   — Na nieszczęście ma wolę i energię, której ani pani, ani ja, ani miłość Alfa złamać nie potrafi. 
Musimy królowej być posłuszni i spełniać jej rozkazy...
   — Teraz widzę — dodała Laura jakby sama do siebie — całą głupotę moją i omyłkę 
niedarowaną. Szalona myśl wydała mi się genialną. Profesorabyśmy skłonili, albo ją namówili do 
ucieczki, do wykradzenia. Wszystkoby było lepsze nad to położenie fałszywe... Miałam inne 
wyobrażenia o jej charakterze... są- dziłam, że się zechce uważać za żonę Alfa... że głupie jakieś 
poszanowanie form... nie stanie na drodze... Roiłam raj dla mojego biednego chłopca, a 
wprowadziłam go do prawdziwego piekła. Milczał hrabia.
   — Co dla mnie to przynajmniej czyściec zgotowaliście — rzekł z cicha...
   — Ale to tak trwać nie może! dodała pani Robert'owa... Ja sądzę, że sposób jest na to...
   — Jaki? spytał hrabia...
   — Jestem wprawdzie trochę słaba, cicho odezwała się Laura — ale dla Alfa poświęcić się 
potrafię... Zresztą powietrze Włoch to chwilowe cierpienie musi wyleczyć...
   Zdzisław stał spoglądając na nią...
   — Po co mamy siedzieć w San Berno?... Nic jej nie mówiąc, potajemnie wybierzemy się z tobą, 
gdzie chcesz, do Florencyi, do Rzymu, do Neapolu... Alfa zostawimy z nią samego... To ją zmusi 
wreszcie być dla niego inną.
   Niepostrzeżenie prawie Zdzisław drgnął.
   — To nie może być — rzekł stanowczo.
   — Jakto? dla czego? nie może? gwałtownie wybuchnęła pani Robert'owa...
   — Herminiaby mi tej zdrady nie przebaczyła, bo jej musiałem dać słowo, że do rozwodu jej 
samej nie porzucę...
   — Dałeś jej słowo na to? Kiedy?
   — W dniu ślubu. I myślisz go dotrzymać? — zawołała pani Roberfowa.
   — Tak jak dotrzymuję słowa danego wam i Alfowi.
   — Dzieciństwo! rozśmiała się Laura: ja tego wybiegu nie przyjmuję. To jest jedyny środek 
zbliżenia ich do siebie... Ja wymagam... ty musisz to dla mnie uczynić.,.
   Czekała na odpowiedź napróżno, Zdzisław milczał... Pani Robert'owa coraz się więcej 
rozgorączkowała swoją ideą... W tem drzwi się otworzyły i Alf wszedł tak pomięszany, 
zarumieniony gniewem, widocznie poruszony, że matka zobaczywszy go, porwała się z szezlągu i 
pobiegła ku niemu. Oburącz pochwyciła go za głowę.
   — Go ci jest? biedne dziecko?
   — A! ta kobieta! wyjąknął Alf...
   — Ta okrutnica! wybuchnęła matka... Cóż się stało?
   — Powtórzyło się to, co mnie od niej codzień spotyka — rzekł Alf — odpycha mnie... nie chce 
słyszeć o zbliżeniu się żadnem... a rozwód odkłada... na miesiące... Nic jej poruszyć nie może...
   Matka poczęła go w czoło całować.
   — Uspokój się, zawołała gorączkowo —- znajdziemy sposób na nią.
   W oczach Alfa błysnęła radość i nadzieja.
   — Chyba ty matko potrafisz mnie ocalić!.. 
     — Tak ja — bo hrabia... niekontenta jestem z niego...
   Alf z czułością przybliżył się do Zdzisława...
   — Zdziś... czyż to być może?
   — Posłuchaj, przerwała matka... ja nie potrafiłam tego jeszcze wymódz na nim... Nam obojgu z 
nim wyjechać potrzeba, a was samych zostawić.
   W uniesieniu Alf padł na kolana przed matką, oczy mu się zaiskrzyły...
   — Co za myśl! zawołał... a! co za myśl szczęśliwa !..
   — Tak, byłaby bardzo piękna — przerwał Zdzisław, gdybyśmy wszyscy nie znali — Herminii. 
Dziś my wyjedziemy ztąd, przypuszczam... a jutro — ona...
   — Dokąd? sama? zawołała pani Robert'owa; ale to być nie może...
   — Z kobietą takiego charakteru — rzekł Zdzisław — to nietylko możliwe, ale pewne... Alf ją 
od siebie odstręczy tylko, pani się jej narazisz, a ja zostanę zdrajcą...
   — Szczególna rzecz — złośliwie wtrąciła pani Laura, wzrok zaogniony zwracając na 
Zdzisława, — że Zdziś, coby nam powinien pomagać, wynajduje trudności i przeszkody...
   — Nie wynajduję, ale widzę je i nie taję ich przed wami...
   Począł się przechadzać po pokoju...
   Alf cały był przejęty tą myślą, która mu się cudowną zdawała. Pozostać z nią sam na sam, 
klęczeć u jej kolan dni całe...
   Chociaż się nie przyznawał do tego, był zazdrosny... Wierzył Zdzisławowi, a podjrzewał go... 
Rzucił mu się znowu na szyje.
   — Zdziś! ty już tyle uczyniłeś dla mnie... dopełń miary, przyśpiesz szczęście moje...
   — Ale to nie zależy odemnie, odparł hrabia zimno... Odjechać mogę, nie uczynię tego inaczej 
jednak, tylko za jej wiedzą. Dozwólcie mi z nią pomówić o tem...
   — Tak i popsuć wszystko! zawołała ręce podnosząc do góry pani Robert'owa...
   Hrabia pocałował Alfa z uśmiechem politowania, zakręcił się jeczcze po pokoju, wziął ze 
stolika książkę i wyszedł, chociaż pani Robert'owa go odwoływała...
   Milczenie panowało chwilę po wyjściu jego... Alfons chodził rozpłomieniony.
   — Tak, w istocie, to sposób jedyny... będziemy sami! Juściż uciec odemnie nie może? Dokąd? 
sama? będzie zmuszona pozostać... kilka dni tesamotności stanie za miesiące... Ja się lękam 
Zdzisława...
   — Czy masz poszlaki jakie? wtrąciła chwytając go za rękę matka — czyś co słyszał? widziałeś? 
domyślasz się?...
   — Nie — ale mam przeczucie... mam trwogę, coś oznajmuje o niebezpieczeństwie... Niech 
mama przypomni sobie podróż... całe jej obejście się z nami. Nigdy mi ręki nie pozwoliła podać 
sobie. W rozmowie do niego się zwraca.., oczy jej częściej go szukają, niż twojego biednego Alfa... 
Ja się Zdzisława boję...
   — Któż wie? smutnie odezwała się pani Robert'owa — masz słuszność może... Jeśli nie zechce 
jechać ze mną, niech sam jedzie... niech jedzie.
   — Mamie doktór radził południe... on jej potrzebny do towarzystwa, niech jedzie z mamą, 
rzekł Alf... niech mnie przy niej zastąpi...
   — Ja chorą nie jestem — przerwała matka — ja się czuję zmęczoną i przybitą tobą... Gdy o 
ciebie będę spokojna, ozdrowieję...
   Długo jeszcze cicha rozmowa przeciągnęła się między synem a matką; Zdzisław czytał w 
swoim pokoju, jeżeli się to czytaniem nazywać mogło... bo oczy miał wlepione to w okno, to w 
podłogę, a zwróciwszy je na książkę, po kilka razy jeden wierz przebiegać musiał, nie mogąc go 
zrozumieć.
   I on radby był się ztąd wydobyć — ale Hermana litość w nim obudzała. Poznawał ją teraz lepiej 
i nie wiedział jak sądzić. Miłość jej dla Alfa była jakaś dziwnie chłodna i ostygła... Godziłoż się ją, 
przeciw jej woli, wbrew obietnicom rzucić tak samą? Postępowanie z Alfonsem dowodziło więcej 
litości, niż przywiązania... Im z większą natarczywością zbliżał się do niej, tem zimniejsza. się dlań 
okazywała...
   Zdzisław nie miał prawie zręczności widzenia jej sam na sam; nie dopuszczano im na chwilę 
pozostać z sobą... Mimo to w rozmowie urywanej" były wyrazy, wejrzenia, słowa, które utkwiły w 
Zdzisławie głęboko...
   Kochał Alfa — lecz łudzić się nie mógł: dobre, rozpieszczone chłopię nie było stworzone, by 
stanąć na równi z tą kobietą, która zdumiewała energią woli, bystrością myśli i powagą charakteru... 
Dla czego poświęciła się dla niego, i zgodziła na taką ofiarę, na takie położenie, na wszystko co 
ucierpieć musiała?
   Dla Zdzisława było to niezrozumiałe.
   Teraz gdy dwie te kobiety widział ciągle przy sobie razem i mógł je porównywać, znużenie 
panią. Robert'ową zwiększało się co chwila — ćmiła ją nietylko dziewiczą pięknością, ale daleko 
wyższem wykształceniem i pozorną czy istną charakteru potęgą. Zdzisław zniechęcał się do matki 
Alfa, pomimo jej przywiązania do siebie i namiętnych jego dowodów; chłód i obojętność Herminii 
były dlań sympatyczniejsze. Dziwił się sobie, iż mógł na chwilę być zajęty dziwnie piękną, ale 
nadzwyczaj pospolitą istotą, która traciła codzień w oczach jego... Kajdany tych stosunków ciężyły 
mu okrutnie — brukały go... zżymał się na siebie, i gdyby go nie wiązało to jakieś uczucie 
nieokreślone — litości dla Herminii, dawnoby te więzy potargał...
   Znużenie tem życiem, pożądanym prawie czyniło mu powrot na wieś, choćby do Suszy, 
zamknięcie się — odosobnienie, wypoczynek dla serca i ducha. Wyrzucał sobie brak energii, ale 
jej nie miał, i tem więcej cenił ją w Herminii...
   I dla niego jak dla Alfa ta kobieta zagadką była...
   Bez złej myśli, pragnął kiedykolwiek poufalszej z nią sam na sam rozmowy, lecz szpiegowano 
ich nielitościwie, upokarzająco, śmiesznie... i Zdzisław nie chciał podstępem żadnym zdobyć tej 
chwili... Alf, jego matka mieli ich ciągle na oku... Wyjść nie mógł nawet do ogródka, nie mając 
kogoś za sobą...
   Długi czas przesiedziawszy samotnie nad morzem, Herminia powróciła do willi. Zbliżała się 
godzina obiadu. Widać było na jej twarzy pewne znękanie, ale zarazem spokój, który daje siła 
wewnętrzna. Wszyscy współmieszkańcy tego domu obok niej wydawali się rozgorączkowani i 
podraźnieni; ona miała postać i twarz wypogodzoną. Zdawała się ich nie lękać wcale, gdy oni z 
obawą spoglądali na nią.
   I teraz po krótkiej przechadzce, wróciła do willi, nie doznawszy żadnego wrażenia, mimo 
rozmowy z Alfem. Weszła do swojego pokoju, wzięła książ- kę i siadła z nią zamyślona, czekając 
aż do stołu znać dadzą.
   Wkrótce oznajmiono, iż było gotowe. Herminia nie ruszyła się zaraz: "słuchała po chodzie 
poznając, rychło li wyjdzie pani Robert'owa, Alf i Zdzisław — chciała być ostatnią. Kroki w 
istocie dały się słyszeć w korytarzu, pani Laura odemknęła drzwi i uśmiechając się prosiła do 
obiadu. Alf stał za nią.
   — W tej chwili służę — odpowiedziała Herminia, nie spuszczając oczu z książki... Nadszedł i 
Zdzisław, ruszyli się więc wszyscy. Miejsce Herminii było między dwoma panami, z których jeden 
nazywał się, a drugi miał być jej mężem. Alf zazdrosny był i pilnował krzesła. Tym razem jednak 
Herminia wsunęła się zręcznie między matkę jego a Zdzisława. Alf się zarumienił. Pani 
Robert'owa chciała mu miejsca ustąpić, nie dozwolił na to, chciał odegrywać rolę nieszczęśliwego, 
i był w istocie.
   W rozmowie na zdrowie swe poczęła się uskarżać pani Robert'owa.
   — Pani się nudzisz, przerwała Herminia: jakaś wycieczka, przejażdżka posłużyłyby jej dla 
zdrowia i rozrywki...
   — Ale razem z wami... podchwyciła pani Laura.
   — A! mnie tu tak dobrze, nie mam najmniejszej ochoty...
   Syn i matka spojrzeli po sobie...
   Kilka razy zaczynano o rzeczach różnych. Alf nie jadł, wzdychał i rzucał rozmaitemi 
przymówkami, Herminia zdawała się ich nie czuć, nie słyszeć i nie rozumieć bo na nic nie 
odpowiadała...
   Posępnie, smutno przeszedł obiad cały... Gdy wstano od stołu, Alf przyszedł oprzeć się o 
krzesło Herminii, chcąc z nią zawiązać rozmowę... ale. przedmiotu innego nie znalazł oprócz 
siebie i swojego serca. Na to nie otrzymał odpowiedzi, odszedł zrozpaczony. Zostawując Herminię 
z matką, na którą spojrzał wyraziście, sam wziął pod rękę Zdzisława i wyciągnął go do ogrodu.
   Obaj wlekli się jak cienie milczące. Alf wzdychał, Zdziś dym puszczał i przypatrywał się 
obłoczkom jego.
   — Nie ma co mówić — szczęśliwi jesteśmy! zamruczał Alf...
   — Zrobiliście coście chcieli, i po. waszej myśli — rzekł Zdziś — macie owoce.
   — Zdziś, nie takiej mowy spodziewałem się po tobie — ofuknął Alf.
   — Więc milczę... 
   Szli znowu jak wprzódy wzdychając i dym puszczając, aż stanęli na tarasie nad morzem.
   — Piękna perspektywa, jęcząc przecedził Alf przez zęby — takich kilku miesięcy.
   — Gdyby takich, odparł Zdziś — jeszczeby można zgodzić się z przeznaczeniem, ale z tego co 
dotąd widzę, spodziewać się należy gorszych...
   — Któż winien? zapytał Alf. — Zdaje mi się, że nie ja — odpowiedział hrabia.
   — Więc ja?
   — Nie wiem...
   Alf uderzył w dłonie.
   — Oszaleć potrzeba.
   — Trzeba mieć rozum, rozśmiał się Zdziś.
   — Co tu rozum pomoże! rozum!!
   — Nudzisz Herminię zamiast się jej starać podobać, męczysz ją niedorzeczną zazdrością, 
obrażasz podejrzeniami — niecierpliwisz natręctwem, i chcesz, żeby ci za to była wdzięczna...
   Zamilkli. Alf na ławie siadł i głowę w dłonie zanurzył.
   — Zdziś, daj mi ten dowód przyjaźni jeszcze... jedź z mamą i zostaw nas samych...
   Namyślał się chwilę zapytany...
   Zgoda, rzekł, ale pod jednym warunkiem.
   Pod jakim?
   — Wprzódy się z nią rozmówię sam na sam. Alf aż podskoczył.
   — Cóż to jest? dla czego?
   — Może będę szczęśliwszym od was... zaufajcież raz mnie i jej... szczególnie mnie, którego 
trzymacie na oku jak podejrzanego i wroga. Jakkolwiek was kocham, obraża mnie to w końcu, tak 
jak ją też podejrzliwość wasza oburzać musi...
   — Zapewne, gorzej niż jest, już być nie mo- że — odezwał się Alf... niech tak będzie... Nie 
przesłodzimy rozmowie... i owszem...
   Z pewną urazą wyrzekłszy te słowa, wstał Alf, spojrzał na morze, zszedł z tarasu, samego na 
niej zostawując Zdzisława, i ku willi się skierował...
    
   * * *
    
   Jakim się stało sposobem, że mimo chłodnego już trochę wieczoru, wkrótce potem ukazała się 
Herminia przed willą i powolnym krokiem zdawała kierować ku tarasowi, Zdziś sobie 
wytłómaczyć nie umiał. Być może, iż niecierpliwy Alf sam się postarał o przyśpieszenie widzenia 
ich z sobą na osobności.,. Podnosząc oczy, hrabia dostrzegł, że za żaluzyą w oknie pokoju hrabiny, 
dwie głowy pilno ruch ich każdy śledzić się zdawały... Wieczór na morzu był spokojny, 
rozkołysane w dzień fale bić o brzeg przestały, poruszała się tylko woda z lekka jakby 
wypoczywając po wzburzeniu... Niebo wypogodzone miało barwę złocistą, kilka obłoczków 
ledwie dostrzeżonych przesuwało się po niefm. Zdzisław siedząc na tarasie zobaczył idącą ku 
sobie wprost tę, którą nazywał swą żoną, i serce mu uderzyło niepokojem niezrozumiałym. Litował 
się nad losem tej istoty...
   — Jak mogła zgodzić się na to? przywiązać do poczciwego, ale zniewieściałego Alfa?? rzecz 
niepojęta... Doszedłszy do schodków wiodących na taras, zkąd widać było Zdzisława, Herminia 
podniósłszy oczy, trzymała kwiatek zerwany w ręku...
   — Wolno mi tam odpocząć na górze przy panu, czy nie wolno? zapytała.
   — Któżby mógł zabronić? zawołał Zdzisław.
   — Może wy, panie hrabio... co się tak obawiacie narazić na podejrzenie i chcecie dowieść, iż 
mnie nienawidzicie?
   — Pani! oburzył się Zdzisław — tej wymówki się nie spodziewałem...
   Herminia wchodziła powoli, przeszła całą długość tarasu i usiadła w drugim końcu, w dali od 
Zdzisława...
   — Jesteśmy tak szpiegowani w tej chwili, każdy nasz ruch będzie tak tłomaczony i 
kommentowany... iż panu ostrożność zalecić muszę. Wszak to od czasu tego co się zwało ślubem 
naszym, niemal pierwsze spotkanie swobodne?... Nie prawdaż? Dawniej wolno nam było, jako 
dobrym przyjaciołom, pomówić z. sobą... teraz? niestety!...
   Spojrzała na Zdzisława, który oczy miał spuszczone, jak gdyby się wstydził.
   — Jakimże sposobem stało się — rzekł po cichu — iż pani odważyłaś się... znijść tu do mnie?...
   — Otrzymałam urzędowe pozwolenie od pana Alfonsa, który mi oznajmił, że hrabiego tu 
znajdę i że życzyłeś sobie widzieć się ze mną... Jestem niezmiernie ciekawa.
   — Nie potrafię doprawdy, zdaje mi się, zaspokoić jej ciekawości... Stare to dzieje, nic nowego. 
Alf na panią skarży się i płacze, ja bym mu z serca rad dopomódz do pozyskania jej względów... 
rzekł Zdziś, nie umiem się wziąć do tego. Czy błagać panią? czy argumentować i przekonywać? 
prosić pokornie za przyjacielem? grozić?
   — Czem? zapytała Herminia...
   — Najokropniejszemi nudami przedłużonemi bez końca — rzekł Zdziś.
   Herminia się poruszyła śmiejąc.
   — O! tego się ja nie zlęknę! Nudy? Jakto, w tym prześlicznym włoskim kraju, gdzie dla mnie 
wszystko jest nowe? powietrze, ziemia, niebo, ludzie, język... to cudowne morze, ta nieustająca 
zieleń... mając książki, fortepian, ciszę, swobody trochę... o ile jej pan Alf dać raczy — jabym się 
nudzić miała? Panie Zdzisławie! pan mnie nie znasz... Ja tu całą piersią żyję... jam prawie 
szczęśliwa!
   Hrabia widząc ją ożywioną, uśmiechniętą, zdziwił się i zamilkł...
   Herminii oczy pałały ogniem jakimś, i śmiały się tak, jakby w istocie szczęśliwą nazwać się 
mogła,
   — Zdziwiony pan jesteś? nie prawda? zapytała z półuśmiechem—tego wyznania się nie 
spodziewałeś. — Przynajmniej dla tego, rzekł hrabia, iż sądziłem, że męczarnie tego biednego Alfa 
muszą się odbijać w sercu pani.
   — W sercu? w sercu? odezwała się Herminia, a po chwili ciszej szepnęła: Czyż aż w sercu... ?
   Coraz bardziej zdumiony Zdzisław zamilkł.
   — Ja myślę, dodała Minia po chwili, że i pan powinieneś być szczęśliwy. Masz miłe 
towarzystwo pani Kobert'owej, do którego nawykłeś — z pewną złośliwością mówiła dalej 
Herminia. — Ja się panu nie narzucam, bo to przyznać rai musisz... jesteś swobodny.
   — Ja? swobodny? rzucając się na siedzenia, począł Zdzisław.
   — Z okna patrzą — przestrzegła Herminia po cichu — mów pan co chcesz, ale siedź spokojnie.
   Uwaga ta zamknęła usta hrabiemu, lecz wnet rozpoczął z rozdrażnieniem coraz bardziej 
rosnącem...
   — Pani mi powiedziałaś teraz i nieraz, że jej nie znam; muszę jej ten sam zarzut uczynić. Jakto! 
pani mnie masz za człowieka tak... tak upadłego nizko, że już nawet spodlenia swego nie czuję... ? 
Jestże odemnie nieszczęśliwszy człowiek? Wdzięczen bardzo jestem pani Robert'owej za przyjaźń 
jej dla mnie, ale ta wdzięczność całego serca mojego zająć nie może... Jestem niewolnikiem, sługą 
i skazanym.
   Szeptem niewyraźnym dokończył... Spojrzał na Herminię, której oczy spotkał śmiało patrzące 
wprost na siebie — jaśniejące jakby radością.
   — Mów pan, mów, nie przerywaj, odezwała się, śmiało! Ja lubię gdy tak mówisz, gdy się 
oburzasz, gdy się gniewasz i budzisz!! Mężczyzna powinien mieć energię za nas i za siebie... 
zdawało mi się, że ją widzę... Żalby mi było, żebyś miał jak Alf we łzach się rozpływać...
   — Na cóż się przyda ta energia? zapytał ironicznie i stygnąc Zdzisław — żeby podwoiła ból?
   — Jaki ból?
   — Ból, który wywołuje każde zwichnięcie...
   — Kto nie czuje tego bólu — zawołała Herminia — ten kaleką na wieki. Zwichnięty, nie 
chcesz się pan ratować...
   Hrabia znowu zdumiony umilkł.
   — Podziwiam panią, ale nie rozumiem. Jeżeli ja za mało jestem energiczny, cóż dopiero Alf...
   — A! Alf! choć na chwilę zapomnijmy o nim.
   — Przez litość nad panią niepodobna mi o nim zapomnieć...
   — Dziękuję za litość... dziękuję, żartobliwie poczęła Herminia — zostaw mnie pan losowi 
mojemu...
   Czy nie należałoby rozstrzygnięcie tego losu przyśpieszyć?
   Będę otwartym — dodał Zdziś — każą mi, proszą mnie...
   — Wiem — szepnęła Herminia... Urządzono tę naszą rozmowę dla pokonania mnie. 
Zrozumiałam to z góry... To śmieszne... rzekła — ja jestem w oczach kościoła, prawa i moich żoną 
waszą, panie hrabio, a dopóki to imię noszę... żadna siła mnie nie zniewoli do zapomnienia com 
winna sobie, wam... godności niewieściej.
   — Kazano mi, ciszej dokończył hrabia — żądać od pani, abyś mi się pozwoliła oddalić i 
została sama z nimi... Winienem nawet wyznać jej, że mnie chcą wyprawić z chorą panią 
Robert'ową, a panią z Alfem samą zostawić...
   Usłyszawszy to i zapomniawszy zapewne, że z okna ich szpiegują — Herminia zerwała się z 
siedzenia.
   — I wy bylibyście tak... wyraz połknęła — aby mnie porzucić? opuścić i w takim położeniu 
zostawić? Wy... ty!..
   Mowa jej zaledwie była zrozumiała.
   — Nie — takiej... takiego postępowania spodziewać się, domyślać nawet nie mogłam.
   Hrabia wstał przelękniony i przejęty.
   — Pani — rzekł cicho — wszakżem nie powiedział, że to uczynię? Patrzą na nas z okna.
   — O! teraz już i patrzeć i słuchać mogą, krzyknęła Herminia przystępując do niego — nie 
dbam o to... Jestem oburzona — przestałam być panią siebie...
   — Na Boga nie zdradźże mnie pani! — Boisz się? spytała szydersko... i ruszyła ramionami...
   — Nie — to być nie może, panie Zdzisławie: wierzyłam i wierzę w wasz charakter szlachetny... 
wierzyłam i wierzę, że lepsi jesteście niż was płoche towarzystwo tych ludzi uczyniło. Nie! nie 
mógłbyś tak postąpić... wzgardziłabym wami.
   Ogniste wejrzenie rzuciła na niego, Zdzisław stał jak winowajca.
   — Nie zawiodę jej zaufania — rzekł, — ale porozumiejmy się, na Boga. Jam poprzysiągł 
Alfowi najuroczyściej, że rękę pani biorę dlatego tylko, aby mu ją oddać...
   — Kiedy? zapytała chłodno Herminia.
   — Przed ślubem...
   — Tak, a u ołtarza, przy świadkach, poprzysiągłeś mi wierność... zawołała coraz się więcej 
unosząc kobieta... Dano nam chwilę, ta chwila jest droga — będę miała odwagę otwartości — 
choćbym ze wstydu spłonąć miała... Jam nigdy nie kochała Alfa — ja kochałam ciebie... kocham... 
i żadna siła mnie nie oderwie od was!!
   Wiem, że mnie kochać nie możesz... czekać będę...
   Zarzuciła zasłonę na twarz i nie spojrzawszy już na hrabiego, który stał osłupiały, zeszła 
prędko ze wschodów...
   Długi czas upłynął, nim Zdzisław przyjść do siebie potrafił. Wyznanie to było tak 
niespodzianej dziwne, a takiem jakiemś szczęściem i goryczą zalało całą jego istotę, iż osłupiały, 
drżący, pozostał nieruchomy, nie mogąc zebrać myśli...
   Lękał się, aby go w tym stanie nie zastał Alf, który mógł nadejść; nie wiedział co począć, co 
mówić, jak postąpić... Czuł przyjaźń i sympatyę dla Herminii od początku, obawiał się tego 
uczucia i nie dawał mu rosnąć... teraz nagle podsycone buchnęło płomieniem... Piękna twarz 
Herminii stała przed jego oczyma z tem wyznaniem tak dziwnie i śmiało rzuconem... serce otwarło 
się... odżył. Ale wnet zobowiązania względem Alfa, przysięga... zdrada, którąby musiał to jakieś 
nagle spadające nań szczęście okupić, przygniotły go do ziemi...
   — Nie mam innej drogi — rzekł w duchu — jak ofiary dokonać... Morze głębokie... mogę 
przypadkiem utonąć.
   Ale życia teraz mu tak żal było!... Pierwszy raz z ust kobiety usłyszał to słowo... Czułość pani 
Robert'owej dla niego inny wcale miała charakter... Tam pociągnęły go zmysły, tu jaśniał przed 
nim ideał — wstydził się tamtych kajdan, temi był dumny... Tarł ciężące mu czoło, gdy posłyszał 
kroki Alfa, który nadbiegł spragniony słowa pociechy, i jak zawsze począł od tego, że mu się rzucił 
na szyję. Zdzisław go z lekka odepchnął...
   — Mówiłeś z nią? ubłagałeś ją?... — Nie mogłem nic uzyskać — oprócz gniewu, wyjąknął 
Zdziś; —jestem jeszcze pod wrażeniem jego... miej litość nademną, miej cierpliwość, zrazisz ją na 
wieki...
   — Jak to?
   — To charakter niezłomny, to kobieta, która władać może drugimi, ale sama sobą nie da 
zawładnąć... Alfie, na Boga — dosyć — nie mówmy
   o tem...
   Z przerażeniem Alfons dostrzegł, że Zdzisław był wzruszony, wzburzony tak, jak go nigdy nie 
widywał. Dozwalało się to sceny jakiejś domyślać, której tylko wyraz mimiczny widzieli z okna, 
nie odgadując jej treści.
   — Cóż się stało? podchwycił Alf łamiąc ręce...
   — Gniewa się na mnie! mówić mi nawet nie dała o odjeździe... Daj mi się uspokoić i 
ochłonąć...
   Chociaż chora pani Robert'owa, postrzegłszy Alfa załamującego ręce, zarzuciła szal i wybiegła 
do ukochanego dziecięcia. Zdyszana, uciskając piersi rękami, szybkim krokiem zbliżyła się do 
tarasu
   i wpadła między nich, nim ją nadchodzącą postrzegli.
   — Zdziś! na Boga! Co się Alfowi stało? Jak się skończyła rozmowa?...
   — Gniewem i obrazą! zawołał Zdzisław — zatrzejmy jej pamięć — ani wzmianki więcej... 
Czekać trzeba... łagodzić i zdać się na łaskę jej, bo Herminia gwałtu sercu i woli swej zadać nie 
dozwoli. Tak, pani... Alf powinien był znać ją od dawna... i musi się poddać losowi...
   Pani Robert'owa upadła na ławkę prawie bezwładna... uciskała znowu ręka piersi, które ból 
ostry rozdzierał. W tej chwili kaszel porwał ją gwałtowny i krew rzuciła się ustami... Alf krzyknął, 
Zdzisław rzucił się ku. niej ratować... Nie mówiono słowa więcej... Chłodny wiatr zawiewał od 
morza, trzeba było chorą co najprędzej na spoczynek odprowadzić. To krzątanie się około niej 
zobaczywszy z góry, Herminia zbiegła natychmiast do nich... Wszyscy więc skupili się około 
chorej, a Alf dochodząc do willi, pobiegł sam po lekarza.
   Włoscy doktorowie, z małym wyjątkiem, jedno mają lekarstwo wszyscy, zabili niem Cavoura, 
leczą niemal w każdej chorobie — jest to staroświeckie owo krwi puszczanie, które nie kuruje w 
żadnym razie, ale chorobę razem z chorym osłabia. I tu też nadchodzący lekarz, którego Alf 
spotkał w ulicy, nakazał krwi upuszczenie i spoczynek... Pierwszy przepis sam nawet wykonał nie 
odkładając, a otaczającym polecił, aby spełnienia drugiego dopilnowali.
   Herminia usiadła natychmiast przy niej, zapomniawszy na pozór o wszystkiem co zaszło przed 
chwilą... Alf, który najczulej był do matki przywiązany, pozostał przy niej także. Troskliwość i 
energia, z jaką około chorej chodziła Herminia, napeł- niły go uwielbieniem dla niej. Ona ani 
spojrzała na niego. Zdzisław oddalił się niepostrzeżony: nie śmiał okiem rzucić na Herminię, aby 
jej wejrzenia nie spotkać, potrzebował być sam z sobą....
   Pani Rober'owa, która do życia była przywiązana i trwożyła się najmniejszą choroby oznaką, z 
posłuszeństwem poddała się wszelkim przepisom, starała uspokoić, a postrzegłszy pierwszy raz 
Herminię razem z Alfem przy sobie, rozpłakała się z uczucia radości...
   — Możesz mnie pan przy matce zostawić, szepnęła Alfowi Herminia — potrzebuje spoczynku, 
ja czuwać będę... Nawykłam do chodzenia około chorych... uczyłam go się w szpitalu u Sióstr 
miłosierdzia... Lepszej a przynajmniej troskliwszej dozorczyni nie znajdziecie...
   Przejęty wdzięcznością, Alf pocałował ją w rękę, której mu nie wyrywała, i wysunął się do 
Zdzisława...
   Zastał go w ciemnym pokoju na sofie leżącego z oczyma w sufit wlepionemi... Rozmowa była 
niepodobieństwem dla obu...
   Alf wybiegał na palcach co chwila dowiadywać się pod drzwi matki i wracał przejęty...
   — A! to anioł ta kobieta — wołał — to anioł prawdziwy, bo anielstwo jej czynem jest, 
wyższością— siłą, a nie czczą łzą tylko...
   Cała noc zeszła tak wśród niepokoju, ale pani Robert'owa uczuła się nad ranem znacznie lepiej, 
i ucałowawszy czule swoją dozorczynię, prosiła jej, ażeby spać odeszła... Herrninia więc 
pozostawiła sługę na straży, rozkazując, aby jej znać dała, jeśliby czego było potrzeba i wysunęła 
się do swojego pokoju...
   Alf i Zdzisław drzemali nie rozbierając się na krzesłach i kanapie...
   Następny dzień zastał ich znużonych i strwożonych jeszcze... Gdy Alf wszedł do pokoju matki, 
znalazł w nim lekarza i Herminię już ubraną. Pani Robert'owa znacznie lepiej się miała... a była 
weselsza niż wczoraj. Chroba ta zbliżyła ją do przyszłej, jak ją zwała synowej; zdało jej się nawet, 
że ją dla siebie i Alfa potrafiła pozyskać. Ta pociecha uspokoiła ją i orzeźwiła.
   W istocie Herminia, która wprzódy starannie unikała każdego zbliżenia się do Alfa, teraz go 
nie zdawała się unikać, posługiwała się i z obojętną obchodziła się z nim poufałością.
   W porze śniadania, na które się zwykle zbierali razem wszyscy... zawołano też Zdzisława... 
Namyślał się nieco, czy ma pójść, wahał — lecz uczucie przemogło... poszedł.
   Herminia, która ciągle była bardzo czynna, powitała go w progu śmiałem wejrzeniem. Było 
ono na pozór chłodne, ale nieulęknione, badające... Hrabia nieśmiało wzrok podniósł, już go 
oderwać od niej nie mógł. Nie spostrzegł w niej najmniejszego pomieszania. Rumieniec lekki 
prześliznął się po twarzy i znikł... Była poważna a smutna, jak zawsze...
   Sama podała rnu filiżankę herbaty i usiadła milcząca...
   Od wczorajszego dnia stosunek był ich zmieniony, ale Zdzisław walczył z sobą noc całą... Miał 
na oczach Alfa i jego miłość, która nawet w chwili niebezpieczeństwa i choroby matki wyrażała się 
tak ogniście — iż litość w nim obudzała. Postanowił najmocniej nie uledz budzącemu się uczuciu, 
zwyciężyć je, a jak sumienie kazało, pracować nad tem, aby w Herminii obudzić przywiązanie do 
przyjaciela...
   Zdawało mu się, że tym heroizmem wszystkie swe grzechy okupi...
   Postanowienie to jednak trwało dopóty, dopóki się nie znalazł w obec tej, która mu wczoraj 
miała powiedzieć odwagę: — Nie będę niczyją, tylko twoją...
   Tego ranka Herminia wydała mu się stokroć piękniejszą, niż w ślubnych szatach, w dniu 
wesela, niż kiedykolwiek bądź w życiu...
   Oczy jej czarne patrzały z takim spokojem i odwagą królewską... Pierwszy raz Zdziś zaczął się 
wpatrywać w każdy szczegół tej postaci, którą dawniej widział tylko jako prześliczną całość... 
Białe jej ręce, ramiona, kibić giętka i zręczna, ruchy pełne wrodzonego wdzięku... przesunęły się 
przed jego oczyma i wypiętnowały w pamięci.
   Chociaż te wejrzenia ukradkowe były i tajemne, zdaje się, że Herminia je uczula, kilka razy nie 
mówiąc zwróciła się ku niemu, przysługując mu się przy śniadaniu, zapytując o drobne szczegóły. 
Głos jej nie drżał wcale... pewna była siebie i dziwnie uspokojona. Alf ją pożerał oczyma... Do 
miłości jego przybyła teraz wdzięczność za ukochaną matkę — mówił sobie w duchu, że gotów 
czekać cierpliwie, męczyć się, milczeć... znieść wszystko, co mu nakażą — byle nie stracić 
nadziei...
   Herminia była też tego dnia milsza dla niego, niż zwykle...
   Obudzał w niej litość może...
   Wśród tego śniadania dwa czy trzy razy wychodziła Herminia dowiadywać się o panią 
Robert'ową, zanosiła jej sama to, co lekarz pozwolił... Ile razy znikła mu z oczu, Alf spowiadał się 
ze swych uniesień Zdzisiowi... Hrabia milczał... Na nim widać było dnia tego najmocniej wrażenie 
doznane wczora, ukryć go nie umiał... Potrzebował samotności i spoczynku z sobą, a że pani Laura 
lepiej się miała, mógł wyjechać konno na przejażdżkę.
   Alf z razu chciał mu towarzyszyć, potem wyrachował, że straci zręczność widzenia Herminii, 
która ciągle przy matce jego, z nim razem była — i pozostał.
   Hrabia już był w korytarzu, a koń w ganku, gdy ta, którą żoną nazwał, wysunęła się z pokoju 
chorej pod jakimś pozorem, i zbliżyła żywo ku niemu... przechodząc:
   — Wracaj pan, proszę, będę niespokojna.... Słowa te zaszeleściały w uszach hrabiego, lecz
   nim na nie mógł odpowiedzieć, Hermini już nie było. Zszedł zadumany i pojechał...
   Wprawdzie sam nie wiedział wróciwszy z tej przejażdżki, gdzie był i jak długo... ale się 
zmęczył i miał czas położenie swoje rozważyć...
   Było rozpaczliwe... nierozwikłane... straszne... Końca ani przewidzieć, ani przeczuć nie umiał. 
Z każdą Chwilą czuł rosnącą miłość, był podbity... był nieszczęśliwy, gdy mógł się stać 
najszczęśliwszym...
   Kochał Alfa, była to jedna z tych przyjaźni młodzieńczych, które się nie wzdrygają ofiary — 
poświęcić go, zdawało mu się zbrodnią — lecz poświęcić ją, nie byłoż także nikczemnością?... 
Przejażdżka go złamała, powrócił z niej z bólem głowy i gorączką, wsunął się po cichu do swojego 
pokoju i położył...
   Alf posłyszawszy go wracającego, wbiegł natychmiast...
   — Zdziś, zawołał — matka jest gorzej znowu... Chce się widzieć, chce mówić z tobą... 
Chodź...
   Rad nierad hrabia wstał i za Alfem udał się milczący. Pani Robert'owa siedziała w fotelu... i 
spotkała go w progu niespokojnemi oczyma...
   — Zdziś — gdzież byłeś? czy się godzi odjeż- dżać? Ja się źle czuję... Alf... mój drogi, muszę z 
nim pomówić... o tobie — zostaw nas na chwilę... Wskazała kresło przy sobie...
   — Doktór nakazał jak największą spokojność — rzekł Zdzisław...
   — A któż może ją nakazać? odezwała się chora... Wy, możecie mi ją dać — to lepiej... Ja się 
źle czuję... nie wiem co rni jest... siły uchodzą... Życia mi żal... ale nie o nie się trwożę... o Alfa 
mojego... o to dziecię...
   Łzy rzuciły się jej z oczu...
   — On jeden prawdziwie mnie kochał, jam jego jednego kochała nad wszystko... To dziecię 
dobre nie da sobie rady na świecie!! Zdzisiu —ja nie mam go powierzyć komu... On ojca mieć nie 
będzie, on nie ma rodziny... nikogo... a ty...
   Płakała pani Robert'owa. Hrabia uspakajał ją zapewnieniami... ale to nic nie pomagało...
   Gdybym go mogła z Herminią połączyć, umarłabym spokojna: ona ma dosyć energii na ich 
dwoje... A! i dobra jest jak anioł... Ale wiesz — wiesz — dodała głos zniżając — widziałam ją 
wczoraj, dzisiaj razem z nim, przy nim... serce mi boli — ona go nie kocha!!
   Zdzisław dla uspokojenia jej zaprzeczył...
   — Są chwile jasnowidzenia— oczy miałam zakryte dotąd — otworzyły mi się. Tak jest — 
Zdzisławie— ona go nie kocha. Kobieta, wiem jak patrzy i mówi, i zdradza się miłość:.. Albo 
Hermi- nia jest wyjątkową istotą — albo największe nieszczęście zawisło nad nami... Ona go nie 
kocha... Słowa te wyszeptała po cichu pani Robert'owa, lękając się, aby przypadkiem jakim nie 
doszły Alfa...
   — Być może — odezwał się Zdzisław, iż to nie jest taka miłość, jakąbyś pani widzieć w niej 
pragnęła... lecz... ma dla niego przyjaźń i szacunek...
   To nie daje szczęścia... westchnęła Laura...
   — Ale z tego miłość urodzić się może... Pani Robert'owa uśmiechnęła się z politowaniem...
   — Miłość nie tak się rodzi.. westchnęła cicho—i potrzęsła głową... Dla tego boję się śmierci... 
bo Alfka kocham... a on słaby i biedny, i ludzie zdepczą go i zgniotą...
   Rozmowa w tym tonie trwała długo; nie udało się wprawdzie Zdzisławowi uspokoić chorej, 
lecz ponowił zapewnienie najuroczystsze, że nad nim jak nad bratem czuwać będzie.
   — Nie miałaś pani może wyboru i opiekuna, rzekł w końcu — ale niestety! dałaś mu takiego co 
go kochać potrafi, a niewiele więcej nad niego ma siły... Ze wstydem się do tego przyznaję... 
Mężczyzna, więcej jej miećbym powinien... wychowanie mi nie dało, gotując do innych losów niż 
te, co mnie spotkały...
   Po tej rozmowie wieczorem znowu spotkali się troje przy herbacie. Herminia zapytała 
wchodzącego, gdzie był i jak daleko? Z trudnością przyszło mu na to odpowiedzieć... Właśnie 
matka odwołała Alfa i zostali sami z sobą.
   — Od wczoraj widzę jesteś pan jak zabity — odezwała się po cichu Herminia... jestem mężna i 
znoszę to z pokorą...
   — A! pani — być postawionym między zdradą a...
   Alf wchodzący pośpiesznie nie dał mu dokończyć. Zmieszany hrabia... dołożył jakiś zmyślony 
szczegół z przejażdżki...
   — Jaki to kraj szczęśliwy — odezwała się Herminia—ta wieczna wiosna, te kwiaty — spokój 
tego kątka... takie morze... takie obrazy... jak tu umie-
   rać musi być boleśnie, gdy żyć tak rozkosznie!... — Są jednak tak czarne myśli, co i ten kraj 
niebieski potrafią uczynić chmurnym, zimnym i smutnym — dodał Zdzisław...
   Alf słuchał i gonił tylko ją oczyma. Miłość jego bałwochwalcza mogła pochlebiać kobiecie, ale 
go czyniła śmiesznym. W momentach ekstazy składał ręce jak do modlitwy, piękne oczy podnosił 
do góry, usta mu się na pół otwierały i śliczna twarz ze swą mdłą pięknością nabierała niewieściego 
charakteru głów Carla Dolcego... Naówczas obudziłby był może litość, ale miłości nie wywołałby 
tą żebraniną u kobiety, co z sobą na równi lub wyżej nad siebie chce widzieć ideał męzki... Takiego 
też uczucia doznawać musiała Herminia, która się nieznacznie uśmiechała, widząc go w tych 
płaczliwych ekstazach... Gorętsze i gwałtowniejsze uczucia spały jeszcze w tej duszy upieszczonej 
macierzyńskiemi uściski...
   Na Zdzisławie nawet Alf prawem kontrastu czynił to wrażenie, że się czuł przy nim do męztwa 
i energii skłonniejszym...
   Następnych dni mało zmian zaszło w położeniu willi Bianca. Pani Rrbertt'owa nie była gorzej, 
ale się też lepiej nie miała. Doktór pragnący się jej pozbyć może, utrzymywał, że zmiana powietrza 
posłużyćby mogła. Nie zdawało się jednak możliwem podróż przedsiębrać w tej porze, chyba dalej 
jeszcze na południe... Ona sama nie bardzo z miejsca się ruszać pragnęła...
   Ani na chwilę w ciągu tej choroby nie ustała troskliwość Herrninii o nią, Alf i Zdzisław czuwali 
razem przy pani Robert'owej. Hrabia odzyskał trochę spokoju i rezygnacyi i oswajał się z dziwnem 
położeniem. Byłby może przyszedł do tego, że wyznanie Herminii, zdałoby mu się jakiemś 
złudzeniem lub dziwactwem chwilowem, gdyby nie codzienne słowa jej, rzucane mu w 
przechodzie, przy spotkaniu, przy każdej sposobności, które pamięć tego stosunku dziwacznego 
odżywiały...
   Kilka razy podała mu Herminia rękę, uśmiechnęła się nieznacznie, podraźniła go jakby 
żartem... Spokojowi, z jakim to czyniła, nie mógł się wydziwić Zdzisław, gdy jego każde spotkanie 
nabawiało trwogą, drżeniem i na długo po sobie zosta- wiało w nim ślady. Potrzebował czasu nim 
się mógł opamiętać i ochłonąć.
   Z każdym dniem jednak, mimo woli. uczucie w nim rosło... i gdy je zdawał się zwyciężać, 
wybuchało coraz gwałtowniej.
   Lękał się z niem zdradzić...
   Alf kilka razy go zastał tak wzburzonym i pomieszanym, i wytłómaczyć się przed nim nie 
umiał z tego inaczej, niż kłamstwem i chorobą. Szczęściem nie było ani razu zręczności do 
dłuższej rozmowy z Herminią sam na sam — której i ona szukać się nie zdawała... Dla Alfa była 
miłosierniejsza teraz, nie lękając się być posądzoną przez Zdzisława, a chłopię odbierając 
najmniejszy dowód życzliwości, biegło niem chwalić się i dzielić z matką.
   Stosunki więc nie pogorszyły się wcale, owszem znośniejszemi się stały... Alf miał nadzieję... 
Zdzisław żył tu potajemną miłością, choć z nią walczył... pani Robert'owa była nieco uspokojona...
   Tak upłynął styczeń, tak przemknął się luty, i nieznacznie zjawiła się wiosna, po zaledwie 
postrzeżonej zimie... i kilku szronach przelotnych... Pani Robert'owa mogła się nieco przechadzać, 
a nawet świeżem oddychać powietrzem...
   Układano już jakieś plany podróży, do których Herminią nie mieszała się wcale, gdy jednego 
dnia nadeszły listy do chorej...
   Zaledwie jeden z nich rozpieczętowała, gdy Alf posłał po lekarza, a sam wbiegł blady do 
Zdzisia, z załamanemi rękami...
   — Zdziś! duszo moja! ratuj... Matka chora... list z Mińska... my musimy tam jechać — od tego 
cały byt nasz zagrożony zależy... Ona podróży tej wytrzymać nie może...
   Nie śmiał powiedzieć prawdy całej — lecz Zdzisław łatwo się jej mógł domyślić. Jechać 
należało koniecznie... Alf truchlał na myśl pozostawienia Herminii ze Zdzisławem... Wprawdzie 
zazdrość jego teraz, gdy największe do niej mógł mieć pobudki, znacznie się była złagodziła — 
lecz obawa rozbudzała ją na nowo...
   Zdzisław musiał biedz do chorej... Dla uspokojenia jej udało mu się wynaleźć środek, który 
zdawał się wszystkich zadawalać. "Jedziemy razem do Berlina — rzekł. Herminia zabawi przy 
ojcu... Ja... ja... muszę zajrzeć w moje okolice. Nie dam więc Alfowi powodu do zazdrości...
   W istocie myśl ta przyjętą została z uniesieniem; a że Herminii przy naradzie nie było, 
polecono hrabiemu, aby z nią o tem pomówił..."
   — Idź do niej — odezwała się pani Robert'owa...
   W ciągu tych kilku miesięcy, w jednym mieszkając domu, Zdzisław nigdy nogą progu pokoju 
Herminii nie przestąpił. Pierwszy raz miał do jej drzwi zapukać... Alf pozostał przy matce... 
Zmieszany zbliżył się... Lekkie trącenie we drzwi, wywołało głos mu znany... Otworzył zwolna... 
Her- minia siedziała w oknie, patrzała na morze... Na widok niespodzianego gościa tego, 
zarumieniła się, zerwała z siedzenia i stanęła jak wryta... Wyciągnęła rękę ku niemu i padając na 
krzesło, zawołała:
   — Wy — u mnie ? Oczom nie wierzę!
   — W istocie jest to nadzwyczajne natręctwo, ale mnie tłómaczy to — odezwał się bojaźliwie 
zbliżając Zdzisław — że pani Robert'owa odebrała w tej chwili list, który ją, choć chorą, zmusza do 
powrotu do kraju z Alfem razem...
   Radość, której nie umiała ukryć, zarumieniła twarz Herminii.
   — A — my? spytała hamując się...
   — My pani... rzekł Zdziś — towarzyszymy im do Berlina... gdzie — pani...
   — I pan... dodała Herminia.
   — Zechcesz zapewne zabawić przy ojcu.
   — A wy, panie hrabio?
   Unikając jej spojrzenia, Zdzisław szepnął, że na kilka tygodni chciałby wyjechać w swoje 
strony, na Wołyń.
   Herminia wysłuchała spokojnie, tak misternie ułożonego planu...
   — Nie mogę mieć nic przeciwko temu — rzekła — lecz... lecz hrabia dla uspokojenia ojca 
mojego, jeśli nie dla własnej przyjemności, zechcesz zapewne zatrzymać się w Berlinie.
   Zdzisław skłonił się bez odpowiedzi... Spojrzeli w oczy sobie... Herminia wyciągnęła rękę ku 
niemu... — Bądźmy choć dobrymi przyjaciołmi — rzekła — tak jak to niegdyś bywało... gdy... 
gdym ja o czemś więcej marzyła...
   Poruszony Zdziś zamilkł, dotknął ustami białej ręki, ćmiło mu się w oczach, lękał się zdradzić 
— nie mówiąc słowa, wstał z miejsca...
   — Mam więc przyzwolenie pani im oznajmić? zapytał.
   — Chętne i najzupełniejsze... Cieszę się, że ojca zobaczę...
   Uśmiechnęła się dziwnie.
   — Biedna pani Robert'owa i ten Alf... chodźmy do nich razem...
   I ciągnąc za sobą Zdzisława, wybiegła wesoło w korytarz...
    
   * * *
    
   Przybywszy do Berlina, pani Robert'owa zachorowała. Po cichej naradzie w jej pokoju, 
postanowiono, aby Alf sam jechał z listem tam, gdzie ich wołał ten tajemniczy interes, od którego, 
jak mówili, los ich zawisł cały. Pierwszego wieczoru, po przybyciu zaraz, Herminia wprost udała 
się do ojca, który, mimo powagi profesorskiej i majestatu urojonego księstwa, rozpłakał się 
ściskając ją i zięcia. Spędzili do późna czas na rozmowie z nim, bo musiał się wypytać o wszystko... 
Pomimo, że Zdzisław trochę poufalej niż zwykle odegrywał rolę męża, profesora uderzyło to, że 
widział małżeństwo nie na tej stopie, na jakiej się znaleźć spodziewał. Czuł, że brakło między nimi 
zaufania, serdeczności. Herminii wyrzucał na ucho, że zimną była dla męża; Zdzisławowi 
przebąknął coś, że jest dziwnie obojętny. Patrzał na nich i głową kręcił niezadowolony... Herminia 
zapragnęła zostać przy ojcu i zająć swe panieńskie mieszkanie... Puciata chciał, aby się tam wnieśli 
oboje razem, ale Zdzisław i ona znajdowali, że będzie ciasno, i hrabia się wyniósł do hotelu.
   Gdy przyszło żegnać się z żoną, odchodząc, podała mu rękę, i tak mieli się rozstać — aż 
Puciata oburzony krzyknął:
   — Ale cóż u kaduka!... Może to po angielsku i po modnemu, ale nie po bożemu! Czyż 
namawiać was trzeba, żebyście się pocałowali?
   — A nuże, dodał popychając Zdzisława.
   Herminia rozśmiała się i rzuciła na szyję mężowi, gorący pierwszy pocałunek kładnąc na jego 
twarzy; hrabia przycisnął ją do piersi... i wybiegł zawstydzony, wzburzony... na pół oszalały...
   W pokoju słyszał tylko głośne kazanie Puciaty, który się rozwodził nad teraźniejszemi 
obyczajami niedorzecznemi...
   Ten nieszczęsny pocałunk ogniem piekł Zdzisława... złamał on wszystkie jego postanowienia 
najuroczystsze... 
     — Tak — kocham ją — kocham do szaleństwa! zawołał zbiegając ze wschodów... a co z tego 
wszystkiego wyniknie... krzywoprzysięstwo — zdrada, nie na mojem będą sumieniu. Ci ludzie 
rzucili mnie sami na to bezdroże... innego wyjścia nie było! Żeniąc się nie domyślałem, że mnie 
kocha — teraz nie ja rozstrzygam, ale ona i jej miłość o naszym losie...
   W pierwszej chwili postanowił był otwarcie wyznać wszystko przed panią Robert'ową i Alfem, 
lecz znalazł ją chorą i doktora przy łóżku, a Alfa strapionego na wyjezdnem... To cierpienie ich nie 
dozwalało mu ust otworzyć. Alf polecał matkę płacząc, jechał, bo był zmuszony, w największej o 
nią trwodze. Zdzisław zaraz nazajutrz przyrzekł sprowadzić lekarzy, i prosić Herminii, ażeby jej 
nie odstępowała. Gorączkowo wyprawiano Alfa, który także obawiał się spóźnić, bo tam czekał 
nań umierający...
   Pomimo wrażeń tego pożegnania — Zdzisław całą noc przechodził po swym pokoju, uspokoić 
się nie mogąc. Tłómaczył się sam przed sobą tem, że o miłości Herminii nie wiedział, i że ona 
wkładała nań najświętsze obowiązki...
   Nazajutrz rano sprowadzeni lekarze berlińscy znaleźli stan pani Robert'owej dosyć groźnym, 
ale nie zrozpaczonym. Naganili wyjazd z Włoch... przepisali coś i odjechali, i nie odbierając 
nadziei. Nadchodząca wiosna mogła się przyczynić do polepszenia jej stanu.
   Zdzisław wyczekał zaledwie chwili, gdy mu wolno było pojechać do żony, i pośpieszył do niej. 
Zaledwie otworzył drzwi przedpokoju, Herminia znalazła się na jego spotkanie, jakby 
przeczuciem wychodząc cała zarumienioua i wesoła...
   Nikogo w domu nie było: Roszek poszedł na odczyt, ojciec z rannej przechadzki nie wrócił, 
żona pociągnęła go z sobą do panieńskiego swojego mieszkania. Zdzisław upadł tu na kanapkę, 
kryjąc twarz w dłoni... Herminia stała przed nim tuż i spoglądała nań, jakby czekając słowa...
   Nie mogąc wytrzymać dłuższej walki, Zdziś pochwycił ją i całując posadził przy sobie...
   — Miniu! potępią mnie ludzie, świat... sumienie — ale ja kocham ciebie do zaślepienia, do — 
występku... nad wszystko... ja ciebie kocham...
   Poczuł tylko głowę jej wspartą na swojem ramieniu i oddech żywy... Ręce zawiesiła mu na 
szyi.
   — Niech się teraz stanie co chce! zawołała — tyś mój... Zwyciężyłam... Szłam za ciebie z tą 
myślą... serce moje dałam ci od pierwszego wejrzenia, gdyśmy się nieznajomi spotkali w sieni... i 
spojrzeli na siebie. Serce mi naówczas powiedziało: — To ten, którego ci los przeznacza... To on!!
   Zdzisław o całym świecie zapomniał... To była pierwsza chwila zwierzeń, szeptów, ślubowin 
duszy, i nie opatrzyli się nawet, jak Puciata powracający z miasta, w kapeluszu wszedł do pokoju, a 
zobaczywszy ich tak zajętych sobą — zawołał:
   — Otóż to tak myśmy się dawniej, mosterdzieju, kochali!
   Herminia zerwała się zawstydzona, Zdzisław wesoły, ale gdy mu na myśl przyszło 
krzywoprzysięztwo, zdrada, złamane słowo, rozpacz Alfa wszystkie następstwa tej miłości, 
posmutniał wprędce.
   Dramat miał się dopiero rozpocząć...
   Po śniadaniu Herminia pojechała razem z mężem do pani Robert'owej i pozostała tam do 
wieczoru...
   Chora płakała ciągle, myśląc o synu. Jej wychowanie pierwsze nie nauczyło jej modlitwy ani 
pacierza, ani ucieczki do tych potęg nadziemskich, od których spływa na ziemię pociecha. 
Siedziała zrozpaczona, zadumana, znękana i potrzebowała roztargnienia jakiegoś, aby o trosce 
zapomnieć...
   Sługa wzięta w mieście, nawykła do siedzenia przy chorych, wynajdowała rozmaite środki 
rozrywania jej. Była to stara, miejskiem życiem zepsuta i znarowiona kobieta, której twarz 
czerwona i nabrzękła zdradzała upodobanie w kieliszeczku sznapsu, potrzebnym do utrzymania się 
przy siłach, u łoża chorego. Czkawka nieustanna ją gnębiła... a nic na nią nie pomagało nad krople, 
które nosiła w woreczku.
   Pani Robert'owa w chorobie dziecinniała, bawiła ją ta kobieta swoją gawędą i plotkami. Ile 
razy Herminia oddaliła się na chwilę, potrzebując się przed kimś spowiadać, pani Laura 
opowiadała jej o swoim synu, o jego podróży, o niepokoju, jakiego doznawała... Nad wieczór tak 
się dobrze porozumiały z sobą, że czuła dozorczyni zaczęła kłaść na kolanach kabałę dla chorej, i 
tłómaczyć jej jak najszczęśliwiej przyszłość, którą zatłuszczone karty wróżyły.
   — Już to prawda, odezwała się w końcu pani Szmitowa, gdyż tak się zwała dozorczyni — że ja 
z kartami obejść się umiem niczego i powróżyć, ale muszę przyznać się, że mnie do starego 
dziadka, jak my go nazywamy — ani się umywał. Ten to czyta z kart jak z książki, a przyszłość z 
wody, z fusów, z rąk, z wosku, ze wszystkiego umie dobyć... bo to człowiek z głową... co się 
nazywa z głową...
   Nie mając nic do czynienia, pani Robertowa słuchała i zaczęła rozpytywać o dziadka.
   Szmitowa się nad nim obszernie rozwodziła, dodając, iż tembardziej mógł być zajmującym dla 
chorej, że albo pochodził z tego samego kraju co ona i był landsmanem, albo przynajmniej długo 
tam przebywał. Skończyło się na tem, iż pani Robertowa widzieć go zażądała, a kobieta obiecała 
przyprowadzić.
   — To człowiek porządny — dodała, jego tu i do największych domów, panie hrabine i 
generałowe wzywają, aby im przyszłość przepowiadał. Umie się znaleść w każdem towarzystwie i 
językami mówi różnemi... Zaciekawiło to tem więcej panią Robert'ową, i na dzień następny 
proroka sobie zamówić kazała. Aż do wieczoru przebyli u chorej Herminia i hrabia; Zdzisław 
wreszcie miał ją odprowadzić do ojca... ale tam sami z sobą być nie mogli, siedli więc do powozu, 
kazali się wieźć gdzie zechce woźnicy, i godzin kilka spędzili razem marząc o przyszłości...
   Nie godziło się pani Robert'owej w takiej chwili porzucać. Za powrotem Alfa, Zdzisław miał 
mu odkryć wszystko, i wyjechać na wieś z żoną. Maleńka Susza starczyła im za gniazdo... Tegoż 
dnia hrabia napisał do kapitana, zaklinając go, aby mu jakikolwiek dach i przytułek urządzić się 
starał...
   Trochę późno wrócił Zdziś do swojego mieszkania rozmarzony i jakby odrodzony. Zdawało 
mu się, że tak był szczęśliwy, iż występnym być nie mógł!
   Alf został zapomniany...
   Nazajutrz rano pani Szmitowa oznajmiła proroka na jedenastą... Chora go z wielką 
niecierpliwością oczekiwała. O naznaczonej godzinie otwarły się drzwi i wszedł człowieczek stary, 
w siwej z kasztanowatem peruczce, w starym ale czystym fraku, z kapeluszem ogromnego formatu 
w ręku, wykrygowany i jak tancmistrz stawiający nogi powyłamywane, z czarnem pudełeczkiem 
pod pachą.
   Wyglądał dziwnie — oryginalnie... Wyskakująca naprzód broda śpiczasta i nos garbaty niemal 
się z sobą schodziły, twarz miał pomarszczoną, bladą, w jednem uchu duży kolczyk. Trzęsącą się 
głowę podtrzymywała biała, szeroko i wysoko zawiązana chustka...
   Skłonił się z wielkiem uszanowaniem przed łóżkiem chorej, nie patrząc na nią, postawił 
kapelusz na ziemi i odchrząkując zapytał ochrypłym głosem, jakim życzono sobie by mówił 
językiem?
   Pani Robert'owa z ciekawością mu się przypatrująca, zdawała się czemś zdumioną razem i 
zaniepokojoną. Poruszyła się na łóżku, wlepiła w niego oczy, i cicho odezwała się, aby mówił jeśli 
umie po polsku...
   Stary uśmiechnął się, potarł po czole, siadł na małym stołeczku z wielką gracyą, dobył talie 
kart, zręcznie ją przetasował, podał do zdjęcia, potem jedną z kart prosił wyciągnąć, naostatek z 
nadzwyczajną uwagą i troskliwością kłaść zaczął.
   Oczy chorej nie na karty, ale na dziwnego człowieczka były zwrócone z zajęciem jakiemś, 
które się w nich blaskiem niezwykłym malowało.
   Lecz w tej chwili poczęło się wróżenie... Namarszczywszy się i kościstomi palcami wskazując 
leżącą przed sobą kabałę, staruszek mówił:
   — Wszystko dowodzi, że jaśnie pani ma wielki smutek i trwogę... Źli ludzie, a świat ich ma 
podostatkiem... zabiegają na wszystkie strony... Lecz o to kier... serce wielkie stanie w jej obro- nie 
niespodzianie... Tu... spadek niespodziewany... ktoś z rodziny ma się ożenić z ukochaną od dawna 
osobą... która męża dla niego porzuci...
   Suchy głosik starego i jego intonacya tak poruszyły panią Robert'ową, że drżeć zaczęła... Oczy 
jej zdawały się z powiek wybiegać, patrzała... usta kilka razy chciały coś przemówić i słowo na 
nich zamarło...
   W chwili gdy stary poczynał mówić dajej z piersi, chorej dobył się gwałtowny wykrzyk:
   — Tyś Ludek! Ludek!
   Wróżącemu ręce zadrgały usłyszawszy głos, karty się zsunęły razem z tekturą z kolan, 
podniósł głowę zmięszany, przelękły, począł się przypatrywać chorej, z otwartemi usty i wyrazem 
strachu więcej niż z podziwienia...
   — Kto mnie woła? chyba z grobu? Kto mnie
   Pani Robert'owej wargi drżały i łzy puściły się z oczu...
   — Ludek! powtórzyła...
   — Ale któż wy jesteście? na Boga! zawołał wszystko wiedzący wruźbita, nie mogąc poznać tej, 
co go sobie przypomniała...
   Zmrużywszy oczy przypatrywał się jej długo... Cicho zaledwie dosłyszanym głosem, szeptem 
raczej odezwała się wzdychając pani Robert'owa:
   — Lorka... Stary rozprostował się nagle rozkrzyżowawszy ręce i podnosząc je do góry...
   — Dziecko moje zaprzedane! krzyknął, córka moja!...
   W tej chwili chora zemdlała, a pani Szmitowa nie zrozumiawszy tej sceny, sądząc, że kabalarz 
z czem się niedorzecznem wygadał, wpadła na niego, chcąc natychmiast wygnać z pokoju. Stary 
padł na łóżko, i nogi chorej pochwyciwszy, całował je płacząc...
   Szmitowa nic już nie rozumiejąc i posądzając nieszczęśliwego o szaleństwo, miała zawołać o 
pomoc, gdy pani Robert'owa poczęła przychodzić do siebie. Stary przycisnąwszy usta do nóg, 
drżąc cały, płakał i jączał... Podano coś trzeźwiącego, a kabalarza niemal gwałtem odciągnęła 
Smitowa i posadziła go na stołku... Chora zakazała jej go dotykać. Oboje płakali... Widząc, że coś 
zaszło nieprawdopodobnie dziwnego, wzruszona stara kobiecina cofnęła się za łóżko, dobyła 
swych kropli i orzeźwiła się niemi. Nie pozostawało jej nic więcej nad słuchanie szwargotu, 
którego nie rozumiała, i podziwianie jakiegoś wypadku, do którego się sama nie wiedząc jak 
przyczyniła.
   Ludek stary kuglarz, aktor, entreprener, dziś kabalarz i prorok... był ojcem Lorki... Od czasu 
wzięcia jej w opiekę przez księcia, nie wolno mu było nigdy ani zajrzeć do córki; dowiadywał się o 
nią zdaleka... Przez wstyd jakiś nie przyznał się naówczas układając z księciem E... do swojego 
ojcowskiego tytułu, mienił się opiekunem tylko. Gryzło go później sumienie, a ubóztwo i upadek 
nieraz poddawały myśl zgłoszenia się do córki, lecz już mu o nią trudno było dopytać. Teraz w 
chwili, gdy ręka losu ciężyła nad zaprzedaną, dziwny wypadek zbliżał do niej ojca i dawał jej 
przypomnienie przeszłości... Wspomnienie straszne jak groźba. Żadna wróżba nie byłaby jej tak 
przeraziła, jak to widmo lat, których pamięć we snach nabawiała ją strachem... lat głodu, chłodu, 
trudu, męczarni i przymuszonych uśmiechów!
   Stał przed nią świadek żywy tamtych dni nędzy, po których nastąpiło wesele, zbytek... szału 
trochę... łez trochę i nowe życie w dziecięciu rozpoczęte... Zdało się jej, że po śnie długim budzi się 
znowu w szałasie, i zmuszona zostanie w krótkiej sukience wystąpić z obręczami lub kastanietami.
   Stary Ludek po chwilowym wybuchu, ocierał już łzy i przychodził do siebie. Laura jeszcze 
zaiskrzonemi oczyma na niego patrzała...
   — Co się z tobą stało? co się z tobą dzieje?
   — Żyję, wlokę życie — odparł suchym głosem — a ty? gdzież ten co cię nam odebrał?...
   Pani Robert'owa głową potrzęsła.
   — Porzucił mnie dawno... Mam syna... anioł dziecko moje... A! gdybyś go mógł zobaczyć, 
upadłbyś przed nim na kolana... Piękny... piękny...
   — A jaka ty byłaś dzieckiem!... są ślady jeszcze... ale cię zjadła choroba...
   — Mnie — smutek, troska, miłość dla dziecka — trwoga o przyszłość.
   Spuściła głowę...
   — Mów mi o sobie, ojcze...
   Nieśmiało podniosła nań oczy... Skulony staruszek siedział... machinalnie ściągał z ziemi 
rozsypane karty i składał je do pudełka...
   — Z tego żyję— mruknął— nędzne życie... Wszystko około mnie pomarło... Samson się 
poderwał... Amelia skończyła z gorączki. Nieszczęście mnie ścigało od czasu jak ciebie nie stało... 
Miałem doskonałych artystów... ale cóż? mężczyźni co kilka tygodni uciekali, kobiety mi 
oficerowie bałamucili — dzieci nie mogłem dostać do nauki... Było tam wszystkiego — 
włóczyłem się z cygańską muzyką... od cyganki wróżyć się uczyłem... i na ten chleb trzeba na 
starość zejść było.
   Trząsł głową.
   — Tyś przynajmniej bogata.
   — Ja? alboż wiem... jutro może nic mieć nie będę...
   Wśród rozmowy tej Zdzisław i Herminia nadeszli... pani Robert'owa rzuciła na starego okiem, 
który zrozumiał, że się z sobą wydawać nie był powinien. Pudełko wziął pod pachę, kapelusz w 
rękę, skłonił się ceremonialnie i chciał odchodzić.
   — Jutro! odezwała się, słabym głosem pani Robert'owa.
   Stary wysunął się oczu podnieść nie śmiejąc...
   Widząc chorą tak poruszoną, Herminia przypisała to kabale i łagodnie wyrzucać jej zaczęła, że 
mogła wierzyć w niedorzeczne gusła... Laura się nie uniewinniała... zwrócono rozmowę na 
przedmiot inny. Zdzisław szepnął, że znajduje potrzebę wezwać lekarza i wyszedł.
   W istocie pod noc znacznie się chorej gorzej zrobiło... Szmitowa wzięła na stronę doktora i 
opowiedziała mu przyczynę. Wzruszenie wielkie objawiło się gorączką, która z każdą wzrastała 
chwilą. Dozorczyni nie miała powodu taić sceny, której była świadkiem przed Herminia i 
Zdzisławem, ale dla nich ona była niezrozumiała, a pytać chorej o szczegóły nie było podobna. 
Całą noc musiano czuwać przy niej, gdyż straciła przytomność i zrywała się gwałtownie, krzycząc 
i śpiewając niezrozumiałe wyrazy... Nad ranem nie ustały te symptomata... lakarze zwołani nie 
mówili nic jeszcze, lecz z twarzy ich łatwo poznać było, że nic nie wróżyli dobrego. Dzień nie 
przyniósł polepszenia, owszem stan był co chwila gorszy, a drugiego wieczoru żadna już życia nie 
pozostała nadzieja. Spotkanie z ojcem, trwoga o dziecię, złamały silną dotąd kobietę i wiodły ją do 
grobu... W przedpokoju zakrywszy twarz rękami Ludek płakał od rana tego, gdy mu przyjść 
kazano... Na zapytanie Zdzisława, ktoby był? odpowiedział krótko:
   — To córka moja...
   Dano mu więc pozostać tam w kątku... aż do zgonu, który trzeciego dnia nastąpił... Przyszedł 
do łóżka patrzeć na nią, ubraną już do snu wiecznego, wlepił oczy, złożył ręce i został nieruchomy 
przy niej. Pogrzeb odbył się staraniem Zdzisława i profesora, a dawni znajomi Alfa poszli za 
ciałem jego matki...
   Wszystko to stało się tak nagle, iż Zdzisław w ciągu tych dni spocząć, opamiętać się, zebrać nie 
mógł myśli i naradzić się co z Alfem ma począć. Od niego nie było listu, ani znaku życia. Mógł się 
więc Zdzisław domyślać, że oszczędzał matce zmartwienia i nic jej nie miał do doniesienia 
pocieszającego...
   Po pogrzebie córki stary Ludek, któremu jakiś zasiłek dał Zdzisław, znikł natychmiast.
   Herminia dotrwawszy do końca przy chorej, nie straciła ani energii, ani spokoju ducha, niemi 
starała się utrzymać Zdzisława, którego smutek i niepokój był zatrważający.
   Dopóki byli razem, ożywiał się i nabierał męztwa; pozostawszy sam, zamyślał się i chodził jak 
obłąkany. Śmierć matki Alfa, która syna powie- rzyła w opiekę hrabiemu, czyniła położenie jego 
stokroć przykrzejszem jeszcze...
   Listu nie było żadnego... Herminia zrazu namawiająca męża na wieś, przestała go przynaglać. 
Należało doczekać wiadomości od Alfa i z nim raz skończyć, otwarcie mu objawiając co go 
czekało...
   Lecz dni i tygodnie upływały, a Robert'a i wieści od niego nie było.
   Nadchodziła wiosna, mieszkanie w mieście stawało się coraz mniej znośnem. Profesor Puciata, 
który był i dla córki i dla zięcia codzień czulszym, nie mogąc ich na wieś wyprawić, uczynił im 
niespodziankę, — najął w Thiergartenie piękną willę i jednego wieczoru zawiózł ich tam, śmiejąc 
się niezmiernie, gdy się znaleźli wśród zielonego ogródka, wśród kwiatów i wygódek, które dla 
nich przysposobił...
   Mieszkanie to było jakby stworzone dla szczęśliwych nowożeńców. Domek maleńki akacyami 
ocieniony, obwieszany bluszczami, z wodotryskiem szemrzącym przed gankiem, z rabatami 
przepysznych kwiatów, z ogródkiem, pełnym drzew, woni i tajemniczych zakątków dla 
spoczynku.
   Budowniczy, który go stawił dla siebie, zmuszony był oddalając się nająć to cacko, i opuścił je 
ze łzami... Herminia przyrzekła zachować wszystko w największym porządku i świeżości... 
Cieszyła się tem gniazdkiem dla siebie, a więcej jeszcze dla Zdzisława, spodziewając się, że w 
niem znajdzie spokój, którego od śmierci pani Robert'owej nie doznał ani na chwilę.
   Nawet w godzinach szczęścia u boku Herminii, dla której miłość stała się namiętną i zdawała 
rosnąć w miarę, jak jej dusza otwierała się przed nim — Zdzisław zrywał się smagany 
przypomnieniem i drżał na samą myśl powrotu Alfa...
   Najmniejszy szelest, stuknięcie, głos podniesiony przerażał go i gonił do okna... Spodziewał 
się ciągle, wyglądał wiadomości — nie pojmował milczenia. Niepodobna było taić przed 
Robert'em zgonu matki, wysłano mu więc tę smutną wiadomość, ale i na to nie otrzymał Zdzisław 
odpowiedzi. Po dwu tygodniach takiego oczekiwania, nadszedł nareszcie list krótki.
   Alf donosił, że choroba własna i nieszczęśliwy skład okoliczności jakie zastał w domu, pisać 
mu nie dozwalały. List jego był płaczliwy, zrozpaczony, bolesny, wzywający miłosierdzia...
   "Nie mam matki, pisał — a ją tylko jedną miałem na świecie. Zostałem sam, sierotą bez opieki 
i do jednego serca twojego, kochany Zdzisiu, przytulić się mogę... Tyś mi opiekunem, ty mi 
będziesz ojcem, z twoich rąk odbiorę to jedyne szczęście, do którego wzdycham na ziemi. Ufam ci, 
wierzę, znam cię, kocham... i jestem spokojny, powierzywszy ci skarb jedyny. Czuję, że gdybym 
go miał utracić, życieby mi się stało nieznośnem.
   To, czego się matka moja spodziewała dla mnie, na co ja rachowałem niegdyś, rozwiało się jak 
marzenie — bogatym nie będę, lecz pozostanie mi tyle, ile potrzeba, aby nie ciężyło życie. Rodzina, 
od której zależało spełnienie tyczącego się mnie rozporządzenia, znalazła środek uznania go 
nieprawnem. Dano mi z łaski co chciano... musiałem przyjąć i to, bobym nie miał nic i do niczego 
nie miałem prawa... Nie mam ani głowy, ani doświadczenia do ułożenia swych interesów, 
pomagają mi tutaj, nie rozumiem nic, lecz uwięziony jestem i ruszyć się ztąd nie mogę, bo moja i 
Herminii przyszłość od szczęśliwego ukończenia wszystkiego zależy...
   Czasem się zrywam, chciałbym na los, na łaskę rzucić wszystko, a śpieszyć do ciebie, do niej, 
ale mi wstyd ludzi i samego siebie. Niekiedy dawna zazdrość chwyta mnie za serce i wpija w nie 
szpony swoje... Naówczas przypominam sobie uroczyste wyrazy twojej przysięgi, dobrowolne 
przyrzeczenie twoje, i wstydzę się posądzeń, i wyrzucam sobie, że krzywdzę taki charakter, takie 
anielskie serce, jak twoje...
   Przebacz mi tę spowiedź, przebacz niepokój — jam bardzo, bardzo nieszczęśliwy!—"
   List ten odebrawszy, Zdzisław powiedział o nim przed Herminią, ale go jej pokazać nie 
chciał...
   Cały dzień chodził znękany nim, tak, że nawet pieszczoty i słodkie słowa żony rozchmurzyć go 
nie potrafiły. Herminia starała się o rozrywki, wy- najdowała je, nie opuszczała go na chwilę... 
Zdzisław dziękował i rozczulał się — w tem myśl, jak piorun spadała nań i truła drogo okupioną 
chwilę zapomnienia...
   W parę dni po pierwszym tym liście, nadszedł drugi. Herminia sama była w domu, gdy go 
przyniesiono. Na kopercie poznała rękę Alfa... Wiedziała, że to będzie nową dodaną do ognia 
oliwą — zawahała się, czy go oddać miała, pragnęła przeczytać — nie ośmieliła się złamać 
pieczęci. Pytała sama siebie, czy miała do tego prawo? czy wielka miłość ją wytłómaczy? i 
odsunęła wreszcie kuszące pismo, nie chcąc go dotknąć...
   Sama myśl naruszenia tajemnicy twarz jej okryła rumieńcem...
   Wstrzymać go nawet nie śmiała... ale zdało się jej, że oddając mu sama, nie odchodząc od 
niego przy czytaniu, wrażenie przynajmniej osłabić potrafi. Mężna jej dusza pragnęła też w 
Zdzisławie widzieć więcej energii i spokoju.
   Dobrawszy więc chwilę, zbliżyła się do niego, trzymając list ten w ręku.
   — Zdzisiu, rzekła — jest od Alfa wiadomość — proszę cię — mężnie odczytaj... Jeśli w tem 
wszystkiem wina jest czyja, moja tylko... Na mnie powinna ciężyć odpowiedzialność za wszystko 
— kochałam ciebie, gdyś ty nie myślał o mnie... przebacz mi to, co cierpisz dla mnie... 
     I opasała go rękami przytulając twarz do jego czoła...
   Zdzisław milcząc rozerwał kopertę...
   Czytali razem:
   "Zdzisiu mój drogi! — Spodziewałem się już módz wyjechać ku niej, ku tobie, liczyłem dni, 
rachowałem godziny... biło mi serce na wspomnienie samo, że ustami wolno mi będzie dotknąć jej 
ręki, że jej oczy spoczną na mnie... że głos jej posłyszę... a tu mnie żelazne te trzymają okowy... Od 
dnia do dnia odkładają sprawy, nikomu nie pilno, nikt nie czuje, że tu każda godzina staje się 
wiekiem dla mnie...
   Nie śmiem napisać do niej... przeczytaj jej ten list, powiedz, że duszą, sercem, całą istotą moją 
u nóg jej jestem — że dla mnie teraz już, od zgonu matki, ognisko świata przy jej stopach, życia 
mojego węzeł w jej sercu... A! nie ma wyrazów na to... nie starczy słów...
   Drogi mój Zdzisiu — bądź moim tłómaczem, jak jesteś opiekunem... powiedz jej... więcej, niż 
jabym napisać potrafił...
   Jakże mi pilno do ciebie! — jak wiele miałbym ci do powiedzenia tych rzeczy, co się nikomu 
nie mówią, oprócz takiego, jak ty przyjaciela, to jest drugiego siebie... Dopiero teraz zetknąwszy 
się z ludźmi, poznałem jacy są ludzie. Nigdym nie posądzał natury ludzkiej, ażeby do takiej 
nikczemności była zdolna — dla interesu... Słupiałem słu- chając naiwnych wyznań, których 
zrozumieć nie mogłem zrazu... Słuszność, sprawiedliwość, przyznawano mi chętnie — nie miałem 
tylko prawa za sobą... Krzywda moja bezkarną być mogła, więc się spełniła. To, co mi pozostało, 
za wspaniałomyślny dar powinienem był uważać, bo cóż broniło wziąć mi wszystko? Wola 
zmarłego, o której wiedzieli wszyscy, która za życia była wykonaną, którą uznawano długo,—jak 
skoro okazała się niezabezpieczona formalnościami, stała się nieważną. Musiałem się poddać 
przeznaczeniu... Jałmużnę dano mi unikając tylko rozgłosu i zamykając mi usta...
   Szczęściem Herminia jest niezależna, mnie pozostaje tyle, że starczyłoby nawet dla nas dwojga, 
jam się gotów wyrzec dla siebie wszelkiego zbytku, wszystkich fantazyj, byle jej dać czego tylko 
zapragnie... Nie jest to więc jeszcze nieszczęście wielkie.
   Będę surowym dla siebie — aby módz dla niej być rozrzutnym.. .
   Straciłem wszelką rachubę — nie wiem jak tu długo zabawię. Zdzisiu drogi, zaklinam cię, pisz 
codzień, donoś mi o niej. Proś jej, niech się zlituje i słów kilka napisze do mnie... A! uczyniłaby 
mnie tak szczęśliwym!
   Ja tam za wami myślą gonię, zgaduję, co robicie... kiedy ty przychodzisz do profesora... kiedy 
     jej o mnie przynosisz wiadomość, i jak ona jej na pół obojętnie słucha...
   Nie — nie — moja miłość musiała przecież wzbudzić w niej choć politowanie dla mnie, choć 
trochę życzliwości. Jam niewdzięczny — ona jest tak anielsko dobra! Czyżby się poświęciła, 
naraziła na tyle utrapień, gdyby nie kochała mnie choć trochę?..
   Tę iskierkę ja rozdmucham moją pokorą, poświęceniem bez granic... Powiedz jej — a! nie — 
nie mów jej nic — nie mów z nią! Znowu ten strach mnie ogarnia — ja się ciebie boję, ja się lękam 
wszystkiego, jam o powietrze, co ją otacza, zazdrosny. — "
   Zdzisław zsunął list i siadł milczący. Spojrzał na Herminię, twarz jej pałała, łzy miała w 
oczach...
   — Biedny człowiek — odezwała się — a jam ciężko zawiniła. Czuję to; na cóż mu było dawać 
choć cień nadziei, którą tą nieszczęśliwą miłość miał wykarmić!
   Oboje długo przybici tym listem, pozostali chmurni i zamyśleni... Naostatek Herminia 
przyłożyła dłoń do gorejącego czoła męża i szepnęła mu :
   — Chodźmy do ojca... Zdzisław poszedł posłuszny...
   Puciatę zastali ożywionym niezmiernie, Roszka nad fortepianem i kilku mężczyzn w salonie. 
Ledwie tu przyszedłszy, Herminia wysunęła się do panieńskiego pokoiku swojego.
   — Roszku odezwała się cicho do brata — za- trzymaj Zdzisława w salonie i staraj się go 
rozerwać — ja mam list pisać — do Stasi... i nie chcę, by mi przeszkadzano...
   List, który pisać miała, nie dla Stasi w istocie był przeznaczony: Herminia postanowiła wyznać 
wszystko przed Alfem, winę biorąc na siebie.
   Chciała Zdzisławowi oszczędzić bolu i wstydu.
   Usiadła rozgorączkowana, i pod wrażeniem odczytanego przed chwilą pisma, rzuciła na papier 
spowiedź swoją... Z serca płynące wyrazy były przejęte, wymowne, gorące; zdało się Herminii, że 
sama miłość dla niej skłoni Alfa do wyrzeczenia się próżnych nadziei, do przebaczenia 
Zdzisławowi. "Winę całą brała na siebie, upokorzona, błagała go o przebaczenie — dla siebie 
naprzód, dla nich obojga...
   Lękając się, aby jej Zdzisław nad pisaniem nie zastał, prędko i pośpiesznie dokończyła je i 
rozgorączkowana wstała od stolika — chowając list przy sobie, aby go wrzucić gdzie w skrzynkę 
po drodze...
   Wyszedłszy do salonu, zastała rnęża na rozmowie z ojcem, ale tak dziwnie roztargnionego, iż 
Puciata się do niej zaraz obrócił, pytając, co się hrabiemu stało, że od niego słowa dziś nie można 
było dopytać? Obrócono to w żart, Herminia udała wesołą, przybiegła do ojca... i wieczór skończył 
się opowiadaniem zwykłem, a najulubieńszem pana Puciaty, z czasów, gdy jeszcze szlify nosił. 
Pozostały one dlań wspomnieniem najdroższem, były to złote młodości czasy.
   — Już się te lata nie wrócą, i taka młodzież jak była za nas, nie wyrośnie, dokończył Puciata. 
Trzeba było widzieć mnie i Porowskiego, gdyśmy w waszym byli wieku. Było na co spojrzeć! 
Dzisiejsza młodzież bardzo szykowna, ale to panie zamokły proch, który choć wyschnie i puknie, 
siły nie ma...
   Późno już hrabia pożegnawszy profesora, poszedł z żoną do domu.
   Herminia po drodze zręcznie bardzo przechodząc około skrzynki, list wsunęła, zagadawszy 
męża tak, że tego nie spostrzegł. Wstyd jej było, że się musiała kryć przed nim; krok, który czyniła, 
niepokoił ją, lecz zdawał się obowiązkiem...
   — Alf—myślała — będzie miał czas ochłonąć, uspokoić się, wypłakać, i... nie przyjechać...
   Na to rachowała najwięcej podobno, bo myśl jego powrotu dręczyła ją dla Zdzisława... Nie 
obawiała się Alfa, sądząc, że na żaden krok gwałtowniejszy zdobyć się nie może: lękała się 
Zdzisława, jego zgryzot i cierpienia, któreby widok przyjaciela wywołał...
   Dni były obliczone, kiedy odpowiedź przyjść miała... 
   Odpowiedzi tej spodziewała się ona, liczyła na nią.
   Kilka dni następnych poświęciła nużącym przejażdżkom i zabawom, żądając ich dla siebie, a w 
istocie pragnąc dla Zdzisława, który od ostatniego listu, jak noc chodził chmurny i pogrążony... nie 
mogąc przemówić słowa.
   Czasem stawał przed nią, obejmował ją czule, całował w czoło, do piersi przyciskał, i nic nie 
mówiąc, wysuwał się z jej objęcia.
   Milczenie to było groźne, twarz posępna... Z każdym dniem widziała go mizerniejszym, 
bledszym, więcej zmienionym. Rodzaj powolnej gorączki go trawił.
   Listu żadnego nie było więcej. Zdzisław pisywał codzień, ale te kłamane doniesienia 
kosztowały go wiele, i wstawał cały drżący, gdy pisania dokończył.
   Herminia też czekała odpowiedzi z coraz większą niecierpliwością... Dni wyrachowane 
przeszły, upłynęło kilka jeszcze, miczenie trwało grobowe — ani słowa. Zdzisław przypisywał to 
blizkiemu Alfa powrotowi, ale ani jego, ani pisma, ani wieści o nim nie było...
   Sylwester Majak kończył medycynę i wzdychał do tej chwili, gdy z patentem będzie mógł 
nazad w rodzinne wyruszyć strony. Z pomocą rodziców studya odbył oszczędnie, ale bez troski, 
przszłość miał przed sobą świetną, to też nie było starego bursza w lepszym zawsze humorze, z 
czapeczką, butniej na ucho włożoną nad niego. Nigdy go nikt smutnym nie widział, ale szyderskim 
i dogryzającym okrutnie bywał często. Ani przyjaciela serdecznego nie miał, ani też wrogów 
między młodzieżą. Naraził się czasem prawdomównością, ale dąsającego się póty się starał 
udobruchać, aż tego dopiął; a im się kto na niego uparciej dąsał, tem on więcej koło niego zabiegał, 
póki nie rozbroił. Widzieliśmy go bez ogródki mówiącego prawdę Zdzisławowi, tak samo 
pod-żartowywał z Alfa i dogryzał po trosze Roszkowi, ze wszystkimi raniej więcej będąc dobrze.
   Alf go lubił i słuchał, był to po Zdzisławie najpoufalszy jego powiernik, bo z Roszkiem choć na 
pozór dobrze, byli zawsze w jakichś ceremoniach lub sporze, który zamiast wybuchnąć i skończyć 
się porozumieniem jak z Majakiem, przechodził w chroniczną nabrzmiałość i trwał bez końca.
   Majak zajmował na małej uliczce ubogie mieszkanko pod strychem, w rodzaju tego, które 
Zdziś sobie był najął w początku, ale jeszcze szczuplejsze. Nieopodal mieszkał od niego o kilka 
domów Żabicki, który wszakże powagi swej z ironią Majaka pogodzić nie umiał.
   Jednego dnia, gdy pan Sylwester się wybierał do kliniki, w progu domu swojego ze 
zdziwieniem wielkiem spotkał Alfa, idącego na górę.
   Byłby go może zrazu nie poznał, tak był zmieniony, lecz Robert z uśmiechem smutnym rękę 
mu podał... Był w żałobie, twarz miał ściągnięta i w osobliwszy sposób pożółkłą chorobliwie. 
Majak wiedział o śmierci jego matki i przypisał to smutkowi po jej stracie, widział jak syn ją 
kochał— ulitował się nad nim szczerze.
   — Co tu robicie, panie Alfonsie?.. .
   — Ja? no, nic — przybyłem— interesa mam.
   — Szukacie kogo w tym domu?
   — Szedłem was odwiedzić, ale wychodzicie...
   — Wracam z chęcią, spocznijcie u mnie proszę...
   — Nie przeszkadzam? zapytał Alf.
   — Bynajmniej.
   Poszli więc razem na górę.
   Alf szedł roztargniony i zadumany, tak, że -się potykał i tłukł o ściany. Weszli do izdebki, 
prosił najpród o szklankę wody i siadł milczący, kij trzymając między kolanami, patrząc na jego 
gałkę, jakby nie wiedział od czego począć.
   — Widzieliście Zdzisława? zapytał Majak. Alf podniósł oczy, których wyraz łagodny stał
   się dzikim i jakby obłąkanym...
   — Ja? Zdzisława? zawołał stłumionym głosem — ja z panem hrabią nic nie mam wspólnego 
— ani znajomości, ani stosunku... Rzeczy są skończone.
   Sylwester nic nie wiedzący o ich stosunkach, zdziwił się.
   — Cóż to znowu?
   — Nic — zwyczajna rzecz; tak się zawsze wielkie przyjaźni kończą. Majak popatrzał ale nie 
śmiał pytać. — Alf siedział na pozór bardzo spokojny, lecz blady i drżący. Twarzyczka jego, którą 
wszyscy nawykli byli widywać uśmiechniętą tak łagodnie, tak pieszczono zalecającą się do ludzi, 
nabrała jakiegoś wyrazu niezwyczajnego, zaciętej i skrytej złości.
   Usta, które nałóg dawny do pół uśmiechu mi-mowalnie naginał, zdawały się teraz zgrzytać i 
chcieć kąsać. Nie ma nic straszniejszego nad stworzenie z natury łagodne, gdy je wściekłość 
wewnętrzna oszali. Takim się wydawał Alf. Dopiero teraz dostrzegł Majak, że to, co go najwięcej 
odmieniło, były piękne, długie, jasne włosy, ostrzyżone krótko przy głowie... Oczy miał wpadłe, 
zapłakane, a iskrzące gorączką.
   — Cóż takiego między wami zajść mogło ? zapytał Majak; byliście z sobą jak bracia?
   — A tak, po namyśle odparł Alf — jak bracia, zupełnie jak biblijni pierwsi bracia, Kaim zabił 
Abla...
   — Miałżeby Zdzisław tak srodze przeciw wam przewinić?
   — To — między nami! sprawa osobista — powoli wyjąknął z wielką ciężkością Alf.
   Nie pytał więc Majak, podał mu cygaro. Alf je przyjął, ukręcił mu gwałtownie koniec i zapalić 
usiłował, ale tak był roznamiętniony przypomnieniem Zdzisława, że ogniem palce popalił i ledwie 
mógł rozżarzyć cygaro... Siadł na kanapie. — Myślicie tu zostać? chcecie chodzić na akademię? 
zapytał po chwili Sylwester.
   — Ja? uczyć się? chodzić? — Nie — trzęsąc głową odparł Alf — zostanę, wyjadę, nie wiem — 
to zależy.. . Zobaczę... nie zawisłem od siebie... ochoty do nauki nie mam najmniejszej — i do 
życia też — dodał śmiejąc się — po co to?... Wszystko głupstwo...
   Widząc go ciągle podrażnionym, Majak zmilczał. ..
   Jakiś.czas trwała cisza — palili cygara. Majak dla przerwania jej, coś próbowała nucić...
   — Byliście gdzie? odezwał się.
   — Ja? nigdzie! nigdzie — nie mam potrzeby... rzekł Alf...
   — Tembardziej wam dziękuję, żeście dla mnie uczynili wyjątek.
   Alf westchnął.
   — Trochę byłem interesowany, muszę się przyznać — rzekł powoli — może mi powiecie 
gdzie ci państwo mieszkają?
   — Kto?
   — A hrabstwo! hrabstwo... Zdzisławowstwo, bo niewiem...
   — Jeśli się o to dowiadujecie, mam nadzieję, że do zgody przyjdzie — zawołał Majak...
   — A! do zgody! do zgody! śmiejąc się i zachodząc z jakiegoś dzikiego śmiechu odparł Alf: 
między nami? do zgody!... I w tem jakby się opamiętał nagle zaciął usta.
   — Zdzisław w Thiergartenie najął willę, na resztę miodowych miesięcy.
   Twarz Alfa zapłonęła, oczy spuścił, cygaro zgryzł rzucił i wstał nagle, a potem jeszcze prędzej 
siadł znowu... Począł palcami bębnić po stoliku...
   Majak mu się przyglądał ciągle, jakby fenomen patologiczny chciał zbadać.
   — Kochany Alfie — odezwał się — widzę cię wzburzonym i poruszonym, przyczyny nie 
wiem... dusi cię coś, czego wypowiedzieć nie chcesz... Nie wywołuję zwierzeń żadnych, ale 
możebym ci dobrą radą mógł służyć...
   Skłonił głowę gość.
   — Dziękuję, rzekł — są rzeczy co się nie mówią, człowiek musi się sam truć niemi. A po coby 
się to zdało?
   — Jeżeli nieporozumienie ze Zdzisławem temu przyczyną, ja ofiaruję moje pośrednictwo we 
wszelkim razie... Nie wiem co zrobił — jeśli obraził — no! nie cierpię szermierki głupiej, ale jak 
się macie jeść i gryźć bez końca, lepiej się na rapiry zetrzyjcie, spędźcie gniew i podajcie sobie 
dłonie.
   Widocznie się zapomniawszy, Alf zerwał się z kanapki i krzyknął:
   Tak się między nami skończyć nie może!... Zabiłbym go i nie byłoby mi dosyć... o nie! o nie! 
tak się to skończyć nie może! Dać mu w twarz publicznie... zmusić do pojedynku, ubić — to za 
mało!
   I padł na kanapkę, był dziwnie roznamiętniony, z ust mu wyrazy się wyrywały na pół łykane... 
Majak nawykły widywać go łagodnym, jak dziecię, śmiać cię zaczął.
   Alfons pobladł i zmilczał, poprawił włosy ostrzyżone, jakby je długiemi jeszcze nosił — i 
trzęsąc się podparł obu rękami na stole.
   — Nie poznaję cię — począł Majak — cóż się u kaduka stało?
   Alf pobiegł do wody, wypił raz po razu dwie szklanki i siadł...
   Głosem złagodzonym, dawniejszym począł mówić:
   — Mój drogi Sylwestrze — ani słowa już... To głupstwo! plotę nie wiedzieć co... Nie ma nic — 
dzieciństwo... Rzecz zwyczajna... Widzisz sam, że w tem sensu nie ma, co mówię... Bzdurstwo!
   A po chwilce spytał:
   — Nie wiesz, jadą oni na wieś? nie słyszałeś?
   — Kto? Zdzisławowstwo?
   — Tak, hrabstwo... pan hrabia i pani hrabina...
   — Była o Urn mowa zdaje mi się, ale czekali na coś... Dobrze nie wiem, rzekł Majak... 
Słyszałem od Puciaty, że życzył sobie, aby dobra nabyli na Wołyniu...
   Alf nic nie odpowiedział... Sylwester w ciągłem był oczekiwaniu, że się to skończy wyzna- 
niem jakiemś, lecz nie przyszło do niego, i Robert wziął za kapelusz ręką drżącą.
   — Pozwolicie mi czasem zajrzeć do siebie? począł przerywanym głosem — nawykłem do 
towarzystwa, jestem sam, nikogo nie mam, męczy mnie to...
   — Proszę was bardzo, przychodźcie, nie zawsze mnie zastaniecie, a do kliniki, w której 
najczęściej siedzę, nie zapraszam, bo czasem u tyfoidalaych siaduję... odezwał się Majak. Ile razy 
będę wolnym służę wam...
   Alf chodził zamyślony...
   — Dziękuję — rzekł wyciągając rękę... bardzo dziękuję...
   I wyszedł szybko. Majak za nim popatrzał.
   — Coś mu się stało... rzekł do siebie, ale to odejdzie...
   Alf, który dniem wprzódy przybył do Berlina, udał się na dawne matki mieszkanie... Rzeczy 
były opieczętowane, — pokoje zamknięte... Kazał je otworzyć i sam jeden porządkować począł. 
Sługi wszystkie tegoż dnia poodprawiał. Szmitowa, która miała coś do odebrania, przyszła się 
dopominać; milcząc ją jak innych, opłacił... Chciała mu opowiadać o ostatnich matki chwilach, 
lecz zbył ją sucho i krótko. Właśnie mrucząc schodziła zagniewana, gdy w ulicy spotkała starego 
kabalarza, który koło domu krążył. Podbiegł do niej co miał tchu... — Pani Szmit! zawołał — na 
miłość Boga — czy to jej syn przyjechał?
   — Mówili rui: syn — ale to... jakiś niezdara...
   Splunęła z gniewem i poszła. Ludek postał u drzwi, obejrzał się do koła, i powolnym krokiem 
wdrapał się na górę. Zapukał. Zamknięto było ze środka; dobijać się zaczął przykładając ucho i 
nasłuchując ciekawie... Nie prędko chód się dał słyszeć, Alf otworzył.
   — Czego waćpan chcesz?
   Z otwartemi usty, stary się przypatrywał długo, nie mogąc wymówić słowa, ręce tylko załamał.
   — Mówże waćpan, czego chcesz? powtórzył niecierpliwiąc się Alf.
   — Nic, tylko mówić z wami... od waszej matki... od matki.
   Bił się stary w piersi suchemi palcami, powtarzając: — od matki. Alf go puścił. Zaledwie drzwi 
się zamknęły, staruszek na kolana padł i objął nogi Alfa, łkać począł i płakać...
   — Lorki syn jesteś — mojej Lorki syn... a ja... ja...
   Tu ręce rozpostarł.
   — Ja ojcem jej jestem... ojcem! Oczy podniósł do góry...
   Alf osłupiał... O pochodzeniu matki, o jej rodzinie nigdy nie miał najmniejszej wiadomości: 
unikała wspomnie- nia o niej pani Robert'owa... Zdawało mu się wychowanemu w dostatkach, 
widząc matkę w towarzystwach wyższego świata, że do niego należeć musiała. Obdarty ten 
starowina zdał mu się oszustem... Popatrzał nań zdziwiony, pomięszany.
   — Jak to być może?
   — Dam ci dowody! Zapytaj kiedy chcesz Szmitowej, kobiety, która przy niej była... Poznała 
mnie na łożu śmiertelnem, poznała, droga Lorka... ale to było przed samą śmiercią... Nic dla mnie 
uczynić nie mogła...
   Alfowi w głowie się zawracało...
   Staruszek, który postrzegł, iż uczynił wrażenie, podniósł się z ziemi powoli, powlókł o parę 
kroków i siadł...
   — Daj mi spocząć — rzekł — przekonasz się, że nie kłamię... ja ci powiem wszystko... bo ty 
nic nie wiesz... Tak! Lorka była córką moją, pociechą, skarbem... ale się jej los trafił, bo jak aniołek 
była piękna i rozumna... Co było robić?— Książę E.... zajmował się jej wychowaniem... on ją 
odemnie wziął...
   Alf oczy spuścił — milczał.
   — Mów — rzekł sucho — mów trzeba wiedzieć wszystko...
   — Mam jeszcze do dziś dnia... odezwał się Ludek dobywając z zasmolonego pugilaresu 
związanego tasiemką, który pośpiesznie rozdłubywać zaczął: mam do dziś dnia listy księcia do 
mnie i no- tatki — dowody, że mi płacił... pomagał... i że Lorkę odemnie wziął. Jak Bóg Bogiem...
   — Jesteś więc dziadem moim — sucho i zimno 'począł Alf przyglądając mu się...
   — Tak jest... na Boga ci przysięgam... tak, Lorka była córką moją... Jeszcze w owych czasach 
teatrzyk miałem... śpiewała i tańczyła bosko... ludzie się rozbijali, żeby ją widzieć. Dawne dzieje... 
Mnie i sił, i nóg, i głosu nie stało... zeszłem na kuglarza i kabalarza... i aż tu mnie zapędziła bieda...
   Staruszek spoglądał na Alfa, który się podparł na łokciu, słuchał i uśmiechał gorzko, boleśnie. 
Łzy mu z oczu płynęły...
   — Tak — rzekł głosem ochrypłym — los mi był winien i tę jeszcze niespodziankę... daje mi 
rodzinę...
   Schylił się ku staruszkowi i objął go rękami...
   — Zostaniesz u mnie — rzekł— nie mam nikogo — sam jeden jestem na świecie...
   Stary Ludek przypadł na kolana jego i całować je zaczął — siwe oczka zapłakały... Kapelusz i 
pudełko postawił obok siebie, i gestykulując żywo, mówić począł szybko:
   — Ja ci się przydam, i nie będę wiele kosztował... jem teraz mało... nie piję... jak Boga 
kocham... rzadko... W kącie siedzieć będę. Nic nie wezmę bez pozwolenia... Słowo daję... Zo- 
baczysz, nie takim głupi i prosty, jak sądzisz... Zdam ci się...
   Uderzył się w piersi razy parę...
   — Jeśli pozwolisz, pójdę zaraz po rzeczy; węzełek mam szczupły, zostawiłem go w oberży, bo 
się tam kilka groszy należy. Nie było prawie zarobku przez te dni, tyle tylko co na gębę. Ja ci będę 
posługiwał... Czemu nie? Buty poczyszczę... za posyłkami pójdę, bo mi pieniądze powierzyć 
możesz... słowo honoru... Co do uczciwości, nikt mi zarzucić nie może.
   Lały mu się słowa potokiem z ust, a ręce wyrazistą mimiką im pomagały. Chwytał Alfa, 
całował, ściskał kolana... zdawał się ożywiony i szczęśliwy... Robert nie mógł wymówić słowa. 
-Na nim stary czynił wrażenie jakiegoś zesłanego przez losy na upokorzenie widma z nieznanych 
grobów. Przyjmował ten cios nowy z rezygnacyą goryczy pełną, niemal z dzikiem weselem... 
Potrzeba było, ażeby się dopełniła miara...
   Ludek zawinął się szybko... widząc, że Alf milczy...
   — Ja tu moje pudełeczko zostawię — rzekł — i pójdę po rzeczy... ale mi daj, serce, talarka na 
zapłatę gospody...
   Alf dobył co żywo sakiewki i wysypał z niej nie licząc co było... Stary chciwie zgarnął, chciał 
go w rękę pocałować, i choć mu nogi nie bardzo służyły z dawną zwinnością kuglarza do drzwi 
poskoczył.
   Długo po jego wyjściu nie mógł się Robert ruszyć z miejsca... Śmiał się do siebie i powtarzał:
   — C'est unique!
   Dni te zmieniły biednego chłopca zupełnie; w ogniu tym dojrzał i zachartował się... W 
pierwszych chwilach rwał się do pistoletów, myślał
   o truciznie, teraz zemsty pragnął i obrachowywał ją.
   Aż do powrotu starego Ludka, nie miał siły wstać z krzesła, na które upadł... Co wymarzył
   i postanowił, któż odgadnie? Co chwila nowe mu pomysły przychodziły...
   Ludek wpadł wesoły i odmłodzony...
   Niósł w chustce czarnej zawiązane całe mienie swoje... Nie pozbył się był bowiem ani kubków, 
ani gałek, ani przyrządów swych kuglarskich, ani starego nawet toku z piórami i brudnej kryzy 
hiszpańskiej. Wszystko to złożył w kątku pokornie, a sam ręce zacierając, poszedł przywitać 
wnuka...
   — Spocznijcie tu sobie — rzekł Alf — ja mam robotę...
   W drugim pokoju leżały porozrzucane papierów stosy po matce... listy i notaty... Pierwszy raz 
przeszłość ukrywana przed nim w całej nagości swej występowała... Pobieżny rzut oka już go 
napoił goryczą i trucizną... Potrzeba ją było wypić do dna, aby z niej dobyć jaką kroplę jadu, dla 
zatru- cia strzały... Szukał listów Zdzisława do matki... takich, któreby nie nosiły na sobie jej 
imienia, a mogły nieprzyjaciela wystawić w oczach Herminii jak najboleśniej dla niej... Była to 
pierwsza myśl mściwa, która mu się narzuciła... Stosunki ze Zdzisławem przez jakiś czas były 
namiętne i wyrażały się w jego listach z całą gorączką młodzieńczą...
   Alf chwytał je i rzucał — bo pamięć matki szanował, lecz nie było śladu do kogo pisane były... 
Zdawało mu się, że niemi pomści cień swej matki... Pragnienie zemsty go paliło... Natura jego 
musiała ją czynić podstępną, powolną, sączącą się po kropelce, a nieubłaganą...
   Sporą wiązkę tych listów zebrawszy, Alf odczytał je raz jeszcze, związał i schował do 
kieszeni...
   — Mnie los nie przebacza — rzekł w duchu; dla czegóżbym ja miał od niego być łaskawszym?? 
Niech cierpi jak ja... niech stokroć więcej ma do zniesienia...
   Do późnej nocy Alf grzebał się jeszcze w papierach tych, które mu odsłaniały strony i chwile 
życia wstydliwe, upokarzające — straszne... Śmiał się...
   Z przeszłości nie pozostawało mu nic, cień nawet tej jedynej istoty, która go kochała, powlókł 
się chmura czarna. Ideał zszedł na ziemska i bar- dzo ułomną kobietę, której życie wstydem 
oblewało mu czoło.
   Gdy nad ranem znużony wyszedł do pierwszej izby, przypomniawszy sobie starego, znalazł go 
w kącie na ziemi, uśpionego z głową na swoim czarnym węzełku...
   — Nie mam nic do stracenia! mruknął łamiąc ręce. Los mi wskazuje drogę... wnuk kuglarza... 
syn książęcej faworyty... pomszczę się na doli, która mnie z błota wyrzuciła na świat, abym był 
szczęścia cudzego prześladowcą...
   Nazajutrz rano wszystkie listy, których dobór uczyniony był troskliwie, wysłał pod Herminii 
adresem...
   Dnia tego nie wyszedł z domu... darł i palił papiery, układał pozostałe, marzył co dalej 
pocznie... Stary przyniósł jedzenie z restauracyi, którego Alf prawie nie tknął... Obiad ten na rogu 
stołu, był długo milczący... Ludek spoglądał na wnuka, a widząc go pogrążonym w sobie i 
smutnym, nie śmiał się narzucać. Alf, którego paliło pragnienie, szklankami wino pić począł i 
nalewać dziadowi. Ludek je pochłaniał jak gąbka i coraz się ożywiał...
   — W utrapieniu to nie ma jak trunek — począł mruczeć: — niech sobie co chcą mówią — 
czem innem nie zalać smutku... Pij kochanku, pij... potem zaśniesz... i dobrze...
   Patrzał mu w oczy z czułością... — Ja wiem, odezwał się — tobie po tej matce serce pęka... Ale 
bo to była kobieta! to było cudo... Na królową nie na księżnę stworzona... Drugiej takiej nie 
widziałem w życiu! Gdybyś wiedział, jak poznawszy mnie, krzyknęła: — "Ludek... to ty!" — 
Jeszcze głos jej słyszę, poczciwe dziecko... poczciwe...
   I otarł trochę łez rękawem, a żal popił winem... Alf miczał...
   — Czemu to mi nie powiesz... żal żalem, może co innego masz na sercu?... Ten książę nie 
obszedł się z Lorką jak był powinien...
   — Nie mów o tem — przerwał Alf.
   — Jak nie, to nie... ale cóż tobie? co tobie? tak się po matce nie płacze. Ty wyglądasz jakbyś 
był zły?! Przecież ja twój dziadek... nie zdradzę cię — co tobie?
   — Zły, zły w istocie jestem... mruknął Alf znużony samotnością i milczeniem...
   — Na kogo?
   — Przyjaciel mnie zdradził — powoli rzekł Alf... tę, którą kochałem, wziął mi... tę, którą 
żyłem...
   Stary ręką machnął.
   — Powszedni chleb! co? myślisz, że ze mną było inaczej ? Dwa razy mi matkę Lorki kradli... 
oba razy najlepsi przyjaciele, com ich od głodu ratował... ale ja nie bardzom o to stał... 
postarzawszy już się mnie trzymała wiernie, póki nie umarła. Miałem potem drugą, i ta nie była 
lepsza.
   Alfa oblał rumieniec — obojętność cyniczna starego raziła go...
   Ludek się uśmiechał...
   — Na te rzeczy rozum mieć trzeba, dodał. — Toś ty przecie piękny chłopiec jak anioł... Wziął 
tobie jeden... weź ty drugiemu... oko za oko, ząb za ząb... dziewczynę za dziewczynę...
   Rozśmiał się i popatrzał mu w oczy, Alf był chmurny, poprawił się prędko.
   — Ja wiem, co innego jest, wy się po pańsku kochacie... Ta jedna albo żadna... Występowałem 
mając lat dwadzieścia w tragedyi, w której coś podobnego było... Jeszcze pamiętam... bo mnie 
śmiech brał... Siebie i ją miałem zabijać z desperacyi, a była stara poczwara wysmarowana, że aż 
strach...
   Począł kręcić głową.
   — I tobie się widać chce tej jednej! jedynej!. Wielkie głupstwo, bo one wszystkie tak jak 
jednakowe, ale na to człek młody... Tamten ci ją wziął i co? ożenił się może?
   Alf głową skinął potakująco... Stary śmiejąc się, aż przygiął do ziemi, ręce na kolanach położył, 
i chychotał.
   — A! to niech mu Bóg płaci! To dopiero nieszczęście!! Albo to mu ty nie możesz jej zbała- 
mucić? On tobie kochankę, a ty jemu żonę... ha! ha!
   Błysnął? oczy Alfowi — myśl go ta uderzyła, szklankę sobie nalał i wychylił, uśmiechnął się, 
zadumał.
   Stary poczuł, że szczęśliwą myśl poddał, i począł bardzo żywo... zbliżywszy się do wnuka:
   — Tylko ty mi powiedz wszystko... jak na spowiedzi... Myślisz, żem ja głupi... jak Boga 
kocham, nie, tak się tylko wydaję... ale tu... (uderzył się w czoło) tu jest. Ja ci dam dobrą radę — 
zobaczysz... Ożenił się? doprawdy? to nieoszacowany człowiek... Bądź z nim w przyjaźni... w 
największej przyjaźni. Na twojem miejscu, jabym się nie mścił inaczej...
   Staremu żal się nagle niedojedzonego obiadu zrobiło, i wróciwszy do stołu, zmiatać począł, co 
zostało.
   Alf siedział zamyślony...
   Przypadkiem rzucone słowo w nim utkwiło... Zostawiwszy Ludka samego, wyszedł do 
drugiego pokoju i przechadzać się zaczął. Staruszek już pozbierawszy resztki, uprzątnąwszy 
naczynie, powylewawszy z butelek krople ostatnie, spał w krzesełku po obiadowym trudzie, 
odpoczywając, gdy Alf uspokojony, ubrany świeżo, wyszedł z pokoju, który zamknął, i wysunął 
się na miasto...
   Zdzisław i Herminia stali na balkonie willi wieczorem. Ona starała się go rozerwać i 
rozchmurzyć, chociaż sama od rana czuła się niemal równie jak on znękaną. W czasie niebytności 
męża oddano jej z poczty paczkę papierów, które rozerwała szybko, spodziewając się od Alfa 
odpowiedzi. Nie było w nich nic oprócz listów miłosnych ręką Zdzisława pisanych, do osoby, 
której się domyślać nie chciała... Przebiegła je rumieniąc się, niecierpliwiąc, gniewając i rzuciła nie 
doczytawszy pod klucz... ale wrażenie, jakie na niej uczyniły, było bolesne i upokarzające...
   Zdzisław, który tak długo był dla niej zimnym, dla innej miał wyrazy pełne uniesienia i 
namiętności. Uniewinnić go chciała i nie umiała... miała doń żal, nie była pierwszą, ani jedyną... 
To młode serce wprzód już znalazło szczęście, którego może wspomnieniem żyło... Oburzało to 
Herminię... Nie dała nic poznać po sobie — ale smutna była i znękana.
   — Takiej miłości się nie zapomina! mówiła w duchu...
   Litowała się nad Zdzisławem, kochała go więcej codzień, ale odsłonienie tych stosunków 
jakichś napiętnowanych namiętnością — wstręt w niej wzbudzało i obawę...
   Nie przypuszczała, aby listy do pani Robert'owej pisane być mogły — trwożyła się o żyjącą 
może rywalkę, która się o swe prawa mogła dopomnieć...
   Oboje cały ten dzień byli smutni... rozmowa była urywana i zimna... Herminia bez myśli roz- 
glądała się po ogródku i oczy miała spuszczone, gdy poczuła, że Zdzisław się rzucił gwałtownie, 
porwał i słowa nie mówiąc, począł szybkim krokiem zbiegać na dół. Przestraszona skoczyła za nim, 
usiłując go dogonić...
   — Zdzisławie! na Boga! co się stało?... Hrabia odwrócił się ku niej żywo.
   — Zostań — nie idź! Alf stoi u bramy... Alf... dozwól mi z nim mówić sam na sam... zaklinam 
cię.
   Herminia zatrzymała się, Zdzisław spieszył do ogródka. Służący już był wpuścił Alfa, który 
stał zamyślony na drożynie do willi wiodącej, jak gdyby czekał na hrabiego...
   Zdziś biegł, ale postrzegłszy go z daleka, zwolnił kroku. Zmierzyli się oczyma. Alf zdawał się 
zupełnie spokojnym; laseczką, którą w ręku trzymał, lekko potrącał liście kwiatów... i niby się 
uśmiechał...
   Na kilka kroków podszedłszy ku niemu, Zdzisław stanął, rękami rozerwał zapięty surdut, 
odsłonił pierś i zawołał głośno:
   — Strzelaj do mnie — zabij mnie — zdradziłem cię — winienem... bronić się nie będę... Tak, 
Alfie — złamałem słowo... możesz mi rzucić w twarz splamionym honorem... możesz, co 
zechcesz... Nie proszę cię nad sobą litości — ale błagam przebacz jej... 
   Alf stał z oczyma spuszczonemi. — Zdzisławie! rzekł — czujesz coś popełnił — na Urn mi 
dosyć... ale ja ją kochałem i czuję też, że na twern miejscu nie oparłbym się, oszalał, stracił głowę i 
honor podeptał dla niej. Ja ci — przebaczam...
   Hrabia był tak zdziwiony, iż mu słów na odpowiedź zabrakło. Wzruszenie go objęło... otworzył 
ramiona i rzucił się do Alfa, który drgnął, jakby ze wstrętu... W tej chwili z za klombu ukazała się 
Herminia i stanęła między nimi...
   — Zdzisław nie jest winien, zawołała poważnie, patrząc w oczy Alfowi, jakby chciała go niemi 
rozbroić — winowajcą jestem ja... Zdradziłam was panie Alfonsie, chciałam wyjść za niego, 
kochałam go, kocham... ranie przeklniej.
   I zwolna zbliżając się, na ramieniu hrabiego złożyła głowę.
   Alf stał i patrzał przybity... blady... nie mogąc przemówić długo...
   — Szukamy winowajcy — wyrzekł cicho — jeśli kto, to ja nim tylko jestem... Mógłżem 
marzyć, -że między mną a nim wybór padnie na taką jak ja biedną, niedołężną istotę?...
   Myśl była szalona, kara zasłużona... Ja was proszę o przebaczenie... Zapomnijcie mi —darujcie, 
jestem nieszczęśliwy. O jedno was błagam, niech straciwszy tę, którą miałem za narzeczoną, nie 
tracę jedynego przyjaciela... Chociaż słowa te wymówione były tonem jakimś zimnym, nie szły z 
serca, choć w nich czuć było namysł i nieszczerość — nadto ich pożądano, ażeby nie przyjąć z 
wdzięcznością. Zdzisław się rzucił do Alfa i ściskać go począł. Herminia podała mu rękę 
uśmiechając się smutnie...
   Na twarzy Robert'a widać było jakieś niezbadane uczucie, oblewające ją to rumieńcem, to 
bladością — lecz wszystko szło na rachunek najdziwniejszego położenia, i tłómaczyło się niem 
dostatecznie.
   — Ani słowa o przeszłości — odezwał się Alf — nadto ona dla mnie bolesna... ja potrzebuję 
miłosierdzia i uspokojenia...
   Herminia tak mu była wdzięczna, że ją od niewypowiedzianej trwogi o Zdzisława oswobodził, 
iż się jej twarz rozjaśniła uśmiechem, podała mu rękę i dodała żywo:
   — Ani słowa o przeszłości! my się postaramy, ażebyś mógł o niej zapomnieć, a nasza przyjaźń 
nagrodzi winę...
   Zdzisław posunął się za nimi milczący, trochę zdziwiony, niedowierzający, lecz także 
uspokojony przynajmniej, iż sceny gwałtownej uniknąd potrafił.
   Herminia grała swą rolę gospodyni z uprzejmością, z grzecznością nadskakującą... Alf powoli 
odzyskiwał przytomność, i choć smutny i zamyślony, dawał się nieco zająć opowiadaniem i 
rozbawić... Zwrócono pytanie na pobyt jego na pro- wincyi, Herminia i Zdzisław zaczęli badać o 
szczegóły... Alf ożywił się, opisując, co go spotkało...
   Tak spędzili wieczór cały...
   Gdy Alf się ruszył do wyjścia, Henninia wstała i ująwszy go za rękę, poczęła serdecznie 
zapraszać, aby dom ich za swój uważał...
   — Bądź pan u nas jak u siebie — bądź nam bratem... Zdziś truł się myślą, że was postradać 
może, jesteście mu do życia potrzebni... Tęsknił do was, nie miał nikogo, nikt mu was zastąpićby 
nie potrafił...
   Alf się skłonił, hrabia wziął kapelusz i zażądał go odprowadzić. Większą, niż kiedykolwiek 
czuł przyjaźń, wdzięczność dla biednego sieroty... Uścisnął go ze łzami niemal, pod ręce się wzięli 
jak dawniej, i wolnym krokiem, żegnani przez Herminię z balkonu, rozmawiając, udali się ku 
miastu...
   Przy żonie, Zdzisław nie mógł być otwartym zupełnie, teraz dopiero wybuchnął gorączkowo...
   — Alfie! mój Alfie! przebacz mi... Wierz mi, żem mojem przeniewierstwem gryzł się i blizkim 
był szaleństwa... ale mógłżem się oprzeć urokowi tej kobiety, który ty znasz najlepiej?...
   — Nie mówmy, zawołał Alf...
   — Owszem, mówmy, łaj mnie, spędź gniew, czyń mi wyrzuty, ale wróć mi przyjaźń swoją...
   Robert przerwał jakby umyślnie:
   — Jedziecie na wieś?
   — Mieliśmy zamiar... — Zmieniliście go?
   — Nie — aleśmy zaniedbali... Ja nie lubię Berlina, a Herminia wsi jest ciekawa.
   — I jabym życzył sobie to miasto, w którem tyle smutków doznałem, porzucić jak najrychlej. 
W moje okolice nie chcę tak prędko powracać... pozwólcie mi jechać za sobą.
   — Jedź z nami! to rzecz naturalna! uczynisz mi łaskę — począł Zdzisław jak najżywiej... W 
Suszy nie wiem czy już jest co gotowego, ale możemy tymczasowo zająć dworek w miasteczku, a 
potem — gotówem dla ciebie pobudować... Uściski Zdzisława ponawiały się co chwila, Alf je 
przyjmował dosyć zimno... lecz zwolna dawny ton, poufałość, na pozór przyjaźń dawna wracała. U 
drzwi mieszkania Alfa pożegnali się do jutra... Na cały dzień był do willi zaproszony.
   Wszedłszy na górę, Alf znalazł Ludka na swem stanowisku pokornem, u drzwi w pierwszem 
pokoju. Urządził sobie tylko z pomocą parawanika, ławki, krzeseł, kobierca i węzełka rodzaj 
legowiska, jakby za kulisami. Posłyszawszy wracającego wnuka, stary wybiegł z za parawana i 
począł się krzątać, jak sługa, około światła i posłania. Popatrzał w oczy i ośmielił się do rozmowy.
   — Może co potrzeba?
   — Nic... ale jakżemy się będziemy przy ludziach zwali? spytał Alf.
   — Hm — odparł stary — to daremna rzecz, lu- cizie nie powinni wiedzieć co ja wam, a czem 
wy mnie. Toby dla was było niedobrze... To nasza sprawa. Nazywajcie mnie, jeśli chcecie... 
choćby Ludkiem... tak się ja bywało zwałem za lepszych czasów, a ja was panem Alfonsem...
   Tylko — rzekł zadumawszy się stary — podziwują się. żeście sobie takiego niedobitka wzięli 
na usługi... ale — no — powiecie — z litości nad nędzarzem i dawnym starym sługą familii... Ja z 
kuglarstwem i kartami popisywać się nie myślę... i — pić nie będę — słowo daję!
   W piersi się uderzył, potem Alfa chciał w rękę pocałować, ale ten ją usunął żywo. Skończyło 
się więc na ukłonie zdaleka... 
   — Dobranoc — rzekł odchodząc Alf.
   Ludek był tak usłużny, iż ofiarował się wnukowi buty ściągnąć, ale i tego mu nie dozwolono; ' 
Alf uciekł prędko i drzwi za sobą na klucz zamknął od drugiego pokoju. Stary ze spokojnem 
sumieniem, westchnąwszy, za parawanem się położył.
   Nazajutrz Robert wyszedł jakby odrodzony i odmłodzony; na twarzy mniej znać było znękania 
i smutku, zastąpił je wyraz jakiejś energii niezwyczajnej. Spojrzał mu w oczy Ludek i ucieszył się. 
Najwięcej go to uradowało, co było, według niego, znakiem powrotu do życia. Alf ubrał się bardzo 
starannie, obcięte włosy nieco przygładził. Widać było, że mu powierzchowność nie była obojętna.
   Z rana pobiegł do Majaka naprzód, chociaż się go nie bardzo zastać spodziewał. W istocie pan 
Sylwester wybierał się już do swej kliniki. Zobaczywszy Alfa, uśmiechnął się.
   — No — co słychać? spytał — zabiłeś już Zdzisia, że tak raźno wyglądasz?
   — A! nie — z przymusem rozśmiał się Alf — aleśmy się pogodzili. To było nieporozumienie 
chwilowe. Ja mam tę wadę, że wszystko biorę za gorąco. Wina była moja — Zdzisław mi się kilku 
słowami wytłómaczył. My bez siebie żyć nie możemy...
   Majak spojrzał nań, głową kiwnął, ramionami ruszył, zdawało się, jakby się tego spodziewał i 
rachował na to.
   — A! zawołał, wiedziałem, żeście nie tak bardzo straszni, jak się wam samym zdawało... 
Chwała Bogu.
   Pomówili o rzeczach obojętnych chwilę, Robert pożegnał go i pojechał do Roszka...
   Roszek się wielu rzeczy mógł domyślać, ale ich nie dośledzał tak bardzo; zbyt był zajęty z 
jednej strony narzuconą mu matematyką, z drugiej ukochaną muzyką, od której ojciec go odwodził. 
Z wielką radością powitali się. Roszek popatrzał na zmienioną twarz Alfa, lecz śmierć matki 
tłómaczyła jej smutek i wyraz, jakiego nabrała. Zażądał Robert złożyć swe uszanowanie 
profesorowi i dopuszczony został do audyencyi. Teraz, gdy już o córkę nie miał obawy, Puciata rad 
był i grzeczny dla gościa. Ze współczuciem wspomniał jego matkę, spytał, co z sobą robić 
zamierza?... Alf odpowiedział dwuznacznikiem. .. Skończyło się na tej wymianie grzeczności, 
która przeznaczoną była dla otwarcia drzwi profesora gościowi temu w czasie pobytu hrabiowstwa 
w mieście.
   Resztę dnia poszedł spędzić Alf na willi u Zdzisława. Chociaż silił się widocznie, aby odzyskać 
dawną swą wesołość, humor i postawę, niełatwo mu to przychodziło.
   Baczniejszy badacz postrzegałby był jakieś ruchy gwałtowne, chwilowe, dziwne, prądy 
jakiegoś wzruszenia przebiegające, wygładzone uśmiechem rysy. Poufałe obejście Herminii ze 
Zdzisławem, ich wejrzenia i szepty, wywoływały rumieniec i bladość... czasami, jak nieprzytomny 
nie umiał odpowiedzieć na pytanie... Obchodzono się tu z nim jak z biednem dzieckiem 
pieszczonem, nad którem ma się politowanie. Herminia udawała wesołą, choć taką nie była. Zdziś 
wracał do zwykłego poufałego tonu.
   Alf około pani domu był z nadzwyczajnem nadskakiwaniem i dawnem uwielbieniem 
natrętnem. Tego mu za złe nikt mieć nie mógł, znano bowiem jego uczucia, a zmiany w nich tak 
rychło nie było się podobna spodziewać. Dzień zszedł dosyć smutnie; jeden Roszek ze swą 
muzyką i gadaniną wesołą, trochę ich umiał rozerwać. 
     Robert, jak niegdyś korzystał z każdej zręczności, gdy się mógł do Herminii zbliżyć... trochę 
to niecierpliwiło Zdzisława, lecz nie mógł od pierwszego dnia okazać śmiesznej zazdrości...
   Wieczorem jednak, gdy Alf nareszcie odszedł z Kochem, hrabia odetchnął swobodniej.
   — Nie wiem, rzekł, jakie to na tobie czyni wrażenie, ale mnie te czułości i zabiegania Alfa koło 
ciebie trochę niecierpliwią.
   Dawniej — to się tłómaczyło, dzisiaj, mogłoby być... śmiesznością... Herminia zaprotestowała.
   — Proszęż cię, czyż myślisz być zazdrosnym? toby dopiero było istotnie śmiesznością...
   Zdziś ramionami ruszył.
   — Jeżeli to Alfowi nie przejdzie, odezwał się, a zechce nam krok w krok towarzyszyć wszędzie, 
grając rolę rozkochanego przy tobie... przyznam się, że moja mężowska godność i powaga srodze 
na tem cierpieć będzie musiała. Ludzie są złośliwi... mogą z tego stworzyć...
   Oburzyła się Herminia.
   — Jeżeli od pierwszego dnia już cię to dręczy — cóż będzie potem? odezwała się; położenie 
istotnie i dla mnie nieznośnem się stać może... Mój Zdzisiu, miejże rozum i nie kuj sobie trosk 
umyślnie... Wszystko się daleko szczęśliwiej skończyło, niżeliśmy się mogli spodziewać; dajże 
czas Alfowi, aby ostygł, poszukał sobie nowego przedmiotu... i mnie przestał prześladować.
   Zdzisław nie powiedział nic, śpiewał i świstał, lecz chodził zamyślony. Nazajutrz może dla 
uniknienia Alfa w domu, sam poszedł do niego, lecz spotkali się na drodze i musieli do willi 
zawrócić.
   Robert niósł bukiet dla Herminii, postarał się o jakieś nuty, o których wczoraj wspomniała. 
Zdzisław wdzięczen być musiał i dziękować — ale był chmurny. Herminii ta stałość biednego 
chłopca przykrą nie była. Uśmiechała mu się i wesoło z nim rozmawiała.
   Tak się rozpoczęło nowe życie. Zdzisławowstwo wybierali się na wieś. Kapitan Porowski 
napisał już, że domek dla pary nowożeńców, którym wszędzie jest dobrze, gdy się kochają, starczy 
wyśmienicie, że ogródek jako tako wygląda, i że budowelki niezbędne pokończone. Było więc 
można jechać do Suszy. Alf się wybierał z nimi; rzecz od razu postanowiona zmienić się już nie 
mogło, chociaż Zdzisław kilka dni przebywszy w towarzystwie Alfa, nie zupełnie był rad 
nieustannemu jego nadskakiwaniu Herminii i wcieleniu się do domu. Nie była to jeszcze zazdrość, 
do której najmniejszych przyczyn nie dała żona, lecz niepokój niewysłowiony. Alf mu zawadzał.... 
Oczy jego wiecznie się modlące do Herminii, westchnienia, rola siżysbeja, którą odegrywał 
niezmordowany, przykrzyły się Zdzisławowi; znajdował nawet, że Herminia niedo- 
     syć była surową i obojętną, że nadto mu pobłażała. Ona to w śmiech obracała i pocałunkiem 
serdecznym koiła niepokoje męża...
   Gdy list od Porowskiego nadszedł, hrabia nie bez celu odczytał, co pisał o szczupłości 
mieszkania w Suszy: sądził, że to Alfa odstręczy od podróży. Nie zdawał się jednak rozumieć i 
spiesznie się oświadczył, że lada izdebką, choćby na strychu, zadowoli się chętnie.
   Herminia, której z listów Stasi nie zdawało się, ażeby bardzo rada była ze starań Zabickiego, 
miała już na myśli swatanie go z nieznaną przyjaciółką. Szepnęła o tem mężowi, hrabia nie był od 
tego, lecz zdawało mu się, iż to zostawić należało inicyatywie własnej dwojga interesowanych. 
Tymczasem przygotowując go już, Herminia pokazywała mu listy przyjaciółki, jej fotografie i 
często o niej mawiała. Alf zdawał się to bardzo dobrze przyjmować, służyła mu Stasia za pretekst 
do rozmowy i zbliżenia się — naostatek szepnął pani Zdzisławowej: że z jej ręki gotów jest przyjąć 
wszystko...
   Nie było w tej chwili hrabiego w pokoju.
   Alf stał przed nią słuchając jej głosu, napawając się nim...
   — Tak jest, pani — rzuciwszy oczyma po pokoju. Z rąk pani przyjmę wszystko, bo pani jesteś 
jak byłaś dla mnie mistrzynią, królową... Zrzekłem się jej ręki, bom był do tego zmuszony, ale 
mojej miłości — nigdy... — Co pan mówisz??
   — Pozwól mi pani dokończyć, a jeśli chcesz gniewaj się potem, oskarż mnie nawet przed 
Zdzisiem. .. ja panią kocham, jak kochałem. Dla tego, żem się do niej chciał zbliżyć, poświęciłem 
godność moją, przebaczyłem zdradę... Chcę patrzeć, słuchać, żyć przy niej...
   Słowa te wymówił z taką gorączką, że Herminia się zapłoniła.
   — Panie Alfonsie — odezwała się,— zapominasz, żem zamężna i że ja kocham Zdzisia... 
Mówić się tak do mnie nie godzi.
   Alf rękę na sercu położył.
   — Moje oczy dawno to pani powiedzieć musiały — szepnął zniżając głos... ale chciałem, byś 
pani wiedziała o tem... Ja panią kocham... namiętnie, szalenie... i ta miłość nie ustanie, aż z 
życiem...
   Zdala słychać było szybko nadchodzącego Zdzisława. Herminia wstała niezmiernie 
pomieszana; Alf obojętnie na pozór, powoli odszedł ku kwiatom, i tak odegrał niewiniątko, że się 
go przestraszyła.
   W ciągu dnia potem weselszy był niż kiedykolwiek , a wejrzeniami ognistemi prześladował tak 
hrabinę, że ku wieczorowi odeszła do swojego pokoju. .. Była niespokojna... Ta miłość choć 
bojaźliwego i łagodnego człowieka, mająca nieustannie narzucać jej się, niepokoiła ją. Namyślała 
się co czynić. Zdzisławowi ani mówić o tem nie było podobna, i tak już był zazdrosny. Nie 
widziała ra- tunku, chyba w czasie, który wszystko zmienia i zaciera.
   — To minie, rzekła w duchu...
   Alf otaczał ją tak swemi przysługami, że go ciągle miała przed oczyma... Stały przed nią jego 
bukiety, jego książki, jego nuty, jego podarki... Mimowolnie myśl nim była zaprzątnięta.
   — Trzeba jechać ztąd — na wsi nie będziemy tak sami...
   Naglono więc wyjazd, który i Zdzisławowi był po myśli. Sądził, że Alf zapewne się nie 
wybierze tak rychło, i choć na dni kilka uwolni ich od siebie. Już byli wybrani, a Zdziś nic mu 
jeszcze nie wspominał o podróży, najpewniejszym będąc, iż nic o przygotowaniach nie wie. 
Zręczny Alf wybadał zawczasu Rocha, miał już potajemnie przekupioną sługę, i ze swój strony 
gotował się do drogi.
   Gdy hrabia mu oświadczył, że radby wyjechać jutro, Robert rzucił mu się na szyję i zawołał, że 
towarzyszyć mu będzie, aby spełniał obowiązki kuryera w podróży i oszczędził im kłopotów. 
Zdziś choć nie bardzo rad, musiał jeszcze podziękować...
   Wyruszono więc po uroczystem pożegnaniu z Puciatą i dawnymi znajomymi. Roch 
przeprowadzał z Majakiem o kilka stacyj. Żabicki, z którym teraz hrabia był w stosunkach dobrych, 
ale ostygłych) już do Wólki ich poprzedził. Alf nieodstępny w ciągu całej podróży, krzątał się w 
istocie, jakby był sługą
   i marszałkiem dworu... Męczyło to Zdzisława, Herminię czasem wprawiało w zadumanie, dla 
obojga było ciężarem...
   Dosyć długo się wlokąc, stanęli nareszcie w miasteczku , pełnem wspomnień dla Zdzisława. 
Tu spodziewał się swobodniej odetchnąć.
   Wedle ułożonego planu, mieli dzień jeszcze odetchnąć i odwiedzić panią Wilemską, której 
Zdziś miał żonę przedstawić, a potem jechać naprzód do Wólki, zkąd już do Suszy było 
niedaleko...
   Z wieczora zaraz Wilemski, którego zastali na billardzie, powitał przybywających swą 
czkawką chroniczną i czułością. Zdziś musiał go żonie przedstawić, chociaż strój profesora 
zaniedbany mógł go był od tego uwolnić.
   Przytrzymując surdut nie zapinający się, Wilemski złożył swe uszanowanie przybyłym i 
pobiegł o gościach oznajmić Różyczce...
   W kwadrans potem już i pani Wilemską była sama u Zdzisławowstwa, aby poznać żonę 
swojego wychowańca, którego ze łzami uściskała. Alf umieścił się w tym samym domu, aby ani 
chwili, ani wejrzenia nie stracić...
   Hrabina wyjść nie mogła, by go nie spotkać, zażądać nic, ażeby on pierwszy o usłużenie jej się 
nie rozbijał... Było to serdeczne, ale nieznośne...
   — Stasia mnie od tego uwolni! mówiła sobie w duchu Herminia, litując się nad 
nieszczęśliwym młodzieńcem. Nie dawszy spocząć im, pani Wilemska zabrała wszystkich do 
siebie na herbatę... Ona, Herminia i Alf poszli przodem, profesor na bok odciągnął Zdzisława...
   — No — ożeniłeś się hrabio — winszuje... Żona ładna co się zowie, a do tego profesora córka, 
to coś znaczy... Jedna ta moja złota, poczciwa Różyczka , co godności profesorskiej uszanować nie 
umie... Najgodniejsza z niewiast, lecz ma swe uprzedzenia i przesądy... Szczęśliwy z nią jestem, 
ale burze bywają... Posądzam kanonika, który nadto często bywa u nas, a mnie cierpieć nie może 
gagatek, że na mnie intryguje... Zresztą nic u nas nowego... Prezes jak na nogi kulał i zaniemógł, 
tak już się pono z wózka nie rusza... Waszemu stryjowi w dodatku żona zmarła... Sam tedy jeden 
został na świecie jak palec...
   Do Wólki z wieczoru posłano z oznajmieniem o przybyciu, aby nie zrobili kłopotu 
niespodzianym najazdem...
   Kapitan i Stasia niewymownie się ucieszyli tą wiadomością. Był już od dwóch dni Żabicki, ale 
ten o Zdzisławie nic pewnego nie umiał powiedzieć.
   Stasia tego dnia musiała się wyrzec jego towarzystwa, zajęta będąc przygotowaniem się do 
gości. Dla niej ta nieznana przyjaciółka, z którą się kochały tak serdecznie, nie widząc się nigdy w 
życiu, zagadką była żywo ją obchodzącą... Kapitan chciał się z Suszą popisać i wyglądał Zdzisława 
z upragnieniem.
   W istocie cudów tam przyjacielska dłoń dokazała, i Kazanowski, który parę razy około 
dawniejszego swego dworku przejeżdżał stawał osłupiały, poznać go teraz nie mogąc. Zrzucono 
wszystkie dawne kletki, kawał łąki, część stawu, olchy stare, stanowiły dosyć spory ogród i 
dziedziniec. Dworek nowy, bardzo prosty, ale świeży, czyściuchny i wypieszczony, obrócony był 
gankiem do drogi. Stasia otoczyła go kwiatami. Ogrodzenie zwyczajne okrywały bluszcze i 
powoje...
   Skromne zabudowania gospodarskie cofnięto tak, że oprócz małej oficynki, prawie nic widać 
nie było. Dom stał swobodny, mając dokoła trawniki, klomby i drzew starych trochę. .. Wyglądało 
to po wiejsku i ubogo, ale młodo i wesoło... Kapitan
   O niczem co było potrzeba dla wewnętrznego urządzenia domu, nie zapomniał. Wiele rzeczy 
prezes dostarczył...
   Gdy powozy przed gankiem w Wólce stanęły, Stasia, jej ojciec i Żabicki czekali już na nich 
pod gankiem... Herminia szukała oczyma przyjaciółki
   i powitała ją okrzykiem... Obie znalazły się na pierwszy rzut oka takiemi, jakiemi się widzieć 
spodziewały. Kapitan ściskał Zdzisława i przypatrywał się z czułością córce starego towarzysza 
broni.
   — Hrabino kochana — rzekł całując ją w rękę — Bóg tam raczy wiedzieć, jakby się rzeczy 
złożyły, ale mnie się coś zdaje, że gdyby nie mój list do Puciaty, rekomendujący tego kawalera... 
nie wiem, czy bym państwa tu razem oglądał... jak dziś mam szczęście...
   Alf był trochę w tera poufałem kółku zawadą, lecz prędko się z nim oswojono... Stasia rzuciła 
nań okiem ciekawem , i nie mogła się powstrzymać od uwagi, że nierównie sympatyczniej od 
Żabickiego wyglądał.
   Gdy panowie w ganku rozpoczynali głośną rozmowę , dwie panie ująwszy się pod ręce, 
spragnione swobodnej rozmowy, wysunęły się do pokoiku Stasi.
   — A! jaka ty jesteś piękna! wzdychając mówiła kapitanówna, ściskając przyjaciółkę. Nie 
dziwuję się wcale, że Zdzisław tak się w tobie zakochał. .. Jesteście najśliczniejszą, a pewnie 
najszczęśliwszą parą w świecie. ..
   Herminia zarumieniła się...
   Zdziś na mężczyznę daleko jest piękniejszy niż ja... odparła hrabina. Niewielu jest takich jak on, 
a takich jak ja... mnóstwo.
   — A! Nie! nie! szczebiotała Stasia, tyś przecudowną! Nawet ja się w tobie kochać będę.
   Siadły poufale przy sobie.. .
   — Ale i twój... jakże go mam nazwać? inamorato? wcale przystojny mężczyzna — odezwała 
się Herminia.
   Stasia usteczka przekrzywiła nieco. — Powiedz — bardzo zacny, bardzo szlachetny... ale 
bardzo przystojny!
   Herminia schyliła się jej do ucha...
   — Jeśli ten co z nami przybył lepiej ci się podoba... rozpatrz się, ja ci go wyswatam...
   — A! Alf!
   — Stasta główką potrzęsła.
   — Nie... jakiś mdły mi się wydał na pierwsze spojrzenie... a wrażenia tego nic nie zaciera...
   — Bardzo dobre, czułe, serdeczne chłopię — dodała Herminia...
   — Twój Zdzisław spoważniał i wypiękniał jeszcze... szepnęła Stasia, i rumieniec jak 
błyskawica przeleciał jej po twarzyczce...
   Dla odwrócenia rozmowy, wesoła gosposia zaczęła mówić o Suszy.
   — Wam zepsutym miastem i wytwornościami jego, u nas się wyda wszystko trochę 
zaniedbanem i bardzo prościuchnem... Boję się o Suszę, choć ojciec i ja... robiliśmy cośmy tylko 
mogli, aby choć znośna była...
   Cała nadzieja, że wam tak dobrze teraz na świecie, iż wszędzie raj sobie stworzycie...
   Stasia westchnęła i w okno spojrzała zamyślona.
   — Z Suszy do nas bardzo blizko — codzień widywać się będziem mogły... poczęła po chwili. 
Tyś nie gospodyni, ale ja ogromna... więc ci służyć będę za klucznicę...
   Zaczęła opisywać dworek i mieszkanie, wtem Herminia jej przerwała pytaniem, któremu 
towarzyszył rumieniec:
   — Mamy z sobą tego nieodstępnego przyjaciela Zdzisława... gdzież jego postawiemy w 
Suszy?...
   — Jego? powtórzyła Stasia — wiesz że na tego przyjaciela wcaleśmy nie rachowali... z tem 
może być trochę kłopotu, bo mi jakoś paniczykowato wygląda...
   Ręce założyła i zadumała się.
   — Długoż on tu będzie? spytała...
   — Prawdziwie nie wiem, lękam się, poczęła Herminia, żeby nie zasiadł na— bardzo długo...
   I schyliła zarumienioną twarz ku Stasi...
   — Lepiej ci już odrazu powiem wszystko... ale (położyła palec na ustach) o tem nikomu! 
nikomu! Ten... przyjaciel kochał się i kocha we mnie, chciał nawet żenić się — jam go odrzuciła, 
bom kochała mojego Zdzisława... Zdziś żył z nim jak z bratem — jest sierotą, nie ma nikogo na 
świecie... Mnie i jego trochę nudzi — ale cóż robić!
   Stasia potrzęsła główką.
   — I dla tego chcielibyście mi go oddać w miejsce Żabickiego... rozśmiała się płonąc znowu ru- 
mieńcem... Ale cóż to za męcząca rzecz mieć ciągle takiego natrętnego adoratora!... Minia spuściła 
oczy.
   — O! prawda, westchnęła — a w dodatku choć Zdzisław mi tego nie okazuje, czuję, że jest 
zazdrosny...
   Stasia słuchała z zajęciem wielkiem. Po wiejsku biorąc te sprawy, dziwiła się im bardzo.
   — To się go koniecznie pozbyć trzeba — szepnęła po cichu... Tylko— tylko mnie go nie 
dawajcie! Ja — nie — nie chcę.
   — Rozpatrz się w nim lepiej — za serce ci ręczę...
   — Pięknie... kiedyś mu je wzięła! rozśmiała się kapitanówna — ale chodźmy do nich...
   Poprawiły więc strojów przed zwierciadłem i wyszły...
   Mężczyzni rozmawiali wesoło i żywo. Alf tylko stał jakby oczekując na przybycie pań, z 
oczami we drzwi wlepionemi. Stasia zobaczyła go pierwsza, i uderzył ją smutek, a wyraz zbolały 
jego twarzy. Zaledwie dostrzegł Herminię, posunął się ku niej zaraz i zajął miejsce u jej boku, jak 
szambelan przy królowej. Zdzisławowi już w czasie podróży tą służbistością niemało krwi napsuł, 
zmarszczył się widząc go i tu przywłaszczającego sobie prawa jakieś, których nie miał. Lecz trzeba 
było to znosić... Nie byli już z sobą tak czule jak przed-; tem. Ze strony Alfa przyjaźń zawsze aż do 
zbytku demonstracyjna trwała, hrabia stawał się codzień zimniejszym. On wcale się na to zważać 
nie zdawał. Znosił zniecierpliwienia i oznaki złego humoru, wcale niedwuznaczne, z rezygnacyą, 
ze spokojem, który go w oczach Herminii czynił politowania godnym męczennikiem dla jej 
pięknych oczu. Któraż kobieta nie byłaby za takie poświęcenie wdzięczna?
   Oczy Stasi z ciekawością zwracały się teraz na tego zakochanego bez nadziei, wiernego a 
nieszczęśliwego bohatera... zajmował ją dosyć, choć się zrazu nie podobał. Porównywała go z 
Żabickim, i nie wiedziała doprawdy, któregoby z nich wybrała, gdyby jej wybór nakazano. Żabicki 
mniej miłym był może, surowszym daleko, mniej ogładzonym, lecz wzbudzał zaufanie, — Alf 
politowanie tylko i przestrach jakiś, gdy łagodne jego wejrzenie nagle ogniem prawie 
nienaturalnym błysnęło... Pokora jego i dobroć zdawały się kunsztownym wyrobem. Stasia patrząc 
ukradkiem, wszystko to mówiła sobie... ale obudzał jej ciekawość. Spoglądała także na Zdzisława... 
aby widzieć, jak wyglądają szczęśliwi, i dziwiła się na twarzy jego widząc więcej niepokoju 
jakiegoś i smutku, niż upojenia i szczęścia.
   Po obiedzie wszyscy oprócz Żabickiego, który się pożegnał i odjeżdżał w jakieś odwiedziny w 
sąsiedztwo, wybrali się do Suszy, gdzie już służba, pakunki i powozy od dawna były posłane. 
Zdzisławowi pilno było do tego, co się zwało teraz jego domem, chociaż widok Samoborów i ich 
wspomnienie upokarzały go i chmurą okrywały czoło.
   Nie tak on niegdyś marzył o niebieskich migdałach przyszłości, nie tak spodziewał się 
bohdankę przywozić do pradziadowskiego gniazda, nie z temi uczuciami miał nowe rozpoczynać 
życie!!
   Kapitan i Stasia humorem swym ożywiali towarzystwo dosyć ponure, bo i Herminia była 
niespokojna, i Zdzisław smutny, i Alf zamyślony a chmurny... Wszystkie oczy zwróciły się na 
domek w Suszy, gdy Stasia pokazała go z daleka... Wyglądał wesoło, ale dla Herminii po willi w 
Thiergartenie wydał się wieśniaczą chatą, Alf znalazł go bardzo, bardzo skromnym... Zdzisław 
tylko ucieszył się choć tym dachem, który mógł nazwać swoim... Radość to była pomięszana z 
jakimś smutkiem, lecz... po za nim były nadzieje!
   Kiedyż w życiu człowiek ich nie ma? choćby najniedorzeczniejszych!
   Około dworku widać było uwijającą się służbę i zielono umajone drzwi i ganek na powitanie 
dziedzica... Bliżej widziana Susza zyskała... Ucieszono się kwiatom... trawnikom, zieleni, 
drzewom i wiejskiemu jej wdziękowi.
   Nie przestępując progu, Zdziś rzucił się na szyję kapitanowi... Herminia wszystko chwaliła i 
dziękowała Stasi. Izdebki były jasne, wesołe, stworzone na kolebkę szczęściu młodemu... Za 
gospodarzami Alf je obchodził wzdychając...
   W chwili gdy nikt go nie słyszał, znalazł sposób zbliżenia się do Herminii i szepnięcia:
   — Bardzo ładna chałupka... ale pani pałacu jesteś godna...
   — Me żądam go i nie potrzebuję — odpowiedziała hrabina...
   Jednakże Susza wydała jej się daleko mniejszą, biedniejszą niż się nawet spodziewała, choć 
Stasia oprowadzając ją po gospodarstwie starała się dowieść, że nic piękniejszego i 
dogodniejszego w świecie być nie mogło...
   — Jabym nic w życiu większego mieć nie chciała! odezwała się po cichu... tylko takie 
gniazdko... ale z tym kogo serce ukochało...
   Oczka spuściła i westchnęła.
   — Nie z Żabickim, rozśmiała się Herminia.
   — Ani z Alfem... dodała Stasia...
   Oko jej pobiegło gdzieś po ścianach i wróciło strwożone na ziemię. Porowski i jego córka 
oddawszy klucze co najprędzej wyjechać chcieli, aby dać dziedzicom rozpatrzyć się i urządzić... 
Nie wstrzymywano ich też nie umiejąc jeszcze przyjmować... Gdy powóz wiozący ich oddalił się, 
w ganeczku zostały trzy osoby milczące i posępne... Herminia znużona rzuciła się na ławeczkę... 
Alf stanął w pewnem oddaleniu, — Zdzisław patrzał w koło niewiele widząc... Przyjaciela dwór 
składający się ze starego Ludka (bo ten nie chciał go opuścić) i małego grooma, jego pakunki 
dosyć znaczne, stały i leżały w progu dworku, oczekując, aby je gdzieś pomieszczono. Zdzisław 
dopiero teraz sobie przypomniał ten obowiązek, spojrzawszy na starego, przebranego w rodzaj 
żałobnej liberyi i z rozpaczliwą rezygnacyą opartego o ścianę ze wzrokiem wlepionym w tłomoki.
   We dworku miejsca nie było.
   — Alfie, gdzie ja ciebie pomieszczę? zawołał— lękam się, że ci będzie niewygodnie w domku 
ani kątka...
   — Gdziekolwiek, rzekł Alf z pokorą, byle dach nad głową...
   — Chodźmy na folwark...
   Zabudowania folwarczne stały na uboczu w olszynce. Szczupła oficynka mieściła kuchnię, 
pomieszkanie pisarza i czeladzi.
   Widząc nadchodzących, nienadaremnie strwożył się pan pisarz i wyszedł na przeciw nim, 
przeczuwał snadź katastrofę... Właśnie sobie był pokoik wystroił do smaku...
   Zdzisław nie widział innego sposobu, tylko go tymczasowo wyprosić z niego, a oddać Alfowi. 
Przyjął to młodzieniec z pokorą, ale po twarzy znać było, że mu nie na rękę było ustępować 
gościowi. Zdziś miał nadzieję, że się to później urządzi dogodniej. Alf przywykły do wygód i 
zbytku, strącony pod kuchnię, wesołą twarzą przeznaczenie swe znosił. Ludek i groom jęli się 
natychmiast tłomoków, a Alf pozostał na nowem mieszkaniu, aby się w niem rozpatrzyć...
   Zdzisław choć na chwilę znalazł się sam na sam z żoną. Siedli oboje w ganku zadumani...
   — Cóż zrobiłeś z Alfem? — zapytała Herminia...
   — Musiałem pisarza wyrzucić: źle mu będzie, lecz nie widzę sposobu gdzieindziej go umieścić. 
Przyznam się, dodał cicho oglądając się, że gdyby mu źle i ciasno było i gdyby z tego powodu 
opuścił Suszę, nie bardzobym się gniewał za to...
   — A! ja także! westchnęła żona — ale trochę mieć trzeba litości nad nim. On tak do ciebie jest 
przywiązany.
   — Miniu! ale czyż do mnie?! — rzekł Zdzisław z uśmiechem gorzkim. Przyjaźń nasza żółcią 
zaszła i dawno w inne jakieś zamieniła się uczucie, którego ja nie rozumiem... a miłość — trwa.
   — Śni ci się! szepnęła Herminia.
   — Radbym, żeby to sen był tylko, bo mnie to niewypowiedzianie męczy. Przez cały ciąg 
podróży byłem na torturach... Nie kryje się Alf wcale ze swą namiętnością...
   — Ale cóż ja jestem temu winna? zapytała żona.
   — Ty? nic a nic! któżby cię obwiniał? zawo- łał rękę jej całując Zdzisław — winno moje 
przeznaczenie — winien... ja nie wiem!
   Wieczór zszedł na rozglądaniu się w ogródku.
   Alf nadszedł wkrótce, z rozpogodzoną twarzą.
   — To jest tylko tymczacowe nasze obozowisko — odezwała się wracając ku domkowi 
Herminia — ojciec mój życzy sobie, ażebyśmy coś nabyli w tych stronach... Mamy w każdej 
chwili pieniądze do rozporządzenia... znajdziemy coś...
   — Właśnie dziś mówił mi kapitan — przerwał Zdzisław, że pan Sebastyan Samoborski, ten 
nieszczęsny stryj mój, który nam wyrwał wszystko cośmy mieli, zrażony do okolicy, w której 
poniósł straty bolesne dzieci i żony, chce się wyprzedawać i wynosić. Któż wie? moglibyśmy może 
choć ruinę naszą odkupić... choć gruzy tego domu, w którym mi młodość upłynęła... 
   — A! to cudowna myśl — zawołała Herminia: nie zwłócząc korzystać z niej potrzeba... Użyj 
kogo, nie trać czasu, kupujmy...
   — Jeżeli mnie sprzedać zechce — dodał Zdzisław.
   Alf także pochwalał bardzo pomysł szczęśliwy.
   — Ja mam wielką ochotę mój majątek sprzedać także — dodał — chętniebym się tu okupił. 
Bylibyśmy w sąsiedztwie.
   Zdzisław nic nie odpowiedział: myśl ta nie bardzo mu sić może uśmiechała. — Jeśli 
wszystkich folwarków nie kupicie państwo, ja się bardzo napieram, abyście mnie przypuścili do 
spółki — mówił Alf... Ja tam już żyć nie mogę... a przy Zdzisiu wszędzie mi będzie dobrze.
   Herminia udawała, że nie słyszy; Zdzisław mruczał coś niewyraźnego... Nie mówiono już 
więcej o tem... Pozostawszy sam na sam, naradzali się jeszcze państwo Zdzisławowstwo, i hrabia 
postanowił uprosić o pośrednictwo kanonika, jeżeliby pan Sebastyan w istocie chciał się z 
Samoborów wyprzedawać. O Alfie wcale mowy nie było.
   Miesiąc upływał od przybycia do Suszy, Alf ani na chwilę nie odstępował przyjaciół. Dobre 
owo chłopię zdawało się zawsze tak potulnem i serdecznem jak było, lecz wpatrując się w nie z 
blizka, dostrzedz mógł łatwo zimny postrzegacz w tej powierzchowności miłej, zalecającej się — 
coś przerażająco podstępnego, łaszczącego się zdradnie, okrytego tylko uśmiechem i łagodnością.
   Zdzisław, który go był nawykł widywać takim jakim był dawniej, ślepy, — nie dostrzegł 
odmiany. Herminia czuła instynktowo obawę, ale się z nią wydawać nie chciała, lękając się, żeby 
mąż zniecierpliwiony i podrażniony już nie wybuchnął. Zdało się jej, że wszystko to powoli 
przemieni się, minie, złagodzi... Radaby była od niego się uwolnić, nie widziała na to sposobu. Ile 
razy Zdzisław na chwilę oddalił się z domu, Alf czatować się zdawał, wciskał się natychmiast, 
zmuszał Herminię do niemiłej rozmowy, słówka cedził powoli obrachowane, a dobierał je tak, 
ażeby na długo w pamięci utkwiły. Chwalił niby przyjaciela, umiejąc zawsze wyszukać coś 
takiego coby mu zaszkodzić mogło. Wiedział już
   o dawnej miłości dla Mangoldówny, o wielkiem uwielbieniu dla panny Stanisławy— wiedział 
o czemś więcej jeszcze i żartobliwie dowodził, że Zdzisław miał serce tak płomieniste, iż tylko 
Herminia cudu tego dokazać mogła, by go w swych więzach dłużej utrzymać.
   — Cóż on nieborak winien, że jest tak czuły
   i wrażliwy? Ja mu zazdroszczę! wzdychał Alf.
   Przez starego Ludka, który był najzręczniejszym zbieraczem plotek i najusłużniejszym z 
dziadków, doszedł Alf do wiadomości o mało komu znanych przelotnych, dziecinnych niemal 
miłostkach Zdzisława z Felisią kuzynką pani Róży, którą niegdyś hrabina przestraszona oddaliła z 
Samoborów. Panna Felisia zamieszkiwała teraz w miasteczku... i Alf się domyślał, że nie wygasła 
miłość dawna rozciągała nad nią opiekę... Tę zabawną historyjkę po cichu i w sekrecie opowiedział 
Alf hrabinie, która oburzała się, czerwieniła, broniła męża, słuchać nie chciała — ale pomimo to 
jakiś żal miała do niego... Chcąc się pozbyć go, zająć czemś, sądząc może, iż Stasia go zajmie i 
odciągnie, Herminia namawiała go, aby bliżej starał się ją poznać... Alf był pozornie posłusznym 
swej pani. Jeździł często do Wólki, niecierpliwił Żabickiego, udawał, że był wielkim wielbicielem 
wdzięków i dowcipu Stasi, lecz i tu intrygował tylko. Posądzał on nie bez powodów kapitanównę, 
że miała do Zdzisława słabość; radby był rozdmuchać tę iskierkę pod popiołem, i małżeństwo 
poróżnić z sobą. Czy mu szło tak istotnie o pozyskanie serca hrabiny, czy o zemstę, sam sobie 
może nie umiał wytłómaczyć. Zrosły się i splątały uczucia te, zlały w coś potwornego, co duszę 
przepełniało...
   Stasia lubiąca towarzystwo, muzykę, rozmowę swobodną, przyjmowała Alfa dosyć dobrze, 
Żabicki musiał po feryach odjechać, sam więc Alf pozostał... Najczęściej mówił jej o Zdzisławie, 
łapał rumieńce, i niby przypadkiem wygadywał się z tem, jak to hrabia dawniej, przed ożenieniem, 
a nawet teraz o Wólce często wspominał, z jakiem był uwielbieniem dla panny Stanisławy. Rzucił 
pół żartem raz i drugi, śmiejąc się, coś o tem... pewien był, że pocisk utkwi...
   Ze Zdzisławem zaś sam na sam będąc, winszował mu jego szczęścia do kobiet, prześladował 
go dawną miłością dla Stasi, i zaręczał mu, że ona także na każde jego wspomnienie się rumieni. — 
Kochanie moje! szeptał — nie chciałbym być w skórze Żabickiego, gdy się ożeni i w Wólce 
zamieszka... sąsiedztwo... wszystko to daleko zaprowadzić może...
   Zdzisław mu usta zamykał — trochę mu to może pochlebiało, a na Stasię potem patrzał czulej 
mimowoli, i był przy niej nadskakującym... Odzywały się w ich sercach wspomnienia i sympatye 
— ale Stasia głęboko zamykała je w sercu swojem, a lękając się być odgadniętą, była zimniejsza i 
ostrożniejsza. Wyrzucała sobie jak zbrodnię, że Zdziś dla niej był bardzo miłym. Nie powiodło się 
więc w tem Alfowi, który pracował na to, aby ich oddalić i ostudzić pozornie... Skorzystał tylko z 
tego, wskazując Herminii, jak znaczący był ten brak poufałości, jak wiele mówiła ta 
ceremonialność obojga...
   Wszystko to zwolna oddziaływało na stosunki domowe, chłód pewny między małżeństwem 
czuć się dawał. Herminia istotnie zaczynała niedowierzać Zdzisławowi i pilne oko zwracać na 
niego — hrabia znowu podejrzewał Alfa, niecierpliwił się nim, a jego upór przypisywał zbytniej 
powolności żony. Przychodziło do sporów kto pierwszy powinien był mu dać do zrozumienia, 
ażeby się usunął, Zdzisław codzień był drażliwszy... lecz Alf go rozbrajał natarczywemi objawami 
czułości... i oświadczeniami przyjaźni niezłomnej. W najgorszych razach powoływał pamięć matki, 
której Zdziś przy- rzekł nieopuścić jej syna. Przypomnienie to usta zamykało hrabiemu, a było mu 
nad wszelki wyraz przykre...
   Tymczasem łamał sobie głowę Alf, opanowany jedną myślą wyprawienia na dłuższy czas 
Zdzisława z domu, aby z tego oddalenia korzystać. Jak ? nie pytał. Zdawało mu się, że to go do celu 
doprowadzić musi.
   Jednego wieczoru, gdy Herminia była w Wólce, a oni sami siedzieli w ganku i mierzyli się 
oczyma, Alf wzdychać począł.
   — Czuję, rzekł, że dla was jestem ciężarem, macie litość nademną i nie chcecie się mnie 
pozbyć — ja nie mam siły oderwać się od was i pozostać tak straszliwie sam na świecie. Gdzie się 
podzieje? Wiesz co Zdzisiu, na to nie ma rady innej — tylko się w Litwie wyprzedać, a tutaj gdzieś 
okupić w sąsiedztwie. Ale ja tam za nic w świecie nie pojadę — miejsca te mi obrzydły, tyle tam ja 
i matka wycierpieliśmy. Na plenipotenta zdać się niepodobna — obedrze ze skóry... A! Zdziś, 
gdybyś ty był opiekunem istotnie dla mnie, jak cię biedna nieboszczka prosiła! — wyratowałbyś 
mnie i siebie... Piszą mi, że się kupiec trafia na majątek... Jedź, sprzedawaj, rób co chcesz. W ten 
sposób mi dasz środek kupienia tu czegoś w sąsiedztwie, i ja od rana do wieczoru nudzić was nie 
będę sobą... — Ale mój Alfie — przerwał Zdzisław — to już nadto! Chcesz mnie ztąd wyprawić? 
ażebyś sarn z moją żoną pozostał... Ani dla niej, ani dla oczu ludzi uczynić tego nie mogę. 
Kochałeś się w niej zapamiętale... radzę, żebyś zupełnie pozbył się tego uczucia. Wierzę ci, wierzę 
jej — ale — to nie uchodzi.
   Alf dokończyć mu nie dając, odparł żywo:
   — Ale to rzecz naturalna, że gdybyś miał jechać, jabym się z Suszy wyniósł. To rozumiem! 
Wyjadę choćby do miasteczka. Cela va sans dire... Żona twoja mogłaby ten czas przebyć w Wólce 
— a mnie niechby tylko wolno było czasami tam zajrzeć... Tego mi przez litość nie zabronicie.
   Zdzisław zamyślony nie zaraz odpowiedział. W istocie był to może jedyny sposób zmienienia 
tych stosunków nieznośnych. Lecz jechać, jechać na długo od żony, porzucać ją samą! przykro mu 
było...
   — Nad tem potrzebaby się namyślić, rzekł w końcu — muszę się nawet z Herminią naradzić. 
Wreszcie możebyśmy pewnego człowieka znaleźli. a mniebyś uwolnił...
   Alf dawnym obyczajem rzucił mu się na szyję.
   — Ale jedź ty — ty — ja tobie jednemu ufam... Co tam mam, to cały mój majętek... to ostatki! 
Czyżbyś tego nie uczynił dla przyjaciela?
   Mówili jeszcze o tem czas jakiś — lecz odło- żono sprawę do namysłu. Wieczorem hrabia 
wspomniał o tem Herminii.
   — Zrób co chcesz — zawołała — lecz zmiłuj się i siebie, i mnie uwolnij od tej przyjaźni, która 
jest kamieniem u szyi. Ja się tego człowieka lękam... męczy mnie jego obecność... Dłużej tak 
pozostać niepodobna.
   — Wiec pojadę, rzekł Zdzisław ściskając żonę — ale cóż będzie z tobą?
   — Przeniosę się do Wólki, zamknę się w pokoju, nie wyjdę za próg... co chcesz...
   O! Wólka nie obroni cię — bo on tam będzie dojeżdżał...
   — Ze Stasia i kapitanem ja się go nie boję, damy sobie rady — odezwała się hrabina. Niech 
tylko nie zostaje w Suszy i przeniesie się do miasteczka...
   Były rozmaite trudności do zwyciężenia, lecz w kilka dni usunięto je, hrabia się namyślił, 
postanowił jechać, przyjął umocowanie. Spodziewał się interes ukończyć bardzo rychło. Nigdy mu 
na myśl nie przyszło, żeby biedny ów Alf, tak mądrze umiał wszystko obrachowywać. Jak tylko 
wyjazd postanowiony został, Robert natychmiast porwał rzeczy, najął ten sam dworek, w którym 
niegdyś i matką mieszkali, pożegnał najczulej gospodarzy i wyniósł się z Suszy.
   Herminia mogła odetchnąć swobodniej, pomimo to hrabia nalegał, ażeby na te dni kilka, 
kilkana- icie (tak liczył) do Wólki się wprosiła. Szepnął o tem sam Stasi, a ta przybiegła 
natychmiast zabrać przyjaciółkę. Zdzisław odkładał z dnia na dzień, nareszcie jednak wyjechać 
musiał.
   Wyprzedził go Alf listami do dawnego matki plenipotenta, zaklinając na wszystko, ażeby 
hrabiego Zdzisława wszelkiemi sposoby starał się (nic mu o tem nie mówiąc) zatrzymać jak 
najdłużej. Nie tłómaczył mu jasno dla czego — oblókł to jakąś tajemnicą, dając do zrozumienia, że 
szło o oszczędzenie mu jakiejś przykrości w domu, że czynił to przez przyjaźń i troskliwość o 
niego.
   W tak zastawioną na siebie pułapkę jechał Zdzisław, wcale się nie domyślając co go czekało, 
niecierpliwy, aby wszystko dokończyć jak najprędzej.
   Raz wszedłszy szczęśliwie na drogę, która, jak mu się zdawało, prowadziła do celu, Alf coraz 
nowe wymyślał kombinacye. Była to jego jedyna praca jedyna myśl, cel główny. Miłość z serca 
poszła do głowy, stała się zaprzątnieniem, namiętnością, fantazya, monomanią, niedającą chwili 
spokoju.
   W miasteczku nastręczała się zręczność zawią-
   zywania znajomości, a te zawsze do czegoś posłużyć mogły. Alf ze swą uprzejmością i 
słodyczą szukał ich, zabiegał, mnożył i zawiązywał stosunki, jednając sobie ludzi. Dla profesora 
miał zawsze likwor i ucho powolne do wysłuchania jego użaleń i pochwał, pomieszanych razem z 
sobą; do pani Wilelmskiej chodził z uszanowaniem w świeżych rękawiczkach; zaprezentował się u 
niej księdzu kanonikowi, którego ujął francuzczyzną i dobrem tonem; zrobił nawet za pomocą 
Ludka znajomość z panną Felicyą, rachując, że i to na coś przydać się może.
   Stary kuglarz wysługiwał się wnukowi, nie wchodząc nigdy w pobudki i cele, robił plotki 
poddawał myśl, a gdy mu Alf szepnął coś, rył się jak kret, dopóki danego polecenia nie wykonał.
   Wszystkie te zabiegi pokryte były takim pozorem dobroduszności, taką młodzieńczą 
skromnością i ujmującą fizyonomią, iż nikt poczciwego chłopaka o nic złego posądzićby nie 
śmiał...
   Przez dni kilka po odjeździe Zdzisława, niechcąc się okazać zbyt napastliwym, Alf nie 
wybierał się do Wólki; naostatek ubrany starannie, wyświeżony, przybrawszy twarz nieszczęśliwą 
i smętną, pojechał... Herminia ze Stasia siedziały w ogródku i nie posłyszały przybywającego, 
kapitana nie było, służąca wskazała gościowi altanę...
   Ukazanie się Alfa przeraziło przyjaciółki. Stasia szczególniej miała wstręt do niego. Herminia 
litowała się nad nim, unikała z obowiązku, ale ta miłość uparta i trwała czyniła na niej wrażenie... 
Zresztą nawykła do miasta i towarzystwa hrabina, nudziła się, nie przyznając do tego... Spojrzały 
na siebie, zamilkły trochę zafrasowane, Alf na to nie zważał, przysiadł się na ławeczce wesół i 
zaczął bawić...
   — Nie mogłem już wytrwać dłużej, nie dowiadując się o zdrowie hrabiny, o gospodarstwo 
panny Stanisławy... Samotność pani mam na sumieniu, bo z mojej przyczyny Zdziś odjechał... 
Gryzę się tem, jestem nieszczęśliwy, a w miasteczku oprócz pana Wilelmskiego, zajętego 
billardem, professorowej zajętej swą pensyą, księdza zajętego wyprawianiem na świat lepszy, nie 
ma do kogo słowa przemówić. Panna Stanisława przez miłosierdzie powinnaby mi dać choć jaką 
książkę...
   — Z największą chęcią!... Rinaldiniego czy Doświadczyńskiego? czem mogę mu służyć?
   — A! pani żartuje zawsze...
   — Może Biblię?
   — Pani więcej nic nie ma do czytania?
   — Ołtarzyk... a! przepraszam... Journal des Demoiselles... Toby było doskonałe dla pana...
   Herminia śmiała się jakoś nieochotnie.
   — Chodźmy do pokoju — rzekła.
   Wrócili tedy z ogródka do domu. Kapitana jak na złość nie było.
   Stasia musiała wybiedz coś zadysponować, i zostawiła ich samych na chwilę. Widząc ją 
odchodzącą, Herminia zarumieniła się mocno, ruszyła nawet, jakby sama z nią wybiedz chciała — 
ale po namyśle została... a Alf szybko przysiadł się do niej. — Czuję, że pani gniewać się musisz na 
mnie — rzekł cicho...
   — Za co?
   — Lękam się, byś mnie pani nie posądziła, żem umyślnie Zdzisława wyprawił...
   — Nie rozumiem, odparła Herminia — nie posądzam nigdy — a nie pojmuję celu...
   — Cel był zapewne inny — rzekł Alf... ale tak rni jakoś swobodnie widząc panią samą, tak mi 
to szczęśliwsze przypomina czasy, że czuję się w sercu grzesznym. Cieszę się, że go nie ma, choć 
go kocham.
   Herminia surowo nań spojrzała...
   — Panie Alfonsie? szepnęła...
   — Winienem! ale tak słodko zdobyć choć chwilkę marzenia, gdy rzeczywistości... nie można...
   — Pozbądź się pan marzeń — przerwała Herminia— lepiej panu z tem będzie...
   — A! pani, one całe moje szczęście i życie stanowią... Dobrowolnie się ich nie zrzeknę nigdy 
— nigdy — nigdy...
   Hrabina nie odpowiedziała nic, wzięła jakąś robotę, spojrzała na drzwi, wyglądać się zdawała 
Stasi — ale ta nie powracała.
   Po chwili rzekła:
   — Czy Zdziś już stanął na miejscu? jak się panu zdaje?
   — O! już być powinien... Szczęśliwy człowiek, pani tęskni po nim... nie pani nawet jedna, tyle 
osób! On tam się z pewnością w miłem towarzystwie, bardzo pięknych pań, na których nie zbywa 
mu... bawi wesoło...
   — Nieznośny pan jesteś — odezwała się hrabina. Zawsze toż samo!! Niepoprawiony!
   — Naucz mnie pani przez litość, w czem -się mam poprawić?
   — Wiele zapomnieć i nauczyć się wiele... szepnęła Herminia — przerzucając żwawo włóczki.
   Alf przysługiwał się kłębkami, których nie przyjmowano, ale się tem nie zrażał. Westchnął 
tylko...
   — Gdyby mi wolno było także... odezwać się? byle rozsądnie...
   — Z największem w świecie umiarkowaniem — począł — Alf. Hrabina też byś mogła 
troszeczkę się poprawić. Czyż godzi się wierne, oddane sobie serce, zakrwawione przez nią, 
chłostać i odpychać wiecznie?... Wszak ja o nic nad dobre słówko, nad wejrzenie, nad litość nie 
błagam...
   — Politowanie w istocie budzisz pan we mnie...
   — Moją niewzruszoną stałością...
   — To upór...
   — Do śmierci! dokończył Alf ledwie dosłyszanym głosem...
   — Ażeby tę rozmowę dokończyć, z uśmiechem dodała Herminia — bom jej prowadzić nie 
powinna i słuchać mi się tego nie godzi, Stasi muszę zawołać... — Stasiu! Stasiu! odezwała się głos 
podnosząc. Proszę cię tu — kłębuszka znaleźć nie mogę...
   Alf z rezygnacyą parę kroków odstąpił i usiadł wyprostowany.
   Nadbiegła kapitanówna, rozmowa stała się ogólna i weselszą — lecz zręczny chłopak umiał 
korzystać z najmniejszego zwrotu, przypominając się hrabinie. Czy jej to pochlebiało, nie wiem — 
ale nie zdawała się zbyt zagniewaną... Nareszcie i kapitan z pola nadjechał...
   Chociaż pierwsze te odwiedziny niewielką przyniosły korzyść Alfowi, miał powody jednak nie 
uskarżać się wcale... Hrabina w niebytności Zdzisia była daleko śmielsza z nim i swobodniejsza, 
karciła go i łajała, lecz uśmiechała się razem; była obojętna, ale łagodna i dobra dla niego...
   Alf uczynił to ważne dla przyszłości postrzeżenie, że dowcipem i wesołością nie zjednywał 
sobie hrabiny, że smutek, zamyślenie, tragiczna fizyonomia lepiej daleko służyły... Patrzała nań 
częściej nieco... Postanowił być jak najsmutniejszym, bo w duszy był takim w istocie, nieśmiałym, 
biednym i nie natarczywym... Odwiedziny te, o których długo rozmyślał, rozmarzyły go, 
wzburzyły, roznamiętniły...
   Przez dwa czy trzy dni wytrwał wszakże z Wilemskim w miasteczku... siedział, nudził się i 
niecierpliwił. Kapitan, który miał sobie za obowiązek go odwiedzić — zastał chorym, bladym, 
milczącym i tak nieszczęśliwym, że mu go się żal zrobiło. Użalał się przed nim na swe sieroctwo, 
osamotnienie, na to, że szczęścia nie miał do ludzi. Porowski w prostocie ducha, począł go mocno 
do Wólki zapraszać, aby się rozerwał, ujął go za serce.
   Nazajutrz Alf jechał znowu. Stawił się i tu skromnie, milczący, przybity, jakby zrozpaczony... 
Nie narzucał się wcale Herminii, ale przysiadł do Stasi, od hrabiny trzymając się z daleka. 
Spojrzała nań ciekawie kilka razy...
   Nie zwabiło go i to nawet, mówił ciągle z kapitanówną, melancholicznie wyrażał się o ludziach, 
sercach i świecie, obszył się pokorą tak miękką, i potulną, że go już osądzono i bezbronnym i wcale 
nie niebezpiecznym... Stasia znalazła dlań kilka słówek uprzejmych, a Herminia sama się zbliżyła 
doń uśmiechając, a czując, że mu łaskę czyni.
   — Cóż pan tak dziś jesteś nieszczęśliwy?
   — Jak zawsze...
   — Ale cóż wywołało ten smutek?
   — Nie godzi mi się mówić. Zakazano! rzekł Alf... Herminia odeszła z uśmieszkiem...
   Po chwili zbliżyła się znowu.
   — Wiesz pan, Zdzisław mi pisze, że się opóźni... Alfowi oczy błysnęły radością...
   — Ja się smucę, a pan... doprawdy jakbyś się cieszył z tego... Niegodziwy pan jesteś...
   Zamilkł i westchnął.
   — Czy pisał do pana? — Miałem list dzisiaj — tęskni bardzo — ale bawi się też doskonale...
   — Ogadujesz go pan! to się nie godzi... Nikogo nie było w pokoju, Alf jakby mu to
   z piersi wybuchnęło mimo wiedzy i woli — zawołał:
   — Zawsze tylko o Zdzisławie! a najwierniejszy ze sług pani... nawet na litościwe słówko nie 
zasługuje... O! pani piękna jesteś jak greckie posągi, ale jak posąg bez serca...
   W tem Stasia weszła, a Alf dodał:
   — Piszę dziś do mojego plenipotenta, aby choć ze stratą, starał się Zdzisiowi koniec interesu 
przyspieszyć.
   — Ale po cóż ze stratą? szepnęła hrabina... Rozmowa przerwana została, Alf wyjechał 
wieczorem dosyć z siebie zadowolony.
   — Jestem na niezłej drodze... byle czasu stało!! I uśmiechnął się do siebie.
   Pod rozmaitemi pozorami odwiedziny się powtarzały. Hrabina była bardzo zmienna. Alf 
uważał, że po dniach, w których mu nieco okazywała współczucia, stawała się chłodniejszą. 
Później litość wracała. Postępy jakie czynił, nadzwyczaj były powolne, lecz widoczne dla niego. 
Raz nawet przez miłosierdzie dano mu rękę pocałować, przytrzymać trochę, zdawało się, jakby 
dłoń ta zadrżała... Alf wyjechał oszalały szczęściem swem, ale gdy przybył potem, Herminia nie 
ukazała się wcale. — Więc się mnie lęka, więc miłość ta jest zaraźliwa? rzekł w duchu. A! być nie 
może, aby ona nie zwyciężyła, nie poruszyła jej serca... Zdzisław jej nigdy tak nie kochał! Ona to 
czuć musi.
   Przebiegły Alf, im mu się lepiej powodziło, tem mniej hrabinę w oczach Stasi i kapitana 
kompromitował. Przy nich zimny był prawie; a dla kapitanówny nadskakujący... Porowskiemu 
przychodziły różne myśli. "Kaduk go wie! gotów się ożenić! mówił w duchu — wolałbym go, niż 
Żabickiego, który nie ma nic".
   — Cóż ty na to? pytał córki. Stasia główką kręciła.
   — Niech tatko ani myśli, żeby on tu bywał dla mnie. Grzeczny, bo dla wszystkich jest taki... ale 
on nie myśli o mnie, ani ja o nim.
   — Ale cóż ty masz przeciwko niemu?
   — Nic za nim — odpowiedziała Stasia. Lękam się go sama nie wiem czemu... W salonie bywa 
miły, w życiuby był może nieznośny. Z dwojga złego Zabickiego wolę...
   — Strasznie ty jesteś wybredna! mruknął kapitan.
   Herminia na pozór niecierpliwiła się przedłużonym pobytem Zdzisława... Miesiąc od jego 
wyjazdu upływał, listy przychodziły rozpaczliwe zrazu, potem sam Zdziś przyznawał się w nich, 
że musiał szukać towarzystwa i że znalazł dosyć miłe. Herminia list ten rzuciła z ironicznym 
jakimś uśmiechem. Alf się wygadał przypadkiem o tym domu i o pani K..., która była 
zachwycającą, jak mówił ale niewymownie płochą... Parę razy hrabina musiała pojechać do Suszy, 
i kilka tam godzin przepędzić... Alf dowiedział się o tem i szepnął, że gdyby się nie obawiał, toby ją 
choć na chwilkę tam odwiedził.
   — Zakazuję panu! proszę się nie ważyć na to — będę się gniewała! Hrabina tak seryo i groźnie 
to powiedziała, że Alf umilkł. Me odzywał się potem ani słowa, aż sama przyszła do niego i 
zaczęła o czemś obojętnem.
   — Pani mi przebaczysz, rzekł zaczepiony — źle się musiałem wyrazić i nie zostałem 
zrozumiany. Boli mnie to bardzo... Czyżbyś pani mogła mnie posądzić o brak uszanowania?... o 
takie natręctwo niedarowane. Chciałem być w Suszy, aby módz pomówić, ale doprawdy nie o tem, 
o czem hrabina słuchać nie chce...
   — A o czemże?
   — Myślałem się radzić jej — chciałem Zdzisiowi przygotować, ułatwić nabycie części 
Samoborów, mówią, że ten dziwak chce je sprzedawać... Pojechałbym do niego... Obszerniejbym 
pomówił z panią o wyborze majątku... wszakże to dla pani właściwie kupno się to projektuje...
   Herminia w istocie pragnęła bardzo wynieść się z tej maleńkiej Suszy... Arystokratyczne 
zachcianki ojca odbijały się w córce... Upokarzał ją ten mały folwarczek dla jej hrabstwa za 
ciasny...
   Alf ujął ją tem wspomnieniem...
   Zawahała się jednak...
   — To niepodobieństwo — odezwała się po cichu i oglądając po pokoju — z tego mogą być 
plotki niepotrzebne... Dosyć jednej bytności w Suszy... aby z tego nie wiedzieć co sklecili ludzie.
   — Ale ja nie nalegam — odezwał się Alf... nie śmiałbym nigdy...
   Z tem wyjechał.
   Nazajutrz kazano mu przybyć do Wólki, hrabina chciała z nim mówić o Samoborach...
   Wahała się gdzie i jak...
   Chodziła czasem z książką do olszynki za dworkiem, mogliby się tam spotkać przypadkiem — 
wnosił Alf; ale Herminia oburzyła się niezmiernie i kazała mu milczeć.
   Zamilkł posłuszny.
   Zamiast dwóch tygodni, nieszczęśliwy hrabia dwa już bawił miesiące na Litwie, wyjeżdżając 
co kilka dni, wstrzymywany nieustannie. Alf znowu jakimś przypadkiem oddając książkę hrabinie, 
włożył w nią list od przyjaciela, opisujący żartobliwie tryumf Zdzisława i jego stosunek z panią K... 
Poufne to pismo było wyraziste do zbytku... i nie oszczędzało nikogo... Hrabina z twarzą w ogniu 
odczytała je, rzuciła w komin, płakała cały wie- czór i przyjęła nazajutrz Alfa czulej, serdeczniej, 
niż kiedykolwiek...
   — Czy mam jechać do Samoborów? zapytał — czyby mi pani nie dała instrukcyi? nie 
pozwoliła, się rozmówić poufnie? obszerniej?
   — Przyjdź pan pojutrze do Suszy — ja tam będę pewnie cały dzień... Pozwalam...
   I odeszła...
   W Wólce wiedziano tylko, że hrabina mając wiele listów do pisania, miała cały dzień przebyć u 
siebie. Nie powróciła nawet wieczorem, dając tylko znać Stasi, że ją bolała głowa i że zapewne 
jutro przyjedzie. Jakoż zjawiła się około południa zupełnie zdrowa, dosyć wesoła, trochę 
roztargniona, a w godzinę potem nadjechał Alf. Widać, że wczoraj zapewne nie mógł być w Suszy, 
bo cały ten dzień o interesie Samoborów przegadali z sobą na osobności.
   Stasia znajdowała swą przyjaciółkę dziwnie jakoś zmienioną, ale ożywioną, weselszą, niż 
wprzódy. Tylko na wspomnienie o Zdzisławie odpowiadała z niecierpliwością, że się na niego 
gniewa, że go nawet posądza, i że — go nie rozumie.
   Wycieczki do Suszy powtarzały się dosyć często, lecz nie można było posądzać nawet hrabiny, 
bo w czasie każdej z nich zjawiał się Alf w Wólce i bawił pannę Stanisławę... I w jego obejściu się, 
humorze, twarzy nawet, szczęśliwa zaszła zmiana. Swobodniejszy był, weselszy, zrezygnowany, 
hra- bina władała nim despotycznie, lecz zdawała się nie bardzo nań zwracać uwagę, a niekiedy już, 
coraz rzadziej, powtarzała, że ją temi uwielbieniami nudzi...
   Narada o Samobory musiała też przyjść do skutku, bo Robert jednego wieczoru rozpoczął o 
tem rozmowę z kanonikiem u pani Wilemskiej, dopytując, jakby to można dostać się do dziwaka.
   — Dawno go nie widziałem, odparł kanonik: człowiek ten zdziczał zupełnie od śmierci żony, 
dostąpić do niego trudno. Żyje tylko ze swoją służbą, z chłopami i zagonową szlachtą...
   — Niezmierniebym jednak rad go zobaczyć, rzekł Alf, a nużby mi się udało zatargowac u 
niego majątek...
   — Wątpię bardzo — odezwał się ksiądz Starski — ale kupić nie kupić, potargować można. 
Sprobuj pan, pojedź, powiedz zresztą, żem ja przysłał.
   Alf natychmiast drugiego dnia wybrał się do Samoborów.
   Dla tych, co je za szczęśliwszych widzieli czasów, Samobory były do niepoznania...
   "Wspaniała rezydencya pańska stała się gorzej niż ruiną, czemś umyślnie wywróconem, 
zniszczonem, zmienionem w pustkowie bezładne.
   Park był wycięty, zaczęto go na pole karczować, potem porzucono i dano zarosnąć chwastami i 
dzikiemi krzewy... Wyglądał jak las zaniedbany miejscami poopalany przez pastuszków. Pasły się 
w nim trzody gromady wiejskiej. Gdzieniegdzie z dawnych ścieżek, budowli ławek, zostały tylko 
ślady i szczęty... aby przeszłość przypominały... Miejsce zwalonego pałacu oznaczały kupy 
nieforemne gruzu, białych tynków, cegieł i kamieni, pokryte trawą i mchami... Nie pościągano 
belek potrzaskanych, które sterczały dziwacznie, jak niedogniłe kości szkieletu. Folwarczny dom, 
prostym płotem ogrodzony (bo dawne kraty żelazne i słupy dziedzińca poobalano z rozkazu 
dziedzica) — zajmował pan Sebastyan. Służba nieliczna w siermięgach, kręciła się opieszale około 
niechlujnie utrzymanego budynku.
   Alf przybywszy tu, nie wiedział do kogo udać się w początku. Stary, z długiemi wąsami, 
kozaczej postawy mężczyzna wyszedł naprzeciw niemu, zapytując chmurno i krótko, czegoby 
życzył sobie?
   — Chciałbym się widzieć z panem...
   — Pan się z nikim nie widuje...
   Robert dał mu swój bilet, i kazał powiedzieć, że go kanonik Starski przysyła. Chwila upłynęła 
nim go wpuszczono. Przez dwie izby, których sprzęt był jak zwykle w czeladnych, przeprowadził 
go kozak do trzeciej. W tej okiennice były pozamykane, bo pan Sebastyan nie znosił dziennego 
światła. Oczy niemal wypłakał.
   Wśród mroku ujrzał go Alf ubranego w prostą siermięgę, rozwartą na piersiach, z pod której 
widać było koszulę i wychudłe, skórą żółtą pokryte ciało. Dziki wyraz twarzy, straszniejszym 
jeszcze czyniły powieki powywracane i krwawe...
   Ręce trzymając w kieszeniach, stał garbus nieopodal od progu i zdala mierzył oczyma 
krwawemi przychodzącego, starając się go rozpoznać, ktoby był. Bilet nic nie mówiący trzymał w 
ręku.
   Alf mu się skłonił — stary zaledwie kiwnął głową.
   — Ksiądz kanonik Starski — odezwał się — mówił mi, że pan dobrodziej życzyłbyś sobie 
podobno część dóbr swoich wyprzedać...
   — A tak — burknął stary głosem drżącym, ochrypłym, jakby zastygłym w piersi, ale 
podnoszącym się powoli — tak! chcę tę ziemię napiętnowaną przeklęctwem bożem zbyć, — oddać, 
ale nie takim paniczom i pankom jak wy...
   Zmieszany zrazu Alf tem powitaniem, zebrał się nierychło na odpowiedź.
   — Ja ani do panków, ani do paniczów nie należę.
   I spojrzał mu w oczy śmiało...
   — A któż jesteś? spytał Sebastyan. Alf pomyślał...
   — Nazywam się Robert — rzekł — to znaczy jakbym nie miał nazwiska... Ojciec mi swojego 
dać nie chciał, matka nie mogła... bo nie miała. Wzięto pierwsze z brzegu... Jak wy, nienawidzę 
panów, jestem sierota... a tu obcy...
   Sebastyan wciąż słuchając, patrzał na niego. Odstąpił kroków kilka w tył i wskazał mu w 
przyciemnionej izbie stołek pod ścianą. Alf usiadł.
   — Zkądżeś się tu wziął? — coś za jeden? odezwał się dziko garbus — toć wyglądasz na 
chuderlawe paniątko.
   — Temum nie winien, tak samo jak wy nie winniście, że się hrabią Samoborskim zowiecie...
   — Jakim hrabią? Hrabiowie Samoborscy poszli z torbami — ja jestem chłop... muzyk... 
człowiek prosty... żaden hrabia... Hrabstwo próchno...
   — Ja też ani hrabią, ani nawet szlachcicem nie jestem...
   — Na zdrowie — a któż ty jesteś?
   — Sierota bez imienia — rzekł Alf... Słyszałem ja o waszych dziejach... Was, jak mnie rodzina 
się zaparła; jak wy, ja jej też zemstę poprzysiągłem.
   — Tutejszy jesteś?
   — Nie...
   — Zkądże?
   Alf się wahał z odpowiedzią, garbus drzwi od czeladnej izby zamknął.
   — Przyjechałem tu z synowcem waszym...
   — Z jakim? ja żadnego nie mam! ofuknął gwałtownie pan Sebastyan.
   — No — to ze Zdzisławem Samoborskim, dodał Alf... Byliśmy z nim niegdyś wielkiemi 
przyjaciołmi, za to też mi com miał najdroższego odebrał... Ściskamy się i całujemy, a 
nienawidzimy... Co robić!! Trzeba się całować, póki się nie można pomścić...
   — Mścić się? a pewnie! ząb za ząb! ale jawnie i nie ściskając, chyba za gardło — zamruczał 
spluwając pan Sebastyan... ręką na drzwi wskazując...
   Alf się zmieszał...
   — Wy go także nienawidzicie?
   — Jego — rodu ich... i wszystkich paniczów, jak ty... nie cierpię... brzydzę się gnojem! 
Zdrajców nienawidzę...
   Po coś tu przyszedł?...
   Widzę, żeś mi się tu wcisnął, aby mnie podejść, albo się mną posłużyć — ho! ho! Jam nie z 
tych ludzi, co się dają ciągnąć — ja... wlokę i gniotę!
   I powtórnie drzwi pokazał.
   Zbladł Alf... wstał i już miał się zawrócić ku progowi, gdy stary zawołał nań:
   — Co on ci zrobił?
   — Zdradził mnie! odebrał mi skarb jedyny... kobietę, którą kochałem... Rachunek między nami 
zaczęty, ale nieskończony... Obaj go nienawidzimy, myślałem, że w was znajdę sprzymierzeńca...
   — Ja przymierza niczyjego nie potrzebuję, wojuję sam, mszczę się sam... siły mam dosyć! 
Chodzę samopas, nie wiążę się z nikim, a najmniej z takimi hładyszami... Dla mnie też skończono 
wszystko, i zemsty dość, i świata po póty... Wskazał gardło i podniósł krwawe oczy na Alfa, który 
mu się ciekawie przypatrywał.
   — A na cożeś chciał kupować ziemię?
   — Aby on jej nie dostał... Sebastyan rozśmiał się dziko.
   — Nie bój się — syknął — prędzej ją rozdaruję chłopom... lub puszczę, by jałowiała... Niech 
będzie pustynią... On tu nie siądzie nigdy... Kaima krew...
   — Macie go już w Suszy pod bokiem, zamruczał Alf. Nie jesteście wieczni... Zemrzecie, ktoś 
ją po was sprzeda... lub spadkiem weźmie minio waszej woli.
   — A niedoczekanie jego! zawołał ściskając pięść Sebastyan...
   Stali jeszcze chwilę naprzeciw siebie. Garbus wodził po nim oczyma, od stóp do głowy go 
opatrując.
   — Gagatku! i to tobie myśleć być mścicielem? zaśmiał się ponuro. Gdzież w tobie na to siła? 
pieszczone dziecko wymokłe... Burzy się w tobie i przeburzy, albo cię samego bezsilnego zemsta 
ubije... Czy ty wiesz, co to kipiątek nosić we wnętrznościach i nie zgorzeć od niego ? Dziecko — 
dziecko!
   I głową począł trząść, a potem pogardliwie zwrócił się ku oknu, i nie żegnając, w kącie zniknął 
ciemnym. Alf stał, nie wiedząc czy próbować dłuższej rozmowy, do której garbus nie miał ochoty. 
W tem z głębi ozwał się głos:
   — Z Panem Bogiem... nie macie tu co robić... Ziemi u mnie dla was nie ma, pieniędzy waszych 
nie potrzebuje... Dosyć tego...
   Blady, trzęsąc się z gniewu, Alf słowa już nie mówiąc odszedł powoli, nie oglądając się po za 
siebie. Przesunął się przez izbę i powlókł do bryczki.
   Dziki człowiek ze swą pogardą i słowy szorstkiemi, zrobił na nim wrażenie grozy jakiejś 
niepokojące, pierwszy raz gniew z niego buchał — którego zwykłą dobroduszną twarzą pokryć nie 
umiał. Postanowił utaić całą tę wyprawę, i kazał jechać do Wólki, spodziewając się ochłonąć przez 
drogę...
    
   * * *
    
   Dwa miesiące upływały od wyjazdu Zdzisława, którego listy do żony w początkach częste i 
pełne tęsknoty a niecierpliwości, stały się rzadszemi i w końcu ton ich w żartobliwy się zmienił. 
Pewne formy czułości odzywały się w nich, jakby z nałogu, ale Herminia nie poznawała w nich 
dawnego Zdzisława. Mało też o nim mówiła, i powrót jego, o którym zrazu nieustannie ze Stasia 
marzyły, niemal się stał obojętnym. Alf podrzucał jej listy przyjaciela swego, które malowały 
Zdzisia jako rozkochanego wielbiciela pani K... Hrabina pisy- wała do niego, lecz sucho i 
złośliwie... Nie dopominała się tak bardzo przyspieszenia przyjazdu...
   Alf też, co pierwsza Stasia postrzegła — i co jej dało do myślenia, — zupełnie się stał innym. 
Zwolna dobroduszność i pokora ustąpiły jakiemuś szyderstwu i pewności siebie nieco śmiesznej. 
Pokazywał się w Wólce rzadziej, krócej przesiadywał i spieszył z powrotem do miasteczka. Stasia 
przypisywała to temu, że hrabina coraz częściej bawiła w Suszy, i prawie w niej zamieszkiwała...
   Tęsknota jej do męża, była jakaś gniewna i niecierpliwa; zwykle gdy Stasia mówić o nim 
zaczęła, przerywała jej żywo:
   — Proszę cię — ani słowa o tem...
   Alfem rzucała i posługiwała się jak niewolnikiem, a kapitanównie zdawało się, że między nimi 
łapała jakieś znaki porozumienia i wejrzenia ukradkowe, których sobie wytłómaczyć nie umiała...
   Parę razy stęskniona pobiegła do hrabiny do Suszy — raz nie zastała jej w domu — była gdzieś 
na przechadzce; za drugą bytnością o mroku, znalazła ją pomieszaną, chorą — a gdy zapragnęła 
odprowadzić do jej pokoju, Herminia tak się temu oparła mocno, nie puszczając jej nawet, tak, że 
biedna Stasia nie wiedziała co myśleć. Wszystkim pożądany był nareszcie powrót Zdzisława, lecz 
z ostatnich listów wnosić było można, że on nierychło nastąpi... Interesa Alfa były zawikłane... 
potrzebowały czasu wiele... Gdy się to tak przeciągało — jednego wieczoru jesiennego, kapitan z 
córką siedział w ganku przed dworkiem swoim. Hrabiny od dni kilku nie było. Wybrała się do 
Suszy pod pozorem gospodarstwa, listów i różnych zajęć... Alf też przestał jakoś bywać. Porowski 
cieszył się niemal, że ich ci goście trochę uciążliwi opuścili...
   Wieczór już był dosyć późny, mrok niemal nocny, gdy na grobelce tętnić zaczęło, jakiś powóz 
zbliżać się zdawał ku dworowi.
   — No, rzekł kapitan — pod noc gościa nam Pan Bóg daje — nie bardzo to wygodne... myśl 
Stasiu o wieczerzy...
   — Nie bardzo się boję, bo mam zapasy, odezwała się kapitanówna, byle gość tatkowi był 
miły...
   Przysłuchywali się coraz zbliżającej się bryczce.
   — Ani chybi do dworu ktoś! potwierdził kapitan.
   Stasia wspięła się na palce, chcąc wyjrzeć, ale o mroku nic już widać nie było... W tem brama 
się otworzyła i oczekiwany gość wtoczył się na dziedzińczyk... Kapitan i jego córka ciekawie się 
przypatrywali przybywającemu, gdy mężczyzna okryty płaszczem skoczył z bryczki — a Stasia 
wprzód nim głos usłyszała, poznała go instynktem i zawołała z radością:
   — Pan Zdzisław! Był to on w istocie. Wesoło przywitał kapitana i ucałował rączki Stasi.
   — A Herminia? zapytał.
   — W Suszy od paru dni — odpowiedziała Stasia: taka z niej gospodyni! Tyle ma do roboty...
   — Ale zkądżeś pan tu się wziął? myśmy się go wcale nie spodziewali, przerwał kapitan.
   — O! bom umyślnie bałamucił, aby Mini zrobić niespodziankę, zawołał Zdzisław. Naostatek 
ten nieznośny interes Alfa jakoś dobiłem. Sprzedałem mu korzystnie majątek. Wszystko 
skończone... a ja odetchnąć tu powracam...
   Nie kazał Zdzisław bryczce ruszać, bo natychmiast chciał spieszyć do żony. Stasia radaby go 
była zatrzymała i nakarmiła, ale tak mu było pilno.
   — Bryczkę, rzekł śmiejąc się, zostawię zdaleka, a sam cichuteńko się pieszo zakradnę i... 
spadnę jej jakby...
   — Z nieba! zawołała Stasia w ręce klaszcząc.
   — A! tak mi niewysłowienie do niej tęskno! tak pragnę ją widzieć!...
   — Trochę się gniewa na was, szepnęła Stasia... boście też nadużyli naszej cierpliwości.
   — A gdzież Alf? zapytał hrabia.
   — W miasteczku prawie ciągle, poczęła Stasia; zdaje mi się, że Wilemski go w billard grać 
nauczył — i że z nim po całych dniach się zabawiają.
   Zdziś ramionami ruszył. — Ten także odsiedział dobre rekollekcye i musi mnie przeklinać! 
zawołał...
   — A hrabio... myśmy tu mieli wiadomości — szepnęła Stasia — bawiłeś się tam podobno 
doskonale? O! my tu o wszystkiem a wszystkiem mieliśmy raporta...
   Gdyby nie mrok, dostrzegłaby była kapitanówna, że się Zdziś zarumienił, zagadując czemś 
zaraz. Gwałtem chciano go zatrzymać na herbatę, lecz spojrzał na zegarek, było dosyć późno, 
pocałował w rękę Stasię, uścisnął kapitana, skoczył na bryczkę i kazał jechać do Suszy...
   — Ot to się hrabina ucieszy! zawołał po odjeździe jego kapitan...
   — Wiem, że ani przypuszczała, ażeby przed dwoma tygodniami mógł nadjechać — dodała 
Stasia — wybornie nas wszystkich zwiódł...
   Rozmowa ustała, Porowski się zamyślił, w dali słychać było długo tętniącą bryczkę, potem 
ucichło wszystko i cicha noc do snu spokojną wieś ukołysała.
   Spodziewano się wiadomości lub gości z Wólki nazajutrz rano, ale napróżno...
   — Będą po obiedzie... mówiła sobie Stasia...
   Kapitan chodził od okna do okna... córka siadła grać do fortepianu i cała zatopiła się w 
muzyce... Nie uważała, jak nagle wszedł ojciec w kapeluszu na głowie, blady i poruszony, i 
jąkającym się głosem odezwał: — Muszę wyjechać na kilka godzin... moje dziecię... zostań tu, 
proszę cię, nie ruszaj się nigdzie z domu... wkrótce powrócę.
   Stasia tak dobrze ojca znała, iż z twarzy jego wyczytała, że się coś nadzwyczajnego przytrafić 
musiało, coś niepomyślnego... Porwała się z rączkami załamanemi od fortepianu krzycząc: — 
Ojcze! co to jest? na Boga!... Kapitanowi głos zamarł w ustach...
   — Nic — rzekł — nic... później... ja nie wiem sam... bądź spokojna...
   — Jąkał się i za głowę chwytał... Pocałował w czoło córkę, koń stał przed gankiem... Siadł nań 
i popędził galopem. Stasia tyle tylko dojrzeć mogła, że się skierował ku Suszy...
   — Tam się nieszczęście jakieś stać musiało! zawołała ręce łamiąc i padając na ławkę... O Boże! 
cóż to może być!...
   Niepokój ją opanował, który na miejscu usiedzieć jej nie dawał; poczęła się przechadzać po 
pokojach, miejsca sobie znaleźć nie mogąc.
   — Co to może być? powtarzała ciągle strwożona...
   W pokoju ojca, do którego weszła, szufladka świeżo wysunięta była i niezamknięta. Stasia 
zobaczywszy to, poszła zrobić porządek, gdy na podłodze spostrzegła pomiętą kartkę...
   Schwyciła ją rękami drżącemi... Był to kawałek papieru oddarty od czegoś, na którym ręką 
Zdzisława, niewyraźnie, gorączkowo, zmienionem pismem, stały następujące nakreślone słowa:
   "Kapitanie! Jako jedynego przyjaciela, zaklinam cię, przybądź do mnie, ratuj mnie... Jestem 
chory, nieszczęśliwy — sam... Stało się nieszczęście wielkie... Potrzebuję rady, pociechy, ratunku. 
"
   Stasia z bijącem sercem czytała i odczytywała. Myśl jej błąkała się, nie umiejąc pojąć, co to 
znaczyć mogło...
   Z Urn samem uczuciem leciał Porowski do Suszy... Gdy dobiegł do dziedzińca, nie zastał 
nikogo, coby konia odebrał... musiał go do płotu przywiązać... Domek stał jakby pusty, drzwi 
pootwierane... Wszedł, nie wiedząc gdzie się pokierować.
   W saloniku wszystko było w porządku, krosna, robota, książki, tylko chustka czarna rzucona w 
środku na ziemię, pomięta, jakby zgubiona była przez kogoś...
   W Drugim pokoju, który był gabinetem Herminii, straszny nieład panował. Sprzęty były 
powywracane, poobalane wazony, a na jasnej ścianie zczerniała plama, jakby krew bryzgnęła i 
zaschła...
   Widocznie odbyła się tu jakaś scena tragiczna, której śladów zatrzeć nawet nie miano czasu...
   Przez pusty pokój jeden jeszcze kapitan dostał się do kancelaryi Zdzisława... Drzwi do niej 
stały otworem. Hrabia leżał na szezlągu na wznak, z rękami pod głową, z włosami w nieładzie, w 
odzieży potarganej, wyciągnięty jak trup, z zamkniętemi oczyma... Blada twarz jego 
pomarszczona, sfałdowana, była jakby kartą, na której czarny dramat się wypisał.
   Słysząc kroki, porwał się, otworzył oczy, załamał ręce, zakrył niemi twarz i rzucił się nią na 
kanapę...
   Porowski stał niemy, pytać nie śmiał...
   Wtem dźwignięty jakąś siłą gwałtowną, zerwał się hrabia i siadł, wyciągnął rękę milczący, 
wskazując siedzenie.
   Kapitan jeszcze pytać się wahał...
   — Co ci jest? co to jest? rzekł w końcu po długiem milczeniu, którego Zdzisław przerwać nie 
miał siły...
   Czekał jakiś czas na odpowiedź...
   — Powiem, powiem wam wszystko... dla ludzi trzeba ukryć srom i nieszczęście, z wami muszę 
je podzielić...
   Westchnienie jak jęk, wydobyło mu się z piersi...
   — A cóż? zawołał nagle — stało się to, czegom się był powinien spodziewać... Podkradłem się 
z sercem bijącem pod okna domu, pod drzwi, ażeby podsłuchać rozmowy kochanków i zastać ich 
w czułym uścisku, szydzących ze mnie...
   Alf!... Nie wiem czym go zabił czy ranił tylko... strzeliłem do niego... Kapitan ręce podniósł do 
góry. — Bryznęła krew... zasłoniła go sobą odemnie ta kobieta... Co się stało nie wiem, bom padł... 
oszalał...
   Nawet domu od niesławy ocalić nie mogłem... Nie byłem panem siebie... Jęknął. Porowski 
zadumany milczał...
   — Co się stało, rzekł — na to poradzić nie podobna... Ale gdzież... hrabina...
   — Poszła z nim... musiała... Nie wiem... nic nie wiem...
   I głowę w ręce ująwszy zamilkł Zdzisław... Kapitan przechadzać się zaczął...
   — Dosyć tego szału i rozpaczy, rzekł głosem smutnym... trzeba w domu zatrzeć ślady tej 
sceny... ludzie się rozbiegli... po całem sąsiedztwie wieść się rozniesie...
   — Niech się dzieje co chce — odparł Zdzisław — mnie już wszystko zupełnie jedno...
   Nie przeciągając dłużej rozmowy, kapitan wysunął się w dziedziniec... szukając ludzi. Kupka 
ich na folwarku przerażona, zgłupiała, siedziała pod piecem płacząc i stękając... Porowski wziął 
chłopaka i poszedł z nim do pokojów. Zdzisław znowu leżał na kanapie na wznak i jęczał.
   W kilka godzin potem, gdy napróżno oczekiwał Porowski, aby się mógł czegoś więcej 
dowiedzieć od Zdzisława, znalazł go w gorącze i nieprzytomnym... Potrzeba było posłać co rychlej 
po lekarza, a do Wólki oznajmić, aby go tara nie oczekiwano...
   Musiał napisać do Stasi, lecz uważając pobożne kłamstwo za obowiązek, doniósł jej, że 
hrabina otrzymawszy wiadomość o niebezpiecznej chorobie ojca, nagle wjechać musiała do 
Berlina, a Zdzisław ze znużenia i niepokoju zachorował także mocno...
   W nocy żądany lekarz, ten sam, który w ostatniej chorobie czuwał nad hrabiną, przybył 
wylękły... i wprost poszedł do łoża chorego. Nakazał spokój — ruszył ramionami, nie umiał 
powiedzieć nic, nad dwa słowa:
   — Może umrzeć...
   Pozamykano okiennice, posadzono starego sługę, który niegdyś w Samoborach był jeszcze za 
lepszych czasów, kapitan z doktorem wyszedł do pustych pokoików, pełnych jeszcze śladów życia, 
wesela, szcześcia, które ztąd ubiegło na wieki...
   — Późnoście brzybyli trochę — pewnie was nie zastał posłaniec — odezwał się kapitan...
   — Owszem, alem się oddalić nie mógł, byłem tam potrzebny, rzekł doktór: w obec lekarza 
wszyscy chorzy są równi. Miałem pilną robotę. Opatrywałem ranę tego łotra...
   Porowski drgnął.
   — Niebezpieczna?
   — Nic mu nie będzie... odparł lekarz spokojnie: strzelony w rękę, którą się zasłaniał, po- 
tłuczony przez Zdzisława, zgnieciony — zbity... ale... wyjdzie...
   Ma przy sobie dozór dobry, bo go ta kobieta nie opuszcza na chwilę...
   Ruszył ramionami.
   — Tegośmy doczekali na tę nieszczęśliwą rodzinę. Nie dosyć było upadku, trzeba było 
sromoty i niesławy, aby ją dobić...
   — Cóż, myślą tu pod bokiem siedzieć w miasteczku? zapytał Porowski.
   — Nie, już wyjechali. Obandażowałem go na drogę, wzięli z sobą felczera... nie ma ich...
   Kapitan lżej odetchnął...
   — Tak lepiej, rzekł: niech przynajmniej na oczach nie będą. Prędzej się to nieszczęście zatrze i 
zapomni...
   Stary doktór potrząsł głową.
   — Nigdy się takie rzeczy nie zapominają — szepnął... A! kapitanie — tego dnia gdy piękna, 
szczęśliwa hrabina Julia obchodziła pełnoletność swego jedynaka... dziedzica pięknego imienia i 
włości — któż z nas wśród tej uroczystości mógłby był przeczuć, co czeka tę rodzinę, której 
szczęście przyświecało... ? Zdziś... to pieszczone, dobre dziecię, na takie losy!! takie losy...
   Pamiętasz go zwijającego się z Mangoldówną w tańcu... tę parę śliczną, wesołą?... Co się z 
nimi stało?!
   — Alboż Mangoldówną... — A no — wiecie pewnie... Włoch muzyk ją zbałamucił... Ojciec 
wywiózł, schła biedna... ale już jej nie ma, bo kawaler wykradł i uciekli razem... temu parę 
tygodni... Ojciec to trzyma w tajemnicy... lecz szepczą już po okolicy — wiedzą wszyscy... Takie 
rzeczy się nie utają...
   Wzdrygnął się Porowski, jakby ogarnięty strachem...
   — Jakieś niepojęte przeznaczenie — fatum padło na okolicę naszą... kończył doktór... Nowy 
dziedzic Samoborów stracił dzieci i żonę, nie wiem co i z nim będzie... Słowem ruina, śmierć... 
niedola...
   — Bóg łaskaw, ubogą moją chatę uchował! westchnął Porowski — niech Mu za to będą dzięki!
   Przyznam się wam jednak, że zetknięcie z hrabiną mojej córki dziś mi cięży. Radbym zatrzeć 
pamięć jego...
   Biedny Zdzisław...
   Całą noc przesiedzieli tak to zachodząc do pokoju chorego, to wzdychając i szepcząc po cichu. 
Porowski nad ranem, uprosiwszy doktora, aby przez pamięć dla Samoborskich pozostał przy 
Zdzisławie i nie opuszczał go, przyrzekając powrót swój, pojechał do domu...
   W Wólce wszystko spało... tylko tętent konia posłyszawszy, Stasia, która się nie rozbierała, 
wybiegła naprzeciw ojca. W milczeniu pocałował ją w czoło. Spojrzała mu w oczy i twarz 
chmurną, i pytać nie śmiała...
   Przeprowadziła go do jego sypialni. Zdawała się czekać na to, ażeby jej sam coś powiedział, 
lecz stary był tak znękany, że padł na łóżko nie mówiąc ani słowa.
   — Trzeba co ojcu ?
   — Nic— spoczynku trochę... moje dziecko...
   — Czy ja nic wiedzieć nie mogę? nieśmiało zapytała córka.
   — Dowiesz się, niestety! choćbym wolał, ażebyś mogła nie wiedzieć o niczem, dziecko moje. 
Są to kary boże... chłosta za grzechy...
   Westchął stary.
   Stasia zwieszoną rękę pocałowała...
   — Zdzisław chory... ? spytała po cichu... Tam nie ma nikogo.
   — Doktor jest... zamknął kapitan — idź — spocznij...
   Stasia posłuszna wysunęła się po cichu...
   Tegoż dnia ksiądz kanonik Starki przybył do przezesa Mohyły w odwiedziny, rzadki gość, i 
tem milej przyjmowany... W miasteczku już była wieść o wypadkach gruchnęła, pani Wilelmska 
dowiedziała się o wszystkiem, a nie mogąc sama swój pensyi porzucić, nie wiedząc czy kapitan 
zajmie się Zdzisławem, uprosiła księdza Starskiego, aby pojechał dać znać o wypadkach 
prezesowi... Wyprzedziła jednak kanonika stugębna fama, zastał Mo- hyłę we łzach, zadumanego, 
strapionego, niemal w rozpaczy. Syn i córka pocieszać się go starali.
   Starzec powtarzał po cichu.
   — Fatum! fatum.
   Zaczęły się świeckie i duchowne komentarze bez końca. Mażdemu się teraz zdawało, że z 
twarzy nieszczęśliwej kobiety zawczasu jej płochość wyczytał. Mohyła obwiniał kapitana za list 
rekomendacyjny do Puciaty... Radzono co poczynać, dopytywano co i jak się stało... czy hrabina 
istotnie uciekła...
   Kanonik wiedział tylko to, co po miasteczku rozpowiadano: że w nocy na prostej furze 
przywiózł chłop ranionego i okrwawionego pana Alfonsa, a z nim płaczącą kobietę, że doktór 
zaraz rany jego i potłuczenia opatrzył, i że mimo nich, razem z tą panią oboje pocztą w nocy 
wyjechali...
   Z Suszy już się rozeszła wieść, że Zdzisław leżał chory, że wezwano doktora i że był dozór i 
opieka z Wólki...
   Niemniej Mohyła uprosił syna, ażeby zaraz jechał do Suszy — kazano niezwłocznie konie 
zaprzęgać. Kanonik się wahał czyby i jemu udać się tam nie wypadało... Prezes był za tem... 
Ruszyli więc oba...
   W Samoborach w ciemnej izbie siedział Sebastyan sam jeden po dniach całych. Jeden kozak 
stary Hrusza miał prawo wchodzić do niego i despotyczną nad nim rozciągał opiekę. Dziki ten 
człek ulegał posłuszny jemu jednemu. Nazajutrz wieczorem po katastrofie w Suszy, wszedł powoli 
kozak i u progu stanął.
   Sebastyan się na niego popatrzał.
   — Co tobie?
   — Mnie nic, tatku — ja wam pociechę przyniósł.
   — A jaką? Mnie? pociechę? Coś ty stary oszalał?
   — Nic tatku — tobie powinno być lżej, kiedy wrogom twoim ciężko...
   Sebastyan wlepił w niego oczy...
   — Choćby ziemię gryźli — rzekł — nie powrócą mi moich, com ich utracił... co mi ich Bóg 
wziął... Nie ma Wikta, Pawełka i Naści! nie ma.
   — Są oni u Pana Boga w niebiesiech, batku...
   — A gdzież twoja pociecha ? co ? zapytał garbus...
   Kozak wąsy pokrącał.
   — Tam! wskazał ręką w stronę Suszy. Siedziało nam pod bokiem grafiątko... prędko go nie 
stanie... Wziął sobie żonkę harną... i przyjaciela, tego co to tu do was się raz zgłaszał... Przyjaciel 
mu żonkę odkochał i uciekli... tyle że go słyszę zbił i pokrwawił... a sam leży chory... ino ducha 
słychać. Mówią, że umrze...
   Garbus się porwał poruszony...
   — Ręka boża! palac boży... z rozdzielonej rodziny nie zostanie potomka... z Kaimowej krwi 
nikogo!... I oni, i ja!! Tak Bóg chciał... Wszyscy razem na pohybel!! Kozak westchnął.
   — Za coż wy?
   — Za co?... mruknął Sebastyan — bom i ja nie lepszy był... Czytałem w piśmie ząb za ząb... 
oko za oko, a nie słuchałem Chrystusa co kazał policzek nastawić... Szedłem przebojem nie 
pokorą... Szatan wziął serce jak swoje...
   Tyle tego...
   — Batku... ty nie winien...
   — Milcz, stary... wszyscy grzeszni — jam grzesznik... Kara boża nad wszystkimi...
   Hrusza stał w progu długo, rzucał słowem kiedyniekiedy, lecz garbus mu już nie odpowiadał... 
i wyszedł w końcu wzdychając...
   W Wólce Stasia biedna płakała... ojca nie było, pozostała sama, z myślami Strasznemi, 
osmucona, niespokojna — niewiele wiedząc, domyślając się tylko... i żałując wszystkich... Lecz na 
oczach jej stał Zdzisław chory, o którego ani się dowiedzieć nie mogła, ani pytać nie śmiała...
   W garderobie, na folwarku, od ludzi z Suszy wiedziano wszystko i rozpowiadano, lecz nikt nie 
śmiał przyjść z tem do panienki... obawiano się kapitana... Tak cały dzień w niepewności spędziła 
biedna, przechodząc od okna do okna, czekając na ojca, trwożąc się każdym szelestem... 
Przemogła w końcu ciekawość i niepokój, przesunęła się do starej klucznicy, aby choć od niej 
zasięgnąć wieści. Kakowska, tak się zwała stara sługa, milczała, w początku, aż natarczywe 
pytania Stasi otworzyły jej usta...
   — Panience to tam—odezwała się — nie bardzoby o tem wiedzieć potrzeba, że się takie 
brzydkie rzeczy po świecie dzieją... Ale to ludzie ślepi... jak Bóg miły! Ja dawno wiedziałam, że się 
to źle skończy... Chodzili oni z sobą raz wraz i po ogródku szepcząc, i po pokoju po kątach siadując. 
A po co było takiego gacha przy żonie zostawiać?... Albo to hrabia nie wiedział, że on się jeszcze 
przed ślubem kochał w pannie ?
   Raz rozpocząwszy opowiadanie, stara Rakowska już się powstrzymać nie mogła. Zbliżyła się 
tylko do samego ucha Stasi.
   — Słyszę, jak ztąd po nocy wyjechał — szeptała... czy go co tknęło... czy przypadkiem... 
bryczkę porzuciwszy, poszedł cichusieńko do domu. Podkradł się pod okno otwarte... wysłuchał 
rozmowy i dopiero wpadł z pistoletem na zdrajcę...
   Zbladła Stasia krzyknęła:
   — Jakto? zabił go? strzelił?
   — Strzelił, ale nie zabił... Hrabina zaczęła krzyczeć... ludzie nadbiegli z całego dworu... 
patrzali jak go mordował, dopiero ona sobą zasłoniła i uratowała, a hrabia padł jak długi na ziemie... 
I tak słyszę krwią brocząc on, a ona go sobą zakrywając, wyszli ze dworu pieszo, sami... na 
gościniec po nocy... Podobno chłopa spotkali co ich furą odwiózł do miasteczka...
   Stasia reszty się już mogła domyślić, ze łzami w oczach rozgorączkowana, pobiegła nazad do 
siebie. Pierwszy raz w życiu ocierała się o taki dramat, który na niej straszne uczynił wrażenie...
   Zastał ją powracający późno kapitan, bladą, chorą, zmieniona...
   — Jak się ma Zdzisław ? spytała cicho...
   — Źle się ma... leży w gorączce... jeśli go Pan Bóg ocalić zechce, cud to będzie... Młody jest 
wytrzymać może...
   — A któż przy nim?
   — Doktór! Dziś ma przybyć Wilelmska... Stasi od wczoraj chodziło po główce, żeby się
   tam wprosić na dozorczynie do chorego — ale nie śmiała. Wzdychała do tego... lecz czyby 
ojciec pozwolił ?
   Kapitan trzeciego dnia oznajmił, że gorączka w tyfoidalną przeszła, i że się obawia sam 
przywieźć zaród do domu...
   — Juściż dla strachu nie przestanę powinności spełniać — żołnierz jestem... rzekł do córki — 
ale mi idzie o ciebie...
   Na folwarku więc przebierał się i okadzał Porowski, powracając do domu. Przy takich 
ostrożno- ściach mowy być nie mogło, aby Stasi tam jechać dozwolił.
   Codziennie tylko przynoszono wiadomości z Suszy, oczekując, aby się choroba przesiliła, co 
się trzy tygodnie przeciągnęło... Zdzisław leżał między śmiercią a życiem, nieprzytomny... a 
doktor nic powiedzieć nie umiał. "Będzie co Bóg zrządzi!" mruczał.
   Do Samoborów też przychodziły wiadomości o chorobie... Kozak z niemi co dzień stawił się 
przed panem, jak z raportem...
   — Zdaje się, że już z niego nic nie będzie — mówił w ostatku. Ksiądz już był — a doktor 
powiada: — chyba cud...
   — To mnie tam czas... mruknął garbus.. Hrusza jeszcze stał u drzwi, gdy Sebastyan
   wziął słomiany kapelusz i kij i wyszedł.
   Znał już dosyć okolicę, by nie potrzebować przewodnika ani drogi do Suszy, a miał zwyczaj 
chadzać przełajem, nie pilnując ścieżki, na prost przez pole, czy błoto... Tak i teraz się powlókł do 
Suszy. Kozak patrząc od płotu za panem, głową tylko osiwiałą pokiwał...
   Kapitan siedział w ganku z doktorem, gdy ta poczwarna postać pokazała się w dziedzińcu i 
wprost zbliżyła do nich. Domyślili się w niej raczej, niż poznali Samoborskiego, i wzdrygnęli się 
oba... Doktór odszedł zaraz, nie chcąc się z nim spotykać, Porowski został... Podszedłszy pod 
ganek, garbus ręką się od światła zasłonił i począł przypatrywać Porowskiemu...
   — A co? spytał — jak jemu?
   — Komu? mruknął kapitan...
   — Choremu ? głośno powtórzył stary, choremu? jak? kiedy umrze?
   — A któż może wiedzieć, czy umrze i kiedy! ruszając ramionami odezwał się Porowski — ja 
wam tego powiedzieć nie mogę.
   — Ksiądz był?
   — Ksiądz wczoraj przyjeżdżał...
   — Co mówi doktór, jeśli on co wie?
   — Źle jest... odmruknął kapitan — to wszyscy wiemy... umrzeć może, ale i żyć może...
   Zamyślił się garbaty...
   — Jak żyć ma, tom ju tu nie potrzebny, rzekł ponuro... A no, słuchajcie, wy coście mu 
przyjaciółmi byli... jeśli umrze... ja pogrzeb sprawię... ja...
   Kapitan długo patrzał, i milczał nim się na odpowiedź zebrał...
   — Bóg z wami, panie Samoborski — rzekł jeżeli umrze, stanie mu na trumnę i świece... a 
gdyby nie starczyło, ma przyjaciół, co go do grobu zaniosą. Ofiara wasza niepotrzebna...
   — To obowiązek nie ofiara — zawołał garbaty; ja z nim żyć nie będę — nie — ale umarłego 
pochowam... bo to moja krew, choć zgniła... I o to się upomnę, bo to prawo moje — a ja nie dam 
sobie odjąć prawa mego...
   Stuknął kijem w ziemię, popatrzał na kapitana, który milczał, chciał się zawrócić i 
namyśliwszy, wstąpił na wschodki od ganku. minął kapitana, wszedł do domku... Zastąpił mu 
drogę sługa, popchnął go... Przewlókł się przez puste izby i doszedł do drzwi chorego... otworzył je, 
doktór stojący w progu usunąć się musiał, zbliżył się do samego łoża... Zdzisław leżał 
nieprzytomny i zmieniony, z głową obwiązaną szmatami, na pół już tylko żywy. Pierś się ledwie 
poruszała oddechem...
   Stary przysunął się ku niemu, ręce złożył, patrzał nie mówiąc nic — poruszały mu się wargi, 
nie wydając głosu... jakby szeptał modlitwę... Stał tak minut kilka, zawrócił się zwolna, tym 
samym wolnym krokiem wywlókł na ganek, pominął nie zaczepiwszy kapitana, i naprost znowu 
powrócił do Samoborów bez drogi.
   Kozak czekał na niego u płotu... Postrzegłszy go, garbus głową tylko dał znać, że już po 
wszystkiem było... 
   — Samoborskim pohybel! mruknął: ja ostatni. — pochowacie i mnie rychło !...
   Miłość ludzka, na którą Samoborscy dawniej zapracowali, okazała się teraz przy łożu nieszczę- 
śliwego Zdzisława, który długo bez nadziei uratowania, męczył się w straszliwych uściskach 
choroby, zdającej się śmiertelną. Lekarz stary po kilkakroć zupełnie wątpił, sprowadzono 
konsylium, użyto wszelkich środków jakie nauka dostarczała, i w chwili gdy już wcale ocalenia nie 
było nadziei, młodość wysiłkiem jakimś utrzymała go przy życiu. Stary lekarz zaręczył za to, że po 
przebytej kryzys, powoli przyjdzie do zdrowia...
   Co kilka dni garbus przychodził dowiadywać się o chorego, zwykle nie odzywając się do 
nikogo, przeciskał gwałtem do pokoju, stawał u łoża i odchodził mrucząc. Ostatnim razem 
postrzegłszy zmianę i spytawszy doktora, który mu powiedział, że żyć będzie, odezwał się:
   — To ja tu nie mam już co robić.
   I wyszedł, więcej się nie zgłaszając do Suszy.
   Kapitan, pani Wilelmska, syn prezesa, mieniali się ciągle, tak, że zawsze był ktoś co nad 
chorym czuwał.
   Jednej tylko Stasi, która najmocniej pragnęła się tam dostać i być użyteczną, ojciec przystępu 
do chorego, z obawy zabronił.
   Gorączki przebieg był straszliwy, i choć zostawił ofiarę przy życiu, z młodzieńca kwitnącego 
zdrowiem i wdziękiem, uczynił niedołężnego, zestarzałego, osłabłego wycieńczonego łazarza. 
Poznać go było trudno teraz, tak się zmieniły rysy nawet, tak wypełzła czaszka, ściągnęły się 
policzki, zapadły oczy... Trupem się wydawał raczej, niż żywym człowiekiem... Nierychło nawet 
wróciła mu mętna pamięć wypadków, które były choroby przyczyną. Wielu z nich nie mogąc 
przypomnieć, nie pytał o nie, choć zdradzał ich nieświadomość. Siły poczęły wracać powoli 
bardzo...
   Jak Zdzisława tak domek jego zmienił ten wypadek zupełnie... Obozowali w nim ciągle, 
doktorowie, przyjaciele, sługi, dozorcy... przeznaczenie mieszkań się odmieniło, sprzęty 
pozrzucano do kątów... nieład panował wszędzie... Kapitan przewidując niemiłe wrażenie, jakie na 
chorym uczynią ślady pobytu żony, wszystko co do niej należało, co ją przypominać mogło, 
spakować kazał i wyrzucić do składu. Skrwawioną ścianę zamalowano, usunięto co tylko 
nieszczęsny wieczór mogło choremu przypomnieć.
   Zdzisław też ani mógł pomyśleć wyjść z sypialnego pokoju, w którym leżał; przenoszono go z 
łóżka na kanapę, a z pomocą ludzi nawet nierychło się mógł dźwignąć... Był milczący, odpowiadał 
słowy urywanemi; rozmowa z nim była niepodobieństwem... Całe dni leżał patrząc w sufit, 
wzdychając niekiedy, nie potrzebując ani zajęcia, ani ludzi, ani rozrywki żadnej. Pani Wilelmska, z 
którą przychodziły wspomnienia lat lepszych, była mu najmilszą. Obchodziła się ona z nim jak z 
dzieckiem, rozkazywała i nigdy się jej nie sprzeciwiał... Wszystko zresztą przyjmował tak obo- 
jętnie, iż z twarzy jego najmniejszej oznaki wzruszenia, ani radości dobadać nie było podobna. W 
tej małej Suszy, której gospodarstwo było na łasce pisarza, a dochody z niej prawie żadne, 
zabrakłoby może najpierwszych potrzeb życia, gdyby ich Wólka, pani Wilelmska i prezes nie 
dostarczali. Kapitan doglądał roli i gospodarował.
   Zdzisław już powoli do sił przychodził, gdy się zgłosił do kapitana stary Puciata, także dopiero 
powstający z choroby, której przyczyną był powrót córki. List jego był suchy, smutny, dziwny. 
Uległ on konieczności, potrzebował zgody na rozwód, aby małżeństwem zatrzeć pamięć tego co 
zaszło. Kapitan miał polecenie mówić o tem ze Zdzisławem. Dopominano się też o rozmaite 
pozostałości, pieniądze, wszystko co do hrabiny należało.
   Kapitan zrazu mówić się o tem wahał, a pragnąc oszczędzić Zdzisławowi przykrych 
szczegółów, zażądał tylko od niego plenipotencyi. W sprawie rozwodowej wszakże służyć ona nie 
mogła—do niej więc Zdzisława przygotować było potrzeba. Jednego poranka widząc go 
silniejszym, już bowiem w krześle mógł siedzieć, Porowski po namyśle długim, odezwał się:
   — Panie Zdzisławie, trzeba żebyś się uwolnił prawnie od tych więzów, od których dzięki Bogu 
jesteś oswobodzony. Rozwód jest koniecznością dla stron obu. — A tak! szepnął hrabia, wszystko 
co trzeba zrobię, podpiszę chętnie... Proszę ranie zastąpić — wskazać co mam czynić...
   Umilkli wprędce. Sprowadzono prawnika, Zdzisław nie mówiąc słowa popodpisywał co mu 
kazano.
   Wśród tej rekonwalescencyi nad wszelkie spodziewanie przedłużonej, nadjechał znowu do 
Wólki Żabicki... Obudziło się w nim dawne do Zdzisia przywiązanie, drugiego dnia był już u 
niego...
   Nie pojmował on po rnęzku, aby z powodu choroby zbytnio należało oszczędzać człowieka 
omijać drażliwe przedmioty, wypieszczać go na to, ażeby potem całym ciężarem spadła nań 
rzeczywistość. Żabicki surowy był dla siebie i dla drugich. Z prawdziwie męzką naturą patrzał 
zawsze w oczy wypadkom, nazywał rzeczy po nazwisku i przecinał węzły odrazu. Nie podobało 
mu się to przemilczanie pieszczotliwe, którem otaczano Zdzisława... Za drugą czy trzecią 
bytnością, widząc go nieco silniejszym, ale zawsze jeszcze milczącym i pochmurnym, Żabicki 
wprost go zagadnął:
   — Panie Zdzisławie, dzięki młodości, uratowałeś życie, trzeba je rozpocząć na nowo i nie 
pieścić się... Pomyśl wcześnie o sobie...
   — Ale ja jeszcze się ruszyć nie mogę, jakże chcesz... ?
   — Właśnie nim się ruszysz, rozważ zawczasu, co masz czynić. Jesteś wolny, gdyż o rozwód 
po- starają się w Berlinie... Pan Alfons oczekuje nań niecierpliwie, aby coprędzej poprowadzić 
jejmość do ołtarza...
   Zdzisław zmilczał...
   — Widziałeś ich ? spytał cicho.
   — Z daleka... rzekł Żabicki, nigdy ku nim sympatyi nie miałem, a dziś mniej niż 
kiedykolwiek... Powiem ci tylko, że cokolwiek i jakkolwiek się stało, dobrze się stało... Wyszedłeś 
czysty ze sprawy brudnej. Alf zupełnie zdrów, nawet mu postrzał w rękę nie przeszkadza, jak 
słyszałem, grać na fortepianie... Myślą oboje o osiedleniu się na wsi, gdzie? nie wiem. Wątpię, 
ażeby tutaj...
   — To mi wszystko jedno — mruknął Zdzisław...
   — Bardzo się cieszę, że zobojętniałeś i chłodno się na to zapatrujesz — ale cóż myślisz z sobą? 
Prawdą a Bogiem gospodarzem nie będziesz nigdy, a na Suszy niema co gospodarować — musisz 
o czem innem pomyśleć.
   — Ale — o czem ? zapytał Zdzisław...
   — Zmiłuj się, młody jesteś, młodszy odemnie, zbierz się tylko na energię...
   Zdzisław spuścił głowę...
   — Męztwa — męztwa i pracy, a wszystko będzie dobrze. Powtarzam ci, życie na nowo 
rozpocząć należy.
   — Ale ja nie bardzo na życie rachuję... Żabicki starał się wlać w niego otuchę, to powagą, to 
żartami budząc do życia; chociaż kapitan nieco był takiemu obcesowemu działaniu na chorego 
przeciwny, nie miało ono wcale złych skutków. Zdzisław zażądał książek...
   Żabicki teraz już bliższym będąc celu i spodziewając się rychłej doktoryzacyi, postanowił i w 
swojej sprawie krok stanowczy uczynić...
   Na przechadzce z kapitanem zagaił ją po swojemu, otwarcie:
   — Pozwolisz mi pan pomówić z sobą— rzekł. Jestem ubogi, ale będę miał kawałek chleba z 
pracy, tak się spodziewam... Gdybym sięgnął oczyma i sercem do panny Stanisławy, nie miałbyś 
mi pan tego za złe?
   — Mój mości dobrodzieju — odparł kapitan: szacuję go wielce, nic nie mam przeciwko temu, 
ale postanowiłem zostawić wybór córce mojej i proszę z nią mówić o tem. Jeśli ona nie będzie 
przeciwna, masz pan zezwolenie moję...
   Podali sobie ręce, i sprawa skończona została w kilku słowach.
   Tegoż wieczoru Żabicki w ganku zastał pannę Stanisławę samą, zbliżył się do niej nie bez 
wzruszenia. W istocie, pomimo że z nim była bardzo dobrze, nie wiedział, nie czuł, przewidzieć 
nie mógł, jak przyjmie jego oświadczenie. Przywiązał się do niej. Krok stanowczy niepokoił go 
trochę, lecz na cóż się miał dłużej uwodzić? — Panno Stanisławo — odezwał się — niepodobna 
żebyś pani nie uważała, iż ja do Wólki się przywiązałem, jestem natrętnym gościem... a ściąga 
mnie do niej nie co innego nad tę nadzieję, że pani mnie nie odepchniesz... Czyś pani nie wyczytała 
z mych oczu... ?
   Stasia swoje spuściła i zarumieniła się mocno. Żabicki sięgnął po rękę, której mu nie 
odmówiła...
   — Powiedz pani szczerze... mogę się ja spodziewać ?
   — Szacuję pana wielce — odezwała się żywo Stasia — lecz, nie bierz mi tego za złe... 
chciałabym dlań powziąć więcej niż chłodny ten szacunek jeżeli z sobą żyć marny. Kłamałabym, 
gdybym mu powiedziała, że czuję więcej... Poczekajmy...
   Żabicki pobladł nieco...
   — Jeżeli pani każesz — czekać będę, rzekł — chociaż małą mam nadzieję. Przywiązanie się 
rodzi od razu, nie przychodzi stopniowo... Niestety! Jam je powziął dla pani dawno... 
wyprobowałem je, że jest stałe... wiem, że oczekiwanie go nie osłabi...
   — Wdzięczna panu jestem... lecz... nie miej mi za złe!
   — A! pani! szczerość cenić umiem, wyżej ją szacuję nad wszystko!! Wszak mi nie będzie 
wzbroniono bywać? — Jak dawniej, zostańmy na stopie dobrej przyjaźni...
   Żabicki nie mówił więcej, nie starał się już obudzić litości, ani narzucać, zrobiło mu się smutno 
— zamilkł. Nadchodzący kapitan napróżno starał się po ich twarzach rozpoznać skutki rozmowy. 
Milczenie obojga wróżyło mu, że rzeczy nie poszły po jego woli. Porowski życzyłby był sobie 
może świetniejszego dla córki małżeństwa, lecz Żabicki był mu wystarczającym, byle się Stasi 
podobał.
   Wieczór zszedł jak zwykle. Po odjeździe gościa kapitan pośpieszył do córki...
   Nic nie mówiąc, rzuciła mu się na szyję.
   — Żabicki ci się musiał oświadczyć?
   — Tak, mój drogi ojcze...
   — I cóż?
   Stasia wyraziście spojrzała mu w oczy...
   — Prosiłam go o zwłokę...
   — Jakto? dla czego?
   — Bo go bardzo szacuję, ale — nie kocham... Może się to znajdzie później...
   — Ale czegoż to ty chcesz znowu ? ofuknął trochę zakłopotany Porowski... Me trzeba zbytnio 
przebierać — człek młody, przystojny, uczciwy, pracowity... Ludzie tacy nie rosną jak grzyby.
   Po cichuteńku Stasia odważyła się odpowiedzieć:
   — A Stasie czy rosną jak pieczarki? Kapitan ją ucałował wzdychając. — Ty wiesz, moje 
dziecko, że mi się pozbyć ciebie wcale nie pilno — radbym widzieć cię szczęśliwą... rób jak ci się 
zdaje lepiej.
   Łzy stanęły w oczach wesołego zwykle dziewczęcia, które od pewnego czasu mniej wszakże 
daleko było wesołe i trzpiotowate niż dawniej; rzuciła się ojcu na szyję...
   — Zobaczymy, rzekła — któż wie, ja się rozmyślę może, on poczeka... Nie pilno mi wcale, a 
tak dobrze przy tobie!!
   Stary kapitan odszedł zamyślony i smutny; nie żeby mu tak bardzo o Zabickiego chodziło — 
inną troskę miał na sercu: lękał się od dawna czy córka nie zajęła się kimś, kogoby był sobie wcale 
nie życzył, choć go kochał — a teraz obawiał się
   o to więcej jeszcze, bo pewne oznaki zajęcia gorącego nie uszły jego oka. Stasia do zbytku się 
zaprzątała Zdzisławem, co się staremu nie podobało... bo po nim nic się już w przyszłości nie 
spodziewał.
   Był to człowiek widocznie złamany, zabity,
   i gdyby nawet odzyskał dawne siły a zdrowie, z moralnego upadku po tych wstrząśnieniach 
trudno mu podnieść się było.
   Niebezpieczeństwo ustąpiło, ale pomimo młodości Zdzisław odżyć nie mógł. W pierwszych 
chwilach konwalescencyi nie zajmował się niczem, później próbował coś czytać, niekiedy słuchał 
rozmów i uśmiechem lub wstrząśnięciem głowy okazywał, że się niemi zajmuje, lecz trudno było z 
nie- go dobyć słowa, a najtrudniej zmusić go do pomyślenia o przyszłości.
   Żabicki nazajutrz po grzecznej odmowie Stasi, pod wrażeniem jej przyjechał jak zwykle do 
Zdzisława. Miał jakąś wewnętrzną potrzebę spowiadania się z tego co czuł... Czoło pofałdowane, 
wejrzenie surowe oznajmowały, że w niezwyczajnym stanie ducha się znajdował...
   — Wiesz panie Zdzisławie — odezwał się siadając — co mi się stało ?
   Zdziś się odwrócił.
   — Oto... po długiem staraniu o pannę Stanisławę, wczoraj...
   Hrabia zarumienił się mocno i niespokojny wzrok wlepił w niego.
   — Wczoraj, uśmiechając się rzekł Żabicki, ośmieliłem się na oświadczenie, najprzód ojcu, 
który mnie odesłał do córki, potem córce, która — odesłała mnie ad calendas graecas.
   — Ah! szepnął Zdziś — odłożone?
   — Nie — rozumiem dobrze, że to jest ocukrowana odmowa miłej tej i zacnej Stasi, która 
kochać nie mogąc... kłamać nie chce... Szacuję ją tem mocniej, choć serce mnie boli. Pamiętasz 
Zdzisiu, ten dzień, a raczej ten wieczór twój świąteczny... w którym wszyscy szaleliśmy upojeni, ty 
Mangoldównę, ja po raz pierwszy w życiu Stasię, która mnie wyciągnęła do tańca... Od tego 
wieczoru padłem jej ofiarą; ja, co nie marzę nigdy, stworzyłem z niej sobie migdalik niebieski, 
który mojemu życiu i pracy przyświecał... Zdawało mi się, że oczy jej coś mówią do mnie, coś mi 
obiecują... ale... wszystko to wczoraj... rozprysło się i znikło...
   — A... cóż z Mangoldówną? co się z nią stało? zapytał Zdziś nieco się ożywiając... nie wiesz?
   — Wiem, ale jeżeli nie ma konieczności, wolałbym ci nie mówić o tem... szepnął Żabicki.
   — Proszęż cię ? czemu ?
   — Bo to smutne... Pączek różany stoczył robak... Jest to niby tajemnicą, ale wszyscy wiedzą
   o tem... Ojciec wziął Włocha muzyka do domu... panienka dała się, mimo swej dumy, słodkiej 
mowie toskańskiej zaprowadzić w kraj marzeń... Odprawiono Włocha... mówiono dziwne rzeczy... 
Potem jednego poranku znikła panna... ale okryto wypadek milczeniem, dom zamknięto, ojciec 
wyjechał... Tłómaczono to różnie. Teraz słyszę że wróciła Elsa do domu... sama, i baron ma 
świetnie w zimie występować, aby jej wyszukać męża... Spodziewam się, że tam nie dasz się 
wciągnąć...
   — Ja? zapytał Zdzisław — ale ja — nigdzie! Zlituj się— co za myśl!... dosyć mam i marzeń
   i prób... potrzebuję tylko spoczynku... tylko ciszy i spokoju... Rany na ciele łatwo się leczą, ale 
na duszy... Pierwszy raz Zdzisław mówił tak długo, i pierwszy Żabicki potrafił dobyć z niego coś 
więcej nad obojętne słowo.
   — A ty co myślisz? zapytał w końcu.
   — Ja? rzekł medyk — wiesz, ja jestem we wszystkiem uparty. Stasia mnie odpędziła, ale 
pozwalając zachować nadzieję. Czepiam się nadziei, choć rozum mówi, że napróżno... Będę czekał 
i patrzał jej w oczy... aż się znudzi i powie: — chodźmy do ołtarza. Znam to do siebie, że się we 
mnie zakochać trudno.
   Biedny Żabicki potarł gniewnie włosy i zapalił cygaro...
   — Gdyby było można — począł po przerwie — jabym, jako przyszły syn Eskulapa, życzył, 
żeby z tych stron wyjechać i zmienić powietrze... Doskonała byłaby podróż... gdzieś do Włoch, do 
Szwajcarji, w góry... odżyłbyś prędzej...
   — Z czem? jak? krótko rzekł Zdzisław — to niepodobieństwo...
   Na tem skończyły się nowe marzenia. W istocie Zdzisław łatwo mógł obliczyć, że teraz oprócz 
niewiele przynoszącej Suszy nie miał nic a nic... Środki ostatnie wyczerpała choroba... nie wiedział 
nawet, jak wiele winien był wszystkim dawnym przyjaciołom, począwszy od prezesa do 
Wilelmskiej.
   Nadchodziła wiosna... Zdzisławowi nietylko pozwolono, ale zalecono wyjeżdżać i używać 
ruchu. Pierwszy raz wyszedłszy z dworku, który się dlań stał nieznośnym, nie wiedział dokąd się 
udać, zewsząd otaczały go wspomnienia... Nieopodal widać było zabudowania i reszty drzew w 
Samoborach... Wólka także pełna dlań była pamiątek... Nie miał gdzie się udać, chyba do kapitana, 
któremu winien też był największą wdzięczność za nieznużoną jego troskliwość.
   Na wozie wysłanym sianem, wpół siedzącego, na pół leżącego, noga za nogą powieziono go do 
Wólki. Był to cień człowieka... Słabość i tak delikatną cerę jego uczyniła przezroczystą i białą... 
wszystkie rysy pozaostrzało wychudzenie, oczy tylko większym niż dawniej ogniem pałały... Lecz 
z tem odrodzeniem do nowego życia wróciła mu pacholęca fizyonomią, łagodna, pieszczona, 
uśmiechnięta, marząca — zestarzał twarzą, a odmłodniał jej wyrazem. Dwie te cechy zdają się z 
sobą sprzeczne, lecz często się łączą, gdy starość sprowadza spokój i zobojętnienie. Taką 
obojętność na wszystko zrezygnowaną miał Zdzisław...
   Rzadko łzy mu się kręciły w oczach, a uśmiechał się prawie wszystkiemu co słyszał i widział.
   I ten dzień wiosenny ze swym oddechem świeżym, z wonią liści, ziemi po deszczu i rosie, 
kwiatów na łąkach, pączków na krzewach — napawał go jakiemś uczuciem błogiem, 
wywołującem ów uśmiech spokojny na blade usta... Jechał tak rozglądając się jakby świat widział 
po raz pierw- szy — przypominały mu się jakieś wrażenia odwieczne, zamglone, dziecięce, jeszcze. 
Śnił niby, tak mało wiązał się do rzeczywistości i życia... Przeżywszy dramat ów krwawy, 
namiętny, dziwaczny, nie zrozumiał pocoby na nowo miał rozpoczynać drugie życie. Zdało mu się, 
że skosztował wszystkiego i dopił do mętów... po cóż było powtarzać pieśń prześpiewaną i 
przebrzmiałą...
   W piersi jego było coś pogrobowego, niby uczucie upiora, co wstał pobłakać się tam, gdzie żył, 
nogą nietykając ziemi... i przelatując nad nią jak świadek... jak widz, jak widmo, nie należące już 
do niej.
   Z tem smutnem a razem błogiem uczuciem, dojechał Zdzisław do znanego ganku w Wólce... 
Wóz się zatrzymał, chłopak skoczył aby mu podać rękę, a tymczasem i kapitan i Stasia biegli ku 
niemu — Stasia cała zarumieniona, zdyszana od pośpiechu, z jakim biegła, aby być pierwszą na 
powitanie gościa... Oczy jej jak załzawione padły na Zdzisława i twarz oblana przed chwilą 
rumieńcem pobladła strasznie, tak się jej wydał przerażająco, śmiertelnie zmienionym, 
wynędzniałym, tak ją poruszył widok młodzieńca, który o własnej sile ledwie mógł parę zrobić 
kroków...
   Posadzono go w ganku, by odetchnął... Uśmiechał się wyciągając rękę wychudłą, białą, sinemi 
żyłkami obwitą — do Stasi... Zdjął kapelusz, i głowa, którą okrywały piękne, bujne włosy, uka- 
zała się wypełzła, ledwie nowym rzadkim puszkiem pokrytą... Łzy napływały jej do oczu, mówić 
nie mogła prawie.
   — Jaki śliczny dzień! odezwał się słabym głosem hrabia.
   — A — dla mnie on piękniejszy jeszcze, odpowiedziała kapitanówna, bo mogę was widzieć... 
i cieszyć się, żeście zdrowszy i winszować, że do sił przychodzicie...
   Rozmowa nadzwyczaj była trudna... najzręczniej nawet prowadzona, dotykała, potrącała, o te 
nieszczęsne wspomnienia, których dla chorego trzeba było uniknąć koniecznie.
   — Mnie — rzekł Zdzisław — mnie już nawet więcej sił nie potrzeba... mnie tak dobrze, tak 
błogo... taka ta wiosna zdaje mi się śliczna... tak jestem szczęśliwy, żem mógł do Wólki dojechać.
   — Bardzośmy wam radzi — dorzucił kapitan — ale czy nie zawcześnie?... Czy się nie czujecie 
znużeni?...
   — Nie powinienem się pieścić— szepnął Zdziś — prawda — pani?
   — Tak, ale my pana, jako chorego, pieścić będziemy — dodała Stasia... a ja zacznę od tego, że 
panu rękę podam i z ganku do pokoju zaprowadzę... bo tu trochę czuć wietrzyk chłodny...
   Zdzisław podniósł się, zachwiał trochę, lecz podał rękę Stasi, i tak z nią razem weszli do 
pokoju... Powiódł po nim oczyma bojaźliwie, jakby się lękał zobaczyć tam widmo żony lub Alfa 
— może cień matki... Tu nic się nie zmieniało nigdy: był to jeden z tych starych dworków, w 
których krzesła pół wieku na swych miejscach stoją... gdzie wszystko się tak w całość zrasta, iż 
nowego nic tam wsunąć się nie może. W tej nieruchomości było coś miłego wielce — wyrażała 
ona ten spokój żywota, który tak mało komu jest dany, a za samo szczęście starczyć może.
   Tęskno obejrzał się Zdziś... i z pomocą kapitana, który córkę wyręczył, nie bardzo może życząc 
sobie, aby się zbytnio Zdzisławem zajmowała — usiadł na przygotowanym krześle...
   Zabawić go jednak byłoby nawet dobrej i mocno wzruszonej Stasi dosyć trudno, gdyby w 
chwilę potem nie nadjechał ksiądz kanonik Starski, który w Suszy nie znalazłszy chorego, tu za 
nim pośpieszył. Miał postać wielce ożywioną i wesołą.
   — A — kochanego naszego konwalescenta! jakże się cieszę! Chwała Bogu! Teraz już samo 
powietrze i młodość dokona reszty!
   Starski wziął na siebie i rozmowę i opiekę nad Zdzisławem, nie odstępując go ani na chwilę. 
Zabawiał go czem tylko i jak mógł. Stasia i kapitan mu pomagali. Po obiedzie złożyło się tak, że 
hrabia został sam na sam z księdzem, który się pochylił ku niemu. 
     — My z tą poczciwą, nieoszacowaną panią profesorową Wilelmską spiskujemy, kochany 
hrabio, na korzyść waszą. Ona wam tak dobrze życzy! a o mnie też spodziewam się nie wątpicie. 
Nie trzeba się tem zrażać, że pierwsze kroki na świecie się nie powiodły — a myśleć o przyszłości, 
My mamy dla was coś napiętego, co wam i spokój i szczęście zapewnić może. Pani Róża mi 
powiedziała, żeście mieli skłonność do baronówny Mangoldówny...
   Zdziś spojrzał z przerażeniem na kanonika...
   — Ale to są dawne zapomniane dzieje... a panna baronówna, jak mówią, miała już jakąś 
skłonność, podobno nawet wykradziona była przez jakiegoś Włocha... słowem...
   Kanonik zaczął głową trząść i dziwnie poruszać ustami.
   — Cale to tam inaczej było!... Ludzie plotą z daleka, zasłyszawszy coś, złośliwie interpretując, 
szydząc; zwyczajnie po ludzku. Włoszysko się do niedoświadczonego dziewczęcia uczepiło... 
Winien ojciec, winna panna Hela... wieleby o tem mówić... Zręczny Włoch wykradł był ją, nie 
przeczę, ale się z nią ożenił — o czem baron nie rad mówi, no — i umarł... Na świecie go nie ma... 
Ojciec nie rad się do małżeństwa przyznaje, dziś ona wolna, i wydałby ją chętnie. Jedynaczka, 
dobrze wychowana, majątek śliczny — dawna miłość, to dla was partya... Wilelmska pierwsza tę 
myśl rzuciła. Przyznaję się, że ja jej wcale nie aprobowałem z razu, ale pojechałem raz i drugi się 
rozpatrzyć z blizka, starałem się Mangolda wybadać i wymacać... To rzecz do zrobienia. 
Pozdrowiejcie tylko... 
   Na Suszy nie ma wam co robić — nie starczy j na życie dla was... karyerę rozpoczynać nie 
rychło już...
   — Nieskończenie wdzięczen jestem księdzu kanonikowi — rzekł Zdzisław po namyśle — ale 
dziś trudno mi to jeczcze nawet przypuścić... Ani żenić się ochoty nie mam, ani na łasce żony 
zostać. Zresztą ze zranionem sercem brać drugie serce zranione i szukać szczęścia w niem... byłoby 
zuchwalstwem...
   — Trochę chłodniej to trzeba brać, odpowiedział kanonik. Doświadczenie, przebyty ból 
prędzej leczą serca zbyt rozpieszczone, niż je niesposobnemi czynią do szczęścia. Kobieta, która 
przebyła w życiu niedolę — rada gdy znajdzie przytułek, opiekę — współczucie. Toż samo z 
wami...
   Nie namawiam was abyście się ślepo rwali ku temu, ale sprobujcie — zobaczcie... 
doświadczcie. Wszyscy my wam z serca życzymy dobrze, chcielibyśmy waszego szczęścia 
wierzcie mi.
   Zdzisław podziękował, a że wieczór nadchodził, trzeba się było wybierać do domu. Kapitan 
otulił go płaszczem, pomógł mu wsiąść na wóz, i po- woli łazarz młody powlókł się do samotnego 
domku swojego.
   — Kanonik pozostał; pilno mu było przed Porowskim i Stasia pochwalić się projektem tak 
szczęśliwie wymyślonym.
   Na pierwszą o nim wzmiankę, Stasia zarumieniona, aż krzyknęła z oburzenia, kapitan smutnie 
się uśmiechnął.
   — Zlitujcie się księże kanoniku, zawołał: jakże tu nawet pomyśleć o małżeństwie dla 
człowieka, co o swojej sile chodzić nie może, a na sercu ma jeszcze niedogojone blizny po takiej 
katastrofie!
   — Młody jest. rzekł kanonik, siły mu powrócą prędko, a o przyszłości myśleć trzeba... 
Małżeństwa tylko romansowo brać nie należy, ale chłodno ważąc warunki...
   Kapitan nie rad był przy córce mówić o baronównie...
   — Zresztą chrząknął znacząco — ta baronówna...
   — Ludzie plotą... złośliwe języki! potwarze... nie ma nic dziś, a to co było... przeszło, 
skończone bez śladu...
   Kanonik mówił bardzo żywo.
   — Cóż złego, że się z wdową ożeni? dodał. Tu idzie o to, ażeby dziecko chore, pieszczone, 
delikatne głodem i nędzą nie marło, co go w Suszy niezawodnie czeka... — Ale, na rany 
Chrystusowe! — wtrącił kapitan wzburzony — więc dla tego, żeby nie marł z głodu, chcecie żeby 
umierał pod despotyzmem takiego Mangolda — i z żoną, która go kochać nie będzie!
   — Przyzwyczai się i przywiąże — rzekł spokojnie ksiądz kanonik...
   Stasia patrząc na chustkę, która wiązała i rozwiązywała, szepnęła niewyraźnie:
   — Ale jeszcze najprzód zdrowia potrzeba, spoczynku i zapomnienia.
   — Zapewne, wypoczynku i zdrowia, ale nie samotności — dodał kanonik; — samotność, brak 
roztargnienia, najszkodliwsze dla niego. Dzwonię na to kazanie — bom przekonany, że to mu 
przyszłość zapewni. Mówmy otwarcie: nie zarobi na chleb... majątku nie ma, a nawykły do 
wygodnego życia... głód, nędza za pasem.
   — Mój księże kanoniku — rzekł kapitan — to ożenienie będzie pogrzebem człowieka... Ja 
innego dlań pragnę losu: ozdrowienia na ciele i na duchu, pokrzepienia się, wzięcia do pracy 
jakiejkolwiek...
   Kanonik wysłuchał gorąco wyrzeczonych słów kapitana, lecz te go nie przekonały.
   — Lękam się, panie kapitanie, zawołał, ażebyście nie za wicie żądali od Zdzisława, nie 
obrachowując się z jego naturą, wychowaniem i przeszłością.... Ja chcę uczynić co możliwe, wy 
pragniecie ideałów... Bohatera z niego nie uczynicie — to darmo; dosyć będzie użytecznego 
społeczeństwu dać członka, a takim być może ożeniwszy się z Mangoldówną.
   — Jeśli mi się wolno wtrącić — cicho odezwała się Stasia — ja po kobiecemu widzę w tem 
jeszcze kwestyę najważniejszą, o której nikt nie wspomina: czy ona się mu podoba? czy on jej 
podobać się potrafi ?
   — Niegdyś ona mu się bardzo podobała — rzekł kanonik — o tem mi przynajmniej mówiła, 
zaręczała mi za to Wilelmska — a ona nie kłamie nigdy i nie przesadza.
   — Tak — wtrącił Porowski — ale to było wówczas, kiedy szczęśliwemu hrabiemu 
Zdzisławowi podobały się wszystkie młode twarzyczki....
   — Zresztą — zakończył wstając kanonik i zabierając się do wyjazdu — ja z dobrego serca, 
przez pamięć na tę anielską naszą nieboszczkę hrabinę Julię, rzucam myśl.... gotowem do tego 
pomagać, ale od niego zależeć będzie.... co zechce począć. Ja go namawiać nie będę.
   Zamilkli widząc, że się nie zgodzą. Kanonika konie stały przed gankiem, pożegnali się więc, 
odjechał. Stasia chłodno bardzo skłoniła mu się z daleka, widać było jakby urazę w jej twarzy i 
pewny gniew na księdza Starskiego. Wybuchnęła dopiero po odjeździe jego....
   — Prawdziwie nie pojmuję tego — zawołała — są ludzie co mają passyę swatać, wiązać i robić 
ludzi nieszczęśliwymi.... Ledwie powstał z choroby, ledwie zapomnieć mógł tej kobiety, która nie 
była go warta, już mu drugą taką stręczą! aby co prędzej na nową go wystawie próbę.
   Ojciec słuchał tego wykrzyku, który się dobył z jej piersi mimowolnie, choć zdanie córki 
podzielał, nie widać było wcale, ażeby rad był temu tak gorącemu zajęciu córki losem Zdzisława.
   — Co nam tam do tego! — rzekł obojętnie — niech go żenią, rozwodzą i robią co chcą. Ich to 
człowiek i nasz! Szkoda tylko, że się zmarnuje, bo jest w gruncie poczciwy i więcej wart, a 
lepszego losu, niż na łasce u pana Mangolda, służąc za pokrycie omyłek panny.... czy pani jego 
córki....
   Odwrócił się żywo i wyszedł. Stasia założywszy ręce po napoleońsku, długo biegała po salonie. 
Była poruszona mocno.
   — To mi śliczni opiekunowie! — powtarzała sobie ciągle—jacy łaskawi! Pilno im kamień mu 
przywiązać do szyi.
   Otarła łez parę....
   — Biedny Zdzisław — mój Boże! co się z niego stało? Jakże zmieniony, jaki biedny.... a mnie 
dziś milszy, niż kiedy. Tak mi go żal — tak żal....
   Stłumiła westchnienie....
   — Przeznaczenie! — zamknęła siadając do fortepianu.
   Piękna wiosna wpłynęła bardzo na powrót do zdrowia hrabiego. Od tego pierwszego wyjazdu, 
polepszać mu się widocznie zaczęło.... Codziennie więc przedsiębrał te małe przejażdżki, to 
przechadzki niedalekie.... Mógł już wkrótce z laską, bez pomocy człowieka zwolna odbywać coraz 
dłuższe spacery — które go najczęściej do Wólki prowadziły.
   Kapitan z serca mu życzliwy, nie zachęcał i nie zapraszał tak bardzo do siebie; prędzej 
przypuściłby było można, iż nie zbyt był rad częstszym jego odwiedzinom, choć Stasia witała 
zawsze wesoło konwalescenta, wybiegała przeciwko niemu i spędzała z nim na bardzo żywej 
rozmowie cały czas jego pobytu.
   Kapitan dosiadywał także, bardzo uparcie, nigdy ich prawie nie zostawiając samych. Zdzisław 
mówił zawsze mało, ale patrzał na Stasię, rozweselał się, ożywiał przy niej widocznie. Ona też po 
każdej bytności jego była weselsza daleko, szczebiotliwsza i czulsza dla ojca.
   Wszystkie te oznaki, westchnienia mu z piersi wywoływały... Tymczasem, opiekunowie 
hrabiego, pani Wilelmska i ksiądz kanonik nie odstępowali swej myśli. Zrodziła się ona w głowie 
pani Róży i narzucona była księdzu Starskiemu, ale ten ją poślubił i przyjął za swoją.
   Oboje oni, gdy kanonik opowiedział rozmowę w Wólce z Porowskim, zgodzili się na jedno....
   — O! ho! ho! ja to dobrze rozumiem — podnosząc rękę do góry zawołała Wilelmska — oni 
sami mają projekta na hrabiego... Kapitan radby go z córką ożenić. Pewnie nic nie mam przeciwko 
Stasi, ale czyż to partya dla Zdzisia? Cóż tedy Susza, którą do kieszeni schować można i 
Wóleczka!... Czyż to dla hrabiego ma na całe życie starczyć? Cóż to za przyszłość?
   — Ale tak jest! tak jest! wtórował kanonik — masz acani dobrodziejka zupełną słuszność. Oni 
na niego sobie parolik zagięli.... no! ale się nie dopuści....
   Z Mangolda uważałem, że bardzoby hrabiemu był rad.... Imię mu przynajmniej przyniesie i 
stosunki.
   Ułożono tedy, ażeby kanonik namówił barona do uczynienia pierwszego kroku. Mangold od 
tych przygód, które córkę jego spotkały... spokorniał jakoś bardzo. Można się było spodziewać, że 
się da namówić na to, tembardziej, iż Zdzisławowi winien był odwiedziny, a z całego sąsiedztwa 
on jeden tylko nie dał mu w czasie choroby żadnego dowodu współczucia.
   Ksiądz Starski umiał to bardzo zręcznie przedstawić.... Baron wysłuchał wniosku, trudno było 
z jego mało wyrazistej twarzy zmiarkować, jak go przyjął, parę razy prychnął — nakoniec po 
przestanku — w czasie którego przez okno patrzał długo na stajnię — oświadczył odwracając się 
nagle:
   — A dla czegóż nie? a czemuż nie?... tego... ten — i owszem...
   Pojechali karyklem jakimś do Suszy z liberyą i paradnemi szorami... Zdzisław nastraszył się 
gości, domyślić się ich nie mogąc, potem się zmieszał, bo pysznego Mangolda w ubogim domku 
przyjąć czem nie było... ale... bonne mine ? mauvais jeu.
   Mangold laską więcej stukał i w sufit patrzał, niż mówił — oświadczył tylko swą sympatyę dla 
chorego, zaprosił go do siebie — chrząknął kilka razy, i z wielką trafnością, domyślając się, iż go 
tu przyjąć gospodarzowi będzie trudno — wprędce (nie chcąc go męczyć), odjechał.
   Kanonik został, aby wyłożyć Zdzisiowi znaczenie tego kroku.
   Tegoż dnia w Wólce wiedziano o odwiedzinach barona... kapitan zżymał się i spluwał; Stasia 
chodziła po saloniku gniewna...
   Zdzisław był z nią teraz bardzo dobrze, poufale, jak z siostrą. Ich stosunki były podobniejsze 
do tych, jakie łączą rodzeństwa, niż obcych młodych ludzi dwoje. Stasia trochę go łajała czasami, 
on się jej nawet z niedorzecznych myśli spowiadał. Przy najbliższej bytności w Wólce, 
kapitanówna skorzystała z chwilowej ojca wycieczki i wprost go spytała:
   — Cóż to znaczy ta łaska pana Mangolda? czy się hrabia nie domyślasz?
   — Owszem — rozumiem to dobrze... cicho przemówił Zdziś. Nieszczęśliwą baronównę chcą 
może wydać za nieszczęśliwego Samoborskiego...
   I ruszył ramionami. — A nieszczęśliwy Samoborski co na to? — spytała Stasia.
   — Nieszczęśliwy nikomu szczęścia przynieść nie może — rzekł hrabia — i ani myśli o tem...
   — Pewnie? — spytała gorąco Stasia.
   — Mogłażeś go pani o to posądzać? — począł Zdzisław — serce w nim umarło... przyszłości 
nie ma, byłby niesumiennym, gdyby się komu narzucał.
   — A jeśli ktoś mu się narzuci?
   — O! nie! nie, — rozśmiał się smutnie Zdzisław — tego się nie ma co obawiać...
   Kapitan nadszedł i przerwał rozmowę, która uspakajać się zdawała Stasię, troskliwą o 
przyszłość jego.
   Jednakże w kilka dni potem, nadjechał do Suszy
   ksiądz kanonik bardzo wyfioletowany i pachnący... i na wstępie zapowiedział, że wiezie 
hrabiego do Mangoldów. Chciał się oprzeć Zdzisław, wymawiając chorobą — lecz ksiądz Starski 
mocno począł nalegać.
   — Cóż to znowu? nie masz się czego obawiać, nikt ci gwałtu nie zada... Grzeczność nakazuje 
być. Nie będziemy długo bawili... Jechać trzeba koniecznie...
   Zdzisław, który od wyzdrowienia nie ubierał się staranniej, został zmuszony trochę się 
przystroić i zadość uczynić woli opiekuna.
   Blady był, jeszcze osłabiony, mizerny i zdawał się wzruszonym mocno, gdy do pałacu 
Mangoldow- skiego dojechali. Wszystkie dawne odwiedziny w tym domu na pamięć mu 
przyszły...
   Może na nich już tam czekano, gdyż choć baron nie znajdował się w salonie, obie panie 
siedziały na ganku od ogrodu... i przyjęły przybywających.
   Elsa i Zdzisław spojrzeli sobie w oczy... Mangoldówna zdawała się zdziwioną, spostrzegłszy 
taką zmianę w hrabi, lecz i on ledwie się mógł wstrzymać od wykrzyku...
   Inna to była istota znowu... z twarzą jednostajnej barwy bladej, niemal pożółkłą, z wyrazem 
smutnym, wychudła... onieśmielona zarazem i gorączkowo się poruszająca... a w oczach jej 
czarnych, jakby przestrach jakiś znad było i obłąkanie. Różowe usta sine były teraz, rączka, którą 
mu podała, długa, sucha, zimna...
   Popatrzyli na siebie długo, a co ich oczy mówiły — może sami nie zrozumieli... Baron wyszedł 
w paradnej białej kamizelce do gościa, którego przywitał śmiejąc się beż; śmiechu, jakimś 
grymasem przymuszonym, ręką jego trząsł długo i wyjąkał, że się niewymownie cieszy... Wkrótce 
potem poczęli długą przechadzkę po salonie przyległym i wiedli rozmowę, z której tylko wyrazy 
pojedyncze księdza Starskiego i burczenie potakujące Mangolda na balkon dolatywały.
   Kuzynka wyszła, a Elsa i hrabia zostawieni sami sobie, musieli się bawić jak mogli. Dawniej 
rozmowa z pięknym tym pączkiem różanym nie była łatwa — oczy musiały zastępować usta... 
teraz też nie szło im lepiej.
   — Pani długo podróżowała? — odezwał się bez złej myśli hrabia.
   — A! tak... długo — długo —potwierdziła Elsa... — a hrabia chorował?
   — Jeszcze zdrów nie jestem...
   — Prawda, taki pan mizerny... Po chwilce dodała:
   — Ja także tak wyglądam teraz staro — nieprawdaż ?
   — A! nie! — odparł Zdziś.
   — Miałam... wiele zmartwienia — szepnęła oczy spuszczając... — Hrabia słyszałeś?
   Na to pytanie naiwne Zdzisław nie umiał odpowiedzieć...
   — Myśmy byli dawniej takimi przyjaciółmi — poczęła trochę się ożywiając... Papa o tem 
zakazuje mi mówić, ale ja panu się przyznam...
   I z westchnieniem, wlepiając weń oczy, dodała szybko:
   — Ja miałam męża... Zdzisław milczał...
   — To był Włoch—wielki artysta... wielki człowiek... Miał śliczne oczy czarne i zęby perłowe... 
biedny Carlo... umarł...
   Szybko otarła łezkę, spojrzała do salonu, czy ojciec nie postrzegł tego... i porwała robótkę... — 
Ja po nim noszę w sercu żałobę — szepnęła — bo mi na sukni nie wolno... Wiesz pan... Carlo był 
bardzo dobry... i kochał mnie... ale tu o nim wspominać nie wolno. Papa się bardzo gniewał na 
niego...
   Ten ustęp rozmowy przejął jakimś bolem Zdzisława. Dziecinnie spowiadała mu się 
nieszczęśliwa... obudziła w nim litość, głos jej był drżący, wzrok przestraszony...
   — I ja doznałem nieszczęścia — rzekł wywzajemniając się Zdzisław... — pani to słyszeć 
musiałaś?...
   — Tak... i hrabia byłeś żonaty... Prawda? Mówiono mi, że miała czarne oczy...
   — I serce czarne — dodał Zdziś...
   — Żal mi pana...
   — Mnie więcej jeszcze was może — rzekł hrabia — bo ja po niej nie płaczę...
   — A ja do śmierci płakać po nim będę — szepnęła znów ku ojcu spoglądając bojaźliwie Elsa... 
I jeszcze raz pospiesznie otarła oczka czarne, biegające niespokojnie...
   — O! ja wiem — odezwała się — papa i ksiądz kanonik i kuzynka Hela... oni mnie pewnie 
chcą wydać za hrabiego... ale ja wdową chcę zostać...
   Zdzisław skłonił głowę...
   — Tylko, mój hrabio... nie zrywaj prędko... owszem... cóż ci to szkodzi?... bo jak ty zer- wiesz... 
a! to mnie wywiozą i już wiem komu mnie dadzą! Ja się tego boję, ja się boję... Schyliła się mu do 
ucha:
   — Papa taki surowy... mówi, że mnie kocha... a! gdzie tam! gdzie tam!
   — Jeżeli obronić panią mogę — odezwał się hrabia — zrobię, co mi każesz...
   — Bywaj czasem... nie mów, że mnie nie chcesz... ja będę milczała... Ale nie żeń się ze mną! o! 
nie! nie... Ja jestem wdowa... ja noszę żałobę... i po nocach płaczę!
   Ponieważ kanonik z Mangoldem zbliżyli się trochę ku gankowi, przelękła Elsa podniosła głos i 
spytała:
   — A teraz gdzie hrabia mieszka?
   — W Suszy...
   — I masz tam pałac? Zdzisław się uśmiechnął.
   — Chatkę mam tylko — rzekł. Elsa popatrzała nań.
   — Bardzo mi was żal...
   Dziwna to była rozmowa... ile razy ojciec się zbliżał z kanonikiem, obojętna, gdy pozostali 
sami poufna... Zdzisław mógł się przekonać z tego, co mu Elsa szeptała, że była jednem z tych 
dzieci, co na życie całe pozostać niemi mają. Naiwność dziecięca i głęboki żal w tej duszy 
półsennej, przejmowały go współczuciem. Co chwila oczy zachodziły łzami i strach wypalał je 
szybko... Spoglądała z obawą, drgała na szelest najmniejszy, a udawać chciała posłuszną i 
spokojną.
   W tych szeptach zbliżyli się do siebie czulej, niż się spodziewali oboje; ona zyskiwała 
powiernika, on jakby siostrę po żałobie...
   Odwiedziny trwały dosyć długo, widocznie starano się je przeciągnąć. Nierychło podano 
uroczystą herbatę ze srebrami i liberyą w sali jadalnej. Zdzisława posadzono przy Elsie, ale tu już 
tylko oczyma mówili z sobą, a świadkowie, co szpiegowali wejrzenia, nie rozumiejąc ich, mogli je 
sobie wcale różnie tłumaczyć.
   Kanonik też był w wybornym humorze, a Mangold wybuchał tym swym śmiechem hałaśliwym, 
w którym czuć było tylko przymus bezmyślny.
   Nad wieczór już pożegnali Mangoldów, baronówna dała ukradkiem znak porozumienia 
hrabiemu, baron przeprowadził go do ganku i zebrał się na zaproszenie.
   — Odwiedzaj nas pan, hrabio — bardzo prosimy— tego... ha! samotnie żyjemy... kiedy się 
tego — podoba!
   Gdy siedli do powozu, kanonik zawołał tryumfująco:
   — A cóż? a co? nie prawda! I miła, i piękna jest... i ludzie dobrzy... Mangold daleko bogatszy 
niż się zdaje. Cała fortuna w kapitałach... Wiem, bo mi to mówił. To dziedziczka, jakiej na 
kilkadziesiąt mil wkoło nie ma drugiej...
   Nie dziwna też rzecz, że jej temu Włochowi dać nie mógł... Nie miał butów! Włoszysko zmarło 
z desperacyi...
   Z pociechą uważałem, żeście z panną byli cale dobrze... Ojciec mi szepnął, że nikogo nigdy tak 
nie przyjmowała...
   Zatarł ręce ksiądz kanonik...
   — To musi pójść — dokończył — tylko bywać proszę i nie zaniedbywać...
   Gdy Zdzisław znalazł się sam na sam z myślami w Suszy, na oczach długo mu stała smutna 
postać Elsy i w uszach brzmiały jej wyrazy: Biedny Carlo!
   Serce nie uderzyło już do niej — lecz litował się nad nią, jak nad sobą. Byli prawie jednakowo 
nieszczęśliwi. Elsa tak była inną od tej, co w różanych pączkach śmiała się przyklaskując 
fajerwerkowi...
   W Wólce, pani Rakowska wiedziała nazajutrz, że kanonik woził Zdzisława do Mangoldów. 
Stasia usłyszała o tem, rumieniąc się z jakiegoś gniewu, którego jej samej wstyd było. Czekała na 
przybycie hrabiego, aby go trochę tem pomęczyć. Przez parę dni napróżno spodziewano się go w 
Wólce. Przybył nareszcie milczący i smutniejszy niż bywał w ostatnich czasach... 
     — Winszuję hrabiemu — dygając odezwała się Stasia — czy już po zaręczynach?
   Zdzisław ramionami poruszył zlekka...
   — Jakże wygląda pączek różany?
   — Jak przekwitła lilia — odezwał się Zdziś — bardzo, bardzo biedna...
   Trochę ostro popatrzała nań Stasia.
   — Tak sympatycznie o niej mówisz hrabia, że się o serce jego boję... — rzekła...
   — Może pani być spokojna... Gdybyś ją zobaczyła i pomówiła z nią, doświadczyłabyś tego co 
ja uczucia... Ale więcej... nic nad litość nie obudza ona we mnie.
   — Zawsze coś obudza... — dodała Stasia z przekąsem — i to wielkie szczęście!...
   Kapitan także począł troskliwie dopytywać o Mangoldównę, lecz ani jemu, ani Stasi hrabia 
tajemnicy nie odkrył i rozmowy swej nie powtórzył. Po wyjeździe Porowski z córką mówili o tem 
długo; Stasia ręczyć chciała, że wciągną hrabiego, kapitan nie dowierzał temu...
   — Nadto nieboraczysko odbolał — rzekł; — wątpię, żeby go tak łatwo wzięli. Szkodaby było 
człowieka.
   — A! szkoda! — westchnęła Stasia.
   Jak tylko zdrowszym się uczuł, Zdzisław pojechał do miasteczka, aby Wilelmskiej za jej 
troskliwość w czasie swej choroby podziękować. W dworku radość była wielka, a profesor 
postrzegłszy z okna od Lejby przybywającego Zdzisława, kij bilardowy cisnął i pobiegł go 
uścisnąć. Złapał go na drodze jeszcze, wysiadł więc Zdziś i pieszo mu towarzyszył.
   — Zblakowałeś fatalnie, kochany hrabio — odezwał się otwarty Wilelmski — ale w młodości 
rumieńce powracają — to nic. Tylko żeby ta moja poczciwa, złota Różyczka, z tym gagatkiem 
kanonikiem, znowu cię nie ożenili. Już słyszałem, jak oni to knują... ale — wara — jeśli ci Pan Bóg 
miły! Ożenienie — no — na sobie doświadczenie mam, doskonała rzecz; wymaga, jednak, o! 
wiele wymaga kondycyj... Ma swe strony różne... Me mogę powiedzieć na moją nic — anioł nie 
kobieta, a ostra czasem i przykra... mimo, że serce anielskie...
   Hrabia jeszcze tak wyglądasz — rzekł w końcu — jakbyś więcej mikstury potrzebował, niż 
żony...
   — A któż wam mógł mówić o żonie dla mnie?...
   — To się wie! — zawołał profesor — ho! ho! kanonik z moją żoną o tem tylko szepcze... choć... 
kto ich wie, o czem też wieczorami poszeptają. Siadają, powiadam wam, tak blizko, jakby ją chciał 
spowiadać — a całowanie rąk wzajemne — bez końca! Z nim to ona zawsze w jak najlepszym 
humorze ! a ze mną... Dosyć bym się pokazał w progu, wnet marsa stroi! A najlepsza w świecie 
kobieta! dodał profesor dla uspokojenia sumienia.
   Wielka radość była we dworku, gdy się Zdzisław tam pokazał... Pani Wilelmska rozpłakała się 
na-' wet, spojrzawszy na konwalescenta, przypominając sobie tego chłopaka, któremu niegdyś 
zawijała włoski jasne i zapinała krezki pod szyją. Dziś to był osmutniały człowiek, który zaledwie 
żyć począł i nie miał już ani sił, ani smaku do życia...
   Jako dawna opiekunka, profesorowa wypytywała
   o wszystko troskliwie, dawała rady, a gdy mąż odszedł, zostawszy sam na sam, dotknęła 
przedmiotu, który najmocniej na sercu jej leżał.
   — Zdrowie powróci, Bóg da — poczęła — trzeba myśleć o przyszłości... Wszak pan Zdzisław 
miał zawsze słabostkę do Elsy... o! proszę się tego nie wypierać..., jam to dobrze widziała... Ona 
biedaczka, słyszę, ucierpiała — wy także... może jesteście dla siebie przeznaczeni... ksiądz 
kanonik ręczy, że baron jak najlepiej jest usposobiony...
   I to ja wiem — szepnęła ciszej — że kochanego hrabiego gdzieindziej ciągną też...
   — Mnie? — zapytał Zdzisław — gdzie?
   — A kapitan? a Stasia?
   — Nigdym nic oprócz życzliwości w nich nie widział... pewien jestem, że myśli tej nie mają...
   — No — no! wiedzą sąsiedzi, jak kto siedzi — mówiła profesorowa. — Oni mogą odradzać... 
ale na to zważać nie potrzeba wcale... i Mangoldów się trzymać.
   — Kochana pani — rzekł Zdzisław — ja ani o jednej, ani o drugiej nie mogę pomyśleć. Zbyt 
mi jeszcze świeża rana dolega... na cóż się ja komu zdać mogę... złamany i schorowany, ubogi 
zresztą?...
   — Przecież piękne imię coś jeszcze u nas znaczy — poczęła profesorowa — wychowanie... 
talenta... ludzie to cenić umieją... Nie trzeba się zrażać do życia, a o nieszczęściu zapomnieć...
   Pani Wilelmska mówiła długo, Zdzisław słuchał, lecz był to szmer słów tylko, który nie trafiał 
do duszy. I ona postrzedz to musiała, westchnęła smutnie, a w końcu prosiła i zaklinała, ażeby 
hrabia nie zrywał i częściej bywał u Mangoldów...
   Życie w Suszy było tak jednostajne, bez celu, smutne, iż w istocie, aby je znośnem uczynić, 
Zdzisław musiał szukać ludzi... a litościwe serca jego też szukały.
   Kapitan chciał szczególniej obudzić w nim jakieś zajęcie czetnkolwiekbądź, gospodarstwem, 
nauką, bodajby myśliwstwem, końmi, które dawniej lubił Zdziś, muzyką — wydobyć z niego 
choćby fantazya jakąś... mogącą ruch nadać i cel acz błahy. Trudniejszem się to okazało, niż sądził, 
Zdzisław słuchał, czasem się odezwał, lecz do serca nic nie brał. Czytał i nie bardzo pamiętał, co 
przeczytał, na gospodarstwo swe patrzał obojętnie, spytany o przyszłość, odpowiadał, że jeszcze 
wcale nie wie i nie miał czasu obmyśleć, co pocznie.
   W Wólce najmilej mu było słuchać szczebiotania Stasi, zapominał godzin, uśmiechał się jej, 
umiała go wyprowadzić z tej apatyi, lecz to było chwilowe, nazajutrz wracał jakby zapomniawszy 
o wszystkiem i na nowo kapitanówna, jak mówiła, rozmrażać go musiała. Brakło mu tak woli, iż 
sam z własnego popędu nic nigdy nie czynił. Zostawiony sam sobie, albo w fotelu siedział dzień 
cały, lub w ganku. Posłuszny, gdy mu kto co powiedział, nie opierając się szedł za rada, tak 
obojętnie jakby mu zupełnie wszystko jedno było — to lub co innego robić.
   Stan to był w istocie rozpaczliwy dla tych, co nań patrzeć musieli. Przypisywano go w 
początkach chorobie i wycieńczeniu, lecz siły i zdrowie powracały, a energia do życia potrzebna 
nie przychodziła z niemi. Ciało było uratowane, dusza zabita. Młody wydawał się wyżytym i 
rozczarowanym.
   Kapitan po cichu mówił, że wolałby nowe głupstwo, niż tę trupią obojętność.
   Od czasu jak pociągnięto Zdzisława do Mangoldów, Stasia trochę się dla niego zmieniła. 
Zimniejsza była, mniej poufała i niemal gniewna. Dawniej wybiegła do niego i siadywała z nim 
godzinami, teraz przychodziła późno, rozmawiała niewiele, usuwała się często, zostawiając go z 
ojcem... Zdzisław wprawdzie smutniejszy był, ale się nie dopominał o dowody życzliwości Stasi... 
Bawił krócej tylko i zaczął bywać rzadziej...
   Kanonik, który pilnował, aby jego myśl nie spełzła na niczem, wprędce przyjechał znowu 
podpędzić hrabiego; ale musiał go sam zawieźć, bo inaczejby się nie wybrał.
   Za tą drugą bytnością, znowu na czas jakiś zostawiono ich z sobą.
   — Dziękuję panu, żeś przyjechał — odezwała się baronówna... — papa będzie kontent, a ja 
spokojniejsza... Pierwszym razem wypowiedzieli sobie tak wszystko prawie, co mieli do 
zwierzenia, że Elsa powtarzała tylko o swoim Carlu, a Zdzisław słuchał. Rozmowa nie ożywiła się 
niczem nowem — smutne twarze nie rozjaśniły wcale...
   Lecz zdala mogło się zdawać Mangoldowi, że się para zbliżała do siebie, bo hrabia podał jej 
kłębek i ona spoglądała nań z uczuciem politowania, a kiedy niekiedy słówko jakieś przeleciało...
   Kuzynka znajdowała, że chory coraz lepiej wyglądał... Herbatę poufałej podano na świeżem 
powietrzu... a po niej goście pojechali. Kanonik całą drogę nawracał Zdzisława, ten milczał. Po 
odwiedzinach tych chciał jechać do Wólki, lecz się dowiedział, że tam nikogo nie było. Kapitan z 
córką wyjechał na jakiś czas do krewnych o mil kilkanaście... Zdzisław więc został w Suszy sam 
jeden z tem zobojętnieniem, nie dając poznać po sobie, aby mu samotność ciążyła.
   Stary służący, którego sprowadzono w czasie choroby i zatrzymano we dworze, bo 
Zdzisławowi
   najprostsze czynności powszednie przypominać było
   potrzeba — zawoływał pana do obiadu, oznajmował mu, kiedy się miał spać położyć, słowem, 
kierował nim jak dzieckiem.
   Widząc go teraz zamkniętym tak w domu, z powodu, że Porowskicli nie było, lękając się tej 
drzemki wiekuistej, wypędzał niemal choćby na przechadzki. Przynosił mu kapelusz i laskę, 
przypominał, że czas był piękny, a nawet musiał mu mówić, w którą ma iść stronę. Zdzisław tak do 
tego przywykł, iż spoglądał i czekał aż mu powie, j
   gdzie ma iść. . 
   — Niechże bo się pan hrabia przejdzie — mówił stary Wincenty — no tak — czy po polach... 
toć warto zobaczyć urodzaje... czy gdzie ku laskowi... Brzozy pachną, to będzie zdrowo...
   Nie odpowiadając słowa, Zdzisław brał kapelusz i laskę, chodził i po jakiej godzinie powracał 
do domu. 
   W jednej z tych przechadzek samotnych, nie wiedzieć jakimś instynktem bezmyślnym, 
skierował się ku blizkiej granicy Samoborów... Miedza prowadziła na pola, dawniej mu znane, 
przez które ścieżyna wiodła dalej ku dworowi. Nie postrzegł się hrabia, gdy przeszedł granicę 
Suszy i znalazł się na gruntach nie swoich. Szedł jednak dalej zadumany, patrząc w ziemię, gdy 
nagle na wązkiej drożynie postrzegł kogoś przed sobą. Podnosząc głowę, zobaczył w kapeluszu z 
szerokiemi skrzydłami i laską w ręku garbusa, który stał i patrzał nań...
   Zdzisław jakby przestraszony cofnął się w bok, ażeby go przepuścić, ale Sebastyan stał 
nieporuszony, pilno się wpatrując w niego...
   — Dokadże to? dokąd? he?... Obejrzawszy się Zdzisław dostrzegł, że już nie
   był na swoich gruntach... 
   — A! wiec nie wolno — rzekł... i zawrócił się...
   Garbus ramionami dźwignął...
   — Idź, któż ci chodzić broni...
   Zdzisław ani odpowiedział, ani się już obejrzał, wracał ku domowi...
   — Kiedyście umierali — odezwał się garbus — tom ja przecie chodził do was dowiadywać się; 
aniście mi "Bóg zapłać" powiedzieli za to, żem was chciał pochować...
   — Nie wiedziałem o tem — mruknął hrabia...
   — Moje dzieci poumierały, a wam dano żyć — rzekł garbaty... — Cóż myślicie? hę? znowu w 
swaty do baronówny, nie umiejąc nic, nie chcąc robić nic — nie mając nic — cóż? jedyny sposób 
sprzedać się za parobka takiemu lichwiarzowi i imieniem pokryć cudze plamy? A co z was 
gagacików pieszczonych innego być może? tylko przyjmak do dziewki... he? he?
   — Drgnął jak biczem uderzony Zdzisław i stanął, twarzą się obrócił do garbatego.
   — Zniszczyć i wywrócić, obalić rodzinę i leżącemu nieprzyjacielowi, bezbronnemu się urągać, 
to was godne? — odparł głosem przerywanym Zdzisław.
   Garbaty zmierzył go oczyma...
   — Jestem głową rodziny, choćbym nie chciał — począł z gniewem — mam prawo się 
upomnieć, co robicie...
   — Między mną a wami nie ma żadnego węzła... odparł chrabia — oprócz pogardy z mojej 
strony, a nienawiści z waszej...
   Idźcie swoją drogą i zostawcie mnie losowi memu...
   Zdzisław się ruszył.
   — Harda dusza w ubogiem ciele! — zaśmiał się garbaty. — Kiedyś taki, idź pracuj na chleb, a 
nie frymarcz sobą... rozumiesz!....
   Hrabia nie odpowiedział...
   — Próżniaki, gniłki! — wołał garbaty, aż słychać go było zdala po polu — wszystko to takie, 
próżne, nadęte, a do niczego.., głowę do góry nosi, a po kolana w błoto lezie... Nie ma ci co robić, 
tylko się związać z Mangoldami... będziesz miał kawałek chleba... bo zarobić nań... nie potrafisz... 
he? he? Nie odpowiadał Zdzisław, idąc coraz prędzej, aby uciec od napastnika... Szyderski głos 
jego brzmiał mu w uszach długo... Szedł tak aż do dworku, i stary Wincenty zdziwił się 
niezmiernie, zobaczywszy go z zaogniona twarzą, z podwojoną siłą wbiegającego do pokoju. 
Zazwyczaj siadał w krześle i nieruchomy w niem, przetrwał do wieczerzy i do snu. Tego dnia 
chodził po pustym domu, nie siadł, nie spoczął, a gdy pora przyszła się położyć i Wincenty ją 
przypomniał, pierwszy raz go odprawił tem, że się sam rozbierze...
   Z godzin dwie potem jeszcze przechadzał się po dziedzińcu i domu, a stary sługa, który go 
szpiegował, dopiero po północy odszedł uspokojony tem, że się położył.
   Następujący też dzień z wielkiem podziwieniem, rozpoczął się wcale odmiennie, Zdzisław 
siadł do pisania listów... Nigdy tego jeszcze nie było... Zawołał potem Wincentego i prosił go, żeby 
mu dopomógł do upakowania tłomoczka. Sługa nawykły do tego, że o własnej sile nic nie czynił 
hrabia, zrazu się wahał, czy nie daćby komu znad — ale kapitana nie było, a hrabia tak stanowczo 
jakoś się brał sam, iż i stary oprzeć mu się nie mógł.
   Przez cały dzień trwało układanie, zamykanie, przygotowanie do podróży; paczka napisanych 
listów leżała na stole... Nad wieczór Zdziś zażądał koni do miasteczka... Starym Wincentym 
popłoch jakiś ogarnął, lecz się nie śmiał sprzeciwiać... O mroku prawie hrabia czule go pożegnał i 
wyjechał. 
   Listy, które rozkazał poodsyłać, były adresowane do kapitana, kanonika, prezesa i pani 
Wilelmskiej. Zdziwiło to sługę, że do profesorowej pisał, choć sam do miasteczka pojechał.
   Nazajutrz posłaniec wyprawiony został z listami... Kapitan we dwa dni dopiero przyjechawszy 
do Wólki, na stole w saloniku zastał pismo to leżące.
   Pierwsza Stasia je postrzegła i ojcu zaniosła...
   — Cóż to on pisać może? — zawołał Porowski, — bo nie bardzo lubi korespondować.
   I rozerwał żywo kopertę. Stasia stanęła za nim ciekawa... .
   List był z pożegnaniem...
   — "Tyleście mi dali dowodów waszej przyjaźni, iż opuszczając te strony, które rodzinnemi 
nazywałem, nie mogę się wstrzymać, ażebym was, drogi panie kapitanie i panny Stanisławy nie 
pożegnał... Wierzcie mi, czuję coście uczynili dla mnie i zachowam wdzięczność do zgonu... 
Oddalić się muszę, powinienem... żadnej tu dla mnie przyszłości nie było — trzeba jej szukać 
gdzieindziej. Byłbym może wegetował i umierał powoli tutaj — na tym zagonie ubogim, gdyby 
mnie mściwy i nielitościwy głos pana Samoborskiego, którego spotkałem wypadkiem, nie 
wywiódł z tego uśpienia... Przypomniał mi obowiązek pracy... Muszę iść o własnej sile. Są ludzie 
przeznaczeni na wygnanie, nie wyrokiem sądu, ale własnego losu. Do tych ja
   należę... 
   Idę, nie wiem sam dokąd — szukać zapomnienia, pracy, życia. Powrócę może kiedyś lub 
nigdy... Bóg wie. Tu mnie dobijały wspomnienia...
   Weźcie Suszę w opiekę... róbcie z nią co chcecie... Z małym ostatkiem grosza idę w świat; to co 
się tu zbierze... niech moje długi popłaci... zresztą zatrzymacie u siebie, drogi przyjacielu, któż wie, 
co z sobą uczynię?
   Proszę was, proszę dobrej, litościwej panny Stanisławy o pamięć i wspomnienie przyjazne
   o wygnańcu... "
   Ze wzruszeniem, z podziwieniem odczytano list w Wólce; Stasia płakać zaczęła i uciekła ze 
łzami się chowając do swojego pokoju...
   Porowski natychmiast poleciał w pogoń, sądząc, że gdziekolwiek jeszcze Zdzisława doścignąć 
potrafi. Nie było o nim wiadomo ani w miasteczku, ani w okolicy... Wpadł jak w wodę...
   Równe wrażenie uczyniły listy, które odebrał prezes, kanonik i Wilelmska... Prezes 
przypisywał ten nagły wyjazd gwałtownemu swataniu z Mangoldówną. Kanonik sarn na siebie i na 
hrabiego się gniewał.
   — Dla czegóż, jeśli nie chciał i nie miło mu to było, nie powiedział otwarcie? przecieżbyśmy 
go byli nie zmuszali... Nie dawał znaku życia, potem nagle taka ucieczka!... Pani Wilemska 
pocieszała się tem tylko, iż sobie rady nie da, i wkrótce powróci. W sąsiedztwie plotek z tego 
narosło mnóstwo i tłómaczeń najdzikszych. Baron Mangold nadto był dymny, ażeby dał poznać po 
sobie, iż uczuł w tym wypadku ukrytą odmowę i wycofanie się. Mówiono długo, wreszcie coś 
innego odwróciło uwagę...
   Jedna tylko Stasia uczuła silniej oddalenie się Zdzisława, puszczenie się jego zuchwałe w świat 
i — obojętność dla siebie — nie zrozumienie jej wejrzeń, słów i mowy serca. Kapitan, acz mu go 
żal było, w duchu rad był może temu nowemu składowi okoliczności... Był prawie pewien, że 
Stasia, namyśliwszy się przyjmie Żabickiego i odda mu rękę swoja.
   Medyk przybył jak zwykle, stawił się i po cichej rozmowie ze Stasia, odjechał pochmurny...
   — Dziecko moje — a cóż z Żabickim?
   — Nic, mój ojcze... dobrze mi tak, jak jest... poczciwy Żabicki poczeka, a ja dłużej z tobą będę.
   Ze łzami w oczach uściskała go i uciekła...
   — "Kara Boża z tą dziewczyną!" szepnął kapitan... Nie stracił wszakże nadziei i Żabickiemu 
szepnął, ażeby czekał cierpliwie. Tymczasem na wszystkie strony przyjaciele i nieprzyjaźni 
hrabiemu, dowiadywali się o niego, i żadnej wieści nie mogli dostać... Kanonik przy pierwszej 
zręczności, przypisując, nie bez przyczyny, ucieczkę hrabiego, spotkaniu jego ze stryjem, wpadł na 
garbatego z całą powagą kapłańskiego urzędu swego...
   — Co po tem, ze waćpan biblię czytasz i ewangelię na pamięć umiesz, kiedy pogańskie uczucia 
w piersi żywisz. Me dosyć waru było rodzinę tę zgubić, jeszcze ją potrzebowaliście zgubioną 
prześladować.
   — A to jak? — zapytał garbaty...
   — Przecież z waszej przyczyny Zdzisław musiał opuścić te strony...
   — A co on tu miał do czynienia? — rzekł stary — co? Chcieliście, by gnił, lub chodził na 
postronku u Mangolda? Nie zapieram się, wysmagałem go słowy, aby ztąd precz szedł i pracował. 
Umyślnie mu drogę zaszedłem, ani słowa! — a com mówił, powiedziałem też nie z gniewu, ale z 
rachuby... Gdzieindziej z niego może być człowiek, a tu byłby trup... Tego ja na sumieniu wcale 
mieć nie będę...
   Kanonik ponuro wejrzał i zamilkł chwilę...
   — Chory, bez grosza, opuścił te strony, ani sobie rady dać może... Zguba pewna...
   — Jeśli siły do życia nie miał, po co miał żyć i śmierdzieć? — grubiańsko zawołał 
Samoborski... Nie mściłem się ja nad nim, anim mu złe wyrządził — jako żywo... A mnie to lepiej 
było na świecie? Me chciał o tem rozprawiać ksiądz Starski, lecz sąsiedztwo całe, jak było dawniej 
nieprzyjazne garbusowi, tak po tym wypadku z większym jeszcze wstrętem od niego odwróciło się, 
dając mu czuć wzgardę i oburzenie... Jawne dowody tych uczuć, ten tylko skutek na panu 
Sebastyanie wywarły, że dawniej unikając zetknięcia z ludźmi, teraz dla brawowania ich, umyślnie 
się narażał na spotykanie z nimi. Z szyderską miną patrzał im w oczy, chcąc wywołać oznaki 
niechęci. Jeździł do kościoła, starał się w chwili, gdy się tam najwięcej ludzi gromadziło, 
przeciskać powoli przez tłumy, patrzał zuchwale, stawał, chcąc słowo obelżywe pochwycić— 
wyzywał oczywiście.
   Zdziwiło to — zastraszyło może i nikt nie śmiał stawić mu czoła... Pan Sebastyan wyszedł z 
tryumfem z tej próby, a lekceważeniem oczywistem zapłacił za pogardę, jaką mu okazać chciano...
   Nikt słowa nie pisnął.
   Parę pochlebców próbowało, korzystając ze zręczności, zbliżyć się do dzikiego człowieka — 
tych garbus odprawił tak, iż nawet najnikczemniejsi drugi raz otrzeć się o niego nie śmieli.
    
   Lata upływały, o Zdzisławie wcale słychać nie było. Kapitan gospodarzył na Suszy i 
opłaciwszy ciężary, powoli coś dla swojego pupilla zbierać zaczynał. W tem staraniu o 
nieobecnego, było coś dziwnie smutnego i poruszającego. Porowski pilnował nie tylko 
gospodarstwa, ale domu, nawet ogródka, sadził drzewka, zasiewał kwiaty: — A nuż powróci? — 
mawiał — niech zastanie tak, aby się przekonał, że się o to przecież dbało, jak o swoję własne, ba! 
nawet lepiej.
   Razem ze Stasia chodzili tam często pieszo... Kapitanówna siała i sadziła... porządkowała w 
domku, przywiązywała do słupków bluszcze, które bujno-już ze wszech stron ganki oba okrywały. 
Wszystkim im, kanonikowi, profesorowej, zdawało się, że lada chwila Zdzisław zgłosić się musi, a 
przynajmniej da znad o sobie, że go ktoś gdzieś na świecie zobaczy i coś o nim doniesie. 
Tymczasem jakby naumyślnie utonąwszy gdzieś w tłumach, hrabia nie dawał najmniejszego znaku 
życia. Trwoga ogarniała przyjaciół — pocieszali się tem tylko, że gdyby umarł, wieśćby jakaś 
nadeszła choć przez obcych. Dziwna rzecz, garbus, którego ostre wyrazy stały się przyczyną tej 
ucieczki, pomimo niechęci dla tego synowca, kilka razy o niego zagadywał kanonika, sądząc, że on 
albo kto z dawnych przyjaciół wiedzieć coś muszą...
   Ksiądz Starski za każdym razem wybuchał: — A tak! tak! chce się wam wiedzieć co się stało z 
ofiarą, aby w zemście smakować... otóż. ani ja, ani nikt z was nic nie wie. Z łaski waszej, coście go 
do rozpaczy przyprowadzili, wpadł jak w wodę... 
     Garbus zdawał się nie bardzo wierzyć temu, sądził, że przed nim ukrywają wiadomość o 
Zdzisławie i przez ludzi śledził, badał, czy kto o nim czego nie wie, ale napróżno.
   U Mangoldów oczekiwano zrazu, czy nie powróci Zdzisław... później nagle jakoś zabrali się 
wszyscy do podróży i nie było ich przez kilka miesięcy... Rozeszła się wieść, że baronówna wyszła 
za mąż za hrabiego jakiegoś w Wiedniu i wkrótce potem młode małżeństwo razem z ojcem 
przybyło do dóbr swoich...
   Kanonik, który tam bywał, rozpowiadał krzywiąc się, że małżonek baronówny, nie młody, nie 
miły, czynił wrażenie człowieka zużytego i znudzonego, któremu chodziło tylko o przekarmienie 
się wygodne. Z Mangoldem był bez ceremonii, nie tając, iż mu łaskę uczynił, żeniąc się z córką i 
wymagając nieustannych ofiar za to... Piękna Elsa chodziła blada, smutna, milcząca, dźwigając 
swe szczęście z rezygnacyą obojętną... Wyprawiono ją z mężem i kuzynką na południe...
   W Wólce kapitan, choć pracą się krzepił, nie bardzo był szczęśliwy... Starzał i smutniał, na 
sercu mu leżał los córki, która Żabickiego widocznie odrzucała, nikogo innego wybrać nie mogła i 
upierała sin zostać starą panną. Wesołe jej dawniej usposobienie zmieniło się w łagodny smutek... 
Dla ojca tylko starała się okazywać twarz weselszą. Książki, muzyka, ogródek, trochę 
gospodarstwa, pomagały jej do spędzenia chwil jednostajnie płynących... Od wyjazdu Zdzisława 
dawne wesele znikło... Nie mówiła wprawdzie o nim nigdy. .. ale ojciec czuł, że z myśli jej nie 
wychodził... Najmilszem zajęciem było gospodarstwo w Suszy. Do niej, jak się zdaje, 
przywiązywała nadzieję powrotu... Lecz lata, lata całe upływały w próżnem oczekiwaniu... 
Twarzyczka Stasi kwitła wprawdzie świeżą jeszcze młodością, ale to były ostatki wiosny, a w 
oczach, co się tak dawniej śmiały, mieszkał jakiś smutek spokojny, nieuleczony, wiekuisty...
   Oprócz Zabickiego nie zbywało jej na starających się w sąsiedztwie — nie ośmieliła jednak 
nikogo i przyjmowała wszystkich tak chłodno, a w razie natarczywości tak szydersko, że się w 
końcu usuwali. Kapitan cierpiał, lecz milczał. Rzucił słówko czasem, zamykano mu uściskiem usta. 
Nie chciał dziecku czynić gwałtu...
   Wieczorami przypominał niekiedy, że jest starym, że sieroctwo dla kobiety ciężkie jest do 
znoszenia, że lata płyną nieubłagane... ale Stasia odkładała na później postanowienie o sobie. Nie 
mogło to ujść uwagi kapitana, że ilekroć mowa była o Zdzisławie, a przypuszczenia czyniono 
uwłaczające mu, Stasia z gorączką niemal ujmowała się za niego...
   Naostatek, wyczerpawszy środki wszelkie, Po-rowski wpadł na myśl, że siedząc tak na wsi, 
ciągle w jednem obracając się kułku, nic się spodziewać nie można — postanowił odbyć dalszą 
podróż do krewnych, w nadziei, iż los może jaką szczęśliwą nastręczyć znajomość.
   Przeprowadziwszy korespondencyę z familią, w pięć już lat po wyjeździe Zdzisława, razem z 
córką wybrał się do Warszawy. Stasia sądząc, że to ojcu uczyni przyjemność, zgodziła się na 
podróż chętnie. W wigilię wyjazdu, pobiegła tylko do Suszy jeszcze, aby się pożegnać z 
ogródkiem i wydać rozporządzenia tyczące się utrzymania jego — powróciła z oczyma 
czerwonemi, ale twarzą uśmiechniętą, i pojechali.
   Rodzina kapitana, jego stryjeczni, zamożna szlachta z Sandomierskiego, zjechała się z nim w 
Warszawie. Po długich latach niewidzenia była to uroczystość familijna, dla której tłumnie się 
wszyscy zebrali. Ztąd po kilkotygodniowym pobycie, który miał Stasię ożywić i zabawić, 
projektowano udać się na wieś i tam znowu czas jakiś przepędzić. Stryjeczny kapitana, pan Hilary, 
niegdyś także wojskowy, człowiek towarzyski, gaduła, kobieciarz, lubiący towarzystwo, żona jego 
podobnego mężowskiemu temperamentu, dwie córki dorosłe, rumiane, żwawe, syn agronom 
wielkich nadziei, siostra pana Hilarego, Amelia, wdowa po majętnym obywatelu z córką i synem, 
chłopakiem dwudziestoletnim, który miał artystyczne usposobienie i wybierał się zostać malarzem, 
a tymczasem długie włosy nosił i kapelusz kalabryjski, składali towarzystwo. Wszystko to stanęło 
razem w jednym hotelu, z mocnem postanowieniem spędzenia czasu w Warszawie jak najweselej, 
jak najbujniej.
   Stasia znalazła się wśród tego śmiejącego się grona, ożywionego, roztrzepanego z początku 
ogłuszona i onieśmielona niem, lecz trochę jej dawnego wesela wróciło z potrzeby, bo wśród nich 
smutnym być było niepodobna. Pan Hilary nie dopuszczał i twarzy pochmurnej; żartował ze 
wszystkiego... Pani Amelia Wronkowska siliła się już dla niego, i dla dzieci być także w dobrym 
humorze...
   Zaraz pierwszych dni rozpoczęto wycieczki, co dzień jeżdżąc gdzieindziej, co wieczór bywając 
w teatrze i po wiejsku ucztując od rana do nocy.
   Agronom młody i artysta wyszukiwali coraz nowych miejsc i pretekstów do zabawy, coraz 
oso-bliwszych rozrywek. Męczące to było, ale na nudy czasu nie zostawiało. Co rano przy 
śniadaniu układał się program, jeden z młodzieńców delegowany był do przygotowań, potem 
najmowano powozy i cała gromadka jechała na widowisko, na przejażdżkę, na oglądanie miasta i 
okolicy, pilnując, ażeby głodu nie cierpieć... Po teatrze nawet zwykle oczekiwała jeszcze 
wieczerza, która się długo w noc przeciągała.
   Sankami, jeśli panie chciały trochę w domu zostać, lub biegały za sprewnnkami same, pan 
Hilary, który od lat wielu znał Warszawę, jak swoją kieszeń, brał kapitana, czasem syna i 
siostrzeńca i prowadził na śniadanie do Stępkowskiego, które niekiedy przeciągało się do wieczoru. 
Naówczas delegowano młodzieńca którego do dam, dla towarzyszenia im, a reszta panów przy 
flaszce bawiła się nieskończonemi opowiadaniami. Pan Hilary miał tu mnóstwo dobrych 
znajomych, których też chętnie spraszał, byle którego najrzał i mógł pociągnąć.
   Jednego ranka zasiedli tak właśnie nad śniadaniem zadysponowanem przez amfitryona i 
złożonem z samych delikatesów, gdy z drugiego pokoiku obok dały się słyszeć huczne głosy 
biesiadujących już gości wcześniejszych.
   Wesoło tam snadź było i nie troszczono się wcale o sąsiadów, bo mówiono i wykrzykiwano tak, 
że całą rozmowę przeze drzwi słyszeć było można. Nagle kapitan ucha nadstawił i brwi 
namarszczył...
   — Co ci to, braciszku? — zapytał Hilary.
   — Zdaje mi się głos znajomy — ale to nie może być! — odparł kapitan...
   Ucichli przysłuchując się.
   Porowski ustami i nosem kręcił. 
   — Co u licha?
   — Jeśli chcesz, nic łatwiejszego, jak zajrzeć... we drzwiach u góry szyby szklanne i nie 
zasłonione prawie... Zobacz.
   Zawahał się kapitan trochę, ale poszedł, spojrzał i aż się cofnął.
   — A co? — zawołał brat. Porowski nie odpowiadając nic, oko przyłożył, patrzał długo i 
odszedł blady i zmieszany.
   Dochodzące głosy i śpiewy oznajmywały aż nadto wesołe towarzystwo.
   — Chcesz kogo znajomego poprosić — szepnął Hilary: — zmiłuj się, nie rób ceremonii, 
wezwiemy go tutaj...
   Kapitan strzepnął rękami, ale począł chodzić bardzo niespokojny. W twarzy jego malowało się 
niewypowiedziane wzruszenie. Chodził, dumał, wreszcie dobył biletu wizytowego i na nim kilka 
słów napisawszy, posłał do drugiego pokaju przez sługę. Sam stanął w oknie i patrzał... pan Hilary 
także przechyliwszy się nad jego ramieniem.
   Naprzeciwko okna właśnie siedział młody człowiek, blady, mizerny, z oczyma zapadłemi, z 
miną tragiczną, w postawie jakby pozował do Manfreda. Długie włosy rozrzucone spadały mu na 
ramiona. Suknie miał porozpinane, zbrukane, stary ubiór wykwintny, bez smaku, a zaniedbany i 
zniszczony.
   Gdy kelner przyniósł mu kartkę, popatrzał na nią — i spytał:
   — Co to jest?
   Potem przeczytał ją, zerwał się i zawołał:
   — Gdzie ten pan?
   Kelner na drzwi wskazał. Młodzieniec wahać się zdawał, towarzysze spoglądali nań wpół się 
śmiejąc, na pół zdziwieni... — Co to jest? gdzież to myślisz od nas uciekać? hej! nie puścimy... 
musisz nam dotrzymać placu.. .
   Trzymając wciąż bilet w ręku, interpelowany stał, oglądał się, myślał... nareszcie ochrypłym 
nieco głosem rzekł:
   — Szanowni koledzy raczą mi dać urlop na pół godziny...
   Wszyscy z krzesła się ruszyli, chwytając za ramiona i ręce i opierając się, a wstrzymując 
idącego...
   — Słowo honoru artysty, że powrócisz?
   — Ale wrócę i to nie długo...
   Puszczono go... przejrzał się w zwierciedle uśmiechając smutnie, poprawił sukni pomiętej i 
zawołał na sługę:
   — Dokąd?
   Ten wskazał drzwi.
   Kapitan z bratem odstąpili prędko... Na próg wszedł szybkim krokiem... Zdzisław...
   Tak, on to był — niestety! — lecz niepodobny do siebie, temi pięciu latami zestarzały, jak 
gdyby przeżył ich dziesięć... zbiedzony, ubrany licho i brudno. Twarz i postawa straciły ten wdzięk 
i szlachetność, jakiemi się dawniej odznaczały... snać było podniecenie razem i wyczerpanie, 
gorączkę i bezsilność, jakieś naprężenie i zużycie...
   Obejrzał się wchodząc i zobaczywszy Porowskiego pobladł, podał mu rękę w milczeniu, 
zakłopotany... — A — pana kapitana! — zawołał — ot to osobliwsze spotkanie. Słowo daje, u 
Stepkowskiego nigdybym się był nie spodziewał... Cóż pan tu robisz?
   — A hrabia?
   —Tst! żadnego tytułu! ani nazwiska! — cicho i szybko począł Zdzisław — nazywani się Edgar 
Szmata, jestem artystą dramatycznym... i dosyć...
   Kapitan ręce załamał.
   — Wy! dramatycznym artystą? na miłość Bożą ! wy ?...
   — Ale tu nie czas o tem mówić, towarzysze się mnie domagają... Radbym z panem kapitanem 
pomówić na osobności... Pan tu sam?
   — Jestem z córką... dla odwiedzenia familii... Zdzisław się zapłonił i spuścił oczy...
   — A! a! — wybąknął krótko — z familią pan...
   — Przyjdź do nas, zaklinam... proszę! — porywając gwałtownie ręce Zdzisława począł kapitan 
— rnam konieczność widzenia się z wami...
   — Tak! tak! tylko — nie dzisiaj — odparł artysta — ja dziś wieczorem gram...
   — Gdzie? w wielkim teatrze — spytał kapitan...
   Edgar rozśmiał się na cały głos.
   — A! a! a! — krzyknął — zapewne! ho! ho! do tego szczęścia nie rychło dojdę lub nigdy... 
Grywam w małych teatrzykach ogródkowych, a choć mi pewny talent przyznają... moja gra 
klasyczną nie jest... i do sceny wielkiej wcale się nie przydała...
   Zdzisław był widocznie po śniadaniu, widział to kapitan z twarzy, ruchów, głosu i humoru. 
Upadek tego człowieka, którego kochał, ściskał mu serce. Nie chciał, aby dłużej przy panu 
Hilarym występował, szepnął mu numer swojego mieszkania, a nie będąc pewien, czy go nie 
zapomni, szybko dopisał na bilecie, ktory mu wcisnął do kieszeni...
   — Zatem do jutra — rano...
   — Tak — niezawodnie! — odparł artysta, podając rękę i wymykając się co prędzej...
   W przyległym pokoju z wnijściem jego znowu się hałas rozpoczął... kapitan padł na siedzenie, 
jak przybity...
   — Cóż to za jeden? kto? co? — począł dopytywać pan Hilary.
   Kapitan ręką tylko poruszał, nie chcąc nic odpowiadać, i w smutnem usposobieniu zasiadł do 
śniadania.
   — Kochany Hilary — rzekł razem zwracając się do syna jego i siostrzana — proszę was o tem 
spotkaniu ani słowa... ani słowa...
   Nie dobrze rozumiejąc dla czego miało ono być tajemnicą, posłuszni kuzynkowie zwrócili się 
całkiem do śniadania. Kapitan milczący nie dał się wcale rozweselić. Chwilami sam do siebie 
pomrukiwał:
   — Niepojęta rzecz! Program tego dnia właśnie na wieczów przeznaczał widowisko w jednym z 
teatrów. — Między innemi zapowiedziane były: "Odludki i poeta"... Kapitan instynktowo się uląkł 
czegoś i chciał zmienić widowisko, ale kobiety mocno przy niem obstawały... Panna Stanisława 
szczególniej żądna była teatru, który ją żywo zajmował. Porowski Pana Boga po cichu prosił, 
ażeby się nie spotkali na scenie z p. Edgarem Szmatą.
   Rad nie rad pojechał z innymi. Miejsca nie bardzo były zajęte, usiedli więc całą gromadą na 
pierwszych. Maleńka scena tuż była przed nimi...
   Pierwsza sztuczka tłumaczona z francuskiego uśmieszyła wielce towarzystwo, grana była 
wcale dobrze i powszechnie się podobała. Po niej szły "Odludki i poeta"...
   Kapitan siedział przy córce... Trwożył się w początkach niezmiernie, lecz gdy pierwsze Lever 
du rideau, przeszło szczęśliwie, powiedział sobie, iż teatrzyków jest kilka i trzebaby było chyba 
prawdziwego nieszczęścia, ażeby się koniecznie spotkać mieli tu ze Zdzisławem, o którym córce 
ani wspomniał...
   Tylko co się sztuka rozpoczęła i poeta wyszedł na scenę, gdy pomimo pewnej zmiany umyślnej 
w rysach twarzy, kapitan poznał w nim hrabiego. Spojrzał na córkę... Dźwięk jego głosu 
posłyszawszy, Stasia porwała się z siedzenia, załamała ręce, ojciec ją pochwycił co prędzej i 
ścisnął silnie jej dłoń, tem tylko powstrzymawszy wykrzyk, który się już z piersi dobywał. Była 
blada jak marmur i drżała... Kapitan nie puszczał jej ręki...
   — Stasiu, — szepnął — na miłość bożą!... Poeta powiódł oczyma po widzach, zatrzymał
   je na Stasi, jakby mimowolnie, głos mu zadrżał, lecz w tymże momencie odzyskał 
przytomność począł z wielkiem przejęciem swą rolę...
   Stasia siedziała wpół martwa, bez oddechu, drżąca, zesłabła, a kuzynka siedząca przy niej, 
spojrzawszy przestraszona zapytała, czy się nie czuje chorą i czyby wyjść nie chciała...
   — A! nie — nie — szepnęła zaledwie dosłyszanym głosem — pozwólcie mi słuchać...
   Łzy się puściły z jej oczu... Porowski niespokojny bardzo, patrzał ciągle na nią i szeptał:
   — Stasiu... nie zwracajmy uwagi na siebie... miej siłę... miej męztwo!
   Nie rychło się na nie zebrać mogła kapitanówna; przecież zwyciężyła wzruszenie, słuchała...
   Hrabia grał poetę z niezaprzeczonym talentem i znakomitem wykończeniem... Na scenie 
odzyskiwał swą powierzchowność szlachetną, swój głos melodyjny i pełny wyrazu... Dla Stasi 
było to nowe przeobrażenie człowieka, który teraz wydał się jej może sympatyczniejszym jeszcze. 
Budził w niej zajęcie i litość. Serce jej biło, wilżyły się oczy, zazdrościła artystce miluchnej, która 
z nim grała.
   To jedno z arcydzieł Fredry przeszło w mgnieniu oka... Kurtyna zapadła wśrod oklasków... 
Stasia odetchnęła, ręką powiodła po czole i obracając się ku ojcu, spytała:
   — Byłże to sen? ojcze.
   — Dziecko moje! była to smutna rzeczywistość! Muszę ci się przyznać: ja go dziś z rana już 
widziałem, ale w daleko przykrzejszej roli... Nie mamy się co łudzić — to człowiek zgubiony...
   — Jakto! ojcze, dla czego? dla tego, że poszedłszy za powołaniem, które czuł w sobie, został 
znakomitym artystą?
   — A! nie dla tego — odparł kapitan — lecz — zobaczysz go po dniu, jakim jest i dosyć ci 
będzie jednego spojrzenia, kilku słów, aby o nim sądzić...
   Porowskiemu łza się zakręciła...
   — Będzież on u nas? zobaczymy go? — zawołała Stasia chwytając rękę ojca — tatku! ja cię 
błagam, uczyń to dla mnie — niech go widzę...
   — Bądź spokojna — proszę cię — bądź spokojna... nie mówmy o tem... Kurtyna się podnosi, 
coś innego grać mają, słuchajmy...
   Ostatnia komedyjka była przekładem z niemieckiego, hrabia w niej nie występował. Stasia się 
uspokoiła, ale nie wiedziała co grano, ani ją to obchodziło — cała była w sobie. Zdawało się jej, że 
kędyś za kulisami migała postać znajoma... Towarzystwo jej miejskie miało, pozostać dłużej w 
ogródku i udać się na wieczerzę — Stasia szepnęła ojcu, że pragnęłaby jechać do domu. Jedna z 
kuzynek ofiarowała się towarzyszyć, lecz Stasia uścisnęła ją prosząc, ażeby została i wyśliznęła się 
niepostrzeżona. Ruch jednak, jaki wstając i przechodząc zrobiła sobą, musiał zwrócić czyjąś 
uwagę, bo gdy z ojcem wyszła do bramy, szukając powozu, zobaczyła w mroku Zdzisława, który 
zdawał się tam czekać na nich...
   Inny był teraz niż na teatrze... zmienił nie tylko suknię, ale twarz i postać całą... smutny był i 
pokorny.
   — Panie Zdzisławie! — zawołała Stasia wyciągając doń ręce — o mój Boże! co się stało? co 
się z panem stało?
   I łzy jej mowę przerwały. Kapitanowi zdawało się po namyśle, iż lepiej może uczyni, nagą a 
smutną rzeczywistość stawiąc od razu przed oczyma córki i nie da już wyobraźni tkać na tem tle 
marzeń niewczesnych...
   — Jedź hrabio z nami — odezwał się — będziemy sami, wieczór spędzimy razem... tyle mamy 
do mówienia...
   Zdzisław się zawahał chwilę.
   — Jedź pan — powtórzyła Stasia — proszę... I ujęła go za rękę...
   Powóz właśnie zachodził, siedli więc razem. Przez drogę nie mówili słowa... Na wschody 
drżącą córkę ojciec poprowadził... Poszła na chwilę do swojego pokoju zrzucić kapelusz i mantyllę, 
hrabia pozostał w saloniku i rzucił się na pierwsze krzesło, jakie znalazł...
   Kapitan wpatrywał się w niego milczący... Straszny był, a mimo pewnej elegancyi w ubraniu, 
czuć w nim było ubóztwo — włosy tylko po grze snadź mu fryzyer teatralny ułożył... Reszta stroju 
przypominała garderobę sceniczną i zdawała się zapożyczoną z jakiejś roli kochanka...
   Stasia weszła, spiesząc się widocznie i zbliżyła się, by go powitać. Łzy miała w oczach.
   — Hrabio! — zawołał kapitan — powiedz, zmiłuj się, jakże do tego przyjść mogło?... Czyż się 
godziło?
   Zdzisływ uśmiechnął się z jakimś wyrazem niemal cynicznym...
   — Cóż pan chcesz, panie kapitanie? — rzekł — alboż ja wiem, jak do tego przyszło?... 
Wyjechawszy z Suszy... wszak to z górą pięć lat temu, albo raczej sto lat... szukałem zajęcia... nie 
mogłem go znaleźć... Środki się wyczerpywały... Byłem, zmieniwszy imię, guwernerem przy 
chłopcach, ale to chleb nie dla. mnie... wytrwać nie mogłem... Włóczyłem się po bruku bez zajęcia, 
żyłem trochę z przepisywania... próbowałem przy kupcu pracować w sklepie — i to nie poszło... 
Okradziono mnie!...
   — Czemużeś się do nas nie zgłosił? — O jałmużnę! — odparł Zdzisław — wiem, że tam ta 
nędzna Susza długi hrabiowskie płacić musiała, a jam hrabią być przestał i jak prosty człek, 
chciałem sam na chleb zarobić. Smutna rzecz! nie było go dla mnie... Do ręcznej pracy siły nie 
miałem, do umysłowej trzeba było wprawy i nauki...
   Przychodziło niemal do tego, żem o tem przemyśliwał, czy lżej od zaczadzenia się umiera, czy 
od cyankali... Jeszcze raz musiałem nauczycielskiego kosztować chleba, boć po francuzku 
przynajmniej uczyć mogłem, jak mi się zdawalo. Trafiłem na takie miejsce, gdziem ani panu ani 
pani nie potrafił być znośnym.
   Westchnął Zdzisław.
   — A no! przywlokłem się znowu na bruk... Jadąc, w drodze spotkałem kilku artystów, zrobiła 
się znajomość. Ja dawniej dobrze deklamowałem Fredrę... umiałem coś z Przyjaciół, trochę z 
Odludków, parę scen z Geldhaba... Przy wieczerzy żartując, począłem się z tem popisywać... 
Znaleziono, że z biedy mógłbym się zdać do jakiego teatru — dla zapchania próżni... Nie myślałem 
wcale o tem... aż w ostateczności... Buty były podarte, suknie nie całe, jeść nie wiedziałem co będę 
jutro... Tak się rozpoczęła z nędzy moja teatralna karyera... bez natchnienia, bez zamiłowania — z 
musu... — O mój Boże! — odezwała się Stasia — czyż się godziło zapominać o przyjaciołach?..,
   — Nie sądź pani tak źle o mnie — mówił Zdzisław — myślałem często o was i o Suszy, alem 
sobie dał słowo o własnej sile się wygrzebać... chciałem go dotrzymać... Śmiech szyderski pana 
Sebastyana brzmiał mi w uszach... Im mniej mi się udawało, tem uparciej, zajadlej trzymałem się 
postanowienia... Tyle ludzi ratuje się przecie, dla czegóż jabym tego nie potrafił? Nie czułem się 
słabszym ani głupszym od nich...
   Kapitan z zaciśnionemi wargami go słuchał, Stasia nie chcąc pokazać, że jej się ciągle na łzy 
zbierało...
   — Moi znajomi z podróży — dobre chłopcy, bez butów jak ja, ale z sercami... zaprowadzili 
mnie do dyrektora... Zdaje się, że nie talent, bo z tym mi się nawet popisywać nie dano, ale pewna 
powierzchowność przyzwoita zyskała mi jego współczucie. Dano mi nadzieję nadziei... Zacząłem 
się przyspasabiać do roli kochanka...
   Zdzisław się rozśmiał...
   — Wyobrażałem sobie, że scena potrzebuje jaskrawości i pierwsze próby musiały zakrawać na 
karykaturę. Było to na prowincyi: przesada uszła za zapał, ogień za genialność, dwie stare panny 
zemdlały... posypały się oklaski, jam się w duszy śmiał, ale dyrektor mi oświadczył, że jeśli go 
słuchać zechce, mogę wyjść na artystę. Nareszcie miałem cel w życiu — coś, co do jakiegoś tak 
zwanego zawodu było podobne... Uczułem, że się całem sercem wziąć do tego potrzeba, zacząłem 
czytać i myśleć...
   Któż wie? może nauką zastąpię kiedy brak talentu... bo go w sobie nie czuję...
   — Mylisz się pan — przerwała Stasia — masz talent, lecz przystałoż wam, wam na deskach 
teatralnych szukać przyszłości?...
   — Gdy innej znaleźć nie mogę — odparł Zdzisław — dla czegóż nie?... Hrabia Samoborski 
umarł, z jego popiołów narodził się Edgar Szmata... pogrzebałem Zdzisia... a! i lepiej mi z tem...
   Wstał i zaczął się przechadzać niespokojny... odwrócił się nagle do Stasi.
   — A pani? czy ją mam powitać jako szczęśliwą żonę mojego dawnego nauczyciela i 
przyjaciela Żabickiego ?
   — Ba! żebyć! — począł kapitan — ale do tej pory ani mu odmówić, ani go przyjąć odwagi nie 
miała...
   — I jestem starą panną Stanisławą, która rutkę myśli siać... już chyba do śmierci... dodała 
Stasia ze smutnym uśmiechem. Dajcie mi panowie oba pokój... a mówmy o hrabi...
   — Hrabiego nie ma na świecie! — przerwał gwałtownie Zdzisław z udaną wesołością — znać 
go nie chcę. Był mi ciężarem, kulą u szyi, sro- motnyrn szyldem upadku... Ja dziś jestem zupełnie 
wolny. ..
   — I... począł przysiadając się do Stasi — i — wie pani co? — kocham mój zawód — gdybym 
miał troszeczkę więcej chleba.. . byłbym prawie szczęśliwy — jak Hamlet...
   Z goryczą jakąś i szyderstwem spojrzał na kapitanównę...
   — Nie musicie jednak tak bardzo być głodni, dodał kapitan — jeśli sobie pozwalacie takich jak 
dzisiaj... śniadanek. ..
   — Ach! — rozśmiał się Zdzisław — to wchodzi w program naszego życia — głód i zbytek... 
talent się inaczej nie rozbudza, tylko takiemi drastycznemi stymulansami! Gdy się ma trochę 
grosza, rozsypuje się go, aby ducha rozpowie, upoić i dać mu skrzydła. Nędza i rozpusta... inaczej 
nie może być...
   — Ale to samobójstwo! — przerwała Stasia...
   — Proszę pani — zawołał Zdzisław — geniusz, talent, natchnienie, zapał, wszystko to zużywa 
człowieka — są to płomienie, co palą... a nam potrzeba tyle ognia, że do niego oliwy dolewać 
musimy i palimy się na stosie ofiarnym... dla tego, aby przez chwilę drgnęło, słowem, krzykiem, 
jękiem naszym tknięte serce czyjeś! Widzowie są antropofagi...
   Ruszył ramionami.
   Stasia zauważała w milczeniu, że ruchy miał już aktorskie, gwałtowne, dramatyczne, i że 
nawy- 
     knienie do sceny po za nią działało. Nie był to Zdzisław dawny...
   Smutna spuściła główkę... nie śmiała się odezwać, nie poznając w nim swojego ideału... 
Kapitan stał, patrzał i nie mógł przemówić. Oboje oni byli pod naciskiem najprzykrzejszego 
wrażenia.
   Zdziś chodził po pokoju... nieco rozgorączkowany. ..
   — Nawet nas pan nie pytasz o Suszę, o znajomych i przyjaciół — cicho z wymówką rzekła 
Stasia.
   — Umyślnie milczę — chcę zapomnieć — odparł Zdziś...
   Pamięć to największe nieszczęście człowieka, gdy wrócić do przeszłości nie może...
   — Dla czego? — zapytał kapitan.
   — Bo — przeszłość nigdy nie wraca! — zawołał Zdzisław. Ja nie potrafiłbym już być hrabią 
Zdzisławem, zrosłem się z tą skórą Edgara Szmaty.
   — Fe! takie brzydkie nazwisko — wtrąciła Stasia.
   — Un nom de guerre! — rozśmiał się Zdziś — które może kiedyś być sławne, jeżeli życia 
stanie... Może kiedy zagrać potrafię moją rolę idealną, mojego bohatera Szekspirowskiego... 
mojego ukochanego Hamleta... ale dziś to dla mnie są niedostępne wyżyny, ku którym oczu nie 
śmiern podnieść. Muszę grać role tych kochanków, co się żenią, lub zabijają z miłości w piątym 
akcie... dla takich pań, które ani kochać już nie potrafią, ani być kochanemi nie mogą,..
   — A! to okropne! — przerwała zrywając się Stasia i podbiegając ku niemu... Sztuka! panowie 
to nazywacie sztuką!... to Baal, któremu ludzi trzeba na ofiary... Grać miłość — to 
świętokradztwo... upijać się zemstą na zimno, to fałsz — mówić czego się nie czuje...
   — Przepraszam panią — oparł się Zdziś — potrzeba czuć i zmusić się do prawdziwego czucia 
— w tem leży zadanie sztuki...
   — Nie jesteście więc już ludźmi... bo zużywacie się na role... Możeż serce, co się upaja fałszem, 
bić kiedy na prawdę?
   — Tem lepiej pani! niech bije dla złudzeń... nigdy dla rzeczywistości, niech z różem i bielidłem 
schodzi z twarzy rumieniec, bladość, a z serca uczucie... reszta życia staje się obojętną... i człowiek 
— szczęśliwym...
   — Hrabia to szczęściem nazywasz?
   — Pani, hrabia umarł! — powtórzył Zdziś głośno — przed panią stoi Edgar Szmata, biedny 
artysta... którym pogardzasz...
   — Nad którym się lituję...
   — I którego z tego upadku wydźwignąć musimy!— dodał kapitan... Dosyć tych wszystkich 
niedorzeczności — dosyć... panie Zdzisławie... Mówmy o Suszy... — Zatykam uszy! — przerwał 
Zdziś. — Rym przyszedł mimowolnie — zaręczam. Słuchać nie będę. Susza należy do was, do 
panny Stanisławy.
   — Chyba pan odgadłeś, żem ją już sobie przywłaszczyła — zawołała żywo kapitanówna... 
Sadzę tam, sieję, gospodaruję — i gdybyś pan wiedział, jak tam ślicznie, miło, cicho, dobrze... a! 
pojechałbyś z nami.
   — Aby mi jutro w oknie zabrzmiał głos garbusa, urągający się mojej bezsilności i próżniactwu. 
A! nie! nigdy! nigdy! Wierz mi pani, że los, mądry ów los, to co my zowiemy przypadkiem, rzucił 
mnie na jedyną przeznaczoną drogę, po której chodzić mogę... Nic innegobym nie potrafił... tu 
choć złym artystą być mogę, ale — artystą... I to coś znaczy...
   Chwilkę pomilczał...
   — To nic — zawołał napróżno oczekując słowa z ust Stasi lub kapitana, którzy się odezwać nie 
śmieli — to nic spotkanie dzisiejsze... miałem daleko tragiczniejsze... w roku przeszłym... Grałem 
rolę trzpiota. . . niestety! bardzo źle, wszyscy mi to przyznali... Byłem trochę — monte, po kilku 
kieliszkach wina, w których było pewnie więcej spirytusu, niż soku winogronowego.. . Wśród 
śmiechu poczciwej publiczności, patrzę... w pierwszym rzędzie, jak dziś... głowa Meduzy...
   — Co? kto? — przerwała Stasia... — A! żona moja! Herminia... blada jak marmur, a przy niej 
żółty, znędzniałą dobry ten przyjaciel, co mnie od niej raczył uwolnić. Był — moment, żem sądził, 
iż jak Lotowa żona w słup soli (ale gorzkiej) się. obrócę... Potrzebowałem całej siły, aby do roli 
"Otella" nie przejść ze skromnego jakiegoś Monsieur Paul. Nie spojrzałem już na nich więcej, 
grałem wściekle. Gdym po spuszczeniu kurtyny pobiegł do otworu w niej, już ani Meduzy, ani 
Alfa nie było... Wynieśli się wśród aktu...
   Ton, z jakim to mówił, boleśnie odbijał się w sercu Stasi...
   — Mówisz pan ciągle, że jesteś prawie szczęśliwy... ale w każdym wyrazie, w głosie tyle jest 
goryczy!
   — Co w sercu... tam niewyczerpana jej kopalnia, jak soli w Wieliczce — dodał Zdziś — tylko 
gorycz te cukruję dla drugich szyderstwem...
   — Aby się jeszcze dotkliwszą wydawała — szepnęła Stasia...
   — Pozwólcież mi dokończyć — odezwał się kapitan.— Susza jest czysta, długi popłacone... u 
mnie leżą już dwa tysiące rubli, należących do was. ..
   Zdzisław drgnął...
   — To nie może być! — zawołał.
   — Daję wam słowo wojskowego — potwierdził kapitan... — mogę i muszę wam je wypłacić ... 
— Może one nie są potrzebne... odebrawszy je, dałbym obiad i śniadanie dla kolegów... a potem ... 
artysta potrzebuje być ubogim... to go do pracy budzi!...
   Nie kuście mnie — nie kuście...
   — Panie Zdzisławie — odezwała się Stasia, chwytając go za rękę — ja się czuję w obowiązku 
was kusić... Czyż serce wam nie bije do tego kątka? czyż się wam cisza wsi i spokój nie śmieją!... 
Czyż nie lepiej chodzić za pługiem, niż sztuki pokazywać przed ludźmi, co ich nawet ocenić nie 
umieją...
   — Ale ja na wsi umarłbym już z ciszy, zadławił się spokojem, oszalał z ziewania... skonał z 
nudów...
   — Jakto! a ludzie... my... wasi starzy przyjaciele. .. a grób matki? a pamięć jej?...
   Zdzisławowi ręce opadły nagle, głowa zwisła na piersi, zmienił się wyraz twarzy...
   — Pani — pani jesteś okrutna... Wspomniałaś to imię, którego moje usta dziś wymówić nie 
mają prawa... W serceś mnie pani zraniła!
   I zakrył sobie oczy...
   — Panie Zdzisławie — przerwał kapitan — opamiętaj się, oprzytomniej... daj się przekonać... 
mówmy seryo...
   Hrabia padł na krzesło milcząc i głowę wsparł na dłoni. — Mów pan — zawołał — wiem co 
powiesz.— Czynię zakałę imieniowi? Naszego imienia jam ostatni... Imię zrzuciłem... jestem 
biednym włóczęgą... Gorączką żyć się nauczyłem... To było przeznaczenie moje zawsze. .. 
aktorem musiałem być... Ożenienie było rolą przybraną... Komedya zmieniła się na dramat, jam 
dramat na tragedye przerobił — pchał mnie los na deski... na nich znalazłem przytułek. Czuję, że 
nie mam siły i wątku na długo — dajcie mi skończyć... to nie potrwa...
   W tem Stasia pochwyciła go za rękę.
   — Panie Zdzisławie — na pamięć matki! wracaj z nami! błagani cię... powracaj... Zobaczysz, 
życie znośnem się stanie, spoczniesz, przejednasz się z niem...
   Głos ten drżący, poruszony przemówił do niego, podniósł dłoń jej do ust.
   — Pani byłaś i jesteś jak anioł dobra... alem ja starań waszych nie wart... nie wart przyjaźni... a 
poprawić się nie potrafię. Jestem biedny... incurable... Z sobą przyniosę wam troskę, ból, 
niepokój...
   — A bez was tęsknica! — zawołała zapominając się Stasia — czyż pan sądzisz, że nam, cośmy 
go kochali, tak łatwo przestać jak wam!
   — A pani myślisz, że ja kochać nie umiem i przestałem? — zawołał Zdzisław uśmiechając się 
gorzko — ale czasem największym dowodem miłości jest, gdy się odpycha... tych, których się 
kocha... Zadżumiony musi precz od siebie odpędzać najdroższych, a do piersi cisnąć wrogów 
tylko... Jam zadżumiony, panno Stanisławo...
   Kapitan, który stal i słuchał — skinął na córkę i szepnął po cichu:
   — Stasiu — daj mu pokój!
   — Nie — oparła się kapitanówna, której twarz pałała... Gdy kto tonie, nie godzi się ręki nie 
podać, nie rzucić się za nim... nie ratować choćby z niebezpieczeństwem... Pan nie jesteś ani 
chrześcianinem, ani panem siebie, wami owładł szał chorobliwy... oczy macie zasłonione... 
Idziecie do przepaści...
   — Bo chce tego! — rzekł zimno Zdzisław... tak jest — idę i wiem dokąd idę, szukam tego 
brzegu, z którego skoczę lub stoczę się na duo, bo mi życie obrzydło...
   — Chociażeś go zaledwie skosztował!... zawołało śmiało dziewczę...
   — Dosyć jest kropli trucizny, aby zatruć całe naczynie... ona jest we mnie, jam struty! Nie 
dziwujcie się, że chcę końca, że z szałem i pośpiechem do niego lecę...
   Stasia z rękami załamanemi stanęła milcząca, patrzała nań moment, lecz ojciec ją chwycił i 
niemal gwałtem posadził opodal...
   — Dosyć tych scen... rzekł zimno i widocznie gniewny — dosyć. Stasia się niepotrzebnie 
unosi... a hrabia — powinieneś mieć swą wolę.. I z najlepszemi chęciami cofnąć się trzeba, gdy nie 
są
   zrozumiane...
   Zdzisław potarł czoło i wstał
   Jak pijany poszedł machinalnie szukać kapelusza.
   — Przebaczcie mi państwo — a! przebaczcie proszę... z biednym jak ja szaleńcem... nikt nie 
dojdzie sprawy... to darmo... Ścisnął rękę kapitana...
   — Ale po cóż? — zapytał Zdzisław — żebym wam przysniósł z sobą zmartwienie?
   — Ja potrzebuję mówić z wami — koniecznie — odezwał się kapitan. — Na suszy 
gospodarować dłużej nie chcę i nie mogę... Róbcie z nią co się wam podoba...
   — To ją sprzedajcie — rzekł z rodzajem niecierpliwości Zdzisław — tak — sprzedajcie za co 
chcecie... Pieniądze mi odeszlecie ... nie wiem.. założę gdzieś teatrzyk na prowincyj i stracę je ... 
Ramionami ruszył... 
     — Ale na własnym teatrze zagram raz Hamleta. ..
   — Weźmiecie mnie na Ofelię — smutnie się uśmiechając odezwała się Stasia.
   — Nie — bobym nie mógł pani mówić tak przykrych wyrazów, jakie mi rola dyktuje — 
anibym dopuścił Poloniuszowi powiedzieć jej tego, co mówić powinien... Pani nie jesteś na Ofelię 
stworzona, ale na szczęśliwą istotę.. .
   — Tak... na starą pannę, hodującą kanarki — dodała Stasia wzdychając...
   — Żabicki jest bardzo poczciwy i dobry człowiek... człowiek, na którego ramieniu śmiało 
oprzeć się można...
   — Mam ojcowskie — prędko zawołała Stasia — na którem jeszcze śmielej oparta szłam i idę.
   To mówiąc przytuliła się do ojca, który ją uścisnął. Zamilkli. Zdzisław począł się żegnać.
   — Do jutra więc.
   — Do jutra — razem zawołali ojciec i córka...
   — Tak — do jutra — powtórzył Zdzisław i wyszedł.
   Stasia drugiemi drzwiami, nie chcąc sama z ojcem pozostać, wybiegła do swego pokoju...
   Gdy reszta towarzystwa wróciła po wieczerzy w bardzo dobrych humorach i przyszła się 
dowiadywać o kapitana i o Stasię, — ona już z bólem głowy była w łóżku, a Porowski chodził 
smutny, zadumany i nieusposobiony wcale do gwaru wesołego, który familia z sobą przyniosła...
   Uciszyło się więc prędko w domu. Nazajutrz ze śniadaniem oczekiwano Zdzisława w 
mieszkaniu kapitana... Nadszedł, trochę późno, blady, z ustami przekrzywionemi jakimś śmiechem 
niezdrowym. Stasia nie wyszła prędko... Korzystał z tego kapitan, aby po męzku, poważnie, 
surowo przemówić do niego...
   — Panie Zdzisławie — myśmy ci życzliwi... na pamięć matki i imienia waszego zaklinam cię, 
rzuć to niezdrowe rzemiosło... masz jeszcze życie przed sobą...
   — Jakże pan chcesz? Przeszło lat trzy chodzę w tych pętach... wrosły mi w ciało... nawykłem... 
Jest mi tak dobrze, jak tylko nieszczęśliwemu być może...
   — Hrabia potrzebujesz fizycznie i moralnie kuracyi; masz pieniądze do rozporządzenia — 
bierz je — wyjedź do Włoch, strać... ale wróć ostyglejszym i poważniejszym...
   To mówiąc zamiast argumentów dalszych dokończył uściskiem...
   — Panie Zdzisławie, dla nas, dla przyjaciół to uczyń...
   — A! kapitanie drogi, gdybym wiedział gdzie Leta płynie, gdybym się mógł napić z niej 
wody... gdybym nowym odrodzić się potrafił człowiekiem... ale to niepodobieństwo... 
niepodobieństwo — nie mówmy o tem...
   — Spróbuj do nas przyjechać — oderwij się na czas jakiś...
   — Ja! tam! u was! jabym się śmiał pokazać! histryon na tej ziemi, po której stopy matki mojej 
chodziły... na wstyd jej... nie! nigdy!
   Wstrząsnął się...
   — Nie zrywajże z nami — niech wiemy o tobie przynajmniej, któż wie — może się coś 
odmienić — coś stać... co wasz upór pokona...
   Wśród tej rozmowy weszła Stasia, ubrana młodo, świeżo, może z myślą przypomnienia mu lat 
dawnych... Zobaczywszy ją we drzwiach, Zdzisław ku niej pospieszył... zarumienił się... 
pochwycił jej rękę...
   — A! jak mi pani Wólkę i Samobory przypomniałaś! — zawołał. — Złote czasy niebieskich 
migdałów! Pani jeszcze jesteś tąż samą śliczną panną Stanisławą, a ja — widzi pani, co się stało ze 
mną.
   W istocie po dniu wyglądał dziwnie zestarzały, pomarszczony przed czasem, schorowany i 
blady...
   — Pan się zamęczasz dobrowolnie... Podawano śniadanie... kapitan nalał wódki
   kieliszeczek.
   — Pijesz? — zapytał.
   — Piję — ale większym! — rozśmiał się cynicznie Zdzisław. — Nie ma nic dziwnego: my mu- 
simy z kapitału żyć... choćby się prędko wyczerpał... Na każdą rolę wychodzi tyle ognia...
   I wychylił pół szklanki wódki...
   Stasia wzdrygnęła się ze wstrętu, kapitan głową potrząsł...
   — Jeść ja nie potrzebuję tyle — wesoło począł artysta — jedzenie obciąża człowieka...
   — A napój zabija.
   — Powoli — dodał Zdziś — ale — cóż tam! myśmy nie tacy rachmistrze, ażeby się bardzo 
liczyć z jutrem. Byle dzisiaj!
   Wszystko to było niewymownie przykre i rozczarowujące. Cynizm, z jakim się popisywał 
Zdzisław, nieledwie dozwalał wnosić, że to czynił umyślnie... Kapitan nie był może nierad temu, 
bo się spodziewał, że tem Stasię od siebie odstręczy.
   — Bawimy tu jeszcze parę tygodni — odezwał się Porowski — spodziewam się, że się 
będziemy widywali.
   Stasia była tego dnia daleko ostyglejszą i umiarkowańszą w mowie, przesiedziała cały czas 
smutnie, odzywając się ledwie po słówku.
   Zaraz po śniadaniu pogadawszy żartobliwie o sobie, o teatrze, o ludziach, unikając poufalszej 
rozmowy, Zdzisław pod pozorem zajęcia się oddalił. Na Stasi i na jej ojcu obie rozmowy 
najsmutniejsze uczyniły wrażenie. Oczekiwano go potem dni kilka, nie pokazał się. Kapitan, który 
umyślnie parę tysięcy rubli pożyczył, aby mu je oddać, bo chciał się ich pozbyć co prędzej — 
niecierpliwił się coraz bardziej. Na Stasi widać było cierpienie. Reszta rodziny, o niczem nie 
wiedząc, przypisywała to chorobie.
   Po kilku dniach Stasia zażądała od ojca, aby pójść znowu na ten teatrzyk do ogródka... Oburzył 
się kapitan.
   — Dajże mi pokój, jeszcze zrobisz jaką scenę z tym twoim faworytem, bo — powiem ci 
szczerze — chyba się w nim kochasz...
   Panna Stanisława zapłoniła się.
   — Nie — tatku — rzekła po namyśle — nie kocham się w nim — ale go kocham. To prawda — 
i żal mi serdecznie biednego!
   — Mnie go też żal niezmierny — rzekł kapitan — ale kto się sam ratować nie chce, tego nic nie 
poratuje.
   Z wielką umiejętnością Stasia nie wydając się ze swą tajemnicą, wyrobiła na familii, aby 
wieczór spędzić w teatrzyku. Agronom, który się już trochę kochać zaczynał w kuzynce, poleciał 
wcześnie zapewnić miejsca...
   Grano melodramat z francuskiego, coś nakształt marnotrawnego syna odnowionego, w którym 
główna rola przypadała chłopcowi hulace, płochemu, dobrego serca, którego poczciwa miłość 
dźwiga z upadku i na lepszą wprowadza drogę."Marnotrawnego" grał pan Edgar Szmata. Zdaje się, 
że nim wyszedł na scenę, musiał Stasię i kapitana upatrzyć, bo unikał spojrzenia w tę stronę... 
Melodramat obsadzony był nieciekawie, gdyż mnóstwo doń osób wchodziło, a siły teatrzyku nie 
były wystarczające. Hrabia tylko płacił za wszystkich i rolę swą z tak wielkiem uczuciem i prawdą 
przedstawił, że słuchaczów wszystkich uniósł swym talentem, ogniem i sztuką w odcieniowaniu 
charakteru. Stasia płakała... Gniewała się nań, że obrał ten zawód, ale musiała przyznać w duszy, iż 
był doń chyba stworzony...
   Kapitan chustką jawnie ocierał płynące łzy i szepnął kilka razy:
   — Co to za aktor!
   Wywołano pana Edgara po ostatnim akcie, smutnie poklasnęła mu Stasia i kapitan, ku którym 
się teraz obrócił i ukłonił im z widoczną chęcią, aby to do siebie zastosowali.
   Smutny to był tryumf — niestety! — wychodzili z teatrzyku przyjaciele młodego artysty, jak z 
pogrzebu, nie mówiąc do siebie słowa. Kapitan się nieco ociągał, sądząc, że Zdzisław może się im 
ukaże... Przeczuwając to wziął był nawet z sobą owe dwa tysiące, które mu chciał oddać w tem 
przekonaniu, że one mu może lepszą myśl poddadzą i jeśliby go jakie zobowiązania wstrzymywały, 
wyzwolą. On i Stasia stali w bramie, a kapitan w końcu poprosił sługę, aby im pana Edgara 
wywołał. Za chwilkę zjawił się artysta, jeszcze cały
     grą rozgrzany i w codziennym stroju dosyć zaniedbanym...
   — Grałeś pan tak, żeśmy płakali wszyscy — zawołała Stasia zobaczywszy go — jesteś 
wielkim artystą, ale niedobrym człowiekiem...
   Kapitan pochwycił go za rękę, aby mu nie uciekł.
   — Tak — rzekł — płakaliśmy i smuciliśmy się, bo demon sztuki cię pochwycił za serce i już 
ono do niego należy. Z tem wszystkiem — pan Edgar Szmata niech zabierze com winien z Suszy 
hrabiemu i niech sobie z tem robi co chce.
   To mówiąc, wsunął mu paczkę asygnat w ręce... Zdzisławowi chciało się ją cofnąć, ale 
Porowski miał twarz gniewną.
   — Przecież mi prezentu nie myślisz z nich robić — co u kaduka?... Wyrzuć sobie na ulicę, 
kiedy chcesz...
   Musiał więc przyjąć zarumieniwszy się hrabia i wkrótce potem, nie dając się wstrzymać ani 
zaprosić, pożegnał Porowskich... Spodziewano się go nazajutrz — nie przyszedł; przysłał tylko 
przepyszny bukiet Stasi, który ona na stół rzuciła...
   Nie było go trzy dni... czwartego zjawił się trochę porządniej ubrany, ale blady i wymęczony 
więcej niż dni poprzednich. Znać było na nim przebyte orgie, do których się też przyznał.
   Ruszył kapitan ramionami. — Więc pieniądze już poszły z wiwatami? — spytał.
   — Nie — rzekł Zdzisław — zostało mi aż nadto do odbycia artystycznej podróży. 
Poświęciwszy się zawodowi temu, chcę się uczyć, widzieć, studyować... ruszam więc do Paryża, 
Wiednia, do Włoch nawet... i powrócę skończonym...
   Ostatniego wyrazu nie dopowiedział, uśmiech dziwny skrzywił mu usta.
   — Panie Zdzisławie — rzekła Stasia — więc nic — nic go nie potrafi nawrócić — 
wstrzymać?...
   Ruszył ramionami.
   — Wreszcie nie mam dokąd — rzekł. — Stworzyłem sobie cel... pójdę dalej.
   Dziewczęciu łzy stały w oczach, ale zamilkła, ojciec dał jej znak surowy...
   Hrabia tego dnia mówił wiele, udawał wesołego, żartował sam z siebie, zachwalał cygańskie 
życie... starał się okazać większym łajdakiem, niż był...
   Godzinę tak ich wymęczywszy, pożegnał wreszcie powiadając, że tegoż dnia wyjeżdża... 
Pochwycił za rękę Stasię i ucałował ją ze wzruszeniem; kapitana uściskał raz i drugi i jakby 
wyrywając się im, gwałtem uciekł...
   — Bądźcie zdrowi!. — rzekł w progu — na tym lub na tamtym świecie do zobaczenia!
   I drzwi się za nim zamknęły... I jeszcze pięć lat upłynęło bez wieści o zaginionym. Kapitan był 
zmuszony razem z kanonikiem i synem prezesa, bo stary Mohyła już nie żył, wzywać przez gazety 
hrabiego. Stało się bowiem, czego nikt przewidzieć nie mógł — garbus rozgniewawszy się na 
ekonoma, rażony apopleksją zmarł, nie mając czasu zrobić testamentu, cała wiec jego majętność i 
ta, którą odebrał hrabinie, prawem spadku przechodziła na Zdzisława...
   Nikt się może tem tak nie uradował, jak pani Wilelmska... Natychmiast wezwano spadkobiercę 
do powrotu, lecz przez rok drukowano odezwę w gazetach napróżno — zmienione imię nie 
dozwalało nikomu się domyślić prawdziwego nazwiska, a artysta snadź żadnego dziennika nie brał 
do ręki...
   Kapitan jeździł umyślnie do Warszawy i uprosił artystów o wyszukanie Edgara Szmaty, lecz 
od lat kilku znikł był bez wieści. Nikt o nim nie wiedział.
   Stasia chodziła czarno, bo była przekonana, że umarł, chociaż kapitan dowodził, iż w takim 
razie urzędowąby mieli wiadomość.
   Mógł zginąć gdzieś w podróży — w dalekim kraju, do którego fantazya, ubóztwo, rozpacz 
zapędziły...
   Jednego dnia jesieni późnej nad wieczór, kapitanówna, która zawsze gospodarzyła w Suszy i 
chodziła tam na przechadzki do kwiatków... stała już w bramie mając do Wólki powracać, gdy na 
drodze ukazał się przechodzień, rodzaj żebraka, rzadko trafiającego się na prowincyi, coś pośre- 
dniego między dziadem a rzemieślnikiem wędrownym, z węzełkiem na plecach, kijem w ręku, w 
kapeluszu pogiętym, opalonego, odartego. Wincenty, który do bramy jej towarzyszył, 
zobaczywszy nadchodzącego, przestrzegł pannę Stanisławę, aby się zatrzymała...
   — Niechno panienka poczeka — jakiś włóczęga trzeba to odprawić — licho wie co to się teraz 
snuje po drogach... Żeby się tylko na noc nie wpraszał... bo to może złodziej...
   Domawiał tych. słów, gdy podróżny doszedł do bramy i poruszył ją ręką, chcąc otworzyć, ale 
mu sił nie stało... parę razy popchnął napróżno... podniósł oczy, jakby szukając kogoś i zobaczył 
Stasię stojącą w czarnej sukni... a przy niej siwego Wincentego...
   Kapitanówna była o kilka kroków... I ona się ciekawie przypatrywała podróżnemu, którego 
twarz opalona, zbrukana zdawała się jej kogoś znajomego przypominać... Ręka jego wsparta na 
wrotkach opadła, on się zachwiał i zsunął się na ziemię... Wincenty zobaczywszy, że pada, 
pospieszył ku niemu, podbiegła i Stasia, ale już on chwyciwszy za kół od płotu, powstał na nogi... 
Oczyma wodził po zbliżających się...
   W tej chwili kapitanówna krzyknęła poznając w nim Zdzisława...
   — Zdzisław! — zawołała. Wincenty dobijał się do bramy... Przybyły zdjął powoli kapelusz... z 
wypełzłej głowy...
   — Marnotrawny syn przybywa! — odezwał się głosem osłabłym z jakimś śmiechem dziwnym 
— ale nie na ucztę do rodzicielskiego domu... tylko — aby umrzeć na swych śmieciach...
   Stasia stała przy nim i wpatrywała się w twarz straszliwie wyniszczoną i zestarzałą.
   — Mój Boże! co się z wami działo!... po całym świecie szukaliśmy was...
   — Tak — a ja uciekałem od samego siebie, nie mogłem ujść... i oto dopiero teraz...
   Kaszel gwałtowny przerwał mu mowę, tak, że się oprzeć musiał na wrotkach, aby nie paść z 
konwulsyjnych wysiłków... Wincenty i Stasia wzięli go pod ręce... Wprawdzie wyrywać się chciał, 
przymuszając do śmiechu, lecz w końcu stał się posłusznym...
   Zaprowadzono go do domku...
   — Czekał na was — rzekła Stasia — tak jak ja... Jam tu gospodarowała... ale na cóż to dziś się 
wszystko zdało wam, gdy macie znowu Samobory?...
   Zdzisław drgnął.
   — Jakto? — zawołał — ja? w Samoborach?
   — Pan Sebastyan zmarł bez testamentu; szukano was po Całym świecie...
   — A! w porę mi przychodzi spadek — rozśmiał się gorzko — gdy już wszystko skończone... 
— Cicho! chodźmy, odpocznij pan... Jesteś chory...
   Zdzisław tak był osłabiony, że go na ławce w ganku posadzić musiano... Stasia szepnęła 
natychmiast, aby posłano po ojca... sama pospieszyła obmyślić przyjęcie...
   — A! jak tu miło i ładnie — zawołał Zdzisław, przyglądając się domkowi, gankom 
purpurowym bluszczem okrytym i trawnikom, na których kwitły ostatnie jesienne dzieci... — Jak 
tu miło! mój Boże...
   — Tyle lat to czekało na was — szepnęła Stasia — drzewa i my postarzeliśmy, wyglądając 
powrotu... Jam już o nim zwątpiła...
   — Moja dobra, anielska panno Stanisławo — przerwał żywo Zdzisław — mogłaś pani jednego 
być pewną, że ja do was umrzeć powrócę... Ja was jednych kochałem... ale sobą truć waszego 
szczęścia nie chciałem... Dopiero w ostatniej chwili egoizmu kropla ostatnia przygnała mnie tu... 
Czegom się dotknął w życiu... to mi się rozsypało w rękach... żal mi was było...
   Zamilkli.
   Kapitanówna płakała po cichu, ale zagadywała wesoło...
   — Pan tak osłabłeś w drodze... tu was powietrze odżywi...
   — Nic już podobno oddać mi życia nie może — rzekł Zdzisław — ale z wami je dokończę... 
ostatni akt tragedyi...
   I rozśmiał się szydersko...
   Nie chcąc dopuścić, aby mówił o sobie, kapitanówna wprowadziła go do zupełnie 
przerobionego domku, którego poznać nie było można... Jej to myślą było zetrzeć z niego zbyt 
żywe wspomnienia przeszłości... Zdzisław oglądał się i dziwił, pytać nie śmiejąc. Domek 
wewnątrz zdawał się czekać na niego... Tylko kobiece serce mogło przez długie lata wytrwać 
cierpliwie w tem pożyciu z widmem ukochanego, spodziewając się jego powrotu... Zdzisław 
chodził milczący i znajdując wszystko tak gotowe na swe przyjęcie, w końcu poruszony rzucił się 
do nóg Stasi, chwytając ją za ręce, dziękując bez słów... bo przemówić nie mógł. Kaszel pochwycił 
go za piersi i biedne dziewczę musiało go podtrzymać, prosząc, by się uspokoił...
   Kapitan, który z trochę podstarzałym księdzem kanonikiem grał w Wólce maryasza, oczekując 
powrotu córki — zdziwiony niezmiernie poselstwem od niej — natychmiast bryczkę kazał 
zaprządz i razem z nim przyjechał. Przez drogę ledwie do siebie mogli przemówić... Gdy wózek 
zaturkotał przed gankiem, Zdzisław chciał się z krzesła porwać na spotkanie gościa, ale sił mu 
zabrakło...
   Oba przybywający osłupiali stanęli na widok biednego włóczęgi... Na twarzy jego wypisana 
była już — śmierć... Uśmiechał się do nich wyciągając ręce, głosu mu brakło, jak siły...
   — Ledwiem dociągnął do Suszy! — rzekł z wysiłkiem i dobył uśmiechając się z kieszeni 
podartej kamizelki kilkanaście groszy.
   — To były — ostatnie — rzekł. — Trzy dni już idę pieszo, bo za wóz nie było czem płacić, a... 
na wozie trzęskim kaszel się powiększał i krew rzucała... Nocy już takie zimne! — dodał.
   Łzy wszystkim w oczach stały...
   — Ależ od lat niemal dwóch po wszystkich dziennikach, wzywano was do objęcia 
Samoborów...
   — Któż dzienniki czyta? — rozśmiał się Zdzisław — przynajmniej nie ja...
   — Gdzieżeś był hrabia? — zapytał kanonik.
   — Ja? ale po całym świecie... trochę w Anglii, w Niemczech trochę... nie wiem... poplątało mi 
się... Grywałem w różnych językach, dopóki grywać mogłem... Najlepiej mi się powodziło we 
Francyi... ale w Marsylii pchnięto mnie nożem po włosku... musiałem długo leżeć w szpitalu... Są 
miłościwe dusze...
   Westchnął nie chcąc dokończyć...
   — Po co to wspominać! — dodał odpocząwszy, dziś to wszystko snem, a ja dziedzicem 
Samoborów?... a to śmiesznie! to doprawdy bardzo śmiesznie... Nadewszystko zdawał się 
potrzebować spoczynku. Stasia w domu rozgospodarowawszy wszystko, podała mu rękę, żegnając 
go.
   — Jadę do Wólki — odezwała się — pan idź i odpocznij — ale jutro wpraszam się do 
pilnowania chorego na pannę miłosierną. Od tego mi się pan nie wymówisz... dopóki zupełnie 
zdrów nie będziesz.
   Ścisnęła go za rękę i nie czekając odpowiedzi wybiegła.
   Kanonik z kapitanem poprowadzili go do łóżka... Dawał z sobą robić co kazali, śmiał się i 
radował wszystkiemu... Położono go do snu... Ksiądz Starski końmi Porowskiego ruszył do 
miasteczka po lekarza, kapitan pozostał...
   Noc przeszła spokojnie... Nazajutrz rano w miejsce starego lekarza, przybył zastępujący go 
Żabicki, który od kilku lat praktykował w okolicy. Zdzisław zbudził się późno... otwarto okiennice 
— poznając starego przyjaciela wyciągnął ręce ku niemu...
   — Jak się masz?
   — A! hrabio kochany — czyżem ja się tak was widzieć spodziewał?
   — A ja? czym się tak spodziewał wam po latach tylu przedstawić. Mój Żabicki — nie praw 
morałów temu, co wpadł w studnię... Za późno...
   Doktór wziąwszy rękę do uścisku, zatrzymał ją badając puls, i nic nie mówiąc, puścił po chwili.
   Spojrzeli na siebie... — Prawda, że wyglądam okropnie... jak na dziedzica Samoborów? — 
zapytał Zdzisław — bo na wędrownego artystę — w samą miarę... Postaraj się uczynić mnie 
presentable. W tłomoczku łachmany... dwie peruki i stary surdut... o koszuli wątpię... ostatniej prać 
już nie było warto... rzuciłem ją na drodze...
   Po krótkiej rozmowie, posławszy Wincentego do Zdzisława, aby mu się odziać dopomógł, 
Żabicki wyszedł odetchnąć na ganek... Zastał tu już czarno ubraną, jak zawsze, Stasię z 
koszyczkiem w ręku... Patrzała mu w oczy badając.
   — A cóż? nasz chory?
   — Chory — powtórzył Żabicki — nie wiem czy mu lekarz pomoże, ja się nie podejmuję... 
Niech jedzie nad Elbę... do Egiptu... tam gdzie powietrze i Bóg leczą...
   Kapitanówna ręce załamała...
   — Doktorze, tyś zawsze był i jesteś pessymistą...
   — To natura lekarza — ale... nie mówmy o tem... Wyprawcie go na południe, jesień w naszym 
klimacie nie dobra... Tymczasem spokoju... ciszy, wytchnienia...
   Nie odpowiadając nic i nie pytając więcej, Stasia weszła do domku, aby w nim grać rolę 
klucznicy, jak powiadała, a rzeczywiście gospodyni. Zdzisław nareszcie wyszedł... z pomocą 
Wincentego, jakkolwiek przyodziany. Nie miał jednak innych sukni nad te, jakie się znalazły w 
tłomoczku, bielizny pożyczyć musiano... wyglądał więc biednie i obudzał tem większą litość...
   Po dniu mogli się wszyscy przekonać, spojrzawszy nań, iż pierwsze wrażenie dnia 
wczorajszego było rzeczywistością... Ani mrok wieczoru, ani znużenie podróżą, nie zmniejszyły 
wynędznienia twarzy i dziś trupio bladej, wychudłej, pomarszczonej... Namiętności sztuczne i 
prawdziwe pofałdowały młode jeszcze oblicze, jak burza fałduje fale. Za najmniejszem 
wzruszeniem drgały w nim wszystkie fibry, poruszały się muskuły... a oczy nabierały 
chorobliwego blasku... Głowa była wypełzła i łysa... Coś rozpaczliwego znamionowało ruchy i 
mowę, której Zdziś nadawał cechę ironiczną. Szydził ze wszystkiego i temi żartami pokrywał co 
czuł wewnątrz. Śmiech był maską, którą się zasłaniał od ludzi.
   Na wieść o przybyciu zaginionego dziedzica Samoborów, pierwszego zaraz dnia zbiegli się 
starzy znajomi. Przybyła pani Wilelmska z mężem, wrócił kanonik, przyjechał syn prezesa z 
siostrą. Żabicki w progu wszystkim mówił ze swym despotycznym doktorskim tonem: — "Proszę 
jak najmniej mówić, nie męczyć go i nie zbyt często nawiedzać. Potrzebuje spoczynku. Osób kilka 
razem być nie powinno".
   Zastosowano się po części do dyspozycyi lekarza — lecz ciekawość była tak podbudzona, że 
każdy chciał pomówić choć chwilkę, i wszyscy się zawiedli, gdyż od Zdzisława nikt się nic nie 
mógł dowiedzieć. Żartami ich zbywał... Stasia gospodarzyła tego dnia do wieczoru, oddaliła się do 
Wólki i zapowiedziała powrót swój na dzień jutrzejszy...
   W pierwszym tygodniu, choć zdrowie Zdzisława polepszyło się nieco, nie łudząc się tem 
Żabicki, powtórzył, że należy wyprawić chorego do Egiptu lub do Włoch. Mówił to jemu samemu, 
ale Zdziś go zbył śmiechem, kapitanowi, nareszcie Stasi, która najwięcej mocy nad nim miała.
   — Dajcie mi pokój — odparł hrabia na nalegania — rad jestem, żem powrócił, a chcecie się już 
mnie pozbywać... nie pojadę... Co ma się stać, stanie!
   Po kilku przypuszczonych szturmach próżnych, gdy chłody grozić zaczynały, kapitanówna 
przy ojcu, będąc sama tylko ze Zdzisławern, zaczęła go jeszcze raz zaklinać, aby słuchał rady 
lekarza i prośby przyjaciół...
   — Moja panno Stanisławo — zawołał Zdziś — nie wypędzajcie mnie ztąd! Ja was tak proszę...
   — Zdrowie przedewszystkiem — odezwał się Porowski...
   — Zaklinam pana...
   Zamyślił się długo hrabia... wstał powoli z fotelu i podszedł do panny Stanisławy...
   — Dobrze — odezwał się, wyciągając ku niej rękę wychudłą — ale pod jednym warunkiem... 
— Cóż to takiego ?
   — Jeśli pani z tyra szczątkiem człowieka zechcesz jeszcze los podzielić... i przebyć dni 
ostatnie... Panno Stanisławo, jam panią kochał zawsze, nie chciałem czynić nieszczęśliwą... Dziś... 
jeśli nią będziesz, to nie długo, a mnie dni życia ozłocisz ostatnie. Kapitanie — proszę ciebie — 
przemów za mną... Pojadę razem z żoną, lub — zostanę tu pod opieka siostry miłosierdzia...
   Stasia spuściła głowę... ale obie ręce wyciągnęła ku niemu...
   — Serce dawno miałeś — weź rękę... i wesprzej się na niej — rzekła cicho.
   Tak ze łzami w kilku słowach odbyły się zaręczyny dwojga ludzi, dawno sobie przeznaczonych, 
łączących się bez życia nadziei...
   Nie miał jej Zdzisław... Stasia może się nią łudziła tylko... zamienili pierścionki... kapitan 
pobłogosławił.
   — Kanonik niech nam da ślub za indultem... a potem, droga Stasiu, weź mnie gdzie chcesz. Z 
tobą rai wszędzie będzie dobrze...
   Żabicki, który przybył wieczorem, dowiedział się w progu od kapitana o odbytych zaręczynach 
i syknął.
   — W samą porę! — zawołał — on się tem dobije tylko... a panna Stanisława przecierpi... Jako 
człowiek i jako lekarz nie mogę się z tego cieszyć, ani pochwalić! Wytłomaczono sobie ten protest 
Żabickiego jego stałem przywiązaniem do kapitanówny... Zdzisławowi zresztą nikt się nie chciał 
sprzeciwiać, a doktór pomruczawszy, nazżymawszy się — zamilkł.
   W dziesięć dni potem, ksiądz kanonik Starski pobłogosławił nowożeńców parze w saloniku w 
Suszy, w obecności doktora i kapitana. Ślub odbył się w sukniach podróżnych, powozy stały przed 
gankiem i w kilka godzin potem dworek stał pusty, a kapitan w Wólce w oknie stojąc, łzy ocierał i 
szeptał modlitwę...
   We trzy miesiące z San Remo przyszedł list z czarną pieczęcią...
    
   KONIEC.