NA BIALSKIM ZAMKU
   
   Powieść Historyczna
   Z czasów Augusta III-go
   
   przez
   
   J. I. Kraszewskiego.
   
   
   Warszawa.
   Nakładem Michała Glücksberga
   1883. ????????? ????????.
   ???????, 13 ??????? 1882 ????.
   
   Warszawa. - Druk S. Orgelbranda Synów, Bednarska Nr 20.
     


TOM I.
   
   Smutny był wieczór zimowy, na dworze wicher niósł śnieg drobny, suchy, gęsty, zmiatając go 
po płaszczyznach, a kupami zasypując doły i kąty. O trzy kroki przed sobą świata Bożego widać 
nie było. W powietrzu, jakby duchy niewidzialne kocią wyprawiały muzykę, odzywały się dziwne 
jęczące, wyjące, grzmiące niemal głosy. Uciekały one gdzieś daleko, inne goniły za niemi, 
nadbiegały, wirowały, opadały ku ziemi i nagle unosiły się w górę. Był to prawdziwy sabbat 
szatański, o którym lud zwykł mawiać, że śmierć potępieńca zapowiada i wielką z niej piekła 
uciechę.
   Obnażone z liści gałęzie drzew uginały się, łamały i padały potrzaskane. Niejeden słomiany 
dach i kruchy płot musiał się obalić tej nocy. W małych chatkach, niczem nie osłonionych, drżały 
ściany i brzęczały okienka, o które biły okiennice. Można się było nazajutrz spodziewać 
pozasypywanych dróg i przerwanych kommuni- kacyj; a kogo nocna ta zawierucha schwyciła w 
polu, ten cudem się chyba mógł uratować.
   Chociaż godzina wcale późną nie była, w miasteczku Białej Radziwiłłowskiej, na zamku i 
gościńcu żywa się już dusza nie pokazywała. W oknach domowstw, jeśli się gdzie świeciło, to 
zawiane drobnym śniegiem szyby, ledwie blask jakiś przepuszczały. Zamek od przodu i brama z 
wieżą, która stała od wjazdu, czarno się i posępnie na niebiosach jaśniejszych malowały. Drzewa 
otaczające jak skelety sterczały na wałach. Jedno maleńkie okienko w kordegardzie, gęstą kratą 
żelazną przeplecione, czerwonawem światłem, jak okiem gniewnem nazewnątrz patrzało.
   W pośrodku, w wielkim podwórcu, pusto było; a w oknach mieszkań mało gdzie jeszcze 
świeciło. Wiatr, i tu zakradłszy się, harce wyprawiał, pod ściany książęcego zamku zmiatając 
śniegu kupy, z których czasem porwawszy nagle połowę, w górę ją rzucał, by potem cisnąć 
gdzieśindziej. W prawem skrzydle, w małej izdebce na dole, u rozpalonego na kominie ognia, 
który mimo wichru, spokojnie gorzał, siedział zadumany, z fajką krótką w zębach (do której 
właśnie w tym czasie, na wzór króla Augusta III, ludzi wielu nawykało); pan Marcyan Butrym, 
podłowczy nadworny księcia Hieronima Floryana Radziwiłła, chorążego litewskiego. Z ubioru 
jego widać było, że wieczo- rem musiał dopiero z lasów powrócić, bo miał jeszcze na sobie kurtkę 
lisami podbitą, długie buty myśliwskie i pas skórzany. Czapkę tylko bobrową zamienił był w izbie 
na małą i zużytą czapeczkę wyszywaną, która, od niechcenia włożona, małoco mu głowę okrywała. 
Na kominie paliły się wesoło suche olszowe drewka, których płomień wszystkiemi barwami tęczy 
bawił oczy — żadne - bo na świecie drzewo tak nie płonie pięknie, jak olszyna — począwszy od 
purpury, fioletu, zieleni aż do złota, gdy, umierając, się stroi.
   Oczy też p. Butryma zabawiały się tym widokiem, choć myśl jego była gdzieindziej. Marcyan 
Butrym, starej rodziny zubożałej potomek, który teraz księciu chorążemu służył, miał w twarzy i 
postawie coś, co starą krew szlachecką a rycerską wydawało. I pewnie lepiej - by mu było 
przystało w hussarskim stroju, niż w tej kurcie zielonej — ale, nie każdemu na skrzydła stało i na 
hussarską zbroję. Piękny chłop, choć już dobrze trzydziestkę przeszedł, Marcyan wyglądał świeżo, 
zdrowo, silnie, a z twarzy tak pięknie, że mu niejeden panicz mógł zazdrościć. Oczy rozumnie 
patrzały; czoło miał piękne, usta wyrazu pełne, a choć służbę miał bardzo skromną i na dworze 
zajmował podrzędne stanowisko, zdawał się być do rozkazywania stworzonym.
   Zapalony myśliwy — wielki miłośnik psów i ko- ni — winien był temu, że mu książę chorąży 
dał podłowczego urząd u siebie, bo, choć sam ociężawszy, mniej już teraz polował, wyprawiał 
jednak często łowy wspaniałe i nie chciał, aby łowiectwo u niego zaniedbanem było.
   Butrym bodaj też dla miłości lasów i łowów przyjął ten urząd, który mu niewiele przynosił, a 
przy księciu porywczym, dziwaku, dumnym i okrutnym, nie łatwy był do piastowania.
   Lecz cóż miał robić Marcyan, gdy ich z małego dziedzictwa wyzuto i rąk nie było zaco 
zaczepić? Starym obyczajem należało się pańskiej klamki trzymać.
   Któż wie, właśnie może zapatrzony w ogień, zadumany Butrym, rozważał: czy ta klamka za 
którą chwycił, prowadziła do czego?
   U nóg podłowczego leżący duży legawiec, który się przed ogniem wyciągał i drzemał, 
poglądał niekiedy w oczy panu i zasypiał znowu.
   Nagle podniósł głowę, zwrócił ją ku drzwiom, nastawił uszy i zdawał się coś wietrzyć; a że 
podłowczy nie spodziewał się nikogo — zdziwiony, powoli głowę też ku drzwiom obrócił. Nagle 
zapukano do nich; Marcyan nie miał czasu się odezwać, gdy pies zaszczekał niespokojnie, drzwi 
się otworzyły i słusznego wzrostu mężczyzna, cały śniegiem obsypany, w kożuchu i czapce 
barankowej, ukazał się w proga. Z wejrzenia i postawy podłowczego, przypatrującego się 
przybyłemu, poznać było można, iż gość to być musiał niespodziewany, a nawet nieznajomy może, 
gdyż Butrym począł się mu przyglądać pilno, a pies jego porwał się na nogi i szczekał zajadle.
   Otulonego kożuchem, którego kołnierz twarz mu zasłaniał, a czapka, górną część twarzy 
zakrywała — trudno też poznać było.
   Głosem, w którym zziębnięcie czuć było — pozdrowił przybyły gospodarza.
   — Niech będzie pochwalony!
   To mówiąc, zrzucił z głowy nakrycie, odwinął kołnierz, ukazał twarz urodziwą, młodą i 
uśmiechającą się — i czekał aż Butrym go pozna.
   Ten siedział z oczyma pilno wlepionemi, zdziwiony, w niepewności jakiejś — jakby go 
zdumienie do stołka przykuło.
   Podróżny stał, ręce rozstawił, czekał, aż mu się z piersi wyrwało:
   — Marcyś!
   Stołek runął na podłogę, tak szparko rzucił się podłowczy, z okrzykiem biegnąc, i zawisł na 
szyi gościa.
   Uścisk długi, w ciągu którego wyrywały się im niezrozumiałe a wesołe wykrzykniki, połączył 
ich i prawie do łez radosnych rozrzewnił.
   — Zkądże ty tu? w Imię Ojca i Syna i Święte- go Ducha! Zkąd ty tu? — począł gospodarz, 
pomagając zrzucić kożuch przybyłemu. Co się stało? jakim sposobem?
   Gość się rozbierał i mówić nie mógł, tak był wzruszony. W izdebce niewielkiej, ledwie na nich 
dwu dosyć miejsca było. Marcyan wysunął drugi stołek, miskę z niego zrzuciwszy, i podał 
przybyłemu, patrząc mu w oczy.
   — Czekaj — niech trochę rozmarznę! — odparł gość, oglądając się do koła. To całe twoje 
mieszkanie?
   — Mam drugą izbę obok, ale nieopaloną — odparł Marcyan — ja dla siebie jej nie potrzebuję, 
bo rzadko w domu siedzę.
   Patrzeli sobie w oczy — i gospodarz, za ręce go pochwyciwszy, powtórzył:
   — Ale mów - że, zkąd ty tu się wziąłeś? Ciarki po mnie chodzą, gdy pomyślę, że Lunewil 
porzuciłeś i taką dobrą służbę, o którą się inni dobijają. Chyba cię z czem posłano?
   W miarę jak Marcyan mówił, smutniało oblicze gościowi, począł patrzeć na podłogę i 
wzdychał.
   — Łaj mnie, jako chcesz, bo może na to zasługuję — rzekł, — Nie mogłem tam na obczyźnie 
wytrzymać — nie mogłem! Zatęskniłem się, oszalałem, koniam okulbaczył i — uciekłem!
   Marcyan ręce załamał. — Jezu miłosierny! Cóżeś ty najlepszego zrobił! — smutnie szepnął — 
mój drogi Damazy!
   Brat rękę ma na ramieniu położył i zawołał butno:
   — Co się stało, odstać się nie może — łaj nie łaj do Lunewilu nie powrócę.
   — A cóż tu robić będziesz! — wykrzyknął podłowczy.
   Damazy ruszył ramionami lekceważąco.
   Milczeli obaj. Podłowczy namarszczył się mocno, zafrasowany. Ponieważ w sionce się jakiś 
szelest dał słyszeć, a pies jego poszedł wietrzyć cos ku drzwiom, Marcyan przeto dał znak bratu, 
aby milczał także.
   Wstał po chwili Marcyan.
   — Na dworze zawierucha? — spytał.
   — Wściekła — rzekł przybyły.
   Na nogach się trudno utrzymać. Dopiero wieczorem się tu dobiłem, gdy już zmierzchało — i, 
prawdę powiedziawszy, nawet do zamku z miasteczka dostać się było trudno, ale mi tak pilno, tak 
pilno było do ciebie!
   Uścisnęli się raz jeszcze, Marcyan spoważniał i zachmurzył się. Na ucho rzekł bratu:
   — Jak ono jest to jest; już lepiej, żebym ja ciebie do gospody przeprowadził i żebyśmy się tam 
rozmówili.
   Obejrzał się w koło. — Ta, nie bardzo bezpiecznie — westchnął — a my o wielu rzeczach 
musimy mówić.
   — Jeżeli każesz, to i do gospody — odparł Daruazy, trochę zdziwiony — ale nie lepiejże - by 
tu było?
   Marcyan głową potrząsnął.
   — Nie lepiej — rzekł krótko.
   Po chwilce zwrócił się ku niemu i dodał:
   — Widział cię tu kto, gdyś do mnie szedł?
   — Nie sądzę — rzekł Damazy — wietrzysko wyje okrutnie, więc ranie przez bramę idącego 
pewnie nie słyszał nikt, a nie spotkałem też nikogo.
   Wiadomość ta zdawała się gospodarzowi pożądaną.
   — Wdziej - że kożuch napowrót — odezwał się ja wezmę opończę i pójdziemy. Gdzieś stanął? 
Masz kogo z sobą?
   Damazy się uśmiechnął.
   — Pawluczka tylko — rzekł — tyle całego dwora. Stanąłem w rynku u Chai.
   — Poznała cię? — spytał brat.
   — Juściby też nie miała poznać! — uśmiechnął się Damazy — a Marcyan skrzywił się trochę, 
co zdziwiło brata.
   Tymczasem śpiesznie się przyodzieli; gospodarz ogień w kominie do kupki zgarnął, obejrzał 
się dokoła i, choć na podwórzu wicher wył szalony, wyszli, nic nie mówiąc, w podwórze. Zależało 
na tem podłowczemu, aby go z zamku wychodzącego niekoniecznie postrzeżono; nim więc ze 
drzwi się wysunęli, rozpatrzył się po podwórzu i prowadził brata pod ścianami, miękki śnieg 
wybierając, aby kroków ich nie posłyszano, choć szum wiatru ostrożność tę czynił zbyteczną. 
Taksamo weszli w bramę ciemną i przebyli ją szczęśliwie, nie spotkawszy nikogo — mijając drzwi 
kordegardy, nieszczelnie przymknięte, przez które z wnętrza świeciło.
   Podłowczy odetchnął dopiero swobodniej, gdy się sami jedni na pustej drodze, wiodącej mimo 
Akademii, ujrzeli.
   Rozmowa byłaby się pewnie poczęła zaraz, lecz dla wichru, choć szli, pod ręce się wziąwszy, 
jeden - by drugiego nie słyszał.
   W miasteczku takie pustki były, jak na drodze od zamku, a zajazd Chai, choć się w nim 
świeciło, zamknięty już był i dobijać się doń musieli.
   Wierny ów Pawluczek Daniazego, nie spodziewając się z powrotem tak rychło swego pana, 
siedział za stołem w szynkowni przy kwarcie grzanego piwa — i zrazu stukanie do wrót na wicher 
składał. Musiał podłowczy do okna szturm przypuścić; dopiero im otworzono.
   Chociaż w izdebce, w której gość miał nocować, w piecu już żydek napalił — zimno tu jeszcze 
było, a mimo okien i okiennic, drobny śnieżek się wciskał szparami.
   Dwaj bracia jednak, a szczególniej podłowczy, wolał tę mizerną izbę w karczmie, niż swój kąt 
zaciszny na zamku.
   Chaja im miodu przyniosła, stół z kąta bliżej ku piecowi przysunięto, obaj zwierzchnich sukni 
nie zrzucali. Siedli obok siebie, w oczy sobie patrząc.
   — Jak Boga kocham! — rzekł Damazy — tyś prawie odmłodniała tak dobrze wyglądasz.
   Uśmiechnął się Marcyan.
   — Choćbym rad ci się tążsamą wywdzięczyć monetą — rzekł — nie mogę — juści nie 
postarzałeś, aleś spasował. Mizerny jesteś.
   Damazy westchnął.
   — Namęczyłem się — rzekł — okrutna to rzecz, tęsknica. Jak człowieka porwie, jak go uciśnie, 
żebyś olbrzymem był, żebyś nie wiem jaką wolę i siłę miał, złamie cię ona" zdusi i na ziemię 
powali.
   — A za kimżeś tak się zatęsknił? — przerwał Marcyan — juściż nie za mną? Na świecie zaś 
my dwaj, jako dwa palce, nikogo więcej nie mamy.
   — Dlaczegóż - bym za tobą nie miał tęsknić?— przerwał Damazy, spuszczając oczy i 
rumieniąc się.
   — Gadaj zdrów! — rozśmiał się drugi. — Nie wątpię ja, że ty mnie kochasz, jak ja ciebie, ani o 
tem, że gdyby ratować było trzeba, jeden - by z
   drugim z końca świata przybiegł, ale.....
   Spojrzał mu w oczy i głową, potrząsł.
   — Nie bałamuć — rzekł smutnie. Damazy popił z lampeczki.
   — Domyślaj - że się jako chcesz — zamruczał.
   — Ani zgadywać, ani się domyślać nie potrzebuję — odparł ciszej. Wiem co cię tu 
przyprowadziło, no — i.....
   Nie dokończył.
   — I, co? — zawołał nagląco brat — mów bo — jasno.
   — Wolałbym, żebyś mnie nie pytał — rzekł niechętnie Marcyan — i żebym ja ci o tem mówić 
nie potrzebował.
   Pobladł Damazy i gdy w oczy bratu spojrzał, już mu odwagi do dalszego badania zbrakło.
   Dwuznaczne słowa Marcyana tyle dawały do myślenia, iż uląkł się.
   Milczeli czas jakiś.
   — Hej! hej, — zamruczał podłowczy, — jak ono jest to jest, nie dziwuj się, żem zdumiony był 
zobaczywszy cię, a zamiast ci być z serca rad, ledwiem się nie zasmucił. Źleś zrobił, żeś przyjechał, 
źle — tyle ci tylko powiem.
   Trochę się było zapomniało tego, o czem potrzeba było zapomnieć... a tu w ogień leziesz 
znowu!
   Uderzył kubkiem po stole. Damazy w ogień patrzał zadumany. — Wszystko ja to wiem, co ty 
mi prawisz, — odparł tęskno, — mówiłem to sobie sto razy: nie pomogło. Go człowiekowi 
przeznaczonem, nie minie!
   I zebrawszy się na męztwo, Damazy dodał rezolutnie:
   — Mów otwarcie! nie szczędź mnie. Złego się czegoś mam dowiedzieć: niech wiem.
   — No, to wiedz, ino ci to powiem, — odezwał się podłowczy, — nie miałeś tu poco jechać. 
Masz - li rozum, nie popasaj długo, nie pytaj więcej i nie oglądaj się — na koń siadaj, a jedź, czy do 
Nieświeża, czy do Wilna, staraj się. służby. Tu nie masz co robić.
   Wstał, powiedziawszy to, i po izbie chodzić zaczął. Damazy, blady jak ściana, oczyma za nim 
wodził.
   — No, to niechże choć wiem, zaco mnie ten los ma spotkać? — rzekł głosem złamanym.
   — Nie pytaj, — odparł podłowczy.
   — Poszła zamąż? — odezwał się Damazy.
   — Gorzej, gorzej! — zawołał Marcyan i siadł naprzeciw brata.
   Ten już i pytać nie umiał.
   — Matka wszystkiemu winna, — mówił podłowczy, ona nic. Najnieszczęśliwsza jest. Znałeś 
starą Zaborską, jaką całe życie była, taką i pod siwym włosem została. Kiedyś do Lunewilu je- chał, 
siedziały naówczas z Faustysią we dworku na Wólce, który im tanio policzono. Można było żyć i 
lepszych czasów czekać. Brat starej, Lubiszewski, przecie wioskę ma, bezdzietny i kiedyś jej z 
sobą na tamten świat nie zabierze. Niechby były cierpliwość miały.
   — Sknera przebrzydły! — w stół stukając przebąknął Damazy.
   — Zaborskiej się czekać sprzykrzyło, — mówił podłowczy. — Było to przed trzecim księcia 
maryażem z wojewodzianką czernichowską, Miączyńską. Stary książe za kobietami tęsknił; na 
polowania jeżdżąc, po chatach chłopskich, mówili, upatrywał, czy mu co w oko nie wpadnie. 
Zaborska sobie naumyślnie dobrała taką chwilę, aby o miejsce we dworze księcia prosić.
   — Szatan, nie baba! — łamiąc ręce krzyknął Damazy, któremu oczy się paliły.
   — Zobaczył chorąży Faustysię, — dodał podłowczy, — no, i nazajutrz na zamek się im do 
bielizny sprowadzić kazał. Od tego czasu — ho! ho! do Zaborskiej nie przystępuj! ani jej poznać! 
U księcia w łaskach, Faustynkę prezentami obrzuca, a ludzie Bóg wie, co plotą.
   — Nie! nie! nie może to być, — oburzył się Damazy. — Ona! Faustynka, a! nie!
   Wstał ze stołka, chwytając się za włosy. Podłowczy za rękę go ujął. — I ja dziewczyny nie 
posądzani, — rzekł, — poczciwą była i hardą. Nie wierzę, aby się miała tak zmienić, ale pozory 
wszelkie są! choć książe wkrótce potem z Miączyńską się ożenił, choć niby do niej się przywiązał, 
Zaborska z córką z łask nie wypadły. Faustynka się tak stroi, jak żadna, matka tak przewodzi tu, że, 
dosyć powiedzieć, Wolski ten, pierwsze oko w głowie u chorążego, a jej się boi. Dzieje się im, jak 
u Pana Boga za piecem.
   — Nie może to być! — rozpaczliwie powtórzył Damazy.
   — Z taką matką? wszystko może być, — odparł podłowczy. — Nie chcę wierzyć i ja, ale oczy 
widzą moje wiele rzeczy, których wytłómaczyć trudno. Księżna chorążyna powzięła była zazdrość, 
próbowała, słyszę, ze dworu wydalić Zaborską i z córką. U ojca w Zawieprzycach dawała im 
miejsce. Doszło to do księcia: w passyą wpadł i do żony przez tydzień mówić nie chciał, a dąsał się, 
że go ledwie ksiądz biskup Riokur z nią przejednał. Zaborska została, i jeszcze jej pensyi 
przyczyniono.
   Damazemu, który z głową obwisłą siedział, łzy się w oczach zakręciły. Ręką zamachnął nad 
głową i zawołał na głos wielki:
   — O stokroć głupi, kto białejgłowie zawierzył, w ręce jej oddał szczęście swoje! Słowa ich pa- 
jęczyny, przysięgi ich mgły, które lada wiatr rozwieje. Mój Boże, mój Boże, pomyśleć tylko, aby 
ten anioł, ten ptaszek, to śliczne cacko popadło w ręce tego... bydlę....
   Podłowczy usta mu zatknął ręką, nie dając dokończyć.
   — Milcz, chcesz-li żyw być! — zawołał, — nie wiesz-że gdzie jesteś? że tu i ściany uszy mają, 
a kto się do lochu pod wieżą dostał, ten żyw nie wyjdzie! Siebie, mnie i ją zgubić możesz, 
człowiecze.
   Damazy spojrzał mu w oczy ponuro.
   — Mnie o siebie już nie idzie, — rzekł, — ginąć, no! to ginąć! Nie mam naco życia żałować.
   Podłowczy, nic nie mówiąc, ruchami rąk i głową błagał go, aby milczał. Damazy wkońcu 
uśmierzył się nieco. Nalał sobie kubek i wychylił go duszkiem.
   Brat przysiadł się do niego i cicho szeptać mu zaczął:
   — Nie gub siebie i mnie. Nie krwaw sobie serca. Wiesz już co się święci; robić tu nie masz co: 
jutro na koń i precz jedź. Ty naszego dworu nie znasz: tu jeden drugiego szpieguje, śledzi, wydaje, 
a u księcia dosyć podejrzenia, aby do lochu wrzucić kazał. Są tacy, co po dziesięć lat światła 
Bożego nie widzieli, choć winy na nich innej niema, tylko ta, że o nich zbój ten, Wolski do- niósł, 
iż krzywo na pana patrzeli. Mrą po tych podziemiach ludzie niewinni, że o nich nie wie nikt, kiedy 
ich nocą na wozie bez trumny wywiozą i na rozdrożu gdzieś pogrzebią. A któż się porwać może 
przeciwko temu panu, który tu jak król rządzi, wojsko swe ma, sądy swoje i kata, a co powie, to się 
spełni bezkarnie? Dokazywał i dokazuje niejeden, szalał krajczy czarnawczycki, ale i ten nie 
lepszy! tylko nie tyle o nim słychać, bo ludzie się i gadać boją. Zbiegł ze dworu Zaranek, którego 
książe skrzywdził, począł się po Warszawie ze skargami nosić. Doszło to chorążego... a no, 
patrzcie, naraz Zaranka przestano widzieć w Warszawie, i nigdzie go niema, przepadł — albo on 
jeden ?
   — A ty mu służysz? — odparł z wyrzutem Damazy.
   Marcyanowi po ustach przeszedł uśmiech bolesny.
   — Nie znałem go tak, jak dziś, gdym się nastręczył, — rzekł, — teraz i odejść trudno. Miałem 
to nieszczęście, żem mu się podobał w sprawach łowieckich. Psiarni takiej, jako żywo, nigdy nie 
miał, jak dzisiaj. Gdy w Nieświeżu na polowaniach raz wraz przypadki bywają, u nas idzie jak z 
płatka. Łowczy do posłuchów dobry, ale w pole niezdatny: na mnie wszystko.
   Myślisz, żeby mnie puścił, gdybym za służbę po- dziękował?... okuć-by może kazał, a gdybym 
zbiegł, nie miałbym kąta, żeby się przed nim skryć. Damazy słuchał, prawie uszom niewierząc.
   — W Koronie, jak w Koronie, — dodał Marcyan, — jeszcze się przed tą prepotencyą 
Radziwiłłowską można gdzie skryć, albo i opiekę znaleźć; ale tu na Litwie? oni wszystkiem trzęsą, 
wolno im, co chcą. Z królem trzymają,. Król i Brühl dla nich ślepi, widzą tylko, co oni im pokażą.
   Słuchał Damazy, jak odrętwiały.
   — Dziej się wola Boża! — odezwał się, gdy brat dokończył, — ale czy już ja się jego ulęknę i 
pójdę precz, jak wy mi radzicie? Nie darmom dla Faustynki z Lunewilu uciekł i tu się przywlókł.
   — A no, — odparł brat ironicznie, — zrób jakeś obmyślił. Zostań. Jutro już Wolski o tobie 
wiedzieć będzie i księciu zaraportuje. Około Faustynki mało tego, że matka na straży, ale sto 
oczów na nią patrzy... Byłeś się sprobował zbliżyć, doniosą; książe zazdrosny, słyszę, o nią; 
najmniejszego podejrzenia dosyć, aby się mścił. Znajdą łatwo za co się przyczepić, a i pozoru 
szukać nie będą. Gdy się raz w ich ręce dostaniesz, żadna siła ludzka cię z nich nie wydobędzie 
żywym. A i to wiedzieć ci potrzeba, że dosyć ci Butry- 
     mem się zwać, aby cię Wolski nienawidził. On też o łaski pańskie zazdrosny, a że książe dotąd 
względny dla mnie i chwali, Wolski-by mnie w łyżce wody utopił. Ze mnie nienawiść ta łacno na 
ciebie spadnie. Zadumał się Damazy.
   — Już ty mnie strachami temi nie odegnasz, — rzekł. — Jestem tu, nie widząc się z Faustynką; 
nie pójdę, choćbym miał głową nałożyć. Możesz mnie nie znać za brata; jam się gotów inaczej 
nazwać.
   — Albo ludzie tu cię, począwszy od Chai, nie znają? — zawołał Marcyan.
   — Są na wszystko sposoby, — przerwał Damazy.
   — Tylko na to niema sposobu, aby się do ich rąk dostawszy, z nich się wydobyć, —rzekł 
smutnie podłowczy.
   I zbliżywszy się do brata, padł mu w objęcia.
   — Damazku mój! — zawołał, — dwóch nas na świecie jest; tyś mi drogi, jak życie własne. Nie 
gub się dla głupiego dziewczęcia, które ciebie nie jest warte. Jedź, zapomnij, znajdziesz drugą; dla 
tej życia na kartę nie staw, na rany Zbawiciela!
   Milczał Damazy, lecz wyrwał się z uścisku, niezachwiany w postanowieniu.
   — Nie bój się o mnie, — zawołał. — Wiem-ci ja, że tu nie przelewki, i czem mi to grozi; wiem, 
że serce mam miękkie: ale ja głupi nie jestem, —zobaczysz. Gdzie przebojem nie można, potrafię 
inaczej. Zatrzymał się nieco i zamyślił.
   — Wolski więc u niego pierwsze oko w głowie? — zapytał.
   — A tobie co po nim! — krzyknął podłowczy. Damazy nic nie odpowiedział.
   Siedzieli tak długo, słowa do siebie nie mówiąc. Marcyan niekiedy przyszedł Damazego 
uścisnąć w milczeniu i westchnął; Damazy chodził zadumany, z brwiami namarszczonemi.
    
   * * * Po przybyszu z Lunewilu widać było, że pracował biedny głową, jakby w położeniu tem, 
radę sobie znalazł, brata nie narażając; bo że o własnej skórze nie myślał i obawy o nią wielkiej nie 
miał, z buty jego i miny wnieść było można. Marcyan, który już na dworze księcia chorążego, pod 
żelazną ręką jego i despotyzmem magnata, nie lękającego się ni Boga ni ludzi, znacznie był 
onieśmielony i oględniejszy, spoglądał na brata ze trwogą., którą w nim buta przybysza rodziła.
   Kilka razy już zaczynał mu coś opowiadać, aby pożądaną trwogę i ostrożność w bracie obudzić; 
ale obawiał się ścian, podsłuchów, szpiegów, i choć na dworze była zawieja, zajazd zamknięty, 
niedowierzał jednak.
   Zadumani tak siedzieli u pieca, w którym się mokra sośnina paliła, pasami światła rzucając po 
izbie, której górna część stała ciemną, gdy drzwi się uchyliły ostrożnie i, z trudnością wysoki próg 
przestępując, wdrapała się do izby stara gospodyni, Chaja.
   Karczmarka była otyła, ciężka, odziana i ubrana starą modą, z czółkiem na głowie, w wytartym 
kożuszku z kotów, Choć twarz miała rozlaną i trzy pod nią podbródki, a tusza dozwalała się 
zdrowia domyślać, blada była i żółta, pomarszczona, mizerna. Rękę jednę trzymała za załóżką 
niegdyś lamową, w której resztki nici złotych przeświecały, drugą osłaniała się, bo kożuszek, na 
jeden rękaw włożony, z niej spadał. Marcyan, spojrzawszy na Chaję skrzywił się, jakby niebardzo 
był rad, że ona go tu spotkała i na rozmowę ich chciała wyciągnąć. Chaja zbliżyła się zwolna ku 
piecowi, chcąc też z ognia korzystać i trochę się ogrzać przy nim.
   Rękę przyłożyła do pieca, probując, czy się już ocieplać zaczął, bo w izbie jeszcze mało czuć 
było skutków ognia. Nie pilno jej było przemówić; patrzała na drewka, które płonęły nie ochoczo, 
stała jakiś czas milcząca. Podniosła potem zwolna głowę i zapytała przybyłego Damazego:
   — A gdzieście to bywali, paneczku?
   — Oh! oh! — odrzekł ostrożny Damazy, — po Koronie się włóczyłem, zwyczajnie, jak to, gdy 
człowiek chleba szuka. Zachciałaś stara!
   — No, i tuście za tem przybyli ? — przebąknęła Chaja, ruszając zlekka ramionami. Marcyan 
nie dał bratu odpowiedzieć i wtrącił, żywo spoglądając na niego:
   — On tu przejazdem tylko, a jutro, jak dzień, musi dalej w drogę!
   — Aj! aj! — rzekła Ohaja, — to niechby choć dzień spoczął. Jutro, po takiej zawiei, drogi 
żadnej nie będzie, a kto wie, czy wicher do rana ustanie?
   — To co! — wysilając się na wesołość zawołał podłowczy, — albo-to my do tego nie 
przywykli, by w każdą porę, czy śnieg, czy wicher, czy pioruny, czy słota, na przebój iść, gdy 
potrzeba? Toć-to nasza szlachecka dola!
   Chaja, patrząc ciągle w ogień, potrząsała głową:
   — A co tak pilnego? — spytała. — Czy już brat wasz miejsce znalazł i jedzie poniewoli? bo, po 
dobrej woli, w taką porę... aj! aj! ludzi w polach śnieg zasypuje; albo to nie bywało?
   Damazy milczał. Zachmurzył się, posłyszawszy, że brat mu zaraz nazajutrz ztąd precz kazał iść, 
o czem nie myślał wzale, ale kłamu zadać mu nie chciał, bo Marcyan bez przyczyny tego nie mógł 
uczynić.
   — Godziłoby się—dodała zwolna stara żydówka- dla brata dłużej tu zagościć.
   — Pewno, pewno — zawołał Marcyan—i ja go prosiłem o to, ale on jak się uprze.... No—i 
służba nie żarty. — Z przeproszeniem? — odezwała się Chaja, spoglądając na Damazego — u 
kogo pan się umieścił?
   — A w Nieświeżu! — wtrącił żywo podłowczy. Chaja głową potrząsnęła, lecz odezwać się i
   zdania o tem dać nie śmiała. Nieświezki pan, bratem był Bialskiego pana, a choć ze sobą 
chłodno jakoś żyli i koso a zazdrośnie na siebie spoglądali, zawsze to była krew tażsama, książęca.
   — Już jak pan w Nieświeżu miał służyć — przebąknęła cicho — to było prawie jedno jak u nas. 
Czemu się pan razem z bratem do nas nie dostał?
   Damazy, radnierad, musiał braterskie kłamstwa na swój karb przyjmować — i odparł:
   — Tu-bo o miejsce trudno!
   — Hm! hm! — mówiła Chaja, patrząc ciągle na ogień, który miał dla niej jakąś siłę 
przyciągającą. — U nas o miejsce albo trudno albo nie, a kto się umie starać, choćby żadnego nie 
było, znajdzie się dla niego. Pański brat w łaskach u jaśnie oświeconego chorążego.
   — Aj! aj — przerwał Maryan — bodajeś tak zdrowa była!
   — E! e! — zamruczała, Chaja — wiem, co książę o was mówi, że dopiero polowanie u niego 
idzie, gdy was łowczym zrobił.
   Maryan przebąknął coś niewyraźnie. Zamilkli na chwilę, a wicher w tej chwili uderzył okienni- 
cami i świsnął przeraźliwie, po rynku przelatując.
   — To pora! — odezwała się Chaja. — Jutro żadnej drogi nie będzie. Lepiej dzień w mieście 
przestać, samemu i koniowi spocząć, niż na gościńcu gdzie zmarznąć.
   Dwaj Butrymowie nic nie odpowiedzieli. Chaja nie odchodziła, choć rozmowa zdawała się być 
wyczerpaną.
   Jakby sobie coś przypomniała, uśmieszek po bladych jej ustach się przesunął. Spojrzała na 
zadumanego Damazego i ciszej go spytała:
   A wiesz pan co się z Zaborską stało?
   Drgnął Marcyan, usłyszawszy to zapytanie, a i Damazy się zmieszał, bo ono dowodziło, że 
żydówka więcej pamiętała i wiedziała, niż było potrzeba.
   — Co jemu do Zaborskich! — odezwał się podłowczy, zabiegając, aby się brat nie zdradził.
   — Jakto? Jakto? albo się to jemu ten młody kwiatek nie spodobał? albo nie biegał za panną?
   I rozśmiała się stara.
   — Kiedy to tam było! — zamruczał posępnie Damazy.
   — Nie tak dawno — ciągnęła dalej Chaja; ale chwalić Boga, żeś waćpan o niej zapomniał.
   I ręką ku zamkowi machnęła. Butrymowie milczeli, niechcąc przedłużać rozmowy, a stara 
zakończyć jej nie chciała. — No, nie wiesz pan co z Zaborskiemi się stało?
   — Zkąd-żebym miał o tem wiedzieć! — dość dobrze udając obojętność, rzekł zwolna Damazy, 
którego brat, oczyma w niego wlepionemi, pilnował.
   — Aj ! — mówiła żydówka, ożywiając się — Pan pamięta jak one w małym dworku biedę 
klepały. Często mąki na chleb nie było; a i sól na kredyt brali, a teraz!....
   — Cóż teraz, czy brat Zaborskiej wioskę jej zostawił? — spytał Damazy.
   — Ah! on! on jeszcze sto lat żyć będzie, a grosza nie puści, i kto wie, komu się po nim wieś 
dostanie. Ich inne szczęście spotkało — mówiła Chaja, uśmiechając się dwuznacznie — wielkie 
szczęście. Książę się bardzo nad niemi zlitował, wziął do pałacu; łaski wielkie! Aj! aj! Chodzą 
teraz w atłasach, a stara Zaborska — do niej ani przystąpić; nawet Wolski (wymówiwszy nazwisko 
to, splunęła nieznacznie), nawet p. Wolski szanuje ją i boi się.
   — I zkąd-że tak wielka łaska? za co? — odparł Damazy.
   Chaja, która stała o piec oparta jedną ręką, odjęła ją, poprawiła szubkę na sobie, ramiona
   podniosła, popatrzyła na Damazego z pewnem
   politowaniem, i — rzekła tylko:
   — Jak to można wiedzieć?! Znowu chwilę jakąś milczeli.
   Chaja wpatrzyła się w ogień, Marcyan brata nie spuszczał z oka. Damazy stał podrażniony i 
chmurny.
   — Pan się dawnym znajomym nie pokłoni? — spytała Chaja trochę szydersko.
   — Daj-że mu pokój — wtrącił żywo Marcyan — na co się to zdało! Ani się do nich dostać 
łatwo, ani one teraz na starych znajomych chcą patrzeć
   Chaja się wciąż uśmiechała.
   — Książę pan — dodała, głowę przechylając z jednego ramienia na drugie, bardzo na te panie 
łaskaw, ale i bardzo zazdrosny.
   — O starą Zaborską? — podchwycił Marcyan. — Nie plotłabyś, stara — dodał. Co my tam 
wiedzieć możemy i na co o tem gadać!
   Chaja się obejrzała wkoło i zdawała się nasłuchywać, jak wiatr szumiał.
   — Aj! aj! — rzekła — jaki ten pan łowczy niewierny pan! Choć w taką burzę i zawieruchę, w 
moim domu przynajmniej można sobie mówić co kto chce!
   — Ja się nigdy nie boję niczego — przerwał zmieszany Marcyan — ale plotek nie lubię.
   — Wej! wej — rozśmiała się Chaja — bodajeś zdrów był! Nie jesteś jegomość niczego 
ciekawy, bo wiesz wszystko, nu — ale brat co innego. Waćpanu Zaborskie ni śmierdzą ni pachną, 
a temu — wskazała na Damazego, kwiatek ten pachniał bardzo. I co za dziw! Takiej panienki 
nawet po dworach szlacheckich ze świecą szukać. Żeby ją teraz wystrojoną zobaczył, choć trochę 
przymizerniała, niebożątko — wygląda jak wojewodzianka! Poczęła się smutnie śmiać Chaja.
   — Bardzo piękna! — mówiła dalej, choć nie to, co było — rozkwitł kwiatek i nędznieje. We 
dworze, prawda, wszystkiego do syta, czego dusza zapragnie, ale strach wiekuisty, a na zamku (tu 
głos zniżyła) jak w więzieniu za kratą.
   Z miny podłowczego znać było, że rozmowie tej i poufnym opowiadaniom Chai wcale rad nie 
był. Syknął kilka razy, jakby jej chciał przerwać, na co się ona nie zdawała zważać, bo ciągnęła 
swoje.
   — Zaborska stara! — ona sama jeszcze się zamąż wydać gotowa; a znam takiego niejednego, 
coby ją teraz wziął, choć dawniej pluł na nią. Tylko że książę ani starej, ani młodej nie puści na 
krok od siebie.
   — Chajo moja — przerwał niecierpliwie Damazy, który się już nie umiał powstrzymać. — Z 
tego co mówisz, widać, że dziewczynę Zaborskiej o coś posądzają, alem ja ją dawniej znał. 
Stateczną była i hardą; ludzie plotą; staremu się może co
   marzy, a ja nie wierzę.
   Chaja popatrzyła nań i zbrzękłą swą ręką uderzyła go po ramieniu. Zniżyła głos. — Ja-bym też 
nie wierzyła — odezwała się — gdybym nie patrzyła. Nie takie u nas rzeczy się dzieją!
   I palec położyła na ustach.
   Niebezpiecznemu temu kierunkowi rozmowy rad był widać podłowczy koniec położyć, wstał 
ze stołka zasępiony.
   — Po co o tem mówić? — zawołał do Chai.
   — Po co? — odparła śmiało stara. — Waćpan tego nie rozumiesz, że człowiekowi na to patrząc 
długo, a nie śmiąc o tem gadać, zbierze się tak we wnętrznościach, że gdy człowieka spotka, z 
którym można mówić a poskarżyć się, to mu gębę utrzymać trudno.
   Z kim tu można szczere słowo zamienić? ani wy, ani nikt z dworaków nie posłucha i nie 
odpowie, bo się wszyscy boicie. No — i jest czego! jest czego. Są tacy, co słuchają, jest takich 
dosyć, co donoszą.
   — Chaja! — przerwał podłowczy.
   — Eh! uśmiechnęła się stara — was się ja nie boję, a ten (wskazała na Damazego), jutro 
pojedzie i gdzieś zmarznie na drodze. Ja-m rada, że się wygadać choć mogę.
   Damazy wcale nie przeszkadzał gospodyni, stał, ciekaw widocznie.
   — Dziewczyny mnie i wszystkim żal wielki — mówiła Chaja — ale darmo to ukrywać, darmo 
temu niewierzyć: staremu ją matka sprzedała. Pokiwała głową żydówka.
   — Taką matkę — dodała — aj! żywcem-by spalić. Ale — cóż? Ona zawsze taką była. 
Pamiętają ludzie, gdy zamąż szła, co o niej mówili i o Kodeńskim panu wojewodzie. Potem mąż ją 
porzucił, bo się nie ustatkowała.
   Przecież i to wszyscy wiedzą — szepnęła cicho — że.... Faustynkę wojewodzianką zwał ojciec 
własny. Prawda, bieda była u nich, ale dziewczynaby męża znalazła, a matka przytulisko — a 
teraz....
   Damazemu oczy się paliły.
   — Ach! ach! — odezwał się-wierzyć nie mogę — serce mi się krwawi.
   — Co to pomoże? — odparła Chaja.
   — A poco to rozpowiadać — wtrącił podłowczy. — Dziewczyna już jakby pogrzebiona, żal po 
niej, ratunku niema. Zapomnieć lepiej.
   — Pożałować można — broniła się stara gospodyni. Pan myśli, że mnie jej nie żal?
   Pomilczał chwilę.
   — Gdyby człowiek mógł — dodała — plunąłby na tę starą, na tę Zaborską, nu! a przyjdzie ona 
za czem, wszyscy się jej kłaniają... Każdy się boi. Ona, co chce, to wyrobi.
   Wskazała na zamek.
   — Księżna ją chciała ztąd precz wygonić, a i ta niepotrafiła! — wzgardliwie się uśmiechnęła 
żydówka.
   — Później, jak się sprzykrzy — ciągnęła, nie mogąc powstrzymać się od paplania — nu! za 
mąż ją łatwo wydać będzie. Posag się znajdzie i męża wyszukają, ale póki książę żyje... — 
potrząsnęła głową.
   Wtem podłowczy, który ciągle wstawał i siadał, rozdrażniony niepotrzebnem opowiadaniem, 
przerwał żydówce, wskazując, że się w piecu dopalało.
   — Dosyć-bo już tego gadania — rzekł — niechaj piec zamkną, albo jeszcze drew dołożą, a 
jemu siana przyniosą, bo mu się spoczynek należy.
   Stara karczmarka, obu rękami pieca spróbowawszy, uśmiechnęła się i życząc dobrej nocy, 
wyszła z izby, obiecując przysłać siano na posłanie. Jakoż, nim się pomiędzy milczącemi braćmi 
rozmowa nanowo zawiązała, wpadł Icyk, ogromną niosąc wiązkę siana, którą rzucił na ziemię i 
umiejętnie, szybko uściełać zaczął.
   — Przyślij mojego chłopca; ten mi dery przyniesie i pościel — odezwał się Damazy. To 
mówiąc, ujął brata pod rękę.
   — Dlaczego ty mi jutro ztąd każesz jechać, nielitościwy człowiecze? — zawołał z wymówką. 
— To nie może być.
   — To musi być! — odparł podłowczy gorąco — ja ci tu siedzieć nie dam, bo wiem, czem to 
pachnie. Dziewczyna była w tobie rozmiłowana, pójdzie wieść po miasteczku, żeś przybył; 
uchowaj Boże głupstwa jakiego — życie niepewne.
   Tobie nie ufam, jej nie ufam, a żebyśmy dla niej oba przepadać mieli, na to nie pozwolę.
   — Za cóż znowu ginąć tak zaraz mamy? — odezwał się Damazy.
   — Bo tu i ostrożniejsi od ciebie i mniej winni głową nałożyli — począł podłowczy; bo ja wiem, 
co się tu dzieje, a ty nie.
   — Cóżem ja winien? — przerwał Damazy — jeszcze przecie zawinić nie miałem czasu.
   — Niedługiego na to potrzeba; tyś gorączka, dziewczyna ci z głowy nie wywietrzała — mówił 
Marcyan — a tu, dosyć jednego szeptu, abyś jutro zniknął i gnił w lochu, z którego żyw się nie 
dobędziesz.
   Mówiąc to, podłowczy się wzdrygnął cały, nachylił się do ucha bratu i szeptał prędko:
   — Wierzaj mi, wierzaj, nie narażaj mnie i siebie. Jedź, uchodź, biednego dziewczęcia nie 
ocaliż już. To darmo.
   Damazy głowę spuścił, ręce załamał.
   — Nie wypędzaj mnie — rzekł — gdybym się nawet na największe niebezpieczeństwo miał 
narazić, po to przybyłem — widzieć się z nią muszę, będę. — Ale to niepodobieństwo! — 
zakrzyczał Marcyan. — Matka sama cię wyda.
   — Zostaw to mnie! — zakończył Damazy. Podłowczy jeszcze się starał przekonać go, że
   się narażać nie powinien. Mówił długo, gorąco; Damazy pozostał niewzruszonym.
   Marcyan burzyć się już i gniewać poczynał; — wostatku żądał przynajmniej, aby brat w 
zajeździe, gdzie o nim nazajutrz wszyscy wiedzieć mieli, nie pozostał dłużej.
   — To się rozumie — przerwał mu przybyły. Oznajmiłeś Chai, że ja jutro jadę, więc wyjeżdżać 
muszę, ale dokąd — gdzie — o tem i ty wiedzieć nie powinieneś.
   Ja się zgubię, czy nie, moja to rzecz, ty o siebie spokojnym być możesz. Gorzkie to słowo 
obraziło okrutnie podłowczego.
   — Człowiecze niewdzięczny! — zawołał desperacko — już ty mnie nie znasz, i o mojej 
miłości zwątpiłeś, widzę, kiedyś mnie takiem mógł żgnąć słowem, w samo serce. Myślisz, że 
mnie-by jednemu na świecie pozostawszy, żyć się chciało? albo to mi tak życie miłe i rozkoszne!
   Rzucili się sobie na szyję bracia i uścisnęli, prawie do łez zmiękłszy.
   Myślał już podłowczy, iż brata skłoni, aby się swych niebezpiecznych wyrzekł zachcianek, 
lecz, choć ten nie mówił nic, z twarzy mu jaśniało, że stał przy swojem.
   Spierać się dłużej darmo było.
   — Idźmy-no spać — odezwał się Damazy, a chcesz jutro pożegnać się ze raną, przybądź za 
ranią.
   Tak się wreszcie rozstali, i Marcyan, opończą się dobrze otuliwszy, napowrót się powlókł do 
zaniku.
   Godzina już była późna bardzo. Wietrzysko ze śnieżnicą nie ustawało, a dęło tak, że silny w 
sobie Marcyan, idąc do domu, ledwie się mógł na nogach utrzymać.
   Spostrzegł jednak, w górę oczy podniósłszy, że niebo się potrosze rozjaśniać zaczynało.
   Na następny dzień pewny był mróz ostry — dla podróżnego, co konno miał jechać, choćby i 
słomy i w buty napchał, i strzemiona nią pouplatał — nie bardzo bezpieczny.
   Podłowczy bowiem mocno był przekonany, że brat nazajutrz wyjechać musi.
   Zamierzając wstać do dnia, co na zamku łatwem było, bo tu też wcześnie się służba budziła i po 
piecach i kominach ogień nieciła — rzucił się na swe twarde łóżeczko Marcyan i znużonym będąc 
bardzo, twardo zasnął. Przebudził się nazajutrz, gdy stróż z drzewem wszedł do jego izdebki i pies 
na niego zawarczał. Spojrzał w okno — szarzało na dzień.
   — Co na dworze? — zapytał.
   — Mróz tęgi, ale wichura ustała.
   Zerwał się równemi nogami Podłowczy i natychmiast umywać i odziewać zaczął. Ogień 
tymczasem stróż rozpalił i — w oknie biały dzień poczynający się, coraz był widoczniejszym. 
Chciał brata uprzedzić, nimby wstał, p. Marcyan więc, i na ciepłe śniadanie nie czekając, zaraz z 
zamku wyruszył na miasto. We wszystkich niemal oknach, gdzie służba i dwór pański się mieścił, 
widać już było światło i cichy ruch na podwórcu.
   W bramie krzątali się ludzie, śnieg wczorajszy łopatami odgarniając, bo go całe kupy nawiało 
nocą.
   Zdala, głos dzwonka u Reformatów na jutrznią wołającego, słychać było. Na miasteczku też, 
po gospodach i dworkach, okna na wpół śniegiem pozasypywane, świeciły już pozapalanemi 
rannemi ogniami, ale ludzi w rynku widać nie było.
   Do zajazdu przybiegłszy, w którym brat stał, zdziwił się trochę podłowczy, furtkę we wrotach 
zastawszy niezamkniętą, a sień wewnątrz ciemną. Na lewo więc, do izby wszedł szynkownej, 
gdzie Chaja i jej synowa się krzątały, około ognia i garnków.
   — Wstał już? — zapytał podłowczy. — Jakto wstał? —odparła Chaja, kłaniając mu się — 
godzina już będzie, gdy wyjechał.
   Żachnął się aż Marcyan.
   — Co mi prawisz? — zawołał.
   — Zobacz pan naprzeciwko — odpowiedziała stara. — Icyk tam pewnie na sianie śpi, bo izba 
ciepła.
   — Dokąd że? jak? — zawołał niespokojnie podłowczy. — Nie kazał mi powiedzieć nic? 
Mieliśmy widzieć się z sobą! Co u licha!
   — Owszem — odezwała się Chaja. — Kazał się kłaniać bardzo i mówić, że jak będzie wracał, 
wstąpi do was.
   Zaniemiał p. Marcyan, stał długo zadumany i niepewny jeszcze, co zrobi i czy pytać ma więcej, 
lecz, namyśliwszy się — kiwnął tylko gospodyni głową, wyszedł i napowrót do zamku pociągnął.
   Rozedniało tymczasem zupełnie i po wczorajszej zawierusze dzień się zrobił jasny, 
wypogodzony, mroźny. Kupy tylko wielkie suchego śniegu zalegały kąty, i leżały dziwnie wiatrem 
ponasypywane tak, że gdzieniegdzie ziemia gołą była, a tu i ówdzie, jakby wałami ogromnemi, 
sięgającemi do dachów, poprzerzynaną.
   Na targ też nie widać było nadjeżdżających sani chłopskich, a ludność miejska przed chatami 
tylko nocne nasypy rozkopywała.
   Marcyan, powróciwszy na zamek, siadł, jak wczoraj, u komina, na którym znowu gorzał ogień 
z polan olszowych — zadumał się o bracie.
   Nierad był, aby o nim na zamku wiedziano, a choć Chai pewnym się zdawał, że ona o gościu 
tyra mówić nie będzie, to za ludzi w gospodzie ręczyć nie mógł, aby o nim nie gadali. W 
miasteczku zaś policya, zamkowi ludzie utrzymywali taką, że cokolwiek się tu działo, ktokolwiek 
się tędy przemknął, nocował, popasł, musiał o tem wiedzieć Wolski, a przez niego książę.
   Owemu Wolskiemu, który miał łaski u księcia szczególne, donosił kto tylko co zasłyszał, aby 
mu się przylizać.
   Nie było w tem kryminału, że się podłowczy z bratem przejeżdżającym widział, lecz, wolałby 
był, aby wzmianki o Damazym nie było.
   Myślał jeszcze o tem, a o bracie, kędy się podział i czy go w istocie usłuchał, oddalając się od 
Białej, gdy wszedł pisarz pytając o rozkazy. Trzeba było iść do koni i do psów, do klatek ze 
zwierzem, który dla łowów chowano: nie miał czasu rozmyślać długo.
   Około południa, książę, który był faskę solonej łosiny obiecał Reformatom, podłowczego z nią 
i z jałmużną pieniężną wykommenderował do klasztoru. Nie było to ciężarem dla Marcyana, pójść 
do gwardyana, z którym dobrze żył i rad się za- bawiał, ale ten dzień wolałby milczący 
przesiedzieć w kącie.
   O. Remigian, gwardyan, już od lat wielu obierany ponownie, dlatego mianowicie, iż ze 
wszystkimi, a nawet z księciem chorążym, w zgodzie umiał żyć i na łaskę zasługiwać — był 
jednym z tych prostaczków, którzy od wielu uczonych więcej rozumu mają i taktu.
   Z wejrzenia był to sobie zażywny, rumiany, wesołego oblicza mąż, który wyglądał na 
pospolitego człowieka: lecz potrzeba było pochwycić wzrok jego, gdy obiegał dokoła i uśmieszek 
ust dobrodusznych złapać, gdy się ksiądz gwardyan tego nie spodziewał.
   Naówczas objawiał się w nim ukryty ów i popiołem pokory przysypany rozum, którym, 
właśnie dlatego, że się nim nie chwalił ksiądz gwardyan, że się go nie obawiano — najskuteczniej 
mógł się posługiwać. Przenikał on wszystkich, gdy go wcale o przenikliwość nie posądzając, 
odsłaniano się przed nim dobrodusznie. Ksiądz gwardyan był wszędzie gościem najpożądańszym, 
bo przynosił z sobą wesele, pociechę, zgodę. Pod tym skromnym habitem kryła się osobistość 
niezmierny wpływ wywierająca na społeczeństwo, choć mało kto wpływ ten uznawał.
   Podłowczemu wypadało z ową faską łosiowego mięsa i jałmużną przedświąteczną zajrzeć aż 
do celi gwardyana. Osobliwszym trafem zastał go samego, co się zdarzało rzadko, 
przechadzającego się po celi z różańcem w ręku.
   Po przywitaniu i ucałowaniu ręki p. Marcyan opowiedział z czem był posłany; wyliczył tynfy 
na stole i oznajmił przybycie faski, za którą ks. Remigian podziękował.
   — Jutro zaraz pójdę na zamek podziękować benefaktorowi naszemu, księciu jegomości, za to, 
że o ubogich sługach bożych nie zapomina, którzy za niego modlą się i modłów zanosić nie 
przestaną.
   To rzekłszy, sięgnął ks. Remigi do szafeczki i uśmiechając się, zaproponował posłańcowi 
lampeczkę miodu, której on nie odmówił.
   Poczem siadł sam przy stoliku i zaprosił podłowczego, aby usiadł.
   — No — cóż tam u was słychać? — zapytał.
   — Dzięki Bogu — nic, rzekł Marcyan — bo gdy u nas co słychać, najczęściej nic dobrego. 
Lepiej że cicho.
   — Książę chorąży zdrów?
   — Niedomaga jak zawsze, ale gorzej nie jest.
   — Dla starych zima zawsze ciężka do przebycia — dodał gwardyau — i chwilę pomilczawszy, 
jakby od niechcenia, wlepiając oczy w podłowczego, zagadnął go: 
   — Co się z asindzieja bratem Damazym dzieje? Schwytany niespodzianie tem pytaniem, 
Marcyan musiał się namyślić z odpowiedzią. Nie chciał kłamać przed osobą duchowną, a i całej 
prawdy wyznać mu nie mógł, — bąknął więc:
   — Był w Lunewilu, lecz się lękam, że tam nie wytrzyma. Wielka — by szkoda była, bo tam 
łatwo mógł wyjść na statecznego człowieka i wielu się rzeczy nauczyć.
   Gdy to mówił i spoglądał w oczy gwardyanowi, zdało mu się, jakoby w nich dostrzegł wyraz, 
który domyślać się kazał, że o Damazym, teraz właśnie, wspomniał niedarmo.
   Ksiądz Remigi umoczył usta w lampeczce, otarł je wielką swą chustą czerwoną i zadumał się.
   — Gdyby z Lunewilu uszedł, a powrócił — rzekł po chwili— trzeba mu radzić, aby — szukał 
sobie gdzie przy dworze zatrudnienia; tylko nie u nas, bo tu dla niego nie byłoby zdrowo.
   Pomilczał trochę gwardyan i dołożył:
   — To się mówi na wszelki wypadek. Damazy gorączka jest, a przy księciu ludziom gorącym 
wytrwać trudno, bo i on porywczy jest i niecierpliwy.
   Spojrzeli na siebie, a Marcyan już wstrzymać się nie mógł. Zbliżył się, całując rękę księdza 
Remigiego i rzekł otwarcie:
   — Ojcze gwardyanie, niedarmo mi zdrową radę tę dziś dajecie. Co ja przed wami taić się mam? 
Damazy (zniżył głos) się tu przywlókł wczora, ia-m go zmusił, żeby sobie jechał, gdzie chce; boję 
się, czy mnie posłuchał, choć dziś go tu niema Uśmiechnął się gwardyan.
   — Wiem — rzekł — widziałem go i domyślasz się dobrze, iż dlategom o niego zagadnął. Tak 
jest, był u mnie raniusieńko. starałem się go skłonić, aby tu nie długo popasał, ale to szalona pałka. 
— Zachmurzył się podłowczy.
   — Ten człowiek — zawołał — siebie i nas obu gotów zgubić. Z księciem żartów niema, a on 
mu się łatwo narazić może — ale kto go przekona! Wczoraj gwałtem chciałem namówić, aby precz 
jechał: posłuchał więc mnie pozornie, z gospody się ruszył, a pewien jestem, że gdzieś w 
miasteczku lub okolicy się ukrywa i — piwa nawarzy.
   Załamał ręce podłowczy.
   — Ojcze gwardyanie dobrodzieju — rzekł — gdyby się znowu kiedy tu zjawił, wytrzyjcie mu 
dobrze kapitułę. Prędzej was, niż mnie on posłucha. Nie chcę mówić nawet, co go tu przyciągnęło.
   — A no — wiem ci ja! wiem! — ręką dając znak. odezwał się gwardyan — nie macie potrzeby 
się spowiadać. I nagle urwawszy, weselszym głosem dodał gwardyan:
   — Pan Bóg łaskaw, ochroni go od złego i natchnie rozumem. Nie frasujcie się zbytnio.
   Tak zakończył nagle ksiądz Remigi, i o lesie, łowach, śniegu i zwiastującej się zimie mówić 
począł umyślnie, aby Damazemu dać pokój. Podłowczy ledwie przytomnie umiał odpowiadać, tak 
go poruszyło to, iż się o bracie dowiedział od księdza gwardyana, niewątpiąc już, że się będzie w 
miasteczku gdzieś przechowywał. Gdzie? odgadnąć było trudno.
   Z posępną twarzą pożegnał Marcyan ojca gwardyana i puścił się napowrót do zamku, gdy w 
ulicy, oko w oko zetknął się z Pawluczkiem, wyrostkiem Damazego. Poznawszy go, gdy ten chciał 
się schronić w podwórko, aby uniknąć Marcyana, chwycił go za opończę i zatrzymał.
   — Co ty tu robisz! pan, gdzie? — zawołał, — prowadź mnie do niego.
   Chłopcu ze strachu i frasunku cała twarz się zczerwieniła i drgała.
   — Nic nie wiem, — zawołał, — pan pojechał, mnie zostawił.
   — Gdzie?
   — Ja nie wiem jak się gospodarz nazywa na Wólce.
   — A pan dokąd pojechał?
   — Nie wiem.
   W wielkim gniewie, już się porywczy dosyć podłowczy zabierał grzmotnąć chłopca, aby go 
zmusić do gadania, gdy ten pochylił się, wysunął mu się z pod ręki i pomknął jak strzała. Gonić za 
nim ani podobna było.
   Chłopak ten był najlepszym dowodem, że Damazy nie posłuchał brata i wprosił się gdzieś w 
komorne do mieszczanina. Szukać go w miasteczku, czy na Wólce, gdzie miał być, nie było 
sposobu. Musiał więc podłowczy, Bogu poleciwszy brata i siebie, powracać z niczem, ale ze 
srogim niepokojem w duszy!
   Nie ulegało wątpliwości, że Damazy dlatego tylko tu pozostał, aby starać się wkraść do zamku 
i widzieć z Faustysią. Groziło to największem w świecie niebezpieczeństwem, pochwyceniem 
zuchwałego i, conajmniej, wtrąceniem po do więzienia, z którego nie było przykładu, aby się kto 
wyprosił.
   Znał dosyć Damazego brat, aby nie mógł powątpiewać, iż ważyć się będzie na najśmielszy 
krok, aby się do Faustynki dostać. Zapobiedz temu — nie umiał.
   Zrozpaczony, przywlókł się napowrót do zamku, do swej izdebki, i usiadł przy ogniu, 
niezdolnym będąc o niczem myśleć, ni się zająć czemkolwiek. 
    
   * * * W obu skrzydłach Zamku Bialskiego, które się z korpusem samym łączyły, mieściła się 
bardzo liczna służba, czeladź, dwór księcia chorążego.
   Pan, który nadwornego wojska, oprócz nieregularnych, trzymał z górą trzy tysiące, bolejąc, że 
bratu hetmanowi, mającemu dziesięć tysięcy, podołać nie może, nie obchodził się też małą garstką 
około osoby swojej. Rozmaitego powołania i stopni kręciło się przy nim ludzi siła, szczególniej 
ubogiej szlachty zaściankowej zpod Słucka. Nie odstręczała nawet znana surowość księcia, który 
nią innych swych pokrewnych przechodził.
   Hetman i krajczy (szczególniej ostatni), dokazywał też i łatwym nie był w pożyciu, i mściwym 
a porywczym, ale gniew jego przechodził niekiedy, dawał się ubłagać; gdy u księcia chorążego 
zajadłość z uporem nieprzełamanym połączona była.
   Przebaczać nie umiał.
   Wszyscy bracia wiele mieli podobieństwa w cha- rakterach, a właściwiej rzekłszy, w 
temperamentach, bo w wybrykach, których się dopuszczali, więcej było gorącej krwi, niż rozmysłu. 
Może z powodu tej analogii usposobień, Nieświezki i Bialski krzywo na siebie patrzali. Nie byli 
skłóceni z sobą, nie waśnili się jawnie, ale nie lubili się wcale. Co Nieświezki zbroił, potępił 
Bialski książę, i nawzajem. Godzili się tylko na jedno: szalone życie księcia krajczego 
Czarnawczyckiego potępiali i w kuratelę go wzięli w końcu.
   Grała krew w tym rodzie, która na polu rycerskich popisów, cudów-by była może dokazywała, 
a w życiu powszedniem, objawiała się potwornem! dziwactwy. Już w dawniejszych wiekach u 
tego rodu Radziwiłłowskiego, niepokój jakiś duszny był znamieniem; puszczał się Sierotka do 
Jeruzalem; Rudy chwytał nową wiarę; Stanisław Albrecht fanatycznem nabożeństwem życie 
zapełnił; nie było prawie jednego, któryby, z losem swym spokojnie się przejednawszy, wysiedział 
w miejscu i ograniczył się pospolitym trybem żywota. Gorączkowego im a niezwyczajnego czegoś 
było ciągle potrzeba, pięli się do góry; sięgali wysoko; szumu i wrzawy łaknęli.
   Na Litwie panowanie zwolna stało się zadaniem Familii Radziwiłłowskiej i prawie zdobyczą 
jej dokonaną. Opierały się inne rodziny tej hege- monii Radziwiłłów, ale napróżno. Walczyć z nimi 
było trudno.
   Książę Chorąży, według swojego przekonania, stał naczele rodziny, a może to go od brata 
hetmana odstręczało, że Nieświezki pan też sobie do tego prawa rościł. Ze dworem, z królem, z 
Bruhlem byli jaknajlepiej, to im też pewną siłę dawało. Umysłowo nie stojąc wysoko, w politykę 
głęboko się nie zapuszczając, mieli siłę ogromną w zasobnych skarbcach i milicyi, w posłusznej 
szlachcie i klientach niezliczonych.
   Biała, naówczas jako rezydencya księcia chorążego, świetną była, jak nigdy, i mogła prawie z 
Nieświeżem iść o lepsze. Lecz, dwór i życie tutejsze różniły się wielce od tego, jakie prowadził 
książę hetman. Smutniej tu i poważniej wyglądało.
   Nie młody już, po raz trzeci żonaty, bezdzietny, schorowany, choć silny jeszcze, ks. chorąży 
ledwie już mógł się łudzić potomstwa nadzieją. Wprawdzie trzymał się dobrze, nie poddawał się 
chorobie, życie prowadził czynne, mógł sobie obiecywać wiele i inni go w tem przekonaniu 
utrzymywali, lecz w otoczeniu księcia nikt nie wierzył w to, aby się stan rzeczy na lepszy odmienił.
   Wszystko w Białej pod srogim trzymane było rygorem, niemal wojskowym. Dwór cały ulegał 
surowej kontroli i najmniejszej samowolności nikt się nie śmiał dopuścić. — Karano srogo.
   Sama nawet księżna obawiała się męża; cóż dopiero inni, którzy trochę dalej stali, a mniej łasce 
jego ufać mogli?
   W lewem skrzydle pałacu, na piętrze, nieopodal od korpusu głównego, w rzędzie okien, 
szeregiem przez całą długość jego idących, łatwo było wyróżnić te, które mieszkanie pani 
Zaborskiej oświecały. Purpurowe z białem firanki i zielone liście doniczek, pięć tych okien 
wyróżniały od innych.
   Osobne drzwi i wschody z podwórza prowadziły do tak zwanej "pani starszej" nad bielizną 
książęcą,. Nie bardzo była rada Zaborska temu, że ją "starą" nazywano, ale winna była tytułowi 
temu pozorne stanowisko swoje przy dworze.
   Wszedłszy na górę, dostrzegało się pewną elegancyą, z jaką lokal Zaborskiej był utrzymywany. 
Inna służba pańska na taki popis z zamożnością nie byłaby się ważyła; jedna ona nagany się za to 
nie obawiała.
   Miała i przedpokój jasny i izbę gościnną w meble stare i piękne strojną. Tu i zegar szafkowy 
gdański z kurrantem i para komód wykładanych drzewem farbowanem i perłową macicą i stół 
mozajkowany, i krzesła pozłociste i kobierce wcale zbytkownie były porozkładane i rozstawione. 
Na komodach szkło, porcelana i kubki srebrne stały. Wyglądało tu do zbytku pańsko.
   Zatem pokój samej Zaborskiej niemniej był wychuchany, a cacek w nim świeciło więcej 
jeszcze. Dwa zwierciadła weneckie duże wisiały na ścianach.
   Przez kurrytarzyk wązki przejście prowadziło do dwóch pokoi, na ogród i wały obróconych, w 
których córka Zaborskiej mieszkała. I tu też niemal zbytkownie ozdobione były, choć niewielkie 
komnatki. Pierwszej ściany okrywała jedwabna materya, nieco spłowiała, niegdyś kosztowna 
bardzo, drugiej świeży adamaszek niebieski zdałby się był choć u króla.
   Ruchomości, równie jak u starej, zdradzały pochodzenie książęce, choć Zaborska nieustannie 
to powtarzała, iż wszystko, co u niej było, własnością jej się stało.
   — Co komu do tego! książę pan mi podarował; mam czarno na białem. Wszystko to moje.
   Ludzie powiadali, iż zapobiegliwa niewiasta coraz więcej tu sprzętów powoli ściągała i starała 
się o pomnożenie tych ruchomości. Tem więcej się im dziwić było można, iż wszyscy niezbyt 
dawno pamiętali jejmość w nędznej chacie, w sukniach wyszarzanych, ratującą się kredytem u 
żydów. Teraz, gdy się raz na zamek dostała, łaski pańskie i dary rosły z dniem każdym. Stara 
jejmość, którą w jej pokoju samą zastajemy, choć zbyt wiekową nie była i nie miała lat więcej nad 
pięćdziesiąt, na twarzy przecież zachowała ledwie ślady dawnej piękności, życiem gorączkowem 
rychło zniszczonej. Dwoje pięknych oczu czarnych zostało jej ze wszech wdzięków znikłych 
bezpowrotnie. Stroiła się jednak, sznurowała, bieliła i malowała, zdając się mieć jeszcze jakąś 
nadzieję wydania się za mąż. Pomarszczona twarz z usznurowanemi ustami, przedłużona 
chudością, brzydszą się jeszcze stawała, niżby być mogła, nieustannemi grymasami, poruszeniami, 
drganiem i krzywieniem się, którem Zaborska pewnie upiękniać się chciała.
   Teżsame ruchy niespokojne czasu rozmowy przybierały ręce jej chude i długie, a nawet 
wykrygowana kibić, przeginająca się z żywością, mającą młodzieńczą naśladować.
   Zaborska lubiła mówić dużo, mówiła żywo, dramatycznie, głosem śpiewnym, cieniowanym, 
zbytecznie podnoszonym i zniżanym. Zbliżała się przytem do słuchacza, dopomagając wyrazowi 
mowy, gestami dobitnemi, niekiedy nawet za suknie chwytając, jeżeli się od niej oddalić 
usiłowano.
   Znać w niej było jeden z tych niewieścich temperamentów gorących, które z wiekiem, zamiast 
ostygać, znajdując ludzi chłodniejszymi coraz, stają się przez to nieznośniej napastliwemi.
   Godzina była przedwieczorna. Zaborska siedziała na małej kanapce u okna, przed stoliczkiem, 
który drgał ciągle, rękami i nogami poruszany. Prowadziła bowiem rozmowę z mężczyzną, 
stojącym przed nią z czapką w ręku, który albo świeżo przybył, albo zabierał się do odejścia.
   Gość ten, lat średnich, prędzej podstarzały niż młody, mógł się jeszcze pochwalić piękną, 
męzką postawą i wyrazem siły w niej całej. Trzymał się żołniersko wyprostowany, nie bez 
pewnego wdzięku, choć twarz, śniada, Wada, ospą oszpecona, wcale piękną nie była.
   Odziany dostatnio, nie miał na sobie barwy dworu, choć musiał należeć do niego, bo się tu 
dumnym zdawał i szabli nawet u pasa nie miał.
   Zaborska patrzała mu w oczy pilno, a mówiła jak kołowrotek burcząc bezustanku.
   — Mech sobie robią co chcą, niech gadają co chcą! O nic nie dbam, śmieję się z tego. Trudno, 
żeby nie zazdrościli, kiedy widzą, że książe pan tak na nas łaskaw. Wiedziałam ja zawczasu, że 
stołki mi przystawiać będą, że posłuchy pójdą, że wysadzić mnie się postarają. — A no, 
niedoczekanie ich, powiadam koniuszemu, niedoczekanie! nic mi nie zrobią, nic!
   Zaczerpnęła trochę powietrza i terkotała dalej: — Siadaj że-bo, Łukszta, jaki ty jesteś, siadaj! 
Weź krzesło.
   — Czasu nie mam.
   — Co tam, czasu nie mam? na chwilkę siądź Słuchaj, bo to komedye są prawdziwe. Powiadam, 
komedye! Niechaj to zostanie między nami. Poszli na mnie dziwolągi wymyślając do księżny. Już 
co skomponowali: domyśleć się łatwo. Więc księżna pani, dobrawszy chwili do księcia, żeby 
Zaborską do Zawieprzyc z córką odesłać, a tam jej pan wojewoda Czerniechowski da dworek i 
ogród...
   Rozśmiała się hałaśliwie.
   — Ale, słuchajcie! — dodała, — książe się zaczerwienił, usta wydął, jak to on umie, ręce w tył 
założył, bąknął tylko — Ale! — i przez tydzień do księżny nie gadał. Ot, na czem się skończyło! Ot! 
A oni sobie myślą, trutnie jakieś, że mnie ztąd wysadzą!
   Łukszta, wąsa pokręciwszy, pochylił się ku niej.
   — To się wie, — rzekł, — że oni zrobić pani mojej nie nie mogą; ale tylko jednej rzeczy się 
obawiać....
   I pochyliwszy się jeszcze więcej, począł szeptać tak cicho, że go chyba jedna Zaborską słyszała. 
Gdy skończył porwał się niecierpliwie.
   — A od czegóż ja jestem? — zawołała, — z oka na chwileczkę nie spuszczam, na krok nie 
odstępuję. O! o! mądry będzie, kto się do niej dostanie! Licha zjedzą, nim co skomponować 
potrafią. Z palca nic wyssać. A ona też ochoty nie ma najmniejszej do ludzi. Słowo daję. Siedzi po 
całych dniach, na krosnach szyjąc, nawet żem aż do Pary na nabożeństwo ledwie zdołała gwałtem 
ją wyciągnąć.
   Pan koniuszy Łukszta wstał, jakby chciał odchodzić.
   — Czekajże! — wyciągając ku niemu chudą rękę, zawołała Zaborska. — Gzego-bo się tak 
śpieszysz. Cóż ten Wolski? co Wolski? mów!
   — Ja się i imienia jego wymówić boję, — odezwał się z suchym półśmieszkiem Łukszta, — na 
kogo spojrzy, ciarki przechodzą. Z nim nam wszystkim trudno.
   Zaborska się zamyśliła.
   — Ale ze mną on dobrze, nie może być lepiej. Kłania się, kłania! oho! Wie on z kim jak 
poczynać ! 
   — Chytry! — szepnął Łukszta, — układa się. ale z nim jak z ogniem.
   — Ja się go nie boję, — przerwała gospodyni.
   — Pewnie, a zadzierać się też niewarto.
   — Chybaby sam zaczepił; inaczej nie myślę do wojny wyzywać.
   Gdy to mówili, drzwi przedpokoju skrzypnęły, chód męzki dał się słyszeć. Łukszta, 
nastraszony, kułak włożył w gębę i ukąsił się w niego. Witała z kanapki Zaborska. Po chodzie 
poznali czy przeczuli właśnie wilka tego, o którym była mowa. Koniuszy radby był widocznie 
skryć się gdzieś albo drapnąć, lecz wyjścia nie było innego, jak przez pokój córki, do którego lękał 
się zajrzeć. Został więc, i głos podniósłszy, nim przyszedł Wolski, jakby o nim nie wiedział, rzekł 
do gospodyni:
   — Niechże pani wcześnie da znać o konie do Leśnej, gdyby potrzebowała, bo ja nie zawsze 
mogę dać. To ten to ów rozrywają, ani nastarczyć.
   — A co para koni do Leśnej znaczy? — odparła głośno Zaborska.
   Wtem wszedł Wolski. Był to znany faworyt ów książęcy, powiernik jego, na którego widok 
drżeli wszyscy we dworze. Gdy się spojrzało nań nie zdawało się prawdopodobnem, co na niego 
ludzie mówili. Nie stary był, bardzo przystojny, brunet, z orlim nosem, z białemi pięknemi zębami, 
a usta mu się niby dobrodusznie uśmiechały. Zdawał się człowiekiem łatwym do życia i wcale nie 
strasznym. Chytrość i przewrotność, które mu zarzucano, wcale się na twarzy wesołej nie 
malowały.
   Wchodząc, spojrzał bystro na Łuksztę, który mu się bardzo nizko pokłonił, i zbliżył się do Za- 
borskiej, witającej go bardzo uprzejmie i nadskakująco.
   Łukszta, chcąc się wynieść coprędzej, powtórzył zmyśloną historyą o koniach do Leśnej i 
wysunął się pośpiesznym krokiem.
   Wolski wziął się w bok, rzucił okiem po mieszkaniu, uśmiechnął się trochę złośliwie i szepnął:
   — Mam dwa słowa.
   — Choćby dziesięć! — rozśmiała się gospodyni. Siadajcie! proszę.
   — Gdzie mnie tam przysiąść, — westchnął Wolski, — tylko co nie widać jak do księcia 
zawołają.
   — A kawy — nie napijecie się ?
   — Niema czasu.
   Potarł kędzierzawego, czarnego włosa; Zaborska czekała co powie.
   — Ja do jejmości z sekretem przyszedłem, — rzekł głos zniżając, — ale mnie nie zdradźcie. 
Przekonacie się, że Wolski wam życzy dobrze.
   Zaborska się uśmiechnęła mile.
   — Miejcie wy się na baczności, — począł szeptać przybyły. Gadajcie sobie, co chcecie, a ja to 
wiem, że w pannie Paustynie na zabój się kochał Butrym Damazy.
   — Co? co? jabym takiego hołysza...
   — Nie mówię, żeby jejmość go sobie życzyła, ale on do Faustysi smalił cholewy. Nie dając 
sobie przerwać gadatliwej jejmości, Wolski z chytrym uśmieszkiem ciągnął dalej:
   — Co to gadać! Co się wie, to się wie. Otóż ja jejmości coś powiem. Damazego brat wysłał do 
tego Lunewilu, do króla Stanisława: to wiadomo. Urwał się bestya i powrócił.
   Zaborska pobladła.
   — Gdzie? jak?
   — No, wiem, wczoraj w nocy tu był. Stał u Chai w rynku, przychodził cichaczem do brata, 
potem Marcyan go odprowadzał, a dziś zrana zniknął.
   Zaborska słuchała, poruszona i zakłopotana.
   — Zniknął, tak, wyniósł się, ale ja wiem, że tu jest i gdzieś się przychował, — kończył Wolski. 
To już i najgłupszy zrozumie, że jego tu nie innego nie przypędziło, tylko miłość dla panny 
Faustyny. A co? a jak książe się dowie o nim!
   — Ale cóż mnie do niego? — wybuchnęła gorąco Zaborska. — Jego tu noga nie postanie! on 
jej na oczy widzieć nie będzie! To, z pozwoleniem, łajdak, odartus, hołysz, ja go nigdy do siebie 
nie wpuszczałam... Może mu Faustynka była w głowie, kto go wie! Mało ona komu się podobała! 
ale żeby on śmiał...
   — Widzisz jejmościuniu, — rzekł spokojnie Wolski, który w tej chwili, krzesło sobie 
przysunął i przysiadł — że ja jej i córce dobrze życzę. Dość, żeby zwąchano, że on tu się koło niej 
kręci, nasz pan, aj! Boże utrzymać go nie będzie można w gniewie; gotów tego smyka...
   — A! niech z nim robi, co chce! a niech go morduje i katuje, ja żałować nie będę! — z 
wściekłością poczęła, rękami rozmachując Zaborska. — Żeby taki jakiś hołysz śmiał mi tu do 
Faustynki się zalecać i na nią ściągać podejrzenia! Gdyby się pokazał tylko, ja pierwsza dam znać 
do kordegardy! Niech go biorą...
   Wolski słuchał i patrzał pilno, a usta mu uśmiech łagodny przebiegał.
   — Książe strasznie jest zazdrosny, — dodał. — Niema dnia, tak, między nami mówiąc, żeby 
się mnie directe lub indirecte nie spytał: — A był tam kto? a nie widzieliście kogo u Zaborskiej? — 
A chodziła Zaborska z córką? a dokąd?
   Starej głowa się zatrzęsła.
   — Już to, jak Boga kocham, — zawołała, — książe pan w tem nas krzywdzi. Sądź sam! Czy 
my gdzie za próg nogą stąpniemy? chyba do kościoła.... Czy ona spojrzy na kogo ? My tu, jak 
zamurowane w klasztorze siedziemy.
   Nie odpowiadał Wolski długo.
   — To się tak mówi, — rzekł w końcu, — dlatego, żebyś jejmość wiedziała, bo ja jej dobrze 
życzę. Uniosła się Zaborska i pochwyciła go za rękę namiętnie.
   — Słuchaj Wolski! — zawołała, — my z sobą tak wiernie i poczciwie trzymać powinniśmy, to 
my tu, — no, co to mówić! Wy u księcia pierwsze oko w głowie, ona! On szaleje za nią. Jak my się 
za ręce weźmiemy...
   Wolski się poswojemu uśmiechnął. Wahał się chwilę, nie był pewnym siebie, potem nachylił 
się do ucha Zaborskiej i szeptać jej coś począł. W miarę, jak mówił, twarz jejmości płonęła i bladła. 
Zadrgała cała, wpadła w zadumę jakąś smutną. Skończył już, a ona się jeszcze długo na odpowiedź 
zebrać nie umiała, co przy jej gadatliwości było uderzającem. Widocznie sprawa, o której Wolski 
zagaił pocichu, nad miarę się jej zdać musiała ważną. On czekał na odpowiedź.
   Stara rękę jego trzymała, zniżyła głos, spoglądając na drzwi ku pokojowi córki.
   — To twoja rzecz! — odezwała się, — ja nie będę od tego! Próbuj! Przeszkadzać nie będę. ale 
mnie się samej w to wdawać nie wypada. Twoja rzecz. A no! jakby kto wypatrzył, jakby się to 
rozniosło!
   — Nie może być, — mruknął Wolski, — ja w tem.
   — Ja przeszkadzać nie będę, — powtórzyła Zaborska. Znać było, gdy to mówiła, że 
przeszkadzać wprawdzie nie śmiała, ale pomagać ochoty nie miała także.
   Stał Wolski chwilę, niepewny jakoś, co dalej mówić. Położył palec na ustach, głową skinął i 
wyszedł.
   Zaborska posunęła się za nim kroków kilka przeprowadzając, pomieszana nieco i zadumana, 
zawróciła się potem do swego pokoju i siadła, wlepiając oczy w okno, przez które już mało co 
światła wpadało. Mrok wieczorny nadchodził.
   Była to godzina, o której i córka jej musiała porzucić robotę. Wstała więc po chwili i 
wolniejszym niż zwykle krokiem poszła przez ciemną sionkę do córki pokoju. Miała zwyczaj 
niedobry: szpiegowania swojej Faustysi, i teraz też drzwi swe otwarła jaknajciszej, podstąpiła na 
palcach, schyliła się do dziurki od klucza i pilne w nią wlepiła oko.
   Właśnie naprzeciw, tyłem zwrócona do okna, siedziała Faustysia u krosien, ale już robotę 
porzuciwszy. Białe jej ręce spoczywały na kolanach, głowę miała w tył pochyloną na poręcz 
krzesła. Gdyby kto boleść chciał malować, mógłby ją za wzór obrać, cierpienia w odrętwienie już 
jakieś przechodzącego.
   Śliczna była twarz jej z wielkiemi błękitnemi oczyma, otoczona włosem ciemnym; 
przypominała jakieś na obrazach kościelnych święte męczennice. W tej chwili właśnie, jakby 
wspomnienie jakieś przepełniło ją bólem, zdawała się płakać suchemi łzami, które są od 
wilgotnych straszniejsze. Myśl jej była gdzieś daleko od tych krosien, od zamku, od dnia 
obecnego.
   Matka nawet, którą, zazwyczaj smutek i boleść córki niecierpliwiły i gniewały, poczuła jakoby 
chwilę litości, wejrzawszy na nią. Lecz wnet ogarnęła ją złość jakaś. Otwarła drzwi z łoskotem i 
nie zważając, że Faustynka krzyknęła z przestrachu, wpadła wprost ku niej, wołając:
   — Cóż to znowu za desperacye! Siedzi panna nad krosnami, jakby umęczona i 
najnieszczęśliwsza, gdy jej tylko ptasiego mleka braknie. Wszyscy się nad nią rozpadają, rodzona 
matka głowę traci, a jej niczem nie dogodzić! Co tobie jest! co tobie!
   Faustysia wstała, ręką pocierając czoło, westchnęła z rezygnacyą.
   — Nic mi nie jest. Za cóż matka łaje? Mrok padł, przestałam szyć i zadumałam się. Za cóż 
znowu....
   — Jakbym ja ciebie nie znała! — poczęła matka, stojąc przed nią, gdy ta już na krosnach 
porządkowała. 
   — Tobie wszystkiego mało! szybki z okna, kafelka z pieca, gwiazdki z nieba ci się chce!
   Faustysia nic nie odpowiadała; był to wypró- bowany już sposób uśmierzenia takich gniewów 
macierzyńskich, często się powtarzających.
   Zaborska, wyrzekłszy jeszcze podobnych narzekań i wymówek sporo, zaczęła łagodnieć 
powoli, pogłaskała córkę po głowie, głos jej nastroił się czulej.
   Siadły obie o szarej godzinie, jak co dzień, w sypialnym pokoju Faustysi, która z rękami 
założonemi na piersiach przysunęła się do okna i uparcie milczała.
   — Był Wolski — odezwała się matka znacząco.
   — On nam dobrze życzy — dodała po chwili. — Słowo daję. Na niego, Bóg wie co wygadują, 
dlatego, że księciu służy wiernie, ale to człowiek — oto! i rozum ma i daleko pójdzie. Tego ludzie 
w kaszy nie zjedzą.
   — Ale on ich zjadł wielu! — szepnęła cicho Faustysia.
   — At — przerwała matka — wymyślają nań, bo się go boją. My z nim trzymać musimy.
   — My? — odparło dziewczę — a cóż mnie do niego. Ja z nim ani źle, ani dobrze być nie chcę.
   — A powinnaś być dobrze — poprawiła matka — ja ci to powiadam. On dla ciebie.....
   Nie śmiała dokończyć, tak straszne na nią rzuciła córka wejrzenie, cała się wzdrygnąwszy. 
Milczały obie. Łagodząc wrażenie ostatnich wy- razów. Zaborska córkę pogłaskała po głowie i 
szepnęła:
   — Gdy pożyjesz dłużej, zobaczysz, że ludzi nie trzeba odpychać, choćby się do nich serca nie 
miało. Człowiek nic nie wie, co go spotka.... na jutro się musi oglądać.
   Faustysia odpowiedziała tylko westchnieniem.
   Pomiędzy matką a córką, bliżej się przypatrując ich stosunkowi, stało jakby coś, co je od siebie 
dzieliło, i z obejścia się córki wnosić było można, że wina była nie po jej stronie. Faustysia, nie 
uchybiając matce, dla której poszanowanie pewne zachowywała, miała nad nią jakąś wyższość i 
przewagę. Niespokojnemi oczyma mierzyła ją Zaborska, gderała, aby się utrzymać przy swych 
prawach, lecz widać było, że się jej obawiała, że rada była uczynić ją czulszą dla siebie. Ze strony 
Faustysi, oprócz chłodnego posłuszeństwa i poddania się woli matki, której władzę uznawała, nic 
serdeczniejszego czuć się nie dawało.
   Zdawała się owszem mieć na ostrożności i gdy matka o Wolskim zagadnęła, a Faustysia 
spojrzała na nią groźno, Zaborska natychmiast umilkła.
   I więcej też już o nim mowy nie było.
   Matka zawołała na służącą, aby światło podała, bo w mieszkaniu Faustysi robiło się coraz 
ciemniej, gdy szłapanie słyszeć się dało, a stara po- znawszv chód, porzuciła córkę i wyszła do 
swojego mieszkania. Faustysia, zobaczywszy ją wychodzącą, jakby ciężar spadł z niej, swobodnie 
siadła znowu dumać i śmielej rzucała dokoła oczyma.
   Nasłuchywała jeszcze chwilę: czy matka nie powróci — niespokojnie — zapaliła potem 
stoczek, postawiła go na stoliku, tyłem się do drzwi zwróciła i, dobywszy z za gorsu kawałek 
zmiętego papieru, pilnie się w nim rozczytywać zaczęła.
   Lice jej to się rumieniło, to bladło, zamyślała się, podpierała na ręku, wyjmowała papier i 
chowała go razy kilka, naostatek zwinąwszy i ścisnąwszy szybko, nań zaczęła nici nawijać, tak, że 
wkrótce znikł papier dokoła nimi oplątany.
   Gdy się to działo w sypialni Faustysi, Zaborska przyjmowała u siebie gościa, który w tych 
pięknie bardzo przybranych pokojach dziwnie się wydawał.
   Była to stara, o kiju chodząca, zgarbiona kobieta, tak nędznie, ubogo i brudno odziana, że 
wyglądała na żebraczkę. Na głowie siwy włos potargany obwiązany był chustką barwy 
nieodgadnionej; na sobie miała tułubek ciemny, zatłuszczony i z przodu aż świecący od zużycia, 
podbity jakiemś futerkiem wytartem, tak, że z niego miejscami skórka tylko naga pozostała. Nogi 
obute w jakieś chodaki, zbyt dla niej wielkie, wy- dawały się jak obrzękłe. Pod tułubkiem suknia 
ciepła, obwiązana była chustą na piersiach i paskiem podciągnięta.
   Ręce, z których jedna wisiała na tułubku, druga spierała się na kiju, byty duże, pomarszczoną 
obciągnięte skórą, z kośćmi wydatnemi i jakby narościami powiększonemi. Przypominały 
drapieżnego ptaka szpony, twarz starej czarownicy, w której broda z nosem się prawie stykała, 
chuda, żółta, ze szczękami bezzębnemi, włosem w części pokryta, odrażająca była wyrazem jakiejś 
chciwości, namiętności, rozciekawienia gorączkowego. Była to w całym dworze znana Szurska. 
wdowa po dawnym koniuszym pańskim, która z Wolskim razem i Zaborską w szczególnych była u 
pana łaskach. Bezdzietna, niemająca rodziny, Szurska wychowywała i zamęczała dziewczęta — i, 
mówiono, że zbierała pieniądze, bo żyła najobrzydliwiej skąpiąc, a brała płacę znaczną, i co roku 
gratyfikacye. Na dole w temsamem skrzydle zamkowem, zamieszkiwała oddawnych czasów, we 
dwóch nędznych izdebkach, sama sobie tam jeść gotowała i różne przyprawiała lekarstwa. 
Uchodziła za lekarkę, ale więcej ludzi miało ją za niebezpieczną czarownicę. Funkcyj nie miała we 
dworze żadnych widomych, lecz mówiono, że szpiegowała i donosiła, a książę często ją do siebie 
wołać kazał, i samnasam się z nią widy- wał. O przeszłości jej mówiono różnie, niezbyt dla niej 
pochlebnie, a mimo to kłaniano się jej z poszanowaniem.
   Starsza ona tu była na dworze od wszystkich — przebyła wielu wzniesienie się i upadek.
   Zaborska i jej córka podobno Szurskiej winny były, że się na dwór dostały. Ona-to napatrzyła 
Faustysię i wracającego z polowania księcia chorążego do dworku, w którym mieszkała, posłała. 
Widać było z obejścia się z nią Zaborskiej, że, choć dziś sama już w łasce księcia ufność miała, 
obawiała się Szurskiej i szanowała ją bardzo. Stara rozkazująco mówiła do niej i obchodziła się z 
nią, jak z podwładną.
   Z nikim też ona nie bywała grzeczniejszą, łajała głośno najpokaźniejszą starszyznę, a nikt ani 
jej odpowiedzieć, ani się na nią śmiał poskarżyć.
   W owych czasach pobożności wielkiej i powszechnej rzucało i to cień na Szurską, że rzadko do 
kościoła chodziła, a gdy czasu świąt do Pary pójść musiała, stawała w kruchcie, w kącie, oparta na 
kiju i nikt nie widział, żeby się nawet przeżegnała.
   Skąpstwo Szurskiej przechodziło wszelką miarę. Chodziła w łachmanach, wypraszała sobie 
starą odzież, karmiła się ochłapami z kuchni, a co miała ordynaryi, chleba, świec, wszystko to 
sprzedawała. Ponieważ sknerstwo to przez dłu- gie już trwało lata, nie bez słuszności może 
rachowano, że znaczne pieniądze zebrać musiała. Trafiało się jej, że gdy tak nędznie odziana, 
zatrzymała się pod kościołem albo w kruchcie, ktoś, biorąc ją za żebraczkę, rzucił jej jałmużnę. 
Naówczas wzrokiem groźnym mierzyła go, ale miedziaki chowała do kieszeni.
   Dziewczętom, które u niej służyły, gorzej było przy starej niż w piekle i kończyło się zawsze na 
tem, że, podrósłszy, uciekały od niej.
   Gdy jednej nie stało, natychmiast z rozkazu księcia drugą jej z wiosek otaczających 
dostarczano męczennicę.
   Szurska rzadko się kiedy pokazywała u Zaborskich, choć zdala na nie naglądała. Przyjście jej 
zdziwiło trochę gospodynią. Sądziła, że czegoś potrzebować od niej musiała.
   — Niechże jejmościunia przysiądzie — a może co ciepłego? — zapytała Zaborska.
   — Nie przyszłam tu za tem — zamruczała niewyraźnie baba — tylko chcę wam powiedzieć 
coś. Książę z was niekontent.
   Zaborska porwała się niespokojna.
   — Dlaczego? jak? za co? a cóż my zawiniły? — poczęła gorączkowo i pośpiesznie. Zmiłujcie 
się.
   — Skarży się, tak — mówiła Szurska — ma racyą. Obsypał was łaskami, wyciągnął z biedy: a 
wy mu kwaśnemi twarzami płacicie. — Na Boga! jejmościuniu! ale ja padam przed nim, na mnie 
się poskarżyć nie może....
   Stara podniosła skrzywione swe palce i wskazała ku pokojowi Faustyny.
   — Codzień ją uczę rozumu, moja jejmościuniu, klekczę nad głową nieustannie; ale to taka 
natura, że jej niczem nierozweselić, ani dogodzić w niczem. — Cóż ja poradzę!
   Otarła sobie oczy Zaborska Szurska słuchała, usta krzywiąc, jakby co przeżuwała.
   — Nasz pan, wy wiecie — poczęła mrukliwie— przy żonie wesela nie znajdzie. Ta też siedzi 
kwaśna i milcząca, ludzkiej twarzy uśmiechniętej rzadko zobaczy, radby u was choć trochę się 
rozchmurzyć....
   — Moja jejmościuniu — przerwała Zaborska — robię, co mogę: Pan Bóg widzi.
   Zamilkła. Szurska się jedną ręką o stół oparła i poczęła głową potrząsać. Bóg wie, jakie po niej 
myśli przechodziły, bo na kilka pytań i zagadnień gospodyni nic nie odpowiedziała.
   Widząc ją tak zachmurzoną, jakby sobie co przypomniała Zaborska, poszła znowu do szafeczki 
i otworzyła ją, maleńki kieliszek czemś zielonem napełniła i przyniosła go Szurskiej.
   — Napijcie się — szepnęła — to was rozgrzeje, nie zaszkodzi! Z wahaniem się pewnem, 
Szurska rękę wyciągnęła do kieliszka, poniosła go do ust powoli i wychyliła duszkiem, ale ani 
słowem nie podziękowała.
   Otarła się potem zbrukanym rękawem, po którym widać było, że oddawna do tego służył, 
poprawiła tułubek, chustę trochę naprzód głowy naciągnęła i zwróciła się do gospodyni.
   — Pamiętajcie com mówiła. U niego z wielkich łask, popaść w nieszczęście wielkie, jak piórko 
osmalić. Ja nic nie poradzę. Byle co? On czegoś niezdrów, czy zły: wszystko mu teraz nie w smak; 
dawno go ja takim nie widziałam. Teść go męczy o zapisy dla żony, z bratem się zdala kąsają i 
warczą na siebie, w domu jak w grobie. Choćby duszę kosztowało, trzeba mu się śmiać i te czarne 
myśli rozpędzać, bo inaczej źle będzie; Zaborska — oj! źle będzie! źle bedzie....
   I poszła nie pożegnawszy się ku drzwiom szłapiąc, powtarzając ciągle swoje:
   — Źle będzie!
    
   * * * W parę dni potem, siedział znowu podłowczy w swojej izbie, nie u komina, ale przy oknie, 
które na podwórze wychodziło i przypatrywał się obojętnie, jak gromada wróbli, na rozsypany po 
drodze obrok padłszy, o ziarna się rozbijała, gdy widok osobliwy w tych spokojnych zawsze 
podwórcach, oczy jego uderzył.
   Przez bramę wsunął się był ostrożnie handlarz z kramikiem na plecach, a wiadomo było 
powszechnie, że tu ani Węgrów z olejkami, po kraju włóczących się, a zastępujących dawnych 
szotów, ani handlarzy co się z pudłami na plecach wałęsali, na zamek wpuszczać nie było wolno. 
Żaden się też tu nie ważył, a gdyby tylko w bramie się pokazał, gdzie go żołnierze łatwo mogli 
pochwycić, nie wyszedłby ani z całą skórą, ni z kramem. Jakim sposobem handlarz tak zuchwałym 
być mógł i tak rzeczy nieświadomym, aby w biały dzień wkradł się na dziedziniec? tego nie 
pojmował Marcyan. Wiedział, że handlarze biedni zwykle męz- 
     twem zbytecznem nie grzeszą, a nieświadomością się on składać nie mógł, boć w miasteczku 
łatwo się było o tem, co na zamku się działo, dowiedzieć.
   Pora była poobiednia, lecz nie zmierzchało jeszcze. Właśnie przed chwilą z okna widział 
podłowczy, jak stara Zaborska, chustą, ciepłą osłoniona, poszła w odwiedziny do Szurskiej, do 
której niekiedy dworowaó chodziła, w tem przekonaniu, że skąpa baba, jej skarby przez siebie 
uzbierane przekaże.
   Zuchwały handlarz, któremu cudem jakimś tak się poszczęściło, że w pustem podwórzu nikt go 
nie spotkał i nie zobaczył, prześliznął się w oczach Marcyana pod ścianą lewego skrzydła 
zamkowego, dopadł do drzwi, które na wschody do Zaborskiej prowadziły — i zniknął.
   Podłowczy serce miał ludzkie i litościwe. Gdy spostrzegł to, aż po nim ciarki poszły: człowiek 
był zgubiony. Gdyby go psami tylko poszczuto i pokąsanemu a obdartemu z tego, co miał, dano 
choć z życiem ujść, toby jeszcze wielkiem szczęściem było. Lecz mógł się dostać w ręce żołdactwa, 
i w śmierć być zatłuczonym, za to, że śmiał się wkraść, a ich uczynić odpowiedzialnymi za 
niebaczność.
   Marcyan pojąć nie mógł nawet, jakim sposobem w przejściu przez długą bramę, zawsze ciurów 
pełną, nie spotkał się z nikim. Bądźcobądź, był to człowiek zgubiony. Żal mu się go zrobiło. Radby 
go był wyratować — ale, jak?
   Co chwila spodziewał się, że ów handlarz z kramikiem, wypędzony, bo go nikt nie śmiałby 
przyjąć, powinien był wyjść i pokazać się we drzwiach znowu. Tymczasem upłynęło długo, bardzo 
długa chwila, zwolna zmierzchać zaczynało, a handlarz z kramikiem nie powracał; to było dla 
podłowczego niemniejszą zagadką, jak samo wdarcie się jego na zamek. Drzwiami, któremi 
wszedł handlujący, nigdzie więcej dostać się nie było można — tylko do Zaborskich. Jej samej w 
domu nie było, służąca i Faustysia na górze. Co on tam mógł robić? Lada chwila też stara Zaborska 
od Szurskiej powracać będzie musiała.
   Miał-żeby to być złodziej, który się zakradł, schował gdzieś i czekał nocy?
   Przypuszczenie to najmniej było prawdopodobnem. Łamał sobie głowę Marcyan, drzwi z oka 
nie spuszczając. Zmierzchało tymczasem,
   Od Szurskiej wyszła Zaborska i, idąc powoli, skierowała się wprost do swojego mieszkania. 
Handlujący i po jej powrocie nie pokazał się we drzwiach. Wprawdzie drugie wyjście z dolnych 
sieni prowadziło wprost na wały; lecz to było zawsze, a szczególniej zimą, na klucz zamknięte. 
Mrok już padł, tak gęsty, że z trudnością można było rozeznać, przez na pół zamarzłe szyby okna, 
co się na przeciwnym końcu podwórza działo. Podłowczy siedział ciągle, na zakończenie historyi 
tej oczekując, gdy posłyszał w sionce tupanie, pies począł szczekać i w progu, wpadając żywo, 
pokazał się — ów handlarz z kramikiem.
   Marcyan porwał się ze stołka. Już miał go łajać i napaść nań, gdy zbliżywszy się z 
przerażeniem, po zdjęciu czapki, poznał w tym przebranym — Damazego.
   Ręce mu opadły, usta zdrętwiały, słowa wyrzec nie mógł.
   Do jego mieszkania, każdej chwili, ktoś z dworskich nadejść mógł: co tu było począć? 
Niedługo myśląc, Marcyan pochwycił brata i drzwi drugiej, zimnej, izby otworzywszy, wepchnął 
go do niej coprędzej.
   Serce mu biło, jak młotem.
   Widział teraz wszystko, jak na dłoni. Szaleniec ten, przebrawszy się za handlarza z kramikiem, 
dostać się chciał do Faustysi. Sługa zdradzić mogła. Samej Faustyny pewnym nie był.
   Damazy, pochwycony, dostałby się do tych lochów strasznych, pod wieżą i zamkiem, których 
nie widział nikt nigdy, oprócz kluczników, co ich strzegli; a to, co o nich opowiadano, 
najśmielszego przejmowało trwogą. Szczęściem, Marcyana nie opuściła przytomność umysłu. 
Drzwi mieszkania swojego natychmiast na klucz zamknął i wyjął go z zamku. Sam potem za 
bratem wpadł do zimnej izby.
   — Szalony jesteś! — zawołał. — Życie ci nie miłe! Co się z tobą dzieje? Mówiąc to, drżał cały 
podłowczy, więcej z gniewu niż trwogi. Zaprawdę, i on wiedział dobrze, że się w kobiecie do 
szaleństwa rozmiłować było można; ale dla tej miłości głowę tak zuchwale ważyć — nadaremnie 
— byle tylko zobaczyć kochankę — nie pojmował tego. Buchała z niego gniew i trwoga 
naprzemiany.
   — Zmysły postradałeś — wołał — ja nie wiem jakim ty cudem wyszedłeś cało! Miłosierdzie 
Boże! Głupio, zuchwale ważyłeś życie. Szalona pałka, nierozumny człek!
   Na wszystkie te wybuchy Damazy ani słowa nie odpowiadał; nie widać było po nim strachu, 
ani rozdrażnienia; spokojniejszym się zdawał, niż gdy z sobą rozmawiali o tem u Chai.
   Dając się wyburzyć bratu, Damazy powoli odczepiał przyprawione pejsy i rozdziewał się z 
odzieży. Króbkę swą postawił w kącie.
   — Słuchaj — rzekł z flegmą — daj-no mi się w co przewdziać, będziesz potem łajał.
   Podłowczy uspokoić się nie mógł. — Przewdziać się! — zawołał — a co ja tu z tobą zrobię?
   — Co? — jak mrok dobry padnie, weźmiemy się pod ręce i wyprowadzisz mnie z zamku.
   — I ty myślisz, że ja ci pomagać będę do tego, co życie kosztować może?
   — Ale, widzisz, mój kochany — odparł Damazy, że ja przecie bez pomocy twojej obchodzić 
się umiem. Co się stało i udało, o tem mówić niema co.
   — Cóż ci się udało? co? — zakrzyknął Marcyan.
   — To, czegom pragnął — ciągle spokojnie mówił Damazy, który tymczasem, nie pytając o 
pozwolenie brata, z kołka zdjął starą kurtkę z lisami i wdziewał ją na siebie — chciałem się 
koniecznie widzieć z Faustysią. Wczoraj jej posłałem kartkę.
   Marcyan obie pięści podniósł do góry.
   — Dała mi znać, o której godzinie matki nie będzie, a sługa śpi — mówił Damazy. — Moja 
rzecz była tak lub owak dostać się na zamek. No — i widzisz, audaces juvat fortuna: wśliznąłem się, 
widziałem ją, tę nieszczęśliwą ofiarę— i —tu, nagle, coś sobie przypomniawszy, Damazy urwał i 
zamilkł.
   Brat stał przed nim osłupiały.
   Nad wszystko zdumiewała go ta niepojęta zimna krew Damazego, to męztwo, dowodzące, że 
nie znał niebezpieczeństwa, na jakie się narażał. Pobyt w Lunewilu, w krajach, w. których 
samowola taka nie panowała, jak w Rzeczypospolitej — musiał, zdaniem podłowczego, zatrzeć w 
Damazym pamięć tego, co tu było możliwem. Potrzeba więc było dobitniej jeszcze opowiedzieć 
mu wszystko, wyjawić nawet to. czego się pocichu powtarzać obawiano. Damazy, zrzuciwszy swą 
odzież i pokrywszy nią swą króbkę, zatarł ręce.
   — Marcyan, daj mi kieliszek wódki — rzekł — w pierwszej izbie ogień rozpal. Juściż, choćby 
mnie kto u ciebie zastał, nie powieszą za to, ani mnie, ani ciebie.
   To rzekłszy, wyparł go prawie gwałtem do pierwszej izby, a widząc, że Marcyan chodzi jak 
struty, sam ognia zaczął niecić i na kominie nakładać.
   — Otwórz drzwi — rzekł Damazy, pamiętny na wszystko, — gdyby kto nadszedł i znalazł je 
zamknięte, a nas pod ryglem, miałby prawo posądzić, że coś złego knujemy.
   Podłowczy wysłuchał w milczeniu.
   Pierwsza trwoga i gniew przeszły; żal mu już teraz było brata nadewszystko; przemyśliwał, jak 
go od tej szalonej miłości i stawiania dla niej życia — odciągnąć.
   Ogień zabłysnął na kominie; Marcyan dobył flaszki z wódką i nalał jej bratu, sam do niego nie 
przepijając, bo ani pić ni jeść nie miał ochoty. W ustach czuł gorycz żółci wzburzonej.
   Drzwi od sieni pierwsze zamknąwszy, aby otwieranie ich ostrzegło, gdyby kto nadchodził, 
podłowczy siadł przy bracie.
   — Widzę z tego, coś dziś zrobił — rzekł zwracając się ku niemu — iż wszystko to, com ci 
mówił u Chai, o czem cię przestrzegałem, poszło w las. Alboś mnie nie zrozumiał, albo mi nie 
wierzysz. Inaczej tedy z tobą rozmówić się potrzeba.
   Damazy patrzał nań jasnemi oczyma; twarz jego wyrażała dziwny spokój a męztwo.
   — Będę słuchał, co mi powiesz — odezwał się — ale, kochany Marcyanie. nie ja ciebie nie 
zrozumiałem, jak ty twierdzisz, ale ty — mnie. Co ty chcesz? Ja kocham dziewczynę nad życie! 
Dla niej opuściłem Lunewil, przywlókłem się tu — gotowem zginąć, a ją z tego piekła wyrwę!
   — Szalony człowiecze! — krzyknął, unosząc się podłowczy, co ci dziś po niej? co? Cały świat 
wie, że jest chorążego kochanką, że ją matka niepoczciwa sprzedała. Co ci po niej?
   — A cóż ona temu winna, że ją Bóg matką taką pokarał? — zawołał Damazy. Dlatego, że jest 
nieszczęśliwą i najnieszczęśliwszą, jabym ją miał opuścić, porzucić, wyrzec się jej? Jakaż-by to 
była ta miłość moja? Widziałem się z nią, mówiłem, czuję łzy jej gorące na mojej twarzy i, Bóg 
świad- kiem, nie porzucę biednej, choćbym szyję miał dać
   — To ją dasz! dasz! — krzyknął, porywając się podłowczy. — Miłość ci ta głupia oczy 
blachmanem zaciągnęła. Co ty sobie myślisz? — ty? nędzota, biedota, z dziesięcią twemi palcami 
będziesz walczył przeciwko ks. Radziwiłłowi? — tu, gdzie każdy krok i słowo szpiegują, gdzie 
tysiąc oczów patrzy?
   Nieporuszony słuchał Damazy; tylko mu się wąsik z górną wargą wstrząsał czasem i ramiona 
drgały nieznacznie.
   — Bracie mój — rzekł, wysłuchawszy — ty nigdy nie kochałeś i nie wiesz, co miłość może.
   — Rozum odebrać -rozśmiał się Maryan.
   — A ty myślisz, że rozumem tylko ludzie co robią? — odparł Damazy. — Robią więcej 
zuchwalstwem i szaleństwem.
   — Oszalałeś wistocie.
   — Mów zdrów — słowa nie odrzekę — odezwał się Damazy. — Miłuję ciebie jak brata, jak 
jedynego, bo nas dwu na świecie tylko jest. ale — przebacz, Faustysię nad wszystko.
   Splunął podłowczy.
   — Gadać z tobą próżno — począł po chwili, — odwodzić cię od tej imprezy niema już sposobu: 
a no, potrzeba, żebyś choć wiedział, z kim masz do czynienia.
   Gdym ja się na dwór chorążego dostawał, mó- wili mi o srogości jego i nieubłaganem 
okrucieństwie; puszczałem to mimo uszów. Nie wierzyłem spełna. Tum się dopiero przekonał, że 
co ludzie mówią, nie starczy jeszcze. Mało powiadają: więcej jest. Znasz historyą Lotaryńczyka.
   — Słyszałem już o niej w Lunewilu, bo i tam ona doszła — a no spełna, jak było, nie wiem — 
rzekł spokojnie Damazy.
   — Niedalej niż cztery lata temu — począł podłowczy — był w służbie księcia ten Lotaryńczyk, 
szlachcic, officer odważny, człowiek dzielny, trochę tylko gorączka; bo tu niemal wszystkich miał 
za ba-i-bardzo, a lekko sobie cenił, nie wyjmując i księcia chorążego, z którego się często potroszę 
wyśmiawał. Języka nie umiał utrzymać, a gdy co na wątrobie miał, nie zmilczał.
   Książę z początku go lubił, potem się za zuchwalstwo zniechęcił do niego. Jak tylko to we 
dworze postrzeżono, pochlebcy, których pełno, jęli szpiegować officera i coraz coś na niego 
donosić.
   Byli tacy, co go zgubić chcieli; on o nic się nie zdawał dbać. Raz tedy przy kieliszku wyciągnęli 
go za język, że na chorążego wygadywać zaczął, że w nim buty więcej niż rozumu, i że gdyby 
Radziwiłłem się nie urodził, ledwie-by w piecu potrafił napalić. Nazajutrz zaraz powtórzono to 
panu: wpadł w gniew wielki, i officera natychmiast, szpadę mu odjąwszy, na odwachu posadzić 
kazał. Między towarzyszami miał Lotaryńczyk jednego szczególnie, Manswelda, z którym się 
wadził nieustannie; nienawidzili się, jak pies z kotem. Mansweld się zawczasu odgrażał, że gdy na 
niego kolej przyjdzie aresztanta pilnować, da mu się we znaki. Choć nierychło, Mansweld dostał 
wreszcie kommendę na odwachu. Pierwszego zaraz dnia, gdy Lotaryńczyk sobie, za swój miły 
grosz, z miasteczka miodu kazał przynieść, Mansweld zabronił, aby mu go dawano.
   Wzięła się ztąd zwada między niemi taka, że się do siebie omal nie porwali. Dano znać 
Szylingowi, pułkownikowi, na zamku mającemu zwierzchnią kommendę, który nadbiegł zaraz, 
Lotaryńczyka uspokoił i napomniał, officerowi zganił jego surowość i — na tem się niby 
skończyło. Lecz ledwie Szyling do kwatery swojej powrócił, oni sobie znowu przycinać zaczęli, i, 
słowo od słowa, Lotaryńczyk aresztem i obejściem się z nim rozjuszony, krzyknął: że służba u 
księcia i kommenda niepoczciwa była.
   Mansweldowi tego było potrzeba: świadków miał; kommenda najwyższa była zawsze — 
nazywało się to tak — przy księciu chorążym. Doniesiono mu, że Lotaryńczyk jego niepoczciwym 
przezywał. Wpadł książę w passyą największą, tak, że przemówić nie mógł, a gdy usta otworzył, 
pierwsze słowo było: — Okuć szelmę i "krygsrecht" na niego, głowę da!
   Sąd wojenny się tak złożył, że w nim i nieprzyjaciele Lotaryńczyka zasiedli i zresztą tacy, 
którzy bronić go nie śmieli, wiedząc, że książę zawczasu na śmierć go dekretował. Do inkwizycyi 
powołano aresztantów samych, a ci ze strachu to mówili, czem-by się zasłużyć, nie czem-by 
narazić się mogli.
   Gdy przyszło wyrok ferować, według wojennego prawa, nie było sposobu, tylko na śmierć go 
sądzić, za porwanie się przeciw władzy zwierzchniej. Ale wszyscy pewni byli, że do spełnienia 
dekretu nie przyjdzie.
   Tymczasem książę chorąży się zaciął. Strach ogarnął wszystkich otaczających, nawet tych, co 
Lotaryńczyka nie lubili; kto żyw perswadował i prosił.
   Ze dworu śmielsi starali, się winę zmniejszyć, dowodząc, że napiłym był, że nie o księciu to 
mówił i do niego niepoczciwości tej nie stosował.
   Była podówczas w odwiedzinach w Białej, księżna krajezyna Radziwiłłowa, która z namowy 
księżny chorążyny do nóg upadła księciu, błagając go za Lotaryńczykiem. Prosili i inni — jednej 
żonie odezwać się nie było wolno, choć łzy się jej po twarzy toczyły. Wiesz dlaczego? oto w 
kontrakcie ślubnym zastrzegł sobie, żeniąc się z nią, chorąży, że nigdy za nikim instancyonowaó 
nie będzie.
   Wyrok śmierci tedy wisiał nad nieszczęśliwym, którego, w kajdanach okutego, w lochu 
trzymano. Zażywano różnych sposobów, aby mu życie ocalić; a szczególniej Matulewicz, człek 
zręczny, z naprawy księżny chorążyny najrozmaitszych środków zażywał — nadaremnie.
   Usiłował on wmówić w księcia, iż na nadchodzące imieniny księżny Eleonory Czartoryskiej, 
kanclerzyny litewskiej, milszego jej wiązania dać nie może nad życie człowieka.
   Padano znowu do nóg i błagano go, a skończyło się na tem, że począł się gniewać i w passyą 
wpadł jeszcze większą.
   Do późnej nocy trwały te sceny z nim, molestowania, prośby, które szczególniej księżna 
krajczyna skutecznemi być sądziła. Chorąży, choć gniewny, poruszony był wistocie. Powróciwszy 
do sypialni, przechadzał się długo, wołać do siebie kazał zauszników swoich, a nazajutrz do dnia 
konie dla siebie, do Sławencinka, przygotować polecił.
   O niczem więcej nie wiedział nikt. Tymczasem chorąży, od tych nalegań uszedłszy, wtedy gdy 
w Sławencinku odpoczywał, Lotaryńczyka ściąć rozkazał — a potem, najspokojniej w świecie, 
tegoż dnia na świętą Eleonorę do Wołczyna pojechał.
   Skończywszy opowiadanie, podłowczy obrócił się ku bratu, który, słuchając, w ogień patrzał.
   — A co? — zapytał.
   — Nic — rzekł Damazy. — Wiedziałem ci wprzódy, iż, w jego ręce się dostawszy, wydobyć 
się z nich albo nie łatwo lub nie podobna. Przecież, jakom przed chwilą postanowienie miał, z rąk 
mu tę niewinną wyrwać ofiarę, tak mnie wcale okrucieństwo jego nie odstrasza.
   — Że Lotaryńczyka za płoche słowo, niewinnie ale podług krygsrechtu, ścięto — mówił dalej 
Marcyaą, toć jeszcze tłómaczyć się daje....
   Ale wiesz ty, co tu pod naszemi nogami, w tych podziemiach, do których nikt, oprócz 
kluczników, nie zagląda, dzieje się? ile tam więźniów po lat dwadzieścia gnije, światła nie 
oglądając, za to, że księciu się w najmniejszej rzeczy opierać śmieli, lub, że o nich doniesiono, iż 
przeciwko niemu śmiałem zgrzeszyli słowem?
   Są tam tacy, którzy litość nawet w katach obudzili, za którymi proszono, a ledwie sobie imiona 
ich książę mógł przypomnieć. Nikogo jeszcze wypuścić nie kazał.
   Słyszę nieraz, iż na żonę swą marszczy się, że jej wesołą nie widzim lecz zawsze niemal 
wylękłą. jakże ona inną ma być, gdy nieraz z zamku wyszedłszy na wały, słyszy dobywające się 
zpod ziemi jęki i narzekania; gdy wie, że po tych lochach stąpa, w których zapomniani męczennicy 
konają?! Damazy dumał, słuchając.
   — A no — rzekł po chwili — przyjdzie i mnie się tam dostać: wola Boża! Dla wilka nic iść w 
las: nie męzka rzecz: dla strachu o życie, opuścić biedną niewiastę. A! toby i żyć potem nie było 
warto.
   — Lecz wyzwolić jej nie możesz; kto wie, czy losu jej nie pogorszysz? — przerwał Marcyan.
   — Gorszym on nie może być, niż jest — rzekł Damazy. Ona sama mówi, iż śmierć przekłada 
nad to życie, jakie prowadzić jest zmuszoną. Miły bracie, losu swego nie uniknie człowiek: co mi 
przeznaczonem było, nie minie mnie.
   I zwróciwszy się do Marcyana, rękoma go objął za szyję, a łza mu w oku błysnęła.
   — Cóż i jak poczynać myślisz? - zapytał podłowczy. Damazy, trochę zdziwiony, ku niemu się 
zwrócił.
   — Ty o tem nie powinieneś wiedzieć, ani się mieszać do sprawy mojej — rzekł. Wolno mi dla 
niej życie stawić, ale ciebie gubić i czynić spólnikiem tego, co ty szaleństwem zwiesz — nigdy w 
życiu! — ani pytaj, ani myśl o tem. Zostaw mnie resztę. Jedno ci tylko, jako bratu, mówię a zwie- 
rzam, iż odstraszyć się nie dam niczem; a co mi miłość moja dla niej każe, spełnię, choćbym krwią 
moją miał oblać, com zamierzył.
   — Mnie to pociesza tylko — odezwał się Marcyan, że, bliżej poznawszy położenie, o 
niepodobieństwie się przekonasz. Jesteśmy tu jak w więzieniu, a nad Zaborskienii więcej oczów 
czuwa niż nad innemi.
   — Z więzienia też ludzie uchodzą — przerwał uparty Damazy.
   Widząc, że go ani przekonać, ani nawrócić w ten sposób nie potrafi, podłowczy przestał mówić. 
Szukał po głowie jakichś innych środków pohamowania go. Trwogą wziąć nie było sposobu 
człowieka namiętnością oślepionego. Na twarzy Damazego, który tylkoco niebezpieczeństwa 
wielkiego uniknął, nie widać było najmniejszego śladu poruszenia. Zamyślał się, może o swej 
Faustysi, szukał jakiegoś nowego pomysłu do przekradnięcia się, a o bracie jakby już zapominał.
   Marcyan przyglądał mu się napróżno, usiłując odgadnąć go i zrozumieć. Taka pogarda śmierci 
i męczarni, chłodna jakaś, niewymowna, cicha, była dla niego niepojętą.
   — Gdzieżeś się ty skrył przedemną, wyszedłszy od Chai? — zapytał po długiem milczeniu 
Marcyan. — Nie zdradzę cię przecież: po co się taisz przedemną? — Bo nie chcę ciebie wcale 
mieszać do mojej sprawy, abyś wrazie jakiego nieszczęścia mógł czystem sumieniem poprzysiądz, 
że o niczem nie wiedziałeś — odpowiedział Damazy.
   — Tak — rozśmiał się podłowczy — a przecież dziś, jako przebrany handlarz z krainikiem, 
schroniłeś się do mnie.
   — A no — inszego nie było sposobu — odezwał się Damazy — drugi raz przez tę szelmowską 
bramę przekradać się nie miałem ochoty, a tobie się przez to nic nie stało. Wybrałem chwilę, gdy w 
podwórzu żywej duszy nie było.
   Ubiór swój zabiorę inną rażą.
   — Ani myślę, odparł brat — nie dam go, abyś drugi raz głupstwa nie zrobił.
   — Jakbym ja nie mógł sobie dostać ubrania i króbki, gdy mi będzie potrzeba! — rzekł Damazy, 
ręką machając.
   Podłowczy nie wiedział już co poczynać z bratem. Wstał, poprawiając na kominie.
   — Słuchaj, Damazy — odezwał się — mów otwarcie: czy ci wistocie świta w głowie, że ty ją 
ztąd możesz wykraść?
   Chwilkę namyślał się zagadnięty a potem, wąsa kręcąc — zawołał bntno: — Wykradnę ją!
   — Wiem, że z tobą rozumnie gadać nie można — odparł Mareyan — to jest poprostu waryacya; 
bo gdybyś nawet porwać ją mógł, to cię pogoń ułapi niechybnie, przyprowadzą na zamek i jako 
rapto-ra. który dziewczynę gwałtem pochwycił — zetną.
   — Jeżeli pochwycą, niech ścinają — zawołał Damazy, oczy moje przynajmniej patrzeć nie 
będą na tę zgrozę bezkarną. Nie myśl jednak, żebym ja całkiem szalonym był. Gdy porwać będę 
mógł, obmyślę, gdzie się z nią skryć od pogoni i jaką drogą uciekać.
   — Pod ziemię się przed nim nie skryjesz — rzekł Marcyan.
   Damazy szydersko się zaśmiał.
   — Ehleh!
   Podłowezy coraz się bardziej rózgo rączkowywał.
   — A! niech cię kaci porwą z tą twoją nierozumną miłością! — a i jej niedobrze życzę, że 
dopuszcza, abyś dla niej kark kręcił — rzekł gorąco Marcyan — ale, słuchaj-że, człowiecze 
bezgłowy. Wiem, że cię nie odciągnę i nie przekonam: na jedno tylko mi daj słowo.
   — Na co? — zapytał chłodno Damazy.
   — Że głupstwa tego nie zrobisz, póki książę jest w Białej, — ciszej szepnął podłowezy. Wiem 
z pewnością, że się wybiera do Zawieprzyc we swaty, a ma też do Warszawy, do króla jechać, czy 
na ten nieszczęsny sejm, który regularnie zwołują i zrywają. Przynajmniej gdy jego tu nie bę- dzie 
a Szyling sam zostanie na zamku, nie tak się może gorąco wezmą do ścigania — i....
   Podłowczy nie dokończył. Brat słuchał go z wielką i wytężoną uwagą.
   — Może i masz słuszność — odparł, i może ja posłucham ciebie na ten raz, ale, jeżeli się 
wyjazd przewlecze, za nic nie ręczę. Wleź ty w moją skórę i pomyśl tylko sobie, jak to miło 
wiedzieć, że to niewinne ptaszę w jego szponach się męczy.
   — Będąc w twojej skórze, ani-bym się kusił już o wyrwanie ptaszka — rzekł Damazy, a, 
chcesz-li go koniecznie mieć — rozum dyktuje obmyślić, aby ci go powtórnie nie odebrano.
   Zamilkł nieco podłowczy i mówił dalej:
   — No — przypuściwszy, że się cudem powiodło to, co, według mnie, nie może się udać, dalej 
co? Uciekliście we dwoje? dokąd? ani domu, ani łomu, ani schronienia, ani pleców.
   Damazy pogardliwie ramionami poruszył.
   — Byłem ją miał — rzekł. — Zbiegnę jaknajda-lej, znajdę służbę. Pójdę za leśniczego, za 
pisarza, bodaj za parobka.
   Podłowczy śmiać się zaczął.
   — Piękny jej los zgotujesz! — odparł. — Myślisz, że o głodzie i chłodzie długo miłość wytrwa.
   Pogardliwie spojrzał na brata Damazy. 
   — Gdybyś ją znał, nie mówiłbyś tego — odrzekł krótko. A no — darmo już wodę warzymy — 
daj mi rękę i wyprowadź za bramę. Lisiurkę ci odeślę.
   Opieszale i niechętnie za czapkę wziął podłowczy. Damazy zapiął lisiurkę, z kołka zdjął, 
nie-pytając, czapkę starą; spojrzał na nogi swe, jak się przy krótkiej kurtce wydają, i wziął za 
klamkę.
   Na dworze było już ciemno, ale od śniegu trochę widną była wybita w podwórku ścieżynka. 
Milcząc, poczęli nią bracia iść do bramy, w której zdała już widać było ludzi gromadę. Drzwi od 
kordegardy stały otworem i czerwony odblask ognia padał przez nie na wnętrze sklepione. Ciury 
podpiłe wadziły się i śmiały, zagradzając drogę.
   Znano pana podłowczego i o wypuszczenie go z zamku, z kimbykolwiek szedł, trudności nikt 
nie mógł zrobić — ale ostrożny Marcyan nie rad był, że go z bratem zobaczą. Szepnął mu, aby 
twarz kołnierzem od kurty przysłonił trochę, na wszelki wypadek.
   Próżna to była obawa, bo gawiedź w bramie tak żywo sobą samą się zajmowała, że na 
przechodzących spojrzeć nie miała czasu.
   Prześlizgnęli się więc prawie niepostrzeżeni. Podłowczy nie chciał tak zaraz brata opuścić i 
zbyt prędko powracać: puścił się więc z nim podwalem, choe oba już do rozmowy nie mieli ochoty. 
Doprowadziwszy do miasteczka Damazego, Marcyan podał mu rękę.
   — Serce mi się kraje — rzekł — gdy myślę, co ciebie czeka. Zlituj się nad sobą! zlituj! a i jej 
ciężkiego losu nie gotuj.
   Nie chciał słuchać Damazy, objął rękami za szyję brata i począł go całować.
   — Serca mi nie psowaj — rzekł — co ma być, to się stanie.
   Tak się rozstali. W chwilę potem podłowczy powracał na zamek. Nie miał on zwyczaju 
odwiedzać Zaborskich: widywał je zdaleka, bliższych z niemi stosunków unikał. Wiedział o tem, 
że pilno patrzaso, kto tam bywał, a książę gości, szczególniej młodzieży, nie lubił. Wolski też 
szpiegował tych, co tam zaglądali. Nie miał wielkiej ochoty pójść do nich podłowczy, ale mu się 
zdawało, że może będzie ifciał sposobność słowo szepnąć pannie Faustynie i przez nię na brata 
wpłynąć, aby się na zgubę z nią razem nie wystawiał. Wprost więc, ku lewemu skrzydłu zmierzając, 
gdy zobaczył, że się u Zaborskich w o-knach świeciło, poszedł na górę.
   W bawialnej izbie słychać było rozmowę; zdała już rozeznał głos Wolskiego i gotów się był 
zawrócić, ale ponieważ tem-by się w podejrzenie podał, wolał więc do niego zmyślić interes.
   Zobaczywszy go, Zaborska zdziwiła się mo- cno; Wolskiemu oczy dziko zaświeciły. Marcyan 
pokłonił się odniechcenia i zwrócił do faworyta książęcego.
   — Pan mi daruje, że ja go tu aż gonię, ale nie mam żadnej dyspozycyi eo do polowania, a pora 
bardzo dobra i druga taka może się nie nadarzy tej zimy. Sam do księcia iść nie śmiem.
   Wolski skrzywił się, nie chciało mu się ztąd odchodzić, a podłowczemu zostać dłużej pozwolić 
nie chciał, bo na kanapie siedziała panna Faustyna, która patrzała na gościa bardzo ciekawie.
   Syknął więc tylko, klnął pocichu — i zawołał:
   — Idę — idę.
   Podłowczy spojrzał znacząco na pannę, skłonił się i skrył zaraz za drzwiami. Wolski szedł za 
nim — zły.
   — Co wam tak to polowanie pilne? — rzekł kwaśno.
   — Jak-że nie ma być? — odparł Marcyan.— Potem książę na nas składa, gdy zwierzyny niśma, 
a bez rozkazu księcia, albo waszego, ja się nie ważę.
   Tem zestawieniem księcia z Wolskim połechtał Marcyan trochę i udobruchał faworyta. Wyszli 
w dziedziniec.
   — Pójdę do księcia po rozkazy - rzekł Wolski i obrócił się do Marcyana, wstrzymując już 
odeho- 
     dzącego. — Słnchaj-no. — Był, słyszę, wasz brat tutaj?
   — A był — alem go wyprawił w świat, bo nie było mu tu co robić. Nigdzie miejsca nie 
zagrzeje, dobry ezłek, ale niespokojnego ducha. Pojechał sobie.
   Nie wiem, będzie służby szukał, albo w Kodniu lub w Wołezynie, a może i Nieświeżu. Nie 
chciałem go tu skrywać, bo i nie mam gdzie pomieścić — i — nie chcę, żeby próżnował.
   Wolski, nic nie odpowiadając, wysłuchał i zawrócił do księcia.
    
   * * * Była to zwykła godzina, o której wieczorem książę różnych przyjmował ze swego dworu 
officyalistów, urzędników i przybyłych ze wsi rządzców. I tym razem, siedział, zwyczajem swym 
w gabinecie, u stolika, na którym dwie żółte świece woskowe się paliły, zasłonięte parawanikiem 
zielonym.
   Pokój był dosyć obszerny, a choć go ogień na kominie palący się i owe dwie świece oświecały, 
znaczniejsza część jego tonęła we mroku.
   Oprócz stołu, wielkiego i wygodnego krzesła z podnóżkiem, na którem rozparty, z 
wyciągniętemi nogami, książę chorąży się rozpierał, rękę obrzękłą, żółtą trzymając na stole — 
sprzętów było mało i nieznaczących. Charakteru człowieka trudno było z nich rozpoznać. Biurko 
do pisania, bronzami przyozdobione, nie zdradzało, aby go zbytnio używano, papierów nawet na 
niem widać nie było. Obok stojąca zamczysta szafa, pięknie drzewem wykładany ńiewiadomo do 
czego służyć mogła. W wielkiem oddaleniu przy ścianie, od progu, skromnych para stołków 
przysunięta była do muru. Widać, nie często tu siedzieć proszono, a kto mógł przysiąść, trzymał się 
zdaleka. Nad stołem zawieszone weneckie zwierciadło miało w ramie radziwiłłowski herb z 
paludajmentem. Na biurku dostrzedz było można niewielki krzyż czarny, z Chrystusem, z kości 
słoniowej. Jakiś chłód, smutek i groza wiały od tych ścian nagich, do których żadna myśl nie 
przylgnęła, żadna oznaka uczucia jakiegoś lub upodobania.
   Rozparty w krześle, książę chorąży, postać szerokich rozmiarów, wiekiem już jakby rozlana, 
miała podobieństwo rodowe do starych portretów familijnych, z twarzami posępnemi, poważnetni, 
w których myśli nie było wiele a dumy więcej na-dewszystko. Rysy wydłużone, przeciągnięte, 
podbródkiem obwisłym jeszcze zwiększone, w tej dobie życia nie miały już wyrazu innego, nad 
uroczystą, w sobie zamkniętą, dumę. Lecz znużenie wielkie zdawało się z nią walczyć, chwilami 
ciężr kie powieki opadały na oczy zbladłe, usta się chowały w fałdach, któremi oblicze było 
poorane.
   Książę spoczywał, i choć nie spał, ani drzemał nawet, sapał ciężko. Szeroka pierś wydawała się 
czemś obciążoną. Nogi, wsparte na podnóżku, grube, nieforemne, jakby nabrzmiałe, drgały 
niekiedy bólem, który zarazem twarz chwilowo wy- krzywiał. Futerkiem podbita, zwierzchnia 
suknia, okryta atłasem, pod nią żupan mieniony, lekki pas — składały ubranie.
   Książę tylko co był odprawił gościa, przybyłego w sprawie sejmikowej, który go zniecierpliwił 
i znudził, bo pieniędzy potrzebował na forytowanie kandydatów; gdy, nieopowiadając się, wszedł 
Wolski i stanął u proga i oznajmił się tylko lekkim kaszelkiem. Sygnał to być musiał dobrze księciu 
chorążemu znany, bo, usłyszawszy go, niepodnosząc nawet powiek obwisłych, grubym głosem, na 
wpół ochrypłym, do mruczenia niedźwiedziego podobnym, ozwał się:
   — Pójdź sam tu!
   Wolski w dziedzińcu zamkowym, a w tej izbie, i przed obliczem pana: były to niemal dwie 
zupełnie różne figury. Tam on obracał się swobodnie, zuchwale, patrzał na ludzi z góry, obchodził 
się z nimi szorstko; tu był pokorą i niemal nicością. Twarz, ruchy, postać, zupełnie się zmieniały; 
zdawał się mniejszym nawet i szczuplejszym. W dziedzińcu na panicza wyglądał; tu — na biedne 
chłopię służebne.
   Od progu idąc, z podełba pilno się wpatrywał w pana, chcąc zbadać, w jakiem go znajdzie 
usposobieniu. Wyraz zmęczenia i wyczerpania nadto był widocznym, ażeby .uszedł bystrego 
wzroku faworyta. Oczy księcia chorążego ciągle jeszcze ospale były przymknięte powiekami, 
jakgdyby drzemał.
   — A co tam? — zamruczał, czując, że Wolski się przybliżył.
   Wolski, którego głos zwykle był ostry i piskliwy, odezwał się cicho i łagodnie:
   — Nowego niema nic, proszę jaśnie oświeconego pana.
   Oczy chorążego dopiero się teraz podniosły, ale warga dolna, obwisła, jeszcze się drzemać 
zdawała, wpatrzył się w faworyta, bo wiedział, że gdy nie było nic do donoszenia, on zawsze 
jednak coś wyszperał. Nie pytał już, czekał na należną daninę.
   — Karmuczka umarł w nocy.
   Oczy słuchającego powiększyły się jeszcze bardziej, a czoło wysiłkiem jakimś pamięci 
zmarszczyło.
   — Karmuczka? — jaki?
   — Sześć lat temu wsadzony za zuchwalstwo, ten, co tłómaczył się, że jaśnie oświeconego pana 
nie znał.
   — Gdzie siedział?
   — Pod wieżą, w czarnym lochu. Zadumał się chorąży.
   — To cóż? — bąknął.
   — Siostra, płacze, żeby go mogła pochować na mogiłkach. Lice księcia przybrało wyraz 
trwogi, oczy strzeliły groźno.
   — A zkąd wiedzieć ma, czy żyw czy umarł? — Ciało wynieśli.
   — Bałwany, łajdaki!
   — Ja zaraz mówiłem — począł cicho Wolski — że trzeba było nocą go wywieźć i pochować, a 
to wina klucznika.
   — Posadzić go na miejscu tego Kar.... Kar.... jak się tam zwał?
   Wolski podpowiedział. Na tem się skończyło. Była chwila odetchnienia. Chorąży począł 
niewyraźnie szemrać pod nosem:
   — Subordynacyi niema, w kordygardzie hałasy po nocy, aresztantom piwo i miód noszą: ja 
wiem. Surowo zakazać. Patrząc, aby mi nieporządków nie było.
   Spoczął nieco i po chwili mruczał znowu:
   — Te bestye, co po lochach siedzą, czego oni śpiewają? hę? żeby ludzie ich słyszeli?
   — Mówią, że pobożne pieśni.
   — Nie wolno: w lochach powinno być cicho. Wolski nie odpowiedział nic. Książę znowu
   drzemać się zdawał. Po chwili szepnął, bardzo nieśmiało:
   — Ten szlachcic Sulima....
   — Psia krew! — wtrącił książę nawiasem, pięść leżącą na stole zaciskając. — Chory bardzo w 
więzieniu, może - by.... Wolski, zobaczywszy groźnie na siebie skierowane wejrzenie, nie 
dokończył. Chorąży usta wykrzywił.
   — He? co? może-by szelmie temu doktora Dubiskiego posłać? hę? i ulepki mu dawać! A niech 
zdycha! niech zdycha!
   Głos podniesiony stał się groźnym, faworyt nie siniał się już odezwać! Chwila upłynęła — 
książę dumał.
   — Co temu łajdakowi jest? — zapytał.
   — Nie wiem — rzekł ostrożnie Wolski.
   — Toś k... — wybuchnął gniewnie chorąży — powinieneś wiedzieć o wszystkiem; to twoja 
psia powinność.
   — Jego już dawno jakaś febra trzęsie — wyszeptał Wolski. — A z tą jego żoną niema spokoju 
— dodał — bo pod bramą niemal codzień siedzi i płacze.
   — Czemu jej nie wysmagają i nie przepędzą?
   — Było i to, ale nie pomogło — odparł Wolski.
   — Znowu się zadumał książę.
   — Jak on długo siedzi? — zapytał.
   — Drugi rok.
   Odpowiedzi nie dał książę. Nastąpiła długa chwila milczenia.
   — Butrym powiada, że trzebaby zapolować, bo pole dobre.
   Książę nie zdawał się słyszeć tego — dumał. — Niech-no Butrym pamięta — odezwał się, 
wyczekawszy, — że mnie moc żywego zwierza potrzeba. Moc, moc, żeby tego było siła, jak nigdy. 
Niechaj policzą, co tam jest. Niedźwiedzi, choćby dziesięciu, mało, a i łosie, i wilki, i kozy 
potrzebne. Zwierzyny zawsze dosyć, a w klatkach mało: ja żywego chcę.
   — Czy jaśnie oświecony pan każe. aby z sieciami szli i łapali. Mam nakazać Butrymowi?
   — Mówiłem już — niech robią co chcą — i żywego mi trzeba, a nie pokaleczonego.
   Wolski wiedzieć już musiał, na co książę zwierza tyle w klatkach potrzebował, i nie pytał o to. 
Zadumał się książę, pomrukując: — Niedźwiedzi.
   — Tu już ich po naszych puszczach mało — odparł Wolski — i co są, to nie wielkie, bartniki.
   Z Nieświeża i Naliboków - by ich łatwiej.
   Na wspomnienie Nieświeża twarz chorąży w jednę stronę ściągnął i skrzywił się, nie mówiąc 
nic.
   Potem głowę opuścił i zadumał się.
   Wolski miał już odchodzić i pocichu nogę jednę w tył wysunął, gdy książę oczy podniósł i 
rzekł, zniżając głos:
   — Zaborskiej, żeby nic nie brakło — rozumiesz — a oko na nią mieć.
   — Tylko com tam był.
   — A cóż — kwasi się?
   Wolski oczy spuścił. — Nie tak to.... — Gdyby stara gdzie koni chciała, to jej dać; ale żeby na 
noc powracała zawsze.
   Właśnie kończył tę instrukcyą książę, gdy drzwi drugie, bliżej stołu będące, uchyliły się, a w 
nich ukazała się, wyniosłej dość postawy, rysów, nie pięknych, ale poważnego wyrazu, księżna 
chorążyna. Wyprostowana, ubrana starannie, ówczesną modą, z fryzurą na głowie, z suknią 
szeroko rozpiętą na robronie, w chusteczce koronkowej na piersiach, księżna ustrojona była, jakby 
na uroczystość jaką, choć dzień był powszedni. Ale taka była wola małżonka.
   To ukazanie się chorążyny zwiastowało, że wieczerza była na stole. Oburącz się na poręczach 
krzesła sparłszy, począł z ciężkością wstawać książę. Wolski - by mu był chętnie pomocnym, ale 
wiedział, że nie lubił, by go kto wspierał, chcąc, mimo choroby i ociężałości, udawać jeszcze 
silnego.
   Na twarzy widać było wysiłek i ból; czoło się sfałdowało, usta zacięły. Zebrawszy się nareszcie. 
na podźwignięcie, chorąży powstał, na nogach obrzękłych stanął, chwilę się tak mocował, i 
krokiem posuwistym począł iść ku żonie, która mu rękę podała.
   Wolski tymczasem, cicho cofając się ku drzwiom, znikł we mrokach, jakby wejrzenia księżny 
chciał uniknąć. Z gabinetu księcia, przez pokój obszerny, słabo oświecony, przejść było potrzeba 
do jadalni. Tu już dość liczne zebrane było towarzystwo. Z kobiet była tylko księżna kraj czy na i 
jedna rezydentka, stojąca opodal nieco.
   Na przedzie stał, jakby śpiesząc księcia powitać, biskup Ptolemaidy, proboszcz bialski, ksiądz 
Riokur, mężczyzna twarzy przystojnej, wieku średniego, z postawy wyglądający na człowieka 
nawykłego do obcowania z panami. Starannie i z pewną wytwornością ubrany w fiolety, z 
łańcuchem na piersiach, z mankietkami koronkowemi, otaczającemi ręce bieluchne, ksiądz Riokur 
uśmiechał się i oczy przymrużał z wyrazem łagodności wielkiej, która dosyć niezręcznie 
przebiegłość bystrą ukrywała.
   Za biskupem kilku ichmościów szlachty Województwa Brzeskiego czekali, aby księcia pana 
pozdrowić mogli, a za niemi pułkownik Szyling, w mundurze Wojska Radziwiłłowskiego, i dwóch 
officerów, wyprostowani, milczący, kryli się w cieniu. Tu także stał, pofrancuzku ubrany, doktor 
Dubiski i kilku ze starszyzny dworskiej, mającej zasiąść u szarego końca.
   Książę, witając mruczeniem i ruchem ręki, przywlókł się do odznaczającego się swą formą 
krzesła, dla siebie przysposobionego, nad którego poręczą widna była wyrzeźbiona korona 
książęca. Obok drugie podobne krzesło, niższe cokolwiek, ustawione było dla chorążyny, przy 
której zasiadła krąjczyna, a biskup Riokur przy gospodarzu.
   Z obowiązku swojego duchowny króciuchną pocichu odmówił modlitewkę; przeżegnali się 
wszyscy i siedli. Chorąży, ze spuszczoną, obwisłą, jakby ciężką, głową, zajął swe miejsce i rozparł 
się na stole szeroko.
   Oczy wszystkich współbiesiadników, nie wyjmując nikogo, skierowane były z pewną trwogą 
ku niemu. Milczenie panowało uroczyste.
   Roznoszono polewkę.
   Ani biskup, ani nikt z przytomnych, rozmowy zagaić się nie ważył. Chorąży był w 
usposobieniu milczącem, co u niego zawsze prawie stan zdrowia niepomyślny zapowiadało, i 
doktor Dubiski, pilniej coraz twarzy jego nachmurzonej się przypatrywał.
   Pocichuteńku parę słów szepnęła do sąsiadki księżna krajczyna, trwożliwie spoglądając w 
stronę księcia.
   W kieliszki nalewano wino, i książę, który żarłocznie talerz polewki pochłonął, pochwycił 
kieliszek, wypijając go duszkiem. Jakgdyby mu po nim sił przybyło, odetchnął, oczyma powlókł 
po zgromadzonych, i obrócił się do biskupa: ksiądz Riokur przyjął wejrzenie wdzięcznym 
uśmiechem. — Zima tęga — odezwał się książę.
   Na ten temat, łatwo się powszednia zawiązać już mogła rozmowa, nie drażniąca nikogo. 
Ksiądz Riokur opowiadał najpierw, co wróżył stuletni kalendarz i jako prawdopodobnem było, że 
tegoroczna zima, pod planetą nader surową i aspektami niebieskiemi niemniej groźnemi, 
szczególniej mroźną i suchą być mogła.
   Książę chorąży przypomniał zaraz, iż w tym roku, gdy brał Podczaszowstwo po Pocieju (nie 
wspomniał nic szczęściem o rozwodzie z Sapieżanką) zima się też zrazu obiecywała bardzo groźno, 
a spełzła na gniłej.
   Księżna krajezyna cieaniuchnym głosem bolała nad tem, że podróże odbywać będzie musiała 
w najcięższe zapewne mrozy.
   Doktor Dubiski zaręczał, że Styczeń przejdzie jakkolwiek, ale Luty dopiero pokaże, co umie.
   Więc ksiądz biskup Ptolemaidy mówił dalej o miesiącu Lutym wogóle, że jest jednym z tych, 
które wszędzie najmocniej się dają weznaki.
   Zajmująca ta rozmowa niemal całą wieczerzę przetrwała. Ks. chorąży dwa razy się rozśmiał, 
co poczytywanem było za nader pomyślny znak usposobienia, i dr. Dubiski przestał się trwożyć o 
jego zdrowie. Naostatek wieczerza się skończyła; na znak dany. ks. Riokur odmówił modlitewkę 
dziękczynni, równie cichą i krótką jak pierwsza, i od stołu się poruszono. Drzwi otwarte wiodły do 
wielkiej sali, w której po wieczerzy, chwilę jakąś, część towarzystwa zabawiać się była zwykła. Tu 
już na księcia czekał fotel wygodny i około niego ustawiło się kilka osób, przypuszczonych do 
bliższego oglądania oblicza pańskiego.
   Niedługo jednak trwał pobyt w sali księcia chorążego, który zwykł był wkrótce po wieczerzy, 
zwolna się wysuwać do swej sypialni. Księżna chorążyna potem z gośćmi swoimi siedziała jeszcze 
czas jakiś, a najpóźniej około dziesiątej wszyscy się rozchodzili.
   Na zamku potem rozpościerała się cisza uroczysta, i choć gdzieniegdzie światła w oknach się 
ukazywały, ruch wszelki ustawał. Zamykano bramę, szli stróże dokoła, i w kordegardzie tylko 
czuwano.
   W mieszkaniu Zaborskich od podwórca ciemno już było; stara jejmość kładła w swoim pokoju, 
zadumana, kabałę, kartami dosyć nieświeżemi, a strój jej dowodził, że się już nikogo nie 
spodziewała. Czepek nocny z żółkłemi wstążkami, wielka chustka spięta na piersiach, którą była 
otulona, obuwie stare na nogach, twarz, z której się bielidło dzienne starło: czyniły ją owiele lat 
starszą niż zwykle, gdy strojna do ludzi występowała.
   Czy kabała tak niefortunną jakąś przyszłość jej zapowiadała, czy inny miała powód do 
zmartwienia, oblicze starej wyrażało jakiś gniew i smutek. Czasami podpierała się na chudych 
łokciach, i tak, wpatrzona w rozrzucone karty, długo dumała, wzdychając.
   Naostatek zmieszała karty, rzuciła je do szufladki w stoliku, i na palcach wyszła pocichu ku 
mieszkaniu córki. Jak zawsze, przyłożyła naprzód oko do umyślnie rozszerzonej na ten cel dziurki 
od klucza, zlekka potem pocisnęła klamkę i weszła. Faustyna, na pół rozebrana, leżała sparła na 
kanapce, z rozpuszczonemi włosami. Była tak zadumaną, że nie postrzegła matki, aż się do niej 
zbliżyła i stanęła tuż przed nią.
   — No — co znowu? co znowu? — poczęła Zaborska. Płakałaś? — widzę po oczach.
   Załamała matka ręce na piersiach.
   — Kto - by myślał, że cię tu męczą i głodem morzą! Dogadzaj jej, jak chcesz — nigdy dobrze 
nie będzie.
   — Tu?— nigdy! — odparła cicho z jakąś rozpaczą Faustysia.
   Matka usiadła naprzeciw niej na krześle.
   — Lepiej było z głodu umrzeć!
   Faustysia porwała się z kanapki, podnosząc ręce.
   — A! lepiej, stokroć lepiej nam było przy tym głodzie i biedzie — zawołała. — Jak wspomnę 
na tamte czasy....
   Łzy się jej puściły, zamilkła, płakała. Matce, gniew obrzydłą twarz wykrzywił.
   — Głupia! — odezwała się — co swojego szczęścia nie umie ocenić!
   Faustysia szlochała ciągle.
   — Gdybym nie wiedziała, że ty córką moją jesteś, to-bym w tobie mojej krwi nie poznała — 
poczęła matka. Przecie rozum trzeba mieć — na świecie chleb pierwsza rzecz, a co człowiek wart, 
gdy goły? Inna na twojem miejscu miała-by z tego księcia, co-by chciała; dałby folwark 
dożywociem, albo i na dziedzictwo. Czy to on wieczny? Jak jego nie stanie, a będzie za co ręce 
zaczepić — znajdziesz sobie smyka, jakiego zechcesz....
   Na to wszystko nic nie odpowiadała Faustyna; łzy jej oschły, myślała o czem innem.
   — A! a! żebyś ty, rozum miała! — prawiła jakby zmuszona się wygadać Zaborska — szczęście 
się bo tobie samo ciśnie, a ty je odpychasz. Z księcia-byś zrobiła, co chciała. a ten Wolski, który tu 
wszystko wszystkim, u nóg-by twych leżał i gotów na piśmie dać, że się ożeni.
   — Ale ja go nienawidzę, — wykrzyknęła Faustysia.
   — Dlaczego? że przechrzta? To co? mało takich panami i ze szlachciankami pożenionych? — 
Nie cierpię go! — głośniej jeszcze odezwała się Faustyna.
   — Bo tobie w głowie może dotąd ten chłystek przeklęty, ten Damazy.
   Dziewczę wstrząsnęło się całe.
   — A to był jeden z tych, co się rodzą, aby z torbami chodzili.
   Dziewczę westchnęło.
   — Szczęściem, że go licho ztąd wyniosło! bodaj nie wracał! — mówiła Zaborska. — Ale was 
dwoje równie głupich, bo byłaby rychtyk para. Dlategoście się tak kochali!
   Poruszyła ramionami Faustynka, patrzała na matkę, usiłując może odgadnąć: czy się czego nie 
domyślała.
   Zaborska, z rękami założonemi na piersi, patrzała w stół, a usta się jej nie zamykały.
   — Gdy chce Bóg pokarać — to rozum odejmie — mówiła — tak i z tobą. Wolski? co przeciw 
niemu można powiedzieć? chłopak, choć malować. Jak nie wyjdzie na wielkiego pana.....
   — O! pewnie! — odezwała się wreszcie Faustyna — sam szatan mu pomoże, bo mu służy 
wiernie, lepiej, niż księciu, którego-by zdradził, gdyby mu tylko bezkarnie było wolno. A iluż to 
ludzi poginęło przez niego, ilu on oskarżył i wtrącił do więzienia, aby pomścić się na nich! U kogo 
klu- cze od lochów? u niego. Komu się okupują aresztanci? temu zbójowi. I takiego człowieka.... 
Matka się porwała z passyą.
   — Kłamią — ogadują, bo się go boją — krzyknęła. Co robi to z rozkazu księcia, na jego 
sumieniu to nie będzie; on czysty.
   Rozśmiała się Faustysia.
   — Dajcież mi pokój, matko — przerwała. — Mam ci ja oczy i uszy, anim małem dzieckiem, 
żebym nie rozumiała, co się na świecie dzieje. Siedzę tu w tej opłakanej niewoli: niechże jednego 
sromu dosyć będzie!
   I wstała groźnie namarszczona.
   — Proszę ja was, nie mówcie mi już o tym Wolskim — dodała — nie chcę go znać ani 
wiedzieć o nim. Powiedźcie mu to, aby darmo się nie durzył.
   Zaborska spojrzała tylko na córkę, zmierzyły się oczyma, zbierało się widocznie na kłótnię, 
jakie często między niemi wybuchały. Zwykle łagodna i posłuszna, Faustysia, przywiedziona do 
ostateczności, wybuchała gwałtownie, a matka naówczas najczęściej musiała ustępować, bo w 
takich razach nie miała słuszności — i sama to czuła.
   — Nie powiesz ty mu tego, matko — dodała Faustysia, to ja sama.
   — Tylko ty mi się w to nie wdawaj, bo doprowadzisz do tego, że nas ztąd jeszcze wypędzą. — 
Dałby Bóg! — zawołało dziewczę, ręce składając.
   — A, tak! żeby wszystko, cośmy wycierpiały, za darmo jak w wodę wpadło — przerwała 
matka. Kiedy człowiek dla tego nieszczęsnego chleba duszę gubi, to niechże-by go choć miał!
   Dokończywszy tych słów, wyszła matka, drzwi ze złością zatrzaskując za sobą. Sceny podobne 
powtarzały się niemal codziennie. Opłakane było życie dziewczęcia, które w dobrej wierze, 
zdawszy się na matkę, popadło w tę kałużę i męczyło się w niej a bolało okrutnie. Teraz zaświtała 
jakaś wyzwolenia nadzieja, powrócił Damazy, o którym wiedziała, że go wysłano do Lunewilu; 
nie spodziewała się go wcale. Miała od niego karteczkę, którą jej potrafił przesłać, przekupiwszy 
sługę; potem on sam wdarł się jako handlarz z kramikiem, aby się z nią zobaczyć. Przez krótką 
chwilę, nawpół łzami i powitaniem zajętą, mogli się zaledwie rozmówić, i Faustysia miała 
obietnicę jego, że będzie starał się ją wykraść. Ona gotową, była dzielić jego niebezpieczeństwa, 
iść, jak mówiła, za kraj świata, byle się z ohydnych więzów uwolnić.
   Z tego krótkiego z nią spotkania i rozmowy Damazy wyniósł jeszcze silniejszą determinacyą: 
ważenia się na wszystko, byle dziewczę wyrwać matce i księciu. Faustysia przyrzekła na każde 
zawołanie być gotową i miała się postarać o klucz od drzwi z sieni wychodzących wprost na wały, 
któremi niepostrzeżenie wymknąć się było łatwo.
   Po rozstaniu się z bratem Damazy, przekradając się ostrożnie, aby go kto nie podpatrzył, 
wysunął się aż na sam koniec miasteczka, do nędznej chałupy, w której u Froima najął sobie 
schronienie. Froim obu Butrymom był od bardzo dawna znajomy. Pamiętał ich prawie dziećmi. 
Naówczas był on jeszcze zamożnym arendarzem w Sławencinku i handlował bydłem. Dotknęła go 
klęska; niespodziany pomorek pozbawił go w krótkim czasie całego, długo zbieranego, majątku; 
kupione woły powyzdychały prawie do jednego. Zadłużony, zruinowany, stary żyd musiał na te 
lata, w których się spodziewał spoczynku i dostatku, zejść na nędzną chałupę i na ubóztwo, z 
którego już się wyratować nie mógł.
   Lecz była to Hioba natura: więc wylawszy się ze skargami przed Panem, błogosławiła rękę 
jego i cierpliwie czekała podźwignienia, pociechy z nieba lub wyzwolenia. Froim stał się 
pobożnym bardzo i, dzieci rozpuściwszy po świecie, podtrzymywany przez nie potrosze, żył z dnia 
na dzień — zrezygnowany już na dolę swoję. . Zmuszony wynieść się od Chai, Butrym 
przypomniał sobie starego Froima i zapytał o niego w miasteczku. Znali go wszyscy w Białej i 
pierw- szy spytany żyd wskazał ma chałupę, ostatnią z tych, które połączone były w jednę całość 
sznurem, od dachu przewleczonym na domy sąsiednie. Trudno sobie wyobrazić coś nędzniejszego. 
Zapadła na pół w ziemię, ze ścianami powyginanemi, z dachem pogarbionym i połamanym, nad 
którym sterczał ogromny dymnik, oplatany łoziną i osmarowany gliną — chata Froima takiemu 
tylko, jak on, zubożałemu nędzarzowi służyć mogła za mieszkanie. On, żona jego, równie, jak on, 
stara, i sługa, tak biedna, jak oni— składali całą ludność tego szałasu. Gdy Damazy zrana zapukał 
do drzwi, do których nigdy nikt nie zaglądał, zdziwiona sługa przyszła go odprawić, sądząc, że 
będzie pytał o drogę. Na zapytanie o Froima i on sam się pokazał, ale w stroju do rannej modlitwy 
wdzianym, którego nie zrzucił, aż nabożeństwa dokończył. Damazy czekał eierpliwie, bo 
naówczas ludzie byli pobożni i każdą religią szanować umieli.
   Froim, zdjąwszy ubranie, służące do modlitwy,. gdy się do Damazego zbliżył, nie poznał go 
wcale. Musiał mu się przypomnieć Butrym, odwołać do szczęśliwszych czasów. Wiedział o tem, 
że żyd, za wyrzucenie z arendy nielitościwe, do księcia żal czuł, i, nie mając wiele do stracenia, da 
mu przytułek, chociażby go o jakieś konszachty przeciw zamkowi posądzał. Począł Froim od tego, 
że się na swoję poskarżył dolę, porównywając ją z dawnemi dostatkami. Musiał Damazy 
wysłuchać tych bolesnych żalów, nim mógł mu powiedzieć, czego żądał od niego.
   Froim gotów był chętnie dać mu przytułek, lecz w chacie, ani dla pana z pachołkiem, ani dla 
koni miejsca nie było. Mały alkierzyk z biedy mógł jeszcze służyć Damazemu, ale dla Pawluczka i 
koni w sąsiedniem domowstwie nająć kawał szopy musiano. Nędzne to nad wszelki wyraz 
schronienie miało tę wielką zaletę, że się tu nikt nie mógł domyślić obcego człowieka. Oprócz tego 
stary Froim był nieoszacowanym dla Damazego doradzcą. Wiedział o wszystkiem, co się tu działo, 
znał ludzi i stosunki, a w duszy żal żywił do nielitościwego chorążego, i nienawiść do Wolskiego, 
który, jako" wychrzta, prześladował zacięcie dawnych swych współwyznawców. Pierwszego dnia 
Damazemu w tej chacie, u starych znajomych, i im z nim — bardzo źle było. Powoli jednak 
poczęło się składać znośniej — i Froim, który miał przed kim się skarżyć, rad był prawie gościowi, 
zresztą niewymagającemu. Nagrzawszy sobie piwa z grzankami i serem, dwa razy na dzień, o 
chlebie i kawałku wędliny, Damazy żył, nie skarżąc się.
   Był tak zajęty swoją Faustysią i jej wyzwole- niem, że wszystko zresztą obojętnem mu się 
stawało.
   Po widzeniu się z nią, przekonawszy się, iż dziewczę o nim nie zapomniało i brzydziło się 
niewolą, w której ją trzymano — Damazy począł obmyślać środki ucieczki.
   Nie było sposobu nic zrobić, nie zwierzając się Froimowi; Damazy był pewien, że on go nie 
zdradzi. — Stary zdumiał się wielce z początku, tak zuchwałemu zamiarowi, krzyknął, za głowę 
się pochwycił, lecz w końcu zrozumiał, iż się na to było targnąć można.
   Trudności było bez liku; a do nich i tę, największą, należało dołączyć, że Damazy wielkiego 
zapasu pieniędzy nie wywiózł z Lunewilu, od brata zaś wiedział, że i ten grosza nie miał wiele.
   Po powrocie z zamku, po widzeniu się z Faustysią i bratem, Damazy zapalił się jeszcze mocniej 
do ucieczki; ale przyjął dobrą radę brata, który radził, przynajmniej chwilę taką wybierać, gdy 
księcia nie będzie w Białej.
   Szło mu o to, aby Faustysi nie narazić na nieszczęście, bo gdyby mu ją odebrano, kto wie: 
jakiby los od mściwego księcia czekał biedną dziewczynę.... Miał więc czas Damazy dobrze 
wszystko opatrzyć, obmyślić i przygotować, bo, chociaż w miasteczku o wyjeździe księcia 
mówiono, nie sądził nikt, aby, chory i niedomagający, zimową porą miał się na podróż narażać.
   Do ucieczki potrzeba było, nie już tej pary wierzchowych koni, które miał z sobą Damazy, bo 
te się sprządz nie dawały, ale innych dobranych, rączych — i sani albo wozu. Musiał też zawczasu 
drogę obrać przezornie a zbadać starannie, i to taką, którą-by ich ścigać nikomu na myśl nie 
przyszło.
   Wszystko to pieniędzy wymagało, a z temi się rozliczywszy i dołączając do nich, co mógł 
wziąć ze sprzedaży małych klejnocików, ostatnich po rodzicach pamiątek — nie starczyło na 
przybory podróży, na przeżycie przez czas jakiś, dopóki-by się w odległym, zapadłym kącie Litwy 
albo Korony nie znalazło służby i przytułku.
   Wpadł więc Damazy na ostateczny, rozpaczliwy środek, po którym sam się niewiele 
spodziewał, lecz musiał się go uchwycić, innego nie mając. Wiedział on, że Zaborska miała 
rodzonego brata Lubiszewskiego, starego kawalera, który się jej zaparł zupełnie i zerwał z nią 
wszelkie stosunki. Zdawało ma się, że go może poruszy, malując los siostrzenicy, której chciał być 
wybawicielem: postanowił więc puścić się do niego, do Chrzanówki — "na los szczęścia".
    
   * * * Do Chrzanówki, w zapadłej kotlinie Podlasia, ku Bugowi położonej, wśród lasów, wydm, 
moczarów i prawdziwej pustyni, nawet dostać się nie było łatwo. Lubiszewskiego mało kto znał, 
wiedziano, że od lat wielu na wsi się zupełnie zakopał, z niej nie wyłaził i żył jak pustelnik, nikogo 
nie widując prawie.
   Pytał o niego Froima Damazy, a stary żyd, kronika chodząca całej okolicy, o nim niewiele 
powiedzieć umiał. Za młodu — jak wieść niosła, sługiwał on na dworze Czartoryskich, miał nawet 
łaski u późniejszego kanclerza, bo do pióra był zdolny, języków się wyuczył kilku i doskonale 
niemi władał.
   Wiodło mu się tam tak szczęśliwie, iż wielką krescytywę dlań zapowiadano. Mężczyzna był, 
co się zowie, piękny i na pokojach wstydu panu swemu nie czynił.
   Nagle, wśród tego zawodu, bez żadnej przyczyny jawnej, która-by się odgadnąć dawała, p. 
Hen- ryk Lubiszewski, jednego ranka, zabrał się z czem miał i wyjechał nazawsze od księcia, 
nawet go nie pożegnawszy.
   Głucha wieść chodziła tylko, że dnia poprzedzającego scena jakaś bardzo gwałtowna zaszła 
między księciem a jego amanuensem. Lubiszewski jak oszalały wyleciał z pałacu i więcej do niego 
nie powrócił.
   Froim dodawał, poruszając na to ramionami niedowierzająco, iż podejrzewano 
Lubiszewskiego, o jakieś wysoko bardzo sięgające amory, które miały być nie bez wzajemności.
   Na wieś swą powróciwszy, Lubiszewski więcej się już na świat nie pokazał. Wpadł jak w wodę. 
Wiedział on o losach siostry i o jej życiu awanturniczem; oburzony niem, dom jej wymówił, a 
stosunki wszelkie z nią zerwał.
   Z temi, bardzo szczupłemi i niepewnemi, wiadomościami, Damazy wybierał się do 
Chrzanówki, od Białej dobre mil pięć odległej. A ponieważ nie chciał, aby o jego obrotach ludzie 
wiedzieli, postanowił nie brać nawet z sobą Pawluczka i sam jeden konno przerznąć się lasami, 
według danych skazówek. Przejeździwszy wiele po świecie, miał Damazy doświadczenia dosyć i 
w podróży, nawet po kraju nieznanym, poradzić sobie umiał. Wyjeżdżając dodnia z Białej, choć 
dnie były krótkie, spodziewał się na wieczór stanąć w Chrza- nówce, przypuściwszy, że nie 
zabłądzi. Gdyby mu się to trafić miało, dla konia parę wiązek siana i woreczek z owsem brał na 
zapas, dla siebie — kawałek chleba i flaszeczkę wódki.
   Z tą ufnością w Opatrzność, która dawniej odwagi dodawała — dniem niezbyt mroźnym, bo się 
na odwilż zanosiło, p. Damazy ruszył prosto, przez błota zamarzłe, na lasy. Konia miał, którego tak 
dobrze znał, jak on pana; przeżegnawszy się więc, kłusa go puścił i — zadumał się, co też los mu 
gotuje.
   Droga wybrana, mało uczęszczana, niewiele utarta, a mnogiemi ścieżkami, do lasu po drwa 
prowadzącemi, pokrzyżowana, wymagała pilnej uwagi; nie zbłądził jednak Damazy, i gdy po 
trzech godzinach dosyć szparkiej jazdy, trafił na karczemkę w lesie, a tu się zaczął rozpytywać
   o Chrzanówkę, potwierdzono mu, iż był na dobrej drodze i o dwie już tylko mile odległości. 
Miał więc czas konia tu popaść, sam nieco spocząć; ale, chcąc zasięgnąć wiadomości o 
Lubiszewskim, przekonał się, iż tu tak o nim mało wiedziano, jak
   i w Białej.
   Arendarz nawet rozgadywać się o nim wcale nie chciał.
   Za dnia jeszcze, wyjechawszy z sosnowego lasu, podszytego krzakami, zobaczył nareszcie 
wieś, według opisu, zdającą się być ową Chrzanówką. Ciągnęła się ona długim sznurem, na 
niebardzo urodzajnej, piaszczystej równinie, a w jednym jej końcu widać było starą cerkiewkę 
drewnianą z dzwonnicą, w drugim, wśród drzew, dwór z wysokim dachem; kilka ogromnych 
krzyżów drewnianych, kilka olbrzymich sosen, pozostałych z dawnego lasu wśród pól, krajobraz 
ten smutny urozmaicały.
   Z bijącem sercem dojechał Damazy do karczmy w pośrodku wsi, w której ani zajazdu nie było, 
ani stajni dla konia, tak podróżny był tu rzadkiem zjawiskiem. Arendarz, przestraszony niemal 
widokiem jego, pokazał się w progu i znikł; do karczmy dla postawienia konia trzeba było niemal 
szturm przypuszczać. Na zapytanie o pana, nikt mu odpowiadać nie chciał; żona arendarza 
schowała się do alkierza, a syn, z największą odrazą, zbywał go pół-słowami. Musiał więc Damazy 
podnieść nieco głos, zażyć rozkazującego tonu i niemal zmusić gospodarza, aby konia przyjął i 
drogę do dworu wskazał.
   Przed zmierzchem chciał być u Lubiszewskiego. Gdzie miał i mógł przenocować: stawało się 
wątpliwem, gdyż nie ufał już, aby go we dworze przyjęto jako gościa.
   Zdala dwór wcale poczciwie wyglądał, daleko porządniej, czyściej, staranniej utrzymany, niż 
się spodziewać było można. W dziedzińcu, oprócz pary psów, nie było żywej duszy. Gdy furtka u 
przełazu zaskrzypiała, psy głowy podniosły i larum okrutnego narobiły. Chłopak w szarym 
kubraku wyszedł w ganek, zobaczył podróżnego, psy napędził i sam wystąpił przeciw niemu.
   — Chcę się widzieć z panem, mam interes. Umyślnie z nim przybyłem — rzekł Damazy.
   Zmierzywszy go oczyma ciekawemi, wyrostek, słowa nie mówiąc, zostawił go z psami w 
ganku, a sam zniknął we wnętrzu domu.
   Długi czas upłynął, nim powrócił; skinął na Damazego i poprowadził go za sobą.
   Jak na taką pustynię zapadłą i osławioną — dwór się prezentował bardzo pięknie i trudno było 
uwierzyć, że w nim nigdy nikt, oprócz gospodarza, nie gościł. Począwszy od sieni, urządzony był z 
pewną wytwornością i smakiem, zdradzającym zamiłowanie piękna i ładu. Czystość była rzadko 
naówczas gdzie u nas spotykana.
   Wszedłszy do przyciemnionej izby gościnnej, Damazy nie znalazł w niej nikogo. Miał więc 
czas lepiej się jej przypatrzeć. Przybrana była ze staroświecka w części, lecz starannie. Na kominie 
zegar stał gdański, który miesiące i dnie pokazywał, kilka obrazów ciemnych wisiało na ścianach, 
na pułkach były puhary dawne, pozłociste. 
   U okna jednego stał stoliczek niewielki, pokry- ty kobierczykiem, a na nim leżała otwarta 
książka, jakgdyby ją tylko co ktoś tu porzucił.
   Bardzo piękny portret, kobietę w młodym wieku wyobrażający, w ramach owalnych., wisiał na 
ścianie, a pod nim w mniejszych ramach sylwetka czarna i za szkłem zasuszona gałązka. We 
mroku na ostatku dostrzegł pan Damazy gitarę, rzuconą na małej sofce.
   Wszystko to razem tak mało odpowiadało wyobrażeniu, które sobie o tej pustelni wytworzył 
gość przybywający, iż zupełnie się tem zbił z tropu i zapomniał, co przygotował był do rozmowy z 
Lubiszewskim.
   Wtem kroki męzkie, śmiałe, żywe, dały się słyszeć z drugiego pokoju i wszedł mężczyzna 
słusznego wzrostu, wyprostowany, na swój wiek wyglądający młodo, chociaż włosy miał 
siwiuteńkie, wąsy i brodę białą. Twarz jego, piękna bardzo, duże oczy czarne wyraziste, postawa, 
miały w sobie coś niemal pańskiego. Zdala począł się przypatrywać pilnie Damazemu i 
skłonieniem głowy go powitał.
   — Przybyłem umyślnie do pana dobrodzieja — odezwał się, pozdrawiając go, Damazy — czy 
rai wolno będzie sprawę, z którą przyjechałem, wyłuszczyć? Prosiłbym o chwilę cierpliwości.
   — Siadaj pan — rzekł krótko gospodarz — słucham go. — Wiem o tem — począł przybyły — 
żeś pan dobrodziej uznał za słuszne zupełnie się wyrzec wszelkich stosunków z siostrą swą, p. 
Zaborską. Ani nie będę wchodził, w powody, ani starał się jej bronić. Na nieszczęście p. Zaborska 
zasłużyła może na to, ale ma córkę, nieszczęśliwą ofiarę.....
   Lubiszewski się ironicznie uśmiechnął i wyjąknął:
   — Ah!
   — Czy pan wiesz jaki los jej zgotowano? — zapytał Damazy.
   — Nic nie wiem o Zaborskich i nic się o nich dowiedzieć nie pragnę — odezwał się gospodarz. 
Niezmienne jest postanowienie moje: żadnego z niemi nie mieć stosunku.
   Jakby tego ostatniego zapewnienia nie słyszał wcale, Damazy mówił dalej:
   — Zaborska z własnej winy popadła w wielką nędzę. Córka jej już dorosła, piękna bardzo i 
warta politowania dziewczyna — zwróciła oko księcia chorążego — dziś one obie są na zamku w 
Białej, a ta nieszczęśliwa z rozpaczy umiera.
   Czoło Lubiszewskiego zmarszczyło się strasznie.
   — Jaśnie oświecony ma fantazye! — zawołał z tłumionym gniewem. — Cóż na to kto może? 
Tym panom u nas wszystko wolno; ani sądu na nich niema, ani prawa, ani kary.
   Począł się śmiać. — Książe krajczy w Czarnawczycach cały seraj przez długi czas pod 
kluczem trzymał, żonę i dzieci morzył głodem; szalał lat wiele, dopóki wreszcie, duchowieństwo 
zaczepiwszy, nie dostał się do Słucka na więzienne rekollekcye. I to, widzisz asindziej, 
trybunałowi go, ani prawu, nie oddano, ale sama familia uwięziła, sąd złożyła, dekretowała 
rekluzyą, wzięła majątek w zarząd, libertowała żonę, a ten książę, ten książę chorąży, co sobie 
pannę Zaborską upodobał — zamknął brata w Słucku.
   Lubiszewski wstał, wielce poruszony, i śmiać się zaczął, oczy mu pałały gniewem.
   — Czegóż asindziej żądasz odemnie? — dodał — Abym się ja wdał z chorążym w walkę o 
pannę Zaborską! Hę? aby mi wieś najechano? dwór spalono ? a mnie wzięto do lochu w Białej i 
posadzono czekać dnia sądu — ale chyba Bożego !
   Śmiał się znowu Lubiszewski, ale nagle śmiech ten ustał. Siadł, podparł się na ręku i zamilkł.
   — Ja wcale tego od pana nie wymagam! — rzekł Damazy.
   — Ale co mnie ma Zaborska obchodzić? — zawołał gospodarz — a po małym przestanku 
spytał:
   — Któż waćpan jesteś? amant panny Zaborskiej ?
   Zaczerwienił się mocno Damazy. — Nie jestem, ani byłem amantem p. Faustyny — począł.
   — A! imie ma Faustyny! piękne wcale imie! szydersko wtrącił gospodarz.
   — Znałem ją od dziecka i kochałem, kocham, los mnie jej obchodzi, życiem gotów dać, aby ją 
wyzwolić.
   — Życie? proszę? życie — ciągle z szyderstwem mówił i goryczą Lubiszewski. — Życie-byś 
dał, aby cię później za to zdradziła i na dudka wystrychnęła! Ale bo to inaczej nie może być. Jaka 
matka, taka córka, a zresztą, one są takie wszystkie, co do jednej.
   Mówił to z jakąś namiętnością gwałtowną, że Damazy, który tu przybył z gorączką - dziwnym 
skutkiem, często się objawiającym — ostygł znacznie i uczuł się śmielszym, niż był.
   — Wszystko to być może — odparł— ja świata nie znam, ale dziś kocham, lituję się serdecznie 
i życie stawić gotów jestem.
   — Cóż mnie do tego! — przerwał Libiszewski — wszystko to są rzeczy zupełnie obce.
   — Raczysz mnie pan wysłuchać do końca? — spytał Damazy.
   — Historya jest ciekawa! zaprawdę! czemuż nie! — śmiejąc się swym niezdrowym, gniewnym 
śmiechem odparł Lubiszewski. — Ponieważ pan fatygowałeś się aż tu, aby mi ją opowiedzieć.... — 
Jestem zdecydowany — ciągnął dalej Damazy z energią zimną — stawić życie dla wyzwolenia p. 
Faustyny, którą kocham. Z tęsknoty za nią opuściłem Lunewil, gdziem miał zaszczyt być w służbie 
króla Stanisława.
   — No, proszę! — spoglądając ciekawiej ku niemu, odezwał się Lubiszewski.
   — Od nikogo nie żądam pomocy osobistej, ale — jestem zmuszony — choć z upokorzeniem 
— błagać pana, jako krewnego, którego los tej ofiary obchodzić przecie może....
   — Nic a nic! — zawołał gospodarz. Damazy wstał ze stołka.
   — Mów waćpan, czego żądasz! — wtrącił Lubiszewski.
   — Jestem szlachcic, zowię się Damazy Butrym — mówił przybyły — zdaje mi się, że moje 
szlacheckie słowo coś jest warte. Tem słowem ręczę i uroczyście poprzysięgam, iż — jeśli żyw 
będę — pożyczkę powrócę — potrzebuję pieniędzy!
   Rozpaczliwie prawie wyrzekł ostatnie słowa, a na czoło pot mu wystąpił.
   — A jeżeli żyw nie będziesz? — spytał Lubiszewski szyderczo.
   — Jest nas dwóch braci — dodał Damazy — Mar-cyan służy za podłowczego u księcia 
chorążego; gdybym zginął — wiem, że odda za mnie.
   Gospodarz wstał ze swego siedzenia. — Waćpanu się w głowie pomieszało — rzekł. — 
Powiadasz, że ta panna Faustyna jest na zamku, w jego pazurach, w łapach tego niedźwiedzia — i 
waćpan, goły, bez grosza, sam jeden, myślisz porwać się na niego, aby mu tę pastwę odebrać!
   — Tak! — odparł krótko Damazy. Lubiszewski przypatrywać mu się zaczął z u-
   wagą.
   — Ile waćpan masz lat? — zapytał.
   — Dwadzieścia sześć, — rzekł Damazy. Gospodarz, założywszy ręce na piersiach, stał
   i śmiał się.
   — I byłeś waćpan w Lunewilu, na dworze "filozofa dobroczynnego"! — począł szydersko — 
no, i powracasz do kraju tak niedojrzałym, jakgdybyś nigdzie na nauce nie bywał, nic nie znał, nie 
słyszał, nie widział!
   Śmiech się rozpoczął znowu; nie robił on jednak żadnego wrażenia na Damazym, który, raz 
zrozpaczywszy, aby mu się tu powieść mogło, znosił co go spotykało, cierpliwie.
   — Ja dlatego samego nie powinienem dać i nie dam nic waćpanu, że to-by go mogło wprost 
pod katowski miecz oddać — rzekł Lubiszewski.
   — A ja, jeśli u pana nie dostanę — przerwał Damazy — mam najmocniejsze postanowienie, 
choćby na gościńcu kogo rozbić, a pieniędzy sobie sprokurować. — I to wszystko dla p. Faustyny! 
— zaśmiał się Lubiszewski — dla faworyty księcia chorążego, dla córki tej kobiety, której ja bez 
obrzydliwości wspomnieć nie mogę.
   Damazy milczał chwilę.
   — Nie znasz pan Faustyny — rzekł zimno.
   — Znam je wszystkie! — odparł gwałtownie Lubiszewski — po matce Ewie wzięły spadek w 
równej mierze. Panna Faustyna może nawet kochać go, nie przeczę, ale zdradzi, nie dziś, to jutro.
   Sam waćpan powiadasz, że nie masz nic — ona już do zbytku nawykła, ubóztwa nie zniesie. 
Zostaw ją, gdzie jest, weźmie spuściznę po księciu — i znajdzie sobie męża, nie tak wybujałej 
wyobraźni, jak waćpan, i będzie z nim szczęśliwsza.
   Damazy znużony już był tą rozmową.
   — Odmawiasz mi pan?—zapytał sucho.
   — Odmawiam — rzekł żywo Lubiszewski — popełniłbym kryminał, dając mu nóż, którym się 
chcesz zarznąć. Jesteś mi wprawdzie nieznajomym, obojętnym, równie jak te dwie kobiety, ale do 
samobójstwa pomagać się nie godzi.
   Butrym się skłonił zlekka i zwrócił ku drzwiom. Na dworze, podczas rozmowy, dobrze już 
zmierzchło. Lubiszewski postąpił za gościem kilka kroków.
   —Czekaj waćpan — rzekł — nie mam we zwyczaju nikogo przyjmować, ludzi nie lubię i nie 
żyję z nimi: lecz, bądź co bądź, na noc do Białej nie pojedziesz: wilcy cię zjedzą, nim Radziwiłł 
rozedrze.
   W karczmie noclegu nie znajdziesz: proszę zanocować we dworze, bardzo proszę.
   — Będę panu ciężarem, jeśli ludzi nie lubisz — rzekł, kłaniając się Butrym.
   — Jutro waćpan pojedziesz, a ja zostanę z moją ulubioną samotnością. Nocuj waćpan.
   Takim jakimś głosem ostatnie wypowiedział zaproszenie, że Butrym, zawahawszy się trochę 
— pozostał.
   — Siadaj i spocznij — dodał Lubiszewski — ja powracam zaraz.
   Smutny, podrażniony, lecz daleko spokojniejszy na duchu, niż po otrzymanej odmowie być 
mogło, Damazy siadł i zadumał się. Całodzienna jazda, choć nawykłego do konia, znużyła. Spuścił 
głowę, szukał już innych środków. Na Lubiszewskiego nie rachował nic — trzeba było wymyślić 
co innego. Ale co?
   Po chwilce wniesiono światło w srebrnych lichtarzach i gospodarz wolnym krokiem powrócił 
do pokoju. Nie mówił nic, przechadzał się niespokojny jakiś.
   Stanął potem i o Lunewil zaczął rozpytywać, na co Damazy odpowiadał dość krótko i 
niechętnie. Czuć w nim było myśl czem innem zajętą.
   Rozmowa ta, nieidąca łatwo, zaledwie się roz- poczęła, gdy znać dano do wieczerzy. W domu 
wcale nie było można dostrzedz tego, że gospodarz żył jak osamotniony pustelnik: wszystko by ło, 
jakby przygotowane do przyjęcia ludzi, wytworne, wymyślne, przystrojone. Służba szła cicho i 
sworno; wieczerza, której umyślnie warzyć dla gościa nie mianoby czasu, zastawiona była obficie 
i smaczno. Podano wino przednie.
   Damazy, zgłodniały oddawna, skazany często na chleb i piwo, jadł z młodzieńczym apetytem. 
O tem, z czem przybył, ani słowa nie było wzmianki, jak długo u stołu siedzieli.
   Wrócili potem do bawialni.
   Damazy uważał, że Lubiszewski z wielką jakąś ciekawością mu się przypatrywał, badał twarz 
jego, nie spuszczał go z oka na chwilę.
   — Powiedz-że mi waćpan, — odezwał się, gdy zasiedli w gościnnym pokoju po wieczerzy, — 
ten szalony zamysł wykradzenia jakim sposobem chcesz przyprowadzić do skutku?
   — Jeszczem dobrze nie osnuł co i jak pocznę, — rzekł Damazy, — ale panna się zgodziła na 
ucieczkę. Książę ma wyjechać na sejm do Warszawy, dobiorę chwilę, wymknie się z zamku i — 
puścimy się w świat, w lasy, bez drogi.
   Załamując ręce, Lubiszewski znowu dawnym śmiechem zaczął chychotać.
   — A pogoń? — zapytał. — A Opatrzność Boża! — odparł Damazy.
   — Rzadko ona szalonym sprzyja, a waćpan istotnie ją chcesz tentować, — mówił gospodarz. 
— Sto przeciwko jednemu stawić można, iż na pierwszej mili was ułapią.
   — Może być! — rzekł Damazy, — ale jeżeli jest choć jeden przeciwko stu, że się uciec uda, 
ona i ja postanowiliśmy próbować. Oboje nic do stracenia nie mamy.
   — Waćpan masz brata w służbie u księcia! czy on ci się ofiarował z pomocą? — zapytał 
gospodarz.
   — On! gdzież tam! Wiedzieć nie chce o niczem, — począł Damazy chłodno.
   — Przez niego więc możesz wiedzieć, że są nieprzezwyciężone trudności, on Waćpana 
powinien był zreflektować.
   — Tu żadna reflexya skutkować nie może, gdzie desperacya radzi i panuje.
   — Szaleństwo, — dodał, ruszając ramionami, Lubiszewski. Nazwałbym to heroizmem, gdyby 
przedmiot wart był poświęcenia, — ale córka Zaborskiej!
   — Nie znasz pan Faustyny! — powtórzył Damazy.
   — Jakże się tam anioł mógł urodzić i wychować pod skrzydłami takiej, niegodziwej — 
Zaborskiej! — z oburzeniem- odparł Lubiszewski. — To wprost rzecz niemożliwa. A dziś, gdy ta 
dziewczyna przeszła jeszcze przez dwór ów bialski....
   — Padła ofiarą, ale niewinną! — rzekł uparty Damazy.
   — Waćpan jesteś naiwny, jak dzieciak! — dokończył gospodarz z gniewem. — Są fatalizmy, 
słowo daję, życia ci się zbyć pilno.
   Damazy na to nie odpowiedział wcale.
   Lubiszewski krokiem namiętnym począł się przechadzać po pokoju, jakgdyby walczył z sobą. 
Nie mówił długo nic. Parę razy się sam do siebie rozśmiał i westchnął. Tymczasem późno się 
zrobiło, i Damazy, niechcąc już przeciągać rozmowy przykrej a bezużytecznej, wstał, za. czapkę 
biorąc.
   — Pożegnam pana, — rzekł, dziękując mu za gościnność jego.
   — Możesz spocząć przez jutro....
   — Muszę powracać.
   — Co cię tam pędzi?
   — Mój los, — rzekł smutnie Damazy. — On to wygnał mnie z Lunewilu, gdzie mi z łaski króla 
dobrze było. Temu pan nie uwierzysz; jest w człowieku głos, co mówi mu gdzie i kiedy co czynić 
ma, a rozkazuje. Radby się czasem sprzeciwił: nie może, tak, jak i tego poznać nie potrafi: czy głos 
ten Bożym jest, czy nieczystym? — Fatalista z waćpana! — odparł z uśmieszkiem, ale smutnym, 
Lubiszewski. — Nie będę go więc wstrzymywał, choć mi żal młodości waszej.
   Poprowadził go do drzwi i zawołał służącego aby sypialnią pokazał, a na progu, odezwał się 
uprzejmiej:
   — Proszę waćpana, abyś jutro, nie widząc się ze mną, nie opuszczał Chrzanówki. Mam parę 
słów do powiedzenia.
   Szedł tedy dosyć smutny Damazy za sługą, ale na myśl mu przychodził biedny koń jego, który 
w nędznej szopie, nienapojony, miał nocować i żal mu się go zrobiło wielce.
   — Mój przyjacielu, — odezwał się do chłopaka, — zrobiłbyś mi przysługę znaczną, za 
którąbym ci się odwdzięczył, gdybyś znalazł sposób zaprowadzenia mnie, bo sam nocą nie dam 
sobie rady z psami waszemi, do mojego konia, któregom u żyda zostawił.
   — Koń dawno u nas w stajni, napojony, nakarmiony i słomy mu podesłano, żeby się wyleżał, 
— rzekł chłopak, — bądźcie, panie, spokojni.
   Odetchnął Damazy lżej.
   — Niechże wam Bóg płaci! to i ja zasnę spokojniejszy; a zbudź mnie, proszę, gdy dzień się 
robić zacznie.
   W izbie dla siebie przeznaczonej znalazł Damazy łóżko aż nadto wygodne, na którem, i ze 
zmęczenia, i ze zgryzoty ległszy, zasnął zaraz twardo.
   Lubiszewski mu się wydał tak osobliwym człowiekiem, jakiego w życiu nie widział, 
zdziczałym i zgrzybiałym w tej samotności, a mimo to obyczaju, na szlachcica, nazbyt pańskiego. 
Nie mógł go cale zrozumieć. Było w nim coś, co od niego odstręczało i co do niego ciągnęło. Gdy 
się obudził zrana, chłopca postrzegłszy u łóżka stojącego, w oknie był dzień biały: pośpiesznie się 
więc odziewać począł, aby nadto się do Białej nie opóźnić, zwłaszcza, że pod samem miasteczkiem 
lasy były, w których po nocy łatwo mógł zabłądzić.
   Ze śniadaniem czekał go już gospodarz, odziany jak wczoraj, ale twarzy spokojniejszej. Mowy 
już o Zaborskich nie było wcale, zagadywał go tylko o księcia i co tam na dworze słychać było, ale 
Damazy, swojem zajęty, mało co wiedział. Gdy się śniadanie skończyło, wstał Butrym, dziękując a 
żegnając; powstał i Lubiszewski.
   — Odmówiłem waćpanu wczoraj pożyczki i na ten cel, na który jej żądałeś, dziś też odmawiam, 
— rzekł, — ale, mam nadzieję w rozumie Waćpana, że od szalonej tej imprezy odstąpisz: więc 
żebyś, dopóki sobie miejsca nie wynajdziesz, troski nie miał, ofiaruję, co mogę. Oddasz mi, gdy 
będziesz mógł. Skryptu żadnego nie wezmę. Niech Bóg prowadzi! To mówiąc, wałeczek 
zwiniętego w papier złota wcisnął w rękę uradowanemu Damazemu, i nim ten, zdziwiony, zebrał 
się na podziękowanie, ukłonił się, wyszedł i drzwi za sobą zamknął.
   Dziękując Bogu za ten niespodziany zasiłek, pobiegł żwawo Damazy do stajni, gdzie koń 
nakarmiony stał już w kulbace i tylko popręgi trzeba było lepiej podciągnąć, aby był gotów do 
drogi. Dawszy stajennemu na piwo, bo mu i siano przytroczyli, i owsa w woreczek nasypali, siadł 
na konia Butrym, z takiem weselem w duszy, jakby już był nad księciem chorążym zwyciężcą.
   Za wioskę się wybrawszy, u krzyża koniowi zwolnił kroku, bo chciał się przekonać: ile mu też 
pożyczył Lubiszewski. W ruloniku było sto czątych, jak oblał, summa tak niespodziewanie wielka, 
że Damazy chciał powrócić dla podziękowania, ale czasu nie miał. Pilno mu było okrutnie do 
Białej, aby z pomocą takiego grosza conajrychlej swoją ukochaną ratować. Był teraz 
najpewniejszy, że, mając za co ręce zaczepić, dopnie wszystkiego, czego zechce. Z innym też 
humorem, poświstując, podśpiewując, konia klepiąc po szyi, sam do siebie przemawiając, wracał 
dawną, już znaną, drogą do Białej.
   Małoco wypocząwszy w owej karczemce leśnej, sam się nie czując głodnym, puścił się 
corychlej w dalszą drogę, Spodziewając się dobrze przed wie- czorem stanąć u Froima. Miał też na 
myśli, albo karteczką znowu, co łatwem nie było, albo osobiście, co jeszcze trudniejszem, dać znać 
Faustysi, aby się miała pogotowiu, bo się wszystko składało szczęśliwie.
   Droga wszakże popołudniu nie mogła iść bardzo śpiesznie; odwilż coraz była większa, koń 
sobie pod kopytami śniegu nabijał, potykał się i szedł ciężko. Przez błota zaś, które skracały drogę, 
już się puszczać było trudno, bo stały pod wodą. Musiał więc je okrążać i na Wólkę powracać.
   Mrokiem już zbliżył się do miasteczka, wyjechawszy z lasu, i postrzegł wieżę zamkową, Farę, 
Reformatów i mury bazyliańskie. Opar jakiś, gdyby mgła, unosił się nad niemi i zasłoną je pół 
przejrzystą okrywał. Damazy miał na groblę wjechać, gdy, zapatrzony na miasto, uczuł, że koń 
stanął, i, obejrzawszy się, postrzegł obdartego żydka, który Froimowi czasem posługiwał, za uzdę 
trzymającego wierzchowca.
   Chaimek miał minę wielce przepłoszoną, był zdyszany, bełkotał coś i rękami w przeciwną 
stronę ukazywał, z której właśnie przyjeżdżał Damazy. Nim się go miał czas dopytać, o co 
chodziło, czego chciał, żydek pośpiesznie, opierającego się konia, któremu się chciało do stajni, 
zawrócił prawie gwałtem. — Co się dzieje! — zakrzyczał Damazy — czyś oszalał!
   Chaimek, drżący, mówić nie mógł.
   — A wej! a wej! — wyjęknął wreszcie. — Froim kazał stać, pilnować i powiedzieć wam, 
żebyście się na miasteczko nie pokazywali. Coś się stało: nie wiem, szukają was. Froim mówi, że 
na zamek chcą wziąć.
   Osłupiał Damazy.
   — To nie może być! — zawołał.
   — Co, nie może być? jak nie może być? — Froim powiada, abyście ani śmieli teraz tu jechać.
   — Czy oszalał! a z Pawluczkiem co się stało? — zapytał.
   — Jego schowali gdzieś — mruczał Chaimek — za wami całe miasteczko strząsł Wolski.
   Niespodzianie tak schwycony, przy nadchodzącej nocy, Damazy zrazu ani wiedział, co 
pocznie. Dokąd-by się mógł schronić: nie miał wyobrażenia. Do najbliższej karczmy w lesie było 
blizko mili, a i ta, stojąc na gościńcu, nie dawała bezpiecznego schronienia.
   — Idź-że ty sobie, podziękuj Froimowi, i nie troszcz się o mnie — rzekł do Chaimka, zsiadając 
z konia, którego wziął za tręzle i do pierwszej chaty poprowadził. Chaimek, rad, że się uwolnił, 
nogi za pas wziąwszy, pokłusował do miasteczka. Damazy całą już swą przytomność umysłu 
odzy- skał. W chacie właśnie stał u proga gospodarz. Damazy wprost się do niego zwrócił, 
opowiadając, że był posłany od Fleminga, z pismem do księcia, ale mu koń czegoś zasłabł: więc 
prosi, aby go do stajni przyjął, do jutra, gdyż on sam, choć pieszo, na zamek pośpieszyć musi.
   Zapłaciwszy tynfa, a przyrzekłszy drugiego, konia sam do stajenki wprowadził Damazy, i, 
ufając w to, że się ściemniło, a on tu tak bardzo znanym nie był, śpiesznym krokiem, śmiało szedł 
do miasteczka. Miał zawsze to przekonanie, że zuchwalstwo najlepiej ludzi z tropu zbija, a 
tchórzowstwo gubi.
   Nie wiedział jeszcze sam, dokąd się uda, lecz miał czas namyślić się, nim-by dostał się z grobli 
i przedmieścia do miasta. Tu w oczy mu pierwszy wpadł klasztor Reformatów; znał ojca 
Remigiego, nie miał zresztą wyboru: żywiej jeszcze niż wprzód zbliżył się do furty. Nie była to 
właściwa godzina do posłuchania; lecz czekać do jutra było niemożebnem. Wprost więc do celi 
gwardyana się skierował, niebacząc na to, że tam mógł właśnie najprędzej kogoś zastać.
   Cudem prawie ojciec Remigi był samnasam z ojcem Pacyfikiem, już odchodzącym.
   Gwardyan, zobaczywszy w progu przybyłego, aż zadrżał, a po wyjściu ojca Pacyfika ręce 
załamał. — Cóż, ty tu przyszedłeś?
   Damazy, niedając dokończyć, pocałował go w rękę. 
   — Nie — ojcze gwardyanie, nie żądam, ale w imię Chrystusa Pana, przenocuj mnie tylko, 
choćby gdziekolwiek. Jutro, po pierwszej Mszy Świętej, już mnie tu nie będzie.
   — Chyba nie wiesz, że cię po całem mieście szukają! — odparł gwardyan, a ty im w paszczę 
leziesz.
   — Dopierom się dowiedział — i nie rozumiem, czego mogą chcieć odemnie — rzekł Damazy. 
Jutro się to wyjaśni — ale — ojcze! klasztory zawsze za schronienie, nawet zbójcom, służyły, a 
jam jeszcze nie zabił nikogo.
   Gwardyan się zmarszczył okrutnie, rękę podniósł do góry, coś palcem pokazał, szepnął i wyjść 
kazał za drzwi. 
    
   * * * Dnia tego, gdy Damazy się do Chrzanówki wybierał, zrana Faustysia za krosnami 
siedziała i popłakiwała. Z matką od wczoraj nie mówiły do siebie; dziewczę dla zabicia czasu 
rzuciło się do roboty, przy której choć na chwilę zapomniało o swem położeniu. Ku południu 
Faustysia uczuła się tak znużoną łzami, bezsennością i robotą, że, rzuciwszy krosna, poszła do 
sypialni swej i tam położyła się na kanapce.
   Napadały ją takie chwile obezwładnienia, w których potrzebowała nieruchomie przesiedzieć, 
poleżeć, nie myśląc nic i nie robiąc.
   Matka, ilerazy się z córką powaśniła, chodziła niespokojna, przepatrując tem pilniej ruch jej 
każdy. Zaraz po odejściu Faustysi stara Zaborska wsunęła się do jej pokoju, przybliżyła do krosien, 
poczęła się rozpatrywać wszędzie. Oko jej niespokojne, najmniejsze szczegóły mogące zdradzić 
usposobienie córki, badało chciwie. Na krosnach leżał porzucony kłębuszek włócz- ki, na którym 
już jej wiele nie było. Zpod nici pokrzyżowanych wyglądały cztery różki papieru zapisanego. 
Zaborską uderzył charakter na nim nieznany. Schwyciła kłębuszek i pocichu wyszła do swojego 
mieszkania, gdzie natychmiast włóczkę, gorączkowo, na inny papier przewijać zaczęła. Oczy jej, 
pożądliwe, już na papierku tym coś podejrzanego, coś strasznego odszukiwały. Ręce drżały z 
niecierpliwości. Naostatek pozbyła się włóczki, rozwinęła papier.
   Był to pierwszy liścik Damazego do Faustysi, oznajmiający jej o przybyciu, zapowiadający, że 
się do niej dostać musi, i że z Lunewilu dlatego tylko, rzuciwszy wszystko, przybiegł tu, aby ją 
wyrwać ze szpon chorążego.
   Co prawda, Damazy w Lunewilu o losie Faustyny nie wiedział, tęsknica go ztamtąd wypędziła; 
lecz teraz mu się wszystko w głowie poplątało.
   Chociaż podpisu na kartce nie było, Zaborską łatwo się domyślić mogła, kto ją pisał. Trwoga ją 
ogarnęła niewypowiedziana i złość razem, przeciw Damazemu i córce,
   Nie szło jej może tyle o dziecko, ile o siebie samą. Wszystko, co ona takiemi ofiarami 
przygotowała, mogło runąć. Złym znakiem było to, że Faustysia tę kartkę ukryć się starała i nic o 
niej nie powiedziała matce. Istniał więc spisek.
   Zaborską, jak szalona, rzuciła się zrazu, sama nie wiedząc, co ma wprzódy czynić: zawołać 
Wolskiego i wszystko mu wyjawić, czy rozmówić się z córką?
   Gniew ją taki roznamiętniał, że gdyby była mogła, biłaby i mordowała.
   W takim stanie wiedziała sama, że niebezpiecznie było spotkać się z Faustysią: musiała więc 
ochłonąć i nieco machinalnie przeżegnała się kilka razy, przeszła po izbie — i odczytawszy list raz 
drugi, w ręku go trzymając, jeszcze drżąca, ale już nieco uspokoiwszy się, pobiegła do córki.
   Dziewczę leżało jeszcze, gdy matka z papierem podniesionym wysoko, wpadła i stanęła przed 
nią. Na widok listu Faustysią krzyknęła, zasłaniając sobie oczy.
   — Znasz ty to? — niegodziwa jakaś? znasz? hę? liściki tobie odbierać od amantów i przeciwko 
mnie i księciu spiskować! Patrzaj ją, tę trusię wstydliwą!
   Tchu Zaborskiej zbrakło, zaniosła się jękiem płaczliwym, więcej wybuchem złości niż 
strapienia. Faustyna, blada, podźwignęła się z kanapki, twarz jej stała się posępną — czekała z 
rezygnacyą. Z początku chciała coś odpowiedzieć, potem rozważyła, że milczenie będzie 
najlepszem. Cóż zresztą mogła powiedzieć matce, która w ręku miała dowód jawny — 
porozumienia z Damazym?
   Milczenie córki, która się nawet tłómaczyć nie chciała, zwiększyło jeszcze gniew matki. 
Zaczęła miotać się i wykrzykiwać.
   — Sam Pan Bóg mnie chciał uratować, dając w ręce ten liścik. Teraz ja cię dopiero zamknę i 
obsadzę strażą, a — niegodziwą jestem, jeżeli dziś ten przeklęty Butrym w lochu nie będzie 
siedział!
   Na wspomnienie Butryma krew uderzyła na twarz Faustynie; ale prosić za nim nadaremnie -na 
co-by się było zdało?
   Przedłużyło się więc jej milczenie uparte. Niemogąc dobyć ani słowa a córki, Zaborska znowu 
rzucać się zaczęła, ręką w stół bić i odgrażać, nareszcie w łzy gniewu się rozpłynęła.
   Płakała, ale to był płacz jędzy, która się czuje bezsilną.
   — Jeszcze jej tu źle! — Uciekać! uciekać, aby złapali i razem z tym łotrem do więzienia 
wtrącili, a mnie ztąd wygnali! Otóż-to przywiązanie do matki, co sobie dla niej od ust odejmowała, 
aby tę niewdzięcznicę wychować.
   Faustyna ani się poruszała, ani odpowiadała.
   Zaborska, widząc w końcu, że nic z niej nie dobędzie, rzuciła na nią oczyma groźnemi — 
krzyknęła:
   — Czekaj-że! — i wybiegła od córki. Natychmiast posłała po Wolskiego, nie wahała
   się już wszystkiego mu wyjawić, list pokazać, byle ratował. A tem pewniejszą była, iż się 
gorąco weźmie, że od niejakiego czasu widziała go rozmiłowanym w Faustysi.
   O tej porze dnia Wolskiego znaleźć w jego mieszkaniu trudno było. Niezmiernie czynny, choć 
nie miał dla siebie żadnego zatrudnienia wyznaczonego, mieszał się do wszystkiego. Pełno go było 
wszędzie, szczególniej tam, gdzie się nie spodziewano. Więzienia, kordegarda, kancellarye, izby 
czeladne, stajnie, obiegał co dnia, wypatrując, coby mógł donieść, kogo oskarżyć. Niekiedy, jeżeli 
mu się winny mógł okupić sowicie, dawał się przebłagać — lecz tych, do których niechęć czuł, 
ścigał nieubłaganie.
   Fraucymer księżnej nie był też wolny, ani od jego strasznych umizgów, ani od szpiegowstwa. 
Obawiała się go chorążyna, wiedząc, że gdyby miał co, ważyłby się donieść i na nią.
   Służąca, wyprawiona po Wolskiego, nie znalazła go w jego mieszkaniu, i byłaby powróciła z 
niczem, gdyby się z nim nie spotkała przypadkiem i nie powiedziała mu, że stara Zaborska czegoś 
płacze i lamentuje, a na gwałt widzieć się z nim potrzebuje.
   Czując, że musiało chodzić o Faustynę, poszedł natychmiast Wolski.
   — Co się to dzieje? — krzyknął, stojąc w progu, na widok Zaborskiej zapłakanej, z twarzą 
zaognioną. — Nieszczęście! sądny dzień — zawołała stara, biegnąc ku niemu. Wszak to ten 
niepoczciwy Butrym tu jest, co mi się do Faustysi zalecał — i kto go wie, na co się ważyć gotów.
   — Był, ale go niema — odparł Wolski.
   — Jak-to, niema? a no, patrz-że, czytaj! I list mu do oczów przytknęła.
   Wolski go przebiegł oczyma szybko, usta ścisnął, głową pokręcił, papier złożywszy, do 
kieszeni schował, i dopiero na Zaborską spojrzał.
   — A, -jakim-że się to sposobem do rąk jejmości dostało! — spytał.
   — Prawdziwą Opatrznością Bożą! — rzekła Zaborska. — Dziewczyna, odebrawszy to, słowa 
nie pisnęła przedemną — nawinęła włóczkę na list — dziś, patrzę — jest! O mało-m nie omdlała. 
   — A cóż ona?
   — Jak słup! słowa się od niej niedopytać. Rób z nią, co chcesz — milczy — lamentowała stara 
— choć ją bij, choć ją pal — łąka natura;
   Wolski się zadumał.
   Nic dla niego przyjemniejszem być nie mogło nad ten wypadek. Nie cierpiał Marcyana 
Butryma, właśnie za to, że książę go lubił, i coraz mu się życzliwszym okazywał dlatego, że z 
psami i żywem zwierzem doskonale się obchodzić umiał.
   Podłowczy musiał być zamieszany w sprawę brata, a Wolski niechybnie spodziewał się, że je- 
mu nadzór powierzą nad Zaborskiemi, co, da mu możność zbliżenia się do Faustysi.
   Stara jejmość lamentowała przed nim, ręce łamiąc i powtarzając ciągle:
   — A! ja nieszczęśliwa! — gdy Wolskiemu oczy się śmiały, tak był rad z tego zdarzenia.
   Mógł z niego wielkie wyciągnąć korzyści. Minę tę jednak wesołą pokrył wyrazem surowym 
zaraz, i odezwał się poważnie do Zaborskiej:
   — Bądź jejmość o siebie spokojna — no, i o córkę; nic się nie stanie, owszem, ponieważ 
doniosłaś sama, książe-pan wynagrodzi. Ale ja muszę natychmiast iść z raportem, bo z tym 
ptaszkiem zasypiać niema co — trzeba go złapać. Brat o nim wiedzieć powinien. Do księcia idę po 
rozkazy.
   Zawinął się, to powiedziawszy, Wolski i od progu jeszcze powtórzył:
   — Bądź jejmość spokojna! — i wprost ruszył do księcia.
   Chorąży właśnie był w ważnej jakiejś konfereneyi z szambelanem Kaszycem; przerywać mu 
jej nie było sposobu. Musiał zrezygnowany Wolski czekać w antykamerze, a wiedział, że gdy się 
Kaszye albo Matusewicz dostali do chorążego, konferencyi z nimi końca nie było. Chorąży 
śmiertelnie się nudził sprawami publicznemi, jeżeli one nie tyczyły się bezpośrednio jego 
interessów familijnych i osoby; ale rad był odegrywać rolę statysty i słuchał cierpliwie rozpraw 
nieskończenie długich. Matusewicz, równie jak szambelan Kaszyc, znali go, że znudzony w końcu 
dał z siebie wyciągnąć, co chcieli; obaj też nauczyli się w obcowaniu z nim postępować nader 
ostrożnie, bo obcesowo nikt z nim nic nie wskórał.
   Miał więc czas dostateczny Wolski, zasiadłszy w kącie na krześle, obmyślić, jak z tą 
wiadomościc do księcia przystąpi, i jak z niej sobie całe uczyni meritum.
   Już się zbliżało południe, gdy naostatek Kaszyc się wybrał redagować jakiś akt, a gdy drzwi 
otworzyły się, książę postrzegł Wolskiego i kiwnął nań, aby wszedł.
   Ten, nastroiwszy twarz, jak należało, przelękłą i poruszoną, wsunął się do gabinetu i, dając 
znaki księciu, odciągnął go daleko od wnijścia.
   Zapowiadało to już jakąś tajemnicę, książę chorąży zmarszczył się.
   — Cóż tam?
   — Sam nie wiem jak jaśnie oświeconemu panu nawet o tem oznajmić — rzekł Wolski — 
omało się nie stało wielkie nieszczęście — Pan Bóg łaskaw, żem czuwał.
   — Cóż? co? — wtrącił niecierpliwie chorąży.
   — Jakiś furfant, brat tego podłowczego Butryma — mówił Wolski — który się podobno 
dawniej zalecał do Zaborsktej, przybył tu potajemnie, no, i, słyszę, chciał się podkraść i namawiał 
podobno ją, aby z nim uciekła.
   Księciu, na te słowa, krew tak buchnęła do głowy, że się aż na nogach zachwiał, za piersi 
pochwycił; oczy mu mało nie wyskoczyły z powiek, usta się wydęły.
   — Schwytać łajdaka i na szubienicę! — krzyknął. — Coś ty, malowany?
   — Ja właśnie wszystko to odkryłem — mówił śpiesznie Wolski — już teraz niema 
niebezpieczeństwa — ale to zuchwalec, o włos...
   — Gdzież on jest? gdzie? zpod ziemi go dobyć! — wrzasnął chorąży.
   — Ja przyszedłem po rozkazy do jaśnie oświeconego pana — ciągnął dalej Wolski. — 
Natychmiast pogoń za nim zarządzę, ale naprzód trzeba brata, podłowczego Butryma, nacisnąć, bo 
nie może być, ażeby on o nim nie wiedział i z nim nie był we spółce.
   — Wołać, niech mi go tu zaraz za uszy przyciągną! — odezwał się chorąży i, podniósłszy głos 
ku przedpokojowi, krzyknął.
   — Sawery! sam tu! Sawery! We drzwiach hajduk się ukazał.
   — Podłowczego Butryma dawaj mi tu natychmiast.
   Mówiąc — sapał książę, kaszlał i miotał się w strasznym gniewie. — Niech jaśnie oświecony 
pan już będzie spokojny — rzekł Wolski — ja w tem — nic się złego stać nie może. Na czasie 
odkryło się wszystko. Zaborska stara pomogła mi: to kobieta, co dla waszej ks. mości życie by 
dała.
   O Faustynie Wolski nie wzmiankował. Chorąży musiał się zeprzeć na krześle, nogi mu 
dygotały, a usiąść nie mógł; nadto był jeszcze poruszony.
   Mieszkanie podłowczego tuż się znajdowało, hajduk go znalazłszy w niem, nie dał się nawet 
przeodziać i przyprowadził do księcia.
   Spojrzawszy na księcia, Butrym i zobaczywszy stojącego na boku Wolskiego, nie mógł już 
wątpić, że tu się na jakąś straszą burzę zebrało, i że był o coś obwinionym.
   Chorąży rzucił się nań z impetem.
   — Gadaj! gdzie brat? gdzie ten zdrajca? coście z nim spiskowali?
   Butrym nie namyślał się długo.
   — Brat mój był u mnie w przejeździe — rzekł- wyprawiłem go ztąd, bo tu robić nie miał co. 
Więcej o nim nie wiem nic.
   Wolski się uśmiechnął — książe zżymnął.
   — Kłamiesz! — zawołał — gadaj prawdę! Wiesz, że zemną żartów niema.
   — Nie kłamię nigdy, mości książe — zawołał śmiało Butrym — jestem szlachcic, słowo 
szlacheckie daję, że nie wiem, gdzie jest. Chorąży splunął.
   — Słowo szlacheckie! — zamruczał pogardliwie.
   — Mów to Waćpan komu chcesz — wtrącił Wolski. — Któż-by temu uwierzył, aby brat o 
bracie nie wiedział, gdy się w jednem miejscu znajdują?
   Nie odpowiadając, ani się obracając do Wolskiego, Marcyan począł mówić do Chorążego:
   — Wiedząc o tem, że brat mój tu służby nie znajdzie, a darmo-by się bałamucił, powiedziałem 
mu, aby sobie jechał, za co się nawet pogniewał Nie wiem o nim.
   — Ale on tu jest i Zaborską liścikami obsyła — szydersko przerwał Wolski — a żebyś Waćpan 
o tem nie wiedział.
   — Nie wiem! — powtórzył Butrym. Książe z gniewu mówić nie mógł.
   — Pod wartę go wziąć! — zakrzyczał.
   — Sawery! Hajduk się ukazał.
   — Mości książę — odezwał się Butrym dumnie — pod wartę ja sam pójdę.
   Niezważając na to, chorąży krzyknął hajdukowi:
   — Na kurdygardę go i żeby bez mojego pozwolenia krokiem się nie ruszył!
   Nie kłaniając się księciu, nie spojrzawszy na Wolskiego, Marcyan wyszedł krokiem 
powolnym.
   — To człowiek zuchwały! — odezwał się Wol-
     ski — ja na niego oddawna oko mam, i — nie trzymałbym go. Chorąży spojrzał surowo na 
doradzcę.
   — Nie miałem nigdy lepszego podłowczego. Zuchwały on może być — a no — psy i zwierz.
   — Znalazłby się do tego inny — zamruczał Woltki. — Oba to niebezpieczne ptaszki!
   Chorąży, do krzesła się wsunąwszy, nie słuchał prawie, pogrążony był w myślach; wyrwały mu 
się słowa niewyraźne:
   — Idź mi zaraz szukać tego niegodziwca i nie do kurdygardy go, ale do wieży, do trzeciej 
komórki, niechaj tam Poromansuje z kajdanami! Sąd, sąd na niego!
   Burzyło się w nim okrutnie. Wolski przybliżył się, uspakajając.
   — Ano — idź! szukaj! strzęś mi miasto, zpod ziemi go dobyć! Oko mi chciał wyłupić, ten 
niegodziwiec, oko!
   Niedając już mówić Wolskiemu, tupnął nogą i drzwi mu pokazał.
   — Idź!
   Potrzeba było długiego czasu, nim chorąży przyszedł do siebie. Dr Dubiski, którego Wolski 
przysłał, dał mu krople — a gdy nie rychło potem wyszedł do obiadu, i księżna chorążyna i Kaszyc, 
który go widział zrana, poznali zaraz, iż coś zaszło nadzwyczajnego, co pana tak zburzyło. Za- 
pytywać nie śmiał nikt, aby wzruszenia nie wznowić. Doktor Dubiski, który pono cornum ceni 
administrował, tyle tylko wiedział, że ten nieszczęsny Wolski musiał przynieść jakąś wiadomość, 
plotkę — co tak strasznie podziałała, bo sam potem Dubiskiego wyprawił do księcia.
   Przy obiedzie chorąży był milczący strasznie, patrzał groźno, zamyślał się, i szambelan Kaszyc, 
który go rozbawiać czasem umiał, tego dnia nadarmo się silił.
   Wolski, wybiegłszy od chorążego, natychmiast swoję zwykłą zebrał kommendę, aby się z nią 
puścić na miasto. Miał on pod swemi rozkazami ludzi różnego powołania, niezregestrowanych, 
ściąganych z kątów różnych, od psów, od koni, z załogi, z czeladzi; ale były to łotry 
najsprawniejsze w świecie, zuchwałe, odważne, drapieżne, dla których nic świętego nie było. 
Ilerazy gonić, ścigać, szukać kogo, wyszpiegować co, języka z kogo wyciągnąć, było potrzeba, 
posługiwał się nimi. Rzadko jednak brał ich wielu, dobierał według upatrzenia, tych, co mu się 
widzieli w każdym wypadku najzdolniejszymi — a tym razem niemal wszystkich poruszył. 
Domyślić się było łatwo, że sprawa pilna być musiała, gorąca i ważna.
   Szybko się ta czereda zgromadziła w bramie zamkowej; Wolski, przechodząc około 
kordegardy i zobaczyszy tu aresztowanego Butryma, odezwał 
     się jeszcze do officera, polecając mu pilność nad uwięzionym, aby za niego nie odpowiadał.
   Na zamku wszystko to było niezrozumiałem; lecz nie po raz pierwszy Wolski wyprawiał 
podobne awantury — ruszano ramionami gdy się oddalił.
   Butrym, zapytany, nie chciał nic mówić.
   W chwilę potem, wszystkie zajazdy i domy żydowskie w rynku już były poosaczane. Ciury 
Wolskiego, ilerazy ich wypuszczono, korzystali z bezkarności i dokazywali, plądrując po 
alkierzach, spiżarniach, lochach i przywłaszczając sobie, co było pod ręką, bo nikt się skarżyć na 
nich nie śmiał. Spokojnych podróżnych pozatrzymywano, domagając się od nich dowodów: zkąd i 
dokąd jechali.
   W zajeździe u Chai, nie zapierano się, iż Butrymowie byli oba, ale wszyscy się ofiarowali 
przysięgać, że Damazy zrana ztąd wyruszył i nie powrócił więcej. Do jednego tylko Froima nie 
dotarł Wolski, bo w nędznej tej chałupie nikt się nie mógł podróżnego domyślać. Strzęsiono 
karczmy, kilka dworków; trwał ten alarm godzin kilka i Wolski z próżnemi rękami powrócił.
   Pozostawił tylko swym pomocnikom i powiernikom instrukcye, aby na obcych uważali i o 
Butryma starali się dowiedzieć.
   Stary Froim w czas został o tem uwiadomiony i zdążył Pawluczka skryć, a obawiając się 
powrotu, o niczem niewiedzącego, Butryma, wysłał przeciw niemu Chaimka, aby go ostrzegł.
   Tym sposobem ocalał Damazy i, wprosiwszy się do klasztoru, w odległej ciupce noc 
niespokojną przepędził.
   Zaledwie powrócił Wolski na zamek, czekał go tam już rozkaz, aby się stawił do księcia. 
Zwykle chorąży zasypiał w krześle po obiedzie i dnia tego, choć niebardzo spokojnym snem się 
zdrzemnął trochę. Co chwila posyłał się dowiadywać: czy Wolski nie powrócił, a gdy ten przybył 
wreszcie, oznajmując, że śladu nie odkrył, rozgniewał się książę strasznie na niego, złajał go od 
ostatnich słów i przepędził.
   W kwadrans potem kazał Wolskiego zawołać znowu. Wolski był już do tego przywykły. 
Książę, nieco udobruchany, rozpytywać począł, opowiadać kazał i odprawił znowu, zalecając, aby 
nocą pod zamkiem straże podwoić i nikogo obcego nie wpuszczać.
   Wolski się zaklinał, że on tego łotra zpod ziemi dobędzie. Szpiegi jego posypały się na 
miasteczko, ale ani Zaborska, ani nikt im najmniejszej nie mógł dać skazówki.
   Podłowczego nie pytano daremnie, gdyż Wolski wiedział, że nic z niego nie dobędzie. W 
korde- gardzie, gdzie miał między officeranii przyjaznych sobie, czas mu upływał znośnie.
   Lecz, gdy wieczorem psiarze, dozorce klatek ze zwierzem, stróże od źwierzyńca przyszli do 
niego tu po rozkazy, Marcyan ani chciał z nimi mówić i odejść im kazał, mówiąc: że on swoich 
obowiązków już nie pełni.
   Następnego więc dnia w zarządzie pana podłowczego, choć go tam pomniejsza gawiedź 
zastępowała, nie bardzo się pilnowano. Wyłaniała się z klatek para niedźwiedzi, padło coś zwierza, 
— szkoda była w trzech dniach znaczna, tak, że księciu o tem zaraportować musiano. Naznaczony 
na zastępstwo aresztowanego Butryma, niejaki Zuzula, włosy sobie z głowy wyrywał. Czeladź, 
zahukana ze strachu, bąki strzelała, nie umiała sobie radzić, szczególniej z niedźwiedziami; ubytek 
i kalectwo było wielkie, a książę do tego zwierza szczególną przywiązywał wagę. Wiadomo było 
powszechnie, że tę ogromną ilość żywego zwierza przysposabiano na jakieś olbrzymie łowy dla 
króla, — łowy, jakich świat i Korona Polska nie widziała — mruczał chorąży.
   Utaić przed księciem tego nieładu, jaki się tu wkradł, gdy energicznej ręki i głowy Butryma 
zabrakło, nie było można długo ukrywać. Chorąży dowiedział się o tem, i — jak był zwykle 
niepomiernie a łatwo gniewnym — wpadł w passyą, niesłychaną.
   Nie Wolski mu o tem raportował, ale inni; przywołany faworyt nie umiał radzić, nikt z tych, 
którym powierzyć chciano zwierzyniec, nie chciał się podjąć nadzoru. Chorąży wpadł na taką myśl, 
aby Butrym, pod strażą chodząc, dalej obowiązki swe pełnił.
   Ale tu trafił na nieprzełamany opór.
   — Powiedzcie księciu, niech mnie każe sądzić, jeżelim przewinił, ale ja pod strażą, jak 
aresztant nie pójdę nigdzie i z kurdygardy chyba siłą mnie wywloką.
   Wolski, gdy o tem doniesiono, starał się podszczuwać na podłowczego, dowodząc znowu jego 
zuchwalstwa; książę milczeć mu kazał.
   Tymczasem łosiów para pokaleczyła się rogami i padł z nich jeden; kilku wilków uciekło.
   Książę najwięcej temi dniami mówił i myślał o polowaniu, które miał dla króla wyprawić, i 
szło mu o to, aby ono, nietylko króla w zdumienie wprawiło, ale żeby cały świat mówił o niem, a 
cudzoziemskie gazety pisały; chciał, aby ono było prawdziwie radziwiłłowskiem, choćby krocie 
kosztować miało. Jak na złość, jeden ten Butrym umiał się nietylko ze źwierzem złapanem obejść, 
karmić, nie dać mu uciec, poskramiać bez okaleczenia, ale on też łapał w dołach, sieciach, w 
ostrokołach, zapadniach, różne zwierzę, takiemi sposobami wymyślnemi, że mu nikt nie sprostał. 
Wabić umiał wszelkie stworzenie; skusić na żer najdziksze, śpiące niedźwiedzie brał prawie bez 
oporu. Jemu książę winien to był, że miał już w zwierzyńcu taki zasób rozmaitych stworzeń, iż się 
on wydawał bajecznym, a Butrym w dodatku brał to na siebie, że na rozkaz księcia, całą tę 
menażeryą bez szwanku przeprowadzi pod Warszawę i polowanie urządzi — jakiego ludzie 
jeszcze nie widzieli.
   Tymczasem uparł się p. Marcyan: ani się troszczyć o zwierzyniec.
   — Posadzili mnie do kurdygardy: niech-że sobie głowy łamią, jak temu dać radę.
   Wolski na pazury brał, aby znaleźć zastępcę na miejsce Butryma, obiecywał wielką 
gratyfikacyą, kilku się porwało przez łakomstwo na nią — ale nie umiało sobie rady dać w żaden 
sposób. Tajemnicą, przez którą po części się tak działo, było, że wszystek lud podwładny 
Butrymowi: psiarze, parobki, najpośledniejsza czeladź, której inni za boże stworzenia nie mieli, 
których bito, popychano, lżono bez litości, kochali wszyscy podłowczego, bo był dla nich ludzkim 
i sprawiedliwym, choć surowym. Starali się poswojemu pokazać, że źwierzyniec bez Butryma 
obejść się nie może. Płatano figle potajemnie. Książę, któremu codzień raportować musiano o 
stanie zwierzyńca, widząc, że zamiast co-by się on miał pomnażać, w oczach mu niknął, wpadł w 
gniew nie do opisania. Nawet Wolskiemu się dostawało. Wprawdzie do Butrymów miał okutną 
złość za Faustysię, że chcieli mu ją wydrzeć, ale między ową, perełką, jak ją nazywał, z której 
pieszczeniem musiał się książę ukrywać, a polowaniem, co miało go wsławić i dowieść jego potęgi 
— wybór był trudny.
   Zresztą, nie było wcale dowiedzionem, że podłowczy do spisku należał, owszem, stanowczo 
się tego zapierał. Książę się zaczynał już namyślać, a po stracie łosia, którego musiano dorznąć, 
jednego dnia zawołać kazał z kordegardy Butryma do siebie — i to — bez narady z Wolskim, a 
nawet bez jego wiadomości. Hajdukowi Saweremu przykazał, posyłając go z tem książę, aby 
podłowczy, bez żadnej straży, sam swobodnie przyszedł do niego.
   Odebrawszy to polecenie, Butrym się zawahał, chciał się podrożyć z sobą, ale hajduk, jak 
prawie wszyscy na zamku, niecierpiący Wolskiego, namyślać mu się nie dał i szepnął:
   — Idźcie, paneczku, idźcie, książę nie jest zły, coś mi się ochapia, że nie będziecie tego 
żałowali; tylko pośpieszcie, póki Wolski się nie znajdzie.
   Marcyan poszedł. Chorąży czekał jaż na nie- go, w fotelu siedząc, i nabrzękłą nogę ręką sobie 
nacierając. Zobaczywszy go, nastroił wąsa.
   — A co? — rzekł — przyznasz ty mi się po rekollekcyach, do konszachtów z bratem, hę?
   — Nie, mości książę — odparł Butrym — nie mogę się do tego przyznać, czego nie popełniłem. 
Racz wasza książęca mość wierzyć szlacheckiemu słowu, że ja obowiązku pilnuję i w żadne się 
spiski przeciw panu, którego chleb jem, wdawać nie myślę: tak mi Panie Boże dopomóż i okrutna 
Męko Jego.
   Książę popatrzył nań milczący.
   — No — to dobrze — odparł — to dobrze. Za to coś na kurdygardzie siedział, niech ci kassyer 
zapłaci dwieście złotych — wracaj do swojego obowiązku. Rozumiesz, a jeśliby brat tu mi chciał 
jakie figle płatać....
   — Brat mnie się na oczy nie pokaże — odparł Marcyan — bo wie, że ja księciu jestem wierny.
   — Idź-że mi zaraz do zwierzyńca! — dodał chorąży. Tam się straszny nieład wkradł; 
zobaczysz, co oni tam za historye porobili. Łosia najpiękniejszego dorznąć było potrzeba, parę 
niedźwiedzi licho wzięło.
   Książę się za głowę pochwycił.
   — Idź, ratuj! a myśl o tem, że ja nie kontentuję się tem, co jest. Trzeba więcej! na miłość Bożą, 
żebyśmy wstydu nie mieli, gdy przyjdzie wystą- pić. Idź, zlituj się. Wszystkich leśników, 
łowczych, pobereźników wziąć w kontrybucyą, lasy splądrować!
   Butrym się skłonił.
   — Niech jaśnie oświecony pan będzie spokojnym — ja głowę stawię, że się nie powstydzimy, 
bo i król sam, gdyby chciał, takiego sobie polowania nie sprawi.
   Uśmiechnął się chorąży, wprawiony w humor lepszy.
   — Rozumiesz acan, — rzekł — powinno być poradziwiłłowsku! to dosyć powiedzieć. Znaczy, 
że musisz tak wystąpić, aby cię nikt nigdy nie zakasował. Nie mam ja mennicy, ani kopalni, ale jak 
o honor idzie, o cześć domu, mosanie, ostatni tynf oddam, a do tego ostatniego daleko! Rozumiesz 
— powtórzył — poradziwiłłowsku!
   Idź-że, śpiesz, na koń i do zwierzyńca, a weź bat i skóry tych łotrów nie żałuj.
   Z tą instrukcyą, a twarzą wypogodzoną, wyszedł podłowczy w podwórze, i nie zawracając już 
do kordegardy, wprost do swojego poszedł mieszkania, aby wdziać na siebie opończę i jechać do 
obowiązku.
   Tak idącego swobodnie napotkał, o niczem nie wiedzący, Wolski, a że mu się wypuszczenie 
nagłe więźnia zdawało niepodobieństwem, przypadł do Butryma, rzucając się nań, jak na 
winowajcę. — Kto Waćpana wypuścił z aresztu? — zakrzyczał.
   — A waćpanu co do tego? — odparł Marcyan.
   — Ja pokażę mu, że mi do tego! — zawołał obrażony Wolski.
   — Pokazuj-że — jeśliś tak możny! — rozśmiał się Butrym, i w oczach jego zawrócił się do 
swojego mieszkania.
   Zuchwalstwo to nie mogło się w głowie pomieścić Wolskiemu, lecz stojący we drzwiach na 
dole hajduk Sawery, który patrzał nań i śmiał się — dał mu do myślenia.
   Pobiegł na górę do księcia.
   Pierwszem słowem chorążego do wchodzącego z impetem faworyta było:
   — Przykazać mi, aby Butrymowi posłuszeńtwo wszyscy okazywali jaknajwiększe, bo będę 
karał srogo.
   — Książę pan kazał go puścić? — spytał Wolski.
   — A tobie co do tego? — zawołał chorąży, który nie lubił, aby kto nad nim widomie 
przewodził. Cóż-to! ty mnie nauki będziesz dawał, co mam czynić?
   Zmieszał się Wolski — milczał.
   — Uchowaj Boże — odezwał się po namyśle — abym ja jaśnie oświeconemu panu śmiał moją 
głupią radę narzucać, ale ja tego człowieka znam.
   — Stul gębę! rozumiesz! — zamknął książę. Zupełnie obcą natychmiast sprawie Butryma, 
rozmowę począł chorąży, a Wolski, widząc, że nie pora była się odzywać, ani pisnął. To księcia, 
który go lubił i potrzebował, jozzbroiło. Humor powrócił znośny. Niemniej, pod koniec 
konferencyi, książę zalecił, aby Faustysi, jak oka w głowie, pilnować, i za bezpieczeństwo jej 
Wolskiego odpowiedzialnym na gardle uczynił.
   Wychodząc od pana, faworyt był w takim humorze, iż mu się na oczy nastręczać nie było 
bezpiecznie. A że po drodze spotkał się ze złośliwemi uśmiechami Sawerego i jego towarzyszów, 
pełen zemsty pragnienia, pobiegł z nią i myślami zgryźliwemi zamknąć się u siebie.
   W tem usposobieniu, drżącego ze złości, kawał papieru w ustach trzymającego, tak zastał 
odarty człeczyna, który z miasteczka się przysunął i stanął u progu, kłaniając się do ziemi.
   Cichym głosem potem, głowę wysunąwszy mocno naprzód, chudy ów, z czerwonym nosem, 
szpieg Wolskiego, ręką się zasłaniając, aby głos jego zbytnio się nie rozchodził, odezwał się z 
uśmiechem, który mu paskudną twarz pomarszczył.
   — Panoczku! mamy go! — gdzie on dniuje, tego nie wiem, co prawda, ale na nocki do 
Reformatów przychodzi — i tam mu furtyan, bestya, brat Anioł, daje schronienie w masztarni przy 
stajniach. Mówiący kułakiem się w piersi uderzył, na poparcie prawdziwości tego, co przynosił.
   — Tst! tst-że mi! milczeć! — odparł Wolski, który z miejsca się zerwał, cały rozjaśniony. — 
Pięciu was na wieczór, żeby mi było w pogotowiu i kajdanki z sobą wziąć, te, co się na kłódkę 
zamykają!
    
   * * * Prawdą było — niestety — że Damazy, we dnie przesiadujący u Proima, na noc się 
wkradał do klasztoru. Ojciec Remigi o tem wcale wiedzieć nie chciał, nie widywał się z nim nawet, 
przepędził go, ale patrzał przez szpary na litościwą pomoc braciszka Anioła, który wpuszczał o 
zmroku Butryma, a do dnia, po pierwszej Mszy Świętej, furtę mu otwierał.
   Damazy czuł się tu bezpiecznym, najpierw, że na klasztor nie bardzo się kto mógł ważyć 
napadać, powtóre, że w najgorszym razie, gdyby u furty rumor usłyszał, mógł zawsze wysunąć się 
z masztarni, zakopać gdzie w siano na wyżkach, albo przez mur spuścić na pole.
   Nie przypuszczał jednak, aby go tu wyszpiegować miano. Łoboda, ów z czerwonym nosem 
włóczęga, opój, który Wolskiemu służył, miał jakieś przeczucie, że Reformaci mogli dawać 
schronienie Butrymowi. Naprowadziła go na to myśl, że dawniej Damazy, małym chłopakiem 
będąc, przy klasztorze jakiś czas przebywał, do mszy sługiwał i uczył się tam, u jednego z księży, 
nim poszedł do szkoły. Zakradł się więc Łoboda wieczorem, dobrze wcale żebraka udając, pod 
furtę, i zobaczył na swe oczy wchodzącego Damazego, którego poznał.
   Od Froima zwykle dosyć późno wychodził Butrym, a do furty nie dzwoniąc, umówionem 
stukaniem znać dawał.
   Wolski, uradowany, przez resztę dnia, pary z ust nie puścił — chodził jak zwykle, zaglądając 
po kątach. Dopiero o zmroku niepokój go ogarnął. Zbyt wcześnie do klasztoru nie chciał iść, aby 
napewno ptaszka znaleźć w gnieździe, i pośpiechem popłochu nie rzucić. Wolał go wziąć 
wpierwospy.
   Dobrze już się na noc zaniosło, gdy ze swoimi ludźmi podszedł pod furtę klasztorną, już 
zamkniętą i zaryglowaną. Powagą książęcą wsparty, ważył się na takie wtargnięcie do Reformatów 
i złamanie klauzury. Zdawało mu się, że księciu chorążemu wszystko wolno było.
   Zadzwonił więc. W klasztorze spało wszystko, cisza była głucha. Dzwonek wśród nocy, 
poruszony gwałtownie, rozległ się jakby na trwogę, lecz w furcie nikt się nie pokazał. Niecierpliwy 
Wolski targnął za krzyż, wiszący u sznura, poraz drugi, — czekał — nie wyjrzał nikt. Zaczynał już 
się burzyć i zadzwonił trzeci raz.
   W tej chwili zakapturzona, maleńka, blada twarz brata Anioła ukazała się w odsuniętym 
okienku.
   Noc i od śniegu i od księżyca była dosyć jasna, tak, że Wolskiego i jego bandę uzbrojoną w kije, 
można było dobrze rozpoznać.
   — Co to jest? — zawołał przestraszony brat Anioł. Tatarzy czy Szwedzi! W imię Ojca i Syna? 
Któż to znowu?
   — Proszę-no otwierać! ja przychodzę z rozkazem księcia — odezwał się Wolski — mam 
ważną sprawę do gwardyana!
   — Po nocy! alboście to dnia nie mieli!
   — Mówię wam, otwierajcie! — podniósł głos Wolski.
   — A ja wam powiadam, że nie otworzę! — odparł furtyan i okno zasunął.
   Rozgniewany faworyt za despekt taki, uwiesiwszy się u sznura, począł formalne dzwonić 
larum — ale dzwonek, z początku jęczący głośno — nagle zamilkł. Brat Anioł umiał go odczepiać.
   Dalsze więc ciągnięcie sznura nie przydało się na nic.
   Gniew Wolskiego doszedł do najwyższego stopnia: począł wrzeszczeć, że furtę łamać i rąbać 
każe. Wrzawa ta, dosyć długo trwająca, wreszcie cały klasztor rozbudziła.
   Zwłokę chciał tylko wyzyskać w ten sposób brat Anioł i furta się otwarła, a w niej ojciec 
Remigi stał, ale w postawie pełnej godności i oburzenia, niestrwożony wcale.
   — Coś waćpan sfiksował? — rzekł do podchodzącego Wolskiego. Czy acan wiesz, na co się 
narażasz, na klauzurę sług bożych napadając tak zuchwale?
   — Z rozkazu księcia — przebąknął Wolski.
   — Nie prawda! książę chorąży, benefaktor nasz i protektor, takiego gwałtu nakazać nie mógł. 
Czego waćpan chcesz?.
   — Tu się ktoś ukrywa.
   — Kto? gdzie?
   Wolski uczuł się skonfundowanym.
   — Niejaki Butrym tu od kilku dni nocuje.
   — Jaki Butrym? — zapytał gwardyan. Brat Anioł podniósł ręce do góry.
   — Grdzież? gdzie on ma być? — zapytał. 
   — A no — w masztarni ponoś — zamruczał Łoboda.
   Gwardyan, z majestatem osoby duchownej i przełożonego, zmarszczony, groźny — rzekł do 
Wolskiego.
   — Chodź, szukaj, trzęś — ale ty sam jeden, bo tej gawiedzi tu nie puszczę — idź — ale jeżeli 
mi go tu nie znajdziesz, pamiętaj, że ja skargę, nie na księcia, ale na ciebie wniosę o pogwałcenie 
klauzury klasztornej.
   Wpadłszy w taką łapkę, z której nie wiedział już jak się salwować, Wolski z gniewem spojrzał 
na Łobodę. Gwardyan i furtyan tak zdawali się swojego pewni, a opój tak łatwo się mógł omylić: 
zawahał się. W tem gwardyan go pochwycił sam za połę opończy.
   — Chodź mi tu zaraz, chodź — bracie Aniele, dawaj latarkę — niech patrzy, niech trzęsie, aby 
nas i klasztoru nie spotwarzał. Chodź!
   I ojciec Remigi pociągnął za sobą Wolskiego, przykazując zamknąć furtę przed gawiedzią, 
która pozostała pod murem.
   Milczący powlókł się Wolski.
   — Niech mi ojciec dobrodziej wybaczy — odezwał się ciszej — służba, wiadomo, to niewola. 
Jak Boga kocham, książę mi zagroził, jeżeli nie znajdę tego Butryma, bo to łotr jest, włóczęga. Cóż 
ja mara począć?
   Gwardyan nic nie odpowiadał, kazał latarkę nieść chłopcu, który się tam znalazł i, oddychając 
ciężko, prowadził faworyta do masztarni. Byłby Wolski pośpieszył, lecz gwardyana, otyłego i 
wolno kroczącego, nie śmiał wyprzedzić, a ojciec Remigi — szedł powoli, bo — prawdą a Bogiem, 
podej-
     rzewał mocno, iż Damazy mógł się istotnie znajdować w klasztorze — a może i w masztarni.
   Cała nadzieja w tem była, że nie mógł dzwonka nie usłyszeć, nie domyśleć się o co chodziło — 
i nie umknąć w jakikolwiek sposób.
   Prowadzący chłopak otworzył masztalernią, w której na tapczanie, otulony derami, spał 
istotnie jakiś człowiek i, zbudzony nagle, zerwał się, przestraszony.
   Wolski przyskoczył do niego i poznał — starego parobka, na jednę nogę kulawego, który od lat 
piętnastu woził kwestarzów, sławną klaczą dereszowatą, z bułanym na przyprzążce.
   Masztarnia była maleńka i śladu w niej drugiego posłania nie znalazł Wolski. Szukać teraz i 
plądrować po klasztorze nie miał ochoty, wiedząc, żeby to już było bezskutecznem, bo wszystkich 
zabudowań i kryjówek ani mógł myśleć przetrząsnąć, a skryć się gdzieś na poddaszu, w loszku lub 
gdzieindziej bardzo łatwo było.
   Tak tedy, mocno upokorzony, całując ciągle w rękaw gwardyana, który ani słowa nie mówił, 
ale się przebłagać nie dawał, Wolski musiał wracać, jak niepyszny, obiecując sobie, na pociechę, 
wykropić Łobodę, co się zowie.
   Lecz donosiciel, ujrzawszy go w furcie wychodzącego, z głową zwieszoną, nie czekając 
nagrody, drapnął i zniknął. Gdy się to zewnątrz działo, Damazy siedział na wyżkach w tej samej 
masztarni, tę tylko zachowawszy ostrożność na wszelki wypadek, iż dachówki wybrał w jednem 
miejscu, otwór sobie nazewnątrz przygotował i mógł się nim spuścić nazewnątrz murów 
klasztornych. Gdy Wolski wyszedł i furta się za nim zamknęła, Butrym najspokojniej do masztarni 
powrócił i w miejscu parobka, który śmiał się, rękawem twarz ocierając — spać się położył.
   Brat Anioł, starowina, uśmiechał się także i powtarzał w duchu:
   — Teraz on tu już bezpieczny, drugi raz przyjść się nie ważą!
   Ojciec Remigi, chociaż skargą zagroził, był pewien, że go nazajutrz błagać będą o 
przebaczenie, i gotował się je dać wraz z ostrą naganą, co to jest nieposzanowanie schronienia sług 
bożych. Niechcąc wchodzić w konflikt z sumieniem, ojciec Remigi nie zapytał nawet furtyana: czy 
Damazy się w klasztorze znajdował? nie uczynił mu żadnej wymówki i do celi powrócił.
   Gdy Wolski zaszedł nareszcie, umęczony, do
   swojego mieszkania, w prawem skrzydle zamkowem, nieopodal od podłowczego, był tak zły, 
iż do krwi sobie poogryzał paznogcie. W ostatnich cza sak tak mu się nie powodziło, że gotów był 
popełnić jakieś szaleństwo, aby wyjść z tego koła wysiłków nadaremnych. Książę nawet nie był 
dla niego takim, jak dawniej; panna Faustyna go odpychała z pogardą, Butrym podłowczy niemal 
się z niego natrząsał, Damazy zaś zdawał się go swem zuchwalstwem wyzywać! Narażał się na 
pośmiewisko u ludzi.
   Powagę swą i ufność dawną, jaką miał u księcia, potrzebował czemś podtrzymać. — Nie 
wiodło mu się.
   Wszechmocny ten faworyt, bez którego chorąży obejść się nie mógł, bo to był jedyny człowiek, 
anima damnata, który nigdy w niczem się na rozkaz nie zawahał i nie sprzeciwił — mieścił się w 
dwóch ubogich i brudnych izdebkach. Czynił to umyślnie; zazdrości obudzać nie chciał, okazując 
zamożność, chociaż wiedziano, że znaczne już miał pieniądze. Chciwy, mieniał, co zebrał, na złoto, 
i w garnku, pod podłogą ceglaną, umyślnie na ten cel urządzoną — chował. Nosił się. pomimo 
skąpstwa, czysto i nawet dosyć elegancko, bo, przystojnym będąc, do kobiet miał pociąg wielki, 
ale to był jedyny zbytek, jakiego sobie pozwalał. Zresztą, mieszkanie jego podobniejsze było do 
składu jakiegoś rupieci, niż do porządnego ludzkiego schronienia. Nie pozwalał Wolski, aby mu tu 
sługa porządkował, bo nie chciał, aby wiedział, co po kątach chowa.. Kosztowne podarki, których 
otrzymywał wiele,'rzędziki na konie, siodła, sztu- ki płótna, sukna i t. p., ponakrywane były starą 
odzieżą. Izby się wydawały niechlujne i ubogie. Wytrwały na chłód, na głód, mało kiedy palić u 
siebie kazał, a żywił się nie w domu.
   Wróciwszy z nieszczęśliwej wyprawy, nie zajrzał nigdzie dnia tego, choć miał zwyczaj i 
nocami podglądać, gdzie się świeciło a podsłuchywać, drgnął tylko gniewem, zobaczywszy, iż u 
podłowczego ogień się palił, zamknął się na rygiel i spad się położył.
   Naprzeciwko właśnie miał okna Zaborskiej. Tu najczęściej o tej porze ciemno już bywało, ale 
tego dnia okna wszystkie świeciły się bardzo jasno. Wolski wiedział: co to znaczyć miało.
   Gdy się wszyscy porozchodzili, bardzo często książe chorąży, kurytarzami wewnętrznemi, z 
jednym powiernikiem, hajdukiem Sawerym, wprzódy oznajmiwszy o sobie, przychodził do 
Zaborskich i tam, w towarzystwie przymusowem panny Faustyny, przesiadywał jaką godzinę, 
baraszkując.
   Na tych rozmowach i przypatrywaniu się dziewczęciu, głaskaniu pod brodę i przysuwaniu się 
do niej, chwytaniu za białe rączki, które książę cmoktał z wielkim apetytem — kończyły się amory 
chorążego. Nie posuwał się dalej, powiadając, że Faustysia się przyswoi i pokocha go.
   Obiecywał jej, że ją każe w złoto oprawić. Tymczasem zaś srodze ją nudził i obrzydzenie jej 
sprawiał. Pomimo charakteru gwałtownego, chorąży miał w tej miłości, platonicznej jakiejś, pełnej 
attencyi i delikatności, upodobanie dziwaczne, do uwierzenia trudne — lecz.... rzeczywiste. 
Chorował na sielankę, on, który był do tragedyi stworzonym. Rozkoszował się jakiemś uczuciem 
idealnem, które go z czasem miało doprowadzić do szczytu szczęśliwości.
   Śmiesznem to było, nieprawdopodobnem, i mało ludzi wiedziało, jak się książę ze swą 
niewolnicą obchodził. Wyobrażano sobie zupełnie co innego. Zaborska radaby była zbliżyć więcej 
księcia chorążego do córki, bo lękała się kaprysu i odtrącenia, lecz książę sam umyślnie odwlekał 
swą szczęśliwość, a Faustyna też trzymała księcia, oile mogła, najdalej od siebie.
   Wolski niejeden raz scen tych romansowych podedrzwiami był świadkiem, wiedział lepiej niż 
inni, jak książę był ze swą — perełką, ale — pomimo to zazdrośnym był okrutnie, bo się w niej 
poswojemu kochał namiętnie.
   Okna oświecone u Zaborskiej krew mu i teraz wzburzyły. Wpatrzył się w nie z gniewem, i nie 
mógł wytrwać. Chociaż położył się już był spać, zerwał się znowu, odział naprędce i, pod pozorem 
dozorowania, które mu dozwolonem, a nawet nakazanem, było, pobiegł pod mieszkanie 
Zaborskiej. Tu hajduk Sawery stał na straży; Wolski mu coś szepnął i odprawił go na wschody. 
Sam, z sercem bijącem, przysiadł u drzwi, tak, aby przez otwór od klucza mógł coś zobaczyć — a 
przez drzwi podsłuchywać łatwo było.
   Książę chorąży w dostatniej sukni jedwabnej, sobolami podbitej, siedział wygodnie przed 
stołem na krześle, które dla niego było umyślnie tam przysposobione.
   Na stoliku paliły się dwie grube świece woskowe, obie zielonemi parawanikami od strony 
księcia przysłonięte. Wprost księcia, na kanapce, wyprostowana, nieszczęśliwa ofiara tych 
pańskich zalotów — siedziała z oczyma spuszczonemi, z twarzą zaognioną, z rękami na kolanach. 
Przymuszona przez matkę stroić się w takich razach, była ufryzowaną, wyfiokowaną, do gorsu, w 
sukni jedwabnej połyskującej, w bogatym kanaku złotym na szyi, a od uszu dwie gruszki perłowe, 
zwieszone wśród pukli włosów na białe popiersie spadających — świeciły.
   Było coś niemal przerażającego w wyrazie twarzy tej postaci, tak wystrojonej a tak smutnej, 
jakby do trumny. Dziewczę nie śmiało prawie oczu podnieść, aby nie spotkać wzroku starego 
satyra, pożerającego ją zakrwawionemi źrenicami.
   Straszną też sprzeczność stanowiła ta zbolała twarzyczka, obok rozpromienionej, 
rozpłomienio- nej, uśmiechniętej — w jakimś zachwycie i zapomnieniu, dziko rozweselonej 
twarzy księcia chorążego.
   Długa ta, rozlana, nabrzmiała fizys — w której już najmniejszego odblasku młodości nie było 
— zwykle surowa i nachmurzona, miała w sobie coś nienaturalnego. Nie przystał jej ten zachwyt, 
który się na niej malował. Zdawało się, że co chwila ta pogoda złowroga zmieni się we wściekłą 
burzę.
   Tymczasem jednak książę się lubował tym cudnym obrazkiem, jaki miał przed sobą. Silnie 
oświecony, pełen świeżości ten wizerunek kobiety, był Wistocie tak pięknym, że się nań patrząc, 
zapomnieć było można.
   — Perełko ty moja! — cedził przez zęby popruchniałe chorąży — ty śliczności jakieś! 
Królowo piękności! Afrodyto, mości panie.... podnieś - że oczęta! ulituj się, kochanie! perełko ty 
moja!
   Na ten szept miłosny głuche odpowiadało milczenie; czasem tylko od dreszczu, który ją 
przebiegał, zaszeleściała sukienka.
   Starej Zaborskiej, jak zwykle, nie było w bawialnym pokoju. Zaledwie przyjąwszy księcia w 
progu i przyprowadziwszy córkę, stara, co najprędzej wynosiła się do drugiego pokoju i 
cichuteńko siadała podedrzwiami. Zjawiała się tylko naówczas, gdy chorąży, czasem 
nieposłuszeństwem i nieczułością Faustysi znużony, sam ją na pomoc zawołał.
   Zaborska przychodziła i gwałtem wyrywała, opierającej się córce rękę, aby ją podać księciu. 
Zdarzało się to rzadko jednak, bo książę chciał Faustynę zniewolić sam, bez pomocy i przymusu, i 
zmagał się na jak najsłodsze słówka. Dnia tego Faustysia była posępniejszą niż kiedykolwiek i 
bardziej zniecierpliwioną. Lecz w tej pierwszej chwili chorąży był tak samym widokiem jej 
przejęty, tak się nim napawał, że się jeszcze nie miał czasu nadąsać.
   — Perełko ty moja! — powtarzał — coś tak dziś nasępiona? Co? mów? śliczności ty moja, 
może ci czego brak. Rozstąpi się ziemia, a ty będziesz miała, czego twa duszyczka zapragnie — 
perełko ty moja!
   No, co tobie takiego! Otwarcie mów, ja ci jestem oddany, jakom nigdy żadnej niewieście nie 
był. A potrzeba ci wiedzieć, perełko ty moja, żem wiele ich widział — perełko ty moja. Samych 
żon miałem dwie a ta trzecia; pierwsza była Sapieżanka ? piękności! ale tobie nierówna, sfixowała 
potem z miłości dla Mokronowskiego, który jej nie chciał. — Hę? tak jak ty mnie, hę? — Ale to z 
czasem przyjść musi.
   Patrzał i patrzał chorąży i wzdychał.
   — Nudno tobie tu? hę? Nie było odpowiedzi. Nagle, Faustysia, jakby coś ją ubodło, oczy 
śliczne podniosła, wlepiła je w księcia — chwileczkę; ale dosyć było przelotnej tej chwili, aby go 
niemal do szaleństwa poruszyła. Chciał się dźwignąć z krzesła, lecz nogi, nieprzygotowane 
zawczasu do nagłej posługi — odmówiły jej.
   — Nudno perełce? — odezwał się książę, ręce ogromne podnosząc i składając ponad stołem.
   Faustynka spojrzała raz drugi.
   — Pewno, że nudno — rzekła głosem harmonijnym, który w uchu starego brzmiał jak jakaś 
muzyka; pewnie, że nudno, nie dlatego, żem sama, ale że tu tacy ludzie nachodzą z zalecaniem się.
   Chorąży aż padł na poręcz.
   — Co mówisz! ludzie nachodzą! jacy ludzie? Za drzwiami zaszeleściała suknia matki.
   — A tak. tak — mości książę — poczęła mówić Faustyna. — Książę ma nie bardzo wierne 
sługi. Ten Wolski to mi spokoju nie daje.
   Oniemiał chorąży; chwila milczenia nastąpiła. W gardle mu zaschło, schrypłym głosem, po 
chwili, zapytał:
   — Ale czyżby on śmiał? może-ż to być?
   — O! i bardzo i bardzo — dodała Faustyna. — Ja nigdy nie kłamię; niech książę wierzy.
   — A to go na szubienicę — zdrajcę tego! — krzyknął chorąży — to go końmi rozszarpać na 
rozstaj - nych drogach, tego nicponia, który na mój skarb jedyny śmie godzić.
   Wtem, przypomniawszy sobie matkę Faustyny, zakrzyknął chorąży:
   — Zaborska!
   Z drugiego pokoju wpadła blada i pomieszana jejmość, naprzód oczyma gniewnemi córkę 
zmierzywszy.
   — Co ona mówi? co? — zapytał chorąży — zgroza! zdrada!
   Zaborska figlarny uśmiech przybrała i ramionami poruszyła.
   — Co jej słuchać! tego dziecka — poczęła lekceważąco. — Książę ją zna, że ona taka trusia, 
taka skromnisia, iż na nią byle kto spojrzał, zbliżył się, to się krwią oblewa. Więc, co ma być?! 
Wolski przyjdzie, ukłoni się, zagada słodko, boć grzeczny dla niej musi być: a ta się zaraz żacha. 
Ona, proszę księcia, tak młodych nie cierpi, że na żadnego z nich patrzeć nie może.
   Co Wolskiemu-by miało być w głowie!
   Faustynka wbrew matce kłamstwa zadać nie chciała, spuściła oczy i zamilkła; lecz, 
poczekawszy trochę, ukradkiem podniosła źrenice, spojrzała na księcia, który drgnął, i głową mu 
dała znak potwierdzający, co pierwej mówiła.
   Zamyślił się chorąży dziwnie.
   Zaborska, czując się niepotrzebną tu, już odcho- dzić chciała, gdy książę dał jej znak. Zażądał, 
pomimo, że mu to niewygodnem było, przysiąść się bliżej na kanapie, obok Faustysi. Zaborska w 
takim razie obowiązaną była podać mu rękę i przeprowadzić go. Dziewczę ruszyło się już, jakby 
chciało uciekać, ale matka tupnęła nogą.
   — Siedź! — zawołała gniewnie, stłumionym głosem, bo, jak Boga kocham!.....
   Z trudnością przesunął się chorąży, o stół podpierając, a z drugiej strony mając Zaborska, do 
kanapy, na którą padł, zasapany, zmęczony zmianą miejsca. Potrzebował jakiegoś czasu, aby 
odsapnąć po tym wysiłku. Potem dopiero wyciągnął niedźwiedzią swą łapę, szukając białej rączki, 
która się w fałdy sukni schowała.
   Zaborska nadbiegła usłużna, i, wydobywszy rękę córki, gwałtem ją księciu podała. Wyrwać jej 
już nie mogła Faustysia, bo starzec, choć chory, miał jeszcze w rękach siłę olbrzymią.
   Chciwie, poniósł do ust wyrywające mu się paluszki i całować je zaczął głośno. — Mruczał 
przytem.
   — Śliczności ty jakieś! jedwabie wy moje! atłasy! alabastry! wonie rajskie! perełko.
   I rozczulonemi patrzał na nią oczyma. Dziewczęciu się i na łzy i na śmiech razem zbierało.
   Starzec drżał cały przejęty, twarz mu krwią nabiegała, piersi coraz ciężej oddychały. Zaborska 
zwolna, cichemi krokami, ciągle dając znaki groźne córce, poczęła się usuwać do swego pokoju, 
gdy książę rękę trzymaną puścił, za czoło się pochwycił i padł na poręcz kanapy.
   Z przestrachem spojrzała nań Zaborska; lecz on natychmiast podniósł się, twarz ocierając, i 
wlepił znowu oczy w profil grecki dziewczęcia.
   — Hm! — rzekł po namyśle — Wolski! Ja tam się jego dla acanny nie boję. Wie on, że tak 
wysoko sięgać mu — wara! Ale ten Butrym. Acanna znałaś tego Butryma? hę?
   Faustysia żywo się zwróciła do chorążego.
   — Dziećmi-śmy się znali jeszcze — rzekła — i potem.
   Nachmurzył się chorąży.
   — Kochał się? bestya jakaś! Specyałów mu się pańskich zachciewa — rzekł ponuro — ale 
niech ja go dostanę: dopiero go nauczę mores.
   Faustysia przelotnie zerknęła i szydersko się uśmiechnęła: szczęściem książę nie zrozumiał 
wyrazu jej twarzy.
   Pomimo rozmiłowania, chorąży, zmożony wysiłkiem i długiem czuwaniem — ziewnął tak 
przeraźliwie, szeroko, gwałtownie, iż Faustysia zadrżała. Był to dla niego samego znak spóźnionej 
pory i potrzeby spoczynku. Pochylił się ku siedzącej na mękach Faustysi, pogłaskał ją, usuwa- jącą 
się od tych pieszczot, pod brodę — i przykładając palec do własnego nosa, zamruczał:
   — Proszę tylko być grzeczną — i w żadne konszachty się z nikim nie wdawać, ani z 
Butrymami, ani z tym łajdakiem Wolskim, który powinien stać zdaleka, gdy przychodzi z 
interessem. Dobranoc, perełce, śliczności mojej, dobranoc!
   Uszczęśliwiona tem, że ją żegnał i miał uwolnić od siebie, porwała się Faustynka z kanapy, 
dygnęła przed księciem, który jej od ust posłał całusa, zawinęła się, furknęła i znikła. Trzeba było 
wstać z kanapy: kolej więc przyszła na Zaborską pomódz księciu, ale w ten sposób, ażeby pomoc 
ta była zamaskowaną, a on sam mógł ją sobie wytłómaczyć poszanowaniem, nie zaś potrzebą i 
osłabieniem.
   Nadeszła stara, podając rękę chorążemu, który, drugą sparłszy się na stoliku, dźwignął się, 
wstał, wyprostował i zwolna począł, suwając nogami, ku drzwiom zmierzać. Tu na niego, w 
kurrytarzu, czekał hajduk Sawery, którego Wolski nanowo zainstallował u progu — 
podsłuchawszy tylko denuncyacyą Faustyny, która go w niezmierną złość wprawiła.
   Nie chciał się tu księciu nastręczyć, ale poleciał, wyprzedzając go, do przedpokoju, i tam siadł, 
czekając na powrót chorążego, aby wytłómaczenia się z zarzutu me odkładać do jutra. Gdy książę, 
wchodząc, zobaczył go. namarszczył się i dał niecierpliwy znak, aby za nim szedł do gabinetu. Tu, 
ledwie usiadłszy w krześle, zawołał groźno:
   — Co ty mi, łotrze jakiś, do Zaborskiej myślisz koperczaki stroić? dam ja ci!
   — Do jakiej Zaborskiej? — zapytał Wolski naiwnie.
   — Juści nie do starej! — krzyknął książę. — Ty, jakiś!
   — A ja-m na młodą ani spójrzał nigdy, ani do niej zagadał — klnę się jaśnie oświeconemu 
panu.
   głowach im się pomieszało.
   — Ani mi się waż tam więcej chodzić! — zawołał książę. —Z daleka dozorować, ale od 
romansów wara!
   — Nie śniło mi się o nich — odparł, wzdychając Wolski — jest od rana do wieczora co robić 
— i bez tego. Ot i dziś....
   — Cóżeś zrobił dziś?
   — Biedy sobie napytałem — odezwał się Wolski. — Donieśli mi, Bóg raczy wiedzieć, prawdę 
czy fałsz, jakoby się ten niecnota Butrym u ojców Reformatów ukrywał. Poszedłem, gdy 
zmierzchło, domagając się, aby mnie do klasztoru wpuszczono.
   Książę, słuchając, podniósł głowę i usta otworzył, a brwi ściągnął. Nie lubił żadnego zajścia z 
duchowieństwem. — Jak wpadł na mnie ojciec gwardyan — mówił dalej Wolski — jak narobili 
wrzawy o gwałt, o napaść — strach. A ja, prawdziwie, żem ja tylko prosił najgrzeczniej, żadnego, 
najmniejszego nie dopuściwszy się despektu.
   — No — i cóż? wpuścili? — zapytał książę.
   — A wpuścili.
   — Znalazłeś go?
   — Nie — rzekł Wolski upokorzony.
   — Osieł! — skonkludował książę — osieł! Któż tak robi? gdzie głowa? Wiedziałeś, że tam był? 
Juści siedzieć wiecznie nie mógł; mogłeś zasiąść pod furtą i czekać, aż wynijdzie. Potrzeba ci było 
klasztór alarmować! hę? Narobią z tego wrzawy i powiedzą na mnie, że ja napastuję klasztory. 
Jeszcze tego brakło.
   Mocno się nagniewał książę, plując, klnąc i pięść ukazując Wolskiemu.
   — Otóż to takie sługi! — mówił. — Gdzie go poślesz, to ci kurtę skroi.... tam (książę wskazał 
ku Zaborskim) umizgi, a na klasztór napaść. Ty-byś powinien pójść w dyby, wychrzto ty 
przemierzły i siedzieć o chlebie i wodzie! — ty!
   Wnet sobie przypomniał książę, iż zagrożony tą karą potrzebny mu był do pilnowania 
więźniów — i do wielu innych spraw, których innemu powierzyć nie mógł — zamruczał 
niewyraźnie i począł się uspokajać. Wolski, choć miał postawę pokorną i udawał wylękłego, wcale 
nie uczuł trwogi. Wiedział nadto dobrze, że książę, jak się nie mógł obejść bez Butryma, tak i bez 
niego nie potrafi.
   — Żeby mi się ojciec Remigi nie naprzykrzał — odezwał się książę po namyśle — trzeba go 
ułagodzić. Posłałem mu już na święta faskę solonej łosiny i jałmużnę; trzeba, żebyś mu co zawiózł 
jeszcze — i — niech milczy, bo ja tych skarg nie lubię.
   — Może-by z którego folwarku masła i kilku baranów książę wysłać im kazał.
   Chorąży kiwnął głową.
   — A żeby mi o tem mowy nie było! — skonkludował.
   Wolski, otrzymawszy znak, aby szedł precz, tymrazem już wprost do swojej izby powrócił, 
obmyślając najlepszy sposób pomszczenia się nad Faustysią.
   — Patrzajcie! jaka to żmija! — mówił do siebie. — Wprost ze skargą do księcia. No — 
zapłacisz ty mi za to!
   Wolski mówił w gniewie, odgrażając się, lecz wistocie nie wiedział sam, jak tę pomstę 
wywrzeć na Zaborskich.
   — Ani chybi, że się kochają z tym Butrymem, marzył, zasnąć nie mogąc. — Niechże się on w 
moje ręce dostanie: dopiero się będzie miał zpyszna! 
   Szło głównie o to właśnie, by się do rąk Wol- 
     skiego dostał — i trzeba było obmyślić jakiś lepszy sposób pochwycenia niebezpiecznego 
człowieka.
   Nazajutrz rano był już Wolski na miasteczku, zaszedł do Reformatów, z assygnacyą księcia na 
masło i barany, prosząc ojca Remigiego, aby mu jego omyłkę przebaczył, a przed chorążym go nie 
oskarżał.
   Potem kazał szukać Łobody, którego znaleziono gdzieś w szynku, a ten, na kolana padłszy i 
głową o ziemię tłukąc, poprzysiągł na wszystko najświętsze, iż Butryma widział, i że on u 
Reformatów był.
   Spłoszony wszakże, mógł uciec z miasteczka, i to się najprawdopodobniejszem zdawało. 
Wolski sądził, że teraz na czas jakiś jawnego poszukiwania potrzeba było zaprzestać, udawać 
jakoby się go wyrzekło, a dopiero, gdyby Butrym. ubezpieczony, wrócił tu, starać się go zręczniej 
pochwycić niż pierwszym razem.
   Łobodę precz odpędziwszy, Wolski innych swych ludzi cichaczem porozstawiał na wszystkich 
gościńcach, do miasteczka wiodących, dając im rysopis przybliżony Butryma. Mieli oni pilnować 
wjeżdżających do miasta, śledzić gdzie-by zajechali i natychmiast donosić na zamek. Był pewnym 
Wolski, że Butryma teraz już w Białej szukać było daremnym, i że pewnie umknął nocą.
   Mając swoich pomiędzy żydkami i gawiedzią miejską, faworyt książęcy wszystkim 
przyobiecał sowitą nagrodę za odkrycie przestępcy. Posądzał i brata, że nie mógł, pomimo 
wyprzysiężenia się przed księciem, nie wiedzieć o Damazym, i około niego więc nadzorców 
postawił, aby o każdym jego kroku donosili.
   Wszystkie te rozporządzenia zabrały mu czas do południa i, powróciwszy na zamek, ledwie 
miał czas zjeść, gdy nowe polecenia książęce wypędziły go znowu z domu, tak, że do Zaborskich 
dowiedzieć się nawet nie mógł.
   Wieczorem do księcia z raportem docisnąć się nie potrafił, bo długi czas z księdzem biskupem 
Riokurem chorąży siedział nad jakiemiś papierami, zamknięty.
   Rano miał wstawać z łóżka Wolski do nowej roboty, gdy do drzwi jego zastukano. Jeden ze 
stróżów nocnych, których on około skrzydła przy mieszkaniu Zaborskich postawił, przychodził 
uśmiechnięty z raportem.
   Opowiadał tajemniczo, że około północy, człowiek jakiś z wałów podkradł się pod okna 
Zaborskich i grudką śniegu w jedno z nich rzucił, że okno się zaraz otworzyło, i, nim stróż dobiegł, 
coś na sznurku spuszczono z niego. Ów człowiek pochwycił to i umknął.
   Stróż się tłómaczył, że ani mógł dopędzić, ani nawet dobrze się przypatrzyć temu zuchwalcowi, 
a wrzawy uczynić nie chciał, bo, nimby ludzie od bramy się ruszyli, próżno-by szukać było wiatru 
w polu.
   Nie mógł to być nikt inny, jeno Butrym: — Więc szukanie go za miastem i wszystkie przeciw 
niemu wymierzone zabiegi były próżne! — syknął Wolski ze złości. 
    
   * * * Myliłby się ten, ktoby sądził, że Damazy Butrym, którego jak lisa tropiono i osaczano, — 
wiedząc dobrze o tem, z jakim miał nieprzyjacielem do czynienia, trwożył się tem bardzo.
   Był to człowiek takiego temperamentu, że niebezpieczeństwo mu smakowało i dopiero się czuł 
w swym żywiole, gdy spokoju nie miał, a wykręcać się musiał i o lepszą iść z nieprzyjacielem.
   Przez Froima starego i żydków, których opłacał po szynkach, wiedział, co się działo, a 
Wolskiego wysłańcy najczęściej tam siadywali i między sobą, podpiwszy, rozpowiadali, co i jak 
czynić mieli. Żadne ich słowo nie uszło mu. Obracał się więc niemal swobodnie, bo był ostrzeżony, 
a nieporadnych ludzi wcale się nie lękał. Zuchwalstwo Damazy posuwał do tego stopnia, że, 
rozmaicie się przebierając, to pożydowsku, to podziadowsku, to pobabsku, swobodnie kręcił się po 
miasteczku i z temi, którzy na niego czyhali, rozmawiał. Wiedział, że za pochwycenie go 
naznaczona była nagroda — i śmiał się. Na noc, tak jak wprzódy, chadzał do Reformatów, tylko 
nie tą furtą główną, ale w murze umieszczonemi drzwiczkami, któremi ze stajen gnój wyrzucano. 
Te zwykle stały prawie rok cały zamknięte; ale Damazy klucz od nich dostał przez furtyana, a 
parobek wewnątrz znajdujący się, drąg co wieczór wyjmował. Po wysokiej kupie gnoju i śmiecia, 
można było wejść tędy do środka, samemu nie będąc widzianym.
   Przekonawszy się, że rada brata była dobra i że z ucieczką należało czekać, dopóki chorąży z 
Białej nie wyjedzie, Butrym przysposabiał tymczasem co do niej było potrzeba. Nie szło to łatwo, 
ale też i niepilnem było.
   Damazy oddawna tak się wesołym nie czuł i ochoczym, tak pełnym nadziei. We dnie od strony 
wałów nie było żadnej straży i nikt tam nie chodził zimą. Butrym, korzystając z tego, w biały dzień, 
okutawszy się jakąś opończą, przechadzał się pod oknami Faustysi, i tak długo się tam wałęsał, aż 
osa go postrzegła, a on mógł jej dać znak.
   Szczęściem, matki nie było w mieszkaniu; Damazy podbiegł pod sam mur i rozmówił się z nią, 
zapowiadając, że w nocy przyjdzie z listem i po list, aby w ten sposób ciągle o sobie wiedzieć 
mogli.
   Zaklinała go Faustysia, aby się na niebezpieczeństwo nie narażał; ale Butrym tak wesoło drwił 
z niego i tak je sobie lekceważył, że i jej dodał męztwa.
   Tymczasem zaraz pierwszą, kartkę stróż nocny wyszpiegował. Butrym widział go 
nadbiegającego i — choć list dostał, ale na przyszłość droga już była zamknięta. Faustysia też, nim 
okno zamknęła, biegnącego człowieka zobaczyła, i list przeczytawszy, natychmiast go spaliła, aby 
nie wpadł w ręce matki.
   Wolski, dowiedziawszy się o nowej przygodzie, sam nie był pewnym, co ma z tem począć. Czy 
oznajmić księciu, czy pójść do starej Zaborskiej, czy, nikomu nie mówiąc nic — urządzić pod 
oknami zasadzkę?
   Niezmierne zuchwalstwo Butryma do wściekłości go doprowadzało, bo zdawał się z niego 
naigrawać.
   Księciu o tem oznajmić, że się znowu nie udało uchwycić śmiałka: było to tylko gniew jego 
ściągnąć na siebie.
   Nagryzłszy się sam sobą, Wolski, zżymając się i burząc, poszedł do starej Zaborskiej. Zastał ją 
na konferencyi z Szurską, a przy tej nic mówić nie chciał. Szurska pogardzała wychrztą i 
niechętnie rozmawiała z nim; wkrótce też wyszła. Z miny posępnej Wolskiego poznała stara, że 
złego coś przynosił z sobą.
   Zaśmiał się złośliwie.
   — Cóż to? — rzekł — panna Faustynka na mnie skarży przed księciem?
   Spodziewając się Zaborska tego wyrzutu, na odparcie go, była nieco przygotowaną. Zaczęła od 
dosyć naturalnego śmiechu.
   — A wiesz jak to było? — odparła — książę przecie ją sam zagadnął, aby mu powiedziała: czy 
Wolski, chodząc do niej, nie zaleca się czasem? Faustysia się uśmiechnęła i tyle, że głową kiwnęła: 
oto i tyle.
   Wolski, uwierzył temu czy nie, wargi zagryzł, głową potrząsł.
   — Oj! moja jejmościuniu — rzekł — tak wy swoje interessa sprawiacie, że mi was żal. Nie 
dobrze się to skończy. Jejmość córki nie trzymasz, jak należy; nie nie wiesz.
   Żeby nie kłębuszek, to-byś nawet o Butrymie dotąd — ani be ani me — nie wiedziała. No, a 
teraz to jejmość wiesz, że ten łotr po nocach się pod okna podkrada, a panna mu bileciki na sznurku 
spuszcza.
   Zaborska z podskokiem się porwała z krzesła i krzyknęła: — Kiedy? co?
   — Dziś w nocy stróż omało go nie pochwycił.
   — Nie może to być!
   Zaborska chciała natychmiast biedz do córki, Wolski ją wstrzymał.
   — Miej-że jejmość rozum, hałasu nie rób — cicho. Kto wie? może się tym sposobem łotra tego 
pochwyci. Co pomoże, iż córkę wyłajesz? Ona się wszystkiego wyprze.
   Zaborska płakała i narzekała.
   — O Boże ty mój, Boże, za coś mnie takiem dzieckiem obdarzył, przez które ja tylko cierpieć 
muszę! Szczęście jej samo w ręce lezie.
   Łzy i narzekania na Wolskim najmniejszego nie czyniły wrażenia; siedział, gryząc paznogcie i 
dumając.
   — Ale czy-ż to prawda? czy prawda? — wołała Zaborska.
   — Kłamstwo nie może być, bo prosty człowiek takiej-by rzeczy nie zmyślił.
   Rozpaczała Zaborska. — A naż książę się dowie?
   — Ja mu tego nie powiem — odezwał się Wolski — ale jejmość pamiętaj, co ja dla niej czynię. 
Butryma tego wezmę, żeby mnie nie wiem co kosztować miało, a jak się w moje ręce dostanie, 
żywym z nich nie wyjdzie!
   Jejmość ze mną powinnaś wiernie trzymać; książę i niebardzo młody i nie tak to zdrów. O to 
się postaramy, aby pannę wyposażył, ja w tem, ale ona niczyją potem nie będzie — tylko moją.
   — Słowo? — zapytał Wolski, rękę wyciągając — albo, albo? Chcecie na to przysiada — ja 
wszystko na siebie biorę, pomagać będę, odganiać będę — a Faustysia za nikogo nie pójdzie, tylko 
za mnie.
   Słowo? — powtórzył Wolski. Zaborska stała chwilę tylko, niby wahając się jeszcze, i obie ręce 
mu podała.
   — Pamiętajcież! — dodał Wolski. — Czy ona mnie teraz kocha, czy nie kocha, ja się o to nie 
troszczę: po ślubie inaczej musi być. Głową nałożę — mówił dalej — a Butryma tego dostanę — 
tylu go ludzi widziało. Księcia namówię, że albo ciepłą ręką da, albo papier taki, coby go nikt 
naruszyć nie mógł.
   Bezemnie wy nie zrobicie nic, a ze mną szczęście przyjdzie. Ja też nie bez jakiego grosza; 
wioszczynę się kupi, albo dobrą zastawę dostanie, już ja wiem gdzie.
   Uśmiechnął się pod wąsem Wolski. Zaborska mu jeszcze raz rękę podała. Wstał tedy.
   — Pilnujcie lepiej córki — rzekł — z oka jej spuszczać nie można. Filut dziewczyna, jak się 
okazuje, a Butrym ptaszek, którego pustym strzałem nie odstraszysz — jemu tylko kula w serce 
poradzi. Póki żyw, póty my pokoju mieć nie będziemy. Z tem Wolski pociągnął do księcia. Do 
charakterystyki człowieka należy dodać, że niedarmo przed Zaborską wspominał, iż wie, kędy 
dobrą zastawę napyta.
   Był naówczas chorąży z bratem, księciem hetmanem "Rybeńko", jeżeli nie w otwartej waśni, 
to na zimno. Obaj o siebie i znaczenie swe byli zazdrośni. Chorąży lepiej na dworze u króla i a 
Brühla stał, i na niego się więcej oglądano, niż na hetmana. Tak mu się zdawało.
   Pomiędzy Nieświeżem a Białą, były jakieś naprężone stosunki; nieufnie spoglądano na siebie; 
kominunikacye były nie częste. Obawiał się-książę hetman, aby bezdzietny chorąży komu innemu 
Białej nie przekazał z rodziny, albo dóbr nie alienował w jakikolwiek sposób. Potrzebował więc, 
na miejscu, u boku chorążego, mieć kogóś, coby mu donosił o tem, co się tu działo. Gdy razem 
ostatnim byli obaj w Warszawie, nastręczono księciu hetmanowi Wolskiego, jako faworyta, 
wszystko-wiedzącego i najzręczniejszego człowieka, którego-by mógł sobie tajemnie pozyskać, 
aby mu donosił, co się w Białej działo.
   Sam książę ani myślał się z takim wdawać człowiekiem lichej extrakcyi; ale ze dworu posłał 
zaufanego, który, znajomość zabrawszy z Wolskim, potrafił się z nim ułożyć i zapewnić mu łaskę 
księcia hetmana, jeśliby mu wiernie służył. Chorąży nie był nieśmiertelnym. Wolski chciał być 
pewnym przyszłości. Obiecano mu sto czerwonych złotych rocznie, jeśli będzie gazetkę 
bezimienną do Nieświeża wysyłał o wszystkiem, co się w Białej dzieje.
   Szczególniej naglądać miał na to Wolski, jeśliby testament jaki pisano, aby zawczasu o nim 
książę hetman mógł wiedzieć. W Nieświeżu nie tajnem było, że ojciec księżny chorążyny, 
wojewoda Czerniechowski z Zawieprzyc, zabiegał o to, aby córka zapisy miała, jakie jej się 
należały. Inni też, jak księżna krajczyna, starali się dla swych dzieci. Domyślano się, że ks. biskup 
Ptolemaidy Riokur, w którym książę miał zaufanie, do układania testamentu zostanie napewno 
wezwanym.
   Nadzór i pilne ucho Wolskiego właśnie teraz najpotrzebniejszem było, bo wojewoda 
Czerniechowski o zapisy naciskał, a te razem z testamentem układać się miały.
   Wolski — i chorążego i biskupa na probostwie umiał różnemi sposobami szpiegować; donosił 
o najmniejszej rzeczy do Nieświeża, miał dowody tego, iż tam z niego byli kontenci: mógł więc 
ufać, że w przyszłości szczodry książę hetman, jego służbę dobrze wynagrodzi.
   Niebezpieczną ona była i gdyby chorąży najmniejsze powziął o niej podejrzenie, z życiem-by 
nie uszedł zdrajca. Wiedział dobrze Wolski, co ważył, i nie śmiał tego, co pisał, inaczej wysyłać, 
tylko przez umyślnych wysłańów nieświezkich, którzy, nie zatrzymując się w Białej, w 
przejeździe niby z nim się spotykali.
   Chorąży nie miał tajemnic dla Wolskiego, przed którym się nawet ze swych niechęci dla brata 
wyznawał — a cokolwiek w chwili rozdrażnienia czasem na niego powiedział, natychmiast do 
Nieświeża wędrowało.
   Taksamo ksiądz biskup Riokur, który sam chrzcił niegdyś Wolskiego, a dla którego on był z 
niezmierną pokorą i wdzięcznością — przywiązał się do niego, jako do człowieka, któremu wiele 
pomógł — i wierzył w jego poczciwość. Mówił z nim poufnie, jako faworytem księcia, i nie taił nic. 
Z tych źródeł i ze stosunków w kancellaryi, Wolski był jaknajlepiej uwiadomiony o wszystkiem. A 
przybył ktoś taki, jak szambelan Kaszyc lub Matusewicz do Białej, w sprawie jakiej, Wolski się 
zaraz do nich wkręcił, służby swe ofiarując. Że zaś przez niego dużo się, jeśli nie zrobić, to 
przygotować, dawało: wszyscy z Wolskim zapanbrat się rozgadywali i obeznawali go z 
najtajemniejszemi interessami. I szły z tego ulepione gazetki co tygodnia do Nieświeża, a nikt ani 
się mógł domyślać nawet tego stosunku — Wolskiego z księciem hetmanem.
   Poseł książęcy przybywał zwykle naznaczone- go dnia, niemal o jednej godzinie, a Wolski 
konno wyjeżdżał na gościniec ku niemu, i niemówiąc słowa, do skórzanej torby wsuwał pismo, 
sam dalej ruszając. Obcy ludzie nawet twarzy jego nie widywali.
   Po wyjściu Wolskiego stara Zaborska potrzebowała czasu, nim się uspokoiła i rozrachowała, 
jak się z córką ma obchodzić. Rada była ją ująć. przygłaskać, chwycić za serce, zyskać sobie; lecz 
od czasu jak się na zamek przeniosły, córka, niegdyś dla niej czuła i przywiązana, zupełnie 
zmieniła postępowanie. Stała się nieufną, zimną, a niekiedy zuchwale prawie oporną.
   Niczem jej przygłaskać nie było można.
   Odstrychnęły się tak zupełnie od siebie, że w domu jedna na drugą nieufnie, jak na 
nieprzyjaciółkę, patrzała. Czując się w duszy winną, matka gotową była dla córki do pobłażania i 
ustępstw, lecz Faustysia niczem się nie dawała przejednać.
   Wyrywały się jej czasami z oburzeniem te straszne słowa:
   — Własna matka mnie sprzedała.
   Gdy w nocy list spuszczając na sznurku Faustysia, dostrzegła nadbiegającego stróża, przelękła 
się bardzo i była prawie pewną, że zostanie oskarżoną, że nazajutrz badać ją będą i męczyć. 
Spaliwszy list po przeczytaniu, czekała tylko z sil- nem postanowieniem nieprzyznawania się do 
niczego.
   — Pan Bóg mi to kłamstwo przebaczy — mówiła w duchu.
   Po matce jednak zrana nie postrzegła nic, i do-piero przyjście Wolskiego nowy niepokój 
obudziło.
   Siadła do swoich krosien, pomodliwszy się — czekając, co ją spotka.
   Przez wązki kurrytarzyk dochodziły ją głosy rozmowy matki z faworytem księcia, lecz słów 
dosłyszeć nie mogła, a podsłuchywanie, które matka praktykowała, miała w obrzydzeniu.
   Słysząc powracającą Zaborską, nie podniosła na nią oczów córka i szyła pilno. Stara przeszła 
się parę razy po pokoiku; a że, gdy miała na córkę napaść — czyniła to zwykle, nie umiejąc się 
pohamować, odrazu, uspokoiła się Faustysia.
   O wczorajszej przygodzie nie musiała wiedzieć.
   Nie dała po sobie znać matka, z czem przyszła;
   popatrzyła na córkę i odezwała się łagodnie:
   — Oczy sobie psujesz. Cały boży dzień nad temi
   krosnami, ani się przejść, ani spocząć; nie dziw, że
   potem książę mówi: "mizernieje" i mnie za to łaje.
   — O! radabym tak zbrzydnieć i zmizernieć, aby mi dał pokój—odpowiedziała 
Faustysia—dopiero-
   bym była szczęśliwą.
   — Tak — jakbyśmy obie na barłogu znowu le- żały i o razowym chlebie żyły, bo braciszek 
Lubiszewski, że złamanego grosza nie da, choć sam jak pączek we wszystko opływa — to pewna.
   — Na kawałek chleba i dla siebie i dla matki poczciwie-bym zapracowała, nie potrzebując 
łaski wuja Lubiszewskiego — rzekła Faustyna.
   — Albo ty wiesz, co to na chleb pracować! — zaśmiała się stara — mnie pytaj.
   A tu — dodała po chwili — na niczem nie zbywa, i że książę wieczorem przyjdzie się podurzyć 
koło niej, to już i tego wytrzymać jej trudno — dla starej matki.
   — Alboż ludzie wiedzą, co książę robi u nas? — zawołała Faustysia — i co oni myślą? co 
gadają? Do kościoła, gdy człowiek idzie, wstydzi się oczów podnieść; wytykają palcami — 
książęcą kochankę.
   — Boś głupia! — odparła Zaborska — czego się masz wstydzić? pierwszaś ty, czy ostatnia. 
Cóż to tobie, ujma z tego, że taki pan się w tobie kocha? Ale!
   — A! bodajbym tego nie dożyła! — zapłakała Faustyna, a Zaborska umilkła na chwilę.
   — Żebym ja była wiedziała, dając cię do klasztoru na edukacyą — rzekła — że te kwoki z 
ciebie zrobią takiego koczkodana, który na świecie się obrócić nie potrafi! — wolałabym była, 
żebyś czytać i pisać nie umiała.
   — A ja całe życie im wdzięczną będę, że mnie nauczyły, nie czytać i pisać, ale jak żyć potrzeba, 
aby spokojnie umierać. Zaborska ruszyła ramionami.
   — A tego to cię nie nauczyły — rzekła gniewnie — że matki słuchać potrzeba? Co ja biorę na 
swoje sumienie, to ty nie możesz? A od czegóż jest ksiądz? Mało to ludzie grzeszą? przecież im 
przebaczają! A tu — straszny mi grzech — że książę jej rękę poliże i pod brodę pogłaszcze!
   Z coraz większym gniewem mówiła matka.
   — Ty-bo mnie do grobu przyprowadzisz — niewdzięczna!
   Spuściwszy głowę, szyła pilno Faustyna, już się nie odzywając.
   Zaborska jeszcze jakiś czas narzekała na swój los; wreszcie, odpowiedzi nie otrzymując — 
wyszła.
   Do wieczora w ciągłej obawie była Faustyna, aby o przygodzie nocnej indagacyi nie 
rozpoczęto; w miarę jak dzień uchodził, strach ten się zmniejszał i, choć sobie tego wytłómaczyć 
nie umiała — uspokoiła się.
   Na wszelki wypadek, po wyjściu matki, w swoim pokoiku napisała kartkę do Damazego i, 
złożywszy ją, wsunęła za gors, aby była gotową. Gdy nadszedł wieczór, ostrożnie się starała 
wyjrzeć ku wałom: czy straż tam jaka była, i postrzegła chodzącego z pałką człowieka, a zdało się 
jej, że i drugi opodal stał na czatach. Zgasiwszy światło, nie kładła się długo, coraz do okna 
podchodząc a wypatrując co się ze stróżami działo. Obaj oni chodzili, stawali i nie opuszczali 
stanowiska.
   Zmiarkowała, że Damazy po wczorajszym wypadku tak prędko znowu się ukazać nie mógł, ale 
tak w niego, jego męztwo i przebiegłość ufała, że nieco później — zdawało się jej możliwem 
podkradnięcie się pod okno. Jak? — nie wiedziała — ale on mógł znaleźć na to sposób.
   Tymczasem Wolski, zniecierpliwiony tem, iż mu się pochwycić Butryma nie udawało, 
nieufając ani Łobodzie, ani innym użytym do szpiegowania go, wpadł na myśl użycia na ten cel 
największego łotra, jakiego lochy pod zamkiem od roku w sobie mieściły.
   Był to sławny zbój i złodziej, Sępikiem zwany, który dawniej na granicy węgierskiej z innymi 
opryszkaini dokazywał, potem w lasach pod Warszawą rozbijał; ścigany nareszcie, zbiegł do 
paszczy nadbużnych, a tu go istnym trafem radziwiłowscy leśnicy, śpiącego w chacie, pochwycili. 
Sępik ten i na podróżnych po gościńcach napadał, i na karczmy samotne i na dwory. Odważnym 
był aż do zapamiętałości, dawniej jak żubr silnym; ale że go dwa razy na męki brano, aby wydał 
gdzie miał skarby swoje, i stawy mu powyciągano, stracił przez to moc, i 'przebiegłość mu tylko 
została. Słynął on z tego, że się przebrany nieraz kręcił tam, gdzie go szukano, że wszystko, co 
chciał, dojść, podpatrzeć i wywąchać umiał. Nie było człowieka nad niego, do cierpliwego, 
długiego, śledzenia każdego tropu. Wolski, jako złamanego mękami i więzieniem, nie uważał go 
już za niebezpiecznego, do lasu mu znowu zbiedz było trudno. Gdyby mu przebaczono, mógł 
dobrze usłużyć-
   Wprawdzie książę, gdy go schwytano, poprzysiągł, że zdechnie i zgnije w więzieniu, i 
trzymano go o chlebie i wodzie w najgorszej kaźni; ale chorążemu Wolski mógł wmówić co chciał, 
a Sępik mu był teraz potrzebnym.
   Naprzód jednak chciał z nim się rozmówić Wolski — i z południa klucznika wziął, aby go po 
więzieniach prowadził. Nie było w tem nic nadzwyczajnego, gdyż nadzór nad nimi do niego 
należał, i każdego tygodnia, conajmniej raz Wolski musiał obejść wszystkie lochy, całe zamkowe 
podziemia, aby księciu donieść, co się tam w nich działo.
   Znaczniejsza część zamku była na sklepionych tych dawnych izbicach zbudowaną, 
przeznaczonych odrazu na więzienia i składy. Pod bramą i wieżą, pod skrzydłami, nawet pod 
samym korpusem zamku, znajdowały się piwnice, lochy win i izby więzienne, Z tych jedne okna u 
góry i trochę światła miały, inne były całkiem ciemne, za- duszne i dla tych przeznaczone, którzy 
już na świat wyjść nie mieli. Nigdy te podziemia tak, jak za chorążego, przepełnione nie były. 
Siedzieli w nich i tacy, których winy ludzie nie pamiętali, którzy, ledwie żywi, dogorywali bez 
przytomności, nie mając siły podnieść się ze zgniłej garści słomy, na której leżeli.
   Im dłużej tu kto przesiedział, tem mniej mógł mieć nadziei oswobodzenia. Nie było prawie 
przykładu, aby surowy aż do okrucieństwa chorąży, kogokolwiek uwolnić kazał. Nieraz, tak, jak za 
Lotaryńczykiem, wstawiali się do niego możni panowie, prosiły kobiety: naówczas zacinał się 
uparciej jeszcze i los więźnia tylko się tem pogorszał.
   Trzeba było, jak klucznicy i Wolski obeznanymi być z temi kurrytarzami ciemnemi, 
wschodkami wiodącemi do drugiej kondygnacyi, przejściami i szyjami wązkiemi, aby się tu 
pokierować — i nie zbłądzić; trzeba też było, jak oni, mieć zahartowane serce, by przejść te lochy, 
nie doznawszy boleści okrutnej.
   Wśród tej ciszy — zpoza drzwi słychać było to brzęk kajdan, to jęki i złorzeczenia, to głosy, na 
które w języku nazwy niema.
   Dziwne to, ale prawdziwe jest zjawisko, że oprawcy i kaci, zmuszeni słuchać krzyków i patrzeć 
na męczarnie, zamiast czuć litość, wpadają w rodzaj wściekłości i mordują z większą jeszcze 
zaciętością.
   Uczucie to, jakiegoś szału i rozdrażnienia opanowywało Wolskiego, ile razy wchodził do 
więzień, a chód jego, budząc z odrętwienia zamkniętych w nich, wywoływał narzekania i jęki. 
Była to katowska dusza, bo i uparte milczenie zarówno go niecierpliwiło i złościło — i stękanie a 
narzekania. Ile razy tu wchodził, doznawał jakiegoś pragnienia do znęcania się, do męczenia i z 
tem uczuciem rozgorączkowany ztąd wychodził.
   Tymrazem jednak tak był zajęty Sępikiem, że na odgłosy, dochodzące go od komór zajętych, 
nie, zważał. Siedzieli tam i tacy zrozpaczeni, którzy, posłyszawszy kroki, głos podnosili, wołali i 
hałasowali, chcąc się przypomnieć, bo sądzili, że o nich zapomniano.
   Do lochu, w którym siedział Sępik, iść było potrzeba długo, znajdował się bowiem pod 
głównym korpusem w drugiej kondygnacyi. Sępik był przeznaczony wyrokiem chorążego, na 
który zresztą zasłużył, aby tam zdechł i zgnił. Więzienie też jakby na ten cel było stworzone. Z 
blizkiego stawu podchodziła do niego woda zaskórna, mury całe były nią praesiąkłe, okryte pleśnią 
i grzybami. Gniła słoma, którą tu rzadko odmieniano, padała się odzież, ranami okrywało ciało.
   Ale człowiek rzucony w tę studnię, której po- wietrze dusiło przychodzącego, miał żelazną 
naturę stworzeń zahartowanych, które wszystko znosić mogą.
   Gdy klucznik, otworzywszy drzwi, podszedł przodem z latarką i podniósł ją do góry, 
Wolskiemu przedstawił się obraz, który mógł jego okrucieństwo nasycić. Sępik, średniego wzrostu 
człek, grubych kości, stary już, z posiwiałą głową i brodą, w której rudych włosów pasma widać 
było jeszcze — leżał na sczerniałej i startej słomie, otulony podartą w łachmany siermięgą; bosych 
nóg i rąk części widoczne pokryte miał całe gęstym włosem, który ciało może bronił od ran. Twarz 
okrągła, blada, zsiniała, z oczyma mocno wystającemi, nosem spłaszczonym i szerokiemi ustami, 
miała wyraz dziki, ale przytępiony męczarnią. Obojętnie patrzał i zdawał się w początku 
nierozuimeć, czego od niego chcieli przybyli. Wodził oczyma po stróżu i Wolskim, jak zwierz 
schwycony w jamie.
   — A co? dobrze ci? — rzekł do niego Wolski, ale odpowiedzi nie otrzymał.
   Nie ruszał się nawet z miejsca Sępik. Klucznik go nadaremnie nogą potrącił. Zbliżył się mimo 
odrazy Wolski ku niemu.
   — Książę cię na śmierć tu gniła dekretował — rzekł — ale jabym potrafił może wydostać cię 
ztąd, gdybyś zamiast rozbijać, chciał pana służyć wiernie.
   Sępik zdawał się wyrazy te rozumieć, zatrząsł się i rękami pokazał na nogi ze stawów 
powyciągane i bezsilne.
   — Mów-że — mruknął klucznik.
   — Zapomniałem mówić — schrypłym głosem wykrztusił więzień.
   Wolski pilno mu się przypatrywał, jakby chciał dojść: czy co z niego być może?
   — No cóż? — spytał Wolski — chciałbyś księciu służyć?
   Usta Sępika się skrzywiły.
   — Na co ja komu zdam się! — zamruczał.
   — To już nie twoja rzecz, do czego-by cię użyto — mówił Wolski — ino czy wiernie 
służyć-byś przyrzekł?
   — Wolałbym służyć choć za kata niż tu gnić — rzekł — zwolna się ożywiając Sępik.
   — Utrzyma się on na nogach? — odezwał się Wolski do klucznika. Ten, latarkę postawiwszy 
na przymurku, pochylił się i, Sępika za barki wziąwszy, pomógł mu się podnieść. Nie łatwo to 
przyszło; chwytał się zbój stróża, który musiał całą mocą na nogach stać aby go nie opuścił. Na 
ostatek się dźwignął, ale zaraz o ścianę musiał się zeprzeć.
   Nogi, choć nadwerężone w stawach, jeszcze go mogły utrzymać, a Wolski rachował, że, 
odżywiwszy go i dawszy mu spocząć, można było jeszcze przebiegłego zbója zużytkować; o jego 
chytrości i bystrości miał zdawna wyobrażenie może przesadzone.
   Nie mówiąc do niego nic, Wolski odezwał się do stróża:
   — Wziąć go na górę do jasnego lochu, dać słomy świeżej i jeść do syta — rozumiesz. W 
komorze, po więźniach płachty i sukmana się znajdzie; czyste mu wdziać. Zobaczymy: czy odżyje 
za dni parę.
   To powiedziawszy, wyszedł Wolski, gdyż powietrze go dusiło.
   Radnierad, musiał czekać, aby się przekonać, czy z tego złamanego narzędzia, na które liczył, 
da się co uczynić.
   We dwa dni potem przyszedł niecierpliwy do więzienia i kazał sobie otworzyć podziemie, do 
którego Sępika przeniesiono. Różniło się ono wielce od tego, w które był naprzód wrzucony; 
trochę światła dawało okienko ponad ziemią, kamienny przymurek okryty słomą służył za łóżko. 
Próżna misa i drewniana łyżka, kawał niedojedzonego chleba, świadczyły, że go lepiej karmiono. 
Twardej natury człek cudownie tu się pokrzepił. Mógł już na nogach stać i wyraz twarzy 
rozbudzony, oczy jaśniejsze większą w nim si- łę ukazywały. Wolski postrzegł to zaraz wchodząc.
   — A co? — zapytał.
   — Lepiej mi — rzekł zbój. — Jeszcze jaki tydzień, a będzie dobrze.
   — Chcesz księciu służyć wiernie?
   — Czemu nie! — kłaniając się — odparł Sępik.
   Sam już ja nie dokazałbym nic; do lasu nie pójdę, bo bym tam rychło zdechł— jakby służba nie 
była ciężka.
   Wskazał faworyt klucznikowi, aby precz szedł za drzwi i zbliżył się do Sepika.
   — Rąk ja twoich nie potrzebuję — rzekł — ale głowy. W mieście się różni ludzie ukrywają, 
których trzeba wyśledzić, odszukać, połapać. Do tego ty powinieneś być zdatny.
   — Abym się trochę obył tu — odparł Sępik. — Trzeba mnie puścić wolno, pójdę po ludziach, 
za język ja umiem ciągnąć, a byłem wiedział kogo, i z myszej dziury wydobędę.
   — A no! pamiętaj — dodał Wolski — chcesz li być cały, a mieć chleb na starość — przysiąż 
służyć wiernie.
   Sępik się w piersi uderzył.
   Stracił on był już wszelką nadzieję widzenia świata bożego i wydobycia się na wolność, gdy ta 
zaświtała; gotów był na wszystko, byle go puszczono. Dał bowiem sobie na mękach powycią- gać 
nogi i ręce ze stawów, nie zdradziwszy się, gdzie swe łupy schował. Miał je zakopane w lesie i 
teraz myślał, że gdy się wydobędzie z lochu potrafi skarb swój odzyskać i znim umknąć kędy ku 
Węgrom, bo tam miał dawnych znajomych i towarzyszów.
   Gotów był obiecywać, co chciano, i starać się usłużyć — myśląc o zupełnem kiedyś 
wyzwoleniu. Nadzieja ta wlewała w niego siłę. Wolski, przekonawszy się, że Sępik może 
odzyskać zdrowie i być mu użytecznym, poszedł wieczorem do księcia. Nie mógł go uwolnić bez 
wiedzy księcia; potrzeba było uzyskać zezwolenie.
   Zaczął się więc skarżyć, że ludzi sprawnych niema, i dlatego Butryma, uwijającego się po 
okolicy, nie może dostać.
   — Gdyby jaśnie oświecony pan mi pozwolił — rzekł — jabym z tego łotra Sępika zrobił 
takiego charta, jakiego mnie potrzeba.
   Chorąży ramionami ścisnął.
   — Oszalał! — zawołał.
   — Nie, mości książę — niema, jak tacy ludzie, do takiej, jakiej ja potrzebuję, posługi. Złego 
już on dokazać nie może nic, ale dobrego wiele, bo taki zbój zna wszystkie nory i wszystkie 
sposoby.
   Chorąży milczał, nie lubił wypuszczać na wolność, kogo raz trzymał, i dlatego może, aby po- 
tem wychodzący nie rozpowiadali, co z nimi czyniono.
   Wolski począć nastawać mocno — wspomniał o Butrymie, jaki to niebezpieczny był 
zuchwalec; że ująć go koniecznie należało, aby nie oblegał panny i nie pokusił się, Boże uchowaj, 
na porwanie jej. Sępik mu do tego był koniecznie potrzebny.
   — To go weź, do kaduka! — odpowiedział naostatek chorąży — ale nie inaczej, tylko, abyś go 
potem — gdy swoje zrobisz, napowrót posadził, bom ja słowo rzekł, że on zgnić musi, i łamać go 
nie będę.
   Wolski przeciwko tej restrykcyi nic nie miał; zgodził się na to, co książę postanowił.
   Tegoż dnia z więzienia przeprowadzono Sępika,
   kajdan go rozkuwszy, do mieszkań stróżów, których żywność i napój miał mu być dawany. 
Szło o to, aby jaknajprędzej mieć z niego pomocnika.
   Pozwolił nawet Wolski, aby Sępik na miasteczko wychodził, na noc tylko do zamku 
powracając, aby tymczasem starał się czegoś dowiedzieć, rozpytać — rozpoznać między ludźmi. 
Sępik, który przed schwyceniem swem, po okolicy dokazywał, a często jako dziad przebrany, do 
Białej przychodził się rozsłuchywać, znał miejscowość dosyć dobrze. Miał zresztą przebiegłość 
tych ludzi, co życie strawili na wojowaniu z pogoniami i ściganiem i łatwo się wszędzie umiał 
rozpatrzeć. Przyprowadzono mu Łobodę, do pomocy, z którego naprzód ciągnąć począł, co mu 
było potrzeba. Sam on potem z nim wywlókł się do miasteczka i, po szynkach chodząc, języka 
szukał.
   Nigdy może dawniej, gdy mu o własną skórę chodziło, nie był Sępik tak gorliwym, nie brał tak 
na kieł, jak teraz. Chciał się zasłużyć, obiecując sobie, że zwolna obudziwszy zaufanie, i do lasu się 
będzie mógł dostać, i ludzi sobie w pomoc napytać.
   Opisano mu Butryma jakotako, bo nie bardzo go kto widział teraz, oprócz żydówki Chai. Sępik, 
nietylko jego, ale konia, i sługę, i kulbakę, szerść wierzchowca, suknie Damazego, kazał sobie 
opisywać. Wierzchowiec na nieszczęście miał białą nogę, a Pawluczek gorąco rude włosy i twarz 
strasznie piegowatą.
   Sępik, który w początku na nogach się mógł z ciężkością utrzymać, gdy raz chodzenia 
spróbował, kija sobie dobrał i wprawiać się począł, choć kołysząc się i przechylając coraz lepiej, 
nauczył się stąpać. Łobodę, który go w początkach wodził, porzucił wkrótce i sam zaczął robić 
wycieczki do miasta.
   Po długiej wstrzemięźliwości od piwa i wódki, gdy ich za pierwszym razem skosztował, 
zawróciła mu się głowa, ale potem odzyskał tę moc, jaką miał dawniej, że kwartę siwuchy mógł na 
raz wlać w siebie.
   Z wielką pociechą Wolskiego wkrótce Sępik był nie do poznania, a wzięty na spytki, dowiódł, 
że czasu nie zmarnował. Wiedział już, domyślał się więcej od przebiegłego faworyta. Około 
klasztoru Reformatów krążąc, doszedł do furtki, którą gnoje wyrzucano, i dopatrzył, że tam 
niedawne ślady ludzkie były, a drzwi też otwierały się często.
   Nie którędy indziej, jeno tamtędy mógł się wymknąć Butrym, gdyby go w klasztorze szukano.
   Napytał też i tego, że Butrymowie obaj zdawna Froimowi zubożałemu byli znani, z przyjaźni. 
Miał oko na tę chałupę, chociaż nic jeszcze nie wyśledził w niej. Koń z białą nogą i chłopiec z rudą 
głową, widywani byli razem u studni za miasteczkiem: i to też coś znaczyć mogło.
   Słowem, Sępik był na tropach, a Wolski ręce zacierał, złote góry mu obiecując, jeżeli dostanie 
tego człowieka. Miał go, według osnutego planu, posadzić tam, zkąd wziął Sępika i stróżom 
szepnąć, aby nie koniecznie o chlebie dlań pamiętali.
   Gdy na zaniku taką nań obławę gotowano, Damazy jeszcze dosyć swobodnie się obracał w 
pobliżu, a o mroku wślizgał się do miasta i chodził pod zamek, niemal pod okna Faustysi, pomimo 
podwojonych straży. Umiał on je tak wyprowadzać w pole, że gdy go w jedną gonili stronę, on z 
drugiej się podkradał. Dwa razy stróże niewinnych przechodniów i zamkową czeladź łapali za 
niego.
   Z zamiarem wykradzenia jednak czekał Damazy, aby się książę wybrał do Warszawy na 
zapowiedziany obrzęd inwestytury kurlandzkiej.
   Z okazyi tej uroczystości miało się właśnie odbyć owo niewidziane nigdy polowanie, na które 
chorąży króla jegomości zaprosił, przyrzekając mu, iż tyle zwierza położy i takiego, jakiego zechce. 
Znać potrzeba było upodobanie, istotnie do szału posunięte, Augusta III, do myśliwskiej zabawy, 
aby zrozumieć, jaką to królowi radość sprawiało.
   Wiadomem było wszystkim, że w niedostatku zwierzyny, król pod altaną saskiego pałacu, 
nocami padłe konie rzucać kazał, i do psów zbiegających się do padliny, strzelał — byle mieć 
przyjemność strzelania. Wiedział chorąży, sam niegdyś zapalony myśliwy, a i teraz nieobojętny 
dla łowów, jaką rozkosz królowi sprawi i jaką sobie wdzięczność pozyszcze.
   Na tych łowach, choć ociężały i niezbyt zdrów, sam on gospodarzem być musiał, i do 
Warszawy koniecznie jechać postanowił. Butrym czekał tylko oznaczenia pewnego terminu, aby 
ostateczne przygotowania uczynić i drugiego dnia po wyjeździe księcia być we wszystko 
zaopatrzonym, czego wymagało porwanie z zamku Faustyny.
   Wolski, który, choć nie pełnił tych obowiązków, ale łowczego pańskiego tytuł nosił, zdawało 
się, że panu, równie jak Marcyan Butrym, towarzyszyć będzie w podróży.
   Na podłowczego spadł niesłychany ciężar i odpowiedzialność za przewiezienie tego mnóztwa 
zwierza żywcem do Warszawy, opatrzenia i opasania placu, kommenderowania tą osobliwszą 
wyprawą, do której same konie i furmanki na seciny się liczyły.
   Żadna stajnia, nawet Radziwiłłowska, nie byłaby starczyła na przewiezienie sieci, klatek, 
zwierza, koni, strzelb i wszelkich przyborów. Wzięto więc zawczasu w kontrybucyą wszystką 
uprząż włościańską, z Bialszczyzny i okolicy, wszystkie sanie, płozy i gryndże, jakie się gdzie na 
wyżkach znalazły.
   Sanna trzymała, ale prorokowano już po ostrych mrozach, mającą ze zmianą księżyca, nastąpić 
odwilż: potrzeba więc było na wypadek wszelki mieć i koła przysposobione.
   Chociaż hasło dane jeszcze nie było, kiedy się ruszyć miano, Butrym ani na chwilę spocząć nie 
mógł. Ponieważ zwierz pochwytany w lasach bialskich księciu się nie wydawał dostatecznym 
jeszcze: wieziono go z lasów słuckich, a wszystek mieszczono w Białej, oddając pod straż 
Butryma.
   Dzień i noc przy tych olbrzymich zwierzyńcach czuwać było potrzeba. Marcyan konno, gdy 
nóg już nie stawało, objeżdżał gromady ludzi i zagrody; bo za wszystko był odpowiedzialnym, a 
książę do łowów tych królewskich niesłychaną przywiązywał wagę.
   Zajęty temi przygotowaniami, Butrym trochę o bracie zapomniał i miał to przekonanie, że 
przecież, opamiętawszy się, iż tu nic dokazać nie mógł, da pokój całemu przedsięwzięciu. 
Domyślał się, że Damazy na Litwę pojechać musiał szukać sobie gdzieś służby i o tej nieszczęsnej 
Faustysi zapomni.
   Jakież było podziwienie Marcyana, gdy jednego dnia, zawidna jeszcze, pod wieczór, ujrzał 
brata konno przyjeżdżającego pod zwierzyniec, z tak swobodną i jasną a wesołą twarzą, jakgdyby 
nic a nic mu nie zagrażało.
   — Czołem, panie bracie, — począł zdala już Damazy. — A co? nieprawdaż? tuś-cie się mnie 
nie spodziewali? Chciałem was odwiedzić — no — i prawdę rzekłszy, zobaczyć tę raritas, której 
człowie- kowi drugi raz w życiu pewnie się widzieć nie trafi. I śmiał się, podjeżdżając, Damazy.
   — Oszalałeś chyba — odparł Marcyan — a też wiesz, że cię ścigają, szukają i tropią.
   — A wiem! to i co! — zapytał pierwszy. — Kpię sobie z nich, i powszystkiem.
   — Gdzież u licha siedzisz?
   — W dziurze, a bardziej w kilku, niż w jednej— rzekł Damazy. — Nie oddalałem się więcej 
nad jeden raz do Lubiszewskiego, do Chrzanówki.
   — A tam coś robił?
   — To moja osobista była sprawa — rzekł Damazy — Wiesz, że Lubiszewski jest rodzonym 
bratem Zaborskiej; ale — jak niebo do ziemi.
   Marcyan nawet długo rozpytywać brata nie miał ochoty, tak mu strach było. aby kto nie 
nadjechał, nie poznał Damazego i nie zdradził ich.
   — Jedź ty ztąd, bo tu za dużo oczów — szepnął bratu.
   — Tchórzem cię podszyli w Białej, jak Bóg miły—rozśmiał się Damazy. Konia mam takiego, 
że mnie nie wyścigną.
   I uparcie stał Damazy, rozpatrując się po taborze.
   — Nie darmom ja się tu przywlókł — dodał. — Wiedziałem, że ty mi tak bardzo rad nie 
będziesz i że oberwę. od ciebie; ale potrzebuję wiedzieć ko- niecznie, kiedy ta inwestytura i 
polowanie nastą, pią — a książę sobie ztąd wyjedzie. Czekam na to.
   — Ty zawsze swoje! Szalona pałko! — krzyknął gniewnie Marcyan.
   — Przypomnij- że sobie, gdyśmy dziećmi byli, czym kiedy, choćby tobie, którego kochałem 
— ustąpił? Tak i tu: nie wyrzeknę się tego, co postanowiłem: to darmo.
   Kiedyż jedziecie?
   — Nie wiem! — odburknął Marcyan — postanowionego jeszcze niema nic.
   — Kłamiesz?
   — Prawdę mówię.
   — Nie może przecie być, abyście długo tyle zwierza, koni i ludzi karmili. Sami wilcy, których 
tu na setki liczyć, zjedzą was z kośćmi.
   Marcyan ruszył ramionami.
   — Terminu niema.
   — A Wolski — z księciem jedzie, czy nie? — zapytał Damazy.
   — I tego nie wiem— odparł Marcyan. — Wolałbym, żeby go nie było, ale się on łowczym 
nazywa.
   — A ja - bym wolał, żeby z wami był — rozśmiał się Damazy. Weźmijcie mi go z karku. 
Prześladuje mnie zbój okrutnie, bo mu się też Faustynki chce, a z matką się zmówił, że mu ją dać 
musi. Nie dał rady sam, ani jego ciury głupie: więc z więzienia na mnie wypuścił zbója Sępika, o 
którym trzyma, że słyszy, jak trawa rośnie.
   Śmiał się Damazy, a Marcyanowi coraz się robiło smutniej, gdy słyszał takie lekceważenie.
   — Bój się Boga! — zawołał Marcyan — uchodź, pókiś cały. Uda ci się im raz lub dwa 
wymknąć: przecież przydybać się mogą, a złapią — toś zginiony.
   — W Bogu nadzieja, że się im wywinę — odparł Damazy — a byleście wy się z nim do 
Warszawy wybrali....
   Marcyanowi słuchać przykro było.
   — Damazy mój — zawołał — zuchwalstwem takiem ludzie giną.
   — I wszystko niem też zdobywają — przerwał brat. — Ty wiecznie będziesz podłowczym, bo 
nie masz tej śmiałości, co ja.
   — Bogdajbyś i ty ją postradał! Rozumiem zresztą ważyć i głowę, gdyby było za co!
   Damazy popatrzał smutnie na dalekie lasy.
   — Mój bracie — rzekł — ja-m taki, że wierzę niewieście i sercu jej, a nieszczęśliwą ratować 
mam za prawą i poczciwą sprawę. Zdradzi mnie potem? nie ja winien będę przed Bogiem — ale 
ona! Nazwij mnie prostodusznym dudkiem: wolę nim być, niż niekochać nikogo i nieufać nikomu.
   Dziej się wola Boża!
   To mówiąc, Damazy uśmiechnął się do brata, ręką skinął i konia, który, czując wilki, ciągle mu 
się rwał, chrapał i rzucał, puścił nareszcie. Białonóżka, poczuwszy cugle wolne, z kopyta czwałem 
poszedł i poniósł pana, skacząc przez krzaki, zapamiętale, bo mu się zdało, że go wilcy gonili.
    


TOM II.
     Tak, jak ludzie przepowiadali, około świąt Bożego Narodzenia, gdy po surowej w początkach 
zimie, spodziewano się większych jeszcze mrozów i śniegów, nagle wszechmocny pan wiatr 
obrócił się jakoś ku południowi, powiał, jakby na drwiny, i jednego ranka śnieg się zsiadać zaczął i 
ze strzech kapało.
   Ludziom ten kaprys wcale nie był pożądanym, a jeśli komu, to najmniej księciu chorążemu, 
który, patrząc przez okno na zaczynające czernieć w dziedzińcu ścieżki, burczał i zżymał się 
okrutnie. Pytał każdego przychodzącego: — Co to? odwilż?
   Domyślano się, że księciu jegomości nie była ona na rękę, więc dyssymulowano.
   — Żeby tak bardzo tajało — mruczał Wolski — tego powiedzieć nie można, trochę tylko zelżał 
mróz i śnieg się zbija. Jak zmarznie, potem będzie lepiej trzymał.
   Tymczasem marznąć nie myślało wcale, a z dachów kapało coraz-to lepiej. A właśnie, gdy się 
na tę nieszczęśliwą odwilż zebrało, jednego dnia chorąży z Warszawy otrzymał umyślnym listy 
donoszące, że inwestytura królewicza Karola na Księztwo Kurlandzkie. w Warszawie odbywać się 
miała w początku roku.
   Przy okazyi tego zjazdu chorąży miał się przed królem popisać, wydając dlań owo sławne 
polowanie Radziwiłłowskie, o jakiem świat i Korona Polska nie słyszała i drugiego mu podobnego 
widzieć nie miała.
   Jaką wagę do tego popisu możności swej przywiązywał chorąży — mówiliśmy; zdawało mu 
się, że temi łowy postawić miał książęcy dom Radziwiłłowski na najwyższym znaczenia szczeblu, 
że dopełniał aktu politycznego, który mógł dla familii najświetniejsze za sobą następstwa 
pociągnąć.
   — Poznają Radziwiłła! — mówił w duchu.
   Zaledwie, na listy rzuciwszy okiem, książę krzyknął na hajduka, aby mu natychmiast — eo 
instante, powołano podłowczego. Wolski zwał się wprawdzie łowczym, lecz teraz obowiązków 
tych nie pełnił — wszystko leżało na Butrymie.
   Nim go zwołano, nim się stawił, książę po razy kilka się już o niego dowiadywał; a gdy go w 
progu zobaczył, zerwał się z krzesła, co było dowo- iłem niesłychanego rozognienia, i ręce 
podnosząc, począł wołać:
   — Teraz pokaż, co umiesz! Jutro wszystek tabór, klatki, zwierz, psy — do Warszawy. Przodem 
wysłać, obejrzeć co się dzieje na placu pod Ujazdowem, czy budują altanę, czy las sadzą.... W 
drogę, na miłość Chrystusa Pana, w drogę, bo oto jeszcze w dodatku puszcza, a uchowaj Boże, 
sanna się popsuje.
   — Mości książę — powleczemy się po błocie, a staniemy — rzekł Butrym, którego wreszcie ta 
cała wyprawa osobliwa także zajmować zaczynała. Było w niej coś szalonego, mogącego 
człowieka rozgorączkować.
   — Praeter propter, masz acan dwadzieścia cztery godziny czasu do wyrychtowania się w drogę: 
jutro musicie ze zwierzem i z ludźmi być już na gościńcu. A tu z dachów ciecze!
   Książę ręce załamywał.
   — Będziesz acan gotów?
   — Ja jestem gotów — odparł zuchowato Butrym — i jutro ruszym niezawodnie.
   Książę odetchnął i siadł w swem krześle; chciał jeszcze dawać instrukcye, gdy wpadł Wolski.
   Wiedział on już, co tu się święciło, i na poły był rozdarty niepewnością srogą, co z sobą miał 
począć: czy się puścić w podróż tę, gdzie go mogła spotkać jaka łaska królewska, dystynkcya, 
nagroda za te łowy Nemrodowskie; czy zostać na straży Faustysi i łapać tego niedźwiedzia 
Butryma?
   — Ruszaj mi, Butrym, nie trać czasu — zakrzyczał książę — gardłem mi za wszystko 
odpowiadasz, ruszaj a śpiesz. Lepiej abyś na miejscu był zawcześnie, niż, żebyś się opóźnił o jednę 
sekundę.
   Już miał wyjść Butrym, gdy książę zawołał:
   — A ze Słucka przywożą niedźwiedzie?
   — Dziś przyjdą!
   Chorąży odetchnął, Butrym wyszedł, Wolski stał w progu. Zazdrość okrutną czuł, że mu ten 
podłowczy chleb od ust odbierał i całą zasługę urządzenia łowów.
   — Co jaśnie oświecony pan względem mnie postanowi? — zapytał pro forma. Czy mam 
jechać do Warszawy? a w takim razie, kto tu w Białej na tym niebezpiecznym posterunku 
zostanie?
   — Ja ciebie do Warszawy nie potrzebuję — odparł książę. — Ty tam po co? Do tegoś się nie 
przydał. Był z ciebie kiedyś łowczy, ale teraz tobie na ludzi polować. Butryma mi tam dosyć; ty 
patrz, aby się tu co nie stało, za co - byrn ja z ciebie skórę miał zdzierać.
   Książę mówił roztargniony i Wolski zrozumiał, że z nim teraz o czemkolwiek innem, a nie o 
polowaniu dla króla, mówić nawet nie było podobna. Spoglądał w okno, gryząc się nagłą odwilżą, 
któ- ra taborowi ciągnącemu do Warszawy drogę utrudnić miała; przychodziło mu na myśl, jak 
niedźwiedzie, których około dwudziestu transportować miano, dojadą, jak łosie, jak wilcy?
   — Żeby to do licha nie pochudło jeszcze w drodze — mruczał — bo źwierz i tak w niewoli, 
zawsze chudnie; wstyd będzie gnać przed królem skórę i kości.
   I jakgdyby sprawa ta, istotnie o życiu i czci stanowić miała, książę się nękał, pocił, turbował.
   Przyszła na stół kwestya kosztów, a książę skąpy był, nie rad dawał, lękał się, aby go nie 
okradano; z drugiej zaś strony dla marnego grosza nie chciał zepsuć tego wystąpienia.
   Cały więc ranek Wolskim się, jako zaufanym, posługiwał, radząc się, komu co powierzyć ma, 
komu zdać nadzór i kontrolę. Podejrzliwość była w jego charakterze. Tymrazem jednak 
przemagała chęć popisania się i o pieniądze mniej dbać postanowił.
   Mówił sobie, że o honor Domu Radziwiłłowskiego chodziło. Z Nieświeża wiedział już, bo miał 
tam także swych sług i donosicieli, że książę hetman się również do Warszawy, na inwestyturę, 
wybierał i miał być świadkiem jego tryumfu. Chciał potęgi swej okazem i brata też zaćmić, który 
się na nic podobnego nie kusił.
   Wszystko to wzmagało gorączkę — tak, że dnia tego chorąży o Faustysi zupełnie zapomniał i 
gdy nad wieczór o niej napomknął Wolski, rozkazów żądając — jak osłupiały milczał chwilę.
   Żal mu było na kilka tygodni perełkę opuścić i wyrzec się tych słodkich godzin marzeń, które 
przy niej spędzał.
   — Ja tu, proszę jaśnie oświeconego księcia — rzekł Wolski — gorszą podobno sprawę mieć 
będę z temi babami, niż Butrym z niedźwiedziami.
   — Pilnuj mi ich, jak oka w głowie — postawić straże, żeby się tam żywa dusza nie wcisnęła — 
odezwał się książe. — Zresztą, sam Zaborskiej nakażę, aby pilnowała córki.
   — Gdybym ja tego niegodziwca Butryma dostał, byłbym spokojny — odparł Wolski — ale jak 
lis mi się kręci popod nosem, jest gdzieś w okolicy, wślizga się do miasteczka, a pochwycić go ani 
sposób.
   — Boś ty już doniczego! — zawołał książe. — Ludzi masz, rozkazujesz, robisz, co chcesz: i 
jednego zuchwalca nie możesz złapać, który nam tu pod nos swędzi.
   Chorąży splunął i o wybieraniu się w drogę rozprawiać począł. I to też była sprawa niemała. W 
Warszawie się z ladajakim dworem Radziwiłł pokazać nie mógł, tembardziej, że rywalizował z 
hetmanem..
   Wojska wiele nabierać nie chciał, a co prze- dniejszy poczet musiał mieć z sobą. Dalej szli 
urzędnicy znaczniejsi dworu, służba, czeladź, hajducy, kuchnie, konie, naostatek i z powozami 
niewiedzieć co robić było, gdyż odwilż wątpliwem czyniła, czy do Warszawy na gryndżach się 
dostać będzie można, więc na wypadek i koła i powozy iść musiały.
   Teraz zawczasu już trzeba było przodem słać część ludzi, dla zapewnienia popasów i noclegów, 
gdyż zimą obozować pod namiotami, jak się trafiało w lecie, nie było sposobu.
   Dnia tego książę tylko że się po obiedzie zdrzemnął nieco, zresztą cały czas miał zajęty. Ciągle 
ktoś zawołany przychodził, instrukcye odbierał, oddalał się i zawracano go znowu. Nad wieczór 
książę, nie wytrzymawszy, do sanek zaprzęgać kazał, choć odwilż już była. i postanowił pojechać, 
sam obejrzeć ów tabor za miastem, który nazajutrz do Warszawy miał wyruszyć.
   Widok to był rzeczywiście ciekawy a osobliwy. Ogromną przestrzeń pod laskiem sosnowym 
zajmowały naprędce uklecone zagrody, często kołami otoczone, sieciami dla większego 
bezpieczeństwa opasane.
   Wozów i sań, przygotowanych do przewożenia klatek ze zwierzem, stało jakich paręset, 
powyprzęganych, około których chłopi z dóbr spędzeni, leśnicy, stróże, przy porozpalanych 
ogniskach obozowali. Krzyk i wrzawa a zamęt panował tu wielki. Butrym z pomocnikami konno 
objeżdżał ciągle do koła, rozkazy wydając.
   W pośrodku, nieforemne, pozbijane z drągów, z łat, pookuwane żelaznemi klamrami, stały 
różnej wielkości klatki ze zwierzem. W nich niedźwiedzie po dwu i po jednemu, łosie, sarny, kozły, 
wilki, lisy, a naostatek i biedne zające, których na seciny liczono.
   Rozmaite głosy i ryczenia dochodziły ztąd, a psy łowieckie, których też liczba nie mała szła ze 
zwierzem, wyły i szczekały.
   Mniej oswojone z tym widokiem konie pierzchały, rzucały się i napędzić ich bliżej nie było 
podobna. Sam książę nawet dojechać do zagrody nie mógł, wysiadł przed nią, a że błoto już było, 
tarcice mu położyć musiano, aby się bliżej przypatrzył.
   Znawca źwierza niepospolity, stary, namiętny myśliwiec, chorąży przypatrywał się i uśmiechał. 
Napewno — myślał — król podobnego polowania nigdy w życiu nie miał. Same niedźwiedzie w 
takiej liczbie — były osobliwością, którą tylko Radziwiłł mógł poczęstować, a były między niemi 
egzemplarze takiego wzrostu i tuszy, jakie rzadko kto oglądał.
   Łosie też w ogromnych, jak chaty, klechach majestatycznie wyglądały, choć stały ze łby spu- 
szczonemi. Widok tego źwierza pocieszył i rozweselił księcia. Zawołano Butryma.
   — Masz dosyć koni? — zapytał książę — odwilż, jak na umyślną sekaturę dla mnie, się 
uwzięła. Zaczęło się na nowiu, przeciągnie się. Zwierza pędzić niema sposobu, choćby droga była 
ludźmi i sieciami ostawiona, a tu pod niejednę klatkę taką, teraz, na błoto, i dwanaście koni będzie 
mało.
   — Koni było dosyć, ale na wszelki wypadek jeszcze sto furmanek do wieczora ekonomowie 
dostarczyć muszą — rzekł Butrym; jutro rano, w Imię Boże — w drogę.
   — Tego-by nikt inny, nietylko nie dokazał, ale nawet nie zinwentował — mówił w duchu 
książę.
   Stupendum będzie dla Warszawy!
   — Popamiętają długo.
   Napawając się widokiem tych przygotowań, tego ludu, źwierza, koni, szeroko rozłożonego 
obozowiska — książę postał długo, objechał dokoła i dosyć uspokojony powrócił.
   Kilka dni jeszcze pozostawało do wyjazdu samego księcia do Warszawy; ale przygotowań też 
dosyć do podróży. Humor chorążego, dzięki nadziejom popisania się przed królem i zjednania 
aplauzu ludzi co najdostojniejszych w Rzeczypospolitej, którzy na inwestyturę zjechać się mieli, 
rozjaśnił go nieco. Księżna też, która sama tu pozostać miała i trochę odetchnąć, bo przy mężu, w 
ciągłej obawie i niemal niewoli, chwili swobodnej nie miała nigdy — weselsza, patrzyła na 
przygotowania. Nie napierała się wcale, by towarzyszyć mężowi, choć uroczystości dworskie z 
okazyi inwestytury, teatra i śpiewacy, którzy królowi z Drezna towarzyszyli, ciekawość obudzać 
mogli. Wolała wszystkiego tego nie widzieć, niż narażać się na ceremoniał uciążliwy, który-by jej, 
jako księżnie chorążynie, był narzucony.
   Zaborskie w ciągu tych dni trochę zaniedbane zostały, a Faustysia, może z tego powodu, może 
mając nadzieję jakąś rychłego wyswobodzenia— nieco była weselszą.
   Matka dziwiła się, widząc ją nawet uśmiechającą się, a niepokoiła się tem, iż książę 
niezmiernie dopóźna zawsze zajęty, nawet się do nich nie dowiadywał. Gniewało ją to, że mógł 
wyjechać, nie widząc się, i nie pożegnać Faustysi; obawiała się, czy ona, przez intrygi jakie, łaski 
księcia nie. straciła. Wistocie chorąży zbyt był utrapiony, zmęczony i odrana do wieczora zajęty, 
aby mógł o odwiedzeniu Faustysi pomyśleć.
   Codzień się wybierał do perełki, a zawsze mu czasu brakło — i siły. Tej zaś, do podróży, i na 
pobyt w Warszawie, dosyć potrzebował.
   Gdy godzina spóźniona już mu nie pozwalała odbyć przechadzki kurytarzami, posyłał hajduka 
do Zaborskiej — życząc dobrej nocy i obiecując się na jutro.
   Dzień ten nadszedł nareszcie, a Faustysia, której matka się kazała ubrać jaknajstaranniej, mniej 
się. dnia tego opierała, nie płakała wcale. Cieszyło ją to, że chorąży wyjeżdżał, że przez czas jakiś 
swobodną być miała.
   Damazy, który znalazł sposobność przesłania jej bileciku przez handlarkę, do zamku coś dla 
księżny przynoszącą — oznajmił jej, że wszelkie przygotowania do ucieczki były porobione i po 
wyjeździe księcia dzień miał być wyznaczony, którego Faustysia, przez drzwi wychodzące na 
wały wyjść do niego przyrzekła.
   Z trudnością wielką klucz do drzwi tych miała już w ręku, odkradłszy go matce, a w miejsce 
jego położywszy inny.
   Damazy za miastem trzymał już kupionych parę koni dzielnych, sanie i bryczkę, na wszelki 
wypadek. Co do kierunku drogi i ten już był obmyślany. Byle dostać się do lasu, w którym 
mnóztwo dróżyn, porobionych przez wywożących drzewo, krzyżowało się, wszelki ślad ginął. 
Tasama droga, którą jeździł do Chrzanówki Butrym, zdawała mu się najstosowniejszą i 
najbezpieczniejszą; a coś mówiło mu, że Lubiszewski, gdy do niego przybędą, przytułku im nie 
odmówi. Wiedział Butrym, że go w mieście szpiegowano, że Sępik się o niego dopytywał; lecz 
lekceważąc to sobie, może do zbytku.
   Przed wyjazdem księcia, chcąc uśpić czujność, Damazy parę dni przesiedział u leśnika w 
puszczy, którego znał dawniej, a ten wydać go nie mógł.
   Pragnął bardzo pożegnać brata, bo choć ufał, że nic mu się nie stanie, nadto ważył, aby i obawy 
pewnej o los swój nie miał; lecz do Marcyana dostać się teraz trudno było i niebezpiecznie. 
Postanowił więc, gdy obóz ruszy zpod Białej i będzie od niej o jaką milę, dopędzi go konno i 
jeszcze raz brata uściśnie.
   Tak się też stało. Według rozkazu chorążego, mimo odwilży i błota, nazajutrz wyruszono. W 
tej chwili dopiero, gdy przyszło klatki na wozy kłaść, konie popłoszone zaprzęgać — i z miejsca 
się ruszać, a do każdego prawie wozu dobierać coraz więcej szkap, największe stało się 
zamieszanie, wszystkie na jaw wyszły trudności.
   Podłowczy klął dolę swoję, ale nie czas się było cofać i zrzekać jej. Rozkazy księcia spełnione 
być musiały. Co chwila nowe jakieś nieszczęście oznajmiano. Tam wóz się wywrócił, klatka padła 
i rozleciała się, to kilku wilków uciekło; trzeba było gnać, szczwać i chwytać, ale miał i takich 
ludzi podłowczy, co spłoszone źwierzęta gołemi rękami brali. Jeden z niedźwiedzi, tak samo się 
uwolniwszy z rozłamanej kleci, na dwóch łapach wystąpiwszy, chłopa, który mu z kijem drogę 
zaszedł, tak uścisnął, że go trupem położył. Ale życie ludzkie nie zaważyło wiele w tym rachunku. 
Padł jeden ofiarą, podrapał niedźwiedź kilku: w końcu go obalono, skrępowano, do klatki 
napowrót zapędzając.
   Nim się to wszystko ruszyło, nim na gościńcu szereg fur i porządek się ustanowił, było już 
około południa. Butrym, jak nieprzytomny, ochrypły, ledwie się na koniu trzymał, lecz ani na 
chwilę taboru swojego opuścić nie mógł.
   Naostatek wozy z żywnością dla ludzi i źwierza opuściły plac i pociągnęły za innemi. Butrym 
ze swą kommendą był na gościńcu do Warszawy.
   Ponieważ od rana, oprócz kieliszka wódki, nic w ustach nie miał, wyprzedził więc trochę 
ciągnące powoli fury, aby w blizkiej karczemce cokolwiek się pokrzepić tem, co zabrał do torby 
podróżnej. Jakież było zdziwienie jego, gdy tu postrzegł oczekującego nań brata!
   — Człowiecze! co ty najlepszego robisz! — zawołał zrozpaczony, na co się ty narażasz?
   Damazy śmiał się pogardliwie, jak zawsze.
   — Któż nas tu ma szpiegować i wydać? — rzekł — daj pokój temu. Chciałem cię uścisnąć. 
Wiesz, że nie jestem tchórzem — no — ale w Bożej mocy wszystko. Choć się tego nie spodziewam, 
w ręce im wpaść mogę. Chciałem cię uścisnąć — powtórzył — zarzucając bratu ręce na szyję. 
Jeżeli mnie wezmą — nie zobaczymy się więcej. Marcyan stał chwilę, przejęty cały.
   — Niech Bóg uchowa — zawołał — niech Bóg odwróci, mój kochany Damazy! Najrozumniej 
byłoby wcale się nie porywać na to— ale, gdyby srogi los dał cię w ich ręce, czy myślisz, że ja-bym 
cię porzucił tak i opuścił?
   Uścisnęli się znowu.
   — Żony ni dzieci nie mam — dodał Marcyan. — Prawda, nie pochwalani tego, co ty na 
upartego, przeciwko pięciu zmysłom, chcesz przedsiębrać. Wydaje mi się to szalonem — ale, broń 
Boże nieszczęścia — dam głowę za ciebie. Jest nas dwu na świecie.
   Damazy teraz był poruszony do wnętrzności— milczał — ścisnął rękę brata i nie odpowiedział 
nic.
   W milczeniu napili się wódki. Tabor nie nadciągał jeszcze.
   — Bóg łaskaw— począł Damazy — tak bardzo o moje szaleństwo nie potrzebujesz się 
obawiać. Gdyby o mnie jednego szło, zuchwalszym-bym był, ale tu idzie i o tę nieszczęśliwą 
dziewczynę. Więc tak zarządzę, że oni, gdyby i dyabłów na posługach mieli, ująć nas nie będą 
mogli.
   — No — a potem-że — dokąd? — spytał Marcyan. Ręką zamachnął Damazy.
   — W świat! — rzekł — rozumie się na Litwę, bo u mnie ona światem. Czybyśmy już tam kąta 
nie znaleźli, gdzieby szpony Radziwiłłowskie nie sięgały?
   I wnet, odwracając rozmowę tę, Damazy zagadnął brata o jego biedę i wszystkie kłopoty, jaj 
kich doznać miał w ciągnieniu po błocie z tym ta; borem do Warszawy.
   Marcyan był dobrej myśli. Ponieważ jeden z ludzi nadbiegł z czemś konno, bracia się żywo 
pożegnali. Marcyan, ściskając brata, raz jeszcze mu szepnął do ucha:
   — Pamiętaj — zgubisz ty siebie — to i mnie razem, bo ja za ciebie stanę i nie ustąpię.
   Po wyjściu taboru, o którego pochodzie chorąży kazał sobie donosić posłańcami umyślnemu z 
noclegów, na zamku gotowano się do podróży także. Ogromny dziedziniec zamkowy cały był 
zapchany powozami, furgonami, brykami, które dzień i noc ładowano. Tu także jarmark był i 
wrzawa, bo i oręż ozdobniejszy dla pocztu, który towarzyszył księciu, i szaty — i wszystko, czego 
ludzie i pan potrzebować mogli, zabierać z sobą musiano.
   A chorąży występować chciał poradziwiłłowsku. Szła i kassa osobno na kutym wozie, bo 
Warszawa niemało kosztować miała. W wigilią, wyjazdu naostatek książę przypomniał sobie 
perełkę i bardzo mu się do niej tęskno zrobiło. Zaledwie się zbył księdza biskupa Ptole-maidy, gdy 
hajduka zawołać kazał i zamruczał:
   — Do Zaborskich!
   Tu go się potrosze spodziewano, a stara była bardzo niespokojna, co miało znaczyć, że córkę 
jej tak zaniedbał. Gdy Sawery dał znać naprędce, iż książe pan idzie, uwinęła się Zaborska, 
napędziła córkę, zapaliła świece, postawiła krzesło i ekraniki, a że chorąży się wlókł powoli, 
pośpieszyła jeszcze do progu na spotkanie.
   — Już myślałam, że nasz pan i król o nas biednych sierotach zapomniał, — odezwała się, 
całując zbrzękłą jego rękę.
   — Gdzie zaś, — odparł chorąży, zasapany chodem, — na mojej głowie teraz tyle, że ona pęka. 
A pokoju mi nie dają ani dniem, ani nocą.
   Faustysia czekała wystrojona, stojąc przy kanapie. Książę, zobaczywszy ją, z twarzą 
rozjaśnioną, zamiast, według zwyczaju, do krzesła, kazał się wprost posadzić na kanapie, aby rękę 
jej, którą matka musiała podać mu, pochwycić i do ust z głośnym pocałunkiem przycisnąć.
   — Śliczności ty jakieś! — odezwał się głosem trochę drżącym, — a tom ja cię wieki chyba już 
nie oglądał i tak-em się zatęsknił!
   Faustyna słuchała z oczyma spuszczonemi. — Perełko ty moja, — ciągnął dalej, — jakże to 
będzie gdy ja pojadę? tyle czasu, tyle czasu, a w duszy niepokój mieć będę wielki, bom zazdrosny.
   Zaborska, która jeszcze nie wyszła była do drugiego pokoju, — przerwała księciu:
   — A! niech nasz pan jaśnie oświecony spokojny bedzie, tu dusza żywa nie zajrzy. Zamkniemy 
się, jak w klasztorze.
   — Ten bestya Wolski, — odezwał się książe, — prawda, że on mi w innych rzeczach, psia 
wiara, wiernie służy, ale ja mu niedowierzam w tej jednej.
   — I masz książę wielką słuszność! — odezwała się żywo Faustysia, trochę się zwracając do 
księcia.
   — Widzisz acani? ha? widzisz, — począł bardzo gorąco chorąży, — ona ma rozum, prawdę 
mówi. Na świecie nikomu ufać nie można! Jemu czasem źle z oczów patrzy!
   — Mości książe, — przerwała, w obronie stając, Zaborska, — on-by za księcia życie dał.
   Chorąży ręką machnął.
   — Kassę-bym mu może powierzył, — rzekł, — ale tych śliczności, tego mojego skarbu, ho! 
ho!
   Zadumał się ponuro stary, tak, że biała rączka którą trzymał, wyśliznęła mu się i schowała. — 
Książe pan nasz przecie nie zabawi długo?
   — dodała Zaborska.
   — A kto to wiedzieć może! — westchnął chorąży. — Człowiek wie kiedy jedzie, ale kiedy 
powróci? Nuż król powie: Zostań? albo materiac status przypadną takie, że bez nas się tam, 
senatorów, w consilium najjaśniejszego nie obejdzie? Boję się i tego jakiegoś Butryma, którego 
tropią, tropią, a nie mogą wziąć: lękam się Wolskiego; i kto wie — kogo?
   — Mości książę a panie, — odezwała się Zaborska, — ależ ja tu od czego? Noc i dzień, jak 
psiak u progu będę stać, a dziewczyna też, mój Boże, tak stateczna, że drugiej takiej na świecie nie 
znaleźć.
   — Tak, a ja strzelbie, koniowi i niewieście nie wierzę nigdy. To moje principium, — rzekł 
chorąży, — niewzruszone. — Mów sobie, co chcesz, ja i Wolskiemu nie ufam.
   Faustyna, uparta, powtórzyła:
   — Książę zna ludzi i ma słuszność!
   — A! a ! widzisz! — poruszając się i palec do góry podnosząc, — począł chorąży do 
Zaborskiej.
   — Dziewczyna ma rozum! Co tu począć ? Sparł się obiema rękami na kanapie, głowę
   zwiesił — i zadumał się głęboko.
   Nie obrachowała skutku swojego wystąpienia przeciwko Wolskiemu nieopatrzna Faustyna! 
Stało się to, czego nikt na świecie przewidywać nie mógł, co się zdawało do wiary niepodobnem.
   Po namyśle długim chorąży nagle głowę zadarł do góry, tak, że wszystkie obwisłe jej 
podbródki wystąpiły na, jaw w całej okazałości, usta otworzył szeroko i podniesionym głosem 
mówić począł, jakby sam z sobą się ucierając.
   — Czemu nie? dlaczegoby to nie miało być? Albo n i to nie wolno służby niewieściej mieć? 
Bryka kryta, cztery, bodaj sześć koni, jedna dziewka do usługi, stary woźnica i pacholik...
   Obrócił się do Zaborskiej:
   — Słyszysz? — zawołał, — żeby mi na jutro wszystko do drogi było gotowe. Jedziecie ze mną 
do Warszawy.
   I ręką uderzył w stół, widząc przerażenie Faustysi i osłupienie matki.
   — Sic volo sic juheo! Musi tak być, jak postanowiłem. Jedziecie ze mną do Warszawy.
   — Mości książe a panie, — ośmieliła się wtrącić Zaborska, — ale...
   — Żadnego ale. Noc starczy na wybór w drogę, a w podróży będziecie spały. Mnie bielizny nie 
stanie komu pilnować tam.
   Obejrzał się ku Faustysi, która rzewnie płakać zaczęła.
   — Powinnaś się cieszyć, — krzyknął, — bo lepszego dokumentu mojej miłości mieć nie mo- 
żesz nad ten. Zatęskniłbym się śmiertelnie, — a tu zostawiać nie mogę.
   Zaborska miała już czas nieco przyjść do siebie i, znalazłszy pewnie w tym rozkazie księcia 
dobre strony, poddawała się wyrokowi, Faustysia zaś płakała i łkała tak, że w końcu ze łzami temi 
i rozpaczą wyrwała się gwałtem matce i — uciekła.
   Książę pozostał na kanapie.
   — Już tu nie macie co gadać, ani mi się opponować. Jutro w drogę. Natychmiast wracam, 
dysponuję i bryka wasza iść będzie za garderobą. O godzinie dziewiątej się wyrusza. Ponieważ 
księżna zapewne asystować będzie wsiadaniu mojemu, wcześniej już w bryce macie siedzieć, 
firanki skórzane nieco zasunąwszy.
   Podaj mi rękę!
   Zaberska przybliżyła się żywo. Niespokojny chorąży na głos zawołał hajduka.
   Ogromne chłopisko wbiegło, chwytając księcia pod ramię, i odwrotny pochód do gabinetu 
rozpoczął się żywszym krokiem. Pilno było księciu wydać dyspozycye stosowne.
   Wolski siedział właśnie w antykamerze.
   — Słuchaj, — rzekł, przywoławszy go, książe, — dyabeł nie śpi. Niechaj Faustysia z matką 
jedzie za mną. Osłupiał, usłyszawszy to, faworyt; ale nim się miał czas odezwać, chorąży mu usta 
zamknął:
   — Milczeć mi! postanowiono. Bryka, koni — cztery, pójdzie za furgonem z garderobą. 
Woźnicę dobrać dobrego, starego, pacholika albo kuchtę, aby na wypadek uwarzyć im mógł co w 
Warszawie, gdyby je daleko umieścić przyszło.
   Odetchnął książę ciężko. Wolski sam nie wiedział co mówić. Rachował on na niebytność 
księcia, aby się zbliżyć do Paustysi; wszystkie jego kombinacye i rachuby zburzone zostały. Nie 
mógł pojąć: zkąd tak nagłe postanowienie wynikło. Stał, jakby jeszcze na co oczekiwał. Chorąży 
zpod brwi przypatrywał mu się i czynił pewne wnioski z zaturbowanej miny faworyta.
   — Zdetonowany! — mówił w duchu, — dziewczyna rozumna, miała słuszność! Zdradę knuł! 
Gdzie koty chodzą tam mleka na ziemi nie stawiać, a i na półce niebezpiecznie!
   Niechcąc dać znać po sobie co myślał, chorąży powtórzył rozkaz i począł wołać hajduka, aby 
go do łóżka prowadził.
   Nie pozostawało Wolskiemu nic innego, tylko mimo spóźnionej pory pobiedz do Zaborskiej, 
aby mu wytłómaczyła co się stało. Znalazł ją równie . pomieszaną, jak sam był.
   — Zkąd-że to księciu przyszło?
   — Jak piorun z jasnego nieba! — zawołała Za- borska. Któż-to zrozumie? (Nie chciała przed 
nim oskarżać córki). Powiada, że mu tam bielizny nie będzie komu pilnować!
   — Wprost zazdrość go piecze, — rzekł Wolski kwaśno; ale się z tem nie porachował, że w 
Białej bezpieczniejszą-by była panna Faustyna, niż tam. A cóż ze starym zrobić? — dodał z 
goryczą, — dysputować z nim trudno, słuchać potrzeba... 
   Faustysia, na łóżko się swoje rzuciwszy, łez ntamować nie mogła. Wiedziała, że sama była 
przyczyną nieszczęścia swego, i że ją to pozbawiało wszelkiej nadziei ucieczki, na którą Butrym 
rachował i do niej się przysposabiał. Nie było nawet czasu dać mu znać o tem i wytłómaczyć.
   Chciała się uczynić chorą, lecz nic-by to nie było pomogło. Jechał ze dworem doktor Dubiski, a 
ten w myśl księcia o chorobie-by był decydował. Z rozpaczą ręce łamiąc, biedne dziewczę ani 
myślało o wybraniu się w podróż tę nieszczęsną.
   Zaborska też nierychło się namyśliła, że potrzeba było śpiesznie kufry, suknie i bieliznę 
pakować, aby do jutra wszystko było gotowe. Dla niej podróż ta, po rozmyśle, wcale się już ani 
straszną nie wydawała, ani szkodliwą jej interessom. Warszawa się jej uśmiechała, a stanowisko, 
jakie miały przy dworze zajmować, nie było jej przykrem, owszem, pysznić się niem była gotową.
   — Ludzie Faustysię zobaczą! i to nie szkodzi! — mówiła w duchu. — Dobry Wolski, ale jak 
się lepszy trafi? czemu nie? Co Warszawa, to nie Biała!
   Któż wie? może stara pomyślała i o sobie, że między różnymi ludźmi, starymi i młodymi, ktoś 
się i dla niej znaleźć może.
   Nazajutrz Faustysia z oczyma zasłoniętemi, aby jej spłakanych powiek widać nie było, siadała 
do bryki z matką, a do dnia, zanim wyruszono, Wolski przybiegł do księcia, namyśliwszy się, i 
prosił go, niemal zuchwale, o uwolnienie ze służby.
   — Sfixowałeś, czy co? — krzyknął chorąży.
   — Mości książę, jaśnie oświecony panie — z wyrazem boleści i płaczem w głosie odparł 
przechrzta — kiedy postradałem zaufanie księcia i pana, to cóż mam wisieć tu niepotrzebnie? Ja 
łowczym się zowie, a Butrym przed królem będzie paradował, jakbym ja niezdatnym do niczego 
był: to już lepiej — ginąć.
   Chorąży popatrzył nań bacznie i głową pokiwał.
   — No, to jedź i ty do Warszawy, — odezwał się, — ale, jak mi się co na waszeci okaże....
   I Wolski, tryumfujący, osobnym wozikiem ruszył za książęcym taborem. Zaledwie się z miasta 
wytoczył długi szereg zaprzęgów, bryk, furgonów i konnicy, assystującej chorążemu, a na zamku 
zapanowało milczenie — już Butrym, niewiedzący o niczem, niecierpliwy, skradał się pod okna 
Faustysi od strony wałów, spodziewając się od niej znaku jakiegoś.
   Zdumiał się wielce, widząc, że wewnątrz wszystkie okna były pozamykane okiennicami.
   Ponieważ po wyjeździe księcia wielki rygor, jaki tu panował, natychmiast wolniał i dozór w 
bramie był tak prawie, jak żaden, a garstka żołnierzy, stojąca tu na straży, spokojnie się na 
tapczanach wylęgała: Damazy nie wahał się śmiało wtargnąć na zamek.
   Podwórze wewnętrzne, jeszcze nieoczyszczone, przedstawiało widok podobny do rynku 
miasteczka po jarmarku. Słoma, siano, połamane lusznie od wozów, drągi, wypróżnione maźnice, 
strzępki i kawałki papierów, walały się porozrzucane. — Stróże, którzy mieli dziedziniec 
przyprowadzić do porządku, zażywali wypoczynku po kątach. Milczenie panowało wśród prawie 
opustoszałych murów. Nie było nawet kogo się zapytać i dowiedzieć o Zaborskie. Damazy już 
wprost kroczył ku drzwiom do nich prowadzącym, gdy niedaleko pokazała się Szurska z głową 
obwiązaną, w tułubku swym, niesąc garnuszek w ręku. Butrym, na którego ona ciekawie patrzała, 
poznał ją, gdyż stara od dawnych czasów wcale się nie zmieniła, ale poznanym być się nie obawiał, 
bo go widziała małem jeszcze chłopięciem.
   Zbliżył się więc ku niej grzecznie i zapytał: — Czy książę chorąży już wyjechał?
   Na śmieszne to wistocie pytanie, Szurska tylko ruszeniem ramion odpowiedziała — boć — 
chyba oczów nie miał, kto je mógł zadać.
   — Gzy drwisz czy drogi pytasz? — zamruczała — a toż widzisz co się tu dzieje — jakby Litwa 
popasała. A zkąd-żeś ty?
   — Zdaleka, posłany jestem do księcia. Niedowierzająco spojrzała nań Szurska.
   — Jeśli wolno zapytać — dodał Damazy — kogo książę pan wziął z sobą?
   — Jakto, kogo? albo ja policzę jego dwór?
   — Mam ja list od brata do pani Zaborskiej— skłamał Damazy — ależ ta nie pojechała 
pewnie....
   — Co? brat sobie ją przypomniał? po tylu latach? — odparła zdziwiona stara. A! to cud. Ale 
właśnie, że Zaborska, która wcale jechać nie miała, bo ona tam nie była potrzebna — musiała też 
dla dozoru bielizny się wybrać.
   Damazy omało się nie zdradził, tak go ta wiadomość dotknęła.
   — A! to nieszczęście! — zawołał.
   — Co za nieszczęście! — odparła Szurska, która już chciała i rozmowy dokończyć i z 
garnuszkiem do izby pośpieszyć — przecież z Warszawy powrócą.
   — A Wolski pojechał też? — zapytał Butrym. Szurska się wpatrzyła pogardliwie w 
pytającego.
   — Co acanu? i Wolskiego trzeba? — zamruczała — a jakżeby książę się tam obszedł bez 
niego?
   I niechcąc się już dać badać dłużej, niepatrząc na Damazego nawet, pośpieszyła z garnuszkiem 
do mieszkania.
   Butrym stał długo w miejscu, jak wkuty; dopiero stróże, którzy przyszli robić porządek na 
dziedzińcu, zmusili go do odwrotu.
   Przytomny zawsze i prędki w postanowieniach, Damazy się znalazł tak niespodziewanie temi 
zmianami pochwyconym, iż na czas jakiś stracił zupełnie władzę nad sobą.
   Jak pijany wysunął się z zamku napowrót i — powlókł się ku miasteczku, niedbając o to, że 
tam na niego czyhano. Teraz gdy i Wolskiego nie stało w Białej, całej tej czeredy jego posługaczy, 
niewyjmując Sępika, nie obawiał się wcale.
   Wiedział zresztą, znając tych ludzi, że oni póty tylko krzątali się gorliwie, dopóki czuli nad 
sobą żelazną rękę, a zostawieni sami, musieli się zaniedbać i opuścić.
   Wistocie też tak było, że Sępik już w szynku siedział i zaskoczony odjazdem Wolskiego w spo- 
sob dla siebie bardzo przyjemny, myślał, nie o ściganiu Butryma, ale o odzyskaniu swojego skarbu 
i ucieczce na Węgry.
   Butrym czuł się swobodniejszym, ale cóż mu po tem było? Faustysię pochwycono, książę ją 
wiózł za sobą, a Wolski pilnował w drodze.
   Namyślając się co ma począć, Damazy poszedł do Froima z narzekaniem na swój los 
nieszczęśliwy. Stary żyd ubolewał nad nim, rady mu skutecznej dać nie umiał. Jego zdaniem, nic 
nie było innego do czynienia, tylko spokojnie czekać, ażby książę tu powrócił.
   Butrymowi zaś wcale inne myśli przychodziły do głowy. Pomimo pewnego podobieństwa 
rysów między braćmi, Wolski go nie znał więc i poznać nie mógł. Zdawało mu się, że wślad jadąc 
za książęcym taborem i wypatrując sposobności zobaczenia Faustynki, kto wie? wśród tego tłumu, 
w zamieszaniu gdzieś, na drodze, w Warszawie, mógłby, nietylko się do niej zbliżyć, ale nocne 
wymknięcie się umówić. Wszystkie trudności podobnego przedsięwzięcia — znikły mu z oczów, 
wmawiał sobie, że to było możliwem.
   Nie chciał sobie tego wytłómaczyć niecierpliwością własną, która go zaślepiała; był 
przekonany, że plan osnuty był najrozumniejszym. Nie zważał na to, że matka w podróży córki nie 
odstępowała, i na sam widok Damazego natychmiast-by zaalarmowała służbę, że on sam siebie 
zdradzić i jego ktoś mógł wydać. Naostatek nie liczył się i z tem, że gdzie książę chorąży stawał 
obozem, tam się nikomu obcemu zbliżyć nie dawano.
   Gorączka jakaś dusiła go i gnała, aby, bądźcobądź, za obozem jechał. Gdy się Froimowi do 
tego przyznał, on minę tak zdziwioną zrobił, iż z niej niedorzeczność swojego projektu mógł 
Damazy poznać; ale wnet począł jaknajmocniej dowodzić, iż — to, co postanowił, było lepszem.
   Odwieśdź go od tej myśli nie było sposobu. W początku chciał gonić konno; potem 
zmiarkował, że para koni i wóz łacniej do ucieczki służyć mogły.
   Zabrał się więc śpiesznie do sprowadzenia furmanki, którą za miastem trzymał. Froim nie 
mówił mu już nic, nie sprzeciwiał się, w obawie, aby go więcej jeszcze nie drażnić.
   Damazemu z niecierpliwości widzenia Faustysi głowa się zawracała. Robił sobie 
najrozmaitsze trafy i wypadki. Ponieważ na noc się zbierało trochę przymrozku postanowił z niego 
korzystać i książęcy tabor napędzić, wiedząc, że ten się musiał wlec powoli.
   Stało się tak, jak sobie zamierzył. Konie swe wierzchowe zostawił pod dozorem znajomego 
człowieka na stajni, Pawluczka na kozieł wsadził i parą szkap nowo nabytych puścił się z Białej 
gościńcem na awanturniczą swą wyprawę.
   Jak to się bardzo często przytrafia, Damazy, dopóki się wybierał, póty mu się wszystko łatwem 
zdawało; dopiero, gdy się ujrzał na gościńcu o ciemnej nocy, sam, a rozważył, co miał dokonać, 
postrzegł, że poszalonemu się wybrał, a kusił się wprost o to, czego nie mógł wykonać.
   — Ba! — rzekł w duchu — nie będę mógł dostąpić do niej w drodze: powlokę się za nią do 
Warszawy, a tam przy wielkim zjeździe, tłumie i nieładzie, jaki tam będzie, trudno, żeby zbyt 
czujny nadzór był możliwym.
   Przez całą noc tak konie męczył Damazy, stając u wszystkich karczemek i dopytując, kędy 
chorąży z taborem przeciągał. Ślady jego przejazdu były zresztą widoczne, bo poczet 
Radziwiłłowski, za panem jadący, dokazywał. Na gościńcu, którym, oprócz tego wiele dworów ku 
Warszawie od Litwy ciągnęło, mimo nocy, życia było wiele. Świeciło się po wszystkich 
karczmach i zajazdach, gdzieniegdzie nocowały gromadki opóźnionych czeladzi, wozy i t. p. 
Popaść, ani zajechać nie było gdzie, chyba do włościańskiej chaty.
   Ponieważ chorąży pierwszego dnia, popasłszy o mil trzy, do noclegu potem ledwie mil dwie 
zrobił, lżej jadący Damazy, napędził o świtaniu Ra- dziwiłłowski tabór, ale stojące straże, ani mu 
się do niego zbliżyć dały.
   Musiał na uboczu, u chłopa, jakotako zmęczone szkapy popaść i czekać aż chorąży ruszy, żeby 
tuż za nim podążać. Zostawiwszy konie z Pawluczkiem i wozem na podwórku chaty, sam 
popróbował pieszo dojść do gospody zajętej przez dwór książęcy; ale zaraz na wstępie, z hardem 
żołnierstwem się przemówiwszy, dalej już ani kroku nie mógł zrobić. Obcych ludzi tu nie 
puszczano.
   Z księciem szlachty brzeskiej ciągnęło dosyć i gospoda była tak przepełnioną, że pośledniejsi 
na wozach, mimo zimnej pory, po budach, nakrywszy się derami, nocować musieli.
   Na pociechę swą, mówił sobie Damazy, że to był dopiero początek podróży: więc się ostrzej 
trzymano i pilnowano, jak to zwykle bywa, a dalej rygor ten ustać musi.
   Podróż księcia szła bardzo wolno, tak, że Butrym mógł, spocząwszy, napędzić tabór i łatwo mu 
go było wyprzedzić, lecz pożytku z tego nie widział. Gościniec zaś tak zajmowali ludzie i powozy, 
że, chcąc objechać ich, chyba na pole trzeba było skręcić i wielkie koło uczynić.
   Próbował Butrym tego dnia, podjeżdżając pod tabór ów, zawiązać. z kimkolwiek rozmowę, 
zrobić sobie znajomość jaką, lecz buta Radziwiłłowskiej czeladzi nie dopuszczała z lada parą 
końmi wlokącym się szlachcicem zadawać.
   Trzeba się więc było dalej tak posuwać z małą nadzieją, aby się trud zdał na co. Zmęczyło to 
okrutnie Butryma, który naprzemiany, to wyrzucał sobie, że popełnił niedorzeczność, to 
winszował, że tak rozumnie postąpił, obiecując wiele po tej podróży.
   Gdy się już ku Pradze zbliżać mieli, trafem przypóźniony, dla podbitego konia, dworzanin 
Radziwiłła, Szujko, który się u karczemki zatrzymał, dał się Butrymowi skusić na jego wózek, 
konia za nim przywiązawszy. Damazy, zmienił nazwisko, nazwał się z matki "Pasewicz", 
szlachcic z Lidzkiego, i zawiązał z Szujkiem rozmowę. Od niego się dowiedział, że chorąży przez 
drogę nie bardzo był wesołej myśli, Wolskiego pędzał, a w Warszawie zawczasu nie miał 
zamówionego domu, tak, że na Pradze musiał się zatrzymać, we dworze hetmana Branickiego. To 
też chorążego wprawiało w takie kwaśne usposobienie, iż w komorne do obcego się wprosić 
musiał, choć miał prawo wnieść się, równie jak hetman, do pałacu Radziwiłłowskiego w mieście. 
Ale o to do brata musiałby się zgłaszać, a nie chciał właśnie prosić go i wolał obcemu być winnym 
gościnność.
   — Na Pradze stać i codzień do miasta jeździe, nudna rzecz — mówił Szujko. Lecz, gdyby 
hetman nawet zaprosił brata do siebie, my wszyscy się tam nie pomieścimy i część dworu zostanie 
na Pradze.
   Uradował się Damazy tą wiadomością, bo mu się zdało, że Zaborskie wraz z innemi pewnie na 
Pradze mieszkać będą, zauważył, że Wolski, jako łowczy, pojedzie do Ujazdowa, doglądać 
przygotowań polowania, a straży zbyt pilnej nie będzie. Spodziewał się więc dostać łatwo do 
Faustysi, i sam też chciał się umieścić na Pradze.
   Lecz gdyby i był miał myśl inną, nie przyprowadziłby jej do skutku, tak miasto przepełnione 
było. Zjazd na inwestyturę wysokich, dygnitarzy był ogromny, a żaden z nich bez kilkuset ludzi się 
nie ruszył. Miasto ledwie na pomieszczenie tych starczyło, którzy mieli się czem opłacić i 
nastraszyć.
   Gdy nad wieczór przybyli na Pragę, a Szujko, pożegnawszy znajomego, poszedł się do swego 
dworu przyłączyć, Damazy, chcąc jakiekolwiek sobie znaleźć schronienie, ledwie, dobrze się 
nachodziwszy, w nędznym dworku wprosił się do jeszcze nędzniejszego alkierzyka, dla koni 
nawet nie dostawszy żłobu.
   Praga pełną była ludzi, wojska, czeladzi różnej, żydowstwa, wozów z obrokami, zapasami i 
ciurów a gawiedzi, jaka się zawsze do każdego większego zbiegowiska zlatuje Pomimo późnej 
godziny most dzielący od miasta przepełniony był przejeżdżającymi. Damazy znał stolicę, miał tu 
i ludzi znajomych; lecz gdzie ich było teraz szukać i znaleźć?
   Mieszczanin, do którego się wprosił, zwał się Puczek, a był z powołania kowalem, chociaż 
niezbyt w rzemiośle swem wyćwiczony, ale za to życia stolicy świadomy, jakiemiś pokątnemi 
frymarkami się trudnił. Od niego więc Damazy łatwo się mógł dowiedzieć, co się tu działo.
   Puczek opowiadał, że na Stare-Miasto, do Warszawy, prostemu człowiekowi ani się było 
dobrać. Zjazd był wielki, a mieszczaństwo też warszawskie zabierało się wystąpić bardzo świetnie, 
czasu inwestytury. Kowal, liczący się po części do niego, opowiadał, że rzemieślnicy regimenta 
dla parady wystawić mieli.
   Mówiono już i o przygotowaniach olbrzymich na Ujazdowie, i Puczek utrzymywał, że tam las 
umyślnie posadzono, dlatego tylko, aby król w białem polu nie strzelał do leśnego zwierza. 
Ponieważ, według powieści kowala, tłumy ludzi tam ciągnęły codzień, patrzeć, jak się owe cuda 
przygotowywały, jakie tam rusztowania wznoszono, zagrody stawiono i t. p., Damazy też myślał 
zdala się temu nazajutrz przypatrzyć, jeśliby nic innego do roboty nie miał.
   Przedewszystkiem jednak, chciał wiedzieć: gdzie się pomieści Faustysia z matką i czy do niej 
nie będzie mógł dostąpić. Przed Puczkiem opowiedział się Butrym, jako dworzanin przypóźniony 
Lubomirskiego, miecznika koronnego, do którego nazajutrz miał się niby dowiedzieć.
   Następny dzień, po długiej odwilży, szczęściem ściągnął błoto małym przymrozkiem, a blade 
zimowe niebo, pogodę zapowiadało. Butrym, przyodziawszy się tak, aby ani nazbyt pokaźnie, ni 
nadto licho nie wyglądał, puścił się ku wskazanemu dworowi i zabudowaniom hetmana 
Branickiego.
   Tu się z łatwością dowiedział od pozostałej części dworu chorążego, że brat, hetman litewski, z 
porady czyjejś, a ze względu, iż chorążego narażać sobie więcej nie było politycznem — bo 
testament groził, zaprosił zaraz przybyłego do pałacu swojego w Warszawie. Przyjął dosyć 
wdzięcznie wezwanie to książę chorąży i sam, z pryncypalnem otoczeniem swem, udał się do 
Warszawy, część jednak znaczną ludzi, zmuszony pozostawić na Pradze.
   Szło o to Damazemu, ażeby dostał języka: kto mianowicie księciu towarzyszył i czy Zaborskie 
do miasta pojechały? co mu się zdawało niepodobieństwem z jednej strony, z drugiej rzeczą 
prawdopodobną. Chciał i musiał też wiedzieć, gdzie był Wolski. Wczorajszego znajomego, Szujki, 
nie dopytał tak łatwo, lecz rygor dworu już się był rozluźnił, ludzie mówili więcej i 
przystępniejszymi się stali; Damazy natrafił na gadułę starego, który przy lampce miodu całą 
podróż z Białej mu opisał i wszystkie jej dolegliwości. Napomknąwszy Butrym, że pono i kobiety 
z sobą wiózł książę, dowiedział się, że Zaborskie zostały na Pradze we dworze Branickiego, z inną 
czeladzią, że Wolski też tu miał kwaterę, ale posłany do Ujazdowa, pewnie ztamtąd chyba nocą 
miał powrócić, bo musiał budowania pilnować, nimby zwierz i fury nadciągnęły.
   Około południa podszedł Butrym pod wskazany mu dwór Branickiego, który, że nie wysoko 
podniesione okna miał, spodziewał się, krążąc pod niemi, trafem jakim może zobaczyć Faustysię i 
dać jej znać o sobie. Gdyby nie matka, ważyłby się był i wejść do niej, lecz matka mogłaby wrzawy 
narobić, a nawet dać go ująć. Strzedz się Więc musiał spotkania z nią.
   Szczęście tego dnia nie posłużyło mu jakoś, z okien domu wyglądały łyse i w czepkach, stare i 
młode głowy różne — kobiet widać nie było. Nie mógł nawet z niczego wnieść, po której stronie 
miał ich szukać. Znudzony tem, poszedł na ciasto, ale i tu mu się nie lepiej powiodło. Już Przez 
sam prazki most pieszemu człowiekowi te- go dnia przejść było wielką sztuką. Konno i z nahajką 
jakokolwiek między wozy, bydło i owce pędzone na rzeź, landary panów przejeżdżających do 
miasta, hajduków i kozaków, przebić się było można z biedą. Pieszy człowiek, za pośledniego 
zawsze uważany, był popychany, spędzany; musiał niemal przebojem cisnąć się i, bijąc, a razy 
odbierając, pracować w pocie czoła; długi czas upłynął nim się znalazł na drugim brzegu. W 
mieście też nie lepiej było: żołnierze sascy, konnica polska, różne pułki nadworne, dworzan 
mnóztwo na koniach, powozy — ciżba pieszych ciasne zapychały uliczki.
   Tu już mróz niewiele pomagał, bo rozmieszane błoto ze śniegiem, nie łatwo mu się ująć dawało. 
Około zamku i Pałacu Saskiego, szczególniej dużo było żołnierza, obojga autoramentu, powozów i 
koni. Ruch wszędzie panował wielki, a że przybywali ciągle jeszcze panowie z pocztami, Damazy, 
wpadłszy w ten tłok i wrzawę, zmiarkował, że nie miał po co się cisnąć do miasta, kędy nikogo 
znaleźć i z nikim zobaczyć się nie mógł. Ciekawość była zresztą zaspokojona. Miał się już, 
zniecierpliwiony, potłuczony, obłocony, wycofać, napowrót, przeklinając ochotę swą niewczesną, 
dostania się do miasta, gdy spostrzegł konno jadącego i walczącego nahajką z falami ściśniętego 
tłumu, towarzysza swego z Lunewilu, niejakiego Bohu- szewicza, przyjaciela od serca, o którym 
nie wiedział nawet, że także służbę króla Stanisława opuścił, ani co tu mógł robić.
   Nie mylił się jednak, gdyż Bohuszewicz tuż z koniem się parł przebojem, a krzyczał na głos, 
klnąc: — z drogi!
   Było mu imię Karol; więc, ani się sam spodział Damazy, jak na niego zawołał: — Karolku!
   Ten głowę odwrócił ku niemu, zdumiony, niepostrzegłszy kto go woła, bo się spodziewał 
konno ujrzeć kogoś — a głos szedł z dołu i od tłumu. Stanął, szukając oczyma.
   Butrym już przy nim był i rękę na szyi konia położył.
   — Co ty tu robisz?
   — A ty?
   Damazy nie myślał się przyznać do tego, co go po świecie pędzało.
   — Szukam sobie służby — rzekł.
   — Jam ją już znalazł, śmiejąc się — odparł Bohuszewicz.
   — Pilno ci? dokąd jedziesz — posłany czy po Własnej woli? — pytał Butrym.
   — Nie pilno mi — do roboty nie mam nic — chcesz ze mną — rad ci będę — zawołał 
Bohuszewicz. Wiszę do czasu przy podkanclerzym Szapieże, ale ten beze mnie dosyć ludzi ma, 
jam tylko do parady potrzebny. Przy koniu moim się trzymaj: wybie- rzemy się za Krakowską 
Bramę, a tam i dwór zaraz, w którym ciepłą izbę mamy we dwu, z dobrym towarzyszem.
   Ruszyli tedy: Bohuszewicz wywijając nahajką, Butrym konia się trzymając. W bramie omało 
że ich nie uduszono, ale Karolek zwijał się z nahajką naprawo i lewo, tak, że niejednemu się nią 
dostało i na szerokie błoto wypłynęli znowu, w którem do wyboru mieli między kałużami 
wodnistemi mi, a zgęstniałemi brudy.
   Zeskoczył wreszcie z konia Bohuszewicz i do izby przyjaciela wprowadził. Uściskali się tu 
dopiero, zarzucając pytaniami.
   Karol tęsknił za Lunewilem i przyznał się, że nie po dobrej woli go opuścił, ale musiał ztamtąd 
precz iść, dla jakiejś przygody, w której niewiasta udział miała.
   — Wszyscy my przez te baby giniemy! — dodał w końcu.
   Przyznać się do tego nie chciał Damazy, że i on tożsamo jarzmo miał na karku; a Bohuszewicz, 
wyrozumiawszy, że mu się jaśniej tłómaczyć nie chce z położenia swojego, na odkrycie tajemnicy 
nie nastawał.
   Wyszły na plac lunewilskie wspomnienia i dobry król, którego obaj kochali.
   Nie mógł tego ukryć przed przyjacielem Damazy, iż do brata jeździł, dowiadywać w te strony, 
kędy obaj młody wiek spędzili; że w Białej był i o chorążego wyprawie do Warszawy wiedział, 
jako też o sławnych łowach, które się tu przygotowywały.
   Bohuszewicz także o chorążym wiedział, gdyż Sapieha trzymał z hetmanem Radziwiłłem i 
ciągle gościł u niego, wczorajsze też przybycie i zbliżenie się braci do siebie już w mieście 
wiedzianem było.
   Siedzieli tak z godzinę, jeden drugiego badając a w oczy sobie patrząc, gdy Karol, który ludzi 
znał, a Butryma szczególniej nawylot, — odezwał się do niego:
   — Nie bałamuć — masz coś na sercu — z Lunewilu nie darmo-ś czmychnął; tutaj nie za służbą 
się przybłąkałeś. Mów mi prawdę, a że jesteś sam, będzie nas dwu do jednej sprawy, bo ja, swojej 
żadnej nie mając, do twojej się zaprzęgę.
   Pomyślał trochę Damazy, a choć do zwierzania się nie był skłonnym, wypowiedział wszystko, 
co na sercu miał.
   — Karolku mój — rzekł — dla miłości, głupiej czy rozumnej, nie wiem, porzuciłem Lunewil, 
dobiłem się tu i wpadłem w takie błoto, że niewiedzieć, jak z niego samemu się i ją ratować. 
Dziewczyna, jak anioł, nieszczęśliwa nad wyraz, w szponach tego starego tyrana: muszę życie 
ważyć a wyrwać mu ją.
   Bohuszewicz tak znał chorążego, jak podówczas wszyscy; wiedziano, że srogi i okrutny był: 
przecież o tem, co się w Białej działo — co tam więzienia kryły i jaka samowola panowała — mało 
kto był uwiadomiony, inni wierzyć nie chcieli.
   Musiał szeroko i długo opowiadać Damazy przyjacielowi o wszystkiem, nim go przekonał, że 
nie łatwem było uwolnić nieszczęśliwą dziewczynę z tej niewoli.
   Odmalował mu chorążego, jakim był w domu, i Wolskiego, którym się do wszystkiego 
posługiwał. Naostatek przyszło do tego, że Bohuszewicz się ochotnie ofiarował, jako człowiek 
obcy i podejrzanym być niemogący, dotrzeć na Pragę do dworu hetmana Branickiego i — jeśli się 
uda, pośredniczyć w stosunku z Zaborską.
   — Gdybyś ty się dla mnie chciał poświęeić — dodał Daraazy, a starej, która się bieli i gębę 
sznuruje, pokazał affekt — to-by ci do domu wstęp dało.
   — Nie uwierzy — rozśmiał się Bohuszewicz, — bo jakim jest, tom jest, jeszczem młodej 
dziewczyny wart — ano, zobaczymy jutro, co się tam wyświęci. Przyniosę ci wiadomość do 
Puczka.
   Stanęła tedy umowa, że Karol miał niby przypadkiem do Zaborskieh się dostać, a rozumem 
swym przyczepić się do starej i przyjacielowi posłużyć. Damazy na wszelki wypadek kartkę 
napisał do Paustysi i zaklął Karola, aby, gdy się zręczność nadarzy, oddał ją koniecznie.
   — Niechaj przynajmniej wie, że ja aż tu za nią gonię, a imprezy się nie wyrzekam.
   Jakkolwiek trudne wziął na siebie posłannictwo Bohuszewicz, uśmiechało mu się ono tem 
właśnie, iż się zaawanturować dla niego musiał, bo młodemu zawsze to do smaku — byle nie chleb 
powszedni.
   Tak, zdobywszy sprzymierzeńca i dnia nie straciwszy, Damazy napowrót powlókł się na Pragę. 
Nie chciało mu się jaż od kowala wyłazić, bo nie spodziewał się na nic pomyślnego trafić — a 
czekał na Bohuszewicza.
   Ten też cały dzień na siebie dał oczekiwać i nad wieczór dopiero konno się przed dworkiem 
stawił, wywołując Butryma. U kowala nadto było ciasno a ludno, by tu poufnie się rozmówić 
można: kazał więc zapasową kulbakę na jednego ze swoich koni włożyć Damazy i ruszył ku 
miastu razem z przyjacielem. 
   — Nim poczniesz — odezwał się do towarzysza, pierwsze pytanie: Byłeś u Zaborskien? 
oddałeś kartkę ?
   Uśmiechnął się figlarnie Bohuszewicz.
   — Byłem — rzekł — a wparłem się do nich, szu- kając innych niby kobiet, niegdyś tam 
mieszkających. Przyjęła mnie Zaborska stara, którąm okłamał, że się chyba spowiadać z tego będę 
musiał. Uczyniłem się jej powinowatym, pochlebiałem babie bezwstydnie. Przecież córki mi 
pokazać nie chciała, aż przypadek zrządził, że wyjść musiała — a ja-m manewrował tak zręcznie, 
żem j ej naprzód do ucha imię twe powiedział, potem rożek papieru ukazał, naostatek i list oddał.
   Wyszła z nim zaraz, zarumieniwszy się, jak piwonia. Jam starą zagadywał, wyczekując, czy 
odpowiedzi nie da, ale pisma mi nie powierzyła żadnego. Tylko, gdy matkę odwołano na chwilę, 
powiedziała mi:
   — Podziękuj mu pan, i niech Bóg nami się opiekuje!
   Byłbym jej oświadczył, że ja choć narzędziem bożem do tej opieki radbym zostać, ale matka, 
niespokojna, powróciła.
   Damazy, gdyby na koniach nie siedzieli, rzuciłby się na szyję przyjacielowi; a potem pytać a 
nękać zaczął, jak Faustysia wygląda i czy bardzo zrozpaczoną ją znalazł.
   — Wyszła jak-by zagniewana — rzekł Bohuszewicz — na mnie nawet i spojrzeć nie raczyła — 
ale twarz się jej zupełnie odmieniła, gdym list oddał. Ani jej było poznać.. Na matunie gdy 
wspomnę, ciarki po mnie chodzą.
   — Teraz, ponieważ we dworze byłeś i wiesz gdzie mieszkają — rzekł Butrym — musisz mi 
okna ich ukazać.
   Nie była to rzecz łatwa dla Bohuszewicza, który we środku dworu tylko trafiłby do mieszkania 
Zaborskich, ale nazewnątrz okien nie był pewnym — przecież, na chybiłtrafił, chociaż ścianę mógł 
oznaczyć.
   Odprowadziwszy Karola, którego pomoc i nadal zamówił sobie Damazy, spokojniejszy do 
kowala powrócił, a o mroku powlókł się jeszcze okien tych szukać, w których spodziewał się 
ujrzeć Faustysię, rachując już, jakby przez nie nocą wykraść się mogła.
   Ponieważ mrok już padał, a wewnątrz światła zapalano, okiennice zaś jeszcze pozamykane nie 
były, Damazy, błądząc pod oknami, naprzód zobaczył sarnę Zaborską, a postawszy chwilę, ujrzał 
przesuwającą się Faustysię. Naznaczył potem w pamięci miejsce i do kowala powrócił.
   Ucieczka ztąd wydawała mu się łatwą, lecz dokąd? Z Warszawy wiodło dróg wiele w różne 
strony, pogoń była utrudnioną; lecz Damazy nie miał się dokąd schronić, nie czuł się bezpiecznym 
nigdzie, tylko na Litwie lub na jej pograniczu.
   Z pieniędzy, któremi go Lubiszewski zasilił, już się trochę nadebrało na kupno koni, wozu i na 
życie — tu w Warszawie topniały one w oczach! Z ucieczką potrzeba było pośpieszać, aby 
zmuszonym ukrywać się we dwoje grosza nie zabrakło. Myśli te trapiły wielce Damazego, który w 
ciasnym alkierzyku, spać nie mogąc, tłukł się jak po klatce.
   Cieszył się ze sprzymierzeńca Bohuszewicza — z dobrego słowa od Faustysi; ale to wszystko 
nie starczyło: trzeba było pośpiesznie coś postanowić i działać prędko.
   Kiedy Damazy męczył się tak rozmyślaniami we dworku p. Puczka, nieopodal od niego, panna 
Faustyna, po wylaniu łez wielu, bo płakała przez całą drogę, tak nagle poweselała po odwiedzinach 
Bohuszewicza, że matka ją posądziła o to, iż chłopak wpadł jej w oko.
   — A niechajby już lepiej podurzyła się — mówiła w duchu — niechby poromansowała, bo to 
się młodym należy, niż ma oczy psuć tym płaczem bez końca.
   Druga też okoliczność przyczyniać się zdawała do rozerwania czarnych myśli Faustysi; bo w 
domu hetmana Branickiego, w którym się mieściła część dworu księcia chorążego, na górce zastali 
jakąś dawną lokatorkę, która się tu z Białegostoku przeniosła i od roku zamieszkała.
   Zwano ją Madame Gilles. Była to żona Fran- cuza, ogrodnika niegdyś hetmańskiego, zmarłego 
niedawno. Polka, wychowana u Branickich w domu; na swój stan bardzo edukowana, elegantka, 
chlubiąca się wielkiemi łaskami pana. Dwuznaczny uśmieszek, gdy o tem mówiła i dodawała, że 
pani hetmanowa jej cierpieć nie mogła, co było powodem wyniesienia się z Białegostoku — dawał 
wiele do myślenia.
   Pani Hortensya Gilles, średnich lat, dosyć jeszcze przystojna, ale z płcią bielidłami 
nadwerężoną, była osobą nadzwyczaj romansową. Czytała francuzkie książki, marzyła tylko o 
miłości, interessowała się czule wszystkimi zakochanymi, mówiła tylko o sentymentach — i 
naśladowała w mowie, w ruchach, w ubraniu, w obyczaju świat ten wyższy francuzki i 
zfrancuziały, na który z jednej strony patrzyła długo w polskim Wersalu.
   Wypadek poznajomił ją z Zaborską i Faustysią. Mieszkały pod jednym dachem. Smutna twarz 
biednego dziewczęcia obudziła nadzwyczajne współczucie w pani Gilles. Domyślała się naturalnie 
jakichś cierpień miłosnych, gdyż dla niej one jedne istniały na świecie, jako wszystkich utrapień 
przyczyna. Zaczęła więc z serdecznem politowaniem męczyć Faustynę, aby się jej ze swoich 
smutków zwierzyła i umiała tak trafić do osamotnionej, zrozpaczonej, że ta jej (oszczędzając mat- 
kę) opowiedziała wszystkie nieszczęścia swoje, nie tając stosunku z Butrynem i zamiarów jego.
   Pani Gilles przejęła się losem Faustysi z gorącością wielką. Dla niej było największą rozkoszą 
uwikłać się w awanturniczy romans. Chwyciła tę sposobność, gotowa dopomagać, pośredniczyć, 
zasłaniać i poświęcić się nawet sama dla tej pary kochanków. Zaborska naturalnie o niczem 
wiedzieć nie miała.
   Pierwszy raz w życiu zyskawszy taką powiernicę, dziewczę aż nadto wagi do tego 
przywiązywało — pociecha wstąpiła w serce. Pani Gilles uważała za święty obowiązek, podać 
rękę a un amour malheureux.
   Obie razem przeklinały obrzydłego starca i opłakiwały tę podróż, która nadzieje wszystkie 
wniwecz obróciła.
   Gdy Bohuszewicz dnia tego nadszedł i zręcznie list wsunął Faustysi, ta po wyjściu jego 
natychmiast pobiegła na górkę do nowej przyjaciółki: podzielić się z nią szczęściem swem i 
odrodzoną nadzieją.
   Pani Gilles ofiarowała się sama iść, szukać Damazego i z nim się umawiać, obmyślać środki 
ucieczki, do której pomoc obiecywała; lecz potrzeba było czekać, ażby się dowiedziały, gdzie się 
ów zbawca ukrywał.
   Wieczór cały Faustysia spędziła u wdowy, któ- ra i uczucia jej i nadzieje podsycała, dolewając 
do nich ognia, marząc najniepraktyczniejszy w świecie skład okoliczności. Roztrzepana, 
roztargniona, zawsze rozgorączkowana wdówka w sprawach serca nie widziała niepodobieństwa; i 
tęsamę pewność zwycięztwa starała się wlać w strwożoną Faustysię. Zaborską zaś umiała tak 
łudzić powagą przybraną, opowiadaniem o swych stosunkach, rozmowami obojętnemi, że ta się 
niczego nie domyślała i Faustysi przesiadywać dozwalała u wdowy, ciesząc się tem, że dziewczę 
się rozerwie nieco.
   Tymczasem zbliżał się dzień inwestytury, do którego się wszyscy przygotowywali, jako do 
uroczystości od wieków niewidzianej, a niesłychaną wspaniałością mającej świat zadziwić. Nie 
mówiono o niczem, tylko o tem jednem, a każdy starał się kątek sobie jakiś zapewnić, zkądby choć 
część pochodu mógł widzieć. 
    
   * * * Książę chorąży z kilku znaczniejszemi dworu swojego urzędnikami, mieścił się w pałacu 
Radziwiłłowskim, w którym brat jego, książę hetman i syn jego, dwudziestokilkoletni, książę 
Karol, miecznik litewski, mieszkali także.
   Hetman, który był obojętnym dla brata od dawna, nietylko, że go zaprosił do siebie, powitał 
bardzo uprzejmie, lecz widocznie starał się sobie serce chorążego, nieufne, ostygłe i zazdrosne, 
pozyskać. Pomimo to, obaj się wzajemnie szpiegowali i koso na siebie patrzali. Szambelana 
Kaszyca, który u obu był w łaskach, hetman pytał ciągle: co brat mówił, co myślał? i tak samo 
chorąży go badał — niespokojny.
   Napozór jednak zgoda i miłość braterska były zupełne. Ale jakże chorąży mógł się tu czuć 
swobodnym i wesołym, gdy nad nim dominowała powaga hetmańska, która jego chorążowstwo 
litewskie spychała bardzo nizko ?
   Książę w czasie uroczystości wielkiej na zam- ku, miał, obok innych dygnitarzy, stać przy 
tronie i trzymać chorągiew litewską. Synowiec jego książę Karol, tak samo miecz miał trzymać, 
hetman książęcą mitrę.
   Zapowiadano, że cała ta sprawa inwestytury, z mowami nieuchronnemi, przysięgą, 
podziękowaniem, miała zabrać długi przeciąg czasu. Chorąży, któremu nogi brzękły i który długo 
stać nie mógł, a w rękach miał dźwigać drzewce grube i chorągiew ciężką — zaczynał się 
niepokoić: czy temu podoła.
   Dnia tego naparł się, aby chorągiew in originali przyniesiono lub podobną, dla spróbowania w 
domu, jak to będzie. Naprowadziło go na myśl tego experymentu to, że pustak i trzpiot książę 
Karol, miecz ogromny dostawszy, wprawiał się do dzierżenia go tak, aby nie drgnął w jego silnych 
rękach.
   Chorąży też, wzorem jego, zażądał chorągwi, a gdy mu drudzy odradzali niepotrzebną fatygę 
— wołał:
   — A! bardzo asindziejom dobrze, co będziecie trzymać na poduszkach parę funtów jakich, ale 
chorągiew, to nie żart!
   Właśnie się zawieruszyło w pałacu o tę chorągiew, gdy do chorążego wpadł Wolski z impetem 
wielkim. Domyślał się książę, iż da mu znać o przybyciu zwierza i łowach, ale Wolski, cały 
     w ogniu, począł od tego, że znowu chorążemu za służbę zaczął dziękować, z powodu, że 
Butrym go słuchać nie chce i sobie nad wszystkiem przywłaszcza zwierzchnictwo — sobie 
przyznaje całe meritum, jemu ani nosa wtrącić nie pozwala.
   Książę tak był podrażniony, że omało Wolskiego nie potrącił, ale ten nie obawiał się go, bo 
czuł się w wielu sprawach niezbędnym — i zuchwale wykrzykiwać zaczął. Zniecierpliwiło to tak 
księcia, że, dyabłami klnąc, krzyknął:
   — Bierz-że kommendę, bierz, trutniu jakiś, ale jak mi na jeden włos będzie co chybionem, 
głową przypłacisz!
   Wolskiemu tego tylko było potrzeba. Najtrudniejsza część, łapanie, zamykanie, przewożenie 
zwierza, było wykonane, skończone. Niedźwiedzie i łosie stały już w klatkach na placu pod 
Uja-zdowem. Nie obawiał się faworyt nic, przychodził do gotowego, a spodziewał się jako 
pierwszy łowczy sowitego podarku od króla i królewicza. Przytem, szło mu i o to, aby się nie dać 
dźwignąć Butrymowi i pozyskać łaski księcia. Dopóki chodziło o trud, pracę i niebezpieczeństwo, 
patrzał przez szpary, teraz dopomniał się praw swoich.
   Co z tego wyniknąć miało?; niewiele się troszczył; domyślał się, że Butrym tak się zbyć i na 
podrzędne stanowisko nie da zepchnąć, owoc swej pracy oddając innemu, że konflikt z nim będzie 
nieuchronny; lecz gotów był nawet na gwałt i awanturę: szło mu o krescytywę. Sposobność była 
jedyna, a szedł wygodnie do gotowego, bo już tam nie było co robić, tylko w dniu naznaczonym 
zatrąbić i zwierza naganiać.
   Wymógłszy na chorążym, czego sobie życzył, Wolski byłby zaraz na koń skoczył i do 
Ujazdowa pośpieszył, lecz książę mu się zatrzymać kazał ex re tej chorągwi. Ceremonia była dosyć 
śmieszna, na którą i książę hetman i jego konfidenci gromadnie, i książę Karol, przyszli popatrzeć. 
Chorąży brał to bardzo naseryo, bo się odziać kazał tak, jak miał być na inwestyturze, przypasał 
szablę wysadzoną brylantami, wdział kołpak z pióropuszem i, z powagą i przejęciem chorągiew 
przyniesioną ująwszy, stanął z nią, rozkazując patrzeć na zegarek.
   Wesoły książę Karol kazał przynieść swój miecz i stanął poza stryjem, robiąc takie miny 
pocieszne że dwór ledwie mógł w sobie śmiech utrzymać, co chorążego gniewało, bo sądził, że się 
z niego wyśmiewano. Wistocie, trzymanie chorągwi dla starca z nogami obrzękłemi, osłabionego, 
nie było rzeczą łatwą. Dr Dubiski, obecny experymentowi, obawiał się uderzenia krwi do głowy, 
ręce drżały, pot występował na czoło.
   Uradzono, aby kilka razy jeszcze powtórzyć próbę, dla nabrania wprawy- Chorąży, gdy mu 
godło jego urzędu odebrano, padł na krzesło, dysząc, i rzekł:
   — Honor wielki, ale pańszczyzna ciężka, niech ją kaci!
   Wielopolski, który takąż chorągiew koronną miał dźwigać, młodszym był i silniej od księcia 
zbudowanym, bo cały ich ród olbrzymią miał siłę i zdrowie.
   Epizod ten, dosyć krotochwilny, zajął znaczniejszą część poranku w Radziwiłłowskim pałacu; 
Wolski zaraz potem chciał się na Ujazdów wymknąć, lecz książę go wstrzymał jeszcze — i 
poprowadził do gabinetu.
   — A z Zaborskiemi co się dzieje? — zapytał z wyrzutem — nic nie wiem. Żadnego raportu nie 
mam.
   — Zostały na Pradze, — odparł Wolski, — cóż się im ma stać?
   — Ale dozór, dozór powinien być, bo tu hałastry dosyć i licho jakie może być.
   — A poco im książę kazał jechać za sobą? Już rozdrażniony chorąży zamachnął tak ręką,
   jakby policzkiem chciał zapłacić Wolskiemu, który go uniknął i wcale się tem nie zmieszał. 
Pilno mu było biedz Butryma upokorzyć.
   — Jaśnie oświecony panie, a jeżeli z tym Butrymem przyjdzie do jakiej kollizyi? — zapytał.
   — To twoja rzecz; ja o niczem wiedzieć nie chcę. Jedno ci powtarzam: będzie co chybionego, 
— głową mi zapłacisz. Naparłeś się kommendy: dawaj sobie radę...
   Było to pełnomocnictwo in optima forma; Wolski do nóg się pokłonił, bo pokorę książe lubił, 
pocałował w kolana i — zniknął.
   Koń stał gotowy w podwórzu pałacowem. Natychmiast dosiadł go Wolski i puścił się 
wyciągniętym kłusem na Pole Ujazdowskie.
   Zrana już tam cały tabór pod wodzą Butryma nadciągnął. Zdala już tę całą przestrzeń nad Wisłą, 
na jaką milę, opasaną widać było parkanami i płótnami naprędce wzniesionemi.
   Cieśle pracowali nad dokończeniem altany dla króla i amfiteatrów dla widzów. Oprócz tego 
mnogi lud wiózł i sadził z lasów pobrane sosny i jodełki, które wbijano w ziemię, aby niby las 
reprezentowały. Jak mrowie krzątali się robotnicy z pośpiechem wielkim, napędzani przez 
dozorców, których głosy się rozlegały. W końcu placu właśnie Butrym klatki ze zwierzem z 
wozów zdejmować i ustawiać kazał, sam konno assystując temu, zmęczony, ochrypły, z twarzą od 
zimna i bieganiny zaczerwienioną.
   Nie postrzegł on przybywającego Wolskiego, który, gotując się do nieuchronnej walki, już w 
sobie gniew obudzał.
   Gdy nadjechał pan łowczy, i nie witając Bu- tryma, na ludzi począł krzyczeć, co innego im 
dysponując niż on, odwrócił się Marcyan, popatrzał i podjechał ku niemu.
   — Na mnie tu wszystko zdane jest, jam doprowadził: dajcież mi dokończyć, a nie mieszajcie 
się.
   — Jako! jako! — podchwycił Wolski dumnie. Co to ma znaczyć? Wacan jako podłowczy i mój 
podkommendny zrobiłeś co do niego należało; a czy dobrze? to się okaże. Teraz ja, a nie kto inny, 
tu rozkazuję, rozumiesz to acan?
   — Nie rozumiem, — rzekł, powstrzymując się Butrym, — książę na mnie wszystko zdał.
   — Aż do tego momentu, a od tego momentu ja tu kommenderuję, — zawołał Wolski, — 
słyszysz waćpan?
   — Słyszę, ale nie wiem: czy mam uszom wierzyć? — rzekł Butrym, — więc pan łowczy do 
gotowego?
   Zaśmiał się.
   Faworyt odwrócił się doń z brwią namarszczoną.
   — Nie lubię rezonowania! Na miejsce, mości podłowczy.
   Butrym chwilę stał jak skamieniały, blednął, drżał, ręka mu się podnosiła, opadała, okrutny 
gniew piersi mu napełniał. Gdyby się nie wstrzymywał, byłby zuchwalca płatnął, ale przechrzta 
mu śmierdział: nie chciał z nim się ucierać. — Pojadę po rozkazy do księcia, — rzekł głosem od 
gniewu drżącym, — zobaczymy.
   — Ja wprost ód księcia przybywam, nie masz się co acan fatygować, — krzyknął Wolski, — a 
jeżeli mi się tu z placu oddalisz na pięć minut, nie masz poco powracać!
   Butrym już był wściekły, jak błyskawica; myśl mu nagle przyszła: rzucić wszystko, służbę, 
księcia, wyrzec się miejsca, a nie dać nad sobą przewodzić mechesowi.
   — Doprawdy? — podchwycił szydersko. Wolski, spojrzał piorunującym wzrokiem. Butrym 
śmiał się.
   Na szyderstwo Wolski był bardzo czuły, złość go porwała straszna.
   — Ty chłystku jakiś? — zawarczał.
   — Milcz, mechesie!— odparł Butrym, —albo... Łowczy, niespodziewający się obelgi takiej, 
choć
   nadzwyczaj porywczy był, bo wiedziano, że na polowaniach, ludzi, będąc w passyi, kilku ubił 
na miejscu, — zdrętwiał i gniew mu na chwilę odjął siły.
   Na biednego chłopa, który bronić się nie śmiał napaść w lesie, inna była rzecz, niż na silnego i 
uzbrojonego, odważnego i już zrozpaczonego Butryma.
   W chwili, gdy Wolski się namyślał i mitygował, a w gębie mu zaschło z gorączki, Marcyan 
konia zwolna zawrócił i stępią począł jechać precz, przez plac, ku wielkim wrotom. Łowczy myślał 
zrazu kazać go ludziom związać, lecz przypomniał sobie że nie był w Białej, sam prawie, 
niewiedząc co czyni, chwycił pistolet z olster i... palnął. Chciał strzelić raczej, bo na panewce 
prochu nie było i klapnęło tylko.
   Posłyszawszy to, Butrym głowę odwrócił, szydersko zaryhotał, ramionami potrząsł i pojechał 
dalej.
   Naprawdę nie wiedział jeszcze ani dokąd jedzie, ni co zrobić, miał jednak mocne 
postanowienie do tej psiej służby (tak ją sobie nazwał) nie powracać. Okrutnie go bolało, że 
niezmierny trud poniósł około przygotowania tych łowów, nie jedząc, nie śpiąc, źrąc się z ludźmi, 
zdrowie nadwerężywszy, ażeby potem truteń nagrodę wziął za jego pracę.
   — Niema chyba sprawiedliwości na świecie, — wołał, wyjeżdżając za bramę i myśląc dokąd 
się uda.
   Zdawało mu się, że powinnością jego było jechać do księcia i, jeżeli nie poskarżyć, bo to już na 
nic się przydać nie mogło, to przynajmniej żal swój wylać. Ale nie wiedział, z rana przybywszy, 
gdzie szukać chorążego, a na placu dozorcy fałszywie mu donieśli, że miał stać na Pradze we 
dworze hetmana Branickiego. Udał się więc wprost na Pragę. Przez drogę gniew jeszcze taki nim 
miotał, że nie widział i nie słyszał się wkoło niego działo. Konia popędzał, na tłum nie zważał, 
niejednego potrącił, niejeden go popchnął i połajał: ale co to teraz obchodzić mogło!
   Nagle z zemstą w sercu znaleźć się na bruku: największy to hart duszy złamie. Zjeżdżał z 
mostu, rozglądając się, gdzieby ten dwór Branickich znaleźć; gdy, oczom nie wierząc, naprzeciw 
siebie ujrzał jadącego z drugim mężczyzną brata!
   Damazy, rękę do góry wyciągnąwszy, głośno go witał, lecz, po twarzy poznawszy, że 
Marcyana musiało coś spotkać nadzwyczajnego, zaraz radość [tę pohamował. Zbliżyli się do 
siebie.
   — To towarzysz mój z Lunewilu, Bohuszewicz Karol, — odezwał się Damazy. — A ty, jakżeś 
swój tabór mógł opuścić?
   — Trudno ci odpowiedzieć, — zdobywając się na spokój, odparł Marcyan. — Okazało się, 
żem ja głupi dał się wywieźć w pole, życia i zdrowia nie lutując, męczyłem się usługując księciu do 
takiej imprezy, że jej ludzie, patrząc na nią, wierzyć nie chcieli. Ledwiem przybył na miejsce, 
wpadł ten łajdak Wolski, odbierając mi kommendę, jakoby z rozkazu księcia. Przemówiliśmy się 
brzydko. Pojechałem precz, ze służby kwitując.
   Damazy słuchał, zdziwiony. — Strzelił jeszcze do mnie na odjezdnem z pistoletu, — dodał 
Marcyan, — zato, żem go mechesem nazwał, ale mu nie spaliło! Muszę do księcia jechać! książę 
na Pradze.
   — Gdzie tam! w pałacu hetmana w Warszawie, — rzekł Damazy, — ale pocóż do niego? On a 
Wolski to przecież jedna myśl i ręka. Darmo będziesz gębę studził i grzbiet naginał: kiedyś 
porzucił niewolę, niema co do niej powracać.
   Stał zamyślony Marcyan,
   — Wiecie co! — wtrącił Bohuszewicz. — Jest o czem gadać i radzić; u Damazego alkierz taki, 
że we trzech, jak śledzie w beczce, będziemy się dusili: jedźcie do mnie.
   Spojrzeli po sobie. Marcyan milcząco przyzwolił, nie miał co lepszego do roboty. Ze skargą do 
chorążego zawsze czas było, a on sam teraz już rozmyślał, że ona się na nic nie przydała, chybaby 
księcia jeszcze sobie więcej narazić.
   — Aleś ty raz w życiu miał rozum, widzę, — odezwał się do Damazego, — boś do Warszawy 
ściągnął, pewnie szukać służby.
   Uśmiechnął się Damazy.
   — Nie domyślasz się, — rzekł, — że książę przez zazdrość Zaborskim za sobą jechać kazał, a 
jam za niemi pociągnął. W podróży i tu na miejscu może się zręczność lepsza nadarzy, porwać 
dziewczynę. Wskazał na Bohuszewicza.
   — Oto mój sprzymierzeniec!
   — Masz ich teraz dwóch, — dodał Marcyan, — boć i ja robić nie mam co, a zemście się nad 
nimi miło-by mi było.
   Podskoczył aż na koniu Damazy.
   — Opatrzność bozka! — zawołał. — Dobra nasza! z tobą, z Karolkiem, gdybyśmy we trzech 
nie podołali temu, nic-byśmy niewarci byli. Bohuszewicz już w fortecy ma zawiązane stosunki. 
Pilność nie może być wielka; chyba Pan Bóg nie łaskaw, żebyśmy na swem nie postawili. Nie 
wątpiłem o sobie, gdym był sam: a co dopiero teraz 1
   Zarzucając się pytaniami dojechali do dworku, w którym stał Bohuszewicz; a że towarzysz 
jego na mieście był: znaleźli się tu sami i mogli mówić otwarcie.
   Marcyan jeszcze pod wrażeniem tej krzywdy, która mu wyrządzoną została, o niczem nie 
mówił, tylko o niej się rozgadywał. Jawnem dlań było, że Wolski z góry ukartował tak wszystko, 
aby, ciężar na cudze plecy zwaliwszy, sam zań wziął zapłatę. Bez wiedzy księcia chorążego nie 
śmiałby był postąpić tak zuchwale.
   Z bliższych chorążego znał lepiej Butrym szambelana Kaszyca, i, wiedząc, że on się tu 
znajduje, do niego udać się myślał z użaleniem; ale gdzie go tu było szukać? Godzin parę stękając, 
gdy Marcyan rękę dał bratu, że z nim razem do wyzwolenia Faustysi należeć chce i będzie; 
umówili się spotkać na Pradze u Puczka, aby ztamtąd gdzieś większej izby dla obu poszukać i 
Marcyan do Kaszyca na miasto jechał, poczynając od pałacu Radziwiłłowskiego.
   Tu się go spodziewał znaleźć i nie omylił się. Kaszyc był zacny człek, lecz polityk wielki, ze 
wszystkimi dobrze być umiał. U hetmana w łaskach, u chorążego położony dobrze, z nikim nigdy 
się nie waśniąc, mitygując spory, pośrednicząc do zgód, umiał i sobie i drugim być użytecznym, 
lecz energicznego wystąpienia za kimś, spodziewać się po nim nie było można.
   Z trudnością go na chwilę potrafił wyprosić od księcia hetmana Butrym — i dosyć chłodno całą 
sprawę swą mu przedłożył.
   — Bój się Boga! człowiecze! — przerwał pod koniec szambelan, — ale cóżeś ty sobie 
nawarzył? Wiesz co Wolski u księcia znaczy?
   — Cóżem miał począć?
   — Akommodować się! — dodał szambelan. — Nie zrywając zupełnie mógłbyś mieć nadzieję 
jakiegoś zwrotu i rekuperacyi, a teraz...
   — Gdybyś pan szambelan raczył nic więcej, jak księciu to przedłożyć? — rzekł Butrym.
   — Ale co to pomoże? Naleganiom Butryma czyniąc zadość, poszedł szambelan do chorążego; 
a że politykował przybierając się do powiedzenia tej nowiny, godzinę czasu czekać musiał 
Marcyan, nim powrócił. Z twarzy mu znać było, że nic dobrego nie przyniósł.
   — Cóż książę?
   — Zamruczał pod nosem: — Fumy! fumy! Nie chce słuchać... niech idzie precz.
   — Gniewał się bardzo?
   — Nie, przyjął to jakby był przygotowanym, — rzekł Kaszyc. — Nie trzeba go więcej draźnić, 
a gdy łowy królewskie szczęśliwie się odbędą, ktoś przemówi za waćpanem i — zładzimy to.
   — Dziękuję bardzo, — odparł Butrym, — ja już do służby księcia chorążego nie wrócę, a z 
Wolskim rozprawię się kiedyś, nie tak jak szlachcic z szlachcicem, ale jak mu się należy. 
Szambelan za rękę go pochwycił.
   — Daj pokój! chcesz-li być cały! Znasz księcia. Ręce długie ma.
   To mówiąc szambelan z miną pełną współczucia pożegnał Butryma, a sam do chorążego 
powrócił. Był mu wistocie potrzebnym, bo miał właśnie gościa, z którym sobie rady dać nie umiał.
   Był to Radziwiłł także, lecz do żadnego z nich niepodobny, chyba z tego, że także dziwakiem 
był, ale wcale na inny sposób. Mniejszy wzrostem od swych pokrewnych i imienników, książę 
Udalryk, Regimentarz Wojsk Litewskich, Starosta Miński, wyglądał więcej na spokojnego 
biuralistę, niż na rnęża rycerskiego zawodu. Mały, przysadkowaty, z głową dużą, oczy mocno 
wydatne, patrzące bystro, czoło podniosłe; ubranie miał na sobie zaniedbane, włos w nieładzie i 
ruchy zdradzające roztargnienie.
   Sławny ze swej uczoności, i pamięci szczegól niej, mól biblioteczny, po całych dniach w książ 
kach się grzebał i na wyzwanie po kilka tysięcy wierszy mógł recytować, nie zająknąwszy się.
   Namiętności jego do nauki wstydzili się inni członkowie familii, pocichu powiadając, że im 
czynił dyshonor. Nikt z nich dotrzymać mu placu nie mógł w rozmowie: więc się go, jak ognia, 
obawiano. Radzono mu, aby przywdział suknię zakonną, lecz na to się krzywił i do stanu tego 
ochoty nie okazywał.
   Ilerazy spotykał gdzie hetmana lub chorążego, przychodził do nich odwiedzić, pokłonić się i 
pogawędzić, chociaż od żadnego z nich nigdy nic nie potrzebował.
   I teraz też właśnie, w Warszawie bawiąc dla jakichś poszukiwań naukowych, chwilkę wolnego 
czasu chorążemu poświęcił. Potrzeba było widzieć, jak na siebie spoglądali.
   Książę Bialski bezmała miał go za postrzelone- go; Książę Udalryk swego pana stryja za — 
umysłowo upośledzonego.
   — Osobliwsza rzecz, poufnie się czasem odzywał Starosta Miński — jak ci Radziwiłłowie 
ubogo wyposażeni przez matkę-naturę! Gdyby tak jeszcze rozum mieli przy tych skarbach, co-by 
to dopiero było! Wie Pan Bóg co robi!
   Rozmowa uczonego z magnatem tylko z pomocą Matusewicza i Kaszyca jakokolwiek iść 
mogła. Matusewicz też na uczonego trochę chorował, Sprytu miał niemało, ale cały rozum i 
zdolności na wyrobki, processy i intrygi polityczne obracał. W potrzebie jednak niezmierna 
zdolność i przytomność dozwalały mu taką grać rolę, jakiej po nim okoliczności wymagały.
   Gdy Kaszyc powrócił do pokoju, w którym nasępiony chorąży siedział, słuchając rozmowy 
Starosty Mińskiego z Matusewiczem, książę Udalryk zwrócił się ku niemu z uśmieszkiem:
   — Wiecie najświeższą nowinę? — której, gdyby prawdziwą nie była, uwierzyć-by trudno?
   Matusewicz potwierdził, iż była wistocie niesłychanie zdumiewającą.
   — Cóż to tedy jest?—rzekł szambelan.
   — Spotykam wszędzie sceptyków, gdzietylko ją niosę, a wiem z najczystszego źródła.
   Oto królewicz nasz, którego księciem kurlandzkim kreować będziemy, wielką miłością 
goreje— i utrzymują wszyscy, iż ona go do ołtarza doprowadzi.
   — Dla kogo?
   — Otóż w tem jest węzeł gordyjski — rzekł książę Udalryk. — Zgadujcie.
   — Spiritus flat ubi vult et amor idem — przerwał, śmiejąc się, Matusewicz.
   Chorąży, z oczyma wpół zamkniętemi, siedział jak na niemieckiem kazaniu.
   — Kocha się w Krasińskiej, starościance Nowomiejskiej, która jak Afrodyta piękną jest, to jej 
wszyscy przyznają — przecież Barbarą Radziwiłłówną zostać jej będzie trudno.
   Chorąży burknął.
   — Co za gadanie? gdzie? co? — żeby się książę kurlandzki z nią miał ożenić? Kochać się — 
małoż kochanek liczył August II ?
   — Przepraszam — przerwał Matusewicz. — Z tej rodziny jeśli królewiczówną nie zostanie, to 
niczem innem nie będzie.
   Chorąży obejrzał się ku niemu tylko: Matusewicz oczy spuścił.
   — A ja powiadam — skonkludował książę Udalryk, — że zostanie księżniczką saską; książę 
Karol ma być rozmiłowany do szaleństwa.
   — Król nie pozwoli — rzekł Kaszyc
   — Pytać się go nie będą — a potem — cicho sze- pnął Starosta Miński, — będzie udawał, że 
nic o tem nie wie.
   — Bałamutne to są wieści! — zakończył kwaśno książę chorąży — poniekąd czci domu 
królewskiege uwłaczające, zatem — lepiej-by ich nie powtarzać.
   Pożegnał się natychmiast książę Uldaryk z gospodarzem i wyszedł, a chorąży długo za nim 
powiódł oczyma. Widać było, że był rad, będąc od niego wyzwolonym.
   Matusewicz pamięć i uczoność pochwalał, ale mu przerwał chorąży:
   — Na co mu się to zdało! albo on uczonych nie mógłby mieć na usługi? Ani do palestry, ani na 
professora, Radziwiłłowi nie iść — śmiech tylko z siebie robi, regimentarzem będąc nad bibułą.
   I splunął chorąży z pogardą i goryczą. Zobaczywszy Kaszyca, gdy teraz już w poufałem kółku 
był, zapytał go o Butryma.
   — Cóż ten jakiś? płacze bardzo?
   — Łez nie widziałem, ale nad krzywdą swą boleje — boć czuje się nie bez przyczyny 
pokrzywdzonym.
   Nie odpowiedział ani słowa chorąży.
   Późno w noc, Wolski, który cały dzień na Ujazdowskim Placu spędził, aby się obeznać z tem 
co miał i czem potrzebował rozporządzać — przy- biegł do pałacu Radziwiłłowskiego. Hajduk 
Sawery właśnie miał księcia kłaść do łóżka. Zobaczywszy go, chorąży zamruczał.
   — A co? jużeś wyprawił komedyą? hę? Już.
   — Musiałem wszystko przyprowadzić do porządku — rzekł niezmieszany Wolski. Książę 
temu Butrymowi okazał cokolwiek łaski i powolności, a z nimi — pozwól kurze grzędy, a no 
zechce wszędy — już mu się zdało, że on tam najwyższym panem i hetmanem. Pod moje rozkazy 
nie łaska było. I tak hardo się stawił, żem go musiał nauczyć!
   — Cóżeś go nauczył? — odezwał się trochę szydersko książę.
   Wolski nie miał się z czem chwalić, do strzału pustego przyznać się nie chciał, zbył pytanie 
milczeniem.
   — Niedźwiedzi wiele?
   — Było dwadzieścia — rzekł Wolski, ale przez niedozór Butryma, jeden w drodze padł.
   — Łosi?— spytał książę.
   — Sześć, mości książę — mało — ale temu też Butrym winien — mówił Wolski. Już na Pradze 
wczoraj, słyszę, wilkowi jednemu dali się wyrwać z klatki, szczęściem, że Maxym za nim pogonił 
— i ujął go.
   — Żywcem? — Żywcem — dodał Wolski. — Nieporządek był wielki w drodze; koni padło 
bez miary. — Butrym...
   — Daj-że mi z tym kpem pokój — zamruczał chorąży, a pilnuj, aby potem Wolski nie był 
winien.
   Spojrzał nań ostro książę, lecz na faworycie nie uczyniło to żadnego wrażenia. Po małym 
przestanku książę, będąc już w łóżku, spytał stojącego jeszcze przed sobą łowczego:
   — Jest tam dozór około Zaborskich? Zamruczał tylko coś niewyraźnie faworyt; bo
   nie umiał nic odpowiedzieć. Pilnując własnego interessu i zajmując się łowami, na kobiety już 
dozoru dać nie mógł.
   — Daj tam znać do nich — szepnął książę — że ja jutro będę. Muszę zobaczyć.... Na galeryi 
acan im nie zapomnij miejsca gdzie zrobić, żeby się też temu przypatrzyły, czego, jak żywe, 
widzieć nie będą.
   — Ale, jaśnie oświecony panie, wyrwało się Wolskiemu — wprawdzie one się napatrzą, ale i 
ludzie też je widzieć będą, ciekawić się i pytać: co za jedne?
   Książę się rozgniewał, podniósł, na łokciu się spierając, i odpowiedział grubem połajaniem, 
które Wolski przełknąwszy, już odchodził, — a u progu jeszcze, chorąży mu powtórzył: . — 
Będziesz ty mnie rozumu uczył! Na galeryi im miejsce zrobić — słyszałeś?! 
     Odszedł z tem Wolski.
   Nazajutrz, jak dni poprzednich, przygotowywano się do inwestytury; cały dzień biegano i 
chodzono za różnemi drobnemi przyborami, których brakło.
   Chorąży parę razy do chorągwi się swojej przykładał, aby w trzymaniu jej nabrać wprawy. 
Znużyło go to i znudziło; siedział nad wieczór posępny, gdy wszedł, zawsze wesół i rozweselać 
usiłujący, Matusewicz.
   — Mości książę — rzekł Matusewicz — co się książę tu ma nudzić i wędzić między czterema 
ścianami, czy nie lepiej do królewskiego teatrom pojechać, w którem Włochy grają bardzo 
pocieszne rzeczy?
   — Ależ ja włoszczyznę tylko na talerzu rozumiem — oburknął chorąży.
   — Nic nie szkodzi — rzekł Matusewicz. — Książę się popatrzy na nich, co za figle wyprawiają 
i trochę melancholii pozbędzie. Wprawdzie nie ten-to już teatr, co dawniej był, ale Casanova 
tażsama i kilka kobiet wcale nieszpetnych.
   Chorąży nie okazywał ani ochoty, ani wstrętu; Matusewicz nalegał: kazano powozowi zajść i 
do Saskiego Pałacu jechać, przy którym nowy teatr był wystawiony.
   Teatr, w 1748 roku naprędce zbudowany, około którego naówczas po trzechset robotników 
dzien- 
     nie pracowało dla pośpiechu, chociaż część włoskiej jego trupy komicznej była rozproszona, 
przedstawiał jeszcze dawne parodye oper Metastazego i komedye, w których aktorowie więcej 
improwizowali, niż ściśle się trzymali testu sztuki. Grube i dosyć tłuste żarty, figle, niebardzo 
smaczne, kij nawet czasem, jako środek komiczny: niewybredną publikę bawiły. Król 
dobrodusznie śmiał się z jednych i tychsamych fars, które mu lepsze czasy przypominały. 
Nałogowo się przyzwyczajał do swoich artystów i doskonałości po nich nie wymagał.
   Comici italiani dnia tego powtarzali bardzo już ograną parodyą: Le metamorfosi odiamorose in 
birba trionfale nello gare delle terre amanti. Teatr takiemi, jak chorąży ciekawymi, był 
przepełniony, którzy tyle co i on zrozumieć z niego mogli; ale dla nich wszystkich było to zarówno 
nowością. Mieli też zarazem przyjemność oglądać uśmiechnięte dobrodusznie oblicze króla, który 
się żywo swoim zestarzałym i zbiedzonym teatrem zajmował. Oprócz niego minister Brühl z 
synem, książę Karol, cały wyższy dwór saski napełniał loże i parter, oświecony ubogo i skąpo.
   Z polskich magnatów mało kogo brakło, choć ledwie cząstka rozumiała włoszczyznę tę, a 
mniej jeszcze — śmieszną stronę skarykaturowanych aryj poważnych oper. Oprócz już blizko 
pięćdziesięcioletniej Giovanny Casanova, dwoje Focarich, dwoje Vulcanich, Toscani, Conzacchi, 
Noë, występowali na scenę w najdziwaczniejszych strojach, z gestami przesadonemi, z krzykiem 
zamiast śpiewu, a treść tej birba trionfale, tak była dziwacznie niedorzeczną, że wistocie do 
śmiechu pobudzić mogli. Rozumiejący i ci, co byli jak w rogu, za boki się trzymali, bo król 
jegomość się śmiał, a nie znajdować pociesznem tego, co jego bawiło, było obrazą majestatu. 
Nawet dosyć smutny chorąży, ruszał ramionami i twarz wykrzywiał. Matusewicz, lubiący 
wesołość, na wiarę jego kr. mości śmiał się potężnie.
   Książę już dlatego, że się królowi mógł pokazać, nie znajdował złem, iż się do teatru przejechał, 
choć wrzaski, krzyki i muzyka niezwyczajna — draźniły go. Wodził tymczasem oczyma po sali, 
gdy — nagle wejrzenie jego utkwiło w jeden jej kątek przyciemniony i, zapomniawszy się kogo 
miał przy sobie, mocno w bok łokciem potrącił Matusewicza.
   Gdy ten, pochyliwszy się, spytał o przyczynę, książę, skonfundowany, odpowiedzieć mu nie 
umiał. Matusewicz tylko zauważył, że był pod wrażeniem jakiegoś niezwyczajnego wypadku; 
twarz ponura wypogodziła mu się, oczy zmrużone zdawały się uśmiechać usta składały się, jakby 
do kosztowania łakoci. Oblicze obok tego rozpromienienia wyrażało zdumienie.
   Pomimo obietnicy swej: odwiedzenia Faustysi chorąży, przez cały dzień niezmiernie zajęty, 
dojechać do niej nie mógł, i to go tak czyniło smutnym. A tu właśnie, gdy się wcale nie spodziewał 
już jej widzieć — zobaczył w leży siedzącą, z nieznajomą sobie osobą, bardzo strojnie ubraną i 
poważnie wyglądającą.
   Była to, jak się domyślić łatwo, pani Gilles, która wyprosiła u Zaborskiej dla Faustysi 
pozwolenie: zawiezienia jej na teatr, na który, dzięki stosunkom u dworu, bilety zawsze z urzędu 
marszałkowskiego miewała. Zaborska chciała się i sama tu dostać, lecz pani Gilles nie miała 
więcej nad dwa miejsca.
   Przekwitłą tę piękność Polskiego Wersalu znano powszechnie w Warszawie i zjawiająca się 
obok niej gwiazda, zwróciła oczy wszystkich.
   Książę, zobaczywszy swą perełkę, ucieszył się, nastraszył, rozgniewał, lecz — był nią dumny.
   — Choć-by, mości panie, wydało się do czyjego dworu należy — nie powstydzę się — nie ma 
sobie równej na całej sali.
   W samej istocie, malowane i powiędłe warszawskie boginie, przy tym świeżym wiejskim 
kwiatku gasły wszystkie. Chorąży patrzył, lubował się i medytował: czy ma karcić za ten wy- bryk 
Zaborską, iż córce bez wiedzy jego dozwoliła się wybrać na teatr, czy wspaniałomyślnie to 
przebaczyć. Łaskawość przemogła, gdyż i on sam skorzystał z tego.
   Ciekawym jednak był niepomiernie: z kim Faustysia przyjechała; a że Matusewicz znał 
wszystkich, i nie było dla niego niepodobieństwa dowiedzieć się o cokolwiekbądź, chorąży 
wskazał mu lożę.
   — Widzi acindziej, tę piękną, tę piękną?
   Matusewicz znał ją z widzenia w bialskim kościele, ale udał, że nie zna — tak polityka 
nakazywała.
   — Widzę — pewnie ta, co ma perły we włosach?
   — A tak, obok niej siedzi.... dowiedz mi się, co to za jejmość?
   Nie potrzebował się informować wszechwiedzący Matusewicz, bo panią Gilles znał z 
Białegostoku, w którym bardzo często gościł.
   Szepnął więc księciu na ucho:
   — A to, białostocka niegdyś faworyta hetmana, a dziś abszytowana; nazywa się Gilles. 
Mieszka ona w tym dworze, gdzieś książę pan stanął na Pradze.
   Chorąży zrozumiał wszystko, głową kiwnął. Dosiedział na sztuce do końca, choć mało na nią 
patrzał, a więcej na lożę i Faustysię. Ona też z niewypowiedzianą trwogą ujrzała księcia i chciała 
się od jego wzroku zasłonić, zakryć — lecz miej- sce szczupłe nie dozwoliło. Szepnęła tylko Gilles, 
swej towarzyszce, iż długo nie wytrzyma, że radaby ujść — ale fiakra miały zamówionego na 
późniejszą godzinę, a pieszo powracać nie było podobieństwa. Musiała więc, wystawiona na 
prześladujący ją wzrok starca, dosiedzieć aż do ostatniego chóru i spuszczenia zasłony.
    
   * * *
     Sprawa dwojga "amantów", jak naówczas się wyrażano, bo miłosny język tej epoki 
zapożyczał się dużo z włoskiego i francuzkiego, jakgdyby przez to chciano dowieśdź, że i owe 
miłostki nie były w polskiej naturze i obyczaju; — sprawa dwojga "amantów" — mówiła pani 
Gilles, była na bardzo dobrej drodze.
   Nigdy Butrym, desperacko się puszczając do Warszawy za swą ukochaną, takich się nie mógł 
spodziewać sukcessów. Wszystko się zdawało mu sprzyjać. Znajomość z panią Gilles, krzywda 
wyrządzona bratu jego, spotkanie z Bohuszewiczem, wyszły na korzyść jego.
   Przez Faustysię uwiadomiona o pośrednictwie Bohuszewicza, gorąco zajmująca się tą sprawą, 
pani Gilles czatowała na niego i ściągnęła go do siebie.
   Być-by mogło, że przystojna jeszcze a zalotna wdówka miała na widoku i sama kogoś sobie 
po- zyskać, służąc "niewinnej ofierze", lecz krzątała się nadzwyczaj czynnie.
   — Tej nieszczęśliwej Faustysi — ja, bodajbym się narazić miała — rzekła na wstępie do 
Bohuszewicza — pilno mu się przypatrując — gotowam pomagać i uczynić dla niej, co tylko w 
mej mocy.
   U mnie możecie się naradzać bezpiecznie, nawet ten kochanek widzieć się z nią tu będzie mógł, 
bo ja na czatach stanę, a gdyby matka nadeszła — skryję go.
   — Pani masz anielskie serce — odparł z galanteryą Bohuszewicz. W imieniu przyjaciela 
mojego, nie wiem jak wdzięczność jej wyrażę.
   — Idę za popędem serca — odezwała się patetycznie p. Gilles — przez całe życie moje 
umiałam szanować sentyment. Nie uwierzysz pan, jak będę szczęśliwą, gdy ich ze szpon tego 
obrzydłego starca, tyrana wyrwiemy.
   Bohuszewiczowi wcale było przyjemnie z tak sentymentalną naradzać się wdówką, pocałował 
ją w rękę, siadł i natychmiast wielkie konsylium się rozpoczęło.
   — Wszystko się zdaje składać jaknajpomyślniej — odezwał się po chwili — ale potrzeba z 
czasu korzystać, bo drugi raz sposobności podobnej nie znajdą. Brat Butryma, który był w służbie 
chorążego, został tak jak odpędzony, pokrzywdzony, pała więc zemstą. I on pomagać nam będzie. 
Z Warszawy ucieczka łatwiejsza jest niż z Białej.
   — Ja toż samo powiadam — dodała p. Gilles. Matka po kilka godzin u mnie pozwala 
przesiadywać Faustynce. Wrazie ucieczki, nie rychło się
   o niej dowiedzą, a mieć tyle czasu przed sobą — to znaczy, że nie dościgną.
   — Pani pozwolisz, abyśmy tu do niej wszyscy się zeszli, ostrożnie, po jednemu — rzekł 
Bohuszewicz. Naradzimy się i postanowimy, kiedy wykonać.
   — Przychodźcie! proszę, a niezwłóczcie — zawołała p. Grilles — potem, gdy po uroczystości 
ludzie się rozjeżdżać zaczną, trudniej nam będzie — a zatem — śpieszmy.
   Faustysia dla wyzwolenia się od tyrana na wszystko gotowa.
   Postanowiono nazajutrz zebrać się na naradę we dworze Branickich. Damazy chodził upojony, 
miał bowiem nadzieję widzenia się z Faustysią, a sama ta obietnica już go szczęśliwym czyniła. 
Potrzeba jednak było nadzwyczaj być ostrożnym, aby Zaborskiej, podejrzliwej, nie strwożyć, nie 
dać się jej czegoś domyślić.
   Każdy ze spiskowych wsunął się osobno i pocichu, wypatrując chwilę taką, aby nikogo w sieni
   i na wschodach nie spotkał. Pierwszym był Bohuszewicz, który niedaleko od dworu zostawił 
Damazego; po nim przybył on, a naostatek Marcyan.
   Wdowa była w swoim żywiole!
   Intryga, spisek — porwanie, dwoje kochanków. Stary prześladowca jakby z komedyi lub 
romansu, jej udział dobroczynny w tem wszystkiem, wprawiały ją w entuzyazm niedoopisania. 
Przytem dwóch przystojnych młodzieńców znajomość, była też nie do pogardzenia.
   Bohuszewicz, który się otarł w Lunewillu, przypadł jej bardzo do smaku.
   Była za tem, aby do ucieczki wybrać dzień taki, gdy z powodu uroczystości jaknajwiększy 
zamęt i nieład w mieście panować będzie; książę chorąży zajęty na zamku, Wolski na Ujazdowie. 
Przed wieczorem mogła się wymknąć Faustysia i siąść niewidziana, na uboczu, do bryczki.
   Nim-by się opatrzono, że znikła, p. Gilles obiecywała zyskać godzin kilka. Nie obawiała się 
wcale prześladowania, ufając opiece hetmana, a poróżnienie się ze starą Zaborską lekceważyła.
   Damazy na wszystko się zgadzał.
   Bohuszewicz podniósł kwestyą: dokąd uciekać mieli? — Butrym miał na myśli Litwę; lecz 
zdaniem p. Gilles i Bohuszewicza droga w tę stronę była najniebezpieczniejszą. On się ofiarował 
znajomym sobie traktem prowadzić do Krakowa, gdzie łatwo przez czas jakiś ukrywać się można 
było. Grotów był nawet swą służbę u podskarbiego Sapiehy poświęcić.
   Marcyan, rozważniejszy i niepochopny do przyjęcia pierwszego lepszego planu — milczał i 
słuchał. — Gdy się wszyscy dosyć o tem narozprawiali, wniósł pierwszy, iż zdawało mu się 
najłatwiej-szem, ucieczkę wczasie polowania urządzić. Była to chwila, w której właśnie wszyscy 
mieli być najwięcej zajęci i zaciekawieni; tysiące ludu cisnąć się miało nad Wisłę, na Ujazdowskie 
Pole. Mogła w tłumie i ścisku idąca z panią Gilles Faustysia łatwo się wysunąć i podejrzenia-by nie 
obudziło, że się gdzieś zabłąkała. Łowy królewskie kilka godzin trwać musiały.
   Wszyscy znowu przyklasnęli jego pomysłowi. Marcyan, równie jak Bohuszewicz, ofiarował 
się bratu i przyszłej bratowej towarzyszyć, na wypadek wszelki.
   Pani Gilles także znajdowała to najrozumniejszem. W tych tłumach, ciżbie i natłoku, zginąć 
było najłatwiej i pogoń tego dnia była najtrudniejszą.
   Stanęło więc na tem, co doradził Marcyan; szło tylko o małe szezegóły co do wykonania; te zaś 
mężczyźni brali na siebie. Pani Gilles ze swej strony podejmowała się wziąć pod opiekę Faustysię, 
a starej Zaborskiej dać swojego dawnego znajomego i przyjaciela, niemłodego już szlachcica 
Grobińskiego, który pięknie się ubierał, na pana wyglądał, choć był chudopachołkiem, i Zaborskiej 
towarzystwo jego pochlebiać mogło.
   Godzinę trwała ta narada u p. Gilles, poczem Francuzka wszystkich oddaliła, śmiejąc się, a 
Damazemu tylko kazała pozostać, szepnąwszy mu do ucha, aby poczekał, a ona Faustysię 
przyprowadzi. — Złota kobieta! — wołali wszyscy z uwielbieniem dla niestrudzonej wdówki.
   Damazy nie długo oczekiwał; Faustysia zarumieniona przybiegła, a gdy ją stęskniony zobaczył, 
słowa ran w ustach zbrakło.
   Rękę jej pochwyciwszy, przy wrzał do niej ustami — Faustysi się na łzy zebrało.
   — Królowo moja — rzekł wreszcie — Bóg na nas łaskaw, nawet nieszczęście się obróciło na 
dobre.
   — A! nie wszystko jeszcze skończone — tęskno westchnęło dziewczę — mamy dopiero 
obietnice i nadzieje.
   — Które się ziścić muszą — dodał Damazy — miejcie tylko ufność we mnie.
   — Widzicie, że ją całą mam, kiedy się wam powierzam — odparła Faustyna, spoglądając na 
niego — ale jak tylko trafim na kościół i księdza....
   — Weźmiemy ślub — aniele mój — zawołał Damazy. Dwóch świadków zabierzemy z sobą, 
bo
   brat mój i Bohuszewicz towarzyszyć nam obiecują. Faustysia spojrzała weselej. — A! gdyby 
dzień ten nadszedł prędzej — odezwała się. Trwoga mnie jakaś porywa; boję się wszystkiego.
   — Nigdy się nam pomyślniej nie wiodło.
   — Uciekać, uciekać! daleko! daleko! — zawołało dziewczę. Ten stary ma siłę wielką, ma 
wojsko, ma sługi, zauszników, pomocników, a nas — dwoje na świecie.
   — I Pan Bóg nad nami! — z głęboką wiarą zawołał Damazy. — Wierzaj mi, królowo moja, 
gdyby mi się sto razy nie powiodło nawet, pókim żyw, powrócę, poświęcę wszystko, a wyzwolić 
cię muszę, bo dla mnie życia bez ciebie niema.
   Wśród tych czułości, stojąca na czatach p. Grilles, spłoszona czemś, dała znak Faustysi, aby do 
matki powracała, a Damazy pobiegł, według danej instrukcyi skryć się w sąsiednim pokoju.
   Nie było się czego lękać, bo nadchodzącym właśnie, jak się okazało, był ów elegant Grobiński, 
który na galeryą podczas łowów, miał towarzyszyć Zaborskiej.
   Damazy, pożegnawszy się, wyszedł ostrożnie ze dworu Branickich i do swojego mieszkania za 
Krakowską-Bramą pośpieszył, gdzie się wszyscy spiskowi zjechać umówili. Tu już niewiele do 
czynienia mieli; Damazy ściskał tylko i dziękował naprzemiany, bratu i przyjacielowi, a przyszłą 
drogę razem sobie rozpowiadali, aby jej pe- wnemi być i nie szukać a nie błądzić, gdy pośpiech 
będzie koniecznym.
   Nie mogła ta narada, przy wesołem usposobieniu wszystkich, obejść się bez odwilżenia jej, 
winem lub miodem. Damazy na wszystko zaklinał przyjaciela, aby mu pozwolił przynieść wina, bo 
chciał ich częstować. Zgodzono się na to i zaczęło się wypróżnianie lampek okrutne.
   Marcyan pił ze złości i z desperacyi, bo jeszcze awantury z Wolskim strawić nie mógł, 
Bohuszewicz z radości, że się tak dobrym ludziom przydał, a Damazy ze szczęścia swojego. 
Zapomnieli się tak, gwarząc głośno, podśpiewując, rozpowiadając różne anegdoty o Chorążym i 
Radziwiłłach, szczególniej o Krajczym, który teraz siedział w Słucku, w niewoli u brata, a był 
podobno tego przekonania (gdyż go w zamkniętym powozie transportowano), że się znajdował na 
Pradze, czy w Warszawie.
   Marcyan, który, bliżej będąc Czarnawczyc, lepiej znał historyą szalonego tego człowieka, 
liczył wszystkie jego ofiary, bo kobiet nieszczęśliwych, nie licząc najnieszczęśliwszej żony, 
dziesiątki rachowano w czarnawczyckiej niewoli.
   Nie wątpili, że chorąży, chociaż więcej dbał o tajemnicę — za swą perełką pogonie wyprawi, 
lecz się spodziewali, że one ich doścignąć nie będą mogły. 
     Na Litwę zbiedz, było to w paszczę Radziwiłłom się dostać: stanęło więc na tem, iż do 
Krakowa uciekać musieli.
   Prawie do wieczora siedzieli tak, głośno się rozgadując o wszystkiem, a im wina więcej pili, 
tem mówili więcej, z niczem się nie tając.
   Następowała tedy owa niewidziana oddawna w Polsce uroczystość inwestytury, wczasie której 
Bohuszewicz, jako dworzanin dla parady, musiał się nazajutrz znajdować w orszaku podskarbiego 
Sapiehy. Cieszył się barwą nową, którą mu dać musiano, bo wszyscy występowali jak z igły.
   Dzień się zdarzył pogodny i nie nazbyt mroźny. Na placu około królewskiego zamku od rana 
zalegały tłumy, a dla zamożniejszych widzów, którzy na zamku miejsca znaleźć nie mogli, 
wystawione z tarcic rusztowania, wszystkie już zajęte były. Tu, chcąc Zaborską zawczasu wdrożyć 
do tego porządku, pani Grilles przybyła wcześnie z Faustysią, a Grobińskiego, ustrojonego choć na 
pokoje królewskie, dała Zaborskiej. Aby mu zaś ochota nie odpadła do opiekowania się starą 
malowaną babą, wmówiła w niego, że bardzo była bogatą, i że sobie szukała właśnie takiego już 
poważnego a spokojnego małżonka, jakim on był.
   Naprzód tedy oczom ciekawych ukazały się złociste powozy królewskie, wiozące Augusta III z 
saskiego pałacu do zamku. Ten, którym król jechał, szybami szklanemi w bronzowa ramy 
oprawnemi cały ostawiony, dozwalał widzieć rumiane lice wesołe Sasa, który uprzejmie na wsze 
strony uśmiechał się i kłaniał. Otaczały karety pułki saskie, całe galonami złotemi i srebrnemi 
oszyte, strojne i do parady pono lepsze niż do wojny. Jechali na koniach i dygni tarze polscy, 
towarzyszący N. Panu. Orszak nadzwyczaj świetny przeciągnął przed oczyma widzów i zniknął w 
podwórcach zamkowych.
   Zaraz potem kareta owa, wyzłacana i oszklona, sześcią białemi końmi zaprzężona, wróciła do 
saskiego pałacu po królewicza, i po chwili ukazał się on w niej, otoczony dworem 
kurlandzko-polskim, wśród którego piękny, zręczny, na kosztownym hiszpańskim koniu 
skarogniadym, młody Brühl, koniuszy księcia, wszystkich oczy zwracał na siebie.
   Oprócz tych dwu kawalkat królowi i księciu towarzyszących, było na co patrzeć dokoła, gdyż 
od zamku ku Krakowskiemu Przedmieściu stały polskie i niemieckie pułki miasta Warszawy, 
umyślnie na dzień ten uformowane, cechy z chorągwiami i godłami, mieszczaństwo strojne i 
wygalonowane.
   Stolarski tylko cech humorystycznym sposobem się ubrał, zamiast galonów do sukni, 
ponaszywawszy strużyny z drzewa, zdala wcale pokaźne. Sło- wem: było naco patrzeć pod gołem 
niebem, a potem i na zamku, kędy się ta ceremonia oddawania chorągwi lennej odbywała.
   Stał tu chorąży nasz, dla bezpieczeństwa nieco o ścianę sparty, starając się, aby mu w 
zmęczonych rękach litewska pogoń nie drgała. A że nogi cierpły i drętwiały a marzły choć w 
butach futro miał, coraz musiał niemi poruszać. Wszyscy ci dygnitarze koronni i litewscy na 
poduszkach dzierżący insygnia, miecznicy z obnażonemi mieczami, cały orszak pana od złota i 
drogich kamieni połyskujący, wspaniały obraz przedstawiał.
   Na twarzy króla widać było radość wielką, bo syna tego kochał bardzo, a wyrobienie mu 
księztwa kurlandzkiego nie przyszło łatwo; lecz chwilami wzrok niespokojny mierzył salę 
bojaźliwie. Potężna rodzina Czartoryskich stała naówczas w obozie królowi przeciwnym, a raczej 
temu, który go zastępował, Brühlowi. Zrywała ona sejmy i sejmiki, bruździła okrutnie; lękał się jej 
król, i tego dnia z rana doniesiono mu, że Czartoryscy nawet inwestyturze przejść spokojnie nie 
dadzą, i coś spłatają, co uroczystość tę zakłóci.
   Chociaż Brühl, Radziwiłłowie, Potoccy i dworska partya zaręczyli królowi, iż żadnego takiego 
wystąpienia nie dopuszczą, choćby śmiałka rozsiekać przyszło; król jednak rzucał oczyma po 
twarzach otaczających, obawiając się ciągle jakiejś manifestacji. Widać to było po nim, gdyż 
najmniejszy odgłos, szmer, okrzyk silniejszy, wstrząsał purpurą płaszcza, który miał na ramionach.
   Wreszcie długie mowy przebrzmiały, a marszałek koronny zamknął je dziękczynną, i August 
III już z tronu miał się ruszyć, gdy półwaryata, niejaki Cypruś Wolski, z którego się ludzie śmieli, 
wyrwał się z tłumu z viwatowym okrzykiem, wiersze jakieś rozrzucając drukowane na wszystkie 
strony.
   Król, który ciągle miał na myśli jakiś protest Czartoryskich, pobladł i cofnął się.
   Mniszech, marszałek koronny aż Wolskiego laską po głowie uderzył, wołając — błazen, i ten 
wyraz złowrogi był podobno ostatnim, który na sali słyszano.
   Gdy książę chorąży nareszeie drzewce, od którego mu ręce zdrętwiały, mógł postawić w kącie 
i nogi poruszyć, uczuł się tak złamanym i zmęczonym, że się obejrzał za kimś, coby mu rękę mógł 
podać.
   Szczęściem znalazł się szambelan Kaszyc niedaleko i pośpieszył do księcia, który nim-by na 
ucztę ten dzień kończącą do pałacu pojechał, chciał choć trochę w domu odetchnąć. Inwestytura 
należała już do przeszłości; za dni cztery miało na- stąpić polowanie, w przekonaniu księcia 
chorążego, mające zaćmie jeżeli nie wspaniałością, to oryginalnością, nawet inwestyturę.
   Im się ta chwila zbliżała bardziej, tem książę większym trawiony był niepokojem. Powtarzał 
ciągle, że szło o honor Domu Radziwiłłowskiego, który musiał wystąpić tak, aby się z nim nikt 
mierzyć nie mógł.
   Tknęło to księcia, który nieco przesądny był, że w czasie uroczystości jakiś Wolski tak się źle 
spisał.
   — A nuż omen! — myślał sobie. — Potrzeba mi było Butryma odpędzać! Z tym frasunkiem 
zajechał chorąży do Radziwiłłowskiego pałacu, ciągle w głowie mając to nazwisko Wolskiego. 
Niespokojnym był już tak, że, niewysiadłszy z powozu, konnego bojara, stojącego do posyłek w 
podwórzu, pchnął do Ujazdowa po Łowczego, aby natychmiast przybywał.
   Wolski, choćby był rad dworował panu swemu, nie mógł teraz, tak wiele wziął na głowę swoją. 
Nie obrachował się, chciwie a zazdrośnie porywając na to, co innemu należało, iż będzie tu miał do 
czynienia i z niechętną czeladzią i ze źwierzem, które znał tylko w lesie. Butrym już miał pewne 
doświadczenie, okupione drogo; on się tu łamał i złościł, rady sobie dać nie umiejąc, z tysiącem 
trudności, źwierz mu co nocy zdychał i ucho- dził. Księciu już o tem nie donosił, ludzi tylko siekł, 
a sam się wściekał.
   Na dobitkę byli tacy, starzy różni znajomi, co, do Białej jeżdżąc, tam go poznali, których tu do 
Ujazdowa ciekawość sprowadzała; ci, widząc go zakłopotanym i złym, drwili z niego.
   Z cudzej biedy się naigrawać — czyni czasem płochym ludziom przyjemność. Podkoniuszy 
księcia, Dederko, który choć z Wolskim niby dobrze był, ale na wylot go znając, nie lubił go, 
należał do tych właśnie, co mu najwięcej gorącego sadła zalewali za skórę.
   Dederko wiedział dobrze, iż się Wolski zalecał do Zaborskiej. Żartował sobie z tych zalotów, 
nie jeden raz, a teraz właśnie, widząc, że Wolski tak jest zajęty, iż na Pragę zajrzeć nie może, ciągle 
go Faustysią prześladował.
   — Zobaczysz, że ci się Butrymy odpłacą zato, żeś tamtego z kwitkiem odprawił, — mówił 
Dederko. Prawda, że ci się to zręcznie udało, ale na biedę książę za sobą kazał babom jechać. Tu ci 
ją Butrymy porwą, jak amen w pacierzu.
   — Ten się do niej nigdy nie miał! ani patrzył na nią — co pleciesz! — odparł Wolski.
   — Ja to wiem, ale ich tu dwóch jest! na moje oczy widziałem i wiem, — mówił Dederko.
   — Jakto? — i tamten? tu!? — krzyknął Wolski. — I tamten! — śmiejąc się potwierdził 
podkoniuszy.
   Wolski wargi do krwi zakąsił.
   Właśnie w chwili, gdy mu tego klina zabił Dederko, nadbiegł bojar, wołając wskok do księcia. 
Siadł na koń pan Łowczy i poleciał. Gdy na podwórzec pałacowy wpadł, koń się rozparł zdyszany, 
tak go gnał bez litości. Książe, zobaczywszy go, począł łajać, że mu raportów nie zdawano, co się 
na Ujazdowie działo.
   — Ja głowę tracę! — zawołał Wolski.
   — A ja ci ją z karku zdejmę, jeżeli mi w czem chybisz — to sobie zapisz. Jakem Radziwiłł!
   Łowczy potarł tylko czarne pokręcone włosy.
   — Mało tego było co ze źwierzem mam, — rzekł, — przybył kłopot nowy, którego książę 
sobie sam napytał. 
   Chorąży zapłonął gniewem.
   — Zwaryowałeś? — burknął.
   — Nie, — rzekł Wolski śmiało. — Potrzeba było te baby wlec za sobą? Otoż wiem napewno, 
że ten bestya Butrym, brat naszego, ten, com go w Białej szukał, przypędził tu za Zaborską, i tu ją, 
jak nic, gotów księciu wziąć zprzed nosa.
   Chorąży, który właśnie najmocniej był za swą perełką stęskniony, i w którym miłość 
chorobliwa oddaleniem od niej się wzmogła — rękami się uderzył po głowie. — Kłamiesz — 
zawołał.
   — Prawdę mówię, widział obu razem Dederko, spiskują, a że myślą dziewczynę pochwycić — 
na to gardło daję.
   Jakiś czas milczał książę, chciał powstać z krzesła, nogi mu drżały, a tu na obiad królewski 
jechać potrzeba było, i radzić długo nie miał czasu. Brwi mu się ścisnęły, kułaki oba pościskały.
   — Dziesięcin kozaków najlepszych mi wybierz, cztery konie najsilniejsze, i żeby mi dziś przed 
wieczorem obie Zaborskie na brykę wsadzić, niepytając nic — do Białej!
   Wolski, który się tak radykalnego środka nie spodziewał, stał niemy. Chorąży nogą tupnął.
   — Słyszysz mnie — jakiś! Dziesięciu kozaków dworskich, cztery najlepsze konie do bryki i 
dziś w wieczór żeby mi ich tu nie było!
   Książę wstał i zawołał na hajduka:
   — Sawery — szabla i czapka! — do pałacu. Prosić szambelana Kaszyca.
   Nie odchodził jeszcze Wolski, sądząc, że książę wyda jaką dyspozycyą dodatkową, ale chorąży, 
wzburzony strasznie, ani patrzeć nań, ani mówić do niego już nie chciał.
   Wolski wyszedł, zpodełba spoglądając z szyderskim wyrazem na swojego pana, który łajał, 
rozkazywał a robił tylko to, co mu on umiał poddać.
   Od przybycia chorążego i Wolskiego do Warszawy, z polecenia hetmana, który sam do niego 
zbliżać się nie chciał — czatowano na Wolskiego — aby od niego zasięgnąć wiadomości o tem, co 
brata trapiło i niepokoiło, o — chorążego testamencie.
   Hetman, po dośó długiem niewidzeniu się z bratem, znalazł go teraz tak zmienionym, z twarzą 
tak hypokratyczną, bladym, nalanym, schorzałym, iż się strwożył mocno o jego życie. Badano 
zręcznie doktora Dubiskiego, który odpowiadał, że chorąży byle od gniewu, wszelkich excessów i 
zbytnich poruszeń się wstrzymał, długie jeszcze lata ciągnąć może.
   Wiedziano w Nieświeżu przez innych, że chorąży, w chwili, gdy na hetmana był nadąsany, o 
testamencie przemyślał. Nalegał na zrobienie testamentu Wojewoda Czerniechowski, domyślano 
się, iż biskup Ptolemaidy, który się często z księciem zamykał, był używany do pisania go.
   Szło o dowiedzenie się od Wolskiego, który miał tę reputacyą, że penetrował, nietylko, co się w 
sercu i myślach, ale co się po zamczystych szufladkach biurka księcia chorążego działo — czy 
koncept testamentu był pisany.
   A Wolskiego na tą poufną rozmowę w kącie, tak, aby ona oczów nie zwracała, złapać nie było 
można.
   Książę hetman, który się także na obiad do króla wybierał, zobaczył właśnie przybiegającego 
Wolskiego. Sam on, ani mógł, ani myślał się z nim wdawać, gdyż wychrzty, który brata zdradzał 
— cierpieć nie mógł i nie był pewien, czy jego też nie sprzeda.
   Posłał więc jednego z zaufanych swych, Ponikwickiego, aby go na kurrytarzu schwycił, 
zwykły lenung mu wręczył i wziął go na spytki.
   Gdy Wolski, spiesząc się bardzo, aby spełnić natychmiast rozkaz chorążego, biegł do konia. — 
Ponikwicki go pod rękę chwycił — wołając: — Na momencik! — i wciągnął za sobą do pustej 
kancellaryi.
   Począł od tego, że rulonik z dukatami mu wcisnął, szepcząc, iż to była remuneracya wiadoma. 
Wolski, zarumieniwszy się, dziękował, chowając rulonik do kieszeni, i już chciał się oddalić, gdy 
Ponikwicki go wstrzymał.
   — Cóż się dzieje z testamentem? — książę ciekawy bardzo. Powiadają, że albo spisany jest, 
lub przygotowany.
   Machnął ręką Wolski i począł się uśmiechać złośliwie.
   — Mowa o nim dawno, a szczególniej z naprawy Wojewody Czerniechowskiego, który o los 
córki jest niespokojny — ale nigdy do napisania testamentu nie przyjdzie.
   — A cóż znaczą narady z księdzem Riokurem?
   — Nic one nie znaczą — rzekł Wolski. Książę ma przesąd starych ludzi, że gdy testament 
napisze, może mu to śmierć przyśpieszyć: więc będzie zbierał się, mówił — a nie zrobi. I gdyby go 
pisać chciał, to go biskupowi nie da koncypować, ale Matusewiczowi, w którego wierzy prawnicze 
zdolności.
   — Jesteś tego Waćpan pewien? — zapytał Ponikwicki.
   — Mogę ręczyć za to, co mówię — odparł Wolski — a gdyby do pisania testamentu 
przychodziło, potrafię mu przeszkodzić, choć przeciw własnemu interessowi; ale niech-że książę 
hetman o mnie pamięta.
   — Za to ręczyć mogę, iż waćpanu zawdzięczy — odezwał się Ponikwicki — gdyby jednak 
zawiedzionym być miał....
   Spojrzał w oczy Wolskiemu, który to zrozumiał, że mu nie ufano.
   — Wiem ja to — rzekł cynicznie — iż, pana mego. dla miłości księcia hetmana zdradzając, 
zaufania przez to sobie nie kupię, ale się przekonacie, komum sprzyjał i służył.
   To mówiąc, ukłonił się i chciał odchodzić, gdy Ponikwicki go zatrzymał jeszcze. — 
Pamiętajcie-ż to, że testamentu pisać opuścicie! — dodał.
   — Żeby zaś mi to łatwiej przyszło — odezwał się Wolski — niech książę hetman ujmie 
Matusewicza — by, powołany do pisania, zwlekał.
   Byłby jeszcze na dłuższą gawędę zatrzymał go Ponikwicki, ale Wolskiego już piekło nietyle do 
Ujazdowa, ile na Pragę, aby natychmiast kobiety do Białej pod eskortą wyprawić.
   Wytłómaczył się grzecznie, siadł na konia i gdy karety z pałacu do króla wyruszały, wioząc 
hetmana, chorążego i młodego miecznika, on, ulicą przemknąwszy się, popędził na Pragę.
   Tu, jejmoście powróciwszy z miasta, jeszcze się zabawiały wesołą rozmową i Faustysia nawet 
więcej niż zwykle była ożywioną, a pani Gilles śmiała się i podskakiwała, gdy Wolski zjawił się w 
dziedzińcu.
   Na widok jego, Faustysia spochmurniała. Zaborska się uradowała, pani Gilles skrzywiła. 
Wolski, o niczem nie oznajmiając kobietom, z prawdziwie szatańską przebiegłością ułożył 
przygotowania do odjazdu. Nie zsiadając z konia, kazał brykę wytoczyć, smarować i zaprzęgać. 
Dokąd iść miała, nic nie mówił; sądzono, że do Ujazdowa lub na miasto. Potem posłał po 
najśmielszych kozaków dworskich, dziesięciu, których po imionach mógł wyliczyć, bo ich znał 
wszystkich. Sotniko- wi powiedział, że to rozkaz jest książęcy: natychmiast na konie siadać.
   Z okna izby, w której pani Gilles z Zaborskiemi siedziała, rozmawiając o pięknym młodym 
Brühlu, o księciu Karolu, o młodzieży, która na koniach harcowała tak zręcznie — widzieć było 
można, wszystkie przygotowania, jakie Wolski czynił.
   Zaborska dziwiła się, że Wolski ani na chwilę do nich nie wstąpił i z konia nie zsiadł. — To mu 
pilno! — szeptała.
   Spostrzegła Zaborska, że brykę, którą ona przyjechała, wytaczano z wozowni i pośpiesznie 
wzięto się do smarowania.
   — A to! osobliwsza rzecz! — rozśmiała się — jakby piękniejszych powozów im zabrakło do 
miasta, brykę tę, którą nas tu przywieziono, widzę, w rekwizycyą biorą.
   Faustysi serce jakoś bić zaczęło, spojrzała na p. Gilles. Nie domyślano się jednak nic jeszcze.
   Nim konie do bryki zaprzęgać zaczęto, dworscy kozacy, chłop w chłopa, jak dęby, uzbrojeni, 
poodziewani do podróży, zjawili się na koniach i stanęli w dziedzińcu.
   — Zaprzęgać! — krzyknął Wolski — a żywo!
   To mówiąc, z konia u ganku zsiadł i oddawszy go czekającemu parobczakowi, zwrócił się ku 
mie- szkaniu Zaborskich. Stara do niego wyszła ku progowi.
   Faustysia z p. Gilles chciały wyjść do drugiej izby, gdy Wolski z ustami skrzywionemi 
znacząco i miną dumną ukazał się we drzwiach.
   — A przecież pan łowczy sobie o nas przypomniał — zawołała Zaborska.
   — Żebym nie chciał, to-bym musiał — rzekł szorstko Wolski — bo mnie jaśnie oświecony pan 
przysyła.
   Faustysia i p. Gilles posłyszawszy to, zatrzymały się w progu.
   — Niemiłe mam poselstwo — dodał — ale pan każe, sługa musi. Książęciu doniesiono, że się 
tu ktoś kręci około państwa, a w Warszawie upilnować trudno. Kazał mi natychmiast jejmość z 
córką wyprawić do Białej.
   Krzyk matki, Faustysi i p. Gilles przerwał mu mowę.
   Wolskiemu nie mogło nic milszem być, nad zrobienie przykrości Faustysi, która nim gardziła. 
Śmiał się.
   — Proszę się wybierać, bo ja ztąd się nie ruszę, aż będziecie w bryczce siedziały, a czasu nie 
mam.
   Zaborska ręce nad głową załamała.
   — Słyszana to rzecz! — jak Boga kocham. Ja lecę do księcia. To nie może być! — Książę na 
obiedzie u króla, a ja nie puszczę ztąd krokiem, tylko na brykę.
   Gilles w pierwszej chwili miała na myśli pochwycić za rękę Faustysię i z nią razem uchodzić, 
ale nie było kędy. Dom do koła otaczali kozacy.
   — Niema co sumentować — rzekł Wolski — albo się jejmość pakuj, lub ją bez tłumoków na 
brykę wsadzę.
   Faustysia, do pokoiku swego wbiegłszy, padła na łóżko i płakała. Ale co tu było począć? 
Słuchać musiały.
   — To nic, to nic, — szeptała jej na ucho Gilles, — ja natychmiast dam znać Butrymom, na 
drodze was odbić mogą. Jedźcie. Jaż musieli coś zwąchać.
   Stara Zaborska, napróżno chcąc Wolskiego ubłagać, który swoje powtarzał i naglił — w końcu 
z rozpaczy pobiegła rzeczy do kufrów i tłumoków zrzucać. Łowczy chcąc przyśpieszyć pakowanie, 
zawołał na sługę, sprowadził dwóch czeladzi, patrzał nieustannie na zegarek i powtarzał:
   — Nic nie pomoże. Rozkaz księcia! niema rady. Jechać trzeba. Niechaj pani zato Butrymom 
podziękuje.
   Gilles nie mówiąc słowa, wściekła na Wolskiego, pomagała do wyboru w drogę i pocieszała 
Faustysię, ciągle jej coś do ucha szepcząc. Z ludzi radziwiłłowskich, co na Pradze zostało, zbiegło 
się wszystko do tej bryki i kozaków, rozpytując, ciekawiąc co ten nagły odjazd miał znaczyć.
   Choć Łowczy naglił, do mroku się Zaborska nie mogła upakować. Brakło jej ciągle czegoś, 
prawdę rzekłszy spodziewała się, iż może coś odjazdowi przeszkodzić.
   Naostatek gdy już siadać przyszło do bryki Faustysię zapłakaną i osłabłą musiano niemal na 
rękach wnieść do niej. Biedne dziewczę z rozpaczy straciło prawie przytomność, a łzy te, 
wielkiego znaczenia dla Wolskiego, dowodziły, że dobrze się stało, iż książe je do Białej odsyłał.
   Kozacy na kommendę otoczyli brykę dokoła, starszy nad niemi dziesiętnik Hrysza miał rozkaz 
bez zatrzymywania się po drodze nad czas dla koni koniecznie potrzebny, wprost jechać do Białej.
   Wolski kartę mu dał do burgrabiego zamkowego. Słychać było jęk i płacz Faustysi zza 
skórzanych firanek żegnającej Gilles, gdy Łowczy zakommenderował:
   — Ruszać!
   Woźnica konie zaciął, i cała gromadka wyciągnęła z dziedzińca. Pokręcił wąsa Wolski.
   — Zjedzą licha, żeby mi co zrobili... 
    
   * * * Widok placu, na którym książęce te i królewskie łowy odbywać się miały, dla tych co 
puste pole nad Wisłą niedawno oglądali, musiał się czarodziejskim wydawać.
   Tylko taka fantazya pańska, mająca na posługi kawał kraju, tysiące ludzi, skarbiec zamożny i 
wolę nawykłą, by się przed nią wszystko uginało, mogła dokonać coś podobnego.
   Zwierza przygnano i przywieziono aż z lasów Słuckich i Bialskiej puszczy; nagie pole 
drzewami na ten jeden dzień zasadzono, które potem pousychać i precz rozchwytane być miały. 
Więcej niż na pół mili bito częstokoły i stawiono parkany.
   Wśród sztucznego lasu powysypywane żwirem ulice, wiły się, według obmyślanego planu dla 
łowów.
   Prawie na środku placu wystawiony był pawilon dla króla, dworu i dostojnych gości, dosyć 
obszerny, by ich wygodnie mógł pomieścić. Skleco- no go z desek tylko, ale ubrano tak jak na 
przyjęcie N. Pana przystało.
   Budowa z kopułką u góry, dwupiętrowa, zewnątrz całe ściany miała suknem zielonem obite, 
wewnątrz, gdzie król miał się mieścić, takimże axamitem ze złotemi galonami, frędzlami, 
sznurami i kutasami. Na piętrze podłoga wysłana miękko marmurkami, broniła od chłodu, dokoła 
zaś altany dosyć szeroko dla mających tu stać myśliwych rozłożono skóry niedźwiedzie.
   Cała służba Radziwiłłowska łowiecka, w nowej barwie, zielono ze złotem poubierana, strojna, 
jak wojsko wyćwiczona, dobrana dla oka, miała na czele Wolskiego, na ten dzień z wielką 
elegancyą i przepychem ubranego, z trąbką złocistą przez plecy, w kapelusiku z piórkiem na 
ufryzowanej głowie.
   U bramy książe chorąży, z miecznikiem litewskim, z kilku Radziwiłłami, wśród których 
dziwnie dosyć wyglądał uczony regimentarz, czekała aby tu przyjąć N. Pana.
   Chorąży pomimo nóg obrzękłych kazał się na koń wsadzić, i miał też trąbkę przez plecy, dla 
dawania znaków, kołpak sobolowy z kitą dyamentową, delią zieloną, a spodem ubranie axamitne 
majowego koloni.
   Galerye dla widzów wystawione oddawna były przepełnione, tak, że się obawiać musiano, czy 
cię- żar ten utrzymają, a poza ogrodzeniem, na rzeczce, dokoła tysiące ludu cisnęło się patrzeć na 
to osobliwsze widowisko. Dzień, choć niezbyt jasny, sprzyjał zabawie, ani mrozu bowiem, ani 
wiatru wielkiego nie było.
   Co miała Warszawa i okolica znakomitszego, zamożniejszego, zbiegło się tu wszystko, a i z 
dalszych stron napłynęło szlachty; ale mało wybranych dopuścić miano do królewskiej altany.
   O godzinie naznaczonej ukazały się myśliwskie ekwipaże królewskie: król z synem po 
łowiecku ubrani, Brüihl stary i młody, kilkunastu grafów i baronów saskich, dwór polski. Chorąży, 
szczęśliwy, że się tej godziny doczekał, witał — i bito z moździerzy.
   Zapalony myśliwiec, król, pozdrowiwszy gospodarza, oczyma pożerał ów las, przygotowania 
całe, i choć miał wiadomości o wielkich księcia staraniach około tych łowów, oczom prawie 
wierzyć nie chciał, tak się to pięknie i wspaniale wydawało.
   Twarz jego, rumiana, pełna, gdy dobrej myśli bywał, flegmatycznie się uśmiechająca z powagą 
pańską, dnia tego szczególniejszą jaśniała gorączką myśliwską. Na innych panów obliczach 
ciekawość też i humory wesołe widać było. Chorąży czuł się prawdziwym dnia tego solenizantem. 
Miał okazać tu całą swą magnata potęgę, dla któ- rego nic nie było niepodobieństwem, las posadzić, 
dzikiego zwierza zmusić, aby służył mu do zabawy — przenieść litewską puszczę pod Warszawę. 
Opisywać tych łowów nie będziemy. Na dany znak wypuszczano koleją wystraszonego, 
wygłodzonego, oszalałego zwierza, który w początkach cofał się i iść nie chciał, potem gnany i 
szarpany przez psy, wpadał we wściekłość, bronił się rozpaczliwie.
   Pod altaną znaleźli się jeszcze starego obyczaju i siły ludzie, którzy na niedźwiedzie z 
oszczepami się rzucali. Król nieustannie z podawanej mu i nabijanej broni, strzelał, nie 
spoczywając, każdy swój trafny strzał witając śmiechem, gdy inni oklaskami i okrzykami go 
pozdrawiali.
   Przyznać to musiał Augustowi III nawet niechętny, że strzelał doskonale, nie chybiał prawie, a 
był nienasycony.
   Widok zwierza wprawiał go w gorączkę, a gdy się pokazały łosie, i razem puszczono 
wygłodzone wilki, które się na nie rzucały pod samą altanę, na ludzi niezważając — król i do 
łosiów i do wilków razem strzelał, śmiał się, a podskakiwał radośnie. Spoglądał na Brühla, który i 
wspaniałość Radziwiłłowską i zręczność pańską w extazie — admirował.
   Popisywał się i nowo-kreowany książę kurlandzki, który małoco mniej od ojca był zręcznym. 
bo w tej rodzinie nie znaleźć było jednego mężczyzny, nie mającego we krwi łowieckiej tej 
namiętności. Młody Brühl strzelał także doskonale, a i z polskich panów wielu dawało strzały do 
zadziwienia trafne, nie wprzódy jednak, aż zwierz z pod królewskiego umknął strzału.
   Naprzemiany, chorąży, zapytując króla, czegoby sobie życzył, dawał Wolskiemu znaki, 
niedaleko altany stojącemu, ten trąbił według umówionego hasła, i zwierz przychodził na 
zawołanie, grubszy i mniejszy, bo oprócz łosi, niedźwiedzików, sarn, wilków i lisów mnóztwo 
było. Nie wyszło nic żywem zpod altany i dalej od ustawionych rzędem strzelców.
   Na chwilę zaledwie spocząwszy i przyjmując kielich wina starego węgierskiego, który mu 
podawano, król usta ocierał i gorączkowo strzelbę znowu brał do rąk, uśmiechając się, pytając 
chorążego: — Jest jeszcze zwierzyna?
   Było jej tyle, że po pięciu godzinach nieustannego strzelania i ucierania się z nią, naostatek 
królowi ręce znużone opadły; chorąży zapewniał, choć pewno dla przechwałki, że jeszcze-by się 
do czego strzelać znalazło.
   Łowy ze wszech miar się powiodły — król był uradowany, wesół — pił za zdrowie chorążego, 
hetmana i całej rodziny Radziwiłłowskiej. Brühl prawił chorążemu komplimeuta, tak przesadzone, 
tak pochlebne, że staremu aż się policzki blade zarumieniły.
   Matusewiecz, usłużny, postarał się o to, aby i poezya była na tej uroczystości reprezentowaną. 
Rozrzucano drukowane wiersze polskie, niemieckie, francuzkie i włoskie, sławiące gospodarza i 
ukoronowanego gościa.
   Dołem altany, gdzie kosze z winem stały, a miecznik książę Karol z Pacem gospodarowali, nikt 
nie wyszedł trzeźwo. Spojono wszystkich do nogi. Jeden młody Brühl uszedł, chroniąc się na 
wschodki.
   Naostatek, jak wszystko na świecie, i to polowanie się skończyło, a chorąży, króla do wrót 
odprowadziwszy, gdy siadł do powozu, poczuł dopiero, że w głowie miał za dużo, a w nogach za 
mało. Szumiało górą, drętwiało dołem, znużenie było niewypowiedziane, lecz radość wszystko 
czyniła znośnem.
   Przychodzili winszować i dziękować z kolei, sławiąc księcia, że dokazał tego, czego tylko on 
jeden w świecie mógł dokonać.
   Uśmiechał się chorąży.
   — Prawda? hę? — mruczał — prawda? pięknie było? Ut sic! po radziwiłłowsku, panie, po 
naszemu! Kiedy co robić, to tak, aby ludzie o czem gadać mieli.
   Zaręczano księciu, iż potomne wieki będą o tych łowach pisały, że je historya na kartach swych 
rylcem nieśmiertelnym wyryje.
   Tryumfował też Wolski, któremu od króla piękny podarek wręczono, a chorąży go poklepał po 
ramieniu.
   — Masz szczęście! — rzekł mu — spisałeś się! będę ci to pamiętał!
   Butrymowie, którzy przed porwaniem Zaborskich, wszystko już z p. Gilles obmyślili i 
upewnili się, iż nic chybić nie może, nie widzieli potrzeby zaglądać do dworu na Pradze, aby na 
siebie oka nie zwracać. Mieli też wiele do czynienia, sposobiąc się do drogi. Bohuszewicz postarał 
się, aby konie rozstawne były; Damazy mocnej a nietrzęsącej bryczki dobierał. Marcyan w broń się 
zaopatrzył. Pani Gilles choćby im była chciała dać znać, że wszystko nieprzewidzianym sposobem, 
spełzło na niczem, nie wiedziała gdzie szukać; rozpaczała niemal.
   Wybrała się parę razy na miasto, rozpytywała, dowiadywała się, ale nikt jej o Butrymach ani o 
Bohuszewiczu uwiadomić nie umiał, gdzie ich szukać trzeba było.
   Na galeryi mieli oznaczone miejsce, na którem Zaborskie i ona znajdować się miały, a na 
drodze wśród tłumu, czekać na nie umówili się spiskowcy. Zrozpaczona p. (Gilles, rano się 
przybrawszy, uda- ła się na miejsce, tak wcześnie, iż Butrymów jeszcze nie zastała.
   Dopiero, zasiadłszy już na ławce, spostrzegła ich zajmujących stanowisko, na którem 
oczekiwać mieli. Poczęła tedy chustką dawać znaki; lecz, że się w tej stronie niczego nie 
spodziewali, zobaczyć ich nie mogli. W końcu, znużona, musiała znijść z galeryi i sama zbliżyć się 
do nich.
   Zobaczywszy ją idącą, podbiegł Damazy, niemogąc pojąć, dlaczego Faustyny przy niej nie 
było. Z twarzy p. Gilles czytał, że się coś stać musiało, że jakaś zaszła przeszkoda, lecz nie sądził 
aby nie przełamaną być miała. Myślał, że kaprys jaki Zaborskiej szyki im pomieszał.
   — Gdzież one są! gdzie! — zawołał, podbiegając niespokojny.
   — Ja już trzeci dzień was szukam, gonię i dopytać nie mogę — zawołała p. Gilles; nic nie 
wiecie! Zdradził któś! Wolski przyleciał wieczorem i z rozkazu księcia wsadziwszy je na brykę, z 
kozakami jak niewolnice do Białej wysłał.
   Zbiegli się wszyscy słuchać wiadomości p. Gilles i patrząc po sobie — oniemieli. Damazy obie 
pięści podniósł w górę, jakby bić kogoś chciał.
   Nie odzywał się nikt, Gilles lamentowała. . 
   — Kiedyż się to stało?
   — Trzy dni temu. Są już oddawna w Białej. Miał tyle przytomności Marcyan, że jejmości za 
złą nowinę a dobre jej serce podziękował; Damazy klął i rzucał się.
   Bohuszewiczowi, choć serdeczną miał dla nich sympatyą, polowania jednak żal było — a 
Butrymom wcale się patrzeć nie chciało.
   — Idźcie — rzekł im — radźcie, a ja się popatrzę, znajdziemy się u mnie. gdy zechcecie, i 
postanowicie co uczynić.
   — To już postanowione — rzekł Damazy, uspokoiwszy się nagle — nie wiem, co Marcyan z 
sobą zrobi, lecz ja do Białej jadę.
   — Ja też tam jadę, choćby po to, aby moje węzełki zabrać ztamtąd, odezwał się podłowczy, a 
wolę je teraz wziąć, dopóki chorąży z Wolskim nie powrócą.
   Damazy pochwycił za rękę Bohuszewicza.
   — Bóg ci zapłać za dobre serce i za gotowość do pomocy. W Białej my już sobie sami radzić 
musiemy, a ciebie ciągnąć tam sumienia — bym nie miał.
   — Nim wy tu polowania dokończycie, bodaj nas już w Warszawie nie będzie; ani ja, ani 
Marcyan nie mamy co robić, a patrzeć na te komedye ich, ochoty żadnej. Bywaj zdrów.
   Uścisnęli się; Bohuszewicz, z głową zwieszoną, miejsca poszedł szukać.
   Obaj Butrymowierni się więcej oglądając, natychmiast do bramy się zwrócili i, gdy inni się tu 
wpraszali i cisnęli, oni jedni może szli precz, nim się huczki i trzebienie rozpoczęło.
   Konie, które ich ku Krakowu wieźć miały, zwrócono ich napowrót do miasta. Siedzieli w 
początku na bryce bracia obok siebie, słowa nie mówiąc. Marcyanowi żal było tamtego, ale 
pocieszać nie umiał. Damazy też, choć mu się serce ścisnęło, już myślał co ma dalej poczynać.
   Potrzeba było wracać do dawnych kryjówek, na nowo oblegać zamek, podkradać się i sposobu 
szukać, jakby Faustynkę wykraść. Ale w pomoc przybywał Marcyan, na którego wiele mógł 
rachować brat, bo ten miał przyjaciół i znajomych we dworze, po lasach i między sługami 
Radziwiłłowskiemi.
   Godzili się na to od pierwszego słowa, iż z powrotem do Białej, potrzeba było pośpieszać, aby 
księcia i Wolskiego wyprzedzić. Marcyan chciał tylko wkraść się do pałacu hetmana, aby od 
którego ze znajomych dostać języka, jak długo chorąży jeszcze w Warszawie zabawić może. Lecz 
dopóki trwało polowanie na polu pod Ujazdowem, żywego ducha, oprócz służby, nie tylko w 
Radziwiłłowskim pałacu, ale po innych dworach, znaleźć nie było można. Musieli więc, do 
gospody zajechawszy, czekać, ażby łowy się skończyły. Łatwo to było poznać, bo wszystka 
gawiedź, co się potoczyła tłumami nad Wisłę, powracać zaczęła nad wieczorem. Poszedł więc 
Mareyan pod pałac krążyć, czy mu się kogo napotkać nie uda.
   Naostatek, spostrzegł jednego z leśniczych, który rękę miał okaleczoną, i prędzej od innych 
śpieszył, aby mu ją Dr Dubiski opatrzył. Wszyscy oni do podłowczego przywiązani byli i Butrym 
nie obawiał się go zaczepie.
   Powitał go smutnie ranny.
   — Ot, jak mnie wilczysko podrapało — rzekł — obwiniętą ukazując rękę.
   — Nie słyszałeś jak długo chorąży bawić tu myśli?
   — Wolski mówił dziś, że niebawem do Białej powracają — odparł leśniczy, a ludzie mówią, że 
nasz pan z hetmanem całują się i ściskają, przecież długo z sobą nie wytrwają. A że książę hetman 
ma tu jeszcze pozostać, my pewnie prędko do domu powrócim.
   Tej tylko wiadomości potrzeba było Butrymowi i dobre słowo dawszy rannemu, sam do 
gospody pośpieszył. Na noc ciemną i chmurną nie potrzebowali się wybierać Butrymowie i 
zaczekali do rana.
   Mając konie młode i zdrowe, nieszczędząc ich, jechali pośpieszając, a po drodze wypytywali 
się o bryczkę, którą kozacy przeprowadzali; powiadano im, iż młodsza, z kobiet jadących, chora i 
zapłakana, litość we wszystkich obudzała. Damazemu pilno było dać jej o sobie znać, iż tu jest i 
znowu starać się będzie, jak wprzódy, o uwolnienie jej z tego więzienia. Marcyan, który w skrzydle 
pałacowem miał jeszcze swoje rzeczy, których zabrania nikt mu wzbronić nie mógł, obiecywał w 
tem usłużyć.
   Damazy pokazywać się na miasteczku jawnie nie mógł, a że o mroku przybyli, zajechał do 
Reformatów, gdzie pewnym był gościnnego, choć - by na jednę noc, przyjęcia.
   Marcyan, nie potrzebujący się taić z sobą, zaszedł do Chai, izbę sobie kazał dać, a nazajutrz 
rano, nająwszy furmana, pojechał do zamku rzeczy swoje zabierać.
   Wiedziano tu już o jego przygodzie; lecz, że dużo miał przyjaznych niż niechętnych, nikt mu 
zabierać nie bronił, co do niego należało.
   Korzystając z pobytu na zamku, chciał się do sługi Zaborskich dostać, aby przez nią Faustynie 
oznajmić o bracie, ale tu znalazł taką straż i drzwi na klucze pozamykane, że się dobić nie mógł.
   Udał się więc na pożegnanie do Szurskiej, pewien tego, iż ona Zaborskiej wspomni o nim, a 
może i Faustynie, której łatwo domyślić się będzie, iż on bez brata nie przyjechał, a brat nie 
przybył darmo.
   Szurska milcząco go przyjęła i połajała nawet.
   — Gagatek z scana — rzekła — nie mogłeś się to z Wolskim pogodzić? Fumów w nosie nie 
trzeba mieć, kto chce pański chleb jeść.
   Napomknął Marcyan, że Zaborską pożegnać-by chciał, ale widzieć się z nią nie mógł.
   — O teraz ich pilnują — zamruczała Szurska — a i temu wyście winni! Młokosy, co to wam w 
głowie? Mało na świecie kobiet!
   Uśmiechnęła się wzgardliwie.
   Z niczem tedy prawie z zamku się wyniósł do Chai Marcyan.
   U Reformatów Damazego wprawdzie na noc przyjęto i konie w stajni pozwolono postawić, ale 
ojciec Remigi, dowiedziawszy się o Butrymie, kazał go do siebie zawołać.
   — Cóż? acan tu znowu? Skóra ci świerzbi na grzbiecie? hę?
   — Ojcze dobrodzieju!
   — Synu najukochańszy — przerwał uśmiechając się gwardyan — ja cię kocham bardzo, ale 
żebym miał dla miłości twej klasztor narazić na niełaskę kollatora i benefaktora, nie może to być: 
przenocuj cicho i wynoś się jutro.
   Damazy się skłonił.
   Gwardyan dobył lampki z szafki i nalał mu ją.
   — Porzuciłbyś te bałamuctwa — rzekł — Widzę, że jeszcześ się ich nie wyrzekł. Z księciem 
chorążym nie wygrasz, to darmo; muru głową nie przebijesz. A gdy Damazy nie odpowiadał nic, 
gwaxdyan weselej spytał:
   — Cóż tam w Warszawie? łowy się udały?
   — Nic nie wiem, ojcze gwardyanie, nad to, że brat mój z racyi Wolskiego służbę puścić musiał.
   — Już tu o tem gadano. Chorąży zdrów? Ruszył ramionami Damazy.
   — Nie wiecie, kiedy powraca?
   — Mówią, że rychło.
   Parę dobrych rad udzieliwszy jeszcze Damazemu, rozstał się z nim gwardyan, a Butrym konie 
odprawiwszy na dawną stajnię, pojechał do brata do Chai. Nie bardzo się jakoś lękał teraz Sępika i 
jego gawiedzi i póki Wolskiego nie było, a tu mu oznajmiono, iż wcale obawiać się go nie 
potrzebował, bo Sępik, choć chromając, dobrawszy sobie ludzi, skorzystał z tego, iż nań nie bardzo 
patrzano i do lasu drapnął: Ci co go lepiej znali, powiadali, że skarb swój odkopawszy, na Węgry z 
nim ruszył.
   Reszta ludzi, którymi się posługiwał, Łoboda i wszyscy jego towarzysze, wcale Damazemu 
straszni nie byli. Daleko więcej go to obchodziło, gdy się dowiedział od brata, że około Zaborskich 
dozór był tak pilny, że on, na zamku będąc, docisnąć się do nich nie mógł. Nie tracąc czasu, 
natychmiast Butrym poszedł pod okna Faustyny, aby się jej chociaż pokazać. Znalazł okiennice 
wprawdzie poodmykane, ale stojąc tu z godzinę, napróżno czekał, aby się mu ukazała. Znając jej 
okno, ośmielił się parę razy rzucić grudkę śniegu ku szybom, lecz i tem uwagi na siebie nie 
zwrócił.
   Do mroku prawie tu przebyszy, musiał wreszcie odejść, bo straż pod zamkiem wartę zaciągała. 
Nazajutrz Niedziela była, miał więc nadzieję Butrym u Pary zobaczyć Faustysię, gdyż zawsze na 
wotywie bywały. Wiedział, w której siadały ławce i podniósłszy kołnierz, aby Zaborska go nie 
łatwo poznała, zajął niedaleko stanowisko.
   Jakoż przyszła na wotywę umalowana i strojna jejmość, ale bez córki. Co to znaczyć miało, nie 
wiedział był Damazy, lecz stojąc blizko, usłyszał jak Szurska, także przybywająca na mszę, 
zapytała Zaborska:
   — A z córką coście to zrobili, że jej niema?
   — Chore biedactwo! — odparła matka, wzdychając. W podróży tak nas pędzili po złych 
drogach, a bryka trzęsła, że mi się rozchorowała, i nie może do siebie przyjść, w łóżku leży.
   — Nic jej nie będzie — szepnęła Szurska.
   Z początku Damazy chciał korzystać z tego oddalenia się matki i wkraść się do zamku, aby 
Faustynkę zobaczyć, ale zadzwoniono, Msza Święta wyszła i pobożny chłopiec, nie śmiał jej 
opuścić, mając to za grzech. Modlił się też gorąco, aby mu Bóg dopomógł.
   Tą chorobą dziewczęcia zasmucony, tegoż dnia Damazy udał się do swojego przyjaciela 
leśniczego, u którego się ukrywał, niedaleko od miasta wśród puszczy, aby tam sobie znowu 
zapewnić przytułek, dopóki - by nie obmyślił ucieczki, do której Marcyan pomagać mu obiecywał.
   Ten taić się z sobą nie potrzebował i czekał jawnie na powrót chorążego, w którego kassie miał 
jeszcze do odebrania zaległość. A że w karczmie życie wiele kosztowało i niespokojne było, 
wyniósł się do mieszczanina Zahajki, do dworku przy ulicy, która szła koło Akademii na Wolę.
   Zahajko, dawno mu był przyjazny, i chętnie mu izbę dużą odstąpił, do której Marcyan z 
rzeczami swemi się sprowadził.
   Z Warszawy przybyli ludzie i fury opróżnione, pouwalniani ludzie przybywać zaczęli, 
oznajmując
   o prędkim księcia powrocie. Przyjechał i Dederko, którego Butrym znał, nie będąc z nim 
nazbyt poufałym, ale czując w nim nieprzyjaciela Wolskiego. Nie wydawał się on z jawną 
niechęcią przeciw człowiekowi niebezpiecznemu, ale też i wstrzymać się nie mógł, by z niego nie 
drwił i na niego nie sarkał.
   Butrym poszedł do niego nazajutrz na zamek i zastał go odpoczywającego po warszawskich 
tru- dach, na tapczanie wyciągniętego, z fajką w ustach.
   — Butrym! Pan Jezus przy dziecięciu! — zawołał, zrywając się, Dederko: — Jak to? ważysz 
się waćpan pokazywać na dworze naszym, majestat Wolskiego obraziwszy?!
   — Jużeśmy z sobą skończyli — odparł Butrym spokojnie. On do mnie strzelił a ja-m na niego 
plunął, zatem kwita byka za indyka. Tymczasem mam w kassie książęcej kilkaset złotych, no — 
chorążego chcę pożegnać, a za służbę mu podziękować.
   — I nie boisz się? — odparł Dederko.
   — A czegóż - bym się miał lękać? Pokrzywdzono mnie, więcej się nie spodziewam.
   Dederko nań popatrzał.
   — Czyń, jak uważasz lepiej — rzekł — tylko cię przestrzedz muszę, że chorąży powraca z 
Warszawy zły i nieukontentowany, gniewny i kwaśny, jak nigdy.
   — Co? polowanie się nie udało?
   — Jakożywo! doskonale poszło, bo niewiele miał Wolski doczynienia, gdyście wy niemal 
wszystko zrobili za niego.
   Podkoniuszy się trochę zatrzymał, jakby ważył czy ma mówić czy milczeć. Znał jednak 
Butryma, że go nie zdradzi.
   — Nie wiem — ciągnął po chwili — czy książę po polowaniu spodziewał się jakich łask 
nadzwyczajnych i na tem się zawiódł; czy go w oczy biło, że brat hetman zawsze przed nim szedł 
przodem — dosyć, że co-by miał ze dworem być lepiej niż dawniej, na Brühla i na króla się krzywi 
mocno.
   Drudzy powiadają, że.... ale to temu wierzyć trudno, skłania się do familii i Czartoryskich i 
gotów podać im rękę.
   — Temu mi się wierzyć nie chce — przerwał, śmiejąc się, Butrym. Ale, kiedyż książę 
powraca?
   — Lada dzień go oczekujemy — odparł Dederko.
   — A nie bylibyście łaskawi o mnie mu słówka napomknąć, że mu się chcę pokłonić? — pytał 
Marcyan.
   — Ja? przeżegnaj się, człowiecze — rozśmiał się koniuszy, albom to ja faworyt i ucho jego 
mam? albo to moje słowo u niego co warto? Chyba chcecie, abym przez Wolskiego to uczynił.....
   — Ja z Wolskim nic mieć nie mogę do czynienia.
   — Ja zaś sam, biedaczysko, nic dla ciebie zrobić nie potrafię, choćbym i chciał — dodał 
Dederko. — A gdybym na twem miejscu był — o te kilkaset złotych w kassie nieupominając się, 
Wolskiemu na oczy nie ukazując, jechałbym ztąd jaknajdalej.
   Ruszył ramionami Butrym, nie będąc tak bar- dzo lękliwym. Powrócił do domu Zahajki i 
czekał. W kilka dni rozeszła się wieść po miasteczku, że chorąży powrócił. Poznać też było łatwo 
na zamku, iż dwór w nim gościł, bo się zaraz zaludniło, ożywiło, czujniej zaczęto bram pilnować i 
ruch powstał większy posłańców, gości, przyjeżdżających i odprawionych klientów.
   Wiedzieliśmy wszyscy, iż książę, choć się z tem nie wydawał i o polowaniu a laskach 
królewskich mówił rad — przybył na duchu uciśnięty, a choć go hetman przyjmował w Warszawie, 
do brata zażalony, zazdrosny o niego. Wnioski z tego czyniono różne.
   Wolski natomiast z większą jeszcze niz dawniej butą i pewnością siebie powracał, bo i król go 
znał teraz i z ludźmi wielu znajomości porobił pożyteczne i chorąży miał dlań pewną wdzięczność 
za polowanie. A pokryjomu hetman go sobie przez Ponikwickiego i innych zyskał, obietnice mu 
jakieś uczynił wielkie. Przyszłość miał zapewnioną.
   Z chorążym zaś, choć trudne bywały do przebycia chwile, choć go łajał i pędzał, słuchał i bez 
niego się obejść nie mógł.
   W Białej więc czuł się Wolski niemal najznaczniejszą figurą, i kiedy księżna chorążyna, której 
się do niego mieszać nie było wolno, chciała coś na mężu wyrobić, używała biedna tego środka, iż 
przystojną a roztropną pannę Obińską, ze swego fraucymeru, posyłała do łowczego z prezentem, 
aby przez niego wytargować na mężu, co jej było potrzeba.
   Wolski, zaledwie się znowu znalazł tu na swych śmieciach, wnet dawną władzę pochwycił — 
ludzi swych pozwoływał, dowiedział się o wszystkiem, czego potrzebował. Doniesiono mu i to, że 
Sępik zbiegł, ale o tem milczeć kazał, aby książę się nie dowiedział.
   — Ma pan słuszność — rzekł w duchu — iż kogo raz do lochu zamknie, już go na świat nie 
wypuszcza. Komu tu już wierzyć, kiedy ten, co się na nogach nie mógł utrzymać....
   Taksamo zaraz wiedział Wolski, iż Faustysia była chora, że dwaj Butrymowie zjawili się w 
Białej, jeden z nich gdzieś znikł, a drugi u Zahajki mieszkał i zdawał się czekać na przybycie 
chorążego.
   — A ha! będzie on go widział! — zamruczał Wolski sam do siebie.
   Dopuścić go do chorążego nie myślał wcale, ale gwałtu na nim dokonać — wahał się. Znali go 
ludzie, wrzasku-by było nadto, a Marcyan też zuchwały i silny był, mógł się porwać — i za strzał 
strzałem odwetować.
   Zapobiegając temu, aby się na zamku nie stawił Butrym, łowczy księciu sam przedstawił, aby 
zaległą pensyą kazać mu wypłacić, a z miasteczka go wydalić.
   — On tu z bratem będzie intrygował, około Zaborskiej — rzekł — lepiej, żeby go tu nie było.
   Na wszystko to przystał chorąży.
   Natychmiast po powrocie z Warszawy, smutnym się czując, a w towarzystwie żony nie mogąc 
się rozweselić, chciał książę wieczorem odwiedzić Zaborskie i posłał hajduka z oznajmieniem o 
tem; ale Sawery przyniósł wiadomość, iż Faustyna leży w łóżku chora.
   Zląkł się bardzo chorąży i wołać kazał "Wolskiego, łając go, że mu o tem nie oznajmił; 
przykazując, aby doktor Dabiski poszedł radzić i zdał rapport z tego, jak znajdzie Zaborską.
   Doktor, uczony, nauką i praktyką zajęty, był jednym z tych ludzi, którzy odosobnieni stoją i do 
niczego się mieszać nie chcą, aby do niczego za mieszani i wciągnięci nie byli. Na dworze 
książęcym, czując się też pewną potęgą, Dubiski pilnował powołania, a z ludźmi obchodził się jako 
z subjektami, mniejwięcej experymentów dostarczającemi.
   Wszyscy mu tu byli obojętni, a stosunków odgadywać nie chciał, ani badać. Kto nie był chory, 
na tego Dubiski nie patrzał. Szanowano go i oszczędzano, bo dawał dowody nauki swej i 
przenikliwości. 
   Proszony, aby poszedł do Zaborskiej, udał się tam natychminst. Znalazł Faustysię w łóżku z 
trochą gorączki, roznerwowaną bardzo, spłakaną, bez żadnej choroby wyraźnej, któraby się 
oznaczyć i nazwać dała, ale w stanie, który przystęp wszystkim chorobom ułatwia. Nakazał spokój 
— jak gdyby go kiedy można nakazać — i jakieś nic nieznaczące paliatywa. Matce powiedział, 
wychodząc, aby córki niczem nie drażniła.
   Na zapytanie chorążego odpowiedział poważnie —i ż chora potrzebuje wypoczynku, 
troskliwej opieki, ale niebezpieczeństwa niema żadnego.
   — Zdaje się, mości książę — dodał — z tego, co mi matka opowiadała, że ostatnia, nagła 
podróż z Warszawy, po nocach, pośpieszna, w której nie oszczędzano kobiet, jest choroby 
przyczyną. Musiano się z niemi obchodzić nieoględnie.
   Książę, chociaż sam nakazał wywiezienie i pośpiech, winę zrzucił na Wolskiego — i 
wieczorem go złajał.
   — Co książę słucha babskiego gadania! — odparł łowczy. Podróż z chorobą nie ma związku, 
ale w Warszawie spodziewali się widzieć z Butrymem.
   — Go ty mi tymi Butrymami ciągle dokuczasz! — krzyknął chorąży.
   — Bo ja wiem, że póty z Zaborskiemi nie będzie spokoju, póki my nie zamkniemy do ciupy 
dawnego jej amanta. — Zamknij-że go, niech się to skończy, — zakrzyczał książe. — I żebym ja o 
tem nie słyszał więcej.
   Codziennie posyłano Dubiskiego dowiadywać się o zdrowie panny i czy z łóżka nie wstała, 
gdyż chorąży coraz niecierpliwiej w odwiedziny się wybierał, a Faustynka nie wstawała.
   Tymczasem Marcyanowi ze dworu dano znać, ażeby do kassy książęcej po zaległość się zgłosił, 
pokwitował ze wszelkich pretensyj — i w trzy dni najdalej, z miasteczka się wyniósł, bo go tu 
książe cierpieć nie chce.
   Wiadomość tę odebrawszy, Butrym, ani nią, się zmartwił, ani go ona bardzo zdziwiła. 
Ponieważ kilkaset złotych dla niego wiele stanowiło, począł od tego, że do kassyera z papierem 
poszedł i co mu należało, odebrał. Kwit, jaki mu podpisać dano, manu propria kontrasygnował. Co 
się tyczy wyjazdu rychłego, namyślał się, nie wiedział bowiem jeszcze co robić z sobą, a dla 
samego brata nazbyt się nie chciał oddalać.
   Pojechał więc do sąsiednich dóbr Sapieżyńskich szukać sobie, jeżeli nie służby, to schronienia, 
naradziwszy się wprzódy z bratem.
   Mógł-by był w lasach Radziwiłłowskim, pomiędzy leśniczymi i fficyalistami, mając wielu 
dobrze życzących, łatwo się ukrywać Marcyan, lecz nie chciał nikogo narażać na 
odpowiedzialność. Trzeciego dnia, gdy się Wolski kazał dowiedzieć, czy Butrym jest jeszcze n 
Zahajki, powiedziano mu, że wyjechał, zabrawszy całe swe mienie, niewiadomo dokąd — ku 
Kodniowi i Terespolowi.
   Domyślał się Wolski, iż albo u podskarbiego Fleminga lub u Sapiehów kondycyą jakąś znaleźć 
sobie musiał.
   Nie był jednak spokojnym, bo jak sam mściwym był, tak i w drugich zawsze zemsty się 
obawiał. Przykazał swoim ludziom, aby na zjawienie się którego z Butrymów pilne oko dawali.
   Kilka tygodni upłynęło i miało się już ku wczesnej wiośnie, a na Bialskim zamku żadna 
widoczna nie zaszła zmiana. Faustyna, przekonawszy się, iż ją choroba od natrętnych odwiedzin 
księcia uwalnia, wstawała czasem zrana, a kładła się pod wieczór, doktorowi zaś na wielkie 
uskarżała się osłabienie.
   Zaborska posądzała ją o udawanie choroby, ale nie śmiała już i tak zrażonej do siebie córki 
więcej jeszcze odstręczać gwałtowniejszem postępowaniem. Siadała tylko godzinami przy jej 
łóżku, nawracając ją, nakłaniając, aby dla księcia była powolniejszą. Na to Faustynka już nawet nie 
odpowiadała.
   Stan ten jakiegoś oczekiwania nieznośnego przeciągał się długo. Damazy prawie codziennie 
wkradał się do miasteczka, usiłując jakimkolwiek sposobem z zamkiem zawiązać stosunek taki, 
aby o sobie dać Faustynie wiadomość. Pomimo największych ofiar i narażania się, nie powodziło 
mu się. Straże były czujne, Wolski podejrzliwy; Zaborska stara na krok się nie oddalała.
   Służąca, prosta dziewka ze wsi wzięta, rzadko na miasto wychodziła i lękała się przenieść 
najmniejszego świstka do panienki, bo wiedziała, że Wolski za najlżejsze przekroczenia w służbie 
zamkowej po kilkaset łóz sypać kazał. Nie było innej drogi nad tę, do porozumienia się z Faustyną, 
gdyż od strony wałów, nawet we dnie stawiano straże jawne lub ukryte.
   Damazy wieczoru jednego omało nie wpadł w ich ręce.
   Przekupiona i upojona służąca naostatek, z wielkim strachem, podjęła się kartkę zanieść 
panience. Udało się jej oddać niepostrzeżenie i wynieść odpowiedź, którą u Froima złożyć miała.
   Zaczęły w ten sposób krążyć liściki — i Butrym mógł w nich zapewnić ukochaną, że czuwa, 
stara się. przygotowuje, czyni, co może.
   Wiosna nadchodząca, zdaniem jego, miała więcej sprzyjać zawsze projektowanej, marzonej, 
ale nadzwyczaj utrudnionej, ucieczce. Czekano wiosny.
   Faustyną tymczasem ciągle jeszcze chorą się czyniła, a doktor, domyślający się może 
przyczyny, choć po sobie tego poznać nie dawał, o wstawanie nie naglił, choć książę stawał się 
niecierpliwszym coraz.
   Marcyan, w Wisznicach osiadłszy, do brata się dowiadywał ciągle, jak mógł, odwodząc go od 
zbyt zuchwałego porwania się. Nie zważałby może na rady jego Damazy, lecz wistocie ucieczka 
dotąd była niepodobieństwem.
   Zapowiadano głucho wyjazd chorążego do Słucka, na przyjęcie przejeżdżającego tamtędy 
księcia kurlandzkiego Karola. Spodziewano się, że Wolski miał mu towarzyszyć, i Butrym całe 
swe ufundował nadzieje na tej chwili, gdy Biała znowu opustoszeje nieco, a chorąży z sobą dwór 
cały do Słucka pociągnie. 
    
   * * * Rok cały upłynął od owych sławnych łowów Radziwiłłowskich na Ujazdowie, o których 
dwóch już tylko może ludzi pamiętało i mówiło — król i chorąży.
   Po każdem niemal polowaniu w okolicach Warszawy, o które się Brühlowie postarali, August 
III z uśmieszkiem i westchnieniem zwracał się do ministra i szeptał:
   — Zawsze to nie to co radziwiłłowskie! Minister potwierdzał opinią N. Pana, lecz dodawał, że 
nawet Radziwiłł dwa razy w życiu takich łowów sprawić nie mógł.
   Książę chorąży lubił też wystąpienie to swoje przypominać — i wykazawszy, co on dla króla 
czyni ł — dawać do zrozumienia delikatnie, iż — niewdzięcznością mu się odpłacono.
   Książę "Rybeńko" piastował najwyższą na Litwie dostojność hetmana, a on, był zawsze 
jeszcze chorążym tylko. Synowiec Karol, miał już prawie równe mu miecznikowstwo, jego 
zostawiano, zapomnianego przy tej chorągwi, około której nie do czynienia nie było.
   A książę miał się za statystę, za człowieka wielkiego wpływu i znaczenia, za zdolnego 
piastować najwyższe urzędy w Rzeczypospolitej.
   Potwierdzał to Matusewicz, ilekroć z nim zamknąwszy się, na cztery oczy, skarżył się na tę 
niesprawiedliwość chorąży, przypisując intrygom hetmana Rybeńko, to postponowanie siebie.
   Dwa dwory, nieświezki i bialski, znowu stały jak dwa nieprzyjazne sobie obozy, chociaż wojna 
nie była wypowiedziana. Hetman, nieco bystrzejszego umysłu, nie widział potrzeby rozpoczynać 
jej, bo mu donoszono, o czem on sam miał sposobność przekonać się w Warszawie, iż chorążemu 
nogi brzękły — i, jak się wyrażano w Nieświeżu — niedługo pewnie miał już popasać.
   Szło tylko o to, aby z popasu wyjeżdżając, nie rozporządził dobrami bialskiemi i Słuckiem, w 
części na żonę, w części na innych Radziwiłłów, albo ich zbytecznemi zapisami nie obciążył.
   Testament był w robocie, to nie ulegało wątpliwości. Biskup Ptolemaidy kreślił do niego 
koncepty różne, chciano ściągnąć Matusewicza, aby im nadał formę prawną, lecz gdy do 
spisywania przychodziło — myśl testamentu ciągnąca za sobą przypomnienie śmierci — 
wstrzymywała obawę jakąś. — Będzie na to czas — mówił książę. Przychodziły nań takie godziny, 
że Wolskiego,
   którego łajał często od czci i wiary, a niekiedy się zamachnął nań, jakby miał dać policzek 
(czego w rzeczywistości nigdy się nie dopuścił), chorąży wtajemniczał we wszystkie arkana myśli 
swoich. Naówczas przyznawał mu się do klauzuł różnych, które miał w testamencie pomieścić, do 
figlów, jakie chciał hetmanowi niemi wyrządzić, do alienacyi Słucczyzny, na rzecz dalszych 
powinowatych, wojewodziców Nowogrodzkich i innych.
   Wolski słuchał, naturalnie, aprobując, ale kończył zawsze:
   — Na co to jaśnie oświecony nasz pan i król, łaskawca i dobrodziej, temi smutnemi myślami 
się zabawia? Książę jeszcze hetmana przeżyje: po co się z tym testamentem śpieszyć?
   Chorąży znajdował, że Wolski miał słuszność. Mówiło się dyskursywe, a rzecz nie nagliła.
   Doktor Dubiski. który ciągle na księcia patrzał i w twarzy jego śledził postępy choroby serca, 
dawno już zbadanej, znajdował go coraz gorzej, ale o tem nikomu mówić nie potrzebował.
   Pytany, kazał się wystrzegać wszelkich silniejszych emocyj, okazyj, gwałtownych zmartwień, 
gniewu i t. p. Czasem przypatrywał się nogom księcia, które coraz dziwniej wyglądały, 
napęczniałe i martwe. Wstrzymywał się książę od dawniej, wielce mu ulubionych łowów, ale 
podróże, które niby polityczne cele miały, wycieczki dla pozyskania sobie przyjaciół, a na zamku 
przyjęcia ludzi, co się kręcili, podbijając bębenka chorążemu, wistocie zaś, wyzyskując go pod 
pozorem konszachtów politycznych — nie ustawały. Zdawało się księciu, że odegrywał jakąś rolę 
ważną w Rzeczypospolitej. Mówiono cicho o przechylaniu się na stronę Czartoryskich.
   W tych czasach kilka wypadków wielkiej doniosłości, świadczących o tem, że się przeciwko 
prepotencyi Radziwiłłowskiej silna wyrabiała opozycya, — wielce zasmuciło księcia chorążego.
   Przypisywał ten zwiastujący się upadek rodzinny — księciu hetmanowi, i jego nieudolnemu 
kierownictwu.
   Potakiwali mu zausznicy.
   Nogi tymczasem brzękły.
   Gdy w Białej narzekano na hetmana i partyę jego, w Nieświeżu, pomimo wielu innych spraw. 
ważnych i walki z familiami, które ośmielały się występować przeciwko Radziwiłłom, pomimo 
tysiąca innych niepokojów, przeważała troska — zrobi książę chorąży testament czy nie zrobi? 
Jakikolwiek miał on być — zawsze nie na rękę był Nieświeżowi, bo obciążyłby Słucczyznę i 
Bialskie do- 
     bra, a hetman chciał je mieć całe i niczem nie onerowane.
   Im bardziej niepokojące wieści dochodziły o zdrowiu księcia chorążego, tem troska rosła 
większa, Posyłano po Matusewicza, dowiadywano się przez innych, a choć Wolski donosił, że 
testamentu nie da zrobić, nie bardzo temuż wierzono.
   Ten i ów miał posłannictwo, niby we własnej sprawie dojechać do Białej, aby de visu 
przekonać się o stanie zdrowia i o usposobieniach chorążego. Wszyscy ztamtąd powracający 
świadczyli jednozgodnie, iż książę miał się coraz gorzej.
   Choroba mu wcale nie przeszkadzała coraz więcej rozmiłowywać się w pięknej Faustysi, a 
czasem, gdy nogi pozwalały, przywlec się do niej wieczorem, na te zaloty, które zawsze w jeden 
sposób zaczynały się i kończyły.
   W zimie obiecywał sobie książę, iż więcej sił i rzeźwości odzyska na wiosnę, okazywało się 
potem, że wiosna była niegodziwa; czekano lata, lato było zbyt skwarne; wyczekiwano jesieni 
zbawczej — i ta zawodziła, a zimą zawsze książę czuł się gorzej.
   Butrym tak cały ten rok przemęczył, kryjąc się w lesie, przekradając niekiedy do Białej, listy 
pisząc do Faustyny, ciągle sobie obiecując, że się lepsze złożą okoliczności do ucieczki.
   Przeszkodziło coś zawsze. Wolski czuwał, śle- dził, gonił i nawet w leśnej kryjówce trzeba się 
było już od niego chronić coraz gdzieindziej, bo miał takich, co i tu zachodzili, przewąchywali, 
zasadzki robili.
   Całą pociechą Damazego było, gdy albo Marcyan z Wisznic do niego dojechał, albo on się 
mógł wybrać na jaki dzień spocząć u brata.
   Miało się już ku drugiej wiośnie, gdy według umowy, Marcyan, przyrzekłszy odwiedzić brata, 
który w chacie u gajowego przemieszkiwał, już trzeci raz zmieniając schronienie, przybył nad 
wieczór do niej.
   Chałupa stała w głuchym lesie, niewielki kawał wydartego pola i ogrodu mając dokoła. Nie 
często się tam kto zjawiał obcy, bo oprócz krętej drożyny, która do niej wiodła, żaden gościniec 
większy nie przechodził w pobliżu. Chwostek gajowy, mieszkający tu, człek stary, sam jeden, ze 
starszą jeszcze od siebie żoną, która prawie się już z pieca nie ruszała, i chłopakiem sierotą — żył 
na tej pustyni od wielu lat. Damazy był tu bezpieczniejszym a Chwostkowi też z nim nieźle się 
działo, bo mu i płacił i pomagał około lasu.
   Butrym Marcyan, jako podłowczy, dobrze znał Chwostka od lat wielu. Stał właśnie stary w 
czapce na głowie, w kurcie z różnych odpadków futer lisich i wilczych uszytej, w kurpiach na no- 
gach, czyszcząc strzelbę długą i ciężką, odwieczną, ale przez Chwostka za największy skarb 
cenioną.
   Strzelba ta, za którą-by nikt nie dał pół tynfa, nie miała sobie równej w oczach człowieka, który, 
lat trzydzieści z nią chodząc, zrósł się, nawykł i na żadną w świecie-by jej nie mieniał. Szrubki i 
sznurki nadwerężony jej zamek i łożysko wzmacniały.
   Słysząc tentent konia, podniósł Chwostek głowę, uśmiechnął się, czekał — i strzelbę postawił, 
aby gościa powitać.
   Zdziwił się jednak nieco, spostrzegłszy i poznawszy przybywającego Marcyana, któremu do 
nóg się pokłonił, zbliżywszy się do konia.
   — Niech będzie pochwalony! — a brat mój?
   — Właśnie, słysząc tentent, myślałem, że on powraca.
   — Niema go?
   — Pojechał do Białej, już trzeci dzień, — odezwał się Chwostek — nigdy tak długo się nie 
bawi.
   — Sam jeden?
   — Sam, Pawluczka nie brał.
   — Konno?
   — Jak zawsze — konno.
   — A kiedyż powrócić obiecywał?
   — Nie mówił-bo nic.
   Butrym, po krótkiej tej rozmowie, niespokojny trochę — z konia zsiadł. — Dziś-bo koniecznie 
chyba musi powrócić — dodał Chwostek — poczekajcie, tylko co go nie widać.
   — Trzeci dzień! — odezwał się Marcyan. — Za długo się zabawił. Grdzież on tam nocuje? 
Chyba u Reformatów?
   Chwostek nie odpowiadał.
   — Dziś koniecznie, choć nocą, a powróci — rzekł po chwili.
   Marcyanowi trzeba było czekać, a pod noc napowrót się do Wisznic wybrać nie myślał nawcet, 
bo i szkapa zmęczona była.
   Chwostek wprowadził go do chaty, sam z chłopcem zajmując się przyjęciem, do czego był 
przywykły, bo stara rzadko się wziąć mogła do gospodarstwa i z pieca tylko dysponowała im, co 
mieli robić. Wiedziała ona, co gdzie leżało, ile czego było w spiżareńce i w bodniach; posyłała 
rnęża, który posłusznie szedł za jej rozkazami.
   Blada twarz starej gospodyni pokazywała się czasem zza pieca, aby dojrzeć, jak ją 
zastępowano.
   Przygotowano wieczerzę, składającą się z jajecznicy i mleka, do których był chleb zczerstwiały, 
bo w domu go nie pieczono i z miasteczka przywozić musiano. Butrym z sobą miał flaszeczkę 
wódki, którą i Chwostka poczęstował i starej się dał jej napić. Przesiedzieli dopóźna za stołem, 
gwarząc, nasłuchując, ale Damazego jak nie było, tak nie było.
   Marcyan niespokojnym być zaczynał.
   Chwostek też nie taił, że i jemu różne złe myśli przychodziły.
   Wstali obaj nazajutrz do dnia, rozpalono ogień aby zgrzać mleka; czekano ranek cały — 
napróżno. Czwarty dzień — było się czem niepokoić.
   Marcyan czuł, że coś złego się stać musiało, a zuchwalstwo Damazego, który dotąd cudem się 
ratował, że go nie pochwycono — czyniło to wielce prawdopodobnem. Chwostek już nie mówił 
tego dnia nic, zadumany był smutnie — zwieszał głowę.
   Około południa radzić poczęli, co robić? Czy lepiej było, aby się stary poszedł dowiedzieć do 
miasta, czy Marcyan miał jechać sam?
   Chwostek ofiarował się chętnie, ale niewiele sobie ufał, bo oprócz do karczem, nie miał gdzie 
zajść, a pytać mu się o Butryma, było trudno.
   — Pojadę sam — rzekł Marcyan — a jeżeli rozminę się z Damazym, to mu powiedz, aby tu 
czekał na mnie.
   Ruszył tedy wprost do Białej i wieczorem zajechał, nie do gospody, ale do Reformatów. 
Wiedział, że mu O. Remigi na jednę noc nie odmówi przytułku. Grwardyan, choć obu braci za 
zuchwalstwo łajał, choć ganił ich spiski przeciwko księciu, miał litość nad nimi — i niby o niczem 
wie- dzieć niechcąc — gderząc, konia pozwalał postawie i nakarmić.
   — Oj! ta młodzież! — mówił im — najstateczniejszy z nich jeszcze niewiele wart. I paskiem 
groził — ale nie bił.
   Marcyan oddawna już nie był w klasztorze; u furty zaraz spytał braciszka: czy brat tu nie był 
temi dniami ?
   — Od dwóch tygodni tu nie postał — rzekł furtyan.
   Nie było już, chcąc nocować w klasztorze, czasu wybierać się na miasto, i Marcyan pozostał w 
izbie gościnnej. Dano o nim znać O. Remigiemu; kazał go wezwać do siebie.
   — Cóż ty tu porabiasz, panie podłowczy? — zapytał go wesoło, bo wątpię, żebyś się znowu o 
rekuperacyą dawnej funkcyi miał starać?
   — Niech mnie Bóg uchowa! -odparł Butrym — rad jestem, żem się ztąd wyrwał.
   — A! bo wy subordynacyi nie lubicie — rzekł gwardyan, grożąc.
   Milczał Marcyan, zwykłej słuchając admonicyi. Gwardyan rozpytywać się zaczął, co w 
Wisznicach porabiał, potem zapytał o znajomego proboszcza, o to i owo, naostatek:
   — A brat co porabia?
   — Męczy się, biedaczysko — westchnął zapytany. — Ja właśnie przybyłem tu, prawdę 
rzekłszy, szukając go. Wyjechał już temu dni cztery do Białej, a miał nazajutrz powrócić. Niema 
go dotąd. O. Remigi rzekł cicho:
   — Ale tu go nie było, — choć ja go strofuję, przecież nad zbłąkaną owcą kommizeracyą mam. 
On tu przychodzi, gdy bywa w mieście; a myśmy go już dawno nie widzieli.
   — Tem-ci gorzej — odparł Marcyan. — Obawę mam wielką. Zasadzali się na niego, Wolski 
ciągle odgrażał.
   — Przecież, gdyby się co stało — rzekł gwardyan — w miasteczku-by mowa o tem była. Nie 
taki to człowiek, aby się dał wziąć, bez oporu, bez hałasu. Me może to być.
   — I mnie się tak zdaje — ale gdzież się podział? co mu się stać mogło?
   Na tem skończyła się wieczorna rozmowa. Marcyan poszedł spocząć, a nazajutrz, do dnia 
wstawszy, pieszo do Froima pobiegł. Damazy tam zwykł był odpoczywać, będąc w miasteczku: 
tam więc napewno języka się dostać spodziewał.
   Ale pierwszem głosem starego Froima było zapytanie o Damazego:
   — Co się z pańskim bratem dzieje, że go tak dawno nie widziałem?
   — Ja właśnie o niego miałem was pytać! — odparł Marcyan. — Jest może ze dwa tygodnie, jak 
nie było go tutaj!
   — Co u licha! — krzyknął Butrym — a cóż się z nim stać mogło! Niema go tam gdzie być 
powinien, niema tu; cztery dni jak go nikt nie widział.
   Froim się za głowę pochwycił.
   — Nieszczęście!
   Nie wchodząc już nawet do niego, Marcyan zawrócił napowrót w miasto i zaszedł do Chai; ona 
go zapewniała, że odbardzodawna wcale się u niej nie pokazywał, gdyż pewnie obawiał się, aby go 
tu kto nie poznał, a u niej ludzi tylu było. Wskazała mu pocichu, inne domy, mniej na oku będące, 
w których mógł go szukać.
   Lecz cały ranek do południa zszedł na tej próżnej po miasteczku włóczędze. Starał się Marcyan 
z różnymi tutejszymi mieszkańcami rozgadać, czy o jakim wypadku nie słyszeli; nikt o niczem nie 
wiedział.
   Wstąpił do Zahajki, nie wydając się kogo szukał, a tu, bliżej zamku, sądząc, że wieść jakąś 
pochwyci. Różne rzeczy mu rozpowiadano, lecz nic takiego, coby się mogło tyczeć Damazego. 
Nie pozostawało mu już nic, jeno na zamek iść, ale do kogo?
   Pokazywać się tam nie bardzo sobie życzył.
   Szczęściem, przechodzącego ulicą, zobaczył De- derkę i bez czapki wybiegł, aby się z nim 
rozmówić. Podkoniuszy go przywitał zimno, przypatrując mu się i dopytując, gdzie przebywał, co 
porabiał. Butrym musiał się wykłamać, że w Sapieżyńskich lasach ma dozór nad kniejami.
   — A u was tu co słychać? — zapytał.
   — Nic, po staremu wszystko, bo my też starzy — rzekł Dederko. — Chorąży siedzi w domu, 
gości huk zawsze, Wolski rośnie coraz, dobrze mu się dzieje. Cóż chcecie więcej ? — Ad majorem 
Dei gloriam wszystko jako być powinno!
   Popatrzyli sobie w oczy i Dederko zapytał:
   — Co wy u nas porabiacie? Bezmyślnie jakoś wymknęło się Butrymowi:
   — Potrzebowałem konia pod wierzch, do objeżdżania lasów: myślałem, że go tu znajdę.
   — Konia? pod wierzch? — podchwycił, zbliżając się żywiej Dederko. — A to się składa, bo ja 
właśnie mam takiego, którego - bym odstąpił z małym zarobkiem. Kupiłem go tanio.
   — Od kogo? od handlarza? — spytał Marcyan. Podkoniuszy śmiać się zaczął.
   — Nie od handlarza, a przecie, jakbyś trafił — rzekł. — Wepchnął mi go Wolski, który chciał 
się go zbyć. Myślałem, że mnie oszwabi, bo z nim w handlu ostrożnym trzeba być, ale koń dobry, 
nogi mocne, nie stary, tylko, że białonóżka, a ja pstrokacizny nie lubię. — Tani? — zapytał Butrym 
— który rad końmi frymarczył.
   — Nie drogi, a chcesz go widzieć? mogę pokazać — odparł Dederko — bo go nie trzymam na 
zamkowej stajni, ale tu, we dworku. Chodź ze mną.
   Spodziewając się z dłuższej rozmowy skorzystać, Butrym się dał prowadzić do dworku. Weszli 
w podwórze, Dederko zawołał na parobka, aby białonóżkę Wolskiego (gdyż go już tak nazwali) 
wyprowadził i natychmiast ze stajni ukazał się koń, na widok którego Butrym pobladł. Poznał w 
nim wierzchowca, na którym Damazy zawsze jeździł. Biała noga po kolano, już go dostatecznie 
cechowała, ale miał oprócz tego na jednem oku skazę, którą Marcyan nieraz oglądał, bo się bielma 
obawiano. Przystąpił do niego bliżej, z bijącem sercem, i postrzegł plamkę tę. Nie było 
wątpliwości, iż koń tensam stał przed nim, na którym brat jego z domu wyjechał. Butrymowi dech 
w piersi się strzymał; potrzebował chwili dobrej czasu, nim przyszedł do siebie, nie chcąc pokazać 
przed Dederką, co się z nim działo.
   — Zkąd-że to Wolski wziął tego konia? — zapytał, siląc się na obojętność.
   — Dyabli go wiedzą — odparł Dederko, on nigdy nic nie powie szczerze. Miał go z jarmarku, 
pono z Łomaz, przyprowadzić.
   — Co za niego chcesz? — rzekł Butrym. — Koń niczego, chodzi dobrze, nie stary, począł 
koniuszy, gdyby nie ta noga biała, trzymałbym go — ale mam koni dosyć a obroku mało. Jak mi 
dasz trzydzieści talarów, oddam.
   — Skazę ma na oku — odparł Marcyan.
   — Gdzie? jaką? — przyskoczył Dederko — jakżeś ty jej dopatrzył? ja nie widziałem.
   Butrymowi szło o konia, jako o corpus delicti, ale przepłacać nie miał czem — nalegał na skazę. 
Dederko klął Wolskiego.
   — Dam dwadzieścia, kiedy chcesz, — odezwał się Marcyan.
   Za dwadzieścia pięć targ został przybity. Butrym zadatek kładł zaraz na stół, a z pieniędzmi po 
konia miał przysłać; ale Dederko się oburzył i zawołał:
   — Bierz konia zaraz — ja ci wierzę!
   Kazał więc za sobą, go prowadzić do karczmy Butrym, pożegnawszy się z koniuszym, a sam 
szedł przybity tak i przestraszony, że mu prowadzący konia drogę wskazywać musiał.
   Jawnem dla niego było, że w tem zniknięciu Damazego Wolski rękę umoczył. Jego - to była 
sprawa.
   Co miał począć, aby się czegoś więcej dowiedzieć?
   Nie mógł pojąć, aby ostrożny i śmiały Damazy, który już przez tak długi czas umiał się 
wywijać ze wszystkich zasadzek, wpadł łatwo i bez walki w ręce Wolskiego. Nie mógł on sam 
jeden mu podołać; musiał mieć pomocników, a tacy ludzie, jakimi się posługiwał pan łowczy, 
milczeć nie umieli. Niepodobieństwem więc było, aby się tajemnica utrzymała. Marcyan, siadłszy 
w izbie — ze łzami w oczach, bo i zabójstwo brata mógł przypuszczać, zbierał myśli, jak miał 
dochodzić tej tajemnicy.
   Koń wskazywał najwyraźniej, że Wolski, albo był zabójstwa sprawcą, albo pochwycił 
Damazego i do więzienia go wtrącił. Dostać języka Butrymowi trudniej było, niż komu innemu, bo 
się, naturalnie, zemsty po nim spodziewać musiano. Niemogąc sam sobie poradzić, a burząc się i 
dręcząc daremnemi wysiłkami, porwał się w końcu z siedzenia Marcyan i pobiegł do O. Remigiego. 
Jemu wszystko, jak na spowiedzi, zwierzyć było można.
   Gwardyan przyjął go zrazu kwaśno.
   — Jeszcze tu jesteś? — zapytał. — Bój się Boga, biedy szukasz? Siedziałbyś spokojnie w 
Wisznicach.
   Zobaczywszy niemal zapłakane oczy Butryma, gwardyan, który serce miał najlepsze, mowę 
zaraz odmienił. Bez porządku i ładu począł Butrym opowiadać, jak przypadkiem, a raczej łaską 
Bożą, na ślad trafił. O. Remigi, mimo, że chciał być chłodnym, ręce zacisnął i oczy podniósł do 
nieba.
   — Co ja tu mam począć? — zawołał zrozpaczony Mareyan — wątpliwości niema, że Damazy 
popadł w jego ręce, ale gdzie, jak, kiedy i co się z nim stało? Jak tu dojść?
   Gwardyan modlił się pocichu, bo gdy był mocno wzruszony, zawsze odmawiał krótką 
modlitewkę, aby się uspokoić.
   — Moje dziecko — rzekł smutnie — jam człowiek klasztoru nie świata. W tych sprawach ani 
wiem, ani umiem radzie, bo się odwołuję do Boga sprawiedliwości, aby On nas bezsilnych 
wspomógł i pokierował. Pomódl się i ty. Ja nie mam na to sposobu.
   — Ojcze, a gdybyś, jako kapłan, spróbował przemówić do sumienia tego człowieka — rzekł 
Marcyan.
   — Maż ten człowiek sumienie? — wybąknął, wychodząc ze swego zwykłego umiarkowania 
gwardyan. — Wiesz lepiej ode mnie, co się na zamku dzieje i do czego on, jako narzędzie służy? 
Chrzest przyjął, prawda — ale jednę wiarę porzuciwszy, drugiej nie ukochał — żadnej nie ma — a 
kto religii nie ma, zkąd - że sumienie u niego?
   Rób, czem cię Bóg natchnie, a bądź ostrożnym, aby zamiast jednej, dwóch ofiar nie było. 
Przeszedł się gwardyan po celi, ocierając pot z czoła i wzdychając — myślał głęboko.
   — Wymówiłem ci wczoraj gospodę w klasztorze — rzekł — ale wobec tego bólu i biedy twej, 
nie chcę abyś w miasteczku sam się męczył i narażał. Postaw konie w naszej stajni i póki tu jesteś, 
nocuj u nas.
   Butrym podziękował.
   Nic mu do czynienia nie pozostało, tylko z dawnych swych znajomości na zamku skorzystać i 
starać się tych wybadać, którymi Wolski się posługiwał, a najczęściej otaczał. Miał między 
czeladzią, szczególniej w łowiectwie, dużo ludzi sobie życzliwych; lecz potrzeba było zbliżać się 
do nich ostrożnie, aby oka nie zwrócić.
   Na zamek iść nie mógł: postanowił więc u Chai siedzieć i wypatrywać, czy się tu kto nie zjawi 
z tych, co - by mu usłużyć mogli. Lecz do nocy nadaremnie czatował: nikt się nie ukazał. Rachował 
najwięcej na niejakiego Wątróbkę, bez którego Wolski się prawie nie obchodził.
   Chłopak był bardzo przystojny, lat niewięcej ośmnastu, w szczególnych jakichś faworach u 
łowczego, bo czasem nawet mu się zuchwale stawił, a wszystko mu uchodziło bezkarnie. Między 
ludźmi, dla których stosunek ten był zagadką, chodziła wieść, iż ów sierotka był własnym synem 
Wolskiego. Prawda czy fałsz to był, Wątróbka ry- sami twarzy przypominał nieco łowczego, a 
obchodził się z nim tak, jakby się go nie obawiał wcale.
   Chłopak był łotr, rozpuszczony, napiły od rana do wieczora, napastnik, zbój, ale zręczny, 
odważny, nie szanujący nikogo. Wolskiemu służył, opływał we wszystko, ale go nie cierpiał; 
rozpowiadał nań najstraszniejsze rzeczy, obiecywał mu szubienicę i odgrażał się nawet. Wolski 
wszystko to od niego znosił. Razem z nim dokazywał, ludzi męczył, a gdy młodą głowę zalał i 
rozwydrzył się, politowania nie miał nad nikim — a potem, zaraz ze swego pana urągał się i 
wymyślał na niego.
   Kilka razy, stawił się popijanemu przy świadkach zuchwale Wolskiemu, ten mu plagami groził 
i sadzał go pod areszt — ale wprędce potem sam szedł uwalniać.
   Ludzie obawiali się tego gołowąsa, tak prawie jak jego pryncypała. Wątróbkę znał Butrym, bo 
dawniej nieraz nachodził go młokos, wygadując na Wolskiego, a naówczas on tego słuchać nie 
chciał. Chłopak miał jakąś słabość do Butryma i uprzykrzał mu się ze zwierzeniami. Teraz 
przyszło na myśl Marcyanowi, że mógłby z nich korzystać.
   Ale złapać Wątróbkę nie było łatwo. Mając podostatkiem wszystkiego w zamku, bo z obawy 
Wolskiego faworytowi jego dostarczano co chciał, nie biegał chłopak często na miasto.....
   Spotkać się z nim więc mógł tylko przypadkiem, na który czekać musiał. Drugiego dnia, 
siedząc w oknie u Chai, zobaczył go, biegnącego z przedmieścia, z jakiejś awantury, z batożkiem 
w ręku, poświstującego i zaczerwienionego.
   Wybiegł więc na przeciw niego.
   Wątróbka, zobaczywszy Butryma, kłaniającego się — stanął.
   — Chodź się miodu napić! — rzekł Butrym. Chłopak miał głupi punkt honoru, że do picia
   zawsze stawał, choć się już zataczał.
   — A no — zgoda! — rzekł — wpadając do karczmy. A wy tu dawno?
   — Tylko com przybył — odparł Butrym.
   — Żałujcie, że tu nie jesteście — zaśmiał się chłopak — u nas teraz mało, że nie bezkrólewie; 
książę stęka na nogi, a kto mądry jak Wolski, korzysta z tego, robi co chce. On tu pan! Chorążemu 
za próg wyjrzeć trudno, Wolski mu plecie, co ślina do ust przyniesie, i — drze, a łupi.
   Śmiał się Wątróbka. Gdybyście byli z nim dobrze żyli, bylibyście i wy, jak my tu baraszkowali, 
ale u was harda dusza.
   Oj! ten Wolski! psia wiara!
   Podano miodu. Wątróbka pił na popis — odrazu, jednym łykiem, a lampką o stół bił tak, że 
gdyby nie grube zielone szkło, w kawałki-by się rozleciała. Patrzał w oczy Butrymowi, który 
wąsem tylko poruszał.
   — Wolskiemu się dobrze dzieje! — zamruczał.
   — Takim jak on, zawsze się dzieje najlepiej— przerwał chłopiec, — od niego się uczyć. Z 
rodzonego ojca skórę - by zdarł, a sam... skórka na butyl
   — Ależ wy u niego w łaskach! — bąknął Marcyan.
   — Ba! gdyby nie to, że on mnie czegoś musi szczędzić, dawno - bym siedział pod ziemią.
   Mrugnął jedną powieką przymrużoną. Butrym mu dolewał, a do gadania zachęcał.
   — Cóżeście nowego w tych czasach dokazali? — zapytał — boć pewnie nie śpicie, korzystając 
z tej swobody.
   — Ba! ba! co my dokazali, tego na wołowej skórze nie spisać — zaśmiał się Wątróbka. — 
Gdyby ludzie po lochach nie zdychali, nie byłoby ich już gdzie pakować.
   Nagle Wątróbka, jakgdyby sobie coś przypomniał, utknął, mówiąc, począł patrzeć w oczy 
Marcyanowi — i zasępił się. Ochota go odpadła od dalszego wywnętrzania się.
   — Chorąży chory? — począł Butrym — a co będzie, bron Boże, czego na niego? Skończy się 
to wasze panowanie.
   — Albo — albo — rzekł filuternie Wątróbka. Ta- ki człowiek, jak mój pan, psia wiara, na 
dwóch stołkach siedzi zawsze.
   Pomimo dosyć zręcznego badania Butrym, obawiając się być zbyt natarczywym, z Wątróbki 
nic więcej dobyć nie mógł nad rozmaite wiadomostki pomniejsze, które do niczego nie 
prowadziły.
   Podpoił go dobrze — chłopak się w końcu zapytał: — Będziecie wy tu długo w Białej?
   Marcyan naumyślnie mu odpowiedział:
   — Czekam tu na mojego brata! I spojrzał w oczy Wątróbce, który się rozśmiał osobliwszym 
śmiechem, potrząsł mu ręką i ze śmiechem tym przedłużonym odszedł od niego. Z tego 
zachowania się chłopaka wniósł Butrym, że on o losie brata jego wiedzieć musiał.
   Szło o to, aby go skłonić do wygadania się; lecz, choć Wątróbka na Wolskiego narzekał i 
wygadywał, zdradzić go — nie mógł. Do tego potrzeba było jakiejś szczególnej pobudki, 
zręczności — i, umiejętniejszego może obchodzenia się niż Butryma, któremu żal wielki serce 
ściskał i umysł mroczył.
   Z Białej się oddalać nie chciał Marcyan, pókiby o losie brata pewności jakiej nie miał. Został 
więc. zbiedzony, pomiędzy klasztorem a szynkiem, błądząc bezradnie.
   Całą pociechą jego było: zrana Mszy świętej wysłuchać, wypłakać się przy niej, anawzdychać, 
potem pójść do o. gwardyana i nazawsze jedno jego pytanie: — a cóż? — odpowiedzieć: — dotąd 
nie; wreszcie czatować na zamkowych ludzi i podsłuchywać.
   Nie byłoby go strwożyło próbować dostania się i do zamku; lecz na wypadek, gdyby 
Wolskiemu tam wpadł w oko, mógłby go tensam los spotkać, co Damazego, a naówczas i tamten - 
by przepadł.
   Miał jakąś nadzieję, choć słabą, Marcyan, że brat mógł żyć jeszcze i że on go potrafi wyzwolić.
   Lecz nie było się za co zaczepić.
   Wątróbka raz czy dwa zjawił się znowu w mieście i zetknął z Butrymem; ale język trzymał 
ostrożniej za zębami, i nie chciał długo z nim rozmawiać, choć go miodem kusił.
   Włócząc się tak po miasteczku, jednego dnia zasłyszał Marcyan, że chorąży Wolskiego do 
Słucka wyprawił i że przez dni kilka w Białej go nie będzie.
   Z tego czasu postanowił korzystać. Niespodzianie puściwszy się w drogę, pieniędzy mało miał 
z sobą: musiał więc z pomocą Froima pożyczyć, konia kupionego dając w zastaw, bo bez grosza na 
zamek iść nie można było.
   Wiedział o tem, że gdy Wolskiego w domu nie było, krewni i przyjaciele uwięzionych, 
przekupywali stróżów i mogli się widzieć z nimi.
   Starszego klucznika znał dawniej: postanowił wprost udać się do niego. Obwinąwszy się opon- 
czą tak, aby nie łatwo twarzy dopatrzeć można, poszedł na zamek śmiało.
   Klucznik mieszkał w izbie pod wieżą, która przy samem wnijściu do lochów, umyślnie dla 
strażnika była zbudowana. Siedziała ona na pół w ziemi, ale okno miała duże, nad nią w 
dziedziniec wychodzące.
   Stary właśnie siedział nad garnkiem piwa, nogi pod siebie na ławę podłożywszy; Butrym drzwi 
otworzywszy, pozdrowił go.
   Na widok jego, poznawszy kto był, Koliba się zmieszał — wstał z ławy żywo i nie mówiąc 
słowa, na drzwi począł wskazywać.
   — Czego wy tu? czego? tu dla was niema nic— mruczał niecierpliwie. Butrym bystro mu w 
oczy patrzał długo, dobył pięć bitych talarów i na stole położył, nie mówiąc nic. Na widok 
pieniędzy, Koliba za włosy się pochwycił. Chciwy był i łakomy grosza — a widać było, jak go 
ogarniała trwoga.
   Butrym długo nic nie mówił.
   — Daj mi się widzieć z nim — rzekł w końcu.
   — Z kim? z kim?
   — Z bratem.
   Koliba ramionami ściągnął.
   — Jakim? co? tu niema żadnego.
   — Jest — rzekł stanowczo Butrym. — Niema - zawołał Koliba, oczyma czerwonemi patrząc w 
niego.
   Marcyan wyciągnął rękę ku pieniądzom, jakby je chciał napowrót zagarnąć.
   Na starym widać było walkę jakąś ciężką: sapać począł i zżymać się, rzucać. Spojrzał ku oknu, 
mruczał coś niewyraźnie.
   Z ręką nad talarami wyciągniętą Marcyan stał, wpatrując się w niego. Chciwość zdawała się w 
nim przemagać; rękę posunął ku stołowi i cofnął ją, jakby się sparzył.
   Przeżegnał się potem machinalnie, jakby na pomoc Boga przyzywał.
   — Brat? jaki brat? zkąd wy wiecie o bracie?— zamruczał Koliba.
   — Wiem — krótko odparł Butrym.
   Jeszcze chwila trwała niepewności, potem stary prędko ściągnął pieniądze i, ani słowa nie 
mówiąc, wziął klucz z ławy, poszedł po latarkę i u ognia knot w niej zapalał. Butrym czekał. Skinął 
na niego milczący stróż i poprowadził za sobą.
   Odryglował naprzód pierwsze drzwi, wpuścił wewnątrz Marcyana za sobą. Przed nimi były 
ceglane wschody mokre i śliskie, któremi w głąb spuszczać się musieli. Latarka zaledwie na krok 
przed niemi oświecała stopnie i ściany pleśnią okryte. Powietrze coraz było cięższe do oddychania. 
Wesali w kurrytarz sklepiony, wązki, na któ- rym gdzieniegdzie widać było z framug wyglądające 
drzwi kute. Cisza panowała, gdy się tu dostali, lecz pomimo cichego stąpania stróża, kroki 
rozlegały się w podziemiu i z różnych stron głosy odzywać się zaczęły.
   Dreszczem one przejmowały Butryma, bo były jakby z drugiego świata jękiem i skargą; a 
dziwnie różno brzmiały. Zdało mu się, że słyszał naprzemiany śmiech, przekleństwa, błaganie, 
płacz. Kilka razy, gdy drzwi mijali, doszły go uderzenia w nie, drapanie, jakby wewnątrz ręce 
czyjeś rozedrzeć je chciały. Głosom tym towarzyszył brzęk głuchy kajdan.
   Koliba, oswojony z tem, nie zwrócił głowy, nie dał najmniejszego znaku, żeby to doszło uszu 
jego. Raz tylko tam, gdzie drapanie pazurami do drzwi głośniej słyszeć się dało, stuknął w nie 
silnie, a hałas ustał natychmiast, i Marcyan drgnął, bo mu się zdało że tuż coś ciężkiego upadło na 
ziemię.
   W końcu kurrytarza, który się kilka razy zawracał i łamał, Koliba przystąpił do drzwi, na 
których stał znak jakiś kredą namazany. Przybliżył latarkę do otworu klucza, pokręcił i zwolna 
wnijście otworzył. Kilka wschodów wiodło do głębi. Stróż na ostatnim zatrzymał się, usiadł, ręce 
na kolanach sparł, a głowę objął kościstemi palcami, latarkę oddawszy Butrymowi. Ująwszy ją, 
niepewnemi kroki, po zgniłej słomie, jakichś okruchach i obłamach skorup, Butrym począł iść, 
szukając Daraazego. Dojrzeć go nie mógł. W rogu izby, na garści słomy, ujrzał nareszcie 
zwiniętego w kłąb i, jak się zdawało, uśpionego, brata.
   Ukląkł przy nim, obejmując go rękami. Nagle, z chorobliwego snu rozbudzony, Damazy 
porwał się z rozpaczliwym ruchem, jakgdyby bronić się zamierzał, i dopiero, przy słabem świetle 
latarki, poznawszy twarz brata, rzucił mu się na szyję.
   Marcyan, przypatrując się, dostrzegł, że głowę miał poranioną i część twarzy krwią przyschła 
okrytą. Ręce też podrapane były i pocięte, odzież podarta.
   Kilka dni o chlebie i wodzie, z ranami, w podziemiu takiem, z rozpaczą w sercu, mniej silnego 
człowieka niezawodnieby o śmierć przyprawiły. Damazy żył, choć czuć od niego było gorączkę w 
oddechu, i oczy miał zdziczałe bólem, a na ustach zeschłą pianę, którą wycisnęła boleść.
   Dwaj bracia długo przemówić nie mogli. Damazy nie pojmował, jak Mareyan do niego się 
dostał.
   — Na Boga! — zawołał przybyły, — na Boga, nie poddawaj się rozpaczy! Widzisz, że się 
dostałem do ciebie; zrobię, co tylko jest w mocy ludz kiej, aby cię wyzwolić: ale utrzymaj w sobie 
życie. Stróża przekupię, aby ci dał strawę inną.
   — Cóż ty możesz? — wyjąknął Damazy, — nim mnie oswobodzisz, oni tu zabiją. Nikt nawet 
jęku nie posłyszy.
   — Nie, nie! — przerwał Marcyan, — sam nie wiem, jak radzić będę, ale życie gotów jestem 
dać, a uratuję ciebie. Bóg łaskaw: nie rozpaczaj. Pojadę do króla! pojadę do Nieświeża, do hetmana, 
zabiję tego kata Wolskiego, a wyzwolę cię.
   Damazy słuchał z obojętnością rozpaczliwą.
   — Wyzwól ją... ją... — rzekł niewyraźnie.
   — Jak on cię wziął? — zapytał Mareyan.
   — Zasadzili się na mnie w lesie; było dziesięciu na jednego.
   — Nie kończąc, ręką uderzył się po nogach.
   — Cały w ranach jestem... ale to nic. Mówili jeszcze, pochyleni ku sobie, gdy Koliba
   wstał i zawołał niewyraźnie na Marcyana, aby szedł. Nieodebrawszy odpowiedzi, zbliżył się, 
wziął latarkę i groził już:
   — Zamknę!
   Zaledwie miał czas trochę pieniędzy, które z sobą przyniósł, rzucić na słomę Marcyan, i brata 
uścisnąć, zaklinając, aby nie rozpaczał, a już Koliba go za ramię targał i zmuszał do powrotu.
   Damazy natychmiast opończą się podartą obwinął znowu i legł, jakby chciał usnąć. Upojony 
widokiem tym strasznym, Marcyan poszedł nazad za stróżem, który kroku przyśpieszał, niepatrząc 
na idącego za nim, nie mówiąc słowa. Doprowadził go tak, nie do izby swej, ale do drzwi 
wiodących w bramę, wyjrzał niemi, czy nikogo nie było, wypchnął za nie Marcyana i gniewnie je 
za nim zatrzasnął. Szczęściem, we wrotach i na drodze nikogo nie było, i Butrym mógł z zamku 
wynijść niepostrzeżony.
    
   * * * Paustysia szyła w krosnach, z głową spuszczoną, niema, głucha, z myślami gdzieś na 
drugim świecie. Od pół godziny może siedziała przed nią matka i wpatrywała się niespokojnie w 
twarz córki.
   Piękny ten kwiatek wiądł w jej oczach. Zaborska, dla której Faustysia była całą nadzieją i 
skarbem, truchlała codzień, wyraźniejsze upatrując ślady wycieńczenia na bladej twarzyczce. 
Mieniła się ona, zmieniało się też obchodzenie się córki z matką. Dawniej była śmiałą i 
niecierpliwą, odpowiadała jej ostro i skarżyła się; teraz słowa z niej dobyć było trudno, na 
wszystko zobojętniała, milczała — lub ledwie słowo jakieś z ust jej szeptem się niewyraźnym 
wyrwało.
   Zaborska, czując swą winę, jak najczęściej bywa, gniewała się na tę, którą dręczyła; porywały 
ją napady szału; łajała, groziła, zaciskała pięści, a gdy to najmniejszego nie czyniło wrażenia, 
zeschłe serce poruszyło się w niej nareszcie. Była matką, a to uczucie macierzyńskie, choćby je 
głupota zwichnęła, choćby temperament je przyćmił — zawsza się wkońcu odezwać musi.
   Przeraziła się tem, że córkę utracić może. Doktor Dubiski na zapytanie, ze swą zwyczajną 
obojętnością, odparł: — Źle jest — ale ja na to nie lekarz.
   Ruszył ramionami i poszedł. Powołany, przychodził się przypatrywać postępom i rozwijaniu 
się choroby — brał za puls, dotykał głowy — a lekarstwa żadnego dawać nie chciał.
   Śmiał się ironicznie.
   — Tu nie mojego lekarstwa potrzeba. Łamiąc ręce, zaklinając, prosząc, wymogła na
   nim Zaborska, że jej wkońcu powiedział:
   — Ona schnie w niewoli i smutku, acani ją musisz męczyć, katować; ja nie wiem.
   Z przestrachu Zaborska nagle zmieniła postępowanie; załamała ręce przed córką.
   — Na rany Chrystusowe! — poczęła — mów, czego ty chcesz? Ja przecie nieszczęścia dziecka 
własnego nie mogę żądać. Mów! otwórz się — zrobię co w mej mocy, nie zabijaj mnie i siebie.
   Faustyna na te zaklęcia nawet długo nie odpowiadała — tylko łzami.
   — Kochasz tego Butryma — rzekła jednego dnia matka — no, to niechaj przychodzi, byle o 
tem nikt nie wiedział, bo Wolski nas pozabija. Sama pójdę. Gdzie go mam szukać? — dodała 
matka.
   Niedowierzała jej w początku Faustyna i nieśmiała zaufać; lecz przekonała się wkońcu, że 
mówiła szczerze.
   — Książę nie długowieczny — wszyscy mówią, że nogi już ma jak martwe, a jak od nóg 
poczyna choroba, to już człowieka na tamten świat wywlecze. Nie zrażaj go, byle nam co zapisał 
— pójdziesz sobie, za kogo chcesz. Ja ci gwałtu nie uczynię.
   Wkońcu, prosząc już i całując niemal po rękach córkę, Zaborska wymogła na niej, aby jej dała 
jakie wskazówki, gdzie szukać Butryma. Obiecała go przyprowadzić sama.
   Faustysi znowu się życie uśmiechnęło.
   Pojednała sią z matką.
   Działo się to właśnie w tej chwili, gdy Wolski czatował na Damazego, śledził go, osaczał i 
zasadzkę nań zrobił, aby powracającego, w lesie ująć lub zabić. Wszelkie więc wskazówki 
Faustysi i poszukiwania matki, która sama na miasto chodziła, szukać Butryma — spełzły na 
niczem. Nie pokazywał się on wcale, a Zaborska, korzystając z tego, starała się wmówić w córkę, 
że ją porzucił, że zapomniał o niej, nie mogąc dostąpić i widząc, że starania wszelkie są próżne.
   Nie wierzyło temu dziewczę, lecz nanowo smu- tek i zwątpienie ją ogarnęły. Sama nie 
wiedziała co myśleć.
   Zaborska jak dawniej od Butrymów obu stała na pilnej straży, tak teraz ich szukała i Boga 
prosiła, aby wyszukać mogła. Ale dowiedzieć się o nich nie było łatwo.
   Jak o powrócenie straty, stara Zaborska, która, mimo całej płochości swej, bardzo była, na swój 
sposób, pobożna, zaofiarowała się, na intencyą odszukania Butrymów, do św. Antoniego 
Padewskiego, w kościele Reformatów.
   Poszła tam jednego dnia na Mszę Świętą i właśnie miała klęknąć przy ołtarzu, gdy — jak-by 
cudem (omało nie krzyknęła) zobaczyła tuż stojącego Marcyana. Chociaż w tej chwili o. gwardyan 
właśnie ze Mszą Świętą, przed św. Antoniego wychodził, obawiając się, aby Butrym nie wyszedł, 
sama przybiegła do niego.
   — Na rany bozkie, zaklinam — zawołała pocichu — po Mszy Świętej zobacz się ze mną. Mam 
wielką potrzebę.
   Butrym, choć zrozumieć tego nie mógł, przyrzekł, iż czekać będzie.
   Modliła się Zaborska już z dziękczynieniem cudownemu patronowi, i zaledwie ksiądz 
przeżegnał, powstała, idąc do Marcyana, aby go z kościoła wyprowadzić. 
     Obawiała się jednak, aby ich kto razem nie widział, poszła z nim do celi o. gwardyana.
   Nie było go tu jeszcze, mieli więc czas do rozmowy.
   — Tyle acanu powiem — żwawo odezwała się Zaborska — że jakem była zawsze przeciwną 
temu romansowi, brata jego z moją Faustysią, tak widząc że dziewczyna mi schnie — matką 
jestem. — Co mam robić! Niech się kochają, niech się później pobiorą. Słowa nie rzeknę, byle 
książę nie wiedział.
   Słuchał, zdziwiony a poczęści niedowierzający, Marcyan.
   — Gdzie jest brat pański? — dodała porywczo. Marcyanowi łzy z oczu popłynęły.
   — Pani nie wiesz? — spytał smutnie.
   — Ja ? Zkąd-że ja o tem wiedzieć-bym mogła?
   — Wolski się nie chwalił?
   — Na miłość Bożą! a toż co? alboż.... I strwożona ręce zacisnęła.
   W tem wszedł o. gwardyan, i widząc ich rozmawiających, stanął, poruszając ramionami.
   — Mój ojcze — pośpieszyła — całując go w rękę Zaborska, — pozwól mi się z nim rozmówić, 
mam pilną sprawę.
   — Mówcie, byle co poczciwego — odparł o. Remigi, idąc ku oknu.
   Zaborska przybliżyła się do stojącego w progu Marcyana; ten miał już czas namyśleó się, że 
zawierzać zupełnie starej nieprzyjaciółce, o której nawróceniu powątpiewał, było niebezpiecznie.
   — Gdzie Damazy? — zapytała Zaborska, oczyma go przenikając.
   — Moja jejmość — odparł chłodno Butrym — naprzód proszę mi powiedzieć: jak się pani 
serce tak obróciło nagle ku nam?
   — Widziałeś mnie przy ołtarzu — odparła Zaborska, uderzając się w piersi — widziałeś, żem 
nie heretyczka, że się Bogu modlę, a nie wierzysz mi. Córka wynędzniała z tej miłości; choćbym 
jej nie chciała, co ja pocznę. Gdzie on jest?
   Marcyan patrzał na nią, niedowierzając.
   — Sam jeszcze nie wiem dobrze — rzekł, jąkając się — ale od dni kilku go napytać nie mogę. 
Lękam się, jak w wodę wpadł!
   Zaborska, w ruchach gwałtowna, podniosła głowę, ręce opuściła, jęknęła głośno:
   — Co acan myślisz? czy ten zbój? ale to nie może być?
   — Może to być — odparł Marcyan — bo Damazy był nadto śmiały, nie słuchał nikogo i w ręce 
jego łatwo mógł popaść. Lękam się, że albo nie żyje, lub siedzi gdzie pod ziemią, gdzie długo też 
żyć trudno.
   Patrzał na Zaborska, która płakać zaczęła; o. Remigi, stojący u okna, odezwał się surowo: — 
Cóż to jejmość wyrabiasz? do czego te płacze? Co to jest?
   Łzami temi skonwinkowała nareszcie-Butryma. Zbliżył się do niej.
   — Nie mam co taić — rzekł — Brata poranionego okrutnie wziął Wolski i siedzi w lochu pod 
zamkiem. Koliba wie o nim. Jeżeli możecie przez kogo trafić do niego, aby mu choć jeść dawali i 
rany opatrzyli; ja tymczasem starać się będę.
   Zaborska, której łzy nagle oschły, takim strachem przejętą, została, słuchała oniemiała.
   — Wiesz na pewno? — szepnęła słabym głosem.
   — Bom go widział— odparł jeszcze ciszej Marcyan. — Zlituj-że się pani, aby go choć przy 
życiu utrzymać — a Bóg łaskaw.... ja....
   Zadumała się Zaborska.
   — Zbój! kat! oprawca! — poczęła mruczeć. — Z nim i mówić o tem nie można. Koliba — to 
jego prawa ręka.
   Zadumała się i poczęła oczy ocierać.
   — Jutro przyjdź do Fary — rzekła cicho — powiem, co zrobię.
   Poszła żywo gwardyana pożegnać i wymknęła się z celi. Ojciec Remigi o niczem jeszcze nie 
wiedział.
   — Cóż-to za konszachty z Zaborska? — zapytał znowu surowo, patrząc na niego. 
     — O Damazego mnie pytała — westchnął Marcyan.
   —A ty sam nie wiesz, co się z nim stało? — rzekł gwardyan.
   — Niestety, ojcze mój — wiem już — wiem! Gwardyan oczy podniósł ciekawe, czuł jakby
   płacz stłumiony w głosie Marcyana.
   — Wolski go pochwycił. Ranny, porąbany, leży w lochu pod wieżą.
   — Plotki! — z obawą jakąś odezwał się gwardyan. —Wiesz że ludziom wierzyć łatwo nie 
można.
   — Byłem u niego, widziałem sam! — odparł Marcyan krótko, łzy ocierając z oczów.
   Po twarzy gwardyana przebiegł wyraz oburzenia. Pracował nad sobą, aby względem 
benefaktora, wielkiego dygnitarza Rzeczypospolitej i potentata, nie okazać uczucia, które-by mu 
uwłaczało, lecz zwyciężyć się nie mógł.
   — Musiał zawinie — zamruczał. — Posiedzi, puszczą go.
   — Tyle tylko wiem — rzekł Marcyan — iż ofiarę niewinną chciał wyrwać z rąk oprawców. Z 
tych lochów, w którym on siedzi, ludzie żywi nie wychodzą.
   Nic nie odpowiedział gwardyan, a po namyśle, ratując się, dodał:
   — Książę pan nie wie o tem pewnie. I odwrócił rozmowę. — Co myślisz?
   — Niebo i ziemię poruszę, a brata uratuję — lub sam zginę — odparł Mareyan.
   Dłuższa rozmowa tak była ciężką dla gwardyana, który niechęci i oburzenia względem pana 
nie chciał okazać, że ją natychmiast przerwał pod jakimś pozorem pilnego zatrudnienia, a gdy 
Butrym przyszedł go w rękę pocałować, szepnął tylko cicho:
   — Nie gub-że się ty sam, bądź ostrożny.
   Z tem odszedł Marcyan, czekając do dnia następnego, co mu Zaborska za wieść przyniesie.
   Stara powróciła na zamek, cała wzburzona otrzymaną wiadomością. Przez drogę miała czas 
obmyśleć, że córce nie godziło się tego mówić, aby jej nie przyprowadzać do rozpaczy. Musiała 
utaić nieszczęście, a sama się starać, szukać jakiegoś ratunku na nie. Do Wolskiego, gdy powróci, 
nie mogła się udać z prośbą, bo wiedziała, że ona-by popsuć mogła wszystko i do gniewu go 
pobudzić przeciw stróżom, a stróżów przeciw więźniom. Nie było innego środka, tylko samej lub 
przez kogoś, dostać się do Koliby.
   Jedna stara Szurska, gdyby chciała, mogłaby jej w tem być pomocą. Miała ona u wszystkich na 
zamku, nie wyjmując księcia ani Wolskiego, poważanie szczególne i łaski, niczem, chyba jakiemiś 
dawnemi zasługami i świadomością tajemnic, wytłómaczone. Na zamku unikano jej i obawiano się. 
Pozyskać jej sobie nie przychodziło łatwo, wiek uczynił ją obojętną na wszystko, oprócz grosza. 
Litość w niej obudzić było prawie niepodobna. Życie jej pełne było jakichś tajemnic.
   Przez nią jednę mogła Zaborska trafić do Kuliby i do więzienia. Powróciwszy, poczęła od tego, 
że uspokoiła córkę, oznajmiając jej, że się z Butrymem widziała i że Damazy trochę niedomagał, 
dlatego o sobie znać nie dał, ale już zdrowszy był i wkrótce obiecywał przybyć. Poszła potem zaraz 
do Szurskiej, którą w jej brudnej izdebce zastała, nad jakiemiś ziołami, garnkami i gospodarstwem 
cuchnącem, zagniewaną na służkę.
   Musiała Zaborska czekać z rozpoczęciem rozmowy, aż ona wyszła.
   — A! moja ty jedyna dobrodziejko i przyjaciółko — odezwała się — widzisz, co ja, przy 
mojem szczęściu, którego mi ludzie zazdroszczą, co ja za męki cierpię! Faustysia mi w oczach 
schnie; ratunku na to niema. Przepada za tym hołyszem Damazym Butrymem. Wiecie, że się jej 
taki człowiek jak Wolski stręczy — ani na oczy go widzieć nie chce.
   Szurska patrzała, w ustach niby coś przeżuwając.
   — O naszym księciu, który taki na nią łaskaw, ani mówić. Już byle dla niego była grzeczną, i to 
mu starczy. Szurska kiwnęła głową i wyrwało się jej:
   — Stary-by o trumnie myślał, a niewiedzieć co ma w głowie.
   — Co nam tam do tego! — przerwała politykując Zaborska. — Z księciem jak z księciem, ale z 
tym Wolskim — skaranie Boże! Kocha się w Faustysi na zabój — zazdrosny i poprzysiągł zgubić 
Butryma.
   — To on go zgubi — to taki człek— rzekła zimno Szurska, ciągle coś żując niby i spluwając.
   — A! otóż ja właśnie do was przyszłam o ratunek, moja dobrodziejko — wyciągając ręce do 
kolan staruszki, odezwała się Zaborska — moję Faustysię i mnie wybaw! Ona się zapłacze w 
śmierci po Butrymie, a jak jej nie stanie, mnie nie żyć.
   Zaborska kwilić się na płacz zaczęła, co bynajmniej Szurskiej nie rozczuliło. Stała, słuchając, i 
i niekiedy skrobała się po szyi, bo miała tę chorobę starych, która nieznośnem swędzeniem skóry 
dokucza. Ujęła ją zlekka za kolana Zaborska, co dziwnie wyglądało, bo była dostatnio i 
wykwintnie ubrana, a Szurska, jak żebraczka.
   — A cóż ja na to poradzę! — szepnęła stara i ramiona ścisnęła.
   Zaborska zbliżyła się do niej i rzekła cicho:
   — Napadł Wolski tego biedaka w lesie, porą- bali go, wzięli i tu do lochu rzucili! On z ran i 
głodu umrze!
   Szurska, słuchając, usta wydęła i powieki ściągnęła. Dotąd obojętna, wiadomością tą się 
ożywiła nieco.
   — Zkąd wiesz? — spytała lakonicznie.
   — Wiem najpewniej. Butrym przecie ma brata...
   — Co podłowczym był? — przerwała Szurska.
   — Ten sam. Szurska głową kręciła.
   — Gdyby choć mu rany opatrzeć i jedzenie można zanieść, żeby go Koliba nie zamorzył.
   Domyślając się, że tu o jej interwencyą idzie, spojrzała bystro Szurska i żuła żywiej, a głową 
potrząsała.
   — Ten Wolski! ten Wolski! — zamruczała — to człek. Takim szatani dopomagają, a z 
szatanem sprawa, o ho! o ho!
   W tem zakipiało coś w garnuszku na kominie i Szurska coprędzej poszła go odstawić, 
narzekając na tę — niezdarę — która poszła i nie powracała. Zaborska chcąc jej gniew złagodzić, 
sama się schyliła do garnka.
   — Moja dobrodziejko — rzekła — ratuj mnie. Na zaklęcia i prośby Szurska długo milczała,
   ani się wymawiając, ani obiecując nic.
   Zaborska jeszcze raz się do łez uciekła, a stara się jej dała wypłakać; naostatek wzięła ją za ra- 
miona, zapatrzyła się jej w oczy i popchnęła ku drzwiom, mówiąc dobitnie.
   — No — to dosyć! słyszysz? mówię — dosyć! rozumiesz!
   I drzwi sama za nią zamknęła.
   Kiedy na zamku się to działo, zabawna i dziwna scena odbywała się pod bramą. Koliba siedział 
nad garnkiem z kaszą, który starannie wyskrobywał, bo lubił właśnie tę, która była do boków 
przywrzała, gdy do izby jego wpadł zamaszysto, świstając, Wątróbka.
   Wziął się w boki i począł na niego patrzeć. Zbliżył się potem i zajrzał mu do garnka — rozśmiał 
się, ale w tej-że chwili rękę wyciągnął do leżących kluczów na ławie i pochwycił je. Koliba, brzęk 
usłyszawszy, zerwał się, garnek na stół rzuciwszy. Oczy mu się zaogniły.
   Palce kościste zmierzały ku kluczom.
   Wątróbka je za siebie wziął aż na plecy.
   — Siedź, jedz — pij.
   Pokłonił mu się, nogą szastnął i ku drzwiom się posunął. Koliba za nim biegł, grożąc i mrucząc.
   — Ani mi się tykaj, bo ubiję! — zawołał Wątróbka. — Siedź tu.
   Szedł za nim stróż do drzwi, jęcząc już tylko, ale chłopak kluczów ani myślał oddawać. 
Popchnął go od siebie, odwrócił twarzą do garnka, skoczył do drzwi i za sobę je zatrzasnął, a 
skobel założył i kijkiem go umocował.
   Wewnątrz dobijał się Koliba, ale zcicha i ostrożnie, bo się snadź obawiał czegoś. Chłopak 
tymczasem, śmiejąc się, zbiegł ku drzwiom więziennym, klucza do zamku dobrał, otworzył, dostał 
się do wnętrza i zamknął je za sobą. Stojąc na wschodku, dobył z zanadrza stoczka, krzesiwa i 
siarkowanej hubki. Rozniecił płomyk, stoczek zapalił i z nim zszedł na dół wschodami. Śpieszno 
mu było, przeskakiwał po dwa wschody. Przesunął się żywo kurrytarzem, patrząc po drzwiach, 
dopóki na nich nie zobaczył kredą zrobionego znaku. Począł kluczów dobierać. Był ich pęk duży, i 
nie prędko mu się udało znaleźć ten, który otwierał. Naostatek zamek uległ i Wątróbka był w 
podziemiu, ciekawie się rozpatrując. Stoczek podniósł do góry.
   Damazy leżał na wpół wsparty o ścianę, w tym stanie półsennym, w jakim go znalazł Marcyan. 
Usta miał otwarte, oczy osłupiałe. Twarz pokrwawiona strasznie wyglądała, — bladość jej zaschła 
krew prawie trupią czyniła.
   Zobaczywszy Wątróbkę, przebudzony, poruszył się nieco i oczy znowu przymknął. Światło 
raziło je, po długiem nawyknieniu do ciemności.
   Wątróbka szedł tu przygotowany, bo z kieszeni dobywać zaczął żywo flaszeczki i długie 
płócien- ne szmaty. W dzbanie z boku stała woda. Nie pytając Damazego, śpiesznie ukląkł przy 
nim i ostrożnie ujął go za głowę.
   Butrym mruczeć począł.
   — Daj mi pokój.
   Nie usłuchał tego Wątróbka i gałganem w wodzie zmoczonym, obmywać go począł. Nie 
opierał się temu Damazy. Chłopak dosyć zręcznie opatrywał mu głowę, obwiązał ją, przyłożywszy 
mokry kawał płótna do niej. Z drugiej flaszki potem w usta zaczął mu coś wlewać powoli. Butrym 
zakrztusił się, odepchnął rękę, lecz w net jak obezwładniony dał z sobą czynić, co chciał Wątróbka.
   Wkrótce, po napojeniu tym, Damazy odetchnął silniej, rozuszył się i powieki jego podniosły 
się ukazując oczy, w których życie jakieś połyskiwało. Zdziwiony, przypatrywał się Wątróbce, 
niewierzyć się zdając własnemu wzrokowi.
   Chłopak — Samarytanin z dzieła swojego, zdawał się być rad bardzo, uśmiechał się. Widząc, 
że Damazy nie opierał się, podniósł z niego poszarpane odzienie, szukając ran, któremi był okryty. 
Wszystkie one prawie, nie zbyt będąc głębokie, poprzysychały same, na piersiach i ramieniu tylko 
dwie głębsze się zaogniły, które Wątróbka obmywał zwolna i kawałkami płótna pozakładał. Okrył 
potem opończą podartą Damazego i na klęczkach przed nim, odezwał się: — Lepiej ci?
   — Lepiej. — Wyciągnął rękę drżącą, schwycił dłoń Wątróbki i ścisnął. Chłopak dobył sporą 
bułkę z kieszeni, rozkrojoną i napełnioną mięsem, gwałtem niemal wsuwając ją w rękę Butrymowi. 
Z drugiej dostał flaszkę i pokazawszy mu ją — położył przy nim.
   Naostatek, pomyślawszy chwilę, rozwinął stoczek, uciął go kawałek dla siebie do powrotu, a 
resztę, razem ze skałką, krzesiwem i hubką, oddał Butrymowi, który powoli do życia wracał i 
przyjmował to, wejrzeniem dziękując mu.
   Wątróbka śmiał się, uradowany, położył palec na ustach, obejrzał się w koło — i rzekł:
   — Jeśli się uda — przyjdę!
   Kiwnął głową i nie czekając podziękowania, pośpieszył z powrotem.
   Koliba, zamknięty w swej izbie, kołatał ciągle, klnąc na czem świat stał, dobijał się tak, że stróż 
przechodzący posłyszał, zobaczył drzwi na skobel zamknięte, otworzył je, niemogąc pojąć, kto się 
ośmielił tak zażartować ze strasznego Koliby. Zamiast podziękowania dostał od niego w kark i 
został precz wypchnięty. Klucznik wściekły stał u drzwi tych, któremi Wątróbka wszedł do 
podziemia, czekał i pięść zaciskał, aż paznogcie mu się w ciało wbijały.
   Stałby był tak aż do powrotu chłopca, gdyby w górze nad sobą, nie posłyszał chodu. Ktoś do 
jego izby zaglądał. Musiał się ruszyć, aby zobaczyć, czego od niego chciano.
   W progu stała, w brudnym tułubku i chustce na głowie, Szurska.
   Zobaczywszy ją, Koliba spuścił głowę, spokorniał i zbliżył się, witając. Małomówna stara dała 
mu znak, aby wziął klucze.
   Musiała do tego mieć jakieś prawo, bo Koliba się nie sprzeciwiał, nie drożył, ramionami tylko 
zżymnął i zamruczał: — Teraz nie.
   Starucha obojętnie mu się przyglądała, i jakby nie rozumiała, powtórzyła:
   — Klucze.
   Koliba, zakrwawione swe białka i oczy przygasłe zwrócił na nią. Rozstawił ręce — i pokazał, 
że w nich nie ma nic.
   Szurska nogą tupnęła.
   — Gdzie?
   Tłómaczenie było tak upokarzające dla Koliby, że wolał się na gniew jej narazić. Powtórnie 
ręce próżne jej pokazał: — No! niema!
   Było to tak niezrozumiałem dla starej, że stanęła patrząc na Kolibę i czekając, aby jej to 
objaśnił, gdy, poza niemi dał się słyszeć chrzęst otwieranego zamku, potem skrzypnięcie drzwiami. 
Koliba odwrócił się drżący, gdy w tem przypadł Wątróbka, pęk kluczów w ręku trzymając i po gło- 
wie niemi uderzywszy Kolibę, cisnął mu je na ręce, które je drapieżnie pochwyciły.
   Zobaczywszy Szurską, z udaną galanteryą się jej pokłonił.
   — Czołem pani starościnie dobrodziejce — zawołał śmiejąc się. Cóż pani tu w tej dziurze 
porabia? Ja chodziłem na nietoperze polować, ale mi się nie udało. Już poczuły nadchodzącą 
wiosnę, i, co dawniej bywało, wiszące je znajdowałem jak sakwy na ścianach, teraz ani jednego.
   Szurskiej ten ton błaznującego chłopaka nie był do smaku.
   — Dałbyś pokój! — zamruczała.
   Wątróbka ją i Kolibę jednem wejrzeniem objąwszy, uśmiechnął się.
   — Jeżeli pani starościnie przerwałem miłą schadzkę z tym zachwycającym młodzieńcem 
(wskazał na strasznego Kolibę), boleję mocno. Stało się to bez premedytaeyi, klnę się.
   — Błazen! — wyjąknęła Szurska.
   — O schadzce-że nikomu nie powiem, za to ręczę mojem nieszlacheckiem słowem. Takie daję 
jakie mam, starościna daruje.
   Podniósł czapeczkę.
   — Mam precz iść? — spytał, śmiejąc się.
   — Idź do...
   — Do? — spytał. Wątróbka — niech pani starościna rozkaże dokąd? Spełnię jej ordynans. 
Szurska z najwyższą niecierpliwością wyciągnęła ręce i zamiast odpowiedzi, precz go popchnęła.
   — Idź do dyabła!
   — Ścielę się pod stopy starościny — odparł Wątróbka. — Zaniosę mu ukłony od niej.
   I śmiejąc się a poświstując, wyskoczył w dziedziniec.
   Pozbywszy się go, Szurska wskazała Kolibie, aby szedł z nią do więzień.
   Stary nie mógł się oprzeć temu, bo, natychmiast latarkę zabrawszy, zwrócił się ku lochom. Nie 
po raz pierwszy Szurska tu być musiała i szła tak, jakby była obznajomiona dobrze. Spoglądała po 
drzwiach, słuchała głosów, które z poza nich wychodziły, nie dając żadnej oznaki zdziwienia, ani 
współczuczucia.
   Na pół drogi Koliba odwrócił się, pytając oczyma: dokąd chciała? pokazała mu ciemny 
kurrytarz. Sam on już, niepytając, gdy przyszli do drzwi więzienia, w którem siedział Damazy, 
począł je otwierać.
   Stara, pod tułubkiem, tak samo jak Wątróbka, niosła różne węzełki.
   Wchodząc do lochu, znaleźli Damazego, który posłyszał był chód i otwieranie, leżącego i 
okrytego z głową. Wszystko, co mu Wątróbka przyniósł, pochowane było pod słomę i odzież. Nie 
miał nawet ochoty podnieść się i spojrzeć na stróża, aż Szurska, przysiadłszy przy nim, odsłoniła 
kaptur poszarpany, którym miał głowę pokrytą, i zobaczywszy ją obwiązaną, mruczeć coś zaczęła.
   Głos ten i dotknięcie ręki przymusiło Damazego zwrócić głowę i obejrzeć się. Poznał starą 
Szurską, która kiwnęła nań i palec położyła na ustach. Półsłowami mówiąc tylko do niego, 
zażądała, aby się podniósł.
   Koliba, latarkę zostawiwszy na przymurku, sam siadł na wschodkach. Szurska szybko zaczęła 
odwijać szmaty, które pokładł był Wątróbka, powąchała je, zalała czemś innem, z dobytej 
flaszeczki, i przyłożyła nanowo.
   Z obojętnością znękanego człowieka, który daje z sobą robić, co kto chce, poddał się Damazy 
nowemu ran opatrzeniu. Szybko i dosyć zręcznie dopełniła tego stara. Położyła przy nim w papier 
zawinięte jadło jakieś, przyniesione z sobą, coś mu szepnęła bardzo cicho do ucha, popatrzyła na 
niego — i wróciła do Koliby, który z rezygnacyą jakąś był jej posłusznym.
   Po dniach pozbawionych nadziei — od chwili, gdy Marcyan wdarł się do niego, niemal siłą, 
poczynało wracać Damazemu życie jakieś i choć słaby promyk ufności w przyszłość.
   W początkach zwątpił był zupełnie o sobie, znając zajadłość Wolskiego, czekał już tylko 
śmierci, a chcąc ją przyśpieszyć, głodem się morzył; teraz chciał żyć, choć męcząc się i myśląc, że 
się jakim cudem wyzwolić może.
   Nie rozumiał on wcale, co tu mogło przygnać Wątróbkę, oprócz chętki uczynienia na przekorę 
Wolskiemu; mniej jeszcze miłosierdzie Szurskiej nad sobą mógł wytłómaczyć, bo ona nie miała 
żadnego powodu litowania się nad nim. Domyślał się w tem chyba starania brata i przekupienia 
kobiety, ze skąpstwa znanej.
   Gdy mu przyniesiony napój i pokarm, trochę sił przywróciły i senność przeszła, poczuł 
większy ból w ranach opatrzonych, lecz ten mu najmniej dolegał; myślał: czy brat może w jaki 
sposób ułatwić mu ucieczkę lub wyrobić uwolnienie.
   Pierwsze było prawie niepodobnem, drugie zupełnie niemożliwem. Za życia chorążego, oprócz 
Sępika, którego Wolski puścił na czas tylko, chcąc się nim posłużyć, nie było przykładu, by kogo z 
lochów puszczono. Wiedzieli wszyscy o takich, co tu gnili od lat dwudziestu.
   Nie przyszło nawet na myśl Damazemu, by chorąży mógł umrzeć, lecz — jakaś nadzieja 
nieoznaczona, niewytłómaczoną, wstąpiła w serce. Byli ludzie, co o nim wiedzieli, co się nim 
opiekowali.
   Ciekaw był: czy Wątróbka przyjdzie znowu, cży Szurska powróci?
   Sił trochę odzyskawszy, jednakże daleko więcej cierpiał, niż wprzódy. Gdy go tu rzucono 
poranionego, po znaeznym krwi upływie, padł osłabiony, zrozpaczony i, morząc się głodem, 
zwolna przeszedł w stan gorączkowego marzenia i senności. Sny zrazu burzliwe i niespokojne, w 
miarę jak siły tracił, stawały się coraz mniej wyraźnemi, mglistemi, czucie zastygało. Zdawało mu 
się, że nieznacznie z tych marzeń sennych przejdzie w wieczny sen śmierci.
   Niekiedy dziecięcy nałóg, na myśl, że usta przywodziły mu modlitwę, szeptał ją, urywała mu 
się, rozpoczynał nanowo — usypiał. We snacli widział Faustysię małem dziewczęciem, z kosami 
długiemi na ramionach, chodzącą boso po podwórku i uśmiechającą mu się, potem starego króla z 
Lunewilu, siedzącego przy kominie z długą fajką i łagodnie uśmiechającego mu się; widział 
przyjaciół, brata i jakichś złych zbójów, którzy go dusili za gardło.
   W snach gorączkowych plącze się wszystko przeżyte, a najczęściej to, co najdawniejsze, co 
zapomniane i pogrzebione. Te lata młodości nanowo prześnił był Damazy. i teraz rozbudzone 
wspomnienia ich, przychodziły mu żywsze. Sam przed sobą spowiadał się ze wszystkich lat, 
szczęśliwych i czarnych.
   Chciał znowu żyć, nie tyle może dla nadziei szczęścia, ile dla pomsty nad wrogami. 
Niechrześcijańskie to uczucie, najtrudniejsze do wyrwania z serca ludzkiego, tkwiło w nim 
dziwnie obok modlitwy.
   Izba więzienna, którą teraz, zapaliwszy stoczek na chwilę, mógł poraz pierwszy obejrzeć lepiej, 
nie miała światła i okna. W górze ciemna szyja zakratowana wychodziła gdzieś, złamana tak, aby 
się nią żaden promień nie wcisnął i wiała czasem chłodnem powietrzem.
   Ściany ceglane, których barwę zieleń pleśni zmieniła, całe były mokre i jakby przesiąkła wodą. 
Gdzieniegdzie połyskiwała ona na zrębach. Zdaleka, w drugim rogu izby, przy ścianie postrzegł 
Damazy, przerażony — zwisły łańcuch zardzewiały, którego końce leżały na ziemi, a tuż pod 
niemi bielały rozrzucone kości. Pomiędzy niemi, przyglądając się pilniej, rozpoznał czaszkę 
ludzką wywróconą, której kość od wilgoci już popękała.
   Kilka żeber i piszczeli sterczało z kupy jakiegoś śmiecia i zgnilizny. Damazy przeżegnał się i 
za tego męczennika odmówił Anioł Pański.
   Dawne te jakieś dzieje, zapomniane, wypisane były temi szczątkami człowieka, któremu nawet 
nie dano pogrzebu.
   Damazy, nierychło ośmieliwszy się, po odmówieniu modlitwy spróbował podnieść się na nogi. 
Zdawało mu się, że obowiązkiem jego było te obnażone kości zagrzebać i ziemią przyrzucić. Gra- 
barski ten obowiązek dlatego chciał spełnić, że mu widok czaszki i resztek niedogniłych przykre 
sprawiał wrażenie.
   Postawiwszy stoczek na przymurku, Butrym zbliżył się ku miejscu, w którym łańcuch był 
zwieszony. Oprócz czaszki i twardszych kości piszczeli, żeber, porozrzucanych jak rozerwany 
różaniec kręgów pacierzowych, nie tu już nie pozostało, a resztki kości wilgoć tak przejadła, że się 
w rękach rozsypywały. Ziemia w tem miejscu miękka dała się podnieść rękami; Butrym rozgarnął 
ją, wykopał dołek i z pobożnem uczuciem począł składać w nim wszystko, co jeszcze na 
powierzchni leżało.
   Na jednej z maleńkich kości, coś mu zabłysło. Była to złota obrączka. Nieboszczyk za pogrzeb 
mu płacił. Na szerokiej obwódce, stały dawnem pismem wyryte wyrazy:
   Serce moje i twoje
   Połącz, Boże, oboje.
   i rok 1590.
   Stare dzieje! — Serca te rozdzieliła niewola i śmierć, a z dwóch nieznanych żywotów została 
martwa obrączka, trwalsza niż życie.
   Z uczuciem takiem, jakby mu historya tych kajdan i męczeństwa była znaną, Butrym na palec 
włożył pierścień ów ślubny. Miałoż to znaczyć ślub ze śmiercią, czy przepowiednią być życia, 
które serca połączy?
   Pogrzebłszy kości, Damazy wrócił na swój barłóg — i zabrał się do spoczynku. Nie było tu dla 
niego ani dnia ani nocy. Nawet przyjście Koliby nic nie oznaczało, gdyż klucznik, przyniósłszy 
dzban wody i kawał suchego, zapleśniałego chleba, czasem się po dwa dni nie zjawiał, czasem dwa 
rasy na dzień zaglądał.
   Głosy z zewnątrz nie dochodziły prawie i dzwonów kościelnych nie mógł nawet dosłyszeć. 
Niekiedy, gdy w dziedzińcu brukowanym ciężkie wozy blizko przechodziły, zdawała się drżeć 
ziemia.
   Wśród ciemności — słyszał nocą tylko szmery jakichś istot niewidzialnych, które z nim 
dzieliły więzienie — ale nie widział ich. Owady ślizkie jakieś i zimne, znajdował przylgłe do ciała, 
gdy się budził i zrzucał je z obrzydzeniem. Lecz, coby innego człowieka zabić mogło, silnej tej 
naturze, nawykłej do trudu, gdy raz pragnienie życia się rozbudziło, służyło tylko do krzepienia go, 
do wyprowadzenia ze zdrętwiałości i uśpienia.
   Nazajutrz nie zjawił się Koliba, nie przyszedł nikt. nic nie przerwało milczenia głuchego tego 
grobu. Na chwilę Butrym zapalił stoczek, aby poszukać pokarmu, który wygłodzonemu zdał się 
dziwnie smacznym. Siły wracały. Rany mniej bolały dnia tego. Myśl w głowie chodziła rze- 
     źwiej. Ludzie o nim wiedzieli, brat pracował dla niego, naostatek Bóg, gdyby go nie chciał 
ocalić, czyżby mu nie dał w pierwszych dniach zakończyć mizernego żywota?
   Trzeciego dnia otworzyły się drzwi, wszedł Koliba, dzban świeżej wody niósł, chleb pod pachą 
i miskę postawił przy nim, w której ciepła strawa była.
   Nie odezwał się, stojąc nad nim, gdy jadł — a na — Bóg zapłać — nie odpowiedziawszy ani 
mruknięciem, zawrócił się i drzwi zamknął za sobą.
   Wróciły ciemności i milczenie. 
    
   * * * Dnia 4 Maja, wedle zwyczaju, uroczyście obchodzić miano św. Floryana imieniny księcia 
chorążego. Ktotylko chciał na łaskę jego zasłużyć lub się w niej utrzymać, dnia tego submittować 
się musiał.
   W wigilią już miasteczko i zamek nadzwycaj były ożywione. Książę chorąży starzał i chorzał, 
mówiono o testamencie — a rzeczą jest dowiedzioną, że najwięcej ludzie dworują młodym 
pannom, a starym bezdzietnym u grobu stojącym bogaczom. Zjazd też w tym roku obiecywał się 
nadzwyczaj liczny. Niemówiąc o tem, że z Zawieprzyc pan Wojewoda Czerniechowski, teść 
księcia chorążego, przyjechać musiał, bo dotąd losu przyszłego córki nie mógł zapewnić; księżna 
krajczyna, uczony książę Udalryk, Sapieha jeden, Massalski, obywateli z Brzeskiego mnóztwo 
dążyło do Białej.
   Obiecywano, iż hetman wyśle z gratulacyą syna księcia Karola, Miecznika Litewskiego, lecz 
pono miecznik wolał polować z przyjacioły i wymówił się od podróży, która mu groziła urzędową, 
obowiązującą nudną powagą.
   Szambelan Kaszyc bawił już od dni kilku; książę się dowiadywał i spodziewał Matnsewicza; 
drobnej szlachty nie liczono.
   Imieniny obchodziły się solennie, z nabożeństwem uroczystem u Fary i we wszystkich 
kościołach, z biciem z dział i moździerzy czasu obiadu i wiwatów, z powinszowaniami 
duchowieństwa, na którego czele stał proboszcz bialski i słucki, biskup Ptolemaidy ks. Riokur, z 
mowami i podarkami nawet, które, jako tak możnemu panu, ofiarowywano w osobliwościach 
rzadkich, a tylko rzadkością swą kosztownych.
   Na zamku też stosowne czyniono przygotowania, dla przyjęcia choćby najliczniejszej 
frekwencyi gości wszelkiego stanu i stopnia.
   Dla najdostojniejszych stół w paradnej sali, dla średniego stanu — marszałkowski, przy którym 
szlacheccy dworzanie panów zasiadali, dla służby naostatek i czeladzi stoły i beczki musiały być 
obmyślane.
   Zbytnich wydatków nie lubił książę, lecz gdy miał wystąpić jako Radziwiłł w oczach świata, 
nie skąpił niczego, pro honore domus.
   Pomimo tych przygotowań wesołych i widocznych już dowodów czci powszechnej, jaką 
księcia otaczano, bo się go wszyscy lękali — mimo że nic jawnie zasmucać nie było powinno 
chorążego księżna krajczyna przybywszy tu pierwsza, postrzegła (na kilka dni przed 4 Maja), że i 
książę chorąży i sama księżna i otoczenie ich najbliższe, wcale do wesołości nastrojeni nie byli.
   Książę wyglądał niedobrze, blado, chodził z ciężkością, często usta zaciskał, jakby go co 
bolało, i niezmiernie drażliwy był a gniewny.
   Przy obcych usiłował twarz rozjaśniać, nawet próbował się uśmiechać, lecz wysiłek ten, ciężki, 
natychmiast w niwecz się obracał, czoło chmurzyło się, myśl odlatywała gdzieś; nie słyszał co 
mówiono doń i odpowiadał niestosownie.
   Dubiski doktor na zapytania księżnej i Wojewody Czerniechowskiego dawał zaspakajające 
odpowiedzi, zawsze jednakie: — Unikać emocyi, nie poruszać się, strzedz wszelkiej alteraeyi.
   Przepisy było doskonałe, lecz wykonanie ich nadzwyczaj trudne, gdyż jak raz, jadąc do 
Zawieprzyc w swaty zp. Sadowskim, któremu chciał siostrę żony dać, chorąży nagle na popasie 
zniechęcił się do niego, dlatego, że za długo pas zawiązywał — tak i teraz ledwie nie przelatująca 
mucha w gniew go mogła wprawić. Cóż dopiero ludzie?
   Gdy był w takiem usposobieniu, upatrywał do nich różne rzeczy. Jeden się nie kłaniał, jak na- 
leżało, drugi patrzał koso, trzeci nie odpowiadał jasno, a niektórym buty śmierdziały.
   Pomiędzy przybywającymi najgłówniejszym przedmiotem rozmów i zajęcia było: A zrobił 
książe testament, czy nie?
   Zamykał się ciągle z ks. Riokurem, a wychodząc biskup miewał palce atramentem powalane... 
Zdawało się więc, że chyba nad testamentem pracowali. Drudzy utrzymywali, że testament bez 
Matusewicza się obejść nie mógł, a ten tak bywał temi czasy zajęty, iż do Białej nie zajeżdżał. 
Przebąkiwano też, iż się zraził do chorążego, który obiecywał dużo a nie dawał nic, czego 
Matusewicz nie lubił.
   W Nieświeżu zagadka testamentu nie schodziła ze stołu i książę z listem gratulacyjnym wysłał 
Ponikwickiego, aby tam w miejscu wywąchał prawdę.
   Tymczasem w Białej nawet nikt niczego pewnym nie był.
   Jeden Wolski, który ostatniemi czasy jeszcze w łaskach urósł i wielką miał konfidencyą z 
księciem, zapewniał rzeźko, iż testamentu nie było i nie będzie. Ale znano pana łowczego, iż mu 
wierzyć nie było można, bo mówił co mu było potrzeba, i gotów był przysięgać, a jutro z własnej 
wyśmiewać się przysięgi, i w dudków, co w nią wierzyli. Ks. Riokur, polityk wielki, nie miał tego 
zwyczaju, aby się komu zwierzał. Usta miał zamknięte, uśmiech na nich dla wszystkich — i 
dyskrecyę,. Stworzony do obcowania z panami, wiedział, że milczenie tu dobrze płaci.
   Wnosząc z fiziognomii księżny chorążyny, która w sprawie tej testamentowej najmocniej była 
interessowaną, spodziewając się dożywocia i zapisów, można było sądzić, iż Wolski miał 
słuszność, bo księżna chodziła, ile razy się nie wysilała na spokojne oblicze, zafrasowana bardzo i 
posępna.
   Nadszedł oczekiwany dzień św. Floryana, nibyto majowy, niezbyt chłodny, zrana zagrażający 
deszczykiem. Na pogodę nikt nie zważał i wszyscy się postroili letnio, w najparadniejsze suknie, 
od atłasów i axamitów.
   W Białej było tak, jakby najuroczystsze święto; od rana bito we dzwony i wszędzie do nich w 
pomoc musiano wezwać młodzież, która z taką przyjemnością na sznurach się wiesza i kołysze z 
niemi.
   U Fary celebrować miał ks. biskup Ptolemaidy, a kazanie szczególną zwracało ciekawość 
wszystkich, gdyż miał je wygłosić, znany z wielkiej pobożności i wymowy, sławny dominikanin, 
ks. Obłoczymski z Nowogródka, który w przejeździe ztamtąd do Lublina, na parę dni wprzódy 
znalazł się w Białej, a tu go uproszono, że na św. Floryan pozostał.
   Ks. Obłoczymski był u Radziwiłłów persona grata, nietylko jako świętobliwy zakonnik, ale i 
jako wielki kaznodzieja.
   Byłto człowiek wcale niepospolity, gdyż w życiu powszedniem nie okazywał się czem był, 
przedstawiał się skromnym, cichym, łagodnym, a spełniając swe obowiązki kapłańskie, stawał się 
natchnionym i taką mocą obdarzonym, że mu wszystko ulegało.
   Ks. biskup Riokur przyjął go na probostwie z wielkiem poszanowaniem, ugoszczono go na 
zamku; przy summie powiedział kazanie, ale szczęście to było, że książę chorąży, który zrana 
tylko był na mszy świętej w kaplicy zamkowej, a u Fary się nie znajdował — nie słyszał kaznodziei. 
Mówił on bowiem o wielkościach ziemskich, o ludziach, co niemi są przyobleczeni, o sile i 
bogactwie a używaniu ich poludzku i pobożemu, — w sposób tak bezwzględny, tak ostry, iż się 
zdawało jakby miał na myśli tych, co ich nadużywali.
   Nie było to we zwyczaju w Białej, gdzie i z kazalnicy kadzono potentatowi, a wysławiano go. 
Zaś ks. Obłoczymski o solennizancie dnia tego nie wspomniał, co ks. biskupa wielce zgorszyło. 
Kazanie pomimoto uczyniło wrażenie wielkie.
   Po nabożeństwie napełniły się sale zamkowe gośćmi, nieustannie przybywającymi. Nigdy ich 
może tylu na św. Floryana się nie stawiło.
   Świetnie wyglądało towarzystwo: dygnitarze i możni z Wojewodą Czerniechowskim na czele, 
postrojeni przepysznie; damy, z księżną chorążyną i krajczyną w sukniach jasnych, w brylantach i 
koronkach, we fryzach i robronach — jak wieniec kwiatów zdobiły salę.
   Sam książę chorąży, acz zmęczony i cierpiący widocznie, musiał się przyodziać strojno i miał 
na sobie żupan atłasowy karmazynowy, pas perski, kontusz aksamitny oliwkowy, z guzami 
brylantowemi, a karabelę znaną jako jedyną w skarbcu, której sama obsada, pochwa i rękojeść, 
złoto i drogie kamienie, na trzy tysiące dukatów były szacowane.
   Buty chorąży musiał też wdziać do barwy kontusza, lecz zawczasu wiedziano, że safianowych 
nie zniesie, choćby sznurowanych: zrobiono mu atlasowe, które na zbrzękłych nogach dziwnie 
wyglądały. I barwa też żupana jeszcze wybitniej bladość cery i żółtość jej wykazywała. Trzymał 
się chorąży oile mógł prosto i wyniosło, lecz gdy na chwilę się zapomniał, wnet się garbił i głowa 
mu opadała. Cierpiał widocznie.
   Ale też i nie dziw było, bo go od wieczora dnia poprzedzającego gratulacyami zamęczano. 
Przychodzili słudzy, officyaliści. duchowieństwo; nau- czyciele przyprowadzali młodzież szkolną, 
która wyuczone na pamięć powinszowania recytowała, a książę wszystkiego tego słuchać musiał.
   Zrana już Wolskiemu powiedział chorąży, iż radby, aby ten dzień się jaknajrychlej skończył.
   Ponieważ po nabożeństwie objawił gospodarz życzenie przyjęcia na osobności ks. 
Obłoczymskiego i siedział z nim w gabinecie jakie pół godziny; ludziom się zdawało, że i ta 
rozmowa niemało go znużyła i do nachmurzenia się przyczyniła. Około południa niebo się 
wypogodziło, ociepliło powietrze i uroczystość przez to zamkowa na świetności zyskała. Słońce 
złociło te oryginalne postaci, stroje, twarze zarumienione i oczy błyszczące.
   Solennizant tylko nie dał się rozweselić. Stał on w kółku swych dobrych przyjaciół i 
znajomych, dworujących ma — i ad multos annos życzących panowania.
   Szambelan Kaszyc musiał dnia tego zastępować i Matusewicza, który mimo obietnicy 
absentował się, co mu książę miał za złe. Pytał o niego ciągle.
   Od rana stoły zimnemi przekąskami obładowane stały; ku południowi zasiedli wszyscy do 
uczty, około cukrowych i migdałowych pyramid ogromnych, na których orły i trąby, mitry 
książęce, cyfry i wiwaty przez cukierników ulepione, wspaniale się prezentowały.
   Biesiada ta przeciągnęła się bardzo długo, gdyż i półmisków była moc wielka, i kielichy 
pomiędzy niemi krążyły. Toast za zdrowie solennizanta wniósł ks. biskup, przy dość długiem 
przemówieniu; potem z dział i moździerzy salwę dano.
   Chociaż Dubiski, we wszystkiem doradzający umiarkowanie, zawczasu ostrzegał księcia, aby 
wina nie pił dużo, gdy do toastów podano butelki, które w piwnicy nosiły nazwanie "Sierotki", bo 
jakoby z czasów księcia tego pochodzić miały, rozeszła się taka woń ambrozyjska od nich, a 
księciu tak to wino smakowało, że sobie kazał butelkę jego, dla siebie partykularnie destynowaną, 
postawić.
   I tak mu jakoś po pierwszych kieliszkach zrobiło się dobrze, rozjaśniło w głowie, sił przybyło, 
nogi nawet niby odżyły, iż począł nalewać trzęsącą się ręką i ani się opatrzył, jak ową buteleczkę 
wysuszył, wołając o drugą. Prawda, że butelki staroświeckie, pękate, były małego wzrostu.
   Chciała księżna zaprotestować, lecz chorąży się zmarszczył i kwaśno odparł: — Kiedy mi 
służy!
   Nie podobna już się było oponować, gdy humor też dowiódł, że wino służyło, bo chorąży, 
lekkiego dostawszy rumieńca, śmiać się i podżartowywać zaczął. Dubiski, który był w intencyi 
protestowania, za krzesłem się zjawił. Nim się odezwał, książę mu nakazcjący dał znak, aby na 
miejsce powracał.
   Imieniny mają prawa swoje.
   Wnoszący toasty dopuszczali się konceptów osobliwych, igrając z tą wodą, z którą św. Floryan 
miał gdzieindziej do czynienia, tu, jak w Kanie Galilejskiej, na wino zmienioną.
   Książę nawet z tych wytwornych popisów retorycznych uśmiechał się i mówił zcicha: — 
Łebak, mosanie!
   Przy głównym stole wszakże przez respekt dla księcia, dla dam, nie dopuszczano się zbyt 
rażących wybryków, ale z innych sal, chwilami dochodziły tu takie wesołości wybuchy, że się 
niemal trzęsły mury zamkowe.
   Nie było tam "Sierotki", ale węgierski barszczyk cienki, który jaknajlepiej smakował i głowy 
należycie zawracał.
   Gdy już dobrze nad wieczór od stołów wstawać poczęto, można było powiedzieć, że z 
wyjątkiem kobiet i kilku duchownych nikogo nie było, coby zupełną przytomność zachował; 
szumiało w głowach wszystkim, w najprzyjemniejszy sposób. Sam chorąży był zmieniony, twarz 
miał różową całą, tak, że i łysina nabrała tej barwy; wąsa pokręcał, brał się w boki i nogami raźno 
tupał, bo na gankach muzyka przygrywała. Jednakże, gdy przyszło od stołu wstawać, rozumnie się 
znalazł teść, Wojewoda Czerniechowski, który rękę mu podał, bo była potrzebna.
   Chorąży szepnął mu, iż do gabinetu swego radby na chwilę, co było naturalnem, bo zwykle po 
obiedzie odpoczywał, a dnia tego więcej niż kiedy wypoczynku potrzebował.
   Wysunęli się więc do gabinetu, gdzie książę w krześle swem siadł i, rozparłszy się, zaraz 
powieki przymknął, a pan Wojewoda Czemiechowski na palcach do sali się wysunął.
   Sen to jednak był, nie szczery, ale dla pozbycia się teścia udany, bo po wyjściu jego książę 
zawołał na hajduka, który nigdy z przedpokoju się nie oddalał.
   Ten, gdy przyszedł, chorąży, palec położywszy na ustach, pokazał mu, że chce wstać i coś 
szepnął na ucho.
   Hajduk zdziwioną zrobił minę — lecz musiał słuchać.
   Sparty na jego ręku, z pośpiechem niezwyczajnym, nogami poruszając jakoś bardzo 
zamaszyście — zadyszany nieco, powlókł się książę, znanemi kurrytarzami, do mieszkania 
Zaborskich.
   Od niejakiego czasu bowiem razem z chorobą miłość jego dla perełki rosła, choć ta źle ją 
płaciła. Chorąży dnia prawie teraz nie opuścił, aby u niej nie był. Stawał się coraz pieszczotami 
swojemi dokuczliwszym.
   Gdy u drzwi stanęli, hajduk spróbował je roztworzyć — ale mieszkanie było zamknięte. Kazał 
się książę dobijać, szurmować: nic to nie pomogło, gdyż nikogo tam nie było, i chorąży, postawszy 
u progu, gniewny niezmiernie, musiał odejść napowrót do gabinetu, nakazując hajdukowi, aby 
Zaborskie odszukał mu natychmiast i zapowiedział im, iż wieczorem do nich przybędzie.
   Odwrót z tej wycieczki szedł już daleko mniej raźnie, z głową spuszczoną, a do krzesła się 
dobiwszy, książę nakrył się chustką od much i, mrucząc coś, wnet drzemać zaczął. Wzdychał 
ciężko.
   Oprócz tego, iż przykro mu było niewidzieć perełki, namiętna zazdrość go dręczyła. Posądzał 
wszystkich — dąsał się jak dziecię.
   Wino jednak miało ten błogosławiony skutek, że sen sprowadziło, chociaż niespokojny. Rzucał 
się książę, wyrywały mu się wyrazy, ręce składały w pięści, tupały nogi, całe ciało drgało; aż 
wreszcie twardy sen z chrapaniem i świstem zakończył ten epizod.
   Trwał on tak długo, że w salach już seciny świec gorzały, a na dworze ściemniło się zupełnie, 
gdy chorąży naostatek przebudził się, z głową jak ołów ciężącą, z niesmakiem w ustach, osłabły. 
Bądźcobądź potrzeba było wyjść do gości, a że zwykł się był na wszystko kurować rumiankiem, 
zawołał książę hajduka i kazał go sobie podać. Na ten raz panaceum to nie posłużyło: niesmak się 
zwiększył, przywołano Dubiskiego, który limonadę radził i zaraz ją przyprawił.
   Po tej zrobiło się księciu lepiej.
   — Ale niechże książę pan przy wieczerzy da pokój winu! — rzekł Dubiski.
   Oburzył się chorąży.
   — Daj-że ty mi pokój — zawołał — doświadczona rzecz, klin klinem.... To mi doktor!
   Na sali muzyka grała, towarzystwo było bardzo ożywione; książę zajął swe miejsce, a 
gromadka wiernych otoczyła go zaraz.
   Łudziło wszystkich, iż twarz miał ciągle rumianą. Niebawem, według zwyczaju, który 
próżnować nie dozwala!, stoły znowu zastawiać zaczęto do wieczerzy. Wino wypite przy obiedzie 
obudziło apetyty wilczy. Książę też znajdował, że posilić się było zdrowo. Niektórzy z gości, 
jeszcze. porannego nie wydychawszy traktamentu, zasiedli do nowego.
   Wieczerza wprawdzie, co do liczby półmisków, nie mogła się mierzyć z obiadem, ale 
pożywnością ich mu nie ustępowała. Wino obficie podawano, a książę, mimo mrugań i ostrzeżeń, 
kazał sobie przynieść jednę "Sierotkę". Pierwszy jej zaraz kieliszek poskutkował cudownie.
   — Mówiłem, — zamruczał chorąży — że to niema jak klin klinem, a doktorowie — co oni 
znają!
   Wszyscy się godzili na to, że wino stare węgierskie jest najlepszym ze znanych lekarzy, na 
wszystkie ludzkie dolegliwości.
   I stało się, że znowu książę, jakby odmłodzony, wstał, sparty na ręku Kaszyca, poszedł do 
krzesła; tu jeszcze dobrą chwilę z nim mówił o wakujących stanowiskach i tych, które zawakować 
mogły, z powodu, że ich posiadacze nie długo żyć obiecywali; naostatek, gdy się już świece 
dopalały, a na salach gości ubyło, czule dawszy dobranoc tonie i księżnie kraj czynie, książę 
poszedł do gabinetu.
   Hajdukowi zaraz przykazał, aby już nikogo do niego do niego nie dopuszczał i, nie przebierając 
się nawet, jak stał, w paradnym stroju, kazał się prowadzić do Zaborskich.
   Nie wątpił, że nań tam czekają.
   W istocie paliły się świece na stole, obie kobiety poubierane siedziały: Zaborska smutna, a 
Faustysia, jakby gniewna, oburzona i zbuntowana.
   Zobaczywszy ją, chorąży, wprost na kanapę podążył, żądając, aby siadła przy nim, wyciągając 
ręce drżące, usta sposobiąc do pocałunków.
   Dziewczę, z wyrazem wstrętu, zmuszone przez matkę, zbliżyło się, spoglądając na starca z tak 
wyraźną pogardą i niechęcią, iż matka struchlała.
   — Perełka ta! królowa! ha — począł mruczeć — a niełaskawa była, uciekła, a książę tu już raz 
był!
   Ty jakaś!
   Nie dała mu odpowiedzi.
   — Ale bo cię miłuję bardzo — rzekł śmiejąc się — iżbym cię zjadł! ty, jakaś!
   — Mości książę, a mnie na płacz się dziś zbiera —wybuchnęła Faustysia.
   — Czegóż to?
   Matka trąciła córkę: — Zlituj się!
   Faustyna umilkła, lecz twarz okazywała gniew i rozdrażnienie.
   Chorąży patrzał na nią i poczynał się marszczyć.
   — Choć na ten moment, gdy ja tu przybywam, należałoby się rozweselić? — zamruczał.
   — Tu? — odparła Faustysia śmiało — na tym zamku? Któż tu wesół być może, gdy pod 
nogami jego jęczą ludzie w kajdanach, niewinni. Książę nie masz litości!
   Zwolna, książę, jakby się ze snu przebudzał, począł się podnosić i oblicze jego przed chwilą 
uśmiechnięte lubieżnie, wyraz dzikiego okrucieństwa przybierało. — Ty? jakaś! — krzyknął — ty! 
niewdzięcznico, która śmiesz — mnie.
   Głosu mu zabrakło, twarz różowa, stała się czerwoną, karmazynową, siną — podniósł pięść i 
zmierzył oczyma nieustraszone, wyzywające go dziewczę, — jakby je wzrokiem chciał zabić.
   — Oszalała! — zabełkotał. — Mnie! któż mnie śmieć może.
   — Ludzie nie śmieją! o! nie — zawołała Faustyna, odsuwając się od niego — przyzwyczaili 
księcia do czołgania się i pochlebstw — ale jest Bóg, jest Bóg, a straszne są sądy Jego.
   Matka, przerażona, usta jej ręką zacisnęła.
   Chorąży cały drgając, jak w konwulsyach, podniósł się na nogi, krzyknął zmienionym głosem 
strasznym i runął, jak kłoda, w pół na ziemię w pół na kanapę; oczy mu stanęły słupem.
   Stuk, który w przedpokoju posłyszał stojący hajduk, sprowadził go tu. Zobaczywszy leżącego 
księcia i już napróżno usiłującego podnieść się lub głos wydać, przypadł do niego coprędzej, chcąc 
podnieść z ziemi. Jakkolwiek silny, podołać temu nie mógł — zawołał na wylękłą Zaborską, aby 
po ludzi pobiegła. Faustynka w pierwszej chwili uciekła do swojego pokoju.
   Książę bełkotał coś, oczyma wodził do koła, poruszał się, lecz zdawało się, iż mowę mu odjęło 
Hajduk trzymał podniesioną głowę, która bezsilna opadała.
   Trzech służących wbiegło na wołanie Zaborskiej; chwycili na ręce chorążego i coprędzej 
ponieśli do sypialni, na łóżko.
   Dnbiski, który, jakby przeczuciem nie rozbierał się i był na dole, znalazł się natychmiast przy 
księciu. Ale z twarzy jego widać było, że nie miał tu nic już do czynienia.
   — Po księdza! — szepnął cicho.
   Służba rozbiegła się natychmiast po zamku, trwożąc, kogo spotkała, po drodze. Dano znać 
chorążynie; dowiedział się Wojewoda Czerniechowski; zbiegli się wszyscy: książę leżał bez mocy, 
jednem okiem poruszając tylko.
   Ksiądz biskup Riokur, na wpół rozebrany, płaszczyk czarny narzuciwszy na ramiona, stawił się 
także wprędce.
   Spoglądano na Dubiskiego, który nie odchodził od łóżka i z powolnością lekarza, który mógł 
przewidzieć katastrofę — patrzał na nią obojętny.
   Pytali go wszyscy.
   — Momenta policzone! — rzekł — ratunku niema. Ksiądz biskup tymczasem niedającego 
przytomności znaków na śmierć dysponował.
   Obawiając się zapewne, aby nagle objawiona wiadomość o niebezpieczeństwie, jakie groziło 
cho- rążemu, nie wznieciła niepokoju i bezładu, zamknięto drzwi, nakazano milczenie.
   Po izbach na dole śmieli się jeszcze i pili parobcy i gawiedź zamkowa. Poruszenie na górze 
przeszło niepostrzeżone; tajemnica do czasu została zachowaną.
   Gdy się to działo, a Wolski z innymi pił i dokazywał u marszałkowskiego stołu, gdzie rej 
wodził i co chciał sobie zuchwale pozwalał; napity już Wątróbka, znalazł się niewiadomo jakim 
sposobem na górnych kurrytarzach zamkowych. Prowdopodobnie podkradał się do fraucymeru 
księżny. W chwili, gdy hajduk z pomocą ludzi przenosił już bezprzytomnego chorążego do 
sypialni, Wątróbka widział to, podkradł się bliżej, wsunął do przedpokoju i posłyszał nawet, gdy 
doktor mówił, że chwile są policzone.
   Jak kula potoczył się na dół, wprost do izby, kędy łowczy dokazywał.
   Stanął naprzeciwko niego i z początku mu w oczy patrzał drwiąco, potem przypadł do niego 
nagle i szepnął mu coś na ucho. Wolski wziąwszy to za głupi żart, popchnął go całą siłą, tak, że 
Wątróbka zatoczył się i mało nie upadł.
   Coś jednak tknęło Wolskiego i poskoczył do chłopca.
   — Łżesz — trutniu!
   — Idź — zobacz — odparł śmiejąc się złościwie Wątróbka — jego życie a twoje panowanie się 
skończyło.
   Chociaż nie wierzył Wolski, wybiegł natychmiast i dostał się do przedpokoju. Na pierwszy rzut 
oka, poznał, iż się tu coś niezwyczajnego stało. Służba stała, milcząca i przerażona, drzwi sypialni 
były zamknięte. Wolski zbliżył się do nich, hajduk mu zastąpił drogę.
   — Nie kazano puszczać nikogo.
   — Mnie? — zawołał Wolski — gwałtem chwytając za klamkę. Sawery go odtrącił.
   Wolski zbladł i zachwiał się na nogach. W tem z sypialni wychodzący Dubiski drzwi uchylił; 
Wolski zobaczył w niej księżnę, Wojewodę, Kaszyca i kilka osób.
   Napadł na doktora.
   — Panie konsyliarzu — zawołał głosem drżącym — cóż to jest — puszczać mnie nie chcą? 
mnie!
   — Nie jesteś tam potrzebny — odparł doktor obojętnie, który z kubkiem wody powracał do 
pokoju chorego.
   Targnął go za rękaw zrozpaczony Wolski.
   — Cóż? nie żyje?
   Doktor mu nie odpowiedział.
   Wytrzeźwiony nagle, z twarzą bladą — Wolski stał, widząc, jak do koła ci, co wczoraj ze 
strachem mu się kłaniali i służyli nadskakując, wcale już nie zważali na niego. Był to dlań 
najpewniejszy znak, iż — z księciem strasznego coś dziać się masiało. Wolskiemu tem konieczniej 
potrzeba było się dostać do łoża, zobaczyć co się stało.
   Żyje czy umarł? — powtarzał sobie niespokojnie.
   Ktoś tu już więc inny miał prawo rozporządzania się, gdy jego śmiano zatrzymywać u progu.
   Mrowię przeszło po nim. Do koła otoczony nie przyjaciołmi samymi, mógł się spodziewać 
zemsty i sponiewierania.
   Z sypialni żaden głos mogący być oznaką, wypadku nie dawał się słyszeć wyraźniej. Zdawało 
mu się, że księżny płacz się odzywał chwilami, potem szept stłumiony, jakby modlitwa i cisza 
przerażająca.
   Ile razy, korzystając z zadumania hajduka, chciał się wśliznąć i zbliżył do drzwi — odtrącano 
go od nich.
   Wtem wyszedł Wojewoda Czerniechowski, o którym wiedział dobrze Wolski, że go nie 
cierpiał; skłonił mu się jednak pokornie i spytał głosem drżącym:
   — Jaśnie wielmożny panie, książę, — mój Boże, czyżby już nie żył.
   — Książę — żyje — dumnie, pomijając go i niechcąc się wdawać w rozmowę dłuższą — 
odparł Wojewoda Czerniechowski.
   Chciał Wolski spytać, co się stało, ale nie miał odwagi. Spróbował cicho zaczepić hajduka; ten 
odpowiedział mu sucho:
   — Nic nie wiem.
   Tymczasem faworytowi chorążego zależało na tem wiele, aby miał pewność życia lub śmierci. 
Ufał w to, że hetman, jeśli on mu pierwszy przywiezie wiadomość o śmierci brata i o tem, że on 
testamentu mu zrobić nie dał — będzie nań łaskawym i wynagrodzi.
   To jedno uratować go mogło.
   Lecz, uchowaj Boże, gdyby on się wybrał w tę drogę, a chorąży ożył i ozdrowiał? — naówczas 
bezpowrotnie był zgubionym.
   Cały los jego od tego kroku zależał. Nie mógł więc ruszyć się ztąd, nie mając pewności.
   Postanowił uparcie pozostać na miejscu, sparł się o ścianę, skulił i nic z oka nie spuszczał.
   Na niego nikt już ani patrzał.
   Znał Wolski obyczaj chorążego, że gdy chorym bywał, jęczał głośno, stękał, krzyczał i nigdy 
nie leżał spokojnie. Cisza w sypialni, zdawała się śmierć zapowiadać, lecz dlaczego-by ją tajono?
   Wewnątrz dał się słyszeć stłumiony krzyk, głos księżny, a potem kroki ku drzwiom 
przeciwnym. Wyprowadzano ją więc?
   Na Wolskiego biły płomienie i przechodziły go dreszcze — dłużej już wytrzymać nie mógł tg 
niepewności. Wiedział, że sypialnia miała drzwi drugie do gabinetu, przy których zapewne nikogo 
nie było. Wysunął się więc na pokoje, do sali, w której panowała już ciemność, przez nią dostał się 
do gabinetu, w którym jedna woskowa świeca w lichtarzu się dopalała. Drzwi nie były strzeżone. 
Śmiało do sypialni wtargnął tędy Wolski.
   Była ona pełną osób, a około łóżka stali wszyscy, tak ściśnięci, iż tego, co na niem leżał, 
dojrzeć nie można było. Na palcach przybliżył się Wolski, obawiając się, aby go nie dostrzeżono i 
precz nie odegnano. Uczynił się małym, rad był być niewidocznym.
   Ks. biskup Riokur stał, odmawiając modlitwę pocichu, krzyż trzymał w ręku.
   U łoża księżna, której nie uprowadzono, jak się fałszywie domyślał Wolski, klęczała, płacząc. 
Przy niej stał ojciec, z rękami na piersiach i głową zwisłą. Kaszyc, szambelan, nieco opodal stojący, 
spoglądał na łoże. Na niem chorąży, na pół jeszcze ubrany, w rozpiętym ponsowym żupanie, który 
na nim potargano, napróżno zdjąć usiłując, leżał z głową na poduszkach wysoko umieszczoną, tak, 
że podbródki tylko mógł dojrzeć Wolski zdaleka. Z boku zaglądając, dojrzał otwarte usta, oczy 
otwarte, osłupiałe, blade, bez ruchu. Lecz pierś się zdawała zwolna poruszać i drgać jeszcze. Ciało 
jak martwe, nie zdradzało już życia.
   Kiedyniekiedy zbliżał się Dubiski i brał zwisłą rękę, pulsu macając. Milczenie, które cichy 
płacz księżny przerywał — panowało w pokoju.
   Majowa noc krótka miała się ku końcowi, w oknach szarzało już dnia brzaskiem.
   Wolski, który winien był wszystko temu umierającemu panu, nie miał ani łzy na powiece, ani 
żalu w sercu; myślał o sobie. Stał na rozstaju — zginąć mógł albo się ocalić.
   Jeżeli-by go kto do Nieświeża uprzedził, całe wrażenie, na które rachował, było stracone; a 
ktokolwiekbądź-by tam stanął przed nim, każdy świadczył-by tam i instygował przeciwko niemu.
   Nie miał nikogo za sobą.
   To uczucie osamotnienia czyniło go z trwogi okrutnym. Dzień, coraz jaśniejszy, przerażał go.
   Ktoś już mógł być w drodze — z doniesieniem.
   Wtem, doktor trzymający rękę, opuścił ją i odwrócił się do księdza biskupa.
   Ten ukląkł i szepnął:
   — Anioł Pański....
   Gdy zabrzmiało — " Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie", Wolski cofnął się pocichu ku 
drzwiom, w obawie, aby go co nie wstrzymało, otworzył je ostrożnie, wyszedł do pokojów i coraz 
żywszym krokiem począł biedz po wschodach.
   W podwórzu błąkało się kilka osób. Obawiał się, aby go nie postrzeżono, i posunął się, po 
chwili namysłu, wprost ku stajniom. Tu, po wczorajszych godach, spało jeszcze wszystko, ale 
Wolski też nie potrzebował nikogo. Sam pobiegł do najlepszych dwóch koni, którym tręzle na łeb 
drżącemi z pośpiechu rękami ponakładał. Na kołkach wisiała uprząż, tuż w wozowni stały bryczki, 
z których najmocniejszą wytoczył, nie czyniąc hałasu. Szczęściem, o tej rannej godzinie nie 
spostrzegł go nikt.
   W mgnieniu oka stały konie przy dyszlu. Ani odziewać się, ani zaopatrzyć na drogę, czasu nie 
miał Wolski; chciał być pierwszym w Nieświeżu.
   Dzień się robił wielki — chwila jeszcze, a zamek cały miał się poruszyć wiadomością o zgonie, 
dzwony kościołów miały uderzyć — posłańcy wybiedz z doniesieniem.
   Wolski już stał przy swej bryczce, gdy — nadbiegł ktoś z zamku. Był to szambelan Kaszyc, 
który taksamo śpieszyć chciał do Warszawy, aby komu innemu pierwszy dał wiedzieć o — 
starostwie, które zawakowało.
   Zobaczywszy Wolskiego, zmieszał się nieco.
   — Gdzie woźnice? — zawołał — ja natychmiast jechać muszę.
   Wolski wcale mu nie odpowiedział; pilniejszem było dla niego daleko samemu śpieszyć z 
wiadomością.
   Skoczył na bryczkę — i wśród ciszy poranka, a śpiewa słowików, zaturkotała ona po bruku po- 
dwórca, zahuczała w bramie, biegła już ulicą — i Wolski pierwszy wiózł żałobną wieść tam, gdzie 
ona jako radosna powitaną być miała.
   Gdy opatrzono się, szukać Wolskiego, aby księdzu biskupowi Ptolemaidy był pomocą do 
przygotowań pogrzebowych, nigdzie go nie było na zamku, i nikt nie wiedział, dokąd się udał. 
Pary koni tylko i bryczki brakło w stajniach zamkowych.
    
   * * * Tam, gdzie wola jednego człowieka panuje wszystkim, gdzie nikt nie śmie mieć własnej 
— gdy runie ta cegiełka, utrzymująca sklepienie — wali się ono i sypie gruzami. Tak w Białej, po 
śmierci chorążego, wszystko się rozprzęgło w jednej chwili. Każdy korzystał z tego bezkrólewia 
krótkiego, po którem wiedziano, a raczej domyślano się i przeczuwano, że rządy księcia hetmana 
"Rybeńko" nastąpić miały.
   Wojewoda Czerniechowski pierwszy wziął na stronę biskupa, błagając go o wiadomość: czy 
testament, który jemu i żonie przyrzekł uczynić nieboszczyk — był spisany?
   — Książę pracował nad nim — odparł biskup z westchnieniem — pisałem pod dyktą jego; 
papieru zapisaliśmy siła, lecz oczekiwał na Matusewicza, który miał temu nadać formę prawną. 
Koncepta są w biurka zamknięte, ale testamentu niema.
   Tak tedy biedna wdowa, którą wydano za star- ca w nadziei zapisów, przemęczywszy się z nim 
lata, zostawała bez opatrzenia, bez przyszłości.
   Zawieprzycki pan westchnął smutnie.
   Wiadomość o niebytności testamentu rozeszła się natychmiast — nadziei zawiedzionych było 
wiele.
   Pomniejszy ludek ratował się tem, że sam pamiętał o sobie, i gdy dzwony u Fary, Reformatów 
i Bazylianów biły nieustannie, budząc więcej przestrachu niż żalu, officyaliści książęcy krzątali się, 
aby nowy rząd zastał wszystko skończone. Wychodziły z zamku wozy, biegali ludzie, opróżniano 
komory. Może, gdyby był Wolski na miejscu pozostał, ład jakiś utrzymałby się między służbą; 
innych nie nawykli byli słuchać ludzie, a zresztą każdy myślał o sobie.
   Wątróbka, który wiedział jak się dostać do mieszkania swojego pana i opiekuna, otworzył 
Wolskiego izbę, dobył z niej garnuszek, o którym wiedział, uwinął go w starą opończę, i choć był 
trochę ciężki, wyniósł do stajni. Tu znalazł parę koni do Łowczego należących, wózek cale niezły, 
rzucił w nogi garnuszek, siadł bez kilimka na sianie i, konie zaciąwszy, z zamku wyjechał.
   Za bramą, zdjął czapkę wesoło, pokłonił się murom, rozśmiał się i zawołał:— A no! w świat! 
bywajcie zdrowi!
   I tyle go widziano. Szurska, która po miodzie wypitym wieczorem, spała mocno, zbudziła się 
dopiero, gdy naraz we wszystkie dzwony uderzono. Zerwała się z pościeli, chcąc łajać dziewczynę, 
bo od tego zwykle każdy dzień rozpoczynała, lecz, zobaczywszy ją płaczącą, nie wiedziała co się 
stać mogło, a strach ją ogarnął.
   — Czego beczysz, głupia? — zawołała.
   Dziewczę nie wiedziało Wistocie, dlaczego płakało, bo ją śmierć ta nie obchodziła wcale, ale ją 
każdy nieboszczyk trwożył.
   — Pan amarł! — odparła, szlochając.
   — Książę? I Szurska ręce nad głową załamała. Wysunęła się z łóżka i, zapomniawszy o 
dziewczynie, zaczęła biegać po kątach. I ona chciała ocalić to, co zbierała całe życie.
   Nowy pan, nowy rząd, nowi ludzie — trzeba się było mieć na ostrożności.
   Wypędziła swą służkę, zamknęła drzwi i w jednym tułubku, na koszulę narzuconym, wpadła 
na wschody do Zaborskich.
   Ta drzwi stały otworem.
   Zaborska lamentowała, chodząc po pokojach. Obawiała się, aby wiadomość o tem, że książę u 
niej zachorował i z ich przyczyny, nie wywołała jakiej zemsty. Oprócz tego, wszystkie nadzieje, 
jakie pokładała na starym panu, było stracone.
   Faustyna chciała, natychmiast ztąd do miaste- Czka się wynosić; matka, niemogąc z sobą 
zabrać kosztownych ruchomości, które prawie cały jej majątek stanowiły, upierała się pozostać na 
zamku. Traciła głowę.
   Z suchemi oczyma, ze ściśniętemi usty, ubrana jaknajniepozorniej i prawie ubogo, ale tak, aby 
wyjść ztąd mogła każdej chwili, Faustyna czekała tylko na matkę, przypominając jej, że później 
mogą być na srom narażone, bo je ktoś ztąd wygnać może.
   Zaborska spoglądała na swe szafki, komódki, kantorki i bogaty sprzęt, przy którego zabraniu 
właśnie się upierała, niemogąc z nim się rozstać.
   — Niech wszystko przepada, idźmy ztąd jak stojemy! — powtarzało dziewczę. Nie ehcę nic; 
bogdajby w jednej koszuli, byle prędzej wyjść z tej niewoli.
   Szurska, która już po drodze dowiedziała się, że Wolski zniknął z parą koni, dobiegła zdyszana 
na górę.
   — Jezus Marya! — zawołała — co się to dzieje? Wiecie, że książę umarł!
   Zaborska rzuciła się do niej z narzekaniem.
   — Jak nie wiemy! — ale się wstrzymała z opowiadaniem: — Co tu robić?
   — Radźcie, na miłość Bożą! co robić?
   — Nam nie zostało nic, strwożona i zmieszana — odparła staruszka, tylko się wynosić! Ta, kto 
wie teraz, jakie rządy nastaną.
   — Księżna! to ona nas wypędzi! — wołała Zaborska.
   — Gdzie, jaka księżna? — odparła Szurska. — Jej może dziś nie będzie komu jeść zgotować! 
Go ona tu znaczy! Przyjdzie "Rybeńko" i wszystko zagarnie, a nas, jak śmiecie, precz wymiotą.
   Poruszyła się starowina. — Ja wolę sama się wynieść! nie będę czekała!
   Z drugiej izby wybiegła Faustyna, z wypalonemi na twarzy rumieńcami.
   — Widzicie, matko! Ona mówi to, co ja! Na co my czekać będziemy? Idźmy ztąd same precz! 
Ludzie na nas powiedzą, żeśmy dosyć nabrały u księcia, oszkalują nas, wstydem nakarmią. Matko! 
na miłość Bozką — idźmy do miasta, znajdziemy dworek, izbę, szopę.
   Zaborska, która miała nadzieję coś utargować jeszcze, a przynajmniej sprzęty ocalić, odwróciła 
się do córki z tem, co się jej najsilniejszem zdawało, aby odeprzeć jej przynaglanie.
   — Chcesz iść ztąd, a tego nieszczęśliwego tu w lochu zostawić! ? zawołała. Przecie i o nim 
pamiętać potrzeba. Jak my tu będziemy, to choć za nim przemówimy i postaramy się.
   — Ale oni go muszą wypuścić! przecież Wol- skiego panowanie się skończyło! — zawołała 
Faustysia. Szurska poruszyła ramionami.
   — Myślicie? — odezwała się.— O! ten wąż wśliźnie się wszędzie! Już go niema tu, poleciał! 
Powróci z hetmanem i będzie mu służył, a ten się też bez niego nie obejdzie.
   Wszystkie kobiety zaczęły rozpaczliwie ręce łamać i jęczeć.
   Nieporadność ich — przestrach, niepewność co poczynać — panowały zresztą, wszędzie. Tak 
samo pan Wojewoda Czerniechowski nie wiedział sam, czy przy córce zostać, czy do Nieświeża 
jechać, czy do Zawieprzyc powracać.
   Officyaliści, co kosztowniejszego mieli, lub mogącego ulegać wątpliwości, czyją było 
własnością, wysyłali do przyjaciół na miasto. Wytaczano bryczki, wyprowadzano konie, 
wynoszono kufry i tłumoki. Każdy myślał o sobie, i w samej istocie, gdyby nie litościwych kilka 
kobiet przy księżnie, które o niej pamiętały, nie miałaby była co jeść dnia tego, bo w kuchni równy 
bezrząd, jak wszędzie, panował.
   Zaborskie z Szurską opłakiwały położenie swoje, gdy wpadł, już teraz niepotrzebujący się z 
sobą ukrywać, Marcyan. Faustyna, zobaczywszy go, pośpieszyła ku niemu.
   — Niech wam Bóg płaci, żeście o nas nie zapo- umieli — krzyknęła — ja muszę ztąd iść precz, 
ja tu godziny dłużej nie wybędę. Znajdźcie nam jaki dworek w mieście. Zlituj się! Zaborska też 
przyskoczyła do niego.
   — Moje sprzęty! moje ruchomości! zmiłujcie się! Tyle mojego, co tych rupieci zostało! Każcie 
je wynosić.
   Butrym starał się je uspokoić.
   — Niema się tak dalece czego obawiać — rzekł. Wolski uciekł!
   Szurska go za rękaw pociągnęła.
   — O, toś mi dobry — rozśmiała się wzgardliwie — uciekł? Przecież on za żywota księcia 
hetmanowi służył, listy do niego pisał i posyłał. Nie uciekł — ale pojechał po zapłatę i powróci z 
mocą nową.
   Marcyan umilkł. Najprzytomniejsza,Paustyna za rękę go ujęła.
   — Chodźmy na miasto, komory szukać — odezwała się — idźmy ztąd! Ja tu już nie wrócę.
   Chciała się Zaborska sprzeciwić, ale Butrym ją uspokoił.
   — Juści komornego szukać trzeba, a potem jejmość wywieziesz, co masz, jeżeli nie zabronią. 
Teraz pierwsza rzecz, ja do Koliby iść muszę o brata; niech z głodu nie mrze. Nadzieja w Bogu, 
choćby nawet ten zbój powrócił, ja hetmanowi do nóg padnę i niewinnego wyzwolę. Nie on 
przecież Radziwiłłom nie zrobił.
   — Idź do Koliby — rękę jego puszczając — odezwała się Faustyna, ale powracaj po mnie. 
Uprowadź mnie ztąd! zlituj się!
   Marcyan wprost pod bramę pobiegł, do izby klucznika.
   Zastał go odzianego i leżącego na ławie twardej, wpół uśpionego.
   Usłyszawszy chód, stróż podniósł się zwolna.
   Butrym wchodził śmiało, śmielej niż kiedykolwiek kto, do tej izby stróża.
   — Słuchaj, Koliba — odezwał się — ja do ciebie przyszedłem o brata.
   Niesłuchając nawet, stróż potrząsł głową przecząco i pokazał na drzwi.
   — Nikt nie wejdzie — rzekł — nikomu kluczów nie dam, aż taki przyjedzie, co tu rozkazywać 
ma prawo. Nie — nie!
   Popatrzył nań Butrym i dobył parę talarów, ale tymrazem klucznik rękę odepchnął.
   — Kluczy i więźniów nie dam, chyba nowemu panu!
   Chciał się stary w ten sposób przypodobać usłużyć — i on też strzegł własnej skóry, a ta 
wierność nieubłagana wydawała mu się najlepszym środkiem pozyskania sobie następcy.
   Nie wyobrażał on go sobie innym, tylko takim jak był chorąży, to jest, niemogącym się obejść 
bez więzienia i stróżów. Kolibie chodziło o to, aby go z tej podziemnej izby, do której przyrósł 
latami wielu, nie wypędzono.
   Był więc nieubłagany i talary nawet nie czyniły na nim wrażenia.
   — Jaż cię nie kuszę — zawołał Butrym, abyś ty mi samowolnie brata wypuścił: dostanę go bez 
twojej łaski — tylko mi go nie mórz głodem.
   Wsunął mruczącemu w rękę talary i Koliba się już nie opierał.
   — Przeprowadź go do innego lochu! — szepnął. Na to klucznik wątpliwem potrząśnięciem 
głowy odparł tylko.
   Butrym powrócił do Faustyny, która nie w mieszkaniu już, ale sama jedna czekała na niego, u 
dołu przy drzwiach, chustką okryta.
   Pilno jej ztąd uwolnić się było, tak pilno, że, nie mówiąc słowa, pochwyciła go za rękę i szła, 
przyśpieszając kroku, ciągnąc go za sobą, aż póki nie wyszli za bramę.
   Tu stanęła, łzami oczy miała zalane; patrzała na zczerniałe mury wieży, przy której się 
zatrzymali.
   — Przeklęte gniazdo sępie! — zawołała — bogdajby się rozpadło w gruzy i kamień na 
kamieniu nie pozostał z ciebie. Niech cię te łzy zjedzą, które tu wyleli ludzie. Szli do miasteczka; 
Butrym ledwie mógł za nią nadążyć.
   Znał on tak dobrze Białą, iż mu nie trudno było dworek znaleźć, w którym Zaborskie, nawet z 
tym sprzętem, o który stara dbała tak bardzo, pomieścić się mogły.
   Był to domek nowy, zaledwie skończony, którego właściciel nie miał jeszcze czasu wynająć. 
Połowa jego była zawsze przeznaczoną dla jednej z tych gospodyń, które tu studentów 
utrzymywały. Było mu wszystko jedno, komukolwiek ją ustąpi. Stały dwie izby z alkierzem tak 
puste, że w nich tylko wióry stolarskie leżały na podłodze.
   Faustysia zgodziła się, na co chciał gospodarz, i siadła na ziemi, spierając się o ścianę i dopiero 
teraz oddychając swobodniej.
   Powietrze to, wonią świeżego sosnowego drzewa, z którego dworek był wystawiony, 
przesycone, innem, lepszem, do oddychania zdrowszem się jej wydało. Nagie ściany i to ubóztwo 
radowały ją, bo znaczyły — swobodę. I łzy się z oczów jej potoczyły, łzy uspokojenia, wytchnienia 
— nowego życia.
   Na zamku tymczasem trwał ten bezrząd i popłoch, jaki tu śmierć chorążego przyniosła; chociaż 
marszałek dworu i kilku starszych officyalistów ostro się wzięli do pohamowania nieładu i i 
rozprzężenia. Przyczynił się do tego i ksiądz biskup Ptolemaidy, którego, jako duchownego, 
słuchać wszyscy musieli, bo od tej zwierzchności nikt nigdy się nie wyzwalał. Wezwany przez 
marszałka, przybył on, surowemi słowy karcąc zwołanych oficyalistów.
   Urzędowe oznajmienie o zgonie wyprawiła od siebie księżna, z pokornym listem do hetmana, 
na którego teraz łasce lub niełasce pozostała.
   Wojewoda, któremu w początku myśl dopominania się prawem, o wyposażenie księżny 
wdowie, poddawano — uznał proces z Radziwiłłami, tam gdzie trybunały wszystkie pod ich 
wpływem lub w ich rękach bywały — za niemożliwy.
   Cisza następnych dni zapanowała za zamku osieroconym, przerywana tylko przygotowaniami 
pogrzebowemi, które ksiądz biskup niezwłocznie musiał przedsiębrać. Ciało przeprowadzono do 
kaplicy zamkowej, gdzie ciągle odbywało się nabożeństwo, dopóki - by z Nieświeża nie nadeszły 
rozkazy i instrukcye.
   Potrzeba było, przy największym pośpiechu, dni kilku, nim - by ztamtąd mogli powrócić 
posłańcy.
   Dłużej, niż rachowano, nie zjawiał się przecież nikt, zkąd wnoszono, że może sam hetman na 
pogrzeb przybyć zechce.
   Jednego majowego, poranka, ujrzano wreszcie na gościńcu od Litwy wiodącym, pośpiesznie 
ku miastu zdążający tabór, dość liczny: powozy, furgony, jezdnych w barwach Radziwiłłowskich, 
ale, nie wyglądający tak, jakby na pogrzeb podążał. Sama młodzież to była, na koniach, choć 
zdrożonych, jeszcze dokazujących, z czapkami na bakier, z twarzami wesołemi, z butą okrutną i 
wykrzykiwaniami zuchwałemi.
   Zaraz przy wjeździe, gdy się gromadka dzieci i pospólstwa zbiegła, przypatrywać 
przybywającym, konni dla zabawy jęli ją batogami ścigać i straszyć. Śmiech się rozlegał.
   W wielkiej landarze, paradnej, na axamitnych wezgłowiach, przy otwartych oknach, siedziało 
dwóch panów, lecz łatwo się domyślić było, iż nie książę hetman, ani jego zwykła komitywa. Oba 
oni wyglądali bardzo młodo, i tak mieli twarze uśmiechnięte, jak orszak, który im towarzyszył.
   Zbliżenie się do miejsca okrytego żałobą nie zdawało się im wcale psuć humoru. Młodzieniec 
siedzący na prawo, w którego rysach zdrowych i ożywionych, można było dostrzedz coś 
familijnego charakteru rodziny — był to książę Karol Miecznik Litewski, syn hetmana, już 
naówczas sławny z tego. że szalał, jak nikt, za szaleństwa swe garściami złoto sypał i 
niepohamowaną dumą nawet ojca prześcigał.
   W przyszłości czuł się on już, prawem krwi, Wojewodą Wileńskim, hetmanem może, 
królikiem Litwy. Życie naówczas jeszcze tryskało z tej twarzy, z oczu ciemnych, śmiało się na 
różowych ustach; ale czoło było, jak niezapisana tablica, bezmyślne i puste.
   Równie młody, skromniejszy nieco, lecz do humoru przyjaciela nastrojony, Pac, Podstoli 
Litewski, dobrany mu był do tej podróży za towarzysza. Obaj oni na pogrzebie mieli rodzinę 
przedstawiać.
   Jechał książę Karol do Białej już, jako do swojego dziedzictwa, w którem się czuł panem, 
wcale się nie troszcząc o wdowę, której rodzina zdawna nie lubiła, przypisując jej złowrogie 
zamiary zagarnięcia im majętności.
   Wiedziano już przez Wolskiego, że testamentu nie było. Wolski, przyjęty łaskawie, razem z 
księciem Karolem, w orszaku jego powracał, lecz po drodze już nauczył się pokory i jechał z 
wózkiem na końcu, rad, że mu się i tu przyczepić dozwolono. Bezkarności był pewien; nagroda 
stawała się wątpliwą. Hetman Rybeńko nawet go do ucałowania stóp nie przypuścił.
   W rynku orszak księcia miecznika ustawił się nieco pokaźniej, na wjazd uroczysty do zamku. 
Tu już przez posłańca, zrana wyprawionego, wiedziano o przybyciu młodego pana. Oczekiwał nan 
Wojewoda Czerniechowski, ksiądz biskup Ptolemaidy i wszystka starszyzna dworu. Czoło 
miecznika, przy wjeździe na zamek wcale się nie zasępiło.
   — Jak myślisz, podstoli — odezwał się zbliżając ku wieży — czy pod zamkiem są piwnice ze 
starym winem? Chorąży dawał często lurę, boję się byśmy przy stypie się nie potruli.
   — Zaś! — odparł śmiejąc się podstoli. — Dla gości dawali kwas, ale książę dla siebie miał 
"Sierotkę".
   — Wydoim Sierotkę do kropli! — rozśmiał się książę Karol,— wydoim, Panie kochanku!
   Właśnie wyrazów tych domawiał, gdy powóz stanął u wielkiego zamku, gdzie czekano na 
księcia. Miecznik usiłował minę sobie uczynić poważną, co mu się nie bardzo udało.
   Roztargniony, odpowiedział biskupowi coś niezrozumiałego, a Wojewodzic się skrzywił.
   Przyzwoitość kazała pójść z kondolencyą do wdowy, i Pac, niedarmo mu dodany, wymógł na 
opierającym się, iż z nim poszedł do niej. Był to raz pierwszy i ostatni.
   Lekceważono sobie księżną i jej rodzinę.
   W grubej żałobie, razem z księżną krajczyną i siostrą swą, przybyłą z Zawieprzyc, księżna 
chorąży na przyjęła młodego księcia, który z dosyć lekceważącą grzecznością, ledwie jakiś 
kompliment jej powiedziawszy półgębkiem, natychmiast zabrał się do odwrotu. Pokoje po 
nieboszczyku paradne stały dlań przygotowane.
   Miecznik, co prędzej, zgłodniałym będąc, jak mówił, jeść dawać kazał i piwniczego wołać:
   Stojącemu w progu staruszkowi rzekł z góry:
   — Pamiętaj, by mi dobre wino było! i nie śpij, bo ja piję dużo i ludzi poję, a czekać nie lubię, 
panie kochanku.
   I rozśmiawszy się, odprawił go precz.
   Co się dalej działo i dziać miało czasu pogrzebu, łatwo się z tego początku domyślić. 
Ceremonie, jak dla Radziwiłła przystało — nakazano z wielkim przepychem urządzić, a niczego 
nie żałować. Ksiądz biskup był do tego upoważniony, Miecznik zabawiał się, a Podstoli Pac 
pilnował go tylko, aby na nabożeństwo i gdzie prezencya jego była potrzebną, nie chybił.
   O księżnie chorążynie tak zapomniano, jakby jej tu wcale już nie było. Nikt o nią nie spytał, nie 
uszanował jej, nie pomyślał, czy na czem nie zbywało. Z wielkim kłopotem resztki od stołu 
Miecznika, wykradały dla niej służące. Biedna ofiara zalewała się łzami, a ojciec chodził posępny 
i przybity. Tak mu się opłaciło jego dworowanie Radziwiłłom i dziecko starcowi dane — w 
niewolę.
   Późno w noc, w sali przy pokojach księcia Miecznika słychać było, nawet we dnie pogrzebu — 
śmiechy huczne, tłuczenie kielichów i śpiewy wcale nie żałobne.
   Ze zgrozą doniosła krajczy na chorążynie, że dwie panny z fraucymeru znikły. Nie chciała 
mówić gdzie się podziały.
   Tymczasem w kościele exorty głosiły światu wielkie cnoty nieboszczyka i żal, jaki serca 
rodziny rozdzierał, a całą Rzeczpospolitą kirem okrywał.
   Ostatnie śpiewy i mowy przebrzmiewały, na górze w zamku dopijano Sierotek — gdy 
wieczorem jednego dnia zameldowano księciu, że się do niego gwałtem szlachcic jakiś dopraszał.
   Miecznik niekoniecznie lubił dawać posłuchania, słuchać skarg i rozmowę prowadzić, w którą 
ani żartu, ni śmiechu wtrącić nie było można. — Chciał na Paca zdać naprzód tego petenta, lecz 
nim się to rozwiązała, zuchwały człek wcisnął się i stał jaż u progu.
   Był to Marcyan Butrym, który, spojrzawszy na stół i butelki powypróżniane, na rozweselone 
twarze, na samego księcia Miecznika, — tem śmielej przystąpił.
   Naprzód — przyszedł mu się do kolan pokłonie. — Mości książę, ja do was, jak do opiekuna i 
ojca przychodzę — rzekł — Litwin jestem, a Radziwiłłowie nad Litwą całą mają opiekę. — Ratuj! 
— Coś za jeden? panie kochanku? — zapytał Miecznik, trochę pochlebstwem odobruchany.
   — Byłem podłowczym niegdyś u nieboszczyka, i, niechwaląc się, choć ktoinny z tego sławę 
wziął, ja to urządzałem owe łowy dla króla.
   — Toś zuch! — rzekł książę — dam ci miejsce u mnie.
   — Nie gardzę łaską waszej książęcej mości, alem ja tu z większą supliką — książę! 
dobrodzieju! łaskawco! Wy tu sobie spoczywacie po żałobnych trudach, nieboszczyk już na sądzie 
bożym, a pod nogami waszymi, w lochach, kto wie, ilu niewinnych jęczy.
   Więzienia pełne — nie oskarżam chorążego — ale miał takich, którzy go okrutnym czynili. 
Więcej tu ich Wolski posądzał, więcej z łaski jego pogniło, pomarło, niż z dekretu nieboszczyka.
   Mości książę, czas-by tych nieszczęśliwych wyzwolić — ja tam też brata mam, który za 
nienawiść, jaką Wolski do niego miał, pokutuje. Ludzie błogosławić cię będą, książę! ratuj!
   I do nóg mu upadł.
   Miecznik spojrzał na Paca. Obaj weseli, podochoceni byli, w tem usposobieniu 
wspaniałomyślnem, które do dobrych uczynków podbudza. Oprócz tego niechęć do nieboszczyka, 
którą Miecznik wziął od ojca, skłaniała do łaskawości dla tych, których on męczył. — Możeż to 
być? — zapytał Pac.
   — Więzienia pełne, nie kłamię, można klucznika zawołać. Są tacy, co po lat dwadzieścia 
świata Bożego nie widzieli, a niejeden za to cierpi, że przechrzcie nóg nie lizał.
   Pac wstał. — Ale, jak Boga kocham — zawołał — książę powinieneś kazać więzienia 
otworzyć!
   Miecznik siedział zamyślony.
   Stał przed nim kielich Sierotki, który wypróżniwszy, stuknął nim o stół.
   — No — to chodźmy — zawołał — ja to na oczy moje chcę widzieć.
   — Jakto? teraz? — wahając się — zapytał Pac — ale noc już.
   — Właśnie, mości książę, po nocy lepiej ich wypuścić, we dnie nadto ludzi zbieży się patrzeć.
   — Ma słuszność, panie kochanku — dodał Miecznik — no — i ciekawe mieć będziemy 
widowisko.
   Ruszył się iść. Pac go nie hamował, a Butrym biegł, pytając: czy ma prowadzić?
   — Prowadź, ale słuchaj, panie kochanku, łowczym jesteś: postaw-że nas tak, abyśmy tę 
osobliwą zwierzynę dobrze widzieli.
   Butrym chciał iść przodem; zatrzymał go Miecznik.
   — Ciemno jest — rzekł. — Każ zapalić kilka pochodni. Panie kochanku, słowo daję. to będzie
   widowisko ciekawsze, niż komedya, którą niebo- szczyk chorąży w Slucku dla Księcia 
Kurlandzkiego wyprawił.
   — I książę — dodał Pac — dobroczynnego sobie zyskasz imię.
   — Chodźmy — panie kochanku!
   Przodem, jak piorun, ku bramie i do izby klucznika, leciał Butrym. Pochwycił Kolibę za oba 
ramiona.
   — Zbóju, klucze! książę Miecznik idzie sam tu! Wszystkich więźniów uwolnić! Rozkaz jego! 
Jeżeli jeden zostanie — głowę dasz!
   Koliba nie chciał wierzyć, gdy w oknie ujrzał ludzi z pochodniami, których już niecierpliwy 
książe Miecznik ustawić kazał i posłyszał wołanie, powtórzone za księciem:
   — Więzienia otwierać!
   Dwóch raźnych Miecznika dworzan wpadło do izby, krzycząc:
   — Więzienia naoścież! Książę czeka. Wypuszczać więźniów.
   Kolibę wzięli we trzech i pchnęli do drzwi, jeden z nich wyrwał mu klucze, otwierano zamek, 
spuszczali się w głąb. Drżący klucznik palcem tylko drzwi ukazywał i dobierał do zamków klucze.
   W dziedzińcu, gdy błysnęły pochodnie, gdy o tej niezwykłej godzinie ujrzano księcia z Pacem 
i dworem swym, domyślając się czegoś nadzwy- czajnego, powybiegali ciekawi, okna się 
pootwierały, na ganki cisnęli się ladzie.
   Odgadnąć nie umiał nikt, co się to robiło, lecz niepospolitego coś być musiało. Wolski, który. 
po powrocie, opłakawszy stratę swojego garnka i Wątróbki, siedział, niezbyt się nastręczając na 
oczy, wyszedł też spojrzeć co się to działo. Stał z boku.
   Cichym był teraz i skromnym; czekał, ale Miecznik do niczego nie powoływał.
   Oczekiwano dosyć długo.
   Pierwszym, który się we drzwiach ukazał, był człek zgarbiony w kabłąk, na pół nagi, z brodą 
długą i włosami na plecy spadającemi. Rękami wyciągniętemi przed się drogę macał, słaniając się 
na nogach poranionych i bezsilnych. Wyszedł, otwartemi szeroko, bezzębnemi ustami chwytając 
powietrze — i, jak rażony niem, zakręcił się i padł.
   Ludzie do niego podbiegli, ale gdy go podnieść chcieli — już nie żył.
   Miecznik patrzał osłupiały, Pac się wzdrygnął. Kazano pachołkom precz odnieść trupa, 
którego ręce, w dół zwisłe, sunęły się martwe po ziemi.
   Zaledwie rozkaz ten wykonano, gdy druga ukazała się postać: mężczyzna ogromnego wzrostu, 
bosy, siermięgą dziurawą okryty. Ten żywiej nieco stąpał, choć chwiał się też na nogach, ale twarz 
miał do trupiej głowy podobną, wychudłą straszliwie, której kości wszystkie sterczały. Oczów 
zapadłych zpod brwi zarosłych widać prawie nie było. Wyszedł, kląkł, złożył ręce, ziemię zaczął 
całować płacząc i — omdlał — ale zaraz go ocucono.
   Wskazał mu ktoś Miecznika, chciał iść dziękować — lecz Pac dał znak, aby go uprowadzono. 
Trzeciego dwóch ludzi prowadziło pod ręce; iść nie mógł, za piersi się chwytał i jęczał. Twarz jego, 
bez krwi, miała barwę ziemi.
   Szli dalej mniej dawno zamknięci, silniejsi ludzie, podnosząc ręce i błogosławiąc księcia, i 
starsi, którzy bełkotali tylko, bo ich milczenie grobu mowy oduczyło.
   Wszyscy, wychodząc na to powietrze wiosenne, upajające, rzeźwiące, od którego odwykli byli, 
słaniali się — oddychać nim nie umiejąc. Jedni, natychmiast zebrawszy siły, próbowali precz iść, 
gdzieś, w świat, jakby w obawie, ażeby ich znowu do lochów rzucić nie kazano; drudzy płakali, 
modlili się, błogosławili i padali na ziemię, wołając wody lub chleba.
   Widok był przerażający, straszny; najzimniejszego mógł on wzruszyć i do łez pobudzić. 
Ludzie patrzący płakali głośno; Miecznik stał nieruchomy, zadumany, mrucząc coś do Paca, który 
ręce do góry podnosił.
   Wtem Marcyan przywiódł brata do nóg księ- ciu, aby mu podziękował. Miecznik spojrzał nań 
ciekawie i cofnął się. Dobył śpiesznie garstkę złota z kieszeni i wcisnął ją w rękę Damazemu, ale 
się na bruk posypała, bo Butrym wziąć jej nie chciał.
   Ledwie go poznać było można, tak rany i niewola straszne na nim cierpienia piętno wycisnęły; 
ale uśmiech już miał na ustach. Był wolnym, oczy jego zwróciły się ku oknom Faustyny, w których 
było ciemno.
   — Chodźmy — zawołał Marcyan — potrzebujesz spocząć, pójść do łaźni i poleżeć w łóżku. 
Bóg łaskaw. W okna nie patrz, Zaborskich tu już niema. Faustysia jednej godziny pozostać nie 
chciała, gdy jej wolno było iść ztąd. Zobaczysz ją jutro.
   Ostatni, po wszystkich więźniach wyszedł Koliba, paść do nóg księciu, jakby go chciał o 
przebaczenie prosić; lecz Miecznik, któremu widok tych męczenników już się naprzykrzył, 
zawrócił się, Paca pod rękę wziąwszy, i poszedł z nim na górę.
   — Zapić, panie kochanku, potrzeba tę sprawę, bo mi w ustach gorzko, — rzekł do niego. 
Książę chorąży miał fantazyą nie lada!
   Nazajutrz rano, w nowym dworku, Faustysia w oknie siedziała, zajęta robotą. Wtem przed 
oknem jej coś się przesunęło; nim głowę podniosła, nikogo już nie było, ale drzwi pierwszej izby 
otworzyły się i głos znajomy wesoło pozdrowił:
   — Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus ! Robota wypadła z rąk dziewczynie, która
   z krzykiem wybiegła. Przed nią stał Damazy, blady, ze szramami na czole i twarzy, ale żywy i 
uśmiechnięty do niej.
   Stara Zaborska z drugiej izby nadchodziła z krzykiem.
   — Oto go macie! — rzekł Marcyan — dzięki Bogu, zuchwalstwo mi się powiodło i, com jego 
jednego miał wyprosić u Miecznika — wszystkich więźniów z nim razem puszczono. O! Jezu 
miłosierny! cóż to był za widok, gdy ci ludzie co już prawie chodzić nie umieli, znowu się na Boży 
świat wywlekli!
   Miałem i tę radość duszną — dodał śmiejąc się Marcyan, żem widział Wolskiego, jak 
skruszony, zdala, wylękły! spoglądał na te swoje ofiary. Nie będzie on tu długo popasał, bo mu 
powietrze nie posłuży.
   — Tak, ale w Nieświeżu dadzą mu kawałek chleba pewnie.
   — Z Bogiem! aby go tu nie było — zakończył Marcyan.
   Stara Zaborska, która część swych ruchomości uratowała, myślała nazajutrz korzystając z 
wielkiej łaskawości Miecznika, iść do niego, upominać się jeszcze o jakieś obietnice niespełnione, 
lecz córka i Damazy nie chcieli tego dopuścić.
   Faustysia się zaprzysięgła, ze grosza nie weźmie, któryby ztamtąd pochodził; musiała matka 
mrucząc zamilczeć, a pilnowano jej, aby kroku nie uczyniła, póki Miecznik był w Białej.
   Marcyan, spodziewał się, że dla brata miejsce wyrobi u Sapiehów, a i sam, choć mu książę 
Karol chciał dać służbę u siebie, nie myślał się upominać o nią.
   Damazy, zaledwie cokolwiek do zdrowia i sił przyszedłszy, począł o ślub nalegać; nie 
sprzeciwiała się stara, choć, gdy same pozostały z córką, powtarzała jej, wzdychając, że ona, z 
pięknością swą, mogłaby lepszą partyą zrobić.
   — Gdy kto rozumu nie ma, — mówiła w duchu — trudno z nim wojować. Będą się kochali o 
suchym chleba kawałku, kiedy im z tem dobrze. I ruszała ramionami. Ona przynajmniej o siebie 
była spokojną, bo wszystkie klejnoty przez księcia dawane córce różnemi czasy, zabrawszy i 
pocichu je spieniężając, uciułała trochę grosza na starość.
   Damazy natychmiast po ślubie zamyślał, jakiekolwiek miejsce sobie znalazłszy, w lasy gdzieś 
uciec i tam żyć spokojnie.
   Ślub ten jednak, tak upragniony przez nich, musiał się przeciągnąć do jesieni, gdyż Butrymowi 
o papiery potrzebne ciężko się było postarać, a ksiądz bez nich ślubu dać nie chciał.
   Martwili się tem Faustyna i Damazy — a Zaborska nie nalegała wcale na pośpiech, bo jej samej 
się zostać nie chciało, a może spodziewała się jeszcze, że się to małżeństwo rozchwieje.
   Już wreszcie metrykę swą wydobył Damazy i na zapowiedzie dano, gdy jednego dnia, 
gospodarz przyprowadził posłańca z listem, dowiadującego się do Zaborskich, których próżno po 
całem szukał miasteczku.
   Nim, dobywszy w płachtę zawiniętego papieru, mógł list pokazać, zapytał go przytomny 
Damazy — zkąd był?
   — A z Chrzanówki! — rzekł.
   Stara Zaborska się zbliżyła do niego.
   — Przecież tego skąpca ruszyło sumienie!
   List jednak, wydobyty, jak się okazało, z koperty, nie do starszej pani był adressowany, ale do 
panny Faustyny Zaborskiej.
   Rzuciwszy okiem na podpis, zobaczył Damazy, że pochodził nie od Lubiszewskiego, ale od 
regenta Woroszyłły, zarazem exekutora testamentu ś. p. Lubiszewskiego.
   Nie żył już dziedzic Chrzanówki i testamentem wioskę swą siostrzenicy przekazywał.
   Starej Zaborskiej krew uderzyła do głowy, tak ją dotknęło to, że brat nawet na łożu śmierci jej 
nie przebaczył — choć, przynajmniej o córce nie zapomniał.
   — Niech mu Bóg nie pamięta! — szepnęła ściskając Faustysię.
   Nic nie mówiąc i zostawiając je same, Damazy za czapkę wziął i wyszedł smutny.
   Zaledwie się za nim drzwi zamknęły, gdy matka przypadła do córki.
   — Toż-byś teraz głupia była, mając wioskę, za tego hołysza wyjść. Zapowiedzi nic nie znaczą: 
i od ołtarza się ludzie rozchodzą.
   Faustysia spojrzała na nią.
   — Matko — rzekła — ten człowiek kochał mnie, gdym nic nie miała, ja go kocham — i nie 
pójdę za nikogo innego. Teraz-by się pewnie kochało wielu dla wioski — ale ja nikogo znać nie 
chcę.
   Poruszyła ramionami Zaborska.
   — Co z tobą gadać? Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz. Ja ci powiadam, wiedział on dobrze, 
że ciebie wioska po wuju nie minie.
   — Matko! — przerwała gwałtownie Faustyna. Zaborska umilkła i wyszła do alkierza. Damazy 
nie powrócił aż nazajutrz. Przyszedł
   posępny, zimny jakiś i siadł zdaleka.
   — Panno Faustyno — rzekł — cóż teraz z nami będzie? Nie równa gra. Mnie, bodaj, nikt 
wioski nie zapisze, a na fartuszku siedzieć ja nie chcę.
   Dziewczęciu krew uderzyła do głowy. — Chcesz, żebym się wsi zrzekła? — no — to rychlej to 
uczynię, niż się zrzekę ślubu z tobą.
   Na chleb zapracujemy!
   I rzuciła mu się na szyję, a Damazy do nóg jej upadł.
   Faustyna się Chrzanówki nie zrzekła i Damazy na niej gospodarował. Szczęściem, stara 
Zaborska, choć młode małżeństwo odwiedzała, nie mieszkała u nich i pokoju im nie zakłócała, ale 
Szurskiej, która też w miasteczku ostatka dni dożywała, powtarzała codzień:
   — Głupia dziewczyna; mogła najpiękniejszą partyą zrobić. No, proszę ja jejmości, taki Butrym! 
Komu tu świat gubić! ale, niby to są szczęśliwi! 
    
   KONIEC.