  NA WSCHODZIE
   
  Obrazek współczesny
  narysowany z natury
   
   przez
   
  B. Bolesławitę.
   
   
   All is true
   
   Poznań.
   Nakładem i czcionkami Ludwika Merzbacha.
   1866


SŁÓWKO WSTĘPNE.
    
   Obrazy z życia współczesnego, któreśmy tu skreślili przeznaczone były pierwotnie do odcinka 
Dziennika Poznańskiego, do którego redakcyi pisaliśmy przesyłając jej „Na wschodzie”, co 
następuje:
   „Żądaliście odemnie powieści do odcinka pisma Waszego — którego wytrwałą, ciężką i 
szacowną pracę na kresach, każdy uznaje; — było nie małem zadaniem dla mnie odpowiedzieć 
wezwaniu Waszemu.
   Powieść w książce, a powieść w odcinku dziennika, są to dwie wcale różne rzeczy; treścią i 
wykonaniem odchodzą od siebie. Wątpię nawet, czy potrafię, jakbym pragnął, Was i siebie 
zaspokoić.
   Dać głodnym czytelnikom na pastwę postacie wymarzone bez związku z życiem codziennem, 
dzisiejszem, które dziennik wypeł- nia cały; — drażnić ich dumasowską intrygą rozczłonkowaną 
na małe dozy, pobudzać chorobliwą ciekawość, bawić bezmyślne próżniactwo, — nie zdało mi się 
właściwem ani dla Was ani dla mnie.
   Wziąłem więc coś ze starego koszyka wspomnień i notatek podróżnych, co się daje do dni i 
spraw dzisiejszych zastosować. Dziennik nawet w odcinku, o dniu obecnym zapominać 
niepowinien..; do kości i szpiku musi być przejęty swym czasem i zaprzątnieniami chwili.
   Pewien jestem, że u nas większość zrozumie zadanie i myśl tego obrazka; ale dla uprzedzonych 
i niechętnych, (jacy się też na bożym świecie znaleść mogą), potrzebuję słów kilka powiedzieć, — 
szczerych, z dobrą wiarą.
   Powieść osnuta jest na obrazie życia i zabiegów zachodnich kolonistów w Rosyi; wizerunek 
ten jest prawdziwym, nieszczęściem (nie moja wina) pochlebnym nie jest; mogą to przypisać, 
niesłusznie często zarzucanej nam niechęci przeciwko narodowi niemieckiemu. Co do mnie, 
nierozumiem międzynarodowych nienawiści, w sercu ich niemam; szanuję wielce jasnego i 
zdrowego ducha narodowości niemieckiej, ale niemogę się pogodzić ze skrzywionym, spaczonym, 
ciasnym kierunkiem, jaki mu nadają w praktyce.
   Kochamy i szanujemy wszyscy wielkich poetów i filozofów Germanii, pracowitych jej 
uczonych i badaczów, podziwiamy wytrwały trud przemysłu i handlu; ale tych pięknych i 
szlachetnych stron charakteru pogodzić niepotrafimy nigdy z tem co sam naród poniża, co 
moralność jego publiczną obala, co w ostatku musi się odbić w losach tego spółeczeństwa... 
czytającego z zapałem tak piękne księgi, a idącego w stronę przeciwną, zasadom, które one im 
wskazują.
   W życiu politycznem na zewnątrz narodu żadna z tych prawd wielkich, które on wypiastował 
dla siebie, nie zdaje się względem drugich obowiązującą. Pomiędzy poezyą i filozofią niemiecką a 
niemiecką polityką i społecznością jest przepaść. Dwie te twarze jednego lica zdają się sobie 
urągać i sprzeciwiać najdziwaczniej. Dla tego szanując naród, niepodobna mu nie wyrzucać jego 
wad i nielogiczności postępowania. Powieść dotyka tylko maleńkich epizodów wielkiego dramatu 
tego zdobycia cichego, pokątnemi intry- gami rosyjskiego państwa, a zachodów skrzętnych o 
zabicie narodowości polskiej. Trudno od nas wymagać miłości za nienawiść, okazywaną zawsze i 
wszędzie z zażartością, której żaden interes uniewinnić nie może. Język, obyczaj, byt sam 
zagrożone są wszędzie, gdziekolwiek się stykamy z narodowością niemiecką, która nie siłą 
cywilizacyi swej i wyższości chce nas przemódz i pochłonąć (byłoby to grą szlachetną), ale 
środkami przemocy, siły albo rachuby na namiętności nasze, których wyzyskiwanie może być 
zręczną spekulacyą, ale nigdy nie będzie postępowaniem szlachetnem Dodajmy do tego potwarze, 
jakiemi ciska na nas dziennikarstwo i literatura, obrachowane, zręczne, a miotane w celu 
zohydzenia nas i odjęcia nam współczucia, bez sumiennego zbadania prawdy.
   W walce z żywiołem niemieckim, który zbrojniejszym jest i szczęśliwiej do niej 
uorganizowanym niż my, nawet pobici mieć za sobą będziemy sąd historyi, nie takiej, jak ją dziś 
piszą interesa i namiętności, ale jaką ją stworzy rozum i sprawiedliwość.
   Jeśli wolno było jednemu z najznakomitszych nowoczesnych powieściopisarzy niemie- ckich, 
Gustawowi Freitagowi, wystawić społeczność naszą z najmniej korzystnej strony, pomijając jasne 
— mamy najzupełniejsze prawo, jeśli nie z równym talentem, to z miłością prawdy i znajomością 
stosunków narysować słaby obrazek jednej cząstki społeczeństwa niemieckiego, przesiedlonego 
do Rosyi. Ujemna strona, którą zręcznie pochwycił Freitag w Soll und Haben, była i jest dla nas 
nauką; przyjmujemy ją na duchowną korzyść naszą i radzibyśmy, by z równie zimną krwią, z 
równą bezstronnością sądu szanowni sąsiedzi przejrzeli się w słabym obrazku małej — radbym jak 
najmniejszej — cząstki swojego społeczeństwa. „
   Nie wiele do tego listu dodać możemy, dla wyjaśnienia celu i myśli głównej tego obrazka, 
niestety, aż nadto prawdziwego, bo na podstawie prawdziwych faktów osnutego. Nie jest to 
fantazyjny i tendencyjny wymysł powieściopisarki, jest to historya w tej formie przystępnej i 
żywej, w której dla największej liczby czytających' dawać ją potrzeba Szczęśliwszym niż nasz 
narodom wolno marzyć i tworzyć, my w niedoli obecnej mamy aż nadto obfity materyał, któremu 
jedno to zarzucić by można że jest zbyt poetycznym, zbyt nieprawdopodobnym, tak że raczej go do 
wymagań ogółu łagodzić potrzeba niż spotęgowywać. — Surowej prawdy tych dziejów krwawych, 
tych szkarad nadludzkich — niczyje serce by niezniosło, gdyby je słowo z całą siłą, potęgą 
oburzenia i jęku powtarzać chciało.... Pierwszy to może przykład epoki która aby w nią uwierzono 
musi połowę swej boleści zamknąć w sobie...
   W liście poprzedzającym wypowiedziano już że żadna międzynarodowa niechęć, 
średniowieczna, barbarzyńska piórem autora nie kierowała — chociażby expektoracye nieustanne 
prasy niemieckiej wszelkich odcieni i obudzić ją i usprawiedliwić bardzo mogły. W literaturze 
polskiej, nie mamy prawie przykładów takich zajadłych napaści na narodowość niemiecką, jak w 
niemieckiej, chlubiącej się swem cywilizatorstwem, na naszą. W życiu, w obyczajach ścieraliśmy 
się często z sąsiadami w sposób nieprzyjaźny, ale w sferach ducha mieliśmy dla czystego ducha 
Germanii poszanowanie i miłość. Więcej u nas zajmowano się literaturą niemiecką, znano ją lepiej, 
tłómaczono z niej chętniej, niż we Francyi gdzie od niedawna dopiero nieco pilniej zajmują się 
żywotem społecznym i umysłową działalnością Niemiec. Umieliśmy oddzielić zawsze waśń 
powszedniego życia od idei braterstwa w sferach... jasnych poezyi, filozofii, pracy duchowej. — 
Niemcy chlubiący się wyższością swoją nigdy tak dla nas sprawiedliwymi być nie umieli.
   W literaturze ich, z prawie nieznaczącemi wyjątkami wszystko tchnie ku nam zastarzałą 
nienawiścią, uprzedzeniami, wzgardą. Aż do dnia dzisiejszego się to przedłuża, aż do historyi p. 
Caro i Kulturgeschichte Adlera, który nieumiejąc języka polskiego, pisze historyą obyczaju i 
żywota polskiego!! Cóż dopiero powiedzieć o dziennikarzach, o perjodycznych z literatury 
sprawozdaniach w której Polenfresserstwo jest codzień modniejsze i serdeczniej przyjmowane. — 
W tych smutnych dziejach dni ostatnich, gdy w każdym narodzie choć garstka się znalazła 
uczciwych ludzi, co dochodzili sumiennie prawdy i z niej dla nas współczucie wyczerpnęli — nie 
znamy prawie przykładu aby nam choć surową sprawiedliwość oddała prasa niemiecka. Stała się 
ona sprzymierzeńcem wiernym idei moskiewskich co tem dziwniej uderzać musiało, że 
jednocześnie w sprawie swojej własnej narodowości, popierała zasady całkiem przeciwne. Ta 
nielogiczność nie raziła nikogo, wydawała się naturalną w imie polityki i słuszną... bo miano ją za 
praktyczną. Germania nawet liberalna urobiła sobie system, wysnuła jakieś o starej Polsce idee dla 
siebie, na których opierając się, śmiało twierdziła czarnem, co gdzie indziej obwołała białem. 
Niewiem co tu było więcej podziwiać, zuchwalstwo tych kontrastów czy nielogiczność ich 
oburzającą, a powszechnie przyjętą. Jeśli wiele mamy do wyrzucania mocarstwom które nas na łup 
i pastwę rewolucyonistom mongolskim oddały, nieszanującym nic w świecie — więcej może 
dziennikarstwu i literaturze która w sprawie ogólnej, ludzkiej, społecznej, powodowała się 
chwilowemi interesikami i z wyższego stanowiska na pobojowisko cywilizacyi z barbarzyństwem 
spojrzeć nieumiała.
   Obok napadań na nas gwałtownych, namiętnych, potwarczych, mały błysk czystej prawdy — 
nie miłej zapewne, ale rzeczywistej — który w tych obrazach wyprowadzamy jest bardzo słabym 
odwetem. My- lim się, bo nawet bez myśli odwetu, ale z innych pobudek malować potrzeba była i 
tę stronę życia współczesnego Rosyi, aby po niej została pamiątka, dokument do przyszłego sądu... 
sądu wieków i ludów, do którego się odwołujemy.
   Die Weltgeschchte ist das Weltgericht.
    
   B. Bolesławita.
    
   Lucerna, w Szwajcaryi. Kwiecień 1866. 
   

Wybrzeża morza Czarnego w okolicach miasta Odessy nie są wcale krainą wdzięczną, ani 
malowniczą; za polskich czasów w XV jeszcze wieku całe te przestrzenie, na których dozwalano 
Tatarom koczującym stada wypasać, a które oni później zajęli prawem przedawnienia, zwały się 
— Dzikiemi polami. W istocie były to pustynie, w pośród których wyobraźnia wędrowców 
mieściła dziwotwory, owego barańca — roślinę wyjadającą do koła wszystko, niebiesko-nogą 
przepiórkę, mnóstwo istot rzadkich, osobliwych, których jednak oko ludzi później już nigdy nie 
oglądało.
   Kraj ten od niepamiętnych czasów pozbawiony lasów, zeschły i spalony, niezamieszkany, 
narażony na długie w lecie posuchy, bo go rzadko nawiedzają deszcze, okrywały niedawno temu 
(nim przyszła kolonizacya i uprawa) — olbrzymie trawy, burzany i osty, bujające żywo, póki lato 
nadchodząc nie wypaliło zieleni ze szczętem... Naówczas stała się szeroka pustynia równiną płową, 
nad wyraz smutną, gdzie niegdzie sterczącemi scytyjskiemu kurhanami jak brodawkami okrytą... 
Reszta zieleni i zarośli kryła się cała wśród ogromnych parowów przed wieki wymytych potokami, 
które przecinają step w różnych kierunkach... Te bałki (tak je tu zowią) jedne szerokie z 
kredziastemi bokami, oszarpanemi przez spadające wody, inne stoczyste i okryte murawą, 
zachowywały w sobie trochę cienia, czasem mały strumyczek, do którego zwierz w posuchę 
przywabiony nadbiegał i koło którego się gnieździł; prawdziwe wśród pustyni oazy, ludziom 
służyły też za drogi i chwilowo schronienia, gdy się puszczali w te niegościnne stepy....
   Zyzna to wszakże była ziemia, od dawna nietknięta lemieszem, wypoczywająca wieki, od 
prastarych wędrówek narodów, które ją tylko grobowcami zaludniły. Pierwszy, co ją zaorał a 
ziarno w nią rzucił zdziwił się bujnemu plonowi, który wydała. Przed stu laty jednak jeszcze 
ledwie się rzadki zbłąkany zbieg, uciekający z zamieszkanego świata, odważył tu osiedlić na 
bezpańskiej ziemi, stojącej otworem pierwszemu lepszemu przybyszowi. Ale smutno i ciężko 
ukrywać się  było w tej  samotni, którą i dzicz już tatarska przebiegać przestała. Nie było drzewa, 
aby sklecić nawet szałas mizerny, opału zimą, zielonego dachu szumiących lasów latem, w spieki 
brakło wody, a bliżej brzegów morza wykopane studnie słoną tylko gąszcz dawały. W zawieje 
zimowe wilków tylko stada przebiegały pola i suwały się bałkami za pastwa,. Nigdzie drogi i śladu 
ludzkiego żywota przeszłego, oprócz jak kretowiska zielone wyglądających mogił tajemniczych, 
których początku niepamiętali ludzie. Na pięć wieków przed erą, naszą już one jak dziś tu stały 
tajemnicze i bezimienne. Tatarskie szlaki zarastały powoli, gdy i sami Tatarowie spędzeni ku 
półwyspowi już z niego wybiegać nie śmieli. Powoli zaczęli ludzie owdowiałą ziemię zajmować a 
byli to ci, co nigdzie żadnej swojej nie mieli, wygnańcy bezdomni, lękający się sprawiedliwości 
złoczyńcy, wędrowcy niespokojni marzący o łatwej zdobyczy. 
   Była chwila, gdy urzędnicy dwugłowemu orłowi służący, domyślali się tej prawdy, iż ziemia 
bez ludzi jest wartością umarłą, że tylko intelligencya i praca cenę jej dać mogą i życie... 
pomyślano o kolonizacyi opuszczonych brzegów morza Czarnego... chciano sprowadzić Słowian 
coby się ła-
     two przyswoić mogli, ściągnięto nieco Bułgarów, naostatek, gdy kolonizacje te niewiodły się, 
puszczono wieść po Niemczeech o błogosławionej ziemi stojącej otworem. Pierwszy, co do niej 
znęcał uczynił ją, miodem i mlekiem płynącą krainą, choć nic tam jeszcze, nawet woda nie 
przepływała zeschłego stepu, ale nad miód i mleko droższem było, że tam zabiegliwy człowiek 
mógł zająć sobie na królowanie tyle tej ziemi pustej ile zapragnął.. nic nikomu nie płacąc. Ludziom, 
którym gdzieindziej było tak ciasno, że się ich ogrody na łokcie mierzyły, uśmiechało się to 
rozległe państwo choć w pustyni i wózki płótnem kryte, chudemi końmi i psami ciągnione 
skierowały się... na wschód! Na wschód! Nach Osten!
   Ziemi owej obiecanej było dosyć, ale na niej ani trawy nawet... ani grubszego badyla... 
spieczona opoka, niebo ołowiane, w dali zapadło kipiące i nadąsane morze niegościnne, czarne... 
tak puste jak wybrzeża, bez żagli, wysp... umarłe. Przyznać potrzeba niepospolitą odwagę temu, co 
się tam pierwszy z wózkiem zatrzymał, i wykopawszy w ścianie parowu norę, począł klecić 
domostwo a miękiego kamienia, którego wszędzie pod warstwą ziemi rodzajnej było pełno.
   Od tej epoki do lat naszych wiele się już lu- dzką pracą, i zabiegliwością zmieniło. Dziś to jest 
inna kraina.. znać w niej już ludzi, chociaż człowieka jeszcze nie ma... krzątają się pionierowie 
przyszłości, trzebiąc dla niej pola, na których równie złote kłosy jak płowe chwasty wyrosnąć 
jeszcze mogą.
   Pomiędzy starą zatoką, przez Tatarów ChadżiBey niegdyś zwaną, a Limanem Dniestrowym, 
po nad którym sterczą szare mury dawnego Białogrodu (Akerman) na takim stepie dziewiczym 
mrówią się już przybylcy z nad Sali, Elby i Renu. Nic smutniejszego nad te kolonie do kamiennych 
obozowisk podobne, pod sznur wyciągnięte po moskiewsku, regularnie wedle tradycyi 
niemieckich pobudowane, przy których trochę zieleniny w ogrodzie, gdzieniegdzie suchotnicza 
akacya z za kamiennego wygląda płotu, ale ani drzewa, ani cienia, ani wdzięku. Rzekłbyś 
norymbergskie zabawki dla dzieci, tak te budyneczki o czerwonych i szarych dachach wszystkie 
do siebie są podobne, schludne, nie piękne choć praktyczne.
   Na całej przestrzeni kuli ziemskiej gdziekolwiek zabiegliwy kolonista niemiecki postawił 
stopę, wszędzie się zjawia ten norymbergski domek o dwóch szczytach nagich, o małych 
okienkach, ze swą, strukturą niesmaczną, ale obrachowaną, aby objęła wiele i wygodnie. 
Znajdziesz go w Ameryce, w Australii, około Saratowa i tu w okolicy Dniestru. W każdym z nich 
cicho szemrze warsztat przędzący przyszłość.
   Jest to już w naturze germańskiej, jak w naturze niektórych roślin po całej kuli ziemskiej 
rozsianych, że im wszędzie, na każdym gruncie, na piasku, w glinie, czarnoziemiu i błocie równie 
dobrze. Czy zadaniem tego pokolenia równie jak tych roślin jest objąć pod swe panowanie 
wszystkie niezarosłe kątki świata... niewiem, to pewna, że gdziekolwiek gęściej się ludzie nie 
zasiali, germański kolonista zjawił się, domek sklecił i przędzie.
   Nieraz się to myślało, że gdyby tak rozpierzchłe siły były skupione w jedną massę, rzuciły się 
systematycznie na jedną jaką, część świata niezamieszkałą, jużby były stworzyć mogły drugą 
Amerykę niemiecką, i zwiększyłyby macierzystą potęgę niezwyciężoną młodych sił kolonią. Ale 
w instynktowym tym pochodzie znać planu innego nie było, dotąd nad... opanowanie całego świata 
powoli. Na to więc jeszcze jakie tysiące lat poczekać będą musieli, bo sobie za szerokie zakreślili 
pole działania... chociaż labor improbus omnia vincit. Tego im odmówić niemożna, że jak mrówki 
pracować umieją. Niemożna się powstrzymać od pewnego rodzaju admiracji, patrząc naprzykład, 
jak się to w państwie moskiewskiem udało dobrze, wygodnie, trwale a nieznacznie i cichuteńko 
rozgościć; jak ten żywioł obcy poślubił wybornie dwa interesa razem, moskiewski i swój własny, 
jak je przejednał i połączył, jak Naostatek zręcznie się udało postawić nogę tam i zwaśnić, i w 
waśni stać potrzebnym, i nieufność wzajemną rozbudzić i niechęć zobopólną rozżarzyć, i wodę 
zmącić i sieć w nią sobie zapuścić.
   Tu kolonista w tem błogosławionem państwie Bezho-łowja (bezgłowem) przynosi głowę swą 
dobrze zorganizowaną, i mile musi być przyjęty, bo wypełnia brak wielki; a że gdzie głowy tam i 
siła, cóż dziwnego, że on tu właściwie i panem i gospodarzem i jak u siebie w domu... wszystko 
wszystkiem. Do wygód tego położenia należy, że to, co się czyni nie bardzo miłego, czem się 
chlubić nie warto, cudzym podpisem opatrzone idzie na obcy rachunek. Od najwyższego 
stanowiska do najpodrzędniejszego w Rosyi znajdziecie wszystko obsadzone przybyszami 
czuwającymi pilno, aby się nic bez nich nie działo. To też począwszy od największego z nieszczęść 
naszych, od rozbioru Polski, który cały wypadł nie na korzyść Słowian i Rosyi, znajdziecie 
wszędzie ślad przyjaznej dłoni, nie lęka się ona wci- snąć pomiędzy drzwi... bo się im zaniknąć nie 
da. Obie strony skazane są na waśń i jedzenie się wiekuiste... a z walki, zręczny pośrednik co ją 
zrodzić umiał, korzysta.
   Wszystkie następstwa tego fałszywego kroku, w który krótkowidząca moskiewska polityka 
wciągnąć się dała, aż do exterminacyi dni dzisiejszych, idą nie na korzyść Rosyi. — Is fecit cui 
prodest, naturalnie...
   Nitkę tych robót, które z tak przedziwną instynktową prowadzono logiką, począwszy od 
prastarych czasów zakonów nad Wisłą wojujących, aż do nowiuteńkich osad nad Euxynem... nitkę 
wciskającą się, wplatającą wszędzie, nieprzerwaną od sił tysiąca lat — gdyby kto z dziejów 
wyciągnąć całą potrafił, byłoby się czemu podziwować. Z nieubłaganą wytrwałością wkręcała się 
ona wszędzie — budowała miasta, wznosiła fabryki, obalała trony, rozszarpywała prowincye, 
wprowadzała dynastye. murowała kolonie, biła drogi szerokie, jednała i waśniła wedle potrzeb 
swych chwilowych, a snuła się ciągle i ciągle coraz ciaśniej obejmując nas i państwo 
carów....oboje osłabić, jedno zniszczyć, drugie opanować było potrzeba.
   Rzecz jest na wpół dokonana, a gdy się oczy otworzyły zapóźno... już na pobojowisku dużo 
tru- pów, które niezmartwychwstaną i wiele nieprzejednanych nienawiści nad niemi; a Moskwa 
dzisiejsza z wyłupionemi oczyma nie może dojrzeć, że swoją przyszłość morduje...
   Ale to tak wszystko dzięki nieopatrzności i dobroduszności słowiańskiej, poszło słodko, cicho, 
a aktorowie istotni tak doskonale byli ciągle ukryci, że ani posądzać było można, by oni sznurkami 
tych lalek poruszali. W ostatkich stu kilkudziesięciu leciech podbili Moskwę bez rozlewu krwi na 
wieki wieków. Dziś gdyby się chciała wyzwolić, jest dużo zapóżno. Pod rozmaitemi imionami od 
góry do dołu siedzą rozstawione czaty, a poczciwy brodacz żegnajacy się przed Bohorodycą ani się 
domyśla, że za kołnierzem ma anioła stróża, który każdego ruchu jego pilnuje.
   Dzisiejsi politycy, etnografowie, jeografowie i różni logowie i grafowi o, mylą się grubo, licząc 
państwo moskiewskie do słowiańskich krajów... Myli się szanowny Duchiński, licząc je za 
mongolskie — jest czysto niemieckiem tylko...
   Statystyka urzędowa nie wykazuje tego żywiołu, który jak klin wbił się w samo państwa serce, 
ani tak licznym, ani tak przeważnym jak on jest w istocie: nie widać go na oko, ale czuć wszędzie.
   Policyant jakiś francuski. miał zwyczaj mawiać gdy mu zbrodni jakiej przyczyn poszukiwać 
kazano:... Trzeba śledzić, w każdej na dnie znajdzie się kobieta. Tu można rzec, że w każdej 
moskiewskiej robocie znajdzie się dobrze poszukawszy, ów zatajony kolonista. W istocie on tu 
niewidzialny panuje, włada, występuje jako rodowity Słowianin w imię słowiańskich interesów, 
gdy je potrzeba poplątać, w imię sprawy ludzkości, gdy trzeba oczy zamydlić, w imię liberalizmu, 
gdy chodzi o przerobienie przeszłości, w imię konserwatyzmu przeciwko rewolucyi gdy dogodniej, 
w imię zasad najróżniejszych, a zawsze ostatecznie w imię swojego tylko dobra, które istotnie ma 
na celu.
   Gdyby historya mogła kiedy dojść do tego, żeby została prawdomówną mistrzynią, a nie 
bałamutnym oratorem i błyskotliwym paradoxem, jakim jest dotąd — coby to za przedmiot był dla 
niej, wykazać rolę żywiołu tego przedsiębiorczego wśród słowiańskiego świata!! Pochwycić go na 
uczynku wśród tej roboty cichej, dokonywanej więcej nocą, niż dniami, tak milczkiem a 
nieznacznie, iż dopiero po skutkach robotników skrytych domyślać się można.
   Ta praca wieków, tak świetnych już dościgająca skutków, zdumiewa, a w zimnym widzu, na 
którego się skórze nie odbywa mogłaby istotnie obudzić uszanowanie, podziw nad instynktem 
całych mass, ożywionych w ciągu wieków ciągle jedną myślą, pracujących dla jednego celu, nie 
zbaczających na włos z drogi, jaką instynkt narodowy wskazuje... Dużo wprzód niźli Drangnach 
Osten sformułowanym został jako przykazanie narodowe, bez samowiedzy kierował robotą 
wiekową. Jak mrówki przenoszące się z miejsca na miejsce ogromnemi szeregi, cisnęli się na 
wschód wszelkiego rodzaju koloniści, by posiąść ową ziemię obiecaną: w postaci uczonych 
cywilizatorów i przebiegłych finansistów, wytrawnych agronomów, usłużnych kapitalistów, 
doświadczonych taktyków i strategików, pracowitych rolników, fabrykantów, rzemieślników, 
przedsiębiorców... Każdy z chyłkieme swem narzędziem przystąpił na miejsce i niby nieco 
poczynał robić około swego, jak gdyby tylko interes osobisty miał na celu. Znalazło się jednak w 
końcu ciało doskonale spójne, zorganizowane bez poprzedniemi umowy, posłuszne skazówkom 
przewódzców, których stanowisko samo i położenie wyznaczało, działające jako jeden człowiek 
na korzyść narodu.
   Takim sposobem obsiedli koloniści całą Moskwę od najodleglejszych gubernii, łańcuch 
stanowiąc nieprzerwany aż do miejsca, gdzie sznurem tym wiążą się z macierzystem łonem starej 
Germanii na słowiańsko-lechickich posiadłościach jak kleszcz już wpiętej..
   Trzeba było w istocie siły niepospolitej, przebiegłości ogromnej, ażeby nigdzie nawet 
podejrzeń nie obudzić; by u nich być serdecznie a przyjacielsko z nami; by na gruncie 
moskiewskim tak doskonale wdziać imię, obyczaj, język, prawosławie, fanatyzm tamtejszy; żeby 
się nigdzie nie dać ująć na przeniewierstwie; jedną nogą stanąć na stopniach tronu, drugą wpośród 
ludu i rozpuścić pasożytne gałązki, gdziekolwiek niemi jaką szparkę okryć, do jakiej narości 
przyczepić się było można. Dziś, jak widzimy, Kaufmann nie ustępuje Murawjewowi i — mówiąc 
językiem Shakespeara — przemurawjewił Murawjewa (przeherodził Heroda). a o tem, czego nie 
widać, nie ma co mówić. Cała ta historya walki starej Rosyi z Polską podżeganej nieustannie, w 
której różne role przychodziło odegrywać elementom kolonizatorskim, tak doskonale posługuje 
interesom postępu na wschód i królowaniu na wschodzie, iż w niej trudno się nie domyślać roboty 
przyjacielskiej starego naszego znajomego.
   Nie ulega wątpliwości, że Moskale się byli poznali jakoś w końcu na tem, że pod pantoflem 
swoich gości przyklapnięci siedzieli, gdy wielki ów pan w nagrodę zasług prosił u cesarza, żeby go 
zrobił Niemcem.. poczynało grozić niebezpieczeństwo, ale je odwrócono fanatyzm budząc na 
Polaków i idąc w pomoc przeciwko nim z zapałem i poświęceniem, łatwemi do wytłómaczenia... 
gdyż doskonale służą sprawie naszych gości. w Rosyi.
   W tej chwili przyjaźń znowu między starymi sprzymierzeńcami jak najściślejsza, jak 
najgorętsza... znikły różnice narodowości wobec głodu polakożerstwem się nasycającego.
   Dosyć się przypatrzeć ustawom, organizacyi, a nawet lekko zbadać język zdrajcę, by się 
przekonać, że Rosya wszystko czem żyje, porusza się, zawdzięcza Niemcom. Byli oni i są jej 
nauczycielami; stworzyli wojsko, administracyą, flotę; gdzie stąpić, zawadza się o wyraz 
niemiecki, o ślad niemczyzny nieprzetrawionej, o łupinkę zjedzonego owocu. Uczeń wprawdzie 
niewiele przynosi honoru nauczecielowi, ale w tem, co potrzeba jest posłuszny, a zdaje się, że i 
mistrzowi o to idzie, żeby wychowania zbyt prędko nie dokończył i zawsze był  potrzebnym.
   Dziś koloniści poprzychowywali się i poczuli potrzebę uczynienia pewnych ustępstw miłości 
własnej Moskwy, która czuje się potężną, a podpiwszy sobie i rozhulawszy się gotowaby... ale taki 
jeden godny człek jak von Kaufmann nie zbawiż i nie przejedna z niemiecką ludnością 
najupartszych prawosławców ?
   Nie ma więc obawy o przyszłość najmniejszej, a gdyby i była, już dziś za późno się leczyć, 
kiedy choroba we krwi, w ciele, w caluteńkim organizmie nią przejętym. Moskwa słaba zyskała 
sprzymierzeńca, ale dziś ona tylko jest odpowiedzialnym redaktorem... pisma, w którem ma udział 
bardzo podrzędny.
   Rozbiór mikroskopowy społeczeństwa moskiewskiego wykazałby najlepiej co to tam jest 
obcego pierwiastku pod kaftanem, sarafanem i ohrejduszką. Mało rodzin nie może się pochwalić 
jakiem pokrewieństwem z cywilizatorami, jakąś kropelką krwi szlachetniejszej. Najściślejsze 
połączenie aborigenów z kolonistami, wedle wiekuistego prawa, które żywiołowi wyższemu daje 
pierwszeństwo w pokoleniach następnych, wydało naturalnie potomstwo więcej podobne do 
zachodniego pierwiastku, niż do dzikiej płonki, na której on był zaszczepiony.
   Ale dość lub nadto tego wstępu, w który nas mimowolnie wniosło rozmyślanie nad stepem u 
brzegów morza Czarnego. Nieść z sobą światło, pokój, zgodę, postęp, miłość pracy, chrześciańskie 
prawdy, bliźniego umiłowanie... o jakże byłoby pięknem powołaniem... gdyby się tylko to 
powołanie czuło, spełniało i nie siało nasion, z których., co urośnie?... wie tylko — Bóg; 
tymczasem niezawodnie — kartofel.
    
   * * *
    
   Wędrowiec z nad Renu lub Sprei, któregoby niewygodna powózka moskiewska tłukąc mu boki 
dowiozła w okolice naddniestrzańskie — zdziwiłby się niepomału wpośród stepu nagiego, w 
małem wgłębieniu równiny, znajdując porządną, zupełnie jakby kędyś z Niemiec przerzuconą, 
czarodziejską laską, osadę.... Zdawałoby mu się, że trafiające się w suche dnie lata fata morgana 
łudzą jego oczy... ale nie... W pobliżu osady spotkałby z fajką porcelanową na krótkim cybuszku, 
w szlafmycy na głowie i kamizoli z ogromnemi guzami idącego współziomka, a spytawszy go o 
nazwisko wsi, dowiedziałby się, że to jest... Luisendorf. Co za dziw, niedaleko znajduje się 
maleńki Potsdam, miniaturowy Stuttgard, Dorotheenberg, Michelsdorf, Emilienthal itp. Słowem 
są, to sobie drobne Niemcy na pustkowiu, wysiadujące nową ojczyznę jak struś jaja na piasku.
   Luisendorf należy do najstarszych kolonii w tym zakącie, a w Luisendorfie ów domek 
zczernialy nieco, niepokaźny, około którego rosną cztery akacye, starsze... który okala murek z 
suchych poskładanych kamieni widocznie starszy nad inne: to relikwia, to pierwsza budowa i 
praojciec całej tej dziś tak porządnie i trwale zbudowanej wsi, w której już nawet i kircha wcale 
porządna świeżemi jeszcze żółcieje ścianami na pagórku.
   W tym niepoczesnym domku żyje ośmdziesiątletni, siwowłosy patryarcha, ojciec rozrodzonej 
familii, pierwszy śmiały pionier, co na tym stepie zatknął niewidzialną czarno-czerwono-złotą 
chorągiew i podbił potem i trudem tę ziemię dla Germanii Jana Gotlieba Henryka Schultze znają 
naokoluteńko, nie tylko Niemcy osadnicy, którzy go wysoce szanują, ale sąsiedni Bulgarowie, 
dalsi Wołochy; a nawet w Odessie, gdzie jest główny zarząd kolonii niemieckich; gdy przyjedzie z 
interesem, śliczna pani Hahn przyjmuje go w swoim salonie, poi kawą i uśmiecha mu się 
wdzięcznie. J. G. H. Schultze jest w istocie znakomitością wśród kolonistów, ich doradzcą, 
wyrocznią, wodzem, głową. Opowiadają starzy ludzie, że J. G. II. Schultze, zwany pospolicie 
starym Gotliebem, przed wielą już laty, młodym jeszcze człowiekiem, z tłómoczkiem na plecach, o 
kiju, z sercem atoli mężnem, z niewielą talarami w kieszeni, ale z poczuciem siły wewnętrznej — 
przywędrował do Odessy. Była to chwila, gdy kolonizacyi pragniono; Gotlieb puścił się na 
wędrówkę w okolicę, rozpatrzył dobrze i mężnie pierwszy oświadczył, że nietylko sam rolę 
weźmie, ale sobie towarzyszów z Niemiec sprowadzi, byleby mu dobre dano warunki. Jego 
śmiałość, roztropność i pewność siebie zjednała mu u ówczesnej władzy łaski i Gotlieb dostał 
grunt na osadę, której był założycielem. Miejsce to, które się zwało dawniej Karabal nie rychło 
nowe otrzymało nazwisko; dopiero po odbytej podróży do Niemiec, z której Gotlieb sobie 
towarzyszkę życia i pracy pannę Luizę Koch przywiódł i kilku towarzyszów broni, wieś nazwano 
na cześć pięknej jasnowłosej i niebieskookiej żony Schultza: Luisendorf. Historya wzrostu i 
rozszerzenia się osady byłaby bardzo ciekawą, ale brak do niej materyałów; jedynym mogłoby być 
opowiadanie założyciela ośmdziesiąt-kilkoletniego Gotlieba, ale staruszek nigdy bardzo mównym 
niebył, a w ostatnich latach fajki z ust nie wypuszcza i ledwie się półsłowy
     odzywa. Nie żeby na wszystko szwankował, bo to się wcale postrzegać nie daje; ale więcej się 
w sobie zaniknął a trochę zdumniał staruszek. Ma też prawo być dumnym, bo mu się nader 
szczęśliwie powiodło. Mało założycieli gradów i osad własnemi oczyma oglądać mają szczęście, 
tak rozkwitłe dzieło swoje. Gdy stary Gotlieb siądzie obok swojego równie już starego domku z 
babuleńką Luizą, otoczony wnukami, a pojrzy z górnego piętra pięknej Lauby, którą sobie postawił, 
na Luisendorf, serce mu rośnie. Ten siwowłosy patryarcha ze swą, fajką, szlafmycą, pończochami, 
trzewikami, kaftanem, wygląda zupełnie otoczony rodziną, na ładny obrazek Ludwika Richtera. 
Nieraz podróżny, przebiegając wieś, w której teraz jest już i stacya pocztowa i hotel Gambrinus, i 
kościołek i szkółka dla dzieci i Bierlocal z kręgielnią i t. d. mija laubę szanownego Gotlieba, 
mimowolnie uchylając głowę przed staruszkiem, całe dnie spędzającym w chłodku, częścią nad 
biblią, w części z własnemi myślami, których głębi nikt nie zbadał. Liczna rodzina otacza 
patryarchę Luisendortu, synowie, córki zamężne, wnuki, a nawet prawnucząt para: wszystkim 
poszło ręką na świecie z małemi wyjątkami i nie wszyscy pozostali na wyrobio- nym trudem 
dziadowskim zagonie. Dużo się z tego rozpierzchło po szerokiem państwie moskiewskiem. 
   Gotlieb mało mówi. bada chętnie, nie wyrokuje nigdy, ze zdaniem własnem jest ostrożny. Nie 
wyrzekł się on kierowania losami rodziny, ale aforystycznie rozkazuje młodszym, radzi starszym, 
nie tłómaczy się nigdy, przyczyn nie zdaje się badać lub objawiać ich nie lubi. Jedynym 
przedmiotem, o którym w ciasnem kółku swoich krewnych z upodobaniem opowiada, to o 
pierwszych czasach swojego osiedlenia, o trudnościach, jakie tu spotykał \i miał do 
przezwyciężenia.
   I w tem jednak jest ostrożnym bardzo, zwłaszcza, gdy mu instytucye krajowe i ludzi wyżej 
położonych sądzić przychodzi; naówczas fakta nagie podaje wstrzymując się od komentarzy 
draźliwych... westchnie czasem lub nawet nagle zamilczy, spotkawszy na drodze coś bardzo 
trudnego do uniewinnienia. Uśmiech szyderski ale łagodny, politowania pełen, ucina powieść... 
Gotleb nakłada fajkę i milczy.
   Wstrzemięźliwości tej, długim latom pracy swej winien zapewne, że i władze tak szczególne 
(gdyż kolonie niemieckie zarząd swój mają osobny) jak i krajowe w ogóle jak najlepiej go 
uważają.. Posiada on ich nieograniczoną ufność.. i u rządu
     ma jak najlepszą notę... W czasie objazdu tych prowincyi przez cesarza Mikołaja, który konie 
przeprzęgał w Luisendorfie, Gotlieb miał zaszczyt chleb i sól w imieniu kolonii niemieckich 
ofiarować N. Panu na srebrnej tacce.. ze stosowną mówką w rodzinnym języku.. Tacka i solniczka 
robione były kosztem kolonistów w Odessie u najlepszego złotnika z kunsztem w istocie wielkim, 
bo wyglądały poważnie i ciężko, a nie ważyły wiele i kosztowały nie drogo... N. Pan z tego 
powodu za szczycił starca medalem złotym na wstędze orderu ś. Aleksandra, który Gotlieb z 
upodobaniem wkłada! W dnie uroczyste, kawałek zaś czerwonej wstążeczki nosił zawsze, nawet u 
letniego kaftanika...
   Cesarz Mikołaj podał nawet rękę Gotliebowi i uścisnął dłoń jego, co on zawsze wspominał, nie 
przytaczając wszakże, iż przez wdzięczność rękaw munduru cesarskiego pocałował z wielkiem 
wzruszeniem.
   Przed swojemi tłómaczył się z tego bałwochwalstwa tem, że., jak mówił — był to przecie 
niemiecki monarcha. Za takiego on w oczach patryarchy Luisendorfu uchodził... Z rozczuleniem 
dodawał starzec, iż w rysach, postawie, głosie mowy, przypominał mu ukochaną dynastyą,.. — a 
do poszanowania jakiem starca otaczano, przyczyniło się i to, że miał najstarszego syna w 
Petersburgu, na wysokiem już stanowisku militarnem.. i w wielkich łaskach u dworu, a z 
potężnemi stosunkami w stolicy...
   Michał lwanowicz Schultze, syn starego Gotlieba, zawczasu przez ojca oddanym był do 
wojska. Wielkie talenta, pamięć nadzwyczajna, umysłu bystrość, ślepe posłuszeństwo rozkazom 
starszych, tak prędko nim pokierowały, że bez żadnej protekcyi dostał się do akademii wojennej i 
w niej potem jako instruktor był użyty. Przymioty, któremi się odznaczał, umiejętność kilku 
języków, gotowość na spełnienie najtrudniejszych poleceń, rzucały go potem w różne gałęzie 
ministeryum wojny. Używano go trochę wszędzie, gdziekolwiek rozsądku i szparkiego a 
roztropnego trzeba było człowieka. Michał Iwanowicz przeskakując stopnie, doszedł do rangi 
jenerała, zostawując majorami ledwie swych dawnych towarzyszów. Był to l'homme ?tout faire na 
dworze cesarza Mikołaja wojskowym i choć stale przywiązany do akademii, odrywanym 
nieustannie być musiał do różnych, jak w Moskwie zowią, szczególnych poleceń. W radach 
pilnych, gdy zaufanego, dyskretnego, milczącego a niezbyt chciwego potrzeba było sługi, na 
któregoby i rozsądek i milczenie rachować było można, posyłano po Michała Iwanowicza, dawano 
mu paszport, pieniądze i instrukcyą, szeroką władzę użycia dyskrecyonalnych środków i zawsze 
prawie z najzawilszych poleceń wychodził zwycięsko. Tym sposobem robiąc, karyerę, dostawał w 
drodze łaski: krzyże, krzyżyki, pieniężne nagrody, tytuły, a co najwięcej, stał się niesłychanie 
potrzebnym.
   Gdy inni na tym pełnym intryg i zawiści dworze łączyli się z jakąś partyą, dworowali jakiemuś 
faworytowi, służyli wyłączniej którejś z tych znakomitości, co składały kamaryllę i używały 
chwilowego wpływu a łaski nadzwyczajnej,. Michał Iwanowicz tak zręcznie manewrował ze 
strategią sobie właściwą, że nikomu się nie naraził, nikogo nieprzyjacielem niemiał, wszystkim 
równie był miłym i w żadną sieć dworską wplątać się nie dozwolił. Grzeczny dla każdego, nikogo 
do zbyt poufałych zwierzeń nie dopuszczał; nie mogąc ich uniknąć, przyjmował je milcząco, nie 
dając znaku ani współczucia ani oburzenia; a gdy go za narzędzie użyć próbowano, usuwał się w 
sposób nie obrażający.
   Niektórzy znajdowali, że bardzo wysoko patrzał, a szczególniej mu za złe miano w tym świecie, 
gdzie przekupstwo jest chlebem powszednim, a wypotrzebowywanie stanowiska gwoli własnemu 
interesowi tradycyonalnem — że się okazywał nielito- ściwie czystym w sprawach pieniężnych i 
po prostu mówiąc, kraść niechciał. Przykre to naturalnie robiło wrażenie na towarzyszach, było 
bowiem jakby im w oczy rzuconą wymówką; ale zacny Michał Iwanowicz, jak skoro sam 
odpowiedzialnym nie był, na cudze grzeszki patrzał z wyrozumiałością dla słabości ludzkiej tak 
dziwną, iż nawet złodziejów miał po sobie.
   Michał Iwanowicz był żonaty i zdaje się, że tajemnicze małżeństwo owe jeszcze go w 
znaczeniu, na majątku i wpływie podniosło.
   To ożenienie należało pewnie do najważniejszych wypadków jego życia.. Wkrótce po niem 
bowiem, już uszlachcony rangą, dostał od Mikołaja tytuł barona i herb, pół orła rosyjskiego, a w 
połowie tarczy dwie szable na krzyż na księdze leżące...
   To pewna, że Michał Iwanowicz czuł już od kilku lat potrzebę przybrania sobie towarzyszki 
życia... Pomiędzy arystokracya rosyjską mimo stopnia, wychowania, bardzo pięknej 
powierzchowności, uchodził on za dorobkowicza i ciężko mu tu było wielkie sobie obiecywać 
powodzenie. Postanowił był więc szukać ładnej twarzyczki, wychowania i posagu w tej klasie, 
która żon dostarczać zwykła takim wyrosłym z niczego znakomi- tościom. W wolnych od 
zatrudnień chwilach począł bywać wieczorami w kilku poważniejszych domach kupieckich, będąc 
z systemu za ożenieniem z Moskiewką. — Musiało mu to na coś być potrzebnem.
   Zofia Piotrówna piękna, dorodna, wesoła, prostego serca i umysłu panienka, 
powierzchowności miłej, bardzo mu do serca przypadła.....
   Ojciec obiecywał przeszło sto tysięcy rubli posagu... Najgorzej się wszakże stało, że Michał 
Iwanowicz nieopatrznie jakoś, może, po odczytaniu Hermana i Doroty, czy jakich podbudzających 
poezyi niemieckich, zakochał się straszliwie, wcale nie po jeneralsku w swojej przyszłej... 
Stęskniony widać do uczucia jakiego w życiu nie doznał, pozwolił sobą owładnąć Zofii Piotrównie. 
Dziewcze wychowane skromnie, zakochało się też w jenerale doprawdy, i rodzice patrzeli na to, 
uśmiechając się z kątka i czekając tylko, rychło się uroczyście oświadczy. Stadło było ze wszech 
miar dobrane, obie strony zadowolnione, przyszłość jasna się obiecywała... marzono o niej, 
mówiono półsłówkami.
   Jenerał tę cudną wiosnę spóźnionego żywota widocznie chciał przeciągnąć.., zwlekał ożenienie 
bawiąc się tą miłością, czystą, gemüthlich, wesołą, niewinną. Wielkie to szczęście, że się był 
nieoświadczył i rzeczy nie doprowadził do niepowrotnych przyrzeczeń, któreby był musiał 
dotrzymać.
   Już się zbierało na wyznania, na prośbę u rodziców o rękę panny, gdy jednego ranka, jenerał 
odebrał karteczkę od starego hr. A.. wzywającą go wieczór na herbatę, dla pomówienia w pilnym 
interesie z wyższego rozkazu. Michał Iwanowicz był dobrze z hrabią A.. jak ze wszystkimi 
należącymi do ściślejszej kamarilli, w szczególnych jednak łaskach u niego nie był. Zdziwiło go 
trochę zaproszenie, ale posłusznym być musiał. O godzinie bliskiej tej, która mu była wyznaczoną, 
zajechał jeszcze do Zofii.. zabawił z nią wesoło żartując kwadrans i do zobaczenia nazajutrz 
pożegnawszy, udał się do pałacu.
   Nikt nie wie, jaki był przedmiot rozmowy pomiędzy dwoma współziomkami, gdyż hr. A... był 
także pochodzenia germańskiego... to pewna, że Michał Iwanowicz wyszedł z tej konferencji we 
cztery oczy jak nieprzytomny, blady, że wpadł do karety i niewiedział, jak ona go do domu 
odwiozła, że się nie rozbierał do późna, i chodził łamiąc ręce po sali, że nazajutrz pisał, dostał urlop 
na kilkanaście dni, jeździł do ojca do Luisendorfu, że tu przybywszy miał z nim bardzo długą 
naradę ta- jemniczą” a po niej z oczyma zaczerwienionemi, milczący, chory, przybity powrócił do 
Petersburga. Widać, że tam Michał Iwanowicz był oczekiwanym i bardzo potrzebnym, gdyż 
wprost z rogatek odebrał polecenie jechania do Carskiego Sioła, gdzie jenerał A.. przebywał.
   W sukniach podróżnych, jak stał był zaraz wprowadzonym do gabinetu.. i tam parę godzin 
pozostał. Rozmowy naturalnie nikt podsłuchiwać nie mógł. ale była żywa, długa i skończyła się 
tem, że we drzwiach wyprowadzając go, A uściskał serdecznie, dając mu termin na jutro...
   Jenerał nie pojechał tego dnia do Zofii, chociaż w domu znalazł aż dwa od rodziców jej 
zaproszenia; ulubiony jego sługa Wańka (w istocie Johann i Niemiec, ale doskonale 
znaturalizowany) nadzwyczajnie był przestraszony tem, że się spać nawet, mimo znużenia podróżą, 
nie kładł, całą noc przesiedział w fotelu, palił papiery, wzdychał i chodził. Nad rankiem siadł pisać 
list długi do Zofii i nazajutrz rano go wyprawił... Co się stało w domu kupca, niewiedziano, ale 
chodziły wieści, że Zofia niebezpiecznie chorowała, a mimo to jenerał już tam nawet nie pojechał 
się dowiedzieć. Wieczorem udał się dosyć wystrojony do jenerała A., który razem z nim do karety 
siadłszy, kazał jechać ku admiralicji...
   Tam wysiedli przed pysznym pałacem jak najwytworniej -urządzonym, pełnym służby w 
liberyi herbownej, kwiatów, bronzów i dywanów... Wyglądał ten gmach na zaczarowaną krainę 
cudów tem więcej, że w przyćmionym jego salonie, z niezmiernym gustem urządzonym, który 
zdala woniał jak ogród wiosenny, znaleźli na szezlągu... prześliczną, białą jak śnieg.. królewnę.. 
Obok niej siedziała wielkiego tonu i wspaniałej postawy niewiasta hrabina.. X...
   Hrabinie X.. i Irenie Sergiejewnie córce jej hr. A... przedstawił pana jenerała, który się obu 
paniom przypomniał, miał bowiem szczęście widywać je na balach u dworu.. Irena Sergejewna 
była frejliną...
   Przyjęto Michała Iwanowicza jak najlepiej, a Irena parzała na niego długo jak w tęczę, jakby 
badała tę męzką twarz, pod której bladą naówczas maską, nic prócz odważnej rezygnacyi wyczytać 
nie było można. Zaproszono jenerałów na herbatę, ale hr. A... musiał odjechać zaraz z powodów 
służbowych, Michał Iwanowicz zaś pozostał do późna.
   Szczegóły bliższe tych odwiedzin nikomu wiadome nie były. We dwa tygodnie potem dosyć 
prywatnie, ale jedak zaszczycony samego panującego przytomnością;, odbył się ślub jenerała, 
świeżo kreowanego barona von Schultze z hrabianką Ireną...
   Było to małżenstwo niezmiernie świetne, gdyż hrabianka pochodziła ze starej arystokratycznej 
rodziny — tatarskiej, miała imię piękne, posag ogromny, związki i wpływy przeważne u dworu,
   wielki nawet szacunek najwyżej położonej osoby___
   drudzy mówili więcej jeszcze..; była nadzwyczajnej piękności, młoda.. i bardzo starannie 
wychowana...
   Baron Michał Iwanowicz wchodził przez nią w świat nowy.. faworytów; ale od ożenienia 
swojego posmutniał, stracił wiele z dawnej żywości, jakoś po nim zbytniego szczęścia widać 
niebyło... Pożycie młodej pary osłonione było tajemnicą... Wprawdzie jenerał zajął mieszkanie na 
dole w pałacu żony, ale był tam prawie jak obcym... Niezmiernie miał wiele zajęcia zawsze, bardzo 
często wysyłano go na Kaukaz, w oddalone gubernie, z misyami różnemi do Niemiec, przywoził z 
sobą zawsze krzyże, łaski nowe i rósł w znaczeniu, ale zdawał się zamęczony nawałem pracy... Z 
Ireną widywali się rzadko, ceremonialnie prawie, nie jak małżonkowie, ale jak dobrzy przyjaciele i 
znajomi... Biedna opuszczona z powodu jego rozlicznych zajęć kobieta, zabawiała się życiem 
wielkiego świata, do którego należała i sierotką kilkoletnią, którą sobie była przybrała... Była też to 
śliczna dziecina...
   Po cichu bardzo szeptano, ale to mogły być plotki, że Zofia... nieposzła za mąż, że jenerał 
potajemnie do niej powrócił, że ją widywał, że tam trwały jakieś tajemnicze stosunki. Ci co znali 
jenerała dowodzili, że od czasu świetnego swego ożenienia dziwnie się był odmienił... posmutniał, 
zdziczał, surowszym się stał i drażliwszym niż kiedykolwiek.
   Pomimo tak znakomitego wyniesienia się Michała Iwanowicza, nic zerwał był on wcale 
stosunków z rodzicielskim domem., pisywał do ojca, czasem go odwiedzał na krótko i między 
Luisendorfem a Petersburgiem listy chodziły regularnie... W stanowczych chwilach życia, jak. 
przed ożenieniem swojem, niespuszczając się na nic, jenerał brał pocztę i wpadał do ojca na 
chwilę... Naówczas starzec i on zamykali się w osobnej izbie na długą rozmowę, po której już kilka 
chwil rodzinie tylko poświęciwszy i znajomym... Michał Iwanowicz pędził znów nazad do stolicy.
   Oprócz jenerała i barona, który tak wysoko podniósł rodzinę Schultzów z Luisendorfu, stary 
Gottlieb miał jeszcze synów trzech, a i z tych każdy na swój sposób bardzo sobie szczęśliwie 
dali  radę na świecie. Drugim po jenerale był Gottlieb junior noszący imię ojca, który znaczną już 
miał fabrykę sukienną i przędzalnią w samym Luisendortie. Był to człowiek czynny, pracowity, 
cały oddany swemu geszeftowi, powierzchowności prostej i dosyć zaniedbanej, ale dosyć światły i 
bardzo roztropny. Zawcześnie się był ożenił w Saksonii, dokąd umyślnie sobie po żonę pojechał do 
znajomych i miał już wnuków ze starszej córki. Obok staroświeckiego domku patryarchy kolonii, 
Gottlieb junior, pobudował sobie już daleko okazalszy. Przytykał doń długi wązki budynek 
zawierający przędzalnie i warsztaty, zabudowania na skład wełny, magazyny i inne potrzebne 
niniejsze domki, przy  których się nieco najemników niemieckich mieściło. Gottlieb junior już się 
był dosyć znacznego dorobił majątku, a zdawało się, że idzie do szybkiego wzrostu fortuny, bo co 
rok prawie fabrykę swą rozszerzał i ulepszał.
   Trzeci syn, ukończywszy nauki w Odessie, poszedł do cywilnej służby, w której niemniej od 
braci był szczęśliwym, zajmował już bowiem w kancelaryi jenerał gubernatora Chersonu i Krymu 
posadę zna- czną i dążył do wyższej talentem i pracowitością. Mało był podobnym do obu swych 
braci, których powierzchowność zdradzała pochodzenie ludowe; wychowanie odebrawszy 
świetniejsze, za czasów księcia Worońcowa, mając zręczność zbliżyć się do dobrego towarzystwa, 
jakie go otaczało, wykształcił się na angielskiego gentlemana pod wpływem na pół brytańskich 
obyczajów i życia rodziny księcia, który był też więcej może Anglikiem niż Moskalem. Nie 
przestając być w duszy Niemcem, Fryderyk trochę na kosmopolitę zakrawał; miał nadzieję pójść 
drogą dyplomatyczną, ale ta go zawiodła, gdyż nadto był potrzebnym w miejscu, by go chciano 
przenieść gdzieindziej. Ożeniony z Niemką także, żył na dosyć dobrej stopie w Odessie, gdzie 
nawet pobudował sobie małą gotycką willę u brzegu morza. Był on częstym gościem w 
Luisendorfie; ale choć go ojciec lubił, mniej się z nim jakoś rozumieli niż drudzy bracia. Fryderyk 
czytał dosyć, a w polityce miał pojęcia trochę odmienne i nazywano go w rodzinie bardzo 
liberalnym. W istocie przeczuwał on tylko radykalizm późniejszy i przeiął był rewolucyjne pojęciu 
młodych Moskali, które w mm tylko od wybujania praktyczność niemiecka strzegła.
   Czwarty a najmłodszy, Johann, mieszkał z rodzi- cami razem; jego w myśli przeznaczał ojciec 
na spadkobiercę patryarchalne) starej kamieniczki i szerokiego obszaru ziemi, której część tylko 
wydzielił był pod zabudowania i ogród Gottliebowi junior.
   W czasach gdy ów pierwszy kolonista zjawił się na Karabalu, ziemia była prawie bezpańską” 
nie miała ona żadnej wartości, staruszek umiał naówczas, zakładając wieś pamiętać o sobie i 
wydzielić lwią, część w tym stepie, który naówczas do wilków należał. W późniejszych latach 
własność ta ściślej się ograniczyła, mocniej upewniła nadaniem nowin, tak że stary Gottlieb 
wykroił sobie z tej pustyni obszar, który — jak on mówił — w Niemczech wspaniały Rittergut by 
stanowił. Około domku założony był tamarysami obsadzony sad, ale drzewa nie bardzo się 
udawały; spotykały one opokę pod cienką warstwą, ziemi i po kilku leciech schły prawie wszystkie. 
Daleko lepiej szły wystawione na południe, na pochyłości lekkiej zasadzone winnice, które 
szeroką, zajmowały przestrzeń.. Johann starał się o dobre latorośle winne i wyrabiał corocznie 
więcej beczek napoju, który jeszcze był dosyć kwaśny, ale potrzebował tylko umiejętnej dłoni 
farmaceuty, żeby wyszedł na prawdziwe bordo austryackie i doskonały szampan saski.
   Oprócz winnicy rozległej, miał jeszcze folwark ów pola zasiewane corocznie pszenicą, 
jęczmieniem, burakami i roślinami okopowemi, poniżej łąki dobre i wypasy dla licznych owiec, 
których trzymano parę tysięcy. Corocznie przychodziły dla poprawy rodu barany z Saksonii, a 
wełnę kupował naturalny nabywca Natus, brat starszy do swej fabryki wypłacając się ojcu 
sumiennie. Księgi rachunkowe tak fabryki jak i gospodarstwa, i rejestra wszelkie były przykładnie 
utrzymywane.
   Oprócz tych czterech płci męzkiej potomków patryarcha Johann Gottlieb Henryk miał jeszcze 
córkę najstarszą z całego rodzeństwa imieniem Dorotę, która wyszła była za mąż za pastora Grabe 
mieszkającego w Luisendorfie, a z tej już prawnucząt się stary dochował, po córce jej Amalii, która 
była za profesorem Holzem w Odessie, przyjacielem Fryderyka. Naostatek w Kieszeniewie 
mieszkała jeszcze jedna córka jego Teresa, zaślubiona panu Sackfeld, urzędnikowi przy zarządzie 
miejskim, z którego wszyscy byli niekontenci... niewyjmując żony. Nieboraczek grał w karty i 
zakrapiał się mocno, trzy razy był już pod sądem i ledwie go wpływy jenerała uratowały od 
ciężkiej kary i miejsca utraty.
   Otóż jak liczna rodzina otaczała tego człowieka, który z kilkudziesięciu talarami, pieszo, o kiju 
przyszedł tu był przed półwiekiem i miał odwagę w ste- pie nagim jąć się ciężkiej pracy... 
Luisendorf wyglądający teraz wspaniale był naówczas gołem polem... ściany jego domostw 
wyszły całe z miękkiego łona pobliskiego parowu, w którym teraz piłowano ów kamień żółty, 
lekki, służący w całej okolicy za jedyny materyał do budowy. Z niego płoty, cembrzyny studzien, 
kamienice, bruki i trotoary pokładziono w Luisendorfie dla łatwiejszej komunikacyi w czasie 
słotnym, który jesienią i wiosną ziemie obracał w nieprzebyte błoto...
   Mógł się Gottlieb prawie pochlubić, że wszystko co tu teraz widział było dziełem jego 
zabiegliwości i wytrwania. Kolonia kwitła, mieszkańcy jej, którzy tu poprzychodzili ubogimi, 
wszyscy niemal' mieszkali w domkach własnych i stosunkowo mieli się dobrze... Było pomiędzy 
nimi i rzemieślników kilku i Colonial-Waaren Lager, i piwowar, którego wyrób słynął naokoło z 
przedziwnego smaku przypominającego Echt - bairisch.
   Czegóż już więcej można było pożądać, prócz żeby się Luisendorf rozmnażał, rzucał odrośle w 
stepy i bodaj do limanu Dniestrowego sięgnął. Na nieszczęście, było to już niepodobieństwem; 
bardzo nie na rękę Gottliebowi siadła nieopodal kolonia biednych Bułgarów, a że i tej się nieźle 
powodziło, zagrodziła drogę rozrostu kolonistom chciwym ziemi. Niemcy bardzo z góry swego 
culturträgerstwa spoglądali na wygnańców ogorzałych, którzy daleko mniej sobie rady dać umieli, 
więcej byli osamotnieni, słabsi; mimo to jednak wegetowali tu przyrósłszy i niemyśląc już do 
ojczyzny powracać. Bułgarowie po większej części byli rólnicy, ogrodnicy, mali właściciele, 
niewielu z nich rzemieślnikami... Było to w początkach 1863 roku... Wiosna i na tych stepach 
wytrysnęła prędzej niż zwykle, chociaż tu zawsze bywa wcześniejszą... powietrze nader miłe i 
ciepłe owiewało Luisendorf... W polu krzątano się już około winnic i zasiewów...
   Stary Gottlieb nie siedział obyczajem swym pod Laubą, na której jeszcze liścia brakło; 
przechadzał się z fajką po szerokiej, jedynej ulicy Luisendorfu, który był cały w linią pobudowany 
i przecięty pocztowym traktem. Za nim krok w krok starowina psisko, noszący piękne imię Medora, 
poczuwając się do obowiązku towarzyszenia swojemu panu stąpał ziewając, zatrzymując się, 
oglądając, widocznie z tej przechadzki niezadowolniony. Nieopuszczał on nigdy swojego starego 
pana, ale przywykł był leżeć koło niego, a nie chodzić za nim, agitacya ta staremu wydawała się co 
najmniej zbyteczną. Niekiedy nawet naprowadzając Gottlieba na zdrową myśl wypoczynku, siadał 
Medor przed nim i ziewał, lub próbował kłaść się, ale widząc, że to nie skutkowało, poczynał 
potem znów wolnym krokiem swą obowiązkową, wędrówkę. Ulica była tak pustą, że Medor 
niemiał nawet żadnej dystrakcyi, parę razy popędził za emancypującemi się kurami, które 
przerażone znikły... zakrząkał na sroki... które uleciały krzycząc, a choć wróble w gąszczach 
tamarysów świergotały, z niemi się nie mógł kompromitować walką dziecinną. Biedny pies 
odbywał swą przechadzkę w złym humorze, ze łbem zwieszonym. ale nie można powiedzieć, żeby 
jego pan był weselszy. Dawno już tak chmurnym i ponurym nie widziano Gottlieba. Ile razy 
przychodziła z Odessy paczka gazet, trzymał bowiem Kolońską i Nowo-Pruską, stary rzucał się na 
nie chciwie, pożerał je obie w milczeniu, ale w niesłychanie zły go humor wprawiały. Nie miał 
jednak zwyczaju ze swych wrażeń i myśli spowiadać się nikomu, trudno było odgadnąć co w nim 
ten niepokój rodziło. Wszyscy go wszakże postrzegli łatwo; Frau Luise najpierwsza, potem 
synowie oba i wnuczęta, którym chleba z masłem nie nasmarowywał już sam, jak to dawniej 
bywało. Opodal od starego swego domostwa odszedłszy, nad którego drzwiami stał napis 
wyblakły:
   vertraut
   Hat gut gebaut...
   Gottlieb spotkał się z synem Junior, przez skrócenie zwanym___
   Lice się jego trochę rozjaśniło, zapytał o jakąś wełnę źle wypraną, otrzymał odpowiedź 
zadowalniającą. i czule po niemiecku poklepał po ramieniu syna
   — Czy to już powietrze tak dobre, żebyś się ojciec przechadzał lekko ubrany? Spytał Junior.
   Stary podniósł rękę do góry i swoim obyczajem tylko głową pokiwał, mówić bowiem, oprócz 
szczególnych wypadków, nie lubił.
   Potem zwrócił się w stronę Odessy, popatrzał na trakt przykładając rękę do czoła i przystanął.
   Znaczyło to, że się kogoś ztamtąd spodziewał.
   Junior nie śmiał pytać.
   Stary milczał też pękając z fajki tytoń bessarabski, zastępujący mu dawny niemiecki 
Uckermarcker i rzekł tylko:
   — Baron!
   Zrozumiał Junior, iż brata starszego oczekiwać było można.
   Tłómacząc się mimiką swą stary dobył z bocznej kieszeni list i pokazał go synowi zdala, łatwo 
się więc było domyślać, iż jenerał oznajmić się na dziś musiał.
   — O! Rzekł Junior, żebym był wiedział wcześniej ! A nuż mi dziś po sukno, jak obiecał, 
przyjedzie Moskal...
   Staremu widocznie niechciało się ust odmykać, bo pękał z fajki, a to zatrudnienie ma do siebie, 
że go przerywać nie można, zwłaszcza pod koniec, gdyż Znicz na dnie tylko pracą nieustanną na 
wilgotnem łożu soków tytoniowych utrzymać się może... a tu do dna sama uczciwość statecznego 
człowieka dopalać nakazuje.. pokiwał więc głową, popatrzył i podniósł dwa palce do góry.
   — Zabawi dwa dni? Spytał junior, przywykły do tego alfabetu ojca. A! To chwała Bogu..
   Gottlieb już głowę spuścił i maszerował dalej, syn poszedł w swoją drogę. Medor, który 
maleńką się drzemką pokrzepił w czasie rozmowy, z ziewaniem głośnem zakrawającym na 
wymówkę, powlókł się za panem. Ale lenistwo było tak wielkie, że wyprężywszy nogę jednę do 
chodu, poczuł potrzebę niby się po śnie wyciągnąć i odbywał ten obrząd powolnie, gdy nagle zdala 
zaturkotało, zadzwoniło, a na gościńcu wzniósł się tuman kurzawy, jaki tylko na stepach tutajszych 
i we Włoszech się widuje. Pies musiał począć szczekać, a staruszek przystanął wyjąwszy z ust 
fajkę, która zmordowana zagasła.
   Tuman pyłu coraz się powiększał, ale prócz niego nic widać nie było; z obłoku tego dobywał 
się tajemniczy turkot, oznajmujący wprawnemu uchu nie powóz, ale prostą, bryczkę pocztową. 
Kurzawa podniesiona kopytami koni na stepie, który susza i koła zmieniają w najdelikatniejszą 
mączkę wapienną, wygryzającą nielitościwie oczy, zasypującą usta i wkradającą się aż we 
wnętrzności człowieka, tak była gęstą i nieprzezroczystą, że stary Gottlieb czekać musiał długo, 
nim z niej dobyły się dlań naostatek kształty nieokreślone wózka i trzech koni, z siedzącym na 
przodzie dziwnie jakoś uczepionym woźnicą w czerwonej koszuli... Na bryczce nic jeszcze widać 
nie było.
   Stary Gottlieb, dostrzegłszy zaprzęgu, upewnił się, że to nie był oczekiwany baron, który dla 
swojego tytułu i stopnia, mimo obyczajów bardzo prostych, nie mógł jechać tak zwaną perekładną, 
musiał brać albo koczyk, albo przynajmniej tarantas. Nie zajmował go już więcej ów podróżny, na 
którego zdala Medor gderliwie a leniwo naszczekiwał, jakby dając do zrozumienia, iż mu miał za 
złe, że go zmuszał do tej fatygi. Nie wiele go też obcho- dziła bryczka, ale jeszcze się czuł do 
spełniania psich obowiązków stróża; podnosił więc glos, burczał i oglądał się niekiedy na starego, 
chcąc go przekonać, jak gorliwie pilnował domu... Stary wszakże, doszedłszy do bramy dworku, 
zawrócił się w dziedziniec; co Medor ujrzawszy, pospieszył również za nim, uważając się za 
zapełnię uwolnionego od dalszych manifestacyi.
   Bryczka biegu zwalniała i naostatek stanęła przed pocztowym domem. Na poczcie jakoś pusto 
było, pocztylioni bowiem spali po nocy spędzonej na rozgonię, a utrzymujący stacyą pofatygował 
się. na winnicę swoją, dojrzeć maleńkiego gospodarstwa. Pocztylion, który podróżnego przywiózł, 
począł wołać w niebogłosy, ale daremnie. Na stacyi panowało milczenie śmierci i obojętności. Z 
bryczki też podróżny nie wychodził... i nic na niej widać nie było nawet oprócz sterczącej słomy. Z 
miny powoźnego, z pochylenia wozu, łatwo też było poznać, że w drodze ulegli jakiemuś 
przypadkowi. W istocie brakło jednego koła; dojechali wlokąc się przechyleni na resztku osi. 
Pocztylion, nie dowoławszy się żywej duszy, musiał począć konie wyprzęgać, nie mogąc ich tak 
zostawić. Ze słomy dobywał się jęk boleśny.
   Mieszkańcy Luisendorfu wywabieni w pole i do ogrodów wiosną, nie pokazywali się też z 
żadnego z bliskich podwórków. Nawet to, co się zwało hotelem Gambrinusa, było zamknięte i 
martwe. U wrót — obyczajem moskiewskim — wysoko sterczały dwie wiechy suche i klatka z 
przepiórką, ale wrota stały niegościnnie zaparte. Naprzeciwko, nieopodal od domu pocztowego był 
piękny dworek pastora Grube i kościółek, za którym w pewnem oddaleniu widać było i Bożą rolę, 
zasianą kamieniami grobowemi. W chwili, gdy przed pocztą złamana bryczka napróżno się 
domagała litościwej pomocy ludzi, w oknie domku księdza pastora z za zielonych doniczek z 
kwiatkami i białych firanek wyjrzała główka jasnowłosego dziewczęcia.
   Znacie zapewne Madonę niemiecką Holbejna, tę śliczną głowę łagodnego wyrazu, która na 
obrazku tak dziwnie odbija od kwadratowych i spiczastych ziemskich fiziognomii otaczającej 
rodziny donatora.. ? Otóż w oknie domku pastora Grube pokazała się nie Holbejnowska madona, 
ale młodsza, podobna do niej miłym wyrazem, twarzyczka... gdziebykolwiek ją kto był na kuli 
ziemskiej zobaczył poznałby w niej niebieskooką córkę Germanii... W istocie była to wnuczka 
ulubiona starego Gottlieba córka jego Dorotei, nosząca imie swej babki, najmłodsze dziecię i 
dziecko najukochańsze domu... Luiza... Piękność jej była tak cicha i spokojna, tak prawie senną 
jeszcze jakby ją nic dotąd do prawdziwszego nie rozbudziło życia... Oczki niezapominajkowe, 
niebieskie patrzały w świat obojętnie, powoli, rozważnie, ale nie rozkochane w nim wcale... 
chłodniutkie.
   I teraz na tę przechyloną, okaleczała bryczkę poglądała sobie Luiza rączki złożywszy na 
piersiach, nieokazując ani zbytniej ciekawości, ani wzruszenia... oddychała powietrzem 
wiosennem... myślała o czem innem... Cicho było w wiosce, a domek pastora tak stał niedaleko od 
stacyi, że wśród tego milczenia ucho Luizy nareszcie schwyciło jęk dobywający się z bryczki.
   Nie było to bolesne nawoływanie o pomoc, ale kiedy niekiedy jakby srogiem cierpieniem z 
piersi dobyty wykrzyk, krótki, urwany, straszny
   Pocztylion konie odprzągł mrucząc, gadał do siebie i do stepowych biegunów w 
najobelżywszych wyrazach, łając je za własną winę, niekiedy nawet z gniewu i złości za wypadek 
kopał je nogami i pięścią... tak był rozjątrzony, że mu się tą razą nic na wódkę niedostaje... a 
wróciwszy do domu może jeszcze napomnienie dotykalne... Zajęty własną biedą, nie prędko 
dosłyszał, iż nań z okna prezbi- terium wołano... Piękna Luiza, którą nowy jęk poruszył, chciała się 
dowiedzieć coś o wypadku.
   Ale głos jej był istotnie głosem wołającego na pustyni... i prędzej potrafił wzbudzić ojca, który 
w drugiej izdebce czytał, niż ogłupiałego pocztyliona... Stary Grube, mężczyzna szerokich ramion, 
twarzy wyrazistej w okularach, czarnej mycce na głowie, z brwią namarszczoną stanął na progu.
   — Co to tam takiego ? Zapytał córki.
   — Jakiegoś podróżnego przywiozła pocztowa bryczka połamana, zdaje się skaleczonego, bo 
aż tu
   jego jęk słychać.
   Pastor żywo podszedł do okna i popatrzał... W tejże chwili ze słomy podniosła się twarz blada 
z włosami długiemi rozrzuconemi i obsypanemi pyłem, twarz młoda, przystojna, wyrażająca 
niepokój, ból, niecierpliwość.
   — I nikogo niema na poczcie! Zawołała Luiza...
   — A coś mu się stać musiało, kiedy się z woza dobyć sam niemoże; rzekł pastor flegmatycznie.
   — Widocznie bryczka się musiała wywrócić i pewnie się biedny pokaleczył... a tu niema 
nikogo... żeby mu pomógł... nawet wyleść z woza na którym jęczy. Luiza powiedziała ostatnie 
słowa nieśmiało z litościwem uczuciem młodego dziewczęcia, spoglądając na ojca jakby go 
wzywała lub o pozwolenie prosiła. Ale szanowny pastor był człowiekiem wytrawnym, znał 
Moskwę, kraj i wypadki, w których przyjście w pomoc nieszczęśliwemu mogło natysiączne 
narazić kłopoty — pozostał więc zimnym i głuchym.
   — Biedny człowiek! Dodała Luiza z westchnieniem. Patrz papo, jak próbuje się dźwignąć na 
rękach i bezsilny upada!..
   Pastor popatrzał ale milcząco.
   — Co to za kraj! Rzekł ruszając ramionami flegmatycznie — ani cyrulika, ani doktora, ani 
urządzonej pomocy publiczney na jakikolwiekbądź wypadek.
   — A z poczty nikt nie przychodzi! Dodało dziewczę wyglądając ciekawie.
   W istocie złamana bryczka jak leżała tak leżała przed wrotami.. konie były wyprzężone.. 
pocztylion je poprowadził do szopy i tam nareszcie dobudziwszy się batem ospałych towarzyszów, 
wygnał ich na ulicę. Poczęli się zjawiać po jednemu, zwolna, przecierając oczy i wyciągając jak 
Medor. Podróżny tymczasem zawsze jeszcze leżał w powozie stękając... W tem silny odgłos 
dzwonków dał się słyszeć na gościńca, turkot, tentent, hałas, potem ogromny znów tuman kurzawy, 
dłuższy, większy i obłoczystszy od pierwszego, widocznie kryjący w swoim łonie jakiś zaprząg i 
powóz poważnych rozmiarów. Jeszcze się tajemnica nie wydobyła z tego obłoku dla oczu 
patrzących, gdy krzyki powożących dały się z niej słyszeć.
   — Precz! Precz! Z drogi! Sprzątaj z drogi.. poszli won! Precz!
   Po tych hałasach można się było domyślać jakiejś bardzo znakomitej figury, jakiegoś 
prewoschodytielstwa lub jasności; zwoszczycy podjechawszy pod samą stajnią, a niemogąc dla 
wywróconej bryczki zajechać, jak należało z drogocennym swym ciężarem, jęli łajać, wrzeszczeć i 
tak nastraszyli ospałych pocztylionów stojących u wrót, którzy zaraz poznali, że wielką jakąś 
rządową figurę wieść muszą, bo powoźni byli w świątecznych ubiorach, kaftanach i czapkach, że 
nagle się rzucili na nieszczęśliwy złamany wózek zapierający drogę, a że go tak prędko jakbyło 
potrzeba niepotrafili odciągnąć na stronę, pochwycili za koła, za osie, za boki i rzucili nim razem i 
chorym leżącym w środku człowiekiem, uprzątając prewoschodytielstwu zajazd swobodny. 
Człowiek leżący w po- wózce jęknął boleśnie bez litości szarpnięty i silnie uderzony stuknięciem 
bryczki o ziemię, ale tego wśród hałasu, dzwonienia i klaskania z batów, nawet słychać nie było. 
Prostym ludziom, nawykłym do bezwzględnego poszanowania zwierzchności, wydawało się 
bardzo naturalnem, ażeby bodaj konający ustąpił przed czterokonnym koczem, wiozącym 
wysokiego dygnitarza.
   Tylko Luiza załamała ręce w oknie i westchnęła.
   Ale w tejże chwili w wysiadającym poznała, czy domyśliła się barona von Schultze, rodzonego 
wujaszka swego, pastor także z wielką radością go dojrzał i — zapomniano o złamanym wozie.
   Wszystko to odbyło się w bardzo krótkim przeciągu czasu. Z powozu wyskoczył mężczyzna 
pięknie zbudowany, postawy i wzrostu wspaniałego, rzucił parę słów wysznurowanemu przed 
sobą całemu pocztowemu tłumowi, i nie tracąc chwili, uchodził pieszo ku staremu domkowi ojca 
Gottlieba.
   Po szumie i hałasie, staruszek się też już był syna domyślił, i nierzucając z ust fajki, w 
towarzystwie Medora, powolnym krokiem szedł ku wnijściu podwórzowemu.
   Spotkali się we wrotach samych. Jenerał pochylił się, by ucałować w rękę starca, ten go objął 
rękami i w głowę pocałował milczący, a prędko na- zad do ust wziąwszy fajkę, podniósł oczy i 
zaczął się przypatrywać stojącemu naprzeciw siebie, jakby badał, co czas na jego czole i w oczach 
zapisał. Niewidzieli się lat parę podobno, z listów urzędowych syna nie wiele było można 
wyczytać o jego szczęściu domowem, żona kłaniała się w każdym przypisku, ale jej jakoś nie było 
pilno odwiedzić i poznać rodzinę. Gottlieb patrzał na syna z uwagą, ze smutkiem, ale jeszcze słowa 
do niego nie wyrzekł; potem łzę na oku otarł, ujął go za rękę i z sobą wprowadził do domku.
   Huczny przyjazd barona, już całą rodzinę jego był zwabił ku patryarszemu domostwu; wbiegł 
naprzód Junior z żoną i dziećmi i wnuczętami, potem żona Johana i dzieci, nareszcie on sam, pani 
pastorowa Grube z córką i pastorem. Wszyscy witali, winszowali, szczebiotali, dzieci stały opodal 
podziwiając znakomitość tę, której mundur i wstążeczki u guzika, wąsy i ogromne i łysina, 
postawa męzka i obejście śmiałe, mocne na nich czyniły wrażenie. Jak wszyscy wychowańcy 
cesarza Mikołaja, jenerał do niego, do tego prototypu żołnierza moskiewskiego był podobny. Starł 
się z niego spokojny niemiecki charakter, twarz nabrała surowości...Ostatnie dwa
   lata zmarszczkami okryły mu czoło i znacznie go postarzyły, stary też Gottlieb nic nie mówiąc 
zaraz tego dostrzegł i nie był zadowolniony wcale. Gdy  przybyli otaczali jenerała zarzucając go 
pytaniami, które on dosyć zimno przyjmował, wszystkie prawie bowiem tyczyły się rodziny, żony, 
domu, o których on wspominać nie lubił — Gottlieb usiadł w krześle ze swoją, fajką, Medora 
mając nieodstępnego u nóg i patrzał w barona jak  w tęczę.
   Był to piękny mężczyzna jeszcze, ale na nim znać było dobrze tę obrożę, w której chodził, 
wszystko co w człowieku znamionuje samoistniejszego ducha zgasło i znikło; był to automat 
przywykły ruszać się wedle pewnego określonego ceremoniału, a bolejący zapewne wewnątrz nad 
tem i czujący swe upodlenie..... bo wielki smutek wypiętnowany był na jego twarzy.
   Matka przywitawszy go, popatrzywszy nań, rozpłakała się... przyniesiono krzesło, postawiono 
je koło staruszka i jenerał zasiadł, rodzina powoli wysuwać się zaczęła, otrzymawszy zaproszenie 
na kawę poobiednią, a ojciec i syn zostali zupełnie sami. Gottlieb pod swoją starą, drżącą dłonią 
trzymał rękę syna i pykał fajkę, przypatrując mu się ciągle. Cała gromadka gości gwarząc, 
rozsunęła się po wiosce. Panna Luiza tylko jedna może przechodząc około poczty i zobaczywszy 
wypróżniony wóz, z którego widziała dobywającą się głowę zbolałą podróżnego, spytała 
pocztyliona, co się z nim stało. Pocztylion Prokop, który miał swe powody być grzecznym dla całej 
rodziny pastora Grube, bo u niego służyła Malchen, bardzo mu upodobana Saksonka... skłonił się i 
odpowiedział po cichu, pokazując ręką na domek w uboczu stojący.
   — Tam go zanieśli.
   — Cóż mu się stało ? Spytała Luiza.
   — A! Nogę ma złamaną — rzekł Prokop — i jęczy chwilami, jak potępiony.
   — Dla czegóż nie do oberży?
   — Gospodarz chorego mieć nie chciał. I pocztylion ruszył ramionami.
   — Nie bardzo też to miło — rzekł — bo to z takim chorym dużo kłopotu; a nużby jeszcze 
umarł ?!
   — Czy tak źle jest?...
   — O! Bardzo źle! — szepnął pocztylion.
   — Któż to taki ? Badała ciekawa Luiza.
   — Bóg go raczy wiedzieć, rzekł pocztylion... jakiś młody człowiek, może i wojskowy... ( tylko 
że włosy miał długie ), ale pewnie błahorodny: ( szlachcic )... bardzo młody... i bardzo przystojny, 
dodał. Gdyby nie Wencel toby go pewnie nikt nie przytulił. Ale Wencel, biedne człowieczysko, co 
jemu! Machnął ręką pocztylion, aby zarobić grosz... no! A nie uda się... to już gorzej jak jest nie 
będzie...
   Luiza nie dosłuchawszy nawet ostatnich słów, pobiegła za ojcem, który ją wyprzedził do 
prezbyteryalnego domostwa...
   — Słyszysz papo, rzekła głoskiem, w którym znać było trochę pieszczoszka i faworytę, wszak 
to tego chorego człowieka... (strzegła się dodać, młodego) zanieśli do Wencla!
   — Do Wencla! Odparł ojciec — ha! No! To do Wencla... Ale widać było, że mu to zupełnie 
wszystko jedno.
   — Mój drogi papo... szeptała Luiza zbliżając się do niego... a ewangeliczna przypowieść o 
Samarytaninie ?...
   Ojciec się rozśmiał łagodnie...
   — Dziecko moje, rzekł z cicha, za czasów ewangelicznych nie było oszustów i włóczęgów, nie 
było rewolucyonistów i spisków, nie było złodziejów uciekających od słusznej kary... a rozbójnicy 
nawet miewali niekiedy zgryzoty sumienia, dziś świat jest zupełnie inny... pełen różnych a bardzo 
niedobrych ludzi, do których dotknąć się jest niebezpiecznie. Naówczas nie było rządów, któreby 
się wszystkiem opiekowały jak dziś. począwszy od
     nędzarza chodzącego za jałmużną, aż do bogacza, w którego domu strzegą myśli i słowa... 
więcej obowiązków miał pojedyńczy człowiek, dziś go władza, która wszystko na siebie wzięła, 
we wszystkiem też wyręczyła... Nie mieszajmy się do tego, wierz mi... Dosyć przypadku, aby się 
do tego wmieszała chciwość panów sądowych i urzędników, wszyscy poźniej będziemy 
zaczepiani, pytani, i...
   — Ależ życie człowieka ? Zawołała Luiza.
   — Wszak ci mu u Wencla nic nie grozi ? Spytał Grube.
   — Przecież znacie go mój ojcze! Z wymówką rzekło dziewczę...
   — Znam go jako łotra wielkiego, odparł pastor, ale są pewne granice...
   Luiza odeszła zasmucona wielce... ojciec także zachmurzył się jej smutkiem.
   Ale gdy młodemu dziewczęciu przyjdzie co do głowy, nie tak to łatwo nawet ojcowska wybije 
rada. Luizie stały w oczach rysy ledwie dojrzane młodego człowieka, szlachetne, zbolałe, 
obudzające współczucie i litość... wyobrażała sobie, co na łasce obcych ludzi bez serca cierpieć 
musiał... i powtarzała ciągle trapiąc się tem — Jest u Wencla!
   Trzeba wiedzieć, kto był Wencel Sachs, tak nielubiony i źle uważany w Luisendorfie. Był to 
najnieszczęśliwszy, najuboższy, najzuchwalszy, rzucający się najśmielej ku wszystkiemu, co jakiś 
zysk przynieść mogło, we wszystkiem najnieubłagańszą ścigany niedolą człowiek. Przyplątał się 
on do osadników w Luisendorfie, niewiedzieć jak i zkąd, był bowiem niby Niemcem, choć 
pochodził ze Słowian łużyckich, kędyś od Budziszyna, ale dawno był znamię swego rodu utracił. 
— Wencel w trzeciem już czy czwartem miejscu próbował gospodarstwa, zawsze zrujnowany i 
odłużony rzucać je i uciekać musiał... Miał on żonę kobietę rozdrażnioną niepowodzeniem, 
kłótliwą i porywczą i troje chłopaków, których nędza i głód były pierwszymi nauczycielami. Przed 
dziećmi Wenclów nic się nie utrzymało w ogrodach, gdzie jaki figiel, psota, szkoda była 
popełnioną,; oni pewnie byli jej sprawcami. Ojciec bił bez litości, ale to nic nie pomagało, chłopaki 
często głodne a zawsze odarte, rzucały się na wszelką pastwę z chciwością wychudzonych wilków, 
niepytając, czyją była własnością. Chatka kamienna, którą Wencel wraz z kawałkiem pola 
najmował, nędzną była jak to gospodarstwo, wszakże od roku niespełna, trochę tam niewiedzieć 
zkąd i jak zawitało zamożności i z nią spokoju... Wencel znikł był zostawując żonę i dzieci, udał się, 
jak mówiono do Kiszeniewa na robotę, potem wrócił z pieniędzmi i jął się pilniej własnego 
gospodarstwa. Wenclowi oprócz charakteru zgryźliwego, zuchwalstwa, buty przy nędzy, i 
opryskliwości niemożna było nic zarzucić. Czasem za długo przesiadywał przy kuflu, ale cóż gdy 
go nikt nawet w posuchę do czerpania wody wraz z koniem nająć nie chciał...
   W samej rzeczy głównym zarzutem, jaki mu cała zamożna owa czyniła kolonia, było jego 
ubóstwo... ci ludzie, którym praca stateczna dała zamożność, rachujący się z jutrem, porządni a 
dostojni musieli się brzydzić takim Wenclem, który do pięćdziesięciu lat w pierze nie porósł.
   Podejrzliwsi, usprawiedliwiając swą niechęć do niego, domyślali się, że ostatnia wycieczka do 
Kieszeniewa nie była bez kozery; co najmniej posądzano go o przemytnictwo... drudzy sądzili 
gorzej . jeszcze.
   Słowem, Wencel był wyrzutkiem tego społeczeństwa, przed którem zamiast się ukorzyć, 
chodził z jakąś dumą nędzy i niemal szyderstwem, nigdy od nikogo nic nie potrzebując i o nic 
nikogo nie prosząc. Nie żył też prawie z nikim, a prócz starego Gottlieba, którego szanował, nie 
kłaniał się nikomu-
   Niepokój ponury Luizy, gdy się dowiedziała, że nieznajomego rannego tam zaniesiono, był 
spo- wodowany tą reputacya Wenclów i obawą, jaką wzbudzali. Z powrotem do domu nie 
wytrzymała dzieweczka i namówiła służącą Malchen, aby poszła się niby sama od siebie 
dowiedzieć co o nieszczęśliwym.
   Malchen była dosyć roztropna i ciekawa; podjęła się wiec posłannictwa z ochotą, zwłaszcza że 
dla niej ono było łatwiejszem przez to, że samą Wenclową znała dobrze i była z nią w jakich takich 
stosunkach.
   Niecierpliwie na powrót jej oczekiwało dziewcze, poglądając okienkiem na chatę Wenclów, w 
której jednak nic dostrzedz z daleka nie było można. Po półgodzinnym pobycie wybiegła Malchen 
i pospieszyła do swej pani; ale długo zdyszana mówienie mogła.
   — Cóż się tam dzieje? Spytała Luiza; czy bardzo cierpiący ten podróżny? Kto to taki? Jak 
Wenclowie radzić sobie z nim myślą?
   Malchen wzięła się za głowę.
   — Wystawcie sobie, rzekła, nogę ma strzaskaną.. między stopą a kolanem, boleści okropne... 
Piękny, młody, młodziusieńki chłopiec... mówi nawet dobrze po niemiecku... ale cierpi on 
straszliwie i jęczy... choć sobie wargę przygryzł wstrzymując się od krzyku. Posłano już po 
cyrulika... bo doktora nie chciał, prosząc tylko, aby mu kto nogę zestawił i związał, a dowiadując 
się ile czasu leczenie i zrastanie trwać może. Zdaje się, że nie tyle mu o nogę idzie, co o spóźnienie 
w podróży.
   Nie będzie tam tak źle u Wenclów, bo stary zły jest dla tych, co nim gardzą i pomiatają, ale dla 
biedniejszych od siebie ma serce. Wenclowa też choć krzykliwa, ale nie naprzykrzona... a cóż mu 
tam zresztą radzić ? Chyba wody podać, bo nic robić nie można. Wencel odstąpił mu tapczana 
swojego i leży tak, kazawszy sobie mały tłómoczek podłożyć pod głowę... Nie wiedzieć dla czego 
się o to zawiniątko ciągle upominał, jakby się o nie lękał najwięcej.,. położył na niem głowę, 
zamknął oczy i nieruchomy odpoczywa. Po cyrulika najęty pojechał pocztylion. Szkoda młodego 
chłopaka, dodała Malchen.
   — Któż on? Niemiec, Moskal czy Wołoch, czy cudzoziemiec jaki?
   — Sam Wencel tego dojść nie mógł jeszcze, odparła Malchen; pocztylionów klął tak po 
moskiewsku jak Moskal, do Wencla doskonale mówi po niemiecku... Któż to wie ? Kto tam 
pozna!!
   Gdy się tak ciekawa rozpytuje Luiza, chcąc jakąś pomoc i ulgę przynieść nieszczęśliwemu, my 
wstąpmy na chwilę do tej chaty Wencla, której progu noga mieszkańców Luisendorfu przejść nie 
śmie...
   Chata w istocie niepoczesna była i za czasów Gottlieba starszego, nim się jego dworek 
pobudował, sklecona ladajako, miała czas na pół się w proch rozsypać i wykoszlawić. Nic prędzej 
nad kamień tutejszy nieulega niszczącej sile powietrza... Budynek też był licho zmurowany z brył 
niedosyć ogładzonych i niedosyć do siebie przystających... wiało przez ściany jakby były 
drewniane. Dach ledwie się trzymał na wierzchu... reszta była do miary... W środku para izdebek 
dość czystych, zdradzała wszakże ubóstwo wielkie, nie było w nich nic kosztowniejszego żadnego 
sprzętu dla wygody i wszystko liche, proste, stare i widocznie skupione tu i owdzie, gdy się 
zręczność nadarzyła dostać coś tanio... W pierwszej izdebce było coś nakształt firanek w oknach, 
ale szarych od pyłu, coś niby wazoniki z zielenią, ale poschłą, zwiędłą i biedną,... Na kominku 
tylko jedyną ozdobą był gipsowy Hanswurst brzuchaty z fajką, otłuczony już przez dzieci, ale 
zabawny, bo nadęty i pyszny jeszcze; Wencel który niecierpią! Majętnych i dumnych, trzymał go 
podobno na to tylko, ażeby chociaż szczutkiem w nos go poczęstować. Naturalnie synkowie ojca 
naśladowali. Nos z tego powodu miał ślady obelg, jakie go spotkały. Po dobrym kuflu piwa 
wróciwszy do domu, stary Wencel zasiadał czasem naprzeciwko gipsowego brzuchate i wdawał 
się z nim w przydłuższą rozmowę, dotykając bolących kwestyi społecznych... Pytania i 
odpowiedzi za milczącego rozmówcę swego sam układał, a kończył zwykle ten monolog 
gorączkowy jeszcze jednym szczutkiem w nos, danym na pożegnanie nieszczęśliwemu 
reprezentantowi zamożności chłodnej i pieniężnej pychy.
   Mówiono, że gipsowy ten odlew, w rodzaju tych, które służą w Niemczech po sklepach tytuniu 
za szyldy w oknach, raz czy dwa uległ był już zniszczeniu, gdy podpiły Wencel niemogąc znieść 
widoku tego opasłego żołądka, cisnął nim o ziemię; ale wprędce tak za nim zatęsknił, że sobie 
podobnego drugiego kupił Hanswursta. Na stoliku leżała biblia otwarta, w której też często 
czytywał niemając co robić stary, którą pocieszała się czasem żona jego, a przerzucały ją i dzieci 
dla kilku obrazków w niej zawartych... była to cała biblioteka domu. W całem podobno życiu 
swem Wencel nic nad nią nie czytał. Pastor wszakże miał mu za złe, że ją namiętnie i przeciwko 
społeczeństwu tłómaczył...
   Tu przy kołowrotku siedziała stara Wenclowa, kobieta słusznego bardzo wzrostu, niezmiernie 
chuda z twarzą smutną, i srogą, z brwiami nachmurzonemi, zadumana zawsze i zdająca się 
suchemi płakać łzami. Opryskliwy jej głos ile razy się odezwał dzieci przerażone truchlały, nie tyle 
bowiem obawiały się ojca co matki... Wencel pokręcił czasem za ucho, dał szturchańca, ale w 
gruncie duszy był wyrozumiały, matka nielitościwie karała za przewinienia najmniejsze.
   Ubiór kobiety był ubogi, ale czysty i schludny; oblicze surowe i obudzające litość, tak wyraźnie 
się na niem czytało wypisane cierpienie.
   W drugiej izbie na tapczanie nizkim leżał chory młody człowiek z zamkniętemi oczyma... 
włosy jego rozrzucone na poduszce i tłomoczku, pyłem okryte, otaczały fantastycznie twarz 
regularnych rysów, bladą, zbolałą, ale pełną energii. Znać było na niej, że silił się milczeć i nie 
jęknąć. Niekiedy łysnęły tylko oczy czarne z pod powiek, lub ręka odzież targnęła konwulsyjnie i 
znów leżał spokojnie...
   Malchen miała słuszność, był piękny, ale w rysach jego trudno było dobadać się narodowości. 
Była to twarz cywilizowanego jakiegoś plemienia uszlachetnionego wykształceniem 
kilkowiekowem... Energia nieodejmowała jej łagodności i dobroci, ale w tej chwili całą opanowało 
cierpienie... Zam- knięte oczy z pod których powiek ciekły duże łzy po. bladych policzkach, usta 
zakąszone silnie i spalone, namarszczone czoło białe, rozdęte nozdrza, nabrzmiałe żyły skroni... 
tworzyły fizyonomią milczącą boleścią straszną i piękną za-razem...
   Wencel na prostym stołku, wsparty na ręku, siedział i patrzał na niego, zdając się znajdować 
jakąś przyjemność w obrazie tym przejmującym... Chwilami szeptał coś niewyraźnie, a gdy chory 
oczy otworzył, podawał mup o troszę wody i jeść, i jak na siebie — łagodnie pocieszał. Wejrzenie 
jednak Niemca więcej się zwracało podobno na tłumoczek leżący pod głowami młodego 
człowieka, niż na niego... Wencel był ogorzały, suchy ale silnie zbudowany, twarzy pooranej 
marszczkami, posępnej, oczów sinych...
   Łatwo w nim było można poznać nieszczęśliwego i ulęknąć się zbrodniarza, tak srogim był 
wyraz oblicza, które jednak niepokoju i spodlenia występku nie nosiło śladów.
   Po chwili milczenia Wencel na palcach wyszedł do pierwszej izby; stanął przed żoną przędącą 
na kołowrotku, która nań nawet nie spojrzała, położył rękę na kole i rzekł:
   — Daj pokój, Roża, daj pokój; ten turkot go męczyć musi, jak mnie gdym zły i chory. Wyjdź, 
zobacz co te łotry robią na podwórzu... pewnie łajdaczą... ano! Nie byłyby to moje dzieci! Ja muszę, 
dodał po cichu, rozmówić się z tym podróżnym, nim tu się więcej ludzi ciekawych a 
niepotrzebnych nagromadzi... Niewiadomo, kto to jest. 
   Roza na niego spojrzała ciekawie.
   — Kto ci każe, stary trutniu, rzekła, zawsze się na swoją biedę, kłopot i nieszczęście 
niepotrzebnych rzeczy domyślać?
   — No, łaj, łaj! A idź sobie; ja zrobić muszę, co powinienem, rzekł Wencel. Ze słów urywanych 
domyślam się, że ma z sobą jakieś ważne papiery, że jest o nie niespokojny... trzeba go będzie 
poratować, jeśli można... dodał Wencel.
   — Tak, stary głupcze! Dodała Roża ruszając ramionami; tak, jego będziesz ratował, choć go 
pierwszy raz w życiu widzisz, a sam wleziesz po szyję gdzie w błoto. Jeszcze tego brak, żeby cię do 
turmy wzięto; żebym ja sama została z dzieciskami i z głodu zdechła... jeszcze tego brak!
   — Ano, to i to może być, jeśli ci brak! Rzekł Wencel; ale ty mnie znasz babo; wiesz, że jak ja 
sobie pewien obowiązek ludzki wymarzę; jak mi co do głowy wlezie, ani ty ani nikt na świecie już 
mi tego ze łba nie wybije.
   — O! To prawda; szepnęła stara zatrzymując kołowrotek. Idę ja... rób co sobie chcesz, ale 
pamiętaj Wencel, dodała podnosząc rękę, jeśli przez tę twoją głupią litość, chcąc wstyd zrobić 
bogatszym wziąłeś rannego, a teraz ratować go chcąc sam wpadniesz w biedę i pójdziesz w 
kajdany — bo u nas o nieszczęście łatwo — pamiętaj! Ja się obwieszę, na twoje sumienie śmierć 
moja! A dzieci pozarzynam, aby tak nieszczęśliwe jak my nie były.
   — Słuchajże Roża, brew marszcząc rzekł Wencel; słuchaj tygrysico ty jakaś... powiem ci 
słowo tylko... Jeśli mi życie skwaśniało i zmarniało, kto winien? No, ja wiele, ale ty niemniej; boś 
mi zamiast balsam lać na rany, octu na nie nalewała...
   I popędliwie dodał: Idź!
   Roza rzuciwszy z hałasem kołowrotek od siebie, podniosła pięści grożąc i wyszła. Wencel za 
nią drzwi na zasuwę zamknął i wprost skierował się do łoża chorego.
   Czując go przybliżającego się młody człowiek z przerażeniem oczy otworzył.
   — To ja, rzekł Wencel; gospodarz... hę... trzeba, żebyście choć cierpicie pogadali ze mną, 
mówić wam trzeba. Napijcie się wody, to wam trochę gorączkę uśmierzy. I podał mu kubek, który. 
sam do ust spalonych przyłożył. _ Wy już chwilami od rzeczy gadacie, jakby przez sen, rzekł 
powoli... jam tu przy was był i słyszał wszystko; a choć to mowa nie moja, ale mi bliska i 
zrozumiała. Siedziałem ja niegdyś między Polakami na Szląsku i po polsku dobrze umiem.
   Młody człowiek niespokojnie podniósł głowę, westchnął i dźwignął się na łokciu opierając, 
mimo boleści jaką każdy ruch sprawiał.
   — Ale bądźcie spokojni, dodał Wencel; ja jestem sam biedny i nikogo w życiu nie zdradziłem; 
a jeślim nędzny, winienem to temu, żem chciał być nadto poczciwym. Takim już i zdechnę... 
Słuchajcież, macie z sobą jakieś papiery... tam się, słyszę, coś w waszej Polsce rusza; już ja choć 
głupi, domyślam się, że to coś nie dobrego dla Moskali... w tym waszym tłómoczku.
   No, no! Dodał marszcząc się, ani nie wypierajcie się, ani się bójcie mnie; ale czasu nie trzeba 
tracić. Wyście chorzy... możecie pleść przez gorączkę Bóg wie co... tu pełno złych ludzi... 
przyjedzie cyrulik, moskiewska dusza; przyjdzie kto z urzędników, te łajdaki tylko jak krucy na 
pastwę czatuj ą... porwą wasze rzeczy...
   Młody człowiek konwulsyjnie za swój tłómoczek pochwycił... nic niemówiąc dobył żywo 
pugilares, papier z niego wyszarpnął, podarł go w ka- wałki i szybko jeść począł. Wencel patrzał 
milczący.
   — To niepotrzebnie, rzekł po chwili; ale może i lepiej.
   — Resztę, rzekł po niemiecku chory spiesząc się widocznie, resztę weźcie i schowajcie u 
siebie... mogę na was rachować?
   — No! No! Odparł Wencel chowając pugilares do kieszeni; spytajcie ludzi, powiedzą wam że 
większego łotra i rozbójnika, próżniaka i łajdaka na świecie nie ma nademnie; ale Pan Bóg wie co 
wie! Bądź spokojnym... papierów ja u siebie nawet trzymać nie będę; postaram się je oddać w 
bezpieczniejsze miejsce.
   Czarna dłoń biedaka uścisnęła białą rękę chorego, który znów padł z jękiem na posłanie.
   — Bądź tylko spokojnym, dodał Wencel siadając — bądź spokojnym. Zawierzyłeś mi 
nieznając mnie... nie dopuszczę żeby ci się co złego stało... ale potrzeba mieć rozum!! Słyszałem ja 
i wiem, że wasi... Polacy mają sprawę z rządem moskiewskim, a ja... ja, no? Kocham go tak jak i 
wy! Nie bój się.... dał mi on się we znaki. Innych tutejszych ludzi strzeżcie się! Ci nietylko że z 
niemi trzymają, ale gorsi są nad nich jeszcze. Przed niemi język za zębami!! Teraz tu bardzo pilne 
mają wszyscy oko na każdego nieznajomego człowieka... szczególniej od Wołoszczyzny i Turcyi 
coś przewąchiwają, za lada podejrzenie gotowi wziąć, a jak oni wezmą, i niewinny przepadnie... 
Jeżeli możecie udawać Moskala, to najlepiej... choć to oni teraz i sami sobie nie wierzą,... Z nogi 
się wyliżecie... byle ją nastawili... a od czego młodość? Przecież to nie kark skręcony!
   Młody człowiek słuchał, niekiedy otwierając oczy, i stękając, ale nic nie mówił.. cierpienie 
jego zdawało się zwiększać coraz... pytał o cyrulika co chwila... Nareszcie turkot bryczki 
pocztowej oznajmił o przybyciu lekarza, którego przywieziono z bliskiej osady, gdzie było wojsko 
na kwaterze. Innego dostać nie było można, gdyż za daleko szukać by go potrzeba. Do domku 
wszedł nie młody mężczyzna w mundurze i spytał gdzie chory ?
   Był to niepozorny człowiek szpakowaciejący, rysów twarzy niewyrazistych, startych, 
ospowaty i blady...
   Młody chłopak rzucił nań okiem tylko i może mundur zobaczywszy powieki zamknął. 
Przystąpiwszy do tapczana lekarz, długo wpatrzył się w rysy leżącego, potem spojrzał na 
gospodarza i spytał go po rusku.
   — Kto on taki? — Ja, nie wiem, rzekł Wencel, zdaje się że ruski.
   Doktor głową potrząsł. — On nie ruski, odparł... on Polak! Na te słowa dosłyszane wzdrygnął 
się leżący... ale drgnienie uszło za skutek bólu.
   — A dla czego ma być Polak, spytał po cichu Wencel.
   Z niejaką wzgardą odstrzelił tylko okiem zapytany ku gospodarzowi i przemówił do chorego 
po polsku...
   Chwila milczenia przedzieliła pytanie od odpowiedzi... młody podróżny otworzył oczy, zdawał 
się, zbierać myśl i z cicha odezwał się po rusku.
   Na to lekarz uśmiechnął się tylko.
   Zbytek ten ostrożności w istocie był niezręcznym... ale zebrawszy uwagę chory zmiarkował, że 
go to w podejrzenia podać mogło i dodał.
   — Jestem Polak... jeżli chcecie, alem wychowany w Rosyi i nie dobrze umiem po polsku.
   — No! Tak, to rozumiem, rzekł uśmiechając się lekarz... Ja się na tem znam, dodał — Moskal 
ma twarz inną, zawsze tam jeśli się obca krew nie przymięszała, trochę kałmuka dojrzysz choć by 
się jak chciał wycywilizował... o ho! To mówiąc i zaprzestawszy dalszego badania wziął się do 
nogi chorego.
   Dobrych kilka godzin minęły nim noga strzaskana wziętą być mogła w leszczotki dosyć 
nieforemnie zrobione... Chory choć kilka razy mdleć się zdawał przy nastawianiu, wytrzymał ból 
długi z wielkiem męstwem, lekarz był zdziwionym, czując że to raczej charakterowi i mocy duszy 
niż sile organicznej przypisać było potrzeba... Nie dopytywał już więcej chorego, choć z mowy 
znać było, że sam musiał być pochodzenia polskiego. Chory też nie śmiał się wdawać z nim w 
dłuższą rozmowę; spytał tylko jak długo noga zrastać się może..
   — Poleżysz bratku, rzekł lekarz, kilka tygodni nieruchomy.. no... potśm może na krukwiach 
będziesz mógł się przechodzić, a dalej i wyjechać potrafisz... ale za dobrych kilka miesięcy. Ale ci 
nie zazdroszczę, dodał, że cię to tu spotkało, na odludziu, w tej Germanii, gdzie z nudy i różnej 
biedy po woli zdechnąć można... gdyby przynajmniej pod Odessą!! Ja cię tam czasem odwiedzę, 
ale ze mnie pociecha będzie niewielka... jam żołdacki doktor przywykły do leczenia Moskali, u 
których dusza twardo siedzi, i z któremi też ostro trzeba... Człowiek między niemi stwardniał... 
Westchnął blady lekarz... — No, rzekł, siadając na miejscu Wencla, którego bez ceremonii spędził 
z siedzenia — powiedzże mi teraz, żebym wiedział choć jak gadać, jeśli mnie spytają... cóż za 
jeden, zkąd? Dokąd? Po co jechałeś... 
   — Zobaczcie podorożną kiedy chcecie, odparł młody człowiek... jestem odstawnym oficerem 
ruskim... jechałem z Kiszeniewa... do Odessy, mam tu familią,...
   Lekarz zapalając cygaro począł się uśmiechać z lekka,
   — Ej! Na wici ludzi durzyć! Odparł przysłowiem, co wy to mnie pleciecie! Odstawny oficer no 
— to dobrze... ale gdzie tu Polak może mieć familią w Kiszeniewie ? I byłoby ci tak... pilno,. 
pocztą lecieć samemu jednemu, dla pocałowania się z niemi... kiedy na świecie polskim kipiątek! 
Na co ty przedemną bałamucisz, rzekł potrząsając głową,... mnie nie okłamiesz. Młody człowiek 
rozśmiał się obojętnie.
   — Cóż wy chcecie, bym mówił... kiedy prawdy nie przyjmujecie.. tak jest jak powiadam... Co 
mnie obchodzą polskie sprawy..
   — A no! Ano! Gadaj zdrów, zawołał lekarz.. albo to ja także nie mam tej samej krwi w żyłach 
i niewiem jak się w duszy gotuje, kiedy Polska się ruszy... Słyszeliście to pewnie, że kiedy na 
polach żyto kwitnie, to wódka w szpichlerzach w kufach się burzy... choć ona już wódką; ! Hej! 
Hej! Otóż to tak z nami Polakami, choć człek ten podły mundur przy a dział i Moskalem został., 
niech tam co na naszych polach zakwitnie, to w duszy gra i szumi jak wódka w beczce. A no! 
Kiedy o wódce mowa, dodał, każcie mi przecie wódki przynieść. 
   Podróżny odwrócił się ku Wenclowi, który stał we drzwiach, Niemiec zrozumiał o co szło, 
wziął podanego rubla i zabierał się do wyjścia.
   — Słuchaj — dodał doktór... przynieśże ogórka kwaśnego — żeby czem było zakąsić... 
Widzisz, rzekł po odejściu Wencla — ziemlaku (ziomku) co to już ze mnie za Moskal się zrobił 
bez wódki i ogórka nie stąpię... No — a kiedy Niemczysko poszło, mów no szczerze ze mną... 
ciebie jakieś licho niosło pewnie... hę? Ja mam dobry nos... może tam tym krewnym dać znać do 
Odessy... jutro pójdą listy ze sztabu?...
   Chory oczy otworzył, popatrzał długo, ale nic me odpowiedział, mruczał coś niewyraźnie 
jakby Podziękowanie.
   — Ty także nie wierzysz, przerwał lekarz... ty się mnie lękasz! No! No! Nie dziwota, dosyć 
wdziać ich mundur żeby ludzie uciekali... nie dziw! Nie dziw! Ale mi was szkoda..
   Widząc, że chory nie odpowiada, zamilkł doktór i westchnął.. Po chwili namysłu, wstał, 
pochylił się do ucha młodego człowieka i począł mu długo coś szeptać... W miarę jak mówił, twarz 
chorego spokojniejszy przybierała wyraz, czoło się rozjaśniło, tajemnicze owe szepty w jednej 
chwili zbliżyły ich i porozumiały; z dwóch ludzi obcych sobie zupełnie, prawie nieprzyjaznych, 
stali się nagle dziwnym urokiem tych słów czarodziejskich jakby starymi przyjaciółmi i braćmi.
   Podali sobie ręce nieznacznie...
   Doktór począł się śmiać i zatarł żywo podstrzyżone krótko włosy, ale dalsze zwierzenia się 
były niepodobieństwem. Wencel wszedł na to z wódką we flaszce i kwaśnym na talerzu ogórkiem... 
na widok jego dawny stosunek pomiędzy lekarzem a chorym, obojętny i zimny dla oka obcego, 
został natychmiast przywrócony. Chory leżał z oczyma zamkniętemi, doktór opatrywał mu nogę.
   — No, będę ja tu jutro na powrotnych koniach, aby mniej kosztowało, odezwał się doktór 
napiwszy się wódki, zjadłszy ogórka, otarłszy usta rękawem i zapalając cygaro, — leżcie mi 
spokojnie i ani się ruszcie... A wy panie gospodarzu, pamiętajcie mi, że macie ruskiego oficera w 
gościnie... jeźli mu źle będzie, odpowiecie za to przed władzą, wojskową.
   Wencel popatrzał na niego w milczeniu i ruszył ramionami tylko...
   Doktor natychmiast odjechał.
   Gdy się to działo w chacie Wenclowej, u starego ojca Gottlieba, w jego własnej izdebce, 
odosobnieni wiedli rozmowę ojciec z synem świeżo przybyłym jeźli to rozmową nazwać było 
można. Stary nawet z baronem nie wiele więcej mówił niż zwykle, usta otwierając tylko z 
konieczności, na kilka wyrazów jak najkrótszych, uciętych, które sobie słuchacz musiał, rad nie 
rad, w duszy dośpiewać. Było to z razu może naturą flegmatyczną i leniwą, później stało się zasadą, 
nakoniec w nałóg przerobiło.
   Gottlieb obchodził się niewielą wyrazami, a gdy mu się czasem przed obcym z tej 
małomówności tłómaczyć przyszło — mawiał aforystycznie.
   — Nigdy człek nie żałował, że za mało powiedział, a często boleć musiał, że się nadto 
wygadał!
   Tym razem jednak rozmowa była wyjątkowo trochę więcej przez starca podsycana; przedmiot 
jej nadto ich obu obchodził... Byli sami; jenerał długo dla przytomnej familii mówić nie mógł, a o 
wielu rzeczach naradzać się musiał... Gdy wreszcie wszystkich aż do żony wyprawił stary, zasiadł 
w krześle, Medora u progu postawiwszy na straży i pokazał synowi drugie ręką... Ale baron wolał 
się przechadzać.. widocznie smutny był i niespokojny.
   — No, teraz gadaj, zawołał stary, pókiśmy sami...
   — Domyślicie się łatwo, odpowiedział jenerał — że oprócz chęci widzenia was, inne mnie tu 
sprowadziły powody. Możebym mimo najżywszego pragnienia przybyć nie mógł, gdybym pilno 
starej waszej doświadczonej rady niepotrzebował...
   Gottlieb gwałtownie ramionami ruszył i ręką w poręcz krzesła uderzył...
   — Wy, mówił dalej przybyły, często zdaleka lepiej rzeczy widzicie, niżeli my z bliska. W tej 
chwili ważą, się losy Rosyi i nasze...
   — Nie dziel ich, są wspólne — mruknął Gottlieb. my Moskale! Tak! My Moskale! Uderzył się 
w piersi z całej siły i dodał bardzo cicho — ale Niemcy!
   — I ja to nie inaczej rozumiem, ciągnął dalej baron... pod rosyjskiem imieniem nasza sprawa 
niemiecka... co im grozi, to nam groźne!.. Wiecie, że w Polsce wybucha rewolucya, nikt jeszcze 
dotąd niewie na pewno, jak się w Europie na nią patrzeć będą i co z niej wyrosnąć może. Rzecz jest 
wcale nie straszna dla nas jeźli z samymi tylko Polakami mieć będziemy do czynienia, ledwie nie 
pomyślna... ale któż zgadnie usposobienia tego, który wywołał wyprawę na Krym... kto zgadnie 
Anglią i zaręczy za Austryą ?
   Stary ręką stuknął o fotel... a fajkę podniósł do góry...
   — Nic nie będzie z zamachów ich, choćby były zamachy, rzekł... Napoleona za poły 
przytrzymają Prusy... nasza rzecz... Anglią nastraszy Ameryką... puści tylko korsarzy... Austryą 
mamy na wodzy, bo powinniśmy być dobrze z Włochami...
   — Być może, odparł jenerał, że się tak stanie — ale u nas, u nas. Herceniści, razkoły, demagogi, 
rewolucya....
   Gottlieb spojrzał mu w oczy.
   — Czy wy nie znacie Rosyi? Hę? Czy to ludzie do roboty... Stuczajus!... gadać będą... ale im 
dać co innego robić... I zamilkł.
   — Tak, mówił dalej jenerał, ale jednakże dla nas według mnie najstraszniejsi jesteśmy my 
sami... rewolucya śmierdzi wszędzie, gdzie zajrzeć... sołdatów niewidomi pedagogowie uczą... po 
wsiach niewiedzieć kto szkółki zakłada.. z książek wieje wolnomyślnością.. młodzież 
rozgorączkowana.. Moskwa się budzi, nuż ci nasi podadzą Polakom ręce?
   — A od czego rozum? Spytał stary — jak dopuścicie, będzie wina wasza...
   — A cóż robić? Rzekł jenerał.
   — Chcą rewolucyi, chę? Dodał stary, wy im sami zróbcie ją, a użyjcie tego co się rwie i dajcie 
im co kąsać., niech się borykają z Polakami.
   — To prawda, to doskonale, zawołał baron... istotnie wielka myśl...
   Gotlieb począł się śmiać.
   — O jednem, rzekł cicho, pamiętać potrzeba, nigdy niedopuścić im zgody.. nigdy.. jak oni się 
połączą... po nas.. Nasza rzecz nie dać im się porozumieć !
   — Tak! Tak! Drażnić jednych drugimi, rozumiem, rzecz jest zresztą nie trudna... łatwi z obu 
stron do tego... U nas rewolucya nie ma co robić, rada będzie, że się jej da zajęcie, rzucimy ją na 
Polskę...
   Stary kiwnął głową tylko potakująco.
   — Tam co ona zrobi, mówił dalej baron, tylko
   na korzyść naszą obrócić się może... Nieszczęściem do tej całej roboty, gdyby nie my, nie nasi, 
brakłoby ludzi, takie jeszcze wszystko głupie., dzikie...
   — Cicho! Rzekł stary.. wiem o tem! Cicho! Tem lepiej — a cobyśmy my robili tu, żeby oni 
rozum mieli?
   — I to prawda, rzekł wolniejąc w zapale jenerał... ale, my... my też nie jesteśmy w nader miłem 
położeniu, skoro i na nas patrzeć poczynają. Jeżeli się Moskwa weźmie do Polski, a zaostrzy się jej 
apetyt, żeby i nas nie zjadła!
   — Nie — odparł stary stanowco... to co innego, my co innego, my a oni to jedno... my to oni, 
oni to my... gdzie jest Moskwa? Pokaż mi ją” zawołał unosząc się... gdzie? U góry, dynastya nasza, 
dwór nasz, połowa ministrów, dyrektorowie ministeryów, urzędnicy, wojsko... profesorowie, 
bankiery... a hałastra, gmin... no to co!!
   Stary zamilkł, ucinając nagle jakby się sam uląkł, że tak długo mówił. — My się nie mamy co 
obawiać... My Moskale... dodał ciszej.
   Potem spojrzał na syna, jakby wywoływał dalsze zwierzenia.
   — W Petersburgu jeszcze nie są pewni jak sobie postąpią, nasza to rzecz przechylić tak szalę, 
aby interesa Niemiec na tem nie cierpiały... Głowy potracili jedni, a z gniewu drudzy 
przytomność;... Niemcy widzą jednak dobrze, iż tu o nich idzie więcej jeszcze niż o Moskwę... 
Polska dla nas groźbą wieczną Dopóki tego imienia i narodu, póty my swobodnie na położonych 
już podwalinach budować się na wschodzie nie będziemy mogli... wszystko przygotowane... a oni 
nam jedni zapierają drogi... Z Polską raz radykalnie skończyć potrzeba, w Moskwie my panujemy... 
z niej wszystko złe, ona budzi, niepokoi, podżega, przeszkadza, wpiła się nam we wnętrzności. 
Rewolucya da nam sposobność, powód zgnieść to plemie...
   Gottlieb głową pokiwał wątpiąco.
   — Toż rzekł długo potrwa — ale... koniecznie... z niemi trudna sprawa... naród niełączny, 
nieporządny, ale życie żelazne...
   — I żelazo rdza trawi wreszcie, rzekł baron... na to niema ratunku.. póki Polska marzy, 
spodziewa się, żyje, my nie jesteśmy i nie możemy być swobodni... byle rewolucya w Moskwie 
znajdzie w niej gotowego sprzymierzeńca! Wszelkich użyć musimy środków...
   — Wszelkich — powtórzył stary...
   — Polska od wieków wiecznych jest naszą, nieprzyjaciółką, interesa nasze są sobie przeciwne, 
zawala nam drogę, stoi groźbą nieustanną... zgoda z nią — to śmierć nam!
   Albo my zwyciężym lub ona... 
   Stracilibyśmy pracę wieków... Przez kilka set lat dążyliśmy powoli do opanowania Rosyi, dziś 
ona w rękach naszych; mamy panujących ze krwi naszej, obsadzonych do koła Niemcami... mamy 
swoich ludzi wszędzie... jak powiadacie., dajemy Moskalom imie... ale w ręku trzymamy istotę... 
władamy, rządzim, prowadzim, pilnujemy... ale uchowaj Boże ta walka oczy otworzy? Jeźli 
postrzegą się, że u siebie w domu są tylko sługami i narzędziem i jeżeli Polska...
   — Co, Polska? Co, Polska! Niecierpliwie począł stary z wyrazistym ruchem i splunął.
   — Nie zaprzeczycie wszakże, mówił syn, że musimy stać pilnie na straży... Rewolucyą rzucić 
na Polskę... to dobrze, rozbudzić fanatyzm patryotyczny i wzajemną nienawiść, to dobrze, ale gdy 
się długo spętanemu duchowi otworzą drogi do wolności trochę, któż zaręczy, że się on na nas nie 
obróci ? Nie zechcąż oni, zjadłszy Polaków i na nas zębów popróbować?... kto wie czy ich 
zdołamy powstrzymać w porę? Pamiętacie niedawne agitacye przeciwko nam?
   Ale nieprzyjdzie do tego! Co oni bez nas znaczą?
   I znów ręką dokończył mowy...
   Jenerał wstrzymał się nieco.
   Pragnąłbym, rzekł, żeby dobrze zrozumieli swój  interes... gdyby dziś Moskwa chciała bez nas 
iść o swojej sile, nie zrobiłaby dwóch kroków... Musi nas cierpieć, bo się bez nas nie obejdzie... 
ale  w interesie własnym naszym, trzeba wmówić politykom z nad Sprei, żeby się nie spieszyli 
żądać znów kawałka placka... to może przyjść później... tymczasem Moskwa by grę zrozumiała... a 
nam nie trzeba, by domyśliła się, że święcim Danią dla Niemiec... interes Moskwy dla Niemiec... 
wszystko dla Niemiec... W Niemczech by trzeba im dobrze lekcyą raz powiedzieć, żeby nikt za 
Polską nie przemówił i nikt przedwcześnie hasła nie wydał... Spodziewamy się, że Niemcy i 
nadreńscy nawet zrozumieją, pójdą jak jeden przeciwko Polsce, poprą Moskwę i swój interes z 
nią... Na to trzeba wpłynąć.
   Stary głową skinął.
   — Nie bój się, rzekł, mają instynkt dobry.
   W początku, mówił baron, pókiśmy my na to nie wpłynęli, zdania były podzielone, chylone się 
do ustępstw, do zgody, do półśrodków, do łagodzenia, to na nic się nie zdało!
   — To zdrada! Zawołał Gottlieb.
   — Ale u góry niemiecki przemógł interes, a u dołu byle go pokryć patryotyzmem, wezmą za 
dobrą monetę co zechcemy... Aby się tylko jaki mądral w tem naszej roboty nie domyślił... i nas nie 
podejrzywano...
   — Trzeba by się kto poświęcił — cicho rzekł stary... pokazać że my a oni to jedno... jeden 
pójdzie na kata... niech głośno imie niemieckie rozsławi.
   Baron pomyślał i potwierdził.
   — Tak.. znajdziemy gdy trzeba...
   — Słuchaj, rzekł Gottlieb wstając, jak by się uczuł natchnionym, i mówiąc żywo, 
przerywanemi wyrazy. — Niemcom przycichnąć, nas niema, my Moskale, sarafan wdziać, 
pokłony bić, do cerkwi iść... pan Bóg jeden wszędzie, mogą nasze księżniczki możemy i my, ich 
kościół, nasz kościół, a co w duszy... to nasze....
   Nie pokazywać się, nie krzyczeć a z rąk cugli nie puścić. Oni głupi głowy potracą, nam trzeba 
mieć za nich i za siebie.... Nie ma Niemców są Moskale... rozumiesz? Spytał.
   I jakby znużony powrócił do fajki pilnie przypatrując się synowi.
   — Zupełnie tak myślałem, odparł jenerał, nam chodzi o rzecz nie o występowanie i popis... 
Ażeby coś zrobić trzeba wdziać ich skórę... bodaj się nazwisk wyrzec... Poppe... Popów, Mülhein, 
Milin.. 
   mieli rozum... czy im to nie wszystko jedno, a jak do cerkwi chodzą, na o w, in, skoj ogony 
posplatali... to im i lepiej wierzą....
   — Proś i ty... dodał Gottlieb... baron Szulcow... a cóż?
   Jenerał ruszył ramionami..
   — Oni mnie już za Niemca nie mają, rzekł, dawno do cerkwi chodzę... wszystko jedno...
   — Tak robić wszystkim... mówił stary... kosztowało nas kilkaset lat jakeśmy tu osiedlić się, 
opanować, oplątać ich potrafili.. nie traćmyż owocu pracy.
   — Potrzeba postępować bacznie, odparł jenerał, przeciwko nam już powtarzały się kilkakroć 
agitacye, a dynastya i dwór w obronie wystąpić nie mogą jawnie, bo by się zdradzili, że są z nami... 
muszą się nas w biedzie wyprzeć, chcąc za Moskali uchodzić... Teraz lub nigdy pokażemy, że nas 
się nie mają czego obawiać... Ślepy naród! Coby on poradził sam! Czy mają oni choć jednego 
człowieka? Przepadliby bez nas. —
   — No... a tam? Spytał Gottlieb rękę podnosząc z fajką do góry.
   — Tam jak najlepiej, mówił zniżając głos przybyły, ale muszą być ostrożni... Gdy nikogo nie 
ma, nie słyszysz innego słowa jak niemieckie, boć to także nasi... ale publicznie trzeba też bić w 
Moskala, aby gruby naród się nie postrzegł, że my tu panami... W najgorszym razie, tak czy owak, 
obronią nas tam... gdyby jaki zły prąd wziął górę... ale po cichu...
   — To dla nas wzór! Zawołał z uniesieniem Gottlieb... podnosząc ręce obie do góry... tak! To 
bohaterowie! Ile to ich kosztowało i kosztuje przywdziewać skórę niedźwiedzią, a chodzą w niej 
dzień w dzień od rana do nocy... To wzór i to przykład dla nas! My Moskalami być powinniśmy...
   — Naturalnie, odparł baron___ ale wracając
   do Polski...
   — Co tam Polska! Przerwał stary... co Polska ! Ona łaskę nam zrobi... my zyszczemy przez 
nią...
   — Nie łacno jednak przyjdzie w Europie rozbić urok, którym ją nieszczęścia otoczyły... jest już 
w obyczaju i modzie mówić ze współczuciem dla nich...
   — To co ? To co ? Rzekł Gottlieb, a Niemcyż to nadarmo pióra w ręku trzymają? Alboż to my 
nie mamy swoich dziennikarzy i dzienników? Rozumiesz? Kto umie pisać ten zrobi z najlepszej 
sprawy najgorszą i z najgorszej najwyborniejszą...
   My Moskale i my liberalni... my postępowi... Polska feudalna i szlachecka, katolicka i 
fanatyczna.
     — A jeśli z nią pójdą katolicyzm i partye zachowawcze?
   — Ah! Ah! Głupstwo... rzekł stary... na to sposób, w jednym dzienniku bić na feudalnych i 
szlachtę, w drugim na Polaków rewolucyonistów i demagogów... z obu stron, nie zostanie czystej 
nitki... Alboż to nie potrafi napisać kto co zechce... i tak i tak! A od czego rozum ?
   I ręką obrócił na obie strony.
   — Gdyby to u nas zaczęło iść porządnie, systematycznie i z ładem, rzekł jenerał, o tem 
wszystkiem by pomyśleć należało... Spodziewam się, że gdy ochłoniemy z pierwszych wrażeń, 
wszystko się urządzi jak powinno. Dziennikarstwo cale, z małym wyjątkiem, w Niemczech i we 
Francyi kupić można i potrzeba, publicystów nająć, krzyczeć, hałasować, a głośno; oni nie mając 
pieniędzy, nic nie zrobią. Dziś wszystko się robi tylko pieniędzmi. Nie o ludzi chodzi, nie o sprawę, 
nie o zasady, nie o breń. nie o wojsko, ale o pieniądze... wszystko się rozbije o to, że im zabraknie 
   — grosza...
   — A nam?
   — Rosya też źle stoi, mówił jenerał, ale czegóż Niemcy? A potem, patryotyzm wyssie z niej 
wiele więcej, niż z Polski, ich miłość ojczyzny... Polska miłość już pierś swą kilkakrotnie ssała... 
my dopiero poczniemy... Zaśpiewamy im piosenkę starą, że im przeznaczone jest berło i 
panowanie nad wszystkimi Słowianami świata... to najulubieńsza ich zabawka... gdy niemają co 
gryść, dość tę, kość rzucić, będą ją obracać długo. 
   Ta piosnka dobędzie grosza z najtwardszych kieszeni... bo Moskal ją bierze na seryo i 
gardłuje... a płaci kto zanim ją śpiewa... Pieniądze będą, a pieniędzmi robi się wszystko na świecie, 
co dawniej robiło się bronią, rozumem, pasyą, piórem. Polacy nie zwyciężą nas, bo nie mają i mieć 
nie będą. tego oręża... gdyby go mieli... ha!
   Stary znów pogardliwie potrząsł głową i machnął ręką.
   — E to utracyusze! Zawołał, gdyby mieli, to by przeszastali na chorągiewki i czapki z 
piórkami... Gdzie trzeba dać ani się domyślą, ani wiedzą, i jak i kiedy!
   — Uspokajacie mnie mój ojcze, dodał jenerał... w istocie jaśniej teraz widzę wszystko, to co się 
nam wydawało groźnem, może być najpożyteczniejszem, staniemy mocniej, skorzystamy z 
błędów stron obu...
   — Ale w kaftan! Dodał stary... my Moskale! Tst! Cicho? Nas niema — To bydło... tu głowa!
     Uderzył się w czoło... i ścisnął silnie syna za
   rękę...
   — Co my zrobimy, mówił zniżając głos, niech się nie nazywa, że my zrobiliśmy... ale oni! 
Niech się chlubią i pokutują, nam nic po sławie... nas nie ma... My Moskale!..
   I począł się śmiać stary dziwnie, z zapałem jakimś dzikim.
   — Wyznaczą cię katem, — kończył — idź i katuj bez litości, ścinaj i wieszaj... to Moskale...
   to nie my... a kto nam niepotrzebny, sprzątniemy za jednym zamachem — I sza!! I znowu się 
śmiał Gottlieb, a fajkę coraz to cmoknął z wcale dobrym humorem.
   — Niema się tu co bać! Dodał, byle rozum.... wszystko pójdzie jak należy, a wielki naród nasz 
rozprzestrzeni się aż do Amuru... Nad Amur potrzeba posłać kolonie... niech i tam ktoś patrzy, co 
się dzieje... może jaki uczony pojechać kosztem rządu dla zbadania kraju... potem kupiec.. potem 
naszych tam garść posłać.
   Resztę już w myśli głowę skłoniwszy dokończył... Oba zamilkli, jenerał usiadł w krześle...
   W tem zlekka zapukano do drzwi i Medor zaburczał, bo mu sen jego przerwano —
   — Herein!
     Weszła Dorchen, służąca, i oznajmiła wdzięcząc się do jenerała, że na niego urzędnicy 
miejscowi czekali w pokoju bawialnym, aby mu złożyć należne uszanowanie.
   — Niech poczekają, odpowiedział jenerał, zaraz przyjdę.
   A gdy dziewczyna wyszła, szepnął ojcu:
   — Lepiej jest, żeby trochę postali; nadto być grzecznym nie trzeba.
   — Masz racyą, odparł stary klepiąc go po ręku... masz racyą.
   Po chwilce jenerał jednak raczył wyprostowany, z surowem obliczem, chociaż zarazem z miną 
człowieka stołecznego, cywilizowanego i przyzwoitego, wynijść do bawialnego pokoju. U progu 
oczekiwał nań tak zwany stanowy prystaw (naczelnik rządowy najmniejszego okręgu 
administracyjnego, jakich kilka jest w powiecie) i głowa gminy. Stanowy był w mundurze przy 
szpadzie, białej chustce, miał dwa medale w pętlicy i przez grzeczność raport na arkuszu papieru 
napisany, świadczący, że wszystko było błahopołuczno, to jest że powierzony mu okrąg znajdował 
się w najszczęśliwszym stanie zadowolnienia i pokoju.
   Dobre to było stworzenie z tego Matwieja Sidorowicza, stanowego Luisendorfu.... człek już 
nie młody, trochę otyły, okrągłego oblicza, z głową ostrzyżoną krótko, z twarzą wygoloną do 
ostatniego włoska, z uśmiechem pełnym grzeczności na ustach. Matwiej Sidorowicz Chanow 
służył był podobno jakiś czas w wojsku, ale przeszedł do cywilnych spraw oddawna i w 
Luisendorfie pragnął żywota dokonać, nie marząc o żadnych świetniejszych losach. Było mu tu 
dobrze i mieszkańcom z nim; wiedział on, co mogli koloniści, obawiał się ich niezmiernie i służył 
im jak chcieli, będąc pewny, że nawet na przypadek jakiego przekroczenia prawa, potrafią go 
obronić. Dodajmy, że mu tam było jak pączkowi w maśle; miał domek, ogród, gospodarstwo, 
posługę darmo, pensyą od główniejszych posiadaczy, różne akcydensa i niewiele roboty. Czy 
rządowym więcej, czy kolonistów był sługą, to rozróżnić trudno. Szanował też swoich 
chlebodawców wysoko.
   Dla nich, mimo nadzwyczajnych trudności, jakie przedstawiała nauka języka niemieckiego 
(gdyż Chanow nie był zbyt wielkich zdolności) wyuczył się nieco po niemiecku, postrzegłszy, że w 
Rosyi jest to półurzędowa mowa, bez której obejść się trudno. Cóż dopiero w Luisendorfie ! 
Ostrożny, aby się nie narazić, nie czynił nic nigdy sam przez się, chodził zawsze po radę do ojca 
Gottlieba, który mu też przy każdej sposobności i jakiemś przyjęciem się wy- wdzięczał. Miał 
tylko tę wadę Chanow, że dobrze ieść lubił... a pił, jako rodowity Moskal, to jest ile okoliczności 
wymagały, nigdy nie spijając się tak, żeby aż padał, oprócz chrzcin i wesel, a niekiedy pogrzebów, 
na których jest już rzeczą przyjętą, że ludzie tylko niegodni zaufania na trzeźwo wychodzą. Zresztą, 
głęboko w żadną politykę się nie wdawał, ograniczając się na jednę zasadniczą miarę, że matka 
Rosya panuje i panować będzie światu całemu, a biały car przeznaczon jest, aby na kuli ziemskiej 
w imieniu Pana Boga rozkazywał.
   Z tego wychodząc stanowiska, Chanow wydziwić się nie mógł zuchwalstwu buntowniczego 
świata, który na samego Pana Boga się porywał czasem, występując przeciwko białemu carowi. 
Władzę wszelką, i siłę każdą przywykł był poczciwy stanowy szanować — jako prawy syn matki 
Rosyi — na równi z samym Bogiem; owszem ponieważ Pan Bóg wysoko, zdawało mu się nawet, 
że bliższa władza ziemska ponad Boże przykazania szanować się tyła powinna, z których się już 
sobie sama potem obrachować będzie mogła przed carem niebieskim.
   Okrągłość i rumiane lica Matwieja Sidorowicza świadczyły, że obrawszy sobie dobrą cząstkę, 
miał się też z nią, dobrze na świecie.
   jenerał wszedł, Matwiej Sidorowicz wypro- stował się, o ile brzuch dozwala!, odsalutował go i 
wyjąwszy [papier z za munduru, złożył go w ręce barona, oświadczając, że wszystko było w stanie 
szczęśliwym i błogim. Baron, przyjąwszy naprzód to urzędowe sprawozdanie, na znak łaski podał 
rękę Chanowowi, którą ów przyjął zgięty, ledwie śmiejąc ją dotknąć.
   Głowa, człek mało znaczący i milczący, ukłonami tylko objawiał, że żyje i spełnia obowiązek.
   Baron siedzieć poprosił obu dostojników, czego oni nie przyjęli obawiając się być natrętnymi, 
i po krótkiej chwilce wyszli. Już miał powracać do ojca baron, gdy z sieni, jakby sobie co nagle 
przypomniał, pędem zawrócił się sam Chanow i wpadł nazad do bawialni, półgłosem przywołując 
uwagę prewoschodytelstwa:
   — Przepraszam najpokorniej, rzekł pospiesznie; ale mam sobie za obowiązek zwrócić uwagę 
Waszego Prewoschodytelstwa na jeden przypadek, który tu zaszedł właśnie w chwili przybycia 
Waszej Światłości. Oto nieznajomy człowiek jadący pocztą z Kiszeniewa, wywrócił się z wozem, 
nogi połamał i w Luisendorfie musiał z tego powodu się zatrzymać.
   — Cóż to za człowiek? Spytał jenerał. — To jest nieznajomy człowiek, jeżeli mogę się tak 
wyrazić, dodał stanowy; młody...
   — Cóż się z nim dzieje?
   — Wziął go niejaki Wencel, bardzo wielki, jeżeli się tak moge wyrazić, łotr, gdyż nikt inny 
przyjąć go sobie nie życzył. Słyszę przyjeżdżał do niego lekarz wojskowy, i nogę mu nastawił, 
jeżeli się tak wyrazić mogę (było to upodobane Chanowa przysłowie)...
   Jenerał się namyślił.
   — Hm, rzekł... może o złamanie nogi wypadnie zarządzić śledztwo? A w każdym razie, teraz 
czasy niespokojne, Matwiej Sydorowicz, potrzeba się dobrze przekonać, kto jest ten młody 
człowiek, czy ma papiery, dokąd jechał? Ale ponieważ ze złamaną nogą nie uciecze, a choremu 
dokuczać trudno, macie na to czas...
   — Słucham waszej światłości, rzekł stanowy, już ja go nie wypuszczę, jeśli się tak wyrazić 
mogę, żeby mi nie pokazał czarno na białem, kto on taki...
   Jenerał westchnął.
   — Wiesz wćpan, dodał, że ci niegodziwi Polacy, rozbójniki, sztyletniki, zdrajcy, których car 
obsypał łaskami, jako ojciec dobroczynny, porwali się znowu przeciwko matce Rosyi i ojcu 
cesarzowi...
   trzeba się mieć na baczności, gdyż to jest naród spiskujący wszędzie, starający się złe robić, 
ludzi bałamucić... Latają, kręcą się, burzą, należy oko pilne zwracać na przejezdnych i wszelkie 
osoby podejrzane ... chwytać i do sądu dostawiać.
   — Słucham Waszej Światłości, rzekł Chanów...
   O już ja znam tych Polaków, zdradny naród! Westchnął podnosząc oczy do nieba. Dla mnie już 
jak tylko Polak, to ja mu niewierze... a byle popadł w ręce moje... jeśli się mogę tak wyrazić... 
niepuszczę z pazurów...
   — Tak, tak Matwiej Sydorowicz, dobrze czynicie, pochwalił jenerał, żadnemu z nich wiary 
dawać się nie godzi, bo są zdrajcy...
   — Maszenniki! Potwierdził stanowy — zbójcy, buntownicy przeciwko ojcu carowi...
   Jenerał skłonił głową na pożegnanie, a Chanów z czystem już sumieniem, spokojny wyszedł z 
domu Gottlieba.
   Wyszedłszy jednak za. próg, przejęty mocno wiadomościami udzielonemi sobie przez jenerała
   i wielkością swych obowiązków w tak ciężkich dla ojczyzny czasach, Martwiej Sydorowicz jął 
się głęboko namyślać. Ciągnęło go wprawdzie na wódkę i przekąskę do domu, po trudach 
urzędowych, ale powiedział sobie, że należało w czasie bytności barona podwoić gorliwości. A 
nuż jenerał przedstawi go do rangi albo do krzyżyka!
   — Mówi jego światłość, począł dumać stanowy, że podróżny ze złamaną nogą nie uciecze! Hm! 
To dobrze! Ale dla czego nie ma uciec? Czy to oni swoich sposobów nie mają? I dla czego Wencel 
go przyjął a on stanął, to jest położył się u Wencla, medytował stanowy... dla czego? Wencel 
znajomy jest, jeźli się tak wyrazić mogę, jako ostatni łajdak. Swój swego zawsze znajdzie... Ej! 
Matwiej Sydorowicz, lepiej być ostrożnym...
   Tak się namyśliwszy stanowy w pełnej formie, to jest w mundurze i przy szpadzie poszedł 
wprost do chaty kolonisty. Pokorny i potulny, gdy miał do czynienia z innemi, Chanów z Wenclem, 
wyrzutkiem nie lubionym przez całą osadę, zwykł był sobie postępować ostrze i grubijańsko ..
   Jest to cechą dobrego urzędnika moskiewskiego, że gdy widzi przed sobą słabego, lubi się nad 
nim znęcać, już taką ma naturę... Na silnego się nie porwie, ale na biedaka, który bronić się nie 
może!! W to mu graj, dopieroż hula! Na Wenclu zawsze sobie pozwalał Chanów, jedna tylko 
uwaga go tamowała nieco; obawiał się trochę złości tego człowieka i zemsty rozpaczliwej.
   Wszedł tą razą do dworku, poparty dyspozy- cyą wyraźną jeneralską bardzo hałaśliwie i butno... 
ale w progu go Wencel wstrzymał, dając znak, że chory spoczywa... i wyprowadził do sieni. 
Chanów był tak słaby, że temu uległ.
   — Wy macie tu jakąś podejrzaną, u siebie osobę? Spytał groźno.
   — Dla czego podejrzaną? Rzekł Wencel, śmiejąc się... że nogę ma złamaną...
   — Nie tłómacz (nie tołkuj) się! Zawołał Chanów, ja cię nauczę...
   Kto on taki?
   — Jeżeli nie wiecie kto taki, zkądże wiadomość, że podejrzany ? Rzekł Wencel.
   Chanów miał się już unieść, ale spojrzał na ogromnego suchego Niemca i znalazł w nim tak 
jakąś nieprzyjemną minę, tak groźną, że się zaraz zmiarkował.
   — Kto on taki? Zapytał folgując.
   — Ruski oficer.. odparł Wencel — ot co...
   — A! Oficer ruski! A papiery.! Dodał Wencel...
   — Śpi... gdzie ja go będę tem nudził... rzekł Niemiec.
   — Co to śpi! Krzyknął stanowy — jak on śmie spać, kiedy mnie jenerał przysyła spytać go o 
papiery., hę?
   — Jenerał! Zawołał Wencel... jaki jenerał? — A tobie co do tego ? Krzyknął znowu groźno 
Chanów nabierając śmiałości, przypomniawszy, że miał jenerała za sobą...
   — Ha! No., to chodź do izby! Rzekł Wencel, ale sprawuj się cicho! Ej! Sprawuj się cicho...
   Chanów wszedł... chory miał już oczy otwarte..
   Ciekawym wzrokiem zmierzył go stanowy, a fizyognomia szlachetna mu się nie podobała; z 
lekka się ledwie skłoniwszy przystąpił do łoża chorego.
   — Proszę przebaczyć, rzekł — ale ja, ale ten... to jest, jeśli się tak mogę wyrazić... 
   Zabełkotał, gdyż wlepiony weń wzrok chorego, dziwnie przykre zrobił na nim wrażenie, 
musiał sobie przypomnieć, aż że nogę miał złamaną, a zatem niebezpiecznym nie był...
   Chory dźwignął się nieco.
   — Wy kto jesteście ? Zapytali z kolei groźno...
   — Matwiej Sydorowicz Chanów, stanowy prystaw...
   — Czego to chcecie?
   — Przysłany od Jego Światłości barona Michała Iwanowicza von Schultze z zapytaniem kto 
wy raczycie być... i — jeśli się tak wyrazić mogę — dla czego raczyliście nogę złamać!
   Stanowy mówił coraz grzeczniej, jak widzimy, nieznajomy robił na nim wrażenie wyższego 
stopnia i rangi człowieka, nic wiedzieć dla czego.
   Z torebki leżącej przy sobie dobył milcząc dwa papiery młody człowiek, paszport i kartę, 
pocztową (podorożna) i podał je pogardliwie stanowemu, który się skłonił...
   Wyczytał z nich Matwiej Sydorowicz, że podróżnym był Robert Joachimowicz Hrusza 
odstawny porucznik gwardyi... i że jechał z Kiszeniewa do Odessy. Mimo największej chęci 
znalezienia czegoś podejrzanego w papierach, niepodobna było nic odkryć.., owszem trochę się 
skonfundował nawet stanowy z powodu, że obżałowany był odstawnym porucznikiem gwardyi. . a 
w gwardyi jak wiadomo... są bardzo wielcy i protegowani ludzie! Któż mógł wiedzieć, czy ten 
skromny porucznik odstawny nie był jakim utajonym carskim faworytem? Nazwisko nie mówiło o 
pochodzeniu, zdawało się oznaczać Małorosyanina chyba nie Polaka....
   Zamyślił się więc stanowy nad papierami, co począć? Jak z tego wyjść. Oddał papier}', dobrze 
sobie imię i nazwisko w głowie umieściwszy, skłonił się i pomyślał, że najlepiej zrobi czepiając się 
Wenzla....
   — Tak, wszystko w porządku, rzekł, nieszczę- ście się stało... ale cóż?.. Bóg łaskaw... Może 
mogę być w czem pomocą waszej wysoko urodzonej mości? Słuchaj Wencel... dodał, jak tu panu 
źle będzie, przedemną odpowiesz! Słyszysz! Cesarskiej gwardyi wojskowy!!
   Wencel się rozśmiał i ramionami ruszył tylko, podróżny milczał obojętnie.
   — Proszę przebaczyć, dodał stanowy do chorego, mnie przysłał Jego Światłość, baron Michał 
Iwanowicz von Schultze... jabym był sam nie śmiał...
   Imię to zdawało się budzić chorego, który się poruszył i spytał...
   — Baron Schultze? Z akademii wojennej?
   — Tak, tak, mówił stanowy, baron przyjechał w odwiedziny do ojca, który tu mieszka... i 
zapewne dni parę zabawi. Czy znajomy?
   Chory mruknął tylko, po rusku ..
   — Czemuż nie?
   Tą odpowiedzią wypędził stanowego, który ukłoniwszy się wyszedł już na palcach. Wencel nic 
sobie nie czyniąc z jego odwiedzin, wzrokiem tylko przeprowadził okrągłego stanowego do drzwi.
   Gdy drzwi się zamknęły, splunął pogardliwie i odezwał się do chorego. — To taka podła 
bestya... jak mało... a zdzierca!! Aleście go dobrze odprawili... nu!
   Chory oczy miał zamknięte. Wencel odszedł i po drodze dawszy w nos szczątka niemowie na 
kominie stojącemu, posunął się szukać wypędzonej żony...
   Tymczasem stanowy znów rozmyślał i wyrozumował, że ponieważ ów chory Hrusza miał 
szczęście znać jenerała, należało jego światłość i o nim oznajmić. Utwierdziwszy się w tem 
przekonaniu, poszedł do dworku Gottlieba.. Ale jakże to było śmieć kłopotać jenerała znowu, jak 
do niego przystąpić? A jak zaniedbać obowiązku?.
   Między dwiema temi ostatecznościami ujęty jak w kleszcze, stanowy postrzegł na szczęście 
głowę jenerała w oknie, zrzucił natychmiast czapkę, przybliżył się do dworu i rzekł z ukłonem...
   — Proszę pana barona, to nie jest żaden podejrzany człowiek, chociaż nogę złamał, jeśli się 
śmiem tak wyrazić, to jest odstawny porucznik gwardyi ... Robert Joachimowicz Hrusza...
   Na to imię jenerał widocznie się wzdrygnął.. 
   — Hrusza ? Co on tu robi.. ?
   — Jechał, jeśli się tak mogę wyrazić, dodał stanowy, z Kiszeniewa do Odessy, i nogę złamał 
przez wywrócenie się bryczki... Czyliby Wasza Światłość nie kazał pięćdziesiąt albo sto nahajek 
dać pocztylionowi...
   Jenerał machnął ręką,...
   — Hrusza! Nu! .Hrusza! Zawołał... tutaj 1 z Kiszeniewa do Odessy... zdawał się mówić sam do 
siebie... Stanowy usiłując zbadać myśl jenerała, przekonał się, iż — bądź co bądź, choć odstawny 
porucznik gwardyi i znajomy barona, ten Hrusza mógł być trochę podejrzanym... ale baron 
kiwnąwszy głową stanowemu, od okna odstąpił, i dalszy ciąg domysłów dla braku materyału 
został przerwany. Oprócz tego Chanów już był niesłycha-
   nie znużony, dzień choć wiosenny dopiekał skwarem ... śniadania i przekąski jeszcze w ustach 
nie miał i ckliło go tak, że niewiedząc czy bezpiecznie jest iść aż do domu tak na czczo, Chanów 
wstąpił do hotelu i tam wychylił dobry kielich, poczem ze spokojniejszym sumieniem, pociągnął 
już do oczekującej nań niecierpliwie Maryi Osipównej... szanownej swej małżonki... w drodze 
odpasawszy szpadę i porozpinawszy mundur....aby mu lżej było...
   — Podła służba, rzekł w duchu... człowiek często cały ranek być musi niepokrzepiwszy się 
nawet... i ani odpoczynku... ale... no i wołać Boża. Panna Luiza Grube, córka pastora i ulubione 
jego dziecię, była, jakeście to widzieli, szanowni czytelnicy, dziewicą bardzo piękną o 
niezabudkowych oczach, jasnych włoskach i łagodnym uśmiechu... ale miała wady pieszczotki... 
była marzycielką... W Luizendorfie ciasno jej było i smutno ... czytała poezyi wiele i świat w nich 
taki się jej ukazywał uroczy, że przy nim step i osada szkaradnie i nad miarę prozaicznie 
wyglądały... Nawet świetna Odessa... jej towarzystwo, w którem bywała odwiedzając krewnych ... 
inne kolonie, nie smakowały pięknej Luizie... Śniły się jej stare szumiące lasy Germanii... ogrody 
zielenią bujną okryte, ludzie inni... kraj odmienny ... rzeki srebrzyste... kwiaty i wonne... Step 
spalony słychać było tylko wonią obrzydłą kiziaku*)
   -------------------------------------------------------------------
   *) Opał z końskiego gnoja. Ojciec Luizy najzimniejszy, z ludzi, rozsądny ale ciasną 
rzeczywistością lubiący opasywać życie, mimo przywiązania do dziecka, w nieustannej był z niem 
walce... usiłując wytrzeźwić tę biedną rozmarzoną główkę... ale napróżno. Im uparciej ukazywał 
jej skelety, tem gorącej wyrywała się, szukając życia. Nie bez przyczyny Grube obawiał się, by 
wyobraźnia i serce nie pociągnęły Luizy w tę przepaść nęcącą, na którą nieopatrznych prowadzą 
ludzi.
   Luiza czytała wiele, ojciec nastręczał jej poważniejsze rzeczy, które ona chwytała równie 
chciwie, jak poezyę i lżejsze literatury utwory, ale one nie ostudzały jej serca, nie odbierały polotu 
wyobraźni, owszem zdawały się tylko rozbudzać je i ożywiać... Ludzie, którymi była otoczoną 
Luiza, mimo zalet, jakie im przyznawała, nie starczyli biednej istocie pragnącej jakichś 
niemożliwych w tym świecie, w jakim żyła, istot wyższych... udarowanych bogato i po nad 
ziemskie umiejących wznieść się sprawy i troski. Tu ten chleb życia powszedni był zawsze na 
pierwszym względzie, myślą główną, ostatnią., celem jedynym i istotnym... resztę uważano za 
przysmaki, bez których bardzo się obejść było można.
   Luiza prócz ojca nieustannie usiłującego ją
     ściągnąć na ziemię, ale pojmującego jej naturę i usposobienie, nie miała z kim mówić prawie... 
W rodzinie ubolewano nad nią, niemogąc pojąć zkąd się taka istota wzięła w prozaicznem 
gnieździe warsztatów i kołowrotków. Stary Gottlieb, który ją kochał mimo tej niepraktyczności, 
wszystko złe przypisywał książkom niebacznie udzielanym przez ojca, a jako jedyne lekarstwo 
uważał za mąż pójście stateczne, za jak najzimniejszego człowieka, z którymby związana piechoto 
po ziemi chodzić musiała. 
   Przy takim głodzie serca i stęsknieniu wyobraźni nie dziw, że Luiza widokiem zbolałej 
młodego człowieka twarzy, do żywego poruszoną została. Twarz ta piękna, wyrazem ' boleści 
napiętnowana stała jej ciągle przed oczyma... coś ją ciągnęło ku niej... jakieś przeczucie mówiło jej, 
że ona powinna, musi mieć wpływ na los tego człowieka, że iest przeznaczoną być mu pomocą i 
razem z nim cierpieć. Nie zadowalniając się więc wcale powieścią Malchen... nie uspokojona 
wiadomościami od niej, Luiza ku wieczorowi po uroczystej kawie u dziadunia postanowiła dostać 
się koniecznie do bliskiego domku Wenclów. Nie było to tak bardzo trudnem, bo miłosierna i 
litująca się zawsze, miała z Wenclową, stosunki, pomagała jej nieraz, wymykała się do niej, nosiła 
jej, to pokarm jaki wymyślniejszy, na którym w domu ubogim zbywało, to łakoć dla zgłodniałych 
dzieci, to słowo pociechy.
   Mrok już padał, gdy korzystając z zajęcia ojca i matki, Luiza na ogródek niby do lauby 
wymknęła się z probostwa... Mur tylko oddzielał ogród i winnicę ich od małego zapuszczonego 
warzywnego ogródka Wenclów... a i ten ku końcowi był rozsypany, tak że łatwo go było 
przestąpić... Z drugiej strony zobaczyła Wenclową starą, która jakiegoś warzywa po zagonach 
szukać się zdawała.
   — Dobry wieczór Roza... rzekła z za muru rozsypanego do starej, dobry wieczór, a co tam 
słychać u was ?
   Stara podniosła głowę, lubiła to dziewczę, i dla niej była wyjątkowo prawie łagodną...
   — A cóż, łaskawa panienko, odparła, co u nas ma być słychać prócz nędzy i biedy... ot nam 
jeszcze jedna przybyła... wiecie? Ten podróżny.
   — Przecież na to się nie ma co skarżyć, dodało dziewczę przechodząc przez kamienie ku 
staruszce... to się wam ta praca opłaci...
   — Ale piękna rzecz, dodała Roza, człowiek z nogą złamaną, to gorzej załogi w domu... To 
może trwać kilka miesięcy... izba zajęta... jeść mu inaczej gotować potrzeba... a tyle różnych 
posług.. — Czyż ci żal, że biednemu człowiekowi będziesz pomocą? Spytała Luiza
   — A tak! Tak! Poczęła Roza potrząsając głową,... my to powinniśmy pomocą być drugim, a 
nam kto ? Nikt.. Przepraszam, czasem wy dobrem słowem i datkiem, zresztą, żebyśmy konali, to tu 
nikt palca nie podniesie. I tak jest na tym całym obrzydliwym świecie... Nic darmo! Nic nikomu! 
Zdychaj nędzarzu! A cicho, abyś konając do drzemki komu nie przeszkodził. !. oj tak! Tak !
   — Dla tego, rzekła wzdychając Luiza, dobrze złym robić potrzeba, moja kochana, tak Bóg 
przykazał.
   — Ej! Bóg! Bóg! Trzęsąc głową mówiła Roza... on już się na ten świat nie patrzy, zdał go 
chyba na ręce diabelskie, to też rządzą szatany jak chcą, a on się ani obejrzy!
   — Co to ci tak dziś dokuczyło, że narzekasz tak ciężko? Spytało dziewczę.
   — Mnie ? Dziś ? Całe życie chyba powiedzcie, odparła Roza... czym to ja miała choć jedną 
godzinę szczęśliwą z tym biednym Wenclem, z Którym się jeść muszę, żeby on mnie nie zjadł.. 
boć to rzadko głupi człowiek! Dodała... a jak sam zrobi źle, na cały świat się gniewa. I nigdy już 
rozumu mieć nie będzie... nigdy... Ot i teraz, nikt nie chciał wziąść tego człowieka, wziął go 
Wencel, na złość tym ludziom, co rozum mają... Po co było ten kłopot brać.
   — Jużciż dobrze zrobił, moja Wenclowa, odpowiedziała Luiza, za to mu już dajcie pokój — po 
chrześciańsku...
   — A czemu nie zrobili po chrześciańsku bogatsi, ci co większe domy mają, ot choćby i wasi ? 
Spytała stara — czemu ? Bo wiedzą, że to niepokój, bieda i jeszcze... ot... co to mówić...
   — Moja Wenclowa, nie gderzcież na to... szybko poczęła Luiza... w nieszczęściu trzeba 
ratować...
   — Nie trzeba ratować! Odpowiedziała rozgorączkowując się stara — nie! Nie! Niech 
wszystkich tak diabli biorą, jak nas... a co nam do tego??
   Luiza zbliżyła się do niej.
   — Może wam czego potrzeba dla tego biednego? Spytała — nie bądź Rozo tak twardego 
serca?
   Stara na ten głos łagodny, jakoś się poskromiła w narzekaniu, zamilkła.
   — Któż to jest taki? Dodało dziewczę, cicho.
   — Diabli go wiedzą — mruczała stara, i po co mu było nogę łamać? Czemu sobie od razu 
karku nie skręcił ? Byłby to głupie, nędzne życie skończył, nie męcząc się dłużej darmo... — Ale 
nie mówcież tak?... Ja bo bardzo jestem ciekawa tego biednego człowieka... ujrzałam tylko twarz 
jego, taką zbolałą, biedną, a żebyście wiedzieli jak się pocztylioni z nim nie ludzko obeszli.
   — Bo to są rozbójnicy... odparła Wenclowa... a wy? Oj! Młodoż to jeszcze u was w głowie! I w 
sercu, dodała wzdychając, jak się tak nad lada nędzą cudzą rozczulać będziecie, to i sami nie 
doznacie szczęścia...
   — Moja Wenclowa, a wamże z tem lepiej, że się na wszystko i na wszystkich gniewacie? 
Zapytała Luiza — powiedzcie mi, jesteścież z tem szczęśliwsi?
   Stara westchnęła, zczerwieniałe jej oczy łzą się zrosiły.
   — Nie, moja panienko, rzekła cicho, nie jestem ja tak zła w sercu, jak się wam wydaję może; 
ale mnie życie zrobiło tym szatanem... przeszło ono siły moje i jego... dodała wskazując na dom... 
Teraz zdaje mi się, gdy przez usta wyrzucę trochę tej żółci, co się w sercu uzbierała, że mi jakoś 
lżej... a gdyby mnie Wencel widział spokojną i cichą, toby mniej jeszcze może o sobie i o nas 
pamiętał.
   — W tem się mylicie, rzekła Luiza, ale mówmy lepiej o waszym chorym... jam go niezmiernie 
ciekawa... o! I pomódzbym wam dla niego rada! Wystawże sobie Wenclowa... być skaleczonym, 
chorym, wśród obcych ludzi... i niemieć nawet pociechy dobrego słowa... Ten człowiek ma może 
krewnych, rodzinę... co się tam o niego niepokoi... a jest tak sam, na łasce cudzych ludzi —
   — A no! Nie zazdroszczę mu i ja... odparła stara... ale co robić? Alboż to życie ludzkie w raju 
nie na ziemi ?
   Luiza poglądała ciągle ku domkowi Wenclów.
   — Ej! Wybyście go pewnie zobaczyć chcieli, hę? Odezwała się stara.
   Luiza zarumieniła się.
   — Jabym tak z wami tam przeszła, że niktby nie postrzegł, rzekła cicho... a powiedziałabym 
tylko dwa słowa...
   — Oho! I rozmawiać z nim byście chcieli! Zawołała stara... do czegóż to! Do czego!
   — Moja Wenclowa... szepnęło dziewczę... ja się nad nim bardzo lituję...
   Stara ruszyła tylko ramionami.
   — Ale tam mój mąż siedzi, rzekła...
   — Cóż to szkodzi? Chodźmy! Chodźmy...
   — A no to idźmy... mruknęła Roza — ale pamiętajcie, jeśli z tego będzie bieda jaka... nie jam 
winna...
   Luiza już biegła, przypadła do chatki, otwarła drzwi po cichu, wsunęła się do pierwszej izby... 
Ale zamiast pożądanego widoku chorego młodzieńca, spostrzegła przed sobą, prawie 
nieprzytomnego starego Wencla, który właśnie był w dramatycznej rozmowie ze swym 
Hanswurstem gipsowym na kominie... Wencel nie postrzegł jej w mroku... drzwi od drugiej izby 
były przymknięte... Wypiwszy parę kuflów piwa, biedny dziwak mścił się na otyłej figurce za 
wszystko, czem mu doskwierało życie... Wśród głuchej ciszy wieczora słychać było głos ten 
szyderski, urągający, zbolały, przerywany śmiechem dzikim, bardzo wyraźnie... Luiza 
mimowolnie przejęta jego ironią bolesną, wstrzymała się w progu. Wencel chodził i gadał, 
zwracając się do Hanswursta, któremu to pięścią groził, to mu dawał szczutka, to go popychał, tak 
że figurka suwała się po całym kominie —
   — Bydlę jesteś nie chrześcianin! Wołał Wencel... hę! Hę! Wyrósł ni brzuszysko! A gdybym ci 
go rozpłatał... co bym tam znalazł? Hę? Ludzki pot... trud, cudzą pracę, krzywdę ludzi... chleb 
sierocy... I z tegoś taki dumny ludożerco! Nadąłeś się, napuszyłeś... Zjadłeś mi kawałek dziecka... a 
ja ci się muszę kłaniać za to, że nie całe! Hę! Słyszysz?... Jam winien... prawda, że ci się jeść daję, 
a nie ty, że mnie kąsasz? Mówisz... a czemu się nie bronię? A jak ci się bronić będę powiesz, że 
jestem niespokojny człowiek, buntownik. Ej! Psie żarłoczny... przyjdzie i na ciebie czas... będą i 
ciebie szarpać... dają ci utyć... potrzebna twoja słonina... ale cię zarznie silniejszy drugi rzeźnik nad 
ciebie... hę? Hę? Cóż ty na to? Milczysz? Hę? Myślisz sobie — niedoczekanie twoje! Zobaczemy... 
Śmiejesz się wilcza mordo ? Ja widzę! Ej! Śmiejesz się... dam ja ci śmiech! Poganinie... Czy to ty 
ze mnie się śmiejesz? Nie! Z samego Chrystusa Pana i z jego nauki... Na to ja tobie brat, żebym ci 
buty zdejmował? A tak! I żebyś mi w twarz pluł a pięścią, obcierał... a Ewangelia... a 
błogosławieństwo ?... Błogosławieni biedni... ubodzy... płaczący... Jak to ty dobrze Panu Bogu 
pomagasz robiąc biednych ubogich, żeby on miał kogo błogosławić!!... Jakiś ty pobożny! Nie dasz 
nic ubogiemu, aby się woli Bożej nie sprzeciwiać... co go uczyniła dla jego dobra — biedakiem! 
Kochany! Kochany!!
   Gdy tych wyrazów domawiał z przyciskiem, palnął Hanswursta stojącego na kominie w ucho 
ten się obalił, a Wencel poskoczył go ratować, boby nie miał był nad kim się znęcać, z kim się 
bawić — ale w tejże chwili ujrzał Luizę stojącą we drzwiach i zwrócił się śmiejąc do niej.
   — Gotowiście pomyśleć żem ja waryat, rzekł z uśmiechem, kłaniając się — nie, nie! 
Przypatrzcie się no tylko temu jegomości, rzekł, wskazując figurkę, czy też najzimniejszego 
człowieka nie wzięłaby ochota dać mu w nos szczutka i za cały rodzaj ludzki tego juchę wyłajać? 
Już ten co mu był ojcem... coś złego myślał! Nie byłby stworzył takiego opasłego wieprza, żeby 
mu się jego kły we znaki nie dały!
   Luiza była prawie przestraszona...
   — A cóż wasz chory, rzekła nieśmiało... chciałam się właśnie dowiedzieć, czy dla niego czego 
nie potrzebujecie?
   Wencel ramionami ruszył...
   — Otóż, jak to znać, że macie nie więcej jak kilkanaście latek! Jeszcze u nas litościwe serce gra 
na niezepsutych bożych organkach... Niechże się tylko starsi nie dowiedzą...
   I pogroził jej, śmiejąc się.
   — Chory drzemie, rzekł... to cała ulga dla niego, jeśli potrafi oczy skleić... ale choćbyście mu 
sen mieli przerwać... wprowadzę was... Wiem jak młodemu człowiekowi miło będzie w miejscu 
naszych skórzanych twarzy, wykrojonych jakby ze skrzydeł niedoperzy... zobaczyć śliczne 
zjawisko anielskie... kwiatek wiosenny... jak wy... będzie mu się zdawało, że go anioł prowadzi do 
nieba!
   I nie patrząc na zarumienioną Luizę, Wencel otworzył drzwiczki powoli... Z okienka światło 
wieczornej zorzy padało na bladą twarz chorego, ciemnemi otoczoną włosami. Luiza zajrzała 
ciekawie... z bijącem sercem Robert oczy otworzył... Ten sam blask oświecał twarzyczkę 
dziewczęcia... Widać było ze zdumionego wejrzenia chorego, jak dziwnem musiało mu się 
wydawać to zjawienie uroczo pięknego oblicza... jasnowłosej... Patrzał na nią długo, długo i 
powieki przymknął, otworzył je i przypatrywał się jej znowu, jakby nasycić się nie mógł...
   Trochę gorączkowych marzeń wirowało po jego mózgu, nie bardzo był przytomny... zdawało 
mu się, że śpi, i począł mruczeć niewyraźnie.
   — Czekaj... czekaj... nie uchodź... jeżeli na sąd Boży mnie wiedziesz... jam nie gotów jeszcze... 
wiele mam do spełnienia... obmyć się muszę!.. Nie... ty jesteś siostra moja... dzień dobry ci... kto ty 
jesteś ? Dodał na ostatek wzdychając i podnosząc się nieco...
   — Jest to panna Luiza, córka pastora naszego... rzekł Wencel, przychodząca dowiedzieć się 
czy wam czego nie potrzeba...
   Młody człowiek zdawał się do przytomności Przychodzić i uśmiechnął się.
   — Dziękuję, rzekł zmieniając głos — bardzo dziękuję... o nie! To przejdzie... dobrze mi... 
dziękuję!., niech tylko na was popatrzę!
   Luiza się zarumieniła... chwilę milczeli... ulękła się aby kto nie wyszpiegował jej wycieczki, 
skłoniła mu głową i po cichu wyrzekłszy — do zobaczenia, wysunęła się z izdebki.Ścisnęła we 
drzwiach rękę Wenclowej... jak cień prześliznęła się przez podwórko, pobiegła do płotu, 
przeskoczyła go i wprost skierowała ku domowi. ..
   Przypomniała sobie w tej chwili dopiero, że jenerał, który krótko bawić miał w Luizendorfie, 
przyrzekł był przyjść wieczór do pastora, a stary Gotlieb miał mu towarzyszyć. Przelękła się 
swojego trzpiotostwa, bo w domu na niej i na siostrze Annie spoczywał cały ciężar przyjęcia gości, 
a wujaszek był rzadkim i znakomitym, a siostra Anna była surową i troszkę leniwą...
   Wbiegła więc Luiza nie wiedząc jeszcze jak się wytłómaczy ze swej wycieczki nie w porę, i 
wprost pospieszyła do pokoiku, w którym właśnie gderząc Anna przygotowywała sama 
wieczerzę...
   Gości jeszcze nie było...
   Ale w małą potem chwilę Gottlieb z fajką, z Medorem, z jenerałem i całem towarzystwem 
starego domu wszedł do pastora. Dla dziadunia stał przygotowane krzesło wygodne, taborecik pod 
nogi i kufel piwa, na którym żywemi barwami odmalowanym był Blücher... Mówiono naturalnie o 
rodzinie, o jej losach, ale często westchnienie przerywało rozmowę, gdy wspomnieli tę 
nieszczęśliwą Polskę, która jak cierń ich raniła... grożąc przybranej ojczyźnie.
   Pastor Grube najchłodniej zapatrywał się na te wypadki.
   — Kochany ojcze, mówił do Gottlieba, nasz żywioł niemiecki podtrzyma Rosyą, nasz 
niemiecki rozum przyjdzie jej w pomoc, w potrzebie nasze pieniądze, i nasz niezachwiany 
patryotyzm...
   Losy Rosyi są naszemi... połączeni jesteśmy z dynastyą, z państwem tysiącznemi węzłami, 
niewidzialny duch nasz obwiewa i ożywia tę ziemię — prawdę rzekłszy — barbarzyńską i mało 
ukształconą do czego innego prócz walki pięściowej. Ale zwierzęca potężna siła tego narodu, w 
którym człowiek nie wiele jest wart i nie wiele też znaczy, jest w rękach naszych, my się nią 
posługujemy... nie potrzebujemy szlachetniejszej krwi przelewać... ani ją za nas lać będą... mamy 
oręż doskonały... Jest to zrządzeniem Opatrzności, że nam dała zawładnąć temi tłumy... któremi 
pokierować możemy dla dobra naszej ojczyzny. — Ludzkość jest w niej cała... Anglia i Francya są 
wyczerpane... Słowianie niedojrzeli i do życia samoistnego niezdolni. Przyszłe losy świata na 
Niemcach spoczywają.
   Gottlieb potwierdzał to skinieniem głowy...
   Wkrótce kobiety odeszły do bocznego pokoju, jenerał został na sam z pastorem i ojcem. Był 
cokolwiek niespokojny... U drzwi w bocznym pokoju Luiza siedząc, słuchała całej rozmowy 
następującej.
   Baron stanął, potarł czoło i odezwał się do pastora...
   — Słyszeliście zapewne o wypadku, który tu się stał dzisiaj ?
   — Chcecie mówić o tym ze złamaną nogą?
   — A tak jest, rzekł jenerał, szczególny to traf, który mnie tu właśnie sprowadził w chwili, gdy 
się to stało i szczególna rzecz, że ten bałwan Chanów dowiedział się o nazwisku oficera, a 
przyszedł z nim do mnie...
   Gottlieb spojrzał pytająco.
   — Cóż to za jeden? Odezwał się pastor...
   — Ha! Jest to oficer od gwardyi, którego nazwisko dobrze mi znane... człowiek niezmiernie 
podejrzany... więcej mogę powiedzieć, prawie na pewno... niebezpieczny rewolucyonistą. — O! 
Zawołał pastor...
   — Tak jest, rzekł jenerał — szczęście, że nogę złamał i leżeć musi... bo pewnie jechał z jakąś 
misya... papierami może... Już z powodu politycznych jego robót oddalono go z wojska, winien był 
tylko wujowi służącemu w senacie, że go los gorszy nie spotkał .. Spotykałem go w różnych 
towarzystwach ... młody... zapalony — zręczny... Co on bytu robił teraz, gdyby nie knuł czegoś? 
Traf daje nam może zręczność przerwania niebezpiecznego spisku. Mam moralne przekonanie, że 
on tu nie jechał darmo... Zkąd? Z Bessarabii, od Wołoszczyzny ?
   Temu Chanowowi, dodał baron, ja się zwierzyć nie mogę, to głupie bydlę, dosyć powiedzieć, 
że Moskal... Zarazby hałasu narobił i spłoszył mi wszystko... Nic nie trzeba pokazywać po sobie a 
trzymać go na oku... Wracając dam znać policyi odeskiej, aby go jak tylko pozdrowieje 
aresztowano ... ma niezawodnie papiery z sobą ważne.
   — Czy nie lepiejby zaraz ? Spytał pastor.
   — O! Nie, odparł jenerał... nie dając znać po sobie, że się coś domyśla i wie, złapiemy nie jego 
jednego, ale cały związek w matnią... Nie uciecze nam przecież; a nim się noga wygoi... ktoś tu 
pewnie do niego przybędzie... pójdziemy jak po sznurku... trzeba tylko, żeby ktoś tu był, coby go 
dobrze pilnował...
   Gottlieb mocno głową potrząsał.
   — Chanów... bydlę! Powtarzał...
   Nim z Odessy kto przyjedzie... czas stracony...
   — A ten Wencel, rzekł baron, u którego on mieszka, to...
   — To ladaco... ladaco!! Przerwał pastor, to pijak! To waryat...
   — Więc któż? Zapytał jenerał — boć przecież kogoś do dozoru potrzeba a roztropnego...
   — Przez noc się nic niestauie... odparł pastor, a do jutra ja obmyślę, dodamy mu dobrego 
strażnika... ja w tem. Ale tez szczęście, jeśli się jenerał nie mylisz w domysłach, że on tutaj się 
znalazł!
   — Ja się z pewnością, nie mylę... powtórzył jenerał, w dzisiejszych czasach, kiedy tak 
podejrzany człowiek się krząta, jeździ, rusza... mam za pewne, że nie darmo... Znam indywiduum. 
Ile było spisków w ostatnich czasach... choć niby do żadnego nie należał... z każdym był w 
zwiąsku... ze wszystkiemi szaleńcami w stosunkach .. A jest najniebezpieczniejszy człowiek w 
świecie... bo uczciwy i czysty...
   Luiza chciwie połknęła te wyrazy... — Tacy ludzie, mówił baron, robią najwięcej szkody, 
wywierają wpływ ogromny... Przy tem dodajcie wykształcenie, wychowanie, energią... W 
towarzystwach nawet wyższych był niezmiernie lubiony... nie wierzono, żeby mógł spiskować... 
widziano w nim tylko salonowego człowieka. Tym sposobem wciskał się wszędzie. A jednak 
gdziekolwiek się znalazły roboty ciemne, wszędzie on się dotknął... i nikt jego nie wydał... ze 
wszystkiego wyszedł cały... Wiem, że powinien był znajdować się w Petersburgu, a tu na bocznej 
drodze łamie nogę... to jest...
   — Podejrzane...
   — Do jutra, rzekł pastor... ja znajdę człowieka ...
   — Dodajcie, mówił baron, że jeśli się co wykryje... dla Luizendorfu będzie zasługą w oczach 
Moskali... dowodem waszej wierności i gorliwości, w ogóle dla Niemców bardzo dobrem... i 
Szczęśliwem. ..
   A że się przy zręczności wykryje... za to ręczę... dodał Niemiec, uśmiechając się. On tu niejest 
darmo...
   Można sobie wystawić, jakie przerywane wyrazy tej rozmowy dochodzącej uszów Luizy... 
uczyniły na niej wrażenie. Młody człowiek, którego raz
     pierwszy widziała dnia tego, głęboko już był w jej dziewiczem sercu, boleść jego służyła mu 
za urok cały, za czary, któremi nią zawładnął. Luiza w politycznych pojęciach, była trochę od całej 
rodziny różną... ją wabiły tajemniczością swą te porywy młodzieży ku przerobieniu świata na 
lepszy... czuła się ku ich sprawcom pociągnioną... urzędowi ludzie i sprawy zbyt się jej czarno 
wydawały, by w przeciwnikach czegoś się lepszego nie domyślała...
   Przy tem los tego młodego człowieka obchodził ją, wiedziała już jak srogo rząd karał 
polityczne przestępstwa... co dopiero w odstawnym wojskowym !
   Nadzwyczajny niepokój nią ogarnął — co począć! Jak zaradzić! Jak dać znać co rychlej o 
grożącem niebezpieczeństwie?.. Wstała, wysłuchawszy rozmowy, rozpłomieniona, niespokojna... 
niepewna, co uczyni. Potrzeba się było co najprędzej zwierzyć komuś, zasięgnąć rady? Oznajmić... 
ostrzedz... Ale ona sama była bezsilną...
   Najstraszniejsze obrazy przesuwały się przed rozgorączkowaną jej wyobraźnią... szubienice... 
Sybir... kajdany... knuty...
   W Rosyi któż tych wszystkich rzeczy nie zna? Kto o nich od dzieciństwa nie słyszy? Komu one 
w dziecinnym jeszcze umyśle nie wypiętnowały go- rącem żelazem śladów niezmytych? 
Wszystko tu stoi na grozie, na postrachu, na śmierci i męczarni.. jest to podstawa władzy... ultima 
ratio... pierwsze słowo katechizmu... i ostatnie.
   Dziecię, nim zrozumie występek, już postrzega wlokące się szeregi tych nieszczęśliwych 
wyrzutków społeczności, zbójców razem z marzycielami, złodziejów razem z utopistami, co 
ziemia najpodlejszego nosi z tem co najszlachetniejszego! Uczą. nie mieć litości nad obłędami 
poczciwego serca, kując je w jeden łańcuch ze zbrodnią. .
   W strachu i obawie płynie tu życie człowieka... bo nie ma sprawiedliwości, jest pieniądz, łaska, 
protekcyą, szczęście, ale prawa i Bożego tchnienia prawdy... nigdzie... Szczęśliwy i spokojny 
obudzić się może występnym i skazanym bez winy i sądu. Matkę mogą porwać od dziecięcia, w 
perzynę obrócić dom... mogą zhańbić niewinność, obluzgać siwe wło y starości... a nikt się nie 
ujmie... nikt nie odezwie...
   Do czegóż przemówić... do ludzi, co jeszcze ludźmi być nie zaczęli... co języka ludzkości nie 
rozumieją, a na wspomnienie prawa oburzają się; dla których wszystko dobre, co nakazano z góry... 
choćby Bóg inaczej rozkazał.....
   Luizie przeszły błyskawicami przez myśl wszys- tkie straszliwe powieści, które są jedyną 
tradycyą Moskwy... łzy potoczyły się z powiek... wyśliznęła się niepostrzeżona z domu i pobiegła 
szukać kogoś... ufając w opatrzność Bożą...
   Przed samym progiem prawie nastręczył się jej Wencel. Jakkolwiek cała osada miała o nim 
wyobrażenie najgorsze... Luiza, szczególniej po ostatniej podsłuchanej rozmowie z gipsowym 
Hanswurstem, inaczej sądziła o nim.
   — Słuchaj Wencel, zawołała spiesznie.... wierzysz ty w Boga?
   — Lepiej nie pytać, odparł parja... każdy mówi, że wierzy, ale wszyscy są bezbożni w 
uczynkach
   — Wierzysz w sprawiedliwość Bożą? W cnoty nagrodę...
   Wencel się począł śmiać. —
   — Cóż to katecheta z panny? Spytał.
   — Tyś poczciwy, zawołała uniesiona Luiza, ty niezdradzisz bezbronnego człowieka, który 
szukał opieki pod twym dachem...
   — No — nie, rzekł chmurząc się stary, ale o co idzie... do licha! O co idzie?
   — O to, że potrzeba oznajmić temu, co u ciebie jest.., iż mu grozi wielkie niebezpieczeństwo... 
Jest posądzenie, że ma papiery jakieś, że należy do spisku... od jutra będzie szpiegowanym... 
Wencel ! Ja źle robię, bo zdradzam moich krewnych, ojca... dla niego... dla obcego... ale ja nie chcę, 
by krew jego spadła na rodzinę moją... niech... niech ucieka... niech!
   — Tak! Ze złamaną nogą! Odparł Wencel z gorzkim śmiechem... dokąd? Jak? Ale nie... 
bądźcie spokojni... reszta na mnie...
   Wencel zamyślił się chwilę.
   — Teraz ja was spytam, panno Luizo, czy wy szczerze ratować go chcecie?
   — Najgoręcej...
   — Nikt się nie domyśli u was... tego, dodał Wencel, wyjmując pugilares... schowajcie to pilnie, 
niepokazujcie nikomu... oddacie mnie, lub, broń Boże nieszczęścia, zniszczycie... Widzicie, dodał, 
Bóg wie, co robi, wam zesłał mnie, mnie przysłał was... niech będzie imię jego błogosławione... a 
oni „niech będą zawstydzeni i strwożeni na wiek wieków, i niech będą pohańbieni i niech zginą.” 
(Psalm 82).
   To mówiąc Wencel, znać obawiając się, aby ich niepostrzeżono zniknął w ciemnościach, a 
Luiza z bijącem sercem, ukrywszy pugilares na piersi, weszła drżąca do pokoiku, gdzie matka z 
siostrą Przysposabiały herbatę dla jenerała... Była spokojniejszą, a jednak nogi pod nią trzęsły się i 
musiała usiąść zaraz, aby nie paść. Anna bladość jej postrzegła... Luiza złożyła trochę osłabienia na 
powietrze wiosenne... i ból głowy... 
   Luizendorf... 1863, d. 5 maja...
    
   Zdziwisz się pani niezmiernie odbierając z poczty list, na którego adres rzuciwszy okiem nie 
domyślisz się od razu nikogo znajomego; którego pieczątka nie zrozumiała, nie powie ci kto ją 
przyłożył... który rozpieczętowawszy nareszcie i przebiegając oczyma ciekawemi, jeszcze ci 
będzie czemś obcem, a zatem budzącem obawę... i nieufność. —
   Muszę się więc przedstawić... i mam honor przypomnieć się jej, jako ten ubłogosławiony 
śmiertelnik bezimienny, który miał szczęście ją spotkać u wód w Piatyhorsku w roku przeszłym... i 
przepędzić w jej towarzystwie czarującem kilka chwil niezapomnianych...
   Ja to jestem pani ten oficer od gwardyi dymisyonowany z mundurem, com się włóczył po 
górach za kwiatami... strzelał strasząc przechodniów do dzikich gołębi, i siadywał nad przepaścią 
ze zwieszonemi nogami kusząc dłoń ludzką, aby mnie w nią popchnęła... Już mnie sobie pani 
przypominać musisz...
   Piatyhorsk jest miejscem, gdzie się pije wody i szuka zdrowia, a że przyjętem w całej Europie 
(do której on nie należy) iż u wód robią się łatwe znajomości, do niczego nie obowiązujące... 
winienem temu obyczajowi poznanie Pani.. Mnie biednemu proletaryuszowi wyższego 
towarzystwa, wolno było zostać w zupełnem incognito, ale pani z ta, jaśniejącą pięknością nie 
mogłaś na pięć minut być nieznaną i ukrytą... choć więc baronowa Irena nie wiedziała kto był ten 
śmiałek, co odważył się z nią mówić, zuchwalec ów doskonale wie, iż miał honor oddychać tem 
samem wonnem gór kaukaskich powietrzem co JW. baronowa Irena von Schultze
   z domu hrabianka......ow...; choć ty pani nie
   wiesz mojej przeszłości, ja znam doskonale twoją... -i przed wielkiemi boleściami twojego 
zwiędłego żywota skłaniam głowę, jak przed świętością pobożni...
   Czy przebaczonym mi będzie, że w imię kilkodniowej znajomości u wód, ośmielam się jej 
przypomnieć? Jako circonstances attenuantes, które moje zuchwalstwo nieco usprawiedliwiają., 
moge tylko to dodać, że jestem od dni kilku ze złamaną nogą, w najnudniejszym w świecie kącie, 
w kolonii pod Odessą, Luisendorf zwanej, w nędznej chacie i na łożu boleści, gdyby nie boleść... 
nudziłbym się śmiertelnie...
   Dla czego choremu i stęsknionemu wśród tej pustyni przypadł na myśl Piatyhorsk i baronowa 
Irena, to jedna z tych zagadek, które tylko mądrzy psychologowie rozwięzywać umieją. Ja 
psychologiem nie jestem, ale mam za zasadę słuchać pierwszego natchnienia.. Natchnienie mi 
powiedziało napisać list... bez interesu, bez komplementów nawet, ot tak... aby coś pisać i dla 
czegoś o bolu zapomnieć... Byłaś pani tak pobłażającą i łaskawą dla chorego w Piatyhorsku, że 
powinnaś być wyrozumiałą dla pokaleczonego w Luizendorfie... Tam w tych przechadzkach po 
nad przepaściami, w pośród tego prześlicznego kraju, tak dzikiego, tak smutnego... czasem 
mówiliśmy o świecie, ludziach, losach... i doli człowieka., niech że mi wolno będzie spytać panią, 
czy upłyniony rok nie przyniósł sercu ulgi, nie zelżył kajdan, nie rozjaśnił czoła... nie przejednał ze 
światem??
   Co do mnie, jestem zupełnie tem samem niezrozumiałem sobie i ludziom stworzeniem, jakiem 
byłem w Piatyhorsku... i zawsze jak naówczas utrzymuję, że byłoby lepiej na świecie, gdyby ludzie 
lepszego byli warci.
   Moja moralna poprawa wymagać musiała złamania nogi, jest to co katolicy zowią, 
rekolekcyami... odbywam medytacye przymusowe na twardym tapczanie, z przymusową dyetą, 
milczeniem i nakazanym spokojem... Mam bardzo poczciwego doktora, z tą tylko jedną, wadą, że 
go słychać wódką i cebulą z daleka.. Pocieszam się tem, że pod niebem Andaluzyi... słychać także 
czosnek i cebulę...
   Los mi też dał za gospodarza bardzo poczciwego człowieka, któryby mógł być waryatem 
gdyby chciał, z wielką łatwością... Jest to biedny Niemiec, gorzki żal czujący do całego świata, 
który wieczory spędza na rozmowie z gipsową figurką, aby miał kogo łajać bezkarnie... Ma on 
żoną, istną Xantyppę... i trzech chłopców, których, w braku materyałów pod ręką, nie mam z czem 
porównać, a miałbym ochotę do trzech młodych drapieżnych kotów... Z okna mojej izdebki widać 
nieco prezbyteryum Luizendorfu, a w progu jego ukazuje mi się czasem piękna, świeża postać 
jasnowłosej, niebieskookiej córki pastora, imieniem Luizy... Jest to mój anioł stróż dobry... Mam i 
drugiego, jeśli nie anioła to stróża, który w obawie, abym złamaną nogą moją nie pomięszał 
porządku społecznego, na chwilę z oka mnie nie spuszcza... Zdaje się, że tajemniczość tego 
wypadku, który byłego oficera gwardyi przykuł do tego tapczanu, na stepie, mocno zaintrygowała 
tutejszą policya... przez wzgląd wszakże iż uciec nie mogę, a mógłbym łatwo umrzeć gdyby się 
ostro wzięli do mnie, dano mi tylko inspektora... Ten jest zarazem wiernym towarzyszem i 
przyjacielem Wencla... mojego gospodarza... Oba doskonale wiemy co tu robi i dla czego się 
znajduje... Nie wiele nam przeszkadza, ale nudzi nas bardzo...
   Spytasz mnie pani dla czego ci to wszystko piszę? Prawda?
   Racz sobie przypomnieć ową rozmowę o znikomości pamięci ludzkiej ?
   Utrzymywałaś pani, że pamięć jak inne władze człowieka ulega interesom życia, że nie jest 
nigdy zupełnie bezinteresowną i daremną, że pamiętamy, to z czego możemy korzystać, z 
czegośmy korzystali... lub spodziewamy się coś wyciągnąć. Otóż chcę zadać fałsz tej teoryi 
zarażonej Helwecyuszowską potępioną niemoralnością... chcę dowieść, że ja, com ani śmiał 
pomyśleć, bym się z nią drugi raz w życiu spotkał... ja, co niemam nadziei żadnej, napawania się jej 
wzrokiem, dźwiękiem mowy, i obrazem twarzy... ja przedzielony tysiącami mil, tysiącem warstw 
ludzkich od pani, — pamiętam wszakże spędzone w Piatyhorsku chwile... Jesteśmy, byliśmy, 
będziemy sobie obcy... przy całem mem uszanowaniu dla niej, nie posądzić mnie pani, bym był tak 
lekkomyślny ażebym się zakochał platonicznie w słońcu... a przecież pamiętam jego blask 
dobroczynny i piszę...
   Ostatecznie wie pani dla czego może; pamięć moja zapragnęła się aż tak zuchwale na papier 
wylać.. ? O bo, doprawdy, szukając powodów, myślę, że chyba dla tego iż mnie szpiegują, że mi to 
robi pewien rodzaj pociechy, gdy list mój oddając doktorowi pod nosem stróża... oszukuję tego 
ostrowidza...
   Widzi pani, że i sofistą być umiem... Przebaczże pani kulawemu a pełnemu uszanowania 
nieznajomemu, ten rodzaj szału, który mu list podyktował... Na domiar nieśmiem się nawet 
podpisać... zostaję itd.
   Incognito...
    
   S. Petersburg. Villa Irene. Maj. 1863.
    
   Moja Anielo droga... Pragnęłaś listu, otóż go masz nareście... Niezmierny czułam zawsze 
wstręt do opisywania żywych boleści martwemi słowy, które tysiące ludzi zszarzało i wytarło 
używając ich... jak sami chcieli, ale na ostatek przemogę wstręt... Od naszego spotkania w 
Piatyhorsku, do dziś dnia obie przekonałyśmy się, że nie fantazya i znudzenie, ale istotne 
współczucie wiąże nas i pociąga ku sobie; dopominałaś się, jako długu przyjaźni, obrazu 
przeszłego mojego życia... niechciałam ci odsłaniać tych szkarad. Ale komuż, jeśli nie 
przyjacielowi serca, mam ukazać te wstydliwe rany, któremi mnie nie winy moje, ale straszne losy 
okryły. Ty mnie zrozumiesz, ty się użalisz, a potem zamkniesz tajemnicę w głębinach serca, tak jak 
trupy z okrętu rzucają z kamieniem na dno morza...
   Wszystko we mnie było dla ciebie zagadką... Tyś przybyła świeżo z Europy, ze świata 
cywilizowanego, gdzie wiele rzeczy możliwych u nas, wydaje się niepodobnemi, los więc mój 
będzie dla ciebie... jakby boleśna tragedya średniowieczną... Słuchaj!
   Ojciec mój, noszący jedno z arystokratycznych imion naszego kraju, był wielkim u dworu 
dygnitarzem... człowiekiem bogatym i dobrze położonym... Nieznałam go, odumarł mnie 
wcześnie. Została po nim pamięć zacnego człowieka złamanego i w proch startego tem życiem 
dworskiem, które z człowieka robi narzędzie fantazyi wszechmogących... tem bardzej błyszczące 
im więcej używane, tem mniej sa- moistne im bliższe jest słońca... Ojciec ożenił się z matką moją z 
przywiązania, kochał ją bardzo, ale to była miłość tak ślepa, iż niedostrzegła nawet tego, że nigdy 
— podzielaną być nie mogła. — Matka wychowaną była na dworze i wcześnie wszystkie uczucia 
wypiło z niej to słońce... jak wypija rosę i wody nasze poczciwe, co świat ożywia i karmi... 
Nawykła była patrzeć w blask jego, i jak gwebr nim tylko żyć...
   Niestety! Wiesz czem jest to słońce rosyjskie, o którem mówię, ogniskiem co pochłania życie, 
jakiego nie daje. łona też wyschłą była biedna... wyschłą aż do serca. Ale w niem została jakaś 
cząsteczka, w której mnie dała miejsce... kochała jedyne dziecię. Moja droga, nie dziwuj się, że je 
po swojemu kochać musiała, tak ją uczyły słoneczne promienie...
   Wychowano mnie z całem staraniem, na jakie kochająca matka, nie żałując największych 
kosztów, zdobyć się mogła... Miałam najświetniejszych nauczycieli, nauczycielki, najdroższe 
lekcye, najpiękniejsze zabawki... ale byłabym wyrosła na bezduszną lalkę uśmiechającą się do 
słońca, gdyby nie jedna biedna, prosta, poczciwa istota, Francuzka, niegdyś niańka moja, piastunka, 
potem stara przyjaciółka. Jej winnam, że żyję, że cierpię... Gdybym się z tem życiem, do którego 
byłam przeznaczoną, bezmyślnie oswoić mogła... byłabym szczęśliwszą zapewne, ale nieżywa... 
Trupem uśmiechającym się, zimnym, chodziłabym kwiecistemi ścieszkami.
   Stara Leontyna, której grób nawiedzam co miesiąc... dała mi pierwsze, zdrowe życia pojęcie. 
Sprzeczne ono było z tem, jak mi matka kazała patrzeć i wierzyć, ale głos wewnętrzny mówił, że w 
niem była prawda.
   Dorosłam na dworze, wśród stolicy otoczona ludźmi, obyczajami, rzeczami, które we mnie 
odrazę i wstręt budziły; niemogłam mieć szacunku dla tego, co mi szanować kazano... nie mogłam 
w religii własnej znaleść pociechy, w kapłanach przewodników i przyjaciół duszy... w matce 
mistrzyni serdecznej...
   Wszystko ci odkryć muszę... Znasz ty dwór nasz i jego tradycye? Wiesz ty, że my jesteśmy 
wielkim słońca serajem... i że której z nas rzucą chustkę, ta jest wyznaczoną... szczęśliwą ofiarą. 
Tak Jest, w tradycyach naszych historya fantazyi słonecznych igra tęczowemi barwami - śmierci 
—
   Jest to przyjętem, zwyczajnem, jak było za czasów Ludwika XIV we Francyi lub gorzej za 
XV... a! Gorzej jeszcze! Bo w tych zabawach nigdy serce żadnego nie miało udziału... 
Sheherazady owe, nawet się od ścięcia hańby nie mogą ratować powieścią tysiąca i jednej nocy, bo 
by sułtan prostą się nawet bajką znudził... najczęściej brak im tak głowy jak i serca.
   Matka moja nieszczęśliwa za młodu padła taką ofiarą chwilowego kaprysu słońca... okryło ją 
to blaskiem, łaskami, dało wszystko — męża, położenie, poszanowanie___ Dwór płaszczący się 
uznawał w czynie ofiary tej, spełnienie heroiczne obowiązku... Tak, u nas spodlenie jest 
obowiązkiem... Nasz Bóg gdy wymaga grzechu, przez nieograniczoną miłość dlań powinniśmy 
grzeszyć z pokorą... Cnotą jest tylko ślepe posłuszeństwo... Miarkujesz, Anielo moja, że matka 
biedna i dla mnie świetniejszej nie marzyła przyszłości nad swoją, — chciała mi zostawić spadek 
łask po sobie. Musiałam na nie zasłużyć. — Mnie dziewczęciu czystemu nawet na myśl ta szkarada 
chłodnej rozpusty przyjść nie mogła... Oszczędź mi ostatniego wyznania... zostałam poświęconą... 
cały świat wiedział o hańbie mojej i winszował mi jej...
   Gdy ja zalewałam się łzami, matka się cieszyła..
   Mijam te straszne chwile mojego życia, które złamały mnie na zawsze. Nie wyobrazisz sobie 
nicości tego człowieka, który grał role, Jowisza... ani pokochać, ani szanować, ani się nad nim 
ulitować było podobna, obudzał wstręt tylko i niewysłowione uczucie rozpaczy, graniczącej z 
szałem... Pod formami pozornego wykształcenia, najdziksze nieokrzesanie i nicość. Matka moja 
znękanie przypisywała młodości... oczekiwano ażeby przeszło, otoczono mnie blaskami, okryto 
cyframi i wstęgami, uczepiono do wozu słońca... Szłam jak niewolnica za wozem tryumfatora z 
rozbitą piersią, i skutemi dłoniami...
   Dopełnienie losu mojego było przewidzianem. wiedziałam co mnie oczekiwało, małżeństwo 
świetne; miarkujesz, że po człowieku, który się na nie odważył, nie wiele się spodziewać mogłam. 
Nie mógł nie wiedzieć kim byłam... cały świat szczęście moje mniemane wskazywał palcami. 
Przyszła ta chwila... drugi kielich goryczy, podać rękę przed ołtarzem nieznanemu, obojętnemu, 
gorzej, wzgardzonemu wcześnie... potrzeba było dla Adelinki i dla mnie...
   On i ja zarówno byliśmy ofiarami i katami, on w sercu (wiedziałam o tem) miał miłość inną, ale 
szedł posłuszny słońcu... Znasz go... jest to człowiek oszlifowany jak stal i jak ona zimny, człowiek 
posłuszny, który się wyrzekł być sobą, jest jednostką w wielkiej armii zdobywców cichych, co 
naszą ojczyznę opanowali anonyme... co rządzą pod imieniem naszem... co się głoszą 
spadkobiercami Rusi starej... nie mógł być dla mnie tyranem, żenił się z kobietą.... wiesz, w 
Konstantynopolu jak się obchodzi mąż z żoną, którą mu sułtan ze swej rędziny wyznaczyć raczy?...
   Zdaje mi się, że się z rozpaczy śmieję... śmiech to gorzki, ależ i życie moje nie kosztowało 
słodyczy. Całe ono sztuczne było, wszystkie pozory szczęścia i najokropniejsza próżnia... 
bezdenna... nigdzie serca, uczucia, łzy... człowieka... Lalki, kamienie, kuglarze, cała menażerya 
zwierząt posłusznych i dobrze ułożonych bez ducha... W kimkolwiek ozwała się myśl, zabiło serce, 
zakipiało uczucie... zbrodniarz. 
   Odrzućmy tę kartę splamioną...
   Znasz już treść nędzy tej istoty, która chodzi umarła i blada, a której sta podobnych jej — 
zazdroszczą.
   Takiego rodzaju męczeństwa... przyznam ci się — niewiem czy kto doznał... uśmiechniętej. w 
różach, perłach i brylantach iść przez żywot z rakiem w sercu, co cię pożera... Niemiec do 
poszanowania nikogo, nawet biednej matki, do ukochania nikogo, nawet męża... do poszczycenia 
się nikogo, nawet dziecka!! Moja Adelina... nosi piętno po- chodzenia swojego na czole... córka 
słońca... bez ojca i matki... sierota!...
   Moja Anielo, tyś mnie zrozumiała, tyś odgadła. Nie znając mnie jeszcze bolałaś ze mną...
   Przypisek. Pamiętasz droga, tego ładnego, młodego, osmutniałego, pełnego i goryczy i 
dowcipu młodzieńca w Piatyhorsku ? Tego, z którym lubiłam tak na długich marzyć rozmowach... 
Wystaw sobie, gdym myślała, że zapomniał o mnie... ten biedny chłopiec napisał list 
najdziwaczniejszy w świecie.. Leży ze złamaną nogą właśnie w tej kolonii, która... nie wiem czy 
należy do mojego męża, czy z niej on pochodzi... dosyć, że tam mieszka jego ojciec. Żal mi go i 
boję się o niego, choć za nic w świecie mu nieodpiszę... nie... nie godzi się, jeśli ono tam jest, 
karmić uczucie, które ani szczęścia ani chluby dać nie może... Dosyć tych plam, szkarad, błota na 
sukni, którąbym białą, jasną, anielską, nosić była chciała... Cóż mu dam, temu biednemu dziecku 
rozmarzonemu? Serce brylantami sadzone... ale trupie... wstyd i hańbę... O! Nie! Nie ! Stokroć nie 
— odpycham myśl...
   A tak mi był miły!.. a takbym była pragnęła mieć brata w nim!! Alem dumna i czysta w duszy, 
choć świat mnie oplamił... chcę pójść na lepsze życie ze skargą, z bólem, ale nie z dobrowolnym 
upadkiem. Bóg osądzi... Szczęściem, nie wyręcza się on senatorami i departamentami... i nie wiele 
ma względu na te słońca, które stworzył...
   Spalże ten list, moja ty najdroższa, spal go przez litość nademną, a gdy się zobaczemy znowu, 
już nie mówmy o tem... ja tej goryczy więcej przełknąć niemogę... Zapomnijmy!! Wiosna... 
kwiaty... pojedziemy gdzie może w cieplejsze kraje, marzyć zadumane u brzegów morza o tem 
śmiesznem życiu naszem... A! Śmieszne! Śmieszne, niezmiernie śmieszne... umrzeć można ze 
śmiechu wśród niego... Całuję cię, twoja
   Irena.
    
   * * *
    
   W kilka dni po wypadku nieszczęśliwym, który w Luizendorfie leżeć zmusił pana Hruszę... z 
wyjątkiem małej zmiany zaszłej w życiu ubogich Wenclów, których dom służył za schronienie 
choremu, — wszystko do dawnego powróciło porządku... przynajmniej powierzchownie. Jenerał 
baron von Schultze odwiedziwszy ojca Gottlieba powrócił na swe dawne stanowisko, czując się 
tam potrzebniejszym niż kiedykolwiek; wszyscy mieszkańcy zajmowali się po staremu 
gospodarstwem i rzemiosłami, a dalekie echo niepokoju i wojny ledwie się kiedy o spokojną 
kolonią odbiło...
   Około chaty Wencla od trzeciego dnia pobytu Roberta Hruszy krążył niepozorny Niemczyk, 
który bardzo się z Wenclem poprzyjaźnił, i niemając co robić, bo tam na kogoś oczekiwał... 
przesiadywał dosyć nudnie w pierwszej izbie, na progu chaty, lub snuł się około murów ogródka. 
Ten człowiek nie zupełnie nieznajomy mieszkańcom Luizendorfu, syn kolonisty z Grosshain... był 
postacią dosyć zagadkową. —
   Zwał się Franz Bruder... a zajęcia od dawna niemiał żadnego; lubił wesołe towarzystwo i, co na 
Niemca osobliwe — próżniaczkę... Siadywał chętnie przy kuflu, ba i przy kieliszku, kartami też 
przy sposobności nie gardził i miejsca nie zagrzewał... Uważano wszakże, iż peryodyczne miewał 
komunikacye z osobami urzędowemi i niekiedy czynił dalsze wycieczki w niewiadomych 
interesach. Pomimo, że próżnował, pieniędzy miał zawsze dosyć; a że po rosyjsku umiał dobrze i 
pisywał prośby, podejmował się różnych spraw mniejszych po dykasteryach, jako w obu językach 
biegły, tłómaczyło się to jako tako zarobkowaniem pokątnem. Franz był sprytny, żywy, wygadany, 
łatwy do zabierania znajomości i przebiegły w odgadywaniu myśli swych bliźnich. Przypisywano 
mu też, iż z nich sprawę zdawał tym, od których łaski był zawisłym. Ludzie się go obawiali trochę 
i starali się jego względy pozyskać. Wencel znał go dawniej, nie zdawał się zdziwionym jego 
przybyciem i za całą, obronę od natręctwa miał wódkę, którą, nieustannie poił Franza... Czuł w nim 
szpiega, ale sobie z niego żartował — używał go nawet do posług małych, aby nie obudzić w nim 
podejrzenia, a niekiedy zwierzał mu się z rzeczy niebyłych.
   Ostrzegł Wencel o grożącem niebezpieczeństwie chorego, który się uśmiechnął i sam go 
uspokoił, dziękując za troskliwość.
   Następnego dnia, później co drugi dzień przyjeżdżał regularnie doktór — Hrusza już był z nim 
jak z bratem, tajemnicza jakaś nić, (zapewnie wspólni znajomi) ich łączyła... ale doktór przy 
obcych unikał jawnej poufałości ze swym chorym... Gdy zostali sami, a Wencel wyszedł na czaty 
ku progowi podwórka, mogli się rozmówić szczerzej i otwarciej.
   W kilka dni po odjeździe jenerała, Hrusza odezwał się do doktora. —
   — Niechciałem cię próżno przestraszać, ale z moją, nogą źle być może... bo gdy cokolwiek 
pozdrowieję niema wątpliwości, że mnie pochwycą — trzeba coś na to radzić. Jenerał dowiedział 
się, będąc tutaj, o nazwisku mojem od Chanowa; musiało go ono uderzyć, przysłano do dozoru 
szpiega, wiem, że myślą aresztować mnie i szukać papierów, o których posiadanie mnie posądzają. 
Papierów żadnych nie mam... ale aresztowania sobie nie życzę... To twoja rzecz doktorze,.. radź i 
ratuj...
   Doktór wysłuchawszy, naprzód wypił dobry kielich wódki, zakąsił, potem dopiero odezwał się 
cicho.
   — Dobrze to w czas wiedzieć... noga idzie bardzo szczęśliwie ku uzdrowieniu, ciało młode, 
krzepkie, siły są... ale bądź co bądź, rychło się z nią ruszyć nie podobna... Tymczasem będziemy 
szukali sposobów... a głosić potrzeba, że z nogą źle... że może ją wypadnie uciąć... To ich uśpi... 
tymczasem jeźli stan wasz pozwoli, należy przygotować wszystko do ucieczki... Ja także muszę 
odegrać moją rolę jak potrafię najlepiej... a potem... hę! No! To i mnie trzeba będzie pożegnać 
może lazaret pułkowy, a pójść w las bandażować święte rany...
   Bądź spokojny — dodał — jeźli gospodarza jako tako jesteś pewnym...
   — Gospodarz, odparł Hrusza, jestem pewien ze wolałby mi zrobić dobrze, niż źle, że 
Moskalom służyć niema tak dalece skłonności, ale... ale trudno biedaka zostawić na lodzie czyniąc 
odpowiedzialnym za moją — si Diis placet, ucieczkę... O tem potrzebuję pomyśleć... Jest i tak 
dosyć biedny i znękany...
   — Możeż tu kto w pomoc przyjść? Spytał doktor...
   — Nikt, Niemcy są, to dosyć powiedzieć, w tej chwili oni są Moskalami zaciętszymi od 
prawdziwych...
   Jedno może znalazłoby się poczciwe serce... ale...
   Doktór mrugnął jakoś szydersko.
   — Już jeźli serce... no! Bratku! Pewnie jakąś dziewczynkę napatrzyłeś...
   Hrusza się uśmiechnął,
   — Dajże pokój — rzekł — nie o tem mi myśleć...
   — Ale z babami takich rzeczy nie robić — dodał lekarz — to licha warto... a jeszcze 
flegmatyczna Niemka!!
   — Ale zkądże się to wam przyśniło ?.
   — No! No! Cicho! Widzę ja w oknie prezbyteryum twarzyczkę, która tu wciąż w tę stronę 
pogląda... Śliczna jasnowłosa... ale na nią z daleka patrzeć i po wszystkiem... Napił się jeszcze 
kieliszek wódki doktór, podał rękę choremu i wyszedł...
   W progu stał Wencel.
   — Źle pilnujecie waszego chorego, rzekł mu lekarz, klnąc po moskiewsku... a toć to (tylko mu 
nie mówcie) z nogą, tak źle, że ją może odciąć wypadnie...
   Wencel aż się cofnął.
   — Co znowu! Czy być może! Ale gorzej nie było!
   — No! Już ja ci mówię — ale cyt!
   I odszedł... O trzy kroki spotkał Franza, który mu się kłaniał, jakby się chciał przypytać, byli 
znajomi.
   — Co ty tu próżniaku, robisz? Spytał go udając, że się przyczyny pobytu nie dorozumiewa.
   — A! Panie! Czekam tu na podróżnych naszych, którzy mi przybyć kazali, abym im służył za 
tłómacza...
   Począł pleść niestworzone rzeczy — doktór słuchał z miną łatwowierną...
   — Ot, dodał, powinienbyś od czasu do czasu, niemając nic do czynienia, pomagać choć 
Wenclom w domu, dużo będą mieli kłopotu z tym chorym...
   — Dla czego ?
   — A no! Bo chory... — E! Co to tam za choroba! Rzekł Franz.
   — Ale ba! Zawołał doktór, to gorzej choroby, bo niewiadomo, czy operacyą wytrzyma... jak 
mu upiłujemy nogę.
   — Czyżby też ? Spytał Franz. — Źle z nim jest!!
   Idąc dalej rzucił tak i na poczcie i koło hoteli i po drodze, wszędzie po słów kilka groźnych 
doktór, tak, że nim wieczór się skończył, w całym Luizendorfie wiedziano, że około chorego źle 
było bardzo...
   Późno w noc Luiza siedziała smutna i zapłakana trochę, żal jej było biednego młodziana... 
uwierzyła bowiem, jak inni, iż złamanie groźny przybrało charakter...
   Choć silnym obdarzony charakterem i nieprzystępny łatwo trwodze, Robert rozmyślał wszakże, 
jak się z tego niebezpiecznego położenia wywikła...
   Wieczorem, udając uśpionego, ważył, szukał środków, ale ucieczka była w istocie tak trudną, 
iż planu do niej osnuć nawet nie umiał. — Gdy on w ciasnej izdebce duma tak nad sobą, Wencel 
zapaliwszy fajkę obyczajem swym siadł naprzeciw brzuchatego Hanswursta i począł znim 
rozmowę.. Był zły... patrzał więc ze złością i zaciśniętemi pięściami, na nieruchomego antagonistę, 
który zdawał się o mroku jeszcze dumniejszą przybierać postawę niż we dnie.
   — Ha! Trutniu! Dobrze ci! Zawołał... no cóż? Najadłeś się? Napiłeś? Sapiesz? Kontent... 
geszefty poszły dobrze... kabza nabita... a resztę świata niechaj diabli wezmą. ! Tak! Tak!
   Hanswurst milczał, Wencel chodził.
   — Tam tego uczciwego, dobrego, biednego człowieka diabli wezmą, a co najmniej, to mu nogę 
obetną i będzie kaleką, na całe życie, a temu nic? Ten się śmieje? Temu miodem i mlekiem dni 
płyną... a serce zakamieniałe..
   Otóż to świat!!... Otóż to dola... 
   Byłby zapewne mówił dłużej, gdyby słaby głos Hruszy nie przywołał go.
   — Chodźno tu panie Wencel!
   — A wy nie śpicie, rzekł, otwierając drzwi, gospodarz — wy nie śpicie? Widzicie! Jakże macie 
być zdrowi! E! Ja i na was już krzyczeć zacznę...
   — Siadajno... zobaczywszy gdzie się Franz nasz obraca, a pogadajmy, odezwał się Hrusza.
   Wencel wyszedł na zwiady, Franz pił w szynku, postawił żonę na czatach i powrócił.
   — No! Co mi tam mówić macie? Spytał — słucham...
   — Tyś kwaśny jak ocet, mój stary, począł gość. ale dobre masz serce — daj mi rękę, jesteś 
uczciwy człowiek... ale i od najuczciwszych ludzi nad ich siły wymagać się nie godzi... Bądź co 
bądź ja będę musiał kiedyś, prędzej czy później ztąd uciekać... niema wątpliwości... Jeśli mi się 
uda ucieczka, nie może być, żeby cię do odpowiedzialności za nią nie pociągniono... ja zaś wolę 
zginąć, niż żeby uczciwy człowiek narażony był za mnie...
   Wencel wysłuchał, a po krótkiej chwili, począł się śmiać...
   — Otóż to człowiek! Zawołał — i ty chcesz. żeby ci się na świecie powodziło!
   Zginiesz tak jak ja... zginiesz...
   Wiesz komu na świecie dobrze, oto tym, co drugim półbrat idą i nie frasują się, jeśli kogo 
zgniotą po drodze... Słuchajno — bądź co bądź, mnie całkiem diabli nie wezmą,... a jam z 
bebechami. nie wiele wart, juścić ty na świecie jesteś pewnie potrzebniejszy odemnie... Więc co 
tobie tam do mnie...
   — Niema więc o czem gadać, rzekł Hrusza.. zatem się dam im wziąść jak zechcą...
   Wencel począł po wązkiej ścieżce chodzić milczący.
   — Bądź spokojny, rzekł na ostatku... już my im tu figla spłatać musimy... jak? Jeszcze niewiem, 
ale ja im ciebie nie dam... Dopieroby się brzuchale radowali, gdyby judaszowską rolę mogli 
odegrać... ażeby im jeszcze tę satysfakcyą zrobiono, by jegomości tu powiesili... a! Co za 
uroczystość ! Ale nie...
   — Słuchaj Wencel, spytał Hrusza — co warta chata i ogród i twoje mienie tutaj... ?
   — Chata nie moja, ogród cudzy, a to co ja mam, nie warto razem i sto rubli...
   — No to dobrze, zawołał chory -- poradzimy, naprzód tylko żonę i dzieci na bezpieczne 
miejsce wyprawisz. Dam list do Jass i pieniądze... Gdy przyjdzie godzina uciekniemy razem... to 
lepiej.
   Wencel pomyślał trochę —
   — Mnie tu nic nie trzyma, zawołał, ale boję się, żeby nie wywąchali zawczasu planu... be 
niezłe nosy mają... ja myślę inaczej... dodał, ale musi dojrzeć com obmyślał... na to potrzeba czasu, 
pogadamy z doktorem... wybyście mogli umrzeć... a żyć... można pochować za was innego 
nieboszczyka... tak by było najlepiej... ale Franc pilnuje, Franca na porę musimy uprzątnąć... i to 
zgrabnie... A no! To moja rzecz... Cicho... baczność! Drzwi skrzypnęły, kobieta kaszlnęła, wszedł 
pijany Bruder...
   — A co chory ? Zapytał Wencla... 
   Gospodarz drzwi przyskrzypnął —
   — Bardzo źle, rzekł cicho... bardzo źle...
   — Gdzie jego papiery ? Szepnął Franc.
   — Albo ja tam wiem, czy on jakie ma? Odparł niechętnie gospodarz... co mnie do tego... aby w 
porę zapłacił...
   Tegoż wieczora Chanów już wiedział o złym stanie chorego i napisał raport gdzie należy...
   Policya nie widziała potrzeby spieszyć się do umierającego, gdy tylu żywych po drogach 
śledzić i łapać było potrzeba...
   Trzeciego dnia Franc Bruder gdzieś zniknął, nikt na to nie uważał. — Doktór przybył, 
postawiono Wenclowę choć łającą na czatach, a chory, gospodarz i lekarz poczęli naradę...
   Noga szła coraz lepiej, złamanie nawet okazało się nierównie lżejszem, niż z początku 
sądzono... choć rozgłos puszczony ciągle groził amputowaniem. Rozpowiadano sobie nawet za 
pewne, że z Odessy dwóch jeszcze chirurgów ma być wezwanych do pomocy... Chory wszakże 
ruszyć się nie mógł tak prędko...
   Gdy drzwi zamknięto, Wencel długo się na- myśliwszy, prosił, żeby mu naprzód mówić 
dozwolono.
   — Panie Doktorze, rzekł, wszystko na was zależy, można mu tak ułatwić ucieczkę, że żywa 
dusza się nie domyśli... ale bez waszej pomocy nie stąpim.
   Lekarz ramionami ruszył.
   — Zobaczemy, rzekł, gadaj.
   — Mnie na to potrzeba... błahorodnego (szlachetnego) trupa... odezwał się Wencel... twarz 
można przykryć — czy będzie do niego podobna czy nie, ale ciało z uciętą nogą musi być. — Jeżeli 
wy nie dostaniecie nieboszczyka, to nikt...
   Lekarz aż się rzucił.
   — Myśl doskonała, zawołał... ale zkądże ja wam wezmę tego trupa.. ?
   — A lazaret? Spytał Wencel...
   — Tak! Tak! Z lazaretu czasem mi dają, do szyndowania i doświadczeń nieboszczyków, ale 
jak zniknie który...
   — O ba! Moskalom możecie powiedzieć, żeście go dla osobliwości w spirytusie 
zamarynowali...
   — Gdybym i dostał nieboszczyka długowłosego... jakże go przywieść? Spytał doktor.
   — Bieda wiele uczy... rzekł uśmiechając się Wencel, ot, ja więcej od was mam sprytu... Na
     bryczkę go się wsadzi niby pijanego, i zsadzi. jak pijaka... to u nas nie nowina... człowiek bez 
zmysłów...
   Doktór się śmiał... poklepał po ramieniu Wencla...
   — Hej! Ty! Czego to ty się w Rosyi ponauczałeś! Rzekł.
   — Tego jednego, czego się tu nauczyć można, powoli odpowiedział Wencel, łgać, kraść i 
oszukiwać... Byleśmy nauki na dobre użyli...
   — Bardzo to dowcipnie obmyślano, mówił lekarz, ale na nic się podobno nie zda... egzekucya 
trudna! Zważcie tylko... trupa trzeba przywieść, chować, przedstawić, żywego wychwycić... a 
potem... gdy nieboszczyka przyjdą, oglądać... a poznają... Nie! Nie, to plątanina straszna...
   Chwycił się za głowę — Rady nie damy!
   — No, a ja wam mówię, dorzucił Wencel, że inaczej już nie poradzimy pewnie... Uciekać, to w 
stepie tym niema sposobu... kraj na wszystkie strony otwarty... na drodze każdej słychać i widać o 
milę... nic się tu nie utai... dogonią, nie dziś to jutro... Oszukać ich prędzej można, niż się im 
wymknąć...
   — I to prawda... mruknął lekarz zapijając wódkę, i to święta prawda... ale z trupem tym... ja też 
sobie rady nie dam...
   — No! To my pomożemy... to jest ja... Zachoruję gdy będzie potrzeba, weźmiecie mnie do 
siebie leczyć, a tu zostawiany Rozę... przy chorym... wszystko się zrobi...
   Wencel w trudnych razach nabierał i energii i ochoty do pracy, której w zwyczajnym trybie 
życia całkiem mu brakło... Zostawiony sam sobie siedział, łajał Hanswursta brzuchatego, pił piwo 
i nie brał się do niczego; gdy go co ubodło stawał się innym, nowym człowiekiem...
   I w tym razie przeszedł pomysłem i odwagą, Hruszę i lekarza; ostatni tylko wielce wątpił, czy 
się rzeczy udać mogą,.
   — No! Ale gdyby się najszczęśliwiej udało już wszystko rzekł lekarz dalej, że... gdzie podziać 
go? Jak schować?
   — Ej! To najmniejsza rzecz... mówił Wencel... tylko mnie nie zdradźcie...
   — Mnie o to prosicie? Spytał śmiejąc się chory.
   — Doktór często wódkę pije, żeby się nie wygadał, rzekł Wencel.
   Doktor dobrze to przyjął. — Słuchaj, rzekł, wódka gębę zamyka nie otwiera, mam naturę
     taką, że gdy trzeźwy jestem, to śpię i głupieję, wódka mnie rzeźwi i obudza... bądź spokojny, 
mów dalej... słuchamy...
   — Ja go schowam, bezpiecznie, dodał Wencel.. wierzcie... mam taką dziurę, że go tam żywa 
dusza nie znajdzie..
   — No ? Jakąż ?
   — Wiecie, począł cichuteńko gospodarz, że cały Luizendorf pobudowany jest z kamienia, no, 
jużciż tam, zkąd go brali, musiała zostać dziura... a...
   Lekarz stał zdumiony...
   — Krótko mówiąc, dodał Wencel, w pobliżu wioski są łomy kamienne, a w łomach tych 
człowiek nie znający drogi nie znajdzie schowania. Przyznam się wam, że... gdzieżbyśmy 
kontrabandę chowali, którą przewozimy, gdyby nie...
   Zakrztusił się...
   — Izba taka znajdzie się porządna... że doprawdy lepsza od tej... ciemno, ale luft jest... 
wychodzi w ogród poczciwego człowieka... no!... nie trzeba o tem więcej. Tarn można przebyć nie 
tydzień, ale dziesięć, jak u Boga za piecem...
   Plan był w istocie, po wyjaśnieniu wszystkich jego części, bardzo zręcznie ułożony... nikt 
wreszcie innego nie miał, musiano się więc chwycić osnutego przez Wencla... choćby 
tymczasowo... Hrusza miał ten męzki charakter, który próżnej nie dopuszcza obawy, gdy na nią 
ratunku znaleść nie można, zwykł był sobie żartować z niebezpieczeństwa nieuniknionego... i 
przytomności nie tracić nigdy; dobry jego humor przy bólu i pod groźbą dodawał otuchy obu 
współpracownikom...
   Po tych wieczorach narad tajemnych, rozrywał się marząc o swej heroinie Piatyhorskiej, czytał 
stare gazety gdy mu je Wencel dostał, rzucał się myślami zdala od cisnącego ciasnego koła 
przeszkód i zawikłań, żył duchem... Wszystko go rozrywało... zajmowało wszystko, nawet piękna 
twarzyczka Luizy, która czasem się przesunęła to przed oknem jego, to nawet z Wenclową w progu 
izdebki... w snach tych miała miejsce...
   Ale gdy on dla młodego dziewczęcia był ideałem co serce porusza, ona dlań tylko czystem 
widzeniem, jakby z obrazka Ary Scheffera Czuł się uspokojonym gdy popatrzał na nią, ona była 
niespokojniejszą gdy go sobie przypomniała, kiedy go zobaczyła... W niej była już poczynająca się 
miłość, w nim tylko serdeczne współczucie braterskie.
   A dni płynęły niepostrzeżone... I jednego z tych nieskończenie pustych, zadumami tylko 
wypełnianych dni czerwcowych... Hrusza siadł znowu napisać do od której żadnej nie otrzymał 
odpowiedzi... 
   Luiseudorf... czerwiec 1863.
    
   Nic a nic się nie dziwuję, że nie miałem szczęścia na zbyt śmiały, trochę nieprzyzwoity list mój, 
otrzy mać odpowiedzi... Ja jestem dziecko fantazyi, posłuszne natchnieniu, pani wychowanicą tego 
świata, w którym wszystko się odbywa wedle pewnych, stale oznaczonych prawideł. A zatem już 
teraz tylko piszę... ażebym przeprosił i uniewinnił się przed panią. A! Daruj mi! Daruj! Tak tu 
nudno! Gdy gdzieindziej ziemia drży pod kopytami koni... leżeć samemu, patrzeć w sufit, liczyć na 
nim plamy i plamy, a grzechy żywota w duszy wyschłej a smutnej. — Czyż nie przebaczono 
człowiekowi, który ma nogę złamaną i serce nie lepsze, że do pięknej nieznajomej pisze... że trochę 
o niej marzy... że sobie przypomina przechadzki...
   Człowiek, który nie może chodzić, naturalnie skłonny jest do rozmyślania o ruchu...
   Najprześliczniejsza na świecie wiosna, a w tym stepie już wszystko słońce spaliło na popiół... 
mnie razem z pokrzywą i ostem... Z okna nie widzę nic tylko probostwo tutejsze... a gdyby w 
protestanckim kościele duchowni nie byli żonaci i nie mieli córek.. byłoby mi nader smutno... 
Powiem pani, że całą moją pociechą i orzeźwieniem jest ta młodociana twarzyczka córki pastora.. 
— Tylko mnie pani nie  posądzaj... twarzyczka jest ładna... ale ja zimny... Mógłbym ją malować, 
gdybym umiał i był Greuzem, ale kochać nie potrafię... taka świeżuchna młodość napełnia mnie 
strachem, poszanowaniem... ostudza... kobieta mojego serca musi być równą, mnie i trochę 
podobną do mnie istotą... ale nieskończenie wyższą.. Jak kruk nie może się w najśliczniejszą 
gołębicy pokochać... tak ja w córce pastora... Nieuwierzysz pani jednak jak dobra jest i ładna... 
myślę sobie, na co też to ją świat przerobi? Na  kucharkę? Na mamkę? Na ogrodnika? Tkacza? 
Czy  niańkę... bo że z niej heroiny nie stworzy, to pewna... niestety... Nic śliczniejszego nad 
hyacynt rozkwitły... ale zeschła łodyga...
   Nowin żadnych innych nie donoszę pani... list tył przedsięwzięty by przeprosić, przyznaję się, 
żem go umyślnie przedłużył... i bijąc się w piersi, a spowiadając z grzechu, zostaję...
    
   Incognito.
    
   Z Petersburga... 1863...
    
    
   Kochany Ojcze! List ten przesyłam wam, nie wiedząc dobrze adresu Fryderyka w Odessie. 
Mam do mego usilną prośbę. Baronowa żona moja, potrzebując kąpieli morskich z porady doktora, 
a obawiając się wyjechać za granicę, gdzie Rosyanie narażeni być mogą na tysiące 
nieprzyjemności, postanowiła udać się do morza Czarnego. Z początku mowa była o Krymie, ją 
sam doradziłem jej Odessę. Wyjeżdża więc wkrótce... prosiłbym Fryderyka, aby jej na Bulwarach 
mógł wyszukać mieszkanie i przygotować tak, by je zaraz zająć mogła, wiadomość o niem 
zostawując na ostatniej stacyi przed Odessą... Wielce mu będę wdzięczen, a Baronowa sama 
podziękuje. Zdaje mi się, jeźli jej zdrowie pozwoli, że odwiedzi was zapewne w Luisendorfie... a 
może by kto z braci i familii zrobił jaki krok] grzeczności... U nas nic dobrego i nic nowego... 
Powstanie polskie przybiera rozmiary coraz większe, czegośmy chcieli, nic bardziej nam na rękę 
być n mogło, odwraca ono uwagę Rosyan od kwestyi niemieckiej wewnątrz (niestety! Zaczynała 
ona być. kwestyą) daje nam sposobność wzmocnienia naszej pozycyi... zgniecenia Polski 
ostatecznie. Obawy, o interwencya mocarstw, które w słowach tylko ujmować się mogą za Polską, 
zupełnie ustały. Marny przez księcia Morny wiadomość, że Francya się nie ruszy; zapewnienie 
Anglii, że nie myśli nam przeszkadzać; ze strony Austryi bezpieczeństwo wszelkie dla jej 
własnego interesu. Dokona się więc wielkie dzieło dla Niemiec i Rosyi zupełnego wytępienia 
nieprzyjaznego żywiołu. Rozkazy ztąd idące granic działaniu przeciw nieprzyjacielowi nie kładą. 
Wielki książę Konstanty, który był skłonnym do zgody i poszanowania praw pewnych, ze swem 
stronnictwem upadł ostatecznie. Powtarzani, iż dla sprawy Niemiec w Rosyi nic nad to 
szczęśliwszego być nie mogło. Obaliliśmy nagłą emancypacyą, włościan szlachtę, która dla nas 
była groźną; z pomocą tej wojny uzyszczemy siły wielkie, zupełne prawo obywatelstwa. Szlachta 
rosyjska bezsilna, my mocniejszymi będziemy. Na dworze wpływy nasze od Sprei najprzeważnej 
kierują. Podyktowaliśmy im na później przeciw królestwu przez usłużnego doradzcę system 
kontrybucji i zubożenia, rady naszej posłuchano. Osłabnie przez to żywioł polski, ale osłabnie 
razem i cesarstwo, co je dla nas uczyni powolniejszem. Zkądkolwiek bądź zapatrujemy się na 
wypadki, korzyść z nich dla nas widoczna, ogromna, byleśmy w ciszy i nie chwaląc się żniwo to 
sprzątnąć umieli.
   Po wojnie na wzór Prus wojsko i inne części administracyi urządzać zamyślamy. Szlachta jest 
tak głupia, że się chce podobno konstytucyi domagać, i sądzi, że ją dostanie. Przykład izb naszych 
nadto jest pouczający, by miał do oktrojowania zachęcać. Rosya zresztą może jeszcze długo być 
rządzona tem, czem była... strachem i orderami, nie licząc swobody korzystania z różnych 
możliwych akcydensów.
   Kochany ojcze, jeszcze raz was upraszam o mieszkanie dla baronowej. Niech syn starszy Jana 
jedzie sam, jeżeli potrzeba, do Odessy itd.
    
   * * *
    
   Nadzwyczaj zdziwiony został Hrusza, gdy mu jednego rana Wencel przyniósł bardzo 
poprawnie po rosyjsku zaadresowany list, który z poczty odebrał. Szczęściem poczta nie otrzymała 
była (przez zwykłą w Rosyi nielogiczność) polecenia przejmowania listów do Hruszy, oddano mu 
go nietkniętym. Na napisie poznać mógł rękę kobiecą, ale charakter był mu zupełnie nieznany, 
koperta nosiła stępę! Pocztowy odeski. Rozerwawszy ją chory nasz, znalazł na bardzo pięknym 
papierze bilet podpisany Piatyhorska.
   Ale dla czegóż u góry, pomyślał, stoi Odessa?... Wencel się zdumiał chciwości, z jaką go 
czytał.
   Szanowny panie! Tym razem pan się zadziwisz odbierając list, któregobym nie powinna była 
pisać; czuję to, możesz i musisz go pan sobie po męsku fałszywie wytłómaczyć. Powiesz: A! Więc 
mi odpowiada! Więc stósunek ten jest jej miłym! Mam przyszłość, mogę mieć nadzieję!
   Niestety! Słyszę, jak te myśli przechodzą panu przez głowę, i śmieję się z politowaniem nad 
panem, jeśli im dasz przystęp, a nie wypędzisz ich zaraz.
   Piszę tylko dla tego, abym panu wypowiedziała całe podziwienie moje nad tem, żeś mnie mógł 
po naszych rozmowach wziąć za jednę z tych pospolitych, biednych, słabych kobiecin, które się z 
sobą trochę drożą, aby upadając nadać słabości swój większą wartość.
   Byłam z panem szczerą; wiesz, że znam świat, żem przeszła przez wiele boleści i zawodów; że 
ani kochać nie mogę, ani zwodzić mnie bawi. Komedya to ograna, oklepana, nudna. Zdaje mi się, 
że i pan nieraz w niej musiałeś grać rolę i powinienbyś od dyrektora teatru wziąć dymisyą. Tylko 
nuda i złamana noga tłómaczą pana i jego listy. Wierz mi pan, nie łudźmy się wzajemnie; starzy 
jesteśmy oboje.
   Spojrzyj pan lepiej ku jasnowłosemu dziewczęciu przez okno. Tam dla serca jest przyszłość, 
przy tej istocie świeżej, czystej, marzącej, odżyć można i odmłodnieć. Pan dla mnie jesteś już za 
nadto sceptykiem chłodnym, ja dla pana zbyt doświadczoną kobietą. Myśl i słowo zgaduję; wiem, 
cobyś mi w każdym powiedział przypadku i jakbyś ukląkł przedemną, gdyby z kolei przyszło do 
pokłonów. Śmiejmy, się oboje!..
   Nie przeszkodzi nam to być jak najlepszymi przyjaciołmi. Bardzo ubolewam nad nim... ze 
wszech względów. Żeby też nie módz się nawet zakochać... w tak ślicznej twarzyczce!
   Najdziwniejszym trafem jestem w Odessie; a więc nie tak daleko od Luisendorfu, gdybyś pan o 
kuli choćby przybył się przechadzać pod pomnikiem Richelieu'go lub w Worońcowa ogrodzie... 
miłoby mi go było spotkać i znowu przepędzić z nim chwilę na rozmowie... incognito... Odessa jest 
dosyć teraz nudną, nawet trochę w niej straszno... to panu wytłómaczy, nie drażniąc próżno jego 
miłości własnej, dla czego bym nawet takiemu jak pan natrętowi była rada... Ale na listy nie psuj 
pan papieru i oczu...
    
   Piatyhorska...
    
    
   Jakkolwiek pismo nie było wcale pochlebnym dla odbierającego, a ton szyderski w niem 
panujący, powinien go był zrazić, Hrusza uszczęśliwionym się czuł niezmiernie... nie mógł się 
niem nacieszyć... Zmienił mu się humor, tak że nawet Wencel byt trochę zdziwiony... I rzerzytał 
list razy kilkanaście, chował go... i zdawało mu się nazajutrz, że noga zupełnie jest już dobrze.. Ale 
na to nadjechał doktór i przy próbie pierwszej, bardzo tajemniczej, szczudeł, które przywiózł (pod 
pozorem niby leszczotek), okazało się, że chodzić nie było jeszcze można...
   Jednakże Wenzel wprosił się już doktorowi, jako bardzo chory do jego lazaretu... Roża, która 
doskonale domyślała sń; jakichś sztuk i wiedziała że „był zdrowym, płakała i gniewała się.. 
Potrzeba było całej siły i przewagi Wencla, ażeby ją skłonić do milczenia i gniew spadł cały na 
tego nieszczęśliwego Hruszę, który i tak już nie był jej wcale ulubiony, choć dzieci, ją i całą 
rodzinę ubierał, karmił i darzył.
   „Wencel wyjeżdżając a domyślając się usposobienia żony dla chorego, zaklął ją na wszystko 
najświętsze, że jeśli mu okaże najmniejszą niechęć, to ją na wieki porzuci albo stłucze na miazgę. 
Musiała więc Roża ukryć w sobie swój gniew, wiedząc, że z mężem żartować nic było można... 
Hrusza też wymagającym nie był, usługi nie potrzebował wie- le... a jak mógł starał się widoczną 
niechęć te łagodnością rozbrajać... Wieczorem tegoż dnia; o odjeździe męża, nie wytrzymała Roża, 
żeby się przed Luizą u płotu nie poskarżyć na jego wycieczkę do lazaretu, zupełnie dla niej nie 
zrozumiałą.
   — Jeśli wara jakakolwiek pomoc potrzebna — nieśmiało ozwało się dziewczę... pozwólcie mi 
czasem przyjść... Mama mi nie broni... nikt zresztą, wiedzieć nie będzie... a i temu biednemu 
choremu, którego Wencel rozmową rozrywał, trochęby było weselej, gdyby tam czasem kto 
zajrzał.
   — O! Zapewne, odpowiedziała Wenclowa... jeszcze go za to wszystko co dla, niego cierpię, 
pieścić będę! A! Nie doczekanie! Dość my mamy utrapienia i tak z tym gagatkiem!
   — Rozo! Rozo! Rzekło dziewczę, chcąc od Boga litości, człowiek też mieć ją dla drugich 
powinien...
   — E! Moja panno! Ofuknęła stara... pan Bóg prędzej się zlituje nad polnym konikiem, niż nad 
głupim człowiekiem, któremn dał rozum, a on go zgubił po drodze... Nie mieszajmy pana Boga do 
tej biedy naszej...
   Luiza nie łatwo, ale nazajutrz jakoś ująwszy Wenclowa, potrafiła wymódz na niej, aby ją 
wpuściła do chorego. Nie po raz pierwszy przycho- dziła.. ale Hrusza, który ją widywał z pociechą 
wielką, był tak milczący, tak chłodny, że zraził nieco Luizę... Nie wiedziała nawet, jak sobie miała 
tę dziwną, prawie obrażającą, tłómaczyć obojętność.
   W młodym człowieku było to zacne uczucie wzbraniające mu, by po sobie bolesnych nie 
zostawił wspomnień. Czuł on, jak to dziecię spragnione było wrażeń życia, jak garnęło się samo ku 
wymarzonemu ideałowi... jak fałszywie pojmowało z poezyi samej utworzonego człowieka... 
niechciał ani być zawodem, ani gorzkiem wspomnieniem dla niej, ani nawet poetycznym owym 
obrazkiem, który w nim widziała.
   Tym razem jednak Hrusza był inaczej usposobiony, zapomniał się... ujrzawszy przed sobą 
strwożone, drżące, śliczne dziewczę, uległ urokowi, jaki  młodość wywiera... powitał ją 
uśmiechem.
   — Jakże wy się czujecie? Spytała go nie śmiało Luiza...
   — Dobrze mi dosyć, odpowiedział Robert ale tęskno...
   — Macie zapewne rodzinę... krewnych... mieliście od nich wiadomość?
   — Tak... dalekich, dalekich... ale dawno nie odebrałem od nich ani słówka... Jestem tak prawie 
jak sierota... brata mam jednego, ten w piętnastym roku życia zasłany został na Sybir, ojciec umarł 
na. wygnaniu... siostra z mężem zamęczyła się w kopalniach Nerczyńskich... Jeden tylko wuj na 
urzędzie w stolicy żyje i żyje spokojny... ale z tym mało snam stosunków...
   — Cóż za dziwne przeznaczenie! Ozwała się Luiza... dla czegóż wszyscy podpadliście losowi 
temu?
   — Wszyscyśmy kochali to, czego u nas ani kochać ani myśleć o tem wolno.. biedną ojczyznę 
naszą...
   Dziewczę się zamyśliło, tej miłości ojczyzny nie rozumiało wcale, kochało spokojnie swoją 
Germanią, ale ta dla niej była wszędzie, gdzie brzmiał język, gdzie rozsiani siedzieli bracia... nie 
pojmowało ziemi rodzinnej... bo patryotyzm germański nie wiąże się do niej... on zdobywa cudze 
groby i na nich stawia kolebki...
   — Smutneż to życie, rzekła... samemu jednemu w świecie...
   — O! Smutne, odparł Hrusza... ale naówczas człowiek sobie sam starczyć musi i nowe z siebie 
dobywa siły...
   — Więc ciągła walka? Szepnęła Luiza, i nigdy pokoju... ?
   — Bo walką życie... rzekł Hrusza... cichą lub głośną, widoczną lub niepostrzeżoną... nie może 
być czem innem...
   — „Więc wyście Polakiem? Spytała ciszej przyglądając nań z ciekawością..
   Hrusza się uśmiechnął...
   — Tak jest, rzekł, przed wami to pani powiedzieć mogę, ale nie głośno i nie wszystkim... nie 
wolno nam się tak nazywać... Dziwny los narodu, któremu zaprzeczono imienia, języka, wiary, 
obyczaju, stroju... któremu powiedziano... czujesz że żyjesz i jakże... ? Nie... to fałsz, tyś sobą nie 
jest... tyś umarły, tyś bajką, fałszem, zmyśleniem... Dziwny to los narodu, który w języku jednych 
zowie się zastarzałym fanatykiem, u drugich niebezpiecznym zagorzalcem i na którego barki 
powkładano wszystkie występki, zbrodnie i wady całego świata... którego imię oznacza... zarazem 
wielką chwałę przeszłości i najwyższą nędzę obecną...
   Niepowiedzieliżbyście że to odnowiona historya tryumfu Nebukadnezara?...
   — Was to boli... nie mówcie, przerwała Luiza ze współczuciem... zapomnijcie...
   — A! Pani moja, odparł Hrusza, któremu czaszkę gniotły te myśli, niemające się przed kim 
wylać... Nam się zapominać nie godzi, a boleści uni- kać występkiem... nas Bóg stworzył na to, 
ażebyśmy jękiem przypominali światu wielką niesprawiedliwość i anachronizm popełniony na nas 
w wieku, gdy wszystkie prawie narody są szanowane...
   — Przyznam się wam, zmieszana tokiem rozmowy rzekła Luiza, iż ja tego wszystkiego dobrze 
nie rozumiem... czego wy chcecie?
   — Ojczyzny i swobody! Zawołał Hrusza... a mówią nam żeśmy rozpustnicy, pragnący tego, co 
się mieć nie godzi...
   — Luiza zadumała się, nierozumiała jeszcze, Hrusza spojrzał na nią, uśmiechając się...
   — Dość tego, rzekł... na co mam was niezrozumiałemi zagadkami zasmucać... myśmy istotnie 
dla połowy świata niepojętą tajemnicą... Ot... powiedzcie mi lepiej... jak wygląda wiosna? Jam ją 
widział poczynającą się dopiero...
   — U nas... u nas tu wiosny niema — szepnęła Luiza... słońce już spaliło zieleń... drzew tak 
mało i tak małe... winna latorośl tylko puszcza liście, buja... ale to także gość obecny u nas... jak 
wy...
   — Pani moja — mówił Robert... wszak Wencel oddał wam papiery moje?
   — A! Są doskonale schowane... nieobawiajcie się... ja ich pilnuję... — One mi będą potrzebne, 
rzekł chory... dam pani znać kiedy... niewiem... Jeżeliby co przeszkodziło mi je odebrać... dodał 
smutnie, stało się co dziwnego... spal je pani nie czytając...
   Trzymasz pani, dodał, życie ludzi wielu i. losy ich w rękach...
   Luiza drzeć poczęła..
   — To coś strasznego! Zawołała...
   — Wszystko co polskie jest strasznem... mówił Hrusza... myśmy tragedyą dziejów 
współczesnych, pani moja.... Shakespearowskim dramatem, któremu nie brak ani obłąkanej Ofelii, 
ani dworaka Poloniusa, ani krwawej Lady Mackbet, ani otyłego Falstaffa... ani Calibanów... ani 
Titanii... ani takich jak ja... komparsów... udających może światło księżycowe...
   Luiza nie dobrze go zrozumiała, ale ją trwogą przejmował... a uczucie to ciągnęło ją ku niemu 
jak przepaść czarna.
   — Pan jesteś bardzo nieszczęśliwym, rzekła... a ja bym bardzo rada przyjść mu w pomoc.
   — Toś już wykonała pani, rzekł Hrusza... proszę cię tylko... gdyby co nadzwyczajnego zaszło... 
a papiery były u was, spal je nie zaglądając do nich....
   Drżąca wyszła Luiza, z oczu jej płynęła łza, żal jej było tego niezrozumiałego człowieka... tych 
dziwnych losów... a wśród spokojnego Luisendorfu, pojąć ani jego, ani tych przeznaczeń i walk 
nieumiała... Smutna przesunęła się, do domu... Ojciec Gottlieb nakładał właśnie porcelanowego 
Blüchera, i myślał z krzyżową gazetą wyjść pod laubę, aby w wolnem powietrzu spokojnie ją 
odczytać, gdy Chanów wpadł nader burzliwie, upominając się u służącej, aby mu audyencyą 
wyjednała u jegomości.
   Stanowy widocznie był bardzo pomięszany, sapał, tarł włosy, ruszał ramionami i sam do siebie 
gadał...
   Nie można tego było przypisać burzliwej nocy, w ciągu której lał deszcz i biły okrutnie pioruny 
przez kilka godzin... bo Chanów należał do tych ludzi szczęśliwych, którzy wśród burzy śpią 
najmocniej...
   Ojciec Gottlieb powołany wyszedł z gazetą i powagą właściwą siwowłosemu patryarsze.... 
Chanów nie kłaniając się nawet podbiegł ku niemu.
   — Szanowny panie, rzekł — radź, bo i ja tu i moja żona i pisarz głowy potraciliśmy! Co robić! 
Co robić... wszak to ten podejrzany człowiek, co leżał u Wencla... wiecie, chory, odstawny oficer.. 
bardzo, bardzo podejrzana osoba... wczoraj mu podobno nogę odjęli, a dziś... no! Dziś rano umarł!!
   — Jakto! Umarł? Spytał Gottlieb.
   — Ze wszystkiem! Rzekł łamiąc ręce Chanów... a mnie pod sekretem kazano go bardzo pilno 
mieć na oku! Wołał stanowy. — Ten głupi doktor, po co on mu nogę urzynał... on pewnie z tego 
umarł...
   Co ja tu mam teraz począć?
   — A cóż! Rzekł Gottlieb, naturalnie opieczętować rzeczy, papiery, pieniądze, i odesłać do 
sądu... cóżeście winni, że on umarł.
   — Ale wczoraj jeszcze żył! Zawołał Chanów... i nie mówili mi, że mu nogę mieli ucinać! Po 
co ? Na co? Tym czasem się doktor rozporządził... i ot — co się stało. Tu nie o papiery chodzi, 
stukając się w głowę rzekł Chanów... ale ten podejrzany człowiek miał pewnie coś we 
wnętrznościach, coby z niego byli dobyli w sądzie... a teraz... przepadło... przepadło... i ja bym był 
może dostał albo krzyżyk... albo nagrodę... a tak, nic... Już to takie szczęście moje... nic.
   — A papiery? Spytał stary Gottlieb. — O! Jużem ja tam był do dnia, zawołał stanowy, jeszcze 
szaro było, gdy mnie zawołali... wszystkę opieczętowałem... dodał... no! Powiedzcie szanowny 
panie! To trzeba na to mojego szczęścia... ani grosza pieniędzy, ani złamanego szeląga! Ani 
kopiejki! Wenclowie musieli go oprzątnąć... ale ja ich...
   Podniósł pięść zaciśniętą, do góry.
   — Mógł nic nie mieć... rzekł stary Gottlieb.
   — Ojcze Gottliebie, z zapałem przerwał asesor, wy jesteście bardzo... bardzo rozumnym 
człowiekiem ! Wybyście ministrem być mogli! Jakże wy możecie mówić takie rzeczy! Czy 
podobieństwo, żeby podróżny nie miał z sobą, pieniędzy? On miał, ale mu je ukradli!.. Ale ja ich 
pociągnę... o! Ja z nich skórę zedrę! Krzyknął Chanów.. to są pieniądze skarbowe, należały 
bowiem do podejrzanej osoby... ulegały więc konfiskacie... okradli skarb carski!! Tak jest! Okradli 
skarb!
   Gottlieb słuchał tylko..
   — Niech tylko nieboszczyka sobie wyniosą... Kazałem co najprędzej robić trumnę... 
Wystawcież sobie, ojcze Gottliebie.. wszak wczoraj może dopiero w wieczór zasnął nieboszczyk. a 
już dziś w domu takie powietrze... że można od niego dżumy dostać... taki młody a tak się zepsuł 
prędko... Wszystko to z lekarstw... ja nigdy ich nie biorę... I tak się strasznie zmienił!! Powiadam 
wam, że ja, co go przecie dwa razy widziałem, gadałem z nim... poznać go nie mogłem... inny 
człowiek... zdaje się starszy... większy...
   Stary fajkę sobie zapaliwszy, słuchał z uwagą.
   — Trzeba było, rzekł, dobrze papierów szukać.
   — A no! Jużem ja to zrobił... ale nieboszczyk taki niepachnący... dodał Chanów, że zaraza! 
Powiadam wam zaraza! Okropność... Kazałem trumnę zrobić i wynieść go co najprędzej... a to... 
gotów nam dżumy naprowadzić do Luizendorfu... A teraz co zrobić? Co zrobić? Ojcze Gottliebie?
   — No., raport poszlecie do sądu., i papiery...
   — Tak... papiery! Rzekł Chanów zamyślony... ale  jak ja w raporcie napiszę, że pieniędzy przy 
nieboszczyku nie było żadnych, wy myślicie, że oni mnie  uwierzą? Strapczy, który mnie 
nienawidzi. Sprawnik... i to łotra kawał... pomyślą, żem je zabrał całe, niechcąc się z niemi 
podzielić... a ja klnę się... ani kopiejki nie wziąłem i oprócz bursztynowej cygarniczki na 
pamiątkę... Boże mnie skarż... ani na zawinięcie palca!!.. Oni mnie zechcą ze skóry obedrzeć.
   — No... Chanów, odparł kładąc mu rękę na ramieniu Gottlieb, bądź spokojny... my za tobą się 
ujmiemy i poświadczym... a w przypadku napiszemy do jenerała.
   Chanów o mało go w rękę nie pocałował, zwinął się szybko i chwycił za czapkę.
   — No, teraz, rzekł, ja zarządzę pogrzeb... bo nie ma co czekać.. prawo powiada, że kiedy 
nieboszczyk śmierdzi, nie ma co z nim do trzech dni czekać... ja go do dołu zaraz... a po tem 
wywietrzywszy izbę... wezmę się do Wenclów... bo i ten Wencel z lazaretu wczoraj powrócił... oni 
skarb okradli... nie może być, żeby on pieniędzy nie miał!
   Skłonił się ojcu Gottliebowi nisko i wybiegł...
   Przed domkiem Wenclów stał tłum ciekawością zwabiony... okna w izdebce zmarłego były 
pootwierane... przez nie widać było na tapczanie leżące ciało nieboszczyka pokryte białem 
prześcieradłem... W progu kręcił się Wencel, Wenclowa i cisnący się ludzie...
   Stanowy wpadł w dziedziniec, ale bał się pójść dalej... ocierał pot z czoła i wołał o podawanie 
trumny...
   Lekarz na wyniesionym stołku z cygarem w ustach siedział spokojny, oczekując na bryczkę 
pocztową... zobaczywszy go stanowy, zbliżył się do niego. — No! No! Rzekł, narobiliście 
pięknie... udało się wam, udało!... powinszować... ot operacya, no!
   — A dałbyś mi pokój, odezwał się lekarz; żal mi młodego człowieka... ale nie było ratunku... 
gangrena, ciało się psuło. Chanów spojrzał.
   —'To może być z tego zaraza? Spytał.
   — I bardzo być może, jeśli ciała zaraz nie pochowacie; to okropna rzecz.
   Chanów rzucił się do swoich posługaczów.
   — Trumnę dawać! Trumnę dawać! Ale że
   o deski w bezleśnym kraju trudno i trumny są, drogie, a pieniędzy po nieboszczyku nie 
pozostało, jakoś z trumną szło nieraźno; stolarz obiecywał ją dopiero na wieczór.
   Chanów się przestraszył; o zdrowie swoje
   i gminy był nader troskliwym, szczególniej też o własne; dżumę sobie wbił w głowę i lękał się 
bardzo... poleciał sam do stolarza.....
   Tymczasem, co żyło w Luisendorfie, biegło zobaczyć nieboszczyka.
   W domku pastora już od rana wiedziano o wypadku. Luiza, jak piorunem rażona, porwała się z 
łóżka i płakała; rodzina jej czułości tej dla nieznajomego wytłómaczyć sobie nie mogła. Pan Grube 
widział w tem coś chorobliwego.
   Trudno odmalować strapienie biednego dzie- wczęcia, w którego uszach brzmiał jeszcze głos 
niedawno słyszany, sympatyczny, młody, z tych ust wychodzący, które tak nagle śmierć zamknęła 
na wieki.
   Nie mogła się przyznać, że go widywała, ani łez swych usprawiedliwić; wstała cała drząca, 
zmięszana, nieprzytomna prawie. Siostra i matka śmiały się z niej, ojciec wpatrywał się tylko 
zdumiony.
   — Wyjdź, rzekł; orzeźwij się powietrzem i oddal od tego przykrego widoku śmierci, który w 
młodości naturalnie wstręt i przestrach obudzić musi.
   Luiza wyszła, ale z progu ujrzała tłum przy chatce Wenclów i stanęła jak wryta... Było coś tak 
niespodzianego dziwnego i strasznego w tem wszystkiem. Zdala postrzegła pod kamiennym 
płotem stojącą Wenclową, z pochmurzoną brwią i dziką fizyonomią. Skinęła kuniej, Roza 
przysunęła się powoli.
   — Cóż się stało ? Zawołała; jakim sposobem... Ale w tejże chwili Roza spojrzała na nią i 
ruszyła ramionami.
   — Schowajcie łzy wasze, rzekła cicho, na inny czas. Tu niema czego płakać!
   — Jakto? Umarł przecie... ten biedny człowiek !...
   Wenclowa dziwnie na nią spojrzała. — Umarł, odpowiedziała; albo ja wiem? Mówią, że umarł; 
kręcili się koło niego całą noc... ja nic nie rozumiem, ale powiem wam, bo wam to powiedzieć 
mogę... Kto to wie, czy on umarł?... może potrzeba było, żeby on umarł. Wencel i doktor... ale co to 
mówić!
   I zbliżywszy się do ucha Luizy, szepnęła:
   — Że to nie jego trup leży na tapczanie, to wam ręczę; oni zrobili tu coś... ja wszystko 
zrozumiałam. Kiedy wszyscy się rozeszli, nim stanowemu dali znać, poszłam ukradkiem do izby 
nieboszczyka; twarz miał zakrytą, odsłoniłam... to inny człowiek, starszy... to nie on. Ale cicho! 
Wencel by mnie zabił...
   Luiza słuchała i nie mogła zrozumieć, powoli rozjaśniło się jej nieco w głowie, oczy oschły i 
nabrały blasku... odetchnęła! Pojęła, że chciano go w ten sposób ocalić; ale. dla niej zawsze był 
straconym.
   W chwili, gdy rozmawiały, Wencel się przybliżył, i żonę zlekka potrąciwszy, krzyknął:
   — A pójdziesz ty mi dzieci pilnować! A do domu... Słyszysz! Do domu!
   Roza pokazała mu pięść i odeszła powoli. Naówczas Wencel obejrzał się dokoła i na kamykach 
płotu przed Luizą położył karteczkę, a sam ukłoniwszy się odszedł.
   Dziewczę pochwyciło ją, ale poczuło, że skryć się z nią było powinno, i żywo pobiegło do 
lauby w drugi koniec ogrodu... Tu nie było nikogo, ścieżka wiodąca do domku stała widoczna; 
odwróciła się aby nie być postrzeżoną i czytać zaczęła.
    
   * * *
    
   — Mając niezawodnie umrzeć dzisiaj, muszę panią pożegnać. Niech się pani moją śmiercią nie 
smuci ani trwoży... zmartwychwstanę niezawodnie. Nie przypatruj się pani nieboszczykowi... 
jestto rzecz i niemiła i niezdrowa; a po zgonie człek się czasem tak zmienia, że poznać go nie 
można. Jeśliby przypadkiem jakim upiór mój kiedy zjawił się przed nią, niech się pani nie ulęknie; 
przyjdzie jej podziękować. Reszty już się raczysz sama domyślić... papiery proszę oddać 
Wenclowi... i nic a nic nie płakać. Ręczę pani, że mi po śmierci tej lepiej będzie, niż za życia... 
Tysiączne dzięki... resztę dopowiem sam po zmartwychwstaniu. — Z tego, co wiedziała, czego się 
dorozumiewać mogła, Luiza odgadła mniej więcej, co się stało; ale wytłómaczyć sobie, jak to 
zrobiono, co to było, nie potrafiła. Wszystko to jakoś dziwnie się jej zawikłanem przedstawiało.
   Zamyślona odeszła ku domowi.
   Chanów tymczasem krzątał się około pogrzebu i egzekwował trumnę u stolarza, zabrawszy 
pierwszą jaką znalazł gotową gdy wracającego do chaty Wenclów, niespodzianie na drodze 
wstrzymał idący dawno we wsi nie widziany Franz Bruder.
   — A ty tu zkąd? Zapytał stanowy.
   — Ja ? Oho, ho! Dużoby o tem mówić! Przerwał Bruder żywo... Ale to mniejsza, gdziem ja był; 
to dobrze, żem powrócił w porę.
   — Prawda, w porę, odezwał się stanowy; kiedy ten, którego miałeś pilnować, już na tapczanie.
   — Ej! Czy pewnie? Rzekł szyderczo jakoś Franz.
   — No, to idź zobacz!
   — Otóż to, żem chodził, odezwał się Franz; widziałem nieboszczyka, to prawda; ale to nie ten 
który leżał z nogą chorą.
   — Ot głupi! Krzyknął Chanów; noga przy nim eży odcięta!... Cóż ty — upiłeś się, czy co?
   — Dziś jeszcze nie, rzekł Franz cicho, gadajcie sobie co chcecie.. tamten co tu leżał gdzieś się 
podział, a nieboszczyk jakiś inny...
   — Aleś ty doprawdy oszalał! Krzyknął Chanów — poszedł że precz! I chciał go odepchnąć. 
Bruder drogę mu zaparł.
   — Słuchaj pan, zawołał, to nie są żarty, ja wam mówię i przestrzegam, że tu jest jakaś robota, 
do której i doktor pewnie i Wencel należał; oni żywego sprzątnęli, a nieboszczyka dostali... i to nie 
bardzo świeżego nawet, dodał żartobliwie Franz... Jakże wy tego nie rozumiecie, że zmarły w nocy, 
nie mógł by tak rychło zapowietrzyć domu...
   Chanów stanął jak wryty i ze strachu począł drzeć... przyszło mu na myśl jak straszliwe, jak 
niepokojące i pracowite mogą być następstwa tego wypadku, gdyby się on potwierdził, ile osób 
byłoby pociągniętych... jakby on sobie dał z nim radę... oczy wielkie wytrzeszczył na Franza i nie 
mógł ruszyć się z miejsca.
   — At... głupstwo, rzekł... at! Śni się tobie... Franz posądził, że i stanowy był chyba w spisku i 
zamilkł.
   — Jakże, odezwał się po chwili Chanów, jestżeś ty pewny swego ?
   Najpewniejszy... odparł Franz. — No! To cóż tu robić! Co tu robić, rzek) płaczliwie stanowy, 
co ja tu poczuj...
   Niema co, dodał — chodź ze mną do ojca Gottlieba... chodź...
   Ani słowa nie mówiąc Franz się dał pociągnąć weszli w dziedziniec; stary siedział już pod 
laubą i gazetę czytając frasował się jakoś niezadowolniony postawą Europy.
   Chanów wpadł łamiąc ręce.
   A! Ojcze Gottliebie, dobrodzieju! Ratuj dobrą radą, a nie tośmy... tu wszyscy ilu nas tu jest 
przepadli... Ten, dodał wskazując Franza... o ten... powiada... ale. ja nie śmiem powtórzyć co on 
mówi i włosy na głowie wstają mów ty sam...
   Franz skłoniwszy się począł staremu szeptać rzecz całą.
   Gottlieb fajkę upuścił... za głowę się pochwycił...
   — O! To rzecz ważna, zawołał... to musi być rzecz i człowiek bardzo znaczny, jeśli się to tak 
poplątało... tego płazem puścić nie można... Ale zaczepić trzeba i o... doktora wojskowego i wiele 
może osób znajdzie się wmieszanych, bo oni sami tego bez pomocy zrobić nie mogli...
   Czekaj Chanów, dodał... jeżli Franz nie bałamuci, należy się rozmyślić dobrze... dobrze... 
Sprawa rządowa... oszukaństwo... śledztwo... polityczny przestępca...
   — No — i pewnie, że się mnóstwo osób znajdzie wmieszanych., szeptał Franz stojąc na boku... 
nawet i córka pastora Grube... panna Luiza...
   — Co takiego! Krzyknął Gottlieb.
   — A pewnie! Dodał Franz... bo i ona czasem do chorego zaglądała z Wenclową, tom widział 
dobrze... ja myślałem że ją tam posyłano umyślnie aby dojść co to za jeden...
   Stary i Chanów popatrzyli na siebie... obu strach objął... Luizendorf, owo spokojne zacisze był 
cały podminowany przez rewolucyonistów.
   — Jeźli ci się nie przyśniło! Zawołał Gottlieb.
   — Gotów jestem złożyć przysięgę, odpowiedział Franz...
   Chanów oblany potem ocierał skronie i wzdychał, nie wiele do tego brakło, by nie płakał...
   — Czekajcie tu... rzekł Gottlieb poważnie nim się stanowczy krok zrobi, ja muszę się 
przekonać...
   Zszedł powoli Gottlieb ze wschódków, razem z Medorem, który widocznie z tej wycieczki 
swojego pana rad nie był i mruczał na przybyłych, posądzając ich nie bez przyczyny, że ją 
spowodować musieli. Na dole spotkał patryarcha małe chłopię, synka państwa Gottliebów junior, 
posłał go do państwa Grube, aby Luiza przyszła natychmiast.
   Biedne dziewczę stało w oknie domku przypatrując się zdziwionemi oczyma ciągle 
napływającemu tłumowi do chaty Wenclów, gdy ją powołano przed oblicze dziadunia. Nie 
domyślając się nic, pobiegła; Gottlieb czekał w dziedzińcu... Gdy się ukazała, zmierzył ją oczyma 
surowo...
   — Słuchaj Luizo rzekł.. tyś, jak słyszę, odwiedzała tego chorego, który w nocy umarł ?...
   Ja!! Słów zabrakło biednej... tak była na odpowiedź nieprzygotowaną... ja!
   Stary patrzał na nią, oczyma groźnemi..
   — Mów prawdę, rzekł... to nie są żarty.. „. tu są jakieś machinacje... podejrzenia... ty, rodzice, 
my, my wszyscy możemy być wmięszani...
   — Ależ dziaduniu, zawołała rumieniąc się (bo czuła przy sobie tylko co odebraną karteczkę) 
Luiza — ależ to była prosta... ciekawość... i miłosierdzie chrześciańskie...
   Stary pokiwał głową...
   — Patrz, rzekł... aby nie było wielkie nieszczęście... abyś ty...
   Nie skończył już, bo z postawy i fizionomii dziewczęcia coś niedobrego wróżył... Luiza drzała 
jak liść... Ale przez czas tej indagacyi, nabrała nieco odwagi. Bądź co bądź, rzekła sobie w duchu 
— ja go nie wydam! Ja go nie zdradzę...
   — Widziałaś go umarłego? Zapytał Gottlieb...
   — Nie... pocóż mi się było na ten przykry widok narażać?...
   — Wiesz co o nim?... hę! Pytał ciągle niepokojąc się stary...
   — Tyle co wszyscy... cóż ja wiedzieć mogę? Rzekła Luiza ośmielając się coraz więcej... nic nie 
wiem...
   — Ale mogłabyś go... poznać? Rzekł Gottlieb..,
   — A! Dziaduniu... ja się tak boję umarłych!! Krzyknęła Luiza... na cóż ja mam go poznawać??
   Stary zawahał się...
   — Idźże do domu, rzekł, i przed nikim ani  słowa... idź...
   Luiza odeszła... patryarcha powrócił na laubę. Chanów śledził na jego twarzy myśli i uczuć... 
groźnie marszczyły się brwi, fajkę kąsał stary, nie palił.
   — Wszystko to, zawołał lakonicznie — złe — złe — i złe... i tak... i tak! Kłopot... 
nieszczęście...
   — E! Daćby temu pokój! Rzekł Chanow, pochować... koniec. — Za pozwoleniem, przerwał 
Franz... to ja na to nie pozwolę... ja doniosę, jak sobie chcecie.
   Gottlieb ze stanowym spojrzeli po sobie...
   Idź po Wencla i sprowadź go tu! Natychmiast.. odezwał się patryarcha... Franz zbiegł ze 
wschódków ścigany przez szczekającego Medora... poleciał do chaty... i stojącego we wrotach 
starego Wencla zadumanego pochwycił za rękaw.
   — Do ojca Gottlieba!
   — Hę? Spytał Wencel — co?
   — Ojciec Gottlieb was prosi!,
   Powiedz ojcu Gottliebowi, że ja jego proszę do mnie jeśli ma interes! Ot co! Zawołał Wencel 
przypominając sobie swe rozmowy z gipsowym brzuchalem...
   Franz usłyszawszy to bluźnierstwo, zaczął się śmiać...
   — No, to stanowy was wzywa? Rzekł.
   — Stanowy?
   — Tak — on sam...
   — A dla czego mówiliście Gottlieb.
   — Bo jest u niego...
   Stanowy! Powtórzył Wencel zimno — ha! Stanowy to reprezentant pana Boga na ziemi, w 
miniaturze, dla Luizendorfu... ha! No! To co innego! A po co? — Albo ja wiem ? Odezwał się 
Franz szydersko, to już tam zobaczycie...
   Wencel pokiwawszy głową poszedł, ale nim się ruszył, pod pozorem przemówienia kilku słów 
do żony, dał znać doktorowi, który stał także Da podwórku... Z drugiej strony Luiza wróciwszy do 
domu, przez Malchen ostrzegła Wenclową...
   Lekarz widział że się coś złego święciło... zostawało mu tyle tylko może czasu ile było 
potrzeba do ucieczki... Namyślał się chwilę, zwolna przesunął przez tłum, widocznie nie było tu co 
robić, należało się ocalić.. zniknął.
   Wencel powoli przyszedł pod laubę, niezdejmując czapki... Gottlieb i Chanów siedząc na 
ławkach, składali rodzaj trybunału inkwizycyjnego, po minach ich posępnych poznać to było 
można... Wencel jednak nie stracił przytomności ani zwykłego humoru.
   — Słuchaj no Wencel, począł groźnie po niemiecku patryarcha — zawsze byłeś niedobrym 
człowiekiem... i teraz znów wlazłeś w brzydką sprawę, możesz nałożyć głową...
   — Ja! No! Cóż to tam takiego? Spytał zimno Wencel... Nierozumiem...
   — Co takiego? Co takiego? Podchwycił Chanów... oto masz tu... obrócił się do Franza, gadaj 
ty... Bruder wystąpił zuchwale:
   — Niemam co się z tem pieścić, rzekł... jest sprawa polityczna, w którą wy ręce umoczyliście 
też... ten trup nieboszczyka, który u was leży nie jest tym, za co go udajecie, to inny człowiek!! Nic 
a nic nie zmięszał się Sachs i począł tylko dziwnie kiwać głową...
   — Doprawdy ? Spytał szydersko...
   — Ja go przecie znałem odparł Franz, jam u was siedział... jam z nim gadał... to nie on...
   — Alboś oszalał, albo... tfu ! Rzekł Wencel — bredzisz...
   — Tu o twoją skórę chodzi! Groźno odezwał się stanowy... to zdrada kraju... ty carski 
nieprzyjaciel ! Słyszysz ty...
   Wencel stał tak zimny, że się w końcu zdumieli, nic to go nieporuszało...
   — Nic niewiem i nic nie rozumiem, odparł chłodno — cały czas ostatni byłem sam chory w 
lazarecie... dopiero wczoraj wróciłem... a nieboszczykowi nieprzypatrywałem się... ale zkądżeby 
się inny wziął? Co ten głupiec plecie?
   — Tak! Tak! Głupi! Plecie! Począł Franz, nauczy was głupi rozumu...
   Wencel się uśmiechał...
   — Pijany! Rzekł powoli — czy co! Ojciec Gottlieb czuł się obowiązany wystąpić, wstał 
poważnie, podszedł do Wencla i ujął go za guzik kamizelki.
   — Słuchaj Wencel Sachs, rzekł uroczyście... nie kłam! Mów prawdę! Lub zginiesz!
   — Mówiłem całe życie tylko prawdę, odparł Wencel... a przecie zginąłem.. i prawdy mówić 
dla tego nieprzestanę... Ojcze Gottliebie, nie wdawajcie się w nie swoje rzeczy... a dajcie pokój 
umarłym i żywym...
   To może być okropna zdrada kraju... wyrwał się stanowy... był u was podejrzany, polityczny 
człowiek... umiera... Tymczasem okazuje się, że to inny trup... no! Toście wy go schowali albo mu 
ułatwili ucieczkę, i chcecie rząd oszukiwać. Toście wy zbrodniarz, godzien szubienicy! A cały 
Luizendorf staje się podejrzany w przywiązaniu do tronu! Gottlieb przejęty wielkością ostatniego 
wyrażenia pochwycił się za głowę. Medor aż zaczął szczekać, widząc rozdrażnienie pana 
niezwyczajne.
   — Słuchaj, Franz, odwracając się do niego, odezwał się Wencel spokojnie — coś ty tu za piwa 
nawarzył! Czy oszalałeś, czy co?
   — Ja wam pokażę! Oszalałeś ! Rzekł Franz, ja wam pokażę! Wy wszyscy pójdziecie w 
kajdany... Jeśli stanowy śledztwa zrobić nie zechce, ja doniosę, odkopię z grobu tego 
nieboszczyka!
   — A. jak będzie już do niepoznania zepsuty? Rzekł Wencel, uśmiechając się... to co?
   Kto zresztą z wami świadczyć będzie razem? Juściż że jeden taki truteń jak ty, dla zarobku 
niewiedzieć co. sobie wymyśli, to mają wszyscy pokutować? Któż ci przyświadczy? Gadaj kto?
   — No... ja, rzekł Chanów... ja go widziałem ! Ja z nim gadałem...
   — I pod przysięgą możecie zeznać, że go poznacie teraz, kiedy go choroba zmieniła? Spytał 
Wencel.
   Chanów się zmieszał nieco.
   — No! To chodźcie, dodał Wencel, i zobaczcie go... a dalej kto świadczyć będzie, kiedy go 
prócz nas w domu nikt nie widywał, bo u niego niebywali... Na dowiedzenie takiej rzeczy, jak 
położenie fałszywego nieboszczyka, mówił dalej Wencel, też przecie potrzeba świadków. Ja, żona, 
dzieci, doktór, urzędowa figura. świadczymy, że on... no! I przysięgniemy, że to ten sam, który był 
chory więc cóż ? Chanów i Gottlieb spojrzeli po sobie.
   — Jak sobie chcecie, mówił Wencel... ale jeśli zaczepicie sprawę... jeśli ciało zostawicie 
niepogrzebane... trzeba dać będzie znać i do Odessy, zjedzie komisya... trzeba ją będzie płacić i 
utrzy- mywać, potem ześlą pewnie urzędników do własnych poruczeń... no, może i sam gubernator 
się pofatyguje, bo to sprawa ważna... Uważajcie jak lepiej! Mnie to zupełnie wszystko jedno, goły 
się rozboju nie lęka... ze mnie chyba życie weźmiecie.. żona stara... dzieci sieroty... i małe... Zginę 
to zginę.. ale wy ?
   Gottlieb dumał, Chanów na wspomnienie kłopotów które go czekały z wysokimi dygnitarzami, 
truchlał, wszyscy z ukosa i z urazą poglądali na Franza, który fantazyi nie tracił.
   — Słuchaj Franz, rzekł Gottlieb, ty się napijasz... tobie może we łbie świta... to proste 
niepodobieństwo... zkąd oni by tu drugiego nieboszczyka wzięli, toćby wiadomo było kto umarł? 
Tobie we łbie świta...
   — Nie! Odparł Bruder... co ja mówię, to prawda... ja nie wiem, jak oni to zrobili, ale zrobili, 
jestem pewny...
   — Daćby temu pokój! Rzekł Chanów... i dla Luizendorfu i dla mnie... daćby temu pokój...
   — Takby to rozum radził, odezwał się Wencel, — ale ja tu głosu niemam, jak sobie chcecie... 
wola wasza...
   Franz, rzekł Gottlieb... o co tobie chodzi?
   — O ba! Ja dostanę medal jak i wy od cesa- rza! Zawołał Bruder... Wencel pójdzie w Sybir... 
no... a co innym będzie, niewiem...
   — Jak chcecie... spokojnie dodał Wencel, — jak chcecie... ale ja wam mówię, nie zaczepiajcie 
licha kied śpi... Zjedzie komisya, potrwa śledztwo, no... to jak się tu zaczną przyglądać różnym 
rzeczom, dopatrzą i innych... no... a miejsce stanowego dobre, a każdy ma swojego krewniaka do 
wyposażenia... to i pan Chanów może myśleć i na Luizendorf z nowym spaść bieda... ale... jak 
sobie chcecie. Gottlieb mruczał.
   — On ma słuszność!
   Chanów drżał i coraz ostrzej patrzał na Franza, ale ten nie tracił miny.
   — Ja będę denuncyował, jeśli trupa pochowacie! Rzekł spokojnie, ja tu jestem rządowa figura!
   Chanów się obraził i podszedł do niego z pięścią. — Milcz ty... kartoflany Niemcze... zawołał...
   Ale też postrzegł się, że obrażał tem wyrażeniem nieprzyzwoitem Gottlieba, który także z 
kartoflami nie był; w nieprzyjaznych stosónkach i poprawił się.
   — Milcz ty... trutniu!
   — Franz... odezwał się Gottlieb z powagą... nie rób głupstwa... nie rób głupstwa, mówiłeś ty 
już o tem komu? — Jeszcze nikomu...
   — Co chcesz żebyś milczał? Szepnął mu Gottlieb pocichu — gadaj!
   — E! Ba! Ba!... dużo, ojcze Gottliebie. Niemam gruntu, niemam gospodarstwa, muszę się 
przecie ożenić... Rząd mi da nagrodę... medal, pieniędzy...
   Chanów się burzył.
   — Będzie tobie nagroda, zawołał — najpierwsza rzecz bratku, że cię do turmy posadzimy, póki 
się śledztwo nie skończy... no! A potem zobaczym ! Do nagrody to ja mam prawo, bo ja tę rzecz 
wykryję... a nie ty... jakiś... Wencel trącił Franca w bok... dając mu do zrozumienia, że chciał by z 
nim pomówić; i zszedł o dwa stopnie wschódków.
   — Słuchaj, szepnął mu na ucho... targuj się i bierz co dają, bo jak mnie widzisz żywego, mnie, 
doktorowi i nam tu wszystkim co jesteśmy, rady nie dasz...
   Franz się jakoś w gławę poskrobał...
   — Ojcze Gottliebie, rzekł — na twój sąd! Róbcie jak chcecie... każecie milczeć, będę milczał.. 
na wasz sąd! Ale jeśli to wyjdzie kiedy na wierzch... ja umywam ręce... — I twarz sobie umyj i 
czoło, bo brudne... dodał Wencel po cichu... ruszając ramionami.
   — A nuż ta bezwiara, szepnął Chanów, zdradzi nas i wyda! Ot! Nieszczęście! Ot! Bieda! A! Po 
co ten człek tu przyjechał nogę łamać!!
   Stali wszyscy w niepewności wielkiej, zadumie... frasunku... Gottlieb milczał, ale sparłszy 
głowę na ręku, czołem namarszczonem pokazywał, co się w jego duszy działo...
   Chanów to bladł, to czerwieniał, Franz ważył i rachował, jeden Wencel był obojętny, jakby mu 
najmniejsze nie groziło niebezpieczeństwo, dobył powoli z kieszeni fajkę i nakładał ją mimo 
obecności osoby urzędowej i patryarchy... Zdawało się, że to go nic nie obchodzi.
   — A w dodatku dżuma, zaraza! Zawołał Chanów... my możemy wszyscy tu poginąć... ja. 
Marya Nikołajewna... Katinka... Saszeńka... wy ojcze Gottliebie Iwanowiczu... Trup w czas gorący 
a tu my jego potrzymamy... a i tak nie świeży...
   — Jakże, wy nic nie miarkujecie — przerwał Franz, że gdyby w istocie to był nieboszczyk co w 
nocy zmarł, jużciżby tak nagle się nie popsuł!!
   — Chorował tyle czasów! Szepnął Wencel, co dziwnego...
   — Milczeć!! Krzyknął Chanów... zostańcie tu... ojcze Gottliebie... ja wam ich obudwu 
oddaję.... a sam pójdę, przez okno, zobaczę.., tylko mi każcie dać wódki, bo mdło na sercu...
   Chanów poszedł w istocie na dół, pokrzepić się wódka z pieprzeni, potem wypalił sobie jeszcze 
octu na chustkę, i mimo to nie bez wielkiego strachu dżumy, posunął się ku domkowi, przed 
którym już trumna stała na wozie... Nie wiedzieć, kto się tam był tak pospieszył, bo nieboszczyka 
natychmiast zapakowano do ostatniego jego mieszkania, zabito wieko i wóz ze zwłokami już 
oczekiwał.. tylko na urzędową obdukcyą czekano aby na cmentarz wyruszyć...
   Chanów aż ręce załamał... Kazać trumnę otwierać... było to obudzić niepotrzebne podejrzenia, 
wstrzymać pogrzeb... niewypadało, bo by to także hałasu narobiło we wsi... wszystko 
rozważywszy, widział jasno jak na dłoni, że śledztwo bardzo wątpliwych skutków, dla niego było 
zawsze groźnem. Już to samo, że zjechać mogła komisya, która u niegoby stanęła, piła i jadła... 
napełniało trwogą... Wypity kielich mocne wódki, dodał mu odwagi nadzwyczajnej...
   Podszedł pod bramę... i krzyknął.
   — A czego stoicie jeszcze! Na cmentarz! Na cmentarz!! Pochód ruszył natychmiast, Chanów 
zapalił cygaro, pokręcił się i wrócił do starego domu ojca Gottlieba, wziąwszy z sobą dwóch 
odstawnych żołnierzy, posługaczy stanowej kwatery... na wszelki wypadek...
   Zastał tu Gottlieba na poufnśj rozmowie z Franzem, który znacznie był zmiękł... Wencel bez 
uszanowania żadnego dla władz... fajkę sobie palił.
   — No cóż? Zapytał Gottlieb...
   — No, nic, to waryat, rzekł stanowczo Chanów... widziałem nieboszczyka... ten sam... tylko 
trochę zmizerniał po śmierci... no... i wyciągnął się... tak zawsze... a zresztą... ani wątpliwości! ! A 
ciebie Franz Bruder ja aresztuję za fałszywe doniesienie niepokoju! Rząd ( uderzył się w pierś 
okazując, że on tu reprezentował rząd ten. )... posiedzisz mi ty w kajdankach!!
   Bruder ruszył ramionami.
   — Dać pokój, rzekł Gottlieb, klepiąc po ramieniu Chanowa... ty mu darujesz, a już ja go biorę 
na porękę...
   Franz się skłonił... milczał...
   — No! Tak ojcze Gottliebie Iwanowicz!
   A tak! No! Jak wola wasza, ja was szanuję... Nieboszczyka pochować kazałem... ( a po cichu 
dodał z uśmiechem.... końce w wodę!! ) Ej! Wódkiby się człek napił! Oddychając swobodniej.
   — A i ja bym nie wzgardził! Dodał Wencel... 
   Boto niesłychane zuchwalstwo... ale je Chanów ścier piał.
   — Wencel więc pójdzie i każe tu przynieść przekąskę... szepnął Gottlieb... Pogrzeb mówicie?
   — Poszedł na cmentarz! Uśmiechnął się stanowy.., tylko ojcze Gottliebie... wy już Franza 
weźcie na swoją odpowiedzialność..
   — Na co ja go brać mam, rzekł stary... on jutro wraca do Niemiec... ja mu tam obmyślę co 
potrzeba... listy dam... wy o pasporta się wystarajcie...
   Chanowowi rozjaśniło się lice...
   — No! Tak, rzekł klepiąc go po ramieniu chwat! Chwat! Tobie tam lepiej będzie...
    
    
   Cmentarz w Luisendorf...
   Lipiec 1863 r...
    
   Już dla samej osobliwości wypadku napisać muszę do pani, choćby posterestante... choćby list 
miał zalegnąć na poczcie i dostać się pod oczy tego szczęśliwego śmiertelnika, któremu dana jest 
moc i miłosierdzie rozczytywania się we wszystkich tajemnicach cudzych, które do niego nie 
należą.
   Oto donoszę niniejszem pani. że będzie temu dni kilka, jak w skutek niebezpiecznej operacyi 
amputowania złamanej nogi, miałem honor umrzeć i zostać pochowanym na cmentarzu 
Luisendorfu. Cmentarz niejest wesoły, mało ocieniony... smutny i pusty. ale miejsce mi 
wyznaczono na nim, odosobnione od złego towarzystwa... wcale przyzwoite... Nie mam obok 
siebie nikogo, prócz podobno jednego samobójcy, który, jak mówią, nie spełna miał rozumu...
   Wierz mi pani. nie żartuję, umarłem, zostałem pogrzebany i piszę do pani z grobu... Nie mogę 
inaczej nazwać tego miejsca... A że nieboszczykom wiele wolno, -i w średnich wiekach 
utrzymywano, że się przechodzili po świecie, to w XIX choć korespondencyę muszą im być 
dozwolone... nawet tak natrętne i nudne, jak moja...
   Nieprawdaż pani! Śmierć nawet poprawić mnie nie mogła! Ani zatarła w mej pamięci piękną, 
nieznajomą z Piatyhorska... Spodziewam się wróciwszy na świat upiorem do Odessy, spotkać 
kiedy panią w ogrodzie ks. Woroncowa i ustnie jej wiedzieć, zaiste ciekawe szczegóły śmierci 
mojej. Nie tracę nadziei, że gdy mi spoczynek w grobie zupełnie nogę złamaną uzdrowi, zjawię się 
jednego białego poranku na bulwarach odesskich... Piękne . oczy niebieskie mojej sąsiadki z 
probostwa.. niewiem czy po mnie płakały, to wiem, że wolałbym, aby inne oczy spojrzały kiedy w 
tłum, szukając tego nieznośnego 
    
   Incognito.
     Po opisanych wypadkach, które stanowić miały nasionko podań przyszłych Luizendorfu, 
powoli dorabiającego się historyi, legendy i wszystkich życia ludzkiego właściwości — nastąpiła 
w kolonii cisza głęboka spoczynku i wszystko weszło w karby dawnego porządku... a ojciec 
Gottlieb i stary Medor bardzo byli radzi szczęśliwemu zwrotowi do normalnego życia. Po 
przybyciu owego zagadkowego nieboszczyka, Franz Bruder, któremu wydany został stary jego 
paszport meklemburgski dla powrotu do kraju, wyszedł z tłómoczkiem na plecach, nucąc piosenkę 
niewiadomo dokąd; Wencel wywietrzył dom, wykadził go octem z rozkazu policyi i wprowadził 
znowu starą swą Rozę i trzech chłopców do opróżnionego pokoju... kilka razy zmuszonym był 
jakoś czynić wycieczki w okolice, zapewne dla wyszukania pracy, później zajął się winnicą, 
ogrodem, polem i nieco nawet pogodził się z życiem, które zdawało się mieć obfitsze zasoby. 
Nawet stara Roża, chociaż się już od gniewliwych z nim utarczek odzwyczaić nie mogła, mniej 
gwałtownie występowała.
   Tylko w rozmowach z gipsowym Hanswurstem Wencel zachował dawną swą przeciwko 
światu sierdzistość, obficie wymierzane w nos jego szczutki nadwyrężyły mocno ten rys twarzy, 
który był bardzo do charakterystyki jej potrzebny, tak że ów skaleczony brzucha! Już nie 
przedstawiał szczęśliwego człowieka, jak był powinien, i potrzeba go było odmienić... a nadal 
względniej się z kruchym nosem obchodzić...
   Chanów, który w początkach widocznie był niespokojny o następstwa śmierci i pogrzebu 
nieznajomego, gdy się z zabranych po nim papierów okazało, że to był nieposzlakowany odstawny 
oficer gwardyjski... po upływie pewnego czasu, całkiem przyszedł do siebie..
   Słowem byłoby prawie nie czuć w tym cichym Luizendorfie przejścia tajemniczego dramatu, 
gdyby nie piękna Luiza Grube, która od tego czasu stula się smutną, zamyśloną, zmizerniała i 
widocznie podupadła na zdrowiu. Niepokoiło to rodziców, szczególnie przywiązanego bardzo do 
tego dziecięcia ukochanego, ojca. który za poradą lekarzy postanowił wysłać ją na czas jakiś do 
Odessy już dla morskich
     kąpieli, już dla rozrywki, która jej była potrzebną.. Wiemy że w Odessie z rodziny ojca 
Gottlieba, rozmnożonej tak cudownie szczególnem błogosławieństwem Bożem, zamieszkiwali, 
oprócz dalszych powinowatych i krewnych w różnych liniach: syn jeden starego, pan Fryderyk, już 
także von Schultze, radzca dworu i urzędnik do oddzielnych poleceń przy gubernatorze i siostra 
rodzona Luizy Amelia, wydana za mąż za profesora języka niemieckiego pana Holza.
   Odwiozła więc matka Luizę do siostry, pani Holzowej. —
   Odessa w tym roku nie była już owem świetnem miastem polskich czasów, gdy zamożne 
obywatelstwo Podola, Wołynia i Ukrainy zjeżdżało się tak dla zabaw, kąpieli jak w interesach 
swojego handlu zbożowego, wielce naówczas ożywionego. Nowe stosunki i port odesski 
opustoszały nieco i miasto powoli pozbawiły napływu niegdyś majętnych, dziś w większej części 
podupadłych obywateli. Jest to w naturze rządu moskiewskiego, że gdzie tylko niszczyć potrzeba, 
tam działa on nadzwyczaj skutecznie i prędko, gdzie budować, organizować, tworzyć, tam się 
zawsze okazuje bezsilnym. — Z planów tych twórczych zostaje kawałek papieru i karykatura 
niedołężna... Tam nawet, gdzie, jak w Odessie,
     same potrzeby kraju tworzą miasto i ognisko żywe, dosyć jest kilku ukazów i rozporządzeń 
administracyjnych, aby wywołać ruinę; ale  dla podźwignienia jej ani ukaz już, ani pieniądze, ani 
środki moskiewskie nie starczą. — Przy tej niemocy organicznej rządu moskiewskiego, 
zamieszkali i rozsadzeni wszędzie w państwie całem Niemcy są dlań istotnie niezmiernie ważnym 
sprzymierzeńcem, posiadają bowiem silę, jakiej Moskwie braknie, są, twórczy i produkcyjni... 
gdzie trzeba więc siać, budować, wznosić, tam Niemcem się posłużyć nieuchronna. Ztąd w całej 
Rosyi przeważne ich znaczenie i uzyskany wpływ — bez nich Moskwa ze swym rządem byłaby 
pustkowiem... Oni jedni umieją się zręcznie oprzeć niszczącemu działaniu despotyzmu, a 
posługiwać niem dla osiągnienia swoich celów.
   Jakkolwiek pusta Odessa dla Luizy, przywykłej do ciszy i samotności kolonii obumarłej na 
pozór wśród stepów, wydała się jeszcze bardzo wspaniale, bulwary przepysznemi, przechadzki u 
brzegów morza czarującemi... widok na port i miasto okalające go i naśladujące nieco Genuę... 
zachwycającym. Świat to dla niej był nowy, a w towarzystwie niemieckiem bardzo licznem 
znalazło się i życie nowe, nieznane, trochę przybrane poezyą, literaturą, kwiatami nieznanemi na 
stepie. Do ożywienia biednej osmutniałej przyczyniła się też niemało znajomość z młodym 
człowiekiem, zdawna w domu Holzów zażyłym, Juliuszem Halmem, najmłodszym członkiem 
rodziny pod firmą Halm et Comp., utrzymującej wielki hurtowny skład towarów kolonialnych.
   Pan Juliusz był przyzwoitym młodzieńcem, który część szkół odbył w Rosyi, resztę w 
Niemczech i dobrze się był nauczył pić piwa w Halli, burszując przez lat trzy. Wyniósł ztąd i 
zasoby naukowe dla przyszłego swego zawodu i miłość literatury i poezyi nawet po trosze. Był 
wesół zawsze, bo był w duszy zimny, a zewnątrz błyszczący, miły i w towarzystwie wydawał się 
bardzo ciepłym.. jak wszyscy ludzie, którzy wielką mają siłę woli, a mało w istocie uczucia. Panu 
Juliuszowi podobała się bardzo panna Luiza Grube... jej oczy lazurowe, włosy złociste i usta 
uśmiechnięte smutnie; stał się więc częstym gościem w domu Holzów. Nikt nie był od tego. Halm 
miał wielką przyszłość przed sobą, a kiedy się kochał, to naturalnie, żeby się ożenić.
   Luizę ożywiły jego rozmowy, bardzo zręczne cytaty z poezyi Heinego ( którego nienawidziła, 
ale niesłychanie była ciekawą ), opowiadania o niemieckiej ojczyźnie, przynoszone książki i 
nucone piosenki
   Razem chodzili na przechadzki do ogródków i willi nad brzegi morza, razem spędzali wieczory 
i... po trosze udało się żywemu zatrzeć niebezpieczne nieboszczyka wspomnienie.
   Jednego z pięknych wieczorów letnich Amalia, siostra Luizy, młody jej wielbiciel Halm i gość 
z Luisendorfu, przechadzali się w ogródku nad morzem. Był to dzień jakiś wybrany, bo i muzyka 
grała nader żwawo walce wiedeńskie i morze grało bijąc o zamarłe brzegi... i słońce swawoliło na 
falach rozkołysanych czarnego morza. Amalia miała do pary szanownego bardzo, zatabaczonego i 
głuchego radzcę handlowego Pixjusa, który uśmiechał się i wzdychał, ale miał ten wielki przymiot, 
że nic prawie nie mówił i szedł tylko, ręce w tył założywszy, z głową do góry majestatycznie 
podniesioną. Przodem Luiza idąc z Juliuszem rozmawiała... dosyć nawet ochoczo i wesoło.
   Na dobre staje przed nimi widać było inną parę, używającą także ustronnej nad brzegiem 
morza przechadzki.
   Szedł mężczyzna młody, przystojny, wzrostu dosyć słusznego, opierając się na lasce i kulejąc 
nieco; obok niego kobieta wysmukła, młoda, wdzięcznej postaci, dziwnie pięknej twarzy, ale 
dziwnie też zwiędła, i jak kwiat zasuszony w nielitościwych dwóch kartach welinu, który jeszcze 
udaje, że kwitnie, że powinienby pachnąć, gdy jest już tylko garstką prochu, zaklętą sztuką, aby 
świadczyła o życiu.
   Była to istota blada,... uśmiechnięta niby smutnie, w rzeczy samej zobojętniała widocznie na 
wszystko; zdawało się, iż łaskę czyni, że żyć raczy. Pomimo to strojną była wytwornie, a ubiór, 
rysy ruchy dowodziły, że należała do tego świata wybranych, w którym są dziwy i cudne potwory, 
o jakich się nie śniło... nawet romansopisarzom (choć ci śnią i marzą obficie).
   Najszlachetniejsze rysy jej twarzy powlókł ten wyraz przebolałej boleści jakby całunem 
grobowym, a na czole z kości słoniowej stało napisane:
   Żyłam... umarłam... Data nagrobku tego nie była jeszcze zbyt dawną. Zachwycającą była ta 
kobieta, umarła w dniu idealnej piękności jeszcze, a tak znękana duchem, iż chodziła jak upiór za 
karę zesłany na ziemię.
   Dla czego, mimo tego wyrazu skamieniałej, lodowatej rozpaczy była jednak ubraną tak 
prześlicznie, tak strojna jak ofiara wiedziona w wieńcach na ołtarz... czemu jeszcze się chciała 
wydawać piękną?... było to zagadką, jedną, z tysiąca tajemnic życia i kobiety.
   Szli oboje ci państwo bardzo powoli; on może dla tego, że kulał trochę na nogę; ona zapewne 
przez grzeczność i litość nad towarzyszem. A było ich dwoje, samotnych jak mąż z żoną, 
gwarzących tak swobodnie, jakby się na świecie nie lękali nikogo — nawet siebie samych.
   A płynęła im rozmowa, tak jak cieką wody po pochyłości wzgórza... łatwo, ochoczo, miło. To 
on się ku niej z uśmiechem odwracał, to ona ku niemu z wejrzeniem wątpliwości pełnem, 
zdziwionem. Zatrzymywali się chwilami, zapominali się tak stojąc; on opowiadał, ona słuchała; to 
znów ona szydziła nieco, a on się dowcipnie i grzecznie bronił. Wszystko to zdala nawet po ich 
ruchach było widocznem. I to pewna, że tego, co się w koło nich działo, nie widzieli wcale, a 
najmniej ich to nie obchodziło.
   Luiza wpatrywała się ciekawie w tę postać tak piękną... której podobnej nie spotkała jeszcze w 
życiu... myśląc, że te białe rączki, które z dala wyglądały jak marmurowe, nigdy pewnie żadnej 
pracy, nic coby je powalać i popsuć mogło, nie tknęły... że nóżki te delikatne stąpały zawsze po 
miękkich łąk i jedwabiów kobiercach... że...
   W tem odwrócił się mężczyzna kulawy, tak że profil jego dostrzedz mogła i nagle biedne 
dziewczę pobladło, krzyknęło... zachwiało się, zemdlało... upadło... szczęściem tylko na ręce silne 
pana Juliusza Halma, który po raz pierwszy uczuł to słodkie brzemię w swoich objęciach.
   Byli o kilka zaledwie kroków od rozmawiającej pary, którą krzyk Luizy nastraszył i obudził; 
mężczyzna o ile mu noga jego dozwalała, pospieszył na ratunek, piękna pani dobyła flakonik z 
solami i podbiegła także ku omdlałej ze smutnym wyrazem współczucia.
   Na twarzy mężczyzny surowy posępny wyraz zarysował się, przeszła jakby chmura czarna.
   — A! Zgaduję! Zawołała piękna pani — to niezawodnie to jasnowłose dziewczę, które patrzało 
ku wam panie Robercie z okna domku pastora? To owa piękna Luiza!
   Skinięciem głowy poważnem mężczyzna potwierdził, Luiza się obudziła z uśmiechem i 
spojrzała wzrokiem pełnym łez na nieznajomego... — Przepraszani panią za moje zjawienie się, 
rzekł grzecznie młody kulawy towarzysz pięknej pani — ależ przecie zapowiedziałem, że nie 
byłem umarł zupełnie i całkowicie... Otóż, widzi pani, że już nawet chodzę, a noga złamana za 
życia, wyprostowała się nieco po śmierci.
   Luiza wciąż się weń wpatrując milczała, a nieznajoma pani z równą uwagą przyglądała się 
dziewczęciu, szukając w niem rzeczywistości, której nieznała, jak przed chwilą Luiza badała w 
niej nieznany sobie — ideał.
   — A! Jest prześliczna! Zawołała nieznajoma z westchnieniem. — Gdybym umiała czego w 
życiu zazdrościć i wierzyć w co na ziemi... zazdrościłabym jej może świeżości, młodości... 
niewinności... nadziei...
   — Gdyby się godziło szczęście zatruwać przeczuciem szepnął młody człowiek... tobym... ale... 
niedokończę...
   I zamilkł... Luiza otworzyła usta...
   — Jakżem szczęśliwa, że pan żyjesz! Rzekła...
   — Jam szczęśliwy, że za dobro wyświadczone przez miłosierdzie chrześciańskie 
nieznajomemu, podziękować jej mogę żywy za nieboszczyka... Bogdajbyś pani w życiu tylko tak 
zacne serca, jak twoje znalazła... a będziesz szczęśliwa...
   Zostawmy ich na krótkiej i grzecznej tej rozmowie, której powoli ustępując przysłuchiwała się 
piękna pani, a spójrzmy w głąb cienistego klombu akacyi, który okalał ścieżkę żwirowaną 
ogródka.
   Tu w mroku gałęzi splecionych stał niepoczesny człowieczek i ręką wskazywał kulawego, 
słusznego wzrostu, barczystemu jegomości postawy wojskowej, który mu się przez pnie i liście z 
wielką przyglądał uwagą... Zdawali się czatować jakby w zasadzce... Nieco opodal czterech 
żołnierzy bez broni przy krótkich tylko tasakach, oczekiwali na jakieś rozkazy, spoglądając na 
słusznego jegomości.
   — Otóż go pan Baron ma, mówił niepoczesny człeczek... ten sam... już ja go tu nie od dziś 
wietrzę... Od czasu jak mu ten udawany pogrzeb sprawili, chodziłem ciągle koło Luisendorfu 
dopókim nie wyśledził, że oni go gdzieś w pieczarze ukryli... Potem dowiedziałem się, że pojechał 
do Odessy i takem go tu szukał, nurtował, śledził, ażem jego i mieszkanie odkrył... i oto tę panią, z 
którą, na przechadzki często się wybierali razem... Widzi pan jenerał, że i panna Luiza go musiała 
poznać, bo z nią mówią...
   Już jeśli ja teraz medalu nie dostanę i pensyi... to w istocie będzie wielka niesprawiedliwość...
   Ten, którego niepoczesny człeczek zwał jenerałem i baronem, pochylił się by dojrzeć lepiej 
rysów nieznajomej pani i — cofnął się jakby przestraszony. Pochwycił za rękę szpiega tak silnie, iż 
mu się w nią palce jego wpiły. 
   — Milczeć! Rzekł — cicho — czekaj!
   I patrzał i myślał i stał niepewny...
   Potem mu się usta skrzywiły uśmiechem i nieruchomy tak pozostał, jakby wrósł w ziemię... 
Tymczasem Luizę pan Juliusz odprowadzał zwolna ku powozowi, a nieznana pani w towarzystwie 
naszego Roberta... szła znowu ścieżką po lasku... a za nią wzrok jenerała...
   Patrzał i ramionami poruszał i uśmiechał się, zdawał się niepewien co począć... ocierał pot z 
czoła, oddychał ciężko... Szpieg za nim stał i śledził każdy ruch jego... Na ostatek jenerał się 
odwrócił.
   — Stój mi tu, nierusz się i bądź na zawołanie! 
   Sam wyśliznął się ze środka tamarysów i
   wszedł na ścieżkę, na której musiał ich spotkać...
   Piękna pani najpierwsza go poznała i zobaczyła, a czytelnikowi zbytecznym byłoby objaśniać, 
że jenerałem był baron von Schultze, a nieznajomą baronowa Irena, jego żona...
   Nie zmięszała się jednak wcale widokiem rnęża... twarz jej pozostała równie chłodną i 
obojętną...
   — A! Rzekła z cicha — co za dziwne spotkanie. Baron tu! Nigdym się was Michale 
Iwanowiczu spodziewać nie mogła!
   — Ani ja też, że tu będę! Odparł kłaniając się jenerał... popatrzał na towarzysza.
   — Wszak i was podobno, Robercie Joachimowiczu, jeśli się nie mylę, mam zaszczyt znać 
jeszcze z Petersburga, z gwardyi, ale...
   — Tak, panie jenerale, odparł spokojnie,.. bledniejąc młody człowiek... nie mogę zaprzeć... 
chociaż...
   — Chociaż wyście podobno omyłką, czy niewiem jak podani byli — jeśli się nie mylę — za 
umarłego?
   — Niemogę zaprzeczyć...
   W czasie tej krótkiej rozmowy, jenerałowa odgadła grożące niebezpieczeństwo...
   — Michale Iwanowiczu, odezwała się, ten pan jest w takiem położeniu, że liczyć musi na twoją 
szlachetność...
   Jenerał się skłonił.
   — Nic a nic liczyć na nią nie potrzebuje, jeśli niema sobie nic do wyrzucenia — odpowiedział 
jenerał z mikolajowską zimną krwią i surowością. — Zdaje mi się, że... to jest sprawa polityczna, 
sądowa, kryminalna... a ja zupełnie będę na boku...
   Robert uciekać nie mógł i nie chciał w oczach kobiety, przed którą wytrwać pragnął godnym 
siebie do końca, zaciął usta i uśmiechnął się.
   — Co mówisz, Michale Iwanowiczu, przerwała kobieta... byłżebyś tak...
   — Pozwól kochana baronowo, przerwał mąż, w sprawach moich osobistych jestem 
nadzwyczaj łatwym i wyrozumiałym, gdzie idzie o rząd, o służbę o karność, o sprawiedliwość, 
nieubłaganym... — Więc cóż to ma znaczyć? Spytała płomieniejące rzucające nań wejrzenie 
kobieta... 
   —Nic nad to, że umarłego a chodzącego bezprawnie po ziemi aresztować muszę, sucho rzekł 
jenerał... zapewne się wytłumaczy, uniewinni... Ale gdybym ja, wiedząc to co wiem, puścił go 
wolno, byłbym jego wspólnikiem.. pomocnikiem i — zdrajcą...
   Jenerałowa mimo całej mocy, jaką miała nad sobą, wzdrygnęła się —
   — Jenerale, rzekła... nieuczynisz tego — nie uczynisz tego dla mnie —
   — Dla nikogo w świecie — odparł jenerał, proszę mi darować... jam składał przysięgę 
wierności...
   W czasie tej rozmowy urywanej położenie milczącego Roberta było nader przykrem, ale sama 
wielkość niebezpieczeństwa wlewała w niego męztwo —
   — Przebacz pani, odezwał się z uśmiechem, że tak przykro z mojej przyczyny, kończy się 
przechadzka i rozmowa... ale są ludzie napiętnowani od
   losu, którym nic się nie udaje... Niema o czem mówić, skoro jenerał uznaje słusznem wziąść 
pod areszt umarłego... niech bierze...
   Z zimną krwią odwrócił się baron ku głębi lasku i klasnął w ręce... Baronowa zadrżała... Robert 
stał się bledszym, ale z miejsca się nie ruszył, noga czyniła próżną ucieczkę, próbować i jej nawet 
nie chciał... Ukazali się żołnierze... i na skinienie barona obstąpili go do koła.
   — Związać go!... rzekł jenerał, i podał grzecznie rękę żonie, która się cofnęła, spoglądając nań 
pogardliwie.
   — Nigdy ręka wasza Michale Iwanowiczu mojej niedotknie więcej...
   Odwróciła się ku Robertowi. 
   Dziś, zaraz, telegrafuję do Petersburga, a sama wyjeżdżam... muszę was ocalić... ocalę...
   — Boję się, odparł zimno baron, ażeby praca i zachód nie był stracony... ten pan znany tam jest 
podobno ze swych czynów i poszukiwany od dawna... dekret nań gotowy.
   Cóż? Stryczek] czy kula? Zapytał Robert obojętnie.
   Życzyłbym ostatniej, ale nie wróżę więcej nad pierwsze... odezwał się z uśmiechem baron, i 
zakrzyczał gniewnym głosem na żołnierzy... Do turmy!! Jenerałowa leciała szybko do swojego 
powozu zdyszana, nieprzytomna padła na siedzenie... Do telegrafu! Na pocztę! Co konie 
wyskoczą!!...
   Tuman kurzawy zakrył powóz oddalający się szybko... Jenerał założywszy ręce powoli poszedł 
się napić sodowej wody, był nieco wzruszony niegrzecznością żony... Roberta pociągnęli z sobą 
żołnierze...
    
   * * *
    
   W salonie, przybranym kwiatami i wyglądającym na kształt zielonego ogrodu kamelii, 
rododendronów i azalei, pełnym tego, co najweselszem jest na świecie, a mimo to smutnym i 
pustym jak trumna... siedziała na sofce zielonej naśladującej darniową kanapkę kobieta blada w 
sukni czarnej, wełnianej, żałobnej... Na pięknej jej twarzy znać było świeżą jeszcze boleść 
gwałtowną; wychudła była, oczy świeciły strasznie spłakane, wyżarte łzami, usta miała sine, ręce 
splecione na kolanach, a w rękach książkę Na księdze stał napis — Naśladowanie... Widocznie 
szukała w niej pociechy, i nie znalazła jej może; słowa te surowe padły na grunt nieprzygotowany... 
bezpłodny... osłupiała, obłąkana patrzała, nie widząc.
   Od kilku minut stał przed nią służący w liberyi galonowanej, aksamitnej i powtarzał, nie mogąc 
dostać odpowiedzi, jedne słowa:
   — Michał Iwanowicz... Wasza Światłość... Michał Iwanowicz...
   Kobieta nie słyszała. Służący zakaszlał, da-
     remnie; podniósł głos, począł nogami suwać... nic nie pomogło.
   Nakoniec strach go ogarnął... patrzały nań oczy szklarnie i nie widziały go. Przeżegnał się raz, 
drugi i trzeci — nieznacznie; powtarzając raz jeszcze bardzo głośno te same słowo.
   Ale dźwięk ich tylko doszedł nareszcie uszu nieszczęśliwej, przestraszył ją, krzyknęła nie 
zrozumiawszy o co chodziło; książka z kolan jej upadła.
   Służący wciąż swoje mówiąc, pospieszył ją podnieść.
   — Michał Iwanowicz oczekuje, rzekł raz jeszcze.
   — Prosić... zimno odpowiedziała kobieta.
   Po chwili chód sołdacki, regularny, mierzony dał się słyszeć w salonie... wszedł baron von 
Schultze i skłonił się; kobieta, nie oddając mu powitania, zapytała:
   — Czego chcecie ?
   — Z uszanowaniem! Odparł kłaniając się jenerał... Ireno Siergiejewno, przyznacie — dodał po 
chwili milczenia — że wymagającym nie jestem; ale powinienbym choć dla świata i ludzi czasem 
przez was być przyjętym.
   — Nigdy... odpowiedziała stanowczo baronowa; ten raz ostatni, abyśmy się rozmówić i 
pożegnać mogli. Dla świata i oczów ludzi nic robić nie myslę, nikogo to nie oszuka... Dosyć 
grałam komedyi wszelkiego rodzaju, tragedyą, krwawą skończyły się one... dalej nic udawać nie 
myślę; będę, czem jestem. Pan jesteś zupełnie wolnym w swem życiu... masz odemnie pensyą, 
zapewnioną... czegóż możesz więcej żądać?
   — Ireno Siergiejewno, nic nad trochę sprawiedliwości !...
   — Sprawiedliwości! Ze śmiechem gorzkim zawołała baronowa. Pan śmiesz kalać to słowo 
wymawiając je usty swemi... pan!!
   Wyrazu tego śmiechu bolesnego, szyderczego, okrutnego nic odmalować nie może.
   — Sprawiedliwości! Powtórzyła — a gdzieżeś to pan widział w Rosyi sprawiedliwość? To 
słowo u nas bez znaczenia... gorzej, bo świętokradzko splugawione... Mówmy o interesach, panie 
jenerale... Czy pensya za mała?
   — Nie, odparł sucho baron; ale wy, Ireno Siergiejewno, jesteście nielitościwą dla mnie.
   — Znowu wyraz, którego Rosya nie rozumie, odparła baronowa; gdzie u nas litość? Gdzie 
miłosierdzie? Powiedz mi! Mówmy o interesach, panie jenerale.
   — Ale mnie kazano was przeprosić i pojednać się z wami! Szepnął baron.
     — Kazano! A to rozumiem, odpowiedziała ze śmiechem... kazano, to wyraz, który u was 
tłómaczy wszystko i uniewinnia, zamyka usta, serce... po nim już... wszystko skończone. Ale mnie, 
dodała, mnie nic nie kazano... ja nie chcę! Zrobiliście już co wam kazano, daliście mi imię w 
torbach przyniesione z Niemiec... mnie, com żadnego uczciwego nosić nie była warta. Zapłacono 
wam za to... sprzedaliście się, otrzymaliście pieniądze... skwitowaliśmy się wzajemnie. Między 
nami nie ma nic wspólnego, a w dodatku plama... kałuża... rzeka krwi!
   — Nie obwiniajcież mnie! Rzekł baron.
   — Jak to ? Dano wam przecież krzyż i rangę za pochwycenie zbrodniarza. Zrobiliście, co wam 
wasze najemne kazało sumienie; ja czynię, co mi rozkazuje moje... Idź waćpan precz!... Wynoś się 
z mojego domu! Na mieszkanie dadzą waćpanu pieniądze, nie chcę was mieć tutaj, pod jednym 
dachem.
   — A! Więc kochaliście tego zdrajcę i buntownika!.. wykrzyknął baron gniewnie.
   Nie... bo — dzięki dobremu wychowaniu mojemu — mówiła spokojnie jenerałowa, wyjęto mi 
z piersi to, czem się kocha... nie! Alem się litowała nad nim; aleś mi go wziął, gdy był przy mnie. I 
gdybym go kochała... nie jednego, ale stu... śmieszże mi to wymawiać? Nie mamże prawa czynić 
co mi się podoba? Czym ci przyrzekła co prócz pieniędzy? Czy takiego drewnianego sołdata... 
może kto kochać prócz...
   Zaczęła się znowu śmiać dziko.
   — Cóż to za wymówka? Dodała... co ci do tego, czym go kochała ?... Nie! Ale życiebym dała, 
by ocalić biedaka.
   — Jam go nie sądził! Rzekł jenerał.
   — Byłeś tylko Judaszem, co na sąd go wydał... prawda, to dosyć... i nie za trzydzieści 
srebrników, bo za tę cenę w Rosyi naszej nawet małego chłopca kupić nie byłoby można... 
wieleżeś dostał jenerale za tę krew ? Obliczmy się ?...
   Jenerał czerwieniał i blednął.
   — Ireno Siergiejewno! Rzekł, ja na was skarżyć się będę; wy obchodzicie się ze mną... tak...
   — No, idź! Skarż się! Zawołała; każ mnie wsadzić do klasztoru, a sam zabierz majątek... to 
będzie godne ciebie, tyś to uczynić gotów...
   — Ale słuchaj, dodała po chwili... jedno ci powiem, że testament zrobiony... Sasza mi przysiągł 
na krzyż, że go święcie dotrzyma... nie będziesz miał nic
   Jenerał ruszył ramionami.
   — Ireno Siergiejewno... za kogoż wy mnie macie ? Na Boga!... zawołał.
   — Ale za bardzo dobrego rachmistrza, jene- rale, nic więcej, odpowiedziała mu dziko; bądź 
zdrów... proszę się zastosować do tego, com rozkazała, i wynieść mi się z pałacu!
   To mówiąc, odwróciła się od niego i wyszła powoli. Baron potarł czoło oblane potem zimnym 
i wysunął się po cichu... Gdy się drzwi zamknęły za nim, Irena w pokoju swoim uklękła i modliła 
się... modlitwa wycisnęła łzy nareszcie, sercu ulżyło się. Naówczas wyjęła z za sukni kawałek 
zmiętego papieru... i po raz setny odczytała... te kilka słów biednego człowieka, który na godzinę 
przed zgonem jeszcze o niej myślał:
   „Szanowna pani! Darujcie mi, przebaczcie in articulo mortis... na ten raz zdaje się, że już 
doprawdy umrzeć mi przeznaczono, jeśli przez najokrutniejszy z figlów, u brzegu mogiły, w chwili 
gdy już będę wyglądał, rychłoli zobaczę białe aniołów sukienki i cherubinów śpiew usłyszę... nie 
dadzą mi ułaskawienia, to jest: zamiany kwadransa męczarni na lat jakie dwadzieścia. Ale nie... 
wiem pewnie, że tego nie będzie... Więc przebaczcie, że ot jeszcze ten ostatni list piszę. Mam w 
tem niewysłowioną przyjemność... poczciwy oficer, który zapewne komenderować będzie ostatnią 
reprezentacyą na mój benefis, zlitował się nademną i pozwala mi kawałka papieru i ołówka. „Ireno 
Siergiejewno... niepowiem ci, żem cię kochał! Ty to wiesz dawno... ale ci wyznam, że męczeństwo 
twe budziło we mnie cześć dla ciebie. Byłaś jedną, z tych ofiar tysiąca, które bałwochwalstwo 
zabija na ołtarzu fałszywych bogów. Ale dość tych patetyczności, trzeba być wesołym... ostatnia 
godzina się zbliża... jeszcze chwila, a to, co się zowie we mnie duszą, ta iskierka Boża do wielkiego 
pryśnie ogniska i w niem... utonie na wieki. Żegnaj mi blady mój kwiatku grobowy... zachowaj w 
pamięci biednego waryata, który wierzył, że kilku młokosów z żelaznemi pięściami i gorejącemi 
głowy mogą. obalić gmach wzniesiony wiekami i niewolników miliony...
   „W chwili uroczystej czuję, że świat się odrodzi, że sprawiedliwość przyjdzie; że wszystko, co 
czynią szatani, aby królestwo Boże opóźnić... przyspieszy tylko przyjście jego... wówczas na 
mogiłach męczenników klęczeć będą pokolenia szczęśliwe i modlić się, jak w świątyniach
   Mimowolnie jestem jakiś roztkliwiony; Ireno Siergiejewno, proszę znów o przebaczenie; 
wesołym chciałbym być, ale jakoś nieśmiem. Nie żałujcie mnie, jeśli oczom moim oszczędzono 
widoku — choć chwilowego — spodlenia łudzi i wyniesienia fałszu... a! To lepiej... ale przyjdą 
inne czasy... wierzmy umierając. Uśmiechnijcie się, myśląc o szaleńcu, który na piersiach trzymać 
będzie zeschłą gałązkę tamarysu, urwaną przez was u brzegu morza... Sołdaci chowając będą 
myśleli, że to fałszywy talizman od kuli, i pokiwają głowami... i powiedzą: „Ot głupi!” 
Przypadkiem dadzą najlepszą charakterystykę mojego życia...
   „Słyszę w podwórcu fortecy, jak brzęczą karabiny, które zapewne nabijają dla mnie poczciwi 
sołdaci... Al żebyście wiedzieli, Ireno Siergiejewno, jak oni źle, jak niegodziwie strzelają! To mnie 
martwi; jestem pewny, że o dziesięć kroków w serce mi żaden nie trafi, choć celni strzelce... a 
oficer będzie musiał oddać mi przyjacielską przysługę i przyłożyć rewolwer do piersi... Ale to 
wszystko trwa tak krótko... jeden jęk i życie uciekło... kończy się papier... pisałbym doprawdy aż 
do znudzenia was, ale — papieru i życia razem nie stało... Idą po mnie — wierny wasz sługa
    
   Incognito.